LINGUA MONTENEGRINA, god. III, br. 5, Cetinje, 2010. Institut za crnogorski jezik i jezikoslovlje Vojislav P.

Nikevi

UDK 82.0:141.72

Aleksandra NIKEVI-BATRIEVI (Podgorica) Filozofski fakultet Niki OPIRANJE GENERALIZACIJI: JO JEDNOM O FEMINISTIKOJ KNJIEVNOJ TEORIJI
U pitanju je kratak prikaz zbornika tekstova koje je pod naslovom Kembridov prirunik za feministiku knjievnu teoriju objavila izdavaka kua Kembrid juniversiti pres. Knjigu je priredila Elen Runi, profesorka sa Univerziteta Braun, dok su ostali saradnici poznata imena u oblasti teorije o kojoj je rije. Knjiga je podijeljena na tri dijela u kojima su analizirani razliiti aspekti ove teorije. Kljune rijei: tekst, tradicija, feministika knjievna teorija, generalizacija

U izdanju Kembrid juniversiti presa (Cambridge University Press) objavljen je Kembridov prirunik za feministiku knjievnu teoriju, zbornik tekstova koji je priredila Elen Runi, profesorka knjievnosti s Univerziteta Braun (SAD) i autorka velikoga broja studija iz domena knjievne teorije. Ovom prilikom Runijeva je za prestino Kembridovo izdanje okupila zavidan broj saradnika koji su svojim dosadanjim radom znaajno uticali na razvoj feministike knjievne teorije. Feminizam je, kako Runijeva pie u predgovoru, dramatino uticao na nain na koji itamo, predajemo i ocjenjujemo knjievne tekstove. Feministika knjievna teorija promiljeno kri tradicionalne granice izmeu knjievnosti, filosofije i ostalih drutvenih nauka, pomaui nam tako da na najbolji nain razumijemo konstruisanje roda i njegovo predstavljanje kroz jezik.1 Zbornik je podijeljen u tri segmenta koji nose sljedee naslove: Pojava problematike, U osvit feminizma: anr, period, forma i Primjena feministike teorije, u okviru kojih se problematizuju sljedea pitanja: pitanje kanona i pojava feminizma Afroamerikanki, feministika estetika itanja, odSvi su citati i parafraze u ovom tekstu iz knjige The Cambridge Companion to Feminist Literary Theory, ed. Ellen Rooney, Cambridge University Press, Cambridge, 2006.
1

703

Aleksandra NIKEVI-BATRIEVI

nos feminizma i romana kao anra, odnos autobiografije i feministikoga subjekta, pitanje modernizama i feminizama, ensko pismo (ecriture feminine) francuskoga feminizma, odnos feminizma i popularne kulture. U treem dijelu zbornika preispituje se primjena feministike teorije u doba poststrukturalizma, feministika teoretizacija kolonijalne/postkolonijalne knjievnosti, feministiko razmatranje rasnoga pitanja, psihoanalitika knjievna kritika, kvir politika, kvir teorija i budunost identiteta. U do sada objavljenim kritikim osvrtima na ovu knjigu afirmisan je nauni diskurs u kome je napisana, iv stil i efektno oblikovan izraz, izvanredna argumentacija i diverzitet po pitanju pristupa problematici feministike knjievne teorije. Neki od tekstova jasan su pokazatelj feministikih kritikih principa u primjeni u analizi knjievnoga teksta, dok se u drugima autorke vraaju korak unazad kako bi reartikulisale razvoj pojedinih feministikih knjievnih metoda i interakciju feminizma, knjievne kritike i knjievnosti.2 Zbornik predstavlja svojevrsan napor da se u okviru teorije koja je raskonoga hronolokoga zamaha i stalno otvorenih i novih izraajnih mogunosti, drsko okrenuta isprobavanju glinenih nogu maskulinoga drutvenog i knjievnog koncepta, izdvoje esencijalni elementi koji je ine. Runijeva pie da i kratak osvrt na istoriju nastojanja feministikih knjievnih teoretiarki da sumiraju kolektivni projekat i otkriju izrazito i rastue zanimanje prema samoj mogunosti takvoga sinoptikog pogleda jeste pokuaj koji se najbolje prepoznaje u pitanjima o uslovima inkluzije i ekskluzije koji su u sreditu svakoga nastojanja da se definiu granice feminizma. Na tom fonu napor da se predloi definicija, genealogija ili istorija feministike knjievne teorije, iz pedagokih razloga, razloga politike jasnosti ili ak iz razloga intelektualne razumnosti za ovu oblast kao cjelinu, prijeti da pojednostavi ono to je na nepromjenjiv, moda neiskorjenjiv nain, kompleksno. U otkrivanju unutranjih veza, simetrija i opozicija u okviru vievjekovne feministike prie, Runijeva i saradnici nerijetko zastaju i idu unazad ne bi li, iz perspektive nekih ranijih talasa feministike teorije i prakse, saznali na kakve nas je staze poetak dvadeset prvoga vijeka u preplitanju ove prie odnio. Vraamo se tako na ve izreenu konstataciju kako nije teko primijetiti da su feministike knjievne teorije varijeteti, da su heterogene i konfliktne: feministike knjievne teorije jesu kolektivne konverzacije (esto kontradiktorne i uzrujane) feministikih italaca koje se odnose na znaenje i praksu itanja, intersekcije subjekatskih formacija kakve su rasa, klasa, seksualnost, rod i knjievno djelo. Feministika knjievna teorija uspjeno je
Nerijetko se u razmatranju individualnih poetika insistiralo na ovoj vrsti interakcije. Adrien Ri napisala je u jednom eseju da je neminovno da, ukoliko elite da nauite neto o poetici Mjurijel Rukejser, paljivo analizirate interakciju poezije, politike, seksualnosti i nauke.
2

