JARED DIAMOND

STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Losy ludzkich spoeczestw

Przeoy Marek Konarzewski Warszawa 2000

Tytu oryginau angielskiego GUNS, GERMS, AND STEEL The Fates of Human Societies Copyright(r) 1997 by Jared Diamond Ali rights reserved Projekt okadki Katarzyna A. jarnuszkiewicz Zdjcie na okadce Odkrycie Ameryki East News/Sipa Press ISBN 83-7255-115-4 Wydawca Prszyski i S-ka SA ul. Garaowa 7 02-651 Warszawa Druk i oprawa GRAFMARSp.z o.o. ul. Wiejska 43 36-100 Kolbuszowa Dolna Esie, Karinidze, Omwai, Paranowi, Sauakariemu, Wiworowi oraz innym moim nowogwin ejskim przyjacioom i nauczycielom - mistrzom przetrwania w bardzo trudnych warunk ach

SPIS RZECZY Do polskich czytelnikw 9 Prolog: Pytanie Yalego Regionalne zrnicowanie biegu dziejw 11 CZ I: OD EDENU DO CAJAMARCA 1 Na Unii startu Co si dziao na poszczeglnych kontynentach 11 tysicy lat przed nasz er? 33 2 Zderzenie cywilizacji w Cajamarca Dlaczego inkaski cesarz Atahualpa nie pojma hiszpaskiego krla Karola I? 56

CZ II: POCZTKI I ROZWJ WYTWARZANIA YWNOCI 3 Potga rolnictwa Dziki czemu powstay strzelby, zarazki i maszyny? 77 4 Ulubiecy i niechciane dzieci historii Gdzie zaczto wytwarza ywno? 87 5 Sia albo nie sia Przyczyny rozpowszechnienia produkcji ywnoci 102 6 Przepis na migday Niewiadoma selekcja pradawnych rolin uprawnych 114 7 Jabka czy Indianie? Dlaczego ludy niektrych regionw nie zdoay udomowi rolin? 136 8 Zebry, nieszczliwe maestwa i zasada Anny Kareniny Dlaczego wikszo duych ssakw nig zostaa udomowiona? 170 8 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY 9 Bezkresne nieba i nachylenia osi kontynentw Dlaczego produkcja ywnoci rozwijaa si w rnym tempie na poszczeglnych kontynentach? CZ III: OD YWNOCI DO STRZELB, ZARAZKW I MASZYN 10 miertelny dar ywego inwentarza Ewolucja zarazkw 11 Naladownictwo i zapoyczanie liter Ewolucja pisma 12 Potrzeba jest crk wynalazku Ewolucja techniki 13 Od egalitaryzmu do kleptokracji Ewolucja rzdw i religii CZ IV: W PI ROZDZIAW DOOKOA WIATA 14 Ludzie Yalego Historia Australii i Nowej Gwinei 15 Jak Chiny staway si chiskie Historia Azji Wschodniej 16 Motorwk do Polinezji Historia austronezyjskiej ekspansji 17 Wojna wiatw Porwnanie historii Eurazji z dziejami obu Ameryk 18 Jak Afryka staa si Czarnym Ldem Historia Afryki EPILOG: Przyszo historii ludzkoci jako dyscypliny naukowej Podzikowania Literatura uzupeniajca Indeks

DO POLSKICH CZYTELNIKW

Polskie wydanie tej ksiki sprawia mi potrjn rado. Po pierwsze, odwiea mie wspomnieni

ojej wizyty w Polsce oraz ze spotka z polskimi krewnymi, przyjacimi i kolegami. Rod zice mojej ony - Marysi - s Polakami. Z Polski, a waciwie z polskich kresw nalecych te az do ociennego pastwa, pochodzia te rodzina mojej matki. W czasie pierwszej randki z Marysi zagraem jej kilka preludiw Chopina, a potem zaproponowaem, bymy si razem uczy li polskiego. Rzecz jasna, zrobiem to po czci dlatego, e szukaem sposobu na zacienieni e naszego zwizku, lecz rwnie z powodu szczere] chci opanowania tego jzyka. Cho Marysia nie przystaa wwczas na t propozycj, zaakceptowaa pniej moje owiadczyny, dziki czemu aem polskich powinowatych. Jestem szczliwy, e moja ksika ukazuje si teraz w ich Jzyku

Po drugie, miaem wyjtkowe szczcie do tumaczenia Strzelb, zarazkw i maszyn, podobnie Ja k do tumaczenia mojej poprzedniej ksiki - Trzeciego szympansa. Wikszo autorw wydawnict przekadanych na jzyki obce nie wie nic o swych tumaczach. Jednake polskiego przekadu tej ksiki dokona mj przyjaciel, bdcy wybitnym polskim naukowcem. Polska znana jest w iecie z bada w dziedzinie fizjologii ekologicznej. Owa sawa staa si powodem mojego p rzyjazdu do tego kraju 10 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY w 1990 roku. Chciaem si uczy od naukowcw pracujcych na Uniwersytecie Jagielloskim w Kr akowie. W czasie pobytu w Polsce poznaem dwch wybitnych polskich biologw, dr. Ja-nu arego Weinera z Uniwersytetu Jagielloskiego i dr. Marka Konarzewskiego z Uniwersy tetu w Biaymstoku. W rezultacie mojej wizyty January rozpocz tumaczenie Trzeciego sz ympansa, a Marek przez dwa lata pracowa ze mn na Uniwersytecie Kalifornijskim w Lo s Angeles, mojej macierzystej uczelni, potem za przystpi do pracy nad przekadem Strz elb, zarazkw i maszyn. Jest rzadkim przywllejem autora, by wiedzie, e jego tekst tum acz przyjaciele i jednoczenie podziwiani naukowcy.

Wreszcie, wydaje si, e temat tej ksiki szczeglnie zaciekawi polskich czytelnikw. Strze lby, zarazki i maszyny to prba zrozumienia, w jaki sposb geografia wpywaa na losy ws zystkich ludw wiata na przestrzeni ponad 13 tysicy lat. O ile mieszkacy wielu innych krajw nie dostrzegaj wpywu geografii na ludzkie losy, pooenie Polski sprawia, e kady ej obywatel rozumie i czuje znaczenie tej kwestii. Polska ley w rodku pnocnej czci Niz iny Europejskiej, rozcigajcej si (pomijajc niewielkie bariery geograficzne) od Ocean u Atlantyckiego a po Ural. Okoo 7 tysicy lat temu do obszarw dzisiejszej Polski dota ra sztuka uprawy roli, bdca czci kultury ogarniajcej swym zasigiem Europ rodkow, w zn cz Niziny. Ziemie te byy podbijane przez armie mongolskie pod wodz wnuka Czyngis-ch ana, Batu-chana. W 1241 roku hordy mongolskie dotary a do Legnicy. W kolejnych stu leciach przez Nizin przemaszerowali najedcy z Prus, Szwecji, Francji l Austrii. Wie le zamieszkujcych j uprzednio ludw zostao przez te inwazje zgadzonych i zniko z kart h istorii. Polskiej odwadze i sile zawdziczamy, e ten nard, otoczony przez potnych ssiad , zdoa przetrwa wszelkie prby, na jakie wystawiao go pooenie geograficzne.

Jestem bardzo dumny, e moimi przemyleniami na temat geografii i historii mog si podz ieli z polskimi przyjacimi i krewnymi i ciesz si, e przeczytaj je w ich wasnym jzyku paniaym pomniku ludzkiej wytrwaoci. Jared Diamond

PROLOG PYTANIE YALEGO

Wszyscy wiemy, e losy ludw zamieszkujcych rozmaite czci naszego globu byy rne. W cig tysicy lat, ktre miny od ostatniego zlodowacenia, w jednych rejonach wiata powstay pos gujce si pismem l metalowymi narzdziami spoeczestwa industrialne, w innych rozwiny si oeczestwa niepimiennych rolnikw, w niektrych za przetrway plemiona zbieracko--owlecki Historycznie uwarunkowane odmiennoci wywary silny wpyw na wspczesno, gdy to wanie s a industrialne podbiy i eksterminoway inne spoecznoci. I chocia zrnicowanie to jest je nym z podstawowych zjawisk w historii wiata, jego przyczyny pozostaj niejasne i s p rzedmiotem sporw. Pytanie o pochodzenie owych nierwnoci postawiono mi w prostej i b ardzo osobistej formie 25 lat temu.

W lipcu 1972 roku spacerowaem po wybrzeu jednej z tropikalnych wysp nowogwinejsklc h, na ktrej prowadziem badania nad ewolucj ptakw. W owym czasie syszaem ju o Yalim, ni zwykym miejscowym polityku, ktry wanie wtedy odwiedza najblisz okolic. Traf chcia, wybra si na spacer wzdu tej samej play. Spacerowalimy wic razem godzin, cay czas roz jc. 12 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Yall wrcz promieniowa charyzm i energi. Jego oczy hipnotyzujce byszczay. Z wielk pewn i o sobie, ale mnie te wypytywa i z zainteresowaniem sucha odpowiedzi. Nasza rozmowa rozpocza si od tematu absorbujcego wwczas wszystkich Nowogwinejczykw - szybkich zmian w polityce. Pastwo Papua-Nowa Gwinea - tak nazw nosi dzi kraj Yalego - byo wtedy z ma ndatu ONZ administrowane przez Australi. Wszyscy wyczuwali ju jednak powiew niepod legoci. Yall wyjani mi swoj rol w przygotowywaniu mieszkacw kraju do samorzdnoci.

Po chwili zmieni jednak temat dyskusji i zacz zadawa mi pytania. Cho skoczy tylko szko ni i nigdy nie wyjeda z Nowej Gwinei, wszystko go ciekawio. Najpierw spyta o moj prac nie o wynagrodzenie). Wyjaniem mu wic, e prowadz badania nad tym, jak rne grupy ptak oni-zoway Now Gwine na przestrzeni ostatnich milionw lat. Poprosi wwczas, bym mu wyjan jak jego przodkowie dotarli na wysp dziesitki tysicy lat temu i w jaki sposb biali Europejczycy zdoali skolonizowa Now Gwine w cigu dwustu lat.

Nasza rozmowa bya przyjacielska, mimo e obaj zdawalimy sobie spraw z istnienia napi mi zy reprezentowanymi przez nas spoecznociami. Dwa wieki temu Nowogwinejczycy yli w " epoce kamiennej". Uywali narzdzi podobnych do tych, ktre w Europie zostay wyparte ty sice lat temu przez wyroby z metalu, i mieszkali w wioskach pozbawionych jakiejko lwiek formy scentralizowanej wadzy. Centralistyczne rzdy wprowadzili biali kolonici , razem z wieloma przedmiotami, od metalowych siekier, zapaek i lekw, po ubrania, parasole i napoje chodzce. Tubylcy natychmiast docenili przydatno tych rzeczy. Na No wej Gwinei wszystkie te dobra materialne okrela si mianem "towaru".

Wielu biaych kolonistw otwarcie pogardzao Nowogwinej-czykami, uwaajc ich za dzikusw. N awet najmniej rozgarnitemu z "panw" (biaych wci tak tytuowano w 1972 roku) yo si zna lepiej ni tubylcom, nie wyczajc charyzmatycznych politykw, takich jak Yali. Mimo tyc h rnic PROLOG: PYTANIE YALEGO 13 Yali prowadzi rozmowy na rne tematy z wieloma biaymi, podobnie jak ze mn, ja za rozmaw iaem z tubylcami. Dziki temu obaj doskonale wiedzielimy, e przecitny Nowogwinej-czykj est przynajmniej tak samo Inteligentny jak Europejczyk. Wszystko to Yall musia mi e na uwadze, kiedy znw spojrza na mnie badawczo swoimi byszczcymi oczami l zapyta:

"Dlaczego wy, biali, wytworzylicie i przywielicie na Now Gwine tyle towaru*, podczas g dy my, czarni, wytworzylimy go tak mao?".

To proste pytanie dotyczyo Istoty losu, ktry by udziaem Yalego. Tak, wci istnieje ogro mna dysproporcja w stylach ycia przecitnego Nowogwinejczyka, Europejczyka czy Amer ykanina. Rwnie wiele rnic dzieli poziom ycia spoeczestw zamieszkujcych inne rejony wsp snego wiata. Mona by sdzi, e przyczyny tak ogromnego zrnicowania s oczywiste.

A jednak odpowied na pozornie proste pytanie Yalego wydaje si bardzo trudna. Wtedy , na play, nie umiaem jej udzieli. Nie znaleli jej historycy, a wielu z nich po pros tu ju si nad tym problemem nie zastanawia. Czas, ktry min od mojej rozmowy z Yalim, p owiciem na badania nad innymi aspektami ewolucji czowieka, jego histori i jzykiem. Nin iejsza ksika, napisana dwadziecia pi lat pniej, jest prb odpowiedzi na pytanie Yaleg

Chocia pytanie to dotyczyo jedynie rnic w poziomie ycia Nowogwinejczykw l biaych Europ jczykw, mona je rozszerzy na inne kontrasty cywilizacyjne wspczesnego wiata. Obecnie z arwno pod wzgldem bogactwa, jak i potgi militarnej dominuj ludy pochodzenia euroazja tyckiego, szczeglnie yjce w Europie l wschodniej Azji oraz Ameryce Pnocnej. Inne ludy , wrd nich wikszo Afrykanw, wyzwoliy si spod kolonialnego panowania biaych, lecz bio uwag zamono l potencja militarny Ich krajw, wci pozostaj za biaymi daleko w tyle. inne ludy, na przykad australijscy Aborygeni, Indianie z obu Ameryk i szczepy pou dniowej Afryki, nie s ju panami wasnej ziemi, lecz zostay zdziesitkowane, podbite alb o wrcz wybite przez europejskich kolonizatorw. 14 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Pytanie dotyczce nierwnoci midzy spoeczestwami wspczesnego wiata mona zatem sformu o:

dlaczego bogactwo i potga rozoyy si w taki a nie inny sposb? Dlaczego to na przykad In ianie, Afrykanie czy te Abo-rygeni nie zdziesitkowali, podbili czy te nie zgadzili E uropejczykw i Azjatw?

Aby sprbowa odpowiedzie na to pytanie, cofnijmy si nieco w czasie. Okoo piciuset lat t emu, kiedy to zaczynaa si europejska ekspansja kolonialna, spoeczestwa poszczeglnych kontynentw znacznie rniy si ju pod wzgldem poziomu rozwoju cywilizacyjnego i systemu p litycznego. Wiksz cz obszarw Europy, Azji i Afryki Pnocnej zamieszkiwali ludzie posu si metalowymi narzdziami, a niektre pastwa lece na tych kontynentach stay u progu uprz mysowienia. W tym samym czasie w obydwu imperiach Ameryki - Aztekw i Inkw - uywano n arzdzi kamiennych. Z kolei cz subsaharyj sklej Afryki bya podzielona midzy mae pastew i plemiona, w ktrych wytwarzano elazo. Wikszo pozostaych ludw, a wrd nich mieszkacy lii, Nowej Gwinei, wielu wysp Pacyfiku, obu Ameryk oraz maej czci subsaharyj sklej Afryki, ya w plemionach rolniczych lub nawet w grupach zbieracko-owleckich i uywaa ka miennych narzdzi.

Rzecz jasna, zaznaczajce si ju okoo 1500 roku rnice w poziomie technicznym i strukturz e politycznej stanowiy bezporedni przyczyn nierwnoci rozwoju spoeczestw wspczesnego Imperia zbrojne w stal byy zdolne do podboju albo eksterminacji plemion wyposaonyc h w bro kamienn lub drewnian. Jak wic doszo do tego, e w XV wieku wiat by urzdzony w k, a nie inaczej? Poszukujc odpowiedzi na to pytanie, cofnijmy si jeszcze dalej w przeszo. Niezwykle po mocne oka si przy tym zarwno zapiski historyczne, jak i odkrycia archeologw. Do koca o statniego zlodowacenia, czyli do okresu okoo 11 tysicy lat p.n.e., wszyscy ludzie y li w grupach zbieracko-owiec-kich. Polityczne i techniczne dysproporcje widoczne w XV wieku s wynikiem tego, i midzy jedenastym tysicleciem p.n.e. PROLOG: PYTANIE YALEGO . 15

a 1500 rokiem n.e. rozwj poszczeglnych spoeczestw nastpowa nierwnomiernie. Podczas gdy

Aborygeni i Indianie pozostali owcami i zbieraczami, wikszo ludw Eurazji, obu Ameryk oraz subsaharyj sklej Afryki stopniowo opanowaa upraw roli i hodowl byda, nauczya si w yrabia metalowe narzdzia, a take wytworzya zoony system wadzy. Na czci obszaru Euraz obu Ameryk niezalenie powstao pismo. Jednake wszystkie te innowacje najwczeniej poja wiy si na terenie Eurazji. Na przykad produkcj narzdzi z brzu, ktr na terenie Andw r zto kilka wiekw przed 1500 rokiem, na obszarach Eurazji opanowano ponad 4 tysice la t wczeniej. Z kolei techniki wytwarzania narzdzi kamiennych, z ktrymi zetknli si w 14 62 roku biali odkrywcy Tasmanii, byy prostsze ni te dominujce na terenie Europy prz ed dziesitkami tysicy lat, w grnym paleolicie.

Pytanie o przyczyny nierwnoci poziomu rozwoju wspczesnych spoeczestw sformuujemy wic tpujco: dlaczego na rnych kontynentach rozwj ludzkoci przebiega w rnym tempie? Owo z ne tempo wyznacza podstawowe procesy historyczne i ono wanie jest tematem mojej ks iki.

Chocia ksika ta dotyczy gwnie historii i. prehistorii, przedstawione w niej rozwaania nie maj jedynie charakteru akademickiego dyskursu, lecz jak si wydaje, odgrywaj ist otn rol praktyczn. Maj te olbrzymie znaczenie dla polityki. Histori wspczesnego wiat tatoway znaczone podbojami, epidemiami i ludobjstwem stosunki midzy rnymi ludami. Skut ki owych cywilizacyjnych star objawiay si przez wieki i wci s widoczne w najbardziej n iespokojnych czciach naszego globu. Ze spucizn niedawnego kolonializmu do dzi zmaga si, na przykad, wiksza cz Afryki. W ch rejonach wiata - midzy innymi na znacznych obszarach Ameryki rodkowej, Meksyku, Peru, Nowej Kaledonii, byego Zwizku Radzieckiego, a czciowo i Indonezji - wci liczne r dzenne spoecznoci prowadz mniej lub bardziej otwart wojn przeciw rzdom zdominowanym pr zez potomkw dawnych kolonizatorw. Wiele innych spoecznoci tubylczych - takich Jak rd zenni Hawaj16 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

czycy, mieszkacy Syberii, Aborygeni, Indianie zamieszkujcy tereny Stanw Zjednoczony ch, Kanady, Brazylii, Argentyny i Chile - zostao przetrzebionych przez choroby i ludobjstwo do tego stopnia, e potomkowie dawnych najedcw maj dzi na ich ziemiach wyra zewag liczebn. Mimo braku moliwoci prowadzenia otwartej walki rdzenni mieszkacy coraz .i iej dopominaj si o swoje prawa.

nastpstwa minionych konfliktw cywilizacyjnych pozostaj ;(i oczne nie tylko we wspczes nej polityce i ekonomii. Ich elektem jest take coraz szybsze zanikanie wikszoci spord 6 tysicy uywanych jeszcze jzykw. S one wypierane przez angielski, chiski, rosyjski i kilka innych jzykw, ktrymi posuguj si due grupy ludzi. Liczebno tych grup ogromnie w w cigu ostatnich stuleci. Wszystkie te problemy wspczesnego wiata s nastpstwem uwarunk owa historycznych, wpisanych w pytanie Yalego.

Zanim zaczniemy szuka odpowiedzi na to pytanie, powinnimy najpierw ustosunkowa si do zastrzee wobec samego podejmowania tych rozwaa. Z pewnych powodw cz czytelnikw, by czuje si dotknita roztrzsaniem tej kwestii. Po pierwsze, czy udana prba wyjanienia pr zyczyn zdobycia przez jednych ludzi wadzy nad innymi nie zostanie wzita za uzasadn ienie takiej dominacji? Czy nie bdzie oznacza, e powstanie przewagi byo nieuniknione , a zatem wszelkie wysiki zmierzajce do jej zniesienia s skazane na niepowodzenie? To zastrzeenie wynika z powszechnej tendencji do nieodrniania wyjanienia przyczyny o d usprawiedliwiania lub akceptacji skutkw. Uytek, jaki mona zrobi z wyjanienia histor ycznego, jest zupenie odrbn kwesti. Zrozumienie czciej prowadzi do prby zmiany rezulta u ni do osignicia go po raz kolejny bd jego utrwalenia. Wanie dlatego psycholodzy usi nikn w psychik mordercw i gwacicieli, historycy spoeczni chc pozna przyczyny ludobjs a lekarze zbada podoe chorb. Celem badaczy nie jest sankcjonowanie analizowanych zja wisk, lecz poznanie acucha przyczyn i skutkw, ktre le u ich podstaw, po to, by go prze rwa.

PROLOG: PYTANIE YALEGO 17 Po drugie, czy prba odpowiedzi na pytanie Yalego nie wie si z przyjciem eurocentryczn ego podejcia do historii, gloryfikacj zachodnich Europejczykw i obsesj na punkcie wy jtkowej pozycji Europy Zachodniej i Ameryki w dzisiejszym wiecie? Czy owa wyjtkowo nie jest jednak zjawiskiem' efemerycznym, trwajcym zaledwie ostatnie kilka wiekw i bl edncym obecnie na tle rosncej potgi Japonii i poudniowo-

-wschodniej Azji? W rzeczy samej. Dlatego te wiksza cz ksiki powicona jest ludom nie ejskim. Zamiast koncentrowa si wycznie na relacjach midzy Europejczykami a reszt wiata przyjrzymy si interakcjom zachodzcym midzy spoeczestwami pozaeuropejskimi, szczeglnie midzy rdzennymi mieszkacami subsaharyj sklej Afryki, poudniowo-wschodniej Azji, Indonezji i Nowej Gwinei. Przekonamy si. e podstawowe elementy c ywilizacji o zachodnioeuropejskich korzeniach zostay wytworzone przez ludy yjce gdz ie indziej i dopiero pniej przeniesiono Je na kontynent europejski.

Po trzecie, czy sowo "cywilizacja" i sformuowanie "powstanie cywilizacji" nie spra wiaj faszywego wraenia, e cywilizacja jest dobra, plemienna egzystencja owcw-zbieraczy aosna, a ostatnie 13 tysicy lat to historia postpu, osigania przez ludzi szczliwoci? istocie nie zakadam, e uprzemysowione kraje s lepsze ni plemiona zbieracko-owieckie cz y e rezygnacja z owlecko-zbierackiego stylu ycia i powstanie pastwowoci, ktre opanoway umiejtno wytwarzania elaza, decydowao o postpie zapewniajcym szczcie ludzkoci. Dzie idzy pobytem w miastach Ameryki i wioskach Nowej Gwinei, mam mieszane uczucia co do tak zwanych bogosawiestw cywilizacji. W porwnaniu do owcw-zbieraczy mieszkacy nowoc esnych pastw przemysowych rzeczywicie maj wikszy dostp do opieki medycznej, s mniej na aeni na to, e zostan zabici, yj duej, lecz Jednoczenie znacznie mniejsz pomoc otrzym rodziny i przyjaci. Przyczyn podjcia przeze mnie bada nad zrnicowaniem geograficznym s oecznoci ludzkich nie bya ch wywyszenia jednych spoecznoci ponad inne, lecz pragnieni rozumienia ich historii. 18 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Czy rzeczywicie trzeba napisa jeszcze jedn ksik, by idpowiedzie na pytanie Yalego? A m znamy ju wyjanie-lie tej kwestii? Jeli tak, to jak ono brzmi?

Najczciej milczco lub otwarcie zakada si istnienie biologicznie uwarunkowanych rnic mi y ludmi. Poczwszy od XVI wieku, europejscy odkrywcy uwiadamiali sobie, i ludy wiata s niezwykle zrnicowane pod wzgldem rozwoju techniki i systemu politycznego. Domniemyw ali oni, e rnorodno ta jest przejawem odmiennych wrodzonych zdolnoci. Od czasu sformuo ania teorii darwinowskiej pogldy takie wyraane s w kategoriach doboru naturalnego l dziedzictwa ewolucyjnego. Spoeczestwa prymitywne pod wzgldem rozwoju techniki zaczt o uwaa za ewolucyjn pozostao po podobnych do map przodkach czowieka. Wypieranie ich z em przez kolonistw rekrutujcych si ze spoeczestw przemysowych podawano jako przykad pr eywania najlepiej dostosowanych. Wraz z rozwojem nauki o dziedziczeniu, do formuow ania tych pogldw zaczto uywa terminologii genetycznej. Europejczykw uznano za bardziej inteligentnych od Afryka-nw, nie wspominajc o Aborygenach.

Dzi znaczna cz zachodniego spoeczestwa odegnuje si od rasizmu. Mimo to wielu (by mo jego przedstawicieli wci po cichu bd podwiadomie akceptuje takie pogldy. W Japonii i wielu innych krajach gosi si je otwarcie. Nawet wyksztaceni biali Amerykanie, Europ ejczycy l Australijczycy, dyskutujc o Aborygenach, zakadaj, e jest w nich co prymityw nego. Z pewnoci wygldaj oni inaczej ni biali. Wikszoci potomkw tych Aborygenw, ktry i przey okres europejskiej kolonizacji, wci le si powodzi w biaym spoeczestwie Aust

Na poparcie tezy o niszoci Aborygenw przytacza si na pozr przekonujcy argument: w cigu niespena wieku od rozpoczcia kolonizacji biali imigranci stworzyli w Austfalii wol ne od analfabetyzmu, scentralizowane, demokratyczne pastwo, opierajce swj byt na pr odukcji ywnoci i stali. Dokonali tego na kontynencie zamieszkanym przez nieznajce m etalu plemiona Aborygenw, od 40 tysicy lat wiodcych o-

PROLOG: PYTANIE YALEGO . 19

wiecko-zbierackie ycie. Oto dwa nastpujce po sobie dowiadczenia dotyczce rozwoju ludz koci. Oba przeprowadzono w tym samym rodowisku. Jedyn zmienn byli ludzie, ktrzy je za mieszkiwali. Czy potrzeba bardziej namacalnego dowodu na to, e rnice midzy spoecznocia i Aborygenw i Europejczykw s nastpstwem odmiennoci przedstawicieli obu grup?

Wyjanienia odwoujce si do rasizmu budz sprzeciw nie tylko dlatego, e s odraajce, ale de wszystkim ze wzgldu na fakt, e tkwi w nich bd. Nie ma przekonujcych dowodw na to, e ludzkie spoecznoci rni si poziomem inteligencji i e rnice te odpowiadaj stopniowi i oju cywilizacyjnego. W rzeczywistoci, co dalej wyjani, wspczeni ludzie tkwicy w epoce amiennej s zapewne, oglnie rzecz biorc, bardziej inteligentni ni czonkowie spoeczestw ndustrialnych. W rozdziale czternastym postaram si udowodni, e cho brzmi to moe parad oksalnie, biali imigranci australijscy nie zasuguj na podziw ze wzgldu na stworzeni e owieconego spoeczestwa przemysowego, ktrego zalety czsto si podkrela (wymieniem je . Co wicej, ludzie, ktrzy do niedawna stosowali prymitywne techniki - tacy jak Abo rygeni i Nowogwinejczycy - z atwoci opanowuj technologie przemysowe, jeli tylko maj do tego sposobno.

Psycholodzy zajmujcy si procesami poznawczymi woyli wiele wysiku w badanie ilorazu in teligencji ludzi pochodzcych z odlegych geograficznie rejonw wiata, lecz yjcych w tym samym kraju. Biali psycholodzy amerykascy spdzili dziesiciolecia na prbach wykazania , e poziom wrodzonej inteligencji czarnych Amerykanw pochodzcych z Afryki jest niszy od poziomu inteligencji ich biaych wspobywateli, majcych europejski rodowd. Oczywist e jest jednak istnienie rnic rodowiskowych dzielcych porwnywane grupy. Utrudnia to ud owodnienie hipotezy o wystpowaniu rnic intelektualnych lecych u podstaw zrnicowania po iomu technicznego spoeczestw. Po pierwsze, na moliwoci intelektualne ludzi w wieku d ojrzaym wpywa rodowisko spoeczne, w ktrym oni dorastali. Fakt ten niemal uniemoliwia w y20 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

odrbnienie zdolnoci wynikajcych ze zrnicowania genetycznego. Po drugie, testy suce do da nad potencjaem intelektualnym (na przykad test na iloraz inteligencji) odzwierci edlaj raczej zdolnoci do uwarunkowanego kulturowo uczenia si ni poziom czystej, wrod zonej inteligencji, czymkolwiek ona jest. Ze wzgldu na niewtpliwy wpyw rodowiska z o kresu dziecistwa oraz wiedzy nabytej na rezultaty testw inteligencji dotychczasowe wysiki psychologw nie doprowadziy do wykazania istnienia postulowanej, genetycznie uwarunkowanej niszoci intelektualnej ludzi o innym ni biay kolorze skry.

Stanowisko, ktre dzi zajmuj w tej sprawie, wynika z 33 lat pracy z Nowogwinej czy k arni w ich wasnych, nieskaonych cywilizacj spoecznociach. Od samego pocztku wywarli on i na mnie wraenie inteligentniejszych, bystrzejszych, odznaczajcych si wiksz si wyrazu i bardziej zainteresowanych otaczajcym wiatem ni przecitni Europejczycy czy Amerykan ie. Nowogwinej czy cy bez porwnania lepiej ni biali daj sobie rad z takimi zadaniami , jak tworzenie mapy pamiciowej nieznanego otoczenia. Rozwizywanie problemw tego ty pu zapewne wiernie odzwierciedla funkcjonowanie mzgu. Rzecz jasna, rdzenni mieszk acy Nowej Gwinei znacznie gorzej radz sobie z tymi zadaniami, do ktrych rozwizywania , w przeciwiestwie do biaych, nie byli wdraani od dziecistwa. Dlatego wanie odwiedzajc miasto niewyksztacony Nowogwinej czyk z odlegej wioski sprawia wraenie osoby ogran iczonej. Jestem jednak wiadom tego, jak gupio musz wypada przed Nowogwinej czy karni , kiedy przebywajc z nimi w dungli, nie wykazuj umiejtnoci wykonywania najprostszych zada (takich jak trzymanie si cieek i wznoszenie szaasu), do ktrych oni - w przeciwies wie do mnie - wprawiaj si od dziecistwa. atwo dostrzec dwa argumenty wiadczce o prawdziwoci mojej tezy, e Nowogwinej czy cy s i nteligentniejsi ni biali. Po pierwsze, Europejczycy od tysicy lat yj w gsto zaludnion

ych krajach o scentralizowanym systemie wadzy, z policj i sdownictwem. W takich spoe cznociach najczstsz przyPROLOG; PYTANIE YALEGO 21

czyn mierci byy dawniej choroby (na przykad ospa) zwizane z przeludnieniem, podczas g dy morderstwa zdarzay si rzadko, a stan wojny by raczej wyjtkiem ni regu. Wikszo Eu ykw, Jeli tylko zdoaa uchroni si przed fataln w skutkach infekcj, najczciej unikaa ch potencjalnych przyczyn mierci i przekazywaa swe geny potomkom. Dzi w krajach zac hodnich wikszo dzieci, ktre urodziy si zdrowe, z atwoci wychodzi z niegdy mierteln cji i po osigniciu dojrzaoci z powodzeniem si rozmnaa, niezalenie od poziomu inteligen ji i posiadanych genw. W przeciwiestwie do biaych, Nowogwinej czy cy yli w zbyt maych spoecznociach, aby wyewoluoway i rozpowszechniy si w nich choroby epidemiczne zwizane z przeludnieniem. Gwnym powodem mierci byy morderstwa, chroniczny stan wojny midzypl emiennej, wypadki i niedoywienie.

W tradycyjnych spoecznociach Nowej Gwinei ludzie obdarzeni du Inteligencj mieli wiksze szans na uniknicie mierci ni mniej inteligentni. Natomiast w spoeczestwach europejski ch uniknicie mierci, nastpujcej przede wszystkim wskutek epidemii, miao niewiele wspln ego z inteligencj ofiar. Byo raczej zwizane z genetycznie uwarunkowan odpornoci ludzi, zalen od drobnych zmian biochemicznych, zachodzcych w ich organizmach. Na przykad, osoby z grup krwi B lub O s bardziej odporne na zaraenie osp ni ludzie z grup A. Oznac za to, e dobr naturalny faworyzujcy geny, ktre warunkuj inteligencj, by prawdopodobnie znacznie ostrzejszy na Nowej Gwinei ni w gciej zaludnionych krajach o zoonym systemie politycznym. Tam przewaa dobr naturalny zwizany ze zmianami biochemicznymi organizmw . Poza przyczynami genetycznymi jest jeszcze jeden powd, dla ktrego Nowogwinej czy c y mogli sta si inteligentniejsi ni biali. Europejskie i amerykaskie dzieci spdzaj obec nie wikszo czasu pasywnie - zabawiane przez telewizj, kino i radio. W przecitnym amer ykaskim domu telewizor jest wczony przez siedem godzin dziennie. Natomiast typowe d ziecko nowogwinejskie praktycznie nie ma okazji, by uprzyjemnia 22 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY sobie czas w ten sposb. yje aktywniej. Wicej rozmawia i bawi si z rwienikami i opiekun ami. Niemal wszystkie wyniki bada nad rozwojem dzieci potwierdzaj opini, i dziecica a ktywno ma olbrzymie znaczenie dla rozwoju umysowego. Zgodnie z tymi wynikami, istni eje cisly zwizek midzy brakiem takiej stymulacji a nieodwracalnym opnieniem umysowym. Bez wtpienia ten niezwizany z dziedziczeniem mechanizm przyczynia si do przecitnie w yszej sprawnoci umysowej Nowogwinejczykw.

Pod wzgldem dziedziczonych zdolnoci intelektualnych Nowogwinejczycy prawdopodobnie gruj wic nad biaymi. Z pewnoci lepiej radz sobie z unikaniem niekorzystnych, wrcz ru jcych warunkw, w ktrych dorasta obecnie wikszo dzieci w spoeczestwach wysoko rozwini Naley podkreli, i nie ma adnych przesanek wskazujcych na istnienie umysowej niszoc winejczykw. Nie mona wic uy tego argumentu, odpowiadajc na pytanie Yale-go. Zapewne te same czynniki genetyczne i rozwojowe odrniaj nie tylko Nowogwinejczykw od biaych, le cz rwnie zbieraczy-owcw i innych czonkw prymitywnych spoecznoci od przedstawicieli ws tkich spoeczestw zaawansowanych pod wzgldem rozwoju techniki. Podstawowe zaoenie rasi zmu powinno wic ulec odwrceniu i przyj nastpujc form: jak to si stao, e Europejczy o swej prawdopodobnie genetycznie uwarunkowanej niszoci i (w czasach wspczesnych) ni ewtpliwie niekorzystnych warunkw rozwoju, zgromadzili tak wiele "towaru"? Dlaczego Nowogwinejczycy pozostali ludem prymitywnym pod wzgldem technologicznym mimo -ja k sdz - wyszej inteligencji?

Udzielenie odpowiedzi na pytanie Yalego przez odwoanie si do uwarunkowa genetycznyc h to nie jedyna moliwo. Inne wyjanienie, do rozpowszechnione wrd mieszkacw pnocne awizuje do domniemanego, stymulujcego wpywu chodnego klimatu na ludzk kreatywno i ener i oraz do dziaajcego hamujco ciepa tropikw i ich wilgoci. By moe, sezonowa zmienno

wysokich szerokoci geograficznych stwarza bardziej rnorodne wyzwania ni niePROLOG: PYTANIE YALEGO 23

zmienny klimat tropikalny. Prawdopodobne jest te, e przeycie w niskich temperaturac h wymaga wikszej inwencji technicznej, gdy chd wymusza budow trwaych, chronicych przed zimnem domostw i produkcj ciepej odziey. Natomiast w tropikach mona przey w prostszych schronieniach i bez ubrania. Do tego samego wniosku dochodzi si, odwracajc tok ro zumowania: dugie pnocne zimy daj ludziom wiele czasu, by w przytulnym wntrzu oddawa si wynalazczoci.

Taka interpretacja, cho niegdy popularna, rwnie nie wytrzymuje krytyki. Jak si przeko namy, mieszkacy pnocnej Europy a do pocztku ostatniego tysiclecia nie wnieli niczego i totnego do cywilizacji euroazjatyckiej; po prostu mieli szczcie y na obszarach, do k trych stosunkowo atwo docieray wynalazki (metody uprawy roli, koo, pismo i sposoby w ytwarzania metali) dokonane w cieplejszych czciach kontynentu. Zimne rejony wysoki ch szerokoci geograficznych Nowego wiata naleay do jeszcze bardziej zacofanych. Jedy nym rdzennie amerykaskim spoeczestwem, ktre rozwino pismo, byli Indianie z poudnia dzi iejszego Meksyku (na poudnie od zwrotnika Raka). Najstarsza ceramika Nowego wiata pochodzi z okolic rwnika w tropikalnej czci Ameryki Poudniowej, a indiaskie spoeczestw powszechnie uwaane za najbardziej zaawansowane midzy innymi w takich dziedzinach, Jak sztuka i astronomia - spoeczestwo Majw - rozwino si w pierwszym tysicleciu naszej ery na pwyspie Ju-katan i na terenie dzisiejszej Gwatemali.

Trzeci typ odpowiedzi na pytanie Yalego odwouje si do przypuszczalnego znaczenia n izinnych dolin rzek znajdujcych si na terenach o suchym klimacie. Zgodnie z tym wy tumaczeniem Istnienie wydajnego rolnictwa byo tam uzalenione od stworzenia dobrego systemu nawodnie, co z kolei wymagao scentralizowanej administracji. Wyjanienie to proponowano, opierajc si na fakcie, i pierwsze ze znanych imperiw powstay w dolinach Tygrysu i Eufratu znajdujcych si na obszarze yznego Pksiyca, czyli na Bliskim Wschodzi , oraz w dolinie Nilu w Egipcie. Tam te narodzio si pismo. Stworzenie systemw kontro li poziomu wody wydaje si zwizane z po24 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY wstaniem scentralizowanych organizacji pastwowych take w innych czciach wiata, midzy i nnymi w dolinie Indusu na subkontynencie indyjskim, dolinie Rzeki tej i rzeki Jangc y w Chinach, na Nizinie Maya w Ameryce rodkowej i na przybrzenych pustyniach Peru.

Jednake drobiazgowe badania archeologiczne wykazay, e budowa zoonych systemw irygacyjn ych nie postpowaa wraz z tworzeniem si scentralizowanych biurokracji pastwowych, lec z duo pniej. To rozwijajca si z jakiej innej przyczyny centralizacja polityczna pozwol ia konstruowa skomplikowane systemy wodne. adne z wanych wydarze prowadzcych do stworz enia orodkw wadzy nie byo zwizane z dolinami rzek czy te z nawadnianiem. Na przykad, w znym Pksiycu produkcj ywnoci i osiady tryb ycia zapocztkowano na terenach grzystyc na nizinach dolin rzecznych. W dolinie Nilu kulturalne zacofanie trwao jeszcze pr zez ponad 3 tysice lat po tym, Jak w osadach na wzgrzach yznego Pksiyca zacza kwitn ja ywnoci. Rozwj spoeczny i zwizany z nawodnieniami rozkwit rolnictwa w dolinach rzek w poudniowej i zachodniej czci dzisiejszych Stanw Zjednoczonych nastpiy dopiero gdy s prowadzono z Meksyku innowacje tworzce podstaw tych procesw. Z kolei na nadrzecznyc h obszarach poudniowo-wschodniej Australii do dzi spotykamy plemienne spoecznoci nie zajmujce si rolnictwem. Jeszcze inna interpretacja zwraca uwag na bezporednie czynniki, ktre umoliwiy Europej czykom podbicie innych ludw, a nawet ich zgadzenie - zwaszcza na bro paln, choroby za kane, stalowe narzdzia i produkty przemysowe. Wyjanienie to jest bliskie prawdy, jak o e wymienione czynniki rzeczywicie byy bezporedni przyczyn sukcesu europejskich podbo jw. Jednak hipoteza ta jest niepena, gdy opiera si jedynie na bezporednich czynnikach . Zachca natomiast do poszukiwania nadrzdnych przyczyn, stanowicych odpowied na pyta nie, dlaczego wanie Europejczycy, a nie Afryka-nie czy rdzenni Amerykanie stworzyl

i bro paln, pokonali najzjadliwsze mikroby i otrzymali stal. PROLOG: PYTANIE YALEGO 25 O ile osignito postp w identyfikacji takich przyczyn w odniesieniu do europejskiego podboju Nowego wiata, o tyle w stosunku do Afryki nadal pozostaj one wielk zagadk. Afryka jest kontynentem, na ktrym najduej przebiegaa ewolucja czowlekowatych, gdzie, by moe, powsta czowiek wspczesny i gdzie miejscowe choroby - takie jak malaria i ta - zabijay biaych odkrywcw. Jeli zdobycie przewagi na pocztku, ju na starcie, ma Jakie kolwiek znaczenie, to dlaczego bro palna i stal nie pojawiy si najpierw w Afryce, p ozwalajc jej mieszkacom na podbj Europy? Co spowodowao, i australijscy Aborygeni nie przekroczyli poziomu owcw-zbieraczy wyposaonych w kamienne narzdzia?

Pytania, ktre wynikaj z porwnywania cech rozrzuconych po wiecie spoecznoci, od dawna p rzykuway uwag historykw i geografw. Najbardziej znanym wspczesnym przykadem dziea po go tej problematyce jest liczca dwanacie tomw ksika Arnolda Toynbeego A study of hist ory (w tumaczeniu polskim dokonanym przez Jzefa Marzeckiego niewielki wybr: Studium historii). Badacz ten zajmowa si przede wszystkim wewntrzn dynamik rozwoju 23 zaawan sowanych cywilizacji - 22 z nich byy pimienne, a 19 pochodzio z Eurazji. Mniej inte resoway go spoeczestwa niepimienne i prehistoria. A wanie w prehistorii tkwi korzenie ierwnoci wystpujcych we wspczesnym wiecie. Toyn-bee ani nie postawi pytania Yalego, a te nie podj si przedstawienia prawidowoci historycznych. Nie zrobili tego rwnie autor pozostaych ksiek powiconych historii wiata. Skoncentrowali si przede wszystkim na rozw nitych, znajcych pismo cywilizacjach europejskich z okresu ostatnich 5 tysicy lat. Pozycje te zawieraj jedynie bardzo krtkie wykady na temat prekolumbijskich cywiliza cji amerykaskich i jeszcze bardziej zdawkowe omwienia dotyczce pozostaej czci wiata, z wyjtkiem jej najnowszych zwizkw z cywilizacj europejsk. Od czasu prac Toynbeego histo rycy nie podejmowali prb uoglnienia przyczynowoci w historii powszechnej, uznajc naj wyraniej, i problemu tego nie da si rozwiza. 26 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Specjalici reprezentujcy rne dyscypliny stworzyli caociowe omwienia poszczeglnych tem Dla moich rozwaa niezwykle przydatne okazay si dokonania geografw--ekologw, antropolo gw kultury, biologw badajcych udomowienie rolin i zwierzt oraz uczonych zajmujcych si pywem chorb zakanych na histori ludzkoci. Badacze ci zwrcili jednak uwag tylko na niek e fragmenty ukadanki, nie dostarczajc wszystkich elementw do wci niepenej oglnej synte y.

Cigle nie ma wic powszechnie przyjtej odpowiedzi na pytanie Yalego. atwo poda wyjanien ia szczegowe odwoujce si do przyczyn bezporednich. Ot pewne ludy, szybciej ni inne, rzyy bro paln i stal oraz uodporniy si na zarazki, co przesdzio o zdobyciu przez nie p zewagi ekonomicznej i militarnej nad ludami, ktre dokonyway tego wolniej lub nigdy im si to nie udao. Trudniej o wyjanienia bardziej oglne. Wci nie znaleziono bowiem pr zyczyn nadrzdnych. Nie odpowiedziano na przykad na pytanie, dlaczego narzdzia z brzu pojawiy si tak wczenie w niektrych rejonach Eurazji, pno i tylko lokalnie w Nowym wie ie, a nigdy nie powstay w Australii.

Brak odpowiedzi na tego typu pytania tworzy wielk intelektualn luk. Niewyjanione poz ostaj bowiem prawidowoci historyczne. Z nieznajomoci przyczyn nadrzdnych wynika ponad to problem znacznie powaniejszy - dylematy moralne. To, i na przestrzeni dziejw poz ycja rnych ludw bya niejednakowa, jest oczywiste dla kadego, niezalenie od tego, czy j est rasist, czy nie. Wspczesne spoeczestwo Stanw Zjednoczonych jest wzorowane na model u europejskim. Zagarno ono tereny Indian i wchono miliony potomkw czarnych Afrykanw pr ywiezionych do Ameryki w charakterze niewolnikw. Natomiast dzisiejsza Europa nie zostaa uksztatowana, na przykad, przez subsaharyjskich Afrykanw, ktrzy sprowadzili mi liony Indian jako niewolnikw. W wyniku procesw historycznych nie powsta harmonijny obraz rzeczywistoci. Nie stao s i tak, e 51% powierzchni obu Ameryk, Australii i Afryki podbili Europejczycy, nato

miast PROLOG: PYTANIE YALEGO 27 49% obszaru Europy zajli Indianie, Aborygeni czy Afrykanie. Cay dzisiejszy wiat zos ta uksztatowany jednostronnie. Musi istnie jakie bardziej wyczerpujce wyjanienie tej s ytuacji ni odwoanie si do takich zdarze, jak zwycistwo w bitwie czy przypadkowe dokon anie jakiego wynalazku kilka tysicy lat temu.

Logiczne wydaje si przypuszczenie, i koleje historii odzwierciedlaj wrodzone zrnicowa nie ludzi. Oczywicie wiemy, e wygaszanie podobnych pogldw publicznie nie naley do dobr ego tonu. Czytamy o specjalistycznych badaniach, ktrych wyniki potwierdzaj istnien ie takich rnic, ale dowiadujemy si rwnie, e w owych badaniach znalazy si powane bd yczne. Sami zauwaamy, e setki lat po podbojach i zniesieniu niewolnictwa niektre z podbitych ludw nadal nale do najuboszych warstw spoecznych. Przekonuje si nas jednak, sytuacji tej nie naley wiza z biologicznymi uomnociami.

Wszystko to budzi nasze wtpliwoci. Wci dostrzegamy bowiem jaskrawe rnice w statusie sp oecznym ludzi. Zapewnia si nas jednak, e bdne Jest, na pozr zrozumiae, biologiczne wyt aczenie pojawienia si na wiecie nierwnoci (istniay one ju w XVI wieku). Ale Jednoczeni nie podaje si, jakie s prawdziwe przyczyny tego stanu rzeczy. Dopki nie otrzymamy przekonujcego, szczegowego wyjanienia prawide historii, wikszo ludzi wci bdzie pod odwoujce si do biologii pogldy rasistowskie s mimo wszystko suszne. By to decydujcy a ment przemawiajcy za napisaniem niniejszej ksiki. Dziennikarze zwykle prosz autorw obszernych dzie o streszczenie ich jednym zdaniem. Tre tej ksiki mona uj w nastpujcy sposb: "Dzieje ludw toczyy si niejednakowo z owisk, w ktrych te ludy yy. a nie ze wzgldu na biologiczne zrnicowanie samych ludzi". Rzecz jasna, pogld dotyczcy wpywu geografii rodowiskowej i biogeografii na rozwj spoec zny nie jest pomysem nowym. Dzi jednak nie zyskuje on uznania historykw, ktrzy uwaaj g o albo za bdny, albo za nadmiernie uproszczony. 28 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Badacze wymiewaj to wytumaczenie, podajc je jako przykad rodowiskowego determinizmu. P odejmowanie jakichkolwiek prb wyjanienia rnic midzy ludmi odkada si na pniej uwaaj m jest zbyt trudny. A jednak geografia z pewnoci ma jaki wpyw na histori. Otwarta poz ostaje natomiast sprawa, jak duy jest ten wpyw i czy poznanie go pomoe wyjani bieg dz iejw.

Ostatnie osignicia w dziedzinach na pozr niezwizanych z histori umoliwiy nowe spojrzen e na interesujce nas problemy. Mowa tu przede wszystkim o genetyce, biologii mole kularnej i biogeografii, ktre znajduj zastosowanie w badaniach nad rolinami uprawny mi. Dyscypliny te wraz z ekologi beha-wloraln wykorzystuje si take do badania udomow ionych zwierzt i ich dziko yjcych przodkw. Wrd pomocnych mi w tej pracy dziedzin znala zy si take: dzia biologii molekularnej badajcy relacje midzy ludzkimi patogenami i ich odpowiednikami u zwierzt, genetyka czowieka i epidemiologia, a take lingwistyka. D la moich rozwaa istotne s rwnie badania archeologiczne prowadzone na wszystkich konty nentach i najwaniejszych wyspach oraz studia nad histori techniki, pismem i organi zacj polityczn spoeczestw.

Szeroki zakres wymienionych dyscyplin jest powanym problemem dla kadego, kto chciab y napisa ksik, ktra byaby prb odpowiedzi na pytanie Yalego. Jednak aby dokona waci ie, trzeba mie wiedz ze wszystkich wymienionych wyej dziedzin. Ksika powinna zawiera s ntetyczny przegld historii i prehistorii kadego z kontynentw. Cho zasadniczym temate m takiej pozycji byaby historia, niezbdne wydaje si, aby sposb podejcia do tematu by b liski metodom nauk przyrodniczych, zwaszcza za ewolucjonizmowi i geologii. Autor p owinien rwnie wczeniej zetkn si z rnymi spoecznociami - od owcw-zbieraczy po nowo zestwa nalece do cywilizacji ery lotw kosmicznych.

Na pierwszy rzut oka wydaje si, i powyszym wymogom moe sprosta tylko zesp autorw. Jed zbiorowa praca jest skazana na niepowodzenie, gdy nie da si w ten sposb wypracowa s pjnej syntezy. Koniecznoci staje si wic podPROLOG: PYTANIE YALEGO 29

jecie indywidualnego wysiku, mimo wszystkich zwizanych z tym trudnoci. Zdobycie wie dzy z wielu dziedzin bdzie wymagao od autora ksiki ogromnego wysiku. Niezbdna okae si ke pomoc ze strony licznych specjalistw.

Wychowanie, jakie odebraem, i zdradzane przeze mnie predyspozycje sprawiy, e wielom a z tych dziedzin zaczem zajmowa si na dugo przed dniem, w ktrym Yali zada mi swoje py anie. Moja matka jest nauczycielk i jzykoznawc; ojciec za - pediatr specjalizujcym si genetyce chorb dzieci. Biorc z niego przykad, chciaem zosta lekarzem. Jednak jeszcze zanim ukoczyem siedem lat, staem si rwnie zapalonym omitologiem-amatorem. Zainteresow anie to byo na tyle gbokie, i w czasie studiw medycznych podjem decyzj o zmianie kier u i przeniosem si na biologi. Ponadto w szkole i na uniwersytecie wiele czasu powicaem na nauk Jzykw, historii i literatury. Nawet po rozpoczciu studiw doktoranckich, w cz asie ktrych miaem zajmowa si fizjologi, o mao nie rozstaem si z naukami cisymi, by ngwist.

Po uzyskaniu doktoratu w 1961 roku zainteresowania naukowe dzieliem midzy dwie dzi edziny: fizjologi molekularn oraz ewolucjonizm i biogeografi. Niespodziewanie uatwio mi to prac nad t ksik, jako e ewolucjonizm jest nauk, ktrej historyczny charakter wym a stosowanie metod odmiennych od sposobu pracy w laboratorium. Zauwayem wwczas, jak trudno znale cise, naukowe podejcie do badania historii ludzkoci. Okres midzy 1958 a 962 rokiem spdziem w Europie, wrd przyjaci, ciko dowiadczonych wydarzeniami XX wieku zem wwczas wgbia si w zagadnienie wpywu cigw przyczynowo-skutkowych na bieg dziejw

Pracujc przez ostatnie 33 lata w terenie jako biolog-ewolu-cjonista, nawizaem blisk ie kontakty z bardzo rnymi spoecznociami. Moj specjalnoci jest ewolucja ptakw. Badani ad ni prowadziem w Ameryce Poudniowej, poudniowej Afryce, Indonezji, Australii, a sz czeglnie na Nowej Gwinei. yjc na tych obszarach, poznaem wiele spoecznoci prymitywnych pod wzgldem rozwoju techniki, poczwszy od owcw30 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

-zbieraczy, a skoczywszy na plemionach rolnikw i rybakw do niedawna posugujcych si kam iennymi narzdziami. Dlatego te zwyczaje, ktre wikszo wyksztaconych ludzi uwaa za dziw wa prehistorii, s po prostu czci mojego ycia. Cho Nowa Gwinea zajmuje tylko may fragme t obszarw ldowych wiata, jej ludno jest niezwykle zrnicowana kulturowo. Spord 6 tysi enie uywanych jzykw a tysic wystpuje wycznie na Nowej Gwinei. Kiedy przebywaem na t ie, prowadzc badania nad ptakami, odyy moje zainteresowania lingwistyczne. Postanow iem spisa lokalne nazwy yjcych tam gatunkw ptakw. Tak oto zapoznaem si z prawie stu n gwinejskimi jzykami.

Rozwj tych zainteresowa da pocztek mojej poprzedniej ksice zatytuowanej Trzeci szympan . Zawiera ona rozwaania na temat ewolucji czowieka ujte w sposb jak najbardziej zroz umiay. Jej czternasty rozdzia - Zdobywcy z przypadku -powiciem poszukiwaniu wyjanienia nastpstw zetknicia si Europejczykw z Indianami. Po napisaniu tej ksiki zdaem sobie sp aw, e postawione w niej problemy dotycz rwnie innych spotka midzy rnymi ludami, od p torycznych po wspczesne. Dostrzegem, e zagadnienia omawiane przeze mnie we wspomnian ym rozdziale czternastym stanowiy sedno pytania, ktre w 1972 roku w odlegej czci wiata zada mi Yali. W kocu nadszed czas, bym korzystajc z pomocy wielu przyjaci, sprbowa z okoi ciekawo Yalego i moj wasn. CZ l OD EDENU DO CAJAMARCA

ROZDZIA 1 NA LINII STARTU

Zestawienie wydarze, ktre zachodziy na rnych kontynentach, najlepiej rozpocz od faktw jedenastego tysiclecia p.n.e.1 Mniej wicej wtedy w kilku czciach wiata zaczto prowadzi osiady tryb ycia, na obszarach obu Ameryk pojawili si ludzie, skoczy si plejstocen i e poka lodowcowa, a rozpocza si wspczesna epoka historii Ziemi.2 W cigu kilku nastpnych ysicleci, przynajmniej w jednej czci wiata, ludzie udomowili pierwsze zwierzta i zajli si upraw rolin. Czyby ju wtedy istoty ludzkie zamieszkujce pewne kontynenty zdystanso way mieszkacw innych czci globu? ] W niniejszej ksice wszystkie oznaczenia czasu wydarze z okresu ostatnich 15 tysicy lat odnosz si do tak zwanych radiowglowych datowan kalibrowanych, a nie standardow ych radiowglowych datowan niekalibrowanych. (Obydwa rodzaje datowania ustala si na podstawie tempa rozpadu promieniotwrczego izotopu wgla C14; przyp. tum.). Rnic midzy ymi datowaniami wyjani w rozdziale czwartym. Przyjmuje si, e datowania kalibrowane s blisze istniejcym datom kalendarzowym. Rozrnienie to powinni mie na uwadze przede wsz ystkim ci czytelnicy, ktrzy przywykli do datowan niekalibrowanych. Na przykad kult ur Clovis z Ameryki Pnocnej datuje si zwykle na dziewite tysiclecie p.n.e. (11 tysicy at temu). Jest to datowanie niekali-browane. Ja natomiast umiejscawiam j w okresi e okoo jedenastego tysiclecia p.n.e. (13 tysicy lat temu). 2 W literaturze polskojzy cznej nazywa si j holocenem (przyp. tum.). 34 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Jeli tak, to by moe istnienie ju na starcie owej przewagi, zwikszanej przez 13 tysicy lat, jest odpowiedzi na pytanie Yalego. By to wyjani, proponuj krtk podr w gb licz ny lat historii ludzkoci. W tym rozdziale cofn si do naszych pocztkw jako gatunku, a zakocz przegld wydarze na jedenastym tysicleciu p.n.e. Wszystko to postaram si zmieci niecaych dwudziestu stronach. Naturalnie, pomin rne szczegy i wspomn tylko o tych ten encjach, ktre wydaj mi si najistotniejsze.

Naszymi najbliszymi krewniakami s trzy gatunki wspczenie yjcych, duych map czekoksz goryl, szympans pospolity i szympans karowaty, zwany take bonobo. Zarwno ogranicze nie ich wystpowania do terenw Afryki, jak i odnalezienie tam wielu pozostaoci kopaln ych wskazuje, e ewolucja czowieka zacza si wanie na kontynencie afrykaskim. Historia zi, jako proces odrbny od historii zwierzt, rozpocza si okoo 7 milionw lat temu (5-9 m lionw lat temu). Populacja afrykaskich map czekoksztatnych podzielia si wwczas na wie grup, spord ktrych jedna daa pocztek wspczesnym gorylom, druga - dwm gatunkom wspcz szympansw, a trzecia - czowiekowi. Linia ewolucyjna goryli odczya si zapewne nieco prz ed oddzieleniem si szympansw od czowieka.

Z analizy szcztkw kopalnych wynika, e przedstawiclele wiodcej do nas linii ewolucyjn ej - hominidy - osignli postaw wyprostowan okoo 4 milionw lat temu. Od tego momentu za czy si zwiksza rozmiary ich ciaa, a od okresu okoo 2,5 miliona lat temu powikszay si ary ich mzgu. Mniej wicej 2,5 miliona lat temu w powszechnym uyciu znalazy si narzdzia kamienne, lecz byy one bardzo prymitywne, wykonane technik odupkow lub ociosywania. Praprzodkowie czowieka, znani jako Australopithecus frica-nus. Homo habilis oraz Homo erectus, ewoluowali w takiej kolejnoci, w jakiej zostali teraz wymienieni. C hocia Homo erectus, istniejcy okoo 1,7 miliona lat temu, dorwnywa wzrostem wspczesnemu czowiekowi, jego mzg by wci o poow mniejszy od naszego. Zoolodzy uznaj tego hominiNA LINII STARTU 35 Ry. 1.1. Zajmowanie przez ludzi nowych terytoriw. da za stadium przejciowe pomidzy map czekoksztatn a czowiekiem wspczesnym.

W cigu pierwszych 5 lub 6 milionw lat od czasu, gdy zacz si rozwj istoty ludzkiej, czo iek zamieszkiwa jedynie tereny Afryki. Pierwszym naszym przodkiem, ktry y take poza t ym kontynentem, by wanie Homo erectus. O zasigu jego wystpowania wiadcz szcztki kopal odkryte na Jawie, powszechnie znane jako pozostaoci po czowieku J awajskim (por. ry. 1.1). Przyjmuje si, e najstarsze skamieniaoci czowieka Jawajsklego pochodz sprzed oko miliona lat, jednake ostatnio zaczto uwaa, e maj one 1,8 miliona lat. (cile mwic, atunkowa Homo erectus przysuguje szcztkom znalezionym na Jawie, natomiast skamieni aoci afrykaskie klasyfikowane jako Homo erectus powinno si by moe okrela inaczej). Na arsze, bezdyskusyjne dowody obecnoci hominidw na terenie Europy pochodz sprzed p mili ona lat, cho istniej rwnie dane o ich wczeniejszym pojawieniu si. Jedno jest pewne, to dziki kolonizacji Azji moliwe stao si zajcie Europy. Istnienie doniesie o wczeniejszym datowaniu stanowi ilustracj problemu, ktry wielokr otnie bdzie si pojawia w tej 36 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

ksice. Ot za kadym razem, kiedy jaki uczony ogasza odkrycie "najwczeniejszego X" - ws tko jedno, czy X jest ludzk skamieniaoci w Europie, dowodem na udomowienie kukurydzy w Meksyku czy czymkolwiek innym - owiadczenie takie dopinguje innych badaczy do poprawienia rekordu i znalezienia jeszcze starszego X. Kada rzecz ma jednak rzecz ywistego najstarszego reprezentanta. Czyni to faszywymi wszystkie doniesienia syt uujce X w dalszej przeszoci. Jak si jednak przekonamy, kady rok przynosi nowe odkryci a tego, co dotychczas uwaano za najstarsze. Obalaj one niektre lub wszystkie poprze dnie stwierdzenia. Czsto trzeba dziesitkw lat poszukiwa, zanim archeolodzy osign w dan ej kwestii zgodno pogldw.

Ludzkie szcztki kopalne liczce okoo p miliona lat rni si od starszych szkieletw Hom us przede wszystkim rozmiarem czaszek (modsze czaszki s wiksze) i ich ksztatem (s bar dziej zaokrglone). Natomiast pochodzce z tego samego okresu czaszki odnalezione na terenie Afryki i Europy na tyle przypominaj czaszki wspczesnych ludzi, e uwaa si, i n leay raczej do Homo sapiens ni do Homo erectus. Rozrnienie to jest z koniecznoci arbit ralne, gdy Homo erectus rozwin si w Homo sapiens. Jednake wczeni przedstawicie-le tego ostatniego gatunku wci rnili si od nas szczegami budowy szkieletu, przede wszystkim m eli wyranie mniejszy mzg. Ponadto inaczej si zachowywali i przejawiali odmienne zdo lnoci do wytwarzania przedmiotw. yjcy niedawno ludzie, ktrzy posugiwali si kamiennymi arzdziami, tacy jak prapradziadowie Yalego, oceniliby liczce p miliona lat kamienne przedmioty jako bardzo prymitywne. Wrd zachowa kulturowych naszych przodkw jedyn isto tn, dobrze udokumentowan nowoci bya umiejtno uywania ognia. Prcz -szcztkw szkieletw i prymitywnych narzdzi kamiennych nie znaleziono adnych pozost aoci po wczesnym Homo sapiens - ani dzie sztuki, ani przedmiotw wykonanych z koci. Pi erwszych przedstawicieli naszego gatunku nie byo w Australii. Przedostanie si na t en kontynent z poludniowo--wschodniej Azji wymagaoby bowiem uycia odzi. NiezaludNA LINII STARTU 37

niony pozostawa rwnie obszar obu Ameryk. Aby si tam znale, wczeni ludzie musieliby upr ednio skolonizowa Syberi l prawdopodobnie opanowa umiejtno budowy odzi. (Pytka Cieni ringa, oddzielajca Syberi od Alaski, w epoce lodowcowej na skutek podnoszenia si i obniania poziomu morza wielokrotnie zamieniaa si w szeroki midzykon-tynentalny pomos t). Jednake zarwno zdolno przeycia w zimnym syberyjskim klimacie, jak i budowa odzi wc i przerastay moliwoci wczesnych Homo sapiens. P miliona lat temu afrykaskie, zachodnioeuropejskie i wschodnioazjatyckie populacje hominidw zaczy si rnicowa pod wzgldem szczegw budowy. Znaleziono niezwykle wiele praludzi, ktrzy zamieszkiwali Europ i zachodni Azj w okresie midzy 130 a 40 tysicami l at temu. Przedstawicieli tych populacji okrela si mianem neandertalczykw. Czasami s oni klasyfikowani jako odrbny gatunek Homo neandertalensis. Mimo e ludzie ci mieli mzg nieco wikszy od naszego, stali si bohaterami niezliczonych komiksw, w ktrych prz

edstawiano ich jako czekoksztatnych brutali yjcych w jaskiniach. Neandertalczycy Jak o pierwsze istoty ludzkie pozostawili wyrane lady grzebania zmarych i opieki nad ch orymi. Mimo to ich kamienne narzdzia byy wci bardzo prymitywne w porwnaniu z wspczesny i, polerowanymi, kamiennymi siekierami pochodzcymi z Nowej Gwinei. Ksztaty neander talskich przyrzdw nie byy ani na tyle rnorodne, ani tak charakterystyczne, by mona byo po nich rozpozna, do czego owe narzdzia suyy.

Nieliczne zachowane w Afryce fragmenty kostne rni si od pochodzcych z tego samego okr esu szkieletw neandertalczykw. Budow przypominaj raczej ukad kostny wspczesnego czowi . Jeszcze rzadziej znajdowane szcztki pochodzce z Azji Wschodniej wydaj si odmienne zarwno od szkieletw afrykaskich, jak i neandertalskich. Najlepiej zachowanym dowode m wczesnego trybu ycia s kamienne przedmioty i koci upolowanych zwierzt nagromadzone w poudniowoafrykaskich obozowiskach. Chocia budowa szkieletw Afrykanw yjcych przed 100 tysicami lat wiadczy, 38 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

i osignli oni wyszy poziom rozwoju ni wspczeni im neandertalczycy, produkowane przez h kamienne narzdzia, pozbawione charakterystycznych ksztatw, byty rwnie prymitywne J ak neandertalskie. Afry kanie nie pozostawili po sobie adnych ladw sztuki. Sdzc po za chowanych szcztkach kostnych zwierzt, na ktre polowali, ich umiejtnoci owieckie nie by nadzwyczajne. Atakowali przewanie niegrone i atwe do zabicia ofiary. Nawet nie prbo wali polowa na bawoy, dzikie winie i inne niebezpieczne zwierzta. Nie potrafili te owi ryb: w ich nadmorskich obozowiskach nie znaleziono oci ani haczykw. Ani oni, ani w spczeni im neandertalczycy nie byli ludmi w caym tego sowa znaczeniu.

Historia ludzkoci nabraa wreszcie rozpdu w okresie okoo 50 tysicy lat temu. Nastpi ww s tak zwany Wielki Skok. Najwczeniejszymi wyranymi oznakami owego Skoku s pochodzce z Azji Wschodniej narzdzia kamienne o charakterystycznych ksztatach i pierwsza zac howana biuteria (paciorki wykonane ze skorup strusich jaj). Wkrtce potem podobny r ozwj nastpi na Bliskim Wschodzie i w poudniowo-wschod-niej Europie, a nastpnie okoo 40 tysicy lat temu w pou-dniowo-zachodniej czci tego kontynentu. W tej wanie czci Europ iczne przedmioty wspwystpuj ze szcztkami w peni rozwinitych szkieletw ludzi, zwanych manioczy-kami. Znaleziska archeologiczne pozostawiaj niewiele wtpliwoci co do tego, e byli to ludzie podobni wspczesnym pod wzgldem biologii i zachowania.

W obozowiskach kromanioczykw znaleziono nie tylko narzdzia kamienne, lecz take przed mioty wykonane z koci, ktrej podatno na obrbk (na przykad do wyrobu haczykw na ryby) wyraniej pozostawaa niezauwaona przez wczeniejszych ludzi. Narzdzia te, o zrnicowanych charakterystycznych ksztatach, byy tak zaawansowane technicznie, e spenianie przez nie funkcji igie, szyde czy rylcw jest dla nas oczywiste. Obok jednoczciowych przedmi otw, takich jak rczne skrobaki, pojawiy si narzdzia zbudowane z wielu elementw. W oboz owiskach kromanioczykw odnaleziono przyrzdy bdce pierwowzorami broni palnej: harpuny, wyNA LINII STARTU 39

rzutnie wczni, uki i strzay oraz inne wieloczciowe uzbrojenie. Majc tak bro, mona b piecznej odlegoci polowa na grone zwierzta, na przykad na nosoroce i sonie. Z kolei w lezienie linek do produkcji sieci, sznurw i side uatwiao owy na ryby i ptaki. Znalezi one pozostaoci domostw i odziey wiadcz o tym, e wczeni ludzie poszukiwali moliwoci w zimnym klimacie. Biuteria i sposb chowania zmarych s ju wyranymi dowodami na ich po czucie estetyki i rozwj ycia duchowego.

Spord zachowanych wytworw kromanioskich najbardziej znane s dokonania artystyczne: ws paniae malowida na cianach jaski, statuetki i instrumenty muzyczne, ktrych walory do dzi cenimy. Naturalnych rozmiarw wizerunki bykw i koni odkryte w jaskini Lascaux, z najdujcej si na poudniowym zachodzie Francji, sprawiaj niezwyke wraenie. Kady, kto zob czy je na wasne oczy, natychmiast zrozumie, e ich twrcy musieli by nam bliscy nie ty lko pod wzgldem budowy szkieletu, lecz rwnie umyslowoci.

Niewtpliwie w okresie midzy 100 a 50 tysicami lat temu zmieniy si zdolnoci umysowe nas ych przodkw. Z Wielkim Skokiem wi si dwa wane, a nierozwizane problemy. Ot nie Jest , ani dziki czemu si pojawi, ani jakie terytoria obj swym zasigiem. W ksice Trzeci sz ans staraem si udowodni, i przyczyny Wielkiego Skoku tkwi w udoskonaleniu goni. Podsta a wspczesnego jzyka, ktry determinuje ludzk pomysowo, ma wic, moim zdaniem, charakte tomiczny. Cz badaczy twierdzi natomiast, e rozwj zdolnoci jzykowych by moliwy dziki m organizacji struktur mzgu.

Rozwaajc kwesti lokalizacji geograficznej Wielkiego Skoku, naley si zastanowi, czy by n ograniczony do okrelonego obszaru i jednej grupy ludzi, ktrej umoliwi ekspansj i wy parcie mniej zaawansowanych w rozwoju populacji ludzkich, znajdujcych si w innych czciach wiata. A moe dokona si jednoczenie w wielu regionach, a zamieszkujce je obecn ludy s potomkami istot yjcych tam jeszcze przed Wielkim Skokiem? Niemal wspczesny wyg ld ludzkich cza40 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

szek znalezionych w Afryce, pochodzcych sprzed okoo 100 tysicy lat, uznawano za dowd dokonania si Wielkiego Skoku wanie na tym kontynencie. Tez o afrykaskim pochodzeniu czowieka wydaway si pocztkowo potwierdza badania molekularne (tak zwanego DNA mitocho ndrialnego), lecz obecnie ich wyniki uwaa si za niepewne. Istnieje take druga konce pcja. Niektrzy antropolodzy fizyczni sdz, e czaszki ludzi yjcych przed setkami tysicy at na terenie Chin i Indonezji wykazuj cechy wci wystpujce u wspczesnych Chiczykw l genw. Jeli badacze ci maj racj, ewolucja czowieka wspczesnego przebiegaa jednoczenie elu miejscach, a nie w jednym rajskim ogrodzie. Problem ten pozostaje jednak wci n ierozwizany.

Teza, i wspczeni ludzie rozwinli si na okrelonym terytorium, a nastpnie zdobyli nowe zary, wypierajc pierwotne hominidy, wydaje si najlepiej udokumentowana w stosunku do Europy. Okoo 40 tysicy lat temu pojawili si na tym kontynencie kromanioczycy - bl iscy wspczesnemu czowiekowi pod wzgldem budowy szkieletu. Byli oni bardzo dobrze uzb rojeni i mieli do wysok kultur. W cigu nastpnych kilku tysicleci z kontynentu europejs iego zniknli neandertalczycy, ktrzy przez setki tysicy lat byli jedynymi przedsta-w icielami wczesnych ludzi yjcymi na tym obszarze. Ta kolejno zdarze wskazuje, e kromani oczycy w jaki sposb wykorzystali swoje umiejtnoci i przewag techniczn, by wypdzi lub rdowa neandertalczykw. Nie znaleziono ladw ich krzyowania si z hominidami.

Wielki Skok zbiega si w czasie z pierwszym dobrze udokumentowanym zasadniczym roz szerzeniem zasigu wystpowania czowieka po skolonizowaniu przez niego Eurazji. Zasie dlono wwczas tereny Australii i Nowej Gwinei, bdce w tym czasie Jednym kontynentem. Wiele datowanych radiowglowo wykopalisk dowodzi ludzkiej obecnoci w Australii-Now ej Gwinei midzy 40 a 30 tysicami lat temu (pojawiy si te wtpliwe doniesienia o wczenie szych datowaniach). Od rozpoczcia zasiedlania kontynentu do zajcia caego jego obsza ru mino niewiele czasu. Ludzie szybko zaadaptowali si do zrnicowaNA LINII STARTU . 41 nych siedlisk, od tropikalnego lasu deszczowego i wysokich gr Nowej Gwinei po suc he terytoria rodkowej Australii i wilgotny klimat jej poudniowo-zachodniego kraca.

W okresie ostatniego zlodowacenia woda oceaniczna zostaa uwiziona w lodzie. Stao si to przyczyn spadku poziomu mrz o ponad 100 metrw. Dzisiejsze pytkie morza midzy Sumat r, Borneo, Jaw i Bali byy ldem. (Suchym obszarem byy rwnie pytkie cieniny, takie jak na Beringa i kana La Manche). Linia brzegowa poudniowo-wschodniej Azji bya przesunit a w stosunku do obecnego stanu o prawie 1200 kilometrw na wschd. Niemniej jednak w oda wypeniajca gbokie kanay wci oddzielaa lece midzy Bali i Australi centralne wy ji. W tym okresie dotarcie z Azji do Australii-Nowej Gwinei wymagao pokonania omiu kanaw, z ktrych najszerszy mia okoo 80 kilometrw. Wikszo odgrodzonych kanaami wysp asigu wzroku, lecz Australia zawsze pozostawaa niewidoczna, nawet z najbliej pooonych

wysp - Timoru i Tanimbaru. Warunkiem zasiedlenia Australii-Nowej Gwinei byo prze prawienie si przez wod, co wymagao zbudowania odzi. Pojawienie si czowieka na kontynen cie australijskim stanowi pierwszy dowd ich uycia. Kolejne wiadectwo wykorzystania transportu morskiego (w zupenie innym rejonie, w basenie Morza rdziemnego) pochodzi z okresu pniejszego o niemal 30 tysicy lat (13 tysicy lat temu).

Pocztkowo archeolodzy rozwaali moliwo przypadkowe-. go zasiedlenia Australii-Nowej Gw inei przez nieliczn grup ludzi, pochodzcych z ktrej z wysp Indonezji. Badacze sdzili, i tratwa wyspiarzy zostaa porwana przez morze, gdy owili ryby w przybrzenych wodach. Wedug najbardziej radykalnego scenariusza, pierwszym osadnikiem bya moda ciarna kobi eta, ktra, ju w Australii, urodzia chopca. Jednake zwolennikw "teorii szczliwego przy ku" zaskoczyy ostatnie odkrycia wskazujce na to, e wkrtce po kolonizacji Australii-N owej Gwinei, okoo 35 tysicy lat temu, zasiedlono rwnie inne wyspy, lece na wschd od te o kontynentu. Byy nimi Nowa Brytania i Nowa Irlandia, wchodzce w skad Archipelagu B ismarcka, oraz Buka - jedna z Wysp Salomona. Nie wida 42 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY jej z adnego ldu. Aby si na ni dosta, ludzie musieli pokona 180-kilometrowy pas wody. Przytoczone fakty wiadcz o tym, i najstarsi Australijczycy i Nowogwinejczycy prawdo podobnie odbywali podre morskie na wyspy pozostajce w zasigu ich wzroku, a odzi uywali na tyle czsto, e dopywali nawet do odlegych, niewidocznych ldw.

Zasiedlenie Australii-Nowej Gwinei, bdce pierwszym od czasu kolonizacji Eurazji ro zszerzeniem zasigu wystpowania istot ludzkich, wizao si nie tylko z pierwszym w nasze j historii uyciem odzi, lecz zapewne rwnie z zapocztkowaniem masowego tpienia duych zw erzt. Dzi uwaamy, e to Afryka jest kontynentem wielkich ssakw. Wiele okazaych gatunkw e rwnie na terenach dzisiejszej Eurazji (cho nie tak duo jak na afrykaskiej rwninie Se rengeti). Mowa tu o azjatyckich nosorocach, soniach i tygrysach oraz europejskich o siach i niedwiedziach, a take - do czasw nowoytnych -lwach. Natomiast na obszarze dz isiejszej Australii i Nowej Gwinei nie ma ssakw porwnywalnej wielkoci; do najokazal szych nale 50-kilogramowe kangury. Jednake dawniej tereny te charakteryzoway si swois t, zrnicowan faun. yy tam takie wielkie ssaki, jak: gigantyczny kangur, torbacz przypo inajcy nosoroca, zwany diprodontem, i osigajcy wielko krowy "lampart" workowaty. Na ob szarach tych wystpoway rwnie 180-kilogramowe, strusioksztatne nielotne ptaki, a take k ilka wielkich gadw, w tym jaszczurki wace prawie ton, gigantyczne pytony i ldowe krok odyle.

Wszystkie australijskie i nowogwinejskie giganty, tak zwana megafauna, zniky po p ojawieniu si ludzi. Dokadne okrelenie czasu wymarcia tych zwierzt budzi kontrowersje . Staranne przeszukanie wielu australijskich odkrywek archeologicznych, zawierajc ych nadzwyczaj bogaty materia kostny gromadzony przez dziesitki tysicleci, nie ujaw nio adnych szcztkw wielkich zwierzt, ktre pochodziyby z ostatnich 35 tysicy lat. Mega na wygina wic najprawdopodobniej wkrtce po dotarciu ludzi na antypody. Niemal Jednoczesne wyginicie tak wielu gatunkw rodzi oczywiste pytanie o jego przy czyn. Najprawdopodobniej zwieNA LINII STARTU . 43

rzta zostay wybite lub w jaki poredni sposb wytpione przez pierwszych przybyszw. Pami my, e w cigu milionw lat ewolucji istoty ywe zamieszkujce Australi i Now Gwine nie st si z myliwymi. Przypuszczalnie zachowyway si tak, jak ptaki i ssaki yjce na Galapagos i Antarkty-ce. One rwnie ewoluoway w izolacji od ludzi, ktrych nie widziay a do czasw wspczesnych. Z tego powodu wci s zupenie niepochliwe. Gdyby nie szybkie wprowadzenie p zepisw o ochronie gatunkowej, zapewne ju dawno zostayby wytrzebione. Na innych wysp ach, gdzie zagroonych gatunkw nie objto w odpowiednim czasie ochron, zwierzta ulegy za gadzie. Jej symbolem sta si ptak dront dodo z Mauritiusa. Z przeprowadzonych bada wy nika, e kolonizowanie w prehistorii wysp oceanicznych rwnie wizao si z gwatownym wymie aniem gatunkw. Ofiar pady na przykad nowozelandzkie ptaki moa, wielkie lemury na Mad

agaskarze i ogromna, nielotna g hawajska. Ludzie prehistoryczni najprawdopodobniej zabijali niepochliwe moa i wielkie lemury z podobn atwoci, z jak czowiek wspczesny zy nie-bojaliwe ptaki dodo i foki zamieszkujce wyspy.

Na podstawie przytoczonych wyej faktw mona postawi hipotez, e megafaun Australii i Now j Gwinei okoo 40 tysicy lat temu zniszczyli ludzie. Do dzisiaj przetrway natomiast wielkie ssaki Afryki i Eurazji, gdy przez setki tysicy lub miliony lat ewoluoway on e wsplnie z hominidami. Zwierzta te stopniowo zaczy coraz bardziej ba si czowieka, w m ar jak doskonali on swoje umiejtnoci owieckie. Dront dodo, moa i prawdopodobnie rwnie ielkie zwierzta Australii i Nowej Gwinei miay nieszczcie nagle zetkn si z wprawionymi polowaniu myliwymi, przed ktrymi nie umiay si broni.

Wspomniana wyej hipoteza staa si jednak przedmiotem krytyki. Jej przeciwnicy podkrel aj, e dotychczas nikomu nie udao si znale w tym rejonie wiata przekonujcych dowodw n i koci wymarych wielkich zwierzt naleay do osobnikw zabitych przez ludzi. Nie zauwao rwnie jakichkolwiek ladw wspwystpowania tych zwierzt z czowiekiem. Odpierajc ten za brocy hipotezy stwierdzaj, 44 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

e trudno spodziewa si odnalezienia miejsc polowania, skoro eksterminacja nastpia tak szybko (w cigu paru tysicleci) i w tak odlegej przeszoci (przed niemal 40 tysicami lat ). Krytycy nie zgadzaj si jednak z t argumentacj. Stawiaj hipotez alternatywn: megafau a wymara prawdopodobnie na skutek zmian klimatycznych, na przykad dotkliwej suszy nkajcej i tak chronicznie pozbawion wody Australi. Jak dotd, spr pozostaje nierozstrzy gnity.

Trudno poj, dlaczego australijskie due ssaki miayby przetrwa niezliczone susze, ktre m usiay nawiedza kontynent w cigu dziesitkw milionw lat ich istnienia, a nagle wszystkie wyginy dokadnie wtedy (przynajmniej w skali milionw lat), gdy przybyli tam pierwsi osadnicy. Wielkie zwierzta zniky nie tylko ze rodkowej, suchej czci ldu, lecz rwnie z rdzo wilgotnej Nowej Gwinei i poudniowo-wschodnich rejonw Australii. Nie ma ich w a dnym rodzaju rodowiska, od pusty po chodne lasy deszczowe a do lasw tropikalnych. Dla tego te wydaje mi si, e wielkie ssaki zostay jednak wytpione przez czowieka, ktry przy zyni si do ich wyginicia zarwno bezporednio (przez zabijanie zwierzt na miso), jak i p ednio (na skutek poarw i zmian dokonywanych w rodowisku). Niezalenie od tego, czy pr awdziwa okae si hipoteza "wielkiego zabijania", czy te hipoteza zmian klimatycznych , zniknicie caej megafauny Australii i Nowej Gwinei zawayo na dalszych losach czowiek a w tym rejonie wiata. Wymary bowiem wszystkie due zwierzta potencjalnie nadajce si do udomowienia. Rdzenni Australijczycy i Nowogwinejczycy zostali bez jakiegokolwie k gatunku, ktry mogliby hodowa.

A zatem kolonizacji Australii-Nowej Gwinei dokonano w okresie Wielkiego Skoku. W krtce potem ludzie zaczli zasiedla najzimniejsze czci Eurazji. Chocia yjcy w epoce lo cowej neandertalczycy byli przystosowani do chodu, nie posunli si dalej ni do pnocnych Niemiec i Kijowa. Nie jest to zaskakujce, gdy najprawdopodobniej nie znali oni ig ie, a wic nie mogli szy ubra, nie mieli ciepych domostw i nie posiadali wielu umiejtno i niezbdnych do przeycia w ostrym klimacie. Wiedz tak zdobyli dopiero przedstawiciel e Homo sapiens, NA LINII STARTU 45

ktrzy okoo 20 tysicy lat temu zajli Syberi (rwnie w tym przypadku istniej wtpliwe do enia o znacznie wczeniejszym zasiedleniu tych terenw). Z ich ekspansj mona zapewne w iza wyginicie mamutw i nosorocw wochatych.

Zasiedlajc Australi-Now Gwine, ludzie opanowali trzeci spord piciu nadajcych si do z zkania kontynentw. (W tej ksice traktuj Eurazj jako jeden kontynent i pomijam Antarkt yd, na ktrej nigdy nie istniay samowystarczalne populacje ludzkie, a pierwszy czowie k dotar tam dopiero w XIX wieku). Zostay wic jeszcze dwa kontynenty, na ktrych ludzk

a stopa nie postaa - Ameryka Pnocna i Poudniowa. Zasiedlono je jako ostatnie z oczyw istego powodu. Aby si tam dosta, trzeba byo albo uy odzi (wykorzystanie transportu mor skiego rozpoczo si w Indonezji nie wczeniej ni 40 tysicy lat temu, a na terenie Europy znacznie pniej), albo zaj Syberi (niezamieszkan do okresu okoo 20 tysicy lat temu), astpnie przekroczy ldowy pomost, znajdujcy si w miejscu dzisiejszej Cieniny Beringa.

Nie wiadomo jednak, w ktrym momencie - midzy 14 a 35 tysicami lat temu - nastpia kolo nizacja obu kontynentw. Najstarsze niewtpliwie ludzkie szcztki odnalezione na teren ie Ameryk pochodz z Alaski, a ich wiek okrela si na dwunaste tysiclecie p.n.e. Znacz nie wicej pozostaoci znajduje si na obszarze Stanw Zjednoczonych, na poudnie od granic y z Kanad, oraz w Meksyku. Pochodz one tu sprzed jedenastego tysiclecia p.n.e. Stano wiska archeologiczne, w ktrych znaleziono jeszcze modsze szcztki, nosz nazw Clovls od miasta w stanie Nowy Meksyk, gdzie po raz pierwszy natrafiono na charakterystyc zne due, kamienne groty oszczepw. Setki takich miejsc s rozrzucone po caym obszarze Stanw i poudniowej czci Meksyku. Istniej niekwestionowane wiadectwa, e wkrtce po zaj erenw Stanw Zjednoczonych i Meksyku ludzie pojawili si rwnie w dzisiejszej Amazonii i Patagonii. Odnalezienie modszych szcztkw ludzkich na tych obszarach wiadczy o tym, i ludzie, ktrzy dokonali pierwszej kolonizacji Ameryki, szybko zwikszyli sw liczebno i rozszerzyli zasig wystpowania, zapeniajc oba kontynenty. 46 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Na pierwszy rzut oka wydaje si dziwne, e potomkom ludzi Clovls udao si dotrze do Pata gonii, lecej 14,5 tysica kilometrw na poudnie od granicy amerykasko-kanadyjskiej, w ci u mniej ni tysica lat. Oznacza to jednak ekspansj rednio o 14,5 kilometra rocznie, a Iowcy-zbieracze dystans taki pokonywali zapewne w cigu jednego, zwykego dnia oww. Pozornie zadziwiajce jest rwnie to, e obie Ameryki zaludniay si niezwykle szybko, zmus zajc osadnikw, by przemieszczali si w kierunku Patagonii. Jednake ich tempo przyrost u demograficznego okae si mniej zaskakujce, gdy przyjrzymy si konkretnym liczbom. Jel i na obszarze obu Ameryk zagszczenie populacji owcw-zbieraczy utrzymywao si na rednim poziomie zblionym do jednej osoby na 2,5 kilometra kwadratowego (jest to due zagszc zenie dla wspczesnych grup tego typu), to na terenie tym yo okoo 10 milionw ludzi. Naw et gdyby grupa pierwszych kolonistw liczya tylko 100 osb, a Jej liczebno wzrastaa jedy nie w tempie 1,1% na rok, to w cigu tysica lat powstaaby dziesiciomilio-nowa populac ja. Tempo przyrostu rwne 1,1% rocznie jest niewielkie: w czasach nowoytnych, w tra kcie kolonizacji dziewiczych obszarw notowano wzrost demograficzny rwny 3,4% roczn ie. Tyle wynosi on choby w przypadku buntownikw ze statku Bounty, ktrzy wraz ze swym i haitaskimi onami osiedli na wyspie Pitcaim. Ogromna liczba stanowisk Clovis, wiadczca o znacznym przyrocie demograficznym, ktry nastpi w cigu kilku stuleci po rozpoczciu kolonizacji Ameryki, przypomina udokumento wany przez archeologw historycznie modszy proces zasiedlania Nowej Zelandii przez przodkw Maorysw. Z bada archeologicznych wynika, i podobny przebieg miao kolonizo-wan ie Europy przez istoty przypominajce anatomicznie wspczesnych ludzi, a take zasiedla nie Australii-Nowej Gwinei. Oznacza to, e cechy charakteryzujce rozprzestrzenianie si kultury Clovis na terenie obu Ameryk maj odpowiedniki w historii kolonizacji i nnych dziewiczych obszarw. Jak mona tumaczy fakt, e ludzie Clovis rozpoczli gwatown ekspansj kilka wiekw przed astym tysicleciem NA LINII STARTU 47

p.n.e., a nie przed szesnastym czy na przykad dwudziestym pierwszym? Wiemy, e na S yberii zawsze panowa chodny klimat, a caa pnocna cz Kanady przez wiksz cz zlodow oceskiego znajdowaa si pod pokryw lodow, ktra stanowia barier nie do przebycia. Dowie elimy si ju take, i umiejtnoci potrzebne do przeycia w skrajnie niskich temperaturach ksztaciy si dopiero po zajciu Europy przez ludzi o wspczesnej budowie, co nastpio oko

tysicy lat temu. Mimo zdobycia tych umiejtnoci Syberii nie skolonizowano przed upyw em nastpnych 20 tysicy lat. Pierwsi mieszkacy tych niegocinnych terenw dostali si na A lask, przepynwszy Cienin Beringa (ktrej szeroko nawet dzi wynosi jedynie 90 kilometr przebywszy t drog pieszo w okresie ostatniego zlodowacenia, kiedy obszar ten by su chym ldem. W czasie tysicleci istnienia tego ldowego pomostu jego szeroko dochodzia pr awdopodobnie do 1800 kilometrw. By on pokryty tundr. Ludzie przystosowani do niskic h temperatur z atwoci mogli po nim przej. Obszar ten zosta zalany wod i sta si ponow ienin zupenie niedawno, okoo czternastego tysiclecia p.n.e. Jednak niezalenie od tego, czy pradawni mieszkacy Syberii dostali si do Alaski odzi, czy pieszo, najwczeniejsze lady ludzkiej obecnoci na jej obszarze pochodz z dwunastego tysiclecia.

Wkrtce potem w pokrywie lodowej Kanady powsta korytarz przebiegajcy z pnocy na poudnie . Prawdopodobnie wanie t drog pierwsi przybysze dotarli do obszaru Wielkich Rwnin, w okolice dzisiejszego miasta Edmonton. Przedostajc si przez pokryw lodow Kanady, Homo sapiens pokonali ostatni barier odgradzajc Alask od Patagonii. Na Wielkich Rwninach p ionierzy zastali obfito wszelkiej zwierzyny. Mogli wic y dostatnio i zwiksza sw licze by stopniowo, rozprzestrzeniajc si na poudnie, zasiedli ca pkul. Jeszcze jedno zjawisko zwizane z kultur Clovis pasuje do naszych przewidywa dotyczcy ch nastpstw pojawienia si czowieka na niezasiedlonym obszarze. Podobnie jak w Austr alii-Nowej Gwinei, rwnie na terenie obu Ameryk pierwotnie wystpowao wiele gatunkw duyc h ssakw. Okoo 15 tysicy lat 48 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

temu zachodnia cz Ameryki Pomocnej bardzo przypominaa dzisiejsz afrykask rwnin Seren ze stadami soni, z komi yjcymi w grupach, polujcymi na te zwierzta lwami oraz geparda mi, a take z tak egzotycznymi gatunkami, jak wielbdy i ogromne naziemne leniwce. Co istotne, due amerykaskie ssaki ulegy zagadzie, podobnie jak megafauna Au-stralii-No wej Gwinei. Jednak w odrnieniu od Australii, gdzie zwierzta wymary okoo 30 tysicy lat temu, na terenie obu Ameryk nastpio to w okresie midzy 17 a 12 tysicami lat temu. Is tniej pewne wymare gatunki zwierzt amerykaskich, ktrych szcztkw jest szczeglnie duo. staoci te dokadnie zbadano, a ich wiek oceniono na jedenaste tysiclecie p.n.e. Wrd ssa kw tych naley wymieni naziemnego leniwca Sha-sta3 i grskiego koza Harringtona, wystpuj ego w pobliu Wielkiego Kanionu. Mona z ca pewnoci stwierdzi, i populacje obu gatunkw ny w cigu jednego lub dwch stuleci 11 tysicy lat p.n.e. Moment ich zagady by moe niep padkowo zbiega si w czasie (w granicach bdu pomiaru) z pojawieniem si w okolicach Wi elkiego Kanionu owcw Clovis.

Odkrycie licznych szkieletw mamutw z uwizymi midzy ebrami grotami dzid charakterystycz nymi dla Clovis wskazuje, e zbieno powyszych datowa nie jest kwesti przypadku. Przesuw jc si na poudnie Ameryki, owcy napotykali nieznajc czowieka grub zwierzyn, ktra zap azywaa si atw zdobycz. W ten sposb wybito wszystkie mamuty. Alternatyw dla takiego pog u jest nastpujca hipoteza: megafauna Ameryki Pnocnej wygina w jedenastym tysicleciu p. .e. na skutek zmian klimatycznych, ktre zaszy pod koniec epoki lodowcowej. Odnosz si ze sceptycyzmem do teorii czcej wymarcie duych ssakw Ameryki atu, tak jak nieprawdziwa wydawaa mi si analogiczna teoria odnoszca si do Australii-Nowej Gwinei. Skoro zwierztom udao si przetrwa 22 wczeniejsze owe, to dlaczego wikszo z nich miaaby wybra wanie 23. zlodowacenie, by 3 Shasta - to wygasy wulkan w pnocnej czci Kalifornii (przyp. tum.). NA LINII STARTU 49

ze zmianami kli mega-fauny epoki lodowc zgi-

na wraz z innymi duymi ssakami w obecnoci niby niegronych ludzi? Dlaczego gatunki zn iky ze wszystkich rodowisk, nie tylko z tych, ktre si skurczyy pod koniec ostatniego zlodowacenia, lecz take z ekosystemw, ktrych obszar znacznie si rozszerzy? Sdz, e prz yn ich wymarcia byli jednak ludzie - owcy Ckms, cho spr na ten temat pozostaje wci nie rozstrzygnity. Niezalenie od tego, ktra z tych teorii okae si prawdziwa, faktem jest,

i wikszo duych dzikich ssakw, potencjalnie nadajcych si do udomowienia, znika na za

Na razie nie umiemy udzieli odpowiedzi na pytanie, czy pierwszymi Amerykanami byl i rzeczywicie owcy Clovls. Stale pojawiaj si bowiem twierdzenia o odkryciu na obszar ze Ameryk jeszcze starszych, poprzedzajcych kultur Clovis, ladw obecnoci czowieka. Nie liczne z tych doniesie na pocztku wydaj si rzeczywicie przekonujce i ekscytujce. Nast e napotykamy jednak nieuniknione problemy interpretacyjne. Powstaje pytanie, czy narzdzia odnalezione na stanowisku archeologicznym to rzeczywicie przedmioty wyko nane przez czowieka, czy te kawaki ska uksztatowane przez siy natury. Zastanawiamy si, czy datowania przy uyciu wgla radioaktywnego s prawidowe i nie budz wtpliwoci w zwizk problemami interpretacji wynikw uzyskanych t metod. Jeli datowanie jest prawidowe, t o czy na pewno dotyczy ladw ludzkiej aktywnoci, a nie na przykad liczcej 15 tysicy lat grudki wgla drzewnego, lecej obok kamiennych narzdzi, ktre wykonano przed 9 tysicami lat?

By zilustrowa ten problem, rozwamy jedno z doniesie o znalezieniu starszych ladw obec noci czowieka w Ameryce ni szcztki Clovis. Ot w brazylijskiej jaskini Pedro Furada arc heolodzy odkryli malowida naskalne niewtpliwie wykonane przez czowieka. Ksztat niektr ych kamieni, odnalezionych w zwaowisku u podna ciany skalnej, wskazywa, e s to prymity ne narzdzia. Archeolodzy natrafili take na miejsca przypominajce pozostaoci palenisk, a wiek pochodzcego z nich wgla drzewnego okrelono metod izotopow na 35 tysicy lat. Ar tykuy na temat znaleziska z Pedro Furada ukazay si w niezwykle prestiowym czasopimie naukowym "Natur". 50 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Jednake wcale nie ma pewnoci, czy kamienie odnalezione u podna klifu s rzeczywicie nar zdziami wykonanymi przez czowieka, takimi jak groty ludzi Clovis i przedmioty kromanioczykw. Jeli w cigu dziesitkw tysicy lat setki tysicy kamieni spadao z wysokiej skalnej i pod wpywem uderzenia o podoe pkao, tworzc odamki, to niektre z tych odamk y podobne do prymitywnych narzdzi powstaych w wyniku rozupywania i ociosywania grude k skalnych przez ludzi. Archeolodzy badajcy t brazylijsk jaskini nie okrelali wieku b arwnikw uytych do malowide naciennych metod radiowglow, co uczyniono w innych czciac zonii oraz w Europie Zachodniej. W okolicy Pe-dro Furada czsto wystpuj poary lasw, w ktrych wyniku powstaje wgiel drzewny. Jest on regularnie nanoszony do jaski przez w iatr i strumienie. Nie ma wic dowodw na istnienie jakiegokolwiek zwizku midzy liczcym 35 tysicy lat popioem a ludzkimi malowidami. Brak dowodw nie wpyn jednak na zmian po autorw odkrycia. W prawdziwo wynikw zwtpili natomiast archeolodzy, ktrzy niedawno odwi edzili Pedro Furada, starajc si znale tam starsze lady bytnoci czowieka ni szcztki C .

Pnocnoamerykaskim stanowiskiem kopalnym, z ktrym wie si obecnie najwiksze nadzieje na krycie ladw kultur wczeniejszych ni Clovis, jest skalne schronienie Meadowcroft w Pe nsylwanii. Niedawno pojawia si bowiem informacja, e odnaleziono tam oznaki bytnoci l udzi, pochodzce, wedug datowania metod radiowglow, sprzed okoo 16 tysicy lat. aden z heologw nie zaprzecza, e w wielu dokadnie przekopanych warstwach tego stanowiska rz eczywicie wystpuje sporo ludzkich pozostaoci. Jednake trudno znale logiczne wytumacze tych datowa, gdy zwizane z nimi szcztki nale do rolin i zwierzt, ktre yy na teren wanii niedawno i w klimacie umiarkowanym, brak za pozostaoci po gatunkach, ktrych mon a by si spodziewa w okresie zlodowacenia, przed 16 tysicami lat. Coraz czciej mwi si w , e pochodzce z najstarszych osadw prbki wgla drzewnego s modsze ni te ze stanowisk C ls, lecz NA LINII STARTU 51 przenikny do nich starsze zwizki organiczne. W Ameryce Poudniowej archeolodzy staraj si udowodni istnienie ludzkich ladw starszych ni Clovis w odkrywce Monte Verde, znajd ujcej si w poudniowej czci Chile. Jest ona datowana na co najmniej 15 tysicy lat. Wyni ki prowadzonych tam prac wielu badaczom wydaj si przekonujce, jednak pamitajc o wczeni ejszych rozczarowaniach, rwnie przy interpretacji tych danych wskazane jest zachow

anie ostronoci.

Jeli na terenie obu Ameryk przed owcami Clovis rzeczywicie yli ludzie, to dlaczego t ak trudno dowie ich istnienia? Archeolodzy znaleli i przekopali setki stanowisk, po chodzcych z okresu midzy drugim a jedenastym tysicleciem p. n. e., w tym tuziny mie jsc Clovis w zachodniej czci Ameryki Pnocnej, skalnych schronie w Appalachach i odkry wek na wybrzeu Kalifornii. Na wielu z nich, poniej warstw kopalnych, w ktrych znale ziono lady ludzkiej obecnoci, natrafiono na jeszcze starsze pokady zawierajce resztk i zwierzce - lecz bez jakichkolwiek oznak bytnoci ludzi. Krucho dowodw wskazujcych na zaludnienie Ameryk w czasach poprzedzajcych Clovls kontrastuje ze znakomicie udok umentowan obecnoci czowieka w Europie przed jedenastym tysicleciem p.n.e. O jego poja wieniu si na tym kontynencie na dugo przed wystpieniem owcw Clovis w Nowym wiecie wiad z setki wykopalisk. Jeszcze bardziej przekonujce s znaleziska z Australii-Nowej Gwi nei. Dziesiciokrotnie mniej liczni ni w Stanach Zjednoczonych archeolodzy zdoali tu odkry ponad setk stanowisk niewtpliwie starszych ni Clovls, rozrzuconych po caym kon tynencie.

Pradawni ludzie z pewnoci nie przebyli drogi z Alaski do Meadowcroft i Monte Verde migowcem, omijajc w ten sposb lece midzy nimi obszary. Zwolennicy teorii o zasiedleni Ameryk w czasach poprzedzajcych Ckms twierdz, e zagszczenie najwczeniejszych populac ji ludzkich byo bardzo mae lub e istnienie tych populacji nie uwidocznio si w zapisie kopalnym z powodw niewystpujcych gdzie indziej na wiecie. Takie wytumaczenia mnie ni e przekonuj. Bardziej prawdopodobna jest reinterpretacja znalezisk z Monte Verde i Meadowcroft. Wszak dokonano jej w przypadku innych do52 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

niesie o odkryciach ludzkich ladw, poprzedzajcych kultur Clovls. W moim odczuciu, gdy by rzeczywicie tak wczenie zasiedlono Ameryk, powinno to do chwili obecnej zosta pot wierdzone szcztkami z wielu wykopalisk i nie by ju tematem cigych sporw dzielcych arch ologw.

Niezalenie od tego, ktra z powyszych interpretacji okae si prawdziwa, obie tworz taki sam obraz dalszej czci amerykaskiej prehistorii. Albo Ameryki zaludniy si okoo jedenas tego tysiclecia p.n.e., po czym nastpi szybki przyrost demograficzny, albo zasiedle nie nastpio nieco wczeniej (wikszo zwolennikw tej tezy wskazuje na okres midzy 15 a 2 ysicami lat temu, by moe 30 tysicy lat temu, a zaledwie kilku z nich obstaje przy je szcze wczeniejszym datowaniu), lecz ci wczeniejsi od Clovis przybysze pozostawali bardzo nieliczni, wrcz niezauwaalni, i mieli niewielki wpyw na przebieg wydarze do j edenastego tysiclecia p.n.e. Tak czy inaczej, obecno czowieka na tych dwch spord pici adajcych si do zamieszkania kontynentw ma najkrtsz histori.

Wraz z zajciem Ameryk czowiek opanowa wikszo zdatnych do zasiedlenia obszarw kontynent lnych i znaczn cz nadajcych si do zamieszkania wysp oceanicznych lecych midzy Indone schodnim wybrzeem Nowej Gwinei. Kolonizacja pozostaych wysp, rozrzuconych po kuli ziemskiej, trwaa a do czasw wspczesnych: Kreta, Cypr, Korsyka i Sardynia zaludniy si w okresie midzy 8,5 a 4 tysicami lat p.n.e.; pocztek zajmowania Karaibw datuje si na cz warte tysiclecie p.n.e.; Polinezji i Mikronezji - na okres midzy 1200 rokiem p.n.e . a 1000 rokiem n. e.; Madagaskaru - na lata 300-800 n.e.; Islandii za - na IX wi ek n.e. Indianie, prawdopodobnie bdcy przodkami wspczesnych lnuitw,4 zaludnili tereny pnocnej Arktyki okoo 2000 roku p.n.e. Do Jedynych niezamieszkanych obszarw naleay wwc as pooone najdalej od kontynentw wyspy Oceanu Atlantyckiego i Indyjskiego (takie ja k Azory i Seszele) oraz Antarktyka. Europejscy od4 lnuici s u nas bardziej znani jako Eskimosi. Okrelenie "Eskimos" jest traktowane przez nich jako obraliwe (przyp. tum.). NA LINII STARTU 53 krywcy pojawili si na tych terenach dopiero w cigu ostatnich 700 lat.

Czy kolejno zasiedlania kontynentw miaa Jakikolwiek wpyw na pniejsze wydarzenia? Za ki archeolog wybraby si wehikuem czasu na wycieczk do jedenastego tysiclecia p.n.e. Cz y uzyskawszy w ten sposb wiedz o wczesnym wiecie, potrafiby przewidzie, kiedy poszczeg ne ludzkie spoecznoci rnych kontynentw wytworz strzelby, zarazki i maszyny i jak bdzie wyglda wspczesny wiat?

Przenoszc si do jedenastego tysiclecia p.n.e., nasz archeolog mgby sprawdzi, czy wczes ne rozpoczcie rozwoju cywilizacyjnego, zdobycie przewagi ju na starcie, dawao rzecz ywisty prymat. Jeli miao ono jakiekolwiek znaczenie, to w zdecydowanie najkorzystn iejszej sytuacji znajdowaa si Afryka: ewolucja praludzi trwaa na jej obszarze co na jmniej 5 milionw lat duej ni na innych kontynentach. Ponadto gdyby prawd okazao si, e mo sapiens wyewoluowa okoo 100 tysicy lat temu wanie na Czarnym Ldzie, po czym przedos ta si na inne czci globu, to Afrykanie mogli zawaszczy sobie powstae gdzie indziej now i i zyska w ten sposb dodatkow przewag. Mieszkacy Afryki charakteryzuj si najwyszym w dzi zrnicowaniem genetycznym. Jest prawdopodobne, e takie zrnicowanie sprzyjao wikszej pomysowoci.

Jednake nasz archeolog zastanowiby si zapewne, co w wietle przedstawionych w tej ksice rozwaa znaczy zdobycie przewagi nad innymi ju na starcie. Metafory wycigu nie mona p rzecie przyjmowa w sensie dosownym. Czy mowa tu o czasie potrzebnym do zaludnienia kontynentu od chwili przybycia pierwszych kolonistw (tak rozumiane zdobycie przew agi trwaoby krtko, skoro wystarczyo mniej ni tysic lat, aby zapeni cay Nowy wiat), c o czasie koniecznym do zaadaptowania si do miejscowych warunkw (w pewnych skrajnyc h rodowiskach jest on naprawd dugi:

na przykad zajcie okolic podbiegunowych Ameryki Pnocnej nastpio 9 tysicy lat po zasied eniu reszty kontynentu)? Przecie ludzie zaczli odkrywa coraz to nowe tereny i szybk o przystosowywa si do ycia w odmiennych siedliskach od cza54 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

su, gdy rozwina si ich pomysowo. Na przykad po dotarciu do Nowej Zelandii przodkowie M orysw potrzebowali mniej ni stulecia, aby odkry wszystkie cenne zoa kamienia, a tylko kilka wiekw zabrao im wytrzebienie ptakw moa yjcych na jednym z najmniej przystpnych obszarw kuli ziemskiej. Na wyspie w cigu paru wiekw powstay rnorodne spoecznoci, od p brzenych owcw-zbleraczy po rolnikw stosujcych nowatorskie metody przechowywania ywnoci

Tak wic po przyjrzeniu si mieszkacom Nowego wiata nasz archeolog doszedby, by moe, do niosku, e Afrykanie, ktrych rozwj zacz si najwczeniej, w cigu mniej ni tysiclecia z przecignici przez najmodsz populacj - Indian. Zdobycie przez Indian przewagi wizao si pewne z wikszym obszarem obu Ameryk (o poow przewyszajcym powierzchni Afryki) i z ogro mnym zrnicowaniem rodowiskowym.

Nasz archeolog zajby si rwnie Eurazj. Przypumy, e przeprowadziby nastpujce rozumo zja jest najwikszym na wiecie kontynentem. Bya zamieszkana duej ni inne tereny, poza A fryk. By moe, dugotrwaa kolonizacja Czarnego Ldu, ktrej dokonano miliony lat przed zaj em Europy, nie ma adnego znaczenia, gdy poziom rozwoju praludzi yjcych w Afryce by je szcze zbyt niski. Przeniesiony do przeszoci archeolog zwrciby zapewne uwag na poudniowo-zachodni cz Eurazji, gdzie midzy 20 a 12 tysicami lat temu, w okresie grnego paleol tu, nastpi rozkwit cywilizacyjny. Powstay wwczas synne dziea sztuki i zoone narzdzia acz prawdopodobnie zastanawiaby si wic, czy to nie Eurazja zyskaa przewag na starcie, przynajmniej nad niektrymi rejonami.

W kocu archeolog zainteresowaby si Australi-Now Gwine, zwracajc uwag przede wszystkim jej ma powierzchni (jest to najmniejszy kontynent), istnienie pustyni na znacznej czci obszaru (nie daje ona moliwoci wyywienia zbyt wielu ludzi), izolacj geograficzn i znacznie pniejsze, w porwnaniu z Afryk i Eurazj, zasiedlenie. Przypuszczalnie wszystk o to skonioby go do przewidywania wolnego

NA LINII STARTU 55 tempa rozwoju cywilizacyjnego populacji yjcej na tym kontynencie.

Prosz jednak pamita, e Australijczycy i Nowogwinejczy-cy jako pierwsi wykorzystali t ransport morski. Ponadto najprawdopodobniej co najmniej tak wczenie jak europejsc y kromanioczycy tworzyli malowida Jaskiniowe. Jonathan Kingdon i Tim Flannery zauw ayli, e skolonizowanie Austra-lii-Nowej Gwinei przez ludzi pochodzcych z wysp azjat yckiego szelfu kontynentalnego wymagao od nich umiejtnoci radzenia sobie w rodowisku wysp centralnej Indonezji. Po raz pierwszy zetknli si oni bowiem z labiryntem lin ii brzegowych, z wodami zawierajcymi niezwykle bogate zasoby, z rafami koralowymi oraz zarolami mangrowymi. Wraz z przekroczeniem cieniny i dostaniem si na kolejn, j eszcze bardziej wysunit na wschd wysp, kolonici musieli przystosowa si do nowych warun , zaludniali j i rozpoczynali zasiedlanie dalszych obszarw. Ze wzgldu na wielo nastpuj ych po sobie eksplozji demograficznych okres ten mona okreli jako zloty wiek w rozw oju ludzkoci. By moe takie cykle kolonizacji, adaptacji i gwatownego wzrostu populac yjnego spowodoway wyselekcjonowanie ludzkiej zdolnoci do Wielkiego Skoku, ktra nastp nie rozprzestrzenia si na zachd, do Eurazji i Afryki. Jeli ten scenariusz jest prawd ziwy, to Australi-Now Gwinea Ju na pocztku uzyskaa ogromn przewag cywilizacyjn, mogc j terenie napdza rozwj czowieka dugo po okresie Wielkiego Skoku.

Jak wida, obserwator przeniesiony do jedenastego tysiclecia p.n.e. nie potrafiby or zec, na ktrym z kontynentw ludzkie spoecznoci bd rozwija si najszybciej, za kadym bo przemawiayby wakie argumenty. Oczywicie, nasza dzisiejsza wiedza pozwala stwierdzi, e pierwszestwo zdobya Eurazja. Okazuje si jednak, i przyczyny szybkiego rozwoju spoecz estw euroazjatyckich wcale nie byyby jasne dla wymylonego przez nas archeologa, umi eszczonego w Jedenastym tysicleciu p.n.e. Pozostaa cz ksiki powicona jest poszukiwan ych przyczyn. ROZDZIA 2 ZDERZENIE CYWILIZACJI W CAJAMARCA

Najwikszym przemieszczeniem populacji ludzkich w czasach nowoytnych bya europejska kolonizacja Nowego wiata, ktra doprowadzia do podboju Indian i zmniejszenia liczebn oci bd cakowitej zagady wikszoci grup rdzennych mieszkacw Ameryki. Jak wyjaniem w pierwszym, Nowy wiat zosta pierwotnie skolonizowany okoo jedenastego tysiclecia p.n .e. Pierwsi osadnicy dostali si na ten ld przez Syberi i Cienin Beringa. Tak dotarli na Alask. Pniej daleko na poudnie od tego szlaku, na terenie obu Ameryk, potomkowie kolonizatorw stworzyli zoone spoeczestwa rolnicze. Rozwijay si one w cakowitej izolac od skomplikowanych struktur spoecznych powstajcych w tym samym czasie na obszarach Starego wiata. Od czasw pierwotnej kolonizacji mieszkacy Nowego wiata i Azji w zasa dzie nie stykali si ze sob. Wiadomo, i jakie kontakty utrzymywali owcy-zbiera-cze yjcy na przeciwnych brzegach Cieniny Beringa. Ponadto mieszkacy Ameryki Poudniowej odbyl i prawdopodobnie podr transpacyficzn na Polinezj, przywoc tam bataty.

Mwic o wczesnych kontaktach midzy spoecznociami Nowego wiata a Europ, naley wspomnie jciu Grenlandii przez bardzo nieliczn grup wikingw. yli tam od 986 do okoo 1500 roku n .e. Krtkotrwaa obecno Skandynaww STRZELBY, ZARAZKI l MASZYNY 57

nie wpyna jednak w widoczny sposb na spoeczestwa rdzennych Amerykanw. Ze wzgldw prak ych naley wic raczej przyj, e zderzenie rozwinitych spoeczestw Starego wiata ze spo mi obu Ameryk nastpio nagle, w 1492 roku naszej ery, kiedy to Krzysztof Kolumb "od kry" gsto zaludnione wyspy na Morzu Karaibskim. Naj dramaty czniejszym momentem w historii stosunkw eu-ropejsko-indiaskich byo pier wsze spotkanie wadcy inkaskie-go Atahualpy z hiszpaskim konkwistadorem Franciskiem Pi-zarrem. Odbyo si ono 16 listopada 1532 roku w miecie Cajamarca [czyt. kachamark

a] pooonym na peruwiaskiej wyynie. Atahualpa by monarch absolutnym najwikszego i najba dziej zaawansowanego cywilizacyjnie pastwa Nowego wiata, natomiast Pizarro repreze ntowa cesarza rzymsko-nie-mieckiego Karola V (znanego take jako krl Hiszpanii Karol I), panujcego w najpotniejszej monarchii Europy. Pizarro, stojcy na czele 168-osobo wej bandy, znalaz si na nieznanym terenie wrd obcych ludzi. By cakowicie odcity od naj liszych sil hiszpaskich (stacjonujcych w odlegej o 1600 kilometrw na pnoc Panamie), ni mg wic liczy na przybycie Hiszpanw z odsiecz. Atahualpa natomiast przebywa w samym ce trum swego imperium zamieszkiwanego przez miliony poddanych i by strzeony przez li czc 80 tysicy onierzy armi, ktra niedugo przed owym spotkaniem odniosa zwycistwo w z innymi plemionami indiaskimi. Mimo to Pizarro uwizi Atahualp w par chwil po przywit aniu. Nastpnie przetrzymywa go przez osiem miesicy, dajc najwikszego w historii okupu zamian za uwolnienie wodza. Kiedy dostarczono mu w okup - skadajcy si ze zota, ktrym mona by wypeni pomieszczenie o wymiarach 7,3 na 5,6 na 2,6 metra - Pizarro zama przyr zeczenie i zgadzi Atahualp. Pojmanie Atahualpy byo przeomem w europejskim podboju imperium Inkw. Uwizienie wodza przyspieszyo opanowanie tego terytorium, cho niezalenie od rozwoju sytuacji, przew aga militarna Hiszpanw i tak zapewniaby im ostateczne zwycistwo. Atahualpa uwaany by przez Inkw za boga-so-ce. Sprawowa wadz absolutn, poddani wypeniali wic na58 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY wet te rozkazy, ktre wydawa z niewoli. Przetrzymywanie Ata-hualpy dao Pizarrowi cza s na wystanie do Panamy proby o posiki i rozesanie oddziaw zwiadowczych, ktre nie zacz epiane przez nikogo przeszukiway pozostae czci inkaskiego imperium. Po egzekucji Ata hualpy doszo do walk, lecz Inkom przyszo si wwczas zmierzy ze znacznie silniejszymi o ddziaami hiszpaskimi.

Pojmanie wodza Inkw odegrao decydujc rol w najwikszym we wspczesnej historii zderzeni ywilizacji. Jednake miao ono rwnie znaczenie bardziej oglne. Ot te same okolicznoci, doprowadziy do schwytania Atahualpy przez Pizarra, zdecydoway o rezultacie wielu podobnych konfliktw midzy kolonizatorami a tubylcami w Innych czciach wiata. Pojmanie Atahualpy daje nam wic wgld w histori ludzkoci.

Dziki pisemnym przekazom pozostawionym przez wielu hiszpaskich uczestnikw tych wyda rze wiemy, co stao si owego dnia w Cajamarca. By odda nastrj tamtych chwil, pozwlmy so bie Je oywi, czc wyjtki z opisw szeciu naocznych wiadkw - towarzyszy Pizarra, w tym raci Heman-da i Pedra:

"Rozwaga, hart, dyscyplina, zmagania, brawurowa nawigacja i bitwy Hiszpanw - podd anych niepokonanego nad niepokonanymi cesarza witego Cesarstwa Rzymskiego, naszego przyrodzonego Krla i Pana - bd radowa wierzcych i przeraa niewiernych. Dla tej przycz ny, dla chway Boga, Pana naszego, a take dla posugi Jego Katolickiej Cesarskiej Moci , wydaje mi si susznym napisanie tej oto opowieci i przesanie jej Waszej Wysokoci, by wszyscy mogli posi wiedz o tym, o czym ona opowiada. Bdzie to na chwa Boga, gdy pod o witym przewodnictwem Hiszpanie podbili i przywiedli do naszej najwitszej Wiary Kat olickiej tak wielkie rzesze pogan. Bdzie to na chwa naszego Cesarza, gdy Jego wielka potga i gwiazda fortuny dozwolia owym wydarzeniom mie miejsce za Jego czasw. Wywoa r ado wierzcych, e bitwy takie wygrano, odkryto i podbito takie prowincje, tak wielkie bogactwa przywieziono do domu dla Krla i nas saZDERZENIE CYWILIZACJI W CAJAMARCA 59 mych; i e taki strach zasiano u niewiernych, a w tak wielki podziw wprawiono ca lud zko. Czy kiedy w czasach staroytnych lub wspczesnych tak wspaniaych wyczynw dokonao ielu przeciwko tak licznym, przemierzajc tak wiele krajw, tak wiele mrz, pokonujc kie odlegoci, a wszystko, by ujarzmi niewidziane i nieznane? Czyje czyny mog si okonaniami Hiszpanii? Nasi Hiszpanie, bdc tak nieliczni, nigdy nie majc wicej ni

tak nie ta rwna 200

lub 300 ludzi, a czasami ledwie stu lub nawet mniej, podbili wicej ziem, ni dotd po znano, wicej, ni posiadaj wszyscy, wierni i niewierni ksita. Opisz teraz, co zdarzyo czasie konkwisty, a nie bd pisa wiele, by unikn rozwlekoci.

Gubernator Pizarro yczy sobie uzyska informacje od kilku Indian pochodzcych z Cajama rca, wic kaza ich torturowa. Wyznali oni, e syszeli, i Atahualpa oczekuje Gubernatora w Cajamarca. Naonczas Gubernator wyda rozkaz wymarszu. Kiedy dotarlimy do wrt miast a, ujrzelimy oddalony o mil obz Atahualpy rozbity u podna gr. Obz wyglda jak cudowne to. Indianie mieli tak wiele namiotw, e dusze nas wszystkich napeniy si wielkim lkiem. Do tej chwili niczego podobnego w Indiach nie widzielimy. Przerazio to i skonfund owao wszystkich naszych Hiszpanw. Lecz nie moglimy okaza strachu ani cofn si, gdy je Indianie poznali nasz sabo, to nawet ci z nich, ktrych przywiedlimy jako przewodnikw, ogliby nas zabi. Nabralimy wic ducha, a po uwanej obserwacji miasta oraz namiotw zesz limy do doliny i wkroczylimy do Cajamarca.

Rozwaalimy, co dalej czyni. Wszystkich nas zdj strach, gdy bylimy tak nieliczni i zapu limy si tak daleko w ld, e nie moglimy mie nadziei na otrzymanie posikw. Spotkalimy ubernatorem, by ustali, co uczynimy dnia nastpnego. Niewielu z nas spao tej nocy, a czuwajc na rynku w Cajamarca, spogldalimy na ogniska ponce w obozowisku armii Indian . By to przeraajcy widok. Wikszo ognisk znajdowaa si na wzgrzach tak blisko siebie, ay jak rozgwiedone niebo. Tej nocy nie byo rnic midzy wielmo a pachokiem lub midzy m a kawalerzyst. Wszyscy stali na 60 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

warcie w penym rynsztunku. Tak te czyni stary, dobry Gubernator, obchodzc pozycje i dodajc ducha swym ludziom. Jego brat, Hemando Pizarro, oszacowa liczebno indiaskich s i na 40 tysicy, lecz mwi on nieprawd ku naszemu pokrzepieniu, jako e w rzeczywistoci I dian byo 80 tysicy.

Nastpnego ranka dotar posaniec Atahualpy, a Gubernator rzek do niego: "Powiedz swemu panu, by przyby tu wedle swej woli, i e jakimkolwiek sposobem si u nas zjawi, zaws ze przyjm go jako przyjaciel i brat. Modl si, by zechcia przyby szybko, jako e pragn g ujrze. Nie spotka go tu adna krzywda ni obraza*.

Gubernator ukry swe oddziay wok placu w Cajamarca, dzielc kawaleri na dwa pododdziay i przekazujc dowdztwo nad jednym z nich swemu bratu Hemandowi Pizarro, a drugi powie rzajc Hemandowi de Soto. W podobny sposb podzieli piechot; sam obj dowdztwo nad czci , a reszt oddal swemu bratu Juanowi Pizarro. W tym samym czasie rozkaza, by Pedro de Candia z dwoma lub trzema piechurami wzili trby, udali si do maego fortu na rynku i zajli pozycje przy niewielkiej armacie. Kiedy wszyscy Indianie na czele z Atah ualp przybd na rynek, na dany przez Gubernatora znak Candia i Jego ludzie powinni z acz strzela z armaty i d w trby, a na ten sygna kawaleria ma ruszy z wielkiego podwr dzie ukryta bdzie oczekiwaa w gotowoci.

W poudnie Atahualp zebra swych ludzi i zacz nadciga. Wkrtce ujrzelimy ca dolin wy ami, zatrzymujcymi si co chwila, by poczeka na swych towarzyszy wychodzcych z obozu. Do godzin popoudniowych opuszczali obz i formowali oddziay. Czoo kolumny byo ju blisk o naszego biwaku, a wci coraz wicej wojska wylgao z obozu Indian. Na przedzie kroczy A tahualp z dwoma tysicami ludzi zmiatajcych py sprzed jego stp, a za nim podali wojowni y, ktrych poowa znajdowaa si z jednej strony wodza, a poowa z drugiej. Najpierw nadszed oddzia Indian ubranych w rnokolorowe stroje o wzorach szachownicy. Przybliali si, podnoszc z ziemi somki i zamiatajc drog. Nastpnie zbliyy si, taZDERZENIE CYWILIZACJI W CAJAMARCA 61

czc i piewajc, trzy rnie ubrane oddziay. Wtedy nadesza dua grupa zbrojnych, z wielkim etalowymi tarczami i koronami ze zota i srebra. Tak wiele byo srebrnych i zotych oz db na ich ubiorach, e cudownie obserwowao si odbicia stoca. Midzy nimi znajdowa si At

alp, we wspaniaej lektyce o uchwytach przyozdobionych srebrem. Nioso go na ramionac h omiu dostojnikw, wszyscy przyodziani w bardzo kosztowne niebieskie liberie. Sam Atahualp ubrany by z wielkim przepychem, na gowie mia koron, a u szyi wstg z olbrzymic szmaragdw. Siedzia na bogato ozdobionej poduszce, spoczywajcej na maym taborecie ws partym o lektyk. Bya ona wysana rnokolorowymi pirami papug i przyozdobiona pytkami ze ta i srebra.

Za Atahualp poday dwie inne lektyki i dwa hamaki, w ktrych znajdowali si wysocy rang w dzowie, a dalej wiele oddziaw Indian z koronami ze zota i srebra. Przy akompaniamen cie wielkich pieww oddziay te poczy wchodzi na plac, a go wypeniy. W tym czasie wszy nas, Hiszpanw, byli ukryci w podwrzu, czekajc w gotowoci, zdjci strachem. Z wielkieg o przeraenia wielu z nas oddawao mocz, nie zauwaajc tego. Po dotarciu na rodek placu Atahualp pozosta wysoko w lektyce, a oddziay indiaskie ustawiay si w szeregach za jego plecami.

Gubernator Pizarro wysa zakonnika Vincente de Valverde, by przemwi do Atahualpy i zada od niego w imieniu Boga i Krla Hiszpanii, by podda si prawu Pana naszego, Jezusa Ch rystusa, i subie Jego Krlewskiej Moci, Krla Hiszpanii. Zbliywszy si z krzyem w Jednej i Bibli w drugiej, przecisnwszy si midzy oddziaami Indian do miejsca, gdzie znajdowa si Atahualp, ojciec zakonny takimi oto sowy przemwi do niego: "Jestem sug Pana i naucz m chrzecijan rzeczy boskich, a przybyem tu, by tych nauk udzieli i Tobie. Ucz tego, co Bg powiedzia do nas w Ksidze. Dlatego te w imieniu Boga i chrzecijan zaklinam Ci, b y zosta ich przyjacielem, bo taka jest wola Boga, a bdzie to dla dobra Twojego".

Atahualp poprosi o ksig, chcc j obejrze, a zakonnik poda mu j zamknit. Wdz nie wi otworzy, 62 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

wic ojciec wycign rce, by to uczyni, lecz Atahualpa z wielkim gniewem uderzy go w rami nie yczc sobie pomocy. W kocu sam otworzy ksig i nie wyraajc zdziwienia literami i pa rem, odrzuci j od siebie na pi czy sze krokw, jego twarz za staa si purpurowa.

Zakonnik zawrci do Pizarra, krzyczc: Ukacie si! Ukacie si, chrzecijanie! Uderzcie na ieprzyjazne psy, ktre odrzucaj sowo Boe. Ten tyran cisn moj Ksig witego Prawa o zi e widzielicie, co si stao? Dlaczego pozostajecie uprzejmi i unieni wobec tego pyszako watego psa, podczas gdy rwniny zapeniaj si Indianami? Ruszajcie na, a Ja was rozgrzes z!".

Wtedy Gubernator da sygna Candii, a ten nakaza strzela. W tym samym momencie zadto w trby, a zbrojne oddziay hiszpaskie, zarwno kawaleria, jak i piechota, z bojowym okrz ykiem "Santiago" wypady ze swych kryjwek na nieuzbrojonych Indian zebranych tumnie na placu. By przestraszy wroga, przytroczylimy do koni grzechotki. Huk armat, odgos y trb i grzechotek spowodoway zamieszanie i sprawiy, e Indian ogarna panika. Hiszpanie wpadli na nich i zaczli roznosi na strzpy. Indianie byli tak przeraeni, e wchodzili na siebie; ich ciaa tworzyy stosy, w ktrych si dusili. Nie mieli broni, wic chrzecijan ie atakowali ich zupenie niezagroeni. Kawaleria tratowaa Indian. cigano ich, zabijajc i ranic. Atak piechoty na niedobitkw by tak udany, e w krtkim czasie wikszo z nich p pod ostrzem mieczy.

Gubernator uj miecz i sztylet, po czym wpad ze swymi towarzyszami w najwikszy tum Ind ian i z wielk brawur dotar do lektyki Atahualpy. Bez strachu pochwyci lewe rami wodza i wykrzykn "Santiago", lecz z powodu wysokoci, na ktrej znajdowaa si lektyka indiaski go wadcy, nie zdoa go z niej wycign. Cho zabilimy Indian podtrzymujcych lektyk, inn hmiast zajli miejsce polegych i dalej dzieryli j wysoko. Przez dugi czas pokonywalimy wrogw i zabijalimy ich. Wreszcie siedmiu czy omiu Hiszpanw na koniach spio ostrogami s we wierzchowce, naparo na lektyk z jednej strony i z wielkim trudem udao im si j prze chyli. ZDERZENIE CYWILIZACJI W CAJAMARCA . 63

W ten sposb Atahualpa zosta pochwycony, a Gubernator zabra go do kwatery gwnej. India nie podtrzymujcy lektyk i eskortujcy Atahualp nie odstpili od niego: wszyscy zginli u jego boku.

Znajdujcy si na placu Indianie ulegli panice, byli przeraeni wystrzaami i widokiem k oni - nigdy czego takiego nie widzieli. By uj z placu, starali si obali okalajcy go mu r. W ten sposb chcieli zbiec na lec za ogrodzeniem rwnin. Nasza kawaleria przeskoczya mur i szarowaa z okrzykiem: "Goni tych w zdobnych strojach! Nie pozwoli im uciec! Si ec ich!". Pozostali onierze, ktrych przywid Atahualpa, stali gotowi do boju o mil od C ajamarca, lecz nie zrobili nawet kroku, a w czasie zaj aden z nich nie podnis swego o ra na Hiszpanw. Kiedy wojownicy ci ujrzeli uciekajcych z krzykiem towarzyszy, wikszo z nich rwnie wpada w panik i zbiega. By to niezwyky widok, jako e caa, szeroka na 15 d mil dolina bya cakowicie zapeniona Indianami. Zapad-ta ju noc, a nasza kawaleria wci s ieka Indian na rwninie, gdy usyszelimy gos trbki wzywajcej do zebrania si w obozowisk

Gdyby nie nadesza noc, niewielu z 40 tysicy Indian pozostaoby przy yciu. Sze lub siede m tysicy indiaskich wojownikw leao martwych, a wielokrotnie wicej stracio rce bd od ne rany. Sam Atahualpa przyzna, e zabilimy w walce 7 tysicy jego ludzi. Okazao si, e z bito rwnie ulubionego ministra Atahualpy, wadc Chinchy, ktry siedzia w jednej z lektyk . Wszyscy Indianie nioscy lektyk Atahualpy byli wielkimi wodzami lub doradcami. Ws zyscy oni zginli, podobnie jak ci, ktrych niesiono w pozostaych lektykach i hamakac h. Zabito take wadc Cajamarca i innych, a liczba martwych bya tak wielka, e trudno byo ich porachowa, a wszyscy, ktrzy towarzyszyli Atahualpie, naleeli do wysoko urodzon ych. Byo rzecz niezwyk widzie tak wielkiego wadc pochwyconego w tak krtkim czasie, mi przyby on z niezmiernie potn armi. Doprawdy, nie dokonalimy tego wasnymi siami, gdy y zbyt nieliczni. Sta-to si to dziki asce Boga, ktry jest wielki. 64 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

W czasie gdy Hiszpanie wycigali Atahualp z lektyki, podarto jego strj. Gubernator r ozkaza przynie mu ubranie, a kiedy Atahualpaje przywdzia, Gubernator zdecydowa, e wdz a si u jego boku i ukoi wcieko i wzburzenie, w ktre popad na skutek tak szybkiej ut zycji. Gubernator rzek Atahualpie: "Nie uwaaj za zniewag, e zostae pokonany i wzity do niewoli, bo cho chrzecijanie, ktrzy przybyli ze mn, s tak nieliczni, to podbiem z nimi krlestwa wiksze ni Twoje, zmusiem do ulegoci wadcw potniejszych ni Ty, poddajc i arza, ktrego jestem wasalem, a ktry jest krlem Hiszpanii i caego wiata. Z jego rozkaz u przybylimy zdoby ten kraj, by wszyscy mogli posi wiedz o Bogu i Jego witej wierze k lickiej; a jako e cel naszej misji jest prawy, Bg, Stwrca nieba i ziemi, i wszystki ego co si na nich znajduje, pozwala nam, by mg Go pozna i porzuci zwierzcy i diabolicz y ywot. Jaki pdzisz. Dla tej wanie przyczyny my, bdc tak nieliczni, ujarzmilimy tak wi lu. Kiedy dostrzeesz grzech, w ktrym ye, zrozumiesz dobrodziejstwo naszego pojawienia si na Twojej ziemi z mocy rozkazu Jego Wysokoci Krla Hiszpanii. Nasz Pan nakaza, by Twa duma zostaa poniona i aby aden Indianin nie mg obraa chrzecijanina".

Przeledmy teraz acuch przyczyn, ktre doprowadziy do tej niezwykej konfrontacji, rozpoc ynajc od przedstawionych przed chwil wydarze. Dlaczego to Pizarro uwizi Atahualp i zab i w Cajamarca tak wielu ludzi? Czemu przewaajce siy Inkw nie pochwyciy Hiszpana i nie pozbawiy go ycia? Konkwistador mia przecie ze sob tylko 62 konnych i 106 piechurw, nat omiast Atahualpa dowodzi osiemdziesiciotysicz-n armi. Analizujc wypadki poprzedzajce t wydarzenie, naley zastanowi si nad kilkoma kwestiami. Dlaczego Atahualpa w ogle zna laz si w Cajamarca? Czemu pojawi si tam Pizarro, by go pochwyci? Z Jakiego powodu to Atahualpa nie przyby do Hiszpanii, aby pojma krla Karola I? Dlaczego wreszcie Atahu alpa dal si zowi w tak oczywist puapk? Istotne jest take, czy czynniki decydujce o wy u spotkania Atahualpy z Pizarrem odgryway istotn rol w kontaktach ZDERZENIE CYWILIZACJI W CAJAMARCA 65 midzy ludami Starego i Nowego wiata, Jak rwnie midzy innymi ludami?

Dlaczego to Pizarro uwizi Atahualp? Przewag militarn Hiszpanie zawdziczali biaej broni stalowym pancerzom, armatom i koniom. Przeciwko nim stany oddziay Atahualpy nie po siadajce wierzchowcw, uzbrojone jedynie w kamienne, brzowe lub drewniane maczugi, p aki i siekiery oraz proce i pikowane ochraniacze. Takie rnice w uzbrojeniu zdecydow ay o wyniku wielu pniejszych star Europejczykw zarwno z Indianami, jak i z innymi luda mi.

Jedynymi indiaskimi plemionami zdolnymi przez wiele stuleci opiera si europejskiemu podbojowi byy te, ktre zmniej szyy przewag biaych w uzbrojeniu, zdobywajc z czasem ko nie i bro paln i dochodzc do perfekcji w ich uywaniu. Przecitnemu biaemu Amerykaninowi sowo "Indianin" kojarzy si z obrazem galopujcego po prerii czerwonoskrego wymachujce go strzelb. Wanie tak zachowywali si wojownicy Siuksw, ktrzy w 1876 roku, w czasie syn ej bitwy pod Littie Big Horn, rozbili batalion armii amerykaskiej dowodzony przez generaa George'a Custera. atwo zapominamy, e amerykascy tubylcy pierwotnie nie znal i ani wierzchowcw, ani karabinw. Zostay one przywiezione przez Europejczykw i stopni owo zmieniy sytuacj tych plemion indiaskich, ktre weszy w ich posiadanie. Dziki mistrz owskiemu opanowaniu jazdy konnej i strzelania z broni palnej Indianie rwnin Amery ki Pnocnej, Araukanie z poudniowego Chile i Indianie z argentyskiej 'Pampy stawiali czoo biaym najedcom duej ni jakiekolwiek inne rdzenne ludy Ameryk. Ulegli dopiero zakr jonym na wielk skal operacjom wojskowym, ktre byy prowadzone przez rzdy biaych w latac h 1870-1880.

Dzi trudno sobie wyobrazi ow niezwyk przewag liczebn Indian, nad ktr wzio gr his enie. W opisanej wyej bitwie pod Cajamarca 168 Hiszpanw rozbio 500 razy liczniejsz a rmi tubylcw, zabijajc tysice autochtonw i nie tracc ani jednego onierza. W relacjach ejszych walk Pizarra z Inkami, Cortesa z Aztekami i z innych wczesnych kampanii prowadzonych przez Europejczykw 66 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY przeciw Indianom, powtarzaj si opisy star, podczas ktrych kilka tuzinw biaych jedcw amiao tysice tubylcw. Po mierci Atahualpy Pizarro wyruszy z Cajamarca do stolicy Inkw - Cuzco. Stoczy tam cztery podobne bitwy: pod Jauja, Vilcashuaman, Vilcaconga i C uzco. Brao w nich udzia odpowiednio: 80, 30, 110 i 40 kawalerzystw, stawiajc czoo tys icom lub dziesitkom tysicy Indian.

Zwycistwa Hiszpanw nie mog by przypisywane jedynie pozyskaniu indiaskich sprzymierzecw efektowi psychologicznemu wywieranemu przez nieznany Indianom widok hiszpaskiego uzbrojenia i koni, czy te, Jak si czsto twierdzi, pomyce Inkw biorcych najedcw za p ajcego boga Wirakocz. Pocztkowe sukcesy Pizarra i Cortesa rzeczywicie zjednay im tuby lczych sojusznikw. Jednake wielu z nich nie sprzymierzyoby si z najedcami, gdyby wczen ejsze, miadce zwycistwa Hiszpanw nie przekonay ich, e opr jest bezcelowy i lepiej zna po stronie przyszych zwycizcw. Nieznany widok koni, biaej broni i strzelb niewtpliwie sparaliowa Inkw w bitwie pod Cajamarca, lecz w nastpnych walkach Hiszpanie napotyka li Ju zdeterminowany opr inkasklej armii, ktra wczeniej zetkna si z ich uzbrojeniem i ierzchowcami. W cigu kilku lat po zapocztkowaniu podboju Inkowie wzniecili dwa dob rze zorganizowane, przygotowane na wielk skal powstania przeciw konkwistadorom. Hi szpanom udao sieje stumi tylko dziki ogromnej przewadze zbrojnej.

W XVIII wieku bro palna zastpia miecze stanowice dotychczas podstawowe uzbrojenie Eu ropejczykw. Zapewnio to biaym przewag nad Indianami i innymi ludami tubylczymi. Przy kadem moe by pewne wydarzenie z ycia brytyjskiego eglarza Charliego Savage'a, ktry w 1 808 roku wyposaony w muszkiet przyby na wyspy Fidi. Zachowujc si w sposb odpowiedni do noszonego nazwiska,1 Savage sam zaburzy rwnowag si istniejc na Fidi. Pewnego razu pop anoe w gr rzeki do wioski Kasavu, zatrzyma si w odlegoci strzau od jej opotkw i otwo ie do bezbronnych miesz1 Angielskie stwo savage oznacza dzikusa, barbarzyc (przyp. tum.). ZDERZENIE CYWILIZACJI W CAJAMARCA 67

kacw. Ofiar byo tak wiele, e ocaleli wieniacy ukadali ciaa zabitych w stosy, by si za mi ukry, a woda w strumieniu pyncym za wiosk zabarwia si na czerwono. Podobne przykady uycia broni palnej przeciw nieuzbrojonym tubylcom mona by mnoy. W hiszpaskim podboju Inkw bro palna odegraa niewielk rol. Nabijanie wczesnych strzelb wanych arkebuzami i strzelanie z nich byo kopotliwe. Pizarro mia takich strzelb tyl ko tuzin. Strza oddany z tej broni, jeli tylko udao si z niej wypali, wywiera natomias t ogromny efekt psychologiczny. Jednak znacznie groniejsze byy ostre stalowe miecz e, lance i sztylety. Ta potna bro masakrowaa lekko opancerzonych Indian. Tymczasem tp e indiaskie maczugi, cho umoliwiay obicie lub zranienie Hiszpanw i koni, rzadko staway si przyczyn ich mierci. Ponadto hiszpaskie kolczugi, a przede wszystkim stalowe hemy , zapewniay skuteczn obron przed uderzeniami maczug, natomiast pikowane pancerze In dian nie stanowiy adnej ochrony przed stalowymi ostrzami.

Ogromna przewaga, ktr dziki koniom mieli Hiszpanie, umkna uwagi naocznych wiadkw. A pr ecie jedcy mogli dopdza piechurw i ich zabija, z atwoci te przecigali indiaskich nim ci zdyli ostrzec swe oddziay. Szok wywoywany szar kawaleryjsk, zwrotno koni, umo a szybko ataku, a take bezpieczestwo i skuteczno walki z koskiego grzbietu sprawiay, otwartym polu piesi onierze stawali si niemal bezbronni. Taki skutek uycia koni wiza s i nie tylko z piorunujcym wraeniem, Jakie zwierzta wywieray na onierzach walczcych z i po raz pierwszy. Ju przed wybuchem wielkiego powstania w 1536 roku Inkowie opan owali sposb walki z kawaleri. Zaczajali si na hiszpaskich jedcw i zabijali ich w wwoz . Jednake Inkowie, podobnie jak inni piechurzy, nigdy nie pobili kawalerii w otwa rtym terenie. W 1536 roku Quizo Yupan-qui, najlepszy z generaw wadcy Manco, nastpcy Atahualpy, obieg Hiszpanw w Limie, a nastpnie prbowa szturmem zdoby miasto. Nagle dwa szwadrony kawalerii uderzyy na rozlokowane na rwninie przewaajce siy Indian, zabijajc 68 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

podczas pierwszego natarcia Quizo i wszystkich dowdcw, a pniej gromic Jego armi. W pod obnej szary 26 jedcw rozbio w puch doborowe oddziay dowodzone przez samego wadc Inkw o, kiedy oblega on Hiszpanw w Cuzco.

Uycie koni przynioso zmian sposobu prowadzenia wojny. Pocztki tej zmiany tkwi w czwar tym tysicleciu p.n.e. Wwczas to na stepach pooonych na pnoc od Morza Czarnego udomowio no konie. Dziki nim mona si byo przemieszcza na znacznie dusze dystanse ni te, ktre ywano na piechot, a take atakowa z zaskoczenia i wycofywa si, nim przeciwnicy zdoali z gromadzi przewaajce siy. Efekt bitwy pod Cajamarca jest przykadem skutecznoci szary. K nie wykorzystywano w walkach na wszystkich kontynentach. Suyy one czowiekowi przez 6 tysicy lat, a do pocztku XX wieku. Militarna sia kawalerii stracia na znaczeniu dopi ero w czasie pierwszej wojny wiatowej. Kiedy wemiemy pod uwag, jak przewag w bitwie p od Cajamarca uzyskali Hiszpanie dziki koniom, stalowemu uzbrojeniu i opancerzeniu , nie powinno nas duej dziwi, e zwyciali oni we wszystkich starciach z Indianami, mimo i ci byli znacznie liczniejsi.

Dlaczego Atahualpa znalaz si pod Cajamarca? On i jego armia pojawili si tam Jako zw ycizcy decydujcych bitew wojny domowej, z ktrej Inkowie wyszli podzieleni i osabieni . Pi-zarro szybko zauway podziay i wykorzysta ich istnienie. Przyczyn owej wewntrznej wojny bya epidemia ospy, ktra szerzya si wrd poudniowoamerykaskich Indian od czasu, k y hiszpascy osadnicy przywlekli chorob do Panamy i Kolumbii. W 1526 roku ospa zabia inkaskiego wadc Huayn Capaca i wikszo dworu, a zaraz potem umiercia desygnowanego na go nastpc Ninana Cuyuchi. Ich mier staa si przyczyn rywalizacji o tron midzy przyrodn brami, Atahualpa i Huascarem. Gdyby nie epidemia, Hiszpanie musieliby stawi czoo z jednoczonemu imperium. Obecno Atahualpy pod Cajamarca pokazuje, jak olbrzymie znaczenie w historii wiata m iay choroby przenoszone przez czciowo uodpornionych najedcw na ludy niemal bezbronne w obec nowych patogenw. Ospa, odr, grypa, ty-

ZDERZENIE CYWILIZACJI W CAJAMARCA 69

fus, duma dymieniczna i inne endemiczne, europejskie choroby zakane odegray decydujc rol w podbojach Europejczykw, dziesitkujc ludy mieszkajce na innych kontynentach. Na przykad pastwo Aztekw zostao zniszczone nie w trakcie pierwszego hiszpaskiego ataku w 1520 roku (zakoczy si on niepowodzeniem), lecz w czasie epidemii ospy. Zmar wwczas a ztecki wadca Cuitahuac, ktry na krtko obj sukcesj po Montezumie. Choroby przywiezione rzez Europejczykw do obu Ameryk przenosiy si z plemienia na plemi, wyprzedzajc znaczn ie biaych kolonistw. Spowodoway one mier okoo 95% prekolumbij sklej populacji tubylcw. Taki los spotka plemiona z dorzecza Missisipi. Tereny te naleay do naj ludniej szyc h w Ameryce Pnocnej, yjce za tam plemiona do najlepiej zorganizowanych spoeczestw tego kontynentu. Zniky one midzy 1492 rokiem a kocem XVII wieku, na dugo przed powstaniem na tym obszarze pierwszej europejskiej osady. Epidemia w znacznym stopniu przyc zynia si rwnie do wyniszczenia poudniowoafrykaskiego ludu San. Ospa zaatakowaa tamtejs ych mieszkacw w 1713 roku. Epidemia, ktra zdziesitkowaa australijskich Aboryge-nw, wyb ucha wkrtce po zaoeniu Sydney przez brytyjskich osadnikw w 1788 roku. Przykadem szerze nia si chorb na wyspach Pacyfiku jest Fidi, gdzie w 1806 roku pojawia si epidemia cho roby przywleczonej przez kilku europejskich rozbitkw ze statku Argo. Podobne epid emie wystpiy w przeszoci na Tonga, Hawajach i innych wyspach.

Nie chciabym jednak sugerowa, e historyczna rola chorb ograniczaa si do torowania drog i europejskiej ekspansji. Ot czynniki patogenne byy jednoczenie najpowaniejsz przeszko d w procesie kolonizacji terenw przez biaego czowieka. Malaria, ta febra l inne chorob tropikalnej Afryki, Indii, Azji Poudniowo-Wschodniej i Nowej Gwinei skutecznie u trudniay opanowanie tych obszarw. W jaki sposb Pizarro znalaz si pod Cajamarca? Dlaczego Atahualpa nie prbowa podbi Hisz panii? Pizarro dotar do Cajamarca dziki rozwiniciu przez Europejczykw techniki budow y statkw. Pozwolio mu to na przepy70 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

nicie z Hiszpanii do Panamy, a nastpnie z Panamy do Peru. Atahualpa, nie dysponujc tak technik, nie mg rozszerzy swej wadzy na zamorskie kraje lece poza Ameryk Poudni

Innym czynnikiem, ktry zdecydowa o pojawieniu si Pizar-ra w Cajamarca, by fakt, i His zpania naleaa do pastw scentralizowanych. Pozwolio to Hiszpanom sfinansowa budow statk , wyposay je i zebra zaog. Imperium Inkw rwnie miao wadz centraln, jednak taka or olityczna dziaaa na jego niekorzy, gdy z chwil uwizienia Atahualpy Pizarro z atwoci owit kontrol nad struktur dowodzenia. Wadza Inkw bya tak mocno zwizana z osob absolut o wadcy o boskich atrybutach, e w momencie jego mierci cakowicie si rozpada. Dopiero p oczenie techniki budowy okrtw ze sprawnym administrowaniem umoliwio zajmowanie nowych terenw, stajc si istot ekspansji nie tylko Europejczykw, lecz rwnie wielu innych ludw

Czynnikiem warunkujcym pojawienie si Hiszpanw w Peru byo ponadto posiadanie przez ni ch umiejtnoci pisania, nieznanej w imperium Inkw. Dziki pismu mona byo przekazywa znac nie wicej szczegowych informacji ni za pomoc przekazu ustnego. Docierajce na Pwysep I yjski relacje z podry Kolumba i podboju Meksyku przez Cortesa spowodoway masow migra cj Hiszpanw do Nowego wiata. Listy i broszurki dostarczay zarwno motywacji, jak i doka dnych instrukcji nawigacyjnych. Pierwszy opis wyczynw Pizar-ra, pira jego towarzys za, kapitana Cristbala de Meny, zosta wydany drukiem w Sewilli w kwietniu 1534 rok u, zaledwie dziewi miesicy po egzekucji Atahualpy. Tekst sta si bestsellerem i natych miast zosta przetumaczony na inne europejskie jzyki. Ukazanie si ksieczki sprawio, e ziay Pizar-ra stacjonujce w Peru zasilili nowi hiszpascy kolonizatorzy.

Dlaczego Atahualpa da si zwabi w puapk? Z perspektywy czasu wydaje si zdumiewajce, e hualpa da si bez trudu zwabi w oczywist puapk zastawion przez Pizarra w Cajamarca. His panie rwnie zdziwili si, e tak atwo udaZDERZENIE CYWILIZACJI W CAJAMARCA 71

o im si pochwyci wodza. Taki rozwj wydarze mona wytumaczy wanie znajomoci pisma.

Bezporedni przyczyn, dla ktrej Atahualpa da si zwie Hiszpanom, by brak wiedzy o ich militarnej i zamiarach. Skpe informacje, jakie wdz inkaski mia na ten temat, pochod ziy z ustnego przekazu, gwnie od posaca, ktry w czasie podry z wybrzea w gb kraju ni z Pi-zarrem i jego ludmi. Posaniec odnis wraenie, e Hiszpanie s zupenie niezorgani ani i niezdolni do walki. Powiedzia wic Atahualpie, e wystarczyoby 200 Indian, by ic h wszystkich schwyta. Wdz zupenie nie zdawa wic sobie sprawy z hiszpaskiej potgi i z t go, e biali mogli go zaatakowa nie-prowokowani.

Znajomo pisma bya w Nowym wiecie ograniczona do wskich elit pewnych ludw, ktre yy na nach dzisiejszego Meksyku i na ssiednich obszarach rozcigajcych si a do pnocnych krac perium Inkw. Chocia hiszpaski podbj Panamy, oddalonej o niecae 1100 kilometrw od pnoc granicy pastwa inkaskiego, rozpocz si ju w 1510 roku, wydaje si, e adne informacje o tnieniu Hiszpanw nie dotarty do Inkw przed pierwszym ldowaniem Pizarra na wybrzeu Pe ru w 1527 roku. Atahualpa pozostawa wic w zupenej niewiadomoci podboju najpotniejszych i najliczniejszych spoeczestw indiaskich Ameryki rodkowej.

Z dzisiejszego punktu widzenia zachowanie uwizionego Atahualpy jest rwnie zdumiewa jce jak atwo, z jak da si pochwyci. Zaoferowa on Hiszpanom synny okup, naiwnie wier dy Hiszpanie otrzymaj zoto, zwrc mu wolno i odejd. Nie rozumia, e Pizarro i jego lud ie s izolowan grup wypadow, lecz stanowi forpoczt si nastawionych na stay podbj.

Nie tylko Atahualpa fatalnie pomyli si w swych rachubach. Chalcuchima, najznamieni tszy genera inkaski, dowodzcy wielk armi, ju po uwizieniu Atahualpy zosta skoniony pr brata Francisca Pizarra, Hemanda, do oddania si w rce Hiszpanw. Decyzja Chalcuchim y doprowadzia do pokonania oporu Inkw i bya wydarzeniem niemal tak istotnym, 72 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

jak pojmanie samego Atahualpy. Jeszcze bardziej pomyli si aztecki wadca Montezuma, biorc Cortesa za powracajcego boga i pozwalajc mu wej wraz z niewielk grup onierzy d licy kraju, Tenochtitlan. W rezultacie Cortes uwizi Montezum, a nastpnie zawadn miaste i caym imperium Aztekw.

Dzi wiemy, e Atahualpa, Chalcuchima, Montezuma i inni indiascy wodzowie oszukani pr zez Europejczykw podjli bdne decyzje, gdy aden z mieszkacw Ameryki nie odwiedzi wcze tarego wiata. Nie mieli wic skd czerpa jakichkolwiek szczegowych informacji na temat H iszpanw. Trudno jednak unikn konkluzji, e Jeli Atahualpa nalea do spoeczestwa, w kt tpoway rnorodne zachowania ludzkie, powinien by bardziej podejrzliwy. Wszak rwnie Piza ro, przybywajc do Cajamarca, wiedzia o Inkach tylko tyle, ile powiedzieli mu jecy p rzesuchiwani w 1527 i 1531 roku. Jednak chocia sam Pizarro by analfabet, nalea do pimi nnego spoeczestwa. Jego czonkowie z ksig czerpali wiedz o wspczesnych im pozaeuropejsk ch cywilizacjach i liczcej tysice lat historii ich wasnej kultury. Zastawiajc puapk na Atahualp, Pizarro wzorowa si na zwyciskiej strategii Cortesa.

Krtko mwic, umiejtno pisania i czytania umoliwia Hiszpanom zgromadzenie wiedzy na tem ludzkich zachowa i historii. Atahualpa natomiast nie tylko nie mia adnego wyobraenia o przybyszach i innych zamorskich najedcach, lecz rwnie nie sysza (i nie czyta) o kim olwiek, kto w przeszoci gdzie indziej naraony by na zagroenia podobne do tych, z ktrym on sam si zetkn. Rnica dowiadcze sprawia, e Atahualpa wpad w zastawion przez Piza Uwizienie Atahualpy jest przykadem oddziaywania bezporednich czynnikw, skadajcych si skuteczno podboju Nowego wiata przez Europejczykw i brak szans na zajcie Europy przez Indian. Zwycistwo Pizarra stao si moliwe dziki wykorzystaniu broni palnej, stalowego uzbrojenia i koni, dziki rozwojowi techniki budowy okrtw, scentralizowaniu organiz acji politycznej pastw europejskich, umiejtnoci plZDERZENIE CYWILIZACJI W CAJAMARCA . 73

sania oraz zawleczeniu chorb zakanych, endemicznych dla terenu Eurazji. Tytu tej ks iki nawizuje wanie do bezporednich czynnikw, ktre umoliwiy wspczesnym Europejczyk yjcych na innych kontynentach. Jak si przekonamy w nastpnym rozdziale, na dugo przed rozpoczciem wytwarzania broni palnej i stali pojawiy si inne czynniki, ktre umoliwiy ekspansj pewnym pozaeuropejskim ludom. Wci jednak nie uzyskalimy odpowiedzi na fundamentalne pytanie dotyczce przyczyn, dla ktrych to Europejczycy, a nie mieszkacy Nowego wiata, uzyskali tak ogromn przewag. D laczego to nie Inkowie wynaleli bro paln i stalowe miecze? Dlaczego nie oni dosiada li zwierzt rwnie przeraajcych jak konie i dlaczego nie przenosili chorb, na ktre Europ ejczycy byliby nieodporni? Dlaczego wreszcie nie zbudowali statkw oceanicznych, n ie stworzyli zoonej organizacji politycznej pastwa i nie potrafili korzysta z dowiadc ze zawartych w tysicletniej pisanej historii? Pytania te nie dotycz ju dyskutowanych w obecnym rozdziale przyczyn bezporednich, lecz odnosz si do przyczyn nadrzdnych. I ch poszukiwanie bdzie tematem dwch kolejnych czci ksiki. CZ II POCZTKI I ROZWJ WYTWARZANIA YWNOCI ROZDZIA 3 POTGA ROLNICTWA

Jako nastolatek, latem 1956 roku, pracowaem w Monta-nie u starego farmera Freda H irschy'ego. Urodzony w Szwajcarii Fred, okoo 1890 roku, majc kilkanacie lat, przyby do poudniowo-zachodniej Montany i zaoy jedno z pierwszych na tym obszarze gospodarst w rolnych. Gdy pojawi si na tych terenach, wci yy tam indiaskie populacje owcw-zbier

Wikszo pracownikw, ktrych wwczas widywaem, stanowili biali. Posugiwali si jzykiem p eklestw, a cay tydzie spdzali na zarabianiu pienidzy tylko po to, by w czasie weekend u przepuci tygodniwki w lokalnym barze. Jednak wrd nich znajdowa si Indianin Levi z pl mienia Czarnych Stp, zachowujcy si w sposb zgoa odmienny od nieokrzesanych parobkw. Le vi nalea do ludzi uprzejmych, grzecznych, odpowiedzialnych, nie pi i nie kl. By on pie rwszym Indianinem, z ktrym spdziem duszy czas i ktrego zaczem podziwia.

Jakie wic spotkao mnie rozczarowanie, gdy pewnego niedzielnego ranka dostrzegem zata czajcego si i klncego Le-viego, wracajcego z caonocnej hulanki. Jedno z jego przeklest w szczeglnie zapado mi w pami: "Bd przeklty, Frdzle Hirschy, i niech bdzie przeklty , ktry przy78 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

wiz ci tu ze Szwajcarii!". Zrozumiaem wwczas, jak odmienny jest sposb patrzenia Indian na europejskie osadnictwo. Mnie i inne biae dzieci uczono postrzega je jako heroi czny podbj amerykaskiego Zachodu. Rodzina Freda Hirschy'ego bya z niego dumna, gdy o dnis sukces w cikich, pionierskich warunkach. Jednake w zwizku z pojawieniem si biayc migrantw plemi Levlego, synce z doskonaych myliwych i wojownikw, zostao okradzione z enw owieckich. Nasuwa si pytanie, w jaki sposb farmerom udao si pokona sawnych india wojownikw.

Przez wikszo czasu, ktry upyn od chwili gdy okoo 7 milionw lat temu nasi protoplasci ielili si od przodkw dzisiejszych map czekoksztatnych, wszyscy ludzie na Ziemi zdobyw ali pokarm, polujc na zwierzta l zbierajc dzikie roliny, tak jak czyniy to Czarne Sto py jeszcze w XIX wieku. Dopiero w cigu ostatnich 11 tysicy lat niektre ludy zaczy wyt warza ywno. Udomowiono zwierzta i roliny, co dao ludziom poywienie. Dzi wikszo mi j planety zjada produkty wytworzone przez siebie lub innych ludzi. Biorc pod uwag obecne tempo zmian cywilizacyjnych, w cigu kilku najbliszych dziesicioleci nieliczn e, wci istniejce grupy owcw-zbieraczy porzuc koczowniczy tryb ycia i roz-padn si lub

W ten sposb zakoczy si pewna epoka, ktra trwaa miliony lat.

Poszczeglne spoecznoci w rnych okresach prehistorii zdobyway umiejtno produkcji ywn , jak choby Aborygeni, nigdy tej sztuki nie opanowaa. Spord spoecznoci, ktre rozwiny ukcj ywnoci, tylko nieliczne (na przykad staroytni Chiczycy) dokonay tego samodzielnie Wikszo (na przykad staroytni Egipcjanie) zapoyczya t technik od ssiadw. Jednake, konamy, nauczenie si wytwarzania ywnoci porednio warunkowao powstanie broni palnej, z jadliwych mikrobw i stali. Dlatego te ustalenie, ktre grupy ludzi yjcych na poszczegln ych kontynentach zaczy uprawia ziemi i hodowa zwierzta oraz kiedy to ewentualnie nastp , w duym stopniu wyjania odmienno dalszych losw poszczeglnych spoeczestw. NaPOTEGA ROLNICTWA 79

stpne sze rozdziaw jest prb zrozumienia tego procesu. Najpierw jednak przeledmy zale zy wytwarzaniem poywienia a powstaniem przewagi, ktra umoliwia Pizarrowi uwizienie At ahualpy, a ludziom Freda Hirschy'ego wypdzenie wspplemiecw Leviego (patrz ry. 3.1). Pierwsza z tych zalenoci wydaje si najbardziej oczywista:

wicej kalorii w poywieniu oznacza zwikszenie liczby ludzi. Jednak tylko niewielka c z dzikich rolin i zwierzt nadaje si do jedzenia. Wikszo gatunkw jest dla nas bezuy ko pokarm z jednego lub wielu z nastpujcych powodw:

nie potrafimy ich trawi (na przykad kora drzew), s trujce (motyle monarszki i muchom ory sromotnikowe), maj nisk warto odywcz (meduzy), wymagaj bardzo pracochonnego przyr nia (bardzo mae orzechy), s trudne do pozyskania (larwy wikszoci owadw), ich zdobycie wie si z niebezpieczestwem (nosoroce). Znaczna cz biomasy (ywej substancji biologic dostpnej na ldzie wystpuje w formie drewna i lici, ktrych w zasadzie nie potrafimy t rawi.

Dokonujc selekcji rolin i zwierzt oraz uprawiajc i hodujc zaledwie kilka jadalnych ga tunkw, tak by stanowiy one 90%, a nie 0,1% biomasy wystpujcej na akrze1 ziemi, uzysk ujemy duo wicej przyswajalnych kalorii. Z jednego akra moe si wyywi znacznie wiksza li zba (zwykle 10 do 100 razy wicej) pasterzy i farmerw ni owcw-zbieraczy. Przytaczajco w sza liczebno bya jednym z czynnikw, ktre pozwoliy populacjom potraficym wytwarza ywn a przewag militarn nad grupami owcw-zbieraczy.

W spoeczestwach hodujcych zwierzta moe si wyywi wicej osb. ywy inwentarz przyczyni go w czworaki sposb: ze zwierzt uzyskuje si miso, mleko i nawz oraz pomagaj one uprawi a pola. W spoeczestwach prowadzcych hodowl gwnym rdem biaka s wanie zwierzta d kad Amerykanie spoywaj wikszo biaka zwierzcego w postaci misa krowiego, wieprzowiny, niny i drobiu, dziczyzna za staa si rzadkim specjaem. Ponadto ] l akr = 4047 m2 (przyp. dum.). 80 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY niektre due, udomowione ssaki s rdem mleka i jego urty. Wrd dojnych zwierzt znajduj si: krowy, owce, wielbdy jedno- i dwugarbne (dromadery i baktria-ny). e wielokrotnie wicej kalorii, ni gdyby zostay zabite przetworw, takich jak maso, sery i kozy, konie, renifery, bawoy, jaki, W cigu swego ycia dostarczaj on i zjedzone.

Due udomowione ssaki i roliny hodowlane w znacznym stopniu wpywaj na wzrost plonw. Kad y ogrodnik i rolnik wie, e nawz zwierzcy uynia gleb i wpywa na zwikszenie zbiorw. Mi isiejszej dostpnoci nawozw sztucznych odchody zwierzt, szczeglnie krw, a take jakw i ec, w wikszoci spoeczestw nadal pozostaj podstaw nawoenia. W tradycyjnych spoeczestw dchodw zwierzt uywa si take na opa.

Bydo domowe take w inny sposb przyczynio si do zwikszenia produkcji ywnoci. Zaprzen zwierzt do puga pozwolio mianowicie na objcie upraw nowych obszarw. Zwierztami wykorz

stywanymi do prac polowych byy krowy, konie, bawoy, bydo z wyspy Bali i mieszace kro wy x jakiem. Udomowione ssaki odegray olbrzymi rol na przykad w kulturze ceramiki ws tgowej. Jej przedstawiciele byli pierwszymi prehistorycznymi rolnikami na terenie Europy rodkowej. Kultura ta powstaa nieco przed pitym tysicleciem p.n.e. Pocztkowo w ystpowaa jedynie na terenach o lekkich glebach, ktre dao si uprawia motyk. Dopiero pon d tysic lat pniej, wraz z wprowadzeniem pugw cignitych przez woy, rolnicy rozszerzyli szar upraw, przenoszc si na cikie gleby o twardej darni. Rwnie autochto-

Ryc. 3.1. Schemat zwizkw przyczynowych zachodzcych midzy czynnikami nadrzdnymi (takim i jak orientacja osi kontynentalnej) a czynnikami bezporednimi (takimi jak bro pal na, konie l choroby). Czynniki te umoliwiy niektrym spoeczestwom podbj Innych. Na przy kad, rnorodne choroby zakane czowieka wyewoluoway na obszarach, gdzie wystpowao wiele ikich gatunkw rolin i zwierzt podatnych na udomowienie. Domestykacja i uprawa rolin z jednej strony pozwoliy na wykarmienie duych populacji ludzkich (yjcych na danym te renie w duym zagszczeniu), co byo warunkiem powstania epidemii, z drugiej za umoliwiy przeksztacanie si patoge-nw zwierzcych w formy zjadliwe dla czowieka. POTGA ROLNICTWA 81 CZYNNIKI NADRZDNE o wschd-zachd CZYNNIKI BEZPOREDNIE dua liczba gatunkw nadajcych si do udomowienia V atwo rozprzestrzeniania si gatunkw wiele udomowionych gatunkw rolin i zwierzt nadwyki ywnoci, gromadzenie zapasw due, osiade, rozwarstwione spoeczestwa o sporym zagszczeniu / technika /\ konie bro palna, statki stalowe miecze oceaniczne organizacja choroby polityczna, epidemiczne pismo 82 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY niczni rolnicy pnocnoamerykaskich Wielkich Rwnin zbierali plony tylko w dolinach rze k, a zbite gleby rozlegych wyyn zaczto wykorzystywa w celach rolniczych dopiero w XI X wieku, kiedy Europejczycy sprowadzili tu now metod uprawy -pugi cignite przez zwier zta. Powyej opisano bezporedni wpyw uprawy rolin i udomowienia zwierzt na zwikszenie liczeb noci populacji ludzkiej poprzez zapewnienie takiej iloci poywienia. Jakiej nie mogo

da ani zbieractwo, ani owiectwo. Istniej rwnie nadrzdne przyczyny wzrostu liczby ludno i. Ot uprawa roli wymusia przyjcie osiadego trybu ycia. Czonkowie spoeczestw o-wiec rackich czsto si przemieszczaj w poszukiwaniu poywienia, natomiast rolnicy musz pozos tawa w pobliu pl i sadw. A z cigym przebywaniem niedaleko miejsca upraw wie si skrc resu midzy kolejnymi porodami. W spoeczestwach owlecko-zbierackich, ze wzgldu na zmia ny miejsca obozowania, kobieta moe mie jedno mae dziecko, tylko Jedno bowiem da ona rad nosi wraz z niewielk iloci rzeczy osobistych. Nie moe sobie pozwoli na nastpnego tomka, dopki poprzedni nie stanie si na tyle duy, by dotrzyma kroku caej grupie. W pr aktyce w koczowniczych plemionach owcw-zbieraczy dzieci przychodz na wiat mniej wicej co cztery lata. Liczba niemowlt kontrolowana jest poprzez przeduone karmienie pier si, wstrzemiliwo pciow, dzieciobjstwo i aborcj. W przeciwiestwie do plemion o-wiec ckich ludy osiade, ktre nigdy nie nosz daleko dzieci, mog wychowywa tylu potomkw, ilu s w stanie wyywi. U ludw rolniczych midzy kolejnymi narodzinami upywa okoo dwch lat. es ten jest wic o poow krtszy w porwnaniu ze spoeczestwami owlecko-zbierackimi. Wysz anik urodzin oraz mono wykarmienia wikszej liczby ludzi na danej powierzchni sprawiy, i populacje rolnikw stay si znacznie bardziej zagszczone od populacji ow-cw-zbieraczy.

Inn konsekwencj osiadego trybu ycia jest moliwo gromadzenia zapasw ywnoci. Cho nom afiaj czasami na wicej poywienia, ni mog zje w cigu kilku dni, POTGA ROLNICTWA . 83

obfito ta nie przydaje im si, gdy nie s w stanie ustrzec miejsca, w ktrym jedzenie si najduje. Gromadzenie zapasw ywnoci okazuje si niezbdne w przypadku spoeczestw, w ktry nastpia specjalizacja rl spoecznych. Problem ten dotyczy zwaszcza miast. Dlatego te ow i specjalici mogli pojawi si dopiero w spoecznociach osiadych. Nie ma ich lub jest ich niewielu u wdrownych ludw owcw--zbieraczy.

Piszc o specjalistach, mam na myli krlw i urzdnikw. W spoeczestwach owlecko-zbierack szyscy s waciwie rwni, nie ma ani profesjonalnych biurokratw, ani dziedzicznych wodzw, sabo za rozwinita organizacja polityczna siga jedynie poziomu grupy lub szczepu. Dz ieje si tak dlatego, e wszyscy sprawni owcy-zbieracze powicaj wikszo czasu na zdobyw poywienia. Natomiast wraz z rozpoczciem gromadzenia ywnoci wybrani przedstawiciele s poeczestwa przejmuj kontrol nad jej wytwarzaniem, roszczc sobie prawo do nakadania pod atkw. A poniewa sami nie musz si zajmowa produkcj ywnoci, mog w peni zaangaowa si ityczn. Dlatego te redniej wielkoci spoeczestwa rolnicze maj struktur szczepow, nato tylko due spoeczestwa rolnicze mog sta si krlestwami. Te skomplikowane twory politycz e s znacznie lepiej przygotowane do prowadzenia dugotrwaych wojen i podbojw ni egalit arne grupy owcw-zbieraczy. Cho cz maych grup, szczeglnie tych, ktre yj w rodowisk ch w bogactwa naturalne, na przykad w pnocno-zachodniej czci wybrzea Ameryki Pnocnej z na wybrzeu Ekwadoru, take przyja osiady tryb ycia, gromadzi zapasy pokarmu i ma stru ktur szczepow, adna z nich nie osigna takiego poziomu rozwoju, aby sta si krlestwem.

Zebrane dziki opodatkowaniu zapasy ywnoci mog suy do utrzymywania nie tylko krlw i u , ale i przedstawicieli innych zawodw, na przykad profesjonalnych onierzy. Posiadani e przez Wielk Brytani zawodowego wojska zdecydowao o pokonaniu dobrze uzbrojonej no wozelandzkiej spoecznoci Maorysw. Chocia Maorysi zwyciyli w kil84 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

ku bitwach, nie byli w stanie bez przerwy utrzymywa armii w polu. Jej siy w kocu si wyczerpay i ulega przewadze 18-tysicznych oddziaw angielskich. Cz zgromadzonych zapas oci przekazuje si ponadto kapanom, dostarczajcym religijnego uzasadnienia dla prowad zonych wojen i podbojw, rzemielnikom, zajmujcym si obrbk metalu, w tym wytwarzaniem mi eczy, broni palnej oraz opracowywaniem nowych technologii, a wreszcie i skrybom, ktrzy zapisuj znacznie wicej szczegowych informacji, ni moe przechowa ludzka pami.

Dotychczas przedstawiem bezporednie i porednie znaczenie plonw i ywego inwentarza jak o rde ywnoci. Jednak ludzie uprawiaj roliny i hoduj zwierzta rwnie w innych celach kad, aby uzyska ciep odzie i cenne surowce. Naturalnych wkien uywa si do wyrobu ubra

sieci i lin. Uprawia si wic nie tylko roliny jadalne, ale rwnie wkniste - zwaszcza b len i konopie. Wkien dostarczaj rwnie takie hodowane zwierzta, jak owce, kozy, lamy i alpaki (otrzymujemy z nich wen) oraz gsienice jedwabnikw (wytwarzaj ni Jedwabn). W ku turach neolitycznych, jeszcze zanim ludzie zaczli wytapia metale, z koci udomowiony ch zwierzt robiono rne przedmioty. Zaczto rwnie wyprawia skry bydlce. Jedn z najwcz rawianych w Ameryce rolin bya tykwa. Speniaa ona wycznie funkcj naczynia.

Due zwierzta domowe zrewolucjonizoway ycie spoeczestw. Zanim w XIX wieku nastpi rozw ei, byy one podstawowym rodkiem transportu ldowego. Przed udomowieniem zwierzt jedyn ym sposobem przemieszczania towarw i osb na ldzie byo przenoszenie ich na ludzkich b arkach. Dziki wykorzystaniu duych ssakw po raz pierwszy w historii moliwe stao si tran sportowanie na dugie dystanse wielkich iloci cikich towarw, jak rwnie ludzi. Uywano d ego celu koni, osw. Jakw, reniferw, dromaderw, baktrianw oraz lam. Te ostatnie byy jed nie zwierztami jucznymi. Krowy i konie zaprzgano do wozw, a renifery i psy do sa. Re nifery i psy doskonale sprawdzay si w Arktyce. Natomiast ko sta si POTGA ROLNICTWA . 85 podstawowym rodkiem transportu na wikszoci obszarw Eurazji. Na terenie Afryki Pnocnej, krajw arabskich, rodkowej Azji i Andw podobn rol odegray trzy udomowione gatunki wiel bdowatych (dromader, baktrian i lama).

Spord wszystkich udomowionych zwierzt najwikszy udzia w podbojach miay eurazjatyckie k onie. Mona je nazwa poprzednikami jeepw i shermanw,2 gdy odegray znaczc rol w dawnej ce wojennej. Jak wspomniaem w rozdziale trzecim, wierzchowce umoliwiy Cortesowi i P izarrowi, dowdcom maych oddziaw awanturnikw, podbj imperium azteckiego i inkaskiego. K onie stay si istotnym elementem walk znacznie wczeniej (okoo czwartego tysiclecia p.n .e.), kiedy jedono na oklep. To wanie dziki koniom ludy z terenw Ukrainy, ktre posugi si jzykami indoeuropej-skimi, rozpoczy ekspansj na zachd. Jzyki te ostatecznie wypary zystkie uywane wczeniej w Europie Zachodniej dialekty, poza baskijskim. Konie zapr zgnite do rydwanw (wynalezionych okoo 1800 roku p.n.e.) zrewolucjonizoway sposb prowad zenia dziaa wojennych na Bliskim Wschodzie, w basenie Morza rdziemnego i Chinach. Na przykad w 1674 roku p.n.e. dziki koniom koczownicze plemi Hyksosw podbio Egipt, w ktr ym nie uywano wierzchowcw. Wwczas to przez krtki czas wybrani Hyksosi penili funkcj fa raonw.

Jeszcze pniej, po wynalezieniu siode i strzemion, konie pozwoliy Hunom l innym ludom napywajcym falami ze stepw Azji zagraa Imperium Rzymskiemu i pastwom, ktre powstay n ego obszarze. Kulminacj procesu zdobywania ziem przy pomocy oddziaw konnych by mongo lski podbj wikszoci obszarw Azji i Rosji w XIII i XIV wieku. Konie przestay odgrywa po dstawow rol na polu walki dopiero w czasie pierwszej wojny wiatowej, kiedy to ich m iejsce zajy czogi

1 ciarwki. Dromadery i baktriany przez dugi czas speniay w obrbie swojego zasigu geog icznego tak sam funkcj 2 W.T. Sherman - amerykaski genera z okresu wojny secesyjnej, od ktrego nazwiska po chodzi nazwa czogu stanowicego trzon anglosaskich si pancernych okresu drugiej wojn y wiatowej (przyp. tum). 86 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

jak konie. Ludy dosiadajce koni (czy te wielbdw) lub w bardziej skomplikowany sposb wy korzystujce moliwoci tych zwierzt zawsze uzyskiway ogromn przewag wojskow nad tymi, k wierzchowcw nie miay.

Rwnie istotn rol w podbojach odegray drobnoustroje, ktre ewoluoway w spoeczestwach ho ych zwierzta. Choroby zakane, takie jak ospa, odr i grypa, pojawiy si Jako typowo lud zkie patogeny w nastpstwie mutacji wirusw, ktre atakoway ywy inwentarz (patrz rozdzia dziesity). Ludzie udomawlajcy zwierzta byli pierwszymi ofiarami tych nowo powstaych

mikrobw, jednake ci sami ludzie jako pierwsi wytworzyli rwnie znaczn odporno na chorob wywoywane przez te wirusy. Nastpstwem spotkania si czciowo uodpornionych osb z ludmi, ktrzy nigdy przedtem nie byli naraeni na kontakty z patogenami przenoszonymi przez przybyszw, byty epidemie zabijajce 99% chorych. W ten sposb drobnoustroje przenies ione ze zwierzt hodowlanych odegray decydujc rol w europejskim podboju autochtoniczny ch mieszkacw obu Ameryk, Australii i wysp Pacyfiku.

Podsumowujc: rozpoczcie uprawy rolin i udomowienie zwierzt oznaczao zwikszenie iloci p wienia, co wpyno na wzrost liczebnoci populacji ludzkich. Powstanie nadwyek ywnoci i t ansportowanie ich, przynajmniej na pewnych obszarach, przy uyciu zwierzt stao si imp ulsem do rozwoju osiadych, scentralizowanych spoeczestw klasowych, zoonych pod wzgldem ekonomicznym i zdolnych do wprowadzania technicznych innowacji. W taki oto sposb dostpno rolin uprawnych i zwierzt hodowlanych ostatecznie wyjania, dlaczego wielkie i mperia, pismo i uzbrojenie wykonane ze stali pojawiy si wczeniej w Eurazji, a pniej bd wcale - na innych kontynentach. Uycie koni i wielbdw do celw militarnych oraz zabjcze dziaanie odzwlerzcych mikrobw zamykaj list gwnych zwizkw zachodzcych midzy produkc odbojami, o ktrych bdzie mowa w dalszej czci ksiki. ROZDZIA 4 ULUBIECY I NIECHCIANE DZIECI HISTORII

Historia ludzkoci w znacznej czci skada si z konfliktw midzy tymi, ktrzy mieli co, c nie posiadali inni: midzy spoeczestwami, ktre wzrosy w potg dziki rozwojowi rolnictwa ludami nieznajcymi uprawy ziemi oraz midzy spoecznociami, ktre w rnym czasie nabyway iejtnoci potrzebnych do uprawiania rolin. Nie powinno nas wic dziwi, e na wielkich obs zarach globu ziemskiego nigdy nie rozpoczto produkcji ywnoci. Przyczyn tego stanu rz eczy byy czynniki ekologiczne, ktre nawet dzi utrudniaj lub wrcz uniemoliwiaj na pewny h terenach wytwarzanie pokarmu. Na przykad w czasach prehistorycznych ani rolnict wo, ani pasterstwo nie rozwino si na arktycznych terenach Ameryki Pnocnej, natomiast na podbiegunowych obszarach Eurazji jedynym sposobem wytwarzania pokarmu bya hodo wla reniferw. Do samorzutnego rozkwitu produkcji ywnoci nie mogo te doj na terenach pu tynnych, takich jak wntrze kontynentu australijskiego czy pewne obszary zachodnie j czci Stanw Zjednoczonych, gdy byy one zbyt oddalone od rde wody niezbdnej do iryga Trzeba koniecznie wyjani, dlaczego przez dugi czas nie wytwarzano ywnoci na obszarach , ktre nadaway si do tego celu. Mowa tu o terenach nalecych obecnie do njwa88 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

niejszych na wiecie orodkw rolnictwa i hodowli. Do tych zagadkowych miejsc naleaa Kal ifornia i inne tereny dzisiejszych Stanw Zjednoczonych pooone wzdu wybrzea Pacyfiku, a rgentyska Pampa, poudniowo-zachodnia i poudnio-wo-wschodnia cz Australii i wikszo Kr rzyldkowego w Afryce Poudniowej. W momencie gdy przybyli tam europejscy kolonici, l udno autochtoniczna wci ya w grupach owiecko-zbierackich. Gdybymy chcieli dokona prz obszarw, na ktrych uprawiano roliny lub hodowano zwierzta w czwartym tysicleciu p.n.e ., a wic tysice lat po rozpoczciu przez czowieka produkcji ywnoci, bylibymy zaskoczeni e pokarmw nie wytwarzano na wielu innych obszarach odgrywajcych obecnie rol wiatowyc h spichlerzy -w tym na pozostaej czci obszaru Stanw Zjednoczonych, w Anglii, w spore j czci Francji, w Indonezji i caej podrwni-kowej Afryce. Poszukiwanie miejsc, w ktryc h rozpoczto produkcj ywnoci, dostarcza nam kolejnej zagadki. Ot wrd tych miejsc znajd i obszary uwaane dzi za nieproduktywne. Obecnie naleaoby je zaklasyfikowa jako zbyt su che i zdegradowane ekologicznie. Mowa tu o terenach Iraku, Iranu i Meksyku, Andw, czci Chin i strefy Sahelu w Afryce. Dlaczego produkcja ywnoci, rozpocza si na tych w terenach, na pozr mao sprzyjajcych rozwojowi rolnictwa, a dopiero potem rozprzestr zenia si na obszary bdce dzi najyniejszymi polami i pastwiskami?

Rwnie zagadkowe jest geograficzne zrnicowanie metod, dziki ktrym opanowano produkcj yw oci. W paru miejscach lokalne spoecznoci same rozpoczy upraw rolin i udomowiy zwierz ednak na wikszoci obszarw uprawy i ywy inwentarz zostay przejte od innych ludw. Dopier

kiedy sprowadzono na te tereny roliny i zwierzta gospodarskie, okazao si, e ziemie n adaway si do produkcji ywnoci. Dlaczego jednak mieszkacy tych regionw nie stali si rol ikami i pasterzami bez pomocy z zewntrz? Dlaczego, sami nie udomowili czci miejscow ych gatunkw? Co wicej, dlaczego w tych regionach, gdzie samodzielnie opanowano produkcj ywnoci, s tao si to w tak rnym czaULUBIECY l NIECHCIANE DZIECI HISTORII 89

si? Na przykad, rozpocza si ona o tysice lat wczeniej we wschodniej Azji ni we wschod j czci dzisiejszych Stanw Zjednoczonych, 'a nie rozwina si na obszarze wschodniej Aust ralii. Jak doszo do tego, e rozmaite ludy w rnym czasie przyswajay sprowadzone z inny ch obszarw techniki wytwarzania poywienia - na przykad w poudniowo-wschodniej czci Eur opy nauczono si produkowa ywno tysice lat wczeniej ni na poudniowym wschodzie dzisie h Stanw Zjednoczonych? Dlaczego na tych ostatnich obszarach miejscowi owcy-zbierac ze przejli uprawy i hodowl ywego inwentarza od ssiadw i przetrwali jako rolnicy, nato miast na innych terenach (choby w Indonezji i wikszoci podrwnikowej Afryki) ze sprow adzeniem metod produkcji pokarmu wiza si istny kataklizm, polegajcy na wypieraniu au tochtonicznych owcw-zbieraczy przez nowo przybyych wytwrcw ywnoci? Wszystkie te pytani dotycz przemian determinujcych podzia ludw na spoeczestwa, ktre miay co, co dawao wag nad innymi.

Zanim pokusimy si o odpowied na powysze pytania, musimy znale metod wyszukiwania obsza rw, na ktrych narodzia si produkcja ywnoci, odpowiedzie na pytanie, kiedy to nastpio z zorientowa si, gdzie i w ktrym momencie udomowiono poszczeglne roliny i zwierzta. Je dnoznacznych dowodw dostarcza identyfikacja szcztkw ywych organizmw. Wikszo gatunkw uprawnych i zwierzt hodowlanych rni si morfologicznie od swych dzikich przodkw. W nas tpstwie udomowienia rozmiary byda l owiec ulegy zmniejszeniu, kur - zwikszeniu, rogi kz przestay za przypomina korkocig i przybray zakrzywiony ksztat. Po rozpoczciu upra jabka stay si wiksze, a okrywy grochu - ciesze i gadsze. Dlatego te szcztki o charakt stycznym, nowym ksztacie wydobyte z odkrywek archeologicznych s potwierdzeniem, e w danym miejscu produkowano ywno, natomiast odnalezienie na pewnym obszarze wycznie re sztek dzikich gatunkw wskazuje na istnienie grup o owlecko-zbie-rackim trybie ycia. Rzecz jasna, pierwsi wytwrcy ywnoci wci polowali i zbierali dziko rosnce gatunki, wic pozostao90 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY ci dzikich rolin i zwierzt s czsto przemieszane ze szcztkami gatunkw udomowionych.

Do okrelenia czasu rozpoczcia na danym obszarze produkcji ywnoci archeolodzy uywaj met ody radiowglowej. Wykorzystuje si w niej proces powolnego rozpadu izotopu wgla C14 (stanowi on naturaln domieszk zwykego wgla tworzcego materi organiczn) do nieradioakty nego azotu N14. Izotop C14 powstaje cigle w grnych warstwach atmosfery na skutek d ziaania promieniowania kosmicznego. W dwutlenku wgla stosunek liczbowy atomw C14 do powszechnie wystpujcego izotopu C12 zawsze wynosi okoo 1:1 000 000. Zwizek ten jest pobierany przez roliny, a nastpnie obydwa izotopy trafiaj do organizmw zwierzt rolino rnych, a potem do odywiajcych si rolinoercami drapienikw. Po 5,7 tysica lat od chwili rci roliny lub zwierzcia poowa zawartego w ich organizmach izotopu C14 rozpada si do formy C12, a wreszcie po upywie okoo 40 tysicy lat aktywno izotopu C14 staje si bardz niska i trudna do zmierzenia. Praktycznie nie da si jej wtedy odrni od ladowych zani eczyszcze pochodzcych ze wspczesnego materiau zawierajcego C14. W ten sposb, na podsta ie stosunku iloci wgla C14 do C12, mona obliczy wiek prbek uzyskanych z wykopalisk ar cheologicznych. Z metod radiowglow wie si jednak wiele problemw technicznych. Wspomn o dwch z nich. at osiemdziesitych jej zastosowanie wymagao wzgldnie duych iloci badanej substancji ( kilku gramw). Odnalezione nasiona lub fragmenty koci rzadko miay wystarczajc mas. Dlat ego te naukowcy uciekali si do datowania materiau znajdujcego si obok resztek ywnoci,

akadajc, e zosta tam pozostawiony przez tych samych ludzi, ktrzy korzystali z pokarmu . Typowym materiaem, ktry uznaje si za "wspwy stepujcy", jest wgiel drzewny znajdowany w paleniskach. Jednake odkrywki archeologiczne nie zawsze przypominaj starannie zamknite wehikuy cz asu, w ktrych znajduj si substancje umieszczone tam tego samego dnia. Wiele substan cji pochodzcych z rnych okresw zostao bowiem zmieULUBIECY l NIECHCIANE DZIECI HISTORII . 91

szanych na skutek spulchniania gleby przez bezkrgowce glebowe czy gryzonie. W ten sposb wgiel drzewny, bdcy pozostaoci poarw, mg znale si tu obok szcztkw ro yy ycie i zostay zjedzone tysice lat wczeniej lub pniej. Aby rozwiza ten problem, ar odzy coraz czciej stosuj technik spektrometrii masowej. Nowa metoda pozwala na datow anie radiowglowe prbek minimalnej wielkoci. Umoliwia na przykad okrelenie wieku pojedy nczego, niewielkiego ziarna, kosteczki lub innych resztek ywnoci. W niektrych przyp adkach zastosowanie tej techniki (niestety, rwnie majcej pewne wady) dao wyniki odmi enne od rezultatw wczeniejszych datowa dokonywanych za pomoc metod porednich. Do nier ozstrzygnitych kwestii naley na przykad okrelenie czasu rozpoczcia produkcji ywnoci na obszarze obu Ameryk. Porednie metody uywane w latach szedziesitych i siedemdziesitych wskazyway na sidme tysiclecie p.n.e., natomiast pniejsze datowania bezporednie - na ok res nie wczeniejszy ni 3500 rok p.n.e.

Inny problem zwizany z datowaniem metod radiowglow polega na tym, e stosunek ilociowy wystpujcego w atmosferze wgla C14 do C12 nie by cigle stay, lecz zmienia si nieznaczn W obliczeniach, w ktrych przyjto sta warto tego stosunku, cay czas pojawia si wic ki bd. Analizujc roczne przyrosty dugowiecznych drzew, mona jednak okreli, jaka bya w ko odchylenia od redniej wartoci w poszczeglnych okresach. Zliczanie przyrostw umoliwi bowiem oznaczenie bezwzgldnego wieku kadego z nich, a analiza zawartoci izotopw w d rewnie danego przyrostu pozwala obliczy odpowiadajcy mu stosunek wgla C14 do C12. D ziki temu datowania uzyskane metod radiowglow mog zosta "wykalibrowane" z uwzgldnienie waha w proporcji poszczeglnych form wgla atmosferycznego. Rezultatem skorygowania wieku substancji, ktre rzekomo pochodz (wedug metody niekalibrowanej) sprzed 1000-6 000 lat p.n.e., jest uzyskanie prawdziwego (kalibrowanego) datowania, wskazujcego na okres wczeniejszy o kilkaset do tysica lat. Nieco starsze 92 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY prbki, ktre ostatnio zaczto bada przy uyciu innej, alternatywnej metody, opartej na o dmiennych procesach rozpadu radioaktywnego, przesuny wiek szcztkw z mniej wicej dziew itego na Jedenaste tysiclecie p.n.e.

Aby odrni te dwa rodzaje datowa, archeolodzy zapisuj oznaczenia kalibrowane duymi lite rami, niekalibrowane za -maymi (na przykad 3000 P.N.E. i 3000 p.n.e.). Jednake w lit eraturze archeologicznej nie przestrzega si tego rozrnienia konsekwentnie. W wielu ksikach i artykuach podawane s niekalibrowane datowania zapisane jako P.N.E., bez za znaczenia, e nie byty one korygowane. Datowania wydarze z ostatnich 15 tysicy lat p odaj z uwzgldnieniem ich kalibrowania.1 Dlatego te czytelnicy mog zauway rozbienoci m wymienianymi przeze mnie datowaniami a wartociami znajdujcymi si w klasycznych pod rcznikach powiconych pocztkom produkcji ywnoci.

Na Jakiej podstawie okrela si, czy rozpoznane szcztki nale do rolin i zwierzt udomowio ych w pobliu danego stanowiska archeologicznego, czy te pochodz z innego miejsca, z ktrego sprowadzono je na objty badaniami teren? Jednym ze sposobw szukania odpowie dzi na to pytanie jest analiza zasigu geograficznego dzikich przodkw uprawianych i hodowanych obecnie gatunkw. Mona bowiem przypuszcza, e udomowienie nastpio na obszarz e naturalnego wystpowania. Na przykad ciecierzyca pospolita jest rozpowszechniona w tradycyjnym rolnictwie basenu Morza rdziemnego i obszarw na wschd od Etiopii a do I ndii, z ktrych pochodzi obecnie 80% caej wiatowej produkcji tej roliny. Mona na tej p odstawie wysnu faszywy wniosek, e ciecierzyc udomowiono w Indiach. Okazuje si jednak,

i dzicy przodkowie tej roliny wystpuj jedynie w poudniowo-wschodniej Turcji. Wanie ta lokalizacja miejsca udomowienia ciecierzycy znajduje potwierdzenie w znaleziskac h archeologicznych. Ot w poudniowo-wschodniej Turcji i na ssiednich terenach pnocnej 1 W wydaniu polskim przyjto zapis maymi literami (p.n.e). Naley jednak pamita, e wszys tkie oznaczenia czasu wydarze s datowaniami kalibrowanymi (przyp. red.). ULUBIECY l NIECHCIANE DZIECI HISTORII . 93 Syrii wykopano najstarsze, neolityczne szcztki nalece prawdopodobnie do hodowlanych odmian tej roliny. Datowane s one na sme tysiclecie p.n.e. wiadectwa obecnoci ciecier zycy na subkontynencie indyjskim pochodz z okresu o 5 tysicy lat pniejszego.

Druga metoda lokalizacji miejsca udomowienia rolin i zwierzt polega na nanoszeniu na map datowa pierwszego pojawienia si odmian uprawnych i hodowlanych na kadym z roz patrywanych obszarw. Obszar, na ktrym odmiana udomowiona pojawia si najwczeniej, moe b y miejscem dome-stykacji. Hipoteza ta staje si bardziej prawdopodobna, jeli wiadomo , e na tym obszarze wystpowali rwnie dzicy protoplasci analizowanych gatunkw oraz jeli datowania pierwszego pojawienia si form gospodarskich na innych, przylegych teren ach s coraz pniejsze w miar oddalania si od przypuszczalnego miejsca udomowienia. Wsk azuje to na rozprzestrzenianie si odmian udomowionych. Na przykad najwczeniejsze od miany uprawne pszenicy paskurki pochodz z yznego Pksiyca (z Bliskiego Wschodu) z okres okoo 8,5 tysica lat p.n.e. Wkrtce potem zaczy si one rozprzestrzenia na zachd. W Gre pojawiy si mniej wicej 6,5 tysica lat p.n.e., a w Niemczech okoo pitego tysiclecia p. .e. Na podstawie tych datowa mona wnioskowa, e pszenic udomowiono na terenie yznego P a. Hipoteza ta znajduje potwierdzenie w zasigu geograficznym dzikich gatunkw tego zboa. Pojawiaj si one na obszarze lecym midzy Izra-elem a zachodnim Iranem i Turcj.

Czasem jednak wnioskowanie o miejscu domestykacji danego gatunku jest znacznie b ardziej skomplikowane. Dzieje si tak, gdy dan rolin lub pewne zwierz udomowiono nieza lenie w wielu miejscach. Takie przypadki rozpoznaje si dziki porwnywaniu morfologicz nych, genetycznych lub chromosomowych cech przedstawicieli badanego gatunku poch odzcych z rnych terenw. Na przykad indyjskie rasy byda zebu maj garby, ktre nie wyst zachodnich, euroazjatyckich odmian rogacizny. Analiza genetyczna wykazaa, e przodk owie wspczesnego byda indyjskiego i euroazjatyckie94 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Ry. 4.1. Obszary, na ktrych zapocztkowano produkcj poywienia. Znakiem zapytania oznac zono te z nich, co do ktrych nie mamy pewnoci, czy na rozwj wytwarzania pokarmu nie wpyno zapoyczenie metod prowadzenia gospodarki rolnej, oraz te (Nowa Gwinea), w ktry ch przypadku trudno wskaza najstarsz upraw. go oddzielili si od siebie setki tysicy lat temu, na dugo przed udomowieniem jakich kolwiek zwierzt. Hodowlane gatunki zebu, pochodzce z ewoluujcych odrbnie dzikich prz odkw, uzyskano wic w cigu ostatnich 10 tysicy lat niezalenie od siebie i w Indiach, i w zachodniej czci Eurazji.

Powrmy teraz do naszych pyta o pocztki produkcji ywnoci. Gdzie, kiedy i jak rozwina s a w rnych czciach wiata?

Na pewnych terenach produkcja poywienia pojawia si, zanim z innych czci globu sprowad zono ywy inwentarz i roliny uprawne. Na obszarach tych niezalenie udomowiono wiele lokalnych gatunkw rolin (niekiedy take zwierzt). Taki przebieg wydarze potwierdzono w przypadku piciu obszarw: Azji Poudniowo-Zachodniej (okrelanej take jako Bliski Wschd lub yzny Pksiyc), Chin, Mezoameryki (termin stosowany w odniesieniu do rodkowego i pou niowego Meksyku i przylegajcych do niego czci Ameryki rodkowej), Andw ULUBIECY l NIECHCIANE DZIECI HISTORII . 95

(i, by moe, take ssiadujcej z nimi Amazonii) oraz wschodniej czci Stanw Zjednoczonych ob. ry. 4.1). Prawdopodobnie niektre z tych orodkw produkcji poywienia, a by moe wszys kie, w rzeczywistoci obejmuj ssiadujce z nimi obszary. Do terenw, na ktrych przypuszcz alnie rozpoczto wytwarzanie ywnoci, nale: dolina Rzeki tej w pnocnych Chinach i dol gcy w poudniowej czci tego kraju.

Poza picioma wymienionymi wyej miejscami, uzasadnione przypuszczenia odnonie do nie zalenego pojawienia si produkcji ywnoci dotycz czterech innych obszarw: strefy Sa-helu w Afryce, zachodniej czci tropikw tego kontynentu, Etiopii i Nowej Gwinei. Jednake w przypadku kadego z tych terenw istniej pewne wtpliwoci. Cho na obszarze Sahelu, lec nieco na poudnie od Sahary, z ca pewnoci udomowiono lokalne gatunki rolin, prawdopodob ne jest, i nastpio to po rozwiniciu si na tych terenach pasterstwa. Wci zastanawiamy s czy tamtejsze hodowlane odmiany byda nie pochodziy przypadkiem z terenw yznego Pksiy i czy to nie pojawienie si tych zwierzt w strefie Sahelu wyzwolio tam proces udoma wiania rodzimych gatunkw rolin. By moe sprowadzenie owych gatunkw do Sahelu spowodowao , i zaczto uprawia roliny tropikalne naturalnie wystpujce w zachodniej Afryce. Nie pot rafimy te na razie stwierdzi, czy pojawienie si w Etiopii upraw z poudniowo-zachodni ej Azji wpyno na zainicjowanie udomowienia miejscowych gatunkw. Natomiast w przypadk u Nowej Gwinei badania archeologiczne dostarczyy dowodw na istnienie tam wczesnej kultury rolnej, znacznie wyprzedzajcej rolnictwo na terenach ssiednich, ale nie ud ao si stwierdzi, jakie gatunki uprawiano.

Tabela 4. l zawiera Informacje na temat najbardziej znanych udomowionych gatunkw rolin i zwierzt. Podaj w niej miejsca i potwierdzone daty udomowienia. Spord dziewiciu obszarw, na ktrych produkcja ywnoci rozpocza si najprawdopodobniej niezalenie, najwc ejsze pewne datowania domestykacji zarwno rolin (okoo 8,5 tysica lat p. n. e.), jak i zwierzt (okoo 8 tysicy lat p.n.e.) pochodz z poudniowo-zachodniej Azji. Na jej obsz arze dokonano rwnie najwik96 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

szej liczby dokadnych radiowglowych datowa pocztkw wytwarzania ywnoci. Niemal rwnie d o proces udoma-wiania zainicjowano w Chinach. Najwczeniejsze potwierdzone datowan ia pochodzce z pozostaych obszarw nie mog konkurowa pod wzgldem wieku z danymi uzyskan ymi z pou-dniowo-zachodniej Azji. Na przykad we wschodniej czci dzisiejszych Stanw Zj ednoczonych udomowienie rozpoczo si okoo 6 tysicy lat pniej. Dotychczas zbadano Jednak zbyt mao miejsc znajdujcych si na tych obszarach (prcz Stanw Zjednoczonych), by zyska pewno, e tereny te rzeczywicie pozostay daleko w tyle za poudniowo-zachodni Azj.

Nastpna grupa obszarw to regiony, w ktrych udomowiono co najmniej kilka gatunkw rodz imych rolin i zwierzt, lecz produkcja ywnoci opieraa si gwnie na wyselekcjonowanych g e indziej odmianach. Sprowadzenie nowych gatunkw wpyno na rozpoczcie wytwarzania poywi enia. Pojawienie si udomowionych odmian umoliwio bowiem lokalnym ludom przyjcie osia dego trybu ycia, zwikszajc w ten sposb szans na wyhodowanie rodzimych rolin uprawnych miejscowych dzikich gatunkw, ktre dotychczas zbierano. Pocztkowo ziarna mogy by zasi ewane przypadkowo, a dopiero potem - celowo.

W przypadku trzech lub czterech regionw sprowadzone ga-tunki pochodziy z poudniowozachodniej Azji. Jednym z tych obszarw bya zachodnia i rodkowa Europa, gdzie produk cja ywnoci rozwina si w okresie midzy 6 a 3,5 tysica lat p. n. e. wraz z pojawieniem s azjatyckich rolin uprawnych i zwierzt domowych. Jednake przynajmniej jedn rolin, mak ( a prawdopodobnie take owies i inne), udomowiono na miejscu. Granic wystpowania dzik ich gatunkw maku s przybrzene obszary zachodniej czci basenu Morza rdziemnego. Najstar zych nasionek maku nie odnaleziono w wykopaliskach archeologicznych zwizanych z n ajwczeniejszymi spoecznociami rolniczymi wschodniej Europy i poludniowo--zachodniej Azji, lecz wanie na terenie wczesnych zachodnioeuropejskich osad rolniczych. W Eu ropie Zachodniej nie znaleziono natomiast ladw dzikich przodkw wikszoci azjatycULUBIECY l NIECHCIANE DZIECI HISTORII . 97

Tabela 4.1. Przykady gatunkw udomowionych na poszczeglnych obszarach. Obszar Gatunki rolin Gatunki Najwczeniejsze zwierzt pewne datowanie udomowienia (ty. lat p.n.e.) Obszar niezalenego udomowienia l. poudniowo- pszenica, owce, kozy 8,5 -zachodnia groch, oliwki Azja 2. Chiny ry, proso winie, przed 7,5 jedwabniki 3. Mezokukurydza, indyk przed 3,5 ameryka fasola, dynia 4.Andy ziemniaki, lama, winka Drzed 3.5 i Amazonia maniok morska 5. wschodnia sonecznik, 2,5 cz komosa dzisiejszych gwkowaa Stanw Zjednoczonych 6. (?) Sahel sorgo, ry perliczka przed 5 afrykaski 7. (?) tropikalna ignam przed 3 cz Afryki afrykaski, Zachodniej palma olejowa 8. (?) Etiopia kawa, milka 9 abisyska 9. (?) Nowa Gwinea trzcina cukrowa, 7(?) bananowiec Obszar, na ktrym gatunki udomowiono lokalnie po sprowadzeniu obcych upraw 10. Europa mak, owies - g-3,5 Zachodnia 98 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY 11. Nizina Indu 12. Egipt sezam, zebu bakaan sykomora, osio, kot migda ziemny

kich rolin uprawnych i zwierzt hodowlanych. Wyglda wic na to, e na terenie Europy Zac hodniej produkcji ywnoci nie rozpoczto samodzielnie. Impulsem do jej zainicjowania byo sprowadzenie rolin i ywego inwentarza z polu-dniowo-zachodniej Azji. Powstae dzik i temu spoeczestwa rolnicze udomowiy mak, ktry nastpnie rozprzestrzeni si na wschd ja rolina uprawna. Innym regionem, w ktrym domestykacja lokalnych gatunkw nastpia prawdopodobnie po spr

owadzeniu upraw z po-udniowo-zachodniej Azji, jest Nizina Indu (dolina Indusu). S iedemset lat p.n.e. pierwsi rolnicy yjcy na tej nizinie zbierali pszenic, jczmie i in ne roliny, ktre udomowiono w yznym Pksiycu, a do Pwyspu Indyjskiego najprawdopodobni tary przez Iran. Dopiero pniej w pobliu Indusu pojawiy si rodzime gatunki hodowlane, t akie jak zebu i sezam. Take w Egipcie, gdzie produkcja ywnoci zostaa zapocztkowana w VI wieku p.n.e. wraz z pojawieniem si upraw pochodzcych z poudniowo-zachodniej Azji , miejscowe sykomory2 i migday ziemne (cibor jadaln) zaczto uprawia nieco pniej.

Prawdopodobnie tak samo zdarzenia potoczyy si w Etiopii. Od dawna siano tu pszenic, jczmie i inne roliny pochodzce z poudniowo-zachodniej Azji. Etiopczycy udomowili rwni e wiele miejscowych, dzikich gatunkw, ktrych wikszo wci jest uprawiana wycznie na o tego kraju, a jeden z nich (kawa) rozprzestrzeni si na caym wiecie. Nie wiadomo Jed nak, czy Etiopczycy zaczli hodowl miejscowych rolin przed sprowadzeniem gatunkw upra wnych z Azji, czy te po nim.

2 Sykomora (figa ola) to drzewo bdce rdtem cennego drewna, ktrego uywano w staroytnym ipcie midzy innymi do wyrobu sarkofagw. ULUBIECY l NIECHCIANE DZIECI HISTORII 99

Co dziao si na obszarach, gdzie produkcja ywnoci rozpocza si wraz z pojawieniem si ob h upraw? Czy miejscowi owcy-zbieracze przejmowali Je od swych ssiadw, sami stajc si w ten sposb rolnikami, czy te na tereny zamieszkane przez pierwotne ludy przybywali rolnicy, ktrzy dziki uprawom zdobywali przewag liczebn nad owcami-zbieraczami, dopro wadzajc do ich wyparcia lub wytpienia?

Wydaje si, e na obszarze Egiptu wydarzenia potoczyy si zgodnie z pierwszym z powyszyc h scenariuszy: miejscowi nomadzi, stopniowo rezygnujc z konsumpcji dzikich gatunkw , wczyli do swej diety poywienie uzyskane dziki opanowaniu pasterstwa l rozpoczciu up rawy rolin azjatyckiego pochodzenia. Inaczej mwic, produkcj ywnoci zapocztkowao w Egi e sprowadzenie upraw i zwierzt hodowlanych, nie za pojawienie si tam przybyszw. Zape wne podobnie dziao si na atlantyckim wybrzeu Europy. Miejscowi owcy-zbieracze przez wlek opanowywali hodowl owiec i upraw zb , gatunkw pochodzcych z poudniowo-zachodniej ji. Na terenach Kraju Przyldkowego, w Afryce Poudniowej, rodzime, noma-dyczne ludy Khoi stay si pasterzami (lecz nie rolnikami) dziki przejciu hodowli owiec i krw z pno nych obszarw kontynentu (te za trafiy tam z Azji). Rwnie owcy-zbieracze zamieszkujcy p dniowo-zachodni cz dzisiejszych Stanw Zjednoczonych stopniowo stawali si rolnikami, uc zc si uprawy meksykaskich gatunkw. W przypadku wszystkich czterech wymienionych wyej obszarw mamy niewiele wiadectw, i z pocztkami produkcji ywnoci wizao si udomowienie cowych rolin i zwierzt. Brak rwnie pewnych dowodw na zastpowanie tamtejszych populacji ludzkich innymi.

Na czci terenw produkcja ywnoci rozpocza si wraz z nagym przybyciem obcych ludw, kt iozy nieznane dotychczas uprawy i zwierzta. Wiemy, i z pewnoci dokonywano takich inwa zji. Najedcami w czasach nowoytnych byli pimienni Europejczycy, ktrzy chtnie uwiecznia li owe wydarzenia w ksikach. Wrd zdobytych w ten sposb terenw znalazy si Kalifornia, o-zachodnia cz wy100 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

brzea Pacyfiku w Ameryce Pnocnej, argentyska Pampa, Australia i Syberia. Jeszcze kil kaset lat temu na terenach tych mieszkali owcy-zbieracze: na pierwszych trzech Indianie, na dwch kolejnych za, odpowiednio - Aborygeni i autochtoniczni Sybiracy. Zdziesitkowane na skutek chorb, mordw i przeladowa ludy zostay w wikszoci zastpione byymi z Europy rolnikami i pasterzami, ktrzy przywieli ze sob wasne roliny uprawne i n ie udomowili adnego rodzimego gatunku (z wyjtkiem australijskiej makadamii trjlistn ej). W Kraju Przyldkowym Europejczycy natknli si na ludy Khoi, ktrych cz wioda ycie o-zbierackie, cz za pasterskie. Pojawienie si przybyszw zaowocowao, tak jak gdzie indz ej, rozwojem rolnictwa opartego na uprawie sprowadzonych gatunkw (nie podjto prb ud omowienia miejscowych rolin) i masowym wyniszczaniem populacji tubylcw przez nowyc

h osadnikw.

Wydaje si, e rwnie w prehistorii w podobny sposb rozpoczynano produkcj ywnoci. Ze wzg na brak rde pisanych wiadectw takich procesw dostarcza materia archeologiczny i analiz y jzykowe. W zwizku z tym najlepiej udokumentowane s te przypadki, w ktrych z ca pewno i doszo do wymiany populacji. O takim rozwoju wypadkw wiadcz bowiem istotne rnice w bu owie anatomicznej nowo przybyych wytwrcw ywnoci i wypartych przez nich owcw-zbieraczy raz, poza sprowadzonymi gatunkami rolin i zwierzt, pojawienie si ceramiki. W dalszy ch rozdziaach opisz dwa przykady wprowadzenia rolnictwa w ten sposb: zajcie Filipin i Indonezji przez ludy pochodzce z poudniowych Chin (rozdzia szesnast y) i podbj Afryki podrwnikowej (rozdzia osiemnasty) dokonany przez plemiona Bantu. W poudniowo-wschodniej i rodkowej Europie pocztki produkcji ywnoci (opartej na rolinac h i zwierztach udomowionych w poudniowo-zachodniej Azji) oraz wytwrstwa ceramiki ta ke miay burzliwy charakter. Wizay si z wyparciem pierwotnych plemion greckich i germas kich. Wypieranie starych kultur przez nowe dokonao si take na Filipinach, w Indonez ji i podrwnikowej Afryce. Jednak odnalezione w Europie ULUBIECY l NIECHCIANE DZIECI HISTORII 101

szkielety wczesnych owcw-zbieraczy i zastpujcych ich rolnikw rni si od siebie w mnie stopniu ni szcztki odkopane na pozostaych trzech obszarach. wiadectwa wymiany popul acji ludzkich w Europie s wic raczej skpe.

Z dotychczasowych rozwaa wynika, e Jedynie na niewielu obszarach ludzie samodzielni e rozwinli produkcj ywnoci oraz e dokonali tego w bardzo rnym czasie. Dziki tym pierw m orodkom produkcji cz plemion owiecko-zbie-rackich nauczya si metod wytwarzania ywno przyja osiady tryb ycia. Pewne ludy zostay wyparte ze swoich ziem przez rolnikw. Wres zcie pewne spoecznoci nigdy nie opracoway ani te nie przejy metod uprawy roli, mimo i na terenach nadajcych si do produkcji poywienia. Pozostay wierne swemu trybowi ycia a do chwili, gdy pojawia si nowoczesna cywilizacja, ktra doprowadzia do ich wyniszczen ia. Ludy pochodzce z obszarw, na ktrych wytwarzanie ywnoci rozpoczo si wczeniej ni ndziej, uzyskay wic przewag w wycigu do strzelb, zarazkw i maszyn. Wycig ten zakoczy eri cywilizacyjnych konfliktw midzy tymi, ktrzy posiedli pewne umiejtnoci, a tymi, ktr y ich nie mieli.

W jaki sposb moemy wytumaczy geograficzne zrnicowanie czasu rozpoczcia produkcji ywno metod, Jakich do tego celu uyto? Pytanie to, odnoszce si do jednej z najistotniejs zych kwestii zwizanych z prehistori, bdzie tematem nastpnych piciu rozdziaw. ROZDZIA 5 SIA ALBO NIE SIA

Rerwsi ludzie byli owcami-zbieraczami. Co wic spowodowao, e niektrzy z nich zajli si p odukcj ywnoci? Dlaczego wytwarzanie poywienia zapocztkowali mieszkacy rdziemnomorskic bszarw yznego Pksiyca i czemu stao si to okoo 8500 roku p.n.e.? Dlaczego dopiero 3 t lat pniej rozpoczto produkcj ywnoci na podobnych pod wzgldem klimatycznym i struktural ym terenach poudniowo-za-chodniej Europy, natomiast nigdy nie uczyniono tego w rdzi emnomorskim klimacie Kalifornii, poudniowo-zachodniej Australii i Kraju Przyldkowe go w Afryce Poudniowej? Dlaczego wreszcie mieszkacy yznego Pksiyca zwlekali z rozpocz m produkcji ywnoci a do okresu okoo 8,5 tysica lat p.n.e., zamiast zaj si ni 10 lub sicy lat wczeniej?

Dzi pytania te wydaj si na pierwszy rzut oka niemdre. Z atwoci dostrzegamy bowiem ujem e strony ycia owcw--zbieraczy. Naukowcy czsto cytuj stwierdzenie Thomasa Hobbesa, ktry powiedzia, i ycie pierwotnych ludzi byo "samotne, biedne, bez soca, zwierzce i krtki Prawdopodobnie musieli ciko pracowa, nieustannie poszukiwali ywnoci, czsto znajdowali si na granicy godu, nie mieli tak elementarnych dbr materialnych, jak mikkie posania

i odpowiednia odzie, no i umierali modo. STRZELBY, ZARAZKI l MASZYNY . 103

W rzeczywistoci produkcja poywienia (prowadzona przez abstrakcyjny agrobiznes) wpyw a na polepszenie sytuacji jedynie zasobnych obywateli Pierwszego wiata, ktrzy sami si ni nie zajmuj. Dla nich oznacza ona ograniczenie pracy fizycznej, wicej wygd, dos tatek poywienia i wyduenie przecitnego okresu ycia. Natomiast chopi i pasterze, stanow icy wikszo wiatowych wytwrcw ywnoci, niekoniecznie yj dostatniej ni owcy-zbierac icej godzin dziennie. Archeologowie wykazali, i pierwsi wytwrcy ywnoci byli mniejsi o d owcw-zbieraczy, gorzej od nich odywieni, cierpieli na powaniejsze choroby i, rednio rzecz biorc, umierali wczeniej. Gdyby wic owi pionierzy rolnictwa mogli przewidzie konsekwencje przyjcia nowego stylu ycia, by moe, wcale by go nie wybrali. Dlaczego j ednak, nie majc daru przewidywania, dokonali tego wyboru?

Istnieje wiele populacji owlecko-zbierackich, ktre zetknwszy si z wytwrcami ywnoci, ni chciay przyj dobrodziejstw zwizanych z produkcj pokarmu i wytrway przy swoich zwyczaj ach. Mowa tu na przykad o Aborygenach, zamieszkujcych plnocno-wschodni cz Australii, k zy przez tysice lat handlowali z rolnikami yjcymi na wyspach w Cieninie Torresa oddz ielajcej Australi od Nowej Gwinei, czy o autochtonicznych owcach-zbieraczach z Kali fornii, ktrzy utrzymywali kontakty handlowe z rolnikami mieszkajcymi w dolinie rze ki Kolorado. Rwnie poudniowoafrykascy pasterze Khoi, pochodzcy z terenw lecych na zac d rzeki zwanej Fish River (dosownie: Rzeka Rybna), wymieniali si towarami z rolnik ami z plemienia Bantu yjcymi na wschd od tej rzeki, a mimo to wci obywali si bez produ kcji ywnoci. Dlaczego?

Jeszcze inni owcy-zbieracze, utrzymujcy kontakty z wytwrcami ywnoci, w kocu sami si ni i stali, lecz po bardzo dugim czasie. Na przykad mieszkacy pnocnego wybrzea Niemiec pr zyswoili sobie metody uprawy roli dopiero 1300 lat po tym, jak ludy kultury cera miki wstgowej wprowadziy te metody w gbi ldu, na obszarach oddalonych jedynie o 200 k ilometrw. Dlaczego germascy koczownicy czekali tak dugo 104 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY i co zadecydowao o tym, e w kocu zmienili swj stosunek do rolnictwa?

Zanim sprbuj rozwiza t zagadk, musz zakwestionowa prawdziwo niektrych sdw o pocz i ywnoci, a nastpnie Jeszcze raz sformuowa pytania. Rozpoczcia produkcji poywienia nie mona nazwa odkryciem lub wynalezieniem metod wytwrstwa. Czsto nie byo nawet mowy o wia domym wyborze midzy rolnictwem a owiectwem i zbieractwem. Ludzie, ktrzy w rnych czciac wiata rozpoczli produkcj ywnoci, nie dokonali tego ani na skutek przemylanego wyboru, ani te wiadomego denia. Nigdy bowiem nie stykali si z rolnictwem i nie mogli wiedzie, co ich czeka. Jak si przekonamy, rozpoczcie produkcji ywnoci byo ubocznym skutkiem p ewnych decyzji, ktrych konsekwencji nie dao si przewidzie. Rozwaajc kwestie zwizane z ocztkami wytwarzania pokarmu, powinnimy postawi nastpujce pytania: Dlaczego produkcja ywnoci w ogle si rozpocza? Czemu pojawia si tylko na niektrych obszarach? Dlaczego zczeglnych miejscach rozpoczto j w tak rnych okresach l co decydowao o momencie jej po djcia?

Ponadto bdne jest rozdzielanie stylu ycia koczowniczych owcw-zbieraczy i osiadych roln ikw. Cho czsto si do takiego podziau odwoujemy, musimy mie wiadomo, e istnieje wie o charakterze przejciowym. Na przykad owcy-zbieracze zamieszkujcy niektre z produkty wnych obszarw, w tym pnocno-zachodni cz wybrzea Ameryki Pnocnej, a by moe take p dni Australi, wiedli ywot osiady, a mimo to nigdy nie stali si wytwrcami ywnoci. Inni czownicy yjcy w Palestynie, na wybrzeu peruwiaskim, czy te w dzisiejszej Japonii najp ierw stali si osadnikami, a znacznie pniej zaczli wytwarza poywienie. Pitnacie tysic temu, kiedy na wszystkich nadajcych si do zasiedlenia terenach (w tym tych najyniej szych) yli owcy-zbieracze, tworzyli oni gwnie grupy osiade. Dzi niedobitki owcw-zbie zy wystpuj jedynie na nieproduktywnych obszarach, gdzie jedynym wyborem pozostaje koczowniczy tryb ycia.

SIA ALBO NIE SIA 105

Istniej rwnie przemieszczajce si grupy wytwrcw ywnoci. Niektrzy wspczeni nomadzi klej Rwniny Jezior wyrbuj polany w dungli, sadz tam bananowce i papaje, a potem na ki lka miesicy staj si owcaml-zbiera-czami. Nastpnie powracaj, by sprawdzi stan upraw, pi l chwasty i, jeli roliny dobrze si rozwijaj, ponownie wyruszaj na polowanie. Po paru m iesicach znw si pojawiaj. Najczciej w ogrodzie czekaj na nich wwczas dojrzale owoce. bijaj wtedy obz w pobliu upraw, zbieraj plony l przez pewien czas si nimi ywi. Z kolei Apacze z poudniowo-za-chodnich obszarw dzisiejszych Stanw Zjednoczonych latem osied lali si na wyej pooonej, pnocnej czci swego terytorium i prowadzili tam uprawy, zim iast wycofywali si na nisze, poudniowe obszary, po ktrych wdrowali w poszukiwaniu ywno i. Wiele afrykaskich i azjatyckich ludw pasterskich przenosio obozowiska wzdu ustalon ych tras, by w ten sposb wykorzysta powstajce sezonowo pastwiska. Rezygnacja z owiec twa i zbieractwa na rzecz rolnictwa nie zawsze sza wic w parze z przejciem od koczo wniczego do osiadego trybu ycia.

Uwaa si, e istnieje ostry podzia na producentw ywnoci, ktrzy aktywnie gospodaruj na ziemi, i owcw-zbieraczy jedzcych tylko dziko rosnce gatunki. Granice tego podziau atwo ulegaj jednak zatarciu. W rzeczywistoci niektrzy owcy-zbieracze zajmuj si intensywn u raw. Na przykad nowogwinej skie ludy, ktre nigdy nie udomowiy palm sagowych i grskich pandanw, nauczyy si zwiksza produktywno tych rolin przez usuwanie zaguszajcych je oczyszczanie kanaw na bagnach sagowych. Ludy te potrafi rwnie pobudza roliny do wypus czania nowych pdw, wycinajc starzejce si palmy. Aborygeni, cho nie uprawiaj batatw l n nasiennych, stosuj jednak pewne zabiegi hodowlane. Wypalajc rolinno, zdobywaj yzne z emie, na ktrych szybko rosn jadalne gatunki. W trakcie zbioru batatw odcinaj wikszo bu w, nastpnie sadz odyg z czciami zielonymi, aby bulwy znw wyrosy. Rozkopuj gleb, spu j i przewietrzaj, co sprzyja szybszemu odra106 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

staniu upraw. Nie uwaa si ich za rolnikw tylko dlatego, e nie zabieraj do domostw czci rolin pozostajcych po zbiorze i nie sadz ich na terenie obozowiska.

Produkcja ywnoci rozwina si stopniowo z takich wanie zabiegw wykonywanych ju przez eraczy. Nie wszystkie techniki niezbdne do wytwarzania pokarmu opanowano w krtkim czasie. Rwnie nie wszystkie dzikie roliny i zwierzta yjce na danym obszarze udomowiono jednoczenie. Nawet w przypadkach najszybszego samodzielnego przejcia od koczownic zego trybu ycia do produkcji ywnoci mijay tysice lat, nim poywienie znajdowane w rodow sku przestawao by podstawowym skadnikiem diety i stawao si Jej niewielk czci. Pierws wrcy ywnoci zbierali pody zarwno dzikich, jak i uprawnych rolin, a aktywno zbieracka gaa zmniejszeniu wraz z rosncym uzalenieniem od rolnictwa.

Transformacja koczownikw w wytwrcw ywnoci nastpowaa stopniowo, gdy stopniowo opanowyw metody produkcji pokarmu. Techniki te powstaway w wyniku wielu niezalenych decyzj i, dotyczcych gospodarowania czasem l nakadem pracy. Ludzie zbierajcy poywienie, pod obnie jak erujce zwierzta, mog tym czynnociom powici ograniczon ilo czasu i energi y sobie pocztkujcego rolnika, ktry po przebudzeniu zadaje sobie nastpujce pytanie: cz y powinienem spdzi dzisiejszy dzie, gracujc ogrd (czego efektem za kilka miesicy bd w niae zbiory warzyw), zbierajc mae (co da mi nieco misa na obiad), czy te polujc na jel nie (co tylko przy ogromnym szczciu przyniesie due iloci misa). Poszukiwanie ywnoci pr ez czowieka i zwierzta wie si z podejmowaniem, czsto niewiadomie, decyzji dotyczcych sobu wykorzystania czasu i wysiku oraz zwizanych z nimi priorytetw. Istoty szukajce poywienia najpierw koncentruj si na ulubionym lub bogatym w substancje odywcze pokar mie. Jeli nie mog go zdoby, przerzucaj si na mniej lubiane poywienie.

Ludzie rwnie poszukuj jedzenia, by zaspokoi gd i napeni odki. akn nie tylko tych mu, ktre SIA ALBO NIE SIA 107

zawieraj due iloci biaka, tuszczu, soli, sodkich owocw, lecz take takich, ktre po pr dobrze smakuj. W stabilnych warunkach rodowiska staraj si je poywienie jak najbogatsze w kalorie, biaka i inne skadniki odywcze. D ponadto do tego, aby zdobywanie ywnoci pr osio jak najwiksze efekty w najkrtszym czasie i wymagao minimalnego wysiku. Jednoczeni e chc zmniejszy ryzyko braku poywienia: wol uzyska umiarkowane, lecz pewne zbiory, ni poszukiwa duych iloci pokarmu, ryzykujc mier godow. Pierwsze, zakadane prawie 11 tys t temu ogrody miay prawdopodobnie dostarczy niezawodnej rezerwy pokarmu na wypadek wyczerpania jego zasobw w rodowisku naturalnym.

owcy kieruj si jednak w swym postpowaniu rwnie chci zdobycia prestiu. By zapewni so oki status spoeczny, wol codziennie polowa na yraf, cho udaje im si j zabi raz w mie ni w tym samym czasie znia si do zbierania orzechw, mimo i masa orzechw zgromadzonych cigu miesica byaby dwukrotnie wiksza ni masa owieckiego trofeum. Na ludzi maj wpyw r preferencje kulturowe, takie jak uznawanie ryb za przysmak czy objcie ich cakowity m tabu. Wreszcie - co mona obserwowa i dzi -dokonywane przez czowieka wybory pozosta j pod silnym wpywem prestiu zwizanego z rnymi stylami ycia. Na przykad w XIX wieku na ikim Zachodzie farmerzy oraz hodowcy byda l owiec pogardzali sob nawzajem. W histo rii widoczna jest pewna prawidowo. Rolnicy zawsze gardzili prymitywnymi owcami-zbier aczaml, ci ostatni uznawali rolnikw za ograniczonych, pasterze za nie cierpieli ob u tych grup. Wszystkie powysze uwarunkowania odgryway istotn rol w podejmowaniu decy zji zwizanych ze sposobem zdobywania poywienia.

Jak ju zauwaylimy, pierwsi rolnicy z pewnoci nie rozpoczli wiadomie uprawy ziemi, gdy pobliu nie byo innych rolnikw, ktrych mogliby podpatrywa. Jednake, kiedy na jednej cz jakiego kontynentu zaczto ju wytwarza ywno, owcy-zbieracze z ssiednich obszarw mogl mowa wiadome decyzje. Pewne ludy przejy cay system wy108 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY twarzania poywienia, inne - jego cz, a jeszcze inne odrzuciy go l pozostaway przy kocz owniczym trybie ycia.

Na przykad owcy-zbieracze z poudniowo-wschodniej Europy bardzo szybko i niemal jedn oczenie rozpoczli upraw zb i rolin strczkowych, pochodzcych z poudniowo-za-chodniej oraz nauczyli si hodowa azjatyckie zwierzta. Stao si to mniej wicej w szstym tysicle p. n. e. Trzy wyej wymienione rodzaje produkcji ywnoci rwnie szybko, jeszcze przed pitym tysicleciem p.n.e., rozpowszechniy si w rodkowej Europie. Na obszarach tych now e metody zdobywania poywienia przyjy si w niezwykle krtkim czasie, gdy okazay si bard j wydajne od sposobw zdobywania ywnoci przez koczownikw. Z kolei w poudniowo-zachodni ej Europie (w dzisiejszej poudniowej Francji, w Hiszpanii i we Woszech) produkcja y wnoci przyjmowaa si powoli. Najpierw zaczto wypasa owce, a potem uprawia zboa. Wolno n stpowao rwnie przenoszenie intensywnych metod wytwarzania poywienia z kontynentu azja tyckiego do Japonii. owlec-ko-zbieracki tryb ycia wyspiarzy oparty na rodzimych rol inach i darach morza by bowiem bardzo efektywny.

Nie tylko ycie owlecko-zblerackle moe si stopniowo zmienia w egzystencj wytwrcy ywno wolucji podlega rwnie sam system produkcji. Za przykad niech posu Indianie z wschodnic h terenw dzisiejszych Stanw Zjednoczonych. Udomawlali oni miejscowe roliny ju okoo 25 00 roku p.n.e. Jednak dziki utrzymywaniu kontaktw handlowych z mieszkacami Meksyku, ktrzy stworzyli bardziej wydajny system wytwarzania ywnoci oparty na uprawie kukur ydzy, dyni i fasoli, u Indian przyj si nowy, sprawdzony system. Jednoczenie stopniow o porzucali oni upraw rodzimych gatunkw. Dyni udomowili sami, kukurydz sprowadzili z Meksyku okoo 200 roku n.e., lecz nie odgrywaa ona wikszej roli a do pocztku X wieku, fasol za zaczli uprawia dwa wieki pniej. Zdarzao si nawet, e wytwarzanie ywnoci p na rzecz owiectwa i zbieractwa. Na przykad okoo trzeciego tysiclecia p.n.e. koczowni cy z terenw poudniowej Szwecji rozpoczli upraw roli opart na gatunkach pochodzcych z p oudniowo-

SIA ALBO NIE SIA 109 -wschodniej Azji, lecz zrezygnowali z niej po mniej wicej 300 latach i na 400 lat wrcili do owiecko-zbierackiegoo trybu ycia.

Nasze dotychczasowe rozwaania nie pozostawiaj wtpliwoci, e decyzja dotyczca przyswojen ia metod uprawy roli nie bya podejmowana w oderwaniu od ycia, a wic bez znajomoci sp osobw zdobywania poywienia. Powinnimy raczej postrzega produkcj ywnoci i owlecko-zbie ki tryb ycia jako konkurujce ze sob, alternatywne strategie. Prcz nich istniay take sy stemy porednie czce upraw rolin lub hodowl zwierzt ze zbieractwem i owiectwem. Syste wspzawodniczyy nie tylko z obydwoma czystymi typami, lecz take z innymi mieszanymi strategiami, w ktrych udzia produkcji ywnoci by wikszy lub mniejszy. Mimo to w cigu os atnich 10 tysicy lat najczstszym rezultatem owego wspzawodnictwa byo przejcie od koczo wnictwa do produkcji ywnoci. Musimy wic zada pytanie, jakie czynniki przewayy szal na orzy wytwarzania pokarmu.

Kwestia ta wci wywouje dyskusje wrd archeologw i antropologw. Nie wyjaniono jej jeszc by moe dlatego, e w rnych czciach wiata decydujce znaczenie dla tego procesu miay e przyczyny. Innym problemem pozostaje niemono oddzielenia przyczyn rozkwitu produk cji ywnoci od jego skutkw. Mona jednak wymieni pi podstawowych czynnikw. Kontrowersje tycz bowiem gwnie roli, jak odegra kady z nich.

Jedn z przyczyn rozpoczcia produkcji ywnoci byo zmniejszanie si iloci poywienia w ro ku naturalnym. W cigu ostatnich 13 tysicy lat ycie owcw-zbieraczy stawao si coraz trud iejsze. Wizao si to z wyczerpywaniem lub cakowitym zanikiem zasobw pokarmu (szczeglnie zwierzt). Wikszo duych ssakw Ameryki Pnocnej i Poudniowej, a take cz gatunkw e i afrykaskich, wymara pod koniec plejstocenu na skutek zmian klimatycznych lub wzr ostu liczebnoci myliwych i doskonalenia ich umiejtnoci owieckich (pisaem o tym w rozdz iale pierwszym). O ile dyskusyjne jest przyczynienie si wymierania zwierzt (skutki tego procesu staj si widoczne po duszym czasie) do podj110 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

cl produkcji ywnoci przez pradawnych Amerykanw, Euro-azjatw i Afrykanw, o tyle nie bud zi to kontrowersji w przypadku spoecznoci wyspiarskich, ktre pniej wprowadziy metody w ytwarzania pokarmu. Pierwsi polinezyjscy osadnicy, ktrzy przybyli na Now Zelandi, w prowadzili ostatecznie sposoby wytwarzania poywienia dopiero po wybiciu moa i zdz iesitkowaniu populacji fok; na innych wyspach polinezyj-skich metody produkcji za adaptowano po wytpieniu ptakw ldowych i morskich. Na przykad Polinezyjczycy, ktrzy ok oo 500 roku n.e. skolonizowali Wysp Wielkanocn, przywieli ze sob kurczaki. Nie stay si one jednak gwnym skadnikiem ich diety, dopki yo sporo dzikiego ptactwa l morwinw. Rw obszarze yznego Pksiyca spadek liczebnoci zwierzt, w tym wypadku gazeli, bdcych pod wym rdem misa dla owcw-zbieraczy, przyczyni si prawdopodobnie do rozpoczcia hodowli.

O ile wyczerpywanie si zasobw zwierzyny ownej pogarszao warunki ycia koczownikw, o tyl e wzrost liczby rolin nadajcych si do uprawy czyni ich udomowienie bardziej opacalnym . Na przykad zmiany klimatyczne, zachodzce pod koniec plejstocenu, spowodoway znacz ne zwikszenie si zasigu wystpowania dzikich gatunkw zb na obszarze yznego Pksiyca encjalne rdo obfitych, zbieranych w krtkim czasie plonw. Dlatego te udomowiono pszenic i jczmie i tak powstay pierwsze uprawy zboowe.

Jeszcze innym czynnikiem przewaajcym szal na korzy produkcji ywnoci by rozwj technik ru, przetwarzania i przechowywania poywienia zdobytego w rodowisku naturalnym. Jak i uytek mieliby przyszli rolnicy z ogromnego pola pszenicznego, gdyby najpierw ni e nauczyli si, jak zbiera zboe, jak wydobywa z kosw ziarna i jak Je przechowywa? Konie zne do tego metody, narzdzia i pomieszczenia szybko pojawiay si na obszarze yznego Pks iyca po jedenastym tysicleciu p.n.e. w zwizku z potrzeb zagospodarowania obfitych plo nw dzikich zb.

Wynaleziono wwczas sierpy o krzemiennych ostrzach i drewnianych lub kocianych uchwy tach, kosze suce do SIA ALBO NIE SIA .111

przenoszenia ziarna z grskich zboczy do domostw, modzierze i tuczki, ktrymi oddziela no plewy, oraz pyty do mielenia. Wtedy take powstaa technika praenia ziarna zapobieg ajca jego kiekowaniu podczas przechowywania. Ponadto zbudowano podziemne spichlerz e; cz z nich bya pokryta nieprzepuszczaln dla wody warstw tynku. Na obszarze yznego P odnaleziono wiele ladw stosowania kadej z tych metod przez owcw-zbieraczy. lady te po jawiaj si przede wszystkim w wykopaliskach archeologicznych pochodzcych z okresu po jedenastym tysicleciu p.n.e. Cho wszystkie wyej wymienione techniki opracowano z m yl o uzyskiwaniu ziaren dzikich zb, to dziki tym sposobom mona byo rozpocz hodowl r opniowe opanowywanie metod uprawy stao si pierwszym krokiem udomowienia dzikich ga tunkw.

Czwarty czynnik wiza si z uzalenieniem wzrostu liczebnoci populacji ludzkich od rozkw itu produkcji ywnoci. Archeologowie odnajduj wiadectwa istnienia tego zwizku wszdzie t am, gdzie pozwala na to bogactwo materiau kopalnego. Jednake nie jest jasne, co st anowio przyczyn, a co skutek. Czy wzrost zagszczenia populacji ludzkich zmusi czowiek a do rozpoczcia produkcji ywnoci, czy te wytwarzanie poywienia spowodowao zwikszenie l czebnoci populacji?

W zasadzie mona przypuszcza, e jest to dwustronny zwizek przyczynowo-skutkowy. Produ kcja ywnoci, o czym pisaem wyej, sprzyja wzrostowi liczebnoci populacji, gdy pozwala n a uzyskanie z hektara wikszej iloci poywienia, ni mona zebra, prowadzc owlecko-zbiera tryb ycia. Jednak niezalenie od tego, przez cay pny plejstocen stopniowo zwikszaa si o zaludnienia dziki doskonaleniu technik zdobywania l przetwarzania ywnoci zbieranej w rodowisku naturalnym. Wzrost liczby ludnoci sprzyja z kolei rozwojowi produkcji, gdy tylko w ten sposb mona byo uzyska wiksz ilo pokarmu niezbdnego do wyywienia ro h si spoeczestw. Przyswojenie metod wytwarzania ywnoci jest przykadem tak zwanego procesu autokatali tycznego - raz rozpoczty, napdza si sam w kolejnych cyklach dodatniego sprzenia 112 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

zwrotnego. Stopniowy wzrost liczebnoci spoeczestw wymusi zdobywanie wikszej iloci poyw enia, wynagradzajc ludzi, ktrzy niewiadomie dyli do jego wytwarzania. Dziki osiedleniu si i rozpoczciu produkcji ywnoci moliwe stao si skrcenie okresu midzy narodzinami d i zwikszenie liczby ludnoci, lecz w zwizku z tym potrzebowano jeszcze wicej strawy. Taki dwukierunkowy zwizek midzy produkcj ywnoci a wzrostem liczebnoci populacji ley u podstaw paradoksu polegajcego na tym, e cho wytwarzanie poywienia pozwolio na zwikszen ie liczby kalorii uzyskiwanych z hektara, spowodowao jednoczenie, i wytwrcy byli gor zej odywieni ni wyparci przez nich owcy-zbieracze. Powodem tego paradoksu byo nieco szybsze zwikszanie si liczebnoci populacji w stosunku do wzrostu iloci dostpnego poka rmu.

Poczone oddziaywanie wszystkich czterech czynnikw pozwala zrozumie, dlaczego na obsza rze yznego Pksiyca przejcie od koczownictwa do produkcji ywnoci rozpoczo si okoo .n.e., a nie w osiemnastym bd dwudziestym smym tysicleciu p.n.e. Wczeniej bowiem owlec ko-zbieracki tryb ycia by wci znacznie bardziej korzystny ni produkcja ywnoci. yo w iele ssakw ownych, plony dzikich zb byy do skpe, ludzie nie znali Jeszcze wydajnych m d zbioru tych rolin i ich przetwarzania oraz przechowywania ziarna, a gsto zaludnien ia pozostawaa na tyle niewielka, i nie trzeba byo uzyskiwa wikszej liczby kalorii z h ektara.

Oddziaywanie ostatniego z czynnikw decydujcych o przejciu od koczownictwa do uprawy roli widoczne byo na styku terytoriw owcw-zbieraczy i obszarw zamieszkiwanych przez w ytwrcw ywnoci. Populacje rolnikw wypieray lub zabijay koczownikw nie tylko dziki wi

iczebnoci, lecz take dziki przewadze, jak dawao wytwarzanie ywnoci. Mowa tu o zdobycza h techniki, zarazkach i zawodowym wojsku. Na terenach, gdzie pocztkowo yli jedynie koczownicy, grupy, ktre przyswoiy sobie metody wytwarzania poywienia, zwikszay sw lic zno szybciej ni pozostae. W rezultacie los owcw-zbieraczy yjcych na obszarach nadajcych si do gospodarki rolnej by dwojaki: albo zostali SIA ALBO NIE SIA 113

oni wyparci przez pochodzcych z pobliskich terenw wytwrcw ywnoci, albo te sami zaadapt wali metody wytwarzania poywienia. Niektrzy prehistoryczni owcy-zbieracze zdoali prz etrwa. Przeyli tylko ci, ktrzy mieli czas na samodzielne opanowanie uprawy ziemi. M owa tu o populacjach szczeglnie duych bd oddzielonych barierami geograficznymi, ktre spowalniay imigracj rolnikw. Stao si tak prawdopodobnie na poudniowo-zachodnich terena ch dzisiejszych Stanw Zjednoczonych, w zachodniej czci basenu Morza rdziemnego, na at lantyckim wybrzeu Europy i niektrych wyspach Japonii. Natomiast w Indonezji, w tro pikach Azji Poudniowo--Wschodniej, na wikszoci obszarw podzwrotnikowej Afryki, a pra wdopodobnie i w czci Europy, owcy-zbieracze zostali zastpieni przez rolnikw jeszcze w czasach prehistorycznych. Podobnemu procesowi ulegli mieszkacy Australii i wikszoc i terenw zachodnich Stanw Zjednoczonych, lecz tam dziao si to duo pniej.

Koczownicy yjcy na obszarach nadajcych si do rozwoju rolnictwa mogli przetrwa tylko, jeli oddzielay ich potne bariery geograficzne lub ekologiczne, ktre w znacznym stopni u utrudniay imigracj rolnikw lub rozprzestrzenianie si technik produkcji ywnoci. Przyk dami takich populacji s owcy-zbieracze z obszaru Kalifornii, oddzieleni przez pust yni od uprawiajcych ziemi Indian z Arizony; koczownicy Kho-isan yjcy w okolicach Przy ldka Dobrej Nadziei, ktrego rdziemnomorski klimat okaza si nieodpowiedni dla pochodzcy h z terenw rwnikowych upraw rolnikw Bantu; oraz owcy-zbieracze rozproszeni po caym ko ntynencie australijskim, ktrych od indonezyjskich i nowogwinejskich wytwrcw ywnoci od dzielay wskie cieniny. Nieliczne istniejce wspczenie ludy koczownicze unikny wyparci ez producentw ywnoci tylko dlatego, e zamieszkiway tereny nieprzydatne dla rolnictwa, takie jak pustynie lub obszary podbiegunowe. Jednake w cigu najbliszych dziesiciole ci nawet te populacje zostan zwabione cywilizacyjnymi atrakcjami, osiedl si pod pre sj urzdnikw i misjonarzy lub wymr na skutek chorb. ROZDZIA 6 PRZEPIS NA MIGDAY

Jeli jeste mionikiem pieszej turystyki, ktry nie przepada za owocarni kupowanymi w sk lepie, to zapewne w trakcie wycieczek z przyjemnoci kosztujesz podw lenych. Wiesz, e n iektre z dzikich owocw, takie jak poziomki i jagody, s nie tylko jadalne, ale rwnie b ardzo smaczne. Na tyle przypominaj odmiany uprawne, e mimo mniejszych rozmiarw atwo je rozpozna. Turyci spoywaj rwnie grzyby. Zbieraj Jednak tylko pewne gatunki, gdy zda bie spraw, e niektre z nich s trujce. Lecz nawet najzagorzalsi mionicy orzechw nie je zikich migdaw, gdy kilka tuzinw ich nasion zawiera wystarczajco duo cyjankw (trucizny wanej przez nazistw w komorach gazowych), by nas umierci.

Lasy s pene niejadalnych rolin. Mimo to wszystkie odmiany uprawne otrzymano z dziki ch gatunkw. W jaki sposb udao si tego dokona? Pytanie to jest szczeglnie intrygujce w dniesieniu do gatunkw, ktrych dzicy przodkowie s trujcy bd niesmaczni (takich jak migd ay), oraz tych rolin, ktrych dzicy krewniacy wygldaj zupenie inaczej ni odmiany uprawn (takich Jak kukurydza). W jaki sposb czowiek jaskiniowy w ogle wpad na pomys udomowi enia rolin i jak tego dokona? li liii STRZELBY, ZARAZKI l MASZYNY 115

Udomowienie rolin to proces, podczas ktrego wiadomie lub niewiadomie zmienia si cechy genetyczne rolin, zwikszajc ich walory uytkowe. Dzi jest on wiadomym dziaaniem prowad onym na podstawie specjalistycznych bada naukowych. Do chwili obecnej naukowcy ot rzymali ju setki rolin uprawnych. Wci prowadz jednak eksperymenty. By stworzy kolejne odmiany hodowlane, siej lub sadz wiele rnych rolin, selekcjonuj najlepsze potomstwo i nastpnie znowu je rozradzaj. W trakcie bada nie tylko korzystaj z wiedzy genetycznej , lecz stosuj rwnie metody inynierii genetycznej, pozwalajce na przenoszenie z roliny na rolin szczeglnie przydatnych genw. Na Uniwersytecie Kalifornijskim w Davis Istnie j dwa odrbne orodki naukowe, jeden zajmujcy si badaniami nad odmianami jabek (Zakad Po mologii), drugi za badajcy winorol i wino (Zakad Enologii).

Jednake pocztki procesu udomawlania rolin sigaj smego tysiclecia p.n.e. Pierwszych rez ltatw z ca pewnoci nie osignito, stosujc metody genetyki molekularnej. Nie istniay t e inne roliny uprawne, ktre dla owych pionierw rolnictwa stanowiyby inspiracj do dals zej selekcji. Tak wic, niezalenie od tego, co czynili, nie mogli wiedzie, e w efekci e otrzymaj smaczne poywienie.

W jaki wic sposb pierwsi rolnicy udomowili roliny? Jak mogli przeksztaci trujce migday w odmiany jadalne, nie wiedzc, co robi? Jakich zmian dokonali w dzikich gatunkach, poza zwikszeniem ich rozmiarw lub zmniejszeniem szkodliwoci? Udomowienie nawet naj bardziej przydatnych rolin nastpowao w rnym czasie: na przykad groch zaczto uprawia p d smym tysicleciem p.n.e., oliwki - okoo czwartego tysiclecia p.n.e., truskawki - do piero w redniowieczu, a pka (owoc orzesznika) - po 1846 roku. Wiele dzikich rolin, k trych owoce smakuj milionom ludzi, takich jak dby rodzce jadalne odzie, nawet dzi nie ddao si procesowi uszlachetniania. Co sprawia, e pewne roliny s bardziej podatne na u domowienie ni inne? Dlaczego krzewy oliwkowe rodziy owoce ju rolnikom z epoki kamie nnej, a dby nie poddaj si zabiegom najlepszych wspczesnych agronomw? 116 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Zacznijmy od przyjrzenia si procesowi domestykacji z punktu widzenia rolin. Z pers pektywy rolin jestemy jednym z tysicy gatunkw zwierzt, ktre niewiadomie wpywaj na ic wj.

Roliny, podobnie jak zwierzta (w tym ludzie), powinny rozmieszcza swe potomstwo w m iejscach, gdzie moe si ono dobrze rozwija, zapewniajc przetrwanie genom swoich rodzi cw. Rozprzestrzenianie si modych zwierzt nastpuje dziki zdolnoci do chodzenia lub fruw nia. Roliny, nie majc takich moliwoci, musz si sta "autostopowiczami". Niektre gatunk o rozsiewania swych nasion wykorzystuj wiatr lub wod, inne za zwierzta. Ci ostatni p rzedstawiciele flory sprytnie "opakowuj" ziarna w smaczny mikisz, a dojrzao owocw "obw ieszczaj" barw i zapachem. Owoce poykane s przez godne zwierzta, ktre nastpnie odchod b odlatuj i gdzie daleko od rodzicielskiego drzewa wypluwaj nasiona albo je wydalaj wraz z kaem. Nasiona przemierzaj w ten sposb czasem tysice kilometrw.

Zaskakujce moe si wyda to, e nasiona nie poddaj si procesowi trawienia w przewodzie po armowym i po wydaleniu ich przez zwierz kiekuj na odchodach. O tym, e tak si dzieje, moe si przekona kady, kogo nie brzydzi widok kau. Nasiona wielu dzikich gatunkw przed wykiekowaniem wrcz musz przej przez przewd pokarmowy zwierzt. Na przykad Jeden z afry ich gatunkw melona jest do tego stopnia zaadaptowany, aby ywiy si nim protele, zwier zta przypominajce hieny, e wikszo okazw tej roliny porasta miejsca, w ktrych wyprn saki.

Aby przyjrze si sposobom przywabiania zwierzt przez rolinnych autostopowiczw, rozwamy przykad poziomki. Dopki jej nasiona nie stan si gotowe do rozsiania, otaczajcy je miki sz pozostaje zielony, kwany i twardy. Kiedy jednak nasionka wreszcie dojrzej, pozi omki przybieraj czerwon barw i staj si sodkie i mikkie. Zmiana ubarwienia zwraca uwag akw, takich Jak drozdy. Zrywaj one dojrzae owoce, a nastpnie po odlocie wypluwaj nasi ona lub pozbywaj si ich wraz z kaem. PRZEPIS NA MIGDAY 117

Rzecz jasna, poziomki nie przywabiaj drozdw wiadomie. Rwnie drozdy nie s nastawione na transportowanie nasion tych rolin. Sposb rozmnaania si poziomek to rezultat dziaania doboru naturalnego. Im bardziej zielone i kwane s ich mode owoce, tym mniej ptakw j e zjada, niszczc niedojrzae nasiona; im za s sodsze i czerwiesze, tym wicej drozdw do ch przylatuje i rozsiewa nasiona. Bardzo wiele rolin wytwarza owoce, ktre s zjadane i przenoszone przez konkretne gat unki zwierzt. Poziomki rozsiewane s przez ptaki, odzie przez wiewirki, mango przez nie toperze, a niektre gatunki turzyc przez mrwki. Procesy te mieszcz si w podanej wyej d efinicji udomawiania. Wi si bowiem z modyfikacj cech genetycznych rolin. W wyniku mody fikacji roliny staj si bardziej atrakcyjne dla zjadajcych je zwierzt. Jednake nikt zap ewne nie okreliby procesw ewolucyjnych mianem udomowienia. Ptaki, nietoperze i inni konsumenci nie speniaj wszystkich wymogw przedstawionych w definicji: nie hoduj roli n celowo. Zachcanie ludzi przez roliny do spoywania ich owocw i rozsiewania nasion m ona okreli jako wczesne stadia niewiadomie dokonywanej selekcji rolin uprawnych. Nie bya to jednak celowa hodowla. Jest prawdopodobne, i miejsca, w ktrych wyprniali si lud zie, stay si poletkiem dowiadczalnym dla prekursorw ogrodnictwa.

Latryny byy jednym z wielu miejsc, gdzie mimowolnie zasiewalimy dzikie roliny. Pona dto cz nasion gubilimy podczas zbioru oraz w drodze do domostw lub obok nich. Cz owoc sua si (lecz nasiona zachowyway ywotno) i nie-napoczta trafiaa na mietnik. Nasiona t wek s niewielkie w stosunku do mikiszu, wic trudno byo unikn ich poknicia. Nasiona ni ych rolin s jednak na tyle due, e wypluwalimy je. Tak oto mietniska oraz latryny stay i pierwszymi laboratoriami badawczymi rolnictwa. Niemal wszystkie nasiona, ktre trafiay do "laboratoriw", naleay tylko do pewnych prze dstawicieli gatunkw jadalnych - tych, ktre z takiego czy innego powodu lubilimy spoy wa. Jeli sam zrywae poziomki, wiesz, jak wybiera najsmaczniej118 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY PRZEPIS NA MIGDAY . 119

sze z nich i jak znajdowa najobficiej obsypane nimi krzaczki. Kiedy pierwsi rolni cy rozpoczli celow upraw tych rolin, z ca pewnoci siali nasiona otrzymane z wybranych zez siebie owocw. Nie rozumieli jednak praw genetycznych, zgodnie z ktrymi z nasio n znajdujcych si w duych owocach najczciej wyrastaj roliny wytwarzajce jeszcze wiksz ce.

Kiedy w parny dzie przedzierasz si w chmurze komarw przez ciernisty gszcz, nie robis z tego dla pierwszego lepszego krzaczka poziomek. Zawsze wpierw rozwaasz, nawet j eli czynisz to niewiadomie, czy roliny w ogle s warte fatygi i ktry z krzaczkw wyglda jbardziej obiecujco. Czym si wwczas kierujesz?

Jednym z kryteriw wyboru jest wielko owocw. Wolisz due poziomki. Dla drobnych nie war to si naraa na oparzenia soneczne i ugryzienia komarw. W ten sposb cho czciowo tuma rzyczyny, dla ktrych wiele rolin uprawnych produkuje znacznie wiksze owoce ni ich dz icy przodkowie. Bardzo dobrze wiemy, e truskawki l Jagody kupowane w supermarkeci e maj w porwnaniu ze swymi dzikimi odpowiednikami gigantyczne rozmiary. Tak ogromn e rnice powstay dopiero w cigu ostatnich wiekw.

Pewne dysproporcje wielkoci pojawiy si ju u zarania rolnictwa. Wwczas to, na skutek p rowadzonej przez czowieka selekcji, strki uprawnego grochu stay si dziesiciokrotnie c isze ni strki dzikiego gatunku. Koczownicy zrywali je przez tysice lat, tak jak my zb ieramy dzi lene jagody, zanim selektywny zbir i siew najwikszych i najpikniejszych rol in - czyli to, co obecnie nazywamy hodowl - automatycznie zacz sprzyja zwikszaniu z p okolenia na pokolenie przecitnej wielkoci strkw. Podobnie byo z jabkami. Te kupowane d zi w sklepie maj zwykle troch mniej ni 10 centymetrw rednicy - owoce dzikich gatunkw m er co najwyej 3 centymetry. Najstarsze kolby kukurydzy osigay zaledwie 1,5 centymetra

dugoci. Okoo 1500 roku n. e. meksykascy rolnicy zbierali ju jednak kolby ponad pitnas tocentymetrowej dugoci, kaczany za niektrych ze wspczesnych odmian licz nawet 45 centy etrw.

Inn oczywist rnic midzy rolinami uprawnymi a wieloma z ich dzikich przodkw jest gorzk mak tych ostatnich. Cz z nich ma nawet waciwoci trujce. Roliny nabyy te cechy w proc ewolucji, aby odstrasza potencjalnych konsumentw. Dobr naturalny oddziaywa na nasiona w odwrotnym kierunku ni na owoce. Owoce rolin rozsiewajcych si z pomoc zwierzt s smac ne. Jednak znajdujce si w nich nasiona powinny by niejadalne. W przeciwnym razie ta ke one zostayby przeute i nie wykiekowayby.

Rnice midzy dzikimi migdaami a odmianami udomowionymi s znaczce. Pierwsze z nich s nie wykle gorzkie. Wikszo dzikich nasion zawiera bowiem amygdalin - zwizek chemiczny wywou jcy intensywne odczucie goryczy. Jego produktem rozpadu s - o czym ju wspomniaem - t rujce cyjanki. Kady, kto zignoruje ostrzeenie w postaci goryczy i zrobi sobie przeks k z dzikich migdaw, umrze. Jeli wic pocztkowy etap niewiadomego udomowienia polega na omadzeniu nasion w celach konsumpcyjnych, jake mg on zosta osignity w przypadku migda

Okazuje si, e w jednym z genw niektrych migdaowcw zachodzi mutacja, w ktrej wyniku ro y nie produkuj gorzkiej amygdalmy. W warunkach naturalnych drzewa te wymieraj, nie pozostawiajc potomstwa, poniewa wszystkie ich nasiona s zjadane przez ptaki. Jest prawdopodobne, i ciekawskie lub po prostu godne dzieci pierwszych rolnikw, poywiajce si podami dzikiej rolinnoci znajdujcej si w pobliu ludzkich osiedli, prboway migda odnalazy miejsca, gdzie rosy drzewa rodzce smaczne owoce. (W ten sam sposb wspczeni e ropejscy chopi odrniaj rzadko wystpujce okazy dbw, ktrych odzie maj sodki smak, zkich owocach). Pradawni rolnicy z pewnoci zaczynali upraw od tych jadalnych migdaw. Najpierw siali je mimowolnie na swoich mietniskach, a pniej -celowo w sadach. Dzikie migday odnaleziono na terenie Grecji w wykopaliskach archeologicznych sprz ed smego tysiclecia p.n.e. Roliny te zostay udomowione we wschodniej czci basenu Morza 120 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY PRZEPIS NA MIGDAY 121

rdziemnego przed trzecim tysicleciem p. n. e. Ich nasiona znaleziono w grobowcu egi pskiego faraona Tutenchamona, ktry zmar okoo 1325 roku p.n.e. Egipcjanie zoyli Je tam wraz z innymi rodzajami pokarmu, by wadca mg si nimi poywia w czasie pomiertnej egzys encji. Inne roliny uprawne, ktrych dziko rosncy przodkowie mieli gorzki smak lub tr ujce waciwoci, to fasola limeska, arbuz, ziemniak, bakaan i kapusta. Nieliczne okazy r dzce sodkie owoce najwyraniej musiay wykiekowa wok latryn pradawnych koczownikw.

Dokonujc selekcji dzikich rolin, owcy-zbieracze kierowali si przede wszystkim wielkoc i i smakiem owocw, lecz uwzgldniali rwnie takie cechy, jak: misisto, liczba pestek, d n oraz olelsto nasion. Dzikie dynie l melony nie wytwarzaj mikiszu otaczajcego pestki lub produkuj go bardzo mao. Jednak pierwsi rolnicy wybierali te z nich, ktre miay n ajwicej mikkich czci. Podobnie byo z bananami. Od dawna selekcjonowano je tak, by skad ay si wycznie z mikiszu. Dokonania pradawnych rolnikw zachciy wspczesnych agronomw a prb wyhodowania bezpest-kowych pomaraczy, grejpfrutw i arbuzw. Otrzymanie takich o dmian dowodzi, i prowadzona przez czowieka selekcja moe cakowicie zmieni pierwotn funk cj owocu, ktry w warunkach naturalnych jest wehikuem do transportowania nasion.

Ju od zamierzchych czasw selekcji wielu gatunkw rolin dokonywano pod ktem zawartoci su stancji oleistych w owocach i nasionach. Oliwki byy jednym spord drzew najwczeniej u domowionych w basenie Morza rdziemnego. Otrzymywano z nich oliw ju okoo czwartego tys iclecia p.n.e. W porwnaniu z dzikimi oliwkami odmiany uprawne s nie tylko wiksze, al e take bogatsze w tuszcze. Innymi rolinami, ktrych oleiste nasiona wyselekcjonowano Ju w staroytnoci, byy: sezam, gorczyca, mak i len. Wspczeni agro-nomowie uczynili to s mo ze sonecznikiem, krokoszem barwierskim i bawen.

Selekcj baweny przeprowadzano pocztkowo pod ktem zawartoci wkien uywanych do przdzen anin, a dopiero pniej zwrcono uwag na oleisto nasion. Wkna baweny

(take zwane bawen) wystpuj w postaci woskw okrywajcych nasiona. Celem zabiegw hodowl , dokonywanych przez pradawnych rolnikw obu Ameryk i Starego wiata niezalenie od si ebie na rnych gatunkach baweny, byo wyduenie owych woskw. Z kolei wkna lnu i konopi nnych rolin bdcych w staroytnoci surowcem do produkcji tkanin, otrzymuje si z odyg. Se ekcji tych rolin dokonywano w taki sposb, by ich odygi byy jak najdusze i proste. Poto cznie uwaa si, e roliny uprawiano przede wszystkim w celach spoywczych, a jednak to wa ie niejadalny len naley do gatunkw naj dawniej udomowionych (okoo sidmego tysiclecia p.n.e.). Wytwarzane z niego ptno pozostawao najwaniejszym produktem tekstylnym w Eur opie a do rewolucji przemysowej. Wwczas to ustpio miejsca bawenie i wyrobom syntetyczn ym.

Wszystkie omwione dotychczas zmiany, powstae w trakcie selekcji rolin, dotycz cech, ktre atwo byo dostrzec, na przykad wielkoci owocw, ich smaku, misistoci, dugoci w zawartoci oleju. Zbierajc dorodne okazy, pradawni ludzie niewiadomie przyczynili si do rozprzestrzenienia lepszych form i rozpoczcia procesu udomowienia.

W odmianach uprawnych zmieniono take inne waciwoci. Modyfikacje, majce czworaki chara kter, nie wizay si z wyborami dokonywanymi przez zbieraczy owocw. Zbieracze powodowa li je albo eksploatujc jedynie atwo dostpne roliny, albo zmieniajc warunki oddziaujcej na nie selekcji.

Pierwszy rodzaj tych zmian wie si z istnieniem naturalnych mechanizmw rozsiewania na sion. Wiele rolin, dziki specjalnym przystosowaniom, potrafi rozrzuca nasiona (ich zbir jest wwczas znacznie utrudniony). Pocztkowo ludzie zbierali jedynie nasiona zm utowanych rolin, ktre nie miay takich mechanizmw. One wanie byy przodkami odmian upraw ych. Do rolin takich naley groch. Jego ziarna s zamknite w strku. By wykiekowa w warunkach aturalnych, musz si z niego wydosta. Dzieje si tak dziki istnieniu genu powodujcego ro zerwanie strka i rozrzucenie nasion. Czasem jed122 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY PRZEPIS NA MIGDAY 123

nak pojawiaj si roliny bdce nosicielami mutacji, ktra hamuje rozpad strka. W rodowisk aturalnym zmutowany groch szybko ginie. Obumieraj bowiem uwizione w strku ziarna. J edynie osobniki o pkajcych strkach mog przekaza swe geny nastpnemu pokoleniu, ale tylk o strki zmutowa-nego grochu nadaj si do zbioru. Selekcja owych mutantw rozpocza si w m mencie gdy ludzie zaczli przynosi dziki groch do domostw i tam go spoywa. W ten sam sposb wyselekcjonowano uprawne odmiany soczewicy, lnu i maku.

Ziarna dzikich gatunkw pszenicy i jczmienia s umieszczone na szczycie dba, w kosie, kt samoistnie otwiera si, rozrzucajc nasiona po powierzchni gleby. Proces rozsiewani a ulega jednak zahamowaniu pod wpywem mutacji w pojedynczym genie. Wystpienie muta cji w warunkach naturalnych pociga za sob zgubne skutki. Nasiona takiej roliny pozo staj zawieszone nad powierzchni ziemi, nie mog wic wykiekowa i zakorzeni si. Zmutowan asiona okazay si natomiast szczeglnie przydatne do uprawy. A do niw czekay bowiem zamk nite w kosach. Nastpnie z wysianych nasion wyrastay zboa, z ktrych znw atwo byo zebr no. Pord nich znajdoway si niezmutowane okazy, ktrych nasiona wczenie opaday na ziemi o uniemoliwiao ich zbir. Wybierajc i siejc ziarna zmutowanych zb, rolnicy odwrcili ki nek naturalnej selekcji: gen pierwotnie decydujcy o przetrwaniu sta si nagle przycz yn wymierania, duo lepiej za zaczo si wie nosicielom zmutowanej formy, ktrych istnie yo dotychczas zagroone. Selekcja niewysiewaj-cych si samoistnie ziaren pszenicy i jcz mienia dokonywana niewiadomie ponad 10 tysicy lat temu staa si prawdopodobnie pierws zym wanym "ulepszeniem" rolin. Daa ona pocztek kulturze rolnej yznego Pksiyca.

Drugi rodzaj zmian by jeszcze mniej widoczny dla pradawnych koczownikw. Szybkie i jednoczesne kiekowanie rolin jednorocznych porastajcych obszary o zmiennym klimacie mogoby doprowadzi do ich wyginicia. Istniaoby bowiem zagroenie, e wszystkie siewki ob umr na skutek przymrozku lub suszy, nie pozostawiajc nasion, ktre zapewniyby przetrw anie gatunku. Wiele rolin zwikszyo jednak swoje szans, wyksztacajc w toku ewolucji mec hanizmy powstrzymujce proces kiekowania. Dziki nim cz nasion latami pozostaje w stanie upienia. Proces kiekowania poszczeglnych rolin znacznie rozciga si wic w czasie. Dzi temu, nawet jeli wikszo siewek ulegnie zagadzie pod wpywem niesprzyjajcej pogody, resz a ziaren pozostanie nienaruszona i w odpowiednim czasie rozpocznie wzrost.

Dzikie roliny w rozmaity sposb zwikszay szans na wy-kiekowanie swych nasion. U pewnych odmian wyksztaciy si grube osonki lub upiny otaczajce ziarna. Przystosowanie to wystp je u wielu rolin, w tym ii dzikich przodkw pszenicy, jczmienia, grochu, lnu i sonecz nika. W naturalnych warunkach niemal wszystkie ich nasiona kiekuj, cho nastpuje to w rnym czasie. Rozwamy, co dziao si z nasionami tych rolin w trakcie rozwoju gospodarki rolnej. Pierwsi rolnicy, zapewne na drodze prb l bdw, odkryli, e uzyskuj wysze plony, gdy poprzedzaj zasiewy spulchnianiem i nawadnianiem gleby. Na tak przygotowanych ziemiach pewne nasiona bardzo szybko kiekoway i wyrastay w roliny, ktrych ziarno zbie rano i siano w roku nastpnym. Jednak wiele nasion nie kiekowao rwnie szybko i w zwizk u z tym nie dawao adnych plonw.

Rzadko spotykane zmutowane okazy dzikich gatunkw nie wytwarzay osonek ani innych me chanizmw opniajcych kiekowanie nasion. Wszystkie mutanty natychmiast zaczynay rosn, r ziarna, ktre przenosiy mutacj. Pierwsi rolnicy zapewne nie zauwaali odmiennoci tych rolin. Nie byo to tak atwe, jak rozpoznanie najwikszych poziomek. Jednak powtarzajc c ykl zasiewu, wzrostu, zbioru i ponownego zasiewu, prawdopodobnie mimowolnie wyse lekcjonowali zmutowane okazy. Zmiany w mechanizmie opniania kiekowania zaszy u tych samych rolin, w ktrych przemianie uleg sposb rozsiewania nasion, a wic u pszenicy, jcz mienia, grochu i wielu innych.

Inna grupa zmian, ktrych nie zauwaali pierwsi rolnicy, dotyczya biologii rozmnaania si rolin. Do upraw bardziej przydatne od zwykych rolin s rzadko pojawiajce si zmutowan osobniki produkujce na przykad wiksze lub pozba124 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

wion goryczy nasiona. Jeli jednak mutanty krzyuj si swobodnie z formami normalnymi, t o ich cenne waciwoci staj si mniej wyrane lub zanikaj. Jak pierwszym rolnikom udao .s worzy takie warunki, by te cechy zachowa?

Cechy mutantw s automatycznie utrwalane tylko przez te roliny, ktre wytwarzaj swoje k opie. Dotyczy to gatunkw rozmnaajcych si wegetatywnie (z bulw lub korzeni osobnika r odzicielskiego) oraz rolin samopylnych. Jednak w ten sposb rozmnaa si niewielka cz dzi ich rolin. Wikszo to albo gatunki obupciowe, niezdolne do samozapodnienia, krzyujce s dynie z innymi rolinami obupciowymi (mskie komrki rozrodcze jednego z nich zapadniaj e ie organy rozrodcze partnera i odwrotnie), albo rozdzielnopciowe, majce tak jak u ssakw, mskich i eskich reprezentantw. Pierwsze z nich nosz nazw samobezpodnych (samon godnych), drugie za - rozdzielnokwiatowych. Istnienie obu typw rolin byo dla pierwsz ych rolnikw nie lada przeszkod, ktra prawdopodobnie spowodowaaby strat cennych zmutow anych form. Rolnicy nie rozumieliby nawet, dlaczego tak si stao.

Rozwizanie tego problemu przyniosa jeszcze jedna, niewidoczna zmiana. Ot liczne muta cje rolinne dotykaj samego procesu rozrodczego. Niektre ze zmutowanych okazw wydaj ow oce nawet wtedy, gdy nie nastpio zapylenie. W ten sposb powstaj bezpestkowe banany, winogrona, pomaracze i ananasy. Cz mutantw traci samoniezgodno i staje si zdolna do s zapodnienia, czego przykadem jest wiele drzew owocowych, takich jak liwy, grusze, j abonie, morele i winie. Poszczeglne okazy winoroli s albo mskie, albo eskie. Jednak p e zmienione genetycznie osobniki s obupciowe i w zwizku z tym mog si same zapadnia. Dz i tym wszystkim modyfikacjom pradawni rolnicy, nie rozumiejc zasad biologii rozro

du rolin, otrzymywali zarwno mutanty produkujce bezwartociowe, skazane na obumarcie osobniki potomne, jak i odmiany plenne, nadajce si do zasiewu.

Rolnicy selekcjonowali wic roliny nie tylko ze wzgldu na zalety atwe do rozpoznania, takie jak wielko i smak, lecz zwaajc rwnie na cechy mniej oczywiste, zwizane z rozsie PRZEPIS NA MIGDAY 125

waniem nasion, kiekowaniem i biologi rozrodu. W rezultacie poszczeglne gatunki rolin poddawano doborowi w zupenie rnych, czsto przeciwstawnych kierunkach. Niektre roliny (na przykad soneczniki) miay charakteryzowa si duymi nasionami, inne za -jak najmniejs ymi lub w ogle miay by ich pozbawione (na przykad bananowce). Saat selekcjonowano w ce lu uzyskania bujnych lici i niewielu nasion. W trakcie uprawy pszenicy i sonecznik a zwikszano natomiast nasiona kosztem lici, dynie za dobierano tak, by miay jak najw iksze owoce oraz drobne ulistnienie. Szczeglnie interesujce s te przypadki udomowien ia, w ktrych jeden gatunek dzikiej roliny selekcjonowany by wielokierunkowo, w zupen ie rnych celach, co doprowadzio do powstania niepodobnych do siebie odmian. Ju w Bab ilonii sadzono buraki dla smacznych lici (te czci wykorzystuje si w dzisiejszej botw inie), po czym wyhodowano roliny majce jadalne korzenie, a wreszcie, w XVIII wieku , otrzymano odmian o wysokiej zawartoci cukru (buraki cukrowe). Przodek kapusty, k trego upraw rozpoczto ze wzgldu na oleisto nasion, wraz z postpem selekcji poddany zos a jeszcze wikszej transformacji. Zmiany dotyczyy wielkoci lici (wspczesna kapusta bia woska), odyg (kalarepa), pkw (brukselka) i pdw kwiatowych (kalafior i brokuy).

Do tej pory omawialimy te procesy przemiany dzikich rolin w odmiany uprawne, ktre z achodziy w rezultacie zabiegw hodowlanych dokonywanych wiadomie lub niewiadomie prze z rolnikw. Rozpoczynay si one wraz z doborem nasion pewnych okazw danego gatunku. Na siona te przenoszono do ogrodw, a nastpnie co roku przeprowadzano selekcj. Jednake z naczna cz przeksztace tego typu zachodzia bez udziau czowieka. Stworzony przez Darwin ermin "dobr naturalny" odnosi si do wyszej przeywalnoci czci osobnikw danego gatunku ub do osigania przez nie sukcesu rozrodczego.1 Siami selekcyjnymi s w tym wypadku p rocesy zwizane z przeywaniem i rozrodem. Gdy nastpuje zmiana Miar sukcesu rozrodczego jest liczba organizmw potomnych doywajcych momentu, gdy sam e staj si zdolne do rozrodu (przyp. tum.). 126 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

warunkw rodowiskowych, wzrasta przeywalno lub sukces reprodukcyjny tych osobnikw, ktre lepiej dostosowuj si do nowego rodowiska. Efektem jest zmiana o charakterze ewolucy jnym zachodzca w danej populacji. Do klasycznych przykadw dostosowania si do nowych warunkw naley rozwj w XIX wieku melanizmu przemysowego u ciem yjcych na terenie Wielki ej Brytanii. Proces ten wiza si ze wzrostem zanieczyszczenia rodowiska, a polega na z mianie ubarwienia motyli z jasnego na ciemne. Ciemno ubarwione okazy motyli nocn ych, przesiadujc na zabrudzonych sadz drzewach, miay bowiem znacznie wiksze szans na pozostanie niezauwaonymi przez drapiecw ni osobniki jasne.

Podobnie jak rewolucja przemysowa zmienia rodowisko ycia motyli, tak rolnictwo przek sztacio rodowisko ycia rolin. W uprawianym, nawoonym, nawadnianym i odchwasz-czanym og rodzie panuj odmienne warunki wzrostu ni na suchym, jaowym zboczu. Wiele przeksztace, ktre zaszy u rolin poddanych udomowieniu, byo rezultatem zmiany tych warunkw. W ten sposb faworyzowano pewien typ osobnikw. Na przykad gsty zasiew ziarna powodowa powsta nie swoistego wspzawodnictwa. Wiksze ziarna, potrafice wykorzysta sprzyjajce warunki r ozwoju, uzyskiway przewag nad mniejszymi, ktre z kolei lepiej rosy na pozbawionych w ody, nienawoonych zboczach, gdzie zagszczenie nasion byo mniejsze i nie musiay ze so b konkurowa. Ten typ wspzawodnictwa mia ogromny wpyw na pojawienie si w procesie trans ormacji dzikich gatunkw w odmiany uprawne rozmaitych cech, na przykad wikszych nasi on.

Co jest przyczyn zrnicowanej podatnoci rolin na udomowienie? Dlaczego cz gatunkw zac

rawia bardzo dawno temu, inne - dopiero w redniowieczu, podczas gdy jeszcze inne o kazay si niepodatne na wszelkie nasze zabiegi? Wielu przyczyn moemy si domyli, analizu jc kolejno rozpoczynania upraw poszczeglnych gatunkw na terenie yznego Pksiyca. Okazuje si, e dzicy przodkowie najwczeniej (okoo 10 tysicy lat temu) udomowionych na tym obszarze gatunkw, taPRZEPIS NA MIGDAY 127

kich jak pszenica, jczmie i groch, charakteryzowali si wieloma poytecznymi cechami. Roliny te byy Jadalne i daway wysokie plony ju w warunkach naturalnych. Ich uprawa n ie nastrczaa problemw, a zwizane z ni prace sprowadzay si do siewu lub sadzenia. Przed tawiciele tych gatunkw roli bardzo szybko, co pozwalao na przeprowadzenie niw zaledw ie kilka miesicy po zasiewach. Wszystko to miao ogromne znaczenie dla pocztkujcych r olnikw, wci znajdujcych si na granicy midzy koczowniczym a osiadym trybem ycia. Ponad plony uzyskane z pierwszych uprawianych gatunkw rolin mogy by z atwoci przechowywane; upenie inaczej byo w przypadku pniejszych upraw, choby truskawek i saaty. Odmiany hodo wlane w wikszoci byy samopylne. Inaczej mwic, zamiast krzyowa si z innymi, mniej przy nymi dla ludzi rolinami, ich przedstawiciele sami si zapylali, przekazujc potomstwu podane geny w niezmienionej postaci. Wreszcie, przeksztacenie dzikich gatunkw w cen ne odmiany uprawne wymagao Jedynie niewielkiego udoskonalenia genetycznego. W prz ypadku pszenicy dotyczyo to mutacji, ktre warunkoway budow dba ograniczajc wysypywan ziaren oraz budow ziarna umoliwiajc rwnoczesne i szybkie kiekowanie.

Nastpnym etapem rozwoju hodowli rolin byo udomowienie, okoo czwartego tysiclecia p.n. e., pierwszych drzew owocowych i orzechw. Wrd udomowionych gatunkw znalazy si: oliwki, figi, daktylowce, granaty i winorol. Uprawa tych rolin bya duo trudniejsza w porwnan iu z upraw zb i gatunkw strczkowych. Drzewa zaczynay owocowa nie wczeniej ni trzy la zasadzeniu, a na najwiksze zbiory mona byo liczy dopiero po 10 latach. Ich pielgnowa nie wymagao wic osiadego trybu ycia. Najwczeniej uzyskane odmiany drzew owocowych i o rzechowcw okazay si jednak stosunkowo atwe do utrzymania. W przeciwiestwie do pniej ud mowionych gatunkw drzew mogy by odnawiane z sadzonek lub nawet z nasion. Zaleta sad zonkowania polega na tym, e kiedy wyhoduje si jedno plenne drzewo, wszystkie uzysk ane z niego osobniki potomne bd identyczne. 128 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY PRZEPIS NA MIGDAY . 129

Trzeci etap rozwoju hodowli rolin wiza si z udomowieniem takich drzew, jak jabonie, g rusze, liwy l winie. Ich pielgnowanie jest zadaniem znacznie trudniejszym. Rolin tyc h nie mona rozmnaa przez sadzonki, a hodowanie ich z nasion to strata czasu. Zmienn o osobnikw potomnych, uzyskanych nawet od najlepszych drzew, jest bowiem bardzo dua i, co si z tym wie, drzewa potomne czsto produkuj bezwartociowe owoce. Dlatego te gatu ki te trzeba rozmnaa za pomoc skomplikowanej techniki szczepienia, ktra rozwina si w C inach pno po zapocztkowaniu uprawy roli. Szczepienie pozostaje trudnym zajciem, nawe t gdy zna si jego zasady, a zasady te mona odkry Jedynie w trakcie wiadomie dokonywa nych dowiadcze. Koczownik nie moe si nauczy szczepienia drzewek tak. Jak opanowa rozmn aanie innych rolin, ktrych nasiona pozostawia wraz z odchodami w latrynie, a pniej ku swemu zaskoczeniu znajdowa tam pikne owoce.

Kolejny problem zwizany z hodowl wielu pno udomowionych drzew owocowych polega na tym , i ich dzicy przodkowie nie byli samopylni. W warunkach naturalnych roliny te byy wic zapylane przez pyek innych osobnikw tego samego gatunku, rnicych si pod wzgldem g tycznym. W zwizku z tym, aby rozpocz ich upraw, naleao albo wyszukiwa zmutowane drzewa niewymagajce zapylenia krzyowego, albo pogodzi si z hodowl rolin zrnicowanych genetyc e, bd te sadzi osobniki mskie i eskie blisko siebie. Wielo przeszkd spowodowaa, i usze, liwy i winie udomowiono dopiero w epoce staroytnej. Mniej wicej w tym samym ok resie pojawia si jeszcze jedna grupa rolin uprawnych, obejmujca ry, owies, rzep, rzodk iewki, buraki, pory i saat. Mimo i do wyhodowania tych rolin nie trzeba byo duego naka

u pracy, zaczto je uprawia do pno. Stao si tak dlatego, e gatunki te naleay poczt podanych. Pierwotnie uwaano je za chwasty rosnce na polach zasiewanych innymi uprawa mi.

Cho omwiona wyej kolejno udomawiania rolin odnosi si do obszaru yznego Pksiyca, w ch wiata proces ten przebiega podobnie. Wyhodowane na terenie yznego Pksiyca pszenica jczmie nale do rolin zboowych (z rodziny traw), a groch i soczewica - do strczkowych zaliczamy je wraz z fasol do rodziny motylkowatych). Zboa charakteryzuj si bardzo sz ybkim wzrostem, s bogate w wglowodany, a z jednego hektara upraw zboowych mona otrzy ma nawet ton ywnoci. A poowa kalorii zawartych w spoywanych obecnie pokarmach pochodzi ze zb, a pi gatunkw nalecych do rodziny traw mieci si w dwunastce najwaniejszych ro wnych naszego globu. S to: pszenica, kukurydza, ry, jczmie i sorgo. Wikszo zb zawier omiast niewielk ilo biaka. Jego deficyt jest Jednak uzupeniany przez roliny strczkowe, w ktrych biako stanowi okoo 25% masy (38% w przypadku soi). Te dwie grupy upraw dos tarczaj wic cznie wielu skadnikw zrwnowaonej diety.

W tabeli 6. l na nastpnej stronie podsumowuj wpyw, jaki na rozpoczcie produkcji ywnoci miao udomowienie rnych kombinacji lokalnie wystpujcych gatunkw zb i rolin strczkow jbardziej znanymi przykadami takich kombinacji s: wspwystpowanie na obszarze yznego P a pszenicy l jczmienia z grochem i soczewic, uprawa kukurydzy wraz z wieloma gatun kami fasoli w Mezoameryce oraz poczenie w Chinach upraw ryu i prosa z soj i pokrewny mi jej gatunkami rolin motylkowatych. Rzadziej mwi si o afrykaskiej kombinacji sorga , prosa perowego, garbiplata chiskiego l orzeszkw ziemnych oraz o andyjskim poczeniu nie-bdcej zboem komosy ryowej z kilkoma gatunkami fasoli.

Z danych zestawionych w tabeli 6. l wynika, e len udomowiono wczenie nie tylko na obszarze yznego Pksiyca, ale i w innych rejonach wiata. Konopie, cztery gatunki baweny oraz juka i agawa stanowiy rdo wkien do produkcji lin i tkanin w Chinach, Ameryce rodk wej, Indiach, Etiopii, sub-saharyjskiej czci Afryki l Ameryce Poudniowej. Na wielu z tych obszarw do wytwarzania tkanin wykorzystywano rwnie wen. Jedynymi z najwczeniej rozwijajcych si orodkw wytwrstwa ywnoci, w ktrych nie uprawiano adnych rolin wkni wschodnia cz dzisiejszych Stanw Zjednoczonych i Nowa Gwinea. 130 * STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Tabela 6. l. Przykady najwaniejszych grup rolin uprawianych w czasach prehistoryczn ych l w staroytnoci. Obszar yzny Pksiyc Chiny Mezoameryka Andy, Amazonia Rodzaje rolin uprawnych zboa i pozostae trawy roliny strczkowe pszenica paskurka, pszenica samopsza, jczmie wonica ber, proso zwyczajne, ry

kukurydza komosa ryowa, [kukurydza] Afryka Zachodnia sorgo, proso perowe i Sahel ry afrykaski Indie [pszenica, jczmie, ry, sorgo, proso] Etiopia wschodnia cz Stanw Zj ednoczonych Nowa Gwinea

milka abisyska, manneczka kowata [pszenica, jczmie] mozga, jczmie karowaty, rdest, ko a gwkowaa trzcina cukrowa groch zwyczajny, soczewica, ciecierzyca pospolita soja, fasola adzuki, fasola zota fasola zwyczajna, fasola ostrolistna, fasola wielkokwiatowa fasola limeska, fasola zwyczajna, orzeszki ziemne garbiptat chiski, orzeszki ziemne fasolnik egipski, fasola mungo, fasola zota [groch zwyczajny, soczewica] Powysza tabela przedstawia pi podstawowych kategorii rolin zwizanych z pocztkami rolni ctwa, uprawianych w rnych rejonach wiata. W nawiasach kwadratowych umieszczono nazw y rolin, ktre udomowiono na Innych ni wskazane obszarach; nazwy podane bez nawiasw o dnosz si do lokalnie udomowionych gatunkw. Pominito roliny, ktre na danym terenie poja

wiy si lub zyskay na znaczeniu w pniejszych okresach, takie jak banany PRZEPIS NA MIGDAY . 131 Rodzaje rolin uprawnych roliny wkniste roliny bulwiaste i korzeniowe dynie len dynia pimowa konopie [dynia pimowa] bawena zwyczajna jaapa (G. hirsutum),juka, meksykaska agawa bawena peruwiaska maniok, bataty, (G. barbadense] bawena indyjska (G. herbaceumj bawena drzewiasta (G. arboreum), len ziemniaki, szczawik bulwiasty pochrzyn skrzydlaty dynia zwyczajna (C. pepo) i inne dynia olbrzymia (C. mcudmo) i inne arbuz, tykwa ogrek [len] karczoch dynia zwyczajna {C.pepo] ignam, taro

rosnce w Afryce, kukurydza i fasola we wschodniej czci Stanw Zjednoczonych, czy te po chrzyn na Nowej Gwinei. W tabeli pojawiaj si cztery gatunki baweny nalece do rodzaju Gossypium (G.) i pi gatunkw dy z rodzaju Cucurbitd (C.). Zauwamy, e na wikszoci obsza ocztki rolnictwa wi si z upraw zb, rolin strczkowych i wknistych. Uprawy korzenio odegray istotn rol jedynie w kilku regionach. 132 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Obok podobiestw dotyczcych pocztkw wytwarzania ywnoci na poszczeglnych obszarach globu ziemskiego istniao wiele rnic w metodach produkcji pokarmu. W Starym wiecie ziarna r

zucano na ziemi garciami. W ten sposb powstaway uprawy monokulturowe (pola obsiewano pojedynczym gatunkiem). Udomowienie krw, koni i innych duych ssakw pozwolio Europej czykom i Azjatom na zaprzgnicie ich do puga. Zwierzta stay si tam si pocigow. Natom Nowym wiecie nigdy nie wyhodowano zwierzt nadajcych si do pracy na roli. Ziemi spulch niano rcznie, uywajc kijw lub motyk. Ponadto na obszarze Ameryk ziarna nie rozsiewan o garciami, lecz kade zagrzebywano osobno w ziemi. Dlatego te wikszo pl Nowego wiata bya jednogatunkowymi monokulturami. Tamtejsze pola przypominay ogrody pene rnorakich rolin.

Inna rnica w gospodarce rolnej rozmaitych obszarw wie si ze rdami kalorii i wglowod si ju przekonalimy, na wielu terenach kalorie otrzymywano gwnie z ziarna zb. W innych regionach uzyskiwano je rwnie z korzeni i bulw, ktre nie odgryway adnej roli w pradaw nym rolnictwie yznego Pksiyca i Chin. Maniok (czyli kasawa) l bataty stay si podstaw ienia w tropikalnej czci Ameryki Poudniowej, a ziemniaki i szczawik bulwiasty - w A ndach. W Afryce t sam rol odgrywa pochrzyn skrzydlaty, pochodzce za z regionu Oceanu I ndyjskiego ignam (z rodziny pochrzynowatych) i taro stanowiy gwny skadnik diety mies zkacw Azji Poudniowo-Wschodniej i Nowej Gwinei. Ponadto na dwch ostatnich obszarach dodatkowym rdem bogatego w wglowodany poywienia byy owoce gatunkw drzewiastych - banan wca i drzewa chlebowego. Niemal wszystkie z podstawowych obecnie rolin uprawnych hodowano w rnych regionach w iata ju przed powstaniem Imperium Rzymskiego. owcy-zbieracze znakomicie znali si na dzikich rolinach. Wiele wiedzieli rwnie o dzikich zwierztach (informacje na ten tem at znajduj si w rozdziale smym). Dziki tej wiedzy pradawni rolnicy odkryli i udomowi li niemal wszystkie nadajce si do tego celu gatunki. Rzecz jasna, pewne PRZEPIS NA MIGDAY 133

roliny wyhodowano pniej. Dopiero redniowieczni mnisi zaczli uprawia poziomki i maliny, a wspczeni ogrodnicy wci uszlachetniaj roliny uprawne znane Ju w zamierzchych czasa iedawno uzyskano take nastpujce gatunki hodowlane: czarn borwk, urawin i kiwi oraz or zki makadamia, leszczyn amerykask i nerkowca. Jednake tych kilka nowoci nigdy nie dorw na znaczeniem pszenicy, kukurydzy czy te ryowi - rolinom uprawianym od pradawnych c zasw.

Poza tym na licie gatunkw, ktre udao nam si udomowi, wci brakuje wielu dzikich przeds icieli flory. Roliny te stanowiyby cenne rdo poywienia, gdybymy stworzyli ich odmiany odowlane. Najdotkliwsz porak ponielimy, prbujc udomowi dby. odzie byy jednym z p kadnikw diety Indian zamieszkujcych Kaliforni i wschodni cz Stanw Zjednoczonych. W c h nieurodzaju odywiali si nimi rwnie europejscy chopi. odzie maj wysok warto ody owiem duo tuszczu i skrobi. Podobnie jak w wielu innych jadalnych, lecz niesmaczny ch rolinach, w owocach wikszoci dbw wystpuj gorzkie taniny. Ludzie nauczyli sieje usuw stosujc metody podobne do tych, ktre skutkoway w przypadku migdaw i innych rolin zawi erajcych gorzkie zwizki chemiczne. Albo zbierano odzie z rozmaitych drzew, mielono je , a nastpnie poddawano ugowaniu, usuwajc w ten sposb niepodane substancje, albo zrywan o je tylko z nielicznych, zmutowanych dbw charakteryzujcych si nisk zawartoci tanin.

Dlaczego nie udao nam si udomowi drzew bdcych rdem tak cennego pokarmu? Po pierwsze, ne tempo wzrostu dbw wyczerpaoby cierpliwo wikszoci rolnikw. Zboe daje plony ju kil icy po zasiewach; zasadzony migdaowiec zaczyna rodzi po trzech, czterech latach; db natomiast - nie wczeniej ni przed upywem lat dziesiciu. Po drugie, w toku ewolucji o woce tych rolin dostosoway si pod wzgldem smaku i rozmiaru do wymaga wiewirek, ktre ja wszyscy wiemy, chtnie zakopuj odzie, by zje Je pniej. Dby najczciej wyrastaj z ch odzi, o ktrych zapomniay wiewirki. Co roku kada z miliardw wiewirek 134 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

ukrywa setki owocw dbu w rozmaitych miejscach nadajcych si do wykiekowania nasion. W konkurencji z tymi zwierztami my, ludzie, nie mielimy szans na wyselekcjonowanie dbw w taki sposb, by produkoway odzie, ktre by odpowiaday czowiekowi. Prawdopodobnie z t

samych powodw nie udao si udomowi brzz i orzesznikw, ktrych owoce byy powszechnie zb ane przez Europejczykw i Indian. Drzewa te rosn wolno, a w ich owocach gustuj wiewir ki.

Jednak najwaniejsza rnica midzy migdaami a odziami polega na tym, e gorzki smak tych wszych jest efektem dziaania pojedynczego, dominujcego genu, natomiast na smak odzi w pywa wiele genw. Jeli pradawni rolnicy roz-radzali zmutowane, pozbawione goryczy mi gdaowce oraz dby, to zgodnie z prawami genetyki, poowa zebranych przez nich owocw mi gdaowcw nadawaa si do jedzenia, a niemal wszystkie odzie byy gorzkie. Takie rezultaty iechciyby kadego, nawet najcierpliwszego hodowc dbw, choby nauczy si on, jak mona p rzy wiewirki.

Jak wiemy, poziomki i maliny zaczto hodowa do pno. Trzeba byo wpierw pokona konkuruj ludmi drozdy i inne ptaki, ktrym smakoway te owoce. Co prawda ju Rzymianie prbowali u prawia poziomki, jednak przeszkodziy im miliony europejskich drozdw, ktre wszdzie (rwn ie w rzymskich ogrodach) rozsieway poziomkowe nasionka. Dlatego owoce tych rolin po zostaway niewielkie, co odpowiadao drozdom, lecz nie ludziom. Dopiero niedawno, st osujc siatki ochronne i hodowl szklarniow, zdoalimy pokona ptaki i przeksztaci poziom i maliny zgodnie z naszymi wymaganiami. Tak cie od si

oto przekonalimy si, e ogromna rnica w wielkoci poziomek i kupowanych w supermarke truskawek jest tylko jedn z wielu cech odrniajcych dzikich przodkw rolin uprawnych ich potomkw. Pocztkowo odmiennoci te powstaway w nastpstwie naturalnego rnicowania dzikich

2 W poowie XV Ul wieku ze skrzyowania amerykaskiej poziomki wirginijskiej z poziomk chilijsk otrzymano w Europie pierwsze truskawki (przyp. ttum.). PRZEPIS NA MIGDAY 135

populacji. Niektre z cech, na przykad wielko czy smak, pradawni hodowcy dostrzegli b ez trudu. Inne, jak choby mechanizmy rozsiewania nasion czy opniania kiekowania, poz ostay zapewne niezauwaone a do momentu powstania nowoczesnej botaniki. Jednake nieza lenie od kryteriw selekcyjnych, na ktrych wiadomie czy te niewiadomie opierali si pier si ogrodnicy, przeksztacanie dzikich rolin jadalnych w odmiany uprawne byo pocztkowo procesem dokonywanym przez czowieka przypadkowo. Zmiany powstaway na skutek selek cjonowania przez ludzi konkretnych osobnikw oraz wytworzenia si swoistego wspzawodni ctwa midzy rolinami. W konkurencji z osobnikami sprawdzajcymi si w naturalnych siedl iskach wygryway te, ktre dostosoway si do nowych warunkw.

Z tego wanie powodu Darwin nie rozpocz swego znamienitego dziea O powstawaniu, gatunkw od analizy doboru naturalnego. W pierwszym rozdziale opisa natomiast, jak dziki s ztucznej selekcji ludzie udomowili roliny i zwierzta. Zamiast rozwaa kwestie dotyczce ptakw z Galapagos, ktre kojarz si nam dzi z jego nazwiskiem, badacz zastanawia si nad tym, jak rolnikom udao si otrzyma rne odmiany agrestu. Pisa on: "W ksikach ogrodniczy znale mona wyrazy podziwu dla zrcznoci ogrodnikw, ktrzy potrafili otrzyma tak wietne ltaty z tak ubogiego materiau, ale sztuka ta bya bardzo prosta i, jeli chodzi o rez ultat ostateczny, niewiadoma. Polegaa ona na tym, i hodowano zawsze najlepsze tylko odmiany, sadzono ich nasiona, a skoro przypadkiem pojawia si odmiana nieco lepsza , dobierano j do dalszej hodowli i to samo powtarzano dalej".3 Owe zasady doskona lenia odmian poprzez sztuczn selekcj wci su za najlepiej poznany model powstawania gat nkw drog doboru naturalnego. 3 K. Darwin: O powstawaniu gatunkw drog doboru naturalnego. Przeoyli S. Dickstein i J. Nusbaum. PWRiL, Warszawa 1955 (przyp. tum.). ROZDZIA 7 JABKA CZY INDIANIE?

Dowiedzielimy si wanie, w jaki sposb pewne ludy rozpoczy hodowl rolin. Wiemy take, to tryb ycia pierwszych rolnikw i spowodowao, i ich potomkowie odegrali istotn rol w dziejach ludzkoci. Powrmy teraz do zadanych uprzednio pyta. Dlaczego mieszkacy tak yzn ych, rolniczych regionw, jak Kalifornia, Europa, strefa klimatu umiarkowanego Aus tralii i podzwrotnikowa Afryka, nigdy samodzielnie nie nauczyli si metod uprawy r oli? Dlaczego na pewnych terenach rolnictwo powstawao niezalenie wczeniej, a na inn ych pniej?

Narzucaj si dwa przeciwstawne wyjanienia tych kwestii. Istnienie problemw z rozpoczci em uprawy roli tumaczy si albo cechami lokalnych spoecznoci, albo waciwociami miejscow ch dzikich rolin. Z Jednej strony niemal w kadym zasobnym w wod rejonie strefy umia rkowane] lub tropikalnej wystpuje wiele gatunkw nadajcych si do udomowienia. Przyczy n niezdolnoci do rozpoczcia na tych terenach uprawy roli byyby cechy kulturowe tamte jszych spoeczestw. Z drugiej jednak strony przynajmniej niektrzy ludzie spord wszystk ich mieszkacw naszego globu lubili eksperymentowa, co prawdopodobnie prowadzio do ro zpoczcia procesu udomawiania rolin. W tym wypadku jedynie brak odpowledSTRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY 137 nich gatunkw wyjania, dlaczego na czci obszarw nie rozpoczto produkcji ywnoci.

Jak si przekonamy w nastpnym rozdziale, duo atwiej rozwiza podobn zagadk dotyczc ud ia duych ssakw, gdy na wiecie wystpuje znacznie mniej gatunkw zwierzt ni rolin. Istn jedynie okoo 148 gatunkw duych, ldowych rolinoercw lub wszystkoercw stanowicych pot y materia hodowlany. O tym, czy dane zwierz nadaje si do udomowienia, czy te nie, de cyduje niewielka liczba czynnikw. Nietrudno wic przejrze list wszystkich duych ssakw w ystpujcych na interesujcym nas obszarze, by w ten sposb przekona si, czy brak domowego byda na pewnych terenach wiza si z nieobecnoci zdatnych do hodowli dzikich gatunkw, c y te wynika z cech yjcych tam ludzi.

Podobnej metody badawcze] nie da si przyj w przypadku rolin nasiennych ze wzgldu na o gromn liczb a 200 tysicy gatunkw. Dzicy przedstawiciele flory stanowi podstawowy skadn k szaty rolinnej ldw. Z nich wanie wywodz si niemal wszystkie odmiany uprawne. Nie mo mie nadziei nawet na przyjrzenie si wszystkim gatunkom rolin wystpujcym na tak niewi elkim obszarze, jak Kalifornia. Nie bdziemy wic mogli oceni, jaki procent tamtejszy ch gatunkw nadawaby si do udomowienia. Zaraz jednak przekonamy si, jak znale wyjcie z ej sytuacji.

Kiedy syszy si o tym, e na Ziemi wystpuje niezwykle duo rolin nasiennych, pierwsz reak j bywa nastpujcy komentarz: skoro bogactwo gatunkw jest tak ogromne, to z ca pewnoci kadym, dowolnie wybranym obszarze o stosunkowo agodnym klimacie powinno wystpowa wys tarczajco wiele rolin, by wrd nich znale odpowiednich kandydatw na odmiany uprawne.

Jednak po chwili zastanowienia staje si jasne, e wikszo przedstawicieli dzikiej flory z oczywistych powodw nie moe przyda si czowiekowi. Ich wkna s zbyt zdrewniae, a owo i i korzeni nie da si je. Do jedzenia nadaje si tylko kilka tysicy spord owych 200 tys y gatunkw rolin, lecz w grupie tej wystpuje tylko parset rolin, ktre w wikszym 138 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

lub mniejszym stopniu udomowilimy. A l wrd nich wikszo stanowi gatunki uywane jedynie ko kulinarne dodatki, ktrymi nie sposb wyywi rozwijajcej si cywilizacji. Okazuje si, i rawie 80% masy podw rolnych otrzymuje si wspczenie z niecaego tuzina gatunkw. W grupi ej znajduj si pewne uprawy zboowe, takie jak pszenica, kukurydza, ry, jczmie i sorgo, z rolin strczkowych - soja, take roliny bulwiaste i korzeniowe: ziemniaki, maniok i bataty, a ponadto trzcina cukrowa i burak cukrowy, ktre dostarczaj nam cukru, oraz banany - jedyny reprezentant owocw. Uprawy zboowe s rdem ponad poowy wszystkich kalor i spoywanych przez ludzi pod rnymi postaciami. Biorc wic pod uwag to, i niewiele roli prawnych ma dla czowieka istotne znaczenie oraz e wszystkie te roliny udomowiono ty sice lat temu, nie wydaje si ju zaskakujce, e na wielu obszarach wiata nie znaleziono

gatunkw przydatnych dla rolnictwa. W czasach wspczesnych nie udao si udomowi adnej zna zcej roliny. wiadczy to o tym, i nasi przodkowie najprawdopodobniej wyszukali wszyst kie nadajce si do tego celu gatunki.

Nieatwo wyjani, dlaczego niektre dzikie roliny nie podday si udomowieniu. Mowa tu prze e wszystkim o rolinach, ktre uprawiano na pewnych obszarach, a na innych nie potra fiono ich wyhodowa. Daje nam to pewno, e wyselekcjonowanie z nich uytecznych odmian b yo rzeczywicie moliwe, i zmusza do zastanowienia, dlaczego tych samych dzikich gatu nkw nie udomowiono w innych rejonach wiata.

Jednym z takich intrygujcych przypadkw jest afrykaskie sorgo. Gatunek ten udomowion o w strefie Sahelu, nieco na poudnie od Sahary. W stanie dzikim jego zasig geograf iczny rozszerza si jednak a do poudniowej Afryki. Mimo to w tej czci kontynentu afryka kiego do czasw pojawienia si ludw Bantu nie uprawiano ani sorga, ani jakiejkolwiek innej roliny. Mniej wicej dwa tysice lat temu nowi przybysze sprowadzili tu odmiany wyhodowane na obszarach lecych na pnoc od rwnika. Dlaczego jednak mieszkacy poudnia A ryki sami nie udomowili sorga? JABKA CZY INDIANIE? 139

Rwnie zagadkowa jest niezdolno dawnych mieszkacw Europy Zachodniej i Afryki Pnocnej do wyhodowania lnu, ktry naturalnie rs na tych obszarach. Podobnie rzecz si ma z pszeni c paskurk porastajc dzikie siedliska poudniowych Bakanw. Obie roliny znajdoway si ych omiu gatunkw uprawianych na terenie yznego Pksiyca. Mona wic domniemywa, e at si domestyka-cji. Na pozostaych obszarach ich naturalnego wystpowania zaczto je jedn ak sia dopiero gdy ich odmiany uprawne pojawiy si tam wraz z reszt rolin wyhodowanych w poudnio-wo-zachodniej Azji. Dlaczego nie uczyniono tego wczeniej?

Rwnie naturalny zasig geograficzny czterech najwczeniej udomowionych na obszarze yzne go Pksiyca gatunkw owocw wykracza poza wschodni cz basenu Morza rdziemnego. Oliwk a i figi wystpoway na zachd od terenw yznego Pksiyca a po Wochy i Hiszpani oraz A zar wystpowania daktylowcw obejmowa natomiast ca Afryk Pnocn i tereny dzisiejszych p rabskich. Najwyraniej wszystkie cztery gatunki byy szczeglnie podatne na udomowieni e. Dlaczego wic ludy spoza yznego Pksiyca nie zdoay ich wyhodowa? Populacje te rozpo aw drzew i krzeww owocowych dopiero po sprowadzeniu odmian udomowionych na wschd od Morza rdziemnego.

Zastanawiajce s take przypadki nieudomowlonych gatunkw rolin majcych krewniakw, ktryc a innych terenach poddano domestykacji. Roliny, o ktrych mowa, wystpoway na obszarac h, gdzie nigdy samorzutnie nie zaczto wytwarza ywnoci. Na przykad uprawa oliwek, Olea euro-pea, wywodzi si ze wschodniej czci basenu Morza rdziemnego. Okoo 40 innych gatun kw oliwek wystpuje w tropikalnej i poudniowej czci Afryki, poudniowej Azji i wschodnie j Australii. Cho niektre z tych gatunkw to najblisi krewniacy Olea europea, aden z ni ch nigdy nie zosta udomowiony. Podobnie rzecz si ma z dzikimi gatunkami jaboni i wi noroli, ktre wyhodowano na terenie Eurazji. Na obszarze Ameryki Pnocnej ronie wiele s pokrewnionych z nimi 140 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

gatunkw, a niektre z nich w czasach wspczesnych wykorzystywano do krzywek z rolinami e ropejskimi, aby ulep-szy odmiany hodowlane. Dlaczego wic Indianie sami nie zaczli s adzi niewtpliwie przydatnych jaboni i winogron?

Podobne przykady mona by wylicza jeszcze dugo. W przedstawionym wyej rozumowaniu tkwi jednak powany bd. Udomowienie rolin nie polegao bowiem na tym, e ow-cy-zbieracze zacz uprawia pewien gatunek, prowadzc jednoczenie niezmieniony, koczowniczy tryb ycia. A merykaskie jabonie prawdopodobnie dayby pocztek wspaniaym odmianom hodowlanym, pod wa runkiem e Indianie zajliby si sadownictwem i przyjli osiady tryb ycia. Jednake koczown cy nie potrafiliby porzuci owiectwa i zbieractwa na rzecz ycia wiejskiego. Nie zaoyli by sadw, dopki nie dysponowaliby wieloma innymi gatunkami udomowionych rolin i zwie

rzt. Dopiero wwczas osiada egzystencja zwizana z produkcj ywnoci staaby si konkurenc w stosunku do koczownictwa.

W jaki sposb ocenia si przydatno do celw hodowlanych caego zespou gatunkw flory wyst o na danym terytorium? Czy fakt, i Indianie nie otrzymali amerykaskich odmian jabon i, naley wiza z waciwociami rolin czy z cechami ludzi?

By uzyska odpowied na to pytanie, porwnajmy ze sob trzy zupenie rne regiony geograficz e, w ktrych niezalenie udomowiono roliny i zwierzta. Jednym z nich jest yzny Pksiyc. y ju, i stal si on zapewne pierwszym w wiecie orodkiem produkcji ywnoci. Z jego obszar pochodzi wiele najistotniejszych obecnie upraw i niemal wszystkie wane gatunki yw ego inwentarza. W dwch pozostaych regionach - na Nowej Gwinei i we wschodniej czci d zisiejszych Stanw Zjednoczonych - zapocztkowano mao zrnicowan upraw miejscowych rolin tylko jedna z tych rolin odgrywa obecnie istotn rol. Ilo pokarmu pozyskiwana z amery kaskich i nowogwinejskich upraw okazaa si niewystarczajca, aby utrzyma tak szybkie te mpo rozwoju techniki i ksztatowania systemu politycznego, jak na obszarze yznego Pks iyca. JABKA CZY INDIANIE? 141

Ry. 7.1. Obszar yznego Pksiyca obejmuje miejsca wytwarzania ywnoci przed sidmym tysi m p.n.e.

W wietle tego porwnania rodzi si wic nastpne pytanie, czy rolinno i rodowisko tego r u daway jego mieszkacom wyran przewag nad ludami Nowej Gwinei l wschodniej czci dzisie szych Stanw Zjednoczonych.

Ju u zarania dziejw cz obszaru poudniowo-zachod-niej Azji znana pod nazw yznego Pks wana tak ze wzgldu na sierpowaty ksztat znajdujcych si na tym terenie wyyn; por. ry. 7 . l) zacza odgrywa bardzo wan rol. Wydaje si, e to na tym terenie zapocztkowano wiel cesw, w ktrych wyniku powstay miasta, imperia i pismo, a wic wszystko to - dobre l ze - co okrelamy mianem cywilizacji. Pojawienie si owych wytworw cywilizacji stao si mol iwe dziki Istnieniu licznej populacji, magazynowaniu nadwyek ywnoci i moliwoci wykarmi enia ludnoci nierolniczej. Z kolei nie doszoby do tego bez rozpoczcia produkcji ywnoc i opartej na uprawie roli i hodowli zwierzt. Bya to pierwsza z najwaniejszych innow acji cywilizacyjnych, ktre pojawiy 142 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

si na obszarze yznego Pksiyca. Dlatego te prbujc zrozumie mechanizmy tworzenia nowo o wiata, trzeba zmierzy si z pytaniem dotyczcym przyczyn, dla ktrych udomowienie rolin i zwierzt na obszarze yznego Pksiyca dao tym terenom tak ogromn przewag nad innymi nami.

Na szczcie yzny Pksiyc jest pod wzgldem historii rozwoju rolnictwa najdokadniej zbad lobu ziemskiego. Znamy przodkw wikszoci tamtejszych rolin uprawnych. Istnienie blisk iego pokrewiestwa midzy nimi potwierdzono analizami chromosomowymi i genetycznymi. Wiemy rwnie, gdzie wystpoway poszczeglne gatunki. Zidentyfikowano genetyczne zmiany, ktre zachodziy w rolinach w trakcie ich udomawiania. Efekty sukcesywnie nastpujcych zmian genetycznych widoczne s w kolejnych warstwach odkrywek archeologicznych. Ba dajc materia archeologiczny, okrelono rwnie przyblione miejsca i czas udomowienia posz czeglnych gatunkw. Prawd Jest, e i inne regiony, w tym szczeglnie Chiny, bardzo wczeni e stay si orodkami rozwoju hodowli rolin, jednak wczesne rozpoczcie upraw i ich pniejs y rozwj najlepiej analizowa na przykadzie yznego Pksiyca.

Jedn z zalet tego obszaru s warunki klimatyczne. yzny Pksiyc ley w strefie rdziemno j, charakteryzujcej si agodnymi, wilgotnymi zimami oraz dugimi, gorcymi i suchymi lat ami. Klimat jest oczywicie czynnikiem selekcyjnym. Najlepiej rosn tu bowiem gatunk i rolin zdolne do przeycia dugotrwaych okresw suszy i szybkiego wzrostu wraz z nadejci em opadw. Wielu przedstawicieli flory yznego Pksiyca, zwaszcza pewne gatunki zb i ro

rczkowych, odznacza si takimi wanie adaptacjami, co czyni te roliny szczeglnie przydat nymi dla ludzi. S to organizmy jednoroczne, ich zielone czci wysychaj l obumieraj w p orze suchej.

W cigu swego trwajcego niecay rok ycia roliny te osigaj co najwyej wielko niewielki ergi przeznaczaj gwnie na produkcj duych nasion, pozostajcych w stanie upienia w okre suszy i kiekujcych po opadach deszczu. Roliny jednoroczne, w przeciwiestwie do drze w JABKA CZY INDIANIE? 143

i krzeww, zuytkowuj niewiele energii na wytwarzanie niejadalnych, zdrewniaych pdw. Zna czna cz nasion, szczeglnie tych produkowanych przez zboa i gatunki strczkowe, jest jad alna. Sze z tych rolin naley do dwunastu najwaniejszych upraw dzisiejszego wiata. W pr zeciwiestwie do nich, wikszo gatunkw lenych, jakie by moe widzisz ze swego okna, to d wa i krzewy o niejadalnych tkankach, przeznaczajce znacznie mniej energii na wytw arzanie nasion. Rzecz jasna, niektre z drzew rosncych w wilgotnym klimacie rodz due, jadalne owoce, jednake ich nasiona nie s przystosowane do przetrwania dugotrwaej po ry suchej i dlatego nie nadaj si do przechowywania.

Drug zalet yznego Pksiyca bya wielka obfito dzikich przodkw rolin uprawnych i ich duktywno. Tamtejsi owcy-zbleracze najprawdopodobniej doceniali warto tych bogactw nat uralnych. Przeprowadzono badania eksperymentalne, w czasie ktrych botanicy zbiera li ziarno z naturalnych siedlisk rolin zboowych, stosujc przypuszczalne metody noma dw yjcych przed 10 tysicami lat. Wykazano w ten sposb, e owcy-zbieracze gromadzili roc nie do tony ziarna z hektara, a na kad kilokalori wydatkowan przez nich na niwa przyp adao 50 kilokalorii zawartych w poywieniu. Dziki temu, e mieszkacy yznego Pksiyca w czasie mogli zebra ogromne iloci dzikiego zboa i nauczyli si je przechowywa przez res zt roku, niektrzy z nich osiedlili si jeszcze przed rozpoczciem uprawy roli.

Dzikie zboe okazao si na tyle produktywne, e w procesie udomawiania nie trzeba go byo istotnie modyfikowa. W poprzednim rozdziale pisaem o tym, w jaki sposb podstawowe zmiany - zablokowanie naturalnego mechanizmu rozsiewania ziarna i inhibicji kieko wania - automatycznie utrwaliy si, gdy ludzie zaczli uprawia zboe na polach. Dziko ro snce zboa, takie jak pszenica l jczmie, s na tyle podobne do odmian uprawnych, e nigdy nie wtpiono, i nale do tych samych gatunkw. Ze wzgldu na podatno na udomowienie, ro jednoroczne produkujce stosunkowo due ziarno stay si pierwszymi lub jednymi z pierws zych odmian hodowla144 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY nych wyselekcjonowanych nie tylko na obszarze yznego Pksiyca, ale take Chin i Sahelu.

Porwnajmy ewolucj pszenicy ze zmianami, ktrym podlegaa kukurydza - najwaniejsza rolina zboowa Nowego wiata. Kwiaty i nasiona jej domniemanego dzikiego przodka, zwanego teosinte, na tyle rni si od kwiatw i nasion odmiany uprawnej, e pochodzenie kukurydzy przez dugi czas byo przedmiotem gwatownych sporw midzy botanikami. Konsumpcyjna warto eosinte nie wywaraby wraenia na ow-cach-zbleraczach: w porwnaniu z dzik pszenic rolina ta wydawaa saby plon, produkowaa duo mniej ziarna ni wyhodowana z niej pniej kukurydza a w dodatku jej ziarna byy otoczone niejadaln, tward okryw. Aby teosinte staa si uyte zn upraw, trzeba byo cakowicie zmieni jej biologi rozrodu. Rolina musiaa zacz zuyt j energii na produkcj ziarna. Naleao take doprowadzi do tego, aby zaniky twarde okrywy nasienne. Archeologowie wci zaarcie dyskutuj nad tym, ile stuleci lub tysicleci trwao na terenie Ameryk uszlachetnianie kukurydzy, w ktrego wyniku jej kolby osigny wielk o kciuka. Jasne jest Jednak, e mino jeszcze par tysicleci, nim kaczany przybray wsp wygld. Kontrast midzy oczywistymi zaletami pszenicy i jczmienia a problemami zwizany mi z uszlachetnianiem teosinte prawdopodobnie leg u podstaw zrnicowania tempa rozwo ju spoeczestw Nowego i Starego wiata.

Trzecim czynnikiem decydujcym o przewadze, ktr dziki rolinnoci zdobyli mieszkacy yzne

Pksiyca, by wysoki odsetek gatunkw obupciowych, czyli takich, ktre zwykle zapylaj si lecz czasami podlegaj rwnie zapyleniu krzyowemu. Wikszo dzikich rolin to, przypomnij organizmy obojnacze, rozmnaajce si dziki zapyleniu krzyowemu, bd rozdzielnopciowe, w gajce do tego celu osobnika pci przeciwnej. Te cechy biologii rozrodu przysparzay p ierwszym rolnikom powanych kopotw. Kiedy tylko udawao im si odszuka plenn, zmutowan r jej potomstwo krzyowao si z innymi osobnikami, tracc w ten sposb podane cechy. Wiksz unkw uprawnych naley do nieJABKA CZY INDIANIE? . 145

wielkiej grupy rolin zdolnych do samozapylenia bd rozmnaajcych si wegetatywnie, z pomi niciem procesu pciowego (na przykad, tworzc odrosty korzeniowe i powielajc w ten sposb rolin macierzyst). Duy udzia gatunkw samopyl-nych we florze yznego Pksiyca niezwy cztkujcym rolnikom. Biologia rozrodu znacznej czci dziko rosncych na tych terenach rol in miaa bowiem bardzo podane dla ludzi cechy.

Roliny samopylne charakteryzoway si jeszcze jedn, przydatn z punktu widzenia rolnikw w iwoci. Czasami podlegay zapyleniu krzyowemu, dziki ktremu powstaway nowe, nadajce si elekcji odmiany. Zapylenie takie nastpowao bardzo rzadko. Bray w nim udzia nie tylko osobniki nalece do tego samego gatunku, lecz take spokrewnione ze sob gatunki. W te n sposb pojawiay si mieszace. Jednym z nich, powstaym na skutek skrzyowania gatunkw sa o-pylnych yznego Pksiyca, jest pszenica zwyczajna, bdca najwaniejsz rolin uprawn ata.

Samopylno charakteryzowaa wszystkie z omiu gatunkw najwczeniej udomowionych na obszarz e yznego Pksiyca. Dodatkow zalet trzech z nich - pszenicy samopszy, pszenicy paskurki jczmienia - bya wysoka zawarto biaka (8-14%). Jego poziom w najwaniejszych rolinach up awnych wschodniej Azji i Nowego wiata, czyli w ryu i kukurydzy, by niszy, co stwarzao na tych obszarach znaczne problemy dietetyczne.

Wymienilimy kilka dobrodziejstw, ktrymi flora yznego Pksiyca obsypaa pierwszych rolni Jednym z nich by wyjtkowo duy odsetek dzikich rolin nadajcych si do udomowienia, innym - klimat rdziemnomorski. Jednak taki sam klimat panuje na znacznych obszarach Poud niowej Europy i pnocno-wschodniej Afryki. Podobne warunki pogodowe wystpuj ponadto w czterech innych rejonach wiata: Kalifornii, Chile, poudniowo-zachodniej Australii i Afryce Poudniowej (ry. 7.2). Mimo to nie mona nawet powiedzie, i obszary te, pod w zgldem osigni we wprowadzaniu produkcji ywnoci, znajduj si w tyle za yznym Pksiy 146 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY JABKA CZY INDIANIE? . 147 Sy. 7.2. wiatowe rozmieszczenie stref klimatu rdziemnomorskiego.

dzime rolnictwo w ogle tam nie powstao. Jakie wic niezwyke cechy wyrniay stref klimat iemnomorskiego zachodniej Eurazji?

Okazuje si, e jej cz, w tym szczeglnie yzny Pksiyc, uzyskaa przewag nad pozosta go klimatu z co najmniej piciu powodw. Po pierwsze, region rdziemnomorski zachodniej Eurazji jest najwikszym z wszystkich obszarw charakteryzujcych si takim klimatem. W zwizku z tym rnorodno wystpujcych tam dzikich gatunkw rolin l zwierzt Jest wiksza sunkowo niewielkich terenach stref rdziemnomorskich poudniowo--zachodniej Australii l Chile. Po drugie, region ten charakteryzuje si najwiksz, sezonow i wieloletni, zmi ennoci klimatyczn. Dziki temu na obszarze yznego Pksiyca w nastpstwie procesw ewol wi si wyjtkowo duy odsetek rolin jednorocznych. Z poczenia tych dwch czynnikw - due wania gatunkowego i znacznego udziau rolin jednorocznych - w strefie klimatu rdziemn omorskiego zachodniej Eurazji powstaa ogromna rnorodno gatunkowa.

Badania przeprowadzone przez geografa Marka Blumlera pokazuj, jak ogromne znaczen ie dla czowieka miao bogactwo szaty rolinnej. Spord tysicy istniejcych na wiecie gatu

dzikich traw Blumler wybra 56 charakteryzujcych si najwikszymi nasionami, co najmnie j dziesi razy ciszymi ni mediana rozkadu mas ziarna. Wybrane przez niego gatunki s wi lit naturalnych "upraw" (por. tabela 7.1). Niemal wszystkie opisane przez Blumler a gatunki s rodzime dla strefy klimatu rdziemnomorskiego lub innych rodowisk, gdzie wystpuje pora sucha. Co wicej, znaczna ich wikszo wystpowaa jedynie na obszarze yzneg iyca lub w pozostaej czci strefy klimatu rdziemnomorskiego zachodniej Eurazji. Tamtejs pocztkujcy rolnicy mogli wybiera spord a 32 z 56 najcenniejszych gatunkw dzikich traw Dwie z najwaniejszych wczesnych rolin uprawnych yznego Pksiyca, jczmie i pszenic klasyfikowano odpowiednio na trzecim i trzynastym miejscu pod wzgldem wielkoci nas ion. Dla kontrastu, w chilijskiej strefie klimatu rdziemnomorskiego znalazy si jedyn ie dwa gatunki z listy Blumlera, w Kalifornii l poudniowej Afryce - po jednym, na tomiast w poludniowo-zachodniej Australii nie byo adnego. Ju to samo ma ogromne zna czenie dla zrozumienia dziejw ludzkoci.

Trzeci zalet yznego Pksiyca jest jego zrnicowanie topograficzne. Wszak wanie w po hodniej Azji znajduje si najniej pooone miejsce na Ziemi - Morze Martwe. Jednak rwnie na tym obszarze, niedaleko Teheranu, rozpocieraj si gry, ktrych najwyszy szczyt liczy blisko 6 tysicy metrw. Tak ogromnym rnicom wysokoci odpowiada wielka rnorodno natura rodowisk, a co za tym idzie, rozmaito dzikich rolin, bdcych prawdopodobnie przodkami odmian uprawnych. Tereny grzyste ssiaduj z agodnie uksztatowanymi nizinami, poprzecin anymi rzekami, terasami zalewowymi i pustyniami, ktre nadaj si do rolnictwa o rozwi nitym systemie irygacyjnym. Strefy klimatu rdziemnomorskiego poudniowo-zachodniej Au stralii i Afryki Poudniowej oraz Europy Zachodniej, w porwnaniu z y148 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Tabela 7.1. wiatowe rozmieszczenie gatunkw traw wlelkonasiennych. Obszar Liczba gatunkw Azja Zachodnia, Europa, Afryka Pnocna strefa Morza rdziemnego Anglia Azja Wschodnia subsaharyjska cz Afryki obie Ameryki Ameryka Pnocna Mezoameryka Ameryka Poudniowa pnocna Australia Liczba cakowita: 33 32 l 6 4 11 4 5 2 2 56 Tabela 12. l z rozprawy doktorskiej Marka Blumlera Sced Weight and Enwon-ment in Mediterranean-type Grasstonds in Califomia and Israel (Masa nasion a rodowisko w rdziemnomorskich zbiorowiskach trawiastych Kalifornii i Izraela: Uniwersytet Kali fornijski, Berkeley 1992) przedstawia dane o 56 cikonasiennych dzikich gatunkach t

raw (z wyczeniem bambusa). Masa ich nasion mieci si w zakresie 10-40 miligramw i Jest okoto 10 razy wiksza ni przecitna masa nasion traw. Owe 56 gatunkw stanowi mniej ni 1% wszystkich gatunkw tych rolin. Tabela wyranie ukazuje, e wystpowanie najcenniejszy ch traw koncentruje si w strefie rdziemnomorskiej zachodniej Eurazji.

znym Pksiycem, cechuj si ma zmiennoci uksztatowania terenu i niewielk liczb rod czych.

Ogromne rnice wysokoci wystpujce na obszarze yznego Pksiyca powodoway rozcignici zonw wegetacyjnych. Roliny pojawiajce si na obszarach wyej pooonych produkoway nasion ieco pniej ni gatunki rosnce niej. Pozwalao to owcom-zbieraczom na przemieszczanie si gr zboczy l gromadzenie ziarna w miar jego dojrzewania. Przeprowadzenie niw w jednym miejscu, w ktrym wszystkie nasiona trzeba zebra jednoczenie, przerastaoby ich siy. R ozpoczcie uprawy roli sprowadzio si po prostu do tego, e pierwsi rolnicy zebrali nas iona zb dziko rosncych JABKA CZY INDIANIE? 149 na zboczach gr i zasiali je w wilgotnych dolinach, gdzie panoway do stae warunki i rol iny nie byy tak uzalenione od opadw deszczu.

Czwarta zaleta yznego Pksiyca wie si z jego ogromn rnorodnoci biologiczn, wyra actwem dzikich protoplastw rolin uprawnych, ale take spor liczb przodkw duych ssakw d wych. Jak si przekonamy, w strefach klimatu rdziemnomorskiego Kalifornii, Chile, pou dniowo-zachodniej Australii i Afryki Poudniowej, w przeciwiestwie do yznego Pksiyca, w stpowao bardzo mao gatunkw zwierzt zdatnych do domestykacji. Cztery gatunki duych ssak Bliskiego Wschodu - kozy, owce, winie i krowy - udomowiono bardzo wczenie, najpra wdopodobniej wczeniej ni jakiekolwiek inne zwierzta, z wyjtkiem psw. S one dzi najwan szymi gatunkami hodowlanymi wiata (por. rozdzia smy). Poszczeglne gatunki wymieniony ch wyej zwierzt wystpoway w rnych czciach yznego Pksiyca. Udomowiono je wic w r wce najprawdopodobniej zaczto hodowa w centrum regionu; kozy - w pooonych wyej, wscho dnich obszarach, czyli w iraskich grach Zagros, bd te w lecym na poudniowy zachd Lew ;

winie - w rodkowej lub pnocnej czci regionu, krowy za -w jego partiach zachodnich, w t m w Anatolii. Cho zasigi wystpowania tych dzikich zwierzt byy rne, yy one na tyle bl siebie, e po udomowieniu ich hodowl bez trudu stopniowo przejmowano, dziki czemu ws zystkie cztery gatunki rozprzestrzeniy si na caym obszarze yznego Pksiyca.

Pocztki rolnictwa yznego Pksiyca wi si z wczesnym udomowieniem omiu gatunkw roli zaoycielskimi, gdy na nich opierao si rolnictwo caego regionu, a by moe i caego wia to zboa, takie jak pszenica samopsza, pszenica paskurka i jczmie, roliny motylkowate - soczewica, groch zwyczajny, ciecierzyca pospolita oraz wyka - a take len. Spord n ich jedynie len i jczmie wystpoway naturalnie poza yznym Pksiycem i Anatoli. Zasig ch gatunkw by bardzo ograniczony. Ciecierzyca pospolita rosa w poudniowo-wschodniej 150 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Turcji, natomiast pszenica samopsza jedynie na terenie yznego Pksiyca. Dziki temu, e n Bliskim Wschodzie wszystkie te gatunki rolin wystpoway naturalnie, rolnictwo mogo s i tam swobodnie rozwija bez koniecznoci oczekiwania na sprowadzenie odmian wyhodowa nych gdzie indziej. Co wicej, udomowienie poza yznym Pksiycem dwch z omiu rolin zao ch byo wrcz niemoliwe, gdy naturalnie wystpoway one tylko na jego obszarze.

Dziki dostpnoci rolin i zwierzt nadajcych si do udomowienia ludy poudniowo-zachodniej ji bardzo wczenie zdobyy zrwnowaony biologicznie zestaw gatunkw. Pozwolio im to na roz poczcie intensywnej produkcji rolnej. Zestaw skada si z trzech zb bdcych gwnym rd czterech rolin strczkowych, zawierajcych 20-25% biaka, oraz czterech gatunkw zwierzt, ktre rwnie dostarczay biaka (ponadto bardzo du zawartoci biaka cechowaa si pszen lnu, z ktrego wyrabiano wkna, a z nasion otrzymywano olej (stanowicy okoo 40% ich ma

sy). W kocu, tysice lat po rozpoczciu udomawlania zwierzt i podjciu produkcji ywnoci, wierzta zaczto take wykorzystywa do orki i transportu oraz do produkcji mleka i weny. W ten sposb roliny uprawne i ywy inwentarz pierwszych rolnikw yznego Pksiyca pozwol na zaspokojenie podstawowych potrzeb, dostarczajc wglowodanw, biaka i tuszczu oraz ma teriau na ubrania i siy pocigowej.

Wczesny rozwj produkcji ywnoci na terenie yznego Pksiyca wiza si ponadto z tym, e szarze koczowniczy tryb ycia w porwnaniu z rolnictwem nie by tak atrakcyjny jak w i nnych regionach, w tym w zachodniej czci basenu Morza rdziemnego. Linia brzegowa poud niowo-zachodniej czci Azji jest bowiem krtka, a przez obszar yznego Pksiyca przepywa o kilka duych rzek. rodowiska wodne tego regionu dostarczay wic jego mieszkacom jedyn ie niewielkich iloci ryb i Jadalnych miczakw. Pradawni owcy z Bliskiego Wschodu czsto polowali na gazele, ktre yy tam niegdy w wielkich stadach. Jednak szybkie zwikszanie si populacji ludzkich spowodowao przetrzebienie tych zwierzt. JABKA CZY INDIANIE? . 151

Wszystko to sprawio, e na obszarze yznego Pksiyca produkcja ywnoci staa si konkure stosunku do owiec-ko-zbierackiego trybu ycia. Pojawienie si staych osad, ktrych miesz kacy yli ze zbiorw dzikich zb, wyprzedzio pocztki wytwarzania poywienia i przygotowa zbiera-czy do rozpoczcia uprawy roli i pasterstwa. W poudniowo-zachodniej Azji prz ejcie od koczownictwa do produkcji ywnoci miao wzgldnie szybki przebieg. Jeszcze w dz iewitym tysicleciu p.n.e. ludzie nie trudnili si rolnictwem, nie hodowali zwierzt i byli cakowicie zaleni od naturalnych rde pokarmu, lecz ju w szstym niektre z tamtejsz spoecznoci opieray si niemal wycznie na uprawach i ywym inwentarzu.

Na obszarze Mezoameryki sytuacja bya zdecydowanie odmienna. yy tam tylko dwa nadajce si do udomowienia gatunki zwierzt (indyk i pies), ktre daway znacznie mniej misa ni k rowy, owce, kozy i winie. Z kolei, o czym pisaem wczeniej, hodowla kukurydzy, podst awowego zboa dla tego regionu, bya zajciem trudnym i nastpowaa powoli. Z tych wanie po odw w Mezoameryce proces udomowienia prawdopodobnie nie rozpocz si wczeniej ni okoo 35 0 roku p.n.e. (datowanie to pozostaje nadal bardzo niepewne). Zapocztkowali go lu dzie wci prowadzcy koczowniczy, owiecko--zbieracki tryb ycia. Stae osady pojawiy si t dopiero okoo 1500 roku p.n.e.

W trakcie omawiania cech yznego Pksiyca, ktre sprawiy, i sta si on orodkiem wczesn ju produkcji ywnoci, nie odwoywaem si do przymiotw tamtejszych ludw. W rzeczy samej ni znam nikogo, kto by powanie rozwaa znaczenie biologicznej konstytucji mieszkacw dla tworzenia potencjau wytwrczego danego regionu. Przekonalimy si natomiast, e rozwj prod ukcji ywnoci na tym obszarze mona przekonywajco wyjani, odwoujc si do cech klimatu, ska, dzikich rolin i zwierzt. Skoro metody produkcji ywnoci tworzone niezalenie na Nowej Gwinei i we wschodniej c zci dzisiejszych Stanw Zjednoczonych byy znacznie mniej efektywne, to czy nie naley t ego kojarzy z cechami ludzi mieszkajcych na tych obszarach? 152 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Zanim zaczniemy si nad t kwesti zastanawia, powinnimy rozway dwa pokrewne zagadnienia wizane z tymi czciami wiata, w ktrych nigdy samorzutnie nie zaczto wytwarza ywnoci b ono to mao skutecznie. Po pierwsze, trzeba odpowiedzie na pytanie, czy miejscowi ow cy-zbieracze i pocztkujcy rolnicy rzeczywicie znali wystpujce w ich rodowisku dzikie g atunki i ich zastosowania, czy moe nie zauwayli po prostu przydatnoci rolin i zwierzt . Po drugie, nawet jeli ich znajomo lokalnej flory i fauny bya wystarczajca, to czy p otrafili wykorzysta te informacje do udomowienia wszystkich nadajcych si do tego ce lu gatunkw? A moe jakie czynniki kulturowe nie pozwalay im tego uczyni?

Odpowiedzi na pierwsze pytanie udziela nam dziedzina nauki zwana etnobiologi, bad ajca wiedz rnych ludw na temat dzikich rolin i zwierzt. Badania koncentruj si na kil tniejcych jeszcze na wiecie spoecznociach owcw-zblera-czy oraz na tych ludach rolniczy

ch, ktre s wci w znacznym stopniu zalene od naturalnych rde pokarmu. Wyniki bada dow czonkowie takich spoecznoci to chodzce encyklopedie wiedzy o rodowisku naturalnym. Po trafi oni nazwa w swym narzeczu ponad tysic gatunkw flory i fauny, opisa biologi kadeg z nich, wskaza miejsca ich wystpowania i okreli ich uyteczno. Wraz ze wzrostem uzale nia czowieka od udomowionych rolin i zwierzt caa ta tradycyjna wiedza stopniowo zani ka. Prowadzi to do tego, e klienci supermarketw nie odrniaj dzikiego gatunku trawy od dzikiej roliny strczkowej.

A oto typowy przykad. Przez ostatnie 33 lata, w czasie prowadzenia bada na Nowej G winei, yem wrd tubylcw powszechnie korzystajcych z dzikich gatunkw flory i fauny. Pewn go dnia, kiedy wraz z moimi wsptowarzyszami z plemienia Fore wracaem do wioski, czon kowie innego plemienia odcili nam drog. Gdy zaczlimy odczuwa gd, jeden z tubylcw przy o obozu wielki plecak wypchany zebranymi przez siebie grzybami, a nastpnie zacz je piec na ogniu. Nareszcie obiad! Lecz nagle opady mnie wtpliwoci, co bdzie, jeli grzyb y oka si trujce. JABKA CZY INDIANIE? . 153

Cierpliwie wyjaniem wic mym towarzyszom, e czytaem o zatruciach grzybami i syszaem, i wet dowiadczeni amerykascy grzybiarze umierali, gdy popenili bd w trakcie rozpoznawani a jadalnych i niejadalnych gatunkw. Zasugerowaem, by mimo godu nie je grzybw, poniewa ie warto podejmowa tak duego ryzyka. Opinia ta spowodowaa wybuch gniewu. Moi towarz ysze kazali mi zamilkn i posucha, co maj mi na ten temat do powiedzenia. Jak mogem po tych wszystkich latach, w czasie ktrych wypytywaem ich o nazwy drzew i ptakw, tak i ch obrazi, podejrzewajc, e nie znaj si na grzybach? Tylko Amerykanin moe by na tyle ni rozgar-nity, by nie odrni grzybw jadalnych od trujcych. Nastpnie wysuchaem wykadu n 29 gatunkw jadalnych grzybw, z ktrych kady mia sw wasn nazw w mowie fore, oraz tego ie naley ich szuka w lesie. Ten pieczony przez nas nazywa si tdnti, rs na drzewach, by przepyszny i, rzecz jasna, jadalny.

Za kadym razem gdy zabieraem ze sob Nowogwinejczykw w odlege czci wyspy, korzystali z adarzajcej si okazji, by porozmawia ze spotkanymi tam ludmi na temat lokalnej flory i fauny. Zbierali roliny, ktre wydaway im si przydatne, a po powrocie do swych wsi p rbowali Je uprawia. Poczynione przeze mnie obserwacje znajduj potwierdzenie w wynik ach bada etnobiologw nad zwyczajami rozmaitych ludw. Jednak wszystkie te ludy albo stosuj jakie metody produkcji ywnoci, albo s spoecznociami owiecko-zbierackimi, ktre o przeksztaciy si ju pod wpywem cywilizacji. Zanim zaczto wytwarza ywno, znajomo unkw bya zapewne jeszcze bardziej szczegowa, gdy zaleao od niej ycie ludzi. Pierwsi r icy stali si wic dziedzicami wiedzy, ktr czowiek gromadzi na przestrzeni dziesitkw ty lat, yjc w bezporedniej bliskoci rodowiska naturalnego. Tote wydaje si niezwykle mao awdopodobne, e ktry z potencjalnie przydatnych w gospodarstwie dzikich gatunkw mg umkn wadze pionierw rolnictwa. Wie si z tym pytanie, czy pradawni owcy-zbieracze i rolnicy w peni wykorzystywali sw w iedz, wybierajc gatunki 154 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY JABKA CZY INDIANIE? 155

nadajce si do hodowli. Odpowiedzi dostarczaj wykopaliska archeologiczne prowadzone na stanowisku znanym Jako Tell Abu Hureyra, na obrzeu syryjskiej doliny Eufratu. Ludzie zamieszkujcy t dolin midzy dziesitym a dziewitym tysicleciem p.n.e., mimo i y staych osadach, wci pozostawali owcami-zbieraczami. Upraw roli rozpoczli dopiero okoo ysica lat pniej. Archeologowie Gordon Hiliman, Susan Colledge i Davld Han-ls znaleli tam due iloci zwglonych czci rolin, bdcych zapewne pozostaociami po dzikich gatunk ry zebranych przez tamtejszych mieszkacw i przyniesionych do wsi. Naukowcy przeana lizowali ponad 700 prbek, z ktrych kada zawieraa przecitnie wicej ni 500 nadajcych si identyfikacji nasion nalecych do ponad 70 gatunkw. Dziki temu okazao si, e mieszkacy dy zgromadzili nieprawdopodobnie rnorodny zestaw rolin, skadajcy si a ze 157 gatunkw,

e wspominajc o tych rolinach, ktrych nie udao si oznaczy ma podstawie zwglonych szczt

Czyby wic owi nierozwani wieniacy zbierali wszystkie roliny i spoywali w domu zarwno t trujce, jak i jadalne? Z ca pewnoci nie byli tak nierozwani. Liczba 157 gatunkw tylko na pozr wiadczy o maej wybirczoci. W zwglonych resztkach nie odnaleziono ladw wielu p dstawicieli rodzimej dzikiej flory. Nasiona przyniesione przez wieniakw podzielono na trzy kategorie. W pierwszej, najwikszej znajduj si roliny nadajce si do bezporedni go spoycia. W drugiej umieszczono gatunki z rodziny motylkowatych i krzyowych, ktre s toksyczne, jednake znajdujce si w nich trujce substancje atwo usun. Trzeci grup eliczne roliny nalece do gatunkw, ktre tradycyjnie stanowiy surowiec do wyrobu barwnik lub lekarstw. Natomiast wiele dzikich rolin, ktre nie znalazy si wrd 157 eksploatowan ych gatunkw, byoby nieprzydatnych bd szkodliwych dla ludzi, wczajc w to wszystkie truj chwasty. Wynika z tego, e owcy-zbieracze yjcy w Tell Abu Hureyra nie marnowali czasu i niepot rzebnie nie naraali si, zrywajc wszystkie napotkane roliny. Najwyraniej znali si na ni ch rwnie dobrze jak wspczeni Nowogwinejczycy i wykorzystywali swoj wiedz do wybierania na jbardziej przydatnych nasion. Prawdopodobnie to wanie one stay si obiektem pierwszyc h etapw niewiadomie dokonywanego udomawlania.

Inny przykad efektywnego wykorzystywania wiedzy etno-biologicznej w czasach pocztkw uprawy roli pochodzi z doliny Jordanu sprzed dziewitego tysiclecia p.n.e. Pierwsz ymi udomowionymi na tym obszarze zboami byy jczmie i pszenica paskurka. Nadal s to naj waniejsze gatunki uprawne wiata. Jednak podobnie Jak w przypadku Tell Abu Hureyra, w dolinie Jordanu musiay rosn setki innych dzikich gatunkw produkujcych nasiona, a z apewne co najmniej sto z nich byo jadalnych i zbierano je ju przed udomowieniem rol in uprawnych. Dlaczego wic to jczmie i pszenic zaczto uprawia najwczeniej? Czy tamtejs pierwsi rolnicy byli botanicznymi ignorantami, ktrzy nie wiedzieli, co czyni? A m oe jednak jczmie i pszenica najlepiej z miejscowych dzikich zb nadaway si do udomowien a?

Odpowiedzi na to pytanie podjli si udzieli dwaj izraelscy naukowcy, Ofer Bar-Yosef i Mordechaj Klslev. Przeanalizowali dzikie trawy wystpujce wspczenie w dolinie. Z dal szych bada wyczyli te z nich, ktre produkuj mae bd niejadalne nasiona. Skoncentrowali na 23 gatunkach wytwarzajcych najsmaczniejsze i najwiksze ziarna. Nie jest niespod ziank, e wrd nich znalazy si pszenica i jczmie.

Co wicej, pozostae 21 gatunkw to roliny nie tak przydatne z punktu widzenia czowieka. Pszenica i jczmie okazay si bezkonkurencyjne pod wieloma wzgldami. Wrd przebadanych 2 rolin ziarna pszenicy s najwiksze, nasiona jczmienia za znajduj si na drugim miejscu od wzgldem wielkoci. Okazao si, i jczmie to jedna z czterech rolin najobficiej wystp w naturalnych zbiorowiskach, podczas gdy pszenica jest rednio liczna. Zaletami jc zmienia s ponadto jego waciwoci genetyczne i budowa morfologiczna. Dziki nim ewolucja podanych cech (omwiono je w poprzednim rozdziale), zwizanych z rozsiewaniem nasion i po156 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

wstrzymywaniem kiekowania, nastpia szybko. Pszenica ma z kolei inne walory. Jest wy dajniejsza ni jczmie, a jej ziarna wyrniaj si wrd zb atwoci oddzielania od plew 21 gatunkw s przede wszystkim niewielkie nasiona. Poza tym wiele z tych rolin ma og raniczony zasig wystpowania, a niektre s rolinami wieloletnimi. Ich udomowienie nastpo waoby wic bardzo powoli.

Pierwsi rolnicy z doliny Jordanu wybrali wic dwie najodpowiedniejsze z 23 najleps zych dostpnych im dzikich traw. Rzecz jasna, w chwili gdy zaczynali je uprawia, ni e mogli przewidzie, e spowoduj ewolucj rozsiewania nasion i ich kiekowania. Jednake wy branie pszenicy l jczmienia jako tych zb, ktre zaczli zbiera, znosi do domostw, a pote

sia, byo zapewne aktem dokonanym wiadomie i opierao si na atwych do okrelenia kryteri ch zwizanych z wielkoci ziarna, jego smakiem l obfitoci wystpowania rolin.

Przykad z doliny Jordanu, podobnie jak ten z Tell Abu Hu-reyra, pokazuje, jak efe ktywnie pierwsi rolnicy spoytkowali szczegow wiedz na temat gatunkw wystpujcych w ota jcym ich rodowisku. Wiedzc o nich znacznie wicej ni wikszo wspczesnych botanikw, r pominliby adnej z uytecznych, nadajcych si do udomowienia dzikich rolin.

Przyjrzyjmy si teraz Nowej Gwinei i wschodniej czci dzisiejszych Stanw Zjednoczonych - dwm rejonom wiata, w ktrych produkcja ywnoci bya rozwinita znacznie sabiej ni na rze yznego Pksiyca. Pozwoli to nam dowiedzie si, co uczynili tamtejsi rolnicy po pojaw eniu si wydajniejszych, wyhodowanych gdzie indziej rolin uprawnych. Jeli okae si, e up rawa tych rolin nie przyja si z powodw kulturowych lub jakichkolwiek innych, suszno n ego dotychczasowego rozumowania stanie si bardzo wtpliwa. Zaczniemy podejrzewa, e z podobnych, kulturowych lub innych, powodw miejscowi rolnicy nie wykorzystali rodz imych gatunkw flory, mimo i nadaway si one prawdopodobnie do udomowienia. Analiza ro zwoju upraw w tych dwch miejscach unaoczni nam rwnie fakt o ogromnym znaczeniu dla historii. JABKA CZY INDIANIE? 157

Pokae mianowicie, e roliny uprawne pochodzce z rnych czci wiata nie byy jednakowo p wne.

Nowa Gwinea Jest drug co do wielkoci (po Grenlandii) wysp wiata. Znajduje si blisko rw nika, nieco na pnoc od Australii. Dziki pooeniu w strefie rwnikowej oraz ogromnemu zr owaniu rodowiskowemu l topograficznemu charakteryzuje j ogromne bogactwo flory i f auny, cho ze wzgldu na to, i jest wysp, nie dorwnuje pod tym wzgldem tropikalnym obsza rom kontynentalnym.1 Na Nowej Gwinei ludzie mieszkali od co najmniej 40 tysicy la t - znacznie duej ni na obszarach obu Ameryk. Wystpowali tu, jeszcze zanim na tereni e Europy Zachodniej pojawili si anatomicznie wspczeni ludzie. Nowogwinejczycy mieli wic do czasu na poznanie miejscowych zwierzt i rolin. Czy mieli te do powodw, by zas a t wiedz do zapocztkowania produkcji ywnoci?

Jak ju wspomniano, rozpoczcie wytwarzania ywnoci zaley od stopnia konkurencyjnoci owie ko-zbierackiego stylu ycia. Na Nowej Gwinei koczownictwo nie dawao a tylu korzyci, b y zniechcio to do rozwijania produkcji ywnoci. Wspczeni nowogwinjscy myliwi dotkliwi zuwaj brak zwierzyny ownej. Najwikszymi zwierztami ldowymi s wacy 50 kilogramw nielo tak kazuar i osigajcy mas 25 kilogramw kangur. Mieszkacy przybrzenych nizin owi ponad sporo ryb i miczakw. Ludzie yjcy na obszarach nizinnych w gbi ldu wci pozostaj owc aczami. Ich egzystencja w duej mierze opiera si na palmach sagowych. Jednak w grach Nowej Gwinei nie ma nikogo, kto prowadziby owlecko-zbieracki tryb ycia. Wszyscy ws pczeni nowogwinjscy grale zajmuj si rolnictwem, a naturalne rda pokarmu traktuj je o uzupenienie diety. Dlatego te udajc si do lasu na polowanie, zabieraj ze sob wyhodow ane w ogrodach warzywa. Zdarza si, e jeli maj nieszcz-

1 Rnorodno biologiczna wysp jest zwykle mniejsza ni kontynentw, co najczciej wie si iczon, w porwnaniu z wielkimi obszarami ldowymi, liczb gatunkw, ktre zdolay je skoloni owa, oraz wikszym tempem wymierania gatunkw wyspowych (przyp. tium.). 158 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

cie przedwczenie wyczerpa te zapasy, mimo doskonaej znajomoci jadalnych gatunkw dzikic h rolin gin mierci godow. Na Nowej Gwinei zapewnienie sobie egzystencji wy-, cznie o wem i zbieractwem jest prawie niemoliwe. Dlatego te wszyscy grale przyjli osiady tryb ycia. Uczynia tak rwnie wikszo ludw mieszkajcych na nizinach. Spora cz dzisiejsz Nowej Gwinei to rolnicy stosujcy zaawansowane metody produkcji ywnoci. Tradycyjni rolnicy przeksztacili rozlege, lesiste wyyny w ogrodzone, osuszone i intensywnie up rawiane poletka, dostarczajce poywienia licznej populacji ludzkiej.

wiadectwa archeologiczne wskazuj, e na Nowej Gwinei upraw roli rozpoczto bardzo wczeni e, okoo sidmego tysiclecia p.n.e. W owym czasie wszystkie okoliczne ldy byy zamieszka ne przez owcw-zbieraczy. Wskazuje to na niezalen domestykacj tamtejszych rolin. Cho ni znaleziono pewnych ladw udomowionych gatunkw pochodzcych z tego okresu, najprawdopo dobniej byy to te same roliny, ktre uprawiano na Nowej Gwinei w chwili przybycia eu ropejskich kolonistw i o ktrych wiadomo, e powstay z lokalnie udomowionych dzikich p rzedstawicieli flory. Przewodzi im najwaniejsza rolina uprawna dzisiejszego wiata trzcina cukrowa - ktrej roczna produkcja niemal dorwnuje pod wzgldem masy cznym plon om dwch nastpnych upraw: pszenicy i kukurydzy. Innymi rolinami uprawnymi o nowogwin ejskim rodowodzie s: grupa bananowcw znanych jako bananowce Australimuso, orzechow iec Canarium indicLim, ogromne taro botne, a ponadto rnorodne trawy o jadalnych odyg ach i korzeniach oraz warzywa zielne. Rwnie drzewo chlebowe i uprawy korzeniowe pochrzyn i zwyczajne taro - prawdopodobnie udomowiono na Nowej Gwinei. Miejsce i ch pochodzenia pozostaje jednak niepewne, gdy dzicy przodkowie tych rolin wystpuj na bardzo duym obszarze, obejmujcym zarwno Now Gwine, jak i Azj Poudniowo-Wschodni. Obe e nie mamy dowodw, ktre pozwoliyby wskaza miejsce ich domestykacji. Tradycyjnie przy jmuje si, e udomowienie nastpio na terenie Azji, lecz dowodzi si take, i dokonaJABKA CZY INDIANIE? 159 no go rwnie niezalenie, by moe nawet wycznie, na Nowej Gwinei.

Okazuje si jednak, e w rodowisku naturalnym tej wyspy brakuje trzech wanych elementw. Po pierwsze, w przeciwiestwie do terenu yznego Pksiyca, Sahelu i Chin nie udomowiono tam ani Jednego gatunku zboa. Skupiajc si na uprawach korzeniowych i pielgnacji drze w, rolnicy Nowej Gwinei dali wyraz tendencji uwidoczniajcej si rwnie w gospodarce ro lnej innych wilgotnych obszarw tropikalnych, na przykad Amazonii, tropikalnej czci A fryki Zachodniej i Azji Poudniowo-Wschodniej. Mieszkacy tych regionw zdoali jednak w yhodowa co najmniej dwie roliny zboowe - azjatycki ry i rolin uprawn znan jako zawic a, produkujc ogromnych rozmiarw ziarno. Najbardziej prawdopodobn przyczyn braku upraw zboowych na Nowej Gwinei Jest ograniczona ilo wyjciowego materiau hodowlanego. Nie w ystpuje tam aden z 56 gatunkw dzikich traw wytwarzajcych due nasiona.

Po drugie, na Nowej Gwinei nie ma adnych duych ssakw nadajcych si do udomowienia. Jed ynymi zwierztami domowymi wystpujcymi obecnie na wyspie s winie, kury i psy, ktre w ci u ostatnich kilku tysicy lat zostay sprowadzone przez Indonezj z poudniowo-wschodnie j Azji. Mieszkacy nowogwinejskich nizin otrzymuj wystarczajce iloci biaka z odawianych ryb. Protein brakuje jednak gralom uprawiajcym ziemi, gdy taro l sodkie ziemniaki, bd e dla nich gwnym rdem kalorii, s bardzo ubogie w biako. Taro, na przykad, zawiera zal ie 1% biaka, czyli znacznie mniej ni uskany ry, nie mwic o uprawianych na obszarze yzn go Pksiyca zboach (skadajcych si w 8-14% z biaka) i rolinach strczkowych (w ktryc owi 20-25% masy). Dzieci yjce na wyynach Nowej Gwinei maj charakterystycznie wzdte brzuchy. Jest to sku tek odywiania si objtociowym, ubogim w biako pokarmem. Modzi i starzy Nowo-gwinejczycy zwyczajowo zjadaj myszy, pajki, aby i inne mae stworzenia, ktrymi gardz ludzie majcy ostp do du160 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

ych zwierzt domowych lub grubej zwierzyny ownej. Najprawdopodobniej niedobr biaka w d iecie tradycyjnych spoeczestw gralskich Nowej Gwinei jest take nadrzdn przyczyn rozpow zechnienia tam kanibalizmu.

Dawniej podstawowe dla Nowej Gwinei uprawy korzeniowe dostarczay nie tylko zbyt m ao biaka, lecz i nie do energii. Gatunki te nie rosy bowiem dobrze na terenach pooonyc wysoko nad poziomem morza, gdzie dzi yje wielu Nowogwi-nejczykw. Jednake kilka wiekw temu na wyspie pojawi si batat - uprawa korzeniowa pochodzca z Ameryki, ktra na Now

Gwine dotara z Filipin, a tam pojawia si dziki Hiszpanom. W przeciwiestwie do taro i i nnych pielgnowanych zapewne znacznie wczeniej rolin korzeniowych bataty mog by uprawi ane wysoko w grach, rosn znacznie szybciej i przy mniejszym nakadzie pracy daj wiksze plony z hektara. Rezultatem ich wprowadzenia staa si eksplozja demograficzna popu lacji yjcych na wyynach. Wynika z tego, e cho mieszkacy obszarw wyynnych zajmowali si nictwem wiele tysicy lat przed rozpoczciem uprawy batatw, maa wydajno wczesnych odmian rolin wpywaa na ograniczenie liczebnoci populacji i zmniejszaa moliwo osiedlania si okich partiach wyyn.

Porwnanie sytuacji na Nowej Gwinei z sytuacj na obszarze yznego Pksiyca okazuje si ba o pouczajce. Podobnie Jak euroazjatyccy owcy-zbieracze, rwnie pierwotne ludy nowogwi nejskie same nauczyy si produkowa ywno. Wydajno ich upraw bya jednak mniejsza z powo aku odpowiednich do udomowienia, wartociowych gatunkw zb, rolin strczkowych i zwierzt odowlanych. Konsekwencj tego stanu rzeczy byo wystpowanie na wyynach niedoborw biaka o raz ograniczenie moliwoci uprawiania tam rolin. Nowogwinejczycy znaj si na miejscowyc h dzikich rolinach i zwierztach co najmniej tak dobrze, jak wszystkie inne ludy yjce w podobnych warunkach. Moemy si wic spodziewa, e odkryliby oni l prbowali udomowi nad jce si do dome-stykacji gatunki flory. Jak pokazuje przykad batatw, potrafili doceni i z powodzeniem uprawia nowe, uyteczne roliny. JABKA CZY INDIANIE? . 161

Ten sam wniosek mona wycign na podstawie obserwacji wspczesnych plemion Nowej Gwinei. Te z nich, ktre maj dostp do sprowadzonych upraw i zwierzt domowych (lub uwarunkowan kulturowo gotowo ich zaadaptowania), zdobywaj nowe tereny, wypierajc spoecznoci, ktre akich moliwoci nie maj. Wynika z tego, i ograniczony rozwj lokalnej produkcji ywnoci n e ma nic wsplnego z charakterem ludzi yjcych na Nowej Gwinei i jest cakowicie uwarun kowany rodowiskiem, w ktrym yj.

Nastpny przykad ograniczenia rozwoju lokalnego rolnictwa przez skad gatunkowy miejs cowej flory dotyczy wschodniej czci Stanw Zjednoczonych. Tu rwnie, podobnie jak na No wej Gwinei, udomowiono dzikie roliny. Pocztki hodowli rolin na tych terenach poznan o jednak znacznie lepiej ni pocztki analogicznego procesu na Nowej Gwinei. Zidenty fikowano wszystkie najwczeniej uprawiane amerykaskie gatunki. Wiadomo, kiedy nastpio udomowienie i w jakiej kolejnoci zaczto hodowa roliny. Na dugo przed sprowadzeniem o bcych gatunkw uprawnych rdzenni mieszkacy Ameryk osiedlili si w dolinach rzek i, wy korzystujc lokalne odmiany, zaczli rozwija intensywn produkcj ywnoci. Mogli wic wykor ta najbardziej obiecujce dzikie roliny. Ktre z nich zaczli uprawia i czy ich zalety mo a porwna z zaoycielskimi uprawami yznego Pksiyca?

Wiadomo, e pocztki hodowli rolin na obszarze wschodniej czci Stanw Zjednoczonych s zwi ne z czterema gatunkami udomowionymi w okresie midzy 2500 a 1500 rokiem p.n.e. Ja k wida, ich domestykacja nastpia 6 tysicy lat po tym, jak na terenach yznego Pksiyca cztkowano siew pszenicy i jczmienia. Jednym z zaoycielskich gatunkw bya miejscowa dyni a, z ktrej wyrabiano niewielkie naczynia, przy okazji wykorzystujc Jej smaczne pes tki. Pozostae trzy roliny hodowano wycznie ze wzgldu na Jadalne nasiona. Byy to: sonec nik, krewniak stokrotki o aciskiej nazwie Iva ciiiata (ang.: sumpwee i daleki krewn y szpinaku - komosa.

Jednake te cztery gatunki, dostarczajce jadalnych nasion i owocw, ktre posuyy jako nac ynia, nie wystarczyy, aby 162 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY zapocztkowa proces produkcji ywnoci. Przez ponad dwa tysice lat stanowiy one Jedynie u zupenienie diety tubylcw, ktrzy zdobywali poywienie w naturalnym rodowisku. Odywiali s i dzikimi ssakami i ptakami wodnymi, rybami, miczakami i orzechami. Dopiero midzy 5 00 a 200 rokiem p.n.e., po tym, jak zaczli hodowa trzy dodatkowe gatunki - rdest, mo-zg i Jczmie karowaty - pody rolne stay si podstawowym elementem ich diety.

Siedem wymienionych wyej gatunkw zyskaoby uznanie wspczesnych dietetykw. W kadym z nic znajduje si wicej biaka (od 17 do 32%) ni w pszenicy (8-14%), kukurydzy (9%) czy w jczmieniu lub biaym ryu, gdzie jest go bardzo mao. Ponadto sonecznik i Iva ciiiata s n iezwykle bogate w olej, ktry stanowi 45-47% ich masy. Szczeglnie Iva ciiiata ze sw ymi 32% biaka i 45% substancji oleistych mogaby speni wszelkie marzenia dietetykw. Dl aczego wic te cenne roliny nie stanowi obecnie podstawy naszego wyywienia?

Niestety, mimo swych dietetycznych zalet, wikszo upraw pochodzcych ze wschodu Stanw Z jednoczonych ma take powane wady. Komosa, rdest, jczmie karowaty i mozga produkuj mae asiona. Ich objto jest dziesiciokrotnie mniejsza ni objto ziaren pszenicy l jczmieni gorsza, pyek wlatropylnej lua ciiiata moe wywoywa katar sienny u ludzi, ktrzy przeby waj niedaleko anw tego gatunku. Jeli wszystko to nie ostudzi zapau tych, ktrzy chcieli by si podj uprawy tej roliny, to musz by wiadomi, e wydziela ona silny, nieprzyjemny ach, a kontakt z ni moe wywoa podranienie skry. Na pocztku naszej ery do wschodniej czci dzisiejszych Stanw Zjednoczonych dotary meks ykaskie roliny uprawne. Kukurydz zaczto tam sia okoo 200 roku n.e., lecz przez wiele s tuleci nie odgrywaa ona wikszej roli. Wreszcie, okoo 900 roku pojawia si jej nowa odm iana, znacznie lepiej zaadaptowana do krtkiego, pnocnoamerykaskiego lata. Okoo 1100 r oku sprowadzono z Meksyku kolejn po kukurydzy i dyni rolin - fasol. Uprawianie tych trzech gatunkw spoJABKA CZY INDIANIE? 163

wodowao znaczn intensyfikacj produkcji rolnej i rozwj gsto zaludnionych pastewek wzdu ssisipi i jej dopyww. Na niektrych obszarach nie zaprzestano uprawy udomowionych rol in miejscowych i siano je razem ze znacznie wydajniejszymi gatunkami meksykaskimi . Jednake na innych terenach miejscowe gatunki zostay cakowicie wyparte przez nowe roliny. aden z Europejczykw nie widzia Iva ciiiata w indiaskich ogrodach, gdy znikna stamtd, zanim w 1492 roku rozpocza si kolonizacja Ameryki. Jedynie dwie z rolin upra wianych w zamierzchych czasach na obszarze wschodniej czci dzisiejszych Stanw Zjedno czonych - sonecznik i wschodnia odmiana dyni - wytrzymay konkurencj udomowionych gd zie indziej gatunkw i sadzi si Je po dzi dzie. Rwnie nasze wspczesne dynie: zwyczajna olbrzymia, zostay wyhodowane z tych udomowionych przed tysicami lat amerykaskich od mian.

Przypadek wschodnich obszarw dzisiejszych Stanw Zjednoczonych jest wic rwnie pouczajc y, jak przypadek Nowej Gwinei. Obszar ten prawdopodobnie nadawa si do rozwijania k ultury rolnej. Charakteryzuje si on yznymi glebami, umiarkowan iloci opadw i sprzyjajc m klimatem. Wszystko to umoliwia dzi prowadzenie w tym regionie wydajnej gospodark i rolnej. Ronie tam wiele dzikich gatunkw dbu i orzesz-nika, ktre rodz jadalne nasion a. Wykorzystujc lokalnie udomowione roliny, Indianie zdoali rozwin upraw roli i zaczli w staych osadach. Midzy 200 rokiem p.n.e. a 400 rokiem n.e. doprowadzili do rozkwi tu kulturalnego. Powstaa wwczas kultura Hopewell, ktrej centrum znajdowao si na obsza rze dzisiejszego stanu Ohio. Indianie potrafili wic przez tysice lat wykorzystywa d o celw rolniczych wszystkie najlepiej nadajce si do hodowli dzikie gatunki Hory. Rozwj kultury Hopewell nastpi jednak niemal 9 tysicy lat po zapocztkowaniu osadnictwa na obszarze yznego Pksiyca. Co wicej, tak zwany rozkwit Missisipi, z ktrym wie si ie na pnoc od Meksyku najwikszych miast i najbardziej zoonych spoeczestw indiaskich, pocz si dopiero okoo 900 roku n.e. wraz z eksplozj demograficzn 164 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

spowodowan rozpoczciem uprawy "meksykaskiej trjki" rolin. Jednake rozkwit ten nastpi Dlatego te Indianie nie byli przygotowani na istny kataklizm, ktry ich czeka - euro pejsk kolonizacj. atwo znale przyczyny, dla ktrych we wschodniej czci Stanw Zjednocz produkcja ywnoci, oparta na miejscowych uprawach, nie bya do efektywna, by doprowadz i do gwatownego wzrostu demograficznego. Rosnce tam dzikie gatunki zb pod adnym wzglde

nie rwnay si z pszenic i jczmieniem. Indianie z obszarw na pnoc od Meksyku nie udomo i ani jednej dzikiej roliny strczkowej albo wknistej, ani jednego drzewa produkujcego owoce lub orzechy. Poza psem nie oswoili adnego zwierzcia. Moliwe nawet, e i pies z osta udomowiony na innych obszarach Ameryki.

Pewne jest, i Indianie zamieszkujcy wschd dzisiejszych Stanw Zjednoczonych nie przeo czyli adnej z miejscowych rolin nadajcych si do domestykacji. Dwudziestowieczni hodo wcy, majc do dyspozycji ca potg wspczesnej nauki, nie mog si bowiem pochwali wielom sami zwizanymi z wykorzystaniem dzikich gatunkw flory Ameryki Pnocnej. To prawda, ud omowilimy orzeszniki i borwk wysok. Poprzez krzyowanie drzew owocowych z ich dzikimi, amerykaskimi krewniakami udao nam si rwnie uszlachetni cz euroazjatyckich owocw, t ak jabka, liwki, winogrona, maliny, jeyny i truskawki. Jednake te nieliczne osignicia miay znacznie mniejszy wpyw na nasz diet ni kukurydza na odywianie si Indian w 900 rok n.e.

Rdzenni mieszkacy wschodu Stanw Zjednoczonych byli rolnikami, ktrzy najwicej wiedzie li o udomowionych tam rolinach. Zamanifestowali swoj opini na temat przydatnoci tych gatunkw, rezygnujc z ich uprawy bd uprawiajc przede wszystkim "meksykask trjk" rol ika z tego, e Indian nie ogranicza kulturowy konserwatyzm. Potrafili bowiem doceni warto sprowadzonej roliny uprawnej. Podobnie jak w przypadku Nowej Gwinei, na teren ie wschodniej czci Stanw Zjednoczonych sabo rozwoju produkcji poywienia z miejscowych atunkw wizaa si nie z samymi ludJABKA CZY INDIANIE? 165 mi, lecz z cechami rodowiska oraz z rolinami i zwierztami, ktre tam wystpoway.

Przyjrzelimy si trzem rnym regionom, w ktrych niezalenie rozpoczto produkcj ywnoci. dstawionych faktw wynika, i na jednym biegunie znajduje si yzny Pksiyc, na drugim za Gwinea i wschodnia cz dzisiejszych Stanw Zjednoczonych. Ludy zamieszkujce yzny Pksi si udomawianiem rolin znacznie wczeniej ni mieszkacy pozostaych dwch obszarw. Dokona o, majc duo wiksz liczb produktywniej szych, przydatniej-szych i bardziej zrnicowanych gatunkw. Rozwiny one Intensywniejsz produkcj ywnoci, a liczebno ich populacji rosa e szybciej. W rezultacie spoecznoci yznego Pksiyca wkroczyy we wspczesno znacznie aawansowane technologicznie, majc bardziej zoon organizacj polityczn i przenoszc znacz ie wicej chorb epidemicznych, ktrymi mogy zaraa inne ludy.

Przekonalimy si, e rnice midzy rolnictwem yznego Pksiyca, Nowej Gwinei i wschodnie iejszych Stanw Zjednoczonych s konsekwencj odmiennoci gatunkw dzikich rolin l zwierzt ystpujcych na ich obszarach i podatnoci tych gatunkw na udomowienie. Rnice te nie maj ic nic wsplnego z cechami ludzi zamieszkujcych te regiony. Po pojawieniu si bardziej produktywnych rolin (w przypadku Nowej Gwinei byy to bataty, wschodu za Stanw Zjedn oczonych - "meksykaska trjka") miejscowe ludy szybko wykorzystay zalety nowych gatu nkw, zintensyfikoway produkcj ywnoci i gwatownie zwikszyy liczebno. Dlatego te wyd e na tych obszarach globu ziemskiego, gdzie nigdy nie doszo do niezalenego zapocztk owania produkcji ywnoci, takich jak dzisiejsza Kalifornia, Australia, argentyska Pa mpa i Europa Zachodnia, znajdowao si Jeszcze mniej nadajcych si do hodowli rolin i zw ierzt ni na Nowej Gwinei i na wschodzie Stanw Zjednoczonych. Na tych ostatnich tere nach doszo bowiem do rozwoju wytwarzania pokarmu, cho dokonywa si on powoli. W istoc ie na wszystkich obszarach o ograniczonej produkcji ywnoci oraz na tere166 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

nach, gdzie w ogle si ona nie rozwina, nie wystpowali dzicy przodkowie zb i ywego inw arza. Wskazuj na to przywoywane w tym rozdziale wyniki przeprowadzonych przez Mark a Blumlera bada nad wiatowym rozmieszczeniem wlelkonasiennych traw oraz przedstawi one w nastpnym rozdziale zestawienie wystpowania duych ssakw.

Przypomnijmy raz Jeszcze, i wzrost produkcji ywnoci nastpowa w warunkach konkurencji z owiecko-zbierackim trybem ycia. Mona si wic zastanawia, czy powolny rozwj produkcji noci lub jej brak nie wiza si przypadkiem z wyjtkowym lokalnym bogactwem dzikich rolin nadajcych si do zbierania oraz obfitoci zwierzyny ownej i szczeglnie ma liczb tych kw, ktre byy podatne na udomowienie. W rzeczywistoci znaczna cz obszarw, na ktrych r rodukcji ywnoci nie nastpi wcale lub rozpocz si bardzo pno, charakteryzowaa si szc twem zasobw niezbdnych do egzystencji owcw-zbieraczy. W Australii i na terenie obu A meryk wikszo duych ssakw wymara pod koniec epoki lodowcowej (problem ten nie dotyczy j dnak Eurazji i Afryki). Na obszarach tych owiectwo i zbieractwo byoby wic jeszcze m niej konkurencyjne w stosunku do produkcji ywnoci ni w regionie yznego Pksiyca. Wynik tego, e braku rozwoju wytwrstwa poywienia lub jego saboci nie mona w przypadku tych t erenw przypisywa szczeglnej obfitoci tamtejszych owisk. By uchroni si przed bdn interpretacj wnioskw pyncych z naszych rozwaa, powinnimy e tego rozdziau ostrzec przed przesadnym podkrelaniem roli dwch czynnikw: ludzkiej g otowoci do przejmowania coraz lepszych rolin uprawnych i zwierzt hodowlanych oraz o granicze zwizanych z lokalnym wystpowaniem ich dzikich protoplastw. aden z tych czynn ikw nie jest bezwzgldny.

Omwilimy ju wiele przykadw ludw, ktre przyswoiy wyhodowane gdzie indziej roliny upra gdy okazay si one produktywniej sze od gatunkw miejscowych. Doszlimy do wniosku, e sko ro tubylcy potrafi doceni przydatno nowych rolin, to zapewne, majc ku temu okazj, umie iby rwJABKA CZY INDIANIE? 167

nie odszuka wszystkie lokalnie wystpujce dzikie gatunki, ktre nadaj si do udomowienia. Przed zaakceptowaniem nowych upraw spoecznoci ludzkich nie powstrzymuje kulturowy konserwatyzm bd tabu. Jednak do tego wniosku musimy doda nastpujce zastrzeenie: stwier dzenie to jest prawdziwe w odniesieniu do dugich okresw historii i duych obszarw. W przeciwnym razie kady, kto posiada rozleg wiedz na temat ludzkich spoecznoci, przytocz yby niezliczone przykady spoeczestw nieakceptujcych rolin uprawnych, zwierzt hodowlany h, czy te innych nowoci, ktre mogyby im przysporzy znacznych korzyci.

Oczywicie, nie jestem wyznawc faszywego pogldu goszcego, e spoeczestwa zawsze przysw szystkie potencjalnie uyteczne innowacje. W rzeczywistoci, w odniesieniu do caych k ontynentw oraz innych wielkich obszarw zamieszkanych przez setki konkurujcych ze so b ludw, cz spoecznoci cechuje si mniejsz gotowoci do akceptowania nowoci, a cz ktre chtniej adaptuj nowe uprawy, ywy Inwentarz i technologi, mog w ten sposb stworzy bie lepsze warunki wyywienia, a dziki uzyskanej przewadze liczebnej wyprze, podbi lu b wybi spoecznoci niechtne przyswajaniu nowoci. Waga tego zjawiska daleko wykracza po za problem adaptacji nowych upraw. Do kwestii tej powrcimy w rozdziale dwunastym.

Drugim z przesadnie podkrelanych czynnikw jest ograniczajcy wpyw dostpnoci dzikich gat unkw na zapocztkowanie produkcji ywnoci. Nie twierdz, e na wszystkich obszarach, na kt ych do czasw wspczesnych nie wytwarzano poywienia, proces ten nigdy nie mgby si samois nie rozpocz. Australijscy Aborygeni wkroczyli w nowoczesny wiat, bdc owcami-zbieraczam i z epoki kamiennej. Nie oznacza to jednak, jak sdzi spora cz Europejczykw, i prowadzi liby taki tryb ycia w nieskoczono.

By oceni stopie faszywoci takiego sdu, wyobramy sobie kosmit, ktry odwiedziby Ziemi roku p.n.e. Nie mgby zauway adnych ladw produkcji ywnoci na obszarze wschodniej cz ejszych Stanw Zjednoczonych, 168 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

poniewa zostaa ona zapocztkowana dopiero piset lat pniej. Wniosek, e maa liczba wyst tam dzikich rolin l zwierzt na zawsze wykluczya moliwo wytwarzania na .tych terenach

poywienia, byby rzecz jasna bdny. Gdyby kosmita odwiedzi yzny Pksiyc okoo 9500 rok rwnie niesusznie uznaby jego obszar za nieprzydatny dla rolnictwa. Jednak zmieniby z danie, pojawiajc si w pou-dniowo-zachodniej Azji okoo 8500 roku p.n.e.

Nie uwaam wic, by tereny dzisiejszej Kalifornii, Australia, Europa Zachodnia i inn e rejony, w ktrych nie doszo do rozwoju produkcji ywnoci, byy cakowicie pozbawione zda tnych do udomowienia gatunkw. Nie twierdz, i to jedynie dziki pojawieniu si obcych rol in, zwierzt i ludw tubylcy porzucili ycie owcw i zbieraczy, a gdyby nie sprowadzono n owych gatunkw, wiedliby dawne ycie w nieskoczono. Chciabym raczej zwrci uwag na fakt szczeglne obszary bardzo rni si pod wzgldem bogactwa nadajcych si do udomowienia gatu co cile wie si z momentem zapocztkowania produkcji ywnoci. Naley take podkreli, h yznych terenach proces ten nie rozpocz si a do czasw wspczesnych.

Dobr ilustracj tej tezy stanowi najbardziej "zacofany" z kontynentw - Australia. Wy daje si, i spoeczestwa Abory-genw, yjce w jej poudniowo-wschodniej, dobrze nawodnione najodpowiedniejszej dla rolnictwa czci, w cigu ostatnich tysicleci zmierzay ku rozpo czciu produkcji ywnoci. Zaczy budowa osady zimowe i intensywnie przeksztaca rodowisk potrzeby hodowli ryb. Tubylcy kopali dugie kanay, zastawiali puapki i wyrabiali sie ci. Gdyby wic ich wysikw nie przerwaa rozpoczta w 1788 roku europejska kolonizacja, m ogliby w cigu kilku tysicy lat sta si producentami ywnoci, zajmujcymi si gospodark s i hodujcymi australijskie odmiany pochrzynu i drobnonasiennych traw. Moemy teraz wyjani tytuowy problem tego rozdziau. Zadaem w nim pytanie, czy przyczyn n iezdolnoci Indian do udomowienia amerykaskich jaboni naley szuka w ludziach czy te w c echach drzew. JABKA CZY INDIANIE? 169

Poruszajc t kwesti, nie zakadaem, e tamtejsze jabonie nie mogy zosta udomowione. Prz ijmy sobie jednak, e wrd najwaniejszych dla sadownictwa gatunkw uszlachetnionych na t erenie Eurazji jabonie s jednymi z najtrudniejszych do hodowli. Aby rozpocz ich upra w, trzeba opanowa trudn technik szczepienia. Brak dowodw na to, by drzewa te uprawian o na du skal nawet na obszarze yznego Pksiyca. W Europie ich hodowl rozpoczto dopie asach rozwoju kultury greckiej, a wic osiem tysicy lat po zapocztkowaniu produkcji y wnoci w Eurazji. Gdyby postpy Indian w opanowywaniu lub adaptowaniu technik szczep ienia byy podobne, im rwnie udaoby si udomowi te gatunki. Nastpioby to okoo 5500 rok . - osiem tysicy lat po tym. Jak okoo 2500 roku p.n.e. na obszarze Ameryki Pnocnej z apocztkowano produkcj ywnoci.

Ot to, e w czasach prekolonialnych Indianom nie udao si udomowi Jaboni, nie byo spowo ane ani cechami tubylcw, ani waciwociami tamtejszych jaboni. Ani indiascy rolnicy nie rnili si biologicznie od Euroazjatw, ani Jabonie nie odbiegay od swych euroazjatyckich krewniakw. Co wicej, cz z kupowanych w supermarketach owocw (niektrzy z czytelnikw w je jedz) uzyskano niedawno ze skrzyowania odmian europejskich z amerykaskimi. Przyc zyna niezdolnoci Indian do udomowienia jaboni tkwi w skadzie caego zestawu dostpnych im dzikich gatunkw rolin i zwierzt. Zwizane z nim ograniczenie moliwoci hodowli stao s gwnym powodem pnego zapocztkowania produkcji ywnoci w Ameryce Pnocnej. ROZDZIA 8 ZEBRY, NIESZCZLIWE MAESTWA I ZASADA ANNY KARENINY

Wszystkie dajce si udomowi zwierzta s do siebie podobne; kade ze zwierzt niezdatnych d hodowli nie nadaje si do obaskawienia na swj sposb.

Masz racj, jeli wydaje Ci si, e gdzie ju co podobnego czytae. Wystarczy dokona kilk ych zmian, by otrzyma synne zdanie rozpoczynajce wspania powie Lwa Tostoja Anna Karen : "Wszystkie szczliwe rodziny s do siebie podobne, kada nieszczliwa rodzina jest niesz

czliwa na swj sposb".1 Zawarta w nim myl sprowadza si do tego, e aby maestwo okaza e, musi by udane pod wieloma wzgldami: atrakcyjnoci seksualnej partnerw, uzgodnie fin ansowych, wychowania dzieci, religii, relacji z krewnymi i wielu innych, rwnie wan ych kwestii. Niepowodzenia zwizane z ktrkolwiek z nich mog by przyczyn rozpadu zwizku, nawet jeli jest on udany pod innymi wzgldami. Rozszerzenie tej zasady pomaga nam zrozumie nie tylko maesk sfer ycia. rde kadego ajczciej dopatrujemy si w najprostszych, Jednostkowych przyczynach.

1 Lew Tostoj: Anna Karenina. Tom I. Przeoya Kazimiera Iakowiczwna. wiat Ksiki, Wars 94, s. 6 (przyp. tum.). STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY . 171

Odniesienie go wymaga jednak przede wszystkim uniknicia wielu potencjalnych przyc zyn poraki. Zasada Anny Kareniny pozwala wyjani pewn osobliwo zwizan z procesem udo-m ania zwierzt, majc bardzo powane konsekwencje dla historii ludzkoci - a mianowicie, e nie obaskawiono na pozr podatnych na oswojenie gatunkw, takich jak zebry i pe-kari. Zasada ta wyjania rwnie, dlaczego ywy inwentarz pochodzi niemal wycznie z Eurazji. Po przednie dwa rozdziay powicilimy dyskusji nad przyczynami nieudomowienia niektrych, w ydawaoby si przydatnych gatunkw rolin. Nadszed czas, by zastanowi si nad t kwesti w sieniu do zwierzt. Nasze poprzednie pytanie o jabka i Indian naleaoby sformuowa nastpu o: Zebry czy Afrykanie?

W rozdziale trzecim przypomnielimy sobie. Jak wan rol w yciu spoeczestw odegray zwier domowe. Dostarczay one hodowcom misa, mleka i jego przetworw, nawozu, skr oraz weny. Ponadto umoliwiy transport ldowy, peniy funkcj pojazdw wojskowych, a take byy rde h zarazkw, ktre umiercay nieodpornych na nie ludzi.

Rzecz jasna, niewielkie domowe ptaki, ssaki i owady rwnie okazay si poyteczne dla czow ieka. Wiele ptakw udomowiono z myl o otrzymaniu misa, jaj i pir. Hodowl kur rozpoczto Chinach, rozmaitych odmian kaczek i gsi - w Eurazji, indyki pochodz z Ameryki rodk owej, perliczki - z Afryki, kaczki pimowe za - z Ameryki Poudniowej. Psy otrzymano na obszarze Eurazji i Ameryki Pnocnej w wyniku udomowienia wilkw. Zwierzt tych uywano do polowa, strowania, a w niektrych spoecznociach ich miso suyo za pokarm. Z gryzo nych maych ssakw, ktre podday si domesty-kacji, naley wymieni hodowane dla misa krli ropejskie, pochodzce z Andw winki morskie, wielkoszczury z Afryki Zachodniej, a pra wdopodobnie take huti - gryzonia pochodzcego z wysp karaibskich. Udomowionych w Eur opie fretek uywano do polowa na krliki, koty za oswojono w pnocnej Afryce i poudniowoachodniej Azji, by za ich pomoc zwalcza gryzonie. Dopiero w XIX i XX wieku zaczto h odowa inne mae ssaki, w tym lisy, norki i szynszyle, z ktrych 172 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY uzyskiwano futra. Do niedawno udomowiono te chomiki, ktre trzyma si w domach dla przy jemnoci. Domestykacji poddano rwnie kilka gatunkw owadw, na przykad eur azjatyck pszczo miodn i pochodzcego z Chin jedwabnika.

Jak wida, wiele maych zwierzt dostarczao poywienia i ciepych okry. Jednak adne z nich e miao tyle siy, by cign pugi lub wozy l przenosi na grzbiecie jedcw. adne te, po e cigno sa i nie stao si narzdziem walki. Ponadto z maych zwierzt otrzymywano mniej mu ni z duych ssakw domowych. Dlatego te reszta rozdziau bdzie powicona wycznie tym im.

Spord wszystkich udomowionych zwierzt du rol odegraa zaskakujco maa liczba sporych, h rolinoer-cw. (Domestykacji poddano Jedynie ssaki ldowe, gdy do czasu powstania wspcz snego orodka Sea Worid2 z oczywistych przyczyn gatunki wodne byy trudne do utrzyma nia i rozmnaania). Jeli zdefiniuje si sowo "duy" jako "wacy ponad 45 kilogramw", oka do koca XIX wieku rozpoczto hodowl tylko czternastu takich zwierzt (ich lista znajd

uje si w tabeli 8.1). Dziewi spord nich ("maa dziewitka" w tabeli 8. l) ma obecnie ist tne znaczenie, cho zwierzta te hoduje si na niewielkich obszarach globu. Mowa tu o:

wielbdzie jedno- i dwugarbnym, lamie/alpace (s to dwie rasy majce tego samego przodk a), ole, reniferze, bawole domowym, jaku, bantengu i gaurze. Jedynie pi gatunkw zwie rzt rozprzestrzenio si na caym wiecie i odegrao wan rol. T "wielk pitk" udomowio rz: krowa, owca, koza, winia i ko. Na pierwszy rzut oka lista ta wydaje si raco niekompletna. Dlaczego nie ma na niej soni afrykaskich, z ktrymi armia Harmibala przekroczya Alpy? A co z ich azjatyckimi kuzynami, do dzi wykorzystywanymi do pracy w Azji Poludniowo-Wschodniej? Oczywicie, nie zapomniaem o nich. Pominem 2 Sea Worid (wiat Morza) - znajdujcy si w kalifornijskim San Diego synny orodek hodow li duych ssakw morskich, znany z pokazw tresury orek (przyp. tum.). ZEBRY, NIESZCZLIWE MAESTWA l ZASADA... 173 Tabela 8. l. Czternacie gatunkw duych ssakw rolinoernych udomowionych w staroytnoci. Pitka najwaniejszych gatunkw 1. Owca. Dziki przodek: argali (owca grska) wystpujcy na obszarze zachodniej i rodko wej Azji. Obecnie rozpowszechniona na caym wiecie. 2. Koza. Dziki przodek: koza bezoarowa wystpujca w Azji Zachodniej. Obecnie kozy r ozpowszechnione s na caym wiecie. 3. Krowa, czyli wl (bydo domowe). Dziki przodek: wymary tur, w przeszoci wystpujcy na bszarze Eurazji i Afryki Pnocnej. Obecnie bydo domowe rozpowszechnione jest na caym w iecie. 4. winia. Dziki przodek: dzik wystpujcy w Eurazji i Afryce Pnocnej. winia jako jedyna z wymienionych tu czternastu gatunkw jest wszystkoerc (regularnie odywia si pokarmem zarwno rolinnym, Jak i zwierzcym). Obecnie winie hoduje si na caym wiecie. 5. Ko. Dziki przodek: wymary dziki ko z obszaru dzisiejszej poudniowej Rosji; jego p odgatunek, znany jako ko Prze-walskiego, przetrwa do czasw wspczesnych w Mongolii. Ob ecnie ko rozpowszechniony jest na caym wiecie. Dziewitka mniej wanych gatunkw

6. Dromader (wielbd jednogarbny). Dziki przodek: obecnie wymary, w przeszoci y w kraja h arabskich i na ssiednich obszarach. Dzisiejsze wystpowanie dromadera jest wci w due j mierze ograniczone do krajw arabskich i pnocy Afryki, cho zdziczae osobniki yj take Australii. 7. Baktrian (wielbd dwugarbny). Dziki przodek: wymary, y w Azji rodkowej. Baktariany w ci wystpuj gwnie w Azji rodkowej.

8. Lama i alpaka. Wydaj si wyranie zrnicowanymi rasami, nie za odrbnymi gatunkami. Dzi i przodek: yjce w Andach guanako. Lama l alpaka wystpuj gwnie w An174 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY dach, cho s take uywane jako zwierzta juczne w Ameryce Pnocnej.

9. Osio. Dziki przodek: dziki osio afrykaski yjcy w Afryce Pnocnej, a wczeniej prawdo obnie take w ssiednich regionach poudniowo-zachodniej Azji. Jego zasig jako zwierzcia

domowego pocztkowo by ograniczony do Afryki Pnocnej i zachodniej Eurazji; w czasach bliszych wspczesnoci zaczto go take wykorzystywa w innych regionach. 10. Renifer. Dziki przodek: renifer yjcy na pnocy Eurazji. Od udomowienia zasig jego wystpowania ogranicza si przede wszystkim do tego obszaru, cho obecnie jest on take wykorzystywany na Alasce. 11. Baw azjatycki. Jego dziki przodek yje w Azji Poudniowo -Wschodniej. Jest tam wci uytkowany jako zwierz domowe. Wiele zwierzt tego gatunku wy korzystuje si take w Brazylii, a pewna ich liczba ucieka z hodowli w Australii oraz w innych regionach i obecnie yje tam w stanie dzikim. 12. Jak. Dziki przodek: jak z Himalajw i Wyyny Tybetaskiej. Jego wykorzystanie w go spodarstwie domowym ogranicza si gwnie do tych regionw. 13. Bydo bali. Dziki przodek: pochodzcy z Azji Poudniowo-Wschodniej banteng (bliski kuzyn tura). Wykorzystuje si go gwnie w gospodarstwach tego regionu. 14. Mithan. Dziki przodek: pochodzcy z Indii i Birmy gaur (rwnie kuzyn tura). Jego wykorzystanie jest ograniczone przede wszystkim do tych regionw. Je ze wzgldu na pewne istotne rozrnienie. Sonie byway oswajane, lecz nigdy ich nie ud omowiono. Zwierzta uyte przez Hannibala, podobnie jak te pracujce w Azji, byy lub s d zikimi przedstawicielami fauny. Pochwycono je i obaskawiono, nigdy jednak nie roz mnaano ich w niewoli. A tylko takie zwierzta nazywamy udomowionymi, ktre s rozradzan e i karmione pod kontrol czowieka. W ten sposb cechy dzikich zwierzt ulegaj modyfikac ji i zwierzta staj si bardziej uyteczne dla ludzi. Inaczej mwic, udomowienie polega na przeksztaceniu dzikiego zwierzcia w stworzenie o cechach odpowiadajcych ZEBRY, NIESZCZLIWE MAESTWA l ZASADA... . 175

ludzkim potrzebom. Zwierzta hodowlane pod wieloma wzgldami rni si od swych dzikich prz odkw. Odmiennoci te s wynikiem dwch procesw: prowadzonej przez czowieka selekcji osobn ikw charakteryzujcych si szczeglnie podanymi cechami oraz uwarunkowanej ewolucyjnie re akcji zwierzt na zmienion, w porwnaniu ze rodowiskiem naturalnym, presj selekcyjn dzia jc w warunkach hodowli. Jak si ju przekonalimy w rozdziale szstym, powysza definicja o nosi si rwnie do udomowionych rolin.

Zwierzta domowe rni si od swych dzikich przodkw pod wieloma wzgldami. Domestykacja spo odowaa zmian rozmiarw ciaa poszczeglnych gatunkw. Krowy, winie i owce stay si mniejs nki morskie za - wiksze. Owce i alpaki selekcjonowano tak, by dugo utrzymyway wenist o kryw ciaa i nie gubiy wosia. W przypadku krw sier bya nieistotna. Ceniono u nich nato st wysok mleczno. Wiele zwierzt hodowlanych ma mniejsz w porwnaniu z dzikimi przodkami mas mzgu i mniej czue narzdy zmysw, gdy nie potrzebuj ich do ucieczki przed drapien .

By oceni skal tych zmian, porwnajmy wilka - dzikiego przodka psa - z licznymi rasam i naszych czworonogw. Niektre z nich, na przykad dogi, s wiksze od swego protoplasty, inne za, na przykad pekiczyki - zdecydowanie mniejsze. Jeszcze inne, przystosowane do cigania si, s znacznie smukej sze od wilka (charty). Istniej rwnie psy krtkonogie amniki). Te z pewnoci nie nadaj si do wycigw. Rasy rni si midzy sob pod wzgldem aszcze-nia, a niektre z nich s bezwose. Polinezyjczycy i Aztecy wyselekcjonowali rwn ie rasy przeznaczone do celw kulinarnych. Porwnujc jamnika z wilkiem, trudno wrcz uwi erzy, e jeden pochodzi od drugiego.

Zasigi wystpowania dzikich protoplastw czternastu udomowionych w odlegej przeszoci gat unkw nie pokryway rwnomiernie powierzchni Ziemi. W Ameryce Poudniowej y tylko jeden z nich, ktry da pocztek lamie i alpace. W Ameryce Pnocnej, Australii i subsaharyj sklej czci Afryki nie wystpowa aden z tych gatunkw. Jest to szczeglnie zaskaku176 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

jce w stosunku do tego ostatniego regionu, zwaywszy, e gwn przyczyn, dla ktrej turyc iedzaj te tereny, jest ch ujrzenia licznych i rnorodnych dzikich zwierzt. Dla kontrast u, wystpowanie przodkw a trzynastu z czternastu omawianych gatunkw zwierzt (w tym pici u najwaniejszych) ograniczao si do obszaru Eurazji (termin "Eurazja" odnosi si take d o Afryki Pnocnej, ktra biogeograficznie i kulturowo jest blisza Europie ni subsaharyj skiej Afryce).

Naturalnie nie wszyscy dzicy przodkowie owych trzynastu gatunkw wystpowali na tych samych obszarach Eurazji. W rzeczywistoci nie istniao nawet takie miejsce, gdzie wsp-wystpoway wszystkie te gatunki. Naturalny zasig niektrych z nich by niewielki. Na rzykad przodek jaka y tylko w Tybecie i na ssiadujcych z nim wyynach. Jednake na wielu terenach Eurazji wspwystpowao kilka z trzynastu gatunkw, na przykad a siedem w poudni -wschodniej Azji.

Nierwnomlemo rozmieszczenia przodkw udomowionych zwierzt spowodowaa, e to populacja eu oazjatycka, a nie ludy innych kontynentw, posiada strzelby, zarazki i maszyny. Czy moemy jako wyjani t koncentracj na obszarze Eurazji wikszoci z czternastu zwierzt u ionych w pradawnych czasach?

Wytumaczenie jest proste. Na kontynencie tym wystpuje najwicej gatunkw duych dzikich ssakw ldowych, zarwno tych, ktre podday si domestykacji, jak i innych - nigdy nieudomo wionych. Zdefiniujmy "kandydata do udomowienia" jako przedstawiciela ldowych ssakw rolinoernych bd wszystkoemych (nie moe by on misoerc) wacego rednio ponad 45 ki zamieszczone w tabeli 8.2 wskazuj, e podobnie jak w przypadku innych, rozwaanych wc zeniej grup zwierzt i rolin, na terenie Eurazji wystpuje najwicej gatunkw owych kandyd atw. yj tam przedstawi-ciele a siedemdziesiciu dwch gatunkw. Kontynent ten jest bowiem najwikszym i najbardziej zrnicowanym pod wzgldem ekologicznym obszarem ldowym wiata. W ystpuj tu rozlege poacie tropikalnych lasw deszczowych, lasy strefy umiarkowanej, pus tynie, bagna i ogromne obszary tundry. ZEBRY, NIESZCZLIWE MAESTWA l ZASADA... 177 Tabela 8.2. "Kandydaci" do udomowienia. Kontynent Buroazja Subsaharyjska Obie Australia cz Afryki Ameryki Liczba 72 51 24 l "kandydatw" Gatunki 13 0 l 0 udomowione Procent 18% 0% 4% 0% ud omowionych "kandydatw" "Kandydatem" jest gatunek wszystkoemego lub rolinoernego dzikiego ssaka ldowego o red niej masie ciaa ponad 45 kilogramw.

Subsaharyjska Afryka jest ubosza w gatunki potencjalnie nadajce si do udomowienia. Wystpuje ich tam pidziesit jeden. Na kontynencie tym jest w ogle mniej gatunkw rolin l zwierzt ni w Eurazji. Wie si to ze stosunkowo ma i nie-zrnicowan powierzchni tej c o Ldu. Obszar afrykaskich lasw deszczowych jest w porwnaniu z pou-dniowo-wschodni Azj niejszy, a poniej 37 stopnia szerokoci geograficznej nie ma tam adnych rodowisk o um iarkowanym klimacie. Jak przekonalimy si w rozdziale pierwszym, w obu Amerykach yo n iegdy niemal tyle samo gatunkw prawdopodobnie zdatnych do udomowienia co w Afryce, jednake wikszo z nich (w tym konie, prawie wszystkie wlel-bdowate i inne spore zwierz a) wygina okoo 13 tysicy lat temu. Najmniejszy i najbardziej izolowany z kontynentw -

Australia - zawsze by miejscem wystpowania znacznie mniejszej liczby duych ssakw ni E urazja, Afryka i obie Ameryki. Podobnie jak kandydaci Nowego wiata, rwnie niemal ws zystkie zdatne do domestykacji gatunki australijskie, poza kangurem rudym, wymary w okresie pierwotnej kolonizacji tego kontynentu przez ludzi. 178 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Skania to do wycignicia wniosku, i Eurazja staa si gwnym terenem udomowienia duych s ziki mnogoci nadajcych si do tego celu gatunkw oraz stosunkowo niewielkiej liczbie ty ch z nich, ktre wymary w cigu ostatnich 40 tysicy lat. Dane zawarte w tabeli 8.2 s je dnak ostrzeeniem przed jednostronnym wyjanianiem tego faktu. Wskazuj one, e proporcj onalnie najwicej zdatnych do domestykacji zwierzt udomowiono na obszarze Eurazji ( 18%), najmniej za - w subsaharyjskiej czci Afryki (nie udao si tam udomowi adnego z pi esiciu jeden gatunkw). Szczeglnie dziwi dua liczba afrykaskich i amerykaskich gatunkw sakw, ktrych nigdy nie poddano domestykacji, mimo e dokonano tego z ich bliskimi eu roazjatyckimi krewniakami. Dlaczego zdoano udomowi konie, a nie obaskawiono zebr? C zemu zaczto hodowa euroazjatyckie winie, a nie poddano domestykacji ich trzech dzik ich gatunkw afrykaskich czy te amerykaskiego pekari? Dlaczego powiodo si udomowienie p iciu gatunkw eurazjatyckiego dzikiego byda (tura, bawou indyjskiego, jaka, gaura i b antenga), a nie udao si to z bawoem afrykaskim i amerykaskim bizonem? To samo pytanie dotyczy azjatyckiego argali (przodka owcy domowej) i jego pnocnoamerykaskiego odpo wiednika - owcy kanadyjskiej.

Czy mimo ogromnej odmiennoci ludw Afryki, obu Ameryk i Australii, maj one wsplne, uw arunkowane kulturowo cechy, ktre utrudniy im udomowienie zwierzt? Czy moe wielka obf ito duych ssakw afrykaskich sprawiaa, i atwo byo upolowa jakie zwierz, wic zajmo domowym byoby niepotrzebnym kopotem? Na pytania te trzeba odpowiedzie przeczco. Przeciwko twierdzcej odpowiedzi wiadczy a pi rnych dowodw: byskawiczne zaakceptowanie eurazjatyckich odmian hodowlanych przez lu dy innych kontynentw; wsplna wszystkim ludziom skonno do hodowli zwierzt dla czystej p rzyjemnoci; szybka, rozpoczta jeszcze w staroytnoci, domestykacja czternastu podstaw owych gatunkw hodowlanych; podejmowanie kolejnych prb niezalenego udomawlania niektr ych z nich; brak wielkich wspczesnych sukcesw w udomawlaniu zwierzt. ZEBRY, NIESZCZLIWE MAESTWA l ZASADA... . 179

Po pierwsze, kiedy pi gatunkw najwaniejszych eurazjatyckich ssakw domowych dotaro do s ubsaharyjskiej Afryki, bardzo rne ludy afrykaskie zajy si ich hodowl. Jedynym warunkie hodowania zwierzt by sprzyjajcy klimat. Afrykascy pasterze zyskali w ten sposb przew ag nad tamtejszymi owcami-zbieraczami i szybko ich wyparli. Uczynili tak rolnicy B antu, ktrzy pocztkowo mieszkali w Afryce Zachodniej, a w krtkim czasie po uzyskaniu krw i owiec najechali plemiona koczownicze yjce na pozostaej czci subsaharyjskiej Afr yki. Nawet niedysponujce rolinami uprawnymi ludy Kho-isan, ktre mniej wicej przed dw oma tysicami lat przejy hodowl krw i owiec, zdoay wyprze swych wspplemie-cw - ow z wikszoci obszaru poudnia Czarnego Ldu. W Afryce Zachodniej pojawienie si koni odmi enio sposb prowadzenia wojen i przeobrazio ten region w zbir krlestw, ktrych potga opi raa si na kawalerii. Jedynym czynnikiem uniemoliwiajcym rozprzestrzenienie si koni po za ten obszar bya piczka afrykaska przenoszona przez muchy tse-tse.

Wydarzenia miay podobny przebieg wszdzie tam, gdzie ludy, ktre nie miay wasnych nadajc ych si do udomowienia dzikich zwierzt, uzyskiway moliwo przejcia eurazjatyckich gatunk hodowlanych. Rdzenni mieszkacy obu Ameryk zajli si hodowl ju pierwszego pokolenia kon i zbiegych z europejskich osad. Na przykad dziewitnastowieczni, pnocnoamerykascy India nie Wielkich Rwnin, mimo e zaczli hodowa konie dopiero pod koniec XVII wieku, synli ze swych umiejtnoci jedzieckich wykorzystywanych w czasie walk i polowa na bizony. Take owce zdobyte od Hiszpanw przez Indian Nawaho odmieniy sposb ycia tej spoecznoci. Rozp ocza ona wytwarzanie piknych wenianych kocw, z ktrych obecnie synie to plemi. W cigu siciu lat od sprowadzenia przez Europejczykw psw na Tasmani miejscowi aborygeni rozp oczli masow hodowl i zaczli uywa ich do polowa. W adnej z tysicy bardzo rnicych s

kulturowo spoecznoci Australii, Ameryk i Afryki nie istniao wic tabu mogce stan na prz szkodzie udomowieniu zwierzt. 180 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Nie ulega wtpliwoci, e gdyby ktry z wystpujcych tam dzikich ssakw nadawa si do dome i, miejscowe plemiona zapewne by to wykorzystay. Korzyci pynce z udomowienia rodzimy ch zwierzt dorwnayby prawdopodobnie poytkom, jakie przynioso zaadaptowanie eurazjatyc kich odmian hodowlanych, co nastpio tak szybko, jak tylko byo to moliwe. Rozwamy przy kad ludw subsaharyj sklej Afryki, yjcych na obszarach wystpowania zebr i bawow. Dlacze o ani Jedna z tamtejszych spoecznoci nie udomowia miejscowych zwierzt, zanim pojawiy si eurazjatyckie konie i bydo? Wszak daoby jej to przewag nad innymi ludami afrykaski mi. Wszystkie powysze fakty przemawiaj przeciwko doszukiwaniu si przyczyn nieudomow ienia ssakw poza Eurazj w cechach miejscowych spoecznoci. Wydaje si, i wyjaniajc ten blem, naleaoby si odwoa do waciwoci tamtejszych zwierzt.

Drugiej grupy dowodw potwierdzajcych przyjt tu interpretacj dostarczaj nasi pupile. Os wajanie i przetrzymywanie dzikich zwierzt dla przyjemnoci to pierwszy krok do udom owienia. Postpowanie takie charakteryzuje prawie wszystkie tradycyjne spoeczestwa w ystpujce na kadym z kontynentw. Rnorodno oswajanych zwierzt jest znacznie wiksza ni o gatunkw udomowionych. Znajduj si wrd nich i takie, ktre trudno sobie wyobrazi jako rzta domowe.

Na przykad w wioskach Nowej Gwinei czsto widywaem ludzi z ulubionymi kangurami, opo sami i najrniejszymi ptakami, od muchowek po ryboowy. Wikszo oswojonych zwierzt prd pniej zostaje zjedzona, cho niektre trzyma si dla czystej przyjemnoci. Nowogwinejczyc y regularnie odawiaj pisklta kazuarw - duych, nielotnych ptakw podobnych do strusia, k tre uchodz za przysmak - i hoduj je w celach konsumpcyjnych. Wiadomo jednak, e przet rzymywane w niewoli dorose osobniki s bardzo niebezpieczne i zdarzaj si przypadki mie rtelnego zaatakowania ludzi przez ptaki. Niektre ludy azjatyckie ukadaj ory do polow a, mimo e i te potne zwierzta czasami zabijaj swych opiekunw. StaZEBRY, NIESZCZLIWE MAESTWA l ZASADA... 181

roytni Egipcjanie i Asyryjczycy oswajali gepardy i uywali ich do polowa. Podobnie c zyni wspczeni mieszkacy Indii. Egipskie malowida ukazuj oswojone zwierzta kopytne, ta jak gazele i bawolce, oraz ptaki, na przykad urawie, ponadto - co dziwniejsze - yr afy, ktre s czasami grone, oraz - co najbardziej zaskakujce - hieny. W czasach rzyms kich obaskawiano sonie afrykaskie mimo oczywistego zagroenia, jakie si z tym wizao. Az atyckie sonie s oswajane rwnie i dzi. Prawdopodobnie najbardziej niezwykym zwierzciem omowym jest europejski niedwied brunatny (amerykaskie grizzy s przedstawicielaml tego samego gatunku), ktrego mode s regularnie odawiane przez japoski lud Ajnu,5 a nastpni e odchowywane, zabijane i zjadane w czasie rytualnych ceremonii.

Liczne dzikie gatunki przeszy wic przez pierwszy z wielu prowadzcych do udomowienia etapw relacji czowlek-zwle-rz, jednak tylko niektre gatunki przebrny przez pozostae e apy i w kocu ulegy domestykacji. Ponad sto lat temu zwile podsumowa to brytyjski bada cz Francis Galton: "Wydaje si, e wszystkie dzikie zwierzta miay szans zosta udomowione , lecz ju dawno temu obaskawiono jedynie bardzo nieliczne [...] caa za ogromna reszt a, z ktr si to nie udao czasami z drobnych powodw, jest skazana na wieczn dziko".

Trzeci rodzaj materiau dowodowego potwierdzajcego pogld Galtona, e pierwsi pasterze szybko udomowili wszystkie nadajce si do tego due ssaki, wie si z czasem dokonania dom estykacji. Materia archeologiczny wskazuje, i wszystkie gatunki udomowiono w okres ie midzy 8 a 2,5 tysica lat p.n.e., czyli w czasie pierwszych kilku tysicy lat rozw oju osiadych spoeczestw rolniczo-pasterskich, ktre powstay pod koniec epoki lodowej. Jak wynika z danych tabeli 8.3, era domestykacji duych ssakw zaczyna si od hodowli owiec, kz i wi, koczy za na wielbdach. Od 2500 roku p.n.e. nie udomowiono adnych gatu duych zwierzt.

5 Ajnowie pierwotnie zamieszkiwali Sachalin, skd zostali przesiedleni przez Japocz ykw na wysp Hokkaido. Ich zwyczaje znamy dziki badaniom polskiego etnografa Bronisaw a Pisudskiego - rodzonego brata Jzefa (przyp. tum.). 182 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Tabela 8.3. Przyblione datowania pierwszych potwierdzonych wiadectw udomowienia ga tunkw duych ssakw. Gatunek Datowanie (w tysicach lat p.n.e.) Lokalizacja pies owca koza winia krowa ko osio baw azjatycki lama/alpaka baktrian dromader 10 4 4 4 3,5 2,5 2,5 poudniowo-zachodnia Azja, Chiny, Ameryka Pnocna poudniowo-zachodnia Azja poudniowo-zachodnia Azja Chiny, poudniowo-zachodnia Azja poudniowo-zachodnia Azja, Indie, (?) Ameryka Pnocna Ukraina Egipt (?) Chiny Andy Azja rodkowa kraje arabskie Zgromadzone dotychczas dane na temat momentu udomowienia czterech innych gatunkw duych ssakw - renifera, jaka, gaura i bantenga - s skpe. Zestawione powyej datowania i lokalizacje odnosz si do najstarszych potwierdzonych wiadectw. Wynika z tego, i do mestykacja moga si rozpocz wczeniej l by moe przebiegaa na innych terenach.

Prawd jest natomiast, e obaskawiono pniej niektre drobne ssaki. Na przykad krliki zac hodowa na miso dopiero w redniowieczu, uywane w laboratoriach myszy i szczury - w XX wieku, chomiki za zagociy w naszych domach w latach trzydziestych tego stulecia. Pne udomawianie maych zwierzt nie jest niczym dziwnym. Istniej bowiem tysice nadajcych s i do tego celu dzikich gatunkw, ktre nie zostay udomowione przez spoeczestwa pierwotne tylko dlaZEBRY, NIESZCZLIWE MAESTWA l ZASADA... 183

tego, i nie byy dla nich do cenne. Domestykacja duych ssakw ostatecznie zakoczya si ysica lat temu. Przedtem na pewno wielokrotnie prbowano udomawia kady ze stu czterdz iestu omiu gatunkw sporych zwierzt wystpujcych na wiecie, ale udao si to tylko z niel nymi. Nie ma wic ju adnych gatunkw nadajcych si na ywy inwentarz.

Czwart grup faktw wiadczcych o zrnicowanej podatnoci ssakw na domestykacj s niezal bie przypadki udomawiania przedstawicieli tego samego gatunku. Ostatnie wyniki b ada genetycznych mitochondrialnego DNA potwierdziy wysuwane od dawna przypuszczeni e, e garbate bydo indyjskie oraz bezgarbne bydo europejskie wyhodowano z dwch popula cji majcych wsplnych dzikich przodkw. Populacje te rozdzieliy si setki tysicy lat temu . I tak ludy indyjskie udomowiy lokalnie wystpujcy podgatunek tura, za mieszkacy poudn iowo-wschodniej Azji i pnocnej Afryki niezalenie od siebie uczynili to samo z innym i, miejscowymi pod-gatunkami tego zwierzcia. Wielokrotnie udomawiano rwnie wilka, otrzymujc z niego psa zarwno eryk, jak i prawdopodobnie w wielu rnych czciach Eurazji, w tym w -wschodniej Azji. Dzisiejsze winie niezalenie wyhodowano w Chinach, azji, a take zapewne w innych regionach. Powysze przykady wiadcz liczne dzikie zwierzta przycigay uwag wielu rnych spoeczestw. na obszarze obu Am Chinach i poudniowo zachodniej Eur o tym, e te same, nie

Nieudane wspczesne prby udomawiania s ostatecznym dowodem na to, e niepowodzenie pode jmowanych w przeszoci wysikw zmierzajcych do hodowli pozostaych nieudomo-wionych duych ssakw miao swe rdo w negatywnych cechach zwierzt, a nie w wadach pradawnych ludzi. Dzi siejsi Europejczycy s spadkobiercami jednej z najstarszych tradycji udomawiania yw ego inwentarza, zapocztkowanej okoo 10 tysicy lat temu w Azji Poudniowo-Zachodniej. Od XV wieku mieszkacy Europy zaczli zajmowa nowe terytoria. Napotykali wwczas gatunk i ssakw nieznane na ich ojczystym kontynencie. Biali osadnicy, podobnie jak tubyl cy spotkani przeze 184 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY mnie na Nowej Gwinei, oswajali lub trzymali w domach wiele z nich, na przykad kan gury i dydelfy. Osiedlajc si w krajach zamorskich, europejscy pasterze i rolnicy w kadali wiele wysi-,ku rwnie w udomowienie miejscowych przedstawicieli fauny.

W XIX i XX wieku co najmniej sze duych ssakw - antylopa eland, jele, o, w pimowy, z bizon amerykaski - stao si obiektem bardzo dobrze zorganizowanych bada majcych na cel u ich udomowienie. Prace prowadzili zootechnicy i genetycy stosujcy nowoczesne me tody. Na przykad najwiksz antylop afrykask - eland - selekcjonowano tak, by otrzymywa niej jak najwicej misa i mleka. Antylopy poddawano badaniom w Ogrodzie Zoologiczn ym Askania Nowa na Ukrainie, a take w Anglii, Kenii, Zimbabwe i Afryce Poudniowej. Eksperymentaln hodowl jeleni prowadzono w Instytucie Badawczym Rowett koo Aberdeen , w Szkocji, podobna za farma osi dziaaa w Peczorsko-Iyckim Zapowiedniku w Rosji. Jed nake wyniki tych prac byty sabe. Cho miso bizona pokazuje si czasami w amerykaskich sk lepach, a osie wykorzystywano w Szwecji i Rosji jako wierzchowce, otrzymywano z n ich mleko i zaprzgano je do sa, to rezultaty ktregokolwiek z tych programw nie byy do biecujce pod wzgldem ekonomicznym, aby przycign uwag wikszej liczby hodowcw. Szczegl askakujce jest niepowodzenie wysikw podejmowanych w Afryce, zmierzajcych do udomowie nia antylopy eland. Odporno na tamtejsze infekcje i klimat mogyby da temu zwierzciu o gromn przewag nad podatnymi na afrykaskie choroby gatunkami sprowadzanymi z Eurazji

Wyglda wic na to, e po udomowieniu czternastu gatunkw zwierzt hodowlanych (ostatnie u domowiono 4,5 tysica lat temu) ani wspczeni genetycy, ani te pasterze-tubylcy majcy od tysicy lat do czynienia z gatunkami potencjalnie nadajcymi si do roli inwentarza n ie zdoali podda domesty-kacji innych duych ssakw. Niemniej Jednak dzisiejszym badacz om udaje si w przypadku wielu gatunkw zwierzt speni te kryteria definicji udomowienia , ktre odnosz si do nadzorowania przez czowieka rozrodu i odywiania zwierzt. Na przyka badacze z ogrodw zoologicznych w San Diego ZEBRY, NIESZCZLIWE MAESTWA l ZASADA, 185

i Los Angeles poddaj ostatnie z yjcych kondorw kalifornijskich niezwykle drobiazgowe j kontroli rozrodu. W takim stopniu nie nadzorowano dotychczas adnego zwierzcia do mowego. Zidentyfikowano kod genetyczny kadego z ptakw, a nastpnie za pomoc programu komputerowego ustalono schemat kojarzenia samcw i samic. Osignito w ten sposb zaoony p rzez czowieka cel selekcji, ktrym w tym przypadku bya maksymalizacja genetycznego z rnicowania populacji i dziki temu ocalenie zagroonego gatunku. Podobne programy wpro wadza si w innych ogrodach zoologicznych w odniesieniu do takich wymierajcych zwie rzt, jak goryle i nosoroce. Jednake rygorystyczna selekcja kalifornijskich kondorw n ie daje szans na otrzymanie produktw wartociowych z ekonomicznego punktu widzenia. Tak samo jest w przypadku nosorocw. Cho mogyby sta si rdem ponad trzech ton misa za chwil przekonamy - ich udomowienie (podobnie jak domestykacja wikszoci pozostaych duych ssakw) napotyka niemoliwe do pokonania trudnoci. Z yjcych na kuli ziemskiej 148 gatunkw duych ssakw, bdcych kandydatami do roli ywego entarza, udomowiono Jedynie 14. Dlaczego nie hoduje si pozostaych 134 gatunkw? Jaki e warunki mia na myli Francis Galton, mwic o tej grupie, e "jest skazana na wieczn dzi ko"?

Odpowied na to pytanie wynika z zasady Anny Kareniny. Aby udomowienie zakoczyo si su kcesem, zwierzta musz si charakteryzowa wieloma cechami. Brak ktrejkolwiek z nich ska zuje cay proces, podobnie jak proces powstawania szczliwego maestwa, na niepowodzenie. Prby tworzenia zwizku czowieka z zebr i wielu innych, rwnie le dobranych par, pozwala j nam pozna co najmniej sze rnych rodzajw przyczyn, dla ktrych udomowienie moe si n e.

Dieta. Wiadomo, e wydajno przetwarzania biomasy pokarmu (roliny lub zwierzcia) w tkan ki konsumenta (zwierzcia zjadajcego w pokarm) jest znacznie mniejsza ni 100% (zwykle wynosi okoo 10%). Oznacza to, e na wyhodowanie krowy wacej p tony naley zuy okoo 5 kurydzy. 186 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Jeli natomiast chcielibymy wyhodowa ptonowego miso-erc, musielibymy go ywi piciom a rolino-ercw, ktrzy do wzrostu potrzebowaliby z kolei 50 ton kukurydzy. Ponadto wym agania pokarmowe wielu rolinoercw i wszystkoercw, na przykad koali, s na tyle trudne d zaspokojenia, e gatunki te nie nadaj si do hodowli.

Niska wydajno produkcji zwierzcej jest powodem tego, i w celach konsumpcyjnych nie u domowiono jeszcze adnego drapienika. (Przyczyna nie ley w tym, e miso tych ssakw jest twarde lub pozbawione walorw smakowych. Na co dzie jemy przecie ryby drapiene, a ja sam mog zawiadczy, jak wybornie smakuje kotlet z lwa). Za jedyny wyjtek mona uzna psa, ktrego pierwotnie udomowiono, by strowa l wspuczestniczy w polowaniach, lecz Aztekowi , Polinezyjczycy, a take staroytni Chiczycy hodowali go rwnie do celw spoywczych. Jedn ke psy byy regularnie zjadane jedynie przez czonkw spoecznoci pozbawionych misa. Jedze ie psw pozostawao wic zawsze ostatecznoci. Aztekowie nie mieli Innych udomowionych ss akw, Polinezyjczycy za i staroytni Chiczycy poza psami hodowali tylko winie. Ludy, ktr

ym si poszczcio, gdy na ich terenie yy zwierzta rolinoerne nadajce si do udomowie nie zniay si do zjadania psw. Regu t potwierdza pewien wyjtek - przypadek dzisiejszyc ieszkacw poudniowo-wschodniej Azji, ktrzy uznaj psy za rzadki specja. Poza tym psy nie s wycznie misoerne, lecz raczej wszystkoeme. Jeli wydaje Ci si, e Twj ulubiony czw eczywicie jest misoerc, zapoznaj si z Usta skadnikw na opakowaniu podawanej mu psiej k rmy. Warto doda, e Aztekowie i Polinezyjczycy tuczyli przeznaczone do konsumpcji p sy na odpadkach i paszy rolinnej.

Tempo wzrostu. Aby opacao si hodowa zwierz, musi ono take wystarczajco szybko rosn. ku tego nie speniaj goryle i sonie. Trzeba je wic wykluczy, mimo i s niewybrednymi weg tarianami i mogyby dostarcza wiele misa. Lecz czy hodowca bdzie chcia czeka 15 lat, ab zwierzta z jego stada osigny rozmiary dorosych osobnikw? Znacznie taniej jest odowi w naturalnym rodowisku ZEBRY, NIESZCZLIWE MAESTWA l ZASADA... 187 i oswoi. Przekonali si o tym wspczeni Azjaci poszukujcy roboczych soni.

Kopoty z rozmnaaniem w niewoli. My, ludzie, nie lubimy uprawia seksu pod czujnym ok iem naszych wspple-miecw. To samo dotyczy niektrych, potencjalnie wartociowych gatunkw zwierzt. Z tego wanie powodu, mimo usilnych, trwajcych tysice lat prb, nie udao si ud wi gepardw - najszybszych zwierzt ldowych.

Jak ju wspomniaem, Egipcjanie, Asyryjczycy, a take wspczeni mieszkacy Indii bardzo cen li oswojone gepardy. Uwaali, i s one nieskoczenie bardziej przydatne do polowa ni psy. Jeden z wadajcych Indiami Mogow utrzymywa stado zoone z tysica przedstawicieli tego unku. Jednake wszystkie posiadane przez monych gepardy byy zwierztami chwytanymi na wolnoci, a nastpnie oswajanymi, zawodziy bowiem wszelkie prby ich rozrodu. Biologom pracujcym w ogrodach zoologicznych udao si je rozmnoy dopiero na pocztku lat szedzies h naszego wieku. Okazao si, e w warunkach naturalnych osignicie przez samic geparda go towoci seksualnej lub dojcie do owulacji jest prawdopodobnie warunkowane trwajcymi przez wiele dni brutalnymi godami, w czasie ktrych samic ciga kilka samcw. Najczciej g epardy nie chc odbywa tak skomplikowanego rytuau w klatce.

Podobne kopoty zniweczyy plany hodowli wigonia (wikunii) - dzikiego andyjskiego ga tunku z rodziny wielbdowatych, bardzo cenionego ze wzgldu na wen, ktra jest delikatnie jsza i lejsza ni wena jakiegokolwiek innego zwierzcia. Staroytni Inkowie pozyskiwali sier wigonia, strzygc zapdzone do zagrd dzikie zwierzta. Ostrzyone wigonie wypuszczali na wolno. Wspczeni handlarze, chcc mie dostp do tak luksusowego towaru, rwnie uciek tej metody lub zabijaj zwierzta. Mimo prestiu i wielkich pienidzy, ktre przyniosaby pr awdopodobnie hodowla wigoni i produkcja weny, wszelkie prby rozradzania przedstawi cieli tego gatunku spezy na niczym. Przyczyn niepowodzenia jest dugi i skomplikowany rytua godowy, ktry w niewoli ulega zahamowaniu, 188 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

zupene nietolerowanie si samcw, a take konieczno utrzymywania przez nie caorocznych te ytoriw pokarmowych i osobnych noclegowisk.

Ze usposobienie. Rzecz jasna, niemal kady spory gatunek ssaka jest zdolny do zabic ia czowieka. Ludzie ginli atakowani przez winie, konie, wielbdy i bydo domowe. Jednake niektre due zwierzta charakteryzuj si szczeglnie zym usposobieniem i s zdecydowanie g ejsze od innych. Skonno do zabijania ludzi zdyskwalifikowaa wielu pod innymi wzgldami idealnych kandydatw do udomowienia.

Przykadem s niedwiedzie grizzy. Poszczeglne osobniki osigaj wag do 740 kilogramw, a mywane z nich miso to drogi rarytas. W zasadzie grizzy s wegetarianami, cho czasem z mieniaj si w gronych myliwych. Ich dieta jest bardzo zrnicowana. Lubi ywi si na lud etniskach (co stwarza powane problemy w parkach narodowych Yellowstone i Glacier) , a poza tym szybko rosn. Gdyby niedwiedzie przyzwoicie zachowyway si w niewoli, stay

by si wspaniaymi zwierztami misnymi. yjcy w Japonii lud Ajnu edzi bya czci rytuau tej spoecznoci. AJnowle byli jednak na spoywali mode, jednoroczne misie. Przetrzymywanie tych zwierzt Nie syszaem o adnym dorosym niedwiedziu, ktrego udaoby si

apa mae grizzy. Hodowl tyle przezorni, e zabijal duej byoby samobjstwem oswoi.

Innym, pod wieloma wzgldami uytecznym zwierzciem jest afrykaski baw. Nie kwalifikuje s i on jednak do udomowienia z tych samych co grizzy powodw. Baw ten szybko przybiera n a wadze i osiga mas jednej tony. yje w stadach o wyranie okrelonej strukturze dominac yjnej, ktrej zalety omwi poniej. Uwaany jest jednak za najgroniejszego i najmniej prze widywalnego pod wzgldem zachowania duego ssaka Afryki. Kady, kto by na tyle szalony, by stara si go udomowi, albo zgin w trakcie takich prb, albo musia zabi bawou, zani si on duy i agresywny. Rwnie hipopotam - czterotonowy rolinoerca - byby wspaniaym zwi iem zagrodowym, gdyby tylko nie zagraa czowiekowi. KaZEBRY, NIESZCZLIWE MAESTWA l ZASADA. 189 dego roku hipopotamy zabijaj jednak wicej osb ni jakiekolwiek inne afrykaskie ssaki, nawet lwy.

Niewielu ludzi zdziwiaby dyskwalifikacja tych bardzo gronych zwierzt. Istniej jednak inne, wydawaoby si uyteczne gatunki, ktre nios jednak ze sob pewne mniej znane zagroe ia. Na przykad osiem gatunkw dzikich koniowatych bardzo rni si od siebie usposobienie m, mimo e pod wzgldem genetycznym gatunki te s tak blisko spokrewnione, i krzyuj si ze sob, dajc zdrowe (cho zwykle niepodne) mieszace. Dwa gatunki koniowatych - konia i pno noafrykaskiego osa (przodka osa domowego) - udao si udomowi. Bliskim krewnym osa afryk kiego jest wystpujcy w Azji onager. Poniewa zasig wystpowania onagrw obejmuje yzny P kolebk cywilizacji zachodniej i orodek domestykacji - pradawni mieszkacy tego regi onu musieli prbowa udo-mawia te zwierzta. Z sumeryjskich i pniejszych zapiskw wiemy, egularnie na nie polowano oraz odawiano i krzyowano je z osami i komi. Prawdopodobne jest, i to wanie do onagrw odnosiy si niektre ze staroytnych opisw zwierzt podobny oni, ktre suyy za wierzchowce, a take cigny wozy. Jednak wszyscy ludzie wspominajcy worzenia, od staroytnych Rzymian po dzisiejszych pracownikw ogrodw zoologicznych, p isz o ich zoliwym usposobieniu i paskudnym nawyku gryzienia ludzi. Z tego powodu ni gdy nie udomowiono onagrw, cho pod wieloma wzgldami przypominaj przodkw hodowanego dz i osa. Cztery gatunki afrykaskich zebr sprawiaj jeszcze wicej kopotw. Starajc si dokona ich estykacji, zaprzgano je nawet do powozw. Prbowano ich uywa w dziewitnastowiecznym wojs ku Afryki Poudniowej. Ekscentryczny lord Walter Rothschild jedzi ulicami Londynu w karecie cignitej przez te zwierzta. Niestety, zebry staj si z wiekiem nieprawdopodobn ie grone. (Wprawdzie wiele koni ma rwnie wstrtne usposobienie, lecz wrd zebr i onagrw est ono regu). Poza tym zebry maj nieprzyjemny zwyczaj niewypuszczania ugryzionej o soby. Kadego roku rani one wicej opiekunw zatrudnionych w amerykaskich ogrodach zoolo gicznych ni ty190 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

grysy. Jest prawie niemoliwoci - nawet dla kowbojw wygrywajcych mistrzostwa rodeo w c hwytaniu koni - pojmanie tych zwierzt na lasso. Maj one bowiem niezwyk zdolno .zauwaan a zbliajcej si ptli i w odpowiednim momencie odchylaj gow.

Rzadko - jeli kiedykolwiek - siodano lub ujedano zebry, a i zapa mieszkacw poudniowej ryki do ich udomowienia dawno wygas. Nieprzewidywalno i agresywne zachowanie byy rwni e jedn z przyczyn tego, e dobrze zapowiadajce si wspczesne dowiadczenia nad domestyka jeleni i antylop eland nie skoczyy si penym sukcesem.

Predyspozycja do paniki. Due ssaki rolinoerne w rny sposb reaguj na zagroenie ze stro drapiecw i czowieka. Niektre z nich - szybkie, nerwowe - maj odruch natychmiastowej u

cieczki, jeli tylko wyczuj niebezpieczestwo. Inne s wolniejsze, mniej nerwowe, szuka j schronienia w stadzie, a w obliczu zagroenia nie wpadaj w panik i niepotrzebnie ni e uciekaj. Pierwszy typ reakcji Jest charakterystyczny dla wikszoci jeleniowatych i antylop (jedynym wyrniajcym si wyjtkiem jest renifer), drugi za - dla owiec i kz.

Rzecz jasna, "nerwowe" gatunki bardzo trudno trzyma w niewoli. Po umieszczeniu w zagrodzie czsto wpadaj w panik i albo gin na skutek doznanego szoku, albo te podczas prby ucieczki rozbijaj si o ogrodzenia. Zachowuj si tak na przykad gazele, na ktre od ysicy lat chtnie polowano w wielu czciach yznego Pksiyca. aden inny gatunek ssaka n rza pierwszym osiadym ludom tylu okazji do udomowienia, lecz ani jeden przedstawic iel tego gatunku nie podda si domestykacj i. Sprbujmy jednak wyobrazi sobie zagonien ie do stada zwierzcia, ktre czmycha, w zalepieniu rozbija si o ciany, potrafi skaka na odlego niemal 10 metrw i gna z szybkoci 80 kilometrw na godzin. Struktura socjalna. Sposb ycia dzikich przodkw niemal wszystkich duych ssakw domowych charakteryzowa si trzema cechami: zwierzta te miay instynkt stadny; midzy czonkami gr upy utrzymywaa si dobrze rozwinita hierarchia dominacji; areay stad zachodziy na sieb ie, nie tworzc wzaZEBRY, NIESZCZLIWE MAESTWA l ZASADA... . 191

jemnie wykluczajcych si terytoriw. Na przykad grupy dzikich koni skadaj si z Jednego o iera, ktremu towarzyszy do p tuzina klaczy i ich rebit. Klacz A dominuje nad klacz B, C, D i E. Klacz B podporzdkowuje si klaczy A, lecz jest domi-nantem w stosunku do zwierzt C, D i E. C jest niej w hierarchii ni B i A, ale dominuje nad klaczami D i E, i tak dalej. W czasie wdrwki stada jego czonkowie utrzymuj ustalony porzdek: z tyu znajduje si ogier, z przodu - najwysza w hierarchii klacz, za ktr poda jej najmodsze i i pozostae mode, uszeregowane wedug starszestwa, za nimi za biegn pozostae klacze w lejnoci wyznaczonej hierarchi dominacji, a kada z nich prowadzi swych potomkw w kole jnoci od najmodszego do najstarszego. Dziki temu dorose osobniki mog wspistnie w stad . Kady z nich zna swoje miejsce, co zapobiega cigym walkom.

Taka struktura socjalna bardzo uatwia udomowienie, gdy umoliwia ludziom zapanowanie nad stadem. Udomowione konie podaj za czowiekiem tak samo, jak podayby za klacz znaj si na szczycie hierarchii grupowej. Hierarchia istnieje rwnie w stadach owiec, kz, k rw i protoplastw psa (wilkw). Mode zwierzta dorastaj w grupie; ogldajc cigle tych sa czonkw stada, ucz si ich rozpoznawa. W ten sposb wpojona im zostaje hierarchia. W waru nkach naturalnych poznaj przedstawicieli wasnego gatunku, Jednak w niewoli stykaj s i rwnie z ludmi i im si podporzdkowuj.

Zwierzta spoeczne s wprost stworzone do pasterstwa. Dziki temu, e wykazuj wzgldem sieb e tolerancj, daj si zagania. Natomiast instynktowne podanie za przywdc stada, ktrym mniemaniu Jest czowiek, pozwala pasterzowi i jego psu na atwe kierowanie grup. Pon adto przyzwyczajenie do ycia w duych stadach sprawia, e zwierzta te dobrze znosz stocz enie w zagrodach.

W przeciwiestwie do nich przedstawiciele wikszoci yjcych samotnie zwierzt terytorialny ch nie daj si trzyma razem. Nie toleruj si nawzajem, nie rozpoznaj czowieka oraz nie w kazuj instynktownej ulegoci. Zwierztami samotniczymi i terytorialnymi s w stanie dzik im na przykad koty. 192 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Czy kto kiedy widzia koty sznureczkiem podajce za czowiekiem lub sysza o tym, by poz si one hodowa w stadach? Kady mionik tych zwierzt wie, e nie podpo-, rzdkowuj si cz tak, jak instynktownie czyni to psy. Koty i fretki s jedynymi terytorialnymi gatu nkami ssakw, ktre zdoalimy udomowi. Prbujc dokona domesty-kacji kotw, nie chcielimy skupia ich w wielkich grupach i hodowa w celach konsumpcyjnych. Zaleao nam na tym, aby zwierzta te stay si naszymi ulubiecami i samotnymi myliwymi.

To, e nie udomowiono wikszoci pojedynczo yjcych zwierzt, nie oznacza, i procesowi temu poddaaby si atwo znaczna cz gatunkw stadnych. Ich hodowla okazaa si niemoliwa z wie ch powodw. Po pierwsze, stada wielu zwierzt zajmuj terytoria, do ktrych nie dopuszczaj czonkw inn ych grup. Utrzymywanie dwch takich stad w jednej zagrodzie jest wic rwnie trudne ja k hodowanie w Jednej klatce dwch nalecych do tego samego gatunku samcw-samotnikw.

Po drugie, wiele gatunkw czy si w grupy tylko na cz roku. W sezonie rozrodczym zmienia si one w zwierzta terytorialne - walcz ze sob i nie toleruj obecnoci innych. Odnosi si to do wikszoci antylop i jeleniowatych (znw z wyjtkiem renifera). Zachowanie takie j est jedn z podstawowych przyczyn nieudomowienia adnego z ich stadnych gatunkw, z ktr ych synie Afryka. Chocia afrykaskie antylopy najczciej kojarz nam si z "ogromnymi, ci mi si po horyzont stadami", to w rzeczywistoci samce wchodzce w skad grup zajmuj osob ne terytoria, a w okresie rozrodczym staczaj ze sob zacieke walki. Dlatego te zwierzt tych nie da si trzyma w zagrodach tak jak owiec, kz czy byda. Podobna kombinacja za chowa terytorialnych z predyspozycj do agresji i wolnym wzrostem uniemoliwia hodowl nosorocw. Wreszcie, wiele gatunkw stadnych, w tym wikszo jeleniowatych i antylop, nie ma wyrane j hierarchii dominacji. Skoro nie podaj one instynktownie za dominujcym przewodnikie m, nie kierowayby si rwnie za czowiekiem. ZEBRY, NIESZCZLIWE MAESTWA l ZASADA. 193 W konsekwencji, cho zwierzta te niejednokrotnie oswajano (przypomnijmy sobie choby wszystkie historie o Bambi4), nie spotyka si ich pdzonych przez pasterzy, tak jak owce. Z tego samego powodu nie mona byo udomowi pnocnoamerykaskiej owcy kanadyjskiej, nalecej do tej samej rodziny co argall - przodek owcy domowej. Owce kanadyjskie z pewnoci byyby dla nas przydatne. Przypominaj swych azjatyckich krewniakw niemal pod k adym wzgldem, z wyjtkiem jednego: brak im typowego dla argali zachowania, polegajceg o na ulegoci osobnikw uznajcych dominacj innych.

Powrmy teraz do problemu, ktry postawiem na pocztku tego rozdziau. Pocztkowo najbardzi j zadziwiajc osobliwoci domestykacji zwierzt wydawaa si arbitralno wyboru niektrych i pominicia innych, blisko z nimi spokrewnionych. Okazao si, e z wyjtkiem nielicznyc h kandydatw na ywy Inwentarz niemal wszyscy zostali wyeliminowani zgodnie z zasad A nny Kareniny. Ludzie i wikszo zwierzt nie tworz szczliwego zwizku z powodu jednej lub elu z nastpujcych przyczyn: nieodpowiedniej diety zwierzt, wolnego tempa ich wzrost u, warunkw rozmnaania si, ktre trudno zapewni w zamkniciu, zego usposobienia, predyspo ycji do wpadania w panik oraz licznych konkretnych cech organizacji stadnej. Ludz iom udao si zawrze szczliwe zwizki tylko z niewielkim procentem dzikich ssakw. Stao s moliwe dziki spenieniu wszystkich warunkw, o ktrych pisaem w tym rozdziale.

Ludy eurazjatyckle natrafiy na znacznie wicej nadajcych si do udomowienia dzikich ss akw rolinoernych ni spoecznoci innych kontynentw. Fakt ten i wica si z nim przewag tw wynika z trzech podstawowych cech geograficznego rozprzestrzenienia tych zwier zt oraz ich historii i biologu. Po pierwsze, w Eurazji od pocztku znajdowao si najwic ej zwierzt zdatnych do udomowienia, gdy Jest ona najwikszym i najbardziej zrnicowanym ekologicznie konty4 Bambi - sympatyczny jelonek, bdcy bohaterem filmw Disneya (przyp. tum.). 194 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

nentem. Po drugie, Australia i obie Ameryki, w przeciwiestwie do Eurazji lub Afry ki, straciy wikszo kandydatw do udomowienia w czasie potnej fali pnoplejstocesklego ania. Najprawdopodobniej zwierzta te miay nieszczcie by pierwszymi ssakami, ktre nagle

zetkny si z ludmi w pnym okresie naszej historii, gdy posiadalimy ju dobrze rozwini iejtnoci owieckie. Wreszcie, wrd tych zwierzt, ktre przeyy, na obszarze Eurazji znal znacznie wicej gatunkw nadajcych si do udomowienia ni na innych kontynentach. Przyjrz enie si gatunkom potencjalnie zdatnym do domestykacji, ktre jednak nigdy nie podday si udomowieniu, jak choby afrykaskim ssakom yjcym w wielkich stadach, pozwolio wskaza dyskwalifikujce je przyczyny. Tostoj zapewne zgodziby si wic z myl wypowiedzian w inn kontekcie przez wczeniejszego autora, witego Mateusza: "Bo wielu jest powoanych, lecz mao wybranych".5

5 Ewangelia wedug w. Mateusza. Przeoy O. Walenty Prokulski TJ. Pismo wite Starego i No ego Testamentu. Wydawnictwo Pallotinum, Pozna-Warsza-wa 1983, s. 1148 (przyp. dum .). ROZDZIA 9 BEZKRESNE NIEBA I NACHYLENIA OSI KONTYNENTW

Porwnaj ksztaty i zorientowanie kontynentw na mapie wiata zamieszczonej na nastpnej s tronie (ry. 9.1). Rnice, jakie midzy nimi istniej, s wrcz uderzajce. Obie Ameryki roz j si z pnocy na poudnie na duo wiksz odlego (16,5 tysica kilometrw) ni w kierun gdzie licz najwyej 5,5 tysica kilometrw, a w najwszym miejscu - Przesmyku Panamskim 75 kilometrw. Oznacza to, e gwna o kontynentalna Ameryk przebiega z pnocy na poudnie. dobny jest ukad osi Afryki. W przeciwiestwie do tych ldw gwna o Eurazji ukada si na wschd-za-chd. Czy tak znaczne rnice w orientacji gwnych mas ldowych Ziemi miay jaki na histori ludzkoci?

Rozdzia ten bdzie powicony skutkom takiego ukadu kontynentw. Uwaam, i mia on dla dzi wieka ogromne znaczenie. Zorientowanie osi kontynentalnych decydowao o tempie roz przestrzeniania si rolin uprawnych i ywego inwentarza, a take zapewne pisma, koa i in nych wynalazkw. Ta podstawowa waciwo geograficzna miaa wic znaczny udzia w ksztatowa osw Indian, Afrykanw i Eurazjatw w cigu ostatnich piciuset lat. Rozprzestrzenianie si metod produkcji ywnoci okazuje si czynnikiem rwnie niezbdnym do zrozumienia geogra196 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Ry. 9.1. Gwne osie kontynentw.

ficznego zrnicowania momentu pojawiania si strzelb, zarazkw i maszyn, jak niezalene r ozpoczcie tej produkcji, o czym pisaem w poprzednich rozdziaach. Jest tak dlatego, e jak si przekonalimy w rozdziale czwartym, metody te opracowano w nie wicej ni dziew iciu, a zapewne jedynie w piciu, niezalenie powstaych orodkach wytwarzania poywienia. Mimo to ju w czasach prehistorycznych produkcj ywnoci zaczto rwnie rozwija w wielu in h regionach. Jej zapocztkowanie byo rezultatem rozprzestrzeniania si rolin uprawnych , ywego inwentarza, wiedzy dotyczcej metod hodowli, a w kilku przypadkach take migr acji rolnikw i pasterzy. Mona wymieni nastpujce kierunki owego rozprzestrzeniania: z poudniowo-zachodniej Azji ku Europie, Egiptowi, Afryce Pnocnej, Etiopii, Azji rodkowej i Nizinie Indu, z Sahelu i Afryki Zachodniej ku wschodowi i poudniowi tego kontynentu, z Chin ku trop ikom Azji Poludniowo-Wschodniej, Filipinom, Indonezji, Korei i Japonii, a take z Mezoamerykl ku Ameryce Pnocnej. Co wicej, nawet na terenach, gdzie zapocztkowano pro dukcj ywnoci, rolnictwo wzbogacao si BEZKRESNE NIEBA l NACHYLENIA OSI KONTYNENTW 197 o dodatkowe uprawy, zwierzta domowe i nowe metody opracowane na innych obszarach.

Tak jak niektre tereny okazay si znacznie bardziej odpowiednie do rozpoczcia wytwarz ania ywnoci od innych, tak i atwo rozprzestrzeniania produkcji poywienia w rozmaitych miejscach wiata bardzo si rnia. W pewnych regionach o bardzo dogodnych warunkach ekol ogicznych w czasach prehistorycznych nie rozpoczto wytwarzania ywnoci, cho w tym sam ym okresie niedaleko istniay orodki jej produkcji. Mowa tu na przykad o niemonoci prz eniknicia rolnictwa i pasterstwa z poudniowo-wschodniej czci dzisiejszych Stanw Zjedn oczonych do plemion Indian zamieszkujcych Kaliforni czy te z Nowej Gwinei do Austra lii, a take o niepowodzeniu przenoszenia rolnictwa z poudniowoafrykaskiej prowincji Natal do Kraju Przyldkowego. Nawet na tych obszarach, gdzie produkcja poywienia r ozprzestrzeniaa si ju w czasach prehistorycznych i w staroytnoci, tempo i czas pojawi ania si upraw i ywego inwentarza byy bardzo zrnicowane. Metody produkcji przenosiy si ardzo szybko wzdu osi wschd-zachd: z poudniowo-zachodniej Azji zarwno ku Europie i Egi ptowi, jak i ku Nizinie Indu (ze redni szybkoci 1,3 kilometra na rok), oraz z Filipi n w stron Polinezji (z prdkoci okoo 5,8 kilometra na rok). Natomiast wzdu linii pnoc ie metody wytwrstwa ywnoci rozprzestrzeniay si powoli, na przykad z Meksyku do poudnio o-zachodniej czci Stanw Zjednoczonych - w tempie wolniejszym ni kilometr rocznie. Me ksykaska kukurydza i fasola wdroway na pnoc z szybkoci p kilometra na rok. We wschod czci Stanw Zjednoczonych zaczto je uprawia okoo 900 roku n.e. Pochd lamy na pnoc, do doru, odbywa si w tempie 0,4 kilometra rocznie. Zrnicowanie tempa rozprzestrzeniania si produkcji ywnoci jest w tym rejonie, by moe, wiksze, jeli kukurydz zaczto hodowa syku znacznie wczeniej ni - jak ostronie przyjem - w 3500 roku p.n.e.

Rwnie due rnice dotycz kompletnoci przejmowanych zestaww rolin i zwierzt domowych. O noci te wska198 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

uj na istnienie wikszych lub mniejszych barier na drodze ku upowszechnieniu udomowi onych gatunkw. Na przykad, do Europy oraz do Niziny Indu dotarta wikszo podstawo- wych gatunkw hodowlanych, pochodzcych z poudniowo-za-chodniej Azji, natomiast w czasach prekolumbijskich do Mezo-ameryki nie dotar aden z udomowionych ssakw andyjskich (l ama/alpaka i winka morska). Trudno nie pokusi si o szukanie wytumaczenia tak zadziwi ajcego faktu. Wszak na obszarze Mezoameiyki powstay ludne populacje rolnicze o zoone j strukturze spoecznej. Nie moe wic by wtpliwoci, e gdyby tylko pochodzce z Andw zwi pojawiy si w tej czci Ameryki, stayby si cennym poywieniem, rodkiem transportu i rd W regionie tym nie wystpoway bowiem poza psami adne ssaki, ktre mogyby zaspokoi jedn z wymienionych potrzeb. Dotary tam Jednak pewne poudniowoamerykaskie roliny uprawne, t akie jak maniok, bata-ty l orzeszki ziemne. Co pozwolio na przeniknicie rolin, a za trzymao jednoczenie lamy i winki morskie?

Geograficzne zrnicowanie atwoci rozprzestrzeniania si rolin i zwierzt domowych moe pr ra wyraz tak zwanego udomowienia uprzedzajcego. Wikszo dzikich gatunkw flory, ktre da ocztek odmianom hodowlanym, jest zrnicowana pod wzgldem genetycznym, co wie si z wyst aniem mutacji utrwalonych w rnych czciach areau zajmowanego przez poszczeglne populacj e. Analogicznie, zmiany potrzebne do przeksztacenia dzikiej roliny w form uprawn mog by spowodowane pojawieniem si rnego rodzaju nowych mutacji bd zastosowaniem odmiennych programw selekcyjnych. Dlatego te badajc roliny uprawne rozpowszechnione ju w prehis torii i staroytnoci, mona zada pytanie, czy wszystkie ich odmiany s nosicielami tej s amej mutacji, wystpujcej u dzikich form, czy te mutacji transformujcej je w odmiany hodowlane. Celem takich bada jest prba stwierdzenia, czy dan upraw uzyskano tylko w jednym miejscu, czy te pojawia si ona niezalenie na rnych obszarach. Jeli przeprowadzi si analiz genetyczn najwaniejszych pradawnych upraw Nowego wiata, ok ae si, i s one nosiBEZKRESNE NIEBA l NACHYLENIA OSI KONTYNENTW . 199 cielaml przynajmniej dwch mutacji dzikich form bd te podobnej liczby mutacji transfo rmujcych. Mona na tej podstawie wnioskowa, e uprawy te udomowiono niezalenie, na co n ajmniej dwch rnych obszarach, przy czym odmiany pochodzce z kadego z nich odziedziczyy

charakterystyczne zmiany genetyczne. Na tej podstawie botanicy mogli stwierdzi, i fasola limeska [Phaseolus lunatus], fasola zwyczajna [Phaseolus uulgaris}. a take papryki z grupy Copsicum annu-um/chmense udomawiano co najmniej dwukrotnie: raz w Mezo-ameryce i raz w Ameryce Poudniowej. Podobnie dyni zwyczajn, Cucurbtta pepo, jak rwnie komos wyselekcjonowano niezalenie przynajmniej dwa razy: w Mezoameryce i we wschodniej czci dzisiejszych Stanw Zjednoczonych. W przeciwiestwie do nich uprawi ane od dawna roliny z poudnio-wo-zachodniej Azji charakteryzuj si pojedynczym rodzaj em dzikiej mutacji lub alternatywnej mutacji transformujcej. Wskazuje to, i wszyst kie znane wspczenie odmiany tych rolin powstay w wyniku tylko jednego procesu udomawi ania.

Jakie znaczenie ma wielokrotne udomawlanie tej samej uprawy w rnych czciach obszaru jej naturalnego wystpowania, zamiast jednokrotnej domestykacji na pewnej czci tego terenu? Przekonalimy si ju, e udomawianie wie si z modyfikowaniem dzikiego gatunku w t ki sposb, by na przykad zacz produkowa wiksze nasiona czy straci gorzki smak. A wszyst o po to, aby uczyni go bardziej przydatnym dla czowieka. Jeli wic wydajna rolina gosp odarska jest ju dostpna, pocztkujcy rolnicy, zamiast gromadzi od nowa jej dzikich kre wniakw i stara si ich udomowi, z pewnoci zajm si jej upraw. Dlatego te dane o jedno domestykacji wiadcz zarazem, e otrzymana odmiana rozpowszechnia si szybko na caym obs zarze naturalnego wystpowania, uprzedzajc w ten sposb konieczno jej niezalenego selekc jonowania w innym miejscu. Kiedy natomiast znajdujemy dowody na wielokrotne, nie zalene udomawianie rolin na rnych obszarach, zwykle wycigamy wniosek, e rozprzestrzeni ay si one zbyt wolno, aby zapobiec domestykacji w innych regionach. Przewaga pojed ynczych udomowie 200 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY BEZKRESNE NIEBA l NACHYLENIA OSI KONTYNENTW . 201 w poudniowo-zachodniej Azji oraz czste przypadki powtarzania tego procesu na obsza rze obu Ameryk s wic przekonujcym dowodem na to, e azjatyckie roliny hodowlane rozprz estrzeniay si atwiej ni ich amerykaskie odpowiedniki.

Szybkie rozprzestrzenianie si danej uprawy czsto wyprzedzao nie tylko domestykacj w innym miejscu tej samej dzikiej roliny, lecz rwnie udomowienie innych, spokrewniony ch z ni gatunkw. Jeli ju wyhodowao si dobry jakociowo groch, to, rzecz jasna, ponowne ozpoczynanie selekcji nie ma adnego sensu. Rwnie bezsensowne okazuje si udomawianie blisko z nim spokrewnionych innych dzikich gatunkw, ktre z punktu widzenia rolnikw s rwnowane wczeniej wyselekcjonowanej odmianie uprawnej. Wyhodowanie w poudniowo-zac hodniej Azji wszystkich podstawowych rolin uprawnych uprzedzio domestykacj ktregokol wiek z ich bliskich krewnych w caej zachodniej Eurazji. Natomiast w Nowym wiecie w Mezoameryce i Ameryce Poudniowej -udomowiono wiele rwnowanych sobie i blisko spo krewnionych, cho niewtpliwie odrbnych gatunkw. Na przykad 95% obecnie uprawianej na wi ecie baweny naley do gatunku Gossypium hirsutum (bawena zwyczajna lub kosmata), udo mowionego w prehistorii na obszarze Mezoameryki. Jednak prehistoryczni rolnicy p oudniowoamerykascy hodowali zamiast niej pokrewny gatunek Gossypium barbadense (ba wena peruwiaska). Najwyraniej zarwno przemieszczanie si baweny pochodzenia mezoameryka kiego do Ameryki Poudniowej, jak i przenoszenie odmiany poudniowoamerykaskiej do Me zoameryki nastpowao na tyle wolno, e nie zapobiegao domestykacji ich odpowiednikw. Pa pryka chili, dynie, szarat i wielorakie gatunki komosy s kolejnymi rolinami uprawny mi, ktrych rne, cho spokrewnione gatunki udomowiono zarwno w Mezoameryce, jak i Amery ce Poudniowej, gdy adnej z nich nie przejto wystarczajco szybko.

Istnieje wic wiele rnorodnych zjawisk potwierdzajcych tez, i produkcja ywnoci znaczni zybciej rozpowszechniaa si w poudniowo-zachodniej Azji ni w obu Amerykach, a by moe, t ake subsaharyjskiej Afryce. Zjawiska te wi 'w3 ' si z dotarciem udomowionych gatunkw do niektrych odpowiednich pod wzgldem ekologiczn

ym rejonw, z odmiennym tempem rozprzestrzeniania si poszczeglnych gatunkw, a take z t ym, czy szybko przejmowania najwczeniej udomowionych rolin bya na tyle dua, aby zapobi ec ponownej, niezalenej domestykacji tego samego gatunku lub Jego bliskich pokrew nych. Jakie szczeglne cechy obu Ameryk i Afryki sprawiy, e rozpowszechnianie produk cji ywnoci przebiegao tam z wikszym trudem ni na obszarze Eurazji?

Poszukujc odpowiedzi na to pytanie, zacznijmy od przeanalizowania szybkiego rozpr zestrzeniania si wytwrstwa ywnoci z terenu poudniowo-zachodniej Azji (yznego Pksiyc ce po rozpoczciu tam produkcji poywienia, co nastpio nieco przed smym tysicleciem p.n. e., znajomo rolnictwa zacza si stamtd odrodkowo rozszerza ku zachodnim partiom Eurazj Afryce Pnocnej, coraz dalej l dalej ku wschodowi. Przyjrzyjmy si niezwykej mapie sp orzdzonej przez genetyka Daniela Zohary'ego i botaniczk Mari Hopf (ry. 9.2). Pokazan o na niej przemieszczanie si fali produkcji ywnoci. Przed 6500 rokiem p.n.e. dotara ona do Grecji, na Cypr i subkontynent indyjski, nastpnie okoo szstego tysiclecia p.n .e. do Egiptu, przed 5400 rokiem p.n.e. do rodkowej Europy, przed 5200 rokiem p.n .e. do poudniowej Hiszpanii, a okoo 3500 roku p.n.e. na Wyspy Brytyjskie. W kadym z tych regionw produkcja poywienia zacza si od kilku tych samych rolin i zwierzt domowy h, ktre zapocztkoway rozwj wytwarzania ywnoci na obszarze yznego Pksiyca. Dodatkow rudnym do okrelenia czasie, gatunki te przenikay w kierunku poudnia Afryki, do Etio pii. Uprawiano tam jednak rwnie miejscowe roliny. W zwizku z tym nie wiemy, czy poczt ki etiopskiej produkcji rolnej naley wiza z uprawami z yznego Pksiyca czy te z lokal odmianami hodowlanymi.

Rzecz jasna, nie wszystkie pochodzce z yznego Pksiyca gatunki mogy si poza nim rozpow chni. Na przykad Egipt okaza si zbyt ciepy dla pszenicy plaskurki, na bardziej za odda lonych obszarach pozostae gatunki pojawiay si niejednoczenie. Dotyczy to na przykad p oudniowo-zachodniej 202 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Rozprzestrzenianie si upraw yznego Pksiyca na terenie zachodniej Eurazji.

Ry. 9.2. Symbole na rycinie oznaczaj pooenie wykopalisk archeologicznych, w ktrych od naleziono najstarsze, datowane metod radiowglow pozostaoci rolin uprawnych pochodzcych z yznego Pksiyca. Puste kwadraty D wyznaczaj obszar yznego Pksiyca (stanowiska spr o tysiclecia p.n.e.). Prosz zwrci uwag, e datowania staj si coraz modsze wraz ze zwi em si odlegoci od yznego Pksiyca. Rycina powstaa na podstawie mapy nr 20 zamieszczon ksice Daniela Zohary'ego l Marli Hopf Domestication ofPlants m the Old Worid [Udom owienie rolin na obszarze Starego wiata). Uyte przez autorw datowania niekalibrowane zamieniono na kalibrowane.

Europy, gdzie hodowla owiec wyprzedzia rozpoczcie uprawy zb. W innych regionach doszo do udomowienia lokalnych odmian hodowlanych, w Europie Zachodniej zaczto sia mak, a zapewne w Egipcie - arbuzy. Niemniej jednak znaczn cz ywnoci produkowanej poza yzny Pksiycem wytwarzano, wykorzystujc gatunki udomowione na jego obszarze. Wkrtce po rozp rzestrzenieniu si upraw i udomowionych zwierzt nastpio rozpowszechnienie innych nowi nek z okolic yznego Pksiyca, takich jak: koo, pismo, techniki wytwarzania metali, otrz ymywania i przetwarzania mleka, pielgnacji drzew owocowych oraz produkcji wina i piwa. BEZKRESNE NIEBA l NACHYLENIA OSI KONTYNENTW 203

Jak doszo do tego, e ten sam zestaw rolin uprawnych wie si z pocztkami rolnictwa w ca zachodniej czci Eurazji? Czy przyczyna ley w tym, i dzika flora rozmaitych obszarw bya podobna, w wielu miejscach wic odkrywano przydatno tych samych gatunkw, a nastpnie n iezalenie udomawlano, tak jak dziao si to na terenie yznego Pksiyca? Z pewnoci nale i takie wytumaczenie. Po pierwsze, wiele podstawowych rolin uprawnych pochodzcych z y znego Pksiyca nie ronie w stanie dzikim poza poludniowo-zachod-ni Azj. Na przykad w E cie w naturze nie wystpuje adna z omiu zaoycielskich rolin hodowlanych, poza Jczmienie . W dolinie Nilu panuj jednak podobne warunki rodowiskowe, jak w dolinach Tygrysu

i Eufratu, znajdujcych si na obszarze yznego Pksiyca. Dlatego te zestaw gatunkw, kt wdzi si nad brzegami tych dwch rzek, nie mg zawie nad Nilem. Przejcie odmian hodowlan wyzwolio spektakularny rozwj cywilizacji Egiptu. Jednake napdzajce ten wzrost produk ty ywnociowe zostay sprowadzone. Sfinksa i piramidy budowali ludzie odywiajcy si podam rolnymi pochodzcymi z yznego Pksiyca, nie za z Egiptu.

Po drugie, moemy by pewni, e nawet te, wystpujce w Europie i Indiach odmiany hodowlan e rolin, ktrych dzicy przodkowie rosn poza poudniowo-zachodni Azj, pochodz jednak gw tej czci Azji, a nie z lokalnie udomowionych populacji. Na przykad dziki len wystpu je na zachodzie a po Wyspy Brytyjskie i Algieri, a na wschodzie a do Morza Kaspijsk iego, wschodni zasig dzikiego jczmienia obejmuje za nawet Tybet. Jednake wszystkie u prawiane dzi na wiecie odmiany powstae z wikszoci upraw zaoycielskich yznego Pksi eryzuj si tylko jednym ukadem chromosomw z wielu, wystpujcych u ich dzikich przodkw. S ic nosicielami tej samej, pojedynczej mutacji (jednej z wielu moliwych), ktra odrnia j e od dzikiego protoplasty i uczynia przydatnymi dla czowieka. Na przykad wszystkie odmiany uprawnego grochu w przeciwiestwie do znacznej wikszoci dzikich przodkw maj te n sam recesywny gen, zapobiegajcy rozrywaniu si dojrzaych strkw i rozrzucaniu nasion. 204 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Najwyraniej wic wikszoci upraw zaoycielskich yznego Pksiyca nie udomowiono ju w iejscu. Gdyby byo inaczej, zauwaylibymy lady wielokrotnej dome-stykacji w postaci zrni cowanych ukadw chromosomw i odmiennych mutacji. Dlatego te uprawy z yznego Pksiyca s ymi przykadami omawianego przez nas wczeniej zjawiska domestykacji uprzedzajcej. Sz ybkie rozpowszechnienie odmian hodowlanych zahamowao wszelkie prby niezalenego udom owienia dzikich rolin. Kiedy otrzymano ju uprawy, zrezygnowano ze zbierania dzikic h gatunkw i ponownego rozpoczynania selekcji.

W regionie yznego Pksiyca, a i na innych terenach, wystpuje wiele dzikich gatunkw spok ewnionych z przodkami wikszoci upraw zaoycielskich. By moe, rwnie nadaway si one do ienia. Na przykad groch naley do rodzaju Pisum, skadajcego si z dwch gatunkw: Pisum sa t-vum, bdcego protoplast naszego ogrodowego grochu zwyczajnego, oraz nigdy niehodow anego Pisum fulvum. Ten ostatni gatunek nie zosta udomowiony, mimo i zarwno jego wiee , jak i suche ziarna s smaczne i wystpuj pospolicie. Podobnie, poza udomowionymi ga tunkami pszenicy, jczmienia, soczewicy, ciecierzycy, fasoli i lnu istnieje wiele dzikich, spokrewnionych z nimi gatunkw rolin. Niektrych z bliskich krewniakw fasoli i jczmienia rzeczywicie niezalenie udomowiono w Chinach i obu Amerykach, a wic dalek o od pierwotnego miejsca ich domestykacji na obszarze yznego Pksiyca. Jednak na teren ie zachodniej Eurazji rozpoczto hodowl tylko jednego z potencjalnie uytecznych dzik ich gatunkw kadej z tych rolin. Prawdopodobnie tak szybko rozprzestrzeniay si tu odmi any uprawne, e ludzie prdko zaniechali zbioru Innych, spokrewnionych z nimi dzikic h gatunkw i ograniczyli si do konsumpcji podw udomowionych ju rolin. Po raz kolejny, p odobnie jak we wczeniej dyskutowanych przypadkach, szybkie rozpowszechnienie si ty ch upraw spowodowao, i zaniechano zarwno dalszych prb domestykacji ich krewniakw, jak i powtrnego udomawiania ich przodkw. BEZKRESNE NIEBA l NACHYLENIA OSI KONTYNENTW . 205

Dlaczego rozprzestrzenianie si gatunkw uprawnych poza obszar yznego Pksiyca nastpowa szybko? Odpowied na to pytanie wie si czciowo z rwnolenikowym ukadem kontynentalnej Eurazji, o ktrym pisaem na pocztku tego rozdziau. Tereny uoone wzdu osi wschd-za-ch kteryzuj si t sam dugoci dnia i rytmem sezonowej zmiennoci. Do pewnego stopnia s one podobne pod wzgldem wystpujcych na nich chorb, zmian temperatury i iloci opadw, a take typw siedlisk i szaty rolinnej. Na przykad poudniowe Wochy, pnocny Iran i Japonia poo s mniej wicej na tej samej szerokoci geograficznej, lecz kady z tych terenw dzieli od innego dystans ponad 6 tysicy kilometrw. Mimo to pod wzgldem klimatycznym obszary te s bardziej podobne do siebie ni do terenw znajdujcych si od nich o mniej ni 2 tysic kilometrw na poudnie. Formacja rolinna, znana jako tropikalny las deszczowy, wystpu je na wszystkich ldach midzy rwnikiem a 10 szerokoci geograficznej pnocnej i poudniow Rwnie rozmieszczenie rdziemnomorskich zespow suchych zaroli (takich jak kalifornijski

chaparral i europejska makia) ograniczone jest do pasa midzy 30 a 40 szerokoci geogr aficznej.

Kiekowanie, wzrost i odporno na choroby s u rolin adaptacjami precyzyjnie dostosowany mi do klimatu. Sezonowe zmiany dugoci dnia, temperatury i iloci opadw stanowi sygnay s tymulujce ziarna do kiekowania, siewki do wzrostu, a dojrzae osobniki do wytworzeni a kwiatw, nasion i owocw. Kada populacja rolin w wyniku dziaania doboru naturalnego s taje si genetycznie zaprogramowana do odpowiedniego reagowania na decydujce dla je j ewolucji sygnay o sezonowych zmianach. Zmiany te bardzo si rni w zalenoci od szeroko geograficznej. Na przykad na rwniku dugo dnia jest staa, a w strefie umiarkowanej zwi sza si wraz z upywem miesicy od przesilenia zimowego, a zmniejsza si w cigu kolejnego procza od przesilenia letniego. Sezon wegetacyjny -czyli miesice charakteryzujce si temperatur i dugoci dnia odpowiedni dla rozwoju rolin -jest najkrtszy na wysokich szer kociach geograficznych, a najduszy na rwniku. 206 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Roliny przystosowuj si rwnie do typowych dla danej szerokoci geograficznej chorb.

Biada gatunkowi majcemu program genetyczny niedopasowany do szerokoci geograficzne j pola, na ktrym go posadzono. Wyobramy sobie kanadyjskiego farmera, ktry by na tyle nierozsdny, aby zasia ry lub kukurydz. Kada z tych rolin jest przystosowana do ycia n terenach na poudnie od Kanady, w klimacie Meksyku. Nieszczsna kukurydza, zgodnie ze swym programem genetycznym dostosowanym do meksykaskich warunkw, przygotowaaby s i do wypuszczenia pdw w marcu, kiedy ziemi pokrywa trzymetrowa warstwa niegu. Jeli naw et rolin udaoby si przeprogramowa w ten sposb, aby rozpocza wzrost w okresie odpowied jszym dla Kanady, powiedzmy pod koniec czerwca, to i tak bdzie miaa problemy z inn ych powodw. Geny kukurydzy dyktowayby jej raczej niespieszne tempo wzrostu, wystar czajce do osignicia dojrzaych rozmiarw w cigu piciu miesicy. Jest to znakomita strate w agodnym, meksykaskim klimacie, lecz w Kanadzie doprowadziaby do katastrofy. Pier wsze jesienne przymrozki spowodowaaby mier roliny, zanim wyprodukowaaby ona dojrzae ko lby. Kukurydza nie miaaby rwnie genw warunkujcych odporno na choroby typowe dla klimat pnocy. Jej geny zabezpieczayby przed chorobami wystpujcymi na poudniu. Wszystkie te c echy sprawiaj, e roliny z niskich szerokoci geograficznych s sabo przystosowane do war unkw panujcych na wysokich szerokociach geograficznych i odwrotnie. Wikszo pochodzcych z yznego Pksiyca upraw dobrze si wic udaje we Francji i Japonii, lecz nie rozwija si terenach rwnikowych.

Rwnie u zwierzt wystpuj przystosowania do cech klimatu zalenych od szerokoci geografic nej. Z wasnego dowiadczenia wiemy, e pod tym wzgldem jestemy podobni do zwierzt. Cz le znosi chodne, pnocne zimy z ich krtkimi dniami i typowymi dla tej pory roku choro bami, podczas gdy inni ludzie nie potrafi wytrzyma w gorcym, tropikalnym klimacie. Kolonici, ktrzy w cigu ostatnich kilkuset lat emigrowali z Europy Pnocnej, woleli osi edla si na chaBEZKRESNE NIEBA l NACHYLENIA OSI KONTYNENTW 207 rakteryzujcych si podobnym, chodnym klimatem obszarach Ameryki Pnocnej, Australii i A fryki Poudniowej lub w chodnych, wyynnych czciach rwnikowej Kenii i Nowej Gwinei. Mies zkacy pnocnej Europy wysyani w gorce rejony zwykle padali ofiar jednej z wielu tropika lnych chorb, na przykad malarii, na ktre miejscowa ludno w drodze ewolucji nabya pewn dporno.

Midzy innymi z tej przyczyny gatunki udomowione na obszarze yznego Pksiyca szybko rozp rzestrzeniy si na wschd l zachd. Byy one bowiem dobrze przystosowane do warunkw klimat ycznych kolonizowanych regionw. Niezwykle szybko rozpowszechniaa si na przykad upraw a roli, ktra okoo 5400 roku p.n.e. przenikna z wgierskich nizin do Europy rodkowej. Wy kopaliska zwizane z pierwszymi rolnikami rozrzucone na ogromnym obszarze, rozcigajc ym si od Polski na zachd a po Holandi (znaczone charakterystyczn ceramik o wstgowym zd bnictwie), datowane s niemal na ten sam okres. Do czasw Chrystusa zboa pochodzce z yz

nego Pksiyca pokryy ogromn, rozcigajc si na niemal 17 tysicy kilometrw przestrze yckim wybrzeem Irlandii a pacyficznym wybrzeem Japonii. Ten pooony na linii wschd-zac hd obszar Eurazji wyznacza najduszy ldowy dystans na Ziemi.

Tak wic dziki rwnolenikowemu uoeniu eurazjatyckiej osi kontynentalnej uprawy pochodzce z yznego Pksiyca prdko si rozprzestrzeniy. Rolnictwo powstao bardzo szybko w caym p imatu umiarkowanego, sigajcym od Irlandii po Nizin Indu. Uprawy z poudniowo-zachodni ej Azji wzbogaciy rwnie powstae niezalenie rolnictwo wschodniej Azji. Take eurazjatyck ie roliny hodowlane, ktre pierwotnie udomowiono z dala od yznego Pksiyca, lecz na tej amej co on szerokoci geograficznej, mogy przenika na Jego obszar. Dzi, kiedy na caym globie transportuje si nasiona statkami i samolotami, nikogo nie dziwi zrnicowanie pochodzenia poszczeglnych skadnikw naszych posikw. Typowe danie w amerykaskim barze sz ybkiej obsugi skada si z kurczaka (po raz pierwszy udomowionego w Chinach), ziemnia kw (po208 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY chodzcych z Andw) i kukurydzy (wyhodowanej w Meksyku), przyprawionych czarnym piep rzem (otrzymanym w Indiach) i popitych filiank kawy (pochodzenia etiopskiego). Ju d wa tysice lat temu Rzymianie odywiali si swym wasnym zestawem produktw obcego pochodz enia. Ich jedynymi rodzimymi uprawami byy owies i mak. Na podstawowe artykuy konsu mpcyjne skaday si natomiast zaoycielskie zboa yznego Pksiyca, uzupenione o pigw kazu), proso i kminek (udomowione w Azji rodkowej), ogrki, sezam i owoce cytrusowe (sprowadzone z Indii), kurczta, ry, morele, brzoskwinie i wonic ber (pochodzce z Chin ). Rzymskie jabonie byy wprawdzie gatunkiem rodzimym dla zachodniej Eurazji, lecz rozmnaano je za pomoc techniki szczepienia opracowanej w Chinach.

Eurazja jest najwikszym rozcigajcym si rwnolenikowo masywem ldowym wiata l dlatego do rcza najbardziej jaskrawych przykadw szybkiego rozpowszechniania si udomowionych ga tunkw. Mona jednak wymieni inne, nie dotyczce eurazjatyckich upraw rwnolenikowych fakt y, ktre ilustruj to zjawisko. Szybkoci rozpowszechniania gatunkw pochodzcych z yznego Pksiyca dorwnywao tempo, w jakim na wschodzie upowszechnia si zestaw subtropikalnych n wyhodowanych w poudniowych Chinach. Zestaw ten uzupeniono o dodatkowe gatunki po dotarciu do tropikalnej czci Azji Poudniowo-Wschodniej, Filipin, Indonezji i Nowej Gwinei. Zasig wystpowania powikszonego w ten sposb zestawu gatunkw uprawnych (w ktrym znalazy si banany, taro l pochrzyn) oraz zwierzt domowych (kur, wi i psw) w cigu 1600 lat zwikszy si o ponad 8 tysicy kilometrw na wschd, ku tropikalnym obszarom Pacyfiku, i obj wyspy Polinezji. Innym prawdopodobnym przykadem szybkiego rozpowszechniania s i rolin byo zajmowanie nowych obszarw pod uprawy rolne w obrbie szerokiej strefy afry kaskiego Sa-helu, postpujce ze wschodu na zachd. Paleobotanicy nie poznali jednak je szcze szczegw tego procesu.

atwo, z jak udomowione gatunki rozprzestrzeniay si rwnolenikowo w Eurazji, kontrastuj trudnociami, ktre BEZKRESNE NIEBA l NACHYLENIA OSI KONTYNENTW 209

napotykay one w trakcie migracji z pnocy na poudnie Afryki. Wikszo zaoycielskich upr ego Pksiyca bardzo szybko dotara do Egiptu, a nastpnie przesuna zasig swego wystpow lej na poudnie, a do chodnych wyyn Etiopii, poza ktrymi roliny ju si nie przyjy. r ski klimat Afryki Poudniowej byby dla nich wrcz idealny, lecz t cz Czarnego Ldu oddzi od Etiopii szeroki na ponad 3 tysice kilometrw obszar tropikw, stanowicy dla nich b arier nie do przebycia. Powstanie rolnictwa na terenach pooonych na poudnie od Sahar y wizao si wic z udomowieniem miejscowych dzikich rolin, takich jak sorgo i afrykaski pochrzyn. Wystpuj one midzy stref Sahelu a tropikami Afryki Zachodniej i s przystosow ane do wysokich temperatur, letnich opadw deszczu i wzgldnie staej dugoci dnia, typow ej dla niskich szerokoci geograficznych.

Zahamowane lub spowolnione zostao rwnie zwikszanie poudniowego zasigu wystpowania zwie zt hodowlanych pochodzcych z yznego Pksiyca. Przeszkod okazay si warunki klimatyczn

roby, szczeglnie piczka przenoszona przez muchy tse-tse. Konie nigdy nie zadomowiy s i dalej ni w znajdujcych si na pnoc od rwnika krlestwach Afryki Zachodniej. Proces po rzania zasigu wystpowania byda, owiec i kz na 2 tysice lat zatrzyma si na pnocnym sk rwniny Serengeti. W tym samym czasie w innych regionach powstaway nowe rasy byda i rozwijano nowe rodzaje gospodarki. Zwierzta te pojawiy si w poudniowej Afryce dopier o w okresie midzy l a 200 rokiem naszej ery, a wic okoo 8 tysicy lat po ich udomowie niu na obszarze yznego Pksiyca. Pewne trudnoci napotykao rwnie rozpowszechnienie tro nych rolin uprawnych na poudniu kontynentu. Roliny dotary tam dopiero wraz z czarnym i rolnikami - ludem Bantu. Niedugo przedtem pojawi si na tych terenach pochodzcy z yz nego Pksiyca ywy inwentarz. Jednake area wystpowania sprowadzonych gatunkw nigdy nie kroczy jednej z rzek poudniowoafrykaskich (Fish River). Roliny zostay zatrzymane prze z rdziemnomorskie warunki klimatyczne, do ktrych nie byy przystosowane. 210 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Rezultatem tego sta si dobrze znany przebieg historii Afryki Poudniowej, liczcej dwa tysice lat. Niektre z zamieszkujcych ten region ludw Khoisan (znanych take jako Hote nto-ci lub Buszmeni) przejy ywy inwentarz, lecz nie rozpoczy uprawy roli. Te ludy Khoi san, ktre yy na terenach na pnoc od wspomnianej wyej rzeki, ustpiy miejsca silniejszy iczebnie czarnym rolnikom, ktrych pochd ku poudniowi zatrzyma si na owej rzece. W Afr yce Poudniowej rozkwit rolnictwa nastpi dopiero po 1652 roku, kiedy to przypynli tam pierwsi europejscy kolonici, przywoc ze sob zestaw gatunkw uprawnych, pochodzcych z yz ego Pksiyca. Skutkiem konfliktw na poudniu Czarnego Ldu stao si wiele wspczesnych Ludy Khoisan zostay szybko zdziesitkowane przez europejskie zarazki i bro paln. Po stu latach wojen midzy biaymi i czarnymi nastpi wiek nierwnoci rasowej. Obecnie Europe jczycy i Murzyni wsplnym wysikiem zmierzaj ku stworzeniu nowego modelu koegzystencj i na ziemiach, ktre niegdy naleay do Khoisan.

Zestawmy rwnie atwo rozprzestrzeniania si rolin i zwierzt domowych w Eurazji z trudno i charakterystycznymi dla przemieszczania si gatunkw wzdu osi kontynentalnej obu Ame ryk. Odlego midzy Mezoameryk a Ameryk Poudniow, powiedzmy midzy wyynami Meksyku a E m, wynosi tylko niecae 2000 kilometrw. Jest to mniej wicej taki sam dystans, jak w Eurazji midzy Bakanami a Mezopotami. Klimat Bakanw stworzy idealne warunki do hodowli wikszoci rolin i zwierzt pochodzcych z Mezopotamii. Dotary tam one w cigu 2 tysicy la d momentu udomowienia na terenie yznego Pksiyca. Szybko przejmowania nowych gatunkw s si przyczyn zaniechania niezalenych prb ich domestykacji i rezygnacji z udomowienia spokrewnionych z nimi, bakaskich gatunkw. Podobnej sytuacji mona by si spodziewa w prz ypadku wyyn Meksyku l Andw. Na obu obszarach panuj bowiem zblione warunki. I rzeczyw icie, niektre roliny, przede wszystkim pochodzca z Meksyku kukurydza, zdoay si rozpows echni w Andach ju w czasach prekolumbijsklch. BEZKRESNE NIEBA l NACHYLENIA OSI KONTYNENTW * 211

Inni przedstawiciele rolin uprawnych i ywego inwentarza nie mogli jednak pokona dys tansu midzy Ameryk Poudniow a Mezoameryk. Chodne wyyny Meksyku byyby znakomitym miejs do hodowli lam, winek morskich i ziemniakw - gatunkw udomowionych na wysoko pooonych , zimnych obszarach andyjskich. Jednak gorce rwniny Ameryki rodkowej uniemoliwiy prze mieszczenie si gatunkw andyjskich na pnoc. Pi tysicy lat po udomowieniu w Ameryce Pou owej lam Olmekowie, Majowie i Aztekowie, a take pozostae rodzime spoeczestwa Meksyku , wci nie hodowali ani zwierzt jucznych, ani te nadajcych si do spoycia ssakw domowyc z wyjtkiem psa. Ponadto, zarwno hodowane w Meksyku indyki, jak i pochodzcy ze wschodniej czci Stanw Z jednoczonych domowy sonecznik mogyby znakomicie rozwija si w Andach, lecz ich rozprz estrzenianie si na poudnie zostao zatrzymane przez obszary o tropikalnym klimacie. Przez wiele tysicy lat po udomowieniu w Meksyku kukurydzy, dyni i fasoli roliny te dzielio od pooonych bardziej na pnoc poudniowo-zachodnich terenw dzisiejszych Stanw dnoczonych tylko okoo 1100 kilometrw. Take meksykaskiej papryce chili i komosie w cz asach prehistorycznych nie udao si tego dystansu pokona. Tysice lat po domestykacji kukurydzy w Meksyku nie uprawiano jej we wschodniej czci Stanw Zjednoczonych ze wzg

ldu na tamtejszy chodny klimat i krtki sezon wegetacyjny. W ktrym momencie midzy l a 2 00 rokiem n.e. kukurydza w kocu znalaza si na wschodnich obszarach dzisiejszych Sta nw Zjednoczonych, lecz odgrywaa tam bardzo ma rol. Dopiero okoo 900 roku, kiedy uzyska no jej mrozoodpor-ne odmiany przystosowane do klimatu pnocy, nastpi rozwj rolnictwa z wizanego z upraw tej roliny, co spowodowao rozkwit najbardziej zoonego spoeczestwa In n Ameryki Pnocnej - kultury Missisipi. Zoty wiek tej kultury nie trwa jednak dugo. Za koczy si wraz z przywleczeniem przez Kolumba l jego nastpcw europejskich zarazkw.

Przypomnijmy, e analizy genetyczne wykazay, i wikszo upraw udomowionych na obszarze yz ego Pksiyca powsta212 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

la z pojedynczego procesu domestykacji. Szybkie rozpowszechnienie si poszczeglnych gatunkw zapobiegao kolejnym prbom selekcji tych samych dzikich rolin bd gatunkw blisk z, nimi spokrewnionych. W przeciwiestwie do upraw z polu-dniowo-zachodniej Azji wiele rozpowszechnionych, rodzimych rolin hodowlanych obu Ameryk naley do spokrewn ionych ze sob gatunkw bd te odrbnych genetycznie odmian tych samych gatunkw udomowiony h niezalenie od siebie w Mezo-ameryce, Ameryce Poudniowej i wschodniej czci dzisiejs zych Stanw Zjednoczonych. Do rolin blisko ze sob spokrewnionych, wystpujcych na rnych bszarach, nale: szartat, fasola, komosa, papryka chili, bawena, dynia i tyto. Rozmai te odmiany tego samego gatunku zastpujce si na rnych terytoriach spotykamy u fasoli z wykej i limeskiej, papryki chili (Copsicum onnuum/chmense), a take dyni Cucurbita p epo. Te nastpstwa wielokrotnego udomawiania s kolejnymi dowodami na wolne rozprzes trzenianie si rolin uprawnych wzdu przebiegajcej z pnocy na poudnie osi obu Ameryk.

Kontynenty amerykaskie i Afryka s wic dwoma najwikszymi obszarami ldowymi o wyranie po dnikowym usytuowaniu. Taki ukad osi kontynentalnej by powodem wolnego tempa rozprz estrzeniania si rolin i zwierzt domowych. Zjawisko to wystpio take, cho w mniejszym za resie, w innych czciach wiata. Wrcz wie tempo charakteryzowao wymian gatunkw uprawn y pakistask Nizin Indu a poudniem Indii. Wolno rozpowszechniay si na Pwyspie Malajski etody produkcji ywnoci opracowane w poudniowych Chinach. Indonezyjskie i nowogwinej skle rolnictwo w czasach prehistorycznych nie dotaro do uytkowanych dzi rolniczo te renw poudniowo-zachodniej i poudniowo--wschodniej Australii. Te czci kontynentu austr alijskiego su obecnie za spichlerz dla caej Australii, lecz s oddalone o 3200 kilomet rw na poudnie od rwnika. Na rozwj tamtejszego rolnictwa trzeba wic byo poczeka, a do entu gdy z odlegej Europy przywieziono na statkach roliny uprawne przystosowane do chodnego, europejskiego klimatu i krtkiego sezonu wegetacyjnego. BEZKRESNE NIEBA l NACHYLENIA OSI KONTYNENTW 213

Duej zatrzymaem si nad kwestiami zwizanymi z szerokoci geograficzn, ktre do atwo py, gdy owa szeroko to czynnik wyznaczajcy cechy klimatu, warunki wegetacji i atwo roz rzestrzeniania si produkcji ywnoci. Szeroko geograficzna nie jest jednak, rzecz jasna , ich jedyn determinant. Nie zawsze pooone na tym samym rwnoleniku, ssiadujce ze sob ary maj podobny klimat, cho dugo dnia jest tam jednakowa. Rozpowszechnianie si rolin i zwierzt utrudniay ponadto znajdujce si na niektrych kontynentach spore bariery topogr aficzne i ekologiczne.

Bardzo wolno i selektywnie odbywao si na przykad przemieszczanie upraw midzy poudniow o-wschodni a pou-dniowo-zachodni czci dzisiejszych Stanw Zjednoczonych, mimo e obydwa giony le na tej samej szerokoci geograficznej. Przyczyn tego byy rozdzielajce Je suche , nieodpowiednie dla rolnictwa obszary Teksasu i poudniowego skraju Wielkich Rwnin . Przykadem takiej sytuacji na terenie Eurazji jest wschodnia granica wystpowania rolin pochodzcych z yznego Pksiyca. Byskawicznie i bez wikszych trudnoci rozpowszec ne na zachd, do Oceanu Atlantyckiego, i na wschd, do Niziny Indu. Dalsze posuwanie si rolnictwa ku lecej na wschodzie Indii Nizinie Gangesu zostao jednak znacznie opnio ne ze wzgldu na zmieniajc si tam, z zimowej na letni, por wystpowania najobfitszych op dw deszczu. W pobliu Gangesu trzeba wic byo uprawia inne roliny i stosowa odmienne tec niki ich hodowli. Stref klimatu umiarkowanego Chin, znajdujc si jeszcze dalej na wsc

hd, oddzielaj od podobnych do niej pod wzgldem klimatycznym zachodnich obszarw Euraz ji pustynie Azji rodkowej, Wyyna Tybetaska i Himalaje. Dlatego te w pierwszej fazie rozwj produkcji ywnoci w Chinach odbywa si niezalenie i da pocztek zupenie innym gat uprawnym ni te, ktre powstay w lecym na tym samym rwnoleniku yznym Pksiycu. Bari iczne oddzielajce Chiny od zachodniej Eurazji zostay jednak czciowo pokonane w drugi m tysicleciu p.n.e., kie214 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY dy dotary tam pochodzce z zachodu pszenica, jczmie i konie.

Od lokalnych warunkw zaley rwnie to, czy dystans 3200 kilometrw jest trudny do pokona nia przy przemieszczaniu si z pnocy na poudnie. Na tak wanie odlego przesuny si Etiopii, metody produkcji ywnoci powstae na obszarze yznego Pksiyca. Rwnie sposoby zania pokarmu opracowane przez ludy Bantu szybko rozprzestrzeniy si z obszaru afry kaskich wielkich jezior na poudnie, do Natalu, gdy lece midzy tymi regionami tereny ch arakteryzoway si podobnym rytmem opadw i nadaway si do rozwoju rolnictwa. Z kolei zup enie niemoliwe okazao si przemieszczanie Indonezyjskich rolin uprawnych w kierunku pou dniowo-zachodniej Australii, przeniesienie za upraw na znacznie krtszym dystansie, midzy Meksykiem a poudniowo-zachodni czci dzisiejszych Stanw Zjednoczonych, odbywao olno ze wzgldu na przeszkod w postaci nienadajcych si dla rolnictwa terenw pustynnych . Brak wyyn w czci Mezoameryki pooonej na poudnie od Gwatemali oraz silne zwenie ldu oudnie od Meksyku, szczeglnie w Panamie, wpyny na ograniczenie wymiany rolin i zwierzt hodowlanych midzy wysoko pooonymi terenami Meksyku i Andw co najmniej w tak duym stop niu, jak zwizany z szerokoci geograficzn gradient klimatu.

Rnice w orientacji osi kontynentalnych miay wpyw na rozpowszechnianie nie tylko meto d produkcji ywnoci, lecz take innych technologii i wynalazkw. Na przykad koo, ktre wyn leziono na terenie poudniowo-zachodniej Azji lub niedaleko tych obszarw, mniej wice j w trzecim tysicleciu p.n.e., w cigu kilku stuleci zaczo by znane na wikszoci terenw razji. Natomiast koo niezalenie wynalezione w staroytnym Meksyku nigdy nie pojawio s i na poudniu, w Andach. Zasady pisma alfabetycznego, opracowane w zachodniej czci yzn ego Pksiyca okoo 1500 roku p.n.e., w cigu mniej wicej tysiclecia przenikny na zach taginy, i na wschd, na subkontynent indyjski, a system pisma wynalezloBEZKRESNE NIEBA l NACHYLENIA OSI KONTYNENTW . 215 ny w staroytnej Mezoameryce, ktrego uywano tam przez co najmniej 2 tysice lat, nigdy nie dotar do Andw.

Rzecz jasna, ani wynalezienie koa, ani stworzenie pisma nie wie si bezporednio z szer okoci geograficzn, tak jak ma to miejsce w przypadku uprawy rolin. Zwizek ten ma racz ej charakter poredni. Jest bowiem konsekwencj rozwoju systemw produkcji ywnoci. Pocztk owo koa stanowiy cz konstrukcji wozw cignitych przez woy i wykorzystywanych do trans produktw rolnych. Znajomo pisma pierwotnie ograniczaa si do elit utrzymywanych przez produkujcych ywno chopw. W spoeczestwach rolniczych, zoonych pod wzgldem ekonomic mo suyo okrelonym celom, na przykad krlewskiej propagandzie, sporzdzaniu spisw inwent a i zapiskw urzdniczych. Oglnie rzecz biorc, spoeczestwa, w ktrych bez trudnoci odbyw i wymiana rolin uprawnych i zwierzt hodowlanych oraz technologii zwizanych z produkc j ywnoci, byy bardziej skonne do utrzymywania tej wymiany rwnie w innych dziedzinach.

Patriotyczna pie America the Beautiful (Pikna Ameryka) mwi o bezkresnych przestrzeni ach i falujcych, zocistych anach zb cigncych si od morza do morza. Obraz Ameryki, kt z niej wyania, nie jest jednak zgodny z geograficznymi realiami. Podobnie jak w A fryce, rwnie w obu Amerykach ograniczona przestrze i bariery rodowiskowe spowalniay r ozprzestrzenianie si rodzimych rolin i zwierzt domowych. any zb nigdy nie rozcigay si amerykaskiego wybrzea Atlantyku po Pacyfik, od Kanady po Patagoni. Nie byo ich te na caej dugoci terytorium od Egiptu po Afryk Poudniow. Natomiast zociste pola pszenicy i zmienia pokryway ziemie od Atlantyku po Pacyfik pod bezkresnym niebem Eurazji. Ja k si okae w nastpnej czci ksiki, szybsze rozprzestrzenianie si rolnictwa w Eurazji w

naniu ze wzrostem zasigu upraw w obu Amerykach i subsaharyj sklej Afryce odegrao z naczc rol w przyspieszeniu rozpowszechniania na tym kontynencie pisma, metod wytwar zania metali, nowych technologii i w powstawaniu tam Imperiw. 216 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Przywoywanie wszystkich tych rnic midzy kontynentalni nie Jest rwnoznaczne ze stwierd zeniem, e rozpowszechnienie rolin uprawnych to zjawisko budzce podziw. Nie wiadczy t o te o wyjtkowych zdolnociach intelektualnych pierwszych euroazjatyckich rolnikw. Je st raczej odzwierciedleniem rnic w orientacji osi kontynentalnych Eurazji, obu Ame ryk oraz Afryki. To wanie wok tych osi obracao si historyczne koo fortuny. CZ III OD YWNOCI DO STRZELB, ZARAZKW I MASZYN ROZDZIA 10 MIERTELNY DAR YWEGO INWENTARZA

LJrzeledzilimy ju proces powstawania pierwszych orodki. kw produkcji ywnoci i rozprzes rzeniania si metod wytwarzania pokarmu. Uwarunkowane geograficznie zrnicowanie temp a ich upowszechniania jest ostateczn odpowiedzi na pytanie Yalego, dotyczce przyczy n nierwnomiernego rozdziau potgi l bogactwa midzy spoeczestwami. Produkcji poywienia n e mona jednak uzna za bezporedni przyczyn owej nierwnomiemoci. Wszak w bezporednim st iu nieuzbrojony rolnik nie uzyskaby przewagi nad nieuzbrojonym owc-zbieraczem.

Czciowe wyjanienie tej kwestii ley w wyszej liczebnoci populacji wytwrcw poywienia. ypadku starcia nieuzbrojonych rolnikw z owcami-zbieraczami na jednego owc przypadaoby a dziesiciu rolnikw. Druga cz wyjanienia wie si z tym, e w rzeczywistoci ani spo kw, ani ludy owlecko-zbierackle nie s bezbronne. Jednak rolnicy rozsiewaj wok siebie z nacznie bardziej zjadliwe zarazki, maj lepsz bro i opancerzenie, dysponuj doskonalsz ymi technologiami i yj w scentralizowanych spoeczestwach zarzdzanych przez pimienne el ity, ktre s lepiej przygotowane do dokonywania podbojw. Dlatego te w nastpnych cztere ch rozdziaach przeanalizujemy sposb powizania nadrzdnych 220 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY przyczyn rozwoju produkcji ywnoci z czynnikami, ktre bezporednio spowodoway pojawieni e si zarazkw, pisma, technologii i scentralizowanych rzdw.

Istnienie powiza midzy ywym inwentarzem i rolinami uprawnymi a zarazkami doskonale un aocznia przypadek pacjenta, o ktrym opowiedzia mi mj przyjaciel lekarz. Pewnego dni a, w pocztkach praktyki, wezwano go do izby przyj l poproszono o zajcie si maestwem g nym tajemnicz chorob. Na domiar zego para miaa kopoty z porozumieniem si zarwno midzy b, jak i z lekarzem. M by maym, niemiaym czowieczkiem, mwi tylko troch po angielsk ia na zapalenie puc wywoane przez niezidentyfikowany drobnoustrj. Roli tumacza podja s jego pikna ona, wyranie zaniepokojona stanem swego partnera i przestraszona nieznan ym jej, szpitalnym otoczeniem. Z kolei mj przyjaciel owego dnia czu si bardzo wycze rpany dugim, spdzonym w szpitalu tygodniem i by nieco zaniepokojony koniecznoci ustal enia, jak due zagroenie wie si z tak dziwn chorob. Zmczenie sprawio, e zapomnia o zasadach dotyczcych uszanowania prywatnoci pacjenta i popeni okropny nietakt. Popro si mianowicie on, eby spytaa ma, czy nie utrzymywa jakich kontaktw seksualnych, kt sta si przyczyn infekcji.

Wtedy m spurpurowia i starajc si ukry pod pociel, skuli si tak, e sprawia wraeni ejszego, ni by w rzeczywistoci. Nastpnie wyszepta co ledwie syszalnym gosem. Wtedy je na wydaa z siebie krzyk wciekoci i zerwaa si na rwne nogi. Nim lekarz zdy j powstr cik, metalow butl, z caej siy cisna ni w gow ma, po czym wypada z pokoju. Cuce o zajo sporo czasu, ale jeszcze duej trwao, zanim zdoa on sw aman angielszczyzn wy

o powiedzia rozwcieczonej poowicy. Powoli wszystko stawao si jasne. Pacjent przyzna si e podczas niedawnych odwiedzin u rodziny mieszkajcej na farmie wielokrotnie odbyw a stosunki pciowe z owc. Prawdopodobnie wanie wwczas zarazi si tajemniczym drobnoustr m. MIERTELNY DAR YWEGO INWENTARZA 221

Ten niezwyky incydent na pozr wydaje si jednostkowym zdarzeniem pozbawionym oglniejs zego znaczenia. W rzeczywistoci jednak jest dobrym przykadem niezwykle istotnego z jawiska - odzwierzcego pochodzenia wielu ludzkich chorb. Bardzo niewielu z nas dar zy owce takim uczuciem, jak opisany pacjent. Jednake, wnioskujc z ogromnej liczby trzymanych przez nas zwierzt, wydaje si, e jako spoeczestwo mamy do nich szczegln sab przykad z ostatniego spisu ludnoci Australii wynika, e 17 085 400 mieszkacw tak wyso ko cenio owce, e hodowao cznie a 161 600 000 tych zwierzt.

Sporo dzieci zapada na choroby zakane przenoszone przez trzymane w domach zwierzta . Ofiar tych chorb padaj te czasem doroli. Z wikszoci schorze tego typu wi si je , cho dokuczliwe objawy, jednak cz z nich rozwina si w znacznie powaniejsze infekcje. jwikszymi zabjcami ludzkoci w cigu ostatnich kilku wiekw byy ospa, grypa, grulica, mal ria, duma, odr i cholera - choroby zakane, ktre wyewoluoway z chorb zwierzt. Paradoksa nie, wystpowanie wikszoci gnbicych nas obecnie epidemii ogranicza si niemal wycznie d udzi. Choroby zakane, bdc najwaniejsz przyczyn miertelnoci, stay si take decydujc em ksztatujcym histori czowieka. Do czasw drugiej wojny wiatowej wicej ludzi umierao zarazkw przenoszonych w czasie konfliktw zbrojnych ni z ran odniesionych w walce. D latego te w historiach onierskich gloryfikujcych wielkich wodzw tkwi uproszczenie. Do wdcy odegrali w istocie duo mniejsz rol. Zwycizcami dawnych wojen nie zawsze byy armie majce najznakomitszych generaw l najlepsze uzbrojenie, lecz te z nich, ktre przenos iy nj-zjadliwsze zarazki i zaraay nimi swoich wrogw. Najbardziej jaskrawych przykadw historycznej roli chorb dostarcza europejski podbj o bu Ameryk zapocztkowany w 1492 roku podr Kolumba. Ogromna liczba Indian, ktrzy padli z rk dnych krwi konkwistadorw, jest wielokrotnie mniejsza od rzeszy ofiar zabjczych h iszpaskich zarazkw. Co spowodowao tak wielk dysproporcj w wymianie zoliwych 222 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

patogenw midzy Europ a Nowym wiatem? Dlaczego indiaskie zarazki nie zdziesitkoway naje by nastpnie rozprzestrzeni si w Europie i zmie z powierzchni ziemi 95% populacji teg o kontynentu? Podobne pytania rodz si, gdy rozwaamy przypadki innych ludw tubylczych , zdziesitkowanych przez europejskie zarazki, a take niedoszych biaych zdobywcw powal onych przez tropikalne choroby Afryki i Azji. Kwestie zwizane z odzwierzcym pochodzeniem chorb czowieka s wic kluczem do zrozumienia prawide historii ludzkoci oraz kilku najistotniejszych wspczesnych problemw naszej z drowotnoci (wystarczy wspomnie o lawinowo rosncej liczbie przypadkw AIDS - wirusoweg o schorzenia, przenoszonego najprawdopodobniej przez afrykaskie mapy). Zaczn ten ro zdzia od rozwaenia, czym jest choroba i dlaczego jedne drobnoustroje wyewoluoway w taki sposb, by powodowa stan chorobowy, natomiast inne nie wywouj adnych schorze. Przy jrzymy si przyczynom sprawiajcym, e znaczna cz najbardziej rozpowszechnionych chorb akich jak obecnie AIDS, a w redniowieczu czarna mier (duma) - ma charakter epidemicz ny. Nastpnie zastanowimy si, dlaczego przodkowie ludzkich patogenw porzucili swych zwierzcych gospodarzy. Wreszcie przekonamy si, e poznanie odzwlerz-cego pochodzenia naszych chorb zakanych pomoe nam wyjani powody niemal jednokierunkowej wymiany mikroo rganizmw, zachodzcej midzy Europejczykami a rdzennymi mieszkacami obu Ameryk. Mamy naturaln skonno do postrzegania chorb z ludzkiego punktu widzenia. Zastanawiamy si, co moemy zrobi, by ocali siebie i zabi zarazki wywoujce choroby. Likwidujemy wic paskudztwa, nie mylc o tym, co nimi kieruje. Wiadomo jednak, e aby pokona wroga, nal

ey go wpierw zrozumie. Prawda ta odnosi si rwnie do medycyny.

Porzumy wic cho na chwil nasze spaczone, ludzkie spojrzenie i rozwamy chorob z punktu widzenia mikroorganizmw. Koniec kocw zarazki powstay, tak samo jak my, w wyniku dziaa nia doboru naturalnego. Jak wic ewolucyjn korzy czerpi z wywoywania tak dziwacznych ob aww, jak MIERTELNY DAR YWEGO INWENTARZA 223

zapalenie narzdw pciowych czy te biegunka? Dlaczego wytworzyy szczepy, ktre powoduj na z mier? Kwestia ta wydaje si niezwykle zagadkowa, gdy w dziaaniu patogenw trudno dopat zy si logiki. Wszak zabijajcy swego gospodarza zarazek sam doprowadza si do zguby. W zasadzie mikroby ewoluuj w podobny sposb jak inne organizmy. W procesie ewolucji selekcjonowane s formy produkujce najwicej potomkw i potrafice zapewni im najodpowied niejsze do ycia miejsca. Roznoszenie zarazkw matematycznie definiuje si jako liczb n owych ofiar infekcji przypadajcych na kadego zaraonego ju osobnika. Wielko tej liczby zaley od tego, jak dugo nosiciel choroby zaraa innych, i od efektywnoci przenoszenia si zarazkw z jednej ofiary na drug. W toku ewolucji powstay rnorodne sposoby przenoszenia si mikroorganizmw z czowieka na czowieka i ze zwierzt na ludzi. Dobr naturalny faworyzuje te drobnoustroje, ktre s po d tym wzgldem szczeglnie efektywne l pozostawiaj najwicej potomkw. Wiele symptomw chor obowych jest w istocie elementem strategii, dziki ktrej cz diabelsko przebiegych zaraz kw tak modyfikuje funkcjonowanie naszego ciaa lub nasze zachowanie, bymy sprzyjali ich roznoszeniu.

Jedna z metod rozsiewania organizmw chorobotwrczych polega na biernym wyczekiwaniu momentu przeniesienia na nastpn ofiar. Strategia ta jest charakterystyczna dla pat ogenw rozprzestrzeniajcych si w momencie zjedzenia ich nosiciela przez innego osobn ika, na przykad dla bakterii salmonelli, ktrymi zaraamy si, spoywajc zainfekowane jaja lub miso, dla wosieni wywoujcych trychinoz (wonic), przenoszcych si ze wi na cz ciu niedopieczonej wieprzowiny, a take dla nicieni wywoujcych chorob anisa-kidoz, ktry mi zaraaj si czasami Japoscy i amerykascy mionicy sushl po zjedzeniu misa surowych ry Pasoyty te przedostaj si do organizmu ywiciela wraz ze spoywanym przez niego zwierzcie m. Inaczej rzecz si ma z wirusem wywoujcym chorob kuru (nowogwinejskie zapalenie mzgu ). Tubylcy yjcy na wyynnych obszarach Nowej Gwinei zaraali si 224 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

nim z powodu jedzenia misa ludzkiego. Wirus rozprzestrzenia si najczciej wrd dzieci, k e nieopatrznie oblizyway palce w czasie zabawy surowymi mzgami ofiar tej choroby, dopiero co wycitymi przez kobiety z nieugotowanych jeszcze cia.

Inne zarazki nie czekaj, a ich gospodarz zostanie zjedzony, lecz zamieniaj si w swoi stych autostopowiczw. Podruj w linie ywicych si krwi owadw. W przypadku malarii ro nsportu s komary, dum i tyfus roznosz pchy i wszy, piczk za - muchy tse-tse. Do naj nie] szych pasywnie infekujcych drobnoustrojw nale te, ktre maj zdolno przenoszenia s matki na pd. Mowa tu o zarazkach wywoujcych syfilis, ryczk, a dzi take AIDS. Stay s wodem dylematw etycznych, przed ktrymi stany osoby wierzce w fundamentalne dobro wsze chwiata.

Jeszcze inne drobnoustroje, mwic obrazowo, bior sprawy w swoje rce. Modyfikuj anatomi lub zachowanie gospodarza w sposb sprzyjajcy ich przenoszeniu. Z naszego punktu wi dzenia otwarte owrzodzenie narzdw rodnych, wywoywane chorobami wenerycznymi, takimi jak syfilis, to ohydne oszpecenie. Jednak z perspektywy zarazkw jest ono jedynie uytecznym sposobem infekowania ciaa nowej ofiary. Rwnie wirus ospy przenosi si dziki wywoanym przez t chorob zmianom skrnym. Zaraenie nastpuje w trakcie bezporedniego lub oredniego kontaktu cielesnego. W niebezporedni sposb zaraali si na przykad Indianie, k trym biali mieszkacy Stanw Zjednoczonych, dcy do eksterminacji wojowniczych tubylcw, w

syali w darach koce uywane uprzednio przez chorych na osp.

Bardziej aktywnie rozprzestrzeniaj si mikroorganizmy wywoujce gryp, przezibienie i krz tusiec. Pobudzaj one swe ofiary do kaszlu lub kichania, i wyrzucania w ten sposb c hmur zarazkw w kierunku ewentualnych ofiar. Z podobnych przyczyn bakteria cholery powoduje u chorych wystpienie silnej biegunki. Taka reakcja organizmu sprzyja bo wiem przedostawaniu si patogenu do wody pitnej. Wirus wywoujcy koreask gorczk krwotocz przenosi si natomiast za porednictwem mysiego moczu. Pod wzgldem wpywu na MIERTELNY DAR YWEGO INWENTARZA . 225

zmian zachowania chorego organizmu adnemu zarazkowi nie dorwnuje wirus wcieklizny. P rzedostaje si on do liny zaraonego psa l popycha go do niepohamowanego ksania, a co za tym idzie, zaraania wielu osobnikw. Najwicej wysiku w infekowanie ofiar wkadaj niew pliwie robaki, takie jak tgoryjce dwunastnicze i przywry. Larwy tgoryjca przewierc aj si przez skr gospodarza, przedostawszy si do jego organizmu z wody lub gleby, dokd trafiy z odchodami uprzednich nosicieli. Owrzodzenia genitaliw, biegunk i kaszel ludzie uznaj za objawy chorobowe, natomiast z perspektywy patogenw s to sprytne przystosowania ewolucyjne, suce im do rozprzestr zeniania. Dlatego te niejako w interesie zarazkw ley przyprawianie nas o chorob. Dla czego jednak wybray one pozornie samobjcz strategi prowadzc do mierci swych ofiar?

Dla zarazkw zgon nosiciela jest tylko niechcianym skutkiem ich dziaa (no c, to dla na s niewielkie pocieszenie) majcych suy efektywnemu roznoszeniu mikrobw. To prawda, e pa cjent z nieleczon choler w kocu umiera na skutek wydalania kilkunastu litrw rozwodni onych odchodw dziennie. Jednake przynajmniej przez pewien czas, tak dugo jak pozost aje ywy, bakterie cholery odnosz korzy - ogromne ich iloci przedostaj si do wody spoy ej przez nastpne ofiary. Skoro wic przecitnie kada z ofiar choroby powoduje zaraenie wicej ni jednej osoby, to infekcja rozprzestrzenia si, nawet Jeli prowadzi do mierci pierwotnych nosicieli.

Proponuj zakoczy na tym chodn analiz korzyci, ktre odnosz zarazki. Powrmy teraz do wania tego, co jest przedmiotem naszego zainteresowania. Chcemy pozosta przy yciu l w dobrym zdrowiu, a to najatwiej osign, tpic przeklte mikroby. Jedn z najczstszych cji organizmu na infekcj jest wystpienie gorczki. I w tym przypadku przywyklimy do t raktowania podwyszonej temperatury Jako symptomu choroby, tak jakby gorczka pojawi aa si nieuchronnie, lecz nie penia adnej funkcji. Regulacja temperatury znajduje si je dnak pod cis kontrol genetyczn i nie podlega dziaaniu przypadku. Mikroorganizmy s po p ostu bardziej wraliwe na wpyw wysokiej temperatury ni nasze 226 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

ciaa. Wytwarzajc wysz temperatur, staramy si ugotowa zarazki, nim sami zginiemy z prze rzania.

Typow odpowiedzi na infekcje jest rwnie pobudzenie ukadu odpornociowego. Znajdujce si krwi leukocyty zajmuj si cigym wyszukiwaniem i unieszkodliwianiem intruzw. Stopniowy wzrost liczby specyficznych przeciwcia, ktry nastpuje w trakcie choroby, po powroc ie do zdrowia czyni nas bardziej odpornymi na powtrn infekcj. Jak wiemy z wasnego dow iadczenia, nasza odporno na niektre choroby, takie jak grypa czy te zwyczajne przezib ienie, jest przejciowa; moemy si wic nimi zarazi ponownie. W przypadku innych przypado i, takich jak odr, winka, ryczka, krztusiec i pokonana ju ospa,l nabyta w czasie zach orowania odporno utrzymuje si do koca ycia. Na tym wanie opiera si zasada szczepienia y pobudzi produkcj przeciwcia, nie naraajc nas jednak na chorob, podaje si nam zabite ub osabione szczepy zarazkw wywoujcych infekcj.

Niestety, niektre z przebiegych zarazkw po prostu nie poddaj si dziaaniu naszego ukadu immunologicznego. Cz z nich posiada zdolno oszukiwania nas. Zarazki te nieustannie zmi eniaj fragmenty swej budowy molekularnej (tak zwane antygeny), utrudniajc naszym p

rzeciwciaom ich rozpoznanie. Ciga ewolucja wirusa grypy oraz wytwarzanie jego nowyc h, zrnicowanych antygenowe szczepw jest powodem, dla ktrego zachorowanie na t infekcj przed dwoma laty nie chroni przed powtrnym zaraeniem. W kolejnych latach pojawiaj s i bowiem nowe szczepy. Jeszcze przebieglej sze pod wzgldem tempa zmiany waciwoci anty genowych s pierwotniaki wywoujce malari i piczk. Najwiksz zmiennoci charakteryzuje wirus AIDS. Potrafi on wytwarza nowe antygeny w organizmie tego samego pacjenta i w ten sposb pokonuje jego system immunologiczny.

Nasz najpowolniejsz reakcj obronn jest midzypokole-niowa zmiana czstoci wystpowania g objawiajca si 1 W 1980 roku wiatowa Organizacja Zdrowia (WHO) uznaa osp za chorob cakowicie wyelimi nowan z obszaru kuli ziemskiej (przyp. dum.). MIERTELNY DAR YWEGO INWENTARZA 227

dziki dziaaniu doboru naturalnego. Niektrzy ludzie cechuj si wysz od innych, uwarunkow n genetycznie odpornoci na rne choroby. Jeli wic wybuchnie epidemia, ludzie ci bd mi iksze szans na przeycie ni osoby pozbawione takich mechanizmw obronnych. W rezultacie w populacjach, ktre na przestrzeni wiekw wielokrotnie byway eksponowane na dziaanie danego patogenu, udzia osb odpornych jest wikszy. Wynika to z faktu, i nieszcznicy po zbawieni odpowiednich genw mieli mniejsze szans na przetrwanie l przekazanie swoic h genw potomstwu.

Dziaanie powyszego mechanizmu obronnego dla wielu z nas Jest jednak marnym pociesz eniem. Istnienie uwarunkowanej ewolucyjnie odpowiedzi na infekcje nie pomoe osobo m o determinowanej genetycznie podatnoci na zachorowanie. Jednake dziki funkcjonowa niu tego mechanizmu populacja ludzka jako cao jest lepiej chroniona przed dziaaniem patogenu. Przykadami uwarunkowanej dziedzicznie obrony (pocigajcej jednak za sob pew ne negatywne skutki) s geny kodujce anemi sierpowat, ktra zwiksza odporno czarnych Af anw na malari, geny zespou Tay-Sachsa wystpujce u aszkenazyjsklch ydw i chronice cz rzed grulic oraz zapobiegajce biegunkom bakteryjnym geny mu-kowiscydozy, ktrych nosi cielami s pnocni Europejczycy. Nasze interakcje z wikszoci innych organizmw, na przykad z kolibrami, nie powoduj prze noszenia jakichkolwiek chorb. Dlatego te ani ptaki, ani ludzie nie wytworzyli skie rowanych przeciwko sobie mechanizmw obronnych. Moemy ze sob koegzystowa tylko dlateg o, e kolibry nie postrzegaj nas jako potencjalnego poywienia. Nie wykorzystuj te ludz i do przenoszenia lub ywienia swego potomstwa. Ptaki te w toku ewolucji nabyy zdol no odywiania si nektarem i owadami, ktre zdobywaj dziki posiadaniu skrzyde.

Natomiast mikroorganizmy przystosoway si do odywiania substancjami znajdujcymi si wani w naszych ciaach, a ewolucja poskpia im skrzyde, za pomoc ktrych mogyby si przenie tpn ofiar, w momencie gdy gospodarz stanie si odporny lub skoczy ycie. Dlatego wiele z arazkw 228 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

musiao znale sprytne sposoby przedostawania si do organizmw potencjalnych gospodarzy, a skutki przeniesienia si mikrobw odczuwamy jako symptomy choroby. Z kolei my wyt worzylimy mechanizmy obronne, na ktrych pojawienie si mikroorganizmy zareagoway kont rposuniciami. W ten sposb uwikalimy si w ewolucyjne wspzawodnictwo z patoge-naml. Sdz jedynkw jest dobr naturalny, a za porak paci si mierci. Zastanwmy si teraz nad form spzawodnictwa. Czy przypomina ono wojn byskawiczn czy raczej podjazdow?

Zamy, e kto zliczaby wszystkie przypadki okrelonej choroby zakanej, pojawiajce si n m obszarze, po czym przeledziby zmian ich liczby w czasie. Wyniki tych oblicze bardz o rniyby si w zalenoci od Jednostki chorobowej. W przypadku niektrych infekcji, takich jak malaria czy zaraenie tgoryjcem dwunastniczym, nowi chorzy pojawialiby si na objt ym badaniami terenie w dowolnym miesicu, dowolnego roku. Natomiast choroby epidem

iczne przez dugi okres nie dawayby o sobie zna, po czym nastpowaby lawinowy wzrost za chorowalnoci, a nastpnie epidemia znw na Jaki czas by wygasaa.

Wikszo Amerykanw z wasnego dowiadczenia wie, e chorob pojawiajc si epidemicznie je Niektre lata s pod wzgldem zapadalnoci na ni szczeglnie cikie dla ludzi (a jednocze spaniae dla wywoujcego j wirusa). Epidemie cholery wybuchaj duo rzadziej. Pojawienie s i tej choroby w 1991 roku w Peru byo pierwszym w XX wieku przypadkiem cholery w No wym wiecie. Cho i dzi informacje o epidemiach cholery i grypy trafiaj na pierwsze st rony gazet, to przed rozwojem nowoczesnej medycyny wiadomoci o tych masowych zach orowaniach odbijay si znacznie goniejszym echem. W historii ludzkoci najtragiczniejsz w skutkach okazaa si epidemia grypy, ktra wybucha pod koniec pierwszej wojny wiatowej . Umaro wtedy 21 milionw ludzi. W latach 1346-1352 ofiar czarnej mierci (dumy dymieni czej) pada jedna czwarta populacji Europy. W niektrych miastach choroba ta umiercia nawet 70% mieszkacw. Kiedy na pocztSMIERTELNY DAR YWEGO INWENTARZA 229 ku lat osiemdziesitych XIX wieku w prowincji Saskatchewan rozpoczto budow Kanadyjsk ich Kolei Pacyficznych, tamtejsi Indianie, ktrzy przedtem rzadko stykali si z biaym i i przenoszonymi przez nich zarazkami, zaczli wymiera na grulic w zastraszajcym temp ie, do 9% populacji rocznie.

Choroby zakane rzadko i nieregularnie nawiedzajce nas w formie epidemii charaktery zuj si pewnymi wsplnymi cechami. Po pierwsze, ich przenoszenie si z zainfekowanej os oby na znajdujcych si w jej otoczeniu zdrowych ludzi nastpuje szybko i efektywnie. W krtkim czasie wic zaraona zostaje caa populacja. Po drugie, choroby te maj gwatowny przebieg, a ich nastpstwem jest albo szybka mier, albo ryche wyzdrowienie. Po trzeci e, cl spord nas, ktrym szczliwie udao si przezwyciy tak infekcj, wytwarzaj przec ajce odporno na dugo, czasami do koca ycia. Wreszcie, choroby te zwykle atakuj tylko l dzi. Wywoujce je zarazki najczciej nie przeywaj w organizmach zwierzt i glebie. Wszyst ie cztery wymienione cechy s charakterystyczne dla znanych nam, epidemicznych cho rb wieku dziecicego: odry, ryczki, winki, krztuca i ospy wietrznej.

atwo zrozumie, dlaczego choroby cechujce si tymi czterema waciwociami wystpuj w form idemii. Ot szybkie rozprzestrzenianie si zarazkw l nagle pojawianie si objaww oznacza, e zainfekowanie wszystkich czonkw lokalnej populacji ludzkiej nastpuje w krtkim czas ie. W efekcie ludzie albo umieraj, albo uodporniaj si. Wrd ywych nie pozostaje nikt, k to mgby zosta zaraony. Epidemia wygasa, gdy zarazki nie s w stanie przetrwa poza ywym ganizmem czowieka. I nic si nie dzieje a do okresu, gdy nowe roczniki dzieci osigaj w iek, w ktrym staj si podatne na infekcje, i pojawia si zaraona osoba. Epidemia wybuch a wtedy na nowo. Przebieg epidemii mona zilustrowa histori zawleczenia odry na lece w odlegych rejonach Atlantyku Wyspy Owcze. W 1781 roku nastpio tam gwatowne rozprzestrzenienie si choro by, po czym jej epidemia wygasa, pozostawiajc Wyspy wolne od tej infekcji do czasu , gdy w 1846 roku na pokadzie duskiego statku przypyn cierpicy na ni ciela. W cigu 230 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

trzech miesicy niemal caa populacja Wysp Owczych (7782 osoby) zachorowaa. Cz zaraonych zmara, pozostali za odzyskali zdrowie. W konsekwencji wirus na jaki czas zanikn. Pniej pojawia si nastpna epidemia. Wyniki przeprowadzonych bada wykazay, e odr raczej nie ut zymuje si w populacji o liczebnoci mniejszej ni p miliona ludzi. Jedynie w liczniejsz ych spoeczestwach wirus moe bowiem przemieszcza si midzy rnymi obszarami. Na kadym t e przebywa on do dugo. W tym czasie na poprzednim pojawia si wystarczajco wiele dziec i, by umoliwi nawrt choroby. Epidemie Innych ostrych chorb zakanych, znanych na caym wiecie, maj taki sam przebieg jak epidemia odry, ktra wybucha na Wyspach Owczych. Utrzymywanie si tych chorb wyma ga na tyle licznych populacji ludzkich yjcych w duym zagszczeniu, by przed wyganiciem

epidemii pojawio si odpowiednio duo dzieci podatnych na infekcj. Dlatego te ospa i po dobne infekcje nazywane s chorobami tumu.

Rzecz jasna, choroby tumu nie utrzymuj si w maych grupach owcw-zbieraczy czy rolnikw s osujcych metody gospodarki arowej. Tragiczne wspczesne dowiadczenia wielu Indian Amaz onii i mieszkacw wysp Pacyfiku wskazuj, e epidemia zawleczona przez obcego przybysza zmiata czasem z powierzchni ziemi niemal cae plemi, gdy aden z jego czonkw nie ma prz eciwcia niszczcych atakujce zarazki. Na przykad zim 1902 roku epidemia dyzenterii, pr zywleczo-nej przez eglarza ze statku wielorybniczego Actwe, spowodowaa mier 51 z 56 Eskimosw Sadlermiut - izolowanej grupy ludzi yjcej na wyspie Southampton w kanadyjs kiej czci Arktyki. Co wicej, odr i inne choroby wieku dziecicego, atakujc niewielkie g rupy ludzi, czciej powoduj mier dorosych ni dzieci, gdy wszyscy doroli czonkowie pl s na nie podatni. (W przeciwiestwie do czonkw plemion wspczeni Amerykanie rzadko zapa aj na odr w starszym wieku, gdy ich wikszo chorowaa na ni bd zostaa przeciw niej z na w wieku kilku lat). mier duej czci czonkw plemienia powoduje wyganicie epidemii. czebno plemion wyjania, dlaczego przywleczone do nich MIERTELNY DAR YWEGO INWENTARZA . 231 epidemie nie mog si utrzyma i czemu nie powstaj tam miejscowe choroby zakane, przenos zce si nastpnie na przybyszw z zewntrz.

Nie oznacza to jednak, e mae populacje ludzkie s wolne od wszelkich chorb zakanych. P o prostu wystpuj w nich inne przypadoci. Przyczyn niektrych z nich s zarazki zdolne do przetrwania w organizmach zwierzt lub w glebie. Powodowana przez nie choroba nigd y wic nie zanika. Na przykad wirus tej febry przenosz dzikie mapy afrykaskie. Zwierz zaraaj wiejsk ludno Czarnego Ldu. W czasach transatlantyckiego handlu niewolnikami do szo do przeniesienia febry take na ludzi i mapy z Nowego wiata.

Innego rodzaju Infekcjami spotykanymi w maych populacjach s chroniczne choroby zak ane, takie jak trd i malinica. Poniewa ich ofiary bardzo dugo pozostaj przy yciu, prze z niezwykle dugi czas s te rdem zarazkw atakujcych pozostaych czonkw plemienia. Na owogwinejski obszar wyynny Karimui Basim, gdzie pracowaem w latach szedziesitych, zam ieszkuje izolowana populacja kilku tysicy ludzi, w ktrej odsetek trdowatych siga rek ordowej liczby 40%. Wreszcie, mae grupy ludzi s take podatne na infekcje nie-zagraajc e yciu, na ktre czonkowie tych populacji nie uzyskuj odpornoci, wielokrotnie wic na ni e zapadaj. Dotyczy to zakae tgoryjcem dwunastniczym i wieloma innymi pasoytami.

Choroby wystpujce w maych, izolowanych spoecznociach musz by najstarszymi przypadoci ktre gnbiy ludzko. Choroby te potrafiy zmienia si przez pierwsze miliony lat naszej h orii ewolucyjnej, gdy ylimy w niewielkich, oddzielonych od siebie populacjach, i u trzymay si do dzi. Takie same lub podobne drobnoustroje chorobotwrcze wystpuj take u n szych najbliszych dzikich krewniakw - afrykaskich map czekoksztatnych. Natomiast omawi ane wczeniej choroby tumu pojawiy si dopiero wraz z rozwojem duych i licznych populac ji ludzkich. Te za zaczy powstawa okoo 10 tysicy lat temu, kiedy zapocztkowano upraw i, a ich liczebno szybko wzrosa po zaoeniu miast, co nastpio kilka tysicy lat temu. I eczywicie, pierwsze potwierdzone przy232 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY padki wystpowania wielu znanych nam chorb pochodz z zaskakujco niedawnej przeszoci: os pa z okoo 1600 roku p.n.e. (dat t ustalono na podstawie blizn odnalezionych na mumi ach egipskich), winka z 400 roku p.n.e., a trd z 200 roku p.n.e. W 1840 roku pojaw ia si po raz pierwszy epidemia polio, natomiast AIDS zaatakowa w roku 1959.

Dlaczego ewolucj zakanych chorb tumu spowodowa wanie rozwj rolnictwa? Jedn z przyczy ymienilimy. Ot dziki produkcji rolnej populacje ludzkie stay si bardziej zagszczone porwnaniu ze spoeczestwami owlecko-zbierackimi s one 10-100 razy liczniejsze. Poza t ym owcy-zbieracze czsto zmieniaj miejsca obozowania, pozostawiajc za sob pokady swych fekaliw wraz z nagromadzonymi w nich zarazkami i larwami pasoytw. Osiadli rolnicy yj

natomiast obok wasnych nieczystoci, co skraca drog zarazkw od organizmu gospodarza d o wody pitnej innej osoby.

Niektre spoeczestwa rolnicze szczeglnie uatwiaj zaraanie nowych ofiar, uywajc uryny hodw ludzkich do nawoenia pl, na ktrych pracuj ludzie. W ten sposb z kalem przenosz si ozmaite bakterie i pasoyty. Systemy irygacyjne i gospodarka stawowa stworzyy ideal ne warunki yciowe dla limakw roznoszcych schistosomatoz i przywr wwiercajcych si w sk brodzcych w zanieczyszczonej fekaliami wodzie. Osiadli rolnicy yj otoczeni nie tyl ko swymi odchodami, lecz take przenoszcymi choroby gryzoniami, przywabionymi blisk oci zapasw ywnoci. Obszary, na ktrych afrykascy rolnicy wykarczowali lasy, s natomias dealnymi terenami rozrodczymi dla roznoszcych malari komarw.

O ile rozwj rolnictwa okaza si dla naszych zarazkw bogosawiestwem, o tyle powstawanie iast byo stworzeniem im prawdziwego raju. Coraz liczniejsze ludzkie populacje egz ystoway bowiem we wci pogarszajcych si warunkach sanitarnych. Europejskie spoecznoci m ejskie zaczy utrzymywa sw liczebno dopiero na pocztku XX wieku. Wczeniej straty w lud ch yjcych w miecie, powstae na skutek zgonw z powodu chorb tumu, wyrwnywane byy jedy ziki cigej imigracji mieszkacw wsi. Innym dobrodziejstwem wySMIERTELNY DAR YWEGO INWENTARZA . 233

wiadczonym mikrobom okaza si rozwj szlakw handlowych. Ju w czasach rzymskich szlaki te skutecznie poczyy populacje Europy, Azji i Afryki Pnocnej, tworzc wielk wylgarni dr strojw chorobotwrczych. To wanie wtedy do Rzymu dotara ospa, znana w tamtych czasach jako plaga Antoniusza, ktra midzy 165 a 180 rokiem n.e. umiercia miliony mieszkacw Imp erium.

Duma, zwana plag Justyniana, po raz pierwszy nawiedzia Europ w latach 542-543 n.e. E pidemie czarnej mierci zaczy jednak z ca moc pustoszy kontynent dopiero po 1346 roku. tedy to nowo powstay szlak handlowy czcy Chiny z Europ, prowadzcy wzdu eurazjatyckiej i kontynentalnej, umoliwi szybki transport futer. Razem z futrami do Europy przeni esiono pchy zainfekowane dum. Dzi sytuacja jeszcze bardziej si zmienia. Najduszy lot ykontynentalny samolotem odrzutowym trwa krcej ni okres wylgania ktrejkolwiek z chorb zakanych. Dlatego odrzutowiec argentyskich linii lotniczych, ktry w 1991 roku wyldo wa w stolicy Peru, Limie, jeszcze tego samego dnia zdy przewie tuziny zaraonych choler asaerw do oddalonego o 5,5 tysica kilometrw Los Angeles - miejsca mojego zamieszkani a. Gwatowny wzrost liczby podry odbywanych przez Amerykanw, a take imigracja do Stanw Zjednoczonych, zamienia ten kraj w tygiel peen zarazkw, ktre wczeniej ignorowano, gd y wywoyway Jedynie jakie egzotyczne choroby w odlegych krajach.

Choroby tumu wyewoluoway i zaczy utrzymywa si wycznie wrd osobnikw naszego gatunku ulacja ludzka osigna wystarczajc liczebno i zagszczenie. W stwierdzeniu tym tkwi Jedn paradoks. Ot oznacza ono, e choroby te przedtem nie istniay, e s zupenie nowymi jednos kami chorobowymi. Skd wic pochodz? Dziki zienia wielu bne do badaniom molekularnym nad mikroorganizmami chorobotwrczymi zbliamy si do znale odpowiedzi na to pytanie. Biologom udao si zidentyfikowa najbliszych krewniakw zarazkw odpowiedzialnych za typowo ludzkie choroby. Drobnoustroje te, podo naszych, take powoduj choroby tumu - jednake wystpuj jedynie wrd r-

234 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

nych gatunkw zwierzt gospodarskich i naszych domowych ulubiecw. Do rozwoju chorb epid emicznych zwierzt rwnie niezbdne s due, przegszczone populacje. Choroby te nie atakuj zypadkowych gatunkw. Ich wystpowanie ogranicza si do ssakw yjcych w odpowiednio liczny ch stadach. Zwierzta takie jak krowy i winie ju w momencie udomowienia byy nosiciela mi chorb epidemicznych, czekajcych tylko na dogodn okazj, aby przenie si do naszych or anizmw. Wirus odry, na przykad, jest najbliej spokrewniony z wirusem wywoujcym ksigosusz. Ta

paskudna choroba epidemiczna atakuje bydo i wiele dzikich przeuwaczy, lecz nie ima si ludzi. Z kolei odr nie wystpuje u rogacizny. Podobiestwo wirusw odry i ksigosuszu wskazuje, e drugi z tych wirusw przenis si z byda na ludzi, po czym zmieni swe waciw rzystosowa si do nas i zacz wywoywa odr. Przeniesienie wirusa nie jest niczym zaskakuj m, zwaywszy, e wiele rodzin wieniakw, yjc i pic w pobliu krw, styka si z ich odcho zem, zranieniami, krwi i wydychanym przez nie powietrzem. Bliskie kontakty ze zwi erztami gospodarskimi utrzymujemy od momentu ich udomowienia, czyli ju przez 9 tys icy lat. Wirus ksigosuszu mia wic wystarczajco duo czasu, by odkry nasze istnienie. Po hodzenie innych, znanych chorb zakanych rwnie wie si z przypadociami naszych czworon przyjaci. Informacje na ten temat zamieszczono w tabeli 10. l.

Biorc pod uwag blisko kontaktw ze zwierztami, ktre tak kochamy, musimy by bez przerwy mbardowani przez yjce w nich mikroorganizmy. Intruzi ci s nastpnie poddawani dziaaniu doboru naturalnego. W efekcie jedynie nieliczne mikroorganizmy zwierzce staj si pa togenami czowieka. Pobieny przegld wspczesnych chorb pomoe nam zaobserwowa istnienie erech stadiw ewolucji wyspecjalizowanych ludzkich zarazkw, poczwszy od ich zwierzcyc h przodkw.

Pierwszy etap ilustruj tuziny chorb, ktrymi czowiek zaraa si bezporednio od zwierzt d wych. Mona tu wymieni chorob kociego pazura, ktrej ludzie nabawiaj si od kotw, leptosp roz przenoszc si z psw, chorob papuzi, MIERTELNY DAR YWEGO INWENTARZA 235 Tabela 10.1. miertelne dary naszych zwierzcych przyjaci. Ludzka Jednostka chorobowa Zwierzta przenoszce patogeny najbliej spokrewnione z ludzkimi zarazkami odr grulica ospa grypa krztusiec malaria zoliwa bydo (ksigosusz) bydo bydo (krowlanka) oraz inne gatunki ywego inwentarza przenoszce pokrewne wirusy wysypki winie i kaczki winie l psy

ptaki: kurczta l prawdopodobnie kaczki

zwan take ptasi, ktr zaraamy si od kurczt i papug, oraz odbydlc bruceloz. Jestemy i na choroby dzikich zwierzt. Jedn z nich jest tularemia, ktr zaraaj si czasem myliwi dczas oprawiania upolowanych zajcy. Wszystkie wymienione wyej mikroby znajduj si wci w e wczesnych stadiach ewolucji prowadzcej do przeksztacenia si w wyspecjalizowane lu dzkie patogeny. Zarazki te jeszcze nie przenosz si bezporednio z jednej osoby na dr ug, a ich przejcie ze zwierzt na ludzi to do rzadkie zjawisko.

Drugi etap rozwoju polega na tym, e pierwotnie zwierzcy patogen zmienia si na tyle, i zaczyna si bezporednio przenosi z czowieka na czowieka i powoduje epidemie, ktre je nak z kilku przyczyn wygasaj. Cz z nich wspczesna medycyna potrafi skutecznie zwalcza, inne za kocz si w momencie, gdy wszyscy wok zostali ju zaraeni i albo stali si odpor lbo umarli. Na przykad w 1959 roku w Afryce Wschodniej pojawia si nieznana dotychcz as gorczka nazywana 0'nyong-ny-ong, na ktr zapady miliony Afrykanw. Powodoway j prawdo odobnie wirusy map, a na ludzi zostaa przeniesiona przez komary. Jej epidemia wyga sa dziki temu, e cierpicy na ni 236 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY pacjenci szybko powracali do zdrowia, uzyskujc jednoczenie trwa odporno. Przypadkiem b liszym Amerykanom bya inna choroba - wywoywana krtkami gorczka z Fort Bragg. Jej epid emia wybucha w 1942 roku, lecz wkrtce potem wygasa.

Z zupenie innej przyczyny doszo do zaniku miertelnej choroby, jak jest nowogwinejski e zapalenie mzgu. Infekcj powodowa wolno dziaajcy wirus przenoszony w czasie praktyk kanibalistycznych. Choroba kuru z pewnoci doprowadziaby do eksterminacji liczcego 20 tysicy osb plemienia Fore, gdyby okoo 1959 roku rzd australijski nie ustanowi nadzor u kadcego kres kanibalizmowi. Doprowadzio to do zaniku choroby. W annaach wiedzy med ycznej znajduje si wiele opisw przypadoci, ktre nie przypominaj adnej ze znanych dzi nostek chorobowych. Niegdy przypadoci te wystpoway w formie przeraajcych epidemii, lec znikny w rwnie tajemniczych okolicznociach, jak si pojawiy. Epidemie przetaczajcych s przez Europ angielskich potw, budzce przeraenie w latach 1485-1552, a take epidemie p otw pikardyjsklch szalejce w XVIII i XIX wieku we Francji, s dwoma przykadami chorb, ktre zaniky na dugo przed opracowaniem przez nowoczesn medycyn metod umoliwiajcych ide tyfikacj wywoujcych Je mikroorganizmw.

Trzecie stadium ewolucji najwaniejszych chorb epidemicznych reprezentowane jest pr zez te pierwotnie zwierzce patogeny przystosowane do ycia w organizmie czowieka, ktr e (jeszcze?) nie wymary. Wci istnieje zagroenie, e stan si one zabjcami ludzkoci. Ni e s przysze losy, najprawdopodobniej przenoszonej przez gryzonie, wirusowej gorczki Lassa. Jej pierwsze miertelne przypadki zanotowano w 1969 roku w Nigerii. Tam te okazao si, e jest tak zaraliwa, i trzeba byo zamyka szpitale, nawet gdy pojawi si je hory. Mniej efemeryczn infekcj jest wywoywana przez krtki choroba z Lyme2, ktr przenos z kleszcze pasoytujce na gryzoniach i zwierzy2 Choroba ta wystpuje rwnie w Polsce. U nas jest bardziej znana jako bore-lioza (pr zyp. tum.). MIERTELNY DAR YWEGO INWENTARZA . 237

nie powej. Cho na terenie Stanw Zjednoczonych pierwszy jej przypadek zanotowano dop iero w 1962 roku, obecnie w wielu czciach tego kraju liczba zachorowa osigna ju rozmia y epidemii. Jeszcze wspanialsz przyszo ma przed sob wirus wywoujcy AIDS. Rozwin si zodka yjcego w organizmach map, a najwczeniejsze udokumentowane dane dotyczce jego wy stpowania u ludzi pochodz z 1959 roku. Kocowe stadium omawianej ewolucji reprezentuj znane od dawna choroby atakujce wycznie

czowieka. Z pewnoci s to ewolucyjne niedobitki znacznie wikszej grupy patoge-nw, ktre prboway przenie si ze zwierzt na ludzi, lecz w wikszoci przypadkw nie zdoay tego d

Co naprawd dzieje si w trakcie przeksztacania choroby atakujcej wycznie zwierzta w inf kcj, ktrej wystpowanie ogranicza si do ludzi? Jednym z elementw takich transformacji jest zmiana ywiclela poredniego. Kiedy zarazek, ktrego ywiclelem porednim jest jaki ga tunek stawonoga, znajdzie sobie nowego gospodarza ostatecznego, moe go to zmusi do poszukania innego nosiciela. Na przykad tyfus pierwotnie roznoszony by przez pchy pasoytujce na szczurach. Pocztkowo wystarczao to do przenoszenia go z gryzoni na czow ieka. W kocu jednak zarazki wywoujce tyfus "odkryty", e ludzkie wszy s znacznie bardz iej efektywnym i, co wane, bezporednim rodkiem transportu midzy ludmi. Poniewa obecnie wikszo Amerykanw pozbya si tych pasoytw, bakterie znalazy now drog przenikania do organizmw. Infekuj one mianowicie pnocnoamerykaskie pola-tuchy (latajce wiewirki) yj strychach domostw, z ktrych przenosz si na ludzi.

Choroby zakane s wic efektem trwajcej wci ewolucji, w ktrej zarazki, na skutek dziaan doboru naturalnego, przystosowuj si do nowych ywicieli porednich l ostatecznych. Nas ze ciaa maj jednak inne mechanizmy obrony immunologicznej ni krowy, inny skad odchodw , w ludzkich organizmach zachodz odmienne procesy chemiczne oraz eruj na nas inne g atunki wszy. Znalazszy si w nowym dla siebie rodowisku, zarazki musz opanowa nowe spo soby przeywa238 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY ni l rozmnaania. W kilku przypadkach lekarzom i weterynarzom udao si zaobserwowa ich ewolucj.

Najlepiej poznano pod tym wzgldem przebieg epidemii myksomatozy - choroby atakujce j australijskie krliki. Wirus wywoujcy t infekcj wystpuje u dzikiego, brazylijskiego k rlika, przy czym zauwaono, e u innego gatunku - europejskiego krlika domowego - staj e si on przyczyn miertelnych epidemii. Wirus myksomatozy przywieziono do Australii w 1950 roku z nadziej, e uda si w ten sposb wytpi krliki, ktre bezmylnie sprowadzono w XIX wieku. W pierwszym roku po pojawieniu si wirusa jego dziaanie dao znakomity ( dla australijskich farmerw) efekt. Pado 99,8% caej zainfekowanej populacji krlikw. Na nieszczcie dla rolnikw, w roku nastpnym miertelno zmalaa do 90%, a potem do 25%, niw nadzieje na cakowite pozbycie si tych zwierzt z kontynentu. Problem polega na tym, e wirus ewoluowa w takim kierunku, aby zwikszy swoje korzyci, a te byy odmienne od int eresu zarwno ludzi, jak i krlikw. Pato-gen przesta powodowa niemal natychmiastow mier infekowanych zwierzt. W wyniku ewolucji miertelnie chore osobniki duej przeyway. Mniej zabjczy wirus mg zakazi wiksz liczb krlikw ni jego zjadliwy poprzednik.

Niezwyky przebieg miaa rwnie ewolucja syfilisu. Dzi choroba ta kojarzy si przede wszys tkim z bardzo dugo trwajcym owrzodzeniem genitaliw. Nawet nieleczeni chorzy umieraj dopiero po wielu latach. Pierwszy przypadek kiy zanotowano w Europie w 1495 roku. Pocztkowo zachorowania koczyy si mierci w cigu kilku miesicy od zaraenia. Ciaa cho stp do gw byy pokryte kilakami, a z ich twarzy odpaday cae paty tkanek. Jednake ju 6 roku syfilis wystpowa we wspczesnej formie, o dobrze dzi znanych objawach. Najwyrani ej, podobnie Jak w przypadku myksomatozy, krtki kiy ewoluoway w taki sposb, by chorz y pozostawali duej przy yciu, dziki czemu dochodzio do przenoszenia zarazkw na wiksz zb ofiar. Dobrym przykadem ogromnej roli, jak zabjcze zarazki odegray w historii ludzkoci, by eu ropejski podbj obu AmeSMIERTELNY DAR YWEGO INWENTARZA 239

ryk, w ktrego rezultacie nastpio wyludnienie Nowego wiata. Znacznie wicej amerykaskich Indian zmaro w ku na skutek zaraenia europejskimi zarazkami, ni zgino na polach bite od broni palnej i mleczy biaych najedcw. Zarazki, zabijajc wielu Indian, take ich wodz , osabiay opr tubylcw i sprawiay, i upadao morale tych, ktrym udao si przey. Przy

ajcie liczcego miliony mieszkacw Imperium wojowniczych Aztekw. Podbj rozpocz si w 15 ku ldowaniem na wybrzeu Meksyku dowodzonego przez Cortesa oddziau zoonego z 600 Hiszp anw. Cortes dotar do stolicy pastwa Aztekw - Tenochtitlan - i straci tam a dwie trzeci e swoich onierzy, lecz z reszt wojska udao mu si umkn. Nastpnie broni utorowa sobie wrotn ku wybrzeu, dowodzc w ten sposb militarnej przewagi Hiszpanw i pocztkowej naiwno i Indian. Jednake w trakcie nastpnej prby podboju, dokonywanego rwnie przez Cortesa, Aztecy nie mieli ju zudze co do zamiarw przybyszw i zaciekle walczyli o kady skrawek z iemi. O przewadze Hiszpanw zadecydowaa ospa, ktra pojawia si w Meksyku w 1520 roku. Z ostaa tam zawleczona przez niewolnika pochodzcego z zajtej przez Hiszpanw Kuby. Epid emia ospy spowodowaa mier niemal poowy Aztekw, w tym cesarza Cu-itahuaca. Morale pozos taych przy yciu Indian byo powanie nadszarpnite. Owa tajemnicza, miertelna dla Indian choroba, oszczdzajc Hiszpanw, staa si najlepszym dowodem niezwycionoci najedcw. Do u dwudziestomilio-nowa populacja Indian meksykaskich drastycznie si skurczya. Liczya wwczas 1,6 miliona ludzi. Los sprzyja rwnie Pizarrowi, ktry w 1531 roku ze 168 osobami pojawi si u wybrzey Peru zamiarem podbicia zamieszkiwanego przez miliony obywateli imperium Inkw. Na szczci e dla konkwistadora, a na nieszczcie Indian, okoo 1526 roku do terenw imperium dotara ospa, powodujc mier wikszoci populacji, w tym zarwno cesarza Huayny Capaca, jak l nas tpcy tronu. Jak wiemy z informacji zamieszczonych w rozdziale drugim, w nastpstwie bezkrlewia doszo do wybuchu wojny domowej midzy dwoma synami Capaca 240 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY MIERTELNY DAR YWEGO INWENTARZA 241 Atahualp i Huascarem. Pizarro zdoa wykorzysta osabienie podzielonego imperium i podbi Inkw.

Kiedy dzi w Stanach Zjednoczonych, mwi si o najadniejszych, istniejcych przed 1492 ro kiem spoeczestwach Nowego wiata, najczciej ma si na myli Jedynie Aztekw i Inkw. Zapo y, e rwnie w Ameryce Pnocnej istniay due spoeczestwa indiaskie. Wystpoway one w m epiej nadajcym si do ycia - w dolinie Missisipi, ktrej obszary s dzi doskonaymi terena i uprawnymi. Upadek cywilizacji Indian znad Missisipi nie by Jednak bezporednio sp owodowany przez konkwistadorw. Zniszczenia dokonay poprzedzajce biaych najedcw europej kie zarazki. Kiedy w 1540 roku Hemando de Soto, pierwszy europejski konkwistador , przemierza poudniowo-wschodni cz dzisiejszych Stanw Zjednoczonych, trafia do miast udnionych przez szalejc tam dwa lata wczeniej epidemi. Chorob sprowadzili Indianie mi eszkajcy na wybrzeu, ktrych z kolei zarazili Hiszpanie. W ten sposb hiszpaskie zarazk i pojawiy si w gbi ldu, zanim przybyli tam najedcy.

De Soto zdy jednak ujrze niektre z wci gsto zaludnionych miast lecych w dolnym bieg sipi. Po Jego ekspedycji na terenach tych dugo nie pojawiali si Europejczycy. W ty m czasie eurazjatyckle zarazki zadomowiy si tam na dobre i wci rozszerzay zasig wystpo ania. Biali ludzie, tym razem byli nimi francuscy osadnicy, ponownie zawitali na d Missisipi pod koniec XVII wieku, lecz wwczas w rejonie tym nie istniay ju due indi askie miasta. Pozostay po nich Jedynie kopce rozrzucone nad rzek. Dopiero niedawno zdalimy sobie spraw, e wiele z tamtejszych spoeczestw wci rozwijao si, kiedy do Nowe ta dotar Kolumb, a ich upadek (prawdopodobnie na skutek epidemii) nastpi midzy 1492 rokiem a pocztkami systematycznej europejskiej eksploracji doliny Missisipi.

W czasach mojej modoci w amerykaskich szkoach uczono, e w Ameryce Pnocnej pierwotnie m eszkao nie wicej ni milion Indian. Niewielk liczb mieszkacw usprawiedliwiano dokonanie przez biaych podboju i przedstawiano go jako zajcie niemal pustego kontynentu. Wyk opaliska archeologiczne, a take skrupulatne zapiski pozostawione przez pierwszych europejskich podrnikw docierajcych do brzegw Ameryki, wiadcz jednak, e pocztkowo za kiwao j okoo 20 milionw Indian. W cigu jednego lub dwu stuleci po przybyciu Kolumba n a obszarze caego Nowego wiata nastpi gwatowny spadek liczebnoci populacji, oceniany a a 95%.

Gwn przyczyn duej miertelnoci Indian byy europejskie zarazki, z ktrymi tubylcy nigdy iej si nie stykali i przeciw ktrym nie mieli ani nabytej, ani dziedzicznej odpornoc i. O tytu najwikszego zabjcy konkuroway ospa, odr, grypa i tyfus. Tu za nimi znajdoway si: dyfteryt, malaria, winka, koklusz, duma, grulica i ta febra. Wiele razy biali miel okazj przyglda si skutkom pojawienia si zarazkw. Na przykad w 1837 roku czonkowie pl enia Mandan, majcy jedn z najbardziej rozwinitych kultur wrd ludw Wielkich Rwnin, zara ili si osp zawleczon przez jednego z czonkw zaogi parowca pyncego z St. Louis w gr i. W cigu kilku tygodni z 2 tysicy mieszkacw Jednej ze wsi tego plemienia zostao tylk o 40 osb.

Ponad tuzin gronych chorb zakanych wywodzcych si z Eurazji zadomowio si w Nowym wieci natomiast Europy najprawdopodobniej nie nawiedzia ani jedna zabjcza choroba pochod zenia amerykaskiego. Jedynym wyjtkiem jest, by moe, syfilis, jednak obszar jego poch odzenia pozostaje wci niepewny. Jednostronno wymiany zarazkw stanie si jeszcze bardzie j uderzajca, gdy przypomnimy sobie, e warunkiem ewolucji chorb tumu populacji ludzki ch jest due zagszczenie. Zgodnie z najnowszymi szacunkami, liczebno populacji prekol umbijsklego Nowego wiata nie bya wiele nisza od liczebnoci wczesnej ludnoci Eurazji. N iektre z amerykaskich miast, takie jak Tenochtitlan, naleay do najludniej-szych metr opolii wczesnego wiata. Dlaczego wic w Tenochtitlan nie czekay na Hiszpanw zjadliwe z arazki?

Jedn z przyczyn by prawdopodobnie pniejszy ni w Starym wiecie wzrost liczebnoci popula ji. Innym powodem mogo sta si to, e trzech naj ludniej szych orodkw kultury 242 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY amerykaskiej - Andw, Mezoameryki i doliny Missisipi - nigdy nie poczono szlakami han dlowymi, ktre uczyniyby z nich Jeden wielki obszar rozwoju zarazkw, podobny do tego , Jaki w czasach Imperium Rzymskiego tworzyy Europa, Afryka Pnocna, Indie i Chiny. Powysze czynniki nie wyjaniaj jednak, dlaczego w Nowym wiecie najwyraniej w ogle nie p owstay miertelne choroby epidemiczne. (Co prawda, w pochodzcej sprzed tysica lat mum ii peruwiaskiego Indianina odnaleziono DNA prtkw grulicy, jednak procedura uyta do je go identyfikacji nie pozwalaa na odrnienie ludzkiego szczepu tej bakterii od Mycoba cterium bouis - blisko z ni spokrewnionego patogenu rozpowszechnionego u dzikich zwierzt.

atwo odgadniemy przyczyn, dla ktrej w obu Amerykach nie doszo do powstania miertelnyc h chorb tumu, jeli zastanowimy si nad odpowiedzi na jedno proste pytanie, jakie jest pochodzenie tamtejszych mikroorganizmw. Wiadomo, e eurazjatyckle choroby tumu wyewo luoway z zarazkw atakujcych udomowione zwierzta stadne i powodujcych u nich choroby p odobne do ludzkich. W Eurazji yo wiele takich ssakw, natomiast na obszarze obu Amer yk poddano domestyka-cji jedynie pi zwierzt: indyka w Meksyku i poudniowo-za-chodnie j czci Stanw Zjednoczonych, lam/alpak i wink morsk w Andach, kaczk pimow w tropika i Poudniowej l psa na caym obszarze Nowego wiata.

Wiemy rwnie, e niewielka liczba tamtejszych gatunkw zwierzt domowych jest skutkiem br aku dzikich gatunkw zwierzt nadajcych si do udomowienia. Okoo 80% duych ssakw obu Amer k wymaro mniej wicej 13 tysicy lat temu, pod koniec epoki lodowcowej. W przeciwiestw ie do eurazjatyc-kich krw i wi nieliczne udomowione zwierzta Starego wiata nie byy pot encjalnym rdem zarazkw wywoujcych choroby tumu. Kaczki pimowe i indyki nie tworz ogr h stad, nie s one rwnie, w odrnieniu od jagnit, rozkosznymi zwierztkami, ktre chciao pogaska. Jedynymi tamtejszymi zwierztami, ktre, by moe, przyczyniy si do zaistnienia ych ludzkich infekcji, s winki morskie. Moliwe, e yjce w ich organizmach widrowce wywo ay chorob MIERTELNY DAR YWEGO INWENTARZA . 243 Chagasa oraz lelszmanioz, lecz nie mamy co do tego pewnoci. Najwiksze zdziwienie bu dzi pocztkowo brak chorb od-zwierzcych wywodzcych si z mikroflory lam lub alpak, zwie rzta te bowiem chciaoby si uwaa za andyjskie odpowiedniki eurazjatyckiego ywego inwent

arza. Lamy/alpaki nie mogy si jednak sta rdem ludzkich patogenw z czterech powodw. Po erwsze, hodowano je w znacznie mniejszych stadach ni owce, kozy i winie. Ponadto n igdy nie rozprzestrzeniy si poza Andy, w zwizku z czym ich cakowita liczebno nawet w p rzyblieniu nie dorwnywaa liczebnoci eurazjatyckich populacji ywego inwentarza. Trzeci m powodem jest to, i ludzie nie pili ich mleka, co mogoby powodowa przenoszenie inf ekcji. Po czwarte, lam nie przetrzymywano w zamknitych pomieszczeniach. Nie docho dzio wic do bliskich kontaktw z czowiekiem. Dla porwnania w grach Nowej Gwinei prosita s czsto karmione przez ludzkie mamki, natomiast dorose winie i krowy trzyma si wewntrz wiejskich chat.

Historyczne znaczenie chorb odzwierzcych wykracza daleko poza zderzenie cywilizacj i Starego i Nowego wiata. Eur-azjatyckie zarazki odegray rwnie kluczow rol w zdziesitk waniu ludw wielu innych czci wiata, w tym mieszkacw wysp Pacyfiku, australijskich Abor ygenw oraz poudniowoafrykaskich ludw Khoisan (Hotentotw i Buszmenw). Cakowita miertel dw wczeniej niestykajcych si z takimi zarazkami wynosia od 50 do 100%. Na przykad w 14 92 roku, kiedy to Kolumb przyby na Hispaniol,3 yo tam okoo omiu milionw Indian, a ju 535 roku na wyspie nie byo adnego tubylca. Populacj Fidi zdziesitkowaa odr. Sprowadzi 1875 roku jeden z wodzw plemiennych, ktry wrci z Australii. Epidemia pochona wtedy ok jednej czwartej populacji, ktra ju wczeniej zostaa drastycznie zmniejszona na skute k epidemii zwizanej z pierwsz wizyt Europejczykw w 1791 roku, kiedy to zmara wikszo F czykw. Liczb mieszkacw Hawajw zredukoway natomiast takie choroby, jak: syfilis, rzecz grulica i grypa, ktre pojawiy si wraz 3 Dzi wyspa ta jest znana pod nazw Haiti (przyp. tum.). 244 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

z kapitanem Cookiem, wielka epidemia duru brzusznego (w 1804 roku) oraz liczne " mniejsze" epidemie. I tak z okoo p miliona ludzi yjcych tam w 1779 roku w 1853 roku p ozostay ,84 tysice. W owym roku Hawajczykw zaatakowaa epidemia ospy, pochaniajc okoo 1 tysicy dalszych ofiar. Podobne przykady mona wymienia niemal w nieskoczono.

Jednake drobnoustroje nie zawsze daway przewag wycznie Europejczykom. Cho na biaych rz czywicie nie czyhay adne choroby zakane ani na obszarze Nowego wiata, ani w Australii , w tropikach Azji, Afryki, Indonezji i Nowej Gwinei atakoway ich rozmaite infekc je. Biaych najczciej zabijay (i wci zabijaj): malaria, wystpujca w tropikalnej czc wiata, cholera w Azji Poudniowo-Wschodniej i ta febra w podzwrotnikowej czci Afryki. horoby te w znacznym stopniu utrudniay europejsk kolonizacj tropikw. Dlatego wanie pod zia wpyww kolonialnych na terenie Nowej Gwinei i Afryki dokona si dopiero 400 lat po zakoczeniu podobnego procesu na obszarze Nowego wiata. Co wicej, kiedy na skutek ro zwoju europejskiego transportu morskiego doszo do przeniesienia malarii i tej febry do obu Ameryk, rwnie tam stay si one gwnymi przeszkodami w kolonizacji tropikw. Znanym przykadem jest wpyw tych chorb na decyzj Francuzw o zaniechaniu budowy Kanau Panamskie go. Mao brakowao, a z tych samych powodw niepowodzeniem skoczyyby si rwnie amerykask siki.

Sprbujmy teraz z perspektywy dotychczasowych rozwaa oceni. Jak du rol naley przypisa zkom, odpowiadajc na pytanie Yalego. Nie ma wtpliwoci, e Europejczycy mieli pod wzgld em uzbrojenia, rozwoju techniki i organizacji spoecznej ogromn przewag nad wikszoci po dbijanych nieeuropejskich ludw. Jednake sam fakt istnienia tej przewagi nie wyjania w peni, dlaczego pocztkowo tak nieliczni europejscy imigranci wyparli wikszo rodzimy ch spoeczestw obu Ameryk i pozostaych czci wiata. Nie udaoby si to bez zoonych tuby "darze" zowrogich zarazkw, ktre powstay wskutek dugotrwaego kontaktowania si ze zwierz mi domowymi. ROZDZIA 1 1 NALADOWNICTWO I ZAPOYCZANIE LITER Dziewitnastowieczni badacze najczciej interpretowali histori jako dzieje postpu od ba

rbarzystwa do cywilizacji. Za kamienie milowe tego postpu uznawano rozwj rolnictwa, opanowanie sztuki wytwarzania metali, pojawienie si zoonych technologii, scentrali zowanej wadzy i pisma. Najbardziej ograniczony terytorialnie by zasig geograficzny pisma. Ot przed rozszerzeniem strefy wpywu islamu i europejsk ekspansj kolonialn umiej no zapisu jzyka mwionego bya obca mieszkacom Australii, wysp Pacyfiku, podrwnikowej Af yki i niemal caego Nowego wiata, z wyjtkiem niewielkich czci Mezoameryki. Z tego powo du ludzie, ktrzy z dum nazywali siebie cywilizowanymi, za najwaniejsze kryterium od rniajce ich od "barbarzycw" lub "dzikusw" uwaali znajomo alfabetu.

Wiedza daje moc. W pimie tkwi rdo siy wspczesnych spoeczestw. Umoliwia ono bowiem p wanie znacznie wikszej liczby szczegowych informacji, pochodzcych z dalekich ldw i odl egych czasw. Rzecz Jasna, od tej reguy istniej pewne wyjtki. Niektrym nieznajcym pisma ludom (zwaszcza Inkom) udawao si zarzdza imperiami, a "cywilizowane" spoeczestwa nie z wsze pokonyway "barbarzycw", o czym wiadczy przypadek wojsk rzymskich, ktre wal246 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

czyy z Hunami. Mona jednak wskaza wiele faktw, szczeglnie dotyczcych czasw bliszych w snoci, ktre potwierdzaj t prawidowo, na przykad przebieg europejskiego podboju obu Am k, Syberii i Australii.

Umiejtno pisania staa si wraz z uzbrojeniem, zarazkami i scentralizowan wadz nowoczes rodkiem podboju. Zarwno monarchowie, jak i kupcy organizujcy floty kolonizatorw wyd awali polecenia na pimie. Floty utrzymyway odpowiedni kurs dziki mapom i spisanym p rzez poprzednie ekspedycje wskazwkom. Pisemne relacje uczestnikw wypraw, zawierajce informacje na temat bogactwa i yznoci pozostaych do zdobycia ziem, byy motywacj dla nowych kolonizatorw. Uprzedzay kolejnych poszukiwaczy, z jakimi warunkami przyjdzi e im si zetkn, i pomagay odpowiednio si do nich przygotowa. Pismo odegrao rwnie znac zarzdzaniu powstajcymi zamorskimi imperiami. Co prawda niepimienne spoeczestwa take p otrafiy przesya rozmaite informacje, lecz pismo czynio przekaz atwiejszym, precyzyjni ejszym i bardziej przekonywajcym.

Skoro wic umiejtno pisania ma tak ogromne znaczenie, dlaczego posiady j tylko nieliczn e ludy? Czemu, na przykad, nie opanowali jej tradycyjni owcy-zbieracze? Dlaczego u miejtno t zdobyli mieszkacy tylko niektrych wysp, na przykad przedstawiciele kultury m noj sklej rozwinitej na Krecie, a pisma nie znano choby na polinezyjskich Wyspach Tonga? Ile razy w historii ludzkoci doszo do powstania pisma? Jakie towarzyszyy tem u okolicznoci i jakie byo jego przeznaczenie? Dlaczego niektre ludy zdoay opanowa umie jtno pisania znacznie wczeniej ni inne? Dzi, na przykad, niemal wszyscy Japoczycy i S dynawowie potrafi pisa, natomiast wikszo Irakijczykw to analfabeci, mimo i na terenie raku pismo pojawio si prawie cztery tysice lat wczeniej ni w Japonii i na Pwyspie Skan ynawskim. Rwnie istotne pytania wi si z samym rozprzestrzenianiem sowa pisanego. Dlaczego, na pr zykad, przenikno ono z yznego Pksiyca do Etiopii i krajw arabskich, a nie dotaro z do Andw? Czy Jego rozpowszechnianie odbyNASLADOWNICTWO l ZAPOYCZANIE LITER . 247

wao si na zasadzie kopiowania, czy te istniejce Ju sposoby zapisu byy dla ssiednich lu inspiracj do tworzenia wasnego systemu? Jeli Jaki jzyk mia swj system zapisu, to jak en system mona byo przystosowa do innego jzyka? Podobne pytania pojawiaj si w trakcie wszelkich prb zgbienia rde niemal wszystkich znamion ludzkiej kultury, takich jak tech nika, religie i produkcja ywnoci, oraz zrozumienia, w Jaki sposb si one rozprzestrze niay. Historycy zainteresowani tymi aspektami dziejw w przypadku pisma maj o tyle ua twione zadanie, e analiza cech samego zapisu daje czsto precyzyjne odpowiedzi. Pow innimy przeto przeledzi koleje powstawania pisma nie tylko ze wzgldu na ogromne znac zenie tej umiejtnoci, lecz rwnie dlatego, e poznanie jego losw pozwoli nam lepiej zroz umie histori kultury.

Istniej trzy zasadnicze sposoby zapisu, rnice si midzy sob wielkoci jednostki jzyka o, ktrej przyporzdkowany jest osobny znak. Ot znaki mog odnosi si do pojedynczych dwi ylab lub sw. Obecnie najpowszech-niej uywa si alfabetu, ktry w idealnej postaci pozwa laby na przyporzdkowanie oddzielnego znaku (zwanego liter) kademu z fonemw danego Jzyk a (realizowanych przez dwiki mowy - goski). W rzeczywistoci znaczna cz alfabetw skad edynie z okoo 20-30 znakw. Liczba ta jest znacznie mniejsza ni liczba fonemw wikszoci Jzykw. Na przykad w jzyku angielskim za pomoc 26 liter zapisuje si okoo 40 fonemw. Dl go te zapis alfabetyczny wielu jzykw, w tym rwnie angielskiego, wymaga przyporzdkowani a tej samej literze wikszej liczby fonemw oraz przedstawiania niektrych fonemw kombi nacj liter, takich jak dwuliterowe zoenia sh i th (z ktrych pierwsza zapisywana jest pojedynczym znakiem w alfabecie rosyjskim, druga za - w greckim).

W drugiej strategii stosuje si tak zwane logogramy, w ktrych pojedynczy symbol ozn acza cae sowo, i ideogramy, czyli znaki graficzne odnoszce si do poj. Funkcj ideogram eni wiele znakw pisma chiskiego i dominujcego systemu pisowni japoskiej (nazywanego k anjQ. Ideograficzne sposoby zapisu byy czsto stosowane przed rozpowszechnieniem si 248 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY notacji alfabetycznej, czego przykadem s hieroglify Egipcjan i Majw oraz pismo klin owe Sumerw.

Trzecia strategia, najmniej znana wikszoci czytelnikw, . polega na tym, i poszczeglne znaki odpowiadaj pojedynczym zgoskom (sylabom). W praktyce w wikszoci rodzajw pisma sylabicznego oddzielne symbole odnosz si jedynie do sylab skadajcych si ze spgoski, p trej nastpuje samogoska (przykadem jest choby wyraz "ma-li-na"). Za pomoc rnych wybie naki te s rwnie wykorzystywane do zapisu innego rodzaju sylab. Przykadem tego rozpow szechnionego w staroytnoci sposobu zapisu byo pismo linearne B mykeskiej Grecji. Nie ktre systemy pisma sylabicznego przetrway do dzi, na przykad zapis kana uywany przez Japoczykw w telegramach, raportach bankowych i tekstach dla niewidomych.

Trzy omwione sposoby notacji celowo nazwaem strategiami, a nie systemami pisma. Uc zyniem tak, gdy w adnym Jzyku nie stosuje si wycznie jednego sposobu zapisu. Pismo chi ie nie jest czysto ideograficzne, podobnie jak w jzyku angielskim nie uywa si wycznie notacji alfabetycznej. Tak jak w Innych rodzajach pisma alfabetycznego, rwnie w jz yku angielskim stosuje si wiele ideogramw, na przykad cyfry, znaki $, %, czy te +, k tre s arbitralnie dobranymi symbolami reprezentujcymi cae sowa, a nie znakami odpowia dajcymi fonemom. Sylabiczne, linearne pismo B skadao si z wielu Ideogramw, natomiast wrd ideograficznych egipskich hieroglifw znajdowao si wiele symboli oznaczajcych sylab y, a take spgoski.

Wymylanie od podstaw nowego systemu pisma musiao by bez porwnania trudniejsze ni jego zapoyczanie i adaptacja. Ludzie, ktrzy tworzyli sposoby zapisu jzyka mwionego, jakb y umwili si co do stosowania podstawowych regu, dzi uznawanych za oczywiste. Koniecz ne byo, na przykad, opracowanie zasady rozoenia cigych wypowiedzi na jednostki mowy, n iezalenie od tego, czy przyjto za nie sowa, sylaby czy te fonemy. Trzeba byo te nauczy si rozpoznawania tych samych dwikw lub jednostek jzykowych w odNASLADOWNICTWO l ZAPOYCZANIE LITER 249

miennych realizacjach, mimo zrnicowania siy gosu, wysokoci tonu, szybkoci artykulacji, rozoenia akcentw, frazowania i indywidualnych cech wymowy. Ludzie, ktrzy stworzyli pierwsze zapisy, musieli zdecydowa, e w sowie pisanym cae to zrnicowanie powinno si po in. Musieli opracowa sposoby przedstawiania dwikw za pomoc symboli.

Twrcom pisma udao si jako rozwiza wszystkie te problemy, mimo e nie mieli adnych wzor tre mogyby im pomc w osigniciu ostatecznego celu. Najwyraniej zadanie to byo tak trudn , e samodzielnie sprostano mu w caej historii ludzkoci tylko kilka razy. Dwa niewtpl iwie niezalene systemy pisma wynaleli przed trzecim tysicleciem p.n.e. Sumerowie w Mezopotamii oraz przed 600 rokiem p.n.e. meksykascy Indianie (ry. 11.1). By moe, egi

pskie hieroglify (mniej wicej z trzeciego tysiclecia p.n.e.) i pismo chiskie (sprze d 1300 roku p.n.e.) rwnie powstay niezalenie. Najprawdopodobniej w trakcie opracowyw ania pniejszych rodzajw pisma zapoyczano i adaptowano istniejce Ju systemy notacji lub czerpano z nich inspiracj.

Sumeryjskie pismo klinowe jest najstarszym z niezalenie powstaych sposobw notacji, ktrego histori szczegowo przeledzono. Zanim przybrao ono ostateczn form, mieszkacy n ch wiosek yznego Pksiyca przez tysice lat uywali glinianych etonw o zrnicowanych, ksztatach, ktre suyy im do celw rachunkowych, na przykad do zapisywania liczby owiec i iloci ziarna. Rozwj technik obliczeniowych, formatowania i symboliki doprowadzi do szybkiego powstania pierwszego systemu zapisu. Nastpio to w cigu kilku stuleci popr zedzajcych trzecie tysiclecie p.n.e. Jedn z Innowacji technicznych byo zastosowanie paskich, glinianych tabliczek, wygodnych do zapisywania. Pocztkowo ryto w nich jak imi zaostrzonymi narzdziami, ktre stopniowo zostay zastpione trzcinowymi rylcami. Dzik i zastosowaniu nowych narzdzi znaki dawao si rwniutko wycisn w glinie. Rozwj formatowa ia zapisu polega na stopniowym ustalaniu zasad, ktre dzi powszechnie si stosuje: uoeni e pisma w wiersze lub kolumny (u Sumerw, tak jak i u wspl250 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Ry. 11.1. Obok Chin i Egiptu postawiono znaki zapytania, gdy nie jest pewne, czy p ochodzce stamtd najstarsze sposoby zapisu powstay cakowicie niezalenie, czy te ich roz wj by stymulowany przez starsze, opracowane gdzie indziej systemy notacji. Nagwek "I nne" odnosi si do zapisw, ktre nie byy ani alfabetyczne, ani sylabiczne i prawdopodo bnie powstay pod wpywem wczeniejszych metod zapisu. czesnych Europejczykw, byy to poziome wiersze), niezmienny kierunek czytania wiers zy (od lewej strony ku prawej u Sumerw, rwnie tak samo jak u wspczesnych Europejczykw) , czytanie tekstu wersami od gry do dou tabliczki, a nie odwrotnie.

Najwaniejsz zmian zwizan z powstawaniem pisma klinowego byo rozwizanie problemu wspln waciwie dla wszystkich systemw pisma: jak stworzy powszechnie NALADOWNICTWO l ZAPOYCZANIE LITER 251

akceptowane symbole, ktre odpowiadayby poszczeglnym dwikom, a nie niezalenym od wymowy caym sowom lub wyobraeniom. Wczesne stadia rozwizywania tego problemu wykryto na ty sicach kamiennych tabliczek wykopanych w ruinach lecego nad brzegiem Eufratu sumery jskiego miasta Uruk, oddalonego o ponad 300 kilometrw od dzisiejszego Bagdadu. Zn aki pisma sumeryjskiego byy pierwotnie atwymi do rozpoznania obrazkami, przedstawi ajcymi jaki obiekt (na przykad piktogram ryby bd ptaka). Rzecz jasna, symbolami byy g e liczebniki i rzeczowniki konkretne. Budowano z nich tekst przypominajcy skrtowy zapis rachunkowy, pozbawiony elementw gramatycznych. Stopniowo symbole przyjmoway abstrakcyjn form, szczeglnie od czasu, kiedy zaostrzone narzdzia zostay wyparte przez trzcinowe rylce. Nowe znaki tworzono przez czenie starych symboli i nadawanie im odmiennych znacze: na przykad znak gowy poczono ze znakiem chleba, co dao symbol oznac zajcy jedzenie.

Pierwotne pismo Sumerw skadao si z niefonetycznych ideogramw. Inaczej mwic, nie opiera si na poszczeglnych goskach Jzyka sumeryjskiego i mogo by wymawiane za pomoc rnych d y, majcych to samo znaczenie w dowolnym, innym jzyku - takjak/our, uembipe, nelja, i em-pat oznacza cyfr 4 dla ludzi mwicych odpowiednio: po angielsku, rosyjsku, fms ku i indonezyjsku. By moe, najistotniejszym momentem w caej historii pisma byo wprow adzenie przez Sumerw reprezentacji fonetycznej, pocztkowo polegajcej na zapisywaniu abstrakcyjnych rzeczownikw (ktre nie daway si atwo narysowa) za pomoc atwiejszych do zedstawienia symboli majcych t sam reprezentacj fonetyczn. Na przykad bez trudu mona s worzy atwy do odczytania obrazek przedstawiajcy strza, a znacznie trudniej wymyli symb l, ktry oznaczaby ycie. Jednak w jzyku sumeryjskim obydwa wyrazy wymawia si jako ti, i tak symbol strzay zacz oznacza zarwno strza, jak i ycie. Powstajcej wieloznacznoc ieono, dodajc niewymawiany znak, zwany deter-minatywem, wskazujcy na kategori rzeczo

wnikw, do ktrej dany obiekt mia nalee. Lingwici zdecydowanie nazywaj ten 252 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Przykad babiloskiego pisma klinowego, wywodzcego si z aumeiyjskiej notacji klinowej. rodzaj rozwizania innowacj. Jest on dzi podstaw konstruowania kalamburw wykorzystywan ych w rebusach.

Kiedy Sumerom udao si wymyli t zasad fonetyczn, zaczli j stosowa nie tylko do zapis ownikw o absNALADOWNICTWO l ZAPOYCZANIE LITER . 253

trakcyjnym znaczeniu, lecz rwnie do zapisu sylab i kocwek gramatycznych. Na przykad n ie jest wcale oczywiste. Jak powinien wyglda obrazek reprezentujcy czsto uywan angiels k sylab -tion. Zamiast niego mona by jednak namalowa graficzn reprezentacj czasownika shun (unika) majcego identyczn wymow. Interpretowane fonetycznie symbole uywane byy rw ie do "sylabizowania" duszych sw. Wyrazy te przedstawiano jako szereg obrazkw, z ktryc kady odpowiada jednej sylabie. To tak. Jakby osoba mwica po angielsku zapisaa sowo be lieue za pomoc rysunkw pszczoy i licia. Znaki fonetyczne umoliwiy rwnie piszcym uy samego piktogramu do okrelenia caego zestawu powizanych znaczeniowo sw (takich jak: zb , mowa, mwca2) i rozstrzygnicia niejednoznacznoci fonetycznych za pomoc dodatkowego, interpretowanego fonetycznie znaku (symbolu odrniajcego wymow brzmicych podobnie Jak powysze sw: db, sowa, rozmwca3).

W ten sposb na pismo sumeryjskie ostatecznie zoya si skomplikowana mieszanka trzech t ypw symboli: ideogramw, odnoszcych si do caych wyrazw; znakw fonetycznych, uywanych d apisu sylab, liter, czstek gramatycznych oraz czci sw, a take niewymawianych determina tyww, sucych do wyjanienia niejednoznacznoci. Jednak zbiorowi znakw fonetycznych pisma sumeryjskiego daleko byo do kompletnego systemu sylabicznego lub alfabetycznego. Niektrym sylabom nie odpowiaday adne pisane symbole, a ten sam znak wymawiano w rny s posb. Mona go byo odczytywa jako wyraz, sylab lub liter. Innym przykadem samodzielnie wynalezionego pisma jest system pochodzcy z Mezoameiy ki, prawdopodobnie stworzony przez rdzenne spoecznoci poudniowego Meksyku. Uwaa si, e jego rozwj odbywa si niezalenie od eurazjatyckich form ' Beiieue (ang. wierzy) w wymowie fonetycznej zblione jest do zbitki sw bee (pszczoa) i ieqf(li) (przyp. tum.). 2 W oryginale odpowiednio: tooth, speech, speaker (przyp. red.). 3 W oryginale byty to sowa: two, each, peak (przyp. red.). 254 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY NALADOWNICTWO l ZAPOYCZANIE LITER 255 " '! . "" "/WW ^^Wc^M^^^f^Wfi ^^ ^yf^^w^m^ww^ u

',<' " .. .;'.- *<'- ' :.-'-,. t ..^HtHH'''" >''' I")'-B--/--' . "i' tf ;^\\-^~-s^*'-&-<rs^*"3^^L^3^^ -l;,: Cf - .

Obrazek szkoy radasthaskiej lub gudarackiej, pochodzcy z subkonty-nentu indyjskiego, datowany na pocztek XVII wieku. Pismo to, Jak wikszo zapisw nowoindyjskich, wywodzi s i prawdopodobnie ze staroindy] sklej notacji brahrm, ktra zostaa stworzona okoo sidme go stulecia p.n.e. na podstawie alfabetu aramejskiego. Twrcy pisma Indyjskiego pr zejli regu zapisu alfabetycznego, ale niezalenie, bez uciekania si do kopiowania wzorw , wymylili ksztat liter, ich kolejno i traktowanie samogosek. zapisu, gdy nie ma przekonujcych dowodw, e przed wyprawami wikingw dochodzio do kontak tw spoeczestw indiaskich z pimiennymi ludami Starego wiata. W dodatku forma symboli pi sma mezoamerykaskiego nie przypomina adnych znakw uywanych po drugiej stronie Atlant yku. Znamy okoo tuzina zapisw mezoamerykaskich, przy czym przynajmniej cz z nich jest na pewno ze sob spokrewniona (na przykad, maj podobne systemy numeryczne i kalendar zowe). Wikszo tekstw zostaa rozszyfrowana jedynie czciowo. Najstarszy zachowany zapis ezoamerykaski pochodzi sprzed 600 roku p.n.e., z obszaru Zapotec, lecego w poudniowe j czci Meksyku. Natomiast najlepiej poznano tekst odnaleziony w nizinnym regionie Maya (zawiera on dat 292 rok n.e.).

Mimo niezalenego pochodzenia i odrbnej formy znakw ukad pisma Majw opiera si na zasada ch podobnych do tych, ktre wykorzystywano w pimie sumeryjskim i innych. Inspirowan ych przez Sumerw, eurazjatyckich systemach notacji. Tak jak system sumeryjskich z nakw graficznych, pismo Majw skadao si zarwno z ideogramw, jak i znakw fonetycznych. ki odpowiadajce wyrazom abstrakcyjnym czsto otrzymywano na zasadzie rebusu. Inacze j mwic, zapisywano je symbolem odpowiadajcym innemu, podobnie brzmicemu sowu, ktrego z naczenie byo atwe do oddania za pomoc znaku graficznego. Podobnie jak w sylabicznym japoskim systemie kana i mykeskim pimie linearnym B, uywane przez Majw znaki fonetyc zne najczciej odpowiaday sylabom, skadajcym si z jednej samogoski poczonej ze spg kad to, te, ti, to, tu). Tak jak we wczesnym alfabecie semickim, sylabiczne symbo le Majw wywodziy si z rysunkw przedstawiajcych obiekty, ktrych nazwy rozpoczynay si o akiej wanie zgoski (na przykad symbol oznaczajcy sylab ne przypomina ogon, okrelany s neh).

Wszystkie podobiestwa midzy systemami pisma pochodzenia mezoamerykaskiego i eurazja tyckiego wiadcz o uniwersalnoci ludzkich pomysw. Jzyki te nie s sobie bliskie, ale two zenie ich formy pisanej pocigno za sob podobne problemy. Pomysy ich rozwizania, na ktr w trzecim tysic256 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY leciu p.n.e. wpadli Sumerowie, zostay powtrnie odkryte okoo 600 roku p.n.e. po drug iej stronie kuli ziemskiej przez Indian z Mezoameryki.

Wydaje si, i wszystkie stworzone przez ludzi systemy notacji, z wyjtkiem pisma egip skiego, chiskiego i omwionego niej pisma z Wyspy Wielkanocnej, wywodz si z systemu zn akw sumeryjskich lub mezoamerykaskich albo przynajmniej czerpi z ktrego z nich inspir acj. Jak wynika z naszych dotychczasowych rozwaa, jedna z przyczyn, dla ktrych jedyn ie kilkakrotnie doszo do niezalenego powstania pisma, wie si z tym, i wynalezienie go byo zadaniem niezwykle trudnym. Inn przyczyn moe by to, e zanim rozpoczto dalsze prby racowania systemw zapisu, pojawia si notacja sumeryjska lub mezoamerykaska oraz ich pochodne, wic przejto ktr z nich.

Proces tworzenia pisma sumeryjskiego trwa co najmniej setki, a by moe, tysice lat. J ak si przekonamy, aby w danym spoeczestwie mona byo zapocztkowa ten proces, musi ono c arakteryzowa si kilkoma cechami decydujcymi o tym, czy pismo Jest tam potrzebne i c zy istnieje moliwo utrzymywania wyspecjalizowanych skrybw. Cechami tymi, poza Sumera mi i Indianami z Meksyku, charakteryzowao si wiele innych ludw, na przykad staroytne spoeczestwa Indii, Krety i Etiopii. Tak si jednak zoyo, e na obszarze Starego wiata j pierwsi warunki te spenili Sumerowie, w Ameryce za udao si tego dokona mieszkacom Mek syku. Zasady i szczegowe rozwizania wynalezionych przez te ludy systemw pisma rozpow szechniy si wrd innych spoeczestw. Stao si to, zanim spoeczestwa te podjy samodzi worzenia systemu notacji, co zabraoby im kilkaset lat. Pojawienie si gotowych rozw

iza spowodowao zaniechanie dalszych, niezalenych prb opracowywania systemw zapisu.

Rozpowszechnianie pisma odbywao si w dwojaki sposb. Odpowiednikw tego procesu mona si doszuka w historii techniki i wynalazczoci. Najpierw kto dokonuje wynalazku i sam z aczyna go stosowa. Co robi ci, ktrzy na wasny uytek chc zaprojektowa co podobnego, je iedz, e taka NALADOWNICTWO l ZAPOYCZANIE LITER 257 rzecz zostaa ju zbudowana i jest wykorzystywana przez innych ludzi?

Wymiana pomysw przyjmuje najrniejsze formy. Na Jednym biegunie znajduje si metoda kop iowania wzorw, polegajca na powielaniu wzorca i wprowadzaniu drobnych zmian. Na dr ugim biegunie jest przenikanie pomysw. Z tak sytuacj spotykamy si wwczas, gdy przyszy ynalazca ma dostp jedynie do bardzo oglnych informacji, co zmusza go do wymylenia k onkretnych rozwiza. Sama wiadomo istnienia takich rozwiza zachca Jednak do wysiku, j fekty za niekoniecznie musz przypomina rezultaty prac pierwszego konstruktora.

Wci nie jest jasne, ktr metod wykorzystano do budowy rosyjskiej bomby atomowej. Wrd hi torykw trwa spr, czy jej projekt to przykad kopiowania wzorw czy przenikania pomysw. C zy wysiki konstrukcyjne Rosjan opieray si na planach istniejcych ju rozwiza amerykask , skradzionych przez szpiegw? A moe to informacja o wybuchu bomby A nad Hiroszim pr zekonaa w kocu Stalina o moliwoci skonstruowania takiej broni, czego rezultatem byby niezaleny, uwie-czony sukcesem program budowy, w ktrym tylko w niewielkim stopniu k ierowano si wynikami wczeniejszych prac amerykaskich? Podobne pytania odnosz si do hi storii wynalezienia koa, budowy piramid i odkrycia prochu strzelniczego. Zastanwmy si teraz nad udziaem wzorowania si i przenikania pomysw w rozpowszechnianiu systemw p isma.

W dzisiejszych czasach lingwici tworz systemy notacji dla jzykw, ktre nie maj pisma. B adacze wzoruj si na istniejcych ju rozwizaniach. W wikszoci powstajcych w ten sposb mw zapisu wykorzystuje si modyfikacje istniejcych alfabetw, cho tworzy si rwnie notac sylabiczne. Tacy lingwici-misjonarze pracuj na przykad obecnie nad przystosowaniem alfabetu aciskiego do setek Jzykw nowogwinej-skich i indiaskich. W 1928 roku rzdowi sp ecjalici zmodyfikowali ten alfabet, dostosowujc go do jzyka tureckiego. Unowoczenion a cyrylica staa si natomiast podstaw tworzenia pisma wielu jzykw plemiennych uywanych w Rosji. 258 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

W kilku przypadkach zachoway si informacje o ludziach, ktrzy w zamierzchej przeszoci, korzystajc z istniejcych wzorcw, stworzyli nowe systemy pisma. Na przykad znaki cyry licy, z ktrej bezporednio wywodzi si wci uywana w Rosji gradanka, s pochodn liter gr h i hebrajskich, a zostay stworzone przez w. Cyryla - yjcego w IX wieku greckiego mi sjonarza, ktry pracowa wrd Sowian. Do zapisu pierwszego z zachowanych tekstw germaskic (w tej rodzinie jzykowej znajduje si rwnie angielski) uyto alfabetu gotyckiego stwor zonego przez biskupa Ulfilasa. w misjonarz dziaa wrd Wizygotw, na terenach obecnej Bug rii, w IV wieku n.e. Podobnie jak alfabet wymylony przez w. Cyryla, rwnie litery stw orzone przez Ulfilasa s mieszanin zapoycze z rnych rde: okoo dwudziestu znakw to l ckie, mniej wicej pi pochodzi z alfabetu aciskiego, a dwie wzito bd z pisma runiczneg bd te zostay stworzone przez samego Ulfilasa. Znacznie czciej jednak nie wiemy nic o a utorach znanych w przeszoci znakw pisma. Porwnujc te symbole z innymi, istniejcymi wcz eniej alfabetami, potrafimy natomiast wydedu-kowa, ktre z uywanych systemw posuyy jak zorzec do tworzenia nowych znakw. Wiemy, na przykad, e pochodzcy z my koskiej Grecji system zapisu sylabicznego B jest stworzon okoo 1400 roku p.n.e. adaptacj uywanego n a Krecie w okresie minojskim zapisu sylabowego A.

W kadym z setek przypadkw uycia istniejcego ju pisma jako podstawy do tworzenia noweg o systemu zapisu pojawiay si problemy, wynikajce z rnic fonetycznych midzy poszczeglny i parami jzykw. Niektre z liter lub znakw po prostu si pomija. Dzieje si tak, jeli w j

ku zapoyczajcym system notacji nie ma pewnych gosek wystpujcych w jzyku sucym za wzo Na przykad, w jzyku fiskim brak dwikw wyraanych w wielu innych krajach europejskich l terami: b, c, f, g, w, x i z. W zwizku z tym Finowie pominli je w uywanej przez sie bie wersji alfabetu aciskiego. Rwnie czstym problemem jest konieczno tworzenia nowych znakw majcych odpowiada goskom istniejcym w jzyku zapoyczajcym, lecz nie wystpujcym wzorcoNASLADOWNICTWO l ZAPOYCZANIE LITER 259

wym. Znane s rne sposoby przezwyciania tego typu trudnoci, takie jak: uycie arbitralni dobranej kombinacji dwch lub wicej znakw (na przykad angielskie th reprezentujce dwik ktremu w alfabecie greckim i runicznym odpowiadaa pojedyncza litera), dodanie do ju istniejcej litery malekiego, wyrniajcego j oznaczenia (takiego jak hiszpaska tylda a przykad n, niemiecki znak umiaut, na przykad , i rozmaite elementy dodane do lite r polskich i tureckich), uzupenianie zapoyczajcego systemu notacji o symbole funkcj onujce w jzyku wzorcowym, ktrych pierwotnie nie wykorzystano (jak we wspczesnym jzyku czeskim, w ktrym do oddania dwiku te uywa si aciskiej litery c), oraz wymylanie nowyc nakw (jak uczynili to nasi redniowieczni przodkowie, tworzc litery j, u i w).

Sam alfabet aciski jest kocowym produktem dugiej sekwencji zapoycze. Alfabety najprawd opodobniej powstay tylko jeden raz w historii ludzkoci. Stao si to w drugim tysicleci u p. n. e. wrd ludw posugujcych si jzykami se-mickimi, yjcych na obszarze rozcigaj dzisiejszej Syrii a po Synaj. Z tego pierwotnego semickiego pierwowzoru wywodz si s etki zestaww znakw pisanych, z ktrych cz ma obecnie jedynie historyczne znaczenie, inn e za pozostaj wci w uyciu. Jedynie kilka takich zestaww (na przykad irlandzki alfabet gham) powstao dziki przenikaniu pomysw, wikszo natomiast tworzono przez kopiowanie i m dyfikowanie liter.

Ewolucj alfabetu da si przeledzi, cofajc si a do egipskich hieroglifw. System znakw cznych tego jzyka zawiera kompletny zestaw 24 znakw, odpowiadajcych 24 spgoskom. Uytk icy jzyka egipskiego nigdy nie zdecydowali si na logiczne (dla nas) dziaanie, poleg ajce na ograniczeniu si do uywania znakw alfabetu odpowiadajcych dwikom. Nie usunli i gramw, determinatyww ani znakw odnoszcych si do par oraz trjek spgosek. Jednake poc d okoo 1700 roku p. n. e., prby znalezienia takiego wanie logicznego rozwizania podjli znajcy egipskie hie-roglify Semlcl. 260 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Pozostawienie jedynie znakw odpowiadajcych pojedynczym spgoskom byo pierwsz z trzech p dstawowych innowacji, odrniajcych pismo alfabetyczne od innych systemw notacji. Drug a - uatwiajca uytkownikom jzyka zapamitanie znakw - polegaa na ustawieniu liter w niez iennej kolejnoci oraz nadaniu im wpadajcych w ucho nazw. W jzyku angielskim nazwy l iter alfabetu to w wikszoci pozbawione konkretnego znaczenia monosylaby ("a", "bee " "cee" "dee" i tak dalej). Ich semickie odpowiedniki miay jednak konkretn tre. Byy so wami oznaczajcymi powszechnie znane obiekty {'aleph - w, beth - dom, gtrnel - wielbd, daleth - drzwi, i tak dalej). Sowa te pozostaway w akrofonicznym zwizku z se-mickl ml spgoskami, do ktrych si odnosiy, tzn. pierwsza litera sowa oznaczajcego dany obiek rzyjmowaa od niego nazw ('a, b, g, d i tak dalej). W dodatku najwczeniejsze formy l iter semickich wydaj si w wielu przypadkach owe obiekty obrazowa. Wszystkie te cech y uatwiay zapamitywanie ksztatu liter, ich nazw i kolejnoci w alfabecie. Wiele wspczes ych alfabetw, w tym rwnie alfabet uywany przez Amerykanw, zachowao t kolejno, wprowa jedynie niewielkie modyfikacje.4 W alfabecie greckim utrzymay si nawet oryginalne nazwy liter: alfa, beta, gamma, delta i tak dalej. Niewielk modyfikacj, ktr czytelni cy ju zapewne zauwayli, jest przejcie semickiego i greckiego g w aciskie l angielskie c oraz pojawienie si nowej, wymylonej przez Rzymian, litery g.

Trzeci i ostatni zmian, ktra przyczynia si do stworzenia wspczesnego alfabetu, byo w dzenie samogosek. Pierwsze prby zapisywania ich podjto ju w czasie tworzenia alfabet u semickiego. Symbole samogosek tworzono, dodajc do alfabetu malekie, dodatkowe lit erki, a take wzbogacajc znaki spgosek o kropki, linie i haczyki. W smym stuleciu p.n.e

. Grecy, jako pierwsi, zaczli systematycznie oznacza wszystkie samogoski za pomoc te go samego typu liter, jakich uywali do zapisu spgosek. Oddzielne litery oznaczajce sa 4 W podobnej kolejnoci litery pojawiaj si w alfabecie polskim (przyp. red.). NALADOWNICTWO l ZAPOYCZANIE LITER . 261 mogoski ci-e-r|-i-o otrzymali przez przejcie piciu symboli spgosek alfabetu fenickiego , nieuywanych w ich wasnym jzyku.

Stworzenie wczesnych form alfabetw semickich dao pocztek sekwencji kopiowania i mod yfikacji. W wyniku tego procesu powsta wspczesny alfabet etiopski, wywodzcy si bezpore dnio z pierwotnych zestaww symboli pisma arabskiego. Znacznie istotniejsza linia rozwojowa wie si jednak z alfabetem jzyka aramejskiego, nalecego do grupy jzykw semic h. Uywano go w oficjalnych dokumentach Imperium Perskiego. System znakw tego Jzyka wyewoluowa ku nowoczesnemu alfabetowi arabskiemu, hebrajskiemu, indyjskiemu i inn ym systemom znakw uywanym w poudniowo-wschod-niej Azji. Jednak czytelnicy europejsc y i amerykascy najlepiej znaj lini rozwojow prowadzc przez system zapisu Fenicjan do n otacji Grekw na pocztku VIII wieku p.n.e., w tym samym wieku do pisma Etruskw, a st o lat pniej ku Rzymianom i alfabetowi aciskiemu. Jego wanie, po wprowadzeniu drobnych zmian, uyto do wydrukowania tej ksiki. Dziki zaletom zapisu alfabetycznego, czcego pre yzj z prostot, uywa si go w wikszoci krajw dzisiejszego wiata.

Cho powielanie i modyfikowanie wzorw to najprostszy sposb przekazywania technologii , rozpowszechnianie jej t metod nie zawsze okazuje si moliwe. Pewne technologie utrz ymuje si bowiem w tajemnicy, inne s niezrozumiae dla ludzi, ktrzy nie maj odpowiednie j wiedzy. Wieci o dokonaniu gdzie wynalazku czsto docieraj w bardzo oglnikowej formie . Czasem znany jest tylko pomys zrealizowany przez kogo, kto w bliej nieokrelony spo sb zdoa osign kocowy rezultat. Niemniej jednak taka informacja moe sta si inspiracj zi, ktrzy dziki samemu przenikaniu pomysw zaczynaj poszukiwa wasnych rozwiza. W historii pisma jest pewien wyjtkowy przykad takiej sytuacji. Mowa tu o zapisie s ylabicznym, wymylonym okoo 1820 roku w stanie Arkansas przez Indianina imieniem Se -quoyah z plemienia Irokezw. Sequoyah obserwowa biaych ludzi stawiajcych jakie znaki na papierze. Zauway, i s 262 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

one bardzo uyteczne do zachowywania i odtwarzania dugich wypowiedzi. Szczegowa zasad a uycia tych znakw pozostawaa jednak dla niego zagadk, gdy - podobnie jak wikszo inny Irokezw przed 1820 rokiem - Sequoyah by analfabet, niepotraficym mwi ani czyta po angi lsku. Poniewa zajmowa si kowalstwem, zacz od wymylenia systemu zapisu rozlicze, ktry woliby mu na notowanie dugw swych klientw. W tym celu malowa obrazki przedstawiajce ka ego z nich, po czym dodawa rnej wielkoci kka i linie oznaczajce nalen sum pienidzy

Okoo 1810 roku Sequoyah zdecydowa si na opracowanie systemu zapisu jzyka Irokezw. Pon ownie rozpocz od rysowania obrazkw, lecz porzuci t metod, poniewa tworzenie obrazkw o ao si zajciem zbyt skomplikowanym i wymagajcym zdolnoci artystycznych. Zacz wic wymy ki odpowiadajce poszczeglnym sowom, lecz l to rozwizanie go nie usatysfakcjonowao. Po utworzeniu tysicy znakw wci potrzebowa bowiem nastpnych.

Wreszcie Sequoyah zrozumia, e wyrazy skadaj si z mniejszych elementw - dwikw, powtar h si w wielu sowach. Czstki te nazywamy sylabami. Pocztkowo Sequoyah zaprojektowa okoo 200 znakw odpowiadajcych sylabom, po czym stopniowo ograniczy ich liczb a do 85. Wiks zo stworzonych wwczas symboli odnosia si do zoe pojedynczych samogosek l spgosek. Sequoyah uzyska cz symboli, kopiujc litery z podarowanej mu przez szkolnego nauczycie la ksiki, napisanej po angielsku. Krj angielskich liter sta si podstaw do opracowania okoo dwch tuzinw sylabicznych znakw pisma iro-kesklego. Lecz rzecz jasna, nie znajc a

ngielskiego, Sequoyah nadawa przejmowanym symbolom zupenie inne znaczenie. Na przy kad wybra ksztaty liter D, R, b, h do reprezentowania irokeskich dwikw a, e, si, ni, c yfr 4 za wykorzysta do oznaczenia sylaby se. Modyfikujc kolejne litery, uzyska takie znaki, jak G", V, i O, odpowiadajce sylabom JU, s i no. Jeszcze inne symbole byy je go wasnymi pomysami, jak choby P, f, i ^, oznaczajce ho, li oraz nu. Zestaw symboli Sequoyah NALADOWNICTWO l Zfa Da Re T {TgaOka - g e 7gi ^-ha ?he A7hi Wla (^le p" ^^ma UIme Hmi V7na TrhnaYTnah Ane Il-ni Luqua Vque (Tqui Usa Ol)s 4se .Osi Id Wta Sde Lte Adi (ftdla -L tl JLtIe Ctli (j tsa Ttse iTtsi ijl.wa t^we (c)wi (X)ya 3ye ^)yi ZAPOYCZANIE LITER . 263 0^0 0u lv Ago Jgu JEgv Jbho rhu tfirhy 6io M.u ^.lv Jmo omu Li\\o Anu Orw T quo C&)quu Oquv so Csu Rsv Vd0 Sdu (Fdy y to ^tiu TPtIy -li-tso cftsu C*tsv C^wo V\NU Owv flyo Cryu Byv i, odpowiadajcych sylabom Zestaw znakw zaprojektowanych przez Sequoyah, odpowiadajcych i jzyka Irokezw.

budzi podziw lingwistw ze wzgldu na znaczn zgodno z brzmieniem jzyka Irokezw oraz atw yswajania znakw. W krtkim czasie nauczyo si nim posugiwa niemal cale plemi. Nastpnie ianie zakupili pras drukarsk i uywajc wykonanych przez Sequoyah odleww liter jako czc ionek, zaczli drukowa ksiki i gazety.

Pismo irokeskie to jeden z najlepiej udokumentowanych przykadw systemw notacji, ktre powstay dziki przenikaniu pomysw. Wiemy, e Sequoyah wszed w posiadanie papieru i inny ch materiaw pimiennych, zaznajomi si z ide systemu zapisu i uycia pojedynczych symboli oraz pozna form wielu znakw pisarskich. Nie potrafi jednak ani pisa, ani czyta po angi elsku, teksty za, z ktrymi si styka, nie dostarczyy mu adnych szczegowych lub nawet o ch zasad. Majc tekst skadajcy si ze znakw nieznanego mu alfabetu, zabra si do tworzeni systemu zapisu sylabicznego. Nie 264 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY wiedzia, e 3,5 tysica lat wczeniej, w czasach kultury minoj-skiej, na Krecie wymylono ju inny system tego rodzaju. Historia Sequoyahjest modelowym przykadem tego, w jaki sposb w zamierzchych czasach

przenikanie pomysw doprowadzao do tworzenia wielu typw notacji. Krla Sejonga, ktry w 1446 roku wymyli koreaski alfabet han'gu.1, najwyraniej zainspiroway kwadratowy ksztat chiskich znakw oraz zasady alfabetycznego zapisu stosowane w tekstach mongolskich lub tybetaskich. Krl sam jednak wymyli form symboli han'gu.1, a take nada alfabetowi oreaskiemu kilka wyjtkowych cech. W systemie tym litery s poczone w sylaby i zamknite w kwadratowe formy. Do oznaczenia zblionych w wymowie samogosek i spgosek uywa si symb li o podobnym ksztacie. W ksztacie liter odpowiadajcych poszczeglnym spgoskom odwzorow ne s ukad ust lub pozycja jzyka charakterystyczne dla ich wymowy. Zasad zapisu alfab etycznego przyjto rwnie w alfabecie ogham, pochodzcym z okoo IV wieku n.e., a uywanym w Irlandii i celtyckiej czci Brytanii. W przypadku tego alfabetu zasad zapisu zapoyc zono z europejskich systemw notacji. Litery pisma ogham. maj jednak wyjtkowe formy, najwyraniej oparte na sposobie sygnalizacji za pomoc palcw doni.

Z ca pewnoci powstanie alfabetw han'gu.1 i ogham naley przypisa przenikaniu pomysw, dokonywanym w izolacji odkryciom. Wiemy, e obydwa posugujce si nimi spoeczestwa pozos taway w cisych zwizkach z narodami potraficymi pisa. Co wicej, wiadomo, ktre z system tacji byy dla nich inspiracj. W przeciwiestwie do han'gu.1 i ogham sumeryjskie pism o klinowe i wczesne mezoamery-kaskie systemy notacji stworzono niezalenie. Mamy co do tego pewno, poniewa w chwili gdy si one pojawiy, w ich bliszym bd dalszym ssiedz nie istniay adne inne systemy zapisu. Dyskusyjn kwesti pozostaje natomiast pochodzen ie pisma uywanego na Wyspie Wielkanocnej oraz w Chinach i Egipcie.

Polinezyjczycy, yjcy na pooonej na Pacyfiku Wyspie Wielkanocnej, posugiwali si niezwyk m systemem notacji. Jego NALADOWNICTWO l ZAPOYCZANIE LITER 265 -^ ^ ^ ^W^s= -^-ir1y| Y01 II dl ^ -S- 0^-S- a 01 -^01 al^f ^-CTI -L^l il^ W T^tl &KW alO-^L-fl i^-WU-i -?-^: s^-2- ^s. -^01 W ^WM /r^reM ^Offe -^Idl ^O) xM ^ ^ o^-i- yoi ^01 ^1 dl

a K Tekst w jzyku koreaskim (wiersz So-Wol Kima pt. Kwiaty na wzgrzach) pokazujcy niezwy ky system zapisu han'gul. Kady ze znakw o ksztacie zblionym do kwadratu reprezentuje sylab, a elementy wewntrz znaku odpowiadaj literom. najwczeniejsze zachowane przykady pochodz z 1851 roku, a Europejczycy dotarli tam j u w 1722 roku. By moe, pismo z Wyspy Wielkanocnej powstao niezalenie przed pojawienie m si biaych ludzi, a jego wczesne zabytki nie przetrway do naszych czasw. Bardziej p rzekonujca Jest jednak interpretacja, zgodnie z ktr wyspiarze opracowali swj system pisma po otrzymaniu pisemnej proklamacji zajcia Wysp. T za wrczyli im przedstawiciel e hiszpaskiej ekspedycji w 1770 roku.

Pewne jest natomiast, e w jzyku chiskim pisano ju okoo 1300 roku p.n.e. Moliwe, e syst mu tego uywano nawet wczeniej. Rwnie i to pismo charakteryzuje si Jedynymi w swoim ro dzaju znakami i zasadami, a wikszo naukowcw zakada jego niezalen ewolucj. Umiejtno rozwina si przed trzecim tysicleciem p.n.e. na obszarze Sumeru, 266 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

pooonym o 6,5 tysica kilometrw na zachd od najwczeniej powstaych chiskich miast. Prze okiem 2200 p.n.e. pismo dotarto do Niziny Indu, oddalonej od owych miast o 4 tys ice kilometrw. Nie znaleziono dotychczas jednak adnych wczesnych odmian notacji poc hodzcych z obszaru pooonego midzy Nizin Indu a Chinami. Nie ma wic dowodw na to, e pi si chiscy skrybowie znali jakikolwiek inny system notacji, ktry mgby ich zainspirowa do stworzenia wasnego.

Egipskie hieroglify - najsynniejszy ze staroytnych rodzajw pisma - rwnie uwaane s za n ezalenie dokonany wynalazek. Jednake alternatywna interpretacja ich pochodzenia, j ako rezultatu przenikania pomysw, wydaje si bardziej prawdopodobna ni w przypadku pi sma chiskiego. Hieroglify pojawiy si nagle okoo 3000 roku p.n.e. i od razu przyjy niem al ostateczn form. Ponadto Egipt ley tylko 1300 kilometrw na zachd od Sumeru, z ktrym utrzymywa kontakty handlowe. Wydaje si do podejrzane, e do naszych czasw nie dotrway e wiadectwa stopniowego rozwoju hierogli-fw, mimo e suchy, egipski klimat sprzyjaby zachowaniu pozostaoci wczesnych stadiw rozwoju pisma. Na podobnym pod wzgldem klimat ycznym obszarze Sumeru odnaleziono wiele materiaw wiadczcych o stopniowym doskonalen iu pi-

?.1 .R f- e r-s '%' 4.r */&' ^.<,*-r . fV, -fa. -f. in -,^JHf*1 ap J-/f -SA. iS. y j, ^ -<*- .*.' ;-% *?,. <" /*^-c. <4t A' -*. C ^e Jr -yJH'^t ./ * -t ^- 'e. S-\A---fe.MfS\^ S; ^, -.?. -f'A -f- Jv *1? "K -~;>", /E^'--^ i.. -;K tir~7*F S-t't;>&. o ,Mfli S,fS-A 4'? --;+T?--fc ?*-(-X flS-t -<*$! M-'ii-S:'.<-i>r A- ^r <<,--E- i- .S iA S-41f f-fr i ^ tti-Hf li S l < .f.-y-. ^t ;-A-/%----*-;L '?ft-P-1 ^ jtit. ^ -^ f*'r-f--%-r1 ?1 ^ Sft. >'-}S.-<,*r S'h-Ss-a. A !1'V<;;-r-E-.+--X "^ -ti. '<" 7.- -*'y-Airt' ^ ^-4,.r ;'t y. y. A-)--.K. *iS-'f<-t -^r'Jt.:-s'4t~--rt-.-s"* ^a fc--i ;^-<!^ >J<<+ <ifr ^'! -e-}-.A' -8. .t -t* -fr -<^*-/ --**-A--t ;-< --fc 0<'. - -feS*.. Hf. y.^ -X" /fr *- tfc 's." MA. ^-.-.;*-<*.yA. t. f 4k .S.-It-f?-t--4*~^ .', -Xff.,- J? C li -^ /] -A '^' -t/'.4; -r

Przykad pisma chiskiego: zwj autorstwa Wu Li z 1679 roku. 268 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Byoby niezwykym zbiegiem okolicznoci, gdyby po milionach lat niepimiennoci wszystkim wymienionym wyej rdziemnomorskim i bliskowschodnim spoecznociom w odstpie kilku wiekw dao si niezalenie od siebie wpa na pomys opracowania systemu zapisu. Dlatego te, podob ie jak w przypadku Sequoyah, i tu najprostszym wytumaczeniem wydaje mi si wpyw prze nikania pomysw. Egipcjanie i inne ludy prawdopodobnie dowiedzieli si od Sumerw, na c zym polega idea zapisu, a by moe nawet poznali niektre zasady. A nastpnie, ju samodzi elnie, opracowali wasne reguy i stworzyli wszystkie typowe dla siebie litery.

Powrmy teraz do zasadniczego pytania, od ktrego postawienia rozpoczlimy ten rozdzia, d laczego umiejtno pisania pojawia si i rozpowszechnia tylko w niektrych spoeczestwach waania nad t kwesti zacznijmy od zaoenia ograniczonej przydatnoci wczesnych systemw no acji oraz niewielkiej liczby ich uytkownikw.

Pierwsze systemy byy albo niepene, albo wieloznaczne, albo skomplikowane lub miay w szystkie te trzy wady naraz. Na przykad w najstarszym pimie klinowym Sumerw tekstw n ie zapisywano zwyk proz. Posugujc si tym systemem, mona byo jedynie napisa tekst zbl o telegraficznego stenogra-mu, ktrego sownik ogranicza si do nazw wasnych, cyfr, jedn ostek miary, sw okrelajcych odliczane obiekty oraz niewielu przymiotnikw. To tak, jak by wspczesny amerykaski urzdnik sdowy musia zapisa: "John 27fat sheep", czyli "Jan 27 stych owiec", gdy jzyk angielski byby pozbawiony sw i struktur gramatycznych niezbdnyc h do skonstruowania zdania, ktre w jzyku polskim miaoby nastpujc posta: "Nakazano Jano i dostarczenie 27 tustych owiec, ktre by winien rzdowi". W pniejszym sumeryjskim pimie klinowym, omwionym wyej, pisanie penych zda stao si moliwe, Jednake system ten by ni olity. Wystpoway w nim setki rozmaitych znakw: ideogramy, znaki fonetyczne i nieme determi-natywy. Oparte na notacji sylabicznej linearne pismo B myke-skiej Grecji, skadajce si z ideogramw i 90 znakw sy-labicznych, byo co prawda prostsze, ale za to n iejednoznaczne. NALADOWNICTWO l ZAPOYCZANIE LITER 269

Opuszczano w nim kad spgosk wystpujc na kocu wyrazu i uywano tego samego symbolu d nia wielu pokrewnych spgosek (]'ak choby jednakowego symbolu na t i r, symbolu mogceg o okrela p, b i ph, i jeszcze innego symbolu przyporzdkowanego zarwno g, jak i k ora z kh). Uytkownicy jzyka angielskiego z wasnego dowiadczenia wiedz, jak mylca moe by a elska wymowa Japoczykw, ktrzy nie rozrniaj l i r. Wyobramy wic sobie, ile powstaoby snoci, gdyby w podobny sposb w alfabecie angielskim ujednolici zapis pozostaych, wym ienionych wyej spgosek. To tak, jakby si miao identycznie zapisywa sowa rap, lap, lab lough.

Z odpowiedzi na postawione wyej pytanie wie si take inne ograniczenie. Jedynie niewiel u ludzi zostao dopuszczonych do korzystania z wczesnych form pisma. Umiejtno pisania posiadao wskie grono skrybw pozostajcych na usugach krla lub kapanw. Nie ma na przyk pliwoci, i linearne pismo B mykeskich Grekw byo uywane lub rozumiane wycznie przez ni czn grup paacowych urzdnikw. Kadego z przepisujcych dawne dokumenty skrybw atwo rozp o indywidualnym charakterze pisma, std te wiadomo, e zapiski pochodzce z paacu w Knos sos s dzieem nie wicej ni 75 pisarzy, a w paacu w Pylos pracowao okoo 40 skrybw.

Zastosowanie owych niemale telegraficznych, niewygodnych i wieloznacznych sposobw zapisu byo rwnie mae, jak niewielka bya liczba posugujcych si nimi ludzi. Kady, kto m nadziej dowiedzie si z owych tekstw, o czym w trzecim tysicleciu p.n.e. myleli Sumero wie i co odczuwali, byby rozczarowany. Ich pierwsze zapiski s beznamitnymi relacjam i paacowych i witynnych biurokratw. Okoo 90% glinianych tabliczek pochodzcych z miasta Uruk, gdzie znajdoway si najstarsze znane sumeryjskie archiwa, to urzdnicze spisy dostarczanych towarw, racji ywnociowych wydzielanych robotnikom i dystrybucji produ ktw rolnych. Dopiero pniej, wraz z przejciem od ideogramw do notacji fonetycznej, Sum

erowie zaczli tworzy pisane proz teksty mitologiczne i propagandowe. Mykescy Grecy podobnego poziomu nigdy nie osignli. Jedna trzecia wszystkich tablicz ek zapisanych linearnym 270 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

pismem B przez rachmistrzw z paacu w Knossos to notatki dotyczce owiec i weny, ogrom na za wikszo podobnych tabliczek pochodzcych z paacu w Pylos zawiera dane dotyczce ilo lnu. Linearne pismo B byo na tyle niejednoznaczne, e jego uyteczno ograniczaa si do p owadzenia paacowej buchalterii. Jasn interpretacj zapisu umoliwiay znajomo kontekstu l ograniczony zasb sw. Do naszych czasw nie przetrwa aden lad prb literackiego zastosow a tego systemu. Iliad i Odysej stworzyli niepimienni bardowie, ktrzy przekazywali te ksty tych poematw niepimiennym suchaczom, a utwory te zostay spisane dopiero setki l at pniej, kiedy istnia ju alfabet grecki.

Rwnie ograniczon przydatnoci charakteryzoway si wczesne systemy notacji egipskiej, mez oamerykaskiej i chiskiej. Najstarsze hieroglify egipskie byy zapiskami oficjalnych owiadcze pastwowych i urzdniczymi notatkami. Rwnie zachowane teksty Majw suyy celom andowym, odnotowyway narodziny, koronacje i zwycistwa wadcw, a take zawieray wyniki ob serwacji astronomicznych prowadzonych przez kapanw. Najstarszy z zachowanych zabyt kw jzyka chiskiego, pochodzcy z czasw pnej dynastii Shang, zosta wycity w tak zwanyc ach wrebnych, a skadaj si na religijne przepowiednie dotyczce przyszoci rodu. Oto pr takiego tekstu: "Krl, odczytujc znaczenie rysy [powstaej na koci wrebnej w nastpstwie odgrzania], rzek: Jeli dziecko przyjdzie na wiat w dniu keng. bdzie to niezwykle pomyl ny znak".

Patrzc z dzisiejszej perspektywy, a chce si zapyta, dlaczego spoeczestwa posugujce si rwszymi systemami zapisu godziy si na niejednoznacznoci, ktre ograniczay uyteczno pis do kilku zastosowa opanowanych przez nielicznych skrybw. Jednak ju samo zadanie tak iego pytania pokazuje, jak wielka przepa dzieli zapatrywania staroytnych na uycie pi sma l nasze oczekiwania. Zamierzone ograniczenie uytecznoci wczesnych systemw znakw graficznych jzyka mocno zniechcao do tworzenia bardziej jednoznacznych metod zapisu . Staroytni krlowie i kapani sumeryjscy pragnli, NALADOWNICTWO l ZAPOYCZANIE LITER . 271 by pismo suyo zawodowym skrybom rejestrujcym liczb posiadanych owiec i pobierane poda tki, nie za licznemu gronu ludzi piszcych wiersze i knujcych spiski. Jak powiedzia a ntropolog Ciaude Levi-Strauss, podstawowa funkcja staroytnego pisma polegaa na "uat wieniu zniewolenia innych ludzi". Nieprofesjonalici zaczli wykorzystywa pismo do was nych celw znacznie pniej, gdy stao si ono prostsze i bardziej ekspresywne.

Na przykad linearne pismo B zniko okoo 1200 roku p.n.e., wraz z upadkiem cywilizacj i greckich Myken, a sama Grecja na kilka wiekw wrcia do czasw przedliterackich. Gdy wreszcie okoo VIII wieku n.e. w pastwie tym pismo zagocio ponownie, ulego zmianie zarw no ono samo, jak i Jego zastosowanie. Zupenie inni byli te uytkownicy jzyka. Nowy sy stem notacji przesta by wieloznaczn mieszank znakw sylabicznych i ideogramw. Wykorzyst ano w nim zapoyczony od Fenicjan alfabet spgoskowy, znacznie udoskonalony dziki greck iemu wynalazkowi zapisu samogosek. Nowego systemu nie uywano do sporzdzania spisw ow iec, zrozumiaych jedynie dla skrybw i odczytywanych wycznie w paacach. Alfabetyczne p ismo greckie, od chwili jego zaistnienia, wykorzystywano do tworzenia tekstw poet yckich i humorystycznych, ktre czytano w zaciszu domowym. I tak, pierwszym zachow anym przykadem greckiego tekstu jest strofa poetycka, zapowiadajca konkurs taca, wy drapana okoo 740 roku n.e. na pochodzcym z Aten dzbanie do wina: "Ten z tancerzy, ktry najpikniej plsa bdzie, w nagrod otrzyma t waz". Nastpnym przykadem s wyskroba ku trzy linijki daktylicznego heksametru: "Jestem najsodszym kielichem Nestora. Ktokolwiek ze mnie chyo pi bdzie, tego pojmie w swe objcia jasnowosa Afrodyta". Rwnie najstarsze zachowane teksty zapisane alfabet

em etruskim i aciskim s inskrypcjami na kubkach i naczyniach na wino. Dopiero z cza sem notacja alfabetyczna, ktr z atwoci stosowano do komunikowania si, zostaa wykorzyst na do celw publicznych l urzdowych. Kolejno rozszerzenia zakresu pniejszego systemu za pisu bya wic odwrotna ni w przypadku wczeniejszej notacji sylabicznej i ideogramowej . 272 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Niewielka liczba uytkownikw najstarszego pisma i jego ograniczone zastosowanie wyj aniaj, dlaczego pojawio si ono tak pno w ewolucji czowieka. Wszystkie najprawdopodobni j niezalenie wynalezione systemy notacji (stworzone w Sumerze, Meksyku, Chinach i Egipcie), a take wszystkie ich wczesne adaptacje (na przykad systemy zapisu pocho dzce z Krety, Iranu, Turcji, Niziny Indu i obszaru zamieszkanego przez Majw), pows tay w zrnicowanych warstwowo spoeczestwach, majcych zoone i scentralizowane instytucj olityczne, ktrych cise powizanie z produkcj ywnoci przeanalizujemy w nastpnym rozdzia Wczesne systemy notacji suyy zaspokojeniu potrzeb tych instytucji (na przykad prowa dzeniu rejestrw i szerzeniu propagandy). Z systemw tych korzystali zawodowi urzdnic y, ktrych utrzymywano dziki nagromadzeniu zapasw ywnoci wytwarzanej przez wieniakw. Um ejtno pisania nie rozwina si u spoecznoci owcw-zbieraczy. Ludy te nigdy jej nawet n aptoway. Nie miay one bowiem ani moliwoci instytucjonalnego wykorzystania pisma, ani mechanizmw spoecznych i kultury rolnej, niezbdnych do wytworzenia nadwyek poywienia, ktre pozwalayby na wyywienie skrybw.

Rozwj spoeczestw, bdcy nastpstwem przyswojenia przez nie metod produkcji ywnoci, okaz wic tak samo konieczny do doskonalenia pisma, jak do ewolucji zarazkw, wywoujcych ch oroby epidemiczne. Niezalenie powstae systemy notacji pojawiy si jedynie na obszarze yznego Pksiyca, Meksyku i prawdopodobnie rwnie Chin. W tych wanie regionach kuli zi ej rozpoczto produkcj ywnoci. Kiedy tamtejsze spoeczestwa dokonay wynalazku pisma, dzi wymianie handlowej, podbojom i religii dotaro ono do innych ludw charakteryzujcych si podobn organizacj ekonomiczn i polityczn. Opanowanie produkcji ywnoci byo wic warunkiem koniecznym, lecz niewystarczajcym do st worzenia bd wczesnego przyswojenia sowa pisanego. Na pocztku tego rozdziau wspomniaem, e niektre z wytwarzajcych poywienie spoeczestw o skomplikowanej organizacji polityczn ej do czasw NALADOWNICTWO l ZAPOYCZANIE LITER . 273

wspczesnych nie rozwiny ani nie przejy systemu zapisu. Ich przypadki na pierwszy rzut oka wydaj si intrygujce, gdy przyzwyczajeni jestemy do postrzegania pisma jako niezbdn ego atrybutu zoonych spoeczestw. W grupie tych spoeczestw znajdowao si jedno z najwi h imperiw wiata, Jakim w 1520 roku byo poudniowoamerykaskie pastwo Inkw. Innymi przyk mi s: morskie praimperium Tonga, pastwo powstae na Hawajach pod koniec XVIII wieku, wszystkie pastwa oraz wodzostwa podzwrotnikowej i subsaha-ryjskiej Afryki istnie jce przed pojawieniem si islamu, pastwa zachodniej czci tego kontynentu oraz najwiksze , rdzenne spoeczestwa Ameryki Pnocnej zamieszkujce dolin Missisipi i tereny wzdu jej ww. Dlaczego wic nie zdoano tam wynale pisma, mimo i spoeczestwa zamieszkujce te obs pod innymi wzgldami byy podobne do narodw, ktrym udao si stworzy system znakw graficz h Jzyka?

Trzeba jednak pamita, e przytaczajca wikszo pimiennych spoeczestw nie stworzya sy u samodzielnie, lecz zapoyczya go od ssiadw lub opracowaa wasne rozwizania na podstawi innych rodzajw pisma. Wspomniane wyej niepimienne ludy rozpoczy produkcj ywnoci znac e pniej ni mieszkacy Sumeru, Meksyku i Chin. (W stwierdzeniu tym jedynym niepewnym p unktem Jest pierwszestwo meksykaskich pocztkw produkcji ywnoci. Moliwe bowiem, i wytw anie ywnoci rozpoczto nie w Meksyku, lecz w Andach, ktre naleay pniej do Inkw). Gdyb pimienne spoeczestwa miay wystarczajco duo czasu, zapewne rwnie wypracowayby wasne notacji. Gdyby z kolei yy bliej Sumeru, Meksyku lub Chin, prawdopodobnie zapoyczyyby od ich mieszkacw umiejtno pisania lub przynajmniej sam pomys zapisu, jak uczynili to mieszkacy Indii, Majowie i wiele innych ludw. Jednake byy one zbyt oddalone od pierw

otnych orodkw rozwoju pisma, by je przej, zanim nastaa era nowoytna. Istotn rol izolacji najlepiej uwidoczniaj przykady Hawajw i Tonga, pastw oddalonych o 6,5 tysica kilometrw oceanu od najbliszych znajcych pismo spoeczestw. Przykad 274 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

innych ludw ilustruje wane stwierdzenie, e odlego w linii prostej nie jest najlepsz mi r odosobnienia populacji ludzkich. Mieszkacy Andw byli oddaleni tylko o 2 tysice kil ometrw od pimiennych spoecznoci Meksyku, krlestwa Afryki Zachodniej dzielio tylko 2500 kilometrw od Afryki Pnocnej, a ujcie Missisipi i Meksyk - dystans 1200 kilometrw. Ow e odlegoci s znacznie mniejsze ni dystans, jaki musia pokona alfabet, by w cigu 2 tysi lat od swych narodzin na wschodnim wybrzeu Morza rdziemnego dotrze do Irlandii, Eti opii oraz Azji Poudniowo-Wschodniej. Przemieszczanie si ludzi spowalniaj jednak bar iery ekologiczne i przeszkody wodne. Pastwa Afryki Pnocnej posiadajce pismo oddzielaa od nieznajcych tego systemu krajw Afryki Zachodniej Sahara, ktrej obszary nie nada way si do uprawy ziemi i zakadania miast. W podobny sposb pustynie pnocy Meksyku izolo way miejskie centra poudnia kraju od wodzostw doliny Missisipi. Z kolei utrzymywan ie kontaktw midzy Meksykiem a Andami wymagao albo wyprawy morskiej, albo skomplikow anej, odbywajcej si etapami wymiany ldowej przez wski, zalesiony i nigdy niezurbaniz owany rejon Darien. Jak wida, spoeczestwa Andw, Afryki Zachodniej i doliny Missisipi byy dosy skutecznie odcite od ludw znajcych sowo pisane.

Nie oznacza to jednak, e spoeczestwa te pozostaway w cakowitej izolacji. W kocu przeci e, po przekroczeniu Sahary, na obszar Afryki Zachodniej dotary zwierzta udomowione w rejonie yznego Pksiyca, pniej za przyjto tam islam i zwizany z nim alfabet arabsk uprawa kukurydzy trafia z Meksyku w Andy, a take w nieco wolniejszym tempie dotara do doliny Missisipi. Jak wiemy z informacji zamieszczonych w rozdziale dziewitym, uoenie kontynentw wzdu linii pnoc-poudnie i usytuowanie barier ekologicznych na obsz e Afryki i obu Ameryk opnio rozprzestrzenianie si rolin uprawnych i ywego inwentarza. Historia pisma jest jaskrawym przykadem tego, e uwarunkowania geograficzne l ekolo giczne w podobny sposb wpyway rwnie na rozpowszechnianie ludzkich innowacji. ROZDZIA 1 2 POTRZEBA JEST CRK WYNALAZKU

3 lipca 1908 roku archeolodzy prowadzcy badania minoj-sklego paacu w Fajstos na Kr ecie znaleli jeden z najnie-zwyklej szych przedmiotw w historii techniki. Na pierw szy rzut oka wyglda on niepozornie: ot, wykonany z wypalanej gliny, niewielki, pask i l niemalowany dysk o rednicy 16 centymetrw. Dokadniejsze badania wykazay, e na obu stronach dysku znajduj si inskrypcje. Umieszczono je wzdu spiralnej, piciokrotnie zwi nitej linii, przebiegajcej zgodnie z ruchem wskazwek zegara od brzegu do rodka przed miotu. W sumie 241 znakw lub liter uoonych w grupy, oddzielone wyrytymi pionowymi k reskami. Grupy znakw prawdopodobnie odpowiaday sowom. Uoenie symboli na dysku musiao b y zawczasu bardzo dokadnie przemylane, tak by zaczynajc inskrypcje na obrzeeniu i wyp eniajc dostpn wzdu spirali przestrze, przed dotarciem do rodka krka pisarz mia jes jsca (rycina na s. 276).

Od momentu odnalezienia dysku sta si on zagadk dla historykw pisma. Liczba znajdujcyc h si na nim odrbnych rodzajw znakw (45) wskazuje raczej na notacj sylabiczn ni alfabet czn. Umieszczony na jego powierzchni tekst pozostaje jednak nierozszyfrowany, for ma symboli za jest niepodobna do jakichkolwiek innych znanych systemw zapisu. 276 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Jedna ze stron dysku z Fajstos. W czasie 89 lat, ktre upyny od tego odkrycia, nie odnaleziono najmniejszego fragment u tekstu utrwalonego w owym zadziwiajcym pimie. Dlatego te nadal nie wiadomo, czy r

eprezentuje ono lokalny system notacji kreteskiej, czy te pismo to zostao na Kret sp rowadzone. W jeszcze wiksze zakopotanie dysk z Fajstos wprawia historykw techniki, gdy Jego wie k, oceniany na 1700 rok p.n.e., czyni go zdecydowanie najstarszym drukowanym dok umentem na wiecie. Nie spotykamy tu rcznego grawerowania, ktre stosowali autorzy te kstw utrwalanych w linearnych pismach A i B. Znajdujce si na dysku symbole odcinito w mikkiej (nastpnie wypalonej) glinie za pomoc stempli przypominajcych wypuke czcionki . Najwyraniej drukarz koPOTRZEBA JEST CRK WYNALAZKU . 277 rzysta z zestawu skadajcego si z co najmniej 45 takich stempli, tyle bowiem odmienny ch znakw wystpuje w tekcie. Wytworzenie stempli musiao by bardzo pracochonne, wobec cz ego z ca pewnoci nie wykonano ich do wydrukowania jednego dokumentu. Ktokolwiek ich uywa, najprawdopodobniej pisa bardzo duo. Waciciel stempli mg wykonywa kopie znakw i dokadnie. Nie musia bowiem odtwarza ich skomplikowanych ksztatw za kadym razem, gdy chcia umieci dany symbol w tekcie.

Dysk z Fajstos wyprzedza wszelkie ludzkie wysiki zwizane z opanowaniem technik dru ku. Pniejsi drukarze rwnie wykorzystywali czcionki, lecz uywali ich wraz z papierem i atramentem, nie za sam glin. Kolejne prby podjto jednak dopiero 2500 lat pniej, a dok nano ich w Chinach. W redniowiecznej Europie pierwsze drukowane teksty powstay za d opiero po upywie 3100 lat. Dlaczego wic wczesnej techniki pisma powszechnie nie za adaptowano na Krecie i na innych obszarach staroytnej kultury basenu Morza rdziemne go? Dlaczego technik t wynaleziono w 1700 roku p.n.e. wanie na tej wyspie, nie za kie dy indziej, w Mezopotamii, Meksyku bd w ktrymkolwiek z pozostaych orodkw rozwoju pisma ? Dlaczego musiay upyn tysice lat, nim poczenie zastosowania atramentu z wynalazkiem p asy dao w rezultacie maszyn drukarsk? Dysk jest wic wielkim wyzwaniem dla historykw. Jeli wynalazki s tak nietypowe i nieprzewidywalne. Jak wydaje si wskazywa przypadek znaleziska z Fajstos, to wysiki zmierzajce do odkrycia prawidowoci w historii techni ki s z gry skazane na niepowodzenie.

Rozwizania techniczne w zakresie uzbrojenia i metod transportu pozwoliy pewnym lud om zdobywa nowe terytoria i podbija inne spoecznoci. Technika jest wic najwaniejszym c zynnikiem ksztatujcym histori. Dlaczego to jednak Eurazjaci, a nie Indianie pnocnoame rykascy bd mieszkacy subsaharyjskiej Afryki wymylili bro paln, statki oceaniczne i met lowe przyrzdy? Z podobnym zrnicowaniem terytorialnym spotykamy si w przypadku wikszoci pozostaych znaczcych innowacji technicznych, od prasy drukar278 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

sklej zaczynajc, a na szkle i silnikach parowych koczc. Dlaczego wszystkich tych wy nalazkw dokonano w Eurazji? Z jakich powodw w 1800 roku wszyscy Nowogwinejczycy i rdzenni Australijczycy wci uywali narzdzi kamiennych podobnych do tych, ktre tysice la t wczeniej zarzucono w Eurazji i na wikszoci obszaru Afryki? Jak mogo do tego doj, sko ro najbogatsze na wiecie zoa miedzi znajduj si wanie na Nowej Gwinei, elaza za - w A lii? Wszystkie te fakty tumacz, dlaczego tak wielu ludzi uwaa, e Eur-azjaci przewysza j inne ludy pod wzgldem inteligencji i pomysowoci.

Z drugiej strony jeli zaoymy, e nie istniej adne odmiennoci neurobiologiczne, wyjania midzykontynental-ne zrnicowanie rozwoju technologicznego, to co jest przyczyn owego zrnicowania? Alternatywny punkt widzenia opiera si na tzw. heroicznej teorii wynala zczoci. Zgodnie z ni innowacje techniczne s w wikszoci przypadkw dzieem bardzo nielicz ych geniuszy, takich jak Jan Gutenberg, James Watt, Thomas Edison i bracia Wrigh t. Wszyscy oni byli bd Europejczykami, bd te Amerykanami europejskiego pochodzenia. T o samo dotyczy Archimedesa i pozostaych, nielicznych wybitnych przedstawicieli st aroytnoci. Czy rwnie dobrze mogli oni urodzi si na Tasmanii lub w Namibii? Czy rzeczy wicie historia techniki nie zaley od niczego poza przypadkowym miejscem urodzenia kilku wynalazcw?

Zgodnie z jeszcze innym pogldem, w rozwoju techniki najwaniejsz rol odgrywa nie tyle pomysowo jednostek, ile gotowo caych spoeczestw do akceptowania innowacji. Niektre estwa wydaj si wrcz beznadziejnie konserwatywne, zapatrzone w przeszo i wrogo nastawio e do zmian. Takie wanie wraenie odnosi wiele osb z Zachodu, ktrych prby pomocy mieszka om Trzeciego wiata zakoczyy si niepowodzeniem. Poszczeglni ludzie sprawiaj wraenie int ligentnych. Problem najwyraniej tkwi jednak w caych spoeczestwach. Bo jak inaczej wy tumaczy to, e Aborygeni z pnocno-wschodniej Australii nie przejli uku i strza od swyc artnerw handlowych - wyspiarzy z Cieniny Torresa? POTRZEBA JEST CRK WYNALAZKU 279 Czy moliwe jest, by wszystkie spoeczestwa na danym kontynencie byy zupenie niepodatne na nowoci, co wyjaniaoby wolne tempo tamtejszego rozwoju technologicznego? W tym r ozdziale zmierzymy si wreszcie z najwaniejszym pytaniem zadanym w tej ksice: dlaczeg o na poszczeglnych kontynentach rozwj techniki postpowa w tak rnym tempie.

Punktem wyjcia naszych rozwaa jest powszechny pogld utrwalony w powiedzeniu: "Potrze ba jest matk wynalazku". Inaczej mwic, innowacje miayby si pojawia wtedy, gdy potrzeby spoeczestwa s niezaspokojone, tzn. kiedy Jak technologi powszechnie uwaa si za niewy rczajc bd narzucajc ograniczenia. Przyszli wynalazcy, dostrzegajc problem, staraj si ozwiza, a motywuje ich do tego perspektywa zdobycia pienidzy i sawy. W kocu ktremu z n ch udaje si znale rozwizanie lepsze od istniejcego. Jeli tylko wynalazek jest zgodny z wyznawanym przez spoeczestwo systemem wartoci i da si go dopasowa do innych technolo gii, zostaje przyjty.

Niestety, bardzo niewiele wynalazkw przystaje do popularnego pogldu o potrzebie matce wynalazkw. W 1942 roku, w poowie drugiej wojny wiatowej, rzd amerykaski rozpocz ealizacj Programu Manhattan, ktrego jasno okrelonym celem byo skonstruowanie bomby a tomowej, zanim uczyni to nazistowskie Niemcy. Realizacja programu trwaa trzy lata, kosztowaa 2 miliardy dolarw (rwnowarto dzisiejszych 20 miliardw dolarw) i zostaa uwi na sukcesem. Innym przykadem potwierdzajcym owo powiedzenie jest wynalezienie w 17 94 roku przez Eli Whitneya odziamiarki, ktrej zastosowanie zastpio pracochonne, rczne oczyszczanie baweny uprawianej na poudniu Stanw Zjednoczonych, oraz zbudowanie w 1 769 roku przez Jamesa Watta silnika parowego, pozwalajcego na rozwizanie problemu wypompowywania wody z brytyjskich kopal wgla. Owe dobrze znane przykady stwarzaj mylne wraenie, e rwnie Inne kluczowe innowacje poja wiay si w odpowiedzi na istniejce zapotrzebowanie. W rzeczywistoci wielu, jeli nie wik szoci wynalazkw dokonali ludzie kierujcy si czyst 280 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

ciekawoci lub zamiowaniem do majsterkowania. Pocztkowo nie byo zapotrzebowania na ich produkt. Kiedy urzdzenie zostao ju wymylone. Jego twrc zmuszano do poszukiwania zasto sowa swego dziea. Natomiast dopiero po duszym czasie uytkowania danego wynalazku korz ystajcy z niego ludzie zaczynali zauwaa, e rzeczywicie by im potrzebny. W historii tec hniki pojawiaj si te przypadki urzdze, ktre pocztkowo miay suy jednemu celowi, a p ano je w zupenie inny sposb. Niespodziank moe by fakt, e dotyczy to wikszoci przeomo wynalazkw naszych czasw, poczwszy od samolotu i samochodu, przez silnik spalinowy i arwk elektryczn, a skoczywszy na fonografie i tranzystorze. Potrzeba jest wic czsto c wynalazku, nie za Jego matk.

Dobrym tego przykadem moe by historia zbudowanego przez Thomasa Edisona fonografu naj niezwykej szego dziea tego najwikszego ze wspczesnych wynalazcw. W 1877 roku, po ukoczeniu budowy pierwszego urzdzenia tego typu, Edison opublikowa artyku, w ktrym pr zedstawi dziesi sposobw wykorzystania fonografu. Proponowa zastosowanie go do utrwala nia ostatnich sw ludzi na ou mierci i nagrywania tekstw ksiek, by mc je odtwarza os iemniaym, wykorzystanie go Jako zegarynki i uycie do nauki pisowni. Odtwarzanie mu zyki nie zajmowao wysokiej pozycji na licie Edisona. Par lat pniej wynalazca zwierzy s

i swemu asystentowi, i sdzi, e wynalazek nie przyniesie dochodw. Po paru latach zmien i zdanie i zaj si sprzeda fonografw. Miay one peni funkcj dyktafonw uywanych w b inny przedsibiorca zbudowa szaf grajc, w ktrej po wrzuceniu monety fonograf odtwarza opularn muzyk, Edison uzna to za skalanie swego dziea, ktre byo przeznaczone do wyszyc celw. Dopiero 20 lat pniej wynalazca niechtnie przyzna, e podstawowym zastosowaniem f onografu jest zapisywanie i odtwarzanie muzyki. Pojazd napdzany silnikiem jest jeszcze jednym przykadem wynalazku, ktrego przeznacz enie wydaje si nam dzi oczywiste. Okazuje si jednak, i nie stworzono go, by zaspokoi jaPOTRZEBA JEST CRK WYNALAZKU 281 kkolwiek potrzeb. Kiedy w 1866 roku Nikolaus Otto zbudowa swj pierwszy silnik spalin owy, ldow si pocigow byy konie, doskonale wywizujce si z tego zadania od 6 tysicy dto od kilku dziesicioleci prac tych zwierzt w coraz wikszym stopniu uzupeniay parowoz y. Koni nie brakowao. Nie narzekano te na funkcjonowanie kolei.

Silnik Otto mia ma moc, by ciki i wysoki na dwa metry, a w zwizku z tym pod adnym wzg nie dorwnywa koniom. Dopiero w 1885 roku konstrukcja silnikw zostaa na tyle udoskon alona, e Gottfrled Daimier zdoa zainstalowa jeden z nich w rowerze. W ten sposb powst a pierwszy motocykl. Z budow pierwszej ciarwki Daimier czeka jednak a do 1896 roku. W 1905 roku pojazdy silnikowe byy wci do zawodnymi zabawkami dla bogatych. Spoeczne pr zekonanie o wystarczalnoci koni i kolei elaznych utrzymywao si a do pierwszej wojny wi atowej, kiedy to wojskowi doszli do wniosku, e bardzo przydayby si im ciarwki. Po wojn ie w krajach uprzemysowionych silne naciski lobby militarnego i przemysowego dopro wadziy w kocu do zmiany nastawienia opinii publicznej l spowodoway stopniowe wyparc ie wozw konnych przez ciarwki. Jednak nawet w najwikszych miastach Ameryki proces ten trwa okoo 50 lat.

Czsto w sytuacji braku publicznego zainteresowania wynalazcy musieli cigle ulepsza swoje wytwory, gdy niedoskonao wczesnych modeli powodowaa, i okazyway si one mao uy Pierwsze aparaty fotograficzne, maszyny do pisania i odbiorniki telewizyjne byy takimi technicznymi potworkami jak dwumetrowy silnik benzynowy pomysu Otto. Wynal azca nie moe wic przewidzie, czy wykonany przez niego prototyp bdzie uyteczny, co usp rawiedliwiaoby powicanie urzdzeniu dodatkowego czasu i przeznaczanie duych sum na jeg o udoskonalenie. Kadego roku w Stanach Zjednoczonych przyznaje si okoo 70 tysicy pat entw, jednak tylko kilka opatentowanych wynalazkw ostatecznie staje si produktami r ynkowymi. Na kady z wielkich wynalazkw, ktre w kocu znajduj zastosowanie, przypada ni ezliczona liczba innych, nieodnosz282 * STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

cych sukcesu. Nawet urzdzenia speniajce pokadane w nich nadzieje w zakresie pierwotn ego zastosowania czsto pniej bardziej przydaj si do zupenie innego celu. Cho James Wat zaprojektowa swj silnik parowy do wypompowywania kopalnianej wody, ju wkrtce maszyn a pracowaa w fabrykach wkienniczych, a nastpnie (ze znacznie wikszym powodzeniem) wyk orzystano j do napdu lokomotyw i statkw.

Zdroworozsdkowy pogld dotyczcy wynalazczoci, ktry suy za punkt wyjcia do naszej dysk pozostaje wic w sprzecznoci z rzeczywistoci. Przecenia si rwnie znaczenie geniuszy, t kich jak Watt i Edison. Heroiczna teoria wynalazczoci jest w znacznej mierze kons ekwencj funkcjonowania prawa patentowego. Osoba starajca si o otrzymanie patentu mu si bowiem udowodni nowatorstwo swego dziea. Wynalazcy odnosz wic korzyci finansowe, u mniejszajc lub negujc warto wczeniejszych prac. Z punktu widzenia prawnika zajmujcego si przyznawaniem patentw idealnym wynalazkiem Jest urzdzenie niemajce adnych pierwowz orw, pojawiajce si jak Atena, ktra w penej zbroi wyskoczya z gowy Zeusa. W rzeczywistoci nawet w przypadku najsynniejszych i, jak si wydaje, przeomowych, wspcz

esnych wynalazkw nie docenia si roli ich pierwowzorw. Stwierdzenie "X wymyli Y" jest uproszczeniem. Na przykad czsto mwi si, e James Watt w 1769 roku wynalaz maszyn parow iki obserwacji kbw pary unoszcych si z imbryka do herbaty. Niestety, opowie ta jest c t fikcj. W rzeczywistoci Watt wpad na swj pomys w trakcie doskonalenia modelu silnika parowego autorstwa Thomasa Newcomena, wynalezionego 57 lat wczeniej. W chwili gdy Watt zaj si jego poprawianiem, w Anglii uywano ju ponad 100 egzemplarzy tego urzdzeni a. Silnik Newcomena by za ulepszeniem konstrukcji Anglika Thomasa Savery'ego, opat entowanej w 1698 roku. Z kolei Savery wzorowa si na maszynie parowej pomysu Francuz a Denisa Papina, zaprojektowanej (lecz nie zbudowanej) okoo 1680 roku. Pierwowzorw modelu Papina naley doszukiwa si w pomysach Holendra Christiaana Huygensa i innych uczonych. Wszystko to nie podwaa wielkiego wkadu Watta ^ StPOTRZEBA JEST CRK WYNALAZKU . 283 w udoskonalenie (polegajce na zastosowaniu oddzielnego skraplacza pary i dwusuwow ego cylindra) silnika Newcomena, podobnie jak nie umniejsza roli Newcomena, ktry rozwin pomys Savery'ego.

Podobne s dzieje wszystkich naleycie udokumentowanych wspczesnych wynalazkw. "Bohater owie", ktrym tradycyjnie przypisuje si ich autorstwo, okazuj si jedynie nastpcami twrc , stawiajcych sobie podobne cele. Czci z nich udao si ukoczy projekty, inni wykonali d iaajce modele, a urzdzenia niektrych, na przykad maszyna Newcomena, odniosy nawet sukc es rynkowy. Synna arwka elektryczna Edisona, wynaleziona w nocy 21 padziernika 1879 roku, bya poprawion konstrukcj wielu wczeniejszych lamp, opatentowanych przez innych wynalazcw w latach 1841-1878. Pojawienie si samolotu braci Wright poprzedziy szybo wce Ottona Lilenthala, a take bezzaogowy, lecz majcy napd aeroplan Samuela Langleya. Telegraf pomysu Samuela Morse'a by nastpc podobnych urzdze skonstruowanych przez Jose pha Henry'ego, Williama Cooke'a i Charlesa Wheatstone'a. W od-ziamiarkach sucych do oczyszczania baweny krtkowk-nistej skonstruowanych przez Eli Whitneya wykorzystywan o zasad dziaania urzdze uywanych od tysicy lat do odziar-niania odmian o dugich wkna

Wszystko to nie znaczy, e Watt, Edison, bracia Wright, Morse i Whitney nie wprowa dzili ogromnych ulepsze. Z pewnoci tego dokonali, a skutkiem by komercyjny sukces ur zdze, nad ktrymi pracowali. By moe, bez udziau uznanych wynalazcw ostatecznie przyjta nstrukcja tych urzdze byaby nieco inna. Z naszego punktu widzenia najwaniejsze jest jednak udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy bieg dziejw ulegby istotnej zmianie, gdyby jaki genialny wynalazca nie urodzi si w okrelonym miejscu i czasie. Odpowied Je st prosta: wszyscy znani wynalazcy mieli utalentowanych poprzednikw i nastpcw, a ul epsze swych urzdze dokonywali w okresach, kiedy spoeczestwa byy gotowe na przyjcie wyn lazkw. Jak si przekonamy, tragedi "bohatera", ktry udoskonala stemple uyte do wyproduk owania dysku z Faj284 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

stos, byo to, e zaprojektowa co, czego wczesne spoeczestwo nie potrafio wykorzysta n z skal.

Wszystkie dotychczas przytaczane przeze mnie przykady odnosiy si do wspczesnej techni ki, gdy t cz jej dziejw dobrze poznano. Na podstawie informacji o wymienionych wyej wy alazkach mona wycign nastpujce wnioski: po pierwsze, rozwj techniki ma charakter kumul tywny, czyli nie odbywa si dziki odosobnionym odkryciom dokonywanym przez swoistyc h bohaterw, a po drugie, wynalazki nie pojawiaj si w odpowiedzi na istniejce zapotrz ebowanie, lecz dopiero powstanie wynalazku powoduje, i poszukuje si dla niego zast osowa. Powysze konkluzje doskonale pasuj rwnie do nieudokumentowanej historii pradawn ej techniki. owcy--zbieracze epoki lodowcowej, ktrzy znajdowali w paleniskach pozo staoci stopionego piachu i wapienia, nie byli przecie w stanie przewidzie dugiej seri

i przypadkowo dokonywanych odkry, prowadzcych do wytworzenia pierwszego rzymskiego szka okiennego (nastpio to okoo l roku n.e.), najstarszych emaliowanych przedmiotw ( okoo 4000 roku p.n.e.), pierwszych przedmiotw szklanych wykonanych w Egipcie i Mez opotamii (okoo 2500 roku p.n.e.), a take szklanych naczy (okoo 1500 roku p.n.e.).

Nie mamy pojcia o tym, w jaki sposb opanowano wyrb owych najstarszych emaliowanych przedmiotw. Niemniej jednak dziki obserwacji wspczesnych, prymitywnych pod wzgldem ro zwoju techniki ludw, takich Jak wsppracujcy ze mn Nowogwinejczycy, moemy domyli si m stosowanych przez prehistorycznych wynalazcw. Wspominaem Ju o znajomoci setek miejsc owych gatunkw rolin i zwierzt, ktr wykazali si nowogwinejscy tubylcy, oraz o ich wiedz y na temat walorw smakowych, przydatnoci w leczeniu i innych zastosowaniach kadego ze znanych im gatunkw. Nowogwinejczycy opowiadali mi rwnie o tuzinach rnych ska wystpu ych w ich rodowisku, o sposobach ich wykorzystania, rnym stopniu twardoci, odmiennyc h kolorach i podatnoci na rozbijanie lub obupywanie. Ca t wiedz zdobyli dziki obserwac i oraz prbom wykorzystania bogactw POTRZEBA JEST CRK WYNALAZKU 285

znajdujcych si w ich otoczeniu. Wielokrotnie przygldaem si owemu procesowi "dokonywan ia wynalazkw", gdy zatrudniaem Nowogwinejczykw do pracy na terenach pooonych z dala o d ich miejsc zamieszkania. Bez przerwy zbierali w lesie nieznane im rzeczy i duba li przy nich. Cz z nich uznawali za uyteczne l te zabierali do domu. Byem wiadkiem pod obnego procesