Tasavvuf Dnce Perspektifinden Muhammed kbal

Gerek lkemizde gerekse dier lkelerde birok ilm monografinin konusunu tekil eden kbal'in her nedense tasavvuf hayatna ve tasavvuf dnce dnyasna yeterince dikkat ekilmemitir. Hlbuki kanaatimize gre kbal, tasavvuf hayatla dorudan ilikili olup tasavvuf gelenekten beslenen bir sf dnrdr. kbal'in tasavvuf vechesinin farkna varlamaynn temel sebepleri arasnda, belki de onun slm'da Din Dncenin Yeniden Teekkl isimli eseriyle bilinmesi ve iir kitaplarndaki tasavvuf yn den haberdar olunmamas vardr. Bu hususu da gz nnde bulundurarak biz almamzda bata kendi mensur ve manzum eserleri olmak zere hakknda yazlan kitap ve makalelerden istifade etmek suretiyle kbal'in tasavvuf dnce dnyasnn akla kavuturulmasna gayret ettik. Muhammed kbal'in Babas eyh Nur Muhammed dindar ve sf bir ztt.2 Baba tesiri bu temayln kbal zerinde etkili olmasna vesile oldu.3 Orta snfa mensup ve kuvvetli bir tasavvuf eilimine sahip ailesinin halk nezdinde byk itibar vard.4 kbal bir mektubunda, babasnn bn'l-Arab'nin (1165-1240) el-Ftht'l-Mekkiyye ve Fss'l-Hikem isimli eserleriyle ok fazla megul olduunu ve bu kitaplarn yllarca evlerinde okunduunu yazmaktadr. Nr Muhammed'in tasavvuf eilimini, olu kbal'de brakt mnev izleri gstermesi ve Dou kltrnde tasavvufun yerini belirtmesi asndan kbal'in ada byk air Ekber lahabad'ye yazd bir mektup dikkate ayandr: "nceki akam yemek yerken geenlerde vefat eden bir yaknmzdan bahsediyorduk. Konuma esnasnda dedi ki, Kim bilir kul Rabbinden ne zamandan beridir ayryd.' Bu dnceden o kadar etkilendi ki, kendinden geti ve bu hli gece saat on bire kadar devam etti. Bu sessiz dersler sadece Dou'nun pirlerinden elde edilebilir, Avrupa'nn dershanelerinde bunlara yer yoktur."5 Olu Cvid kbal'in ifadesine gre, "Muhammed kbal, bir mutasavvf ve sufi idi. Babas sebebiyle Hz. Mevln'y (1207-1273) tand. ocukken ok erken yalarda babas kendisine Mesnev'yi okumu, anlatm ve fikirlerinin ne olduunu aklamtr. Ben ok iyi hatrlyorum. ocukken bizim elimizden Mesnev dmezdi. Dedemiz vahdet -i vcd felsefesine inanan bir mutasavvft."6 Sofi Huri de, kbal'den "Mutasavvf ir" olarak sz etmektedir.7 kbal'in babasnn Kadir-Mevlev oluunda tasavvuf Kemir edebiyatnn tesiri olduu dnlebilir. rnein 14. yzylda, sufiliin tesirini gstermeye balad bir dnemde yetien Ll Ded isimli irin u msralarnn Mevln dncesi ile paralellik arz etmesi mnidardr: "Gk de Sen'sin, yer de Sen'sin!, Hem alansn, hem verensin, Hem ieksin, hem derensin, Ne ben var, ne sen var, ne o."8 kbal'in eserlerinde Mesnev'nin tesiri merkez bir yer igal etmektedir.9

Trimingham'n kbal'in herhangi bir tarkata intisab ile ilgili olarak bir delil bulunmadn

sylemesine karn,10 ftihar Ahmed Sddk, Uruc- qbal ve Annemarie Schimmel, "Sind Halk iirinde Hallc- Mansr" isimli eserinde kbal'i Kadiriyye Tarkat mensubu olarak zikretmektedir.11 kbal'in babasnn da Kadir Tarkat mensubu olduu bilinmektedir.12 kbal ile alkal olarak Life of qbal (kbal'in Hayat) isimli iki ciltlik hacimli kitabn yazar olan Masud el-Hasan "Sufizm" alt balnda unlar ifade etmektedir: kbal bir sf idi. Sezginin zekya, ruhun bedene stnlne inanrd. kbal, babasnn mridi idi.13 Mesud el Hasan'n ifadesinden anlalan kbal'in mridinin babas Nr Muhammed olduudur. Sheikh Abdlkadir de, kbal'in sufi mizacn babasndan miras aldn ve tasavvuf dnceye temaylnn ocukluk yllarnda uuraltna yerletiini ifade etmektedir.14

kbal, babasnn kendisini Peygamber ahlkla yetitirmek istediini uzunca bir iirinde ylece "Genlik Gsnden zamannda dudana akl; bu derin dorudur, bir h bu yanltr ykseldi. diye Gnl anlatmaktadr: dnmyor. burkuldu.

Babam mizacmn bu hain tezahrnden mteessir oldu. Yzndeki lleler soldu. Gznde bir yldz dolat ve akt. Kirpiklerinin ucunda bir slaklk parlad ve yere damlad.

