Mehmet Akman - Osmanlı Devletinde Kardeş Katli

Dr.
Mehmet Akman
OSMANLI DEVLETNDE
KARDE KATL
EREN
Yaym layan: M uhittin Salih Eren 3 4-97-Y -70-0 68 ISBN 975-7622-65-6
Eren Y aynchk Ltd. B irinci basm stanbul 1997
EREN
Yaymclk-Kitap-Datm Tic. vc San. L td. ti.
Tnel, stikll Cad. Sofyal Sokak No; 34 80050 B EY O LU - STA N B U L Tel: (212) 251 28 58 - (212) 252 05 60 Fax: (212) 243 30 16
E-mail: eren@ turk.net
NDEKLER
NSZ................................................................................................................................... KISALTMALAR .................................................................................................................
11 13
GR...................................................................................................................................... L Konunun Takdimi ve Snrlandrlmas.......................................

il
15 15 16 20
Yntem ve Kaynaklar....................................................................... Karde Katlinin Tarihsel Boyutu...............................................
IIL
BRNC BLM................................................................................................................ ESK TRK DEVLETLERNDE SYAS HAKMYET ANLAYII VE KARDE KATL............................................................................. I. Eski Trk Devletlerinde Siyasi Hakimiyet Anlay ve Kut Kavram......................................................................................... A. Siyas Hkimiyet A nlay.................................................... B. Kut Kavram.............................................................................. II. III. Eski Trk Devletlerinde Saltanat Veraseti U su l ..................... Eski Trk Devletlerinde Rastlanlan Karde Katli Vakalarna Bir B ak...........................................................
25 25 27 27 30 32
33
KNC BLM.................................................................................................................. OSMANLI DEVLETNDEK KARDE KATL UYGULAMALARI................. I. Osmanl Devletindeki Karde Katli Uygulamalarna Genel Bir B ak ......................................................................................... II. OsmanlI Devletinde Grlen Karde Katli Uygulam alar......... A. B. C. D. E. F. G. Osman Gazi'nin, Amcas Dndar Bey'i Katli Rivayeti I. Murad'n, Kardeleri Halil ve brahim Beyleri K atli. L Murad'n, Olu Savc Bey'i K atli..................................... Yldrm Bayezid'in, Kardei Yakub Bey'i KatK.............. II. Murad'n, Amcas (Dzme) Mustafa'y K atli.............
37 37 39 43 43 47 48 51 58 61 64
n. Murad'n, Kardei Mustafa'y K a tli...............................

Fatih Sultan Mehmed'in, Kardei Ahmed'i Katli...........
H. i.
Fatih Sultan Mehmed'in, ehzade Orhan' K a tli............ II. Bayezid'in, Kardei Cem Sultan'n Olu Ouz Han' K atli..............................................................................................
67 69 72 76
J. K.
Yavuz Sultan Selim'in, Babas II. Bayezid'i Zehirlettii R ivayeti....................................................................................... Yavuz Sultan Selim'in Sekiz Yeenini K a tli................... L.
Yavuz Sultan Selim'in, Kardei Korkut'u K atli.......... 78 81 83
M. N. .
Yavuz Sultan Selim'in, Kardei Ahmed'i K atli................ Kanuni Sultan Sleyman'n, Cem Sultan'n olu Murad' ve Onun Olunu dam........................................................
Kanuni Sultan Sleyman'n, Olu Mustafa ve Onun Olu Mehmed'i K atli....................................................................... 84 54 98 100 103
P. R. S. T. . V.
Kanuni Sultan Sleyman'n, Olu Bayezid ve Onun B e Olunu K a tli........................................................ III. Murad'n Be Kardeini K atli.................................... . III. Mehmed'in On D okuz Kardeini Katli..................... III. Mehmed'in, Olu Mahmud'u K a tli............................ IV. Murad'n, Kardeleri Bayezid, Sleyman ve Kasm' Katli............................................................................... 106
II, Osman'n, Kardei Mehmed'i K a tli.............................. 105
Y.
III. Osman'n, Amcazadesi ehzade Mehmed'i K a tli... 108
NC BLM............................................................................................................... ..111 KARDE KATL UYGULAMASINI DOURAN SEBEPLER....................... ..111 I. L III. rV. V. VL DRDNC I. II. l Sistem i ve Bunun Dourduu Sonular............................113 Fetret Devrinin Yaanm O lm as...................................................119 D Tesirler ve ehzade Rehni M e se lesi..................................... ..122 Sa Braklan ehzadelerin syan Etmi Olm alar................... ..124 Trk Hakimiyet Anlaynn OsmanlIlarda D eiim e Uramas ...........................................................................125 Gaza Devleti Anlaynn M evcudiyeti......................................... 125 BLM...................................................................................................... ..127 G enel Olarak....................................................................................... ..131 syan Eden ehzadelerin K atledilm eleri.................................... ..133 A. syan Suunun Tanm ve N ite li i...^ ............................... ..133
KARDE KATL UYGULAMASININ HUKUK TAHLL...............................129
GR
B.
syan Suunun Unsurlar....................................................... 135 1. D evlet Bakannm Meru ve Adil O lm as..................... 135 2. syanclarn Kendilerince Hakl Grdkleri Bir T evile Sahip Olm alar..................................................................... 137 3. syanclarn Say ve G Bakmndan Cidd Bir Tehlike Tekil Etm eleri.................................................................... 139 4. Bakaldrnn Kuvvet Kullanma Y oluyla Fiilen ........ B alam as............................................................................... 139 5. syan Kasd (K asd'l-Bay)............................................. 140
C.
syan Temelli Karde Katli Uygulamalarnn Hukuk T a h lili.......................................................................... 141
III.
SYAN ETMEYEN EHZADELERN KATLEDLMELER......... 146 A. B. Konuya Esas Olmak zere rf Hukuk Kavram ......... 146 Karde Katli Uygulam asnn er Hukukla Badatrlmaya allm as................................................... 150 1. 2. 3. "Fitne Adam ldrmekten Daha Ktdr"............ 150 zel Zararn Genel Zarara Tercih E d ilm esi............ 152 Zaruret Halinin Karde Katlini Mbah Klp iClmad............................................................................. 153 4. 5. stihsan ve Karde Katli U ygulam as........................ 154 Kamu Yarar (M eslih-i Mrsele-stislah) ve Karde Katli U ygulam as.............................................. 155 C. Bir Yrrlk Kayna Olarak Fatih Sultan Mehmed'in Tekilt Kanunnmesi ve Tad nem .......................... 156 D. E. rf Hukuk Tem elli Karde Katli Uygulamalarnn Hukuk T ah lili.......................................................................... 158 Karde Katli Uygulamalarnda nfaz ekli...................... 162
BENC BLM.............................................................................................................. 165 KARDE KATLNDEN SONRASI......................................................................... 165 SONU................................................................................................................................... 173 EKLER................................................................................................................................... 175 BBLYOGRAFYA................................................................................................................ 187 DZN...................................................................................................................................... 199
ONSOZ
OsmanlI Devletinde Karde Katli adl almamz Osmanl tarihinin ve hukukunun bugne kadar derinlemesine incelenmemi hassas bir konusunu ele almay amalamaktadr. zellikle Cumhuriyetin ilann takip eden yllarda hlin icabna uygun olarak Osmanl devlet adamlarna ve Osmanl kurumlarna mesnetsiz sula malarda bulunulmu, muazzam bir corafyay asrlarca elinde tutabilmi ve gz kamatrc bir medeniyetin sahibi olabilmi bir ecdada kar insafsz bir karalama kampanyas yrtlmtr. Buna bir tepki olarak bu defa ar bir Osmanhseverlik ortaya kmtr. Bilim adamnn grevi zellikle sosyal bilimlerde, inceledii alann, tarih kesitinin ya da kurumun mmkn olduunca doruya yakn bir tasvirini yapmak olmaldr. Karlat kurum, kural veya uygulamay arptarak or taya koymaya almak tehlikeli bir davrantr. Gemite yaanm hdiseleri "iyi" ya da "kt" diye etikedeyerek tarih meselelere nceden belirlenmi klie cevaplar vermek rasyonel tarih sorgulamasn engeller. Bu satrlarn ya zar da yukarda ifade edildii gibi Osmanlya ok hakszlk yapld, haksz eletirilere maruz brakld kanaatindedir; stelik elinizdeki almann da OsmanlIy insafszca tenkit etmenin bir arac olmasndan endie etmektedir. Ancak karde kai uygulamasnn sebep sonu ilikisi kurularak ortaya kon mas zarureti bizi bu almay yapmaya sevk etmitir. Elinizdeki kitap bir doktora tezi olarak hazrlanm ve Temmuz 1995 tarihinde M Hukuk Fakltesi Doktora Salonunda, Prof. Dr. M. kif Aydm'n bakanlnda Prof. Dr. Ahmed Akgndz ve Prof. Dr. Ali Bardakolu'ndan oluan heyet nnde savunulmu ve ittifakla kabul edilmitir. almam esnasnda ok byk destek ve yardmlar grdm belirt meliyim. Burada zellikle kitabn hazrlanmasnda msbet eletiri ve katkla ryla desteklerini esirgemeyen Prof. Dr. M. kif Aydn, Dr. Fethi Gedikli, Dr. Ekrem B. Ekinci ve Mustafa entop'a teekkr bir bor bilirim. Ayrca ISAM Ktphanesinin deerli alanlarna da aynca teekkr etmeliyim. Elinizdeki almayla meseleye biraz da olsa aklk getirebilmisem ken dimi bahtiyar sayacam. Eksiklik ve yanllklar iin imdiden engin ho grnze snyorum. Mehmet Akman
KISALTMALAR
agm. : a. mlf. : AUll^'D: ASBFD: b.: bk.; BOA; c.: ev.: OtA: dn.: DUT: E.: ed.: EI2; Elr: haz.: s.: A: tEFTD: tEFTED; EFTSD; JAOS; kr.: MAA: md.: MD: nr.: OA OTEM: sad.: TA: TDA: Ad geen makale Ayn mellif Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi Beyit Baknz Babakanlk Osmanl Arivi Cilt eviren Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi Dip not Dosya usul irdeler tasnifi Evrak Editr Encyclopaedia of slam (New Edition) Encyclopaedia Iranica Hazrlayan Sayfa slm Ansiklopedisi stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Semineri Dergisi Journal of the American Oriental Society Karlatrnz Mecelle-i Ahkm- Adliyye Madde Mhimme Defteri Nereden Osmanl Aratrmalan Osmanl Tarih ve Edebiyat Mecmuas Sadeletiren Trk Ansiklopedisi Trk Dnyas Aratrmalar
14
OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATL
TDTD; THTM; THTD: TM; TOEM: TSA; TY: ty:

V .:
yay.: Y. EE: yy:
Trk Dnyas Tarih Dergisi Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas Trk Hukuk Tarihi Dergisi Tarih ve Medeniyet Tarih-i Osmani Encmeni Mecmuas Topkap Saray Arivi Trk Yurdu Bask tarihi yok Varak Yaynlayan Yldz Esas Evrak Bask yeri yok
GR
I. KONUNUN TAKDM VE SINIRLANDIRILMASI Tarih sahnesine kan en byk devletlerden biri olan Osmanl Devleti ayn adla anlan slalenin ynetiminde yaklak alt yz sene variin devam ettirmitir. almamzn konusu, bu sre ierisinde yaanan hanedan ii kati vak'alarmm tesbiti, bunlarn hangi olaylann sebep ve sonucuna gre meydana geldii ve zellikle hangi hukuk gerekeye dayandrldnn tartlmas ve belirlenmesidir. Byle bir konuyu seiimizin temel sebebi, zerinde ok konuulmu fakat ayn oranda yazlp aratrlmam bir konu olmasdr. Gerekten de bir ka makale dnda meseleye dorudan temas eden bir alma mevcut deildir. Osmanl tarihi boyunca grlen hanedan ii ldrme hdiselerinin tm incelem e alanmzdadr. Babann olunu, kardein kardeini ve karde ocuklarn, yeenin amcasn, oulun babasn hatta dedenin torununu ldrmesi vakalarmn btnn ifade etmek zere karde katli ibaresi kulla nlacaktr. Bu kavrama, Latinceden Bat dillerine de gemi bulunan parricidium' kelimesinin ifade ettii kapsamda geni anlam yklediimizin altn iziyoruz. syan eden hanedan mensuplarnn ldrlmeleri de geni anlamda karde katlinin iinde dnlebilirse de bu kavramdan esas kaste dilen, herhangi bir su ilemedii halde, sadece tad kan sebebi ile kiilerin katledilmeleridir. Karde katli olgusunu ortaya karan temel sebep, her ne sikle olursa ol sun, iktidar erkine ortak kabul etmeme, siyas iktidar elinden kaybetmeme, ya da onu ele geirme, ou kere de iktidar kendi oullarna brakabilme kaygsdr. Bu itibarla karde katli uygulamas Osmanl Devletine mahsus olmayp Bizans ve ran gibi byk devletlerde de ska bavurulmu bir usuldr; yeri gelince bunlara da ksaca temas edilecektir.
^ L atincede karde ldrm eye fratricide, evlat ldrm eye y/icWc ve baba ldrm eye de p a tr ic i d e denilm ektedir. Bu anlam larn tmn ifade etm ek iin de p a rr ic id c v e parricidium kelim eleri kullanlm tr. Hammer, OsmanlIlardaki karde katli u ygu la m alaryla ilg ili 1664 tarihinde yazlm D iss e rta tio n e m P o litic a m d e P a rric id io O sm a n n id a ru m isim li bir alm adan sz etm ektedir. G rlecei zere bu balkta parricidium kelim esinin bir trevi yer almtr; bk. D e v let-i O sm an iyye T arihi, ev. M ehm ed At, stanbul 1330, c. III, s. 306.
16
Yenieri isyanlan veya devlet adamlarnn dorudan mdahaleleri sonucu vuku bulan ldrme hdiseleri inceleme alanmz dndadr. Bu cmleden olarak, II. Osm an, Sultan brahim , III. Selim ve IV. M ustafa'nn ldrlmeleri almaya dahil edilmemitir. Anlan padiahlar da hi phesiz OsmanlI hanedanna mensup olduklar iin ldrlmlerdir; ancak bu kati hdiselerinin failleri Osmanl soyundan gelmeyen kiilerdir. Ayrca Cem Sultan hdisesi, ehzadenin lm sebebi zerinde tarihilerin ittifak edeme mesi ve konunun, zerinde mstakil bir alma yapmay gerektirecek geni likte bulunmas dolaysyla inceleme kapsam dnda tutulmutur. II. YNTEM VE KAYNAKLAR Ele aldmz konu bir ok uzmanlk alanndan istifade etmeyi gerekli klmtr. Byle bir konunun aratrmacs bir yandan Osmanl tarihine ilikin kaynaklara bavurmak durumunda kalrken dier yandan da meselenin hukuk izahn yapabilmek iin slm hukukuna dorudan ulaabilecek konumda olmaldr. Yazar bunun zorluunu peinen ifade etmektedir. alma esasen bir hukuk tarihi almasdr; bu itibarla almann verileri tarihten alnacak, bu verilerin incelenip yorumlanmas hukuk dnm e ve yorum lam a yntemiyle yaplacaktr. Konu hakknda zerinde hukuk tahlil yaplabilecek derinlikte bilimsel bir alma mevcut olmadndan karde katli uygulama larnn ayr ayr incelenmesi gerekli olmutur. Bu ise kanlmaz olarak almann tarih ynnn ar basmasna ve analitik yntemden feragat edi lerek adeta bsm en tahkiyeci bir yntem izlenmesine yol amtr. Karde katli uygulamalar ilkin kronolojik sra gzetilerek incelenmi, hukuk deer lendirme ise ayr bir ksmda yaplmtr. Bylece okuyucunun her bir hdise hakknda kendi kanaatini oluturmasna mdahale edilmek istenmemitir. almamzda birinci el kaynaklardan yararlanlmaya allmtr. Bu cmleden olarak Topkap Saray Arivi tamamen, Babakanlk Osmanl Arivi ise elden geldiince taranmtr. Ancak her iki arivde ve zellikle konuyla ilgili bol belge bulunmas beklenebilecek olan TSA 'da yeterli belgeye rasdayamadmz da itiraf etmemiz gerekmektedir. kinci el kaynak olarak, nde gelen Osmanl tarihlerinin nemli bir ksm kullanlmtr. Bunlarn tamam bibliyografyada gsterilmi ise de baz kitaplar ve mellifleri hakknda zet bilgiler vermek yararl olacaktr. Ayrca yardmc dier kaynaklarn bazlarndan da ksaca bahsedilecektir. Ahm ed (1334-1414?) ilk Osmanl tarihilerinden biridir. Bugne kadar tespit edilebilen sekiz eseri bulunmaktadr*. Bunlarn iinde en mehuru olan
* Franz Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar ve E serleri, ev. Cokun ok, 2. bask, Mersin 1992, s. 12-13; Gnay Kut, "Ahmed", DA, c. II, s. 165-166.
GR
17
skendernm e mesnevi tarznda yazlmtr. Eserin iinde " (Dstn-) T ev rh -i M lk- l-i O sm an" adl bir blm bulunm aktadr. skendernme'yi bizim iin nemli klan da bu blmdr. Zira burada I. Murad'n, isyan eden kardelerini ldrttne dair dier kaynaklarda bu lunmayan bir bilgi yer almaktadr. Oru b. dil (XV. yy), imdiye kadar tespit edilebilmi en eski mensur OsmanlI tarihinin m ellifidir'. Tevrh-i l-i Osman adl eseri kurulutan Fatih dnemine kadar olan hdiseleri ihtiva eder. Bizzat tanklk ettii olaylar dan baka, imdiye kadar bilinen en eski Osmanl tarih yazar olan Yahi Fakih'in ele gememi Menkbnme'sinden yararlanmtr. Kitap olduka kk hacimli olmakla birlikte zl ve salam malmat ihtiva etmektedir. Bizim amzdan eserin nemi zellikle II. Murad'n, kardei Mustafa'y* ve amcas Dzme Mustafa'y idam ettirmesiyle ilgili deerli bilgiler iermesinden ileri gelmektedir. Karamam M ehm ed Paa, Oru Bey'in ada olup Fatih'in sadrazam ln yapmtr. Osmanh tarihine ilikin Arapa olarak iki risale kaleme almtr. Yldrm Bayezid'in kardei Yakub elebinin idamyla ilgili verdii bilgi ve yapt yorum bizim amzdan son derece nemlidir. Tursun Bey (XV. yy.), Trih-i E b'l-F eth isim li tarihin yazardr. Fatih'in saltanatnn ilk yllarndaki hdiseleri kapsar. Ancak eserin alma mz asndan nemi rf hukuk hakknda yazl ilk bilgileri iermesinden ileri gelmektedir. kpaazde tarihi ya da Tevrh-i l-i Osman, kpaazde (14001485?) diye bilinen ve asl ad Dervi Ahmed olan Osmanl tarihisinin ese ridir. kpaazade, fetret devrinin baz olaylarna ve II. M urad'la amcas Dzmece M ustafa arasndaki mcadeleye ahit olmutur. Hatta Dzmece M ustafa'ya kar bizzat savat da nakledilmektedir. Hayatnn sonuna doru yazmaya balad tarihinin Yldrm Bayezid devrine kadar gelen ksmn Yahi Fakih'in Menfe&nme'sinden, 1402'deki Ankara Savan bu savaa solak olarak katlan bir askerin azndan nakletmi, II. Murad ve Fatih devirlerini ise bizzat kendi gzlemlerine dayanarak kaleme almtr. Eserin ilk neri l Bey tarafndan yaplmtr (stanbul 1332). Biri Friedrich Giese (Leipzig 1929) dieri Atsz'n (stanbul 1949) olmak zere iki ayr neri daha v ard r^ . Bu alm ada ilk neir kullanlm tr. Eserde yer alan ve skendernme'den alnd sanlan manzumeler edebi deer tamamakta ise de bunlardan bazs karde katlinin teden beri uygulanmakta olduunu ifade ettii iin ayr bir nem arzetmektedir.
^ Babinger, s. 25. 2 Abdlkadir zcan, "kpaazde", DA, c. IV , s. 6-7.
18
M ehm ed NerTnm kaleme ald Cihannma adl sekiz ksmlk dnya tarihinin Osmanllara ait olan altnc ksm gnmze kadar gelebilmitir.Fatih Sultan Mehmed ve II. Bayezid devirlerinde yaam ve muhtemelen Yavuz Sultan Selim'in saltanatnn son yllarmda 1511 il 1520 tarihleri arasnda lm tr'. Konumuzla ilgili bir ok hdise hakknda bilgi vermekte ise de bizce en nemli olan Osman Gazi'nin, amcas Dndar Bey'i ldrdne dair iddiann ilk olarak Neri tarihinde gemesidir. Yine ilk devirlere ait olan bir baka kaynak da Anonim Tevrh-i l-i Osman'dr. Bilindii gibi ayn ismi tayan fakat mellifi bilinmeyen pek ok O sm anh tarihi vardr. N ihat Azamat, ilk olarak F. G iese tarafndan neredilmi olan Anonim Tevrh-i l-i Osman' yaynlamtr (stanbul 1992). Bu eser zellikle Yldrm Bayezid'in kardei Yakub Bey'in idam edilmesi hakknda bilgi vermektedir. H add, manzum bir Osmanh tarihi yazandr. II. Bayezid devrinde yaad bilinmektedir. Eseri, 1299-1523 yllar arasnda geen vakalar ih tiva etmektedir. Konumuzla ilgili kymetli malmat yer almaktadr. zellikle II. M urad'n, kardeleri M ahmud ve Y usufun gzlerine mil ektirdiini aka ifade etmesi nemlidir. bn Keml ya da Kemlpaazde (1469-1534) hem nemli bir Osmanh tarihisi hem de nde gelen bir hukukudur. On defterlik bir Osmanh tarihi yazmsa da be ve altnc defterlerin nemli bir ksm kayptr. eyhlislamlk makamnda bulunmu bir kiinin konumuzla ilgili hdiseler hakkndaki gzlemleri ve yorumlar elbette son derece nemlidir. Hoca Sadeddin Efendi (1536-1599) Tcii't-Tevrh adl mehur Osmanh tarihinin mellifidir. eyhlislamlk da yapmtr. Eseri Osmanh Devletinin kuruluundan I. Selim'in lmne kadar geen sre iindeki vak'alar ihtiva etmektedir. Konumuz bakmndan hemen hemen bir ok hususta malmat bulunmaktadr. Selnik Mustafa Efendi (l. 1600), kendi adyla anlan tarihin mellifidir. Eser zellikle III. Murad ve III. Mehmed dnem ine ilikin dorudan gzlemleri ihtiva etmektedir^. Bostanzde Yahy Efendi (l. 1049/1639) Tuhfet'l-Ahbb ya da daha mehur ekliyle Trh-i S f olarak bilinen tarih kitabnn m ellifidir. Bostanzde, deiik vilayetlerin kadlklarnda ve Rumeli kazaskerliinde bulunmutur. Eseri Osmanh Devletinin kuruluundan I. Ahmed'e kadar geen
Babinger, s. 42. 2 Selnik M ustafa Efendi, Tarih-i Selnik, hazrlayan. M ehmet pirli, stanbul 1989, c. I, s. X I-X X IV .
GR
19
hdiseleri ele almaktadr. Bir hukuku olarak zaman zaman yapt yorumlar bizim iin ayn bir nem tamaktadr. brahim Peev (1574-1649?) kendi adyla amlan tarihin yazandr. Trh-i Peev 1520-1^0 yllar arasnda geen olaylar iin nde gelen bir kaynaktr. Peev, Kanuni devrini bizzat yaamam olmakla birlikte ok ayrntl malmat vermektedir. Ayrca III. M ehmet devrine ait yazdklar kendi gzlemlerine dayanmaktadr. Peev daha nceki Osmanl tarihlerinin yamsra M acar tarihilerinin eserlerinden de yararlanarak m uhtem elen Bat kaynaklarn kullanan ilk Osmanl mverrihi olmutur^. Mneccimba Ahm edD ede (1631-1702) Cmiii'd-Dvel isimli iki cilik Arapa bir hkmdar slaleleri tarihi yazm ancak bu eser Ahmed Nedim tarafndan SahifU'l-Ahbr adyla Trkeye tercme edilene kadar pek hret bulmamtr^. cilt olarak baslan bu eserin son cildi Osmanl tarihine ili kindir ve konumuz bakmndan nemli bilgiler iermektedir. M ehmed M urad veya mehur adyla Mizanc M urad (1854-1917) son devir ilim ve fikir adamlarndan olmakla birlikte zellikle zerinde durulmaya lyk bir ahsiyettir. Tahsilini Rusya'da yapm sonradan Trkiye'ye kamtr. Rodos'ta mahpus bulunduunda kaleme ald, Osmanl tarihine ilikin meselelerden kltrel ve siyasal dsturlar karmay denedii yedi cilt lik Trh-i Ebu'l-Fruk isimli eseri bizim iin son derece nemli bir kaynaktr^. Burada hi phesiz Hammer'in Devlet-i Osmaniyye Tarihi zikredilme lidir. Mehmed At tarafndan evrilen onbir ciltlik bu eserin nemini belirt meye gerek dahi yoktur. Bizans kaynaklarndan faydalandklarmz arasnda, mellifi bilinmeyen ve 16. Asrda Yazlm Greke Anonim Osmanl Tarihi ismiyle erif Batav tarafndan tercme edilip yaynlanan kitap nemli bilgiler ihtiva etmektedir. Keza D ukas'm Bizans Tarihi de zellikle Savc Bey hdisesi iin kaynak durumundadr. Georg Ostrogorsky'mn Bizans Devleti Tarihi isimli kitab da belirtilmelidir.
^ Mezkr eserin mellifi olarak matbu nsha da dahil olmak zere bir ok kaynakta Takprzde Kemleddin Mehmed Efendi'nin ad gemektedir. Oysa eserin Bostanzde Yahya Efendi'ye ait olduu ispatlanmtr; bk. Mustafa arc, "Bostanzde Yahya Efendi", DM, c. VI, s. 312-313 2Babinger, s. 211-212. 3 Babinger, s. 258. ^ Mehmed Murad Bey hakknda daha geni bilgi iin bk. Birol Emil, Mizanc Murad Bey, Hayat ve Eserleri, stanbul 1979.
20
Mneat mecmuas olarak balca Feridun Bey'n (l. 1583) M ecm a-i M iineti s -Seltn adl eseri kullanlmtr. Bilindii gibi bu kitapta yer alan bir ok vesikann uydurma olduu M. H. Ynan tarafndan ispat edilmiti*. Eserden istifade edilirken bu hususa dikkat edilmitir. S e y a h a tn a m e le rd e n B u s b e c g 'in T rkiye M e k tu p la r , H a n s Dernschwam'n stanbul ve Anadolu'ya Seyahat Gnl, Jean Thevenot'un 1655-1656'da Trkiye'si, The Report o f Lello-Babli Nez4nde nc Ingiliz Elisi Lello'nun Muhtras, Tlay Reyhanl'nm ngiliz Gezginlerine Gre XVI. Yzylda stanbul'da Hayat (1582-1599}'). ve Kanuni devrinde stanbul'a gelen Arap gezginlerinden G azz ve M ekk'm n seyahatnameleri zikredilmelidir. Meselenin tarihi temellerini oluturabilmek ve zellikle kut kavram iin Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilig'inden ve Kagarl Mahmud'un D ivan Lgati't-Trk'nden yararlanlmtr. Ayrca Orhun kitabeleri ve Ouz destan bavurduumuz kaynaklar arasndadr. Tetkikler arasnda ilk olarak Mehmed Zeki (Pakaln)'m Maktul ehzadeler adl eseri anlmaldr. Mezkr eser, karde katli uygulamalarn tahlilci bir yntemle deil nakilci bir yntemle incelemektedir. kinci olarak A. D. Alderson'un The Structure o f the Ottoman Dynasty isimli almas belir tilmelidir. Yazar kitabnda karde katli konusuna mstakil bir blm ayrm ve konuyu anahatlanyla da olsa cidd biimde ele almtr. Ayrca nalck, Uzunarl, Kafesolu, Kprl, Mumcu ve Uluay'n konumuzla ilgili makale ve incelemeleri de tabi olarak kaynaklarmz arasndadr. etin Altan'n Tarihin Saklanan Yz, dam edilen 44 Vezir-i Azam in Dram, ldrlm ehzadeler ve Devrilmi Padiahlar, Vecdi Brn'n N a sl ldler ve smail Metin'in Osmanimn Kanl Tarihi isimli kitaplar popler nitelikte almalar olup burada zikredilmekle yetinilecektir. III. KARDE KATLNN TARHSEL BOYUTU
M a h iy eti itib a riy le siy a s iktidara sahip o lm a k a v g a s olarak da n ite lend irilebilecek olan karde katli olgusu, daha n ce de belirtildii zere sad ece O sm anlIlara has bir uygu lam a olm ayp tarih sah n esin e kan bir o k d ev lette de var olm utur.
ran'n destans ve ksmen gerek ^rihiyle ilgili bilgileri ieren ehnme, bu tr hanedan ii iktidar hesaplamalaryla doludur. Merdas isimli ran hkmdar, olu Dahhk tarafndan ldrlmtr^. ehnm e'nin ba
* Orhan F. Kprl, "Feridun Bey", M , c. IV, s. 570, ayrca bk. Babinger, s. 119. 2 "eytan, hkmdarn oluna 'Bu sarayda senden bakasna ne lzum var, senin gibi bir oul varken babaya ne hacet; bu yal adam kolay kolay lm eyecek. Bu mddet zarfmda
GIR
21
kahramanlarndan biri olan Padiah Feridun, olu arasndan kk olu re'i veliaht tayin ederek yannda tutmu, dier iki olu Selm ve Tur'u baka lkelere vali yapmt. Veliaht re'i ekemeyen dier iki oul, ehzadeyi ldrerek kesik ban babalarna yollamlard'. Bir sre sonra ise, ldrlen re'in olu Minuihr, amcas Tur'u ldrerek babasnn intikamn almt^. ah sm ail'in ou ocukluk andaki kardelerini katlettii de bilinmektedir^. Amcas II. smail'in dier dokuz akrabasyla birlikte ken disinin de idamn emrettii I. Abbas, ans eseri bu akbetten kurtulmu ancak bu, yakn akrabalarn ortadan kaldrmasna mni olmamtr^. Bununla da yetinmeyerek byk olu afi Mirza'y halk arasnda kazand hretten korkarak idam ettirmi, dier iki olunun da gzlerine mil ektirmitir. ldnde (19 Ocak 1629) yerini alabilecek olu kalmamt^. Roma mparatorluunda sistematik bir karde katli uygulamas mevcut deildir. mparatorlarn ynetime geli usulleri kural olarak hanedan esasna dayanmamaktadr.te yandan Diocletianus'un (285-305) Tetrarchia (Drtl Ynetim) dzenini ihdas etmesi rneinde olduu gibi mparatorluun drt ynetim blgesine ayrlarak idare edildii de bilinmektedir. Bizans mparatorluunda mstakbel taht mddeilerini etkisiz brakabilmek iin esas itibariyle gzlere mil ekme, burun ve kulaklarn kesilmesi cihetine gidilmekteydi. Bununla birlikte ok sayda hanedan ii kati vakasna da rastlanmaktadr. Hatta O sm anlIlarn bu uygulamay B izanslIlardan tevars ettiini iddia edenler de vardr^. lk Bizans mparatoru Konstantin, olu Krispus ve kayn babas Maximien'i ldrterek lkede istikrar salamaya almt. Buna ramen lkede birlii salayamad ve mparatorluu oluyla bir yeeni arasnda taksim etmek zorunda kald. Septim Sever, mparatorluu kendisine ait bir mlk gibi iki olu arasnda paylatrmt. Ancak bu iki oul anlaamad ve Caracalla, kardei Getayi'yi ldrterek
da sen unutulur gidersin... Onun tahtn sen al. Bu dnyada onun yeri sana layktr. Eer szlerimi dinlersen yeryznde padiah sen olursun' dedi. N eticede eytanla ibirlii yapa rak babasn ldrd"; bk. Firdevs, ehnam e, ev. N ecati Lugal, stanbul 1945, c. I, s. 46-49. ^ Firdevs, I, s. 137-140. 2 Firdevs, I, s. 173. ^ A . (nthony) D . (olphin) Alderson, Tle Structure o f the O ttom an D yasty, 2. bask (tpk basm), Connecticut 1982, s. 27. 4 R. M . Savory, "Abbas I", E lr, o. I, s. 71. 5 Savory, 75; ayrca bk. Cl. H uan, "Abbas I", M , c. I, s. 9. ^ V asf Raid Sevig, konuyla ilgisi olmayan bir kitabnda, karde katli m eselesine eilm i ve tam 27 sayfa tutan bir dipnotta karde katli uygulam asnn Osmanllara BizanslIlardan getiini ispatlamaya ahmtr; bk. T icaret Kanunu erhi, stanbul 1934, c. I. s. IX vd.
22
lkenin yegne sahibi oldu. mparator II. Konstans, kardei Theodosios'u, zahirde ihanet sulamasyla gerekte ise tahta ortak yapmamak endiesiyle nce rahip yapm sonra da idam ettirmitir (660)'. VII. Konstantinos, 945'te kardeleri Stephanus ve Konstantinos'u ldrterek mparatorlukta kendisine rakip brakmamt^. III. Andronicos Comneus, Michael ve George isim lerindeki iki kardeini ldrtm keza III. Andronicos Paleologus babas __ ldnde kardeini bertaraf etmiti^, Arap saltanat veraseti usulnde hkmdarn olundan ziyade kardeleri tahta.geme hakkna sahiptir. Bu kurala her zaman uyulmad, yerini kendi oullarna brakmak isteyen hkmdarlar ile bu makama gemek isteyen kardeleri arasndaki ihtilaflarn Emevler dneminin sonuna kadar zaman zaman ortaya kt ve hanedann nfuz ve itibarna zarar verdii grlmtr^. Halife Harnurred, salnda Emn ve Me'mn isimli iki olundan, birbirinin hukukuna zarar vermeyeceklerine dair yazl taahht alm ancak buna ramen vefatndan sonra iki olu arasnda byk bir siyas iktidar mcadelesi balamtr. 194/809'da hilfet makamna geen Emn, 198/813de kardeiyle giritii mcadeleyi kaybetmi ve ldrlmtr^. Endls Em ev hkmdarlarndan Abdullah b. M uhammed, kardeleri Mnzir, Kasm ve Hiam ile oullar M uhammed ve M utarrifi birer ba haneyle idam ettirm itir (275/888)^. 1557'de tahta kan Fas sultan I. Abdullah, amcas I. Ahmed'in olu Mevly Abbas ile bunun alt olunu, am calar Mevly Osman ve Mevly Ahmed'i ve nihayet Mevly Osman'n olunu ldrmtr. Tunus'ta 1228'den beri hkm sren Araplam bir Berber hanedan olan Hafsler hanedannn yirmi ikinci sultan olan Mevly Ebu Abdullah Haan tam krk drt erkek kardeini katletmitir*. Bu gibi rneklerden hanedan ii ldrme hdiselerinin ksmen Araplarda da yaand anlalmaktadr. Ancak bu vakalarm Araplarda karde katli uygulamasnn yerleik bir uygulama olduunu gsterecek nitelikte olmad belirtilmelidir.
* Georg Ostrogorsky, B izans D evleti Tarihi, ev. Fikret Iltan, Ankara 1981, s. 113. 2 Ostrogorsky, s. 260, 3 Alderson, 27; bununla birlikte Andronicos III Paleologos'un, kardeinin lm ne kazaen yol am olabilecei de belirtilmektedir; bk. "Andronicos III", A n a B rita n n ica G en el K ltr A n sik lop ed isi, c. II, s. 75. 4 G. Levi D eila Vida, "Emevler", IV, s. 246.
5 K. V. Zettersteen, "Emn", A, c. IV, s. 258-259. ^ K. V . Z ettersteen, "Abdullah", !A, c. I, s. 36. A bdullah b, M uham m ed'in, kardei Mnzir'i deil de babas Muhammed'i zehirleterek ldrd belirtilmektedir; bk. E. LeviProvenal, "Emeviier", lA , c. IV, s. 251. ^ Y lm az ztuna, Byk Trkiye Tarihi, stanbul 1977, c. IV, s. 14. ^ Y lm az ztuna, Byk Trkiye Tarihi, stanbul 1977, c. III, s. 457.
GR
23
bn-i Haldun'un verdii bilgiye gre hkmdar, devletin snrlan byyp gelirleri olabildiince arttnda, eref ve ululuu kendi ahsnda topladnda bu ululuu bakalarnn kendisiyle paylamasn arzu etmez; akrabalarndan hkmdarla talip olacak diye phe ettiklerini ortadan kaldrmaya giriirdi. Buna mukabil tehlikeye maruz kalan akrabalar lkenin uzak blgelerine ka maya alrd. lkenin uzak blgesine ekilen ve hkmdarl elde etmek amacyla mevcut hkmdarla mcadele eden hanedan mensuplar, devletin snrlarnn daralmas nisbetinde kudret kazanrd'. Anlalan o ki Araplarda hanedan ii ldrme vak'alar lkenin birliini temin edecek yerde daha abuk paralanmasna sebep olmaktayd.
' Bk. M ukaddim e, 3. bask, Kahire ty, c. II, s. 751.
BRNC BOLUM
ESK TRK DEVLETLERNDE SYAS HAKMYET ANLAYII VE KARDE KATL
I. ESK TRK DEVLETLERNDE SYAS HAKMYET ANLAYII VE KUT KAVRAMI A. Siyas Hkimiyet Anlay Hkimiyet veya egemenlik bilindii zere buyurma ve ynetme gcdr. Siyas egemenlik ise devlet organlar iinde en yksek buyurma ve stn irade gcnnn kime ait olduu meselesiyle ilgilidir. Eski Trk devlet anlayna gre bu g hakan veya kaan ad verilen devlet bakanna aittir. Kaanlarn bu yksek otoriteyi kimden ve nasl aldklar meselesi esas konumuzla yakndan ilgilidir. Eski Trk devlet hukukunda kut kelimesiyle ifade edilen siyas hkimiyeti elde etme usuln bir baka deyile saltanata geli yntemini kesin olarak be lirleyen kurallar yoktur. Belirli olan bir husus varsa o da kimin devlet bakan olacan tayin edenin Tanr olduu inancdr. Taht Ouz neslinden ve Bozok oullarndan* birine ait bulunmakla birlikte hangi oulun tahta geeceini takdir eden Tanrdr. Tanrnn iradesi bir te'yid-i lh olarak kabul edilmektedir^. Eski Trk hkmdarlarnn Unvanlarnda bu keyfiyet ok ak olarak grlmektedir. Hunlar devrinde Trk devlet bakanlannn ortak nvanlar Tanr kutu ibaresidir^. Asya-Hun imparatoru Mete'nin (M. 209-174) nvan "Tanr tarafndan tahta karlm. Hanlarn byk hakan"dr. M ete'nin olunun nvan "Gk ve yer tarafndan hayat verilmi, gn ve ay tarafndan tahta karlm H unlarn byk hakan" idi. Gktrk kaanlarnn nvanlannda da benzer ibareler bulunmaktadr; "Tanr'ya benzer, Tanr'da olmu Trk Bilge Kaan iktidar mevkiine kdm' ^. "Trk milletinin ad san
Ebulgazi Bahadr Han, Trklerin Soy Kt (ecere-i Terkim e), haz. Muharrem Ergin, stanbul ty, s. 42, 52. 2 H alil nalck, "Osmanhlar'da saltanat veraseti usul ve Trk hakim iyet telakkisiyle il gisi", A S B F D , c. X IV , say 1 (1 959), s. 76; A ydm Taneri, Trk D e v le t G elen e i, Ankara 1975, s. 34. 3 Osman Turan, Trk Cihan H akim iyeti M efkuresi Tarihi, 3. bask, stanbul 1979, c. I-II, s. 106, 155. ^ Orhun kitabeleri; I, Gney, 1; II, D ou, 1 (H seyin Nam k Orkun, E ski Trk Y aztlar, Ankara 1986-1987, s. 22, 28).
28
yok olmasn diye babam kaan ile anam hatunu ykseltmi olan Tanr beni tahta oturttu"'. "Tanr irade ettii iin, kut'um olduu iin hakan oldum"^. Uygur hakanlarnn unvanlar da benzer ekildedir: "Ay Tanrda l bulmu Alp Kutlug Bilge Kaan", "Ay Tanrda kut bulmu Kl Bilge", "Ay Tanrda kut bulmu Alp Bilge", "Ay Tanrda l bulmu Kl Bilge Kaan"^. Bir Uygur hkmdarnn 1027 tarihinde Gazneli Sultan Mahmud'a gnderdii mektuba "Gklerin sahibi (Tanr) yeryz lkelerinin ve bir ok kavim lerin hakim iyetini bize verdi" cmlesi ile balam as Trklerde hkimiyetin lh meneli olduunun bir dier gstergesidir^. ^ E serini K arahani hkm dar Tabga Bura Kara H ^n'a sunan Balasagun'lu Yusuf Has Hacib hkmdar'a yle seslenmektedir: "Tanr kime bu beylik iini verirse ona ii ile mtenasip akl ve gnl de verir. Tanr kimi bey olarak yaratmak isterse ona nce mnasip tavr ve hareket ile akl ve kol kanat verir. Beylik mukaddestir. Senin gibi olan Tanr, kullarm sana muhta etti. Tanr seni doruluk iin bu mevkie getirdi. Bu beylik mesnedine sen isteyerek gelmedin, onu Tanr kendi fazl ile sana ihsan etti (Bu beglik kn almadng sen tilep/Bayat birdi fazl bile belglep). L tuf ederek sana bu beylii verdi. Ey devletli hkmdar Tanr senin iyi adn dnyaya yayd. Tanr sana saadet (kut) verdi. Bu beyler hkimiyetlerini Tanrdan alrlar (Bu bagler Bayattn musallat turur)"^. Yusuf Has Hacib'in bu ifadeleri, hkmdarln lh kaynakl olduu, Tanrnn ltfuna bal bulunduu ve kiiyi Tanrnn hkmdar yapt ek lindeki eski Trk inannn XI. yzylda da aynen korunduunun ak delilidirj> Eski Trk devletlerinde karizmatik kaynaa dayanan kanun hkimiyet esastr. Buna gre karizma yani insan st ltuf ve inayetle donatlm olma gc, idare edilenlerce meruluun kayna olarak kabul edilir. te yandan hkmdarn bu karizmas ona snrsz bir g salam amaktadr; nk hakanlar tre'ye ve bunu gzetici muhtelif kurultaylarn kararlarna aykr
* Orhun ktabeleri: I, D ou, 25; II, D ou, 21 (Orkun, s. 40). 2 Orhun kitabeleri: I, Gney, 9-10; II, Kuzey, 7-8 (Orkun, s. 26). 3 Abdlkadir Donuk, "Trk D evletinde hakim iyet anlay", EFTED, say 10-11 (19791980), s. 49-50; Bahaeddin gel, D nden Bugne Trk Kltrnn G elim e a la n , 3. bask, stanbul 1988, s. 593-594. Turan, Trk Cihan H akim iyeti, s. 171. ^ Bk. K utadgu B ilig, I, M etin, yay. R. Rahmeti Arat, 2. bask, Ankara 1979; II, eviri, ev. R. R. Arat, 3. bask, Ankara 1985, beyitler: 1933, 1934, 1960, 5 1 9 3 , 5195, 5469, 5470, 5900, 5901, 5947.
ESK TRK DEVLETLERNDE SYAS HAKMYET ANLAYII VE KARDE KATL
29
davranamazlard. Kaan lkeyi iyi ynetemediinde halk uzun sre tahamml edemez ve dier hanedan yelerinin de honut olmayan kitleleri kendi yan larna ekm eleri sonucu tahttan in d irilird i'. M esela, II. G ktrk mparatorluunda 716 ylnda, Kapgan Hakan'm yerine geen olu nal Hakan, i isyan ve karklklar giderip lke huzurunu salayamad iin "kut"unun Tanr tarafndan kaldrld inanc ile tahttan indirilmiti^. Eski Trklerin bu hkimiyet anlaylan hukuk olarak imperium anlay dr. Bu anlaya gre devlet bakan gcn ve yetkisini her ne kadar Tanrdan almakta ise de lke onun mlk deildir. Bir baka hkimiyet tr olan dominium'dd^ ise hkmdar devletin maliki olarak lke zerinde istedii gibi tasarruf edebilir; toprakla beraber zerinde yaayan insanlar bakasna devredebilir ve bundan dolay kimseye hesap vermek zorunda kalmazd. mperium anlaynn Trklerde milattan nceye uzanan bir gemii olduu grlmektedir. Mete (Mo-tun), komu bir lkeyle ortaya kan snr anla mazlnda, devlet topraklarnn kendi mlk olmayp halkn mal olduunu bu itibarla onu korumak zorunda bulunduunu sylemiti^. Trk devlet anlayyla dier baz byk devletlerin hkimiyet anlaylar ksaca karlatrlrsa zetle unlar sylenebilir: 1. inlilerdeki egemenlik anlay eski Trk anlayna yakn gzkmek tedir. Orada da hkmdar Tanrdan g almakta, yeryznn tek hkimi kabul edilmekte ancak Trk hkimiyet telakkisinin aksine hkmdar en byk tanrnn adyla ayn ad tamakta, fiilen kudret sahibi olmaktan baka barahip olarak da kabul edilmekteydi^. 2. Eski Yunanda eitli hkim iyet anlaylar grlm ekte, kanuni hkimiyet ve hatta Hellenizm devrinde (M. S 30-395) olduu gibi kraln tanr sayld mutlak hkimiyet anlaylarna rastlanmaktadr^. Roma'da hkm darn, zellikle imparatorluk devrinde yksek ruhani reis, pontifeks maksimus sfatyla btn din tekiltn ve btn ruhanlerin ba olduu grlmektedir^. Bununla birlikte Roma mparatorluu'nda zellikle krallk devrinde imperium anlaynn mevcut olduu belirtilmelidir.
* R eat G en, K a rah a n l D e v le t T ek il t (X I Yzyl, Trk H akin i'yet A n la y ve K arahanllar), stanbul 1981, s. 74. ^ brahim K afesolu, Kutadgu B ilig ve K ltr T arihim izdeki Yeri, stanbul 1980, s. 29; ayrca bk. Bahaeddin gel, Trklerde D evlet A n lay (13. Yzyl Son larn a K adar), Ankara 1982, s. 191. 3 Turan, Trk Cihan H akim iyeti, s. 155; Kafesolu, K utadgu B ilig, s. 31. ^ W olfram Eberhard, in Tarihi, 2. bask, Ankara 1947, s. 30. 5 M . E, B osch, H elenizm Tarihinin A nahatlar, ev. S. Atlan, stanbul 1943, c. il, s. 2. S. M aksudi Arsal, Umumi Hukuk Tarihi, 3. bask, stanbul 1948, s. 357.
30
OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATLI
3. Hind hkimiyet anlaynda cast sisteminin Brahmanlara tand zel mevkiin yansmas mevcuttur. Kast sisteminin Bralmanlara tand imtiyaz lar, teokratik bir devlet grnn yerlemesini, hkmdar mukaddes bir varlk kabul eden, din adamlarnn nfuzuna dayanan aristokratik bir yaplanmann gereklemesini tevlit etmitir*. 4. Trklerde hkmdara tanrnn olu denilmemitir. Keza Trklerde hkmdar Tanr deil, fakat onun tarafndan kut ile donanlarak kendisine ynetme grevi verilmi kii olarak kabul edilmektedir. Eski Trk devlet an laynda aristokratik bir yapnn mevcut olduu da sylenemez. Trk devlet felsefesinde bir cihan hkimiyeti mefkuresinin varl inkar edilemez. Bu inana gre Trk hkmdar Tanr tarafndan dnyay ve in sanl idare etmekle grevlendirilmitir^, B . Kut Kavram lahi kaynakl siyas hkimiyet anlamna gelen kut kavram eski Trk kamu hukukunun temel kavramlarndan biridir ve 2200 yldan beri kullanl maktadr^. Bu itibarla zerinde biraz daha durulacaktr. Yusuf Has Hacib'in, eserine Kutadgu Bilig adn vermesi anlamldr. Eser incelendiinde yazarn ne anlatmak istedii ok ak olarak grlr. Yusuf Has Hacib bu kitabnda siyas hkimiyeti elde etme ve onu srdrme yollarn gstermektedir. Zaten eserin drt kahramanndan biri olan Ay Told, kut'u yani siyas iktidar temsil etmektedir. Kut ibaresi 282 beyitte gemektedir^. Ay Told yani kut, hkmdar yani eserdeki bir dier ahsiyet olan ve treyi temsil eden Kn-Togd'nn veziridir. Ay Told, kendisini bir aya ben zetir. Doarken kk doan ay giderek byr ve ykselir. Dolun ay halini alp parlakl en fazla olduu andan itibaren eksilip klmeye balar; nihayet kaybolur ve sonra tekrar kk olarak doar ve ayn sre yeniden balar^.
* Recai Galip Okandan, Umumi Am m e Hukuku, stanbul 1946, s. 51. ^ Bu hususta bk. Bahaeddin gel, "Trklerde kinat devleti anlay (U niversism us)", Tarihte Trk D evletleri, Ankara 1987, c. I, s. 55; brahim Kafesolu, "Trk ftuhat felse fesi ve M alazgirt muharebesi", EFTED, say 2 (1 9 7 1 ), s. 1-16; Turan, Trk C ihan H akim iyeti, 155-160. Trklerde siyas hkimiyet anlay konusunda daha geni b ilgi iin bk. Saadettin G m e, "Eski Trklerde siyas hkimiyet", TDA, say 100 (ubat 1996), s. 113-117. ^ Kagarl Mahmud, kut kelimesinin devlet anlamna geldiini belirtir; bk. D ivan L gat-it Trk Tercm esi, ev. B esim Atalay, Ankara 1985, c. I, s. 320; brahim K afesolu, Trk B ozkr Kltr, Ankara 1987, s. 38. ^ R. Rahmeti Arat, K u tadgu B ilig IH, ndeks, haz. K. Eraslan, O. Sertkaya, N . Y ce, stanbul 1979, s. 293-295. 5 b. 730-734,
ESK TRK d e v l e t l e r in d e SYAS HAKMYET ANLAYII VE KARDE KATL
31
Demek oluyor ki siyas iktidar kemle eriip parlak bir devir yaadktan sonra zevli kamlmazdr. Kanun ve treyi temsil eden hkmdar, kut'un srekli yannda bulunmasm ister. Kanun, tatbik sahas bulabilmek iin kut'a yani siyas iktidara m u h ta trk tid a r her zaman deiebilir. Bu itibarla sadece iktidarda bulunmaya gvenilemez. Kut mahiyeti icab belli bir kiiye sonsuza kadar elik etmez. Kut yuvarlanan bir topa benzemekte, kararsz bir tabiata sahip bulunmaktadr. Y usuf a gre akar su, gzel sz ve kuta inanlmaz ve gvenilmez^. Kut kendisine daima yeni ve taze eyler seer. Btn eskimi eyler ypranm olur, ypranm eylere tahamml etmek insana sknt ve tiksinti verir. Yeni ey varken eskiye ne lzum var; gzel ey varken ktye ne lzum var (Yang neng bolurda bu eski nerek/Talu neng bolurda yavuz ne kerek). Kut, hi kimsenin kendisine gvenmemesini ister. Bu kut'a gvenme geldii gibi gider, bu devlete inanma verdii gibi alr. Dnyevi iktidar sonsuz ve snrsz deildir; her ikbalin bir zevli vardr. Ey kuzum, bu ikbal ne gzel ey olurdu eer kut dnek olmasa idi"^. Kut'a kavumu bir hkmdarn onu elinde tutm ak iin yapm as gerekenler de yledir: Kut'u bulan kimse alak gnll ve tatl dilli olmaldr; ifrata gitmemeli, kt ve irkin ilere yaklamamaldr. Toplanan mal yerine sarfetmeli, kendinden bye sayg gstermeli, kibir ve gurur ile bakalarn incitmemeli, bo yere maln sap heba etmemeli, eli ve dili ile oyuna karmamal, tavr ve hareketlerinde drst olmaldr^. Dnek kut'un kstei bunlardr; kut bu ekilde balanrsa kaamaz, kalr^. Kime nasip olaca belli olmayan kut'a eriebilmek iin Trk devletle rindeki hanedan yeleri her frsatta anslarn deneyip tahta gemek istemek teydi. O sm anlI Devletinde grlen karde katli uygulamalar ile kut kavram arasndaki iliki aktr. Padiahlar dier sebeblerin yansra, kendi kut'larmn devam etmesi dier hanedan mensuplarnn kut'larmn parlamamas iin karde katli uygulamasna gitmilerdir demek kolayclk olmasa gerektir^.
* H alil nalck, "Kutadgu B ilig'de Trk ve ran siyaset nazariye ve gelenekleri". R e it Rahm eti A ra t in, Ankara 1966, s. 268. 2 b. 66 0-662, 664, 666-670. 3 b. 68 5 -6 88, 694, 695. 4 b. 7 03-709. ^ b. 710. Kut kavram hakknda daha geni bilgi iin bk. Sait Baer, K utadgu B ilig'de K ut ve Tre'den Sevgi Toplumuna, stanbul 1995, s. 49-118. ^ N ecm i lker, "Osmanl D evleti'nin kurulu dnem inde hakim iyet anlay", O sm a n l m paratorluunun Kurucusu O sm angazi ve D nem i. -Sem pozyum Sonu B ild irileri-, Bursa 1996, s. 73-82.
32
II. ESK TRK DEVLETLERNDE SALTANAT VERASET USUL Eski Trk devletlerinde belirli bir saltanat veraseti usul bulunmamakta, prigogenitus (byk evlat) ve senioratus (hanedann en yal yesi) sisteminin geerli olmad grlmektedir. Geni anlamda btn hanedan yeleri kut'a eriebilme, iktidara geme hak ve yetkisine sahiptiler. Bununla birlikte len hkmdarn olunun, konumundan dolay pratik bir avantaja sahip olduu sylenebilir. Hkmdarlar vasiyetlerinde ounlukla oullarn istihlaf etmilerdir. Yusuf Has Hacib ''Babann taht ve ad oula kalr"' diyerek bu durumu ifade etmitir. Tanr tarafndan kendisine kut verildiine inanlan kaann yerine, ayn kutsallk ve gte birinin gemesi gerektii fikri, bu kiinin kaann ailesinden kabilecei dncesinin de kaynan tekil etmitir. Eski Trk devlet anlaynda karizmann kutsallamas, kiilie ball ap btn bir hanedana malolmutur. Zamanla, kutsal olan hanedan yelerinin hkmdar olmas gerektii kabul bir hukuk kural haline gelmitir^. Ancak tahta geme hakkn hanedann belli yelerine veren bir veraset sistemi yerlememi, bu husus lh takdire braklmtr. Hanedan yelerinden biri her hangi bir yolla iktidar ele geirince artk onun meruluu hukuk bir problem tekil etmez. Bununla birlikte zellikle kut'un, kan yoluyla babadan oullarnm hepsine birden intikal ettii inanc, babalarnn lmnden sonra oullar arasnda meydana gelen taht kavgalarnda i huzursuzluklara ve eer ilerinden biri tam baar salayamazsa devletin paralanmasna sebep olabilmekteydi^. Trk veraset sisteminde, nceden belli bir usuln tre haline gelmemi oluu, gl ve yetenekli olann iktidara sahip olabilmesini temin edici bir fonksiyon icra etmitir. Bu keyfiyete liyakat sistemi (idoneitas) diyenler de vardr^. Saltanat veraseti usulnde kurultaylarn da nenJi bir ileve sahip olduklar grlmektedir. zellikle hanedan yeleri arasnda ihtilaf ktnda m eselenin halli iin kurultay devreye girer ve ounlukla kararlarna uyulurdu^.
' b. 110. ^ M ahmut A rslan, "Eski Trk devlet anlay ve ifte hkmdarlk m eselesi", F r a t n iversitesi Tarih M eto d o lo jisi ve Trk Tarihinin M esele le ri K ollokyum u, B ild iriler, E laz 1990, s. 235. 3 K afesolu, B ozkr Kltr, 65. ^ Bk. K afesolu, B ozkr Kltr, 59; Arslan, 238. 5 Sadri M aksudi Arsal, Trk Tarihi ve Hukuk, stanbul 1947, s. 272.
ESK TRK d e v l e t l e r in d e SYAS ^ÂKlMYET ANLAYII VE KARDE KATL
33
Trk devlet anlayn kuvvetlice etkilemi olan Moollarda da belirli bir veraset sisteminin olmadn gryoruz. Soy itibariyle eit olan hatunlardan doan oullar taht zerinde eit derecede hak sahibi idiler*. Bu eitliin sebep olduu zorluklar, hkmdar oullarndan baka, o hkmdarn en byk olunun lp geriye onun olu yani hkmdarn torunun kalmas halinde bir kat daha artard. Cengiz Han, len byk olu ui'nin olu Batu'nun hakkn tanm ve bu uygulamaya dayanarak bir ok defa torunlar amcalanna tercih edilerek hkmdar nasbedilmilerdir^. ^Netice olarak, Trk devlet anlaynda taht belirli bir hanedan yesine hasreden bir gelenek mevcut deildir. Veliaht tayini, byk veya kk olun tahta kmas gibi sreklilii olmayan uygulamalar grlmse de esas olan tahtn daima lh takdire ak tutulmu olmasdr. Kut'un gc karsnda btn bu uygulamalar istikrar bulamam ve bir siyas veraset hukuku oluamamtr3.>
III. ESK TRK DEVLETLERNDE RASTLANILAN KARDE KATL VAKALARINA BR BAKI Eski Trk devletlerinde tespit edebildiimiz ilk hanedan ii ldrme vakas Ouz destannda gemektedir. Ouz destanna gre Ouz Han, babas Kara Han ve amcalar Kr Han ile Kz Han' ldrmtr. Ouz Han'n tek Tanrya inanmas ve babasyla amcalarnn kendisini bu sebepten ldrmek
* C engiz Han'n, kk olu getay' veliaht tayin ederken dier oullarndan bu istihlafa uyacaklarna dair yazl senet almas bu durumun bir gstergesidir: C engiz Han yle de mektedir: "Eer hepiniz birden han olm ak isterseniz, tek vucutlu ve ok bal b ir ylan a dnersiniz. . . ( g e ta y ) kendim e veliah t tayin ediyorum . E er hepiniz ayn gr te ise niz, iiniz de s yled ik lerin ize uygunsa, benden so n ra getay' han kabul ed ecein ize, onun em irlerine uyacanza d a ir ya zl b ir belge im zalayn. Bu ekilde ileride verdiin iz szden dnm ez ve benim sylediklerim in dn a kmazsnz"', bk. Alaaddin A t M elik C veyn, T arih-i C ihan G a, ev. M rsel ztrk, Ankara 1988, c. I, s. 214. C engiz Han'n bu istihlafm a uygun olarak kurultaym getay' hanla sem esin e ramen bir mddet sonra getay'n kardei Toluy'un ocuklar bu makamn kendilerine ait olduunu ileri srerek hanl getay'n soyundan zorla aldlar; bk. Bahaeddin g el, T rk M ito lo jisi (K ayn aklar ve A klam alar ile D esta n la r), Ankara 1971, c. I, s. 276; ayn ca bk. M oollarn G izli Tarihi, ev. Ahmet Temir, Ankara 1948, s. 191. 2 Bertold Spuler, ran M oollan: Siyaset, dare ve Kltr, lhanllar D evri, 12 2 0 -J350, ev. Cemal Kprl, Ankara 1957, s. 279. 3 Fren Laszio, "Kaan ve ailesi", THTD, c. I, 1941-1942 (Ankara 1944), s. 42.
34
stemesi zerine kan ihtilafta Ouz Han muhaliflerini bertaraf ederek tata gem itir'. Efsanevi bir ahsiyet olan Ouz Han'la da zdeletirilen Byk Hun mparatoru Mete, kk kardeini ve vey annesini ldrerek tahta kmtr^. XIII. Hun hakan Wuyen-ch-te Han'n da kardeini katlettiini gryoruz (M. -6 0 -5 8 )\ Gktrk Devletinde ve Uygurlarda bu kabil vakalara tesadf edemedik. Ancak Orhun kitabelerinde yer alan "in kavmi de hilekar, kurnaz olduu iin, kk kardeler byk kardelerin aleyhine kyam ettii iin... Trk milletinin lkeli olan lkesi inkraza yz tutmu..." eklindeki ifade'^ dikkate alnacak olursa bu tr siyas iktidar mcadelelerinin ve bunun sonucu olarak karde katli hdiselerinin yaanm olabilecei tahmin edilebilir. Seluklularda ise olduka ok sayda karde katli uygulamasna rastlanmaktadr. Turul Bey 3 Austos 1059 tarihinde Rey'de vuku bulan sava sonunda esir ald kardei brahim Ynal'la yeenleri Ahmed ve Mehmed'i idam ettirmitir^. Alp Arslan'n olu Melik ah tahta ktnda amcas Kavurd Bey de taht namzedi idi. Kavurd Bey yeeninin hkmdarln tanmayarak zerine yrd ve yaplan savata esir dt (465/1072-1073). Ancak, Osmanl tarihinde de benzerlerini grdmz zere, maalarnn artrlmasn isteyen askerlerin "Yaasn Kavurd Bey" eklinde barmalar sonucu Kavurd Bey yay kiriiyle boularak idam edildi^. Sultan M esut, giritii taht mcadelesi sonunda I. Kl Arslan'n olu ahinah'n nce gzlerine mil ektirdi; ancak tamamen kr olmadnn anlalmasyla yeniden saltanat mcadelesine giriebilecei ihtimaline binaen bodurdu (510/11 l) ^. Buraya kadar verilen rneklerden Byk Seluklularda ldrlen hanedan mensuplarnn fiilen isyan etmeleri sonucu ldrldkleri anlalmaktadr.
* Bk. A . Zeki V elidi Togan, O uz Destan, R eideddin O uznam esi, Tercme ve Tahlili, 2. bask, stanbul 1982, s. 19. 2 Bahaeddin gel, Byle Hun m paratorluu Tarihi, Ankara 1981, c. I, s. 217. ^ Ad geen hakan'n ba derde girer ve dier kardei Sa B ilg e Prens'ten yardm etmesini ister. Kardeinin cevab ilgintir: "Sen insanlar sevm edin! Kk kardein ile d evletin ileri gelen soylularm ldrttn. N erede leceksen o rada l! ". Bu szlere dayanamayan hakann orada intihar ettii belirtilm ektedir; bk. B ahaeddin g el, B y k H un m paratorluu Tarihi, Ankara 1981, c. II, s. 142. ^ Orhun kitabeleri, I, D ou, 6, (Orkun, s. 31-32). Osman Turan, S elu klu lar Tarihi ve Trk Islm M ed en iyeti, 3. bask, stanbul 1980, s. 138. ^ Turan, Seluklular Tarihi, s. 199. ^ Ali S evim , Yaar Y cel, Trkiye Tarihi, Fetih, Seluklu ve B eylikler D nem i, Ankara 1989, s. 121.
ESK] TRK d e v l e t l e r in d e SYAS HAKMYET ANLAYII VE KARDE KATL
35
Anadolu Seluklularnda ise II. Kl Arslan tahta knca rakip grd ortanca kardeini bertaraf etmitir (550/1155)>. II. Gyaseddin Keyhsrev, bir erkek ocuu dnyaya gelince, Sadeddin Kpek isminde devlet adamnn da kkrtmasyla Eyyubi hkmdar Melik Adil'in kz, vey annesi Melike Adile'den doan kardeleri zzeddin Kl Arslan ile Rkneddin Sleyman' ve Melike Adile'yi bodurmutur (635-636/1237-1238?)2. Sultan Mesut, kardei III. Gyaseddin Keyhsrevi Erzincan'da yine ayn endieyle ldrtt (682/1283)^. Kirman Seluklularnda Arslan ah, kardei Terken ah'^ Suriye Seluklulannda ise Melik Rdvan, Ebu Talib ve Behram isminde iki kardeini (507/1113)^ ve Melik Alp Arslan 508/1114 ylnda tahta geince Melik ah ve Mbarek ah isimlerindeki kardelerini ldrtt^. Anadolu beyliklerinde de olduka fazla sayda karde katli vak'asna rastlanmaktadr. Danimendoullar Beyliinde Melik Muhammed, saltanat iddiasnda bulunan kardelerinden Yaan' ldrtt, dier kardei Aynddevle'yi ise srgn etti (530-532 / 1135-1137)^. Candaroiu Beyliinde Celaleddin Bayezid, skender Bey'i istihlaf etmek istiyordu. Dier olu Sleyman ah babasna kzarak kardei skender'i ldrdkten sonra O sm anlIlara snd. Celaleddin Bayezid, olu skender'in ldrlmesi zerine Sleyman ah'n iki ocuunu yani kendi torunlarn ldrm ekten ekinmedi. Aydnoullar Beyliinde Hamza Bey, kardei Cneyt ve Bayezid beyleri ve bunlarn tm aile fertlerini ldrtt. Maktullerin balar Osmanl padiah II. Murad'a gnderildi^. Karamanoullar Beyliinde emseddin Bey, kardei Ahmed Bey'in lm zerine 751/1350'de Larende emiri olmu ancak kendisini ekemeyen ve hkmdar olmak isteyen kardei Karaman Bey tarafndan zehirlenerek 753/1352 tarihinde ldrlmtr'^. Dulkadirolu Beyliinde M elik Arslan Bey, kardei ah Budak tarafndan ldrld
' Osman Turan, "Kl Aslan II", M , c. VI, s, 688. 2 Sevim /Y cel, s. 167; smail Hakk Uzunarl, O sm anl Tarihi, 5. bask, Ankara 1988, c. I, s. 9. 3 Uzunarl, O sm anl Tarihi, I, s. 18. ^ A li ngUl, M neccim ba A h m ed D ede Efendi'nin C m i'd-D vel'inin Tenkitli M etin N eri ve Tercm esi (Seluklular ve A n adolu B eylikleri), E F de yaplm yaynlan mam doktora tezi, stanbul 1986, s. 5. ^ ngl, s. 28. ngl, s. 28. ^ Sevim /Y cel, s. 210. ^ Sevim /Y cel, s. 255; Uzunarl, O sm anl Tarihi, I, s. 83. 9 Sevim /Y cel, s. 278. 'O Sevim /Y iicel, s. 317.
36
OSMANLI d e v l e t in d e KARDE KATL
(870/1465). Memluklu sultan Kaytbay, ah Budak' Dulkadir beyi olarak atadysa da D ulkadirliler karde katili olan ah Budak' istem eyerek OsmanlIlara bavurdular; ah Budak Msr'a kamak zorunda kald*. Aliye Beyliinde Ltf Bey, kardei Karaman Beyi ldrerek onun yerini ald ve Aliye emiri oldu^. Delhi Trk Sultanlnda da karde katli uygulamalar grlmektedir. ah Cihan babasna bakaldrd, ancak yenildi. Babasnn lm zerine kardei ehriyar' ortadan kaldrp Ara'da tahta oturdu (1628). ah Cihan'n ar bir hastala yakalanmas zerine oullan taht kavgasna tututular. Evrengzib, kardeleri Dara kh, ca ve Muratbah' ldrerek tahta kt (1658). Dier bir Hint-Trk hkmdar olan ah lem, babasnn lm zerine kardei zam ah' bertaraf ederek saltanat makamna geti (1707)^.
^ Sevim /Y cel, s. 417. ^ S evim /Y ilcel, s. 420. ^ "ah lem" ve "ah Cihan", Byk L arousse, c. XVIII, s. 10982.
KNC BLM
OSMANLI DEVLETNDEK KARDE KATL UYGULAMALARI
I. OSMANLI DEVLETNDEK KARDE KATL UYGULAMALARINA GENEL BR BAKI