704

Opiranje generalizaciji: jo jednom o feministikoj knjievnoj teoriji

intervenisala u knjievnim studijama u cjelini, iznova promiljajui pitanje roda, kanona i estetike; u ovom smislu, ona vie nije radikalna jer je transformisala sopstveni djelokrug. Ipak, radikalno teorijsko promiljanje o onome to su feministkinje uradile izuavanju romana nudi Nensi Armstrong, koja pie o romanu kao o anru ija je kritika percepcija najradikalnije modifikovana feministikim pitanjima. U prii o feminizmu koji je preorijentisao klasino itanje romana, Armstrongova se direktno bavi ovom transformacijom pomjerajui fokus kritike panje od nedostatka koji karakterie mukoga protagonistu do pitanja to je to protagonistkinji nedostajalo. Ona ispituje razlike do kojih je ova promjena dovela i postavlja pitanje to je zapravo nedostatak: Feministika knjievna teorija nainila je brzu i efektnu intervenciju u itanju proze, kada je ubijedila itavu generaciju italaca da razmotri to to nedostaje protagonistkinjama a ne njihovim mukim pandanima. Osamdesetih godina ovaj nain itanja promijenio je ne samo izbor romana koji su itani i predavani u uionicama ve i zamiljeni odnos izmeu individue i nacije koji je podsticao identifikaciju italaca s protagonistom. Feministike kritiarke poele su da itaju Defoovu Mol Flanders umjesto Robinzona Krusoa, Pamelu Semjuela Riardsona umjesto Toma Dounsa Henrija Fildinga, i Emu Dejn Ostin umjesto Veverlija Voltera Skota. Ketrin Mulin pokuava da dokui sloen odnos izmeu dvije kompleksne ideoloke formacije, modernizma i feminizma, i u tom kontekstu potencira pitanje revizije kanona i tradicionalnih koncepcija modernizma kao perioda kojim je dominirao trijumvirat Eliota, Paunda i Dojsa, a u okviru koga su autorke poput Virdinije Vulf, Gertrud Stajn ili Nele Larsen stvarale svoje sopstvene modernizme. Ona navodi da postoje mnogi feminizmi, ali i mnogi modernizmi: niz diverzitetnih i ak nekompatibilnih estetskih praksi obino se oznaava terminom modernistiki i on ukljuuje futurizam, simbolizam, imaizam, vorticizam, ekspresionizam i nadrealizam. Svi pokuaji definisanja modernizma uglavnom su optega tipa, a uobiajena definicija modernizma kao umjetnosti specifinog istorijskoga perioda naglaava i istorijsku podudarnost sa feminizmom. U hronolokom smislu, period od 1890. do 1930. godine bio je, simultano, vrijeme pojaane feministike agitacije jer su ene u raznim zemljama poele da se obrazuju na univerzitetima, da rade u neuobiajeno velikom broju, da se bore za pravo glasa. U domenu politike postavljale su i pitanja o rodu i seksualnosti. Osim toga, knjievna kritika bila je, prema rijeima Mulinove, svjesna uspona nove en i krize u seksualnoj politici koju je ona personifikovala zavrna decenija devetnaestoga vijeka dovela je do poveane feminizacije knjievnoga trita jer je objavljeno vie od stotinu romana u kojima je predstavljena nova ena i koji su preispitivali konvencionalni viktorijanski zaplet o braku. Estetski radikalizam modernizma poeo je da se razvija uz politiki radikalizam prvoga talasa
705

Aleksandra NIKEVI-BATRIEVI

feminizma, zakljuuje autorka i navodi rijei Dejn Eldrid Miler, koja smatra da romansijerke eksplicitnoga feministikog stava (kakve su bile Roda Barton i Oliv rajner) nije bilo lako ukljuiti u modernistiki kanon. Umjesto toga, ova vrsta feminizma esto je bila konstruisana kao jedna od ideologija protiv kojih je trebalo da se pobune modernistiki poslenici. Rej ou napisala je tekst u kome razmatra pitanje spornog odnosa izmeu feministike teorije i poststrukturalizma. ou ita taj odnos kroz problem subjekta, to je tema kojoj se feministika knjievna teorija neprestano vraa, bilo u formi dekonstrukcije ene ili statusa line kritike ili anrova kakvi su autobiografija i memoari. U Deridinom radu ona prepoznaje napor da se radikalizuju (znaenje) znaenja na nain na koji se konvencionalno izvode iz razliitih postojanih formi identiteta, ukljuujui tekst, istoriju, misao, kao i sam subjekat. U tekstu o autobiografiji i feministikom subjektu navodi se da je feminizam oduvijek imao gotovo simbiotsku vezu s autobiografijom. Linda Anderson pie da, ako se osvrnemo na rane stadijume ovog odnosa, moemo primijetiti kako je ezdesetih i sedamdesetih godina dvadesetoga vijeka, za trajanja drugoga talasa feminizma, autobiografija obezbjeivala privilegovan prostor za ene u okviru kojega su mogle da otkriju nove forme subjektiviteta kroz itanje autobiografskih napisa iz pera ena i kroz produkciju tekstova koji su istraivali enski subjekat na iskreniji i inventivniji nain. Kasnije, pak, kada je poststrukturalistika teorija poela da transformie feministiko miljenje, autobiografija je postala poprite za glavne teorijske debate o subjektu. U uvodu teksta o francuskom feminizmu Kari Veil pie da se francuski feminizam uglavnom povezuje sa grupom spisateljki koje su stekle reputaciju u Francuskoj sedamdesetih i osamdesetih godina dvadesetoga stoljea. Iako sebe nijesu smatrale grupom, one su na nov nain promovisale razmiljanja o enama, njihovim tijelima i udnjama, ime su znatno uticale na lokus feministikoga razmiljanja u amerikoj sredini. Elen Siksu, Lis Irigaraj i Julija Kristeva, za ije su djelovanje sutinske Sosirova lingvistika i Lakanova teorija subjekta, razvile su sistem analize koje je bio radikalno razliit od onoga koji je praktikovan u anglo-amerikom svijetu. Kroz discipline kao to su lingvistika, psihoanaliza i filosofija, svaka od teoretiarki kretala se ka dekonstrukciji maskulinoga naina pisanja koji tei da povee feminino s iracionalnim, dezorganizovanim nainima pisanja: jezik je, tvrde one, potisnuo ono to je feminino, potinjavajui ga simbolizaciji patrijarhalnoga sistema imenovanja i kategorizacije. U praksi je njihovo pisanje teilo da postojee binarne opozicije (muko/ensko, racionalno/iracionalno itd.) dekonstruie koristei simbolizam fluidnosti i enske seksualnosti u suoavanju sa falogocentrizmom zapadnoga filosofskog pisanja. Ono to je francuski feminizam uinilo tako popularnim, navodi Veilova, ima veze sa tradicionalnom zavod706

Opiranje generalizaciji: jo jednom o feministikoj knjievnoj teoriji

ljivou francuskih stvari i kompleksom nie vrijednosti koji su Amerikanke oetile u odnosu na sofisticiran stil njihovih sestara sa Kontinenta. Zavodljivost je predstavljala dio te prie, potvruje ona: to su bili tekstovi koji su, pored sveg intelektualizma koji ih je karakterisao, govorili o udnji i tijelu, o erogenim zonama ene i o mogunostima otputanja njihove libidalne snage u pisanju. Za francuske feministkinje, enska udnja najvie je potiskivana i obuzdavana od strane patrijarhata-jouissance, francuska rije za orgazam ili za zadovoljstvo tako intenzivno da je u isto vrijeme u tijelu i van njega, postalo je pomodan termin knjievne teorije za intenzitet koji, poput enskoga zadovoljstva, jeste izvan jezika, zakljuuje Veilova. U ovim tekstovima autorke se pozivaju na mnoga uticajna imena, kakvo je, na primjer, ime Barbare Donson, iju studiju Kritika razlika citiraju u pokuaju definisanja kompleksnog odnosa izmeu teorije i knjievnosti. Donsonova tvrdi da feministiku teoretizaciju treba odravati usklaenom sa tekuim izazovima knjievnoga teksta; da treba obratiti panju na vezu izmeu razliitosti i tekstualnosti koja ima posebnu rezonantnost za feministiku teoriju; na itav raspon tema koje jasno odgovaraju stavu prema kome feministika knjievna teorija potvruje tezu da ensko itanje ima posebne posljedice i da donosi znaenje koje je intelektualno, politiki i poetiki novo; da itateljke raznolikou svojih itanja i interpretacija, izlau na svijetlo dana maskulinizam nekadanjih italaca i itanja; da imaju aktivan odnos prema tekstu, odnos koji blisko prati djelovanje oznaitelja, njegovih kontradiktornih pokreta i sposobnosti da iznenadi. Sagledano kroz ovu perspektivu, kako navodi Runijeva, itanje je tranzitivno: itanjem mijenjamo tekst, a ensko italako iskustvo je drugaije zbog toga to ene itaju kako bi razvrgnule prethodne falusne paradigme i kako bi nagovijestile jo uvijek zamislive tekstualne mogunosti koje obeskrepljuju raspoloive paradigme i ostavljaju nam istraivanje koje karakteriu ambivalentnost, kontradiktornost i konfliktnost. U knjizi se apostrofira i stav da se ono to je ve poznato ne moe uzeti zdravo za gotovo. Feministiku knjievnu teoriju u svim fazama razvoja posebno interesuje samoispitivanje i nevoljnost da se pristane na jednu lokaciju, istie prireivaica ove knjige. Preispitivanje tradicije i reevaluacija estetike vani su za ovaj intelektualni tok, jer je takva vrsta preispitivanja dobila mnogostruke forme. Strategije im, da parafraziram Runijevu, nijesu uvijek kompatibilne. Ona se priea teksta objavljenoga 1987. godine pod naslovom Feministika kritika: Kako znamo kada smo pobijedile? u kojem Lilian Robinson, pie da objektivno gledano, bilo koje djelo koje u sredite svog interesovanja stavlja izuavanje stvaralatva kakve spisateljke, ima feministiki efekat. Proirenje kanona ima feministiki efekat gotovo bez obzira na prirodu argumenata i veza koje se djelom uspostavljaju ili ignoriu.
707

Aleksandra NIKEVI-BATRIEVI

Intelektualni izazov koji su ene postavljale sebi jo od vremena Meri Vulstonkraft,3 koja je svoja rana feministika razmiljanja zasnovala na pretpostavkama liberalnog individualizma i materijalizma, sainjen je od radikalnih evolucija i isprepletan, u postmoderno doba, sa raznim drugim teorijama, pa se opire svakoj generalizaciji. Idiosinkrazija prema generalizaciji manifestuje se i kroz pitanja u rasponu od onih koja se odnose na analizu drutvenih formacija koje imaju praktine i psihike efekte na svoje subjekte, preko kritike slika, posebno stereotipnih slika feminiteta na koje nailazimo u knjievnim tekstovima, krivotvorenja enske tradicije (etimo se potrebe za novom mapom ili, jo znaajnije, razliitom koncepcijom kritike prakse kojom je pol autora svakako trebalo uzeti u obzir, o emu je pisala Rut Robins) do stava koji je u fokusu ginokritike u ijem je sreditu ena kao stvarateljka tekstualnoga znaenja, sa istorijom, anrovima i strukturama knjievnih tekstova koje su ispisale ene i temama koje ukljuuju psihodinamiku enske kreativnosti, lingvistiku i problem enskoga jezika, knjievnu istoriju i izuavanje pojedinih spisateljki i njihovih djela. Ovo su tek neke od pretpostavki na kojima poiva ovo Kembridovo izdanje. Druge, koje ovom prilikom nijesu eksplicitno navedene, samo potvruju neke od stavova koje je jednom davno, u prvoj prireenoj antologiji feministikih eseja,4 ispisala Ilejn ouvolter: feministika kritika cvjeta u kombinaciji sa razliitim kritikim pristupima, u dvadeset prvom vijeku ak i sa semiotikom i naratologijom.5 Dalje, razbijanje teorije knjievnosti kao mukoga bastiona otvorilo je prostor za pojavu teoretiarki koje su preispitale knjievnoteorijsko nasljee. Jo jedna od pretpostavki na kojima insistira ouvolterova, a koju u ovoj knjizi potvruju Runijeva i saradnici, jeste ona prema kojoj se feministika knjievna kritika ne oslanja na jednu autoritativnu figuru ili na korpus svetih tekstova, jer one nemaju majku svih nas ili jedinstveni sistem iz kojega bi crpile fundamentalne ideje. Izvori su im razliiti i ekstenzivni, ali one piu jednako dobro kao mukarci, mada drugaije, kako je to u jednom prikazu napisala Dord Eliot. U traganju za sopstvenim
3 Erika Dong napisala je u Zavoenju demona da upravo Vulstonkraftova pripada ili predstavlja prvi talas feminizma. 4 Feministika kritika: Eseji o enama, knjievosti i teoriji iz 1985. godine. 5 Suzan Lanser, najznaajnija feministika naratolokinja, navela je kako je spoj izmeu feminizma i naratologije udan: feminizam je, istie ona, impresionistiki, evolutivan i politian, dok je naratologija nauna, deskriptivna i neideoloka. Zaista, nijedna od savremenih teorija nije izvrila manje uticaja na feministiku teoriju od formalistike strukturalistike naratologije. Ona navodi da postoji vie razloga za nepovjerenje naratologije prema feminizmu: njena kompleksna terminologija, skepticizam prema binaristikom nainu razmiljanja kome je strukturalizam sklon, injenica da nijedna od naratolokih teorija ne uzima u obzir rod.

708

Opiranje generalizaciji: jo jednom o feministikoj knjievnoj teoriji

glasom, stilom i strukturom, detaljno i u naunom diskursu, Runijeva i saradnici znaajno su ovom knjigom uticali na mapu dosadanjih feministikih knjievnoteorijskih postignua. Literatura Mills, Sara, Lynne Pearce, Sue Spaull, and Ellen Millard, eds. Feminist Readings, University Press of Virginia, Charlottesville 1989. Rooney, Ellen, ed. The Cambridge Companion to Feminist Literary Theory, Cambridge University Press, Cambridge 2006. Robins, Ruth: Literary Feminisms, Palgrave Macmillan 2000.

Aleksandra NIKEVI-BATRIEVI THE RESISTANCE TO GENERALIZATION: FEMINIST LITERARY THEORY REVISITED This is a short review of the collection of texts published by Cambridge University Press under the title The Cambridge Companion to Feminist Literary Theory. Editor of the book is Ellen Rooney, while the other contributors are prominent scholars in the field of feminist literary criticism. The book is divided into three sections in which different aspects of the theory are analyzed. Key words: text, tradition, feminist literary criticism, generalization

709