Son Bu

baharn gafil canm,

sabah tenimin

rzgrndan iinde

yuvasnda Sabr

titreyen Leyla's

bir

ku kp

gibi. gitti.

sarsld.

mahfemden

Dedi ki: Yarn Peygamberlerin en hayrls olan Hz. Muhammed'in mmeti her eyin Rabbi ve Efendisi olan Allah'n huzurunda toplanacak;

Orada O'nun sekin mmetinin gazileri, onun vzh hikmetinin hfzlar, Milletin gklerinde yldzlar gibi nur saan ve bu dinin hcceti olan ehitler, Gnl yaral zahitler ve klar, mahcup limler ve siler orada harolacak. Bu cemiyet iinde beni Srattan geirecek bir eye mlik olmadm iin oray gemek senin iin ok g; eer Hz. Peygamber bana yle sorarsa ben ne cevap veririm? "Allah sana yetitiresin diye Mslman bir gen emanet etti. Halbuki o gen benim mektebimde okunan hakikatlerden nasibini almam. Sen bu kadar kolay bir ii dahi beceremedin. Yani o amur ambarn insan yapamadn." Kerim bir insan olan babam, kusurlarm byle yumuak szlerle yzme vururken ben, utancmdan yerin dibine giriyor; bir taraftan da onun affn umuyordum. Babam devam ediyordu: "Evladm, biraz dn; insanlarn en hayrls olan Hz. Muhammed'in

mmeti bir yerde toplanm, onlarn arasnda, Bir de beni dn. u ak sakalmla korku ve mit iinde tir tir titriyorum. Babana bu hi yakk almayan cefay rev grme. Efendisinin huzurunda kulu utanacak bir mevkie drme. Sen Mustafa'nn dalnda bir goncasn. Mustafa baharnn rzgryla al ve gl ol. Onun baharndan renk ve koku al. Bir katresinde denizlerin gizlendii o byk insan, Rum Mridi (Hz. Mevln) ne gzel buyurmutur: "Hayatnn gidii Hz. Peygamber'in vazettii nizam dhilinde olsun, kendi hner marifet ve arzuna itimat edip onun yolundan ayrlma." Mslman'n ftrat batan ayaa efkattir. Dnyada onun elinden ve dilinden iyilik etmek ve acmaktan baka bir ey gelmemelidir. Eer O'nun makamndan uzakta kalrsan, sana bizim cemiyetimiz ierisinde yer yoktur. Sen ki, bizim bahemizde yetimi bir kusun, bizim gibi ter bizim gibi konuursun."15 Mehmet nder, Mill airimiz kif ve kbal ile alkal olarak yle demektedir: kif ile kbal arasndaki ilk mektuplama 1930 ylndan sonra kif Kahire'de iken gereklemitir. kif'in damad mer Rza Dorul Konya'da "Mevln ve kbal" zerine bir konferans vermi ve bu konferansta kbal'in kif'e gnderdii mektubu okumutur. Farsa mektubunda kbal u cmlelere yer vermektedir: "Bir gn Trkiye'yi hususen Mevln-i Rm'nin Konya'daki mbarek makamn ziyaret etmek isterim. O mbarek topraklarn beni, Mevln'nn nizane bir mridi olarak kabul etmesini niyaz ediyorum. Gnlmn derinliklerinde bir gl bahesi grr gibiyim. Ortasnda alev alev bir ate yanmakta ve ben pervaneler gibi o atee doru komaktaym. O ate Mevln-i Rm'nin ak ve sevgisidir."16 kbal'in bu hasretinin bir nianesi olarak, Mevln Trbesi'nin hazresinde mridi kbal iin bir makam ta dikilmitir.17 Ali Nihad Tarlan, kbal'in ecdadnda slm mutasavvflarna ve onlarn eserlerine kar eski bir ainalk ve sevginin mevcut olduunu bildirmekte ve bu muhabbetin onun zerinde ok messir olduunu ifade etmektedir.18 kbal'in ilme ve irfana olan youn eilimi atalarndan gelmektedir. kbal bu ynyle hem asil hem de ilim, hikmet ve irfan aknn mezcedildii bir kan tamaktadr.19

Babas kbal'i Kur'n Kursuna gndererek ona u d vermitir: Evladm Kur'n- Kerm'i sanki bu kutsal kitap sana dorudan inmi ya da Cenb- Hak seninle dorudan konuuyormu gibi oku. Nur Muhammed'in dindarl, ilim sevdas ve bilimsel tartmalara dknl ona "okumam filozof" unvann kazandrmt. kbal'in babas 90 yanda 17 Austos 1930'da hayata gzlerini kapamt. Annesi mame Bibi sade, ailesine bal, iyi huylu ve alkan bir slm kadnyd. 1914'te vefat etmitir.

kbal'in sadece din eitim almasn isteyen babas onu be yanda iken cami hocas olan Mevlev Gulam Hseyin'in yanna verir. Bir yllk Kur'n Kursu eitimini bitirdikten sonra kbal hocas Mr Hasan'n tevikleriyle ilkokula balam, 1893'te ngilizce retilen skoya Misyon Lisesi'nden mezun olmutur. Yksekrenimine ise ayn okulun Yksekokul ksmnda balamtr. Bu srada Mevln Mir Hasan'dan Arapa ve Farsa dersleri alm,20 ilm -i ahlk, ilm-i kelm ve tasavvuf dersleri okumutur.21 Anlald kadaryla kbal'in mnevyat ok nceleri ondan etkilenmeye balam ve kbal zerinde ok kalc bir tesir brakmtr.22 1935'te ok sevdii hayat arkadann lm ise kendisini bsbtn sarsmtr. Bundan sonra artk iyileemeyen Muhammed kbal, Lahor'da 21 Nisan 1938'de sabaha kar saat 5'te fn dnyaya gzlerini ebediyen kapamtr.23 lm deinde iken etrafndaki dostlarna yle seslenmitir: "lm bir Mslman iin korkulacak bir ey deildir. O bu cihan ilerinin bir tekmldr. Ve yepyeni bir hayatn kaplarn aar. Bu yzden, inanm bir Mslman, lm tebessmle karlamaldr."24

Pakistan'n mill ve milletleraras nl iri, dnr, devletinin mnev babas ve kurtuluunu mjdeleyen uzak grl rehberi Muhammed kbal'in trbesi sadece kendi yurttalar tarafndan deil, Mslman olmayan diyarlardan gelen konuklarn da ziyaret edilmesini deta gelenek ve dev hline getirdikleri mbarek bir ant nitelii kazanmtr.25 Abdlkerim Suru yle demektedir: kbal'i hi tereddtsz bir ekilde din aydnlardan biri saymak gerekir. O, btn mrn, mazlum slm mmetine kiilik ve bilin kazandrmaya hasretti.26 Ali Nihad Tarlan, kbal'in mnev hviyeti ile ilgili olarak unlar ifade etmektedir: "kbal, birok hususiyet ve kudreti nefsinde toplayan bir insandr. Bu mstesna yaradll bnyeyi tahlile tbi tutarsak onu nazar olarak u cephelerden mtala etmek icap eder: 1. Msbet ilim. 2. Sosyoloji. 3. Vatanperverlik. 4. iir ve edebiyat. 5. Tasavvuf."27 kbal'in ruh ve fikr bnyesine damgasn vuran en hkim vasf tasavvuftur. O bazen bir bakta iki cihan gren bir varlk, yalnz kapdan gemekle evin iinden bahsedebilen bir insandr. Ona nazaran, yzlerce sene srecek olan seyr u slk yolunu bir ah ile ap gemek kabildir. O, bu yolun hviyet ve heyecann kaybettii, yalnz madde ve akln ba dndrc bir sratle gemi azya alp gittii bir devirde yetimiti. Beeriyeti bu hsran yolundan evirmek iin imannn btn kudreti ve aknn btn heyecan ile feryat etti. Uuruma giden insanl gnl denen leme ard. O, gnl leminde insanln hakiki mnsn gryordu. Akln elinden tutup, maddenin artk kaybolduu mcerret hakikatler ve mcerret kanun dnyasna gtren asl bu gnld. kbal maddeden ve topraktan kurtulmak ve bir alev hline gelmek istiyordu. O zaman hayat muammasnn kilidini aabilecekti.28 Cvid kbal, babasnn mam Rabbn'nin trbesinde salih bir evlat istemesini yle anlatr:

Dnyaya geliimden (1924) birka yl nce, babam Mceddid-i Elf-i Sn olarak da bilinen eyh Ahmed Serhend'nin trbesini ziyaret etmi. Babam trbede din ve ahlk ideallerine gre yetitirecei bir evlat iin dua etmitir. Eer Allah Tel kendisine bir oul ihsan ederse, onu da bir gn bu trbeye getireceine sz vermitir. Babamn yakar kabul grm ve 1934 yaznda kolayca etkilenebileceim bir ada, beni Serhend'e gtrmt. Kur'n - Kerm okuyan babam seyrettim. Hznl sesi trbenin karanlk kubbesinde yanklanyor ve gzyalar yanaklarndan aaya boanyordu. Babamn aladn ilk kez gryordum.29 kbal, "Pencap'n eyh Torunlarna" isimli iirinde mam Rabbn'nin kabrini ziyaret ettii zamanki duygularn yle seslendirmektedir: "Gk kubbe altnda nurlarn sald yeri, mam- Rabbn'nin mezarn ziyarete vardmda anladm ki: Gkteki yldzlar bile utanr bu topran her zerresinden, Bu toprakta sakldr ilh tecelliler sahibi. Cihangir gibi bir padiahn nnde boyun emedi o. Allah onu tam zamannda yetitirdi de haber, mesaj m acaba? sundu. Hindistan'da slm'n koruyucusu milletin tek sermayesi haline geldi. Ona arz ettim ki, dervlik bana da nasib olsun, Gzlerim gryor ama manev gre de ersin, temennimi. Pencap iin dervlik kaps kapand diye bir ses geldi. O blgede yapamaz rifler, nk orda; Dervlik klah yerine madde saltanat yer edindi."30 kbal, Rifaiyye tarkat pri Ahmed er-Rifi'nin mezarn kaplayan ieklerden ok etkilendiini yle dile getirir: "Gnein bile kendisinden k dilendii ve ba gklere ykselen eyh Seyyid Ahmed Rifa, Onun tertemiz mezarnn stn iekler kaplar ve bu iekler L ilhe illallh' diye topraktan karlard."31 kbal'in etkilendii sufilerden birisi de karsnda kendi hiliini hissettii Molla Cm'dir. Onun hakknda yle der: "Molla Cm'nin kudreti karsnda mahvolmu bir adamm. Onun nazm ve nesri, benim hamlmn ilc olmutur. O batanbaa mnlarla dolu iirler sylemitir. Hz. Peygamber'in medhinde ne inciler dermitir: ki dnya nshasnn nsz odur. Btn lem kledir, efendi odur. "32 Kemir'in de iinde bulunduu Pencap blgesi kbal iin deerli bir yerdir. kbal'e gre bu blgeyi farkllatran kiilerin banda Seyyid Hucvir gelmektedir. kbal, Hucvir'ye derin bir sayg duymaktadr. Hatta Hucvir'nin tasavvuf etkilerini kbal'in kiiliinde ve dncelerinde

grmek mmkndr. Bu zatn trbesi Lahor'da Muhammed kbal'in trbesine ok yakndr. Halk kendisini Data Ganj-i Bah-i Hecver (Hazineler baheden Hucvir) olarak anmaktadr.33 Hucvir'nin mezar duvarna yazlm olan onun vefat tarihine iaret eden manzumeden birisi de Muhammed kbal'e aittir. O, yle der: "Mminlerin hareminin bina tarihini Cebrail'den sor, onun getirdii vahiyden ve ifadeden yararlanarak bu tarihi tespit et, htiften sorma. Gzn Mescid-i Aks'ya evir ve evresi mbarek olan mescid, de."34 Ali Ulvi Kurucu kbal iin yle der: Yank ekvn ayet duymasaydm, ir olmazdm, Yanarken hislerim kalbimde, cotum, aladm, yazdm: Diler gnlm: Byk nmn anlsn (Sermediyet)te in, (Tesnm kevser)'den, bizim (kif)le Cennette!35 Netice olarak, Muhammed kbal eserlerinin khir ekseriyetini oluturan iir kitaplarnda genel olarak aadaki konular ilemektedir: Hz. Peygamber (sallallhu aleyhi ve sellem), insan- kmil, mutasavvf, sufi, dervi, eyh, vahdet-i vcd, ene'l-Hak, seyr u slk, mistik uur, nebev uur, ak, gnl, basiret, zikir, kulluk, halvet, seher vakti, fakr, msiv, athiye ve benzerleri.

* Atatrk niv. lhiyat Fak. retim yesi isa.celik@yeniumit.com.tr

Dipnotlar 1 Bu alma yazar tarafndan Muhammed kbal'in Tasavvuf Dncesi, Kakns Yaynlar, stanbul 2004, isimli eserinden istifade ile hazrlanmtr. 2 Muhammed kbal, Esrr ve Rumuz, ev. Ali Nihad Tarlan, Ahmed Said Matbaas, stanbul 1964, s.7; Abdlkadir Karahan, Dr. Muhammed kbal ve Eserlerinden Semeler, Genlik Basmevi, stanbul 1973, s.18; N. Ahmed Asrar, "kbal'in Hayat Hikayesi", Muhammed kbal, Doudan Esintiler, trc. N. Ahmed Asrar, Dnce Yaynlar, stanbul 1981, s.15-16; Muhammed Han Kayan, "Muhammed kbal: Siyas Vizyonu Olan Bir air", Muhammed kbal Kitab, s.90, ss.89-96. 3 Recep hsan Eliak, slm'n Yenilikileri: slm Dnce Tarihinde Yenilik Araylar Kiiler Fikirler Akmlar III, Sylem Yay., stanbul 2002, s.12. 4 Zlfikar Ali Han, Doudan Bir Ses, ev. Turgut Akman, Binbirdirek Yay., stanbul 1981, s.28. 5 Celal Soydan, Urduca Manzum ve Mensur Eserler Inda Allame Muhammed kbal, (Baslmam Doktora Tezi, Ankara niv. SBE.,) Ankara, 1999, s.55.

6 Cavid kbal, "Mevln-kbal", Mevln Gldestesi IV, Konya 1996, s.55. 7 Muhammed kbal, slm'da Din Tefekkrn Yeniden Teekkl, ev. Sofi Huri, eltt Matbaaclk, stanbul 1964, s.VII, (Sofi Huri'nin yazd nsz.) 8 Cemil Meri, Bir Dnyann Eiinde, letiim Yaynlar, stanbul 1994, s.259. 9 Annemarie Schimmel, "Mevln Hindistan'da", Mevln ve Yaama Sevinci, haz. Feyzi Halc, Gven Matbaas, Ankara 1978, s.75, ss.69-78. 10 J. Spencer Trimingham, The Sf Order in Islam, Oxford University Press, London, 1971, s.252. 11 Soydan, a.g.t., s.55; Annemarie Schimmel, Sind Halk iirinde Hallc - Mansr, ev. Sofi Huri, eltt Matbaaclk, stanbul 1969, s.21. 12 Masud el-Hasan, Life of qbal, Ferozsons Ltd, I-II, Lahor, ts, I, 110; Ahmet Albayrak, Muhammed kbal'in Kiilik Yaps ve ngrd nsan Modeli, (Baslmam Doktora Tezi, Uluda niversitesi Sosyal Bilimler Enstits), Bursa, 2001, s.18. 13 Masud el-Hasan, Life of qbal, I, 110. 14 N. I. Prigarnia, "Muhammad Iqbal: Introduction to The Secrets of The Self", Selections from the Iqbal Review, p.251, pp.239-255; Sheikh Abrul Qadir, "The Seer and Mystic", The Pakistan Times, April 21, 1950. 15 kbal, Rumz-u B-Hd, s.110-112. 16 Mehmet nder, "kbal'in Yaam ve Mevln Hayranl", Pakistan Postas, Cilt: 24, Say: 1, Ocak 1976, s.14, ss.5-6,14; a.mlf., "Mehmed kif ve Muhammed kbal", Trke kbaliyt (kbal Akademisi Dergisi), qbal Akademisi, Pakistan, 1993, s.106-107. 17 Tarlan, "Ak Sevinten Nra Att", Muhammed kbal'in Eseri: Yolcu Ey ark kavimleri Klelik, ev. Ali Nihad Tarlan, Eser Matbaas, st, 1976, s.154, ss.149-160. 18 kbal, (Esrr- Hd), s.7. 19 Hasan, Life of Iqbal I, 4-5; Muhammed Munawwar, Dimensions of Iqbal, Iqbal Academy Pakistan, Lahore 1986, p.1; Soydan, a.g.t., s.47, 49; Albayrak, a.g.t., s.18. 20 Zlfikar Ali Han, Doudan Bir Ses, s.28-29; Asrar, "kbal'in Hayat Hikyesi", Doudan Esintiler, s.16-17; Karahan, kbal ve Eserlerinden Semeler, s.18; Mehmet S. Aydn, "Muhammed kbal", DA, XXII, 17; Celal Soydan, Ak ve Tutku, Aka Yay., Ankara, ts., s.3.; Abdlcell eleb, "F-Zikr kbal", Mecellet'l-Ezher, Cilt: 50, Kahire, 1978, s.222, ss.221229; Enver el-Cnd, A'lamu'l-Kurn er-Rabi'u-l-Ari'l-Hicr, Mektebet'l-Encel el-Msriyye, Kahire, 1981, s.221. 21 kbal, Esrr- Hd, s.7. 22 Halife Abdlhakim, "Muhammed kbal", slm Dncesi Tarihi, Editr: M. M. erif, nsan Yay., stanbul 1991, I-IV, VI, 402, ss.401-420. 23 Mesud-ul-Hasan, Life of Iqbal I, Ferozsons Ltd, Lahore, ts, I, 479; kbal, Cvidnme, ev. Schimmel, nsz, s.21-22. 24 Ali Nihad Tarlan, "kbal'in Hayat", kbal, Esrr - Hd, s.10. 25 Karahan, kbal ve Eserlerinden Semeler, s.31.

26 Abdlkerim Suru, Aydnlk ve Dindarlk, ev. Sabah Kara, Kyam Yaynclk, Ankara 1990, s.98. 27 Tarlan, "kbal'in Hayat", kbal, Esrr- Hd, s.11. 28 Tarlan, "kbal'in Hayat", Bkz. kbal, Esrr- Hd, s.17-18. 29 Cavid kbal, "Babam kbal I", Dirili Gazetesi, Say: 75, 9 Ocak 1983; Dirili Dergisi, Dnem: 7, Say: 1, 25 Temmuz 1988, s.11. 30 kbal, Cebrail'in Kanad, s.159. 31 kbal, Rumz, s.151. 32 kbal, Esrr, s.37; kbal, a.g.e., ev. Tarlan, s.31. 33 Schimmel, Peygamberne Bir air, s.5; Albayrak, a.g.t., s.17-18 34 Ali b. Osman el-Hucvir, Kef'l-Mahcb: Hakikat Bilgisi, haz. Sleyman Uluda, Dergh Yaynlar, st., 1982, s.50-51. 35 Ali Ulvi Kurucu, Gm Tl ve Alevler, Ahmed Sait Matbaas, stanbul 1973, s.123.

Cizreli (Serdehlli) eyh Seyda

Ksaca Hayat eyh Seyda hakknda bilgi edinebileceimiz kaynak says az olmakla birlikte, onun eserleri ve baz mektuplar; kendisini bizzat grenlerin szl ifadeleri ve hakknda yazlan bir iki almadan u genel bilgileri derlemi bulunuyoruz: Asl ismi Muhammed Said olan eyh Seyda1 1889 senesinde Cizre'de dodu. Muhammed Said henz bir yandayken, babas eyh mer ez-Zengan hac yolculuu srasnda 1890 senesinde Cidde'de vefat etti. Kk yata yetim kalan Muhammed Said, yedi yana kadar konuamad ve yryemedi. Yedi yandan sonra yava yava konuan Muhammed Said ilim renmeye balad. 17 yana geldii zaman ilim tahsilini tamamlayarak aabeyi eyh Siracddin'den icazet ald ve mderrislie balad. Days eyh Muhammed Nri ed-Derev'nin sohbetlerinde bulundu. Bir sre sonra days onu irad iin gittii yerlere beraberinde gtrmeye balad. 30 yana gelince daysnn kzyla evlendi. Days eyh Muhammed Nri lm deinde yatarken oullarn ve halifelerini yanna ararak; "Artk bundan sonra eyhiniz Seyda'dr." dedi ve Muhammed Said Efendi'yi yerine vazifelendirdi. eyh Seyda bu srada 40 yalarnda bulunuyordu. mrn slm dininin emir ve yasaklarn renmeye, retmeye, insanlara anlatp onlarn dnya ve ahirette kurtulua ermelerine sarf eden eyh Seyda, 1968 (h. 1387) senesi Ramazan bayramndan yedi gn sonra pazar gecesi ocuklarna u vasiyette bulundu: "Benden sonra eyhiniz Nurullah'tr.2 nk onu hem zhir hem de btnda imtihan ettim. mtihan

baaryla kazand." Bu konumadan sonra hane halk dald. Hizmet maksadyla yannda bulunan Hac Muhammed Bzi'ye evine gitmesi iin izin verdi. Yannda yalnzca Hac Kasm vard. Kbleye kar namaz klyormu gibi oturdu. Kendisinde hi lm almeti yoktu. Birdenbire azn at yumdu ve sustu. Hac Kasm dokunduunda eyh Seyda Hazretleri'nin vefat ettiini anlad ve ailesine bildirdi. Ertesi sabah Molla Sleyman el-Hseyn gasl ve tekfn ilerini yrtt ve cenazesi evinin iine defnedildi. Kendisinden icazet alm, 150'ye yakn talebesi ve 100 kadar halifesi vard. Talebe ve halifelerinin ounu Suriye, Irak, Arabistan gibi memleketlere gnderdi. Tasavvuf eyhlerinin yaygn bir gelenei olmamasna ramen, says yediye varan irili ufakl kitap kaleme ald. Ayrca halife ve talebelerine gnderdii ve bir cilt hlinde toplanan mektuplar da bulunmaktadr. Vasiyeti zerine eyh Seyda'nn yerine olu eyh Muhammed Nurullah geti. eyh Seyda Hazretleri'nin eyh Muhammed Nurullah'tan baka halifeleri unlardr: eyh Fahreddin el Arnas, Muhammed Beir el-Alkem, Hasan e-eyh Hasen, Halil el-Bacrman, Ysuf elVezerk, Cemil ed-Danmn, Cemil el-Antak, Seyyid Ali el-Fndk, brahim el-Kars, Muhammed Emin ed-Diyarbekr, Abdullah el-Filfil, Mustafa ed-Doubeyazt, Muhammed veys el-Mardin, Abdurrahman es-Sarh. eyh Seyda Hazretleri Nakibendiyye yolunun Halidiyye koluna mensuptu. Ayrca Kdiriyye ve Rufiyye yollarndan da ders veriyordu. Tarikat silsilesi eyh Hlid-i Cezer yoluyla Mevlna Hlid-i Badd'ye ulamaktadr. Mevlna Hlid-i Badd'ye kadar olan silsilesi yledir: eyh Muhammed Said Seyda el-Cezer, Mevlana eyh Muhammed Nri ed-Drev, eyh Muhyiddin Zek, eyh Abdlhakim ed-Drev, eyh mer ez-Zengan, eyh Hlid-i Zibar, eyh Muhammed Ayn, eyh Salih Subk, eyh Halid el -Cezer, Mevlna Halid-i Badad. Baz Hususiyetleri eyh Seyda'dan sz eden kiiler u zellikleri zerinde deta ittifak etmilerdir: *Medreselerde okutulan slm ilimlerin hemen tamamnda derin bir bilgiye sahip olmasnn yannda, Arap edebiyatna ve diline olan vukfiyetiyle de mehurdu. Talebe ve mritlerin e yazd baz mektuplardaki belgat, edeb sanat ve ilm derinlik bunun ak bir delilidir. Bu zellii vaaz ve sohbetlerine ayr bir seviye kazandrmakta ve en muannit kiilerin bile hidyet yoluna girmelerine vesile olmaktayd. Avam halk zerinde derin bir tesire sahipti. Adam ldrme, hrszlk yapma, yol kesme vb. gnahlar ileyen kiiler bile onun iradyla bu kt fiillerden kanr hle gelir ve ibadetlerine devam ederlerdi. *Adeta kemiksiz denecek kadar yumuak bir vcuda sahip olmasnn yannda yzne

baklamayacak kadar heybetli ve nurlu bir simaya da sahipti. eyh Seyda etrafna toplanan her seviyedeki insann sevgisine mazhar olmutu, yle ki ziyaretileri saatlerce huzurunda kaldklar hlde sklmaz, onu prdikkat dinler veya sessizce otururlard. * Teheccd namaz bata olmak zere, btn nafileleri eda etmeye dikkat ederdi. Ancak bunu bir stnlk olarak grmez aksine bu ibadetleri Cenb- Hakk'n kendisine verdii ve krn eda etmekten ciz olduu birer nimet olarak grrd. Farz namaz lardan sonra saatlerce dizst oturarak Allah' zikrederdi; yle ki etrafndakiler bir daha kalkamayacan zannederlerdi. *Sz ve davranlar yapc ve yumuakt. Sohbetlerinde en ok vurgu yapt hususlarn banda takva, birlik-beraberlik, kardelik, sla- rahim gibi konular gelmekteydi. *Saylar yzleri bulan talebelerine sadece ilim retmiyor, onlar mnev adan da eitiyordu. lme olan ak, onca zikir, irad, mcahede ve ibadetin yan sra mrnn sonuna kadar okuma ve okutma ile megul olmasna vesile olmutu. *Asla mitsizlie kaplmaz, en azgn kiileri bile irad etmekten ekinmezdi. *Cmertliiyle nm salmt. evreden gelen onlarca m, sakat ve dkn kiiyi barndryor ve onlarn geimlerini salyordu. Zayf ve dknler bata olmak zere her insana merhametli davranrd. Bu merhametinden hayvanlar da nasibini alrd. *Kendisini ziyaret eden bir hamaln yk tamak iin yannda bulundurduu ipi pecek kadar mtevazyd. Bu davranyla emee olan saygsn ortaya koyduu gibi her insann deerli olduunu da gstermi oluyordu. Ancak tevazuu sadece bu davrantan ibaret deildi, sk sk etrafndakilere; 'Sizler benim byklerimsiniz, bense sizin en knzm.' der, halkn en fakiri veya en ok horlanan ile oturup yemek yer ve bunu etrafndakilere de tavsiye ederdi. *Mmeyyiz vasflarndan birisi de gybete olan nefretiydi. Aleyhinde konuan ve hasetlerinden tr iftira eden kiilerin bile gybetini etmez, hatt onlara iyilik yapmak iin frsatlar aratrr ve yannda kimsenin gybette bulunmasna msaade etmezdi. *eyh Seyda kerametleriyle de mehurdu.3 Eserleri Bilindii gibi tasavvufu tenkit eden kiilerin dile getirdii konulardan birisi de tasavvuf ehlinin, bata mspet ilimler olmak zere, ilmin hemen her eidinden uzak kaldklarn, dnya ile pek ilgilenmediklerini ve kendi kelerine ekilerek sadece ibadet ve zikirle megul

olduklarn sylerler. Tarihte bu mnekkitleri hakl karan rnekler olmakla birlikte, tersini ortaya koyan limlerin de az olmadn, aslnda gerek tasavvufun bu olduunu ve ilk dnemlerde byle anlaldn da belirtmek isteriz. Zr mkemmel bir tasavvuf hayat ancak, * Kur'n ve Snnet'e uymakla yaanabilir. * Tasavvuf ehlinin vahiy, akl, duyu organlar (havass-i selme) yannda drdnc bir ilim yolu olarak kabul ettikleri ilhamn yine bu iki kaynaa zt olmamas ve bunlardan ahitlerinin olmas gerekir. Bunun iin de tefsir, hads vb. ilimlere ihtiya olacaktr. * Aleyhte ve lehte olan din ve dnyev haller ise ancak fkhla dzeltilebilir. * Bu arada hem enfste hem de fakta yaratlan lh yetleri temaa etmek ve bunlardan yola karak vuslata ermek de astronomi, tp, psikoloji gibi mspet ilimlerin tetebbuunu gerektirir. * Dier taraftan hayatn iinde kalarak onun zorluklarna katlanmak, insanlar dhil btn varlkla beraber olmak ve onlar Yaratan'dan tr sevmek vuslata daha ok erdiricidir. * Tasavvufun asl gayesi mrifettir. Mrifet bilmek, tanmak mnsna gelir ki bu da ncelikle ancak ilimle olur. Hal byle iken mutasavvf nasl ilmi reddeder ve ondan kaar? Zaman iinde mspet ilimler okullarda, din ilimler medreselerde, tasavvuf ilim ve neve de tekkelerde tahsil edilir oldu. Genel olarak durum byle olmakla beraber, Dou'da hem medreselerde tasavvuf neve hem de tekkelerde din ilimler hep beraber yrd. Talebe okutup icazet veren eyh efendiler olduu gibi, tasavvuf ilimleri talebelerine aktartp onlar mnev adan da yetitiren medrese seydalar az deildir. Bunlar arasnda eser kaleme alan ve birikimlerini gelecek nesillere brakanlar da olmutur. te eyh Seyda da bunlardan birisidir. Yetitirmi olduu ok sayda talebenin yan sra irili ufakl baz eserler de yazmtr. Bunlardan ulaabildiklerimizi ksaca tantmak istiyoruz. ed-Dbta fir-Rbta ed-Dbta fir-Rbta adn tayan 13 sayfalk risale Molla Muhammed erif adnda bir zta yazlan uzunca bir mektup grnmndedir. eyh Seyda bu risalede zetle, rbtann bilinen bir mesele olduunu ve hakknda mstakil eserler yazldn ifade ettikten sonra mehur baz tasavvuf erbabnn eserlerinden nakillerde bulunmakta, bu nakillerde rbtaya delil gsterilen yet ve hadslere iaret etmekte ve zellikle tasavvuf ehlinin konuyla alkal grlerine yer vermektedir. Hem aklen, hem kyas yoluyla, hem de tasavvuf ehlinin icmyla

rbtann sabit ve tasavvuf eitimde tecrbe edilen en faydal metotlardan biri olduunu da belirtmektedir. Elimizdeki nshada telif ve bask tarihi 1957 olarak verilmekte, ancak yer belirtilmemektedir. Kitbu't-Te'lf fit-Te'lf Hicr 1376 tarihinde yazld belirtilen 26 sayfalk bu risale eyh Seyda'nn iinde yaad topluma nasihatlerini ihtiva etmektedir. Birlik ve beraberlii bozulan, bu yzden de g kaybedip dmanlarnn oyunca haline gelen slm leminin kanayan yaralarna hzk bir hekim edasyla neter vuran eyh Seyda'nn bu eserinden birka nasihatini zikretmek istiyoruz. Risalenin adnn, "ayrlan ve birbirine dman kamplara blnen toplum katmanlarnn kalblerini telif etmek ve kalb vahdetini salamak" mnsna gelmesi zaten konuyu iki kelimeyle zetler mahiyettedir. eyh Seyda yle diyor: "Bata nefsimiz olmak zere, btn dostlarmza takvay tavsiye ediyoruz. Zr takva, meselenin belkemii ve her hayrn k noktas olduu gibi, Allah'n nazarnda yegne deer ls ve stnlk mikyasdr da. Soy sopa gelince, Peygamber bile en yakn akrabalarna; 'Banzn aresine bakn, Allah'a kar size bir faydam olmaz.' dememi miydi? Takvann drt esas vardr: Allah'n koyduu snrlar inememek, var olan btn gayretini sarf etmek, gereken her konuda vefal olmak, mevcuda kanaat getirmek." "Dostlarmza birlik ve beraberlik iinde olmay, gzel geinmeyi ve slm'n gereklerinden ayrlmamay tavsiye ederiz. Zr ancak Allah dilerse birlik ve beraberlik salanabilir. Hatrlayn Hz. Peygamber'in (sallallah aleyhi ve sellem) bi'setinden nce Arap kabilelerinin iinde bulunduu durumu ayet Allah dilemeseydi, birbirlerinin kanlarn ien o kabilelerin bar iinde yaamalar mmkn myd? Allah'n kopmaz ipine sarldlar ve karde oldular. Bugn de durum ayndr. Allah dilemese, yani hr iradenizle onun ipine sarlmazsanz baka bir yolla kardelii salayamazsnz." "Kabalk ve iddetten uzak, yumuak ve tatl slp, gerekleri anlatmann ve kabul ettirmenin en gzel yoludur. Siz de bu yoldan gidin ve davranlarnz bunun zerine bina edin. " et-Tasavvuf Seyda'nn en hacimli almas olan bu eserin asl ad 'M Yetealleku Bi't-Tasavvufi Mine'lFetv el-Halliyye'dir. Adndan da anlald gibi eser, Kuds mfts ve dnemin eyhlislm' olan eyh Muhammed el-Halil'in (H. 1147) el-Fetv el-Halliyye adl hacimli eserinde bulunan tasavvufla ilgili fetvalarn bir araya getirilmesinden ibarettir. Kitaba ulamann kolay olmad bir dnemde hacimli bir eserden ilgili konuyu bulmann zorluu da eklenince byle bir alma takdire ayan bir hizmettir.

Tenbh'l-Msteridn Bu eserin tam ad u ekildedir: Tenbh'l-Msteridn ale'l-Menfii ve'l-Mehliki ala Beytin min Elfiyeti bn Malik. Adndan da anlalaca gibi alma, mehur dilbilimci bn Malik'in4 (672/1274) gramer kaidelerini veciz bir ekilde iledii Elfiyye adl manzum eserinin bir beytinin ( ) tasavvuf yorumudur. Toplam on sekiz sayfa olan eser belki de sahasnn tek rneidir. Bilindii gibi tasavvuf ehli birok yet ve hadsten tasavvuf mn ve iaretler karmlar; bazen ar zorlamalara gittikleri iin tenkit de edilmilerdir. eyh Seyda ise bir nahiv kaidesini ele alan beyitten sayfalar dolusu tasavvuf mn ve iaret karmtr. erhte bata mam Gazali'nin hyas olmak zere, baz klsik tasavvuf eserlerinden alntlar da yaplmaktadr. Keke btn Elfiyye'yi bu ekilde erh etseydi, kim bilir ne mn enginliiyle karlardk? Manzumeleri ve Mektuplar eyh Seyda'nn iki iirine ulaabildik. Bu iirlerin birinde, tasavvuf sistematii iinde nemli bir yere sahip olan ve ksaca Riclu'l-Gayb diye isimlendirilen, bata kutup olmak zere ler, yediler, krklar eklinde sralanan mnev ahsiyetlerden sz edilmektedir. Dierinde ise, bata az yeme, az uyuma ve az konuma olmak zere, mnev kemalt basamaklarn amak iin uyulacak baz temel prensipler ele alnmaktr. ki manzumede de belgat, dile hkimiyet ve iir kabiliyeti ak bir ekilde kendini gstermektir. Dier birok lim ve mrit gibi eyh Seyda da halifelerine, dostlarna, uzaa giden ocuklarna mektuplar yazm ve bu mektuplarn bazlarnda, ya bir soru zerine veya ihtiya hissettii zaman baz nemli meselelere temas etmi ve cevaplar yazmtr. Halifelerinden Mehmet Emin Er Hoca5 tarafndan bir araya getirilen ve birou kendisine yazlan baz mektuplar inceleme imknn elde ettik. Bu mektuplarda bata tasavvuf konular olmak zere deiik birok meseleden sz edilmektedir. Netice eyh Seyda, Osmanl Devleti'nin yklmaya balad, 1. ve 2. Cihan Harplerinin yaand, bundan dolay bata ktlk, tefrika ve cehalet olmak zere, lkemizde birok problemin olduu bir dnemde, Gney Dou Anadolu bata olmak zere, lkemizde ve blge lkelerinde geni bir kitleye rehberlik etmi, onlara kucak am ve mnen ayakta kalmalarna vesile olmutur. Yetitirdii halife ve talebeler ile yazd eserlerle de kendinden sonra uzun bir zaman tesiri devam edecek mnev bir miras brakmtr.

*Y. Y. niv. lahiyat Fak. rt. yesi ayuce@yeniumit.com.tr

Dipnotlar

1. "Tercemetu Lafz Seyd" balyla kaleme ald ksa bir yazda 'Seyd' kelimesini bizzat kendisi aklamakta ve zetle yle demektedir: "Bil ki bana 'Seyd' diyorlar, oysa brakn Seyd olmak talebe bile olamam. Seyd kelimesi u ekilde ortaya kmtr: 'Ya Seyyid' (Ey Efendim!) hitabnn ders srasnda talebeler tarafndan ok sk kullanlmas neticesinde nce ortasndaki y harflerinden birisi atlm; ardndan sonundaki mtekellim ys elife dnm, kendinden nceki harfin kesresi yerine fetha konmu ve bandaki nida ys da atlarak en sonunda seyd elde edilmitir. Seyd kelimesi ders verme seviyesinde ol an mderris limler iin kullanlmaktadr. Bu kelime eitim-retim ahlak asndan talebenin hocasna olan saygsnn bir gstergesidir ve bu durum hocann hakkdr. Ancak bu kelime, eyhlerimden birisinin benim ismim gibi sylemesi neticesinde bu miskin in zel ismi haline geldi. Ben de bu eyhime hrmeten itiraz etmedim. Oysa nceden babam bana Muhammed Said adn koymutu." eyh Seyda'nn Eserleri, 139. 2. 1948 ylnda doan M. Nurullah kk yatan itibaren, blgenin limlerinden ders okudu. zellikle gen yanda zeka ve stn akl ile hocalarnn dikkatini ekti. Gen yana ramen, ilim ve takvas ile muhterem pederinin yerini doldurabilecek bir seviyeye geldi. zellikle yaad toplumun ve an problemleriyle ilgilendi. Bugnn insannn nasl irad edilmesi, ona dorularn hangi metotla ulatrlmas gerektii konusunda gayret gsterdi. Birok eser kaleme ald. Bir mutasavvf ve mrit olarak tasavvufu Kur'an ve Snnet nda szgeten geiren eserleri byk ilgi grd. Mesela henz 20 yanda iken kaleme ald Esrru'tTasavvuf isimli eseri, geni hacimli olmamasna ramen, net ve z bir tarzda tasavvuf anlayn ortaya koyan, ifrat ve tefrit noktasndakileri insafa davet eden bir eseridir. M. Nurullah Seyda, belki en verimli anda, 12 Mays 1985 tarihinde 34 yanda iken, geride 10 binlerle ifade edilen seveni ve 11 eser brakarak elim bir trafik kazasnda Rabbine kavutu. 3. Batan itibaren verilen bilgiler eyh Seyda'nn kendi eserlerinin yan sra u iki almadan zetlenmitir: eyh Molla Fahreddin, Zlfikru'l-Hayderi fi Nusreti e-eyh Muhammed Said Seyda el-Cezer, 7-14; Heyet, Evliyalar Ansiklopedisi, XI, 297-303. 4. bn Malik, Cemalddin Muhammed b. Abdullah et-Tai, el-Elfiyye fi'n-Nahv, Msr, 1310/1892. 5. 1914'te dnyaya gelen Mehmet Emin Er bir hatrasn yle anlatyor: "Isparta'da stad Bediuzzaman' ziyaret edip dndkten sonra eyh Seyda'ya selm ve tebriklerini evvela mektupla, sonra Cizre'ye gittiimde ifahen tebli ettim. Cemaatten birisinin suali dolaysyla eyh Seyda stad hakknda unlar syledi: "Bedizzaman' bu asrda Allah Tela bize gndermitir. Daha gen yalarda iken Cizre'ye gelmi, en byk lim ve mridlerinden saylan daylarmz ve aabeylerimiz onun ilmini, fazln, bykln kabul ve itiraf etmilerdir. O, inanc olmayanlarn, Firavunlarn Musa'sdr. Onun vazifesi yledir. Bizimki de byledir. Eer bir mani olmasa idi ziyaretine gider, elini per, dua talep ederdim. Kitaplar hakikattirler. Bizde mevcutturlar." Necmettin ahiner, Son ahitler, IV, 185.
Prof. Dr. Abdulhakim Yce

Yeni mit Dini limler ve Kltr Dergisi