B u balk altnda, Osm anlIlarda vuku bulan karde katli vak alaryla ilg ili istatistiki b ilgiler sunacaz. T espitlerim ize gre O sm anl tarihi hnynr.a nltm s bir hanedan ici ldrm ejâk.a.si-cef6vaD etmitirL B u bahiste, anlan altm bir ldrm e v a k asna ksaca yer vereceiz.
Kendilerinden bir isyan fiili sadr olmad halde ldrlen hanedan men suplar unlardr: 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) 12) 13) 14) Osman Gazi'nin amcas Dndar Bey (Baz kaynaklara gre) Yldrm Bayezid'in kardei Yakub elebi Fatih'in kardei Ahmed Cem Sultan'n olu Ouz Han II. Bayezid (Baz kaynaklara gre) Yavuz S. Selim'in kardei ehzade Korkut Yavuz Sultan Selim'in sekiz yeeni ehzade Mustafa ve onun olu Mehmed ehzade Bayezid'in be olu Rodos'un fethinde Cem Sultan'n olu Murad ile onun isimlerini bilmediimiz bir veya iki olu III. Murad'm be kardei III. Mehmed'in olu ehzade Mahmud III. Mehmed'in 19 kardei II. Osman'n kardei ehzade Mehmed
1 A lderson, OsmanlIlardaki karde katli uygulamalarn gsterdii tabloda kaynak belirtm eksizin, bizim Osmanl kaynaklarnda tespit edem ediim iz baz karde katli vak alann zikretmektedir. Yazara gre I. Murad, yeeni M elik-i Nasr' (1365); II. Murad, kendisine isyan eden olu Alaaddin A li ve Alaaddin Ali'nin iki olunu (Haziran 1443); II. B ayezid, Cem'in olu Eyb (1484) ve isyanc oullan Mahmud (1507), M ehm ed (Mart 1507) ve ahinah' (2 Tem m uz 1511); Yavuz Sultan Selim , isyanc oullan Abdullah, Mahmud ve Murad' (20 Kasm 1514); III. M ehm ed, isyanc olu Selim'i (20 N isan 1597) idam ettirmitir; bk. s. 30-31.
40
15) 16)
IV. Murad'n kardeleri Bayezid, Sleyman ve Kasm III. Osman'm amcazadesi ehzade Mehmed
syan suunun cezas olarak ortaya kan ldrme vak'alar da unlardr; 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) I. Murad'n olu Savc Bey I. Murad'n kardeleri Halil ve brahim II. Murad'n kardei Mustafa II. Murad'n amcas (Dzme) Mustafa stanbul'un fethinde ldrlen ehzade Orhan Yavuz Sultan Selim'in kardei Ahmed Kanuni Sultan Sleyman'n olu Bayezid
dkme gre, babann olunu idam ettirdii drt, kardein kardeini ldrtt otuz be, amcann yeeninini katlettirdii on iki, yeenin amcasn ldrtt , dedenin torununu ldrtt alt, ve baz verilere gre oulun babasm ldrtt bir vak* aya rastlamaktayz^
41
Karde Katli Tablosu
Padiah I Osman I. Murad
dam edilen Dndar (?) brahim Halil Savc Yakub Mustafa (Dzme) Mustafa Ahmed Orhan Ouz Han II. Bayezid (?) Mehmed Musa Orhan Emir Osman Mustafa Osman Kasm Korkut Murad Cem (?) Mustafa Mehmed Bayezid Orhan Osman Abdullah Mahmud Murad
Tarih (Miladi) 1298 (1302?) 1360 1360 1385 Haziran 1389 1422 1423 1451 1453 1482 1512 16.12.1512 6 A2 A5 1 2 16.12.1512 16.12.1512 16.12.1512 1513 1513 1518 1513 1522 1522 1553 Mays 1554 23.7.1562 23.7.1562 23.7.1562 23.7.1562 23.7.1562 1563 (?)
Yaliinl Amcas Kardei Kardei Olu Kardei Amcas Kardei Kardei Amcas (?) Yeeni, Cem'in olu Babas Ye., ehinah'n olu Ye., Mahmud'un olu Yeeni Yeeni Ye., Alemah'n olu Ye., Ahmed'in olu Yeeni Yeeni Kardei Ye., Cem'in olu Cem'in torunu Olu Torunu Olu Torunu (Bay. in olu) Torunu Torunu Torunu Torunu
I.Bayezid II.Murad II. Mehmed II. Bayezid I. Selim
I. Sleyman
42
dam edilen
Tarih (Miladi) 21.12.1574 21.12.1574 21.12.1574 21.12.1574 21.12.1574 28.01.1595 28.01.1595 28.01.1595 28.01.1595 28.01.1595 28.01.1595 28.01.1595 28.01.1595 28.01.1595 28.01.1595 28.01.1595 28.01.1595 28.01.1595 28.01.1595 28.01.1595 28.01.1595 28.01.1595 28.01.1595 28.01.1595 07.06.1603 12.01.1621 26.08.1635 26.08.1635 17.02.1638 Aralk 1756
Yaknl
III. Murad
II. Osman
Abdullah Cihangir Mustafa Osman Sleyman Mustafa Osman Bayezid Selim Cihangir Abdullah Abdurrahman Haan Ahmed Yakub Alemah Yusuf Hseyin Korkut Ali Ishak mer Alaaddin Davud Mahmud Mehmed Bayezid Sleyman Kasm Mehmed
Kardei Kardei Kardei Kardei Kardei Kardei Kardei Kardei Kardei Kardei Kardei Kardei Kardei Kardei Kardei Kardei Kardei Kardei Kardei Kardei Kardei Kardei Kardei Kardei Olu Kardei Kardei Kardei Kardei Ye. III. Ahmed'in olu
43
II. OSMANLI DEVLETNDE GRLEN KARDE KATL UYGULAMALARI A. Osman Gazi'nin, Amcas Dndar Bey'i Katli Rivayeti Baz tarih kaytlar dikkate alnrsa Osmanl tarihinde hanedan mensuplar arasnda rastlanlan ilk ldrme vakas, Osman Gazi'nin amcas Dndar Bey'in (609-702/12127-1302) hayatna bizzat son vermesidir. Bu hdise bir ok Osmanl tarihisi tarafndan bir ksm farkllklarla nakledilm itir. Hdisenin mevsukiyeti tartmal olmakla birlikte salt byle bir iddia bile konumuz asndan son derece nemlidir. Ner'deki ifade daha ziyade efsanevi niteliktedir. Buna gre Bilecik tek furu bir elence dzenlemi, ziyafetin ortasnda Osman Bey'e elini ptrmek istemi ve anlald kadaryla Osman Bey de tekfurun elini pmek zorunda kalmtr. Drld bu onur krc durum Osman Bey'in iinde yer etmi ve beyliin bana geince de tekfurdan intikam almak istemitir. Ner hdi seyi yle anlatmaktadr: "Osman Gazi B ileck te kvu n n u n belenb kendnin elin pdrdine rencide olup diledi ki heman-dem karvayup tekvun tuta. Am m s Tundar'la mavere itdi. Tundur eytdi. 'te tarafda Germiyan olu aduv ve bu etrafun kfirleri bize dman. Bun dahi dman idicek, bize turacak yir kalmaz." didi. Tundar'un bu sz Osman'a g geldi. Kendnin hurucuna men anlayup okla Tundar' urub ldrd"K Ner'nin hdiseyi nakledi tarzna gre olaylar hemen birbirini takip edermi gibi ise de aslnda el pme hdisesi Osman Gazi'nin beyliinden nce cereyan etmi olmaldr. Aksini tasavvur etmek gtr. A. de Lamartine de
* N er, K it b - C ihannm a N eri Tarihi, yay. F. R. Unat, M . A. K ym en, 2. bask, Ankara 1987, c. I, s. 95. Parmakszolu, Ner'deki bu kayd naklettikten sonra "Ner tarafndan ileri srlen bu sylentiyi b ir ok Osmanl tarih ileri kabul etm ezler" demekte ise de yaptm z aratrmada, M izanc Murad B ey dnda, vak'ay e le alp da kabul etm eyen bir tarihiye rastlayamadk. M izanc Murad B ey, Dndar Bey'in ihtiyarln ileri srerek "yz ya n d a b ir prin katline mna ve m n asebet bulunam az" demektedir; bk. Tahazde mer Faruk b. M ehm ed Mrad, Trh-i Ebu'l-Frk, [stanbul] 1325, c. I, s. 50. Osmanl tarihlerinin bir ounda bu konuya yer verilm em i oluu, vak'ann kabul edilm edii anlamma gelm ez. (Bk. smet Parmakszolu, "Dndar" TA, c. X IV , s. 170). Keza Gkbilgin de "Ner'nin bu kaydm m balaal ve hatl bulanlar"m varlndan sz etm ekle birlikte bunlardan hi olm azsa birisini zikretm em ektedir. (B k. M . T ayyib G kbilgin, "Osman I.", M , c. IX, s. 437).
44
OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATLt
Osman Bey'in o sralar henz tannmadndan bahisle, bilhare byle bir sefere teebbs ettiini belirtmekte ve kk bir ayrnt olarak Osman Gazi'nin, amcasnn hayatna ok atarak deil de yaynn tahtas ile vurarak son verdiini eklemektedir*. Eer byle bir ldrme hdisesi yaand ise bunun sebebini baka bir alanda, siyas hkimiyet tesis etme sahasnda aramak gerekir. Zira Erturul Bey ldnde yerine geebilecek olan iki kiinin var olduunu grmekteyiz. Bunlar ailenin en by olan Dndar Bey ve Erturul Gazi'nin kk olu Osman Bey'dir. Dndar Bey, babas Gndz Alp'le birlikte Orta Asya'dan gelmiti ve "eskiyi" temsil etmekteydi. Yeniehir'e yerleen Kay boyu gzn, geleceini orada grd batya evirmiti ve deyim yerindeyse "kendilerini vaad edilmi topraklara ulatracak olan Hz. Musa'nn halefi Ya'ya" ihtiyalar vard^. kisi arasnda bir mddet beyliin bana geme hususunda gizlenemeyen bir anlamazhk ve ekime yaand^. Son dnemde yazlm bir Osmanl tarihinde Dndar Bey'in srekli Osman Gazi'nin aleyhinde alt belirtilmektedir: "...bir nice yaylak ve klan imaretini mir bir hiVat-i fhira ile Osman H an a tevcih buyurulduunun buyuruldusu bir zamanda irimi idi ki mrun ileyh Osman Han ile ammsi Dndar Bey'in arasnda emr-u imaretin versetine dair n iza olmakda idi''^. Netice olarak, beyliin Osman Bey zerinde karar klacan anlayan Dndar Bey, ister istemez durumu kabullendi^. Hatta Dndar Bey'in Bilecik tekfuruyla ibirlii yaparak Osman Gazi'ye bir suikast tertip ettii.
* Bk. A. de Lamartine, A iretten D evlete (Trkiye Tarihi), ev. M . R. zm en, stanbul ty c. I, s. 63. 2 Alderson, 5. 3 bn Kemal bu durumu yle anlatmaktadr; "Merhum ve m afur Erturul B ey f e v t olucak yerine durup kabile-i neblesine ba olacak iki kiiydi. B iri karnda D n dar ki zeb er-d est se rd a r idi, biri emirT>snan ki ted b ir-i cihanbanhk gece gndz iiydi. L ceram im aret enirinde bu ikinin ortasnda b ir zam an h ila f niza old, etb eya arasn a iftirak dUb har, Osman B ey zerine itim a oldu. G eri ki ya d a ve y o ld a ulu olm an kavm ka b i leye ba olacak D ndar'd. Am m a E m r Osman ted b r-i hasen ve hsn-i hulukla halkn kulbunu kendye dndrd"-, Bk. bn K em l, T evrh-i l-i Osman, I. defter, haz. erafettin Turan, Ankara 1970, s. 65. ^ Hayrullah Efendi, D evlet-i A liyye-i O sm aniyye Tarihi, stanbul 1864 (Matbaa-i m ire), c. II, s. 33. ^ bn K em al, Dndar Bey'in durumunu biraz da yumuatarak y le ifade etm ektedir; "Dndar, n o l serdara devletin ikbalin grd, kulb- kabilenin an kabuln bildi. N r ita a t etti. M uhalefetten fe r a g a t gster b im aretin ihtiyar eyledi, b a d kld", bk. I. defter, s. 66. Hayrullah Efendi de ayn dorultuda "... kabile-i celilelerinin riyaseti m arun ileyh Osman Bey'de k a ra r edince m r D ndar dahi r n r rza-i kalbini d ili ile ikrar ederek kabuln izhar eyledi" dem ektedir, bk. II, 33.
45
Osman Gazi'nin Kse Mihal vastasyla durumu renip vaziyeti lehine evi recek bir plan hazrlad ve bunda baarl olduu baz kaynaklarda yazldr. Hayrullah Efendi, Dndar Bey'in son pimanlnn fayda etmediini ve hayatna son verildiini yle anlatmaktadr: " (Dndar Bey)...Osman Han' her ide tekzib ettiinden baka bu defa dahi merkum Bilecik tekvuru ile nihn akd- ittifak etmi ise de kurduu fesadn uyundan ihtiraz ederek Osman Han' dne gitmekden men etmee kalkt srada, niyetinden dahi dndrmee savaub, askire f tu r ve nefret verecek szleri ilka etmekten hli deil idi. . . Ammsi Dndar'n insaniyet iktizasnca Osman Gazi hazretlerine m uavenet edecei yerde m uhalefet ve m uayeret eylemesi, ancak efkr- hasdnesini icra demek olduu bu kerre laykyla tebeyyUn eylediinden, izlesine azm eyleyb byle fetret ve hengme arasnda ahd msak edecek yerde Dndar'n ettii fesad cmle mslimni berbd perian eyleyecei derkr olmala cmle ittifakyla zarar- mdan zarar- hs tercih olundukda mr Dndar' hl-i trz-i hernk ile ihlk ederek geldii yoldan 'adembda dndrdler?^. Hammer'in meseleye getirdii izah ise olduka deiiktir. Mellife gre, Osman Bey hdisenin cereyan ettii tarihe kadar Karacahisar pazarna sadece bir nazr atam ve beldeye girecek eyaya da vergi^ koymutu. Anlald kadaryla Osman Bey artk bu eyadan alnan vergi ile yetinmemi ve bizatihi
' Hayrullah Efendi, E , s. 45-46. . H. U zunarl da B ilecik ve Yarhisar Rum beylerinin Osman Gazi'yi ldrmek iin tertib ettikleri tuzaktan Dndar Bey'in de haberdar olduunu ve hadiseyi bastrdktan sonra Osman Gazi'nin Dndar Bey'i okla vurarak ldrdn, Hayrullah Efendi'yi kaynak gstererek yazmaktadr; bk. Osmanh Tarihi, I, s. 104, dn. 2. ^ Osman Bey'in vergi mefhumunu renmesi ok ilgintir. lk Osmanh tarihlerinde yer v e rilen bir vak'aya gre Germiyan vilayetinden bir kii Osman Gazi'ye gelip pazarn bacn satn almak istediini syler. Osman Gazi bacn ne olduunu sorar. D ier ahs; p a za ra h er kim yk getirse, andan aka alayn" deyince Osman Gazi; "-Bire kii, bu p a za ra g e lenlerde alm un m var ki bunlardan aka alursun" diye kr. D ier kii devamla "-Bu detdr. H er vilayetde vardu r ki p a diah in her yUkden aka olurlar" d eyin ce Osman Gazi; "-Bu Tanr buyru ve p eyg a m b er kavli midr, yoksa h er iln pa d ia h kendii mi ihdas ider?"" diye sorar. D ier ahs; "-Evvelden (beri) tre-i sultandr" deyince Osman Gazi kzarak yle der; "-Yri! ayruk, bu a ra d a turma ki sana ziyanum toknur. B ir kii ki, m ahn kendii eliyle kesb itm i ola, ban a ne borcu v a r ki rygn aka vire ", Osman G azi daha sonra devlet erknnca ikna edilir ve "nk yle dirsiz, her kii ki b ir yki sata, iki aka virsn. E et satm ya hi nesne virmesn" diyerek bu rfi vergiyi ihds eder; bk. kpaazde, Tevrh-i l-i Osman kpaazde Tarihi, tashih, l B ey, stanbul 1332 (Matbaa-i mire), s. 19-20; Ner, I, s. 111.
46
tekfurluu vergiye balamak istemiti ki bunun, bir metbuluk vergisi olduu aktr. Osman Bey bu dncesini devlet erknna am ve onlarm fikirlerini renmek istemiti. Dndar Bey, bu teebbsn Germiyan beyi ve Rum beyleri gibi hasd hem-cimrlann kendi aleyhine ittifaka sevk edeceini ihtar etti. Hammer'e gre Osman Gazi, bu szden sonra amcasn ldrmtr ki bu ldrmek iin yeterli bir sebep deildir. Hammer'de yer almayan, fakat bizim yukarda gsterdiimiz bir takm sebebler sonucu bu netice meydana gelmi olabilir. Hammer, bu katlin Osman Gazi'nin saltanatnn balangcn iaret ettiini belirtir. Hdisenin gerekliini ispat iin Osmanllann en muteber mverrihi olduunu syledii Idris-i B itlisi'n in , Het B ih it adl eserinin mukaddimesinde "ahlfa ancak anl vekayii intikal edebilmek zere aile-i Osmaniyenin yn- takbih olan kffe-i e f alini meskt brakacam" beyan ettii halde Dndar Bey'in katlini zikrettiini, bylece vakann doruluunun teyit edildiini syler Osm anlI tarihlerinde konuyla ilgili verilen bilgiler bugn iin kesin olarak dorulanamamaktadr^. Bu rivayet doruysa ldrld tarihte en az doksan yanda olduunu bildiimiz Dndar Bey'in ldrlme tarihi tam olarak tespit edilememekle birlikte 698/1298 veya 702/1302 tarihleri vaka tarihi olarak belirlenebilir^. Dndar Beyin mezarnn Bilecik civarnda Kprhisar'dan akrpmar'a giden yol zerinde olduu sanlmaktadr^.
' Hammer, D evlet-i O sm aniyye Tarihi, ev. M ehmed At, stanbul 1329, c. I, s. 112-113; ayrca bk. James Porter, Turkey: ts H istory an d P rogress, Londra 1854, c. I, s. 156. 2 Y eni bir Osmanl tarihinde, sonradan cereyan eden karde katli uygulam alann meru latrmak v e bu uygulam ay devletin kurucusuna kadar dayandrmak am acyla, Dndar Bey'in ldrld iddiasnn Osmanl tarihilerince uydurulduu ileri srlmektedir; bk. Ziya Nur Aksun, Osmanl Tarihi, stanbul 1994, c. I, s. 25, dn. 7. Dndar B ey hadisesini tarih metodolojisi asndan inceleyen Cemal Kafadar ise Ner'de geen bu iddiann doru olabileceini, zira sonraki tarihilerin ncekilere oranla daha sahih bilgiler verdiini, ste lik arkeolojik bir veri olarak Dndar ism inde bir kiinin mezarnm Ner'nin zikrettii K prhisar civarm da bir m ahalde bulunm asnn bu rivayeti glen d ird iin i ifade etmektedir; bk. B etw een Tvvo Worlds, The Construction o f The O ttom an State, Berkeley 1995, s. 108.
^ i. H. D anim end va k a tarihi olarak 1302'yi kabul eder; bk. iza h l O sm an l T arih i
K ro n o lo jis i, 2. bask, stanbul 1971, c. I, s. 6. Parmakszolu da ayn fikirdedir; bk. "Dndar U zunarl ise 1298 tarihini vaka tarihi olarak gsterir; bk. O sm anl Tarihi, I, 104. Y eni bir almada da 1298 tarihinin benim sendiini gryoruz; bk. Yaar Y cel/A li Sevim , Trkiye Tarihi //, Osmanl D nem i (J300-1566), Ankara 1990, s. 2. ^ Hammer, I, s. 113'deki 2 numaral dn. ; ayn ca bk. U zunarl, O sm an l T a rih i, I, 104'deki 2 numaral dn.
47
B. I. M urad'n, Kardeleri Halil ve brahim Beyleri Katli Orhan Gazi'nin Sleyman Paa, Murad, brahim, Halil, Sultan ve Kasm isimlerinde alt olu olmutu. ldnde yalnzca brahim, Halil ve Murad hayatta idiler. I. Murad, babas vefat ettiinde o zamanlar devlet ilerinde byk nfuzlar olan ahilerin de yardmyla devlet bakanlna gemiti. ehzade Halil' ve brahim^ byk kardeleri olan Murad'n tahta gemesine kar karak isyan ettiler^. V aka ile ilgili bildiklerimiz, ilk Osmanl tarihilerinden biri olarak kabul edilen ve olaylara bizzat tanklk etmi olmas muhtemel bulunan Ahmed'nin verdii malmattan kaynaklanmaktadr. Ahmed ehzadelerin isyann ve akbederini yle ifade etmektedir^:
O ld lar y a n a kardeleri K am unun yildi elinde ileri K lcndan oldlar cm le tebh O lm di n a H a k lutfi-penh
* ehzade Halil, Bizans mparatoru Kantakz'n kz Teodora'dan domutur. ehzade, riva yete gre zm it krfezinde kaykla gezerken Foa korsanlan tarafndan yakalanp Foa'ya gtrlmtr. Orhan Gazi olunun kurtarlmas iin mparatoru tehdit etm i ve sonunda iki buuk sene sonra mhim bir fidye mukabilinde geri alabilmitir. mparator ehzade Halil'e kzm nianlayp, mstakbel damadn Osmanl hkmdadma getirmeyi planla m t; bk. eh za d e H alil'in serg zeti" , B iz a n s tarih ilerin d en G arigoras ve Kantakozinos'un tarihlerinden ehzade H alil'le ilgili blm lerin evirisi, ev. Y aniko skender, TO E M cz 4 (1 Tern-i E vvel 1326) s. 2 39-252 ve cz 7 (1 Nisan 1327), s. 436-445. 2 ehzade brahim de Halil gibi Rum asll bir kadndan dom utur. A nnesinin ad spora'dr; bk. . H. U zunarl, "Memlk sultanlar yanna iltica etm i olan Osmanl hanedanna mensup ehzadeler". Belleten, c. XVII, say 68 (Ekim 1953), s. 519. 3 U zunarl, O sm anl Tarihi, I, s. 160; a, mlf. "Gazi Orhan B ey vakfiyesi". B elleten , c. V , say 19, (19 4 1) s. 285-286; nalck, "OsmanlIlarda saltanat veraseti usul", s. 92; A bdlkadir zcan, "Fatih'in Tekilt Kanunnmesi ve nizm - lem iin karde katli meselesi", fEFTD, Fatih Sultan Mehmed'e H atra Says, say 33 (1982), s. 17; Ahmet M um cu, O sm anl D evletin de Siyaseten K ati, 2. bask, Ankara 1985, s. 190. AkgUndz, ehzade Halil, ehzade brahim ve Savc Bey'in Orhan B ey tarafndan idam ettirildiini ifade etmektedir. Anlan ehzadelerin I. Murad tarafndan idam ettirildii aktr; bk. A hm ed Akgndz, Osmanl Kanunnm eleri ve H ukuki T ahlilleri, stanbul 1990, c. II, s. 19; ayrca bk. a. mlf. B elgeler G erekleri K onuuyor, zmir 1991, c. III, s. 52. ^ A hm ed, skendernm e, tpk basm, haz. smail nver, Ankara 1983, v. 66b., b. 7690, 7691.
48
761/1360 tarihinde meydana gelen olayda I. Murad sadece yrrlkteki hukuku uygulamtr. Bu itibarla olumsuz bir arm yapmas iin ona Osm anlI tarih in deki ilk karde k atili demek* isabetsiz bir deerlendirme olmaldr, C. I. M urad'n, Olu Savc Bey'i Katli Savc Bey, I. Murad'n en kk oludur. Byk olu Bayezid, ortanca olu ise Yakub Bey idi. O sralarda ehzadeleri bir sancaa tayin ederek devlet ilerine altrmak usul yeni ihdas edilmiti. ehzadeler bu usule gre henz kk yalarda iken Anadolu'da bir eyalete gnderilir, devlet erknndan biri lala Unvanyla ehzadeye refakat ederdi. Lalann grevi ehzadenin eitim retimine nezaret etmek ve siyas meselelere vukuf salamasn temin etmekti. Ayrca kk bir rikb- hmayun yani maiyyet grevlileri grubu ve nianc gibi devlet grevlilerinin yansra eitli snflardan olumu yeterli miktarda asker de maiyyetine verilirdi. Bir sava ktnda ehzadeler maiyyetleriyle birlikte mevkib-i hmayun'a katlr ve sa veya sol kanat ko mutanlklarn ifa ederlerdi. Bu usul ehzadelerin nceden hazrlanmalarn, saltanat makamna geldiklerinde tereddt ve acemilik gstermeden devlet ile rini ekip evirmeye muvaffak olmalarn temin ediyordu^. Ancak baz ehzadelerin bulunduklar yerlerde nfuz sahibi olmalar ve fazlaca askere sahip bulunmalar, onlarda vaktinden nce saltanata geme hrsnn ortaya kmasna sebep olmaktayd. Savc Bey de bunlardan biriydi^. 1371 irmen Savandan sonra Bizans, Osmanl padiahna tbi bir devlet haline gelerek yllk vergi vermeyi ve Osmanl Devletinin taraf olduu savalarda kendi kuvvetleriyle bu seferlere katlmay taahht etmiti. Bylece Bizans ve Bulgaristan, Trklerin Avrupaya yerlemesinden itibaren henz yirmi yl gemeden OsmanlIlarn vassallan haline gelmiti. 1373 baharnda mparator V. loannes, vassallk hizmetini ifa etmek zere I. M urad'n Anadoluda dzenledii seferlere katlmakta iken ona vekalet eden byk olu Andronikos Palaiologos, Savc Bey'le anlaarak isyan etti'^. Savc Bey
* Bk. Danim end, I, s. 33. 2 "Evil-i saltanat- Osmnde on be yana vsl olan ehzadegn hazert m aiyyetlerinde sarayca mntehab ve giizde rical bulunduu halde sancaklardan birine i'zm olunudar idi. ehzade hazretleri nevbet-i saltanat kendisine gelinceye dein burada umr- hkmet ve hkmdarla id vezaifi talim ve tatbik ile imrr- evkat eyler idi", Hnedan- Saltanat K om isyonuna ait rapor, B O A , DUT, 3/12-15. ^ M ehm ed Zeki [Pakaln], M aktul ehzadeler, stanbul 1336, s. 4-5. O strogorsky, 499; erif Batav, B izans m paratorluu Tarihi, Son D e v ir (1 2 6 1 -1 4 6 1 ) O smanl Trk-Bizans M nasebetleri, Ankara 1989, s. 73; Lamartine'e gre ise mparator
49
syannn getii yer hakknda Osmanl ve Bat kaynaklarnda farkl bilgiler yer almaktadr. Bizans kaynaklarna gre hdise Rumeli'nde gemitir. V aka tarihi de Osmanl tarihilerinin verdii tarihe uymamaktadr. Bunlara gre isyan 1385 tarihinde deil 1373 veya 1375 tarihinde vuku bulmutur'. 1373 tarihi, tarih verilere uymamaktadr. Zira Savc'nm byk aabeyi Bayezid'in bile 1360 tarihinde doduu ve snnetlerinin birlikte 1366da yapld dikkate alnrsa, Savc Bey'in 1373'te on yalarnda olmas gerekir. Bu tarihi benimsersek o zaman Andronikos'un tek bana isyan ettiini kabul etmemiz gerekecektir^. Bu itibarla biz Osmanl tarihlerini esas kabul ederek ve yeri geldike Bat kaynaklarna da bavurmak suretiyle meseleyi ortaya koymaya alacaz. I. Murad yukarda belirtildii zere Rumeline sefere karken byk olu Bayezid'i Ktahya, ortanca olu Yakub elebi'yi Karasi ve kk olu Savc'y da Bursa sancaklarnda grevlendirmiti. Savc Bey, genlik saikas-' ile ve baz fesatlarn kkrtmalar ile yanna bir hayli adam toplayp hukuk- uhuvveti ve tark- mrvveti gzetmeyb babas tahtna geb beytlmli kendUye hevdr olan hezeleye bezi idb namna hutbe okutarak^ fiilen isyana balam oldu. Hatta baz yazarlara gre Savc Bey kendi adna para dahi bastrm idi-^. ehzade Bayezid'in, keyfiyeti I. Murad'a haber veren mektuplar zerine^ I. M urad bu fitneyi ortadan kaldrmaya karar verdi. Edirne'den ayrlarak
sefere karken yerini byk olu Manuel'e brakmt. Kardeinin ykselm esinden endie duyan v e onu ekem eyen Andronik bu sebeble Savc B ey'le birleerek isyan etmiti; bk. Lamartine, I, 135. * D ukas, B izans D e v le ti Tarihi, ev. V . L. M irm irolu, stanbul, 1956, s. 26; D ukas, Savc B ey'i kasdederek "Kunduzi" (Gndz?) ismini kullanyor. Solakzde'deki bilgiye gre isyan tarihi h. 787'dir; bk. Solakzde Tarihi, stanbul 1298 (Mahmud B ey Matbaas), s. 37. Bu farklar hususunda daha geni bilgi iin bk. Danim end, I, 68. 2 Ali Aktan, "Osmanl hnedn iinde saltanat mcadelesi ve karde katli", TDTD, say 10 (Ekim 1987), s. 9. 3 M . Tayyib G kbilgin, "Savc", M , c. X , s. 252. 4 Solakzde, s. 37. 5 Bk. brahim Artuk, "Osmanllarda veraset-i saltanat ve bununla ilgili sikkeler", EFTD, Prof. Dr. i. H. U zunarh H atra Says, say 32 (1979), s. 263. ^ M ehm ed Zeki (Pakaln)'n verdii bilgi doru kabul edilecek olursa daha sonra Y ldun lakabn alacak olan ehzade Bayezid, kk kardeinin stanbul'a daha yakn bir vilayetin bana getirilmesini ekemem ekte, esasen Savc Bey'i sevm em ekte ve kskanmaktadr. Bu tevcih bsbtn cann skar. A leyhinde entrikalar evirm eye kalkarak kendisine taraftar olan Bursa kadsndan edindii, kk ehzadenin bir takm kt dncelere sahip olduunu m a eden bir mektubu kendi mektubuna ekleyerek babasna gnderir; bk. M aktul eh zadeler, s. 5; m ellif ayrca Savc Bey'in katlinden sonra B ayezid'in bundan
50
Bursa'ya hareket eden padiah, hi bir eyden haberi yokmu gibi Biga civarnda bir srek av tertiplediini ve kendisinin de katlmasn arzu ettiini Savc Bey'e bildirdi. Savc Bey ferman alnca emre aldr etmedi ve sava iin gerekli hazrlklara balad. Padiah, olunun emre itaat etmediini renince Bursa zerine yrd. Savc Bey de Bursa'dan kp Kete ovasna doru hareket etti. ki ordu burada karlat ve Savc Beyin ordusu daldk lk OsmanlI kaynaklar bundan sonra Savc Bey'in gzlerine mil ekildiini^ sylemekte, idam edilme hususunda sessiz kalmaktadrlar. Bat kaynaklar ve son devir Osmanl tarihilerine gre ise Kete ovasnda yenilen Savc Bey oradan bir ka arkada ve Rum asilzadesi ile Dimetoka'ya kam ak zorunda kalm tr. H davendigar, ehzadeyi takip ederek Dimetoka'ya varr ve kaleyi kuatr. Padiah olunu ikna ederek^ kaleden kartr. Asimda niyeti, olunu bir para paylamak ve sonra affetmektir. Fakat gen ehzade babasmn bu tutumuna karlk dab'i uhuvvete hrmet etmeyiib baz nsez szler sylediinden!^ nce gzlerine mil ekilir sonra idam edilir^. Savc Bey, Bursa'da Osman Gazi Trbesinde medfundur^. I. Murad, mparator loannes'ten olu Andronikos'un da cezalandrl masn istedi. loannes, I. Murad'dan korkarak olu Andronikos'un gzlerine mil ektirdii gibi isyanc olunun ok kk yataki ocuu, kendi adm tayan loannes'e de ayn cezay uygulad ^. Grme yeteneini tamamen
znt duymadm belki memnun olduunu sylem ekte (s. 8) ise de btn bu iddialarn hangi kaynaa dayandrdn belirtmemektedir. ' H oca Sadeddin Efendi, T c't-T evrh, stanbul 1279, (Tabhane-i m ire), c. I, s. 101; Solakzde, s. 37. Savc Bey'i bastran ve katledenin ehzade Bayezid olduunu syleyen ler de vardr; bk. Mnir Aktepe, "Bayezid I Yldrm", M eydan Larousse, c. II, s. 217. 2 Tc't-Tevrh'te hadise y le anlatlmaktadr: "M l-i h a d d ile d desin b -n r itm ee ferm n - vcibUl iz'n sudur idb nr- d d e-i v lid -i m cidinin ihlkine s a 'y i olm an cezu seyyietin b im islih m a zm u n u m m u ra o ld u la r" bk. I, 102. A yrca bk. Bostanzde Yahy Efendi, Trh-i Sf, [stanbul] 1287 (Terakki Matbaas), cz I, s. 26; M neccim ba A hm ed D ede, Sahif'l A hbr, stanbul 1285 (Matbaa-i m ire), c. III, s. 299-300. 3 Bir kayda gre Savc B ey ikna edilerek deil kandrlarak padiahn huzuruna getirilmitir: "enn ile e h za d eyi ald a d u b huzCr- hm ayuna karddar..." \ bk. Hayrullah E fendi, D evlet-i A liyye-i O sm aniyye Tarihi, stanbul 1864 (Matbaa-i mire), c. IV, s. 75. 4 Hayrullah E fendi, IV , s. 75. ^ Hammer, I, s. 232; [Mehmed] Kmil Paa, Trh-i S iyas-i D evlet-i A liyye-i O sm aniyye, (Matbaa-i A hm ed hsan) 1327, c. I, s. 28; Uzunarl, O sm anl Tarihi, I, s. 142. Hakk nkal, Osmanl Hanedan Trbeleri, Ankara 1992, s. 267. ^ Dukas, s. 26; Lamartine, I, s. 137; Hammer, I, s. 233.
OSMANLI DEVLETNDEK FCARDE KATL UYGULAMALARI
51
y itirm eyen A n d ro n ik os, tarihin garip bir c ilv e s i olarak daha sonra B iz a n s tahtna OsmanlIlarn yardm yla oturmutur'.
Bir kayda gre^ Savc Bey, babasndan sonra tahta kacak olan karde lerinin kendisini ldreceinden korktuu iin ya da annesi H ristiyan olduundan dolay Andrenikos'la ibirlii yaparak isyan etmitir. Ancak sikin nemli olmad ve Savc Bey'in babasna kar isyan eden ilk ehzade olarak idam edildii belirtilmelidir. Bylece I. Murad da olunu ldrtmek zorunda kalan ilk Osmanl padiah olmutur. D. Yldrm Bayezid'in, Kardei Yakub Bey'i Katli Osmanl tarihinde rastladmz gerek anlamda ilk karde katli vakas, Bayezid'in kardei Yakub elebi'nin ldrlmesidir. Aada da aklanaca zere Yakub elebi'nin ldrlmesinde Yldrm Bayezid'in rol tarihilerce sorgulanmaktadr. Klsik kaynaklara gre Birinci Kosova Savanda I. Murad, merkezde kendisi yer alp, sa kolda byk olu Bayezid'i, sol kolda dier olu Yakub'u grevlendirmiti. Bilindii gibi, Srb ordusu bu savata ar bir yenilgiye urad; bununla birlikte, Srb kral Lazar'n damad Milo Kapilovi, Sultan Murad' zehirli bir hanerle yaralad. leceini anlayan Sultan Murad Bayezid'i artt ve devlet erknnn da muvafakatyla yerini byk olu Bayezid'e brakt ve az sonra da vefat etti^. Meselenin bundan sonras biraz karktr zira Osmanl tarihilerinin bir ksm Yakub Bey'in katli kararn devlet erknnn aldn, Bayezid'in bunda bir dahli bulunmadn belirtirken dier bir ksm da Yakub elebi'nin ldrlmesi emrini bizzat Bayezid'in verdiini sylemektedir. Hatta bir kaynak da, Yldrm Bayezid'in, kardei Yakub Bey'den baka, Bursa muhafz olan ve babasnn ehadetinden sonra Bursa'da padiahlm ilan ettii belirtilen brahim isminde dier bir kardeini dahi idam ettirdiini ileri
^ Hayrullah Efendi, IV, s. 75; M ehmed Zeki, s. 7. 2 "Savc Bey" M eydan Larousse, c. XI, s. 43. 3 Uzunarl, O sm anl Tarihi, I, s. 257. Yakub Bey'in veliaht olduuna dair baz rivayetler de bulunmaktadr, "...ehzade B ayezid kuvvetli b ir ihtim ale g re kardeinin hakkn g a sbederek tahta km gibidir! Yldrm bu m uvaffakiyetini b a b a s e h id olduu zam an yan nda bulunm asna ve k ardei Yakub elebi'nin d e dm an a rtk la rm takib ed erek ordughtan uzaklam olm asna medyun grnm ektedir. te bu vaziyetten istifade edip kendisine ta ra fta r olan m erann m zah eretiyle hkm darln ilan eden 1. B ayezid, saltan atm sa layabilm ek iin mthi b ir hileye teebb s ederek Yakub elebi'yi o rd u gha d a v e t ettirmitir..."-, bk. Danimend, I, s. 83.
52
srer'. Birinci gruptakiler ayn zamanda, ehzadenin idam edilmesini hlin icabma uygun saymakta ve istikbalde karlalabilecek bir fitnenin nlenmesi gayesini gttn, bu itibarla hukuka aykr olmadn belirtmektedirler. Bayezid'in vakadaki rolnn tesbiti maktul ehzadenin masum ve susuz olmas noktasnda fazla bir ey ifade etmezse de tarih bir gerein aa kmas bakmndan nem arzetmektedir. Fatih'in son sadrazam olan ve muhtemelen Kanunnme-i l-i Osman' kaleme alan Karamanl Nianc Mehmed Paa, devrinin anlayna uygun olarak ehzade Yakub elebi'nin ldrlmesini savunur^: "...Yakub elebi adl bir kardei vard. Doru dnenlere gizli ol mayaca gibi bunun yaamasnda byk ktlkler vard. Sultan onun vcudunu kaldrtt. nk zaruretler yaplm ayacak eyleri yaptrr. Bylelikle atalardan kalan lke bir rakibin dmanl ve aykrl olmakszn yiit, cmert ve yce sultann elinde kald Solakzde'ye gre idam kararn devlet adamlar almtr: "ehzade Yakub elebi fira r iden dmanlar kova gidb bu vak'adan henz haberdar olmamt. mer-y devlet ve erkn- saltanat el-fitnet eedd mine'l-kati mefhumunu mlhaza idb sabkan Savc Bey'den sdr iden kstahlktan dahi mntebih olub b-husus Yakub elebi'nin zerinde bu kadar asker vardr, muhtemeldir ki bir fitne zuhr ide, sonra defi mkldr deyb ehzade-i mezbr dnb gelrken 'Gel seni baban ister' didiler. Ve otan ard kapusundan ier alub fi'l-hl erbet-i ehdeti n ve gamm- dnyay ferm ildirdiler. Hoca Sadeddin Efendi de benzer hususlar zikretmekte ve eklemektedir; "Saltanat vrislerinin ta addd mlk milel intizmna halel virdii tecarib ile malmlar ve saltanat sye-i ulhiyyet olduu cihetden sye ve syedr beyninde mbehet mmselet lzumu mefhum lar olman Yakub elebi'ye ehd-i ehdeti n itdirdiler'"^.
^ M ellif, "Trkiye tarihinde asla yazlm am olan bir hadise" olarak niteledii bu v ak ay almalar esnasnda rastlad bir eserde grdn sylyorsa da kayna belirtmiyor; bk. (AmasyalI Abdzade) Hseyin Hsmeddin, A m asya Tarihi, stanbul 1927, c. III, s. 147-149. ^ Karamanl N ianc M ehmed Paa, Osmanl Sultanlar Tarihi, ev. Konyal brahim Hakk {OsmanlI Tarihleri I, yay. A tsz, stanbul 1949 iinde), s. 347. 3 S olak zd e, s. 50-51. 4 H oca Sadeddin Efendi, I, s. 124.
53
Tc't-Tevrh mellifinin ilk syledii husus yani saltanat vrislerinin okluunun memleket istikrarm bozduu iddias siyas adan byk oranda isabetlidir. Ancak cmlenin ikinci ksm yani saltanatn, Allah'n glgesi olarak kabul edilmesi, bu glge ile glge veren arasnda m behet ve mmselet bulunmas gerektii, bir baka ifade ile Allah'n nasl eriki yoksa sultann da erikinin olmamas gerektiinden bahisle idam vakasn byle bir tebihle hakl gstermesi' pek mesd bir ifade deildir. Oru Bey tarihinde^, Ltf Paa tarihinde^, bir anonim Tevarih-i I-i Osman'da'* ve son devir Osmanl tarihilerinden Kmil Paa'nn tarihinde^ Yakub elebi'nin idamnn devlet adamlarnn kararyla olduu. Sultan Bayezid'in dorudan bir mdahalesinin bulunmad zikredilmekte ve yine anlan tarihlerin tamamnda idam vak'asnm meru ve hakl grld anla lmaktadr. Uzunarl da idamn devlet erknnn kararyla gerekletirildii
* Pakaln, H oca Sadeddin Efendi'nin bu slbuna katlmamakta, byle bir ifadeyi "gln" bulmakta ve mverrihi sultanlara zahr olan ulem adan olm akla sulamaktadr; bk. M aktul ehzadeler, s. 8-10. ^ "Gazi M urad Hak emrine vard. -N evverallah kabrehu- O l dem b eyler dahi b ir yere geliib ittifak ettiler, Sultan B ayezid Han' atas yerine reva grdler. Yakub elebi'ye h aber gn derdiler; 'Gel seni baban ister' deyb getrdler, a d r iinde kaydn grdler"-, bk. Oru bin dil, Tevrh-i l-i Osman, nr. Franz Babinger, Hannover 1925, s. 26. ^ "Gazi M u ra d e h id oldu. . . Andan, b e y le r Y ld rm Han' bekley b k a rd e i Yakub elebi'nin kaydn grdler. O sm anlda beyliin den tr birb irin e kym ak andan beru oldu"-, ayn sayfada eserin musahhihi li Bey'in 4 numaral dipnotta bir izahat yer al maktadr; buna gre "Mverrih li, Knh'l A hbar'da (m atbu nsha rkn 4, cz 1, s. 2 7 ) Yakub elebi'nin ehadetine m sebbib olm ak zere vezir H ayreddin Paa'y ire ediyor. bk. Ltfi Paa, T ev rh -i l-i O sm an, notlarla nere haz. li B ey , stanbul 1341, Matbaa-i mire, (tpk basm, stanbul 1990, Enderun Kitabevi), s. 43. ^ "...nki G azi M urad an da e h id oldu, rahm etullahi aleyh rahm eten vsiaten, andan ol b e ler o l h ali bilp tanuk itdiler. A kbet Yakub elebi'yi getrdiler, 'Gel seni baban is ter' diy. nkim g eld i tutup kaydn grdiler"-, bk. A nonim T evrh -i l-i O sm an, F. G iese neri, haz. Nihat Azamat, stanbul 1992, s. 29. ^ "...Saltanat- seniyyen in su ret-i tevars o l vakte k a d a r henz b ir kanuna ra b t olunm ayub... ekb er evladn hkmete hakk- verasetin i ta sdik id er b ir kanunun dah i adem -i vcudu, kk biraderin h rs ta m a 'm a m sa it idne... Yakub eleb i d a h i b ir h a yli askerin serdarlnda bulunub kendsini askere sevdirm i olduuna nazaran b ir fitn e fe s a d vuku undan ih tira ze n el-fitnet eêdd m inp'l knJj-nn^.c- c e lilin e is tin a d e n m errihinden Solakzde'nin d ed i i g ib i m arnileyhe e rb e t-i a h a d et n ve gam m - dnya fer m u ettirilmitir"-, bk. Kmil Paa, 34.
54
k a n a a tin d e d ir'. Hadd, Yakub elebi'nin bana gelenleri tevekklle karlamaktadr^. Batl tarihilerden Dukas, Yakub Bey yerine Savc Bey ibaresini kullan makta ve olay hakknda yeterli bilgi vermemektedir^. James Porter, Yakub Bey'in suunun, Bayezid'in kardei olarak domu bulunmas olduunu sylemektedir^. Lamartine'nin, eserinde ayrntl bilgi verdii grlmektedir. Verdii malmat ana izgileriyle Osmanh mverrihlerininki ile paralellik arzetmekle birlikte ayrntlarda farkllklar bulunmaktadr. Yazara gre, I. Murad'm veziriazam Ali Paa, ehzadelere haber vermeden ordunun ve dev letin ileri gelenlerini bir araya toplayarak bir divan oluturdu. Teekkl eden divan sultann cenazesi banda durumu mzakere etmeye balad. Mellif, Osmanl tarihilerini bu gece toplantsnda tartlan konular ya bilmedik lerinden ya da ketm davranmak istediklerinden aklamamakla itham etmekte ve devamla unlan sylemektedir; "...Kutsal kitabn bu ksm phesiz vezir ve Osman Be'in eski arkadalarnn yorumladklar tek ey olmutur. Baba elinin tereddt etmedii Savc Be'in idam olay, onlarn gznde yeni bir idam iin yeterli zem ini hazrlam oluyordu. H er ne olmu ise, afak skmeden nce Sultann adrndan kan avular Yakub Be'in adrna girerler, onu uyandrarak din adna verilmi olan lm kararn bildirirler; son ibadetini yapmasna msaade ederek byk bir hrmet iinde devlerini yerine getirirler. Sabah olup da ordu
Uzunarii, O sm anl Tarihi, I, s. 257. 2 H add manzum olarak kalem e ald tarihinde {T evrh -i l-i O sm an 1 2 9 9 -1 5 2 3 , haz. N ecdet ztUrk, stanbul 1991, s. 107) yle demektedir;
Bu yanadan haber iridi n-gh Didiler gel seni ister ehin-h Hemn dndi gelp iridgi dem Ats gibi itdiler an hem Be-nevbet Yldrm Hn old sultn Bu resmedr ezelden kr- evrn Cihn sevdalar benzer seraba Sebat demn ayn hubaba Geen mrn yine gelmek olur m Giden su, cy bir dahi gelr mi
3 D ukas, s. 1. ^ Bk. Turkey: ts H istory a n d P rogress, I, s. 162.
OSMANLI DEVLETNDEK KARDE KATLI UYGULAMALARI
55
uyannca herkes balarnda tek bir hkmdarn, Sultan Bayezid'in bulunduunu renir. . . Bizansl vak"anvisler cinayetin abuk luunu Bayezid'e ykleyerek, sonradan ona verilen Yldrm laka bnn bu geceden kaldn iddia etmektedirler" K
Aada yer vereceimiz tarihiler aka Sultan Bayezid'i sulamakta ve kt bir gelenein balatcs olmakla itham etmektedirler. Mfti-i kanun, bir baka ifadeyle nianclk grevinde bulunmu olan Nianc Mehmed Paa (l. 979/1571?) "Gazi M urad Han Laz kafiri ile cenk ederken ehiden lncek B ayezid Han, karnda Yakub elebi'yi 'Baban seni ister' deyu adra getrb bodular. Padiahlar karndan kati idb bi-l mcib helak etmek ihtida Yldrm Bayezid'den oldu"^ demek suretiyle Yldrm Bayezid'i so rumlu tutmutur. Mneccimba da, "Yakub elebi ise Yldrm Han emriyle maktul olmutur ki silsile-i Aliyye-i Osmaniyye'de ibtida saltanat iin b ira derini kati itmek bunda vaki oldu"^ eklindeki ifadesiyle Sultan Bayezid'i ar bir sorum luluk altnda brakm tr. Keza Rumeli kazaskerlii yapan Bostanzde Yahya Efendi, hi bir yoruma gerek brakmayacak ekilde hdi seye aklk getirmektedir; "...ve nihayetinde gudb m tehevvir ve m tekebbir olm an Yldrm dimekle mehur ve gadab ecaatlar ve kuvvetleri elsine-i nsda mezkrdur. Osmaniynda bundan evvel karndan kati itmi yokdur. Ol bidat-i seyyieyi onlar ihds idb tahta cls itdiklerinde karnda Sultan Yakutu bodurmulardr."*. Burada, Fatih Sultan Mehmed ve II. Bayezid zamanlarnda yaad bili nen ve Dsturnam e-i Enveri isimli kitabn 870/1465 senesinde veya ona yakn bir tarihte kaleme ald tespit edilen Enver, manzum olarak yazd tarihinin bir blmnde yle der^:
Kaygurub^ Yakub kldlar helk Bayezid old bey old hasma bk ^
* Lamartine, I, s. 161. 2 Bk. Trh-i Nianc Mehmed Paa, stanbul 1279, s. 123. 3 M neccim ba, III, s. 291. 4 Trh-i Saf, I, s. 30. ^ Enver, Dsturnme-i Enver, nr. M iikrimin Halil [Y nan], stanbul 1928 (D ev let M atbaas), s. 87. ^ Kaygurmak, eski Trke bir kelim e olup zlm ek, m teessir olm ak, kaygulanmak, e se f etmek gibi anlamlara gelmektedir; bk. Tarama Szl, Ankara 1969, e. IV, s. 2370. ^ Bk, kelim esi farsada korku, ekinm e anlamlarna karlk gelmektedir. Kelim e bazen de gnahkr manasna kullanlmtr ki beyitteki anlam muhtemelen budur.
56
Beyitten de anlalaca gibi Enver burada aka, Bayezid'in, saltanat yolunda hasm olan kardei Yakub'un gnahna girdiini sylemektedir. Son devir Osmanl melliflerinden olan Hayrullah Efendi de bu vakada Sultan Bayezid'in sorumlu olduunu kabul etmektedir; "...Ordu iinde ihtilal zuhur idiib ehzadenin izale ettirildiine dair Yldrm Han'a pek ok tblar olduundan eyledii gadre ndim ve pem an olmu idi. Yine bir son devir tarihisi de Yakub elebi'nin ldrlmesini, bidat-i seyyienin devam olarak nitelemektedir^. Bir kayda gre, muharebede hazr bulunan veziriazam andarlzade Sefih Ali Paa, Bayezidin elence arkada olduundan onun tahta kmasna taraftard. Makamnn nfuzunu kullanarak ve Bayezid'in o anda kararghda bulunmasndan yararlanarak Bayezidin tahta kn temin etmitir. Yazara gre Bayezid'in tahta k tabi ve kanuni bir k deildir^. Yeni kaleme alnm bir Osmanl tarihinde ise Yldrm Bayezid devrinden bugne gelebilen sikkelerin zerinde yer alan -20 Aralk 1389'ta balayanhicri 792 tarihinden hareketle bir baka ihtimalden sz edilmektedir. Sikkeler zerindeki bu tarih ayet Bayezid'in cls tarihini ya da hkimiyetini ilan ettii tarihi temsil ediyorsa klsik tarih kitaplarnn yazdnn aksine Bayezid tahta Haziran 1389 tarihinde km olamaz. Haziran ile Aralk arasndaki alt ay iinde iki ehzade arasnda bir mcadelenin yaand tahmin edilebilir. Bu ihtimali glendiren bir dier veri de ranl tarihi Azz b. Arder'in (. 1398?) Bezm . Rezm adl kitabndaki bilgilerdir. Buna gre Anadolu alt ay boyunca karkhk iinde kalm, evre beyliklerin bir ksm bu karmaadan istifade ederek OsmanlIlara kar ayaklanmtr^. Ancak bu teorinin sikkelerin
* Hayrullah Efendi, IV , s. 94. 2 Abdurrahman eref, Tarih-i Devlet-i Osmaniyye, stanbul 1312 (Karabet M atbaas), c. II, s. 27. 3 A li eydi B ey, Terft ve Tekilt- Kadmenz, haz. N . Ahm et B anolu, [stanbul], ty, s. 179; m ellif kendi kendine u soruyu sormaktadr: " Acaba o srada Yakub Bey,
tesadfen umumi kararghta bulunsa ve Bayezid elebi de dman takipte bulunsayd, aabeyi gibi o da saltanatn acele ilan ve rakibini idam etmeyecek mi idi? Bunun aksi is p a t edilemez" ayn sayfa. On altnc asrda yazlm anonim bir Greke Osmanl tarihinde
yer alan bilgilere gre Yakub B ey, byk karde olduu halde, vezirin Bayezid'i kayrmas sonucu B ayezid tarafndan kolaylkla bodurulabilmitir; bk. 16. Asrda Yazlm Greke Anonim Osmanl Tarihi (1373-1512), haz. erif Batav, Ankara 1973, s. 96.
^ Bk. Colin Imber, The Ottoman Empire 1300-1481, stanbul 1990, s. 37.
57
zerine darb edilen 792 tarihinin Bayezid'in tahta gei tarihini yanstt n kabulnden hareket ettii zellikle belirtilmelidir'. Bu meseleye Arap tarihileri de ilgi duymu ve eserlerinde yer vermi lerdir, V ak'ann tarihini yanl gsteren bn Hacer, katledilen ehzadenin adnn Yakub deil Savc olduunu ve bu ehzadenin, annesinin Hristiyan olmas sebebiyle ldrlmesini babas Murad'n lm deinde iken vasiyet etmi ve Bayezid'in de bu vasiyeti yerine getirmi bulunduunu yazmaktadr^. Bu bilgiler tarih gereklere aykr olsa da meseleye deiik bir yorum getirdii iin kayda deer bulunmaktadr. Yakub Bey'in ahlak ve tavrlarnn Orhan Gazi'yi andrdndan herkesin sevgisini kazand ayrca Kosova Muharebesinde pek ok kahramanlklar gstermi olduundan ordunun da beenisini ve hayranln kazand be lirtilmektedir. Bunun iin haksz yere ldrlmesi byk tepkilere yol amtr^. kpaazde vakaya ksaca temas etmekle beraber "...ol gice askere ztrab dt" demekten'^ de kendini alamamaktadr. Yakub Bey'in ve ehid olan babasnn tabutlarnn gizlice nakledildii hakknda bir rivayet vardr. Bu rivayet asker ve halk tarafndan ok sevilen ve bir ok taraftar bulunan Yakub Bey'in feci akbetinden dolay ortaya kabilecek genel bir tepkiden ekinildiini gstermektedir^. te yandan byle masum bir ehza denin katlinin Bayezid'e kar derin bir nefret uyandraca da tabi idi. Nitekim meradan ve Yakub Bey'in taraftarlarndan bazlar kendisine kar m uhalefet ettikleri gibi dier taraftan o gne kadar Osmanl Devletinin hkimiyetini kabul eden ve mttefik grnen baz Anadolu beylikleri bu vakay bahane ederek Bayezid'e kar hasmane bir tutum taknmlardr^. Bu komu beylikler herhalde haksz yere tahta geen Bayezid'in halk nazarnda o gn iin dt kt durumdan yararlanmaya kalkm olmaldrlar. Yakub elebi'nin idam edilmesi, Avrupa edebiyatna konu olacak kadar akis bulmutur. smi bilinmeyen bir Katalon yazan bu hdiseden bir ka sene sonra La H istoria de la co b Kalabin isimli tarih bir roman yazmtr.
* Sonraki dnemlerde yazlm tabakat kitaplarnda da clus tarihi olarak 791 gsterilmitir; m esela bk. Hfz Hseyin Ayvansary, Vefeyt- Seltn ve Mehr-i Ricl, haz. Fahri . Derin, stanbul 1978, s. 2. 2 bn Hacer el-Askaln, tnbu'l-umr bi-Ebni'l-Umr f't-Trh, 2. bask, Beyrut 1986, c. III, s. 246. 3 M ehm ed Zeki, s. 10.
^ kpaazde, s. 64.
^ Danim end, I, s. 84. 6 M, Halil Ynan, "Bayezid I. Y ld n m , M , c. II, s. 369.
58
Danimend'in verdii bilgiye gre, tarihi lorga'nm bir aratrmasna konu olan bu romanda Yakub elebi, I. Murad'm byk olu ve veliahd olarak gsterilmekte ve Yldrm Bayezid de kardeini ldrerek hakkn elinden alm bir gasb eklinde tasvir edilmektedir. Yakub Bey, babas M urad'la birlikte bugn Bursa'da Murad Hdavendigar Trbesi olarak anlan trbede medfun bulunmaktadr^. E. II. M urad'm, Amcas (Dzme) Mustafa'y Katli Y ldrm Bayezid'in oullarndan olan ehzade M ustafa, A nkara Savandan sonra ortadan kaybolmutu. Daha sonralar Mustafa'nn, babas Bayezid ve kardei Musa ile birlikte Timur'a esir dt anlalmt^. Semerkand'a gtrlen ehzade Mustafa, Timur'un lmnden sonra serbest brakld. ehzade nce Karamanolu beyliine snm sonra da Bizans mparatoru Manuel'in yanna gitmiti. Amac, kardei M ehmed elebi'ye kar mparatorun desteini salayabilmekti. Bizans kendi geleneine uygun olarak bu frsat Osmanl Devletine kar kullanmaktan ekinmeyecekti. mparator, Mustafa elebi'nin de Osmanl tahtnda hissesi olmas iin Bizans devlet adamlarndan iki kiiyi elebi M ehmed'e gnderdi ise de elebi Mehmed bu teklifi kabul etmedi^. I. Mehmed, salmda, Mustafa elebi'yi bertaraf etmeye alt ancak baanl olamad. lm deinde iken iki hususun yerine getirilmesini emrettii ifade edilmektedir. Birincisi, ehzade Murad'm arlmas ve lmnden sonra tahta geirilmesi, kincisi de dier oullannn hayatlarn salama almak iin Bizans imparatoruna emanet olarak teslim edilmesidir. Ancak bu ikinci hususun doru olmas ihtimali zayftr. Bu rivayeti nakleden ve szkonusu vasiyetin doru olabilecei ynnde kanaat belirten Uzunarl^, kaynak
' D anim end, I, s. 84. 2 LtlT Paa, s. 43, dn. 4; nkal, s. 278. 3 Hadd bu konuda u bilgiyi vermektedir (bk. s. 157);
Dimidk Rm'a geldkde Temrleng Kim itdi Yldrm Han'la aceb ceng O ceng Ire bir ol Mustaf nm Der halkndan ayru km n-km Olur ceng Ire n-beddr Kimesne olmaz andan hi haber-dr
^ Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, s. 368. 5 Bk. Osmanl Tarihi, I, s. 373'deki 2 numaral dn.
OSMANLI DEVLETNDEK KARDE KATTj UYGULAMALARI
59
olarak Franes isminde bir Rum tarihisini ve Dukas' gstermektedir ki bu nokta dier tarihlerce teyit edilememektedir. Osmanl tarihlerinin bir ksmnda ehzade M ustafa iin dzme veya dzmece sfatlarnn kullanlm olmas zellikle incelenmesi gereken bir konudur. kpaazde "Selanik'de bir dzme vard 'Ben B ayezid Han'n olu M ustafa ym' derdi"' eklinde Mustafa elebi'nin Yldrm Bayezid'in olu olmadn ifade eder. Yine Tc't-Tevrh ve Trh-i S fda da dzme kelimesi kullanlmaktadr^. Feridun Bey ise ehzadeye yalanc sfatn uygun grmtr^. Btn bu melliflerin M ustafa elebi'nin gerekten Yldrm Bayezid'in olu olduunu bilmemelerine imkan yoktur. ekli, kiilii devlet erkn ve mera tarafndan bilinen bir taht vrisinin adn kullanarak yabanc bir kimsenin ortaya kp Rumeli emir ve askerlerinin ona katlmalar mmkn olamaz^. Devlet ileri gelenlerinin ehzade Mustafa'y inkar etmekten baka aresi bulunmadndan ona Dzme Mustafa adn vermeleri anlalabilir bir durumdur. Ancak ilim adamlannn byle bir tarih hakikati gizlemeleri resm tarih yazclnn varln gstermesi asndan zellikle kayda deer bir tutumdur-". Neri tarihinde hakikatin ifadesini bulmak mmkndr: "...Sultan M urad Bursa'da tahta geti. Yldrm Han olu Mustafa ki, Timur enginde atndan ayrtlap gaib olmutu. Selanik'te zahir oldu ki Dzme Mustafa demekle maruftur. Sultan Murad tahta kmca, Bizans mparatoru Manuel bir eli gndererek babas ile olan iyi alakalarn kendisiyle de devam etmesini istiyorsa kk kardelerinin Bizansa tesliminin gerektii yolundaki mesajn iletti. ayet bu
* kpaazde, s. 96. 2 Hoca Sadeddin Efendi, I, s, 306; Bostanzde Yahya, I, s. 42. 3 Bk. Mecna-i Mnecti's-Seltin, [stanbul] 1274, c. I, s. 168. ^ M ustafa Nuri Paa, Netayic l Vukuat, sad. N eet aatay, Ankara 1979, c. I-II, s. 35. ^Z.Uzunarl, benzer bir durumun selu k n am elerd e de m evcut olduunu belirtir. Karamanolu M ehmed B ey Konya'y ald zaman II. zzeddin Keykviis'n olu olduu sylenen Siyavii adnda bir ehzadeyi tahta oturttu ve adna para bastrd. Seluknam eler bunun ehzade olm adn kaydederek kendisine Cimri diye ad taktlar. Bu hadise Cimri vak 'as olarak bilinm ektedir; bk. Osmanl Tarihi, I, 16. Sem avi E y ice de OsnnTT D evletinin son dnemlerinde ortaya kan bir dzme ehzadeden bahseder. Adnn Ahmed Nadir olduunu syleyen bir kii Sultan IV. Mustafa'nn olu olduunu iddia ederek 1843 ylnn ubat aynda Tarsus'ta ortaya kar. Sultan IV. Mustafa'nn olu olm ad aka b elli olan bu kiinin gerekte kim olduu ve akbeti b ilin m em ek ted ir bk. "Osmanl tarihinde esrarengiz bir dzm ece ahzade; Ahmed Nadir", Tarih ve Toplum, c, X , say 55, s. 9-13. ^ M ehm ed N er, Kitab- Cihannma, Neri Tarihi, yay. F. R. Unat, M . A . K ym en, 2. bask, Ankara 1987, c. II, s, 557.
60
stei yerine getirmez ve kardelerini teslim etmezse elinde ikinci bir padiahm bulunduunu, ksa zamanda kendisine rakip olarak ortaya karacam belir terek aka tehdit etti. Anlalaca zere burada kastedilen Y ldrm Bayezid'in olu Mustafa elebi'dir. Sultan Murad cevaben unlar syledi: ''Mslman ocuklarnn kfirler tarafindan iae ve terbiye olunmalar mna sip olmad gibi Peygam berin din hkmlerine muhaliftir. ..mparatorun bunlara vesayet etmesinin kabul imkan haricindedir. Bu cevap zerine mparator, ehzade Mustafa'y Limni (Lenos) adasndan alarak Gelibolu yarmadasna kartt. Greke yazlm bir Osmanl tarihinde, mehul yazar aadaki ekilde hayflanmakta ve ehzadenin daha nceleri ortaya karl mas gerektiini sylemektedir; "Akll Romallarn, giritikleri bu ileri daha nce Tamerlanos'un (Timur) Bayezid'le muharebe ettii, onu yakalad ve ordusunu imha ederek onu malup ettii zaman yapm alar zarureti vard. 'imdi deil'; zira Trkler toparlandlar, Sultan Murad padiah oldu ve siz onu dman yaptnz. Orada o kadar akll ve cesur Rom a mparatorlar gelip getiler fakat ne diyeyim!?"^. Mustafa elebi Kmelinde epeyce taraftar toplad ve hkmdarlm ilan etti. Biz bundan sonraki tarih tafsilta girmek istemiyoruz. II. Murad bu gai leyi bertaraf etmek iin bir hayli uramak zorunda kald. Nihayet Sultan M urad'n kuvvetleri M ustafa elebi'yi Edirne'nin kuzeyinde yer alan Kzlaa Yenicesi'nde (Bulgaristan'da Yanbolu ehrine bal. Tunca rma kysnda bir kasaba) ele geirdiler ve Edirne'ye getirdiler. Sultan Murad, ehzadenin normal bir kii gibi meydanda aslmasn emretti (825/1422)^. Bu hdiselerin iinde bizzat bulunduu bilinen"^ Akpaazde'nin mehur tarihinde yer alan manzum bir blm^ aktarmak yararl olacaktr.
Yalanc dzmenin ii bitli Dili dnmez an bir kii tuttu
^ Dukas, s. 81. 2 Greke Anonim Osmanl Tarihi, s. 118. 3 kpaazde, s. 100; ayrca bk. Oru b. dil, s. 47 vd. ; N ianc M ehm ed Paa, s. 149; H oca Sadeddin Efendi, I, s. 315; Ner, II, s. 565; Bostanzde Yahy, I, s. 42; Ltf Paa, s. 79; Solakzde, s. 147; Uzunarl, Osmanl Tarihi, I. s. 387; J. H. Kramers, "Murad II", E fi, c. VII, s. 594.
^ kpaazde, Sultan Murad'n yannda yer alan M ihalolu M ehm ed Bey'in kuvvetlerine
itirak ederek ehzade Mustafa'ya kar fiilen savamtr; bk. M . Fuad Kprl, "k Paa-Zde", M , c. I, s. 707. 5 kpaazde, s. 100.
61
Dedi bir hor akr l<altabansm Buza ban boynuna takt Srb yayan getirdi Han nne An bildirdiler cmle bakt Dedi bir szm var Han'a diyeyin Heman-dem cellad an azna kakt
Hdisenin deiik bir boyutuna da iaret edilmekte, ehzade Mustafa'nn Rumelinde tutunmasnn temel sebebi olarak oradaki Trk unsurlara dayan mas gsterilmektedir. Kkl bir gemie sahip olan ve tamamen Trk olan azebler, Rumelinin nde gelen Trk aileleri ve Trk aknclaryla birleerek Mustafa elebi'nin safnda yer almlardr. Buna karlk, klelikten yetime olmalar dolaysyla Trk olmayan unsurlar olan yenieriler ve Enderunlu ekbir, yanlarna ulemay da alarak II. Murad desteklemilerdir. Bu duruma gre M urad'la M ustafa arasndaki saltanat mcadelesinde, kapkullaryla Trkler kar karya gelmitir. Neticede bir taraftan saltanatn hangi ehza deye ait olaca anlalacakken dier yandan da devlet idaresinde kle meneli olan asker ve ricalin mi yoksa Trk ekbir ve azeblerin mi hkim olaca anlalacakt'. F. II. M urad'n, Kardei Mustafa'y Katli Sultan Murad tahta getiinde kardelerinin hayatlarna dokunmayarak karde katli detini devam ettirmemiti. Yusuf ve Mahmud isimli kardelerine Bursa'daki saray tahsis etmi, Mustafa isimli ehzadeyi ise Hamideli sancak beyliinden almam, grevine devam etmesine izin vermiti. Ancak baz komu devletler, Osmanl Devletinin byle sulh iinde yaamasna raz olma yacaklard. zellikle Bizans, stanbul'un Trkler tarafndan fethedilmesini nlemek iin srekli ehzade isyanlarn ne karacak bir d siyaset izli yordu. Komu beylikleri de buna ekleyince her padiah deiiminde Osmanl lkesi karkla srkleniyor, halk tedirgin bir bekleyi iine giriyordu. Hamideli sancanda vali olan ehzade Mustafa da bu er glerinin aleti olmaktan kendini kurtaramamt. ehzade Mustafa'nn henz on yanda bir ocuk olduu anlalmak tadr. Dolaysyla evresinin, zellikle lalasnn tesirinde kalmas zor bir ey deildi. stanbul'u kuatmadan kurtarm ak isteyen Bizans m paratoru,
M ustafa A kda, Trkiye nin ktisadi ve itim ai Tarihi, 3. bask, stanbul 1979, c. I, s. 381.
62
arabdar llyas' ismindeki lalay eitli menfaatler vaadi ile elde ederek, eh zadeyi isyana tevik etmesini salad. Germiyanolu ile Karamanolu beylik leri de bu desiseye desteki olunca kk ehzadenin kaderi belirlenmi oluy o r d u ^ . ehzade Mustafa toplad kuvvetlerle Bursa zerine yrdyse de Bursa halk ehri teslim etmemek iin direndi. Hatta bir rivayete gre ehrin ileri gelenlerinden iki kiiyi arabdar lyas'a yolladlar. eitli hediyeler vere rek lalay ikna ettiler^. Bunun zerine ehzade Mustafa znik'e yneldi. ehri krk gn sreyle kuatma altnda tutan ehzade, zerine oynanan oyunlar anlayabilecek durumda deildi. znik kalesi muhafz Firuz Beyolu Ali Bey durumu Sultan Murad'a bildirmiti. Sultan Murad, kale komutanna ehri bar yoluyla kardeine teslim etmesini ve Mustafa'y bir mddet oyalamasn, ksa zamanda oraya varacan bildiren bir ferman yollad. Arkasndan da arabdar lyas'a Anadolu beylerbeyliini vaadeden bir mektup gnderdi"*. arabdar lyas bu kez de ehzade Mustafa'ya ihanet ederek Sultan Murad'n isteini kabul etti. ehzadenin ordusunda bulunan komutanlarn bir ksmnn ihaneti sezerek yle dedikleri aktarlmaktadr: "Hey Bey, gel u olan bize ver, ara yan Karam an'a yahut Germiyan'a veya stanbul'a ulatralm. Senin hod halin malm. Bari biz tuz ekmek hakkn yerine getirelim. Bunca zamandan beri bir ehzade atm a binip, kaftann giyip nimetini yedik. hr vaktinde hyanet etmeyelim arabdar lyas sylenenlere aldrmad ve ehzadeyi onlara teslim etmedi. Bu arada Sultan Murad da znik nlerine gelmiti. arabdar lyas on yandaki ehzade Mustafa'y, Sultan Murad'a teslim etmek zere yakalad. Osmanl tarihleri bu esnada ehzade ile lalas arasnda geen ilgin bir konumay naklederler. Bu konuma yle geer: "-'Hey lala beni niiin tutarsn'. Hain lyas eydr.-'K ardan a iletiyin' der. M ustafa eydr: -'Beni kardam a iletm e kim bana
^ arabdar lyas, Sultan I. M ehned, Emir Sleym an ile urarken, sultann otandan
kap Sleyman'm yanna snm t. Sonra her naslsa tekrar Sultan M ehmed'in gzne girmeyi baarm olan arabdar lyas'n vefasz ve gvenilm ez biri olduu grlmektedir; bk. Hoca Sadeddin Efendi, I, s. 315; M ehmed Zeki, s. 53.
2 "...Mustafa elebi, Germiyanolunun ivasyla mahall-i frsattr deyii mid-i saltanat idiib
dima fesada vard. Ve Karamanolu dahi muharrik olub hukuk- sbkay ferm idiib ol taze nihali serkelik semtine meyi itdirb sevd-y hma drdler"-, bk. Solakzde, s.
147. A yrca bk. M. Nuri Paa, I-II, s. 35. 3 kpaazde, 101; Hoca Sadeddin Efendi, I, s. 315-316. ^ H oca Sadeddin Efendi, I, s. 316; kpaazde, s. 102; N er, II, s. 569; U zunarl, Osmanl Tarihi, I, s. 392. 5 N er, II, s, 569.
63
kardam kyar' der"K llyas Bey ban aa eyleyip hi tnmayp olan Hnkr'a kar iletti'^ .
Artk bundan sonra yaplacak ey belliydi. Ferman- sultan birle memur olcak itf- nire-i fitne in^ ehzade Mustafa znik dnda bir incir aacnn altnda boduruldu. Cenazesi babasnn yanna defnedilnaek zere Bursa'ya gnderildi (826/1423)4. Hdiseden sonra arabdar lyas'a gelip niin bu tarz hareket ettii sorulur. Verdii cevap karde kadi uygulamalarnn arkasndaki dnceyi yanstmas bakmndan nem tamaktadr: "Sureta ben gnahkr oldum, illa bu ikisi vilayette olsa zarar- mdr ve hem bir dahi bu kim ben efendim oluna yaram az i etmedim. Bu dnyann murdarna bulamadan ehid ettirdim. Ve hem cemi lem rahat oldu ve hem bizden nden gelenler bu kanunu komular"^. ehzade M ustafa isyan, ayn yzylda yaam bir tarihi olan ve manzum bir Osmanl tarihi yazan Enver tarafndan da nakledilmitir^:
Mustafa ana hurc itdi meer Ulubat'da sindi olur zr zr Mustafa adlu Murad'n kardei Vard ldrd biter anun ii
syan her halde en fazla Bizansn iine yaramt. Altnc kez Trk muhasarasndan kurtuluu kk ehzadenin kan pahasna gereklemiti. Ankara Savandan beri Osmanl dmanlarnn temel siyaseti hep ehzade isyanlar karttrmakt. Sonraki dnemlere yansmas bakmndan bu husus zellikle belirtilmelidir. Sultan II. Murad, tahta kndan itibaren kendisine kar saltanat mca delesi veren, nce amcas sonra kardei olmak zere iki Mustafa'y bertaraf ederek Osmanl lkesinin yegne hkimi oldu. Geride M ahmud ve Yusuf isimli iki kk ehzade kalmt. Sultan Murad, isyan vakasndan sonra bu
' kpaazde, s. 103. Ayn muhavere Ner'de de geer; bk. II, s. 573. 2 N er, II, s. 573. 3 Hoca Sadeddin Efendi, I, s. 317. ^ B ostanzde Y ahya, 1, s. 40; Oru b. dil, s. 48; Solakzde, s. 149; N ian c M ehm ed Paa, s. 149; Ltf Paa, s. 81; Kramers, s, 594.
^
kpaazde, s. 103. Ner'deki ibare ise yledir; " E e r i sureta ben hyanet ettim amma;
manen isabet kldm. Zira eer koam, bu iki asker urap, yryp iklimi haraba verirlerdi. Ve zarar- mdan zarar- hs yedir. Ve bu fiil asldan det-i kadmedir. Hemen ben etmedim"; bk. II, 573.
Enver, s. 92.
64
ki ehzadeyi ldiirmediyse de gzlerine mil ektirmek suretiyle etkisiz hale getirdi'. ehzadeler anneleriyle birlikte Bursa'ya yollanarak kendilerine maa baland. Bu iki ehzadenin ldrlmemeleri vakasmm alt izilmelidir. Sultan Murad herhalde rf hukuka gre bu ehzadeleri taht mddeisi olama yacak bir hale koyup etkisiz klmak istemi olmahdr. G. Fatih Sultan Mehmed'in, Kardei Ahmed'i Katli II. Mehmed'in ikinci defa tahta getiinde henz st emme andaki kardei Ahmed'i bodurduu btn muteber Osmanl tarihlerinde yazldr. Aksini ifade eden veya bu rivayetleri yalanlayan bir kaynaa rastlanlam am tr. Osm anl tarihlerinin bir ksm m da hdise sadece zikredilip geilmekte, bir kvsm\nda ise vakay telif etme ynnde izahat yer almaktadr. Hammer gibi baz Batl tarihiler de beklenilecei zere hdiseyi bahane ede rek Sultan Fatih'e ar ithamlar yneltmektedir. Sras geldike bunlara temas edilecektir. Sultan II. Murad'n lmnn zerinden yaklak iki hafta gemi olma sna ramen hi kimse padiahn ldn bilmiyordu. D evlet erkn, padiahn ldnn duyulup BizanslIlarn yannda bulunan ehzade Orhan'n tekrar isyana kalkmasn nlemek amacyla hdiseyi Sultan II. M ehmed Edirne'ye ulaana kadar saklamay baarmt. Sultan M ehmed Edirne'ye gelip tahta ktnda babas II. M urad'n ld anlalmt. Sultan Mehmed bu defa bir ok karkla ahit olmu, kendisine kar kalklan ve aada incelenecek olan ehzade Orhan isyanm ve bunu kuatan olaylar yaam tecrbeli bir devlet adam olarak Osmanl tahtna oturdu (16 Muharrem 855/18 ubat 1451). ehzade Ahmed'in annesi, Candarlolu II. brahim Bey'in kz, sfendiyar Bey'in torunu Hatice Halime Hatun'dur^. Sultan M ehmed'in ilk ilerinden birisi henz yan bile doldurmam bulunan^ kardei Ahmed'i
Bostanzde Y ahya, I, s. 40. Hadd hadiseyi yle anlatr (s. 171):

ki hem-zd ahun varidi mevcd Biri Sultan Yusut biri IVlalmd Tokad'un kal'asma iletmiidi kisini bile habs itmiidi Aup gnlleri gzin muhassal 0larun emini itdi mkelhel
2 M . aatay Uluay, Padiahlarn Kadnlan ve Kzlan, Ankara 1980, s. 13. 3 Solakzde, ehzade Ahmed'in bir tfl- nrsd olduunu syler; bk. 187. Tc't-Tevrh m ellifi de kendine has slubuyla ehTaSenin kkln yle anlatr; "...sfendiyar
kerimesinden miitevellid kk Ahmed nm biraderleri ki henz hadd-i sabdan kaza-y
OSMANLI DEVLETNDEK KARDE KATL UYGULAMALAI
65
menziline yatrp, makamna gnderip yasllarn yasn kartmak^ oldu. Padiah bu i iin Evrenoszde Ali Bey'i grevlendirmi; Ali Bey de ehzade'yi Edirne'deki sarayn hamamnda bodurmutu^. OsmanlI tarihilerinin ounluu, ehzade'nin bodurulmas hdisesini nizm- lem kavramyla aklamaya almakta hemfikirdirler^. zellikle vakaya yakn bir tarihte yaam olan eyhl'siam bn Kemal'in getirdii aklama devrin bak asn yanstmas asndan ilgi ekicidir: "...Sbka beyan olund zerine Sultan M urad Han'un Isfendiyar Be kzndan Ahmed nam bir olanc vard. Ol Ukfe-i draht-baht iki ehriyar- kmkrdan yadigr, tc- saltanata sezvar bir drr-i hvrd. Geri padiah- c iv a n -^ h t- encm ^j^K felek-tahta biraderdi amma, dmen-i milk ve kiver^ h arm an - mlkde bir ah ker-i^ r-zerdi. ... 'L yectemiu esedn if gbe ve l-faheln afn^ ne haber-i makbuldr. Bir niyamda iki imir olmaz, bir kunmda iki r huzur bulmaz. ..Geri tfl idi n-resde henz, amma cihandde pirler tedbiriyle amel klnub" telef edildi^.
ebba hurc ve mesid-i kemle irtifa v 'urc itmemiti"', bk. H oca Sadeddin E fendi, I,
407. nalck, Babinger'den naklen ehzade Ahmed'in alt ya da sekiz aylk olduunu belir tir; bk. Fatih D evri zerinde Tetkikler ve Vesikalar, Ankara 1954, c. I, s. 110. Hadd hadiseye bir beyitle temas eder (s. 224): "Dahi var idi bir eh zde kek/Hayat levhasn
itdiler hk".
* kpaazde, 140; aynca bk. emdanizde Fndkhi Sleyman Efendi, Mri't-Tevrh, stanbul 1338, s. 445. 2 Hammer, II, s. 258. 3 M esela bk. B ostanzde Y ahya, I, 44; H oca Sadeddin E fendi, I, 407; N er, II, 683; Solakzde, s. 187. 4 bn Kem al, VII. Defter, s. 8-9. bn Kemal yukardaki grleri serdetm ekle birlikte bu bahsin sonunda (N azm - Trk li-m ellifih i) b alyla u manidar m anzum eye yer vermitir;
Felek bir ejderhadur pdr p Yudar halk, kmin r ve kmin g Ne olan besledi bu mder-i hk Ki n yutmad ejderha- eflk btr cn, ts- arhdan zehr Boyanmdur karaya mder-i dehr Sabah olmaz ki ol evtra yamaz G ece gemez ki csyla boyanmaz
66
Hdisenin duyulmas Edirne'de byk bir infiale yol at. Sultan Mehmed bunun nne gemek iin vakadan tecahl ile idam emrini yerine getiren Evrenoszde Ali Bey'i de idam ettirdi. Bir ksm kaytlara gre de ehzadenin annesi, hamile olmas ihtimali gz nne alnarak shak adnda bir kle ile evlendirildi^. Ancak bu bilgi Osmanl kaynaklarnda yer almamaktadr^. Hammer, II. Mehmed'in bir cariyeden doduunu, ehzade Ahmed'in ise bir bey kzndan dnyaya geldiini belirterek bu keyfiyetin ileride ehzade Ahmed'in saltanat iddiasma kalkmasn muhtemel kldm yazmaktadr^. Namk Kemal, ehzadenin katledildii iddiasn bir iftiradan ibaret grmektedir. "Vaka, bir mazlumun haksz yere dklen kam, deil bir padiahn, koskoca bir milletin bile an ve erefini kyamete kadar lekeler. Hatta haksz yere ehzade idam etmek merhametsizlii, ta Yldrm Bayezid
Denizler gznn yadur nun Bu talar bannun badur nun na her bir gece bir kara gndr Bu ylduzlar buna gnde dndr Harret-i da var, bir merhemi yok Bu derde em bilr bir dem yok
^ Kam il Paa, I, s. 77. Hammer y le demektedir: "Clusunu mteakip fatih a-i icraat
olaraic byle bir eser-i vahet gsteren hkmdardan btn OsmanlIlarn muhabbeti zil olabilirdi. Buna kar yalnz bir are var idi ki o da, istimal edilen aletin imhasyla cinayetini bakasna tahmil etmekten ibaret idi. Mehmed bunu hissederek Ali'yi -bir ocuun kanna elini bulatrm olduunun ertesi gn- idam edildi (ettirdi)"; bk. II, s.
258. 2 Hammer, II, s. 258; Dukas, s. 140; Lamartine, Trkiye Tarihi, {mparatorluk Yolu), ev. M . R. zm en, stanbul ty, c. II, s. 419. 3 M izanc Murad Bey'in tarihinde byle bir rivayet yer alm olm akla birlikte Murad B ey, kaynak olarak Batl tarihileri kullanm olmaldr. Zira Murad Bey'in, idam hadisesine bak Hammer'den bile daha serttir; "...Teessr izale in trl te villere saptlar.
Ahmed Sultan nikahl bir bey kzndan tevelld ettiinden byynce rchan- asalet ve hakk- veraset iddiasyla fitne karabilirmi. Sultan Mehmed Han cariye ocuu imi. . . Osmanllarm kadim adetleri iktizas bu imi. Alaaddin Paa da bu sebeble Sultan Orhan'a fed a edilmi imi. Bu izah ve teviller etraf teskin edemedi. Fazla bir cinayete lzum grld. Gya Evrenoszde Ali Bey padiahn haberi olmadan bu cinayeti irtikab etmi imi. Bunun cezas olmak zere Ali Bey'in de idamna lzum grld. Bu da kfi gelmedi. Barp armakta olan Ahmed Sultan'n validesi bendegndan birine nikah edildi, saraydan karld"', bk. Tarih-i Ebu'l Faruk, I, s. 310-311.
4 Bk. II, s. 258.
67
devrinden beri bir kaide halinde kabul edilmiti ve Sadrazam H alil Paa'nm Fatih'le olan husumetine ve kendi ikbali urunda hi bir vastaya bavurmaktan ekinmeyeceine baklarak yle bir padiaha gerekten rakip olabilecek bir saltanat vrisinin elde bulunmas Paa'ya pek byk bir fesa d bahanesi olurdu diye sylenebilecek, zamann gerektirdii ve siyas durumun zaruretindendir tarzndaki ifadeler bile byle bir zulm iin hafifletici sebepler saylamaz^', makam hususunda bir tehlikeden korkarak yrtc hayvanlarn bile dokunmayaca bir masum yavruya kym olmasna nasl ihtimal verilebilir?"'^.
Fatih, bu idam emrini hi phe yok ki, makam hususunda bir tehlikeden korktuu iin vermemiti; hkimiyetin blnmezliini temin ve devleti ileride kabilecek tehlikelerden korumay dnyordu. andarl Halil Paa'nm bir fesat karmas veya Bizans'n yeni bir ehzade Orhan gailesi amas ihtima lini bertaraf etmeyi amalam olabilirdi. Hkimiyetin blnmezlii ilkesi n planda tutulmalyd. Hatta Cem Sultan', Bayezid'in ocuklar ok olduu iin tercih ettii rivayet edilmektedir. Fethettii yerlerde eski hanedan azalarn yok etmee almas da anlamldr^. Mehmed Zeki [Pakaln], meseleyi ok gzel zetlemektedir. Kanmzca bu szlere eklenecek fazla bir ey yoktur;
"Fatih'in buradaki kusuru...Fatih H azretleri, Yldrm Bayezid'in Yakub elebi'yi keyfiyet-i ihnakna balm ayacak, ehzadenin izle-i vcudunu kendisinden nizm- lemi ihlal edecek bir hl zuhuruna ta lik eyleyecek idi. Murun ileyhin byle bir hl vukuundan evvel eser-i selefe iktida ile sur- sinni hasebiyle o zamanda hi bir zarar dokunam am as ta b i olan kardeini ldrtm esi bihakkn d '-i muhezedir. Fakat bundan ilerisine gitmek, bu fiilinden ve daha bir iki hdiseden dolay hunharlkla itham eylem ek muvafk- m e-i insaf deildir
H. Fatih Sultan Mehmed'in, ehzade O rhan' Katli Fatih Sultan Mehmed'in, stanbul'un fethi srasnda Orhan isimli bir ehzadeyi bulup idam ettirdii baz kaynaklarda zikredilmektedir. ehzade Orhan'n kim olduu hususu kesinlik arzetmemektedir. Bununla birlikte
Bk. Evrak- Perian, haz. R aif Karada, . Faruk Harman, stanbul ty, s. 174-175. 2 Nam k Kem al, s. 176. ^ Halil nalck, "Mehmed II.", M , c. VII, s. 513.
^ M ehm ed Zeki, s. 58.
68
Sleym an elebi'nin olu olmas kuvvetle m uhtem eldir'. elebi Mehmed tarafndan Bizans'a, tem inat olarak em anet edilmi olm aldr. ehzade O rhan'n ldrlmesi meselesini iyi tahlil edebilmek iin Fatih'in on iki yanda iken tahta getii gnlerde cereyan eden baz vakalarn gz nnde tutulmas gerekir. II. M uradm olu ehzade Mehmed lehine tahttan feragat edip inzivaya ekilmesinden sonra Osmanl lkesi byk bir kargaa iine girmiti. Henz on iki yanda olan yeni padiah hdiselere hkim deildi. Edirne'de geni apl bir yenieri isyan patlak vermi, ayaklanan yenieriler glkle padiahn sarayna kaabilmi olan ehabeddin Paa'y takip ederek saray yam alam lard. En kts ise silerden bir ksmnn stanbtl'da Bizans mparatorunun yanmda bulunan ehzade Orhan'a ballklarn ilan etmeleri ve bylece kk padiahn tahtnn tehlikeye dmesi idi^. II. Mehmed, babasnn Srblar ve BizanslIlarla yapt anlamalan tasdik ettii gibi Bizans mparatoru Konstantin'e de bir ok tavizler verdi. orlu'ya kadar olan baz yerler Bizans'a terkedildi. Konumuz asndan nemli olan ise mparator Konstantin'e stanbul'da alkonulmu bulunan ehzade Orhan'n masraflarna karlk yllk yz bin aka denmesinin taahht edilmi olmasdr^. Btn bu tavizlere ramen Bizans, Osmanly zayf grd her an yapt eyi yine yapm aya kalkm ve ehzade Orhan' harekete geirm itir. Bizans mparatoru, ehzade Orhana; "imdi greyim seni, bu taht benim dir deyii dava eyle. Ben l-i Osman nesliyim, ben var iken bu taht sana neden mstehakdr dey dava edince cmle beler ve paalar sana dniib ve taht sana teslim ederler. Kaan kim tahta kasn, kulan bende olsun. Ben sana her ne talim edersem yle hareket edb greyim seni nice Padiah olursun" diyerek^ ehzadeyi kkrtmtr. Orhan taht II. Mehmed'in elinden almak iin stanbul'dan kalkarak nceiz'e gelmi, m ukavem etle karlap bu ii baaram ayacan anlaynca Dobruca'ya kam ve nihayet ehabeddin Paa'nn takibiyle yine stanbul'a, mparatorun yanna smmak zorunda
' Uzunarl ise ehzadenin kim olduu hususundaki kaytlarn birbirini tutmadn belir tip eitli ihtimalleri deerlendirerek ehzade Orhan'n elebi M ehmed'in olu olduunu kabul etmektedir; bk. Osmanl Tarihi, I, s. 454'deki dn. 2, nalck, "Mehmed II.", s. 508. 3 tnalck, "Mehmed IL", s. 509.
^ Gazavt- Sultan Murd b. Mehemmed H an(idadi ve Varna Savalar 1443-1444 zerinde Anonim Gazavtname), haz. Halil nalck, M evld O uz, Ankara 1978, s. 37.
69
kalm t'. II. Mehmed, ehzade Orhan'la ilgili byle ac tecrbeleri henz ocuk denecek yata iken yaamt. Baz Osmanl tarihlerinde ehzade Orhan iin dzme^ veya bir m ehul mahzP tabirlerinin kullanld grlmektedir. Osmanl tarihilerinin bu v a k ada olduu gibi dier bir ok benzer olayda saltanat mddeisi ehzadelere yukardaki sfatlar yaktrd bilinm ektedir. A nlald kadaryla, stanbul'un fethi gerekleince Fatih Sultan Mehmed, ehzade Orhan'n bulunmasm ve ldrlmesini emretmi olmaldr. Bir rivayete gre, stanbul'un dtn gren ehzade Orhan, bir rahip elbisesi giyerek kamaya alm ancak sur dna knca gemilerdeki askerler tarafndan yakalanmt. Esirlerden birinin onu tanyp ihbar etmesi zerine gemi kaptan tarafndan ba kesilmi, kesik ba kaptan tarafndan padiaha arzedilmiti^. Bir dier rivayete gre ise ehrin kaybedildiini haber alan ehzade, elbise deitirerek askerler arasna karm ise de aranldn renmesi zerine kendisini surdan atarak intihar etmi ve ba kesilerek padiaha getirilmitir^. nalck, ehzade Orhan'n Fatih tarafndan buldurulup idam ettirildiini yazmaktadr^. i. II. Bayezid'in, Kardei Cem Sultan'm Olu Ouz Han' Katli Sultan II. Bayezid hkmdar olduunda himayesi altnda bulunan Cem Sultan'm olu Ouz Han'n hayatna dokunmamt'^. Fakat gelien hdiseler sonucu Cem Sultan'm saltanata ortak olma iddiasnda bulunmas zerine nce Cem tarafdar olduunu dnd Gedik Ahmed Paa'y sonra da Ouz Han' ldrtt.
' Gazavt- Sultan Murad b. Mehemmed Han'dk bir kayda gre mparator, ehzadenin dnp gelm esi zerine yleder: "Oul ya l-i Osman'n belerinden bir kimesne sana yr olmad m? Veyahud il ve memleket sana dnmedi ml?". ehzade Orhan cevaben: "Bana
asla bir adam tapmad ve beni asla adam yerine komadar ve eyle anlarm ki beni sayd etmek kasdyle belki Edime-kapus'na dein gelirler ve belki stanbul'a dahi el korlar. Hemn olan oldu, imdi bu ehrin tedarikini gresiz"', bk. s. 38.
2 H oca Sadeddin Efendi, "...nesl-i Osman'a intim iddiasn ider bir dzme bulunub...", I, s. 428. ^ bn Kemal hadiseyi y le anlatmaktadr: "Tekvur- makhr, takrr tahrr olundu vech
zerine helak olub, bir mehul mahzl dahi kim Osmanoliyum dey d iderdi, hayli zamand ol yerde turup ifsad iderdi, esna-yi cidal ktalde ld"; bk. Tevrh-i l-i Osman, VII. defter, s. 74.
^ D ukas, s. 186. ^ U zunarl, Osmanl Tarihi, I, 489. 6 B k. H alil nalck, The Ottoman Empire The Classical Age 1300-I600, Londra 1973, s. 26; ayrca bk. a. mlf., "Mehmed L", s. 511. ^ U zunarh, "Bayezid II.", M , c. II, s. 393.
70
Sultan II. Bayezid Edirne'de bulunmakta ise de stanbul'da bulunan Ouz Han', skender isimli bir kii marifetiyle muhafaza altm da tutuyordu. Sonradan skender Paa olacak bu kii ile padiah arasmdaki baz yazmalar Topkap Saray Arivinde yer almaktadr. Bunlardan bir tanesi Ouz Han'n ar bir hastala yakalanmas zerine Sultan II. Bayezid'den mezar yeri belir lemesini isteyen, skender tarafndan Padiaha yazlm mektuptur':
Ezlellhu ankm klle feti knne'l cem 'f hli'l-izfeti. G b ^ d du arz- bende-i hakr budur kim, karndan olu Ouz Han elebi Muharrem aynn dokuzuncu gnnde olan hastal tuttu hi asla ve kata ifkat vki olmad ahirete intikali meczum olduu cihetten mezkr ayn on drdnde kaziyye tafsiliyle ketb olunub devletl sultnma arz olundu bak emir sultammndr eer intikal vki olursa makberesi yeri taayyn oluna bki devlet ve sadet mstahkembd abduh el-fakr Iskenderi'l-hakr.
Yine Topkap Saray Arivinde yer alan bir dier belgede II. Bayezid, Gedik Ahmed Paa'y "tepelediini" sylemekte ve Cem'in olu Ouz Han'n da hi kimse duymadan ldrlmesini emretmektedir^:
Kulum skender, biti^ sana vsl olduu gibi bilesin ki G edii depeledim. Gerektir ki sen de Cem'in olunu m ecl vermeyib bodurasn ki gayet mhimdir amma bir ehad vkf olmaya yle bilesin almet-i erif zere itimad klasn; tahriren f i evhir-i ehr-i evvl sene se b a ve semann ve semnemie. Bi-mekam- Edirne
Kastamonu'da 879/1474'de (?) doan, yedi yana kadar Fatih tarafndan bytlp 885/1480'de de yine Fatih tarafndan snnet ettirilen^ ehzade Ouz Han yukandaki belgede yer alan 887/1482 tarihinde sekiz yanda iken boduruldu. Birinci vesika dikkate alndnda II. Bayezid'in zaten lmek zere olan ehzade Ouz Han' ldrtmesi izaha muhta gzkmektedir. lk ihtimal mektubun skender tarafndan yazlmasyla padiahn ehzadenin
1 T SA . E. 11983/2. Bk. Ek I. Bu mektubu ilk olarak M um cu (Siyaseten Kati, s. 212)'de yaynlamtr. 2 T SA . E. 11983/1. Bu belge ilk olarak Topkap Saray Mzesi Arivi Klavuzu, fasikl l, stanbul 1938'de 12 numaral vesika olarak neredilm i, bilahare Uzunarl tarafndan {OsmanlI Tarihi, II, s. 175, dn. 1), sonra da Mumcu tarafndan {Siyaseten Kati, s. 212) yaynlanmtr. Bk. Ek II.
3 Biti kelim esi, Osmanllara ait eski vesikalarda mektup, berat ve ferman karl olarak
kullanlmtr; bk. . Hakk U zunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilt, 3. bask, Ankara 1988, s. 279.
^ Ylm az ztuna, Devletler ve Hanedanlar-Trkiye(1074-1990), Ankara 1990, c. II, s. 135.
OSMANLI DEVLETtNDEK KARDE KATLI UYGULAMALARI
71
ldrlmesini emrettii fermanm gnderilmesi arasznda hayli bir zaman farkmn bulunmasdr. Dier bir ihtimale gre ise katlin ncesinde taht aley hine baz hareketler vuka gelmi olabilir. Cem Sultan, Ouz Han'n ldrldn renince olu iin bir mersiye yazmtr. Felek redifli bu mersiyede Cem, evladnn katlinden duyduu byk acy ve aresizlii etkileyici msralarla ifade etmitir'.
Yakam yrtup elnden ncesi h itmeyem Cnum odlara ald derd-i Ouz Han felek Alamakdan ol cier-kem firakndan mdm Kara kara kanlara boyand bahristan felek Bir klna virseler virmezdm Ouz Hanum'un Genc-i Krn ile bin milket-i Osman felek Snemi k eyle cnum hk gnlm derdnak nki Ouz Hnum old hk ile yeksan felek h v-veyla dirg hasret sad derd h Kim Ouz Hn'um dahi grmeye yok imkan felek Kanun imidr nice ehzde-l meh-rlarun 01 sebebden geh kara geh grinr ahmer felek idelden h Ouz Han'un ehd oldun Derd ile old Frengistanda Cem mecnn felek Cnum yakdun u ykdn mrmn dvrn Bd-i eyvnun yklsun aaa gesn felek Hasret-i Sultan Ouz Han ben Cemi hasretleri Cm- Cem'de tei ts gibi yaksun felek
M ersiyenin tamam iin bk. M ustafa sen , Acy Bal Eylemek, Trk E debiyatnda M ersiye, Ankara 1993, s. 85-87. Ayrca bk. M nevver Okur, Cem Sultan. Hayat ve iir Dnyas, Ankara 1992, s. 4 0 . M ersiye zerinde edeb bir tetkik iin bk. Cemal Kurnaz, "Cem Sultann O uz Han mersiyesi: B ir kaside mi, gazel mi?", Trk Dili, say 530 (ubat 1996), s. 315-320.
72
OSMANLI d e v l e t in d e KARDE KATLI
J. Yavuz Sultan Selim'in, Babas II. Bayezid'i Zehirlettii Rivayeti Baz muteber kaynaklarda Yavuz Sultan Selim'in, babas II. Bayezid'i zehirleterek ldrttne dair malmat yer almaktadr. Byle bir iddiay tahkik edebilmek iin ncelikle Sultan Selim'in tahta nasl ktnn ana bat laryla ortaya konmas gerekmektedir. II. Bayezid'in sekiz olu olduu bilinmektedir. Bunlardan Abdullah, ehinah, Alemah, Mahmud ve Mehmed babalarnn salnda lmlerdi. Geriye ya srasna gre Ahmed, Korkut ve Selim kalmt. ehzade Ahmed Amasya, Korkut M anisa (Saruhan) ve Selim de Trabzon valiliklerinde bulunuyorlard. Sultan Bayezid'in zellikle ehzade Ahmedi ok sevdii ve yerine istihlaf etmeyi kararlatrd sabittir. ehzade Selim, byle bir gelimeye engel olabilmek, babasnn tahtna kendisi geebilmek iin devlet merkezine yakn bir vilayetin kendisine tevcihini istedi. Selim'e Trabzon'a ilave olarak Kefe sanca verildi ise de ehzade bunu yetersiz bulup kabul etmedi. Bilhare Krm hanndan takviye kuvvet alarak Rumeli'ye hareket etti. Bu teebbs stanbul'da duyulunca devlet erkn, padiah Edirne'ye gitmek zere yola karp Selim'in zerine asker yollamak istemilerdi. Selim, durumun bu ekilde gelitiini renince, si olmadn, babasna saygsn arzetmeye geldiini bildirmi ve padiahn elini pmek istediini beyan etmiti. Ancak Selim'in maiyyetindeki asker kuvveti gren devlet adamlar tehlikeyi sezinlemi ve Osmanh ordusu, Selim'in kuvvetlerinin karsnda sava vaziyeti almt. Baz devlet adamlarnn gayretiyle atma nlenmi, buna mukabil Selim bir ksm tavizler elde etmiti. Kendisine Rumeliden Semendire sanca verilmi, en nemlisi de ehzade Ahmed'in veliaht yaplmayacana dair padiahn taahhdn temin etmiti.
* Karaman valisi ehinah'n ahkulu ile anlat bu sebeble ldrlm olabileceine dair bir rivayet mevcuttur. ehinah'm lalas Haydar Paa padiaha sunduu bir arizada, Fenayi ve D ellak dem ekle maruf baz kim selerin ehzadeyi yoldan kardklarn, yaknda Kzlbalarla ittifak edeceini, nne geilm ezse Karaman eyaletinin elden kacan be lirtmitir; T SA . E. 5590; bu mektup zerine ehzade A hm ed ve veziriazam A li Paa Karaman'a hareket ettiler. A li Paa, ehzade Ahmed'i Konya'da brakarak ahkulu'nu biz zat takibe gitti. Ancak A li Paa'nn lm haberiyle birlikte ehinah'n da lm haberi geldi (2 Tem m uz 1551). U luay, ehinah'n bu ekilde lm esinin insanda bu lm n normal olm ad , zehirle v ey a baka bir surette ldrlm o la b ilece i kanaatini uyandrdn belirtmektedir; bk. Taht Urunda Ba Veren Sultanlar, stanbul 1961, s. 50. A lderson, ehzade M ehm ed, M ahmud v e ehinah'n isyan ettikleri iin babalar L B ayezid tarafndan idam ettirildiklerini ileri srmektedir; bk. 30. ehinah'n durumu yukanda belirtilmiti; ehzade M ehmed ve Mahmud'un lmleri ise tabi idi; bk. Uluay, "Bayazd L in ilesi", EFTD, c. X , say 14 (Eyll 1959), s. 114-116.
OSMANLI DEVLET7VDEK KARDE KATL UYGULAMALARI
73
Sultan II. Bayezid bir sre sonra bu taahhdne aykr olarak ehzade Ahmed'e haber gnderilmesini, yerini ona brakacan emretti. Bunun zeri ne Selim krk bin kiilik bir orduyla babasnn kuvvetlerinin bulunduu orlu civarna geldi. Bu sefer iki ordu arasnda sava kanlmaz hale gelmiti. Neticede Selim'in kuvvetleri bozuldu ve Selim kamak zorunda kald. Bu gelimelerden sonra ehzade Ahmed'in hkmdarl gereklemek zereydi. Fakat Osmanl tarihi boyunca, padiah deimelerinde byk bir g olarak sahneye kan yenieriler bu defa da seslerini ykselterek ehzade Ahmed'i istemediklerini, padiahln da tanmayacaklarn ilan ettiler. aresiz kalan Sultan II. Bayezid Selim'i stanbul'a davet etmek zorunda kald. Selim stanbul'a geldiinde ah smail zerine yaplacak sefere kumanda etmesi teklifiyle karlat. ehzade Selim bunun zerine ordunun banda padiahn bulunmas gerektiini, baka trl ordunun idaresinin kolay olmadm syledi. Sultan II. Bayezid bu son teebbsnn de akim kaldn grnce artk aresiz olarak saltanat ehzade Selim'e tevcih etmek zorunda kald (918/1512)'. Yavuz Sultan Selim ite bu olaanst artlar altnda saltanat elde etmi idi. Baz nemli kaynaklarda, dinlenmek zere Dimetoka'ya doru yola kan II. Bayezid'in bu sefer esnasnda Sultan Selim tarafndan zehirletilerek haya tna son verdirildiine dair bilgiler mevcuttur (10 Rebiylevvel 918/26 Mays 1512). Peev, hi bir yoruma gerek brakmayacak ekilde Sultan Selim'in, babas II. Bayezid'i zehirleterek ldrttn yazmaktadr^. Mneccimba tarihinde de buna ilikin bir kayt vardr^. emdanizde vakay deiik bir slubla ifade eder^. Hammer bu iddiay ksmen pheli bulmakla birlikte
Btn bu gelim eler ve ayrntl bilgi iin bk. aatay U luay, "Yavuz Sultan Selim nasl padiah oldu?", EFTD, c. VII, say 9-10; Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, s. 233245. ^ "...Ekber evlad ehzade Ahmed'i veliaht etmi ve yerine istihlaf edecek imi idi. Velakin
kk dier olu Sultan Selim Han hurc idb babas zerine gelmi ve diler dilemez y e rine clus etmi idi. Ve babas Sultan Bayezid'i dahi tesmm idb vefat etmi idi"\ bk. P eev brahim Efendi, Trh-i Peev, stanbul [1281], (Matbaa-i m ire), (Tpk basm,
c. I-II birlikte, stanbul 1980, Enderun Kitabevi), c. I, s. 430. ^ "...baz rivayette mesmmen irtihal itmek zere mezkrdur"-, bk. Sahif'l-Ahbr, III, 4 43 .
^ "...Selim Han...pederini Dimetoka'ya irsal ederken Kardran'a vardkda erbet-i ehadeti n ettirmekle Bayezid Han anda vefat etmi idi. " der ve Y avuz Sultan Selim'in de ayn yerde hastalanmasndan bahisle yle devam eder; "Ceza-y amel, cinsinden ya mislinden. Hikmet-i Hd Selim Han teferrc safa kasdyla gider iken Kardran'a vardkda iler ve gerU gitmeye mecali kesilb maraz- mezburdan vefat etti. Bayezid Han'n Bana kydn, klcn keskin olsun amma mrn kall olsun' duas aynyla zuhur etti"', bk. emdanizde,
507.
74
OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATLi
"Mverrihn-i devletin de sktu, Selim'in btn hayat bunu m eyyid grnr"^ diyerek nihai kanaatini belirtir.
Mellifi bilinmeyen, 16. yzylda Greke yazlm bir Osmanl tarihinde de vak*ayla ilgili aynntl malmat yer almaktadr. Buna gre Selim, babasnn geri dnerek tahta yeniden talip olmas ihtimalini gznne alarak. Sultan Bayezid'in hekimbas olan Ustrapis'i, on bin altn flori vaadiyle elde eder. Karlnda, tedavi maksadyla kendisine srekli ila vermesi deti olduu zere bu yolla Bayezid'i zehirlemesini ister. Hekimba, zehirli erbet iirterek Bayezid'i ldrr^. Lamartine de benzeri hususlar ne kartmaktadr. M ellife gre Bayezid'in Dimetoka'ya giderken yeniden tahta gemek am acyla yryn yavalatmas zerine Sultan Selim bu,durum dan kayglanr ve bir Rum hekim vastasyla babasn zehirletir. Yazar ayrca Bayezid'in maiyyetinde bulunan ve Dimetoka yolunda kendisine refakat eden bir talyan beyzadenin bu vakay hatratnda anlattn bildirmekte ancak kaynak vermemektedir^. Avusturya elisi olarak kez Osmanh Devletinde grev yapan Baron Ogier Ghislain de Busbecq (1522-1592) kitabmda Sultan Selim'in, babasnn lmn "tacjl" ettiini yazmaktadr^. Nisbeten eski saylabilecek bir dier Bat kaynanda da Bayezid'in zehirletildii belir tilmektedir''. 16. yzyl melliflerinden M ustafa Cenb, Bayezid'in zehirletildiini yazar. Eserini Kanuni'nin tahta kt srada kaleme ald anlalan Kef, Sultan Bayezid'in bir sabah anszn rahatszlandn, renginin solduunu, ateinin ktn, bann titrediini, dudaklarnda uuklar hasl olduunu, bana mthi bir ar girdiini ve bu suretle akln kaybederek delirdiini kaydetmektedir ^; bu saylan haller bir zehirlenmenin belirtileri olabilir. 17. yzyl melliflerinden Hezarfen Hseyin Efendi, Bayezid'in ehid olarak ve fat ettiini belirtir^. Uzunarh, "Cenabi'nin kaydndan zehirlenmek suretiyle Sultan II. Bayezid'in vefat ettii zann hasl oluyorsa da bunu teyid eden
* Hammer, IV, s. 86.

2 Greke Anonim Osmanh Tarihi, s. 188.
3 Lamartine, III, s. 613.
^ [O gier Ghislain de] B usbecq, Trk M ektuplar, ev. H. Cahit Y aln, stanbul 1939,
s. 191. 5 W . Eton, A Survey o f The Turkish Empire, Londra 1799, s. 152. Bk. Aylem z-Zhir fi-Ahvli'l-Evil vel-Evhir, N uruosm aniye Ktphanesi, no;3100, V. 332 b. (M . C. ehabeddin Tekinda, "Bayezid'in lm M eselesi", EFTD, say 24, stanbul 1970, s. 13'ten naklen. ) ^ Bk. Selinname, E sad Efendi. no;2147, v. 19a-19b. (Tekinda, s. 13'ten naklen) S Bk. Tenkhu't-Tevrh, Ktphanesi, no;2396, v. 175 b. (Tekinda, s. 13'ten naklen).
75
baka malmat yoktur"* demekte ise de sunduumuz kaynaklar, kanaatimizce bu iddianm pek de hafife alnamayacam gsterm ektedir. Tekinda, "ldrtme hususu pek de uzak bir ihtimal deildir" demektedir2. Danimend, Osmanh kaynaklannm vaka hakknda siyaseten skt ettiklerini, zehirletme rivayetinin ecel rivayetinden kuvvetli olduu kanaatini tadn belirtir^. Topkap Saray Arivinde bulunan bir vesika sz konusu ihtimali glendirmektedir. On altnc asrn balarmda yazld tespit edilen. Sultan Bayezid'in azndan yazlm olan ve Firaknme-i merhum Sultan B ayezid baln tayan bu manzmc^, II. Bayezid'in, olu Selim hakkndaki tariz lerini iermektedir. Byle bir manzmenin Saray'da bulunmas bile nemli bir anlam tar. zellikle
"Benm dahi baumdayd bu yaz Ki yarn anda grile terazu O yirde kim olsar tanr kad Alam ddum ben senden Selim ah"
kt'as manaldr. M ehmed avuolu, Firk'nin yle bir k tas\n hdiseyle irtibatlandrarak nakletmektedir^:
n be-hkm-i Kdir Kahhr- Sultn- Ezel Taht ile tahta-i tbt taksm itdiler Baht gr kim tahta-i tbuta bindi Byezd Taht bir h- Selm't-taba teslm itdiler
Bu iddiann doruluu kabul edilecek olursa dier bir hanedan ii kati vakasyla kar karyayz demektir^. Sultan Bayezid'in kt yolculuktan geri dnp tekrar saltanat geri alma iddias tayp tamad bilinmemek tedir. Eer o gn iin olaylarn geliiminden byle bir sonuca varmak
* Bk. "Bayezid L", s. 396. M ehmed Zeki (Pakaln) da zehirletm e rivayetini doru bulm a makta, e c e liy le lm olm as\ gerektiini ileri srmektedir; bk. M aktul ehzadeler, s. 200. ^ Tekinda, agm. s. 14. 3 Bk. zahl Osmanh Tarihi Kronolojisi, 2, bask, stanbul 1971, c. II, s. 2. 4 T SA . E. 8525. Bk. Ek III. ^ Bk. "ehzde Mustafa mersiyeleri", EFTED, Tayyip Gkbilgin Hatra Says, say 12, (1982), s. 642; ancak manzumenin anlam gz nne alndnda II. B ayezid iin deil de Kanuni'nin olu ehzade Bayezid iin sylenm i olduu kabul edilmelidir. ^ A lderson, karde katli kanunu (the law o f fratricide) ve Selim 'in karakteri nazara alndnda Bayezid'in ldrlm olabileceini kabul etmektedir; bk. s. 63, dn. 1.
76
mmkn oluyor idiyse Yavuz Sultan Selim, babasm zehirletmi olabilir. Ancak bu iddia kesin olarak ispat olunamamtr. K. Yavuz Sultan Selim'in Sekiz Yeenini Katli Yavuz Sultan Selim yukanda ifade edildii zere olaanst artlar altnda tahta oturduunda lke hl istikrara kavumu deildi. Bir yanda ehzade Ahmed tahta geememenin kzgnlyla eitli tertipler peindeyken dier yanda ehzade Korkutun ne yapaca kestirilememekteydi. stelik Osmanl lkesi cidd bir ilik tehdidi altndayd. O kadar ki Amasya valisi olan ehzade Ahmed'in olu Murad, Anadoludaki baz vilayetlerde ortaya kan Kzlba ayaklanmalarnn liderliini yapmaktayd'. te byle bir ortamda Sultan Selim, dedesi Fatih'in Kanunnmesini uygulayarak karde ocuklarnn ldrlmesi em rini verdi. lk olarak Bursa'da bulunan be ehzade ldrld. Bunlar, ehinah'n olu Mehmed, M ahmud'un oullan Musa, Orhan, Emir ve Alemah'n olu Osman adl ehzadelerdi^. Padiah ayak divann toplayarak yenieri aalarndan beine her bir ehzadeyi bertaraf etme grevini vermiti^. Yenieri aalan slah- lem ve nizm- umr- ben dem in^ ehzadeleri cansz braktlar (7 evval 918/16 Knun- evvel 1512)^. Baz tarihlerde ehzadelerin celltlarla olan m cadelesi uzun uzun anlatlmakta ise de bunlarn doruluk derecesi phelidir^.
* TSA'da yer alan bir arizada Yavuz Sultan Selim'in clusu zerine sofularn isyan ettii, ehzade Ahmed'in olu Murad'm, Kara skender isim li bir kim senin tevik iyle ta giyip bunlann bama getii belirtilmektedir; bk. E. 6522. ^ Bu ehzadelerden M ehmed N ide valisi, Osman Kangm valisi olup yalan yirmi civarnda idi; bk. Kem alpaazde, IX. defter, v. 116 b. (A hm et Uur, The Reign o f Sultan Selim I in the Light o f the Selim-name Literatre, Berlin 1985, s. 74'ten naklen). ehinah'n olu M ehm ed ise yedi yanda bir ocuktu; bk. Hammer, IV , s. 104. Yazar belli olm a yan Greke yazlm Osmanl tarihinde bu be ehzade Sultan A hm edin ocuklarym gibi gsterilmektedir; bk. Greke Osmanl Tarihi, s. 190. 3 Hoca Sadeddin Efendi, II, 230.
^ Solakzde, 353.
^ Bostanzde Yahy, I, s. 63; M neccim ba Ahm ed D ede, III, s. 448; U zunarl, Osmanl Tarihi, II, s. 250; Zeki A nkan, "Manisa'nn 1 numaral er'iyye sicilindeki Osmanl tari hi", O A, say X (stanbul 1990), s. 118. N ian c M ehm ed Paa, yed i ehzadenin bir geced e ldrldnden bahsetmekte ise de tespit edebildiim iz kadaryla ayn tarihte ldrlen ehzade says betir; mverrih vaka tarihi olarak da 7 evval 919'u gsterir; bk. 207. ehzade Mahmud'un oullar M usa, Orhan ve Emir babalaryla birlikte Bursa'da ehzade Mahmud Trbesi olarak bilinen trbede medfundurlar; bk. nkal, s. 105. 6 M esela bk. Hammer, IV, s. 105; M ehmed Zeki, s. 204.
77
nl eyhlislam bn Kemal hdiseye lkenin kamu dzeninin bozul mamas, dirlii ve dzenlii asndan yaklamaktadr; u intizm, seltin-i izmun ahkm- saltanatta istiklline mevkuftur; bir vilayette bir ka padiah olcak siph raiyyet b-huzur olub, ihtilal-i azme ihtinali vardur. L ceram, mukteza-y ra'yi hazm'zm^ ile am el olnub ...beinn dahi m asla hatlar gorildi. "2. Klsik devir Osmanl tarihileri idamlar belirli ilkelerle izah ederlerken^ son devir tarihileri Batl meslektalarnn da tesiriyle iddetle Sultan Selim'i sulamaktadr! ar*. ^Bu be ehzadeden baka yeen ehzadenin daha ldrld anlal maktadr. Bunlardan biri ehzade Ahmed'in olu M ustafa olup Amasya'da bulunan trbesinde yer alan mezar tana bir ilmik sembol kaznmtr. 919 (1513) tarihini tayan bu tata yer alan ilmikli ip, ehzadenin bodurulduunu gsteren ilgin bir iarettir. Babasnn amcasyla saltanat mcadelesine girimesinin kuân olan yeen ehzadenin sandukasnn zerinde ksa bir mersiye de yer almaktadr^? Yine Amasya'da bulunan ve kendi adyla anlan trbede medfun bulunan ehzade Osman, babas Ahmed'in 918/1512 tarihinde ldrlmesinden bir yl sonra Amasya'da bodurulmutur^. ehzade Ahmed'in dier olu Kasm, Y avuz'un M sr' fethini m teakip ldrlm tr. ehzade Kasm, Tomanbay'n yakalanmasna kadar onunla beraber bulunmu, sonra izini kaybettirerek ele geirilememitir. Sultan Selim ehzadenin yakalanmasn mutlak surette istediinden Kahire'den ayrlrken komutanlara sk emirler vermitir. Padiahn ayrlmasndan ksa bir sre sonra yakalanan ehzade Kasm'm, Hayr Bey tarafndan alnan bir kararla gecikmeden bodurulduu
* Bu Farsa tam lama "teden beri sm anm doru v e salam gr gereince" eklinde evrilebilir. 2 Defter IX, v. 116 b. (Uur, The Reign o f Selim /, s. 74'den naklen). 3 B elli bal Osmanl tarihlerinin konuyla ilgili verdii bilgiler iin bk. Uur, The Reign o f Selim /, s. 216-220. 4 M esela bk. M ehm ed Murad B ey, Tarh-i Ebu'l Faruk, II, s. 260; M ehm ed Z eki, s. 203; Danim end, II, s. 3
5 Gklere kt meleklerden figanyla ann Gitmee azm itdi n ah Mustafa nazenin nk Firdevs oldu Hakdan menzil ve me'va Rhleti tarihi oldu ah- firdevs-i berreyn ana
Bk. smail Hakk [Uzunarl], Kitabeler, stanbul 1927, s. 135-138. ^ smail Hakk, 130-132; U luay, "Bayazd II. in ailesi", s. 110.
78
anlalmaktadr (17 Muharrem 924/1518 Ocak sonu). Padiaha haber veril mesi halinde uzun bir zaman geecei ve bu sre iinde Trkmenlerin eh zadeyi kurtarma ihtimalinin bulunmas dolaysyla Hayr Bey dier beylerin de fikirlerini alarak byle bir karara varm olmaldr. ldrldnde on yedi yanda olan ehzadenin kesik ba am'da bulunan Selim'e yollanmtr. M sr'd aki O s m a n l I l a r n bu olaydan etk ilen e rek a lad n d an bahsedilmektedir*. Uzunarl, ehzade Korkut'un olunun da bodurulduunu belirtmekte^ ise de bu bilgi dier kaynaklar tarafndan dorulanamamaktadr^. L. Yavuz Sultan Selim'in, Kardei Korkut'u Katli ehzade Selim'le babas II. Bayezid arasnda kan savata Selim'in malub olmas zerine (917/1511) ehzade Ahmed'in tahta kma ihtimali iyice artm ancak yenierilerin kar kmas zerine bu gereklememiti. ehzade Ahmed'in tahta kamayaca anlalnca, Selim'in aleyhtarlar bu kez de ehzade Korkut'u hkmdar yapmak iin teebbse geip kendisini stanbul'a davet etmilerdi. Korkut Manisa'dan stanbul'a hareketle doruca Yenieriler Camiine gitmi ve onlara, kardei Ahmedden ekindii iin payi tahta geldiini sylemise de, yenierilerin padiah deimelerindeki etkisini bildiinden aslnda muvafakat ve desteklerini salamak amacyla geldii herkesin malmuydu. Yenieriler Korkut'a hrmet etmekle beraber Selim'den bakasn istemediklerini aka beyan ederek, Korkut'un hayatna dokunulmamas iin kendilerince taahhtte bulundular^. Daha sonra Sultan II. Bayezid tahtn devrederken, isyan etmemeleri halinde kardelerine ilimeyeceine dair zaten Selim'den sz alacakt^. Selim tahta geince yenierilerin tavassutu ve verdii sze binaen Korkut'un hayatna dokunmam ve eski grev yeri olan Manisa'ya dnme sine izin vermiti^. Fakat Korkut'un Manisa'ya gider gitmez Midilli adasn
* Uzunarl, "Memluk sultanlar", 533-535; a. mlf. Osmanl Tarihi, II, 296-297. ^ Bk. Osmanl Tarihi, II, s. 251; a. m lf., "II. B ayezid'in oullarndan Sultan Korkut", Belleten, c. X X X , say 120, s. 592. ^ Solakzde'ye gre Y avuz, Korkut'un olunu ldrmemitir. Zira Murad isim li olu ran'da lm , Alaaddin ve ismi bilinm eyen dier bir olu da Msr'a kap orada lmlerdir; bk. s. 358. A yn anlamda bk. Gkbilgin, "Korkut", M , c. VI, s. 859; U luay, "Bayazd Il'in ilesi", s. 114.
^ G kbilgin, "Korkut", s. 858.

5 H oca Sadeddin Efendi, II, s. 224, 231. G eni bilgi iin bk. U luay, "Y. S. Selim nasl padiah oldu.!'"; U zunarl, O sm anl Tarihi, II, s. 244, 249.
79
stemesi, maiyyetindeki nemli saydaki askeri terhis etmemesi, yeni padiahm kafasmda soru iaretleri olumasma sebep oldu'. ehzade Korkut, Sultan Selim'in, yeen ehzadeleri bodurtmas zerine saltanat iddiasndan oktan vazgemi, cannn derdine dmt. air ruhlu bir ehzade olan Korkut'un Yavuz'la uraacak takatinin bulunmad anlalmaktadr^. ehzade byle bir ruh haleti iinde, sadakatini teyit iin Sultan Selim'e bir mektup yazar. Mektupta, hi bir vakit hizmet ve sadakatten ayrl madn, bundan sonra da ayrlmayacan belirtir. Sultan Selim bu mektuba verdii cevapta "Malm ola ki ahd-i sbkam ikasna irsal eyledn azarrunme vsl oldu. Ve ol habda senin dahi malmundur ki benim garazm saltanattan intifa- nr- fiten olub. ..ark canibinde azim et-i hmayunum mukarrer olub madem ki siz ahd-i sbk zere olasz, bu cnibden asla endie itmeyb duaya itial buyurasz ve's-selam" diyerek eski taahhdnde sabit olduunu belirtir^. Padiahm cevab mektubunu alan Korkut bir para rahatlamakla birlikte kendince baz tedbirlere bavurmaktan da geri durmaz. Kendisine batan sz vermi olan yenierilerle ve onlarn itimat ettikleri bir ka sancak beyiyle irti bata geip durumunu kuvvetlendirme abasna giriir. Ancak bu teebbsler Sultan Selim'e biraz da deitirilerek ulatnda, padiah kendisinden beklenmeyecek^ bir yola bavurur. Korkut'un saltanat iddiasnn bulunup bu lunmadn ortaya karmak amacyla, devlet adamlarnn azndan, ehza deyi tahta gemeye davet eden dzmece mektuplar hazrlattrarak Manisa'ya yollar. Korkut kendisini ifal eden bu mektuplara kanarak saltanat davetine olumlu cevap verir^.
* U luay, "Bayazd II. in ilesi", s. 1 14.
2 Tc kabay terk idb ryn olaym bir zaman Gurbette seyrn eyleyb mihmn ofaym bir zaman Gh dben ghi turub glben gh alayub Gh kan yudub serho olub sekrn olaym bir zaman B k. Mehm ed Z eki, Maktul ehzadeler, s. 210-211.
3 Feridun B ey, I, s. 374. ^ bn Kemal bu dncede deildir. M ellif, Selim 'in bavurduu yolu meru grr: (Bk. Kemal Paazde, D efter IX, v. s. 130a. ; A hm et Uur, "bn Kemal'in siy a s grleri", eyhlislam bn Kemal Sempozyumu, Ankara 1986, s. 76'dan n a k le n .)
Gerekdir erlik ile bile Ki erlik ondurur dokuzu hile Biter tedbir ile bitmez ceyIe i Anun n derler ed-tedbiru ve'l cey
^ H oca Sadeddin Efendi, II, s. 231.
80
Bu mektuplama zerine Sultan Selim Manisa'ya hareketle ehzadenin sarayn kuatrsa da Korkut ve nedimi Piyale saraydan kaarlar. Padiah, kaaklarn yakalanmas iin gereini emrederek Bursa'ya dner. Korkut ve Piyale hafta kadar bir maarada gizlendikten sonra Teke vilayetine (Antalya) gidip oradan Rodosa kamay planlarlar. Tct-Tevrh'te yer alan malmata gre, Antalya'ya gelen Korkut ve Piyale burada yine bir maarada gizlenirler. Piyale ka iin gerekli olan gemiyi temin etmek zere ehzadenin atyla maaradan ayrlr ve yolda rastlad bir kimseye balarndan geeni anlatarak kendilerine yardmc olmasn ister; karlk olarak da ehzadenin atn o kimseye verir. Ancak tahmin edilecei zere bu onlar ele vermeye yetecektir. ehzadenin cins atna bir kylnn binmesi phe eker^ve netice de Teke valisi Kasm Bey, Korkut ve Piyale'yi yakalayp durumu stanbul'a padiaha bildirir. Sultan Selim firarileri getirmek zere Karain Olu'nu ve bir ka gn sonra da Sinan Bey'i Antalya'ya yollar; Sinan Bey'in grevi bellidir; ehzadeyi bertaraf etme ii ona tevdi edilmitir'. Korkut, bana gelecei an lam ancak yapacak bir eyi kalmamtr. Padiaha son bir mektup yazmak istediini syler. Verilen sre iinde mektubu yazar. Sonra "ehzadeyi mest-i arab- ehadet" eylerler (Muharrem 919/13 Mart 1513)2. Sultan Selim'in Korkut'un mektubunu okurken alad ve "Neslimizde bu kt gelenei icad eden kii, Tanrnn rahmetinden uzak olsun" dedii ri vayet olunm aktadr^. Bir kayda gre padiah gn yas ilan etmi ve kardeini ihbar edip de mkfat almak zere gelenlerin boynunu vurdurtmutur^. ehzade Korkut, Bursa'da Orhan Gazi Trbesi'nde defnedilmi ve nedimi Piyale de lene dek trbedarln yapmtr^. ehzade Korkut'un idamnn halk arasnda honutsuzlua sebep olduu anlalmaktadr. ehzade Korkut'un idamndan sonra Deli Birader de denilen Bursa'l Gazali Mehmed^, idam vak'as zerine hissiyatn bir mersiye ile dile getirmitir"^. ehzade K orkut'un idam isyan hukuku erevesinde
' Hoca Sadeddin Efendi, II, s. 233. 2 M neccim ba Ahmed D ede, III, s. 449; Solakzde, 356; N ianc M ehmed Paa, s. 207; Ltf Paa, s. 205; Hadd, s. 384; Hoca Sadeddin Efendi, II, s. 233. 3 M, Nuri Paa, I-II, s. 80. 4 Hammer, IV, s. 106. H oca Sadeddin Efendi, II, s. 234; nkal, s. 271; nkal, Kamil K epeciolu'nun, ehza denin nce Orhan Gazi Trbesi'ne defnedildiini ve daha sonra ehzade Ahmed Trbesi'ne nakledildiini sylediini belirtmektedir; bk. s. 118, dn, 4. Orhan aik Gkyay, "Deli Birader", DA, c. IX , s. 135-136.
^ Ey gnl dalma gm ile geb Ferah adn anma dnyde
81
deerlendirilmeye msait gzkmemektedir. ehzadenin isyan ettii ok ak olarak tespit olunamamaktadr'. Tarih kaynaklarda zikredilen mektuplama hdisesi doru ise Korkut, lkeyi tekrar fesada verecek bir unsur olarak dnlm olmaldr. Sultan Selim'in, ehzadeyi kkrtmas, ifal etmesi zikredilmesi gereken bir husus olmakla birlikte burada belirleyici ve nemli olan Korkut'un tutumudur. M. Yavuz Sultan Selim'in, Kardei Ahmed'i Katli Yavuz, kardei Korkut ve yeen ehzadeleri bertaraf ettikten sonra sra ehzade Ahmed'e gelmiti. ehzade Ahmed'in babasnn salnda tahta gem ek iin verdii m cadele burada tekrar edilm eyecektir. ehzade Ahmed'in daha babasnn salnda tahta geme arzusunu saklamad bi
Perde-i gafleti gtr gzden Nazar eyle bu arh- cellda Kse-i serden edip sgar Hn-i n haktan Idinr bde Sunar ol cm her kiiye dimez Bu geddr bu padiah zde Kan Korkut Han k evketle Misli bulunmaz idi dnyde Hasl yand nr- hasretle Harmen-i mrn verip bde Serv kadd nihl-i serke iken Old bd- ecelden ftde Sreta geri dt hlktan Old h- hakiki ukbde heda menziline eriben Saltanat buld dr- uhrde
Dedi htif vefatna trih Meskenin ola ar- lde Bk. U zunarl, "L Bayezid'in oullanndan Sultan Korkut", Belleten, c. X X X , say 20, (Ekim 1966), s. 591; Uur, Kemal Paazde tarihinde de yer alan bu manzumenin mver rihe ait olduunu sylemektedir; bk. agm. s. 74. 1 Kr. Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, II, s. 20.
82
lin m ek ted ir. Sultan Selim nce Ahmed taraftan olan V eziriazam Koca M ustafa Paa'y ortadan kaldrd. Korkut hdisesinde denedii metodu burada da deneyerek ehzade Ahmed'e devlet adamlarnn azndan dzm ece m ektuplar yazdrd. M ektuplarda padiahn gnahsz ehzadeleri ve veziriazam haksz yere ldrttnden bahisle kendisine destek verilecei yazlyd. Beylerin bu ivasna aldanan ehzade iindeki iktidar hrsna yenile rek ordusuyla birlikte Bursa'ya hareket etti^. Sultan Selim bunun zerine "Padiah- sa d merhum Sultan B ayezid Hazretleri ki babamdur byle vasiyyet klm idi ki madem ki biraderlerimden suret-i muhalefet ve inad zuhur itmeye benden onlara zarar ...irm eye ve tii lafindan kub aramza girmeye lkin bu gna harekat- em alardan sonra tahamml mahz- ihmal ve umr- saltanata ihtilaldir bir vilayette iki ...r olmaz^" diyerek Bursa'dan hareket etti. ki ordu Yeniehir ovasnda karlat. Savata ehzade Ahmed'in ordusu bozuldu ve ehzade yakaland. ehzade, kardeinin yanna gnderilmesini istediyse de Selim grmekten kanarak "Bir OsmanlI ehzadesine layk sancan kendisine verileceini" sylemekle yetinmiti ki bu, ehzadenin idam ferman demek oluyordu^. Korkut'u ldrmekle grevlendirilen Sinan Aa bu defa "emr-i padiahi ile nizm- lem in kavid-i Al-i Osman zere" kaydn grecekti^. Hdisenin tarihi 17 Safer 919/24 Nisan 1513'tr^. ehzade Ahmed Bursa'da kendi adyla anlan ve annesi Blbl Hatun tarafndan yaptrlan trbede medfundur'^.
* K em alpaazde tarihinde ehzade Ahmed'in azndan aktarlan ifadeler bunu aka gstermektedir: "Kanndaum Korkud Han namus- saltanata riayet itmeyb mahza M sr
sultam ile ahd misak ve mnasebet ittifak in diyar- Araba azim et itdi; ol maslahat tamam olub uhd u mevask tamam mekked olduktan sonra yine sancana avdet itdi. Ol bir kanndaum Selim Han dahi ohn grmegi bahane-i ahane idb Rumiline gedi. Babam mariz b-mecal olub kendii haline itigalinden vilayet ahvali kemal mertebede ihtilal bulub-durur. Mnasib oldur ki mukaddema varub Korkud' tedib eyleyeni andan Rumiline geb karmdaum Selim'i karub, babam yirine padiah olam"\ bk. D efter 8, V. 2 0 0 b. (Uur, The Reign o f Sultan Selim /, s. 48'den naklen).
2 H oca Sadeddin Efendi, K, s. 234-235. 3 Solakzde, s. 351. 4 Hammer, IV, s. 108; M ehm ed Zeki, s. 214. 5 Solakzde, 358; H oca Sadeddin Efendi, II, 237-238; M neccim ba, m , 450; Hadd, 384; Liitf Paa, 204; Kmil Paa, I, 143; Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, s. 252. Danim end, II, 5. N ianc M ehmed Paa, vaka tarihi olarak 9 Safer 919'u gstermektedir; s. 207. ^ U luay, "Bayazd II. in ilesi", s. 110; nkal, s. 117.
83
N. Kanuni Sultan Sleyman'n, Cem Sultan'm Olu Murad' ve Onun Olunu dam II. Bayezid'le saltanat mcadelesine giren Cem Sultan'm olu vard: Ouz Han, Ali ve Murad. Ouz Han, babasmn amcasyla giritii mcadele srasnda amcasnn em riyle bodurulmutu. Ali hakknda ise bilgim iz bulunm am aktadr'. Konumuzu tekil eden ehzade Murad ise 880/1475'de (?) K onya'da domu, babasyla beraber gittii K ahire'de H aziran 896/1490'da Sultan Kaytbay'm olu ile birlikte snnet edilmi2 ve bu tarihten sonra sebebini bilemediimiz bir surette Rodos adasna geerek tanassur etmitir^. Cem'in lmnden sonra Osmanl Devletinin geleneksel dman olan devletler bu defa da onun olundan yararlanmak istemilerdir. St. Jean valyeleri bir hanedan mensubunu ellerinde bulundurmakla, gerektiinde bunu OsmanlIlara kar koz olarak kullanmak, onun zerinden madd ve siyas kar salamak ve zellikle Osmanllara kar harekete gemek isteyen ran gibi devletlerle pazarla girimek imkanma kavumulard^. Murad'dan yararlanmak isteyenlerin banda ah smail gelmektedir. ah smail daha II. Bayezid devrinde Rodos valyelerinin reisine gnderdii bir mektupla Osmanl padiahn zor duruma drmek iin Murad'n serbest braklmasn istemiti. Bu istein reddedilmesinden ve akabinde aldran'da Yavuz'a yenilmesinden sonra bu kez valyelerin reisine bir eli gnderdi. Rodos'taki mzakerelerin devam srasnda ah smail bir mektup daha yol layarak OsmanlIlara kar yeniden savaa hazrlandn, ehzadenin kendi lerine teslimini istedi ancak bu kez de red cevab ald. Yavuz'un lm ve tahta Sultan Sleyman'n kmasndan sonra ah smail son bir teebbste daha bulundu. Gnderdii eli, Castello di Feroclo'da ikamet eden ehzade Murad'la da grm ancak yine bir sonu alamamt^. ah smail'den baka Papa X. Leon'un da Murad'n peinde olduu grlmektedir. Yavuz Sultan Selim devrinde yeni bir Hal ittifak olutur maya alan Papa, ehzade'yi Roma'ya getirtip oradan M acaristan'a gn dermeyi planlyordu. Osmanl tahtnn vrisi olan ehzade M urad'n Macaristan snrlarnda grndnde "btn Trkiye'nin ayaklanacan" ve bylece OsmanlIlarn zayf bir noktasn eline geireceine inanyordu.
* Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, s. 175. 2 ztuna, Devletler ve Hanedanlar, s. 135. 3 Cavit Baysun, "Cem", M , c. III, s. 79; Okur, s. 31. ^ erafettin Turan, "Rodos'un zaptndan M alta muhasarasna". Kanuni Armaan, Ankara 1970, s. 52. 5 Turan, "Rodos'un zapt, s. 52-53. Turan, "Rodos'un zapt", s. 53.
84
ehzade Murad zerinde cereyan eden bu kabil tertip ve pazarlklar hi phesiz Kanuni'nin bilgisi dahilinde idi. Kanuni'nin bu planlara son verme gereini duymu olduu aktr. Zira Rodos'un fethini mteakip ehrin teslim edilmesi srasnda, Kanuni'nin, Murad'n kendilerine verilmesini istedii, aksi takdirde hi kimsenin liman terketmesine izin vermeyeceini beyan ettii bilinm ektedir'. Hatta Kanuni, ehzade ile yaknl bilinen bir Rodosluya M urad'n sakland yeri gsterecek olursa gnde 10 duka tahsisat balanacan vaad etmitir^. Neticede Murad ile bunun Cem ismindeki olu^ yakalanarak padiaha teslim edilmitir. Murad'n iki kzyla kars stanbul'a yollanmtr^. Kanuni Sultan Sleyman'n ehzade Murad ve oluna M slman m yoksa Hristiyan m olduklann sorduu ve Hristiyan olduklar eklinde cevap vermeleri zerine her ikisinin de bodurulduu ifade edilmektedir (27 Aralk 1522)5. O. Kanuni Sultan Sleyman'n, Olu Mustafa ve Onun Olu Mehmed'i Katli Osmanl tarihinin en dramatik hdiselerinden biri ehzade Mustafa'nn ldrlmesidir. Bu deerlendirme gerek hdisenin olu biimi gerekse Osmanoullar iin menfi ynde bir dnm noktas olmasndan ileri gelmek tedir. Gemie dnk bir projeksiyon belki sosyal bilimlerde pek geerli bir metot deildir; ancak ehzade Mustafa ldrlmemi ve tahta gemi olsayd Kanuni'nin son yllarnda devlette balayan zlme ve inhitat belki bir md det ertelenmi olacakt denilebilir.
^ U zunarh, Osmanl Tarihi, II, s. 316. 2 Turan, "Rodos'un zapt", s. 70. 3 Murad'n ka olu olduu phelidir. Feridun B ey, Murad'n tek olunun ldrldn yazmaktadr; bk. Mecma-i Mneti's-Seltin, I, s. 539. Hammer'e gre (V , 32) tek olu vardr. Uzunarl, tarihinde elikili bilgi vermektedir. Bir yerde Murad'n C em is minde bir olu olduunu sylem ekte (II, s. 316), dier bir yerde (II, s. 175) oullanndan, bir baka yerde ise (c. II sonundaki ecerede 16 numaral not) iki olundan bahsetm ekte dir. Turan ise, bir Bat kaynana dayanarak ehzadenin iki olu olduunu belirtmekte, Uzunarl'nn ehzadenin olunun ism ini Cem olarak gsterm esinin bir yanl anlal madan kaynaklanm olabileceine iaret etmektedir; bk. "Rodos'un zapt", s. 70, dn. 6. 4 Vezir Ahmed Paa'nm Kanuni'ye bu konudaki arizas yledir: "Arz- bende-i fakir budur
ki Cem olu adna olan kfirin hususn ferman olunmu mezkrun iki kz ve bir avreti ayanz toprana gnderilb berye dndkde Pr Paa'ya gelmiler bir emn kimesne bulub bir mahfuz kfir evinde emanet konulman bu gece mezkr emn bulunmad ve bir sanduk eya..."\ T SA , E. 5681. Bk. Ek IV.
5 Hammer, V , s. 32; U luay, Taht Urunda, s. 43; U zunarl, Saray Tekilt, s. 139; a. m lf. Osmanl Tarihi, II, s. 316; M umcu, s. 197.
85
ehzade Mustafa hdisesinde ne kan iki kii vardr: Kanuni'nin hanm Hrrem Sultan ve damad Veziriazam Rstem Paa. Bu ikili, tahta geme ihtimali en yksek ehzade olan Mustafa'y bei taraf ederek ehzade Selim'i ya da Bayezid'i padiah yapma planlarn geree tahvil etmek zere bir dizi tedbirlere bavurdular. lk olarak ehzade'yi saltanat sanca olan Manisa'dan aldrp Amasya'ya tayin ettirdiler. Veziriazam Rstem Paa, Mustafa'nn ran ahyla szde muhaberesine dair dzmece mektuplar tertip ettiriyordu; nihayet saraya adamlar gndererek ehzade Mustafa'nn yenierilerle anlaarak taht davasna kalktn bildirdi. Kanuni Sultan Sleyman ehzade'ye o kadar gveniyordu ki bu ihbara yle cevap verdi;
"H Mustafa Hn'm bu kstahla cret ide ve benim hayatmda bir vaz n-m'kul irtikb ide. Baz mfsidler kendler myil olduu ehzadeye mlk mnhasr olsun deyu bhtan iderler. Zinhar bu sz bir dahi lisana getrmeyin; bu makle mesvye vcud vinneyin"K
Kanuni'nin, lmnden sonra ehzade Mustafa'nn tahta gemesini iste dii ve olunu ok sevdii anlalmaktadr^. ehzade M ustafa'y halk da ok sevmektedir. Bu konuda. Kral I. Ferdinand'm murahhaslar olarak 1553 ylnda Osmanl Devletine hareket eden Trkiye M ektuplar isimli kitabn yazan Ogier Ghiselin Busbecq'in bakanln yapt bir heyette hi bir resmi sfat olmakszn kendi hesabna yolculuk yapan seyyah Dernschvvam'n tuttuu seyahat gnl ok kymetli malmat iermektedir. Dernschwam, Mustafa iin yle demektedir; "Btn halk kendisini ok seviyor. Memleketin her yresi ona ok bal. O, askerler arasnda da ok sevilen b ir ehzade. H atta ona sultan bile diyorlar. Bu durumda padiahn lmnden sonra Mustafa'y padiah yapacaklar kesin"^. Halkn ehzade M ustafa'ya olan tevecchnn saltanata bir tehdit olarak padiaha takdim edildii anlalyor. 960/1553 yl sonlarnda Kanuni artk iyice yalanm olduundan ran'a kar yaplacak seferde ordunun bana gem ek istem em i ve yerine Veziriazam Rstem Paa'y grevlendirm iti. Rstem Paa K onya'ya vardnda padiaha bir mektup gndererek askerler arasnda padiahn yallndan dolay sefere kamad, yerine ehzade M ustafa'y tahta karmak istedikleri eklinde ayia yaylmakta olduunu, padiahn bizzat
P eev, I, s. 300. ^ "...Hakkiil insaf. ehzade Sultan Mustafa'y yerlerine istihlaf etmek murad- erifleri olduuna h ilaf yom, mani olan Rstem Paa imi"; bk. Solakzde, s. 521. ^ Hans D ernschwam , stanbul ve Anadolu'ya Seyahat Gnl, ev. Yaar nen, 2. bask, M ersin 1992, s. 187.
86
sefere kmas gerektiini arzetti. Bunun zerine Kanuni, Riistem Paa'y geri arp ordunun bana kendisi geerek Nahvan seferine kt. Bu arada Riistem Paa padiahla yapt uzun mzakerelerden sonra onu, ehzade Mustafa'nn bertaraf edilmesi gerektiine ikna etmiti. imdi yaplacak i, ehzadeyi Nahvan seferine katlmas iin davet etmek ve en uygun zamanda ldrmekti. ehzade Mustafa babasnn davetine uyarak elli bin kiilik or dusuyla Amasya'dan babasnn bulunduu Konya Erelisi civarnda bulunan A ktepe'ye gelerek otan kurdu. Durumu sezen bir ka yakn adam kendisine padiahla mutlaka grmek istiyorsa herkes tarafndan grlecek ekilde ak bir alanda grmesini salk verdiler'. Ancak ehzade, babasn dan bu tarz bir muamele ummad iin sylenenlere aldr etm edi.' Bundan sonrasn Peev yle anlatmaktadr: "...ehzade-i zde svr olub brgh- padiah- saadet destgha geldiler. DivanhafTe-i hmayuna karb yerde piyade olub vzera nne db hayme-i hmayun nnde selamlayub ehzade ierye duhl itdii gibi takdir-i hakda -celle anuhu- zaman- hayat ol demde hir imi; ol saatde eyym- mr itmama iriti"^ (27 evval, Cuma 960/1553). Peev, hdiseyle ilgili bunlar ifade etmekle yetiniyor ve yorum yapm yor. Hammer tarihinde ise, Kanuni'nin atlas bir perdenin arkasndan olanlar seyrettii ve Mustafa'nn kendisini yardma aran feryatlarna kaytsz kald ifade edilmektedir^. Byle bir tasvirin geree uygun olduunu kabul etmek gtr. 1. Hami Danimend'in de dedii gibi Kanuni Sultan Sleyman gibi ince ruhlu, air ve zellikle olunu ok seven bir babann ifal edilerek ve istemeyerek vermi olduu feci bir emrin uygulanmasna bu kadar hissizce seyircilik etmesi akla sacak bir husus deildir^. Kazaskerler maiyyetinde bulunan ulemann, ehzadenin namazn klmak zere Ereli'ye gitmeleri tenbih olunarak daha sonra ehzadenin naa Bursa'ya nakledilmi ve Sultan II. Murad'n mezar yaknnda defnolunmutur^.
^ Artuk, s. 274; Hammer, VI, s. 37-38; A li Aktan, "Osmanl hanedan iinde saltanat m cadelesi ve karde katli", TDTD, say 11 (Kasm 1987), s. 47; M ehm ed Zeki, s. 225. 2 Bk. I, s. 303. 3 Hammer, VI, s. 39.
^ Bk. zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, II, s. 284.

5 P eev, I, 303; Hammer, VI, 40; nkal, ehzade Mustafa'nn trbesine, kendisinden nce lerek Muradiye'de defnedilen Fatih'in olu Mustafa'nn trbesinden ayrdetmek zere "Mustafa-i Cedd Trbesi" ad verildiini belirtmektedir. Trbenin kitabesinde ina tarihi olarak 981 (15 7 3 ) tarihi okunduuna gre ehzadenin lm nden yirm i sene sonra yaplm demektir; bk. Osmanl Hanedan Trbeleri, s. 159.
87
ehzade Mustafa'nn ldrlmesinin yol at tepkilere gemeden nce olunun boduruluunu da zikretmemiz gerekmektedir. Hrrem Sultan'n, M ustafa'dan sonra olunun da ldrlmesi iin Kanuni'yi iknaya alt grlmektedir; "Din bizim ocuklarmzn hayatndan daha evvel gelir. Mslmanlar Osman hanedan ile ayakta durmaktadrlar. Bu aile mahvolursa din de mahvolur. Halbuki dahili nifaklar kkn kemirirse bu hanedan nasl ayakta kalabilir? Binaenaleyh hametpenah, hanedannzn d e v letinizin ve dininizin harabden vikayesini arzu ederseniz her trl areye tevessl etmelisiniz. Eer bu fiille bir ok felaketlerin n alnabilirse bundan ekinmemelisiniz. nk dinin selam eti b ir adamn kendi olunun hayatndan bile kym ettardr. Mustafa'nn oluna gelince onu muhafaza etmek iin byk bir sebep yoktur. nk babasnn cinayeti onu da b erbat etm itir. Eer hayatta kalmasna gz yumulacak olursa derhal bir frkann bana gemee ve babasnn lmnn intikamn alm aa kalkacandan phe edilemez"^. 1554 Maysnda^ brahim adnda bir tava aa Bursa'ya gnderilerek Mustafa'nn olunu ldrmekle grevlendirilir. Bu kk ehzade yedi buuk yanda olup ismi Mehmed'dir^. brahim Aa Bursa'ya gelir ve annesinin elinden ehzade Mehmed'i alarak bodurur^. ehzade M ustafa'dan sonra olunun da ldrlmesinin halk zerinde derin tesirler yapt grlmektedir. Hatta olayn getii Bursa'da halkn bir araya toplanp nmayi yapt ifade edilmektedir; "...Bursa kadnlar, ocuklar ve hizmetileri ile byk bir kalabalk halinde (san ban yolan ocuun annesinin) yanna kotular. Feryatlar ayyuka kyordu. Kaplardan dar frlamlar; 'u Hadm n ered e? H adm n erede? Onu p a r a p a r a etm eli!' d iye haykryorlard. "5.
* Busbecq, s. 49-50. 2 Dernschvvam, s. 82. 3 U zunarl, O sm anl Tarihi, c. Il'nin sonundaki ecere; A ktan, Ham mer'e atfla ehzadenin isminin brahim olduunu sylyorsa da bu doru deildir; bk. agm. II s. 48. Esasen Hammer'de (VI, s. 4 0) geen isim ehzadeye ait olm ayp, ehzadeyi ldrm ekle grevli olan brahim'e aittir; ayrca bk. U luay, "Mustafa (M ustafa Sultan)" M , c. VIII, s. 691. ^ Dernschvvam, s. 82; Hammer, VI, s. 40; Lamartine, III, s. 822-823; U luay, "Mustafa", s. 691; A nkan, agm. s. 127. 5 Busbecq, s. 52.
88
Muhtemelen Kand tarafndan yazlm Ve merhum u mafur sad ehid Sultan M ustafa Hanun ol in tarihdr balkl manzume' bu cinayetin m nevverler arasnda da tepkiyle karlandn ve sorgulandn gstermektedir;
n o mazlum kati olund b-gnh Hak Ta'l rahmi le toylad Atas bir mekre urad hele Y bu masum kime n'itdi n'eyledi Bu lirk (u) hasrete trh in Halk- lem hep ana h eyledi
imdi ehzade M ustafa'nn katlinin dourduu tepkilere geebiliriz. Bunlar maddeler halinde belirtelim: 1) dam, askerler arasnda byk infial uyandrm ve ehzade Mustafa'ya bal bir ka bin asker Acemlerin tarafna gemitir^. ehzade Mustafa'nn maiyyetindeki baz kimselere hdiseyi takip eden iki yl iinde eitli zeamet ve tmarlar tevcih edildii ya da mevcutlarn terakki ettirildii grlmektedir^. Bu rnekler kesin olarak hdiseyle irtibatlandrlamazsa da, belki, oluan tepkiyi yum uatm ak iin bavurulan bir yol olarak dnlebilir. 2) Kanuni'nin en yaknlar bile Mustafa'nn ldrlmesinden duyduklar derin elemin etkisinde kalmlardr. Padiahn kk olu Cihangir, ehzade M ustafa'nn lmnden duyduu teessr neticesi hastalanarak lmtr. Gerekte durum byle olmasa bile halk ehzadenin lmn bu ekilde yo rumlamtr*. Hdiseden yaklak bir yl sonra stanbul'a gelen Kutb'd-dn el-Mekk'nin naklettiine gre padiahn st kardei olan Mehmed elebi, Mustafa'nn idamndan dolay padiaha ar s;:ler sylemi ve bu sebebten aralar almtr^. 3) ehzadenin idam halka o kadar tesir etmi olmal ki yaklak iki yl sonra (1555) ehzade Bayezid'in planlad bir tertiple Selanik taraflarnda
1 avuolu, s. 645. 2 Dernschwam , s. 126. 3 B O A , M D , I, 153, s. 35; 383, s. 72; 1192, s. 206; 1346, s. 233; 1489, s. 263; 1653, s. 260; 1654, s. 260.
^ U zunarii, II, s. 404; Kmil Paa, I, s. 223; M ehm ed Zeki, s. 233. Dernschwam 'da yer
alan bir kayda gre Sultan Sleym an ok sevdii bu olunu gya zehirletm itir; bk. s. 83. 5 Bk. Ekrem Kmil, "Hicr onuncu -m ilad on altnc- asrda yurdumuzu dolaan Arab seyyahlarndan Gazz-M ekk seyahatnamesi", EFTSD, 1/2 (1937), s. 77.
OSMANLI DEVLBINDEKt KARDE KATL UYGULAMALARI
89
kendisini ehzade Mustafa olarak tantan bir sahtekr (Dzme Mustafa), bin lerce taraftar toplayabilmiti'. 4) Yenieriler, hdisenin msebbibi olarak grdkleri Veziriazam Rstem Paa'nm azli talebiyle ayaklanm ve bu taleplerini kabul ettirmilerdir. Rstem Paa'nm yerine ikinci vezir Kara Ahmed Paa veziriazamla tayin edilmitir^. 5) ehzade Mustafa'nm idam, yksek sesle telffuz edilmese bile halk arasnda byk bir fke ve kzgnla yol am ve hatta ilik tehlikesini nlemek zere klan bu seferde meydana gelen idam hdisesi, Anadoluda ran'n nfuzunu artrc bir tesir icra etmitir: "Mustafa'nn bana gelen f e laketten dolay hemen hemen btn Kapadokya halk kzgn. Hatta halkn bir ksm gizliden gizliye ran' tutuyor"^. 6) dam vakasna kar en net ve en sert tepki dnemin airlerinden gelmitir. Denilebilir ki hakknda en ok mersiye yazlan Osmanl hanedan mensubu, ehzade Mustafa'dr. Mehmed avuolu, ehzade Mustafa ze rine yazlm mersiyeleri bir araya getirerek yaynlamtr^. Biz bu mersiye lerden kimi alntlar yapacaz. Mustafa zerine mersiye yazan airler arasnda en mehuru hi phesiz Taljcal Yahya Bey'dir (l. 990/1582). Yahya Bey'in bu mersiyeyi hdisenin meydana geldii srada yazd bilinmektedir^. Yahya Bey'in eletirileri
1 P eev, I, s. 341-342; Solakzde, s. 532-533; Koi Bey Risalesi, sad. Z. D anm an, Ankara 1985, s. 36; erafettin Turan, Kanun'nin Olu ehzade Bayezid Vak'as, Ankara 1 9 6 1 ,5 .3 7 -4 4 . 2 Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, s. 403; Kmil Paa, I, s. 223. 3 Dernschwam , s. 282. ^ Bk. "ehzade M ustafa mersiyeleri", s. 641-686. M ustafa sen, dier m ersiyelerle birlikte ehzade M ustafayla ilgili olan ve avuolu'nun yaym lam ad bir ksm m ersiyeleri dahi yaynlamtr; bk. s. 125-165. ^ Mverrih li ile Tahcal Yahya B ey arasnda geen muhavere mersiyenin hikayesini an latmaktadr. li "Gazab- padiahden havf etmedin mi ki byle nzuma cUr'et ettin? diye sorduunda Yahy B ey yle cevap verir: "ehzadenin firak beni mecnun ve mecbur
etmi idi, b-ihtiyar kaleme lyh olan niizum ettim, amma maksdum asrmda i'a etneyb mevtime ta'lik idi. ttifak, b ir yr- kadim kaymeme gelm i ve beni uyur bulmu, teklifimiz olmanala czdanm kandurub msveddesin grm ve flhl suretin yazub gitmi. Ertesi, orduyu hmayun seyrine vardm, ke ke okunur, kimi alar kimi Yahy Bey'in sebeb-i mafiretidir deyb h eyler grdm...". Rstem Paa ikinci defa vaziriazamla gelince Yahy Bey'i artr ve sorar: "Senin ne haddindir, Padiah-i lich nizn- lem iUn er'an iktiza iden bir vaz' irtikb iderler, sen bizzat saadetl Padiaha ve vkelasna ta n v^ e n i' ider ve bulduun terahhat niizum idb avama verir fesada sa'y idersin?". airin cevab yine aircedir: "Biz merhumu kati idenler ile bile kati
90
dorudan padiah hedeflememekte, daha ziyade devlet erknn ve zellikle

sitem -i Rstem diyerek Veziriazam Rstem Paa'y hdiseden sorumlu
tumaktadr':
Meded meded bu cihnun ykld bir yan Ecel cellileri ald Mustaf Hn Tolund mihr-i cemli bozuld dvan Vebale koydlar l ile l-i Osmn
, Olduka uzun olan bu mersiyeden baz ahntlar yaparak devam edelim. TaUcah Yahya ehzadenin masum olduunu yle ifade etmektedir:
Hats gayr- muayyen gnh n-mlm Zih sad ehid zih eh-i mazlum
dam vakasmdan dolay Veziriazam Rstem Paa'y sorumlu tutar:

Getrdi arkasn yire Zl-i devr-i zamn Vucdma sitem-i Rstem ile irdi ziyan
air, hdisenin halka izah edilecek bir ynnn bulunmadn belirterek padiaha da tarizde bulunur:
Bu vka olmaz halka kabil-i ta'br Ki Erdir-i vilyetde ola det-i r Bunun gibi ii kim grdi kim iitdi aceb Ki olna kya bir server-i mer-mereb
ehzadenin lmnn dnyann yok olmasyla edeer olduunu u nefis msralarla ifade eder:
Ferd-i lem idi lim idi alem idi Muhammed mmetine mevti mevt-i lem idi
Yahya Bey mersiyenin sonunda byk bir tevekklle ehzadenin lmn kabul etmi grnr:
lh cennet-i Firdevs ana tura olsun Nizm- lem olan pdih sa olsun
itdik, alayanlar ile bile dahi alarz. Ancak padiahmz hata etti demekten daba riayet idUb ehl-i garaz ilk-i fesad etti demeyi evl grdm"-, bk. Peev, I, s. 304-305.
* avuolu, s. 654-657.
91
III. Murad devri ortalarnda len M un ehzadenin si olmadn u msralarla ifade etmekte ve sebep olanlara beddua etmektedir M
Kurusun eli kemend atan ana ll olsun Kim ald ise ayan pyml olsun Adv ki eyledi bhtan mmkin olduka Cihanda shhat rif'at ana mhl olsun Celli yzi yog idi cemli glip idi Celli old diyen ana b-mecl olsun
Padiah ar bir dille dorudan sulayan airler de mevcuttur. Hayat hakknda bilgimiz bulunmayan Sm bunlardan biridir^:
Bu firk odna dyer nice yanmaz cigern Bu eger erlik ise ancak ola bu hnern Pdiehsin tutalum yok m Huddan hazern Mustaf n'old kan n'eyledn pdiehm Yapran dksn aalar bu cihn old hazn Ata olna kyar old aceb old zamn Ey eh-i kn- kerem sende adalet bu mdur eh-i lem olasn sende inyet bu mdur Pdiehler ki ezel itdgi det bu mdur Ehl-i tedbir olana fehm kiyset bu mdur Sen Muhibb olasn sende mahabbet bu mdur Mustaf gibi cier-gene efkat bu mdur l ile kydun ana kan hakkat bu mdur Kavl-i dman sana kr itdi meveddet bu mdur Yok yere kan idesin yani hilfet^ bu mdur Mustaf n'old kan n'eyledn pdiehm
' sen , s. 140. 2 avuolu, s. 658-661. 3 OsmanlIlarla ilgili olarak hilafet k elim esinin pek kullanlm ad eklinde bir kanaat mevcuttur. M ersiye bu ynyle de ilgi ekicidir.
92
OSMANLI DEVLETINDE KARDE KATLt
Sultan Sleyman'a ynelik en ar ithamlar Nisy ismindeki bir kadm aire aittir. Olduka uzun olan mersiyeden semeler sunacaz^. Kanmca mersiyenin en anlaml ktas udur;
Mustafy Mustaf ile grrsen n'idesin Yzne bakmaz ise sen kime feryd idesin Bir gn ola dnyeden sen dahi hasret gidesin Ey eh-i b-efka n'itdi sana Sultan Mustaf
Hrrem Sultan' kastederek yle demektedir;

Bir Urus cdsnun szin kulauna koyup Mekr le aldanuban ol acuzeye uyup B- mrn hsl ol serv-i zda kyup B-terahhum h- lem n'itdi Sultan Mustaf
Eletiri oklarndan padiahn yansra Ebussuud Efendi de nasibini alr;

h- lemsin vel halk tutd senden nefreti Kimsenn kalmad hergiz sana meyl-i efkati Bis olan mftye de irmesn Hak rahmeti Merhametsz h- lem n'itdi Sultan Mustaf
Kanuni Sultan Sleyman'n bir erkek kardei olduu baz tarihlerde kaytldr. Bu pek bilinmeyen hanedan mensubu, Yavuz'un ehzadelii za mannda birlikte olduu bir cariyeden domutur. Sultan Selim bu cariyeyi daha sonra meradan birisine nikahlam, padiah olduktan sonra ocuk domu; fakat doumu gizli tutulmutur. Bir mddet sonra durum Sultan Selime arzedilmi, padiah, kendi yannda domad iin olum diyememi, bir mddet sonra ocuu saraya aldrp kendisine benzemesi dolaysyla olu olduuna kanaat getirmitir. Daha sonra durumu renen Sultan Sleyman bu kardeinin hayatm a ilimem i, veys adndaki kardeini stanbuldan uzaklatrarak Yemen beylerbeyliine atamtr. Yemen'de vuku bulan bir isyanda veys Paa'nn ldrldn duyan Kanuni "O benim baba bir kardeimdi" demi; "Neden fitne ihtimaline binaen ldrmediniz?" diye so ranlara da "Daima gnlmdeki Allah korkusu o ie mni olmutur" eklinde
avuolu, s. 673-677.
93
cevap vermitir^. Bu rivayet doruysa Kanuni'nin karde katlini tasvib etmedii anlalmaktadr^. yleyse ehzade Mustafa'nn idamn nasl izah edebiliriz? Olaylarn geliiminden, padiahn Hrrem Sultan ve Rstem Paa'mn ivasma yenik dt aka grlmektedir. Padiah kendisine ulatrlan istihbarata gre bir kanaat oluturmu ve yakn evresi bu yanl kanaatin devam iin srekli tek tarafl bilgi akm;n temin etmitir. Baz Batl kaynaklar ehzade M ustafa'nn idamnda fetva alnd zikrederler. Bilindii gibi fetvada gerek kiilerin ad gememekte ve fetva makam, kendisine aktarlan verilerle yetinip ona gre bir hkm tesis etmek tedir. Bu kaynaklara gre Sultan Sleyman, en yksek fetva mercii olan ey hlislam Ebussuud Efendi'ye yle bir soru sorarak fetva ister:
"stanbul'da zengin bir tccar vard. Uzak bir seyahate gitmesi icap ettii zaman, ailesinin karsnn ve ocuklarnn ve btn ilerinin idaresini klesine brakt. Onun sadakatine gayet emniyeti vard. Bu kle, efendisi gider gitmez, kendi ihtimamna tevdi edilen efendisinin karsn ve ocuklarn yok etmee, mallarn ele geirm ee ve elde edebilirse, efendisinin de cann kymaa karar verdi. Byle bir esire er'an ne yaplmak iktiza eder?". eyhlislam Ebussuud Efendi de "dama mstehak olur. " cevabn verir^.
* Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, 395, dn. 2. Kanuni'nin, Yahy ism inde bir de st kardei vardr. A yrntl bilgi iin bk. Heath W . L ow ry, "From Trabzon to IstanbuI:The Relationship between Sleyman the Lawgiver and his foster brother (st karnda) Yahy Efendi", OA, say 10 (1990), s. 39-48. 2 E vliya elebiye gre Kanuni Sultan Sleym an da babas Y avuz Sultan Selim tarafndan katledilmek istenmiti. Bu iddia Evliya elebi'nin fantezilerinden biri midir bilinm ez an cak burada ksaca deinm ek yararl olacaktr. Yavuz, olu Sleym an' E vliya elebi'nin belirtm edii bir sebep d olaysyla bostancbaya teslim eder v e katledilm esini ister. Bostancba ehzadeyi ldrmeyerek bahvan klnda saray bahesinde muhafaza eder v e onun yerine baka birinin cenazesini defneder. M sr'n fethinden sonra padiah hastalanr ve ona "Padiahm sizden sonra bu tc taht ve raht baht kime intikal eder. ..Padiahm bi-l-veled kalub Sultan Korkut, Sultan A hm ed biraderlerine kydnz ve cier kuen ehzade-i zade sar arslan Sleym annza kydnz; imdi sahib-i taht- l-i Osman kim olur?" diye sorarlar. Yavuz "Kzm evlad ehzade Dna Osman ah mstakil olsun" d iye cevap verir. Bunun zerine B ostancba yzbin yem in billah ile Sar Sleym an' kale bahesinde elinde apasyla Selim ah huzuruna getirb baba oul birbirlerin barna basub... ehzade Sleym an, babasnn krk gn sonra lm esiy le maktul bir ehzade o l maktan kurtulup padiah olur; bk. Evliya elebi Seyahatnmesi, stanbul 1928, c. VIII, s. 204-205. 3 Busbecq, s. 46; Lamartine, III, s. 820-821.
94
OSM A NLI DEVLETNDE KARDE KATL
Osm anlI kaynaklar arasnda Ebussuud'un byle bir fetvasna rastlanlmamaktadr. Yukarda da ifade edildii zere fetvada gerek kiilerin isimleri gememekte temsili isimler kullanlmaktadr. Ancak aktardmz fetvann ehzade M ustafa'yla olan irtibat bu m uhtevasyla pheli gzkmektedir. P. Kanuni Sultan Sleyman'n, Olu Bayezid ve Onun Be Olunu Katli Klsik kaynaklarmz ehzade Bayezid vakasn basit bir isyan hareketi imi gibi gstermektedir. Oysa hdisenin mahiyeti ve kapsam byle kesin bir yargya varm aya m sait deildir. A nadolu halknn nce 'ehzade M ustafa'nn, sonra da ehzade Bayezid'in yannda toplanarak merkezi otoriteye kar cephe ald grlm ve hdise neticesi Osmanl dar dzeninde nemli deiiklikler meydana gelmitir. mit Burnunun ve Amerikann kefi dnya ticaret yollarnn Osmanl Devleti aleyhine deimesine, ticaretin Akdenizden Atlantike kaymasna ve bundan dolay d ticarette bir dengesizliin ortaya kmasna yol amt. Bu dengesizlik lkenin ekonomik istikrarn sarsmaya balamt. Kymetli madenler ucuz olan yerden pahal olan yere doru akyor, bylece Osmanl lkesinden ran ve dier dou memleketlerine doru altn ve gm akm oluyordu. Bu da eya fiyatlarnn ykselmesine, sosyal tabakalar arasndaki mevcut dengenin bozularak daha ziyade ziraada uraan kesimin aleyhine bir sonu domasna sebep olmutu. Kyl, vergi borcunu demekte glk ekmeye balam stelik savalar nedeniyle artan masraflarn karlanmas iin konan yeni vergilere muhatap olmutu. te yandan faizci bir kesim tre yerek halk soymaya balamt. Faiz borlarn deyem eyenler ban bahesini terkederek fakirlik iinde yerinden yurdundan ayrlmak zorunda kalyordu. te bu yzden iftini bozarak isiz insanlarn arasna katlanlarn (levendt) says hzla artyordu. ift bozan reayann oalmas, hem ziraatin zarar grmesine hem de hallerinden memnun olmayan zmrenin bymesine yol aacakt. Dirliklerin kymetten d tmarl sipahileri de kylyle bir likte zarara sokmutu. Bilindii zere Osmanl ordusunun byk bir ksmn besleyip barndran tmarl sipahilerdi. Hal byle olunca ift bozan reaya gibi tmarl sipahiler de mevcut dzenin aleyhine cephe almlard. stelik tmarl sipahilerle kapkullar arasndaki gelir dengesi tmarl sipahiler aleyhine bozulmutu. Maalarn dorudan devlet hzinesinden alan kapkullar, elle rine geen para miktar sabit kald iin ktisad darlktan fazla etkilenmemi lerdi. Tmarl sipahiler de kapkulu olmak istiyorlard ve aralarnda bir e kime balamt. ki snf arasndaki bu anlamazlk, memnun olmayan kit leyi temsilen tmar sahiplerinin nce Mustafa sonra da Bayezid etrafna toplanmalarn ve mreffeh kesimi tekil eden kapkullarnn da bu ayrcalkl
95
durumlarnn devam iin merkezi idare yannda, Kanuni ve Selimin emrinde kalmalarn salamt. Dier yandan medreselerden mezun olarak grev bekleyen suhte-softalarn yol at karklklar da halkn devlete olan balln azaltyordu. Tmar sahipleri, levendler ve suhtelerin youn biimde bulu nduklar A nadolu'da K anuninin saltan atn a kar genel b ir memnuniyetsizlik domu, her zmre kendi durumlarnn dzelecei midiyle yalanm olan padiahn gitmesini istemeye balamt*. ehzade Mustafa'ya verilen destek bu yzdendi. Onun idamndan sonra da lkenin istikrara kavuamayaca tabi idi, zira honutsuzluk sebebleri aynen durmakta idi. ehzade Bayezid vakas byle bir ktisad ve sosyal bak as iinde ele ahnarak deerlendirilmek durumundadr. ehzade Mustafa'nn idam ve Cihangir'in lmnden sonra taht vrisi olarak iki ehzade kalmt; Selim ve Bayezid. Hrrem Sultan'n lm eh zadeler arasndaki ekimeyi iyice ortaya karmt. ehzade Bayezid, ken disini babasnn halefi olarak gryordu. Mekk'nin naklettiine gre Bayezid aktan aa kendisini tahta namzet sayyor, ekingen, zevk ve safaya dalm olan kardei Selim'i cidd bir rakip olarak grmyordu^. Kanuni, aradaki rekabetin kuvveden fiile kmamas iin ehzadelerin sancaklarn deitirdi. Selim M anisa'dan Konya'ya, Bayezid de Ktahya'dan Am asya'ya tayin edildiler. Selim emre derhal itaat ederek sancana gittiyse de Bayezid uzun sre ayak diredi^. Kanuni, geimsizlikte srar ederlerse her ikisini de tahttan mahrum brakacan, saltanat kzkardeinin olu Osman ah Bey'e vere ceini tehdit makamnda bildirmiti^. Bu tehdit hukuken nemli bir anlam tamaktadr. Osmanl hanedan mensubu olduu halde kendisine beylerbeyilik bile verilemeyecek olan bir sultan-zde^ veraset nizmnda byk bir
* Bu genel malmat iin bk. Turan, ehzade Bayezid Vak'as, s. 11-15. 2 Ekrem Km il, s. 40-41; P eevde yer alan bir kayda gre ehzade B ayezid, Selim'i o derece cidd ye almyordu ki ona pee v e araf gibi kadm giysileri yollam t; bk. I, s. 385. 3 Kanuni, ehzadeyi ikna etm esi iin k z Mihrimah Sultan'la yazmaktadr. Mihrimah Sultan'n bir mektubu yledir: "Benim sultanum benim padiahm, Sultan Bayezid'in g e
len kadlarm gnderilmi grdm buyurmusuz. Bunun kadndan ne anladn deyu saadetin padiahm ben biaren dahi bilmezem, nesne anlamadm. Heman inayet-i hak erib gnlne rahmet braub sultanm hazretlerinin rza- eriflerin gzleyp g id e .. . Emri erifin zre bir muhkem kad dahi yazdm, denmedik sz komadm. nallah nasihat kabul ide iyilikler ile sancaa gide. . . Kad kati yavalk ile yazm ayasz b ir mikdar peke yazasz, sultanm yavalk ile dahi yazn, ahirinde peke yazn"; T SA . E. 5859 (M. aatay U luay, Osmanl Sultanlarna Ak Mektuplar, stanbul 1950, s. 47'den naklen).
4 P eev, I, 45; Uzunarh, Osmanl Tarihi, II, s. 406. ^ Bk. Fatih'in Tekilt Kanunnmesi, (zcan neri), s. 47; "Ve kzlarm evladndan olanlara
belerbeilik verilmeyb ar sancaklar verilsn".
96
deiiklik yaplarak Osmanl tahtna oturacakt. Bayezid bir ok mazeretler ileri srdkten sonra yola kt; ancak Amasya yolu zerinde sk sk mola verip gidiini yavalatyordu. Bu esnada lkedeki ktisad buhrandan etkilenen ve yukarda bahsedilmi bulunan baz kesimler de Bayezid'in kuvvederine iltihak etmekte ve her bekleyite katlanlann says artmaktayd. Hi phesiz bu durum stanbul'un dikkatinden kamyordu^. ki ehzade arasndaki mcadele kzp sava kma ihtimalinin belirmesi lkeyi ran'a kar da g durumda brakabilecekti. ah Tahmasb, Amasya Anlamasn bozarak her an saldrabilirdi. Byle netameli bir duruma ramen Kanuni, Bayezid'i teskin edecek yerde dier olu Selim'i tutarak onu glendirmeyi tercih etti. Padiahn tercihinin Selim'den yana olduunu gren B ayezid, asker toplamay kendini savunma bakm ndan zarur kabul ediyordu^. Lala M ustafa Paa'nn Bayezid'i si gsterme yolundaki gayretleri^ baarya ulam, padiah nazarnda ehzade artk kendi tahtna gz diken bir isyanc mertebesine inmiti. Bayezid, babasnn kendisini si kabul edip kat line dair fetva aldn renince^ artk savamaktan baka yol kalmadna kanaat getirmiti. Selim'in kendi zerine saldrmasn beklemektense ilk hamleyi kendi yapmaya karar verdi. Konya'da yaplan sava Bayezidin ye nilgisiyle sonuland (22 aban 966/30 Mays 1559)^. ehzade Amasya'ya dnmek zorunda kald. Babasna kendisini affetmesini isteyen mektuplar gnderdi ise de bunlarn ou Lala Mustafa Paa tarafndan ele geirildi.
^ Turan, ehzade Bayezid Vak'as, s. 84-85. 2 Kanuni, V ezir M ehm ed Paa'ya yle bir hkmname gndermitir: "Halya Ankara ve
ubuk kadlar mektub gnderp memleket haramzadesi aya zre kalkup sancak begi ve yarar dem leri olmamala aleniyen dem soyup olum Byezid'e giderz diy kyler yam a eyleyp yevmen f e yevmen fesadlar ziyade olup vilayettin hfz lazm dur diy bildrmein. . . bk. BO A , M D , 3, s. 13, vesika no: 36.
3 Bayezid, babasna yazd bir mektupta yle diyor: ". ..Hem geenden getim dirsiz, hem
benim kasduma bunca tedarikler idersiz; karndama gizli hazine ve cebekane ve sair leva zm ne ise gnderirsiz ve yanna bunca askerler cem iyyet iderler. M eer karndam byle kuvvetlendirb benim stme gndermek muradnz gibi"', bk. Turan, ehzade Bayezid Vak'as, s. 91.
P eev, I, s. 390-391. ^ B ayezid eyhlislam n fetvasna avuba vastasyla muttali olmutu; bk. B usbecq, s. 188. ^ Kanuni, Krm Ham'na yollad bir hkmde "Bundan akdem olum Bayezid isyan
tuyan eyleyp baz ehl-i fesa d cem eyleyp ferzendA e rcmend olum Selim zerine gelp ehl-i slm ile ceng eyleyp bi-inayetillahi Teala mnhezim makhur olup bki kalan eirra ile fira r itmidr. Eyle olsa muhtemeldir ki gemi ile Kefe veyahud erakise taraflarna gitmek mekrinde ola" demektedir; bk. BOA, M D , 3, s. 2, vesika no. 3.
OSMANLI DEVLETNDEK KARDE KATLt UYGULAMALARI
97
Hatta, Amasya mfts Muhiddin Crcani ile vaiz Hayrddin tcadi'yi babasma hitaben yazlm bir mektupla stanbul'a gnderdi*. Ancak padiah bu taleplere iltifat etmeyerek isyanc olarak kabul ettii olu iin ald fetvay icra etme karannda bir deiiklik yapmad. Padiah, isyanc olarak sayd olunun lke haricine kn engellemek iin snr boylarnda bulunan beylerbeylerine hkmler gnderdi^. Durumun ktye gittiini gren Bayezid 1559 Temmuzunun, Ramazan Bayramnn ilk gnne tesadf eden Cuma sabah oullar Orhan, Osman, M ahmud ve Abdullah' da yanna alarak halkn gzyalar iinde Amasya'dan ayrlm, hanmn ve yeni domu Murad ismindeki olunu orada brakmt^. ehzade'nin, Amasya'dan ayrlp dou snrna doru hareket etmekle beraber son bir af midiyle babasma manzum bir mektup yazdndan bahsedilir; baba redifli bu manzum afnme ve Kanuni'nin oul redifli manzum cevab olduka dokunakldr^. Ancak devlet erknnn padiaha tesirleriyle bu giriim de sonusuz kald. stanbul'dan Sokullu M ehmed Paa kumandasnda bir kuvvet ehzadeyi yakalamakla grevlendirildi. Neticede ehzade ran'a iltica etmek zorunda kalmt (Zilkade 966/ Austos 1559). ran ah Tahmasb ilk zamanlar eh zadeye hsn kabul gstermi ve hatta Kanuni'ye eli gndererek ehzadenin affna tavassut etmiti^. Hatta bir kayda gre padiah bu rica zerine olunu affetm eyi kabul etmiti^. Ancak sonradan gerek Tahm asb'n tavrn deitirmesi gerekse Selim'in giriimleriyle bu tahakkuk edem eyecekti. nk Kanuni'nin mektubu ah'a ulaana kadar olaylar beklenmedik biimde cereyan etmi, ehzade ve oullan hapsedilmiti. ah Tahmasb padiahtan bir ok taviz elde ettikten sonra'^ bu defa Selim'e haber gndererek Bayezid ve oullarnn ldrlmesinin kendisi iin daha
' Turan, ehzade Bayezid Vak'as, s. 118. 2 B O A , 3 numaral miihimme defterinde, bir ksm bey v e beylerbeylerine gnderilmi ok sayda hkm bulunmaktadr. Bu hkmlerin ortak noktas. ehzade Bayezid'in ele g ei rilmesinin istenmesidir; bk. vesika n o ;l, 3, 8, 22, 26, 32, 34-39, 4 3 , 4 4 , 52, 5 7 , 59 -6 2 , 144, 198, 228, 332, 334, 335, 337, 339, 4 5 8 , 573, 574, 584, 6 7 2 , 683. ^ Turan, ehzade Bayezid Vak'as, s. 121-122.
^ Bu manzum mektuplar iin bk. Ek VI.

^ Topkap Saray Arivinde sadrazam tarafndan ran vezirine hitaben yazlm ve ran ah tarafmdan ehzade Bayezid'in aff iin gnderilen mektubun padiaha arz edileceine dair bir vesika bulunmaktadr; bk. E. 2217. ^ Turan, ehzade Bayezid Vak as, 139. ^ Bu konuda bk. . Hakk Uzunarl, "ran ahma iltica etm i olan ehzade Bayezid'in tes limi iin Sultan Sleyman ve olu Selim tarafmdan ah'a gnderilen ahnlar ve kym etli hediyeler". Belleten, c. X X IV , say 93.
98
hayrl olacam telkin ediyordu. Kanuni'den sonra Osmanl tahtnda kendi sine minnettar bir padiahn bulunmas gayesini gden ah Tahmasb'n tek lifi, Selim'in tek vris olark kalma arzusuyla da uyuuyordu. Bu itibarla Selim, ah'n teklifine verdii cevapta "rahat- tarafeyn iin" Bayezid ve oullarnn ldrlmelerinin, kendisinin "muktezas" olduunu, Kanuni'nin de buna "rzas" bulunduunu, meselenin hallinin ah'n "ltfu"na bal olduunu bildirmiti. Nihayet 23 Temmuz 1562 Perembe gn ehzade Bayezid ile Orhan, Osman, Abdullah ve Mahmud isimlerindeki drt olu boularak ldrld. Osmanl ehzadelerinin bu ekilde katledilmeleri ran halknca nefretle karlanm ve Osmanl elileri taa tutulmutur^. Maktuller Sivas'a'getirilerek nceden var olan M elik Acem Trbesine defnedilmilerdir^. Bayezid'in beinci olu olan yandaki Murad, daha sonra Kanuni tarafndan Bursa'da ldrtlmtr^. ehzade Murad, muhtemelen Bursa'da, amcas Mustafa'nn trbesi olan Mustafa-i Cedid trbesinde medfundur^. ehzade Bayezid vak'as Osmanl dar dzeninde bir ta b m deiikliklere yol anutr. Bata verdiimiz bilgilerde Anadolu'da Kanuni'ye kar belirgin bir mukavemetin bulunduunu, bunun ehzade Bayezid'e destek vermek eklinde tezahr ettiini belirtmitik. te bu mukavemet Bayezid'in katlinden sonra da tam anlamyla knlam am ve bu amala yasak veya korucu namyla yenierilerin lke iine yayldklar, kasabalarda grevlendirildikleri grlmtr. Bu hdise ehzadelerin sancaa karlma usulnde de deiik lie yol amtr. Selim'in clsundan itibaren mevcut ehzadelerin hepsinin birden sancaa karlmalar usul terkedilerek sadece en byk ehzadeye sancak tevcih edilmeye balanmtr^. R. III. M urad'm Be Kardeini Katli Kanuni'nin olu Bayezid'in ldrlmesinden sonra ehzadelerin sancaa kma usul kaldrlarak bunlar sarayda, padiahn yakn denetimi altna alnmt. II. Selim'in vefatn mteakip tahta byk olu III. Murad geti. II. Selim 'in M urad'dan baka be olu daha vard; M ustafa, Osman,
' N ianc M ehmed Paa, 282; Turan, ehzade Bayezid Vak'as, s. 152-155. 2 Uzunarl, "ran ahna gnderilen hediyeler", s. 106. 3 Hatnmer, bu beinci olun katlinden bahsetmekte ve bunun dier kardelerin katlinden nce gereklem i olduunu sylem ekte ise de bu son iddia doru olm asa gerektir; bk. VI, s. 93; Danim end, II, s. 326; Turan, ehzade Bayezid Vak'as, s. 162. 4 nkal, s. 161. ^ Turan, ehzade Bayezid Vak'as, s. 175-177.
99
Sleyman, Cihangir ve Abdullah*. III. M urad'm ilk emri bu ehzadelerin ldrlmeleri oldu^. ehzadeler, kanun- vrn- Osmn mcebince^ erbet-i ehadeti n etti ler^. Hdise 8 Ramazan 982/21 Aralk 1574 tarihinde Topkap Saraymda meydana gelmi, ehzadeler babalaryla beraber bir gn sonra defnedilmilerdirs. ehzadelerin katlinde III. Murad'm annesi Nur Bnu Sultan'n dahli olduunun ileri srlmesi ilgintir^. ehzade katillerinden sonra oluan tepkiler kimi zaman mersiyelerde dile getirilirdi. Bu kez de Gelibolulu Mustafa l'nin ehzade Sleyman iin bir mersiye yazd grlmektedir^. Gelibolulu Mustafa l, her ne kadar ehza denin katline derinden zlmse de "Glzr- saltanatdur o sultn- muht
Peev, son iki ehzadenin isimlerinin bilinm ediini sylyor (I, s. 439); bu iki ehzade nin isimleri iin bk. Uluay, Taht Urunda, s. 102. 2 Solakzde, s. 597; Hammer, VII, s. 17; Eton, s. 157. Lamartine, Sultan Murad'm karde lerini ldrtmek istem ediini hatta hanm Safiye Haseki Sultan'a bu devlet katliamn yapmayacana ve kardelerinin yaamasna msaade edeceine dair sz verdiini, ancak eyhlislam n padiah zorladn ve onun m arifetiyle be ehzadenin ldrldn belirtmektedir; bk. IV, s. 956. 3 P eev, I, s. 439.
^ Bostanzde Yahya, I, s. 82.

5 P eev, "Mahmiye-i Kostantiniyye'de seltn-i l-i Osmandan ihtida vefat eden bunlar oldu" demektedir; bk. I, s. 504; Bekir Ktkolu, "Murad m", M , c. VIU, s. 615; A. H. de Groot, "Murad III", E fi, c. VII, s. 596; Uzunarl, Osmanl Tarihi, ELI, s. 42; ehza deler, A yasofya'nn bahesindeki II. Sultan Selim Trbesi'nde medfundurlar; bk. nkal, s. 164. 6 M ehm ed Murad, IV, s. 41; Kmil Paa, I, s. 277.
^ Itdi ikeste bd- fennun tbencesi Kopd nihl-i saltanatun tze goncesl Hayf ki hzde Sleymna rzgr Taht zre kld tahta-i tbt ihtiyr Derd ki sabr u rhat erbb- devletn Bmrlar huzr gibi old trumr V hasret ki ismet iffet gherieri Gz yalarn dker nitekim rirr-i ehvr Gehvre-i zemne bugn dye-i zaman Tapurd h kim yine bir tfl- r-i hr Sabr eylesn bu mteme h- cihan-penah Az mddet ire nice mkfat ide ilah M ersiyenin tamam iin bk. sen, s. 166-167.
100
erem/Bir gonca gitse revnak- glzr olur m kem" diyerek karde katli uygu
lamasnn yannda yer alm ve gl bahesinden bir goncann koparlmasyla o bahenin gzelliinin bozulmayacan ifade etmekten kendini alamamtr*. ehzadelerin ldrlmeleri stanbul halknda derin bir teessr m eydana getirmi, uzun zamandan beri unutulan bu detin tekerrr halk yasa bomutu. Hdiseye bizzat ahit olmas muhtemel bulunan Selanik Mustafa Efendi'nin deyiiyle Allah Teala -celle zikruhu- ol gn stanbul halknn fery d u fignn, melike-i ar- azme dinledp, z-ruh olanlara hikmet ibretin mahede itdrdP. S. III. Mehmed'in On Dokuz Kardeini Katli III. M urad'n yz iki ocuundan yirm i yedi kz, yirm i olan babalarndan sonraya kalmt^. K anuni'nin olu ehzade B ayezid vak'asndan sonra ihdas edilen yeni usule gre yaa en byk olan ehza denin sancaa gnderilmesi ilkesi gereince ehzade M ehmed Manisa'ya sancak beyi olarak gnderilmi, dierleri sarayda alkonulmutu. Padiahn lm zerine kendisine haber gnderilen ehzade Mehmed on bir gn sonra stanbul'a gelerek clus merasimi yapld. III. Mehmed tahta kncaya kadar babasnn lm bir tedbir olarak gizli tutulmutu. elebi Sultan Mehmed'den beri ba vurulan bu tedbir son olarak III. Murad'n vefatnda alnacakt. nk III. Mehmed, veliaht ehzade olarak sancaa karlan ve sancaktan gelerek tahta kan son padiahtr. III. M ehmed'den itibaren, II. Selim zamannda tesis edilmi olan byk ehzadenin sancaa karlmas usul de braklmtr. Bundan sonra padiahn vefat durumunda hepsi de sarayda yaayan ehzadelerin yaa byk olan derhal saltanata geirildii iin lm haberini gizlemenin bir anlam kalmamtr^. III. Mehmed'in, on dokuz erkek kardeinin idamlarn emretmesi zerine ehzadeler boularak ldrldler (17 Cumadella 1003/28 Ocak 1595)5. ldrlen ehzadelerin isimlerinin tamam bilinmektedir. Bunlar, Mustafa,
' sen, s. 167. 2 Selanik, I, s. 102. 3 Hammer, VII, s, 196; M neccim ba, yz otuz evladndan on dokuz erkek ve yirmi alt kz kaldn sylemektedir; bk. III, s. 536.
^ Aktan, II, s. 49.

^ B ostanzde Yahya, I, s. 86; N a m a (M ustafa), Trh-i N a lm a (R avzatl Hseyn f i Hillsati Ahbri'l Hfkeyn), stanbul 1283 (Matbaa-i m ire), c. I, s. 108; P eev, II, s. 164; Selanik, II, s. 436; Solakzde, s. 621; M neccim ba Ahm ed D ed e, III, s. 578; Hammer, VII, s. 197; Danim end, III, s. 143; Kmil Paa, I, s. 307; Lamartine, IV , s. 1018; M ehm ed Murad, IV, s. 149; S. A . SkiUiter, "M ehemmed III", E fi, c. VI, s. 981; U zunarl, Osmanl Tarihi, III, s. 74; Porter, s. 185.
101
Osman, Bayezid, Selim, Cihangir, Abdullah, Abdurrahman, Haan, Ahmed, Yakub, Alemah, Yusuf, Hseyin, Korkut, Ali, shak, mer, Alaaddin ve Davud isimli ehzadelerdir'. Mustafa, Osman, Bayezid ve Abdullah yetikin olup dierleri ocukluk andayd. ehzadelerin en byklen olan Mustafa'nm, babas ldnde mukadder akbetini sezmi ve hatta bu hissini u beyitle ifade etmi olduundan bahsedilir^:
"Nsiyemde ktib-i kudret ne yazd bilmedim h kim b glen-i lemde herkiz glmedim"
Selanik Mustafa Efendi, ehzadelerin ldrlmeleri hdisesine bizzat ahit olarak ilk elden vakay anlatmaktadr^. Yine hdise esnasnda stan bul'da bulunan Salamon adnda bir Yahudi doktor, ngiliz elisi Barton'a gnderdii bir raporda, III. Mehmed'in tahta kt gece, en bynn ya on bir olan on dokuz kardeini artp elini ptrdn ve snnet edileceklerini syleyerek hepsini bodurduunu ifade etmektedir. Raporda yer alan ayrntlarn gerei yanstp yanstmadn bilmiyoruz. Ancak mellifin, stanbul halknn karde katli geleneine ahk olduunu, gz ya dkmekten baka bir ey yapmadklarn belirtmesi konumuz asndan alt izilmesi gereken bir husustur^.
* Solakzde, 621. Ad geen ehzadeler A yasofya Camii haziresindeki Sultan III. Murad Trbesine defnedilmitir. Trbenin iinde toplam elli sanduka vardr; bk. nkal, 178. 2 M ehm ed Zeki, s. 295; Danim end, III, s. 144. Lamartine, ehzade Mustafa'nn devrin en byk airi Bk'nin talebesi olduunu belirtmektedir; bk. IV, s. 1018. 3 "YevmU's-Sebt f 17 Cumadell, sene 1003. Bugn yine seherden erkn- devlet saadet
ile vzera-i izm ve ulema-i kirm ve meyihî enm dahi ma'an Divan- muallya hzr olup, cmlesi mcevvezesiz libas- matem-pide, yerlii yerinde mukim mfehayyir ve muntazr turup karar eylediler Ve mukaddema on dokuz nefer ehzadeler in serviden tabutlar ihzar olunup ve cenazelerine lazm olan esbab- mhimme hzr u made oldukda ierde dilsiz ve dinsiz, feryad u figanlarn iitmez zerlerine musallat olup, maslahatlarn bitrp, m eyyitlerin ga ss lla r gasi eyleyp tekfin olunduktan sonra tabutlarn m cevvezeler ve sorgular ile mzeyyen mkemmel idp, her tabut drder baltac ve kapuc katar idp, kapu olanlaryla i aalar Bb- Saadetden kardlar. Erkn- devlet mmeten kalkup karu varup, cenazeleri Matbah- mire kapus nnden Helva-hane kapusna gelince tahta-bend musallalar stine dizildi. Ve birer birer eyhlislam Bostanzde Efendi namazlarn klup cmle erkn- devlet iktida eyledi. Badehu masumlar musibetinn h u nleleri dd- sumna kd. Bu te ile yanmadk cier kalmad. D deler giryn ve diller bryan cenazelerin getrp babalarnn aya ucuna defn idp intizam verdiler. Trbe-i Sultan M urad'(1003) aded-i hurf- tarih vaki olm dr. 'hed-i l-i. 0sman'(1003) dahi ehzadelere tarihdr; bk. Tarih-i Selanik, II, s. 435-436. ^ Tlay Reyhanl, ngiliz Gezginlerine Gre XVI. Yzylda stanbul'da Hayat (1582-1599),
Ankara 1983, s, 63.
102
ehzade Mustafa, Bayezid, Osman ve Abdullah'n hocaln yapan ve ehzadelerin idamlarndan sonra saraydan uzaklatrlan N ev ' (l. 1599), ihtiyatl bir dille ehzadeler iin 17 beyitlik bir mersiye yazmtr Mersiyenin son beytinin ilk msranda ifade edilen dnce, karde katli hdiseleri karsnda Osmanl mnevverinin tavrn belirtmesi bakmndan ayr bir nem arzetmektedir. Baz yazarlar, III. M ehm ed'in sadece 19 kardeim ldrtm ekle yetinmeyip iki kardeinden hamile olan yedi cariyeyi daha denize attrarak bertaraf ettiini sylemektedir^. III. Murad'n cariyelerinden onunun dahi gebe olduklar phesiyle denize atldn iddia edenler de vardr^. Ancak bu iddialar temel Osmanl tarihleri dorulamamaktadr. Bu vaka, Osmanl tarihinde rastladmz bir defada en fazla hanedan mensubunun ldrld, adeta bir ehzade kymdr. lerinde yaln z H anedan- Osm ande deil, beeriyyete bile e r e f verebilecek dehat, O rhanlann, Fatihlerin, Yavuzlarn, ilk nsf- saltanatndaki Kanunilerin tahamm lleri m evcut olan'*, b-gnah ehzadeler^ bil-istihkak^ ldrl mlerdir. Hdisenin yaratt derin teessr ve tepki o derece etkili olmutur ki Sultan I. Ahmed ile kendisinden sonra gelenler, tahta ktklarnda karde lerini ldrmeye artk cesaret edememilerdir, ikinci Yavuz olarak adlandrlan Sultan IV. Murad bile ekindii kardelerini tahta ktnda deil, ok sonra birer bahane ile bertaraf edebilmitir.
Gl vakti geldi lkde gller nmyn old h imdi bizm bir goncamuz hk ire pinhan old h ehzde-i n-d-baht n kld terk-i tc taht Na'inde lem har olup bir zge dvn old h Nice klh u kelleler yir deh elinden silleler Gl gibi tenten hlleler soyund ryan old h
Her kanks sultn ise biz bende4 ferman ana

kil dimez kim bu anun yolnda kurban old h
M ersiyenin tamam iin bk. sen, s. 168. 2 Hammer, VII, s. 197; M elm ed Murad, IV, s. 149. 3 Eton, s. 158. D anim end, D e la Croix'in de ayn iddiay ileri srdn belirtir; bk. III, s. 144. ^ M ehmed Murad, IV, s. 149. 5 N a ma, I, s. 18. 6 Solakzde, s. 621.
103
Ali Fuad Trkgeldi, hdiseyle ilgili olarak Sultan Read'la aralarnda geen bir konumay aktarr: "Bir hafta da Ayasofya Camiinde selam lk icra buyurulsa, hem orada ecdad- izamnzdan Selim -i Sni, M urad- Slis ve Mehmed-i Slis hazertnn gayet kymettar trbeleri vardr; selamlktan sonra onlar da ziyaret buyurulmu olur dedim. Cevap olarak bana 'Ben yle on yedi kardeini bir gnde ldrten adamn trbesine ziyarete gitmem' dedi"'. Sultan Read'n bu ifadesi, aradan yzyllar gemesine ramen hdisenin tesirinin hl srdn gstermesi bakrmndan ilgintir. T. III. Mehmed'in, Olu Mahmud'u Katli Tahta getiinde 19 kardeini birden idam ettiren Sultan III. Mehmed, saltanatnn son senesinde olu ehzade Mahmud'u da ayn akbete urata cakt. Kaynaklardan edindiimiz bilgiye gre ehzadenin ldrlnn iki ana sebebi olabilir. Birinci sebep, ehzade Mahmud'un, o sralarda devletin uramak zorunda olduu Celli isyanlar ve ran seferi hususunda kendisini ne karp ordunun bana gemek istemesi ve bu sebeple padiahta ehza denin erken bir taht kavgas verecei eklinde tereddtler uyandrm olmasdr^. kinci sebep ise ehzadenin bir eyhle^ mektuplam olmas iddiasdr. Tarih kitaplarnda yer alan malmata gre ehzade Mahmud meayhtan biriyle mektuplaarak kendisinin tahta ne zaman geeceini renmek istemi, eyh de ona bir muska yazarak pek yaknda tahta geeceini ve bu muskayla padiaha fenalk ras edileceini cevaben bildirmitir. Uzunarl'nn yayn lad bir vesikaya gre ehzadenin veya annesinin eyhle mektuplamas bir kereye mahsus olmayp bir sre devam etmi ve keyfiyet padiah tarafndan renilerek bu iin takibi iin casuslar grevlendirilmitir^. M ektuplardan birinin Kzlaraas Abdrrezzak Aa tarafndan ele geirilip padiaha arzedilmesi sonucu ehzade Mahmud, annesi ve eyh hakknda tahkikata
^ B k. Grp ittiklerim, 4. bask, Ankara 1987, s. 113, ^ Sonradan padiah olan ehzade Ahmed'in, aabeyi Mahmud'a, padiahn bu tutumundan honut olm adn bildirdii, aabeyini pervaszca konumaktan vazgeirm ek istediyse de baanl olam ad rivayet edilmektedir; bk. M ehmed Zeki, s. 300; Danim end, III, s. 220. 3 Bu eyh. Mderris San Abdurrahman isminde bir ahstr. Padiah, Kazasker E sad Efendi ve A hizde'ye eyhin durumunu sorar. E s ad Efendi, eyhin Kur'n- Kerm'in baz ayet lerini kendine gre te'vil ettiini, ahireti, cennet ve cehennem i, sevap ve gnah inkar et tiini belirtip "byle zndk grmedim" diye cevap verir v e ekler; "Kusur-u aklnda eeri
phe yok.fe-amma daire-i tekliften hari olacak kadar mecnun deil idi. Zu'munca hayli idare-i bahs eyledi. Mecnun te'vil-i nususa kadir olmaz. Zndk ise ba'del ahz tevbesi makbul olmayub bila tehir katli vacib olmakla..."', bk. Hammer, VIII, s. 32.
^ . H. U zunarl, "nc Mehmed'in olu ehzade Mahmud'un lm". Belleten, c. X X IV , say 94, s. 266.
104
balanm, yaklak bir ay sonra da ehzade idam edilmi, dier ikisi de denize atlmak suretiyle ldrlmtr (27 Zilhicce 1011/7 Haziran 1603)'. ehzade Mahmud'un idam hakknda vaka tarihinde stanbul'da Ingiltere bykelisi olarak bulunan Henry Lello'm n raporunda nemli ve kymetli malmat yer almaktadr. Rapora gre hdisenin cereyan yledir: ehzade M ahmud, babasnn devlet ilerini ynetm ekte yetersiz olduunu, devletin tamamen byk annesi valide sultan tarafndan sevk ve idare edildiini grmekte, bundan annesine dert yanmaktayd. Annesi, olu nun ve kocasnn akbetinin ne olacan bir eyhe sorma gereini duydu. Gelen cevab mektup, yanllkla ehzadenin annesine deil de ihtiyar valide sultana verildi. Valide sultan padiah kkrtarak bu iin zerine eilmesini temin etti. Padiah ehzade Mahmud'u artarak sorguya ekti; ancak ehza denin olup bitenden haberi yoktu. Bunun zerine annesi sorguya ekildi. Olunun istikbalini renmek zere kendisinin bir eyhe bavurduunu, eh zadenin keyfiyetten haberdar olmadn sylediyse de padiah ikna edemedi. O gece ehzadenin annesi ve bu ie bulatklar tahmin edilen otuz kii uvala konup denize atld. Padiah, oluna ne yaplmas gerektiini tayin etmek zere eyhlislam (Ebulmeymin Mustafa Efendi) ard. eyhlislamn, ehzade Mahmud'un aleyhinde ahit ve delil bulunmakszn ldrlmesinin caiz olamayacan ne srd bununla beraber padiahn ancak olunun lmyle huzur bulacan grerek fikrinde srarl olmad ve ehzadenin katli iin fetva verdii ifade edilmektedir^. eyhlislam Ebulmeymin Mustafa Efendi'nin fetva verdiine dair baka kaynaklarda bir malmat bulunmamaktadr. (^Gerek Osmanl kaynaklarndan ve gerekse ngiliz elisi Lello'nun rapo rundan edindiimiz bilgiye gre ehzade Mahmud'un, validesinin emriyle hareket eden babas III. Mehmed'in tutumundan, i ve d baarszlklarndan mteessir olduu ve ran seferine bizzat kendisinin komutanlk etmek istemesi sebebiyle padiahn olundan phe ettii anlalmaktadr. Tarih kitaplarnn on alt, Lello'nun onsekiz veya ondokuz yalarnda olduunu belirttikleri ehzade M ahmudun, babasn hal edip yerine gemek istediine dair delil veya kuvvetii emare bulunmamaktadr. Lello'nun mtalaasnda yer alan bilgi
' P eev, II, s. 281; Hammer, VIII, s. 31; D anim end, III, 220; U zunarl, O sm anl Tarihi, III, s. 115; Lamartine, IV , s. 1047. ehzade M ahmud ehzade- Camiinin mihrab nne defnedilm itir. Sonradan zerine bugnk trbenin yap ld anlalmaktadr. ehzade Mahmud Trbesi, ehzade Cam iinin haziresinde v e Rstem Paa Trbesinin kuzeyinde yer alan alt kenarl ak bir trbedir. Sonralar stunlarn aralar kapatlarak kapal bir trbe haline getirilmitir; bk. nkal, s. 184.
2 The Report o f Lello, Babli Nezdinde nc ngiliz Elisi Lello'nun M uhtras, ev.
Orhan Burian, Ankara 1952, s. 57-59.
105
doru se eyhlislam Ebulmeymin Mustafa Efendi ehzade aleyhinde delil ve ahit olmad iin nce fetva vermemi bilhare padiahn i huzuru iin kati fetvasn vermitir. ehzadenin herhangi bir isyan szkonusu olmad gibi fitne ve fesadn gereklemesi de tahakkuk safhasnda deildir'. 5 . II. Osman'n, Kardei Mehmed'i Katli Bilindii zere Sultan I. Mustafa akl dengesizlii sebebiyle clsundan ay sonra hal edilerek yerine I. Ahmed'in byk olu henz on drt yan daki II. Osman padiah ilan edilmiti. III. Mehmed'in olunu ve on dokuz kardeini katlinden bu yana karde katli uygulamas grlmemiti. Hi p hesiz bunda gnahsz ehzadelerin kitle halinde ldrlmesinin kamu vicda nnda brakt derin tesirin rol bykt. II. Osman tahta ktnda amcas M ustafa ve kardeleri Mehmed, Bayezid, Sleyman, Kasm ve brahim'i sz konusu tesirin de etkisiyle ldrtmemiti. II. Osman Lehistan seferine kaca srada her ne hikmete mebni ise'^ kardelerinin en by olan ehzade Mehmed'i bertaraf etmeye karar verdi. Padiah, def-i dada-i fitne iiri^ eyhlislam E sad Efendi'den kardeinin katline dair fetva istediyse de E sad Efendi padiahn bu isteini slm hukukuna aykr bularak reddetti^. Padiah bu defa Rumeli Kazaskeri Takpr!zade Kemaleddin Efendi'den fetvay vermesini istedi. Kemaleddin Efendi eyhlislam lk midiyle^ padiahn isteine uyarak ehzade M ehmed'in ldrlebileceine dair fetva vermekten ekinmedi^. Burada
'CAkgiindz, Osmanl Kanunnmeleri, II, 21. Hammer Tarihini tercme eden M ehm ed At, bilindii zere sk sk mverrihin O sm anllar hakkndaki m enfi grlerini belirtip tashihe alr. Ancak bu hadisede "Ondokuz kardeini ldrm hulunnn silsile-i cinayetini olu kanyla tevih etmek lazm gelirdi" diyerek padiah sert ekilde tenkit etmektedir; bk. Hammer, VIII, s. 3 1 'deki 1 numaral dn.) [M ehm ed] K am il Paa, Tarih-i Siyas-i D evlet-i A liyye-i Osmaniyye, c. II, [stanbul] 1325, s. 30. 3 N a m a, II, s. 188.
^ P eev, II, s. 375. eyhlislam E s ad Efendi, II. Osman'n asilerce ldrlm esini m te
akip padiahn cenaze namazna itirak etm em i v e hatta b y lece istifa etm i sayld iin meihat makamna Rumeli kazaskerliinden mazul Zekeriyazade Y ahya Efendi tayin edilm i ve sultann cenaze namazn da o kldrmtr; bk. Danim end, III, s. 312. ^ M ehm ed Zeki, s. 308. ^ Solakzde, s. 700. Abdlkadir zcan, Kemaleddin Efendi'nin kazasker v e byk bir din lim i olduunu, zulm e rzann zulm olduunu b ild iin i ifade etm ekte. ehzade M ehm ed'in katledilm esinin hukuka uygun bulunduunu m a etmektedir; bk. "Fatih'te nizm - lem dncesi", TM, say 3 (M ays 1994), s. 19.
106
dikkati eken husus padiahn kardeini ldrtrken artk hukuk bir destek arama mecburiyetini hissetmesidir. Padiah elde ettii bu fetvayla ehzade Mehmed'i Peev'ye gre bil sebeb ve b-mcib^, Nama'ya gre nhakyere gaddarane bir ekilde^ ldrtt (18 Safer 1030/12 Knun- sni 1621)3. ehzade Mehmed'in kati hkmn duyunca "Osman, Allah'dan dilerim ki mr- devletin berbad olub, beni mrmden nice mahrum eyledin ise sen dahi behrem end olm ayasn. " eklinde beddua ettii rivayet edilir^. Osmanl tarihilerinin de ak olarak be lirttikleri zere ehzadenin ldrlmesi iin geerli hi bir sebep bulunmamak tadr. Esasen eyhlislam E sad Efendi'nin katle fetva vermemesi ve hatta padiah bu fikrinden caydrmaya almas^ da bu deerlendirmeyi teyit etmektedir.
V . IV. Murad'n, Kardeleri Bayezid, Sleyman ve Kasm' Katli
IV. M urad tahta getiinde ya ok kk olduundan devlet ilerini uzun sre annesi Ksem Sultan ile dier devlet erkn ynetti. Padiah 21 yana gelene kadar geen bu sre iinde lkede karklklar birbirini kova lad. zellikle payitahtta yenieri isyanlar bitmek bilmiyor ve saray zerinde son derece etkili oluyordu. Bu isyanlarn birinde yenieriler padiaha "ehzadeler bizim efendimiz oullardr. G ayri sana emniyyetimiz kalmad. ..ehzadelere de kyarsn elbette, ehzadeleri karb bize gster" diye bararak nmayi yaptlar. Kastettikleri, IV. Murad'n kardeleri Bayezid, Sleyman, Kasm ve brahim isimli ehzadelerdi. Padiah isyanclar yattrmak istedike kalabaln cesa reti artyor ve isyan daha da byyecee benziyordu. Bu arada "Hnkar eh zadeleri bomu. " gibi szler yaylyordu. syanclar bu kez kesinlikle eh zadelerin kendilerine gsterilmesini istemilerdi. IV. Murad da aresiz kalarak kardelerini kalabala gsterdi. ehzadeler olan bitenden rahatsz olduklarn belli ederek:
"Bizden ne istersiz? Bu ke-i uzlette kendi halimize m egul iken halimize komayub nmmz almak bizi lisana getrmek nindr?
Peev, II, s. 348. ^ N a'm a, II, s. 188. 3 D anim end, III, s. 279; U zunarl, Osmanl Tarihi, III, s. 129-130. ehzadenin ldrlm esinde Kzlaraas Sleyman Aa'nn padiaha yapt telkinlerin de etkisi bu lunduuna iaret olunm aktadr; bk. inasi A ltunda, "Osm an II", M , c. IX, s. 445; M ehmed M urad, V, 67; Porter, s. 186. 4 N a'm a, II, s. 188; Kmil Paa, n , s. 30; M ehmed Zeki, s. 309. 5 M ehmed Zeki, s. 308.
107
Yoksa bizi miittehem idb sebeb-i izaat m olmak istersiz? Allah'dan korkmayub padiah hazretlerinden haya etm eyb byle tuyan idersiz. Allah Teala akna bizi halimize kon ki bize sizin himaye ve hirasetiniz gerekmez. "
eklinde karlk verdiler. Ancak zorbalar bu szlere aldr etmeyerek padiahtan ehzadelerin hayatlarna dokunmayacana dair kefil istediler. Bunun zerine eyhlislam Ahizade Hseyin Efendi ve Veziriazam Receb Paa ehzadelerin hayatlar zerine padiaha kefil oldular'. Padiaha kefil is temek ve ona binlerinin kefil olmas ok dikkat ekici bir husustur. Bu hdise hi phesiz IV. Murad zerinde derin tesirler brakacakt. Revan'n alnmasn mteakip ehrin fetihnamesiyle birlikte Kapclar Kethdas Salih Aa ile Musahip Beir Aa, padiah tarafndan stanbul'a gnderilmiti. Bu ikisi yanlarnda stanbul kayrnakam Bayram Paa ve Bostancba Due Mehmed Aa'ya hitaben yazlm gizli bir hatt- hmayun dahi tamaktaydlar. Hatt- hmayunun konusu, her ikisi de yirmi be yanda olan ve baka anneden domu bulunan ehzade Bayezid ve ehzade Sleyman'n idam edilmeleriydi^. Halk darda Revan'n fethini kutlarken sarayn iinde ehzade Bayezid ve ehzade Sleyman boulmak suretiyle ldrldler (12-13 Rebiylevvel 1045/26-27 Austos 1635 Pazar/Pazartesi gecesi)^. ehzadeler, halkn tepkisinden ekinildii iin gizlice babalar Sultan Ahmed'in trbesine defnedilmise de durum ksa srede ortaya km halk- leme bis-i ihtilal olmutur^. ehzadelerin idamnn bu kadar ertelenmesinin sebebi halkn tepkisini ekmeyecek bir zaman ve usul bulunmas kaygsyd. Fetih hdisesi uygun zaman olarak deerlendirilmi ve nee iindeki halkn bundan fazla etkilen meyecei umulmutu. Ancak ehzadelerin katli vak'as halka s-i tesir ederek
^ M ehmed Zeki, s. 323-324; Uzunarl, Osmanl Tarihi, III, s. 184-185; Danimend, III, s. 366. 2 IV. M urad'n, Topkap Sarayn koruyan bostancbaya hitaben yazd em irnam e yledir: "Sen ki bostancbasn. Bayram Paa'ya bir ahval emrim olmudur. terye
adamlar ile koyuveresin, yle ki koyuvermiyesin vallah cmlenizi katl-i m iderim, yle bilesin"-, TSA , E. 7012/4. Bk. E k V.
3 N a'm a, III, 274; Peev, ehzade Sleyman' bir ok kez grdn, ehresinin soluk olup ldrlm e korkusunun yznden belli olduunu sylem ektedir; bk. II, 348; Hammer, IX, s. 211-212; Danimend, III, 366; Kmil Paa, II, s. 67-68; U zunarl, OsmanlI Tarihi, III, s. 199; A. H. de G root, "M urad IV ", E I^, c. VII, s. 598; M neccim ba'ya gre hdise Receb aynn balarnda vuku bulmutur; bk. Sahifii'lA h b r ,m ,s . 671. 4 N a ma, III, s. 274.
108
eyym- ehryin duman ve m eserret yerine lm ve kasvet ile gemitirK Bu teessrn yabanc lkelere de aksettii ifade edilmektedir. Gerekten de Fransz trajedi yazar Jean Racine (1639-1699) B a ja zet isimli manzum piyesinde ehzade Bayezid'in idamn ilemitir^. Bylelikle IV. M urad'm Kasm ve brahim isim lerinde iki kardei kalmt. Yukardaki hdisenin cereyanndan iki sene sonra, Badat seferine kmaya hazrlanan Sultan Murad bu defa da ana-baba bir kardei olan ehzade Kasm' da idam ettirdi (2 evval 1047/17 ubat 1638)^. damn yine herkesin nee iinde olduu bir zam anda, bir kurban bayramnda'* gerekletirilmesi dikkati ekmektedir. Padiah'n lm deinde, sa kalan son kardei brahim'in ldrlmesini emrettii ancak bu emrin yerine getiril medii ifade edilmektedir^. Hammer'den kaynaklanan bir iddiaya gre IV. Murad, amcas I. Mustafa'y da zehirletmek suretiyle ldrtmtr. Meczub olmasndan dolay iki defa hal edilen Sultan Mustafa'nn nc defa tahta kma ihtimali bulunmadna gre Hammer'in bu beyan salt bir iddiadan ibaret gzkmektedir^.
Y. III. Osman'n, Amcazadesi ehzade Mehmed'i Katli OsmanlI tarihinde grdmz son karde katli uygulamas Sultan III. Osman'n, amcazadesi ehzade Mehmed'i ldrtmesidir. III. Osman yz seneyi akn bir zamandr uygulanmayan karde katlini devlet adamlarnn m uhalefetine ramen tekrarlam aktan geri durmam tr. Sultan Osman, hanedann en yals olmas dolaysyla elli be yanda tahta getiinde sarayn kapal odalarnda geen bir mrn olumsuz izlerini de beraberinde getirmiti. Son derece pheci, asabi, kararsz, sevgisine ve gazabna inanlamayacak bir kiilie sahipti. ehzadeleri bertaraf etmek istediini herkes biliyordu'^. Padiah, kendisine zellikle rakip olarak grd, ok iyi yetimi, yksek meziyetlere sahip olan krk iki yandaki ehzade Mehmed'i bertaraf etmeyi kararlatrm ancak Sadrazam Hekimolu Ali Paa bu
< Kmil Paa, U, s. 68. 2 Bk. Danimend, III, 366; ayrca bk. "Racine (Jean)", Meydan-Larousse, c. X, s. 417. 3 M neccim ba Ahmed Dede, III, s. 673; Hamm er, IX, 237; D anim end, III, s. 371; U zunarl, Osmanl Tarihi, III, 199; de Groot v ak a tarihi olarak 23 Zilkade 1047/8 N isan 1638 tarihini vermektedir; bk. s. 598. Baysun da ayn tarihi nakletm ektedir; bk. "M urad IV", M , c. VIII, s. 634. 4 M ehmed Zeki, s. 339. 5 M ehmed Zeki, s. 340. Bk. IX, s. 291. ^ M ustafa Niri Paa, III-IV, s. 54-55, 324,
109
dnceye kar km ve bu sebeble azledilmitir (7 aban 1168/19 Mays 1755)1. Sultan Osman bu dncesini gerekletirmek zere uygun bir zaman ancak yaklak iki sene sonra bulabilmi ve devrin sadrazam Bhir Mustafa Paa'nm da katksyla ehzade zehirlenmek suretiyle^ ldrlmtr (Knun- evvel 1170/Aralk 1756). Bu kati hdisesinde sadrazamn dahli bulunduu ksa bir sre sonra yi olunca padiah, halkn tepkisini de dikkate alarak sadrazam azletmek zorunda kalmtr. ehzade Mustafa'nn (III. Mustafa) da byle bir akbetten kendisini korumak amacyla ila kullanmaya baladndan bahsedilir^. III. M ustafa tahta getiinde kardei ehzade M ehmed'in lmnde rol olan Bhir Mustafa Paa'y idam ettirmitir^.
Uzunarl'nn naklettii bir rivayete gre ehzadeleri ldrtmek isteyen III. Osman, ilk olarak Hekimolu Ali Paa'ya meseleyi am, fakat Ali Paa buna iddetle kar knca kzarak "min" demi, bunun zerine Ali Paa da "Hainlii katillie tercih ederim" diye karlk verm itir; bk. Osmanl Tarihi, IV/I, 338 dn. 1; a. mlf. Osmanl Tarihi, IV/II, 378; ayrca bk. Altunda, "Osman III", M , c. IX, s. 449. 2 "...hiru'l emr 1170 Rebi'unda mesmmen ehid olmutur , bk. M stekmzde Sleyman Saadeddin Efendi, Tuhfet'l-Hatttn, stanbul 1928, s. 384 3 Altunda, "Osman III", s. 449; Aktan, agm. 11/53, Uzunarl, Osmanl Tarihi, TV/, s. 340
^ Osmanzde Tib Ahmed, eserinde ehzade Mehmed'in Bhir M ustafa Paa'nm da dahliyle ldrldn aadaki ekilde ma etmektedir: " Cem Sultan' Frengistan'da ehid eden Koca Mustafa Paa misill bu hanedana eyledii hyanetin mczt, icra- beer, el-ktil bi'l-kati fehvasnca makam- ser-i hainn olan senk-i ma'hd bu ayp ile musalla ve ibretnm klnd"-, Hadkat'l VUzer, ikinci zeyl, (Tpk basm: Freiburg 1969), s. 12.
NC BLM
KARDE KATL UYGULAMASINI DOURAN SEBEPLER
I. L SSTEM VE BUNUN DOURDUU SONULAR
l kelimesinin Ouz destannda, len ve davetlerde hangi hanedan mensubunun, at veya koyun etinin neresinden yiyebileceini gsteren bir kavram olarak kullanld grlmektedir^ Trkede lemek kknden iki kelime tremitir: l ve lij^ Anlam itibariyle her ikisi de pay demektir. Kagarl Mahmud, lk'n pay karl olduunu belirtirken, l' budun arasnda pay ayr eklinde daha geni kapsaml tarif etmektedir^. Kutadgu Bilig'de de l, lk ve lg kelimeleri pay, nasip ve ksmet anlamlarnda yaklak 73 beyitte kullanlmtr^. Eski Trk kamu hukukunda ise l kelimesinin zel bir anlam vardr. Eski Trklerde hkimiyet anlay konusunu ilerken, hkimiyetin han slalesi iinde belirli bir kiiye deil ailenin tmne ait olduu ve veraset yoluyla tm aile efradna intikal ettii belirtilmiti. Han ailesinin mterek mal gibi telakki olunan lkenin bu hanedan yeleri arasnda taksim edilmesine de l sistemi denmektedir. Bu sisteme gre devletin banda bir byk han olmakla birlikte devletin topraklan aile yeleri arasnda pay edilmektedir. l sisteminin ktisad boyutundan'^ sarfnazarla meselenin siyas mahiyetine biraz daha eilmek gerekir. Eski Trk geleneinde fethedilen yeni topraklar hkmdarn kendi mlk saylr ve bu topraklar hkmdarn oullar ve hanedann dier yeleri arasnda taksim edilirdi. Bazen lkelerden ibaret olan bu hisselere in ad verilirdi^. Bu inler zamanla daha kk alt birimlere ayrlarak lke yaklak yz yz elli sene iinde kk paralara blnr; bir sre sonra bu kk blmlerin beyleri ile in sahiplerinin kar karya gelmeleri kanlmaz
* "Bir toy yaplaca zaman iki at kessinler. A t on iki paraya ayrlabildiinden bir at
Bozoklara, dier at da oklara versinler. Boyuna yakn olan bir arka kemii, arkaya yakn olan srt omurgas ve bir sa kol padiahn ve milletin bynn hissesi olmu tur. Dier paralar ise her boya ve Ouz'un oullarna has l olarak ayrlp verilmitir. Ta ki hi kimsenin bakasnn payn yemeye hakk olmasn"; bk. Togan, Ouz Destan,
52; l kelimesinin bu anlam da kullanlmas hususunda ayrca bk. A bdlkadir [nan], "Orun ve l meselesi", THTM, c. I, (1931), s. 121-133. 2 Bk. Divan Lgat-it Trk Tercmesi, I, s. 62. 3 Bk. Arat, s. 505. ^ Bu hususta bk. M. Fuad Kprl, "Ortazaman Trk-slm feodalizm i". Belleten, c. V, say 19(1941), s. 319-334. 5 A. Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1970, c. I, s. 286; nalck, "Osm anllar'da saltanat veraseti usul", s. 83.
114
olurdu '. Byk ordular da zamanla klr ve merkezi idare zayflard. Merkezi idarenin zayflamas sadece asker sahada deil her alanda kendini gsterm ekteydi. Buna gre Trk idare sistem inde srekli bir adem-i merkeziyeti karakterin bulunduu sylenebilir^. Bu keyfiyet de bir asr iinde yeni yeni devletlerin kurulmasna zemin tekil etmitir. Bat monarilerinde de zaman zaman grlen ve adna "diviso legitima" denilen l sistemi, tabiat gerei ou kere devletin birlik ve btnln paralamaktayd. lk Germen "barbar krallklar"nn ksa zamanda paralan masnn sebeplerinden biri de bu uygulama idi^. Charlemagne (l. 814) da, Karolenj mparatorluuna bal devletleri olu arasnda paylatrm, lmnden sonra imparatorluun birlii ksa srede bozulmu ve dalmaya yz tutmutu^. Bununla birlikte l sistemi, merkezi idarenin d tesirler se bebiyle inkraza urad dnemlerde bir sigorta vazifesi grmekte ve devletin yeniden tekiltlanmasn kolaylatrmaktadr. stikrarl bir devlet tekiltnn hkm srd dnemde devletin eitli blgelerinin banda bulunan hanedan mensuplan, birer melik olarak en yksek otorite olan byk hkm darn idarecileri gibi farzedilmelidir. Nitekim Sultan M elik ah'n lm (485/1092) ile Seluklu Devletindeki istikrar zedelenmemi; devletin btn l bozulmamtr. li. Kl Arslan lkeyi on bir oluna bltrd halde Anadolu on bir devlete ayrlmamtr. Ancak son tahlilde, merkezi idare zel likle d tesirler yznden ortadan kalkmaya yz tuttuunda ve lkenin bam szl tehlikeye dtnde devletin l sistemi nedeniyle paralanmasnn kolay hale geldii sylenmelidir^. Ouz destan, l sisteminin Trk tarihinin ilk devirlerinden itibaren uygulandn gstermektedir. Alt oluyla birlikte dnyay fethettikten sonra yurduna dnen Ouz Kaan, byk olu Bozoklar'a lkenin bir ksmn ve kk olu oklar'a da lkenin dier ksmn verir^. Bir dier mi tolojik kaynakta ise baka bir rnee rastlanmaktadr. Hakan Kanl Yav,
Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 297; Laszio, agm. s. 46. ^ Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 300. 3 Bk. "lJ], AnaBritannica Genel Kltr Ansiklopedisi, c. XXI, s. 467. 4 Arslan, s. 238. ^ brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, 4. bask, stanbul 1986, s. 351.
^ "(Ouz Han'm) alt olu bir gn ava gittiler. Tesadfen altu bir yayla altn ok buldu lar. Hep beraber bunlar kendi dileine gre aralarnda paylatrmas iin babalarna ge tirdiler. Ouz yay e paralayp daha byk oluna, oku da kk U oluna verdi. yle karar verdi: Yay verdiklerinin yeri daha stte olsun ve orduda sa kolu tekil etsinler. Kendilerine ok verdiklerinin yeri daha altta olup sol kolu tekil etsinler. Zira yay padiah gibi hkmeder; ok ise ona tbi bir elidir Onlarn yurdunu da buna benzer ekilde ayrp tayin etti"; bk. Togan, Ouz Destan, s. 48.
115
htiyar dtnde devleti iki oluna paylatrr; Trkistan ve Yang Kend'i Mur Yav'ya, Tala ile Sayram' Kara Alp Arslan'a verir. Bir ka sene sonra da Mur Yav kardei Kara Alp Arslan' bertaraf ederek lkeyi tekrar bir letirir*. Bir dier rnekte ise Attila'nn lm zerine olundan en by Ellak tahta gemeye hazrlanrken kardeleri Dengizik'le Irnek imparatorluktan hisse talebinde bulunurlar ve aralannda taht kavgas patlak verir^. yz sene tarih sahnesinde kalan Seluklu Devletinde l sisteminin tesiriyle vuku bulan saysz taht kavgasna rastlanmaktadr. Osmanllann bu taht kavgalarndan etkilendikleri ve Seluklular dnemini ok iyi tahlil ettikleri anlalmaktadr. OsmanlIlardaki karde katli uygulamasyla l sistemi arasndaki ilikiyi vurgulayabilmek iin Seluklularda grlen taht kavgalar zikredilmelidir. Seluklu Devleti daha kurulduunda l sistemine gre tak sim edilmiti. Turul Bey byk sultan sfatyla Niabur'da kalyor, ar Bey, melik sfatyla hkmet merkezi Merv olmak zere Ceyhun, Sarahs ve Belh ehirlerine kadar uzanan lkelere sahip oluyordu. Herat merkez olmak zere Bst, tsfzar ve Sistan'a kadar uzanan blge de nan Bey'e verilmiti. Seluklu Devleti bu ekilde e taksim olunmu, her bir melik kendi bl gesinde adna hutbe okutmak, para bastrmak gibi egemenlik unsurlarna sahip olmakla birlikte byk sultan olan Turul Bey'e tbi bulunmaktayd^. Byk Seluklu Devletinde Turul Bey 455/1063'te ld zaman Turul Bey'in halefi ve ar Bey'in olu Alparslan, Seluklu tahtn elde edebilmek iin Arslan Yabgu'nun olu Kutalm'la savamak zorunda kald. 459/1067'de Kirman meliki olan kardei Kavurd Bey'in isyanyla karlat. Alparslan'n ldrlmesinden sonra yerine geen olu Melikah taht iddi asyla tekrar ayaklanan amcas Kirman meliki Kavurd'u yenerek ldrtt (465/1073). Melikah'm kardei Tutu, Suriye'de faaliyet gsteren Atsz' ldrerek Suriye Seluklu Devletinin temellerini att. Melikah'm lmnden sonra Seluklu mparatorluu taht kavgalar ve meliklerin bamszlk emel lerinin glenmesi sonucu paralanma srecine girdi. M elikah'm hanm Terken Hatun be yandaki olu Mahmud'u sfahan'da sultan ilan ederken Melikah'm byk olu Berkyaruk, Nizamlmlk taraftarlarnca Rey'de tahta karld. Dier taraftan Rakka'y ele geirerek sultanln ilan eden Tutu, Berkyaruk'a yenilerek ldrld (488/1095). Berkyaruk'un kardei Gence meliki Muhammed Tapar ayakland ve drt yl sren taht kavgas imparator luun bat blgesinin ikiye blnmesiyle sonuland (496/1103). Tapar,
* Ebulgazi Bahadr Han, s. 65; gel, Trk Mitolojisi, s. 241. 2 Gyula Nemeth, Attila ve Hunlar, ev. erif Batav, Ankara 1982, s. 116. ^ Turan, Seluklular Tarihi, s. 107; ayrca bk. Toktam Ate, Osmanl Toplumunun Siyasal Yaps (Kurulu Dnemi), stanbul 1982, s. 53.
116
Berkyaruk'un lmnden sonra sultan ilan edilen II. Melikah' tahttan indi rerek imparatorluun bana getiyse de devletin btnl artk zedelenmiti. Tapar'n lmnden sonra olu Mahmud sultan ilan edildiyse de Horasan'da kendi sultanln ilan eden Sencer'in kuvvetleri karsnda tutunamayarak tahttan indirildi ve Sencer sultan oldu. Sencerin lmyle Byk Seluklu mparatorluu da dald. Kirman, Irak ve Suriye Seluklularnda da bir ok taht kavgas yaanmtr. Kl Arslan'm lmnden sonra Anadolu Seluklu taht bir sre bo kald. Kl Arslan'm byk olu ehinah, Muhammed Tapar'n yannda tutsakt. Kl Arslan'm kk olu Turul Arslan ise annesi tarafndan sultan ilan edilmiti. ehinah bir sre sonra serbest kaldysa da dief kardei Mesud tarafndan bertaraf edilerek Seluklu tahtna Mesud geti (510/1116). M esud'un yerine geen olu II. Kl Arslan saltanatnn ilk senelerinde kardei ehinah'la savamak zorunda kald. Kl Arslan'm 582/1186'da lkesini on bir olu arasmda paylatrmas taht kavgalarnn bsbtn art masna ve devletin zayflamasna yol at. Sultan II. Kl Arslan'm Anadolu Seluklu Devletini 11 olu arasmda paylatrmas, l sisteminin vurucu bir rneidir. Kendisi sultan olarak Konya'da bulunmakta, oullar ise hissele rine isabet eden blgelerde sultan nvann kullanmak dnda btn hkimiyet unsurlarna sahip olarak hkm srmekteydiler'. Kl Arslan'm yerine geen kk olu Gyasettin Keyhsrev dier kardelerine sultanln kabul ettiremedi ve taht Rkneddin Sleymanah'a terketmek zorunda kald (592/1196). Sleymanahm lm zerine ya kk olan olu Kl Arslan ok ksa bir sre tahtta kalabildi. Yukarda ad geen Gyaseddin Keyhsrev Kl Arslan' devirerek ikinci kez Seluklu tahtna geti (602/1205). I. Alaaddin Keykubat ve II. Gyaseddin Keyhsrev'in lm lerinden sonra Seluklu tahtna on bir yandaki olu II. zzeddin Keykavus karld. Bu sultan takiben oullar zzeddin Keykavus, Rkneddin Kl Arslan ve Alaaddin Keykubat, 1249-1257 tarihleri arasna denk den Mool hkimiyeti dneminde Anadolu Seluklu Devletini ayn anda ynettiler^. Alaaddin Keykubat'n lm zerine balayan taht kavgasn neticede Rkneddin Kl Arslan kazand. lhanl hkmdar Ahmed Tekdar Han, Seluklu lkesini III. Keyhsrev ile II. M esud arasnda paylatrd (681/1282). Tekdar' ldrerek lhanl tahtn ele geiren Argun, II. Mesud'u tek bana sultan atad ve III. Keyhsrev'i ldrtt. Bu devirde artk Seluklularn i ileri baka devletlerin eline gemi ve bamszlk yitirilmiti.
^ Turan, Seluklular Tarihi, s. 135-136. 2 Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, s. 12.
KARDE KATL UYGULAMASINI DOItRAN SEBEPLER
117
lkenin l sistemi gereince hanedann ortak mal olarak kabul edilmesi ve bunun uzants olarak tayin edilen m eliklerin kendi hkm ranlk sahalarnda emirleri altndaki silahl gle hareket serbestisi iinde yaamalar, Seluklularn kurmu olduklar devletlerin saltanat m cadeleleri iinde paralanmasnn en byk milidir. Saltanat kavgalarnn Seluklu tarihini tekil eden olaylarn yarsn oluturduu belirtilmelidir'. Osmanllar karde katli uygulamasna bavururken hi phesiz Seluklularda yz sene iinde bu kadar fazla taht kavgas ve i ekimenin yaanm olmasndan derinden etkilenmi olmaldrlar. Anadolu beyliklerinde de beyliin hkim olduu toprak paras hkmdar ailesi arasnda taksim edilmekte ve ilerinden birisi "Ulu Bey" olmaktayd. Ulu Bey'in kardeleri veya ocuklar ise sadece "Bey" nvanyla anlmaktay dlar. Bu suretle beyliin aile fertleri arasnda taksim edilmesi gelenei neredeyse btn Anadolu beyliklerinde grlmektedir^. Mentee Beyliinde brahim Bey'in lm zerine beyliin Musa, M ehmed ve Ahmed isim lerindeki karde arasnda taksim edilmesi bunun tipik bir misalidir (1360)^. Anadolu beylikleri srekli taht kavgalar ile varlklarn srdrm eye almlardr. Saltanat mcadeleleri zellikle komu devletlerin beylikler zerinde hkimiyet kurmalarn kolaylatrarak bunlarn tarih sahnesinden ekilmesine sebep olmutur^. Trk devlet anlayn etkileyen M oollarda da l sisteminin uygu land anlalmaktadr. Cengiz Han lmne yakn bir zamanda devleti drt olu arasnda paylatrarak prensliklere ayrmt^. Mool hkmdar DayangHan, lmeden evvel lkeyi on bir olu arasnda paylatrmt (1544). Keza bir dier Mool hkmdar olan Gerestenze, lkesini yedi olu arasmda adna Houna denilen kk prensliklere ayrmt^. Btn bu rneklerden anlaldna gre devletin hanedann mterek mal olduu inanc eski Trk kamu hukukunun kk salm bir dsturudur. Bu anlay ykmak mmkn olmadndan hkmdarn lmn takiben taht kavgalar ortaya kyor, ou kere hanedan yeleri lkeden kendilerine
Ayn fikir iin bk. brahim Kafesolu, Seluklu Tarihi, stanbul 1992, s. 92-93. 2 Zerrin Gnal den, "Anadolu beylilclerinde veliaht tayini", Prof. Dr. Fikret Idtan'a 80. Doum Yl Armaan, stanbul 1995, s. 261. 3 Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, s. 56. 4 den, agm. s. 271. ^ Curt Alinge, Mool Kanunlar, ev. Cokun ok, Ankara 1967, s. 7. Alinge, s. 10.
118
den hisseyi elde etmenin peine dyorlard. Osmanllar bir kenara brakrsak hemen hemen btn Trk devletlerinde lkenin hanedan soyunun mterek mal olmas siyas dsturunun devam, bu inancn ne kadar etkili olduunu gstermektedir. OsmanlIlar da l geleneinden etkilenm ilerdir. Osman Gazi'nin lmnden sonra, Orhan ile kardei Alaaddin arasnda yle bir konuma geer: "Orhan G azi kardeine der: Sen ne dersin? Kardei Alaaddin: Bu vilayet hakkmdr zira ki oban gerektir bu vilayetin halini gre ve baara ve hem ana esbab dahi gerek, mdi esbab oldur kim bu yuntlar padiahun ola ve hem bu koyunlar padiahn ola; imdi bizim ksmet edecek nemiz var ki ksmet edelim. Orhan Gazi eydr: Gel im di ol oban sen ol dedi. Alaaddin eydr: Gel karda atamzn duas ve himmeti seninledir amnn kim kendi zamannda askeri sana komu idi, imdi obanlk dahi senin hakkmdr"^. Bu konum ada dikkati eken husus, lkenin ve beyliin, hanedan ailesinin miras yoluyla taksim edilebilecek bir mal gibi dnlmesi ve her iki kardein de tahta gemede eit derecede hak sahibi kabul edilmesidir. Esasen Osmanl padiahlarnn tahta geme biimleri dikkatle incelendiinde her hanedan yesine ne kma ve tahta geme imkan tanyan bu Orta Asya geleneinin on yedinci yzyla kadar devam ettii grlr^. ehzadelerin sancaklara ve zellikle kurulu devrinde u beyliklerine 'atanmas ve bunlarn oralarda fetihlere girimesi bilinen bir keyfiyettir. te yandan Cem Sultan'n, kardei II. Bayezid'e Osmanl Devletini aralarnda paylam alarn teklif etmesi l sistemi inancnn o devirde bile hl yaadnn bir dier kantdr: Cem Sultan, halas Seluk Hatun araclyla II. Bayezid'e "Anadolu'yu bana ver stanbul taht ve Rumeli senin olsun"^ eklinde bir teklifte bulunmu; II. Bayezid de "L erhm beyne l-mUlk'"^ yani "padiahlar arasnda akrabalk olmaz" (paylama mmkn deildir) fehvasnca bu teklifi reddetmitir.
kpaazde, s. 36. Y ukanda koyu olarak gsterilen ibare N eri'de "Bizim m iras idecek nesnemz yokdur" eklindedir; bk. N er, I, s. 149. 2 Kafadar, s. 137. 2 kpaazde, s. 220. ^ H oca Sadeddin Efendi, Tc't-Tevrh, stanbul [1280] (Tabhane-i mire), c. H, s. 10. A rapa ibaredeki erhm kelim esini m erham et kelim esiyle karlayp bu cm leyi "padiahlar arasmda merhamet yoktur" eklinde tercme etmek pek isabei olm asa gerek tir; kr. zcan, "Karde katli meselesi", s. 23, dn. 69.
119
syan eden ehzadelerin bu fiillerinin arkasndaki itici g, devletin hanedann ortak mal olduu ve l sistemi gerei lkede belli bir hisseye sahip bulunduklar inancdr. syan etmedikleri halde ldrlen hanedan yelerinin ldrlme sebebi ise tadklar kan sebebiyle mevcut padiaha kar potansiyel tehlike arzetmeleridir. Nitekim maalarn az bulan yenieri lerin, padiaha "Allah kardelerinize uzun mr versin, bize balasn eklinde barm alar', padiah st kapal olarak tehdit etmeleri bunun bir dier ifadesidir.
II. FETRET DEVRNN YAANMI OLMASI
Ankara Savandan sonra Osmanl Devletini paralanma durumuna getiren gelimeler, sonraki dnemlerde grlen karde katli uygulamalarna ve Fatih'in mehur karde katline cevaz veren kanun maddesine dayanak tekil etmitir. Bu itibarla tarih ayrntlara fazla girmeden bu dnemde olup biten lerin incelenmesi esas konumuz asndan aydnlatc olacaktr. Yldrm Bayezid, Timur'a esir dtnde en by Emir Sleyman olmak zere sa, Mehmed, Musa, Mustafa ve Kasm adlarnda alt ehzadeye sahipti. Ya kk olmasndan dolay Bursa'da braklan Kasm'n dn dakiler babalaryla birlikte Ankara Savana itirak etmilerdi. Yenilen Osmanl ordusu dalm. Sultan Bayezid esir dm, Sleyman elebi, sa elebi ve Mehmed elebi geri ekilerek Anadolunun muhtelif vilayetlerinde gizlenmeyi tercih etmilerdi. ehzade Musa ile Mustafa nce esir dm sonra serbest braklmlardr^. Timur, gtt siyasete uygun olarak Osmanl lkesini ehzadelere bltrm; herbirisine hkmdarlk alameti olan tu ve klah gibi eyler yollamt. Bylece yaklak on bir sene srecek olan ve fetret devri ya da fasla- saltanat^ ad verilen bir devir balamtr. Sultan Bayezid'in byk olu Sleyman elebi (Emir Sleyman) d tehditleri en aza indirmek amacyla Bizans mparatoru Manuel'le Gelibolu Anlamas'n yapt. Ayrca Venedik ve Cenevizlilerle anlat. Emir Sleyman
* Jean Thevenot, 1655-1656'da Trkiye, ev. Nuray Yldz, stanbul 1978, s. 149; Busbecq, s. 45. ^ U zunarh, Osmanl Tarihi, I, s. 326. ^ M ehmed Zeki [Pakaln], fetret devri veya fasla- saltanat tabirlerini isabetli bulmuyor. Yazara gre fasla- saltanat, padiahsz zamana denilir; bu mddet iinde ise Y ldm m 'n Tim ur'un yannda sekiz ay kadar sren esareti istisna tutulursa, padiahlk makam bir gn bile bo kalmamtr; bilakis fazla olarak drt padiah tarafndan lke ynetilmitir. Fetret devri demek de doru deildir. nk her milletin tarihinde byle grltl gnler pek oktur. N itekim bundan sonra da Osmanl tarihinde pek ok kark, patrtl gnler gelm i, fakat onlarn hi birine fetret devri dem ek doru grlm em itir. Bunun en iyi tabiri "fetret-i ehzadegn" ya da "taht kavgas"dr; bk. Maktul ehzadeler, s. 39.
120
BizanslIlarla yaplan anlama gereince Kartal, Pendik, Gebze, Silivri, Selanik, Tesalya ve dier baz yerleri devlet adamlarnn itirazlarna ramen imparatorlua devretti. Bununla da yetinmeyip kk kardei ehzade Kasm ile kz kardei Fatma'y mparator Manuel'e rehin olarak verdi. Srp despotu Stefan Lazarevi'e de baz tavizler vererek Srplarla dahi anlat*. Bylelikle Sleyman elebi Edirne'de hkmdarln ilan etmi bulunuyordu. Mehmed elebi, Amasya, Tokat ve Sivas civarnda hkimiyet salad. ehzade sa ve Musa, Bursa zerinde hkimiyet tesis etmek amacyla bir sre birbirleriyle mcadele ettiler. Bu ayrntlara girilmeyecek, sadece ehzadelerin birbirlerini ldrmeleri temel Osmanl tarihleri esas alnarak zikredilecektir. lk olarak Mehmed elebi'nin sa elebi'yi tasfiye ettii grlmektedir. sa elebi nce Ege blgesine. Aydn civarlarna ekildi. Saruhan, Mentee ve Aydn Beyleri ile ibirlii yaparak g kazanmak istedi ise de pek ie yaram ad. Son olarak Karamanolu Beyliine snd. Ancak elebi Mehmed'in adamlar tarafndan yeri tespit olunarak Eskiehir'de ele geirilip ldrld^. Edirne'ye geen Musa elebi uzun bir takip ve mcadeleden sonra Emir Sleyman'a galip gelerek hayatna son verdi (813/1410)3. En son olarak M ehmed elebi'nin, Sofya civarnda yaplan bir savata M usa elebi'yi malup ettii grlmektedir (816/1413)^. Abdlvsi elebi tarafn dan 817/1414'de kaleme alnan "Der vasf- ceng-i Sultan M uhammed bM sa v hezmet-i Msa" balkl manzumede Mehmed elebi'nin azndan unlar sylenmektedir-'';
Didi gelm ese yig idi bu karda Nideim geldi Tanr bize yolda
^ Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, s. 328-329. 2 H oca Sadeddin Efendi, I, s. 235; Uzunarl, Osmanl Tarihi, I, s. 333. 3 Tc't-Tevrh ve kpaazde'de yer alan bir icayda gre M usa elebi, Em ir Sleyman'n ele geirilmesini kolaylatran Dncler ky sakinlerine kzarak "Padiahlarn koru yam ayanlarn sonu budur" diyerek ky atee vermitir; bk. H oca Sadeddin Efendi, I, s. 220, 254; kpaazde, s. 82. ^ kpaazde, M usa elebi'nin ldrlmesini "akam adrda maslahat neyse grdler" demek suretiyle ifade etmektedir; bk. s. 84. Tc't-Tevrh mellifi de kat] v ak asn gerekeli olarak anlatm aktadr: mnazi-i mlk, msteclib-i esbb- kelek ol
man def- i zarar- m in zarar- hss iltizam idbferman- sultani birle ol ehzade-i nevcivan zekemn ile nemn-i zindegnden devr ve menzil-i surrn kevr itdiler"; bk.
Hoca Sadeddin Efendi, I, s. 272T* 5 Ayhan Glda, "Fetret devrindeki ehzadeler mcadelesini anlatan ilk manzum vesika", 7Z)A, say 72 (Haziran 1991), s. 108.
121
Veliler himmeti yohsul duas O la bu devletmzn bekas
Vakalar bitirmeden, elebi Mehmed'in, yeeninin (Sleyman elebi'nin olu) gzlerine mil ektirdii de ifade edilmelidir*. Bu noktada fetret devriyle ilgili nemli baz tespitleri belirtmek gerekir. 1) Saltanat mddeilerinin okluu Osmanl Devletini yok olmann eiine getirdi. Osmanl lkesinde kamu dzeni diye bir ey kalmad. ehzadeler taht ele geirm ek iin O sm anhlarm dm anlaryla ittifak yapm aktan dahi ekinmediler. Saltanatlarn salamaya alr, kardelerini bu haktan mahrum ederlerken lkeyi ve devleti bsbtn elden karmalar da kuvvetle muhtemeldi. Ancak komu devletlerin de i meselelerle uramakta olular devleti byk bir tehlikeden korumutu. lave olarak Osmanl Devletinin salam temeller zerinde kurulmu bulunmas da toptan bir k nleyen miller arasmda saylabilir. 2) Fetret devrinde cereyan eden olaylar daha sonralar, karde katli uygu lamalarnn oalmasna zemin hazrlamtr. Fatih, karde katline cevaz veren mehur kanun maddesini benimserken bu devirde olup bitenlerden etkilenmi olmaldr. 3) Fetret devri, l sisteminin nasl uygulandnn tipik bir rneidir. Trk-lhanh-Mool geleneinde mevcut olan bu sisteme gre hanedan men suplar lke zerinde eit haklara sahiptiler. Timur bu gelenei Osmanl Devletine de tatbik etmek istemi ve lkeyi paralara blerek herbirini bir eh zadeye vermitir. Timur'un olu ahruh, elebi Mehmed'in Musa elebi'yi bertaraf etmesinden sonra babasnn tesis ettii kurulu dzenin bozulmasn 818 Zilhicce (1416 ubat) tarihli bir mektupla iddetle protesto etmitir;
"Sultan M ehmed bilsin ki kardelerin Sleyman, sa ve M usa beylerle ihtilaf ve ekimeye dtn tarafmzdan duyulmutur. Sultan onlar tre-i Osmaniye gre fani dnya kaygsndan hals etmitir. Bu yce Allah'n takdiridir; lkin bu tarz bir hareket tre-i lhnye uygun deildir. nk bir ka gnlk dnya devletinin bekas yoktur. Byle eylerin lzumu da yoktur. (Sadi'den bir beyit:
1 Hadise ve sebebi kpaazde tarihinde anlalmaktadr: "Olan stanbul'dan kt, Eflak'a
gitmek istedi. Karin Ovas (Kan^badVmn aknclar heb yanna varub 'Gel beri, biz seninle oluruz' dediler. Aldlar Nikola'ya ilettiler. Sultan Mehmed haber ald, olann zerine yrd. Yannda olan aknclar daldlar, katlar. Olann lalas vard: T e r z ib a Z a a n o s derlerdi. O, olan tuttu, Sultan Mehmed'in eline verdi. Sultan Mehmed dahi gzlerin karttrb Bursa'ya gnderdi"', bk. kpaazde, 86. Tc'tTevrh'te de gze mil ekmenin "slah- mlk" iin yapld belirtilmektedir; bk. Hoca
Sadeddin Efendi, I, s. 276.
122
Bir dne eken karncay dahi incitme/nk can vardr karncann da). Siz de Kara Yusuf ve evlad ile boutunuz derseniz o karde kavgasna benzemez Onlar ekiya ve dinsizdiler" K
Mehmed elebi bu mektuba yle cevap verir: "Sylediklerinize uymak isteriz amma, Osmanl D evletinin kuru luundan beri bu i tecrbelerle tre olarak yerlemitir. Saltanat or taklk kabul etmez. Sadi'nin iirini zikrediyorsunuz. Biz de baka bir iirini hatrlatalm: ki dervi bir kilime sar/Lakin iki padiah bir iklime smaz- Bu karklklar dolaysyla Selanik gibi Mslmanlar tarafndan fethedilen lkelerin slm'n elinden ktn gryoruz. Niye biz bu fitne hikayeleriyle uraalm''^. 4) ehzadelerin her biri kendi blgelerinde egemenlie sahip devlet bakanlar] olduu iin aralanndaki bu mcadeleler sava hukuku erevesinde cereyan etmitir. Bu itibarla ldrme vakalarn bu erevede deerlendirmek gerekmektedir. III. DI TESRLER VE EHZADE REHN MESELES zellikle ilk devirlerde Osmanl ehzadelerinin isyanlarmda Bizans'n rol gze arpmaktadr. Bizans mparatorluu her frsatn bulduunda Osmanl Devletindeki i karklklar krklemi ve kendi em niyetini bu yolla salamaya almtr. Buna benzer bir durum Trk tarihinde daha nceleri de yaanmtr^. Bizans'n iini kolaylatran bir husus vardr ki bu da Osmanl ehzadelerinin Bizans'a rehine ve teminat olarak verilmesidir. ehzadelerin komu devletlere rehine olarak verilmesi konusunda mstakil bir kaynaa
* Feridun Bey, s. 150. Feridun Bey Mneatnda yer alan ahruh Mirza'nn ve buna cevaben M ehm ed elebi'nin yazd iddia edilen mektuplarn mevsukiyeti, eserde yer alan dier belgelerde de olduu zere ilim aleminde tartmaldr. Bunlarn bir ksm nn uydurm a olduu ispat edilmitir; bk. Babinger, s. 119. Ancak bizim amzdan bu nokta pek nem tam am aktadr. Zira byle bir mektuplam a gereklem em i olsa bile, sancak beylii yapm ve zellikle nianclk m akam nda bulunmu olan bir[16. yzyl m verrihinin meseleye bak asn yanstmas itibariyle dikkate deer bulunmaktadr. M neat'da yer alan bu iki mektubu Farsadan evirerek zetlem ek ltfunda bulunan Sayn Prof. Dr. Hseyin Hatem hocama teekkr borluyum .^ 2 Feridun Bey, I, s. 151. 3 Orhun kitabelerinde, inlilerin, Trk devletini iten zayflatmak amacyla kardei kardee drd belirtilmektedir: "in kavmi de hilekar, kurnaz olduu iin, kk kardeler
byk kardelerin aleyhine kyan ettii iin. . . Trk milletinin lkeli olan lkesi inkraza yz tutmu..."', bk. I, Dou, 6 (Orkun, s. 31-32).
KARDE KATL UYGULAMASIM DOURAN SEBEPLER
123
rastlanlamam; ancak, incelemelerimiz srasmda bu uygulamanm olduka eski tarihlerden beri var olduu grlmtr. Hanedan mensuplarmdan bazlarmm karlkl olarak rehin alnp veril mesinin devletler arasnda tarih boyunca uygulanan bir ilem olduu anlal maktadr. Seluklu veziri Nizamlmlk, eserinde bu konuya ksaca temas etmitir. Ona gre, devlet kendi gvenliini salama almak iin komu dev letlerden bu trl rehinelere sahip olmaldr. Vassal hkmdarlarn olu, kardei veya yakn akrabalarndan birileri sarayda bulunduu srece bu hkmdarlar kolayca isyana kalkamayacaklardr. Rehinelerin saysnn beyzden aa dmemesine zen gsterilmelidir. Bir yl hizmetten sonra gnlleri alnarak, kavminin yz evirmemesi iin baka yere gnderilme lid ir'. Bir in vesikas, Byk Hun mparatoru Toman'n, olu Mete'yi Yei Devletine rehin olarak verdiinden bahsetmektedir^. Menteeoullar Beyliinde lyas Bey'in, veys ve Ahmed isimlerindeki iki olunu Omanl sarayna. Padiah elebi Mehmed'e rehin olarak brakt bilinmektedir^. OsmanlIlarda da zellikle ilk devirlerde Seluklu mparatorluu dalma dan evvel ayn uygulamann yer ald grlr. Seluklu sultan III. Gyaseddin Keyhsrev 676/1277 ylnda Sultann'ne geldiinde, orada bulunan Kay boyunun reisi Erturul Bey'in, olu Osman Bey'in bir olunu sultann hizmetine brakt belirtilmektedir^. Ayrca yine Osmanl Devletinin ilk devirlerinde baz Osmanl ehzadelerinin Bizans'a teminat olarak verildii bilinmektedir. M esela Yldrm Bayezid'in byk olu Emir Sleyman, Edirne'de padiahln ilan ettikten sonra Bizans mparatoru Manuel'e, kk kardei ehzade Kasm ile kz kardei Fatma'y bu amala brakmtr^. Bizans mparatoru Manuel, II. Murad tahta getiinde bir eli gndererek kk kardelerini Bizansa rehin olarak teslim etmesi gerektiini bildirdi. Bu istek yerine getirilmedii takdirde elinde ikinci bir Osmanl ehzadesinin bu lunduunu, bu ehzadenin derhal kendisine rakip olarak ortaya karlacan belirterek aka tehdit etti. Manuel'in m a ettii ehzade, Yldrm Bayezid'in olu Mustafa elebi idi. Sultan Murad'n red cevab ve Yunanca yazlm bir Osmanl tarihi yazarnn hayflanmas daha nce zikredildii iin burada tekrar edilmeyecektir. Sultan Murad'n szlerinden bu devirden sonra artk ehzade rehninin uygulanmad anlalmaktadr. mparator Manuel bu cevap zerine
* Nizamlm lk, Siyasetname, ev. Nurettin Bayburtlugil, 2. bask, stanbul 1987, s. 148. 2 gel, Byk Hun mparatorluu, I, s. 208. 3 Sevim/Ycel, s. 284.
^ Bk. Aydm Taneri, Osmanl Devleti'nin Kurulu Dneminde Hkmdarlk Kuruntunun Gelimesi ve Saray Hayat-Tekilt, A nkara 1978, s. 255.
^ Uzunarl, "Memlk sultanlar", s. 521.
124
ehzade Mustafa'y Limni (Lenos) adasndan alarak saltanat mddeisi olarak Gelibolu yarm adasna kartt'. M ustafa'nn Rumelinin baz yerlerinde padiah olarak tannmas ihtimali belirince Veziriazam Bayezid Paa, Bizans mparatorluuna dier bir ksm tavizlerle birlikte en yksek Trk ailelerinden on iki ocuu Hizansa rehin olarak vermeyi teklif etti; mparator Manuel bu teklife balangta temayl ettiyse de olu lonnes'in Mustafa'y desteklemeyi daha uygun bulmas zerine rehine verme muamelesi gereklemedi^. BizanslIlarn kkrtt bir dier ehzade de elebi M ehmed'in olu ehzade Mustafa'dr. mparator ehzadenin lalasn ele geirerek henz 13 yanda bir ocuk olan Mustafa'y kardei II. Murad'a kar isyan ettirmitir. Muhtemelen Mehmed elebi tarafndan Bizans'a rehin olarak braklm olan Orhan elebi, II. Mehmed ilk defa tahta getiinde keza yine Bizans mparatorunun kkrtmasyla isyana kalkmtr^. Orhan elebi'nin isyan daha nce incelendii iin burada tekrar edilmeyecektir. OsmanlI Devleti glenmeye baladka bu kez rehine veren deil, rehine alan devlet konumuna gelmitir. II. Murad zamannda, Eflak voyvodas Vlad Drakul, iki yllk vassallk parasn teslim ettikten sonra iki olunu Osmanl sarayna rehine olarak brakm ve ancak bundan sonra lkesine dnmesine izin verilmitir (826/1423)^. IV. SA BIRAKILAN EHZADELERN SYAN ETM OLMALARI Fatih Sultan Mehmed'in, kardei Ahmed'i ldrtmesi ve sonra karde katlini kanunlatrmasna kadar geen sre zarfnda sa kalan ehzadelerin umumiyetle isyan ettikleri grlmektedir. I. Murad'n kardeleri ehzade Halil ve brahim Beyler ile II. Murad'n kardei M ustafa buna rnektir. Anlan rneklerden, padiahn merhamet hissiyle idam ettirmedii karde lerinin kimi zaman isyan ederek devletin bana byk gaileler at anlalmaktadr^.
' Dukas, s. 81. 2 Halil nalck, "Murad II" M , c. VIII, s. 599. 3 Gazavt- Sultan Murd b. Mehemmed Han, s. 37. 4 Taneri, Hkmdarlk Kuruntunun Gelimesi, s. 256. 5 M ehm et kif Aydn, Trk Hukuk Tarihi, 2.bask stanbul 1996, s. 142-143
125
V. TRK HAKMYET ANLAYIININ OSMANLILARDA DEME URAMASI lkenin tm hanedan yelerinin ortak mal olduu eklindeki Orta Asya Trk hkimiyet anlay Osmanl Devletinin kurulmasndan bir sre sonra deimeye balamtr'. zellikle Fatih'le birlikte hkimiyetin blnemezlii ilkesi Osmanl devlet anlayna tam olarak yerlemitir. lk oluna byk dedesi Yldrm Bayezid'in adn, ikinci oluna slm peygamberinin ad olan Mustafa'y, nc oluna ran mparatorluunun kudredi hkmdar Cem'in adn ve torununa da Ouz Han'n ismini veren stanbul fatihi Sultan II. Mehmed'le birlikte, Trk, ran, slm ve Roma ananelerini kendi ahsnda toplayan Osmanl padiah domutur. Hkimiyetin blnemezlii ilkesine gre devlet artk hanedann mterek mlk ve taksimi yaplacak bir tereke olarak dnlmemektedir^. Padiah mutlak bir hkimiyete sahip olarak devlet kudretini, her trl imtiyaz ve tasarruflarn kaynan kendi ahsnda meczetmektedir^. Bylece kabile-devlet geleneklerinden uzaklalarak Roma mparatorluundaki geli meye muvazi mutlak ve mcerret bir hkimiyet anlayna geilmi olunmak tadr. Osmanl Devletinin ilk zamanlarnda cereyan eden taht mcadeleleri aslnda bu erevede yani geleneksel hkimiyet anlay ile ortak kabul et meyen hkimiyet anlay arasndaki arpma olarak yorumlanmaldr^. K lsik O sm anl anlaym yanstm as itibariyle Hoca Sadeddin Efendi'nin, devletin miras konusu olamayacan ve bu iddiayla ortaya kanlar bertaraf edilmedike dmanlara kar muzaffer olunamayacan belirten manzum ifadesi bir rnek tekil etmektedir^;
* Joseph Fletcher, "Turco-M ongolian m onarchical tradition in the O ttom an Em pire", Harvard Ukranian Studies, say 3-4 (1979-80), s. 236. 2 nalck, "M ehmed II., 514; Halil Cin, S. Gl Akylmaz, Tarihte Toplum ve Ynetim Tarz Olarak Feodalite ve Osmanl Dzeni, Konya 1995, s. 176. 3 Fatih devrinde yaayan Tursun Bey, devrinin anlayn yanstacak ekilde, padiahn gerekliliini ve adeta kutsal bir nitelie sahip olduunu yle ifade etmektedir: "Her rz
garda vucud- ri' hcet deildir; zira b e r -^ z - lahi, tnesela dn-i slm, nizm- lem-i zhir- btn in ila yevmM kyam kffe-i enam zere kfdr, bir peygamber dahi hacet deildir, amma her rzgarda bir padiahn vcdu hcettr ki, onun tasarruf- cziyyatta, ber-haseb-i maslahat, her karn u her rzgar vilayet-i kmili vardr. Ve eer onun tedbiri munkat olsa, bak-y ehas ber-vech-i ekmel suret bulmaz; belki bil-klli fen bulur ve ol nizm. . .fe v t olur"; bk. Trh-i Eb'l Feth, haz. M ertol Tulum, stanbul 1977, s. 12.
^ nalck, "OsmanlIlarda saltanat veraseti usul", s. 94. ^ Bk. Tc't-Tevrh, II, s. 225.
126
der mlkini her ehi-i ferset V eraset mddeisinden harset Velakin olam az adaya galib Veraset talibin olm azsa slib
Hoca Sadeddin Efendinin u szleri de Osmanl hkimiyet anlayn zetler niteliktedir: "Bir vilayetde iki h olcak, sipah raiyyet istirham bulamaz ve bir niym da iki emr ve bir kinmda iki r olamaz. Sam az bir niyma iki emr, duramaz bir kinm ie iki r"K Yani bir knda iki kl ve bir kafeste iki aslan olamaz diyerek l sistemine dayanan eski Trk geleneinden ayr, ortak kabul etmez mutlak bir padiahlk anlaynn hkim olduu vurgulanmaktadr. bn Keml de benzer eyleri sylemektedir: "Nizm- intizm, seltin-i izmun ahkm- saltanatta istiklline mevkuftur. Bir vilayette bir ka padiah olcak sipah raiyyet bhuzur olub ihtilal-i azme ihtimali vardr"^. Hkimiyetin blnemezlii ilkesine gei acaba bir hukuk tekaml neti cesinde mi gereklemitir yoksa padiahlarn ahsi tecrbelerinin bir sonucu mudur? Bu sorunun cevab belki her ikisinin de rol olmutur eklinde veri lebilir. Bununla beraber ad geen ilkenin slm kamu hukuku prensiplerine uygun olduu ifade edilmektedir^. Osmanl devlet anlaynda iki ana akm gze arpmaktadr. lki devleti her eyden nce dnen ve ncelii devletin bekasna veren grtr. Dieri ise eriat ne karr; siyas otoritenin Allah'n emirlerini uygulamak iin mevcut olduunu, varlk sebebinin bundan ibaret olduunu vurgular. Fatih Sultan Mehmed birinci, II. Bayezid ise ikinci anlaya rnek verilebilir^. Hkimiyetin blnemezlii ilkesinde her iki anlay da uyum iindedir. slmdaki hilfet anlay esas itibariyle tek devlet bakannm varln kabul eder. Ancak hkimiyetin vilye suretiyle sultanlara, sultanlar tarafndan da beylere tevcihi de tslmi bir uygulamadr. nalck'n da dedii gibi, zamanla OsmanlIlarda devlet ve hkmdar anlay daha bir Islmi karakter kazanm ve zellikle Mekke ve Medine'nin Osmanl Devletine balanmasndan sonra eski hilfet anlay Osmanl padiahlarnn ahslarnda tekrar canlanmtr^.
* Bk. Tc't-Tevrh, II, s. 225. 2 Bk. Tevrh-i l-i Osman, IX. defter, v. 116 b. (Uur, agm. 78'den naklen). ^ Bk. Fuad Kprl, Osmanl Devleti'nin Kuruluu, 3. bask, A nkara 1988, s. 107. 4 Halil nalck, "Osmanl padiah", SBFD, c. XIII, say 4 (1958), s. 77. ^ Bk. "Osmanl padiah", s. 69.
127
VI. GAZA DEVLET ANLAYIININ MEVCUDYET
OsmanlI Devletinin bir gaza devleti olduu eklindeki niteleme hafife al nacak ve kaytsz kalnacak bir niteleme deildir. I-y kelimetullah devletin esas gayesidir. Osmanllarn ran hari doudaki Mslman devletlere kar bir ftuhat siyaseti izlememeleri bu anlayn bir yansmasdr. 1337 tarihli bir fermanda Orhan Beyin nvan "mcahid, gaziler sultan, gazi olu gazi" eklindedir. Osmanl padiahlar bu rnekten de anlalaca zere kendilerini slmiyetin dmanlarna kar yaplacak cihadn liderleri olarak grmlerdir. te yandan ilk Osmanl kroniklerinde sklkla yer verilen Osman Gazi'nin eyh Edebli'nin evinde rya grmesi hadisesi ve bu ryann eyh Edebli tarafndan "slmm bayraktarl soyundan gelenlerce yaplacak" eklinde yorumlanmas, sz konusu anlayn efsanev de olsa bir dier gstergesidir'. Fatih Sultan Mehmed'in Uzun Haan zerine sefere giderken byk zor luklar ekmesi hatta bazen atndan inip yrmek zorunda kalmas zerine Uzun Hasan'n annesi Sr Hatun'un "Oul, ufack Trabzon iin tatl canna bu kadar eziyet deer mi?" demesi zerine Fatih'in, "Vlide, seyf-i slm bizim elimizde. Cihad sevabna nail olup Allah'n rzasn tahsilden baka gayemiz yokdur"^ eklinde cevap vermesi anlamldr. Gaza devleti anlaynn ve ileride inceleyeceim iz nizm - lem kavram nn karde katli uygulamalarnda ksmen rol oynad ifade edilmelidir. Osmanllar, ehzade ekimeleri sonucu devletin paralanp i l-y kelimetullah grevine zarar gelmesini istemedikleri iin ve leme nizm vermek amacyla bu fiili ilemek ten geri durmamlardr^ demek yukardaki anlaya uygun olmakla birlikte hukuk nazarnda hakl bir savunma deildir.
* D aha geni bilgi iin bk. Colin Im ber, "The O ttom an dynastic m yth", Studies in Ottoman History atd Law, stanbul 1996 iinde, s. 305-322. 2 zcan, "Karde katli meselesi", s. 25-26. 3 Osman Turan, Tarihi Ak inde Din ve Medeniyet, stanbul 1980, s. 12.
DRDNC BLM
KARDE KATL UYGULAMASININ HUKUK TAHLL
I. GENEL OLARAK
Karde katli uygulamasnn hukuk tahlili hususunda iki ayn hukuk yo rumunun mevcut olduu grlmektedir. Birinci yoruma gre karde katli uygulamalar l bir tasnife tbi tutulmaldr'. a) syan eden hanedan yelerinin idam edilmeleri slm hukukundaki isyan-bay suunun kapsamna girmektedir. syan suu haddi gerektiren sulardan birisidir; bu itibarla idam cezalar tamamen erdir. stelik Trk Ceza Kanununda yer alan 125 ve devam maddeleri de hemen hemen ayn suu dzenlemekte ve ceza olarak idam ngrmektedir. b) Baz karde katli uygulamalar ise ta zir bi'l-kad messesesine girer. Fatih'in Kanunnmesinde "ekseri ulema dahi tecviz etmitir" dedii usule uy gundur. syan ettii tam tespit olunmasa da isyan edeceine dair emareler be liren hanedan mensuplarnn idamlar da buraya dahildir. c) Dier bir ksm katiller ise ne isyan suuna ne de siyaseten katle girmektedir. Bu gruba giren karde katli uygulamalar gayri merudur; bir suistimalden ibarettir. Kanaatimize gre ise karde katli uygulamasnn hukuk niteliini tespit ederken isyan edip etmeme ltn dikkate alarak ikili bir ayrm yapl maldr. syan eden hanedan yelerinin idam edilmeleri slm ceza hukukunda yer alan isyan-bay suunun cezasndan ibarettir. Esasen bu konuda herhangi bir ihtilaf ve kuku da yoktur. Zira bu tr isyan vakalar karsnda alnm fetvalar da bu yargy dorulamaktadr. Esas mesele isyan etmedii halde ldrlen hanedan yelerinin hangi hukuk gerekeyle bu cezaya arptrldk larnn belirlenmesindedir. Bize gre, isyan etmeyen hanedan yelerinin ldrlmeleri rf hukuka dayanmaktadr. leride bu konu geni olarak ince lenecektir. O halde bu noktada irdelenmesi gereken husus siyaseten kad ya da bir dier ifadeyle tazir bi'l-katlin, iddia edildii gibi gerekten isyan etmedii halde idam edilen hanedan yeleri iin hukuk bir zemin oluturup olutur mad meselesidir. slm ceza hukukunda sular ve cezalar, genel kabule gre e ayrlr: Haddi gerektiren sular, ksas gerektiren sular ve ta ziri gerektiren sular. Haddi gerektiren sular veya had sular, kitap veya snnet'te. suun ve cezann tespit ve tayin olunduu belli bal sulardr. Ksas gerektiren sular, adam ldrme ve yaralama sularndan ibarettir. T aziri gerektiren sular da
1 Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, II, s. 22-23.
132
bu ki ksm suun dnda kalan, zamana ve yere gre deiebilen, suun ve . cezann tesbiti devlet bakanna braklan, snrlar m a sla h a t ile evrili sulardr. Ayrca haddi veya ksas gerektiren bir su sz konusu olmakla birlikte unsurlardaki eksiklik veya madurun ksas istememesi vb. sebeplerle hadde veya ksasa hkmedilemedii durumlarda da fail ta ziren cezalandnlabilir. T azirbi'l-katl, ta zir yoluyla adam ldrme demektir. Hanef hukukular ve zellikle Osmanl fukahas ta zir bi'l-kati yerine siyaseten kati demeyi tercih etmilerdir'. Had sular, fukahann ihtilaf bir kenara braklacak olursa en fazla yedi, ksas sular ise iki su tipinden ibarettir. Halbuki bir hukuk dzeninde tespit edilebilecek sularn says dokuzdan ok fazla, belki yzlerce ve* binlerce olabilir. te slm hukuku bunlara tazir sulan adn vermektedir. Bu sular iinde hi phesiz toplum dzenini ar derecede bozan ya da devletin gvenliini zaafa uratan sular da mevcuttur. stelik bunlar had ve ksas sularnn topluma verdii zarardan daha fazlasn da ras edebilir. Casusluk yapmak, uyuturucu ticaretini meslek edinmek, kkleri fuha alet etmek, hrszl alkanlk haline getirmek bu sular arasnda saylabilir. Toplumdan zararlarn baka bir cezayla savuturmak mmkn deilse bu sularn eezas olarak su faillerine idam cezas da verilebilir. O halde ta'zir yoluyla adam ldrmek mmkndr. Hi phesiz bu cezay verme yetkisi kiilere ait olmayp usulne gre veliyy'l-emre ya da onun atad kadlara aittir^. ada hukukulara gre, ta zir yoluyla verilecek idam cezasnn snrlarn iyice belirlemek ve bu snrlar dar tutmak gerekmektedir. Bu ceza sayl sular iin geerli olmal, devlet bakannm yetkisi de snrh olmaldr^. Tabiatyla ta zir yoluyla bir ceza verilebilmesi iin ncelikle suun tm unsurlaryla teekkl etmesi gerekmektedir. zellikle suun madd unsuru yani failin kanuna aykr bir eyleminin vrid olmas cezalandrma iin aranmas gereken ilk arttr. Eer kiiden byle bir fiil sadr olm am sa ortada su da olmayacaktr. Yeterince anlalaca zere tazir yoluyla idam cezas vermek hi bir za man keyfilik demek deildir. Fkh kitaplarnda failin bir fiili olmadan devlet bakannm ta zir yoluyla kiinin bir takm haklarn kstladna ilikin baz rneklere rastlanmaktadr. Belirtilmelidir ki bu rnekler istisnaidir; stelik ceza hukukundan ok idare hukukuyla alakaldr. Hz. mer'in fitne kabile-
' M esela bk. bn bidin, Redd'l-Muhtar, 2. bask, Kahire 1966, c. IV, s. 63. 2 bn bidin, IV, s. 65. 3 A bdlaziz m ir, et-T azr fi'-erati'l-slmiyye, 4. bask. K ahire 1969, s. 323-324; M uham m ed Selim e l-A \\^ ,f-U s u lin-Nizmi'l-Ciniyyi'l-slm, 2. bask, Kahire 1983, s. 283.
KARDE KATL UYGULAMASININ HUKUK TAHT .T l .t
133
cei endiesiyle Nasr ibni Haccac adndaki bir genci Medine'den srgn etmesi' rnek olarak verilebilir. Burada daha ziyade maslahata mebni dar bir nleyici tedbir szkonusudur^. syan etmeyen, isyan etmek bir tarafa ou bebeklik ve ocukluk amda bulunan hanedan yelerinin siyaseten kati yoluyla katledildiklerini kabul etmek hukuken isabetli deildir. Bu vakalar suistimal olarak nitelemek de pek mmkn grnmemektedir. Meselenin hukuken akla kavumas amacyla takip eden sayfalarda nce isyan suu, sonra rf hukuk hakknda malmat verilecek, daha sonra ise karde katli uygulamalar bu bilgiler nda hukuk bir deerlendirmeye tbi tutulacaktr.
II. SYAN EDEN EHZADELERN KATLEDLMELER A . syan Suunun Tanm ve Nitelii
Arapa "be" fiilinin mastar olan bay istemek, haddi amak, aramak, doruluktan sapmak, insanlarn ktln istemek, kibir, zulm ve fesat anlamlarna gelmektedir^. B, isyanc demek olup oulu but'tr^. Bay yerine, siyasal isyan terimini kullanan mellifler varsa da^ bu almada isyan kelimesi tercih edilecektir. Hanefiler isyan, meru devlet bakanm a kar haksz bir ekilde bakaldrmaktr eklinde ksa ve z olarak tarif etmilerdir^. syan suununun daha geni olarak tanmlanarak g ve kudret sahibi olan M slman b ir topluluun, baz hkmleri, kendilerince hakl sebeblere dayanm ak suretiyle deiik biim de yorum layarak (te'vil) adil bir devlet bakanma kar kuvvet kullanarak bakaldrmalar eklinde tarif edildii de
* bn bidin, IV, s. 66. 2 Hz. mer'in bir baka ahs srgn etmesi ve bu ahsn B izansa iltihak ederek dinden dnmesi sonucu "Bundan sonra kimseyi srgn etmem" dedii ifade edilm ektedir; bk. m er N asuhi Bilmen, Hukuk- slmiyye ve Istlahat Fkhiyye Kamusu, stanbul ty, c. III, s. 307. 3 bn-i Manzur, Lisanii'l-Arab, Beyrut 1988, c. I, s. 457.
^ But kelimesi yerine nadir de olsa el-bn kelimesinin kullanld da anlalyor. Biz sadece bir kitapta byle bir kullanm a tesadf ettik; bk. el-M verdi, Nashat'l-Mlk,
skenderiye 1988, s. 325. 5 Bk. A hm et zel, slm Hukukunda lke Kavram, Darulislam Darulharb, 3. bask, stanbul 1988, s. 251. ^ bn'l Hmam, Feth'l-Kadr, Kahire ty, c. VI, s. 99; Burhanddin Ali b. Ebi Bekr elM ernani, erhu Bidayeti'l-Mbtedi, yy, 1326, s. 145. Hanefilerin bu ksa tarifi (elhurc an tati'l imami'l hakk biayri hakk) gnmz hukukularnn bir ksm nca eleti rilm ektedir: "Devlet bakanma kar hakl bir bakaldrma halinde bu insanlar zaten
isyanc saylmazlar; nk meru (hakl) bir devlet bakanma kar hakl bir bakaldrma mmkn deildir. Byle bir fiil, daima haksz, gayri meru bir bakaldrmadr. Meru olmayan devlet bakanma kar giriilen byle bir hareket de daima hakldr, merudur. bk, M uhammed Talebe Zyed, Dvn'l-Cinyt, Kahire 1982, s. 618-619.
134
grlmektedir'. Bay kelimesi Arapa b--y l fiil kknn mastardr. Bu kelime ve trevleri, Kur'n- Kerim'de haddi amak, zulmetmek, saldrmak, taknlk etmek, bakasna zarar vermek, birbirini ekememek ve istemek anlamlarnda yirmi be kez kullanlmtr^. syan suunu bir had suu olarak kabul edenler Kur'n- Kerm'deki baz ayetleri delil olarak gsterirler^. syan suunun temellendirilmek istendii Hucurat suresinin 9. ayetinin nzul sebebi olarak zikredilen hdiselerin isyan suuyla bir irtibat bulunmamaktadr^. Klsik melliflerin isyan suunu bir had suu olarak grdkleri eklinde yaygn bir kanaat varsa da bu doru olmasa gerektir. Bu hukukular genel olarak bay suunun nitelii konusunda ak bir tavr almamlardr. Zira had sularn inceledikleri kitb'l-hudd balkl ksmlarda isyan suuna yer vermemiler, bu konuyu daha ziyade kit b 's-siyer veya kit b 'l-cih d balklar altnda mstakil bir bahis olarak mtalaa etmilerdir. ada slm hukukularnn bir ksmna gre bay suu haddi gerektiren sulardan biridir^. Bununla birlikte isyan suunun bir had suu olmadn, ta zir suu olarak tavsif edilmesi gerektiini savunan hukukular da mevcuttur^. Bu hukukulara gre Hucurat suresinin ilgili ayetlerinde geen bay kelimesi sz lk anlam itibariyle deerlendirilmelidir. te yandan isyanclann ldrlmesi, sava esnasnda mmkndr; bu onlardan korunabilmek iin gerekli olan bir kabuldr. Fakat bu hkmden, isyanclar iin ri tarafndan tek bir ceza yani lm cezas belirlenmi olmas anlam kanimamaldr. Sava sahas dnda isyanclarn cezas ta zirle dzenlenir; hi phesiz bu ta zir cezas lm cezasn da ierebilir. syan suu siyas bir sutur, bu itibarla bu sua ilikin kabul edilen cezadan balca amacn isyanclann tekrar itaat dairesine girmeleri olmaldr.
1 Ksn, Bediu's-San'f Tertbi'-er', 2. bask, Beyrut 1982, c. VII, s. 140. 2 Bk. Bakara 90, 173, 213; l-i tm ran 19, 83, 99; N isa 34; M ide 50; En'am 145; Tevbe 47; Ynus 23(iki kere), 90; N ahi 115; K ehf 108; Hac 22; Kasas 77; Sd 22; r 14, 39, 42 ; Csiye 45; Hucurat 9 (iki kere); Rahman 55. 3 Hucurat 9-10 ve ra 39, 41-42. 4 bn'l Arab, Ahkm'l-Kur'n, yy, 1958, c. IV, s. 1704-1705. A yrca bk. Ebu B ekr elCassas, Ahkm'l-Kur'n, yy, 1335, c. E l, s. 399. 5 M esela bk. Abdlkadir deh, et-Teru'l-Cinaiyyi l-slmMukaranen bi'l-Kanuni'l-Vaz', Kahire ty, c. II, s. 671 vd. ; Ahmed Fethi Behnesi, el-Hudd fi'l-slm, K ahire 1987, 3. bask, s. 157. Bununla birlikte Behnesi, dier kitaplarnda had sularn sayarken isyan suuna yer verm em itir. Bk. el-Ceraim fi'l-Fkhi'l-slmi, 6. bask. K ahire 1988; elUkbe f'l-Fkhi'l-slmi, 6. bask, Kahire 1989, s. 24 vd. ; ayrca bk. Ali A hm ed M u r', el-Ksas ve'l-Hududfi'l-Fkhi'l slmi, Beyrut 1985, s. 87. ^ M esela bk. mir, s. 36; Avv, s. 133. mir, s. 37.
135
slm hukukunda isyan suunun dzenlenmesi hemen hemen tamamen Hz. Ali'nin Haricilere kar olan uygulamalarma dayanm aktadr'. Islm hukukuna gre had suunu tesis eden Allah ve Resuldr. Had sular iin bu iki kaynak dnda baka bir kaynak kabul etmek mmkn deildir. Peygam berimizin hadisleri de bayin bir had suu olduunu gstermemektedir^. Kanaatimizce, gerek naslarda bayin bir had suu olduunu gsteren bir hkmn bulunmamas ve gerekse bu suun siyfts bir nitelik arzetmesi sebe biyle isyan suunu ta'zir grubuna giren sular iinde mtala etmek daha isa betli gzkmektedir^.
B . syan Suunun Unsurlar
Suun unsurlarn tanmdan karmak mmkndr. Buna gre bay suunun be unsuru vardr: Devlet bakannn meru ve adil olmas, isyan clarn bu hareketlerini kendilerince hakl gsterecek bir te'vile sahip olmalar, isyanclarn say ve g bakmndan cidd bir tehlike tekil etm eleri, bakaldrnn kuvvet kullanma yoluyla fiilen balamas ve isyan kasd'*.
1. Devlet Bakannn Meru ve Adil Olmas
syan suunun ilk unsuru devlet bakannn meru ve adil olmasdr. Kaynaklarda el-imam'l-hak veya el-hkim'l-adi olarak geen bu tavsifi biz meru ve adil devlet bakan olarak karlamay uygun grdk. yleyse ncelikle bu sfatlan incelememiz gerekecektir. Burada meruiyyetten kaste dilen, devlet bakannn (halife, imam) slm hukukunun kabul ettii usuller den birisiyle ibana gelmi olmasdr. Bu usullere gemeden nce ksaca devlet bakannda bulunmas gereken vasflarn neler olduunu grelim.
* N itekim Serahs, isyan suunu, kitabii's-siyer'de "bb'l-havaric" alt balyla incele mitir; bk. Kitab'l-Mebst, stanbul 1983, c. X, s. 124. 2 M uham m ed Hamidullah, Mslim Conduct o f State, Haydarabad 1941-42, s. 105. 3 afii ve M alikiler bayi, had grubuna giren sulardan saymakta, Haneflerde ise bu konuda bir aklk bulunmamaktadr. Cezr'ye gre drt mezhebin de zerinde ittifak ettikleri had sulan zina, zina iftiras ve hrszlktan ibarettir. Bunlarn arasnda isyan suu bulunm a maktadr. Bk. Abdurrahman el-Cezr, Kitb'l-Fkh ale'l-Mezhibi'l-Erbaa, Beyrut 1972, c. V, s. 8-9. M uhammed Ebu Zehra, bizim unsurlar arasnda gsterdiimiz isyan kasdnn bulunmasn bir unsur olarak gsterm emektedir. Bk. el-Ceritne vel-Ukbe f'l-Fkhi'l-slmi, Kahire ty, c. I, s. 173-174. deh ise bay suunun unsurunun bulunduunu belirtmektedir. Bunlar, devlet bakanna kar ayaklanma, bu ayaklanmann kuvvet kullanm ak suretiyle gereklem esi ve isyan kasdnn bulunmasdr; bk. et-Teriu'l-Cinaiyyi'l-slmi, II, s. 674.
136
Alimlerin zerinde ittifak ettii hususlar, ilim, adalet, yeterlilik, duyu organlarmm ve dier uzuvlannm tam ve salkl olmas gibi hususlardr. Halifenin Kurey kabilesine mensub olmas, adalarnm en faziletlisi olmas, erkek olmas gibi bir takm vasflarda hukukulann gr birlii yoktur*. syan suu bir kiinin devlet bakanl sabit olmadan ilenemeyeceine gre^ bu noktada devlet bakan olma usulleri ksaca belirtilmelidir. slm hukukunda esas itibariyle trl ynetime gelme usul mevcuttur: Seim, ahd ve zorla devlet bakan olma. slm kamu hukuku ok ilenmemi ol masna ramen slm hukukular bu konuyu incelerken daima seim usulun ilk srada zikretmilerdir; bizce bu manidardr. Hz. Muhammed'in vefatndan sonra slm toplumunun ileri gelenleri (ehl'l-hal ve'l-'akd) Hz. Ebu'Bekir'i devlet bakan semilerdir. slm hukukular ehl'l-hal ve'l-akdin says ve nitelikleri konusunda deiik grler ortaya koymulardr. Asl tartmak istediimiz konudan bizi uzaklatraca iin bu konulara girilmeyecektir. Ahd veya istihlaf ad verilen usulde, mevcut devlet bakan, yerine geecek kim seyi tayin eder. Bunun da iki tr vardr. bandaki devlet bakan yerine geecek kiiyi ya bizzat tayin eder ya da bu ii bir heyetin seimine brakr. Birinciye rnek olarak Hz. Ebu Bekir'in Hz. mer'i veliaht olarak bizzat gstermesi, kinciye rnek olarak da Hz. mer'in kendisinden sonraki hali feyi tespit etmek zere aere-i mbeereden olan alt kiiyi grevlendirmesi zikredilebilir. Snn hukukular devlet bakan tayini hususunda temel olarak yukarda zetlemeye altmz iki yolu kabul etmi olmakla beraber Emev ve daha sonraki ynetimlerde olduu zere hilfetin zorla ele geirilmesi du rumunda tatbikattan gelen bir zaruret olarak zorla hilfetin sahibi olunmasn kerhen de olsa meru grmlerdir. slm siyas dncesinde statko lehine kuvvetli bir tercih mevcuttur. Bu tercih, manta aykr olarak, zorla kendi otoritesini tesis eden mteallib devlet bakann desteklemekten menetmez. Bir kimse mevcut devlet bakanna isyan eder, onu yener ve halk kendisine zorla da olsa itaat ettirmeyi baarrsa o kimse zarureten artk yeni devlet bakan kabul edilir^. slm hukukunda devlet bakann belirleme meselesi daha geni olarak incelenebilir fakat konumuz itibariyle bu kadaryla yetinilecektir^.
* Btn bu tartm alar iin bk. M. kif Aydn, "Anayasa", DA, c. III, s. 155 vd. ^ bn Teymiyye, el-Isynul-Msellah ev Ktl Ehli'l-Bay f i Devleti'l-slm ve Mevkf'lHkbn minhu, Beyrut 1982, s. 7 vd. ; deh, II, s. 676. 3 Joel L. Kraemer, "Apostates, rebels and brigands", Israel Oriental Studies, X (Tel-Aviv 1980), s. 73. ^ slm hukukunda devlet bakanmn ynetime gelme usulleri hakkm da geni bilgi edinmek iin bk. Aydm, "slm hukukunda devlet bakannm tayin usul", OA, say X (1990), s. 181-193.
KARDE KATLt UYGULAMASININ HUKUK TAHLL
137
Adalet vasf, devlet bakannda bulunmas gereken temel vasflardandr. Hukukulann tm bu konuda ittifak halindedirler. Adaletin kart zulm ve fsktr. Fsk burdaki anlamyla, devlet bakannn sahip olduu yetkileri a mas durumudur. Adalet sfatndan yoksun bulunan fask bir devlet bakanma kar ayaklanmak meru mudur, fask bir halifeye kar direnme hakk mevcut mudur? Bu sorularn cevab isyan suunun oluup olumamas asndan nem arzetmektedir. Klsik devir hukukular zellikle Snn hukukular fask ve zalim bir devlet bakanma kar direnme hakknn bulunduunda hemfikirdirler. Ancak bu durumda direnme hakknn nasl kullanlaca, halifenin azline kadar varp varmayaca, silahl bir direnmenin meru olup olm ayaca ve zellikle halifenin fask olduunun nasl belirlenecei meseleleri tam bir aklkla ortaya konmu deildir. M. Reid Rza'ya gre, ynetimi zorla ele geiren bir devlet bakanma (mteallib) kar gsterilecek itaat, bir zorunluluktan kaynaklanmaktadr ve kamu yararnn gerektirdii nisbette olmaldr. mkan varsa itaatsizlik yoluna gidilmelidir. Hz. Hseyin'in Yezid'e kar ayaklanmas meru ve hukuka uy gun bulunmakla birlikte yeteri kadar hazrlkl deildi. Ebu Hanife kendisine tevdi edilen grevi, halifeye itaat etmemek iin reddetti. mam Malik'in devlet erknyla birlikte cuma namaz klmad rivayet olunm utur'. Son devrin byk hukukularndan Senhri, fask bir devlet bakannn ancak iki artn birkte gereklemesi halinde kuvvet kullanmak suretiyle deitirilebileceini beyan etmektedir: Bu artlar, ayaklanmann baarl olma ihtimalinin fazla olmas ve sz konusu eylemin, gerekli vasflara sahip bir halifeyi i bana getirmek amacyla yaplm olmas artlardr^. Devlet bakannn azledilmesi imkan ve ihtimali kuvvetli deilse bu takdirde yaplacak iki ey vardr; taatsizlik ve devlet bakanma yardmc olmama, itaatsizlik esas olup itaat edilecek hususlar snrldr^.
2. syanclarn Kendilerince Hakl Grdkleri Bir Te'vile Sahip O lm alar
Devlet bakanma kar vuku bulan isyan, bu isyann sahiplerince meru grlen bir delile, yoruma dayanmaldr. Bu unsurun eksik olmas halinde fiil, isyan deil, yol kesme suu'* halini alr. syanclarn bu yorumu fasit.
* M uham m ed Reid Rza, Tefsru'l-Menr, 2. bask, Beyrut t y. c. XII, s. 183. ^ Abdiirrezzak es-Senhri, Fkh'l-Hilafe ve Tetavvruha, Kahire 1989, s. 219 vd. 3 Fethi A bdiilkerim , ed-Devle ve's-Siyde f'l-Fkhi'l-slm , K ahire 1977, s. 438; bn Teym iyye, el-Isynu'l-Msellah, s. 14 vd.
^ Yol kesm e suu hakknda monografik bir alm a iin bk. Abdul Fettah M uham m ed Fyed, el-Hrbe f'l-Fkhi'l-slm, Kahire 1987.
138
yanl olmakla birlikte bunun doruluuna kanaat getirerek kendilerinin hakl olduklarna inanmaktadrlar. Kendilerince hakl grdkleri bir te'vile daya narak (m teevvil) isyan eden gruplara rnek olarak Hariciler ve Hz. Eb Bekir devrinde zekt vermek istemeyenler zikredilebilir. Ancak zekat vermek istem eyenlerin durumu tartm aldr. B ilindii gibi Sffn s a v a n d a Muaviye'nin ordusu Hz. Ali'nin ordusu karsnda yenilip dalmak zere iken Am r bn'l-A s askerlerin m zraklarna Kur'n sayfalar astrarak "Allahn Kitab' aramzda hakem olsun". (Kitbullhi beynen ve beynekm) diye barmalarn salad. Hz. Ali bunun bir hile olduunu syledi ise de askerlerini ikna edem edi'; seilecek hakemlerin verecekleri kararlara raz olacan syledi. Bunun zerine ou Temim kabilesinden bir grup hkmn ancak Allah'a ait olduunu, Allah'tan baka kimsenin hkm veremeyeceini (L hkme ill li'llh)^ syleyerek hakem olayna kar ktlar; ordudan ayrlarak Harra denilen yerde toplanmaya baladlar. Hz. Ali bunlar dndrmek iin nce Abdullah ibni Abbas' yollad daha sonra da bizzat kendisi gitti. Hz. Ali, hitap ederken, hakem meselesiyle ilgili olarak birisinin (l hkme ill li'llh) diye bardn iitince unlar syledi: "Bu sz doru ama onunla kastedilen yanl! husus hakkmzdr; Allah' zikretmeniz iin O'nun mescidlerini size yasaklamayz, ganimet paynza engel olmayz ve siz savaa balamadka sizinle savamayz''^. Grlecei zere Haricilerin devlet bakanma kar kmalarnn temelinde hakem meselesine ilikin bir te'vil yatm aktadr. Bu te'vil sayesindedir ki kar koyular silahh eylem e dnmedike kendilerine dokunulmaz"*. Hamidullah'm deyiiyle "Mevcut
' Hz. A li'nin asicerierini iicna edebilm el: iin unlar syledii rivayet olunm aktadr: "M uaviye ve arkadalar ne din ne de Kur'n dostudurlar. Ben onlann hem ocukluklann hem de yetikinliklerini iyi bilirim. ocukken de yetikinken de iyi kim seler deildiler. Allah'a yemin ederim ki (mzraklarnn ularnda) kaldrdklan ey tuzak ve hileden baka bir ey deildir"; bk. bn-i Haldun, Trhu bni Haldun, ty, yy, c. II, s. 174. 2 Bu ibare daha sonra Haricilerin slogan haline gelmi ve hatta kardklan paralarn stne bunu basmlardr, bk. Fred M. Donner, "The Formation o f the Islam ic State", JAOS, c. 106, (Nisan-Haziran 1986), s. 291. 3 M verd, el-Ahkm's-Sultniyye ve'l Vilayt'd-Dniyye, 3. bask. K ahire 1973, s. 58; Ebu Y a 'l el-Perr, el-Ahkm's-Sultniyye, Kahire 1938, s. 38; afi, Kitb'l-m, K ahire 1322, c. IV, s. 136 . ^ afi'ye gre, bir kavim Haricilere ait grleri aa vurur, cumhurdan ayrlp onlar kfir ilan ederse, bu keyfiyet onlarla savamay hakl gstermez, zira onlar hl mann koru mas zerinedirler. Yine afi'nin naklettii bir hdise, Haricilere kar giriilecek mcade lenin orantl ve aamal olmas gerektiine iaret etmektedir: mer b. Abdilaziz'e yazlan bir mektuptaj Haricilerin kendisine hakaret ve kfr ettikleri bildirilir. m er b. Abdilaziz cevaben yle yazar; "Bana kfrederlerse siz de onlara kfredin ya da affedin, eer silaha davranrlarsa siz de davrann, savarlarsa siz de savan"; bk. Kitb'l-m, IV, s. 136.
139
hkm ete kar herhangi bir silahl m cadeleye girim edikleri m ddete, dier Snn olm ayan m ezh eblere kar gsterilen hogr bunlardan da esirgenm ez. E er bu ed ilgen durumu brakr, hkm eti devirip yerine kendi yn etim lerin i te sis e tm e y e abalarlarsa o zam an tpk s iy a s siler g ib i m u a m e le y e tbi tutulurlar. D in m a h iy ettek i isyanlara s iy a s isyanlardan fa rk ly m a sn a hibir zel im tiyaz tamnam az.
syan eden hanedan yeleri tahta gemede esas hak sahibinin kendileri olduu ya da en azndan kendilerinin de eit oranda tahta geme hakk bulun duu dncesiyle dnya umuruna ilikin bir hususta kendi yorumlaryla hareket etmilerdir.
3 . syanclarn Say ve G Bakmndan Cidd Bir Tehlike Tekil Etm eleri
slm hukukularna gre menea, kuvvet, kudret ve topluluk anlamna gelmektedir. Kuvveti, topluluu koruyucusu olmayan herhangi bir grubun devlet bakanma kar giritii bakaldr hareketi stlahi olarak bir isyan saylmaz^. Menea sahibi olmayan ve devlet bakanm deitirmeye girimeyen bir m uhalefet hareketi dier unsurlarn varl halinde bir fik ir suu^ oluturabilir ki bu isyan hukuku kapsam dndadr. syanclarn cinsiyeti suun olumas asndan bir farkllk dourmaz. syanc, erkek veya kadn olabilir. Kadn isyanc erkeklerle birlikte silahl bir isyann iinde bulunur da halin icab ldrlmesini gerektiriyorsa ldrlr. Silah saylmayacak ekilde ta ve benzeri eylerle isyana katlmsa ldrlmez. Kadn isyanc esir edildikten sonra silahl olduu halde kimseyi ldrmedii anlalmsa artk ona dokunulmaz^.
4 . B akaldrnn Kuvvet Kullanma Yoluyla Fiilen Balam as
Devlet bakanma veya naiblerine kar koyu, suun oluumu iin tek bana yeterli deildir. Bu muhalefetin kuvvet kullanarak gereklemesi (mulebe) aranr. Devlet bakanma itaat etmemek hatta ona kar isyan et meyi ^ m e k dahi suun oluumu iin yeterli deildir. slm tarihinde bunun rneklerine rastlamak mmkndr. Hz. Ali'nin uzun sre Hz. Ebu Bekir'e bat etmedii, keza sahabeden S ad ibni Ubde'nin mrnn sonuna kadar
* H am idullai, s. 106; H aricilerle ilgili toplu bilgi ve bibliyografya iin bk. L. V eccia Vaglieri, "Harra", E fi, c. 111. s. 235. ^ Bilmen, III, s. 412 3 Ebu Zehra, s. 174. A hmed Fethi Behnes, el-M esliyyetl-Ciniyye f i l-Fkhi'l-slmi, 4. bask. K ahire 1988, s. 90-91.
140
OSMANLI DEVLETNDE KARDL KATLt
Hz. Ebu Bekir'e bat etmekten kand bilinmektedir. Ayrca Abdullah bin mer ve Abdullah bin Zbeyr'in Muaviye'nin olu Yezid'e bat etmedikleri de eklenmelidir. Kendisini "bir Flemenk gavuru" olarak takdim eden ve kimlii hakknda bakaca bir bilgim izin bulunmad ecnebi bir hukuku tarafndan II. Abdlham id'e arzedilen D evlet-i A liyye'deki Islht- Kanuniye balkl olduka uzun bir layihada ise, isyan suunun Osmanl hukukular tarafndan pek geni olarak yorumland belirtilerek yle devam edilmektedir; "Mesela padiahn evamir-i merualarna kar her nevi itaatsizlik ve rahat- umumiyyeyi selb ve ihlal edecek her nevi kyam ve hareket, her nevi fitne ve desis ve huda ve ikayet ve katl-i nfus ve nehb-i emval ve tatil-i eal gibi ahvl bay addolunur. D evlet-i Aliyye'deki bu nevi butn cinayetleri, kadm Roma kanunundaki hkmdara kar olan cinyt gibidir. Yani esasen bir yere m nhasr adi b ir cinayet iken ahvl-i m teaddideden ni bir ok cinytm mecmuna 'alem olmutur"K Son cmlelerdeki benzetme ilgi ekici dir. isyan suunun muhtevasn bu kadar geni kapsaml olarak kabul etmenin slm hukukundan ziyade Osmanl hukukularnn yorumlarna istinat ettiini ma eder gibidir. syanclar saldrya getiklerinde artk onlarla savamak bir meru mdafaa hakk olarak kabul edilmektedir. Bununla birlikte devlet bakan, boyutlar bymeden isyan bastrma hakkna sahiptir. Bu konuda Ebu Hanife dndaki dier mezhep imamlarna gre bakaldrda kuvvet kullanlmasyla birlikte bu hareket artk isyan olarak nitelendirilir. Kuvvet kullanmadan nce ise, bir yerde toplanm olsalar ve uygun bir zamanda kuvvet istimalini amalasalar bile bu eylemin sahipleri isyanc saylmaz ve dier vatandalar gibi muamele grrler. Bununla birlikte isyan hukuku kapsam iinde olmasa da eylemcilerin toplanmasn ve karklk karmalarn nlemek ta ziren mmkndr. Ebu Hanife'ye gre ise bir yerde toplanp bakaldr iin uygun zaman kollayanlar b statsne girmilerdir. Onlarn savaa balamalarn beklemek telafisi mmkn olmayan zararlara yol aabilir. ann Zeydiye kolu bu meselede Ebu Hanife'nin grne benzer bir gre sahiptir^. 5. syan K asd (K asd 'l-B ay) syan kasd suun manevi unsurudur. Burada aranmas gereken, zel su kasd olup bu da filde isyan etme ve bunu aa karma iradesinin bulun
BOA, Y. EE, 14-1540, s. 51 (Ahmed Akgiindz, Osmanli Kanunnmeleri ve Hukuk Tahlilleri, stanbul 1990, c. I. s. 287'den naklen). 2 deh, II, 688-689; Ebu Zehra, s. 174.
KARDE KATLI UYGULAMASININ HUKUK TAHLiLl
141
masn gerektirir'. syan suunun olumas iin failde, devlet bakann de virme, itaat etmeme veya hukuken yapmas gereken bir eyi ifadan kanma kasdnn bulunmas icab eder. Zalim bir devlet bakannn zulmne maruz kalanlarn bu zulme kar koyular isyan suunu oluturmaz^. Halifenin hukuka aykr bir fiilini (masiyyet) nlemek iin kar konulmas da keza isyan saylmaz^.
C. syan Temelli Karde Katli Uygulamalarnn Hukuk Tahlili
Bu balk altnda isyan temelli olarak nitelediimiz karde katli uygulamalanmn hukuk deerlendirmesi yaplrken isyan suuyla ilgili teorik bilgiler nceki blmde verildiinden burada tekrar edilmeyecek; varsa vaka ile ilgili hususiyeder belirtilecektir. Hdiselerin ortak zellii isyan fiilinin arkasndaki siktir. Bu sik hanedan mensuplarnn tahtta hak sahibi olduklar inancdr. ehzadelerin isyan etmelerinin bir dier sebebi tahta geememeleri halinde ldrleceklerini nceden bilm eleri olabilir mi? Bir yazarn yabanc bir mellifin ran hanedanyla ilgili olarak kulland "abnormally natural death", beklenmedik doal lm nitelemesini dn alarak, bunu tahta geemeyen OsmanlI ehzadelerinin kanlmaz akbeti olarak gstermesi mbalaal bir ifade olmakla birlikte belli oranda bir doruluk pay da mevcuttur^. I. Murad'n kardeleri Halil ve brahim Beyleri idam ettirmesi hdisesinde Sultan Murad'n mevcut isyan fiili karsnda ne yaplmas gerektiini ulema ve devlet erknna sorduu; devletin bekas iin tehlike arzeden kardelerin ortadan kaldrlmas iin devlet erknnn karar, ulemann ise fetva verdii belirtilmektedir^. Satr aralarndaki bu bilgi bizim iin ok kymetlidir. Fetva alndna gre isyanc kardelerin ldrlmeleri muhtemel bir yarg kararma dayanmaktadr. Sz konusu fetvaya ulamak mmkn olmamakla birlikte slm hukukundaki bay yani isyan suu sabit grlerek verilmi olduu tahmin edilebilir. Byle olunca Sultan Murad'n kardelerini nizm- lem iin
1 Bk. Behnes, el-M esliyyet'l-Ciniyye, 91; deh ise genel su kasdnn varlnn gerekli ve yeterli olduunu belirtir. Bk. et-Teru'l-Ciniyyi'l-slm, II, s. 697. 2 D am ad Efendi, Mecmel-Enhurf erh-i Mltekal-Ebhur, stanbul 1319, c. I, s. 699. 3 deh, II, s. 697. syan suu hakknda daha geni bilgi iin bk. M ehm et Akman, "nceki hukukumuzda isyan suu". Hukuk Aratrmalar, c. IX, say 1-3 (1995), s. 203-222. ^ Bk. Yaln Kk, 21 Yanda Bir ocuk Fatih Sultan Mehmet, 2. basm, stanbul 1990, s. 28. 5 Bk. i. Hakk Uzunarl, "Murad I.", M , c. VIII, s. 588.
142
OSMANLI DEVLETtNDE KARDE KATLt
bertaraf ettiini sylemek* hukuk bir gereke olmaktan ok siyas bir ifade olarak kalmaktadr. Savc Bey vak'as slm hukukuna gre tipik bir isyan suu rneidir^. Meru devlet bakanna kar onu devirmek amacyla ve kendisine gre hakl olduu bir te'ville (tahtta kendisinin de hak sahibi olduuna inanmas) silah kullanarak bakaldrmas, hatta bir hkimiyet iareti olarak para bastrmas suun btn unsurlarnn tamam olduunu gstermektedir. Keza II. M urad'n kardei M ustafa ve amcas (Dzme) M ustafa'nn idamlar da isyan etmelerinin bir sonucudur. Her ikisi de mevcut ve meru bir devlet bakan olan II. Murad' devirmek amacyla, stelik Bizansla da ibir lii yaparak isyan etmitir. Bu itibarla b sfatyla idam edilmeleri hukukun uygulanmasndan ibarettir. stanbul'un fethi srasnda muhtemelen Sleyman elebi'nin olu olan Orhan ismindeki Osmanl ehzadesinin ldrlmesi de isyan hukuku erevesinde deerlendirilmelidir. Zira ehzadenin, II. Mehmed'in tahta bi rinci defa getii zaman Bizans imparatorluunun tahrikiyle isyan ettii ancak bu isyann baarszlkla sonuland bilinmektedir. Ayrca ehzadenin Osmanl kuvvetlerine kar surlarda bizzat arpt^ dikkate alnrsa hukuken isyanc sfatyla cezalandrlm olduu anlalmaktadr. Yavuz Sultan Selim'in, kardei ehzade Ahmed'i idam ettirmesi hdisesi her ne kadar hukuken isyan suunun cezas olarak deerlendirilebilirse de, ehzadenin isyan etmese de ldrlecei tasavvur edilebilir. Zira yeen eh zadelerin ve ehzade Korkut'un bertaraf edilmesi, Fatih'in karde katliyle alakal kanunnme maddesinin artk iyice yerletiini gstermektedir. Nitekim bir Osmanl tarihisinin ehzadenin idamyla ilgili olarak nizm- lem in kavid-i Al-i Osman zere kaydm grdler^ eklindeki ifadesi buna iaret et mektedir. ehzade Bayezid vakas ise olduka karmak bir nitelik arzetmektedir. Hdiseye dtan bakldnda bir isyan hareketi gibi grlmektedir. Bir ok Osmanl tarihisi de meseleyi bu ynden ele almtr^. eyhlislam Ebussuud
* N ihad Sami Banarl, "Niin ldrrlerdi?", Osmanhlar Albm, haz. A. D edeolu, stanbul [1981], c. I, s. 25. ^ Nitekim Feridun Bey, ehzadenin "bay inada z ve bnyd eylediinden" bahsetmek tedir; bk. Mecma-i MUneti s-Seltin, I, s. 108. 3 Bk. Halil nalck, "Mehemmed II", E fi, c. VI, s. 978. 4 Bk. Solakzde, s. 358. 5 M esela Peev, normal olarak krk gn sren ehzadelerin snnet m erasim inin ehzade Bayezid'in snnetinde sadece on gn srmesine, babasma isyan eden ehzadeye Allah'm bu kadann mnasib grd eklinde ilgin bir yorum getirir; bk. I, s. 218.
143
Efendi'den fetva alnd ve hatta bununla da yetinilmeyerek ileri gelen din alimlerinden dahi bu fetvay destekler mahiyette ek fetvalar alnd bilinmek tedir. ehzadenin babasna kar isyan ettii ok somut olarak ortaya konulamamaktadr. Hdisede kardei ehzade Selim'in ve hatta ran ahnn dahli mevcuttur. ehzade Bayezid hakknda alnm fetvalar aada sunulmutur'. Bu fetva derlemesinde ad geen kad, kazasker ve eyhlislamlar muhtelif zaman dilimlerinde yaamlardr. Bu fetvalar sonradan bir araya getirilmi olmaldr. "SULTAN BAYEZD NM EHZADE HAKKINDA MEVLNN VERDKLER FETVALARDIR" B ir sultan- dilin ebnasndan biri tatinden hurc idb baz k l'a mstevl olub ve baz bildn ehline mal salub cebr ile alub ve asker cem idb gayri tarkle ref mmkn olmayub ktale mbaeret eyleseler ve snub cemiyyeeri datlncaya dein katilleri eran helal olur mu? El-cevab: (Mfti-i zam sadr'l-ahli, Ebussuud Efendi hazretlerinin cevab- sahihidir. ): H elaldir. Nass- Kur'n- azm ile sabit olmudur, hkm-i erdir ve icm- sahbe-i kirm dahi bunun zerinedir. Ktle kdir olanlar, ktl ile, ciz olanlar kelm- hak ile ve hayr dua ile def-i fitne fesada say etmek vacibdir. Mesele: Bir tife, sultan- dil tatndan hurc idb baz kla mstevl olub asker cem idb ve baz bild ehline mal salub cebr ile alub ktle mberet eyleseler, anlara ihtiyarlaryla mal virb muavenet idenler veya "Bunlara kl ekmek helal deildir" diyenler dahi anlar hk mnde olub ktalleri ve katilleri eran helal olur mu? El-cevab: {Trh-i m ezkrda Rum ili K azaskeri olan HamidEfendi'nindir): Malla ve kaville ve fiille muavenet edenler, anlarn cemiyyetlerinde bile olmaycak, darb- eddden sonra tevbeleri ve salhlar zhir oluncaya dein habs olunmak vacib olur; amma "Anlara kl ekmek helal deildir" diyenler, nass- kat inkar idb icm- ashb- izma muhalefet itmekle kfir olub katilleri helal olur ve anlara kl ekmek heman helal olmak mer tebesinde deildir, belki kdir olanlar ktalleri vacibdir.
Beyazt Devlet Ktphanesi, Veliyyddin Efendi Kitapl, no: v. 3216, v. 68a-70a.
144
Mesele-i mezbureye cevab- hardr:

E l-c e v a b : (A nadolu K a za sk e ri olan M eh m ed b. A bdulvehhab e-eh ir bi-ibn-i Kerim , A bdulkerim Efendi'nindir): Padiah- lem-penah, sellemallah tala
f'd-dreyn hazretlerine si olub emrinden tecavz eden taifenin ki suret-i fetvada zikrolunmudur, anlarn dem leri helaldir ve bu tifeden maktul olanlar yunmaz ve na mazlar klnmaz; Hak tala katnda azm ikaba ve azaba m stehaklardr; ye devletl ve saadetl padiaha muavenet idenlerden maktul olanlar ehidlerdir, v'allah a lem. C evab- dier {Sbkan R u m ili K a za sk e rli in d e n mnfasl Abdurrahman elebi'nindir): Padiah- lempenah e azze evliyahu ve zelle a'duhu, em rinden tecavz ve hurc iden tifenin s-i senialan rkk- menurda merh ve mestrdur; ehl- bay olduklar zhir olub ref-i ftne;i^nire lzb ve lzmdr ve kam - ehl-i bay fesad emr-i vacib ve mhim olmala anlarn katli helaldir ve kadir olanlara teksl ve ihmal vebaldir. Eer m bte ^ m ctem i olanlar m teferrik olub fesaddan mrtedi olmazlar ise ve anlardan bu hl ile kati olanlar azb- elme ve kab- azme mstehak olurlar ve anlar ile ktal iden Mslmanlarn katili gazi, maktl ehid olub yevm-i cezada sadet-i kbr ve mesbat- azme ihraz iderler. C evab- dier (R um ili K a za sk e rli in d en m u nfasl Abrurrahman elebi'nindir): Ehl-i bayin ktali eran sahihdir, nass- erf ile sabitdir; hilfna kavi yokdur ve muavenet idenler mfsidlerdir, cezalan habs ve katildir. Cevab- dier (Anadolu K a za sk erli in d en m unfasl C afer e le b inindir): Ehl-i bayin ktali helal idii Kur'n- Kerm ve Furkan- azm ve icm- ashab ile sabitdir ve amme-i ktb-i fetvada mestrdur. El-iyzu bi'llah, bunlar inkar kfrdr ve bi'l cmle amme-i mslimn zerine farz ve vacibdir. Fitne ve fesdn de fine her ne tark ile mmkn ise muavenet ve mzharetden taksrt itmeyeler ve ehl-i adi canibinden maktul olanlar ehidler, maherde zmre-i hed ile har olu nur; ehl-i bay tarafndan maktl olanlar gasi olunmaz ve
145
namazlar klnmaz, yevm-i cezada ehl-i nr ile har olurlar. C ev ab - d i er (Sbkan A n adolu K a za sk e ri Sinan Efendi'nindir): Bu iki sret-i istiftda ketb olunan cevab1ar sahihdir ve ktb-i mteberede menss ve mestrdur. C evab- dier {stanbul K ads, M evlana M ustafa eehir bi-lbn M im arndr): bu meselelerin cevablarmda zikr olunan fetvalar cmleten sahihdir ve kffesi kavl-i sarihdir; Kur'n- azimde Mnzel'de sre-i Hucurt'da m ufassaldr ve dahi nice yerlerde vrid olmudur ve mcmeunaleyhdir.
C ev a b - d i e r (H aleb k a za sn d a n m az l A h m ed Efendi'nindir): Bu iki suret-i istiftya ketb olunan cevab-
1ar kiitb-i mtebereye muvfkdr, cevab- sahihdir ve hakk- sarihdir. C evab- dier (H azret-i Eyyb- Ensri M edreselerinde m derris M evlana C elal ddin E fendi'nindir): Bu suretlerde bizim de kavlimiz bu kavle m uvfkdr ve cmle didikleri vefk-i er-i erf zerinedir. C evab- dier (Kur'n, 18/10) Sultan -1 dilin zerine hurc idb b olan tifenin katli ve ktali helal idii ktb-i mteberede musarrah, Hak celle ve a l'nm Kur'n- azminde (Kur'n,49/9) deyu buyurduu, bu hususa delil-i kfiyedir. Ve hazreti Ali, kerremallah vechehu, icm- ashb- kirm, rdvnullahi aleyhim ecman ile tife-i Havric ile ktl eyledikleri dahi bu emre vzh hccetdir (Kur'n, 10/35). C ev a b - d i er {M sr kazasn dan m az l M evlan a Abdlbki Efendi'nindir): Hurc ale'l-immi'l-hak bay idii muhakkakdr ve darb u harbe kdir olan enma zm re-i but zerine, im am a nusret vacibdir ve cemiyyetlerini tefrk idinceye dein frka-i zmreyi ahz kati lzb ve lazmdr. C e v a b - d i e r (H am id E fe n d iza d e M eh m ed b. Mehmed'indir): Padiah- lem-penah hazretlerine eazzallah ensrehu, b olub emr-i eriflerin tecavz iden tifenin kati olunmas mtnda ve rhda ve fetvada m estr ve nass- Kur'n- azm bunun zerinedir.
146
Cevab- dier (Renzade'nindir): Bu iki sret-i istiftya mektb olan cevab, ayn- sdk ve mahz- sevabdr, ktb-i mteberede mestrdur, Hidye'de ve rhunda mezkrdur. Cevab- dier: Bu sret-i istiftya buyurulan cevablarn cemisi er-i mutahhara ve namus- mnevvere muvafk ve mutabkdr. V'allah te'la a'lem".
III. SYAN ETMEYEN EHZADELERN KATLEDLMELER A . Konuya Esas Olmak zere rf Hukuk Kavram
rf hukuk terimi, Osmanl hukukuyla ilgili olarak kullanldnda zel bir anlam ifade eder. Buna gre rf hukuk, r yani Allah ve Peygamberinin dorudan dzenlemedii alanlarda devlet bakan tarafndan sdar ve ihdas edilen kaide ve messeseler btndr. rf hukuk denildiinde rf ve det hukuku anlalmamaldr. rf hukukun kaynaklarndan biri de OsmanlIlarn rf-i m arf veya dt dedikleri rf ve adet hukuku olmakla birlikte bu uygu lamalarn hukuk nitelik kazanmas ancak padiahn iradesiyle mmkn ola bilmektedir. lhanlI Devletinin knden sonra ortaya kan Trk devlet lerinde yasa kelimesi hkmdar tarafndan karlan kanunlar ve tesis edilen rf kurumlan ifade etmekteydi'. Nitekim Tursun Bey rf, padiahn yasas (yasa) olarak tanmlamtr^. Osmanllarda rf hukuku ifade etmek zere emr-i sultan, rf-i mnf-i padiah ve kanun ibareleri de kullanlmtr. Kanun, aslnda rf hukuk ilkelerinin tatbiki sonucu karlan emir ve yasak lara verilen genel bir adsa da zamanla rf hukuku ifade eder hale gelmitir^. rf hukuku uygulamakla grevli olan vali, suba, bostancba gibi grevli lere de ehl-i r f tabir edilmektedir. Osmanl rf hukukunun bir benzeri Endls ve Kuzey Bat Afrika'da am el-i F s terimiyle ifade edilen hukuk uygulamasdr. M lik hukukularca gelitirilen amel-i Fs uygulamasna gre mehur veya rcih gr, bir zararn giderilmesi, bir fitne endiesinin bertaraf edilmesi, bir faydann salanmas, zaruretin gerektirmesi ve rf gibi gerekelere dayanlarak terkedilebilir ve maslahata uygun zayf gr tatbik edilir^.
* Halil nalck, "Suleiman the Lavvgiver and O ttom an law, Archivum Ottomanicum, I, (T heH ague 1969), s. 109. 2 Tursun Bey, s. 12. 3 Uriel Heyd, Studies in Old Ottoman Criminal Law, Oxford 1973, s. 167.
^ A m el-i Fs'nin geerli bir hukuk kural saylabilm esi iin art bulunm aktadr: 1.
Z ayf gre gre hkm veren kiinin ictihad ehliyetine sahip bulunm as. 2. Fkh
karde
KATL UYGULAMASININ HUKUK TAHLL
147
OsmanlI hkimiyeti alUndaki Msr'da on altnc yzylda David ben Zimr adl bir haham, OsmanlIlarn biri er dieri rf olmak zere iki hukuk sistemine sahip olduklarn, er hukukun kadnn, rf hukukun ise valinin sorumluluu altnda olduunu ifade etm ektedir'. rf hukukun unsurlar eyhlislam Pir Mehmed'in u fetvasndan karlabilir: "Raiyyet babasnn kat topraa geri getirilebilir mi?": "Geri er m aslahat deildir, lkin koyun kimin ise kuzu dahi onundur dey y i, ancak bu maklede uliilemre mracaat olunur, nice memur ise olur, nizm- memleket iin olan emr-i liye itaat vacibdir"^. Byk oranda rf hukuk dzenlemelerini ieren kanunnmeler, kural olarak bu kanunnm eleri sdar eden padiahn saltanat sresi iinde balaycyd. Yeni padiah tahta getiinde nceki kanunnm elerin balayclklarn devam ettirmesi, bu padiah tarafndan yeniden teyit edilmelerine balyd. Uygulamada ise Osmanl Devletinin muhafazakar yaps sayesinde bu kanunnm eler genellikle m uteberliklerini devam ettiregelmilerdir. Sonraki kanunnmelerin pek ou yeni hkmler getirmemekte, eski kanunnme hkmlerinin hangilerinin hl geerli olduunu gstermekle yetinmektedir^. Siyas ve dar bilgi ve tecrbeye sahip olan ve kendilerini bu alan dzenlemede daha yetkili bulan devlet adamlan, hukukulann kendilerini snrlayacak ve bazen de fazla teorik kalan zmlerine itibar etmemiler ve onlarn bu alana mdahil olmalarn pek istememilerdir'^. Bylelikle devlet bakanlar kamu hukuku alannda kendilerini serbest hissetmi ve bu alan kendi tasarruf sahalar olarak telkki etmilerdir. te yandan Osmanhlarn kendilerinden nceki Trk devletlerinden devlet kurma ve tekiltlandrma tecrbesini tevars etikleri de bilinmektedir. rf hukukun Trklerde ilk defa olarak belirgin hale gelmesi Seluklularn slm dnyasn hkmleri altna almalaryla balar ve XIII. yzylda Mool "yasak hukuku"nun yaylmasyla etkinliinin artt gzlenir^.
m eselelere vkf ahitlerin ehadeti ile byle bir am elin varlnn sabit olm as. 3. Amelin zayf bile olsa er kurallara aykr olmamas. Bk. brahim Kfi Dnmez, "Ameli Fs", DA, c. m , s. 25-27. * Heyd, Criminal Law, 2; a. mlf. "Eski Osmanl ceza hukukunda kanun ve eriat", ev. Selahaddin Erolu, A/FD, c. XXVI (1983), s. 634. 2 Halil nalck, "O sm anl hukukuna giri, rfi-sultani hukuk ve Fatih'in kanunlar", ASBFD, c. XIII, say 2 (Haziran 1958), s. 104. ^ Heyd, Criminal Law, s. 172. ^ M. kif A ydn, "O sm anlda hukuk", (Osmanl Devleti ve M edeniyeti Tarihi, ed. Ekmeleddin hsanolu, stanbul 1994, c. I, iinde), s. 382. 5 Halil nalck, "rf", A, c. IX, s. 480.
148
OsmanlI Devletinin karlat ihtiya ve glkler rf hukuk dzen lemeleri yaplmasn gerekli klmtr. er vergilerin ihtiyac karlamamas zerine ok geni bir eitlilii olan ve adna teklif-i rfyye denilen vergiler ihdas edilmi, keza arazinin verimli ekilde kullanlmas ve el deitirmesini temin etmek iin mr arazi dzenlemesi gelitirilerek benimsenmi bylece arazinin belirli kimselerin elinde toplanmas nlenmi ayn zamanda kullan lamayacak kadar klmesine mni olunmak istenmitir. ok geni bir corafyada egemen olan devlet, lkede kamu dzenini muhafaza edebilmek amacyla ou kere iddetli cezalan gerektiren rf sular ihdas etmek zorunda kalmtr*. slm hukukunun devlet bakanna tand snrl yasama yetkisi, OsmanlI padiahlarnn bu gibi tasarruflarna temel tekil etmitir. .Bilindii gibi slm hukuku, devlet bakanna zellikle kamu hukuku alannda ok geni takdir hakk tanmaktadr. Bu cmleden olarak devlet bakan ceza hukuku, mli hukuk ve kam usal karakteri ar basan arazi hukuku dzenlemeleri yapmaya yetkilidir. zellikle ta'zir su ve cezalar dediimiz kategoriyi ve kapsamn tespit ve tayin etmek ve yeni vergiler ihdas etmek devlet bakannn tasarruf sahasndadr. Osmanl padiahlar da bu yetkilerini dzenli olarak kanunnmeler sdar ederek kullanmlardr. Devlet bakannn tasarruflar sonucu oluan rf hukukla slm hukuku arasndaki irtibat nasl nitelendirilebilir? Bu soruya cevap vermeden nce baz nirengi noktalar belirlemek gerekmektedir. Hereyden nce Osmanl Devleti yukarda da belirttiimiz zere bir slm devletidir. Din esasl byle bir dev lette er hukuk dnda baka bir hukukun ona rakip olmas tasavvur edile mez. kinci olarak rf hukuk, er hukukun bir ksm hkmlerini ilga etmek ya da deitirmek iddiasnda deildir. rf hukukun ilevi, er hukukun bilerek bo brakt alanlarda veya hukukularca yeterince ilenmemi konularda devlet bakanna tannan yetki erevesinde hkm icra etmesidir. Bu itibarla Barkan ve Kprl gibi melliflerin, Osmanl Devletinde biri er dieri -rf hukuku kastederek- lik olmak zsre birbirinden bamsz iki hukuk bulunduu eklindeki iddialar isabetli deildir. G nm z aratrmaclar byle bir iddiay reddederek, Osmanl Devletinin balca hukukunun slm hukuku olduunu vurgulamaktadrlar^. Y azar da ayn kanaati paylamaktadr. Osmanl padiahlar slm hukukunun inceden inceye dzenledii alan larda kanun koymamaya, dier alanlarda da genel olarak bu hukuka ters dmemeye gayret gstermilerdir. rf hukukun yrrlk kayna olan ka
' Aydn, "Osmanlda hukuk", s. 383. 2 M esela bk. Akgiindz, Osmanl Kanunnneleri, I, s. 41 v d . ; Aydn, "Osm anlda hukuk", s. 375.
149
nunnmelerin er hukuka uygunluunun, en byk er otorite olan ey hlislam tarafndan tahkik edilmi olm as muhtemeldir*. te yandan padiahlar kanunnmelerin eriata aykr olmamasn temin etmek amacyla ulemadan sk sk fetva istemiler ve bu fetvalar dzenli bir ekilde muhafaza edilmitir.Topkap Saray ktphanesindeki bir fetva mecmuasnda yle bir fetva yer almaktadr: Mazmnu, muvafk- er"-i e rif olan emr-i sultaniye itaat itmeyen Zeyd'e ne lzm olur? El-cevab: T a zir-i edcP. Keza Ebussud Efendi'nin pek mehur olan fetvasna gre de n-mer olan nesneye emr-i sultn olmaz^. Bu iki fetvann tahlilinden, rf hukuk dzenlemelerinin muhtevasnn er hukuka uygun olmas gerektii sonucu kanlabilir. Ancak mezkr fetvalarn aksi gr iin de gereke oluturabilecei belirtilmelidir^ Btn bu anlatlanlara ramen, rf hukukun er hukukla tam bir uyum iinde olduu sylenebilir mi? Bunu sylemek her zaman iin mmkn gzkmemektedir. zellikle ceza hukuku sahasnda slm hukukunun ruhuna ve lafzna uygun olmayan cezalarn uyguland sabittir. Sulularn kaza vurulm as, alnlarm n dalanmas, tenasl uzuvlarnn kesilm esi veya dalanmas, teebbs derecesinde kalan hrszlk suunun failine "gayra ibret iin" lm cezas verilmesi bu kabildendir^. Ayrca mli hukuk sahasnda resm-i hnzr ve resm-i arsne gibi bir ksm rf vergiler konduu, bir sre sonra bu vergilerin Ebussuud ve Abdurrahman Efendi gibi devrin eyhlis lamlar tarafndan eriata aykr olduklar gerekesiyle ilga edildikleri bilinmektedir^. rf hukuk e r hukukun alternatifi veya rakibi deil belki onun "mtemmimi" olarak kabul edilmelidir^. eyhlislamlk makamnda bulunmu ve ayn zamanda bir Osmanl tarihisi olan Kemal Paazde, esir meselesiyle ilgili bir fetvada rf hukuk dzenlemelerinin er hukukun tamamlaycs olduuna iaret etmektedir: "...er'an ciz deildir ve hem m en olunmutur cnib-i sultandan''"^. Bununla birlikte yukardaki rneklerden de anlalaca gibi rf hukuk bazen er hukuka aykr dzenlemelere konu olabilmektedir. Netice olarak, iki hukuk arasndaki ilikiyi kabaca tasvir etmeye kalkarsak
* Aydn, "Osmanlda hukuk", s. 385. 2 Bk. Hazine kitaplar blm, n. 01650, v. 6b. 3 Heyd, Criminal Law, s. 180.
^ Bu kabil cezalar ve tahlilleri iin bk. Aydn, "Osm anlda hukuk", s. 388-389; ayrca bk. a. mlf. "Ceza", DA, c. VII, s. 480.
^ Heyd, Criminal Law, s. 191. Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, I, s. 66; Heyd, "Kanun ve eriat", s. 142. ^ Robert Anhegger/Halil nalck, Kanunnme-i Sultani Ber Muceb-i rf-i Osmani, Ankara 1956, s. X.
150
slm hukukunu byk bir daire, rf hukuku da meruiyetini bu byk daireden alan, ounluu itibariyle de onun iinde yer alan, ancak bir ksm da bu ana dairenin dna tam bulunan ikinci bir daire olarak kabul etmemiz mm kndr'. Esas konumuz olan karde katli uygulamas da ana daire olan er hukukun snrlar dnda kalan ksma aittir.
B . Karde Katli Uygulamasnm er' Hukukla Badatrlmaya ahlmas
Karde kadi uygulamasna slm hukukundan ak bir destek bulamayan Osmanl ulemas baz genel ilkeleri ne kararak hukuk bir zemin tesis etmeye almtr. Bu genel ilkeleri ve hukuk tahlillerini aada sunmaya alacaz:
1. "Fitne Adam ldrmekten Daha Ktdr"
Kur'n- Kerm'de bu mealde iki ayet vardr^. Fitne kelime itibariyle saflatrmak iin altn atee koymak demektir. Sknt ve belaya sokmak an lamnda kullanlmas buradan ileri gelmektedir. slm ulemas fitneyi tarif et mekten ziyade nelerin fitne olduunu rnek gstererek tasvir etmitir. Bu an lamda irk, kfr yaymak, dinden dnmek, Allah'n yasaklarn inemek, kamu dzenini bozmak ve insann vatanndan srgn edilmesi birer fitne olarak zikredilmitir. Fitnenin ldrmekten daha kt olduunu ifade eden ayetin (Bakara, 191) nzul sebebi aslnda zel bir durumla ilgilidir. Haram ayda sahabeden bazs m rikler tarafndan ldrlm ve bu hdise Mslmanlarn gcne gitmiti. Bunun zerine yukardaki ayet nazil olarak m riklere kar harb ilan edilmesinin sebebi ksaca ifade edilm i ve Mslmanlar fitneyi ortadan kaldrmak iin Allah yolunda mcadele etmeye tevik edilmitir^.
' nde gelen bir tarihimize gre "Osmanl mparatorluunda hukuk, teorik olarak W eber'in term inolojisiyle hkmdarn kiisel iradesi ya da son kertede btnyle hkmdarn ihsanlanndan treyen bireysel ayrcalklar ve sbjektif haklardan ibaret idi"; bk. Halil nalck , ""Sultanizm " zerine yorum lar; M ax W eber'in O sm anl siyasal sistem i tiplem esi", Dn Bugnyle Toplum ve Ekonomi, say 7 (Ekim 1994), s. 17. nalck'm bu yargs yukardaki farazi emay tersine evirmeyi gerektirmekte ise de anlan iddiaya katlmak mmkn deildir. A hmet Yaar Ocak'a gre ise rf hukuk, devlet gdmndeki slm n ya da "O sm anl slm "nn bir grnts ve zelliidir; bk. "X V -XV L Y zyllarda Osmanl resm ideolojisi ve buna muhalefet problemi", slm Aratrmalar, c. IV, say 3 (Temmuz 1990), s. 191. 2 Bakara, 191: ve'l-fitnet eedd mine'l-kati; Bakara, 217; ve'l-fitnetj^beru mine'l-katl. 3 Bk. Elm alh M. Hamdi Yazr, Hak Dni Kur n Dili, [stanbul 1979], c. II, s. 695-696.
151
Konumuz bakmndan fitne, kamu dzeninin bozulmas anlamnda toplumsal karklk ve anari demektir. Osmanl ulemasnn ounluu, ehzadeleri mstakbel bir fitne ve anari kayna olarak grm ve yukardaki nas erevesinde katledilmelerini meru kabul etmitir. M esela Ebussuud Efendi'nin talebelerinden olan ve eyhlislamlk makamnda da bulunmu olan Hoca Sadeddin Efendi, Yldrm Bayezid'in, kardei Yakub elebi'yi katlettirmesini bu nasa dayandrmtr'. Osmanl tarihileri yukardaki ibare yerine bazen de def-i dadaa-i fitne in^ veya itf-y nire-i fitn e iUn^ tabirlerini kullanmlardr. Fitne kavramnn bir uzants olarak nizm- lem kavramyla karlal maktadr. Osmanl dncesine gre fitne ve anarinin mefhumu muhalifi nizm - lem dir. Hukuk terimi olarak nizm- lem ise, bir devletin ve toplumun gvenlik, dzenlilik ve skn iinde bulunmas anlamnda kamu dzeni demektir. Kanaatimize gre gerek Fatih'in Tekilt Kanunnmesi'nde ve gerekse Osmanl tarihilerinin eserlerinde geen nizm- lem ifadesi bu ekilde yorumlanmaldr^. Bu ibare yerine kimi zaman intizm- lem^ veya slh- lem ve nizm- umr- ben dem^ gibi ifadelerin kullanld da olmutur. Bylesine genel bir kaidenin karde katli uygulamasna temel tekil ede meyecei kanaatindeyiz. Zira slm hukukunda "Beret-i zimmet asildir" (MAA. md. 8). slm ceza hukukunda, "asl- beret" ilkesi gereince bir kii sululuu kantlanncaya kadar susuz saylr. Srf "dzeni temin etmek amacyla" ya da "ibret-i lem olsun" diye susuz bir kimse cezalandrlamaz. Sululuk phesinin olmas bile cezalandrmay engeller; zira yine slm ceza hukukundaki yerleik kaideye gre cezalar pheyle der.
' Bk. Tc't-Tevrh, I, s. 124. 2 N a m a ,II, s. 188. 3 H oca Sadeddin Efendi, I, s. 317. ^ N itekim Heyd, bir kad ilamndan yola karak nizm- lem ifadesini, kam u dzeni (public order) terimiyle karlamaktadr; bk. Criminal Law, 256. Nizm- lem kavramna dnyaya nizam vermek anlam yklenilmesinin Cum huriyetten sonraya rastlad ifade edilm ektedir; bk. A. Turan Alkan, "Nizm- lem", Osmanl Ansiklopedisi, stanbul [1993], c. I, s. 260. 5 Bostanzde Yahy, I, s. 44 6 Solakzde, s. 353.
152
2 . zel Zararn Genel Zarara Tercih Edilmesi
slm hukukunun genel ilkelerinden biri de genel zaran uzaklatrabilmek iin zel zarara katlanlmas gereidir^. Nitekim bu kural Mecelle-i Ahkm- Adliyye'de bir baka slubla "Zarar- mm d e f iin zarar- hs ihtiyar olunur" eklinde ifade edilmitir (md. 26). Bu madde "Zarar ve mukabele bi'z-zarar yoktur" eklindeki genel kaideden kaynaklanr (MAA. md. 19). OsmanlI ulemas karde katli hdiselerine cevaz vermek iin kimi zaman bu kural belirtmitir: "...def-i zarar- m in zarar- hss iltizam idp ferman- sultani birle ol ehzade-i nevcivan zekemani ile nemni zindegniden devr ve menzil-i srrn kevr itdiler"^. XV. yzyl airlerinden Abdlvsi elebi, fetret devrinde cereyan eden hdiselerle irtibatl olarak bu kural manzum olarak yle ifade etmitir^:
Z-irin i ki n bir can ldi Cihanda bin tmen can rahat old
slm hukukunun bu anlamda kabul edilebilecek olan genel ilkelerinden dier bazlar da yledir ki bunlar izafi ad a let kstaslar olarak tavsif edilebilir; "Zarar-i eed zarar- ehaf ile izle olunur" (MAA. md. 27). "ki fesa d teruz ettikde ehaffi irtikb ile a zamnn aresine baklr" (MAA. md. 28). "Ehven-i erreyn ihtiyar olunur" (MAA. md. 2 9 y . Zarar mutlak, muhtemel ve mevhum olmak zere l bir tasnife tbi tutu labilir. M utlak zarar halinde fiil nlenemezse normal artlar altnda zararl sonucun tahakkuk edecei kesindir. Muhtemel zararda haksz fiil ile zarar arasnda uygun bir illiyet bann bulunduu ve haksz eylemin zararl sonucu tevlit edebilecei tahmin edilebilir. Mevhum zararda ise ortada ne fiil vardr ne de ngrlebilir gelecekte bir zararn tahakkuk edecei kestirilebilir. Osmanl tarihilerinin bahsettii zarar bu sonuncu tasnife girebilir. Ancak bu kabil farazi bir zarar beklentisi, hukuktan himaye gremez^. Zira Mecelle'de de yer ald zere "Tevehhiime itibar yoktur" (md. 74). te yandan fkh kitaplarnda zararla ilgili kurallar aklanrken verilen rneklerin tamamnn zel hukukla ilgili olduu dikkati ekmektedir. Bu se beple anlan kurallarn karde katli uygulamalarna temel tekil edebilecei
^ Bk. bn N ceym, el-Ebh ve'n-Nezir, Dmak 1983, s. 96. 2 Hoca Sadeddin Efendi, I, s. 272. 3 Bk. Glda, agm. s. 109. ^ A yrca bk. bn N ceym, s, 94-99. ^ tb, el-Muvfakt, slm limler Metodolojisi, ev. M ehm ed Erdoan, stanbul 1990, c. I, s. 178.
153
phelidir. Bir an iin byle bir zarar trnn hukuk himayeye mazhar ola bilecei kabul edilse bile "Bir zarar kendi misliyle izale olunamaz" kaidesi gereince de karde katli iin hukuk mesnet olamayaca belirtilmelidir (MAA. md. 25).
3. Zaruret Halinin Karde Katlini Mbah Klp Klmad
slm hukukunda "Zaruretler memnu olan eyleri mbah klar" eklinde bir kural vardr (MAA. md. 21). "Karde katli devletin bekas iin bir zarurettir; bu itibarla mezkr ruhsattan istifade edilerek karde katline hukuken cevaz verilmitir"' denilebilir mi? Meseleyi hukuk olarak tahlil edelim. Islm hukukuna gre yasaklar e ayrlr: Birincisi asla skt olmayan yani kendi sine hi bir ekilde ruhsat verilmeyen, ilenmesi hukuken tecviz edilmeyen yasak fiillerdir. Adam ldrmek ve yaralamak bu birinci gruba girer. kincisi zaruret halinde sakt olan yasakllk halidir. Mesela l hayvan eti yemek bu kabildendir. ncs, sakt olmayp zaruret halinde ruhsata muhtemel olan yani tamamen helal olmaz ise de yasaklln devamyla beraber fiilin ilen mesine kanun koyucunun cevaz verdii durumlardr. M esela bakasnn maln telef etme yasa buna rnektir^. Bu izahattan da anlalaca zere adam ldrme fiili birinci grup yasak lamalara girmekte olduundan mutlak bir yasaklamadr. Bu itibarla hi kim senin hayat dierininkinden daha deerli ya da deersiz addedilemez. Netice olarak, insan hayat sz konusu olduunda slm hukukuna gre, zaruretler bu hayatn ifnasn mbah klamaz^. te yandan bir an iin bu kuraln karde katli iin temel oluturabileceini farzetsek bile bir baka kaide karde katli uygulamasnn meru olmasn engelleyecektir. Bu kaide de zaruretlerin kendi miktarnca takdir edilmesidir (MAA. md. 22). Bu ilke ehzadelerin mefruz isyanlarn nlemek iin baz tedbirler alnmasn hakl klabilir; ancak su ilemedii halde bir insann lm cezasna uratlmas zaruret miktarnn aldn gstermektedir^.
* Nitekim Fatih'in son sadrazam olan ve daha nce uzun sre nianclk grevinde de bulu nan K aram an M ehm ed Paa, Yakub Bey'in ldrlm esine hukuk gereke olarak slm hukukunun bu genel kaidesini zikretmektedir; bk. s. 347. ^ tf Bey, Mecelle-i Ahkm- Adliyye'den Kavid-i Klliye erhi, 2. bask, stanbul 1327 (M ahmud Bey Matbaas), s. 28-29. 3 bn Nceym, s. 95. Ali H aydar Efendi, DrerU'l-Hkkm erhu Mecelleti'l-Ahkm, 3. bask, stanbul 1330, c. I, s. 77. ^ Aydn, Hukuk Tarihi, 144-145. Z aruret hali konusunda daha geni bilgi iin bk. A bdlkerim Zeydan, Hlet'z-Zarura f'-erlatil-slmiyye, 2. bask, Beyrut 1988, s. 44 v d .; ayrca bk. M ustafa Baktr, slm Hukukunda Zaruret Hali, A nkara 1986.
154
4. stihsan ve Karde Katli Uygulamas
slm hukukunun tli kaynaklarndan olan ve zellikle H anefiler, dolaysyla Osmanllar tarafndan kullanlan bir hukuk terimi olarak istihsan, ak kyasla sabit olan bir hkmn yerine gizli kyasa bavurup yeni bir neti ceye varma ya da zel bir meselede genel kuraldan ayrlp farkl kural benimseme ameliyesidir. Bu tarife gre istihsann iki tr vardr. lkinde mtehit ak kyasla bir neticeye varmakta ancak ulat netice, zaruret veya muteber bir rf ve det kural sebebiyle uygulanabilir nitelikte olmamakta veyahut kamu yararna uygun dmemektedir. kinci bir kyas ilemine giri en mtehit bu defa daha uygulanabilir bir sonuca ulamaktadr. Mesela zirai arazilerin satmnda eer aka belirtilmemise irtifak haklar satma dahil deildir. Zirai arazi bu ekilde vakfedildiinde mlkiyeti kaybettirme ortak il leti sebebiyle vakf ilemi satm akdine kyaslanrsa irtifak haklar zirai arazinin vakfna dahil olmayacaktr. Ancak bu sonu irtifak haklarndan mahrum kalan vakf arazilerinin kullanmn zorlatracaktr. Mtehit bu kez ilk kyas terkederek vakf ilemini, intifa hakknn devri ortak illeti sebebiyle kiraya benzetmi; bylece irtifak haklar kiraya dahil olduu cihetle arazi vak fnda da irtifak haklarnn vakfa dahil olaca sonucuna varmtr*.
stihsann ikin ci tr m ev cu t bir g e n e l kurala ram en zaruret, m aslahat, rf v e det kaid esi ya da benzeri gerek elerle tam am en farkl v e istisnai ze l bir hkm n benim senm esidir. S elem akdinin cevaz v e kitap gibi baz m enkul m allarn v a k fed ilm e sin in kabul e d ilm e si istih san a m e liy e sin e mstenittir^. OsmanlI hukukular arasnda ok tartlan para vakflarnn caiz grlm esi de istihsana dayanmaktadr.
Bu izahattan sonra karde katli uygulamas acaba maslahat ve zaruret se bebiyle istihsann ikinci trne uygun olarak caiz grlm olabilir mi sorusu cevaplandnim aldr. Osmanl eyhlislamlarndan bn Keml, II. Mehmed'in, kardei Ahmed'i bertaraf etmesi iin yle demektedir:
kbet r-zde r olur M r-zde byr em r olur
dedikleri hak idi bilinb, nihl-ifesadpr-berk br olmadan karna ikbal ve err- nr- filen itil bulmadan itfasna itigal mstahsen grldifi.
* Zekiyyddin a'bn, slm Hukuk lminin Esaslar (Usulii'l-Fkh), ev. . Kfi Dnmez, Ankara 1990, s. 168. 2 Abdlkerim Zeydn, el-Medhl li-Dirseti'-erati'l-slmiyye, 9. bask, Beyrut 1986, s. 201. 3 bn Kemal, VII. Defter, s. 9.
155
bn Kemal'in, ehzade Ahmed'in bodurulmasn tavsif ederken kul land "mstahsen grld eklindeki ifade kanaatimizce szlk anlam itibaryla anlalmaldr. Burada hukuk bir niteleme yoktur. Zira Kur'n ve snnette yer alan adam ldrme yasa mutlak, ak, tavzih ve te'vile muhta olmayan bir yasaklamadr. stihsan ameliyesine ancak hakknda ak hkm bulunmayan hususlarda gidilebilir*.
5 . Kamu Y aran (M eslih-i M iirsele-stislah) ve Karde Katli U y g u la m as
Ksaca maslahat da denilen bu hukuk kayna slm ve zellikle Osmanl hukukunda geni bir uygulama alan bulmutur. Hakknda asl kaynaklarda er bir hkm bulunmayan konularda mtehitler yaadklar zamann ve bulunduklar corafyann artlarna uygun olarak kamu yararna gre hkm tesis ederler. Mesela Kur'n- Kerm'in bir kitap halinde toplanmas maslahata uygun dt iindir. slm hukukular maslahat tespit ederken bir takm ltler belirlemitir; a) Zaruriyyt: Can, mal, akl, din ve neslin korunmas zarur maslahatlar olarak kabul edilmitir. b) Hciyyt: Yukarda belirtilen be unsurun dnda kalan ancak baz zorluklar gidermeye ynelik maslahatlardr. Avn serbest olmas, kira akdi ve benzeri akitlerin dzenlenmesi bu maslahat cmlesinden saylr. c) Tekmliyyt veya Tahsniyyt; Yeme ime adabna uymak, harca malarda israf ve cimrilikten kanmak gibi yokluu halinde hayatn zorla mayaca, varl halinde ise kolaylap gzelleecei maslahatlardr^. Mesalih-i mrselenin geerli bir hukuk kayna olabilmesi iin maslahatn gerek ve genel olmas ve asl kaynaklardaki bir er hkme aykr bulun mamas gerekmektedir. Delalet ve sbutuyla k at bir nas karsnda masla hatn ona aykr olmas tasavvur edilemez. nk maslahatn lt er bak asdr. K at bir nasa aykr maslahat zel bir durum olarak kabul edilemez. Mevhum maslahat yerine nasla amel edileceinde kuku yoktur. Tm mezhep grleri de bu yndedir^. Nas, delaleti veya sbutu dolaysyla kat deilse maslahatn ona aykr olmas halinde akbeti hususunda farkl fikirler vardr ki konumuzun dna taaca iin onlara deinilmeyecektir.
^ stihsan konusunda m onografik bir alm a iin bk. a'b n M uham m ed sm ail, elstihsan beyne'n-N azariyye ve't-Tatbk, D oha 1988. 2 M ustafa A hmed ez-Zerk, el-F khii'l-slm f i S evb ih i'l-C ed d el-M edhal'l-F khyy'lm, D m ak 1968, c. I, s. 93-94; Zeydn, el-M edh al, s. 202. 3 Zerk, I, s. 123; abn, s. 152-153.
156
OSMANLI DEVLEItNDE KARDE KATL
OsmanlI hukukularnn karde katli uygulamalarn nizm- lem ilkesiyle akladklar bilinmektedir. Nizm- lem kavramnn kullanlmas aslnda maslahata bir atftr. Ancak yukarki paragrafta akland zere k at nas karsnda ona aykr olan maslahat uygulanamaz. Haksz yere adam ldrme yasa gerek Kur'n- Kermde gerek hadislerde yer alm aktadr. Su ilemedii halde, yaamas halinde toplumun onun hayatta kalmas sebebiyle zarar grecei farzedilen bir hanedan yesini ldrerek kamu dzeninin salanmas gibi mevhum bir maslahat, sz konusu k at' nas karsnda mute ber addedilemez.
C. Bir Yrrlk Kayna Olarak Fatih Sultan Mehmed'in Tekilt Kanunnmesi ve Tad nem
Tekilt Kanunnmesi olarak bilinen Kanunnme, Kanunnm e-i l-i O sm an baln tamakta ve Bu kanunnme atam dedem kanunudur ve benim dahi kanunumdur. Evld- kirmm neslen ba'de neslin bununla mil olalar diye balamaktadr'. bb'tan ibaret olan Kanunnme devlet tekilt, terifat kaideleri ve bir ksm sularla ilgili dzenlemeleri iermektedir. Kanunnmede konumuzla ilgili olan iki madde vardr. lki: "Ve her kimesneye evldmdan saltanat myesser ola, karmdalarm nizm- lem iUn kati etmek mnasibdir. Ekser ulema dahi tecviz etmitir. Annla mil olalar"^. Nisbeten daha az bilineni ise udur: "Ve kzlarm evladndan olanlar belerbeilik verilmeyp ar sancaklar verilsn"^. Bu madde, aka ifade edilmese de padiahn erkek kardelerinden olan yeen ve torunlarnn da karde katli uygulamasna tbi olduunu gstermektedir^. Fatih Sultan Mehmed'in Tekilt Kanunnmesinin mevsukiyeti hakknda bugne kadar bir ok gr ileri srlmtr. Daha nce baka mellifler tarafndan zerinde durulmu olan bu konuyu tekrar ele alacak deiliz. Bilindii zere dier sebeblerin yannda sadece Avusturya M illi Ktp hanesindeki nshann bilinmekte oluu Kanunnmenin shhati hususunda bir
* Kanunnmeyi ilk olarak M ehmed A rif Bey TOEM ilavesi olarak stanbulda 1330/1912 ylnda neretm itir. D aha sonraki yaym lar ise yledir. Trk Hukuku Tarihi, kinci Ksm, Belgeler, (haz. H. N amk Orkun), A dliye Vekillii yayn, A nkara 1935, s. 1733; Ali H im m et Berki, stanbul'un Beyznc Fetih Yldnm Mnasebetiyle Byk Trk Hkmdar stanbul Fatihi Sultan Mehmed Han ve Adlet Hayat, stanbul 1953, s. 142 vd. ; zcan, "Karde katli meselesi", 29-51; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, I, s. 317-332. 2 zcan, "Karde katli meselesi", 46; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, I, s. 328, ( 37). 3 zcan, "Karde katli meselesi", 47; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, I, s. 329, ( 46). ^ Hamm er, Devlet-i Osmaniyye Tarihi, ev. M ehmed At, stanbul 1330, c. , s. 221; M um cu, s. 201.
157
takm pheler davet etmi idi. Mverrih Koca Hseyin Efendi'nin Bedyi'lV ekayi isimli eserinin Leningrad Asya Mzesi'nde bulunan yazmasma ait tp k ek im le r 1961 y ln d a M o sk o v a'd a n e re d ild i in d e ', Fatih Kanunnmesinin bir nshasnn daha mevcut olduu grlmtr. Bu nsha, 1029'da istinsah edilen Viyana nshasndan daha nceki bir tarihte kaleme alnm olup ayrca ncekinin eksikliklerini tamamlamakta, ifade bozuklukluklarn anlalr klmaktadr. Nihai olarak. Kanunnamenin Fatih'e ait olduu konusundaki pheler ortadan kalkm ve zellikle karde katliyle ilgili maddenin Kanunnmenin shhatli bir paras olduu hususunda da tereddt kalmamtr^. Bu konuya kk bir katk olmak zere Fatih'in, nc bir ehzade olarak Cem Sultan'n doumunu iyi karlamayp "Vris-i
eh r d iya r okluu eh riyar- tcdr yokluu gibi m ene-i h avdis-i fiten ve m ebde-i kevris-i m ihendir; m em leketde ba ok olcak il gn harab u ya b b olu b ra iy y e t a yakda yiter"^ demesinin de karde katliyle ilgili maddenin
mevsukiyetini teyit eder mahiyette olduu belirtilmelidir. Fatih'e kadar olan dnemde meydana gelen karde katli hdiselerinin tmnn, Yakub Bey istisna tutulursa, ehzadelerin isyanlar sonucu vukua geldii grlmektedir. ehzadelerin tahta geebilmek iin isyan etmeyi fiili bir yol olarak kullanmalar neredeyse bir teaml halini almtr. Bu itibarla Fatih'in szkonusu teaml kesmek istemi olmas muhtemeldir. Fatih karde katli maddesini koymakla bir yandan Orta Asya geleneine uygun olarak btn oullarnn eit biimde tahtn vrisi olduunu teyit ederken dier yandan da paradoksal bir biimde hkimiyetin blnmezliini gerekletirmek ve devleti muhtemel bir iktidar mcadelesinden muhafaza etme kaygsn tadn gstermitir. lmn mteakip oullar Bayezid le Cem Sultan arasndaki ekime de bunun bir gstergesidir^. Kanunnmede yer alan ve yukarda aktardmz iki maddenin konumuz asndan nemi aktr zira bu iki madde birer yrrlk kaynadr. syan etmedikleri halde ldrlen hanedan yeleri bu iki maddeye dayanlarak idam edilmilerdir.
' Bedayil-VekayU nr. A. S. Tveritinova, c. I-II, Moskova 1961. 2 Bk. Turgut Akpnar, "Fatih'in Tekilt Kanunnamesinin mevsukiyetinden pheler ve bunlar zerinde baz dnceler", Beinci M illetler Aras TUrkoloji Kongresi, stanbul 2528 Eyll 1985, Tebliler, IH. Trk Tarihi, stanbul 1985, c. I, s. 17-24; zcan, "Karde katli meselesi", 10; Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri, II, s. 7. Akgndz, in'le mterek kaleme ald bir kitapta ise sz konusu maddenin doruluunun tartmah olduunu ifade etmektedir; bk. Halil Cin, Ahmed Akgndz, Trk Hukuk Tarihi, 3. bask, stanbul 1995, c. I, s. 224. 3 bn Kemal, Tevrh-i l-i Osman, VII. defter, haz. eral'ettin Turan, Ankara 1957, s. 173. ^ Abdlkadir zcan, "Clus", DA, c. VIII, s. 110; nalck, "Mehmed II", s. 513.
158
D . rf Hukuk Temelli Karde Katli Uygulamalarnn Hukuk Tahlili
syan etmeyen hanedan mensuplarnn ldrlmeleri rf hukuka dayan maktadr. Meselenin slm hukukuyla temellendirilmesi kanmzca isabetli deildir. Zira ldrlen hanedan yelerinin belli bir kan tamaktan baka bir su la r yoktur. Bir baka ifadeyle maktuller, cezann sebebi olan bir f i i l ilemi deillerdir yani suun m a d d i unsuru olumamtr. O halde bunu slm hukuku kavramlaryla izah etmemiz mmkn deildir. Karde katli uygulamas esasen su ve ceza kavramlarnn geerli olmad bir dzlemde ele alnmaldr. Bir baka ifadeyle bu uygulama bir ceza hukuku messesesi deildir. syan etmeyen hanedan yelerinin ldrlmeleri slm hukukundaki ta zir bi'l kati ya da siyaseten kati messeseleriyle aklanamaz. nk siyaseten kadin uygulanabilmesi iin temel art, failin s i b i'lfe s d olmasdr. Oysa bu gruba giren vak'alarn ounda mezkr art t ^ k k u k etmemitir'. Fatih'in Kanunnmesindeki hkmn slm hukukundaki ta zir bi'l-kati kuralnn snrlan iinde bulunduunu kabul etmek kanmzca isabetli deildir^. Aksinin iddia edilmesi halinde, Fatih Sultan Mehmed'in beikteki kardei Ahmed'i, II. Bayezid'in Cem Sultan'n olu Ouz Han', Kanuni Sultan Sleyman'n ehzade Mustafa'nn olu Mehmed ile ehzade Bayezid'in be olunu, III. Mehmed'in ou ocukluk anda olan 19 kardeini ve IV. M urad'n
Dede Efendi'ye gre insanlann maslahat iin devlet bakanna tannan siyaset yetkisi,
"b il-fiil fe s a d n tahakkuku ve seb e b -i d i olan ah sn fi'l-h a k ik a e r r ve m ttehem olm asyla m em t deildir...H atta baz m uteberatta nazar-resde olm utur ki b ir mbtedinin in tiar- bid'atin i teve'hhm eden p a d ia h - d iya n etm ed r in, siy a se te n li'l-ib a d ol m btedii kati ve idam etm ek ca iz ve sez -v r olur"; bk. S iya set-i eriyye, ev. M. Arif (Ahmed Akgndiiz, O sm anl K anunnm eleri ve Hukuk T ahlilleri, stanbul 1992, c. IV,
s. 129). "Baz muteberatta" yer alan tevehhm zerine padiahn susuz kiileri katledilebilecei eklindeki bu hkm slm hukukuna ne derece uygundur? Byle bir hkm benimsenecek olursa suun madd unsuru nazara alnmam olur ve bunun zerine slm hukukunun genel su teorisi bina edilemez. Kr. Akgndz, O sm an l K a n u n n m eleri, II, s. 13. Ahmet Mumcu konuya ksmen deindii eserinde karde katlinin niteliini tam olarak belirtmemektedir. T azir ile siyaseti birbirlerinin mteradifi olarak kabul eden yazar (s. 49) bir yerde karde katlinin ancak siyaseten kati kurumuyla aklanabileceini sylerken (s. 194) dier bir yerde karde katlinin slm ceza hukuku ile ilikisi olmayan ayr ve zel bir siyaseten kati tr olduunu ileri srmektedir (s. 204). Heyd, karde katliyle ilgili dzenlemeyi geleneksel siyas nizamn bir teyidi olarak grmenin mmkn olduunu, bununla birlikte anlan dzenlemenin padiaha kar isyan edebilecek pota n siyel sulular tasfiye etmeye yarayan bir siy a se te n cezalandrma ekli olarak da deerlendirilebileceini belirtmektedir; bk. C rim inal Law , s. 194.
159
kardeini idam ettirmelerinin slm hukukuyla nasl telif edileceinin de gsterilmesi gerekir. Bunlar istisna veya suistimal olarak kabul etmek de mmkn grnmemektedir zira vak'alarn ounluu bu trdendir. II. Murad'm, kardei M ustafa'y idam ettirm esinden sonra ehzadeyi padiaha kendi elleriyle teslim eden ehzadenin lalasnn u szleri meseleyi aydnlatc niteliktedir: "Ve hem cem''i lem rahat oldu ve hem bizden nden g elen ler bu kanunu kom ularK rf hukukun bir dier ismi de kanun hukukudur. M uteber bir Osmanl tarihisi olan Peev, III. M urad'm be kardeini kanun- vrn- Osman mucebince idam ettirdiinden bahseder^, slmdan nceki Trk hukukunda rf hukuk terimine yakn bir anlamda tre kelimesi kullanlmtr. Akpaazade'ye gre karde katli uygulamas bir tredir^:
Kadmden tredir kardee kymak Atay anay gasle komak Kabil ki Hbil'e kyd ezelden det oldu hanlar buna uymak
Netice itibariyle diyebiliriz ki, isyan etmeyen hanedan yelerinin idam edilmelerinin hukuk dayana rf hukuktur^. Karde katliyle ilgili maddenin uydurma olduunu iddia eden merhum bir slm hukukusunun serdettii fikirler, amac bir tarafa braklacak olursa, karde katli uygulamasnn slm hukukuyla badatrlmasnn mmkn olmadn bir kez daha gzler nne sermektedir:
"Srf tevehhm zerine hi b ir fe rd in katli ve ifnas caiz deildir. H ele kk m asum lar hakknda byle bir ey kim senin hatrndan dahi gem ez ve byle b ir fe tv a da verilem ez...taat- m utlaka iinde veya d evlet ve cem iyyetin
' kpaazde, s. 103; ayn ifade Neri'de de geer: "Bu asldan det-i kadmedir, hemen ben etm edim . bk. Ner, II, s. 573. nalck, "adettendir ve daima byle olmutur" dsturu nun kutsal bir karaktere sahip olduunu ve onu temsil eden kiiye itaati gerektirdiini ifade etmektedir. Yazara gre gelenek bu anlamda patrimonial egemenliin hem kay nadr hem de ona geerlilik kazandran bir ilkedir; bk. "Sultanizm", s. 17. ^ Bk, Peev, s. 439. Kanun- vrn- O sm an ibaresi "Osmanlnn uursuz kanunu" ek linde evrilebilir. Peev'nin bu nitelemesi, karde katli uygulamas hakknda ne dndn gstermesi bakmndan ilgintir. ^ kpaazde, s. 85; kpaazde, tarihinin bir baka yerinde de yle demektedir: "Kyar ei ve kardei kardeine/Demez Hak'dan ne ola buna yazl", s. 103. ^ Ayn fikirde bk. Aydn, Hukuk T arih i, s. 145; kr. Haan Tahsin Fendolu, H ukuk Tarihim izde Tem el H aklar, Konya 1994, s. 110.
160
hizm etinde yaayan k a rd eler ve m asum ocuklar karsn da n izm - lem nasl bahis mevzuu olabilir?"K
Karde katli uygulamasnn slm hukukuna uygun bulunmad baka hukukular tarafndan da ileri srlmtr. Hatem'ye gre slm kamu hukukunda monari ve hanedan hkimiyeti anlamnda saltanat kurumu bu lunmadndan bu saltanat gvence altna almak iin karde katline cevaz verilemez. Nizm- lem gibi belirsiz bir ilke bu uygulamaya temel oluturamaz2. Aydn da karde katli uygulamasnn slm hukuku bakmndan savunulm asnn mmkn olm ad kanaatindedir^. Tespitlerim ize ve vardm z kanaate gre Osmanh ulemasnn yapt da ancak slm hukukunun daha nce zerinde durduumuz baz genel ilkelerinin yardmyla bu rf kaideyi er hukukla badatrmaya almak olmutur. (^Karde katlini uygulayan padiahlarn iki ktden daha az zararlsn setikleri, hanedan mensuplarna dokunmayp lke istikrarn tehlikeye atmaktansa onlar bertaraf ederek mstakbel bir iktidar mddeisi olmaktan kartp kamu dzenini temin ettikleri ileri srlebili^B u noktada hukuk bak asndan, maktullerin sularnn ne olduu hangi fiillerinin karl olarak cezalarn en ar olan bir cezaya uratldklar sorusu sorulmaldr. Sah hukuk mantyla bu sorunun cevaplandrlmas zordur. Buna mukabil daha geni bir erevede dnlp siyaset ve hukukun iie getii bir pers pektiften baklmas gerektii; lkede siyas anlamda kamu dzeni (nizm- lem) mevcut deilse dier hukuk sjelerinin yani halkn bu kark ortamdan zarar grm elerinin kanlm az olaca ve bu itibarla ounluun zarar grmemesi iin mutlak adalet dediimiz adalet-i mahza'n itinap ile nisbi adalet diyebileceimiz a d a let-i izafem n tercih edilmi olduu sylenebilir. Ancak bu telifi tahlilin o gnk mer hukuk olan slm hukukunun sadece bir ka genel kaidesine dayandrld ve salam bir hukuk gerekeye sahip olmad belirtilmelidir.^ Bu genel tahlilden sonra rf hukuk temelli karde katli uygulamalarndan mahiyeti tartmal olabilecek bazlar bir kere daha ele alnacaktr. Dndar Bey'in katli vakas doru ise bu hdise Osman Bey ile Dndar Bey arasnda devletin bana geme hususunda bir ekimenin varlna iaret
' Berki, s. 146. 2 Bk. Hseyin Htem, Hukuk D evleti retisi, stanbul 1989, s. 22. Htem dier bir kitabnda da "Bir defa irs saltanat usul kabul edildikten sonra ondan bu kabil sonular kmas tabidir" demekte ve Kalemdrn'm "Usta bir tulay bata eri koyarsa, duvar t Sreyya Yldzna kadar eri gider!" ifadesini karde katliyle irtibatlandrmaktadr; bk. slm Hukukunda D evlet Yaps, stanbul 1970, s. 93 dn. 11. 3 Bk. Hukuk Tarihi, s. 146
KARDE KATL UYGULAMASININ HUKUK TAHLLt
161
etmektedir. Amcann yeeni kadar tahtta hak sahibi olduunu iddia etmesi Orta Asya Trk geleneinin bir yansmasdr*. Belirli bir saltanat veraseti yasas olmad iin kut's. kim sahip ise devletin bana da o geecektir. Durum byle olunca her hanedan mensubu iktidara gelmek iin mcadele etme hakkn dnerek iktidara talip olabilmektedir. Q"akub Bey'in ldrlmesi hdisesinde vakann hukuk tahlili yaplrken ilk nce gzetilecek olan, Yakub Bey'in bu neticeyi gerektirecek bir eyleminin olup olmadnn tesbitidir. Mracaat ettiimiz tm kaynaklar Yakub Bey'in bir isyanndan ya da isyana kalkmasndan bahsetmemektedir^. O halde Yakub Bey, slm hukukunda yer alan bay suu sebebiyle idam edilmi olam az. D eerlendirilecek ikinci bir k siyaseten kati veya slm hukukundaki adyla ta zir_W'l-katl messesesidir. Yukarda da ifade edildii zere cezadan bahsedebilmek iin ortada bir su olmaldr. Hangi hukuk sis teminde olursa olsun bu geerli ve deimez bir kaidedir. Siyaseten kati cezas uygulanmas iin kamu dzenini bozan ve anariye yol aan bir fiilin ilenmesi yani si^ i'l-fesd olmak gerekmektedir. Yoksa durduk yerde, ileride ilenmesi melhuz, farazi bir sutan dolay Allah'n yaratt en erefli mahluk olan insann hayatna son vermek ve bunu hukuk bir ereveye oturtmak mmkn deildir.'^Dolaysyla biz Yakub Bey'in siyaseten kati yoluyla idam edildii dncesine katlmyoruz^. ldrme hdisesinin temelinde rfi hukuk yer almaktadr. Kanuni'nin, Rodos'un fethinde Cem Sultan'n olu M urad ve onun olunu idam ettirmesi irtidat suunun cezas olarak dnlebilir. Acaba irtidat etmeseler bile ldrlmeyecekler miydi? Zira Fatih'in Kanunnmesi maktuller hakknda lm hkm vermeye yeterliydi. Kanaatimize gre hukuk sebep grnte dinden dnme suunun cezasnn icrasdr; gerekte ise bu bir karde katli uygulamasdr.
1 Ayn fikirde bk. Mehmed Niyazi [zdemir], Trk D evlet Felsefesi, stanbul 1993, s. 150. 2 Dimitri Kantemir, Yakub elebi'nin, devlet erknnn Bayezidi semelerinden rahatsz olarak orduyu gizlice Bayezid'e kar kkrttn, bu teebbsn nceden farkedilerek akim brakldn ve bu yzden boularak ldrldn yazmaktadr; bk. O sm anl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi, ev. . obanolu, Ankara 1979, c. I, s. 43 (zcan, "Karde katli meselesi" s. 18, dn. 47'den naklen). Bu rivayeti destekleyecek baka bir kaynak bulunamamtr. Btn tarihlerde Gel seni baban aryor ibaresi yer aldna gre Yakub elebi babasnn ehid olduunu bilmiyordu. Bu itibarla Kantemir'in rivayeti doru olmasa gerektir; kr. zcan, "Karde katli meselesi, s. 18. 3 Kr. Akgndz, Osmanl Kanunnm eleri, II, s. 20; Banarl, agm. s. 25. Son devir Osmanl ilim ve fikir adamlarndan Mizanc Murad Bey, kanaatimizi teyit eder mahiyette unlar sylemektedir: "Mezkr cinayeti te'vil etmekle eriate ve dte kar bir hata- fah i irtikab edilmekle i kalmayp D evlet-i AUyye bina-i aziminin kubbesinde mhlik bir rahne almasna sebeb oldu", bk. Mehmed Murad, I, s. 144.
162
Yine Kanuni'nin ehzade M ustafa'y idamnda ehzade M ustafa'nn muhtemelen isyanc imi gibi muamele grd ve b sfatyla ldrld grlmekte ise de gerekte ehzadenin bir isyan eylemine teebbs etmi olduu bile varid deildir. Bu itibarla hdisenin nizm- lem ilkesiyle ak lanabileceini savunan gr isabetli gzkmemektedir*. E. Karde Katli Uygulamalarnda nfaz ekli Karde katli uygulamalarnda, ldrlen hanedan mensuplarnn kan larnn aktlmamas esastr. Kprl'nn bir almasna^ da konu olan bu husus Trk egemenlik anlayyla ilgilidir. Bilindii zere Trk geleneinde egemenlik lh kaynakldr. Egemenliin sahibi olan hanedan ailesi de kut saldr. Dou toplumlarnda rastlanan kan tabusu, kutsallk atfedilen canllann kanlarnn aktlmamasna dayanmaktadr. Mesela Moollar kurban edilecek hayvanlar kanlarn aktmadan ldrrlerdi. Ayn uygulamann Orta Asya'da da mevcut olduu grlmektedir. Eski Trk geleneindeki hkimiyetin lh kaynakl olmas slmiyetin kabulnden sonra kader inancyla kararak var ln srdrmtr^. Osmanl hanedan mensuplarnn zellikle yay kirii kullanlarak bodurulmasnn sebebi budur. Seluklu Devletinde de hanedan yesi bodurularak ldrlrd. Turul Bey, kardei brahim Ynal ve yeenleri Ahmed'le Mehmed'i hanedana men sup olduklar ve bu sebeple kanlarnn aktlamayaca iin yay kiriiyle bo durarak idam ettirmiti. Alp Arslan'n olu Melikah, amcas Kavurd Bey'i ayn yntemle bodurmutu'*. Alp Arslan'n dier olu Arslan Arun, kardei Bri Bars' bir sene esir tuttuktan sonra bodurmutu^. Baz karde katli uygulamalarnda deiik idam biimleri de grlmtr. II. Murad, amcas Dzme Mustafa'y halkn ortasnda asarak idam etmitir. kpaazde'nin ifadesiyle "hisar burcundan aa asakodular, cem i halk tefe rriic ettiler"^. II. Murad bylece Mustafa'nn dzmece bir hanedan yesi olduunu gstermek istemitir. stanbul'un fethi srasnda ldrlen ehzade
* M esela bk. Turan, Tarihi Ak inde, s. 49. Objektif bir tutum iin bk. Fahri Unan, "Kanuni devri ehzade mcadeleleri ve bunun Osmanl siyas ve sosyal tarihi bakmmdan nemi", TY, c. X, say 35 (Temmuz 1990), s. 9-16. 2 Bk. M. Fuad Kprl, "Trk ve Mool sllelerinde hanedan zsnn idammda kan dkme memnuiyeti", THTD, c. I, 1941-1942, (Ankara 1944), s. 1-9. 3 bn Kemal, babasnm salnda tahta gemek isteyen ehzade Selim'e vezirlerin "01 maslahat Hak celle ve al'nn iradesine ve meiyyetine mufavvak ola" eklinde mektup yazdklarn ifade etmektedir; bk. VIIL Defter, v. 202 b. (Uur, agm. s. 72'den naklen) ^ Turan, Seluklular Tarihi, s. 138 ve 199. ^ Dier rnekler iin bk. Kprl, "Kan dkme memnuiyeti", s. 4-7. ^ kpaazde, s. 100.
163
Orhan kafas kesilmek suretiyle ldrlm tr'. Yavuz Sultan Selim'in kardei ehzade Ahmed'in olu Kasm nce bodurulm u sonra ba kesilerek padiaha yollanmtr^. Doar domaz bertaraf edilmeleri gereken bebeklerin de gbek balar dmlenmem ek suretiyle ldrldkleri belirtilmektedir^.
1 Dukas, s. 186; Uzunarh, Osmanl Tarihi, I, s. 489. 2 Uzunarh, II, s. 297. 3 D'Ohsson, Tableau General de L'Empire Othoman, Paris 1788, c. I, s. 286
BENC BLM
KARDE KATLNDEN SONRASI
^ a n u n i'n in olu Bayezid'in ldrlmesinden sonra en byk ehzadenin dnda dier ehzadelerin sancaa karlm a usul kaldrlm idi. TTT. Mehmed'in on dokuz kardeini bir defada katlettirmesinin ardndan oluan tepki sonucu karde katli uygulamas kural olarak kaldrlm ve bu kere en byk ehzade dahil tm ehzadelerin sancaa karlmasndan vazgeilmitir. Yeni uygulamaya gre babalar len ehzadeler k a fes veya im ir lik ad verilen mahalde ikamete memur edilirlerdi. ehzadeler burada her trl d etkiden uzak mnzevi bir hayat srmekteydiler. S b bir kontrol altnda tutulan ehzadeler d dnya ile haberleemez', birbirleriyle ok sk gremez ve bayram tebrikleri hari padiah tarafndan huzur- hm ayuna kabul edilmezlerdi^.^ Burada zellikle belirtilmesi gereken bir husus da kafeste yaayan ehza delerden hamile kalan cariyelerden doan erkek ocuklarn derhal ifna edilmesi, bu ehzadelerin soylarnn devamna imkan verilmemesidir^. Artk
* Bununla birlikte baz istisnalar grlmtr. Amcas I. Abdlhamid'in msamahasndan yararlanan veliaht ehzade Selim (III), Fransa Krah XVI. Louis'e mektup gndererek ileride padiah olunca yapaca iler hakknda kraln fikirlerini renmek istemiti; bk. Uzunarh, Saray Tekilt, s. 116. 2 H. 1340 tarihinde Bb- lde tekil olunan "Hnedn- Saltanat Komisyonu" tarafndan hazrlanan bir raporda yle denmektedir; "Halk, ehzadegn ve seltin hazeratmn hayat larna ancak vilde ve bed-i besmele ve hitn vp-akd velmelerde icra klnan enlik ve merasim ve srlar vastasyla ttla hasl ederler idi. . . ehzadegn, cennetmekn Sultan Mahmud Hn- Sn Hazretlerinin asr- llerine gelinceye kadar Topkap mahrem-i saray- hmynunda kk yata olanlar dyeleri nezdinde ve sinleri on bee vasl bulunanlar ahzadegna mahsus daire-i mahsusada ikamet ettirilir idi. Ve talim U terbiyeleri hususi muallimlere ve Enderunun fudala-y ricaline tevdi olunur idi. Muarun ileyhim icazet-i hmyn olmadka saray dahilinde bulunan yerleri terk etmezler ve msade-i mahsusa ile refakatlannda mrebb ve muallimleri bulunmak zere saray- hmyn hadkalarnda seyr tenezzhe karlar idi. ehzadegnn saray haricinde get gzrda bulunduklar Enderunca gayr- mesmu'dur", bk. BOA., DUT, 3/12-15. IV. Mehmed devrinde stanbul'da bulunan Fransz gezgin Th6venot da, "...ben stanbul'da bulunduum srada hkmdann hayatta erkek kardei olduunu ve bunlann saysn bana syleyebilen hi kimseye rastlayamadm" diyerek ehzadeler hakknda ahalinin de pek bilgi sahibi ol madn ifade etmektedir; bk. s. 148. 3 Uzunarh, Saray Tekilt, s. 115,165. Bazen bu cariyelerden doan ocuun habersizce saray dna kanhp bir st ana tarafndan bytld de olurdu ki I. Abdlhamid'in kafes hayatnda iken doan kz Ahiretlik Hanm (Drrehvar) buna rnek gsterilmek tedir. Abdlhamid padiah olduktan sonra ehzadeliinde bir kznn doup adnn da Drrehvar olduunu Paakapsna bildirmitir; bk. a. mlf. Saray Tekilt, s. 115. Yabanc bir Osmanl tarihisi OsmanlIlarda 17. yzyla gelene kadar hanedana zg bir
168
ehzadeler kolay kolay ldrlemiyordu ancak bu defa onlarn ocuklar bir baka tr karde katli uygulamasna maruz kalyordu. lk dnemde karde katli hdiselerine kar halkn tepkisi olduka belirsiz ve caydrc olmaktan uzaktr. III. M ehmedin on dokuz kardeini birden katlettirmesinden sonra bile padiahn ada olan bir tarihi sadece unlar yazabilmiti: "M asum lar m usibetinn h n leleri d d- sum na kd. Bu
te ile yan m adk ci er kalmad. D d eler giryn v ^ i l l e r biiryn olub. . .
Karde katli uygulamalarna kar toplumsal muhalefeti airler temsil etmitir denilebilir. Kimi zaman keskin yergiler ieren bu manzumeler daha ziyade mersiye biiminde olup padiaha serzenite bulunmaktan teye gememitir. Ancak daha sonraki devirlerde padiahn kardelerim katlettirme istein kar toplu bir tepkinin olutuu anlalmaktadr. IV. M ehmed'in, kardeleri Sleyman ve Ahmed'i bodurmak istemesi zerine Sultanahmet Meydannda toplanan halk nmayi yapmtr:
"slm bol'da b ir azm fe tr e t ve gft gy olb cm le eh l-i h r e fv e eh l-i sk A t M eydan n da ce m iyyet-i kbr idiib 'Biz eh za d e le ri katlettirm eyU b vlide sultana A llah em aneti veririz' deyu guluvv-u m lar idiib gle cmle ehl-i esnaf te^ ettiklerinde Islmbol'u zabt u ra bt in yenieri aasn kaim makam la davet e d b .. .
ehzadelerin kafes hayatna tbi tutulmalar uygulamasnn Osmanl Devletinin gelecei bakmndan nemli neticeleri olmutur. Bu neticeler ve iki uygulama arasndaki farklar yle sralanabilir: 1) Kanuni'ye kadar olan dnemde ehzadeler sancak beyi olarak vazife yapar ve bu suretle devlet tecrbesi kazanr, ileride i bana gelince devlet ilerini ekip evirmede glk ekmezlerdi. ehzadeler bu dnemde bir aile sahibi olur ve gnn birinde tahta gemeyi mit ederlerdi; hi phesiz kendilerinin ve ocuklannn ldrlmesi korkusu da srekli tedbirli olmalarn salamaktayd. kinci dnemde bir nevi hapis hayat yaayan ehzadeler bu
reme politikas (politics o f reproduction) takip edildiini ifade etmektedir. Bu politikaya gre hanedanm erkek yelerinin cariyelerie olan mnasebetleri kontrol altnda tutulmakta ve her bir cariyeden sadece bir erkek ocuk domasna izin verilmektedir; bk. Leslie P. Peirce, H arem -i Hmayun, O sm anl m paratorluunda H km ranlk ve K ad n la r, ev. A ye Berktay, stanbul 1996, s. 16, 56, 58. Akgndz'e gre de I. Abdlhamide kadar ehzade hanmlannn ocuk dourmalarna msaade edilmemitir; hamile kalanlarn ocuklar drlmtr. Bu uygulama sultan Abdlaziz zamannda kaldrlmtr; bk. Ahmed Akgndz, slm Hukukunda K lelik-C riyelik M essesesl ve O sm anlda H arem , stanbul 1995, s. 318. 1 Selanik, II, s. 436. 2 Evliya elebi, VIII, s. 429,
169
tr bir tecrbeden mahrum kalmakta ve devlet arkn evirme becerilerini gelitirememekteydiler. ehzadeler bu dnemde tahta kmadan bir aile sahibi olamamakta buna mukabil daha az ldrlme endiesi ekmekteydiler. 2) kinci dnemde sarayda srekli tarassut altnda bulunan, yeterli eitim alamayan ve gnn birinde belki de ldrlecekleri korkusunu yaayan eh zadeler psikolojik bozukluklara da maruz kalm olm aldr^N itekim IV. M ehmed lp yerine II. Sleyman tahta davet edildiinde glkle ikna edilebilmitir. dam edileceini sanan II. Sleyman'n gelenlere yle dedii rivayet olunmaktadr:
''zlemiz em rolundu ise s yle iki rekat nam az klaym andan son ra em ri yerin e getr. Sbvetim den her krk y ld r habs ekerim . H er gn lm ekden ise b ir gn ev vel lm ek yedir. B ir can in ne bu ektiim iz korku!"K )
Osm anlI tarihinin ikinci yz ylnda gen ellik le g s z padiahlarn tahta km asnda k afes hayatnn tesiri aktr^.
3) kinci yz yllk dnemde zayf padiahlarn i bana gemelerine paralel olarak devlet ilerine saray erknnn ve saray kadnlarnn gittike artan bir oranda mdahil olduklar grlmektedir. Bu da devletin zayflamasnm bata gelen etkenlerindendir<Psmanl taht, devletin kuruluundan 17. yzyl bana kadar on drt nesil boyunca istisnasz babadan oula gemitir. Padiah bir yandan oullarndan kendine ynelebilecek erken ikti dar taleplerine kar uyank olmak durumunda iken bir yandan da bunlar birbirlerine kar koruma abas iindeydi. Daha nemlisi ise oullarn devlet umuruna altrmada nihai sorumlu kii de kendisiydi. Ekberiyet sisteminin kabulyle baba-oul ba zayflad) Daha nce belirtildii zere tahta kana kadar ocuk sahibi olmasna izin verilmeyen bir padiahn, oullar daha er genlik ama gelmeden lmesi ihtimali hi de az deildi. Padiahn kardeleri olmas halinde bu kardeler oullarndan nce tahta geeceinden baba-oul bann kopmas bu noktada da kendini gsteriyor ve padiah, oullarn kendi vrisleri olarak gremiyordu. Padiahlar hl "sultan olu sultan" olarak selamlanyor olsalar da yz yllk karizmatik baba-oul ba artk geri dnlmeyecek ekilde kopmutu. Hanedandaki temel ba bundan sonra ana-oul arasndaki ba olacaktP.
Silahdr Fndkll Mehmed Aa, Silahdr Tarihi, stanbul 1928 (Orhaniye Matbaas), c. II, s. 297. 2 Paul Rycaut, The Preseni State ofth e Ottoman Empire, Londra 1668, s. 74. 3 Peirce, s. 306.
170
4) Ekberiyet kaidesinden nce ehzadeler, padiahn otoritesine kar yumuak bir engel vazifesi grmekte; ulema, ordu ve kimi zaman halkm da desteini arkalarma alarak padiahm politikasma kar gelemeseler de alter natif imkanlar gsterebilmekteydiler. ehzadeler sancaklara karlmayp saraya kapatlnca protesto inisiyatifi de zorunlu olarak hanedan dna kaym oldu'. 5) Karde katlinin uyguland dnemlerde Osmanl Devleti sonraki dnemlere nazaran daha istikrarl bir ynetim iinde grlmektedir. Osman Gazi ile III. Murad dnemleri arasnda geen ve bizim tespit edebildiimiz altm bir kati vakasnn elli altsnn gerekletii ilk yz senede padiahlarn tahtta kalma sreleri yaklak yirmi senedir. Bu devir lûdredi padiahlarn i banda bulunduu ve devletin istikrar iinde olduu bir dnem dir. Bu n etic e y i dou ran en n em li etken hi p h e siz m evc u t padiahm yerini alabilecek b ir padiah adaym m bulunmamasdr. I. Ahmed ile ^Mehmed Vahdeddin arasnda geen ikinci yz senelik dnemde sadece be karde katli uygulamas grlmtr. Buna mukabil ayn sre zarfnda padiahlarn tahtta kalma sreleri yaklak on seneye inmi; yenieri ayak lanmalar sonucu on padiah hal edilmi ve yerlerine hayatta bulunan eh zadelerden birisi geirilmitir. Yenierilerin n ayak olduklar kimi isyanlar bastrabilmek iin zaman zaman sa bulunan hanedan mensuplar ldrlm ya da ldrlmek isten mitir. III. Selim, 29 Mays 1807'de tahtan indirildiinde, yerine IV. Mustafa padiah oldu. Alemdar Mustafa Paa, ay sonra stanbul'a gelerek, III. Selim'i tekrar tahtta kard. Bu arada IV. Mustafa tahtta kalabilmek iin, am cas III. Selim 'i ldrtt. Bunun zerine A lem dar M ustafa Paa, IV.M ustafa'y tahttan indirip yerine II. Mahmud'u padiah yapt ve IV. M ustafa kafese konuldu. 17 Kasm 1807 tarihinde yenieriler, Alemdar M ustafa Paa'ya kar ayaklanarak Alemdar' ldrdler. Padiah olan II. Mahmud hemen akabinde tahtta tek bana kalabilmek iin kafeste bulunan kardei IV. Mustafa'y ldrtt. Bu olaydan yaklak yetmi sene sonra II. Abdlhamid, hal edilen V. M urad'n tekrar tahta karlm as iin baz faaliyetler zuhur edince -Ali Suavi ve arkadalar tarafndan giriilen ve ra a n O la y ad verilen ayaklanma gibi- b ir k a yd a g re V. M urad'n ldrlmesi iin fetva alm ancak bunu uygulamamtr^.
Peirce, s. 33. 2 Bk. i. H. Uzunarl, "Beinci Sultan Murad'n tedavisine ve lmne ait rapor ve mek tuplar", Belleten, c. X, say 38 (Nisan 1946), s. 319-320, dn. 3. Uzunarl anlan fetvalan grdn sylemekte ancak kaynam belirtmemektedir.
171
Bu istatistiki bilgiler yanltc deil ise karde katli uygulamasnn siyas adan isabetli bulunduu sylenmelidir. Bir yazarn ifade ettii gibi OsmanlIlar, veraset usulnde adalanndan daha iyi bir ekilde tarihden ders aldklarn ispat etmilerdir*. Dnya tarihinde Osm anl hanedannn, mevcudiyetini en uzun sre devam ettiren hanedan olmasnda^ dier etkenlerin yannda karde katli uygulamas da mutlaka balca millerden biridir. Siyas olarak yararl olan bir uygulamann hukuk adan meru grlememesinin bir paradoksu ifade ettii de belirtilmelidir. ehzadelerin kafeste tutulmalar uygulam asyla birlikte Osm anl padiahlarnn ynetime geli usullerinde kkl bir deiiklik meydana gelmitir. I. Ahmed'in lmnden (1617) so n n o gne kadar hep babadan oula intikal eden saltanat bu defa padiahn kardeine intikal etmi ve ehzade Mustafa padiah olmutur. Bu tarihten sonra bir ka istisna dnda hanedann en yal yesinin tahta gemesi bir teaml haline gelmi ve nihayet 1876 Kanun- Ess'sinde "ekber evlad" kaidesi anayasal bir dzenleme haline getirilmitir (md. 3).
* Kafadar, s. 138. 2 Aralarnda Abbasi, Oldenburg, Part, Sasani, Arpad, Habsburg, Romanof, Tang, Bragansa ve Bourbon hanedanlarnn olduu yirmi bir hanedan iinde Osmanh hanedan 623 yl (1299-1922) tarih sahnesinde kalarak en uzun sre iktidan elinde tutma baansn gster mitir; bk. Atsz, Trk Tarihinde Meseleler, Ankara 1966, s. 104.
SONU
Eski Trk kamu hukukunun temel kavram larm dan biri olan "kut" kavrammm OsmanlIlarda yaanan karde katli hdiseleriyle yakm bir irtibat bulunmaktadr. Osmanllar bu kavram seleflerinden tevars etmi ve saltanata geme hakknn Allah'n takdirine bal olarak Osmanl hanedann btn erkek yelerine ait olduunu kabul etmilerdir. Bu anlaya gre "kut"un kime nasip olaca nceden bilinmediine gre her hanedan yesi potansiyel bir taht aday olarak telakki edilmitir. Osmanllar dier taraftan yz senelik Seluklu tecrbesinden etkilenmiler ve Seluklularn dalmasna yol aan ta h t k avgalarn n yaanm am as iin karde katli u y g u lam asn a bavurm ulardr. Bu noktada Bizans ve ran'da grlen karde katli uygulamalannn da Osmanllan etkiledii belirtilmeli ancak Seluklu tesirinin alt bir kere daha izilmelidir. Normal artlar altnda karde katlini ilk uygulayan padiah olan Fatih Sultan Mehmed'le birlikte hkimiyetin blnmezlii ilkesi benimsenmi ve devleti n plana alan bir anlayla taht mddeisi olsun olmasn bir gn Osmanl tahtna geebilecek olan karde, yeen ve torunlarn izalesi cihetine gidilmitir. O gnn yrrlkteki hukuku olan slm hukukuna gre, kendi lerinden lm cezasn gerektiren bir fiil sadr olmayan kiilerin hayatlarna son verilmesi hukuka uygun deildir. Fatih Kanunnmesinde "ekser ulema dahi tecviz etmitir" denmesine ramen tespitlerimize gre hi bir eyhlislam masum ehzadelerin katledilmeleri iin fetva vermemi, bir ksm ise bu uygulamann karsnda ak bir tavr sergilemitir. II. Osman'n, kardei ehzade Mehmed'i katlettirmek iin kendisinden fetva istedii eyhlislam E sad Efendi'nin tutumu hatrlanmaldr. Karde katlini, esas itibariyle slm hukuku ana dairesi iinde yer alan an cak bir ksm bu dairenin dna tam bulunan ikinci bir daire olarak tasvir ettiimiz rf hukukla temellendirmekteyiz. Kanaatimize gre karde katli uygulam as, rf hukuk ve slm hukuku dairelerinin akt alann dndadr. Karde katli uygulamasnn bir sonucu olarak kan bana dayal bir asiller aristokrasisi m eydana gelmemitir. Osmanl soy aac incelendiinde padiahln kural olarak alt soya intikal ettii, padiah ve onun frundan ayr olarak bir hanedan ailesinin kkleemedii grlr. Karde katli uygulamas gnmz anlay ve insani telakkilerine aka aykr oirnakla birlikte her tarihsel olay gibi ann artlarna gre deer lendirilmelidir. OsmanlIlarn bu uygulamas Bizans imparatorlarnn, kendi
174
lerine rakip olarak grdkleri akrabalarnn gzlerini kr ederek, kulak ve burunlarn keserek onlar birer yaayan lye evirm elerinden veya ldrmelerinden ya da ran ahlarnn hanedan yelerini katletmelerinden daha m zalimce idi? Ayrca zellikle Avrupah devletler srekli i savalar iinde kvranrken Osmanl Devletinin, snrl sayda insan feda ederek uzun sre bu kabil i kargaalklardan kendini koruyabilmi olm asnda karde katli uygulamasnn msbet bir tesiri yok mudur? Son tahlilde karde katli uygu lamasnn lke istikrarna hizmet ettii ya da en azndan, suistimaller hari tutulursa, bu endie ile uyguland sylenebilir. Avn, Selimi ve M uhibb mahlaslarna sahip Fatih, Yavuz ve Kanuni gibi air padiahlarn, devletin bir tereke gibi taksim edilip datlmamas iin karde katlinden daha etkili bir usul gelitiremedikleri ve bu sebeple istemedikleri halde bu yola bavurduklar ifade edilmelidir.
EKLER
( A
EK 1) Cem Sultan'n olu Ouz Han'n mezar yerinin belirlenmesi iin skender tarafndan II. Bayezid'e yazlan mektup (TSA E. 11983/2).
178
O J.
' V
^^\\ '-
x^/V
Ek 2) II. Bayezid'in, Cem Sultan'n olu Ouz Han'n ldrlmesi emrini ieren ferman (TSA E. 11983/1).
/ '
'
' ''!
l ' /
' ^
> I
' \
Jj\ p
<j>'- 7^-f\'^ ^>'>-J^.5^
e > : a ^ Jjl
'\' ' i - 'l > " ' / ' i '
'f
''
'" 'l
' J'J'
O j ) l w 5 X ; - ^ . ^ j l t:) s 'y
Ek 3) II. Bayezid'in azndan yazlm Firaknme (TSA E. 8525).
180
Firaknme-i Merhm Sultan Bayezid (TSA E. 8525)
Benm ekmeimi taivf idenler Beni l<oyub Selim ah'a gidenler Hakikat rhna doru varanlar Grn beyler bana nitdi Selim ah Kaan ana riayet itmedm ben Oul idi nihayet itmedm ben Bu beylikden feragat itmedm ben Grn beyler bana nitdi Selim ah Bilrem neslimi h-zadelerdr Veli mnda heb zdelerdr Cihn halk bilr beyzdeierdr Grn beyler bana nitdi Selim ah Selim ah dly beni virdm d ekerden dadlu idi dilde dad stanbul taht imi hod murd Muradun virmezin olum Selim ah Hayasuzlk idb durdun benmle Actdun cismmi yaâk canmla Ne rzun var idi Korkut Hanumla Grn beyler bana nitdi Selim ah ermle stanbul'a gidiyururken Dirub beylerime bahi virrken Dahi yumulmadn gzm grrken Grn beyler bana nitdi Selim ah Benm dahi baumdayd bu yaz Ki yarn anda gorile terazu O yirde kim olsar Tanr kad Alam ddum ben senden Selim ah
EKLER
181
Bana yolda olayd bu deminde Kii dyim ola mr gamnda Hususa kim bu pirlik leminde Grn beyler bana nitdi Selim ah Zebn olsam yetieydi elme Bu kandadur gele karu yoluma Der miydi ya bu iler Selim'e Grn beyler bana nitdi Selim ah Ben ant hlme hlda bilrdm Bunun gibi deme yolda bilrdm Oul del n karde bilrdm Grn beyler bana nitdi Selim ah Komad ho geeydm pirlimde Elmden tahtum ister dirlimde Ne hakk vardur nun beylimde Grn beyler bana nitdi Selim ah Fena hi kimseye bk kala m Ya oul ataya kl sala m Ya bu iler ana der ola m Grn beyler bana nitdi Selim ah
Ig 2
OSMANLI DEVLETNDE KARDE ICATL
Ek 4) Vezir Ahmed Paann Cem Sultan'n Rodos Adasndaki oluyla lgili Kanuni'ye arzas (TSA E. 5681).
E K l^
183
Ek 5) IV. Murad'n Bostancba'ya yazd emirname (TSA E. 7012/4).
1S 4
EK VI
ehzade Bayezid-Kanuni mektuplam as'
Ey serser leme sultn Sleymnum baba
Tende cnum cnumun iinde cnnum baba

Byezidine kyar msn
benim cnum baba
B-gnhm Hak bilr devletl sultnum baba
Enbiy- ser-defter yani ki dem hakkiyn Hem dahi Ms ile s Meryem hakkiyn Kinatun serveri ol rh-i azm hakkiyn B-gnahm Hak bilr devletl sultnum baba
Sanki Mecnunam bana dalar ba oldu durak Ayrlub bi'l-cmle ml mlkden ddm rak Dkerm gz yaunu "v-hasret dd1 firak" B-gnahm Hak bilr devletl sultnum baba
Kim sana arzeyleye hlim ey ph- kerm Anadan kardalarumdan ayrlub kaldum yetm Yok benm bir zerre isynum sana Hakdur alm B-gnahm Hak bilr devletl sultnum baba
Bir nice ma'smum olduun eh bilmez misin Anlarun kanuna girmekten hazer klmaz msn Yoksa ben kulunla Hak derghna varmaz msn B-gnahm Hak bilr devletl sultnum baba
^"ehzade Bayezid'in pederleri Kanuni Sultan Sleyman Han Hazretlerine irsal eyledikleri tazamname, pederleri Kanuni Sultan Sleyman Han Hazretlerinin cevab", OTEM, sene I, say 2 (30 Nisan 1334), s, 19-21.
EKLER
185
Hak-tel kim cihnun ah itmdir seni ldrb ben kulunu gldrme hm dmeni Gzlerm nru oullarumdan ayrma beni B-gnahm Hak bilr devletl sultnum baba Tutalum iki elm badan baa kanda ola Bu meseldr sylenr kim "Kul gnh itse n'ola" Byezid'n suunu bala kyma bu kula B-gnahm Hak bilr devletl sultnum baba
(h)
KANUN NN CEVABI
Ey demdem mazhar- tuyn u isynum oul Takmyan boynuna hergiz tavk- fermnum oul Ben kyar mydm sana ey Byezid Hn'um oul B-gnhm dime bri tevbe kl cnum oul Enbiy v evliya ervh- azam hakkyn Nh u brhim Ms bn Meryem hakkyn Hatem-i sr- nbvvet Fahr-i lem hakkyn B-gnahm dime bri tevbe kl cnum oul dem adn itmiyen Mecnna sahrlar durak Kurb-i taatden kaanlar dim der rak T a n deildr dir isen 'V hasret dd'l-firak" B-gnhm dime bri tevbe kl cnum oul Ne'et-i Hakdur bvvet rm olan olur kerm "L tekul uf" kavlini inkr iden kalur yetm Ta'ate isyna alimdir hudavend-i kerm B-gnahm dime bri tevbe kl cnum oul
186
Rahm efkat zbjum n olduun bilmez misin Ya dem-i ma'smu dkmei<den hazer klmaz msn Abd-i zd ile Hak derghna varmaz msn B-gnalm dime bri tevbe kl cnum oul Hak rey-yi mu'tie r' itmidr beni sterm malb idem anma zib- dmeni H'llh ldrrsem b-gnh ngh seni B-gnahm dime bri tevbe kl cnum oul Tutalum iki eln badan baa kanda ola nki istifr idersn biz de afv itsek n'ola Byezdm suunu baularum gelsen yola B-gnhm dime bri tevbe kl cnum oul
M u h i b b "
BBLYOGRAFYA
I. ARV BELGELER
A. Topkap Saray Arivi (TSA). E. 2217, 5590, 5681, 6522, 7012/4, 8525, 11983/1-2. B. Babaicanlk Osmanl Arivi (BOA). a. Dosya Usul radeler Tasnifi (DUT): 3/12-15. b. Mhimme Defterleri (MD): 1,3. c. Yldz Esas Evrak (Y. EE): 14-1540.
il
KTAP VE MAKALELER
Abdulkadir [tnan]: "Orun ve l meselesi", THTM, c. I, say 1 (1931). Abdurrahman eref: Tarih-i Devlet-i Osmaniyye, c. II, stanbul 1312 (Karabet Matbaas). Abdlkerim, Fethi: ed-Devle ve's-Siyde f'l-Fkhi'l-slm, Kahire 1977. Ahmed: skendernme, tpk basm, haz. smail nver, Ankara 1983. Akda, Mustafa: Trkiye'nin ktisadi ve timai Tarihi, c. I, 3. bask, stanbul 1979. Akgndz, Ahmed: Osmanl Kanunnmeleri ve Hukuk Tahlilleri, c. I-II-IV, stanbul 1990-92 (ksaltmas: Osmanl Kanunnmeleri). __________ : slm Hukukunda Klelik-Criyelik M iiessesesi ve Osmanlda Harem, stanbul 1995. __________ : Belgeler Gerekleri Konuuyor, c. III, zmir 1991. Akman, Mehmet: "nceki hukukumuzda isyan suu". Hukuk A ratrm alar, c. IX, say 1-3 (1995). Akpnar, Turgut: "Fatih'in Tekilt Kanunnamesinin mevsukiyetinden pheler ve bunlar zerinde baz dnceler". Beinci M illetleraras Trkoloji Kongresi, Tebliler, Trk Tarihi, c. I, stanbul 1985. Aksun, Z. Nur: Osmanl Tarihi, c. I, stanbul 1994. Aktan, Ali: "Osmanl hanedan iinde saltanat mcadelesi ve karde katli", TDTD, say 10-11 (Ekim-Kasm 1987). Aktepe, Mnir: "Bayezid I Yldrm", Meydan Larousse, c. II. Alderson, A. D.: The Structure of the Ottoman Dynasty, 2. bask (tpk basm), Connecticut 1982. Ali Haydar Efendi: Drer'l-Hkkm erhu Mecelleti'l-Ahkm, c. I, 3. bask, stanbul 1330.
188
Alinge, Curt: Mool Kanunlar, ev. Cokun ok, Ankara 1967. Ali eydi Bey; Terifat ve Tekilat- Kadimemiz, haz. N. Ahmet Banolu, [stanbul] ty. Alkan, A. Turan: "Nizm- lem", Osmanl Ansiklopedisi, c. I, stanbul [1993]. Altan, etin; Tarihin Saklanan Yz, dam Edilen 44 Vezir-i Azamin Dram, ldrlm ehzadeler ve Devrilmi Padiahlar, stanbul 1994. Altunda, inasi: "Osman II", M, c. IX. __________; "Osman IH", A , c. IX. mir, Abdlaziz; et-Ta'zr f -erati'l-slmiyye, 4. bask. Kahire 1969. "Andronikos IH",; AnaBritannica Genel Kltr Ansiklopedisi, c. II. Anhegger, Robert/Halil nalck,: Kanunnme-i Sultani Ber M uceb-i rf-i Osmani, Ankara 1956. Anonim Tevrh-i l-i Osman: F. Giese neri, haz. Nihat Azamat, stanbul 1992. Arat, R. Rahmeti: Kutadgu BiUg III, ndeks, haz. K. Eraslan, O. Sertkaya, N. Yce, stanbul 1979, Ankan, Zeki; "Manisa'nm 1 numaral er'iyye sicilindeki Osmanl tarihi", OA, ysay X (stanbul 1990). Arsal, S. Maksudi: Trk Tarihi ve Hukuk, stanbul 1947. __________: Umumi Hukuk Tarihi, 3. bask, stanbul 1948. Arslan, Mahmut; "Eski Trk devlet anlay ve ifte hkmdarlk meselesi", Frat
niversitesi Tarih Metodolojisi ve Trk Tarihinin Meseleleri Kollokyumu, Bildiriler, Elaz 1990.
Artuk, brahim: "OsmanlIarda veraset-i saltanat ve bununla ilgili sikkeler", EFTD, Prof. . H. Uzunarl Hatra Says, say 32 (1979). kpaazde; Tevrh-i l-i Osman kpaazde Tarihi, tashih; li Bey, stanbul 1332, (Matbaa-i mire). Ate, Toktam; Osmanl Toplumunun Siyasal Yaps (Kurulu Dnemi), stanbul 1982. tf Bey; M ecelle-i Ahkm- Adliyye'den K avid-i Klliye erhi, 2. bask, stanbul 1327. Atsz: Trk Tarihinde Meseleler, Ankara 1966 . el-Avv, M. Selim: f-Usuli'n-Nizmi'l-Ciniyyi'l-slm, 2. bask, Kahire 1983. Aydn, M. kif; Trk Hukuk Tarihi, 2.bask, stanbul 1996. (ksaltmas; Hukuk
Tarihi).
__________ : "Osmanhda hukuk", Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, c. I, ed. Ekmeleddin hsanolu, stanbul 1994 (ksaltmas: "Osmanlda hukuk"). __________ ; "Anayasa", DA, c. III. __________ : "Ceza", DA. c. VII.
BBLYOGRAFYA
189
"slm hukukunda devlet bakannn tayin usul", OA, say X (1990). Babinger, Franz: Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, ev. Cokun ok, 2. bask, Mersin 1992. Baktr, Mustafa: slm Hukukunda Zaruret Hali, Ankara 1986. Banarl, Nihad Sami; "Niin ldrrlerdi?", Osm anllar Albm, c. I, haz. A. Dedeolu, stanbul [1981], Baer, Sait: Kutadgu Bilig'de Kut ve Tre'den Sevgi Toplumuna, stanbul 1995. Batav, erif: Bizans mparatorluu Tarihi, Son D evir (1261- 1461) Osmanl Trk-Bizans Mnasebetleri, Ankara 1989. Baysun, M. Cavid: "Cem", A, c. III. __________ : "Murad IV", A, c. VIII. Behnes, A. Fethi: el-Hudd f'l-slm, 3. bask. Kahire 1987. __________ : el-Cerim f'l-Fkhi'l-slm, 6. bask, Kahire 1988. __________ : el-Ukbe fi'l-Fkhi'l-slm, 6. bask, Kahire 1989. __________ : el-Mesliyyet'l-Cinaiyye f'l-Fkhi'l-slm, 4. bask. Kahire 1988 (ksaltmas: el-MesUyyet'l-Ciniyye). Berki, Ali Himmet: stanbul'un Beyznc Fetih Yldnm M nasebetiyle
Byk Trk Hkmdar stanbul Fatihi Sultan Mehmed Han ve Adalet Hayat, stanbul 1953.
Bilmen, . Nasuhi: Hukuki slmiyye ve Istlahat Fkhiyye Kamusu, c. III, stanbul ty. Bosch, M. E.: Helenizm Tarihinin Anahatlar, c. II, ev. S. Atlan, stanbul 1943. Bostanzde Yahya Efendi: Tarih-i Sf, cz 1, [stanbul] 1287 (Terakki Matbaas). Busbecq [Ogier Ghislain de]: Trk Mektuplar, ev. H. Cahit Yaln, stanbul 1939. Brn, Vecdi: Nasl ldler, stanbul 1964. el-Casss, Ebu Bekr: Ahkm'l-Kurn, c. III, yy, 1335. Cin, H. - A. Akgndz: Trk Hukuk Tarihi, c. I, 3. bask, stanbul 1995. Cin, H. - S. G. Akylmaz: Tarihte Toplum ve Ynetim Tarz Olarak Feodalite ve Osmanl Dzeni, Konya 1995. Cveyn, A. A. Melik: Tarih-i Cihan Ga, c. I, ev. Mrsel ztrk, Ankara 1988. arc, Mustafa: "Bostanzde Yahy Efendi", DA, c. IV. avuolu, Mehmed: "ehzade Mustafa Mersiyeleri", EFTED, Tayyip Gkbilgin Hatra Says, say 12 (1982). Damad Efendi: Mecme'l-Enhur f i erh-i Mlteka'l-Ebhur, c. I, stanbul 1319.
190
Danimend, . Hami: zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, c. I-IV, 2. basic, stanbul 1971-1972. Dernschwam, Hans: stanbul ve Anadolu'ya Seyahat Gnl, ev. Yaar nen, Ankara 1987. D'Oisson, M.: Tableau General de L'Empire Olhoman, c. I, Paris 1788. Donner, Fred M.: "The Formation of the Islamic State", JAOS, c. 106, (NisanHaziran 1986). Donuk, Abdlkadir: "Trk devletinde hkimiyet anlay", EFTED, say 10-11 (1979-1980). Dnmez, . Kfi; "Amel-i Fs", DA, c. III. Dukas: Bizans Tarihi, ev. VI. Mirmirolu, stanbul 1956. Eberhard, Wolfram: in Tarihi, 2. bask, Ankara 1987. Ebulgazi Bahadr Han: Trklerin Soy Kt (ecere-i Terkime), haz. M. Ergin, stanbul ty. Z'ou Zehra, Muhammed: el-Cerme ve'l-Ukbe fi'l Fkhi'l-slm, c. I, Kahire ty. Ekrem Kmil: "Hicri onuncu -miladi on altnc- asrda yurdumuzu dolaan Arab seyyahlarndan Gazzi-Mekki seyahatnamesi", EFTSD, 1/2 (1937). Emil, Birci: Mizanc Murad Bey, Hayat ve Eserleri, stanbul 1979. Enver: Dsturnme-i Enver, ner. Mkrimin Halil [Ynan], stanbul 1928. Eton, W.: A Survey o f The Turkish Empire, Londra 1799. Evliya elebi: Seyahatnme, c. VIII, stanbul 1928. Eyice, Semavi: "Osmanl tarihinde esrarengiz bir dzmece ahzade: Ahmed Nadir", Tarih ve Toplum, c. X, say 55. Fyed, A. M: el-Hrbe f i l-Fkhi'l-slm, Kahire 1987 . Fendolu, H. Tahsin: Hukuk Tarihimizde Temel Haklar, Konya 1994. Feridun Bey: Mecma-i Mneti's-Seltn, c. I, [stanbul] 1274. el-Ferr, Ebu Yal: el-Ahkm's-Sultniyye, Kahire 1938. Firdevs: ehnme, c. I, ev. Necati Lugal, stanbul 1945. Fletcher, Joseph: "Turco-Mongolian monarchical tradition in the Ottoman Empire", Harvard Ukranian Studies, say 3-4 (1979-80) .
Gazavt-t Sultan Murad b. Mehemmed Han (zladi ve Varna Savalar J4431444 zerinde Anonim Gazavatname, haz. Halil nalck, Mevld Ouz,
Ankara 1978. Gen, Reat: Karahanl D evlet Tekilat (XI. yzyl Trk Hkimiyet Anlay ve Karahanllar, stanbul 1981. Gkbilgin, M. Tayyib: "Osman I", A, c. IX. __________: "Savc", A, c. X. __________ : "Korkut", A, c. VI. Gkyay, O. aik: "Deli Birader", DA, c. IX.
BtBLtYOGRAFYA
191
Gme, Saadettin: "Eski Trklerde siyasi hkimiyet", TDA, say 100 (ubat 1996). Groot (de) A. H.: "Murad IH", EP, c. Vn. __________: "Murad IV", /2, c. VII. Glda, Aylan: "Fetret devrindeki ehzadeler mcadelesini anlatan ilk manzum vesika", TDA, say 72 (Haziran 1991). Hadd: Tevrh-i l-i Osman (1299-1523), haz. Necdet ztrk, stanbul 1991. Hamidullah, Muhammed: Mslim Conduct o f State, Haydarabad 1941. Hammer: D evlet-i Osmaniyye Tarihi, ev. Mehmed At, c. I-X, stanbul 13291337. Hatem, Hseyin: Hukuk Devleti retisi, stanbul 1989. __________ : slm Hukukunda Devlet Yaps, stanbul 1970. Hayrullah Efendi: D evlet-i A liyye-i Osmaniyye Tarihi, c. I-V, stanbul 1864, Icilt iinde (Matbaa-i mire). Heyd, Uriel: Studies in Old Ottoman Criminal Law, ed. V. L. Menage, Oxford 1973 (ksaltmas: Criminal Law). __________ : "Eski OsmanlI ceza hukukunda kanun ve eriat", ev. Selahaddin Erolu, AFD, c. XXVI (1983) (ksaltmas: "Kanun ve eriat"). Hoca Sadeddin Efendi: Tc't Tevrh, c. I-II, stanbul 1279 [1280] (Tabhane-i mire). Huart, Cl.: "Abbas I", lA, c.I. Hseyin Ayvansary: Vefeyt- Seltn ve Mehr-i Ricl, haz. Fahri . Derin, stanbul 1978. Hseyin Efendi (Koca): B e d a y i l-V ekayi, ner. A. S. Tveritinova, c. I-II, Moskova 1961. Hseyin Hsameddin (Amasyal Abdzade): Am asya Tarihi, c. III, stanbul 1927. bn bidin: Redd'l-Muhtar, c. IV, 2. bask. Kahire 1966. bn Hacer el-Askaln: Inbu'l-umr bi-Ebni'l-Umr fi't-Trh, c. III, 2. Bask, Beyrut 1986. bn Haldun: Mukaddime, c. II, 3. bask. Kahire ty. __________ : Tarihu bn-i Haldun, c. II, ty, yy. bn Keml: Tevrh-i l-i Osman, ner. erafettin Turan, I. defter, Ankara 1970; II. defter, Ankara 1983, VII. defter, Ankara 1957. bn Manzur: Lisn'l-Arah, c. I, Beyrut 1988. bn Nceym: el-Ebh ve'n-Nezir, Dmak 1983. bn Teymiyye: Siyaset, es-Siyaset'-eriyye, ev. Vecdi Akyz, stanbul 1985. __________ : el-Isynu'l-MUsellah ev Ktl Ehli'l-Bay f i Devleti'l-slm ve Mevkf'l-Hkim minhu, Beyrut 1982 (ksahmas: el-Isynul- Miisellah).
192
tbn'l Arabi: Ahkm'l Kur'n, c. IV, yy, 1958. Ibnii'l Hmam; Feth'l Kadr, c, VI, Kahire ty. Imber, Colin: The Ottoman Empire 1300-1481, stanbul 1990. __________ : "The Ottoman dynastic myth", Studies in Ottoman H istory and Law, stanbul 1996 iinde, s. 305-322. nalck, Halil; The Ottoman Empire The Classical Age 1300- 1600, Londra 1973 (ksaltmas: The Ottoman Empire). ___________ : "OsmanlI padiah", ASBFD, c. XIII, say 4 (1958).
____________ : "OsmanlI hukukuna giri, rf-sultani hukuk ve Fatih'in
kanunlar", ASBFD, c. XIII, say 2 (Haziran 1958). "Suleiman the lawgiver and Ottoman law", A r c h iv u m Ottomanicum, I, (The Hague 1969) . "Mehemmed II", E fi, c. VI. "Murad II", A, c. VIII. " rf, A, c. IX. "Kutadgu Bilig'de Trk ve ran siyaset nazariye ve gelenekleri", Reit Rahmeti Arat iin, Ankara 1966. _____ : "Mehmed II", A, c. VII. "Osmanllar'da saltanat veraseti usul ve Trk hkimiyet telakkisiyle ilgisi", ASBFD, c. XIV say 1 (1959) (ksaltmas: "Saltanat veraseti usul). ______: Fatih D evri zerinde Tetkikler ve Vesikalar, c. I, Ankara 1954 (ksaltmas: Fatih Devri). "Sultanizm" zerine yorumlar; Max Weber'in Osmanl siyasal sistemi tiplemesi", Dn ve Bugnyle Toplum ve Ekonomi, say 7 (Ekim 1994) (ksaltmas; "Sultanizm"). sen, Mustafa: Acy Bal Eylemek, Trk Edebiyatnda Mersiye, Ankara 1993. smail, . Muhammed: el-stihsan beyne'n-Nazariyye ve't-Tatbk, Doha 1988. Kafadar, Cemal; Between Two Worlds, The Construction o f The Ottoman State, Berkeley 1995. Kafesolu, brahim; Trk Milli Kltr, 4. bask, stanbul 1986. __________ ; Seluklu Tarihi, stanbul 1992. __________ ; "Trk ftuhat felsefesi ve Malazgirt muharebesi", EFTED, say 2 (1971). __________: Trk Bozkr Kltr, Ankara 1987 (ksaltmas; Bozkr Kltr). __________ ; Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri, stanbul 1980
(ksaltmas; Kutadgu Bilig).
_____ : _____ : _____ : .:
Kamil Paa (Mehmed); Tarih-i Siyasi-i D evlet-i A liyye-i Osmaniyye, c. I- II, [stanbul] 1327, 1325.
BBLYOGRAFYA
193
Kantemir, Dimitri: Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi, c. I, ev. zdemir obanolu, Ankara 1979. Karamanl Nianc Mehmed Paa: Osmanl Sultanlar Tarihi, ev. Konyal brahim Hakk {Osmanl Tarihleri 1, yay. Atsz, stanbul 1949 iinde). Ksn: Bediu's-San' f i Tertbi'- er', c. VII, 2. bask, Beyrut 1982. Kagarh Mahmud: Divan Lgat-it Trk Tercmesi, c. I, ev. Besim Atalay, Ankara 1985. Koi Bey Risalesi: Sad. Zuhuri Danman, Ankara 1985. Kprl, M. Fuad: Osmanl Devletinin Kuruluu, 3. bask, Ankara 1988. __________ : "Trk ve Mool slalelerinde hanedan azasmm idamnda kan dkme memnuiyeti", THTD, c. I, 1941-1942 (Ankara 1944) (ksaltmas: "Kan dkme memnuiyyeti") . _: "Orta-zaman Trk-slam feodalizmi". B elleten , c. V, say 19 (1941). _____ : "Akpaazade", M, c. I. Kprl, Orhan F.; "Feridun Bey", /A, c. IV. Kraemer, Joel L.: "Apostates, rebels and brigands", Israel Oriental Studies, X (Tel-Aviv 1980). Kramers, J. H.: "Murad H", EP. c. Vn. Kut, Gnay: "Ahmed", DA, c. II. Kk, Yaln: 21 Yanda Bir ocuk Fatih Sultan Mehmet, 2. basm, stanbul 1990. Ktkolu, Bekir: "Murad IH", M, c. VI. Lamartine, (de) A.: Trkiye Tarihi, c. I-IV, ev. M. R. zmen, stanbul ty. Laszio, Fren: "Kaan ve ailesi", THTD, c. I, 1941-1942 (Ankara 1944). Lovvry, Heath W.: "From Trabzon to stanbul: The Relationship between Sleyman the Lawgiver and his foster brother (st karnda) Yahya Efendi", OA, say 10 (1990). Ltf Paa: Tevrh-i l-i Osman, nere haz. li Bey, stanbul 1341 (Matbaa-i mire) [Tpk basm: stanbul 1990, Enderun Kitabevi], el-Mverd: el-Ahkm's-Sultniyye ve'l-Vilyt'd-Dniyye, 3. bask. Kahire 1973. __________ : Nashat'l-Mlk, skenderiye 1988 . Mecelle-i Ahkm- Adliyye, stanbul 1329 . Mehmed Arif: Kanunnme-i l-i Osman, TOEM ilavesi, stanbul 1330. Mehmed Murad: Tarih-i Ebu'l Faruk, c. I-IV, [stanbul] 1325-1328. Mehmed Niyazi: Trk Devlet Felsefesi, stanbul 1993. Mehmed Zeki: Maktul ehzadeler, stanbul 1336. el-Mernani, erhu Bidayeti'l-Mbtedi, yy, 1326.
194
Metin, smail: Osmanlnn Kanl Tarihi, stanbul 1996. Moollarn Gizli Tarihi: ev. Ahmet Temir, Ankara 1948. Mumcu, Ahmet; Osmanl Devletinde Siyaseten Kati, 2. bask, Ankara 1985. Mur, Ali Ahmed: el-Ksas ve'l-Hudd fi'l-Fkhi'l-slm, Beyrut 1985. Mustafa Nuri Paa: Netayic l Vukuat, c. I-II, sad. Neet aatay, Ankara 1979. Mneccimba A. Dede: S ahif 'l-A hbr, c. III, stanbul 1285 (Matbaa-i mire). Miistekmzde Sleyman Sadeddin Efendi: TuhfetU'l-Hatttn, stanbul 1928. Na'ma (Mustafa): Tarih-i Na'm a (Ravzat'l Hseyn f Hlasati Ahbri'l Hfikeyn), c. I-FV, stanbul 1283 (Matbaa-i mire). Namk Kemal: Evrak- Perian, haz. R. Karada, . F. Harman, stanbul ty. Nemeth, Gyula: Attila ve Hunlar, ev. erif Batav, Ankara 1982. Ner (Mehmed): Kitab- Cihannma Neri Tarihi, c. I-II, yay. F. R. Unat, M. A. Kymen,2. oask,Ankara 1987. Nianc Mehmed Paa: Tarih-i Nianc Mehmed Paa, stanbul 1279. Nizamlmillk: Siyasetname, ev. Nurettin Bayburtlugil, 2. bask, stanbul 1987. Ocak A. Yaar: "XV-XVI. Yzyllarda Osmanl resm ideolojisi ve buna muhalefet problemi", slm Aratrmalar, c. IV, say 3 (Temmuz 1990). Okandan, R. Galip: Umumi Amme Hukuku, stanbul 1946. Okur, Mnevver: Cem Sultan, Hayat ve iir Dnyas, Ankara 1992. 76 A srda Yazlm Greke Anonim Osmanl Tarihi (1373-1512), haz. erif Batav, Ankara 1973. Orkun, H. Namk: Eski Trk Yaztlar, Ankara 1986-1987. Oru bin dil: Tevrh-i l-i Osman, nr. Franz Babinger, Hannover 1925. Osmanzde Taib Ahmed: Hadkatii'l VUzera, ikinci zeyl, (Tpk basm: Freiburg 1969). Ostrogorsky, Georg: Bizans Devleti Tarihi, ev. Fikret Iltan, Ankara 1981. den, Z. Gnal: "Anadolu beyliklerinde veliaht tayini". Prof. Dr. Fikret Iltan'a 80. Doum Yl Armaan, stanbul 1995. gel, Bahaeddin: Dnden Bugne Trk Kltrnn Gelime alar, 3. bask, stanbul 1988. _: Trklerde D evlet Anlay (13. yzyl sonlarna kadar), Ankara 1982. _____ : "Trklerde kinat devleti anlay (Universismus)", Tarihte Trk Devletleri, c. I, Ankara 1987. ______ : Byk Hun m paratorluu Tarihi, c. I-II, Ankara 1981 (ksaltmas: Byk Hun imparatorluu). _____ : Trk M itolojisi (Kaynaklar ve Aklamalar ile Destanlar), c. I, Ankara 1971 (ksaltmas: Trk Mitolojisi).
BBLYOGRAFYA
I 95
ngl, Ali: Mneccimba Ahmed Dede Efendi'nin Cmi''d- Dveli'nin Tenkitli Metin Neri ve Tercmesi (Seluklular ve Anadolu Beylikleri), EF'de doktora tezi, stanbul 1986. nkal, Hakk: Osmanl Hanedan Trbeleri, Ankara 1992. zcan, Abdlkadir: "Fatih'in Tekilat Kanunnmesi ve nizm- lem iin karde katli meselesi", EFTD Fatih Sultan Mehmed'e Hatra Says, say 33 (1982) (ksaltmas: "Karde katli meselesi"). __________: "Fatih'te nizm- lem dncesi", TM, say 3 (Mays 1994). __________: "kpaazde", DA, c. IV __________; "Cls", DA, c. VIII. zel, Ahmet: slam Hukukunda lke Kavram, Darulislam Darulharb, 3. bask, stanbul 1988. ztuna, Ylmaz: D evletler ve Hanedanlar-Trkiye (1074-1990), c. II, Ankara 1990 (ksaltmas: Devletler ve Hanedanlar). __________ : Byk Trkiye Tarihi, c. III-IV, stanbul 1977. Parmakszolu, smet; "Dndar", TA, c. XIV. Peev brahim Efendi: Tarih-i Peev, c. I-II, stanbul [1281-1283], (Matbaa-i mire), [Tpk basm: iki cilt birlikte, stanbul 1980, [Enderun Kitabevi], Peirce, Leslie P.: Harem-i Hmayun, Osmanl mparatorluunda Hkmranlk ve Kadnlar, ev. Aye Berktay, stanbul 1996. Porter, James: Turkey: its History and Progress, c. I, Londra 1854. Provenal, E. Levi: "Emeviler", A, c. IV. "Racine (Jean)", Meydan Larousse, c. X.
The Report o f Lello, Babli Nezdinde nc ngiliz Elisi Lello'nun Muhtras,
ev. Orhan Burian, Ankara 1952 . Reid Rza: Tefsru'l-Menr, c. XII, 2. bask, Beyrut ty. Reyhanl, Tlay: ngiliz Gezginlerine Gre XVI. Yzylda stanbul'da H ayat (1582-1599), Ankara 1983. Rycaut, Paul: The Present State ofth e Ottoman Empire, Londra 1668. "Savc Bey", Meydan Larousse, c. XI. Savory, R. M.: "Abbas I", Eir, c. I. Selnik Mustafa Efendi: Tarih-i Selnik, c. I-II, haz. M. pirli, stanbul 1989, Senhri, Abdrrezzak: Fkh'l-Hilafe ve Tetavvuruha, Kahire 1989. Serahs: Kitab'l-Mebst, c. X, stanbul 1983. Sevi, Vasf Raid: Ticaret Kanunu erhi, c. I, (Tarih Mukaddime), stanbul 1934. Sevim, A. - Ycel, Y.: Trkiye Tarihi: Fetih, Seluklu ve Beylikler Dnemi, Ankara 1989. Silahdar Mehmed Aa: Silahdar Tarihi c. II, stanbul 1928.
196
Skilliter, S. A.: "Mehemmed III", EP-,c. VI. Solakzde: Solakzde Tarihi, stanbul 1298 (Mahmud Bey Matbaas). Spuler, Bertold: ran Moollar: Siyaset, dare ve Kltr, lhanllar Devri 12201350, ev. Cemal Kprl, Ankara 1957 .
Sultan B ayezid Nam ehzade Hakknda Mevlinin Verdikleri F etvalardr,
Beyazt Devlet Ktphanesi, Veliyyddin Efendi Kitapl, no: v. 3216, (v. 68a-70a). abn, Zekiyyddin: slm Hukuk lminin Esaslar (Usul'l- Fkh), ev. . Kfi Dnmez, Ankara 1990 . afi: Kitb'l-m, c. IV, Kahire 1322. "ah Alem", Byk Larousse, c. XVIII. "ah Cihan", Byk Larousse, c. XVIII. tb: el-Muvfakt, slm limler M etodolojisi, ev. Mehmed Erdoan, c. I, stanbul 199^-. "ehzade Bayezid'in pederleri Kanuni Sultan Sleyman Han Hazretlerine irsal eyledikleri tazarruname, pederleri Kanuni Sultan Sleyman Han Hazretlerinin cevab", [yay. Ali Emr], OTEM, sene 1, say 2 (30 Nisan 1334). . "ehzade Halil'in sergzeti", Bizans tarihilerinden Garigoras ve Kantakozinos'un tarihlerinden ehzade Halil'le ilgili blmn evirisi, ev. Yaniko skender, TOEM, cz 4 (1 Terinievvel 1326) ve cz 7 (1 Nisan 1327) . emdnizde Sleyman Efendi (Fndkll): Mri't-Tevrih, stanbul 1338. Taneri, Aydn: Osm anl D evleti'n in Kurulu D nem inde H km darlk Kurumunun Gelimesi ve Saray Hayat-Tekilat, Ankara 1978 (ksaltmas:
Hkmdarlk Kurumunun Gelimesi).
__________ : Trk D evlet Gelenei, Ankara 1975. Tarama Szl: c. IV, Ankara 1969. Tekinda, M. ahabeddin: "Bayezid'in lm meselesi", EFTD, say 24 (1970). Thevenot, Jean: 1655-1656'da Trkiye, ev. Nuray Yldz, stanbul 1978. Togan, Z. Velidi: Umumi Trk Tarihine Giri, c. I, 2. bask, stanbul 1970. __________ : Ouz Destan Reideddin Ouznamesi Tercme ve Tahlili, 2. bask, stanbul 1982 (ksaltmas: Ouz Destan). Turan, Osman: Seluklular Tarihi ve Trk slam M edeniyeti, 3. bask, stanbul 1980 (ksaltmas: Seluklular Tarihi). __________ : Trk Cihan Hkimiyeti Mefkuresi Tarihi, c. I-II, 3. bask, stanbul 1979 (ksaltmas: Trk Cihan Hkimiyeti). _: Tarihi Ak inde Din ve Medeniyet, stanbul 1980 (ksaltmas:
Tarihi Ak iinde).
BBLYOGRAFYA
197
Turan, Osman: "Kl Arslan L", M, c. VI. Turan, erafettin: Kanuni'nin Olu ehzade B ayezid Vakas, Ankara 1961 (ksaltmas: ehzade Bayezid Vak'as). __________ : "Rodos'un zaptndan Malta muhasarasna". Kanuni Armaan, Ankara 1970 (ksaltmas: "Rodos'un zapt"). Tursun Bey; Tarih-i Eb'l Feth, haz. Mertol Tulum, stanbul 1977. Trkgeldi, Ali Fuad: Grp ittiklerim, 4. bask, Ankara 1987. deh, Abdlkadir: et-Ter'l-Cinyyi'l-slm Mukaranen bi'l-Kanuni'l-Vaz', c. II, Kahire ty. Uur, Ahmet: The Reign o f Sultan Selim I in the Light o f the Selim-name Literatre, Berlin 1985 (ksaltmas: The Reign o f Sultan Selim /). __________ : "bn Kemal'in siyasi grleri", eyhlislam bn K em al Sempozyumu, Ankara 1986. Uluay, aatay: Taht Urunda Ba Veren Sultanlar, stanbul 1961 (ksaltmas:
Taht Urunda).
__________: "Bayazd II. in ailesi", lEFTD, c. X, say 14 (Eyll 1959). __________ : Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, Ankara 1980. __________ : OsmanlI Sultanlarna Ak Mektuplar, stanbul 1950. __________: "Yavuz Sultan Selim nasl padiah oldu?", EFTD, c. VII, say 910.
__________ : "Mustafa (Mustafa Sultan)", A, c. VIII. Unan, Fahri: "Kanuni devri ehzade mcadeleleri ve bunun Osmanl siyasi ve sosyal tarihi bakmmdan nemi", TY, c. X, say 35. Uzunarl, . Hakk: Osmanl Tarihi, c. I-IV, Ankara 1988 (ksaltmas, Osmanl
Tarihi).
__________ : Osmanl D evletinin Saray Tekilat, 3. bask, Ankara 1988 (ksaltmas: Saray Tekilat). __________ : Kitbeler, stanbul 1927 (Milli Matbaa). "ran ahma iltica etmi olan ehzade Bayezid'in teslimi iin Sultan Sleyman ve olu Selim taraflarndan aha gnderilen altnlar ve kymetli hediyeler". Belleten, c. XXIV, say 93. _____ : "Memlk sultanlar yanna iltica etmi olan Osmanl hanedanna mensup ehzadeler". Belleten, c. XVII, say 68 (Ekim 1953) (ksaltmas: "Memlk sultanlar"). _: "nc Mehmed'in olu ehzade Mahmud'un lm", Belleten, c. XXIV, say 94, (Nisan 1960). _: "II. Bayezid'in oullarndan Sultan Korkut", Belleten, c. XXX, say 120 (Ekim 1966). _____ : "Murad I", A, c. VIII. _____ : "Bayezid II.", A, c. II
198
Uzunarh, . Hakk: "Gazi Orhan Bey vakfiyesi", Belleten, c. V, say 19 (1941). __________ ; "Beinci Sultan Murad'n tedavisine ve lmne ait rapor ve mektuplar", Belleten, c. X, say 38 (Nisan 1946). lker, Necmi: "Osmanh Devleti'nin kurulu dneminde hakimiyet anlay",,
OsmanlI mparatorluunun Kurucusu Osmangazi ve Dnemi. - Sempoz yum Sonu Bildirileri-, Bursa 1996.
"l", AnaBritannica Genel Kltr Ansiklopedisi, c. XXI. Vaglieri, L. Veccia: "Harra", EP-> c. III. Vida, G. Levi Della: "Emevler", A, c. IV. Yazr, M. Hamdi: Hak Dni Kur'n Dili, c. II, [stanbul 1979]. Ynan, M. Halil; "Bayezid I. Yldrm", A, c. II. Yusuf Has Hacib: Kutadgu Bilig, I, Metin, yay. R. R. Arat, 2. bask, Ankara 1979; II,eviri, ev. R. R. Arat, 3. bask, Ankara 1985. Ycel, Y. - Sevim, A^rTrkiye Tarihi II Osmanh Dnemi (1300- 1566), Ankara 1990. Zyed, M. Talebe: Dvn'l-Cinyt, Kahire 1982. Zettersteen, K. V.: "Emin", A, c. IV. __________ : "Abdullah", A, c. I. Zerk, M. Ahmed: el-Fkh'l-slm f i Sevbihi'l-Cedd el-Medhal'l-Fkhyy'lm, c. I, am 1968. Zeydn, Abdlkerim: Hlet'z-Zarura fi'-erati'l-slm iyye, 2. bask, Beyrut 1988. _: el-M edhal li-Dirseti'-erati'l-slm iyye, 9. bask, Beyrut 1986 (ksaltmas: el-Medhal).
DZN
(Terimler italik dizilmitir) Abbas I. 21 Abbasi Hanedan 171 n Abdulkerim Efendi, Kazasker 144 Abdullah bin mer 140 Abdullah bin Zbeyr 140 Abdullah L, Fas sultan 22 Abdullah ibni Abbas 138 Abdullah, I. Sleyman'n torunu 97, 98, Abdullah, II. Bayezid'in olu 72 Abdullah, III. Mehmed'in kardei 101,102 Abdullah, in . Murad'n kardei 99 Ebu Abdullah Haan, Hafs Sultan 22 Abdurrahman, III. Mehmed'in kardei 42 Abdlaziz I68n Abdlhamid I. 167n, 168n Abdlhamid II. 140, 170 Abdlvsi elebi 120, 152 Abdrrezzac Aa, kzlaraas 103 Abrurrahman elebi, Kazasker 144 Acemler 88 adalet-i izafe 160 adalet-i malm 160 adem-i merkeziyet 114 Ara36 Ahiretlik Hanm (Drrehvar) 167n Ahizde 103n Ahmed Bey, Larende emiri 35 Ahmed Bey, Menteeoullar 117 Ahmed Efendi, kad 145 Ahmed I. 102, 105, 170, 17I,103n. Ahmed n. 168 Ahmed Nadir 59n Ahmed Nedim 19 Ahmed Paa, vezir 84n, 89. Ahmed Tekdar, lhanl hkmdar 116 Ahmed, II. Mehmed'in kardei 64n, 65, 65n, 66, 124, 155, Ahmed, m . Mehmed'in kardei 101 Ahmed, lyas Bey'in olu 123 Ahmed, Turul Bey'in yeeni 34 Ahmed, Yavuz Sultan Selim'in kardei 40, 72, 73, 73n, 76, 77, 78, 81, 82, 142, 93n, 82n, 163 Ahmed 16,47 Akdeniz 94 Aktepe, Konya Erelisi'nde 86 Alaaddin Keykubat 1 .116 Alaaddin, m . Mehmed'in kardei 101 Alaaddin, ehzade Korkut'un olu 78n Alaaddin, ehzade, I. Osman'n olu 66n, 118 Aliye Beylii 36 Alderson, A. D. 20 Alemdar Mustafa Paa 170 Alemah, II. Bayezid'in olu 72, 76 Alemah, Mehmed'in kardei 42, 101 l Bey 17 Ali Bey, Evrenoszde 65, 66, 66n Ali Bey, znik kalesi muhafz 62 Ali Paa, Hekimolu 108, 109n Ali Paa, I. Murad'n vezir-i azami 54 Ali Paa, Sefih, andarhzade 56 Ali Paa, veziriazam 72n Ali Suavi 170 Ali, halife 135, 138, 139, 138n, 145 Ali, in. Mehmed'in kardei 101 Ali, ehzade, Cem Sultan'n olu 42, 83 li, Mverrih 53n, 89n Alp Kutlug Bilge Kaan 28 Alparslan 115, 162 Amasya 72, 76, 77, 86, 95, 96, 97, 120 Amasya Anlamas 96 amel-i Fs 146, 146n Amerika 94 Amrbn'l As 138 Anadolu 35 Anadolu beylerbeylii 62 Anadolu Seluklu Devleti 116 Andronicos Comneus 111. 22 Andronicos Paleologus III. 22, 22n Andronik 49n Andronikos Palaiologos 48, 49, 50, 51 Ankara 63, 96n Ankara Sava 17, 58, 119 Antalya 80 Arap saltanat veraseti 22 Arap tarihileri 57 Araplarda hanedan ii ldrme vakalan 23 Argun 116 Apad 17 in Arslan Arun, Alp Arslan'n olu, 162 Arslan ah 35 Arslan Yabgu 115 si 91
200
asiller aristokrasisi 173 aere-i miibefere 136 kpaazde 60n At Meydan 168 Atlantik 94 Atsz 17, 115 Attila 115 Avn bk. Mehmed II. Avusturya 74 Avusturya Milli Ktphanesi 156 Ay Told 30 ayak divan 76 Ayasofya Camii 103 Aydn 120 ayet 134, 150 Aynddevle 35 zam ah 36 azebler] k u z b. Arder, 56 bac 45n Badat seferi 108 b 133, 142, 145, 162 bay 133-135, 135n, 140, 141, 142n bay suu 134, 161 Bhir Mustafa Paa, sadrazam 109 Bak lOln Balasagun 28 baltac lOIn Barkan, . L. 148 Barton, ngiliz elisi 101 Babakanlk Osmanl Arivi 16 Bayezid I. Yldrm 17, 40, 41, 49, 49n, 50n, 51, 51n, 52, 53n, 55, 56, 56n, 57, 58, 58n, 59, 66, 67, 119, 123, 125, 161n Bayezid II. 18, 39, 39n, 41, 67, 69, 70, 72, 72n, 73-75n, 78, 83, 118, 126, 158, 73n Bayezid Paa, veziriazam 124 Bayezid, Aydnoullan beyi 35 Bayezid, III. Mehmed'in kardei 101,102 Bayezid, IV. Murad'n kardei 106-108 Bayezid, ehzade, Kanuni'nin olu, 85, 88, 94, 95, 95n, 96, 96n, 97n, 98, 100, 142n, 143, 167, 184, 185 Bayram Paa, stanbul kaymakam 107, 107n Bedyi'l-Vekayi 157 Behram 35 Belh 115 Berkyaruk, Melikah'm byk olu 115, 116 beylerbeyi 97n
Bezm Rezm 56 bat 140 Biga 50 Bilecik 46 Bilecik Rum Beyi 45n Bilecik tekfuru 43-45 Bilge Kaan 27 Bilge Prens 34n biti 70, 70n Bizans 15, 21, 21n, 48, 51, 58, 61, 63, 64, 67, 68, 119, 122-124, 133n, 142, 173 bostancba 93n, 107n, 146 BostanzdeEfendi, eyhlislam lOln Bourbon, Hanedan 17 n Bozok oullar 27, 114 Bozcklar 113n Bri Bars, Alp Arslan'n kardei 162 Bragansa 171n Brahmanlar 30 budun 113 b u t 133 Bulgaristan, 48 Bursa 49, 50, 58, 59, 62-64, 76, 80, 82, 86, 87, 98, 121n Busbecq, Ogier Ghiselin 74, 85 Bst 115 Blbl Hatun 82 Byk Seluklu Devleti 35, 115, 116 Cafer elebi, Anadolu Kazaskerleinden munfasl 144 Caracalla, 21 cariye 92, 102, 167, 168n cebehane 96n Celaleddin Bayezid, Candarolu Beyi 35 Celli syanlar 103 Cem Sultan, 16, 39, 41, 69-71, 71n, 83, 84n, 109n, 118, 157, 158, 161 Cem, Cem Sultan'n torunu 84, 84n Cenevizliler 119 Cengiz Han 33, 33n, 117 Ceyhun 115 Charlemagne 114 cihan hkimiyeti 30 Cihangir 88, 95 Kanuni'nin olu Cihangir, III. Murad'n kardei 99 Cihangir, ehzade, III. Mehmed'in kardei 42, 101 Cihannma 18 clus 55, 57n, 73n, 100 Cneyt, Aydnoullan beyi 35 ar Bey 115
DlZtN
201
akrpnar, Bilecik'te bir yer 46 aldran 83 avuba 96n elebi Mehtned bk. Mehmed I. erakise 96n raan Olay 170 ift bozan reaya 94 inliler 29, 34, 122n, 123 irmen Sava 48 orlu 68, 73 ubuk 96n ui 33 Dahhk, ran hkmdar 20 Dana Osman ah, ehzade 93n Danimendoullar Beylii 35 Dara kh 36 David ben Zimr, haham, 147 Davud, III. Mehmedin kardei 42,101 Dayang-Han, Mool hkmdar 117 Dede Efendi 158n def-i dadaa-i fitne 151 Delacroix 102n Delhi Trk Sultanh 36 Dellak 72n Dengizik 115 Demschwam, Hans 85 devlet katliam 99n Dimetoka 50, 73, 73n, 74 Diocletianus 21 direnme hakk 137 Divan- muall lOln Divanhane-i hmayun 86 Divan Lgati't-Trk 20 Dobruca 68 Drtl Ynetim 21 Dukas 19, 54, 59 Dulkadirli Beylii 36 Dncler ky 120n Dndar Bey, Osman Gazi'nin amcas 39, 4 1 ,4 3 -4 6 , 160 Drrehvar 167n dzme ehzade 59n, 69n Dzmece Mustafa 17, 59, 79, 85, 162 Ebu Bekir, halife 136, 138, 139 Ebu Hanife 137, 140 Ebu Talib 35 Ebussud Efendi, eyhlislam 92-94, 142, 143, 149, 151, 173 Edirne 49, 60, 64-66, 68, 72, 120, 123. 143
Edime-kapus 69n Eflak 121n ehl-i bay 144 ehl-i rf 146 ehl'l-hal ve'l-akd 136 ehven-i erreyn 152 ekber evlad 53n ekberiyet kaidesi 170 ekberiyet sistemi 169 Ellak 115 Emev, Emevler 22, 136 Emn, Halife Harnurredin olu 22 Emir Sleyman, I. Bayezid'in olu 62n, 119, 120, 120n, 123 Emir, I. Selim'in yeeni 41, 76 emr-i sultan 146, 149 Enderun 61, 167n Endls 146 Enver 55, 56, 63 Ereli 86 Erturul Bey 44, 44n, 123 Erzincan 35 Esad Efendi, Kazasker 103n Esad Efendi, eyhUslam 105, 105n, 106, 173 Eski Trk devlet anlay 27, 32 Eski Trklerde hkimiyet anlay 113 Eski Yunan 29 Eskiehir 120 eirra 96n Evliya elebi 93n Evrengzib 36 Eyb, Cem'in olu 39n fasla- saltanat 119, 119n Fatih Kanunnmesi 52, 76, 131, 142, 151, 156-158, 173 Fatih Sultan Mehmed bk. Mehmed II. Fatma, ehzade Kasm'n kz kardei 120, 123 Fenayi 72n Ferdinand 1.85 Feridun Bey 20 Feridun, ran hkmdar 21 Feroclo, Castello di 83 fetret devri 119, 119n, 12i fetva 93, 94, 96, 96n, 97, 104-106, 141, 143, 144, 149, 170, 173 fetva mercii 93 flori 74 Firk 75 Flemenk gavuru 140
202
Foa korsanlar 47n Franes, Rum tarihisi 59 fratricide 15, 75n Frengistan 7 n, 109n gaza devleti 127 Gazali Mehmed, 80 Gazneli Sultan Mahmud 28 Gedik Ahmed Paa 70 Gelibolu yarmadas 60, 124 George, . Andronicos Comneus'un kardei
22
Gerestenze, Mool hkmdar 117 Germen "barbar krallklan" 114 Germiyan olu beylii 43, 46, 62, 62n Germiyan vilayeti 45n Getayi 21 Gyaseddin Keyhsrev II. 35,116 Gyaseddin Keyhsrev III. ^ 1 1 6 Giese, Friedrich 17 gizli kyas 154 Gktrk Devleti 29, 34 Hbil 159 Habsburg Hanedan 17 n had sulan 131, 132, 134, 135 Hadm brahim Aa 87 Hafsler hanedan 22 hkim'l-adi 135 hal 105, 108 Halife, 135, 136, 137, 141 Halil Paa, andarl 67 Halil, I. Murad'n kardei 40, 41, 47, 47n, 124, 141 Hamid, Rumeli Kazaskeri 143 Hamideli sanca 61 Hammer 19, 45, 46, 64 Hamza Bey, 35 hanedan ii kati vak'alan 15, 21, 75 hanedan ii ldnne hdisesi 15, 22, 33, 39 Hanefler 133, 133n, 154 hapis hayat 168 Hariciler 138, 138n, 139n Harnunred, halife 22 Harra 138 Haan, III.Mehmed'in kardei 42, 101 Hatice Halime Hatun 64 hatt- hmayun 107 Havric 145 Haydar Paa, ehinah'm lalas 72n Hayr Bey 77, 78 hayme-i hmayun 86
Hayreddin Paa, vezir 53n Hayruddin cadi, vaiz 97 Hekimolu Ali Paa, sadrazam 108 Herat 115 Hidye 146 h il fe ti! , 91, 9 n, 126, 136 Hind 30 Hoca Sadeddin Efendi, Tc't-Tevrh mellifi 18, 151 Horasan 116 Hunlar 27 hurc 133n, 143, 144, 145 Hdavendigar, bk. Murad I. Hrrem Sultan 85, 87, 92, 93, 95 Hseyin 42, 101 III.Mehmed'in kardei Hseyin Efendi, Mverrih, Koca 157 Hseyin Efendi, eyhlislam, Ahizade 107 loannes V., Bizans imparatoru 48, 50 lorga, tarihi 58 Irak Seluklular 116 Isfahan 115 slah- mlk 1 2 n slh- lem 76, 151 Islht- Kanuniye 140 bnHacer57 bn Keml 18, 154 bn-i Haldun 23 brahim, Sultan 16 brahim Aa, tava aa 87, 87n brahim Bey II., Candarlolu 64 brahim Peev 19 brahim Ynal, Turul Bey'in kardei 34, 162 brahim, I. Murad'n kardei 4 0 ,4 1 ,4 7 , 47n, 106, 124, 141 lhanh Devleti 121, 146 ilk-ifesad 90n ilmikli ip 77 lyasBey 123 lyas, arabdar 62, 62n, 63 imam'l-hak 135 nal Hakan, 29 nan Bey 115 nceiz 68 ngiltere 104 intifa- nr- ften 79 intizm- lem 151 irtidat 161 ran 15, 20, 83, 85, 89, 94, 96-98, 103, 104, 125, 127, 173
DZN
203
ran hanedan 141 ran mparatorluu 125 ran ah 85, 143 re2I irtid atsu u 161 sa Bey 121 sa elebi 119, 120 sfendiyar Be 64, 65 sfzar 115 shak, ili. Mehmed'in kardei 42, 101 shak, kle 66 skender Bey 35 skender Paa 70 skender, Kara 76n skendemme 17 slm ceza hukuku 131, 158n. slm hukuku 16, 105, 131, 132, 135, 136, 142, I48-153n, 158-161, 173 slm kamu hukuku 126, 136, 160 slmbol bk. stanbul smail II. 21 spora 47n stanbul 61, 62, 68-69n, 70, 72, 73, 78, 80, 84, 93, 96, 97, 100, 101, 121n, 107, 118, 167n, 168, 180 stanbul'un fethi 67, 142, 162 is tih la f 136, 32, 33n, 35, 72, 73n,85n istihsan 154, 155n, 155 istislah 155 isyan 35, 39, 47, 49, 51, 63, 64, 78, 80, 81, 94, 96, 97, 105, 106, 119, 122, 124, 131-135, 135n, 136, 137, 139-143, 153, 157, 158, 158n, 159, 161, 162, 170 isyanc 133n talyan 74 itf-y nire-i fitn e 151 izafi a dalet 152 zmit krfezi 47n znik 62, 63 zzeddin Keykavus II. 59n, 116 Kabil 159
kad, kadlk 18, 132, 143, 147, 151
kanun 5 3 n
kanun- vrn- O sm a n 9 9 , 159, 159n kanun hkim iyet 28
Kanuni devri 19 Kanuni Sultan Sleyman bk, Sleyman I. kanunnme 147, 149, 157 Kanunnme-i I-i Osman 52, 156 Kapadokya 89 Kapgan Hakan 29 kapkullar 61, 94 Kara Ahmed Paa, ikinci vezir 89 Kara Alp Arslan 115 Kara Han 28 Kara Han, Ouz Han'n babas 33 Kara Yusuf 122 Karacahisar 45 Karain olu 80 Karaman 62 Karaman Bey 35 Karaman Bey, Ltf Bey'in kardei 36 Karamanolu Beylii 62, 62n, 120 karde katli 15-17, 21n, 22, 31-36, 39, 39n, 41, 42, 46n, 48, 51, 63, 93, 100, 102, 108, 115, 117, 119, 127, 131, 141, 142, 150-161, 167, 168, 170, 171, 173, 174 Karin Ovas, Karnbad 12n Karolenj mparatorluu 114 Kasm, Orhan Gazi'nin olu 47 Kasm 119 Yldrm Bayezid'in olu Kasm Bey, Teke valisi 80 Kasm, Emir Sleyman'n kardei 120, 123 Kasm, IV. Murad'm kardei 106, 108 Kasm, ehzade Ahmed'in olu 77
k ast sistem i
kafes 167, 167n, 168, 171 kafes hayat 169 Kahire 77, 83 kamu dzeni 77, 121, 148, 150, 151, 151n, 156, 160, 161 kamu y a ra n 154, 155 kan tabusu 162 Kand 88 Kanh Yav, Hakan 114
Kastamonu 70 Kagarl Mahmud 20, 30n, 113 kavid-i l-i Osman 82, 142 Kavurd Bey, Alp Arslan'n amcas 34, 115, 162 Kavurd, Kirman meliki 115 Kay boyu 44, 123 Kaytbay, Memluklu sultan 36, 83 kazasker 86, 105n, 143 Kefe 72, 96n Kemal Paazade 18, 149 Kemaleddin Efendi, Rumeli Kazaskeri 105, 105n Kepeciolu, Kamil 80n Kete ovas 50 Keyhsrev 123 Keyhsrev m . 116 Keykubat 116
204
ksas sular 131, 132 Kl Arslan L 34, 35, 116 Kh Arslan II. 35, 114 Knm Han 72, 96n ksas 132 Kzlaa Yenicesi, Bulgaristanda Yanbolu'da 60 Kzlba ayaklanmalan 76 Kirman 116 Kirman Seluklular 35 kitb'l-cihM 134 kitb'l-hudd 134 Konstantin, Bizans mparatoru 21, 68 Konstantinos VII. 22 Konya 59n, 83, 85, 95, 96, 116 Konya Erelisi 86 Korkut, III. Mehmed'in kardei 101 Korkut, ehzade, Yavuz S. Selim'in kardei 41, 42, 72, 7 8 -8 n, 82, 93^, 142, 180 korucu 98 Kosova Sava 51, 57 Kprhisar 46, 46n Kse Mihal 45 Ksem Sultan 106 Krispus, 21 Kunduzi 49n Kur'n- Kerm I03n, 134, 138, 144, 145, 150, 155, 156 kurultay 28, 33 kurulu dzen 121 kut 20, 27-33, 173 Kutadgu Bilig 20, 30 Kutalm 115 Kutb'd-dn el-Mekk 88 Kl Bilge 28 Kn-Togd 30 Ktahya, 49, 95 Kz Han, Ouz Han'm amcas 33 La Historia de lacob Xalabin 57 Lala Mustafa Paa 96 Larende 35 Lazar, Srb kral 51 Lazarevi, Stefan 120 Lehistan seferi 105 Lello, Henry 104 Leningrad Asya Mzesi 157 Lenos adas 124 Leon, Papa X. 83 levendler 95 Limni (Lenos) 60, 124 liyakat sistemi 32
Louis XVI. Fransa Kral 167n Ltf Bey, Aliye Beyliinde 36
Macaristan 83 Mahmiye-i Kostantiniyye 99n MahmudU. 167n Mahmud, II. Bayezid'in olu 72, 72n Mahmud, II. Murad'n, kardei 18, 63, 64n Mahmud, UI. Mehmed'in olu 39, 42, 103, 103n, 104 Mahmud, Melikah'm olu 115 Mahmud, ehzade I. Sleyman'n torunu 97, 98 Manisa 72, 78-80, 95, 100 Manuel, Bizans mparatoru 48n, 58, 59, 119, 120, 123, 124 m aslahat 77, lOln, 120n, 132, 133, 146, 147, 154-I58n, 162n Maximien 21 Mecelle-i Ahkm- Adliyye 152 mehul mahzl 69, 69n Medine 126,133 Mehmed, II.Bayezid'in olu 39n, 72, 72n, Mehmed, Yldrm Bayezid'in olu 119 Mehmed Aa, Due, Bostancba 107 Mehmed At 19, 105n Mehmed b. Mehmed, Efendizade 145 Mehmed Bey, Mihalolu 60n Mehmed elebi 88, Kanuni'nin st kardei Mehmed I. 53, 58, 61, 62n, 67, 68, 100, 121n, 122, 122n, 119, 120. 121, 123, 124 Mehmed II. 1 7 ,4 1 , 64, 66-70, 76, 102, 119, 121, 124-127, 142, 154, 156-158, 173, 174 Mehmed III. 18, 19, 39, 39n, 42, 100I05n, 158, 167, 168 Mehmed IV. I67n, 168, 169 Mehmed Ner 18 Mehmed Paa, Karamn 17, 52, 55, 153n Mehmed Paa, vezir 96n Mehmed Vahdeddin 170 Mehmed, II. Osman'n kardei 105-106, 173 Mehmed, III. Osman'n amcazadesi 4 0 ,1 0 8 , 109, 109n Mehmed, Nide valisi 76n Mehmed, ehinah'm olu 76, 76n Mehmed, ehzade Mustafa'nn olu 87, 158 Mekke 95, 126 Melik Acem trbesi 98 Melik Alp Arslan 35, 36
DlZtN
205
Melik Muhammed, 35 Melik Rdvan 35 Melik ah 35, 114, 115 Melik-i Nasr, I. Murad'n yeeni 39n Melike Adile 35 Melikah II. 116 menea 139 Mentee Beyi 120 Merdas, Iran hkmdan, 20 Mesaih-i mrsele 155 Mesud 116 M esudn. 116 Mete (Mo-tun), 27, 29, 34, 123 mevkib-i hmayun 48 Mevlana Mustafa, stanbul Kads 145 Mevly Abbas, I. Ahmed'in olu 22 Mevly Ahmed 22 Mevly Ebu, Abdullah Haan 22 Mevly Osman 22 Msr 36, 77-78n, 82n, 93n, 147 mr arazi 148 Michael, IH. Andronicos Comneus'un kardei 22 Midilli adas 78 Mihrimah Sultan 95n Milo Kapilovi 51 Minuihr, re'in olu 21 Mool "yasak hukuku 147 Moollar 33, 116, 117, 162 Moskova 157 Muaviye 138, 138n, 140 Muhammed, Hz. Peygamber 90, 136 Muhammed Tapar, Berkyaruk'un kardei Gence meliki 115, 116 M uhibb91, 174 Muhiddin Crcani, Amasya mfts 97 Mu'n 91 Mur Yav 115 Murad, Yavuz S. Selim'in yeeni 7 6 ,76n Murad Bey, Mizanc 43n Murad I. 17, 39, 40, 41, 47-51, 53n, 55, 58, 124, 141, 151 Murad I.'in trbesi, Bursa 58 Murad II. 17, 35, 39n, 40-42, 58, 60-64, 68, 86, 123, 124, 142, 159, 162 Murad III. 18, 39, 9-100, 102, 103, 170 Murad ni.'n trbesi, Ayasofya Camii haziresinde lOln Murad IV. 40, 42, 102, 106-108, 158 Murad V. 170 Murad, Cem Sultan'n olu 39, 83-84n, 161
Murad, Kanuni'nin torunu 98 Muradiye 86n Muratbah, Evrengzib'in kardei 36 Musa elebi 58, 119-121 Musa, Yavuz S. Selim'in yeeni 76, 76n Musa, Mentee beyi 117 Musa, Hz.peygamber 44 Mustafa, ffl.Mehmed'in kardei 100-102 Mustafa l, Gelibolulu 99 Mustafa Efendi, Selnik 18 Mustafa Efendi, eyhlislam, Ebulmeymin 104, 105 M ustafa!. 105, 108 Mustafa m. 109 Mustafa IV. 16, 59n, 170 Mustafa Paa, Bhir 109n, 109 Mustafa Paa, Koca, Veziriazam 8 2 , 109n Mustafa, (Dzme) 58-61, 119, 142, 162 Mustafa, II. Murad'n kardei 62, 63, 124, 142, 159 Mustafa, II. Selim'in olu 98 Mustafa, II.Mehmed'in olu 86n Mustafa, Kanuni'nin olu 84-95, 162, Mustafa, ehzade Ahmed'in olu 77, 77n Mustafa-i Cedd Trbesi 86n, 98 Mbarek ah 35 Miifti-i kanun 55 Mneccimba Ahmed 19 Nahvan seferi 86 Nasr ibni Haccac 133 N e r l8 ,4 3 ,4 6 n N ev 102 Nikola 121n Nisy 92 Niabur 115 nianclk 55, 122n, 153n nizm- lem 65, 67, 82, 89n, 127, 141, 151n, 156, 160, 162 nizm-t memleket 147 nizm- umr- ben d e m 151 Nizamlmlk 115, 123 Nur Bnu Sultan, III. Murad'n annesi 99 Ouz 27 Ouz destam 20, 33, 113, 114 Ouz Han 33, 3 4 ,1 1 4 ,1 2 5 Ouz Han mersiyesi 71n Ouz Han, Cem Sultan'n olu 39, 69-7In, 83, 158 Oldenburg, Hanedan 171n Orhan 97, 98 Kanuninin torunu
206
OSMANLI DEVLETNDE KARDfi KATL
Orhan Gazi 47, 47n, 57, 66n, 102, 118, 127 Orhan Gazi Trbesi 80n Orhan, Y. S. Selim'in yeeni, 76 Orhan, ehzade 40, 64, 67-69, 124, 142, Orhun kitabeleri 20, 34 Orta Asya 44, 118, 157, 162 O rta A sya Trk gelenei 161 O rta A sya Trk hkim iyet anlay 125 Oru Bey 17 Osman, Kanuni'nin torunu 97, 98 Osman, IIL Mehmed'in kardei 102, 101 Osman Gazi Trbesi 50 Osman L 43, 46, 44n, 45n, 54, 118, 123, 127, 160, 170 Osman II. 16, 39, 42, 105-106, 173 Osman IIL 40, 42, 108-109n Osman ah Bey 95 Osman, Alemah'n olu 76 Osman, II. Selim'in olu 98 Osman, Kangr valisi 76n Osman, ehzade Ahmedin olu, I.Selim'in yeeni 77 O s m a n lI elileri 98 getay 33n mer, IH.Mehmed'in kardei 42, 102 mer b. Abdilaziz 139n mer, halife 132, 133n, 136
rf-i m a 'r f 146 rf-i mnf-i padiah 146 rf hukuk 17, 64, 131, 133, 146-I50n,
Rodos valyeleri 83 Roma mparatorlar 60 Roma mparatorluu 29, 83, 125 Roma kanunu 140 Romanof Hanedan 17 n Rum 50, 74 Rum beyleri 46 Rumeli 49, 60, 72, 82n, 118, 124 Rumeli kazaskerlii 18 Rusya 19 Rbeddin Kh 116 Rkneddin Sleymanah 116 Rstem Paa 85-89n, 90, 93, 120 Rstem Paa Trbesi 104n
s i bi'l fe s d 158, 161
158-161, 173
rf v e rg i 45n parricide 15n parricidium 15, 15n
Peev 19 Pr Paa 84n Pir Mehmed, eyhlislam 147 Piyale, Korkut'un nedimi 80 pontifeks 29 prigogen itu s 32 Racine, Jean, Fransz trajedi yazan 108 Rakka 115 Receb Paa, veziriazam 107 Read, Sultan 103 Revan'n fethi 107 Rey 34, 1\5 rikb- hmayun 48 Rodos 19, 39, 80, 83, 84, 161
Sad ibni Ubde 139 Sadeddin Kpek 35 Safiye Haseki Sultan 99n Sahif'l-Ahbr 19 Salamon, Yahudi doktor 101 saltanat veraseti yasas 161 saltanat veraseti usul 32, 33 Sm 91 sancaa karlma usul 98 sancak 4S, 98, 100, 167, 170, 118 sancak beyi 96n, 122n, 168 Sr Hatun 127 Sar Sleyman 93n SaruhanBeyi 72, 120 Sasani 171 n Savc Bey, 19, 40, 41, 47-52, 54, 142 Sayram 115 Selanik 59, 88, 122 Seluk Hatun, Cem Sultan, halas 118 Seluklu Devleti 34, 35, 114-117, 123, 162, 173 Seluklu mparatorluu 123, 147 Seluklular 34, 35, 147 selem akdi 154 Selim 1. 18, 39, 41, 42, 72-83, 92, 93n, 102, 163, 174 Selim II. 85, 95, 96, 98, 100, 103, 143 Selim Il.'nin Trbesi 99n Selim III. 16, 39n, 73n, 93n, 167n, 170 Selim, III. Mehmed'in isyanc olu 39n Selim, in. Mehmed'in kardei 101 Selm 21 Semendire sanca 72 Semerkand 58 S en cer116 Senhri, 137
DlZtN
20 7
senioratus 32 Septim Sever 21 Sffn sava 138 SrblarSl, 68, 120 Sikkeler 56 Sinan Bey 80, 82 Sivas 98, 120 siyaseten kati 131-133, 158, 158n, 161 siyas hkimiyet anlay 27 siyas veraset hukuku 33 Siyav, zzeddin Keykvs II.'in olu 59n Sofya 120 Sokullu Mehmed Paa 97 solak 17 St. Jean valyeleri 83 Stephanus 22 suba 146 suun madd unsuru 132,158 suhte-softalar 95 Sultan Ahmed trbesi 107 Sultanahmet Meydan 168 SuItannU 123 Suriye 115 Suriye Seluklular 35, 115, 116 Sleyman Aa, kzlaraas 106n Sleyman elebi 68, 119, 120, 121 Sleyman I. 41, 62n, 83-88n, 92-98, 102, 161, 162, 167, 168, 174 Sleyman II. 168, 169 Sleyman Paa, Orhan Gazinin olu 47 Sleyman ah 35 Sleyman, III. Murad'n kardei 99 Sleyman, IV. Mehmed'in, kardei 168 Sleyman, IV. Murad'n kardei 106-107n Sleymanah 116 af Mirza 21 ah lem 36 ah Budak, 36 ah Cihan 36 ah smail 21, 83 ah Tahmas 96-98 ahinah, Kl Arslan I.'n olu 34, 39n ahkulu 72n ahruh, Timur'un olu 121, 122n am 78 ehabeddin Paa 68 ehinah, Karaman valisi 72n ehinah, Kh Arslan'm byk olu 116 ehname 20 ehriyar 36 ehzade Bayezid vak'as 142
ehzade Camii 104n ehzade Mahmud Trbesi 04n ehzade rehni 122 emseddin Bey, Karamanoullan Beyliinde eyh EdebU 127 eyhlislam 65, 93, 149, 154, 173 ilik 76, 89, 140 im irlik 167 ca 36 ta'zir 132, 135, 158n, 131 ta'zir b il kati 131, 132, 158, 161 ta'zir sulan 132, 134, 148 ta zir-i edd. 149 Tabga Bura, Karahanl hkmdar 28 Tahmasb 97 Tala 115 Tamerlanos 60 tanassur 83 Tang 17 n Tanr kutu 27 Tapar 115, 116 Trh-i Sf 18 Trih-i Eb'l-Feth 17 Tarsus 59n teklif-i rfyye 148 Teke 80 Temim 138 Temrleng 58n Teodora 47n Terken Hatun, Melikah'n hanm 115 Terken ah, Arslan ah'm kardei 35 Tetrarchia 21 Tevrh-i l-i Osman 17 Tevrh-i Mlk- l-i Osman 17 Tmar sahipleri 94, 95 tmarlar 88 tmarl sipahiler 94 Timur 58-60, 119, 119n, 121 Tokat 64n, 120 Toluy, getay'm kardei 33n Toman, Hun mparatoru 123 Tomanbay 77 Topkap Saray 70, 75, 99, 107n, 149, 167n Topkap Saray Arivi 16 tre 28, 31, 32, 159 tre-i lhnye 121 tre-i Osmaniye 121 Trabzon 72, 127
208
OSMANLI d e v l e t in d e KARDE KATL
Turul Arslan, Kl Arslan'n kk olu 116 Turul Bey 34, 115 Tuhfet'l-Ahbb 18 Tunca rma 60 Turidar bk.Dndar Bey Tur, Minuihr'un amcas 21 Tursun Bey 17, 146, 125n Tutu, Melikah'n kardei 115 Trbe-i Sultan Murad lOln tre-i sultan 45n Trk Ceza Kanunu 131 Trk devlet anlay 29 Trk egemenlik anlay 162 Trk veraset sistemi 32 Trkgeldi, Ali Fuad 103 Trkiye Mektuplar 85 Trkler'de siyas hkimiyet anfay 30n Trkmenler 78
U. b e y lik le r i 118
Viyana 157 Vlad Drakul, Eflak voyvodas 124 Weber, Max 150n Wuyen-ch-te Han, XIIL Hun hakan 34 Yaan 35 Yahi Fakih 17 Yahya Bey, Talcal 89, 89n, 90 Yahy Efendi, Bostanzde, Rumeli kazaskeri 18, 19n, 55 Yakub Bey 41, 48-58, 67, 151, 153n, 157, 161, 161n Yakub, LMehmed'in kardei 101 Yarhisar Rum Beyi 45n yasa 146 yasak 98 Yavuz, Sultan Selim Bk.Selim I Yemen 92 Yenieri isyanlan 16, 106 yenieri aas 76, 168 Yenieriler Camii 78 yenieriler 61, 68, 73, 78, 85, 89, 98, 106, 119, 170 Yeniehir 44, 82 Yezid 140 yol kesme suu 137, 137n Yusuf Has Hacib 20, 28, 30, 32 Yusuf, i l Murad'n, kardei 18, 63, 64n Yusuf, riL Mehmed'in kardei 101 Ya 44 Yei 123 Zaanos, Terziba 121n zarar- m 45, 63, 120n, 152 Zaruret 1 5 3 ,153n zeamet 88 Zeydiye 140 zndk 103n
Ulu Bey 117 Ulubat 63 Urus cds 92 Ustrapis, hekimba 74 Uygur 28, 34 Uzun Haan, 127 oklar 113n lg 113 lk 113 l sistemi 113-119, 121 mit Burnu 94 veys Paa 92 veys, lyas Bey'in olu 123 Vassal 48, 123 veliyy'l-emr 132 Venedik 119 veraset 171 veraset sistemi 32, 95

Mehmet Akman - Osmanlı Devletinde Kardeş Katli

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mehmet Akman - Osmanlı Devletinde Kardeş Katli

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Dr.

Yaym layan: M uhittin Salih Eren 3 4-97-Y -70-0 68 ISBN 975-7622-65-6

Eren Y aynchk Ltd. B irinci basm stanbul 1997

E-mail: eren@ turk.net

NSZ................................................................................................................................... KISALTMALAR .................................................................................................................

GR...................................................................................................................................... L Konunun Takdimi ve Snrlandrlmas.......................................

Yntem ve Kaynaklar....................................................................... Karde Katlinin Tarihsel Boyutu...............................................

n. Murad'n, Kardei Mustafa'y K a tli...............................

Yavuz Sultan Selim'in, Kardei Korkut'u K atli.......... 78 81 83

II, Osman'n, Kardei Mehmed'i K a tli.............................. 105

III. Osman'n, Amcazadesi ehzade Mehmed'i K a tli... 108

KARDE KATL UYGULAMASININ HUKUK TAHLL...............................129

syan Temelli Karde Katli Uygulamalarnn Hukuk T a h lili.......................................................................... 141

OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATL

TDTD; THTM; THTD: TM; TOEM: TSA; TY: ty:

yay.: Y. EE: yy:

OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATL

^ Babinger, s. 25. 2 Abdlkadir zcan, "kpaazde", DA, c. IV , s. 6-7.

OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATL

OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATL

OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATL

' Bk. M ukaddim e, 3. bask, Kahire ty, c. II, s. 751.

ESK TRK DEVLETLERNDE SYAS HAKMYET ANLAYII VE KARDE KATL

OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATL

ESK TRK DEVLETLERNDE SYAS HAKMYET ANLAYII VE KARDE KATL

OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATLI

ESK TRK d e v l e t l e r in d e SYAS HAKMYET ANLAYII VE KARDE KATL

OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATL

ESK TRK d e v l e t l e r in d e SYAS ^^AKlMYET ANLAYII VE KARDE KATL

OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATL

ESK] TRK d e v l e t l e r in d e SYAS HAKMYET ANLAYII VE KARDE KATL

OSMANLI d e v l e t in d e KARDE KATL

OSMANLI DEVLETNDEK KARDE KATL UYGULAMALARI

I. OSMANLI DEVLETNDEK KARDE KATL UYGULAMALARINA GENEL BR BAKI

OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATL

OSMANLI DEVLETNDEK KARDE KATL UYGULAMALARI

Karde Katli Tablosu

Padiah I Osman I. Murad

I.Bayezid II.Murad II. Mehmed II. Bayezid I. Selim

OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATL

OSMANLI DEVLETNDEK KARDE KATL UYGULAMALARI

OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATLt

OSMANLI DEVLETNDEK KARDE KATL UYGULAMALARI

OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATL

OSMANLI DEVLETNDEK KARDE KATL UYGULAMALARI

OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATL

OSMANLI DEVLETNDEK KARDE KATL UYGULAMALARI

OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATL

OSMANLI DEVLETNDEK FCARDE KATL UYGULAMALARI

OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATL

OSMANLI DEVLETNDEK KARDE KATL UYGULAMALARI

OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATL

OSMANLI DEVLETNDEK KARDE KATLI UYGULAMALARI

OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATLI

OSMANLI DEVLETNDEK KARDE KATL UYGULAMALARI

OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATLI

OSMANLI DEVLETNDEK KARDE KATTj UYGULAMALARI

OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATL

OSMANLI DEVLETNDEK KARDE KATL UYGULAMALARI

OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATL

OSMANLI DEVLETNDEK KARDE KATL UYGULAMALARI

OSMANLI DEVLETNDE KARDE KATLI

Bostanzde Y ahya, I, s. 40. Hadd hadiseyi yle anlatr (s. 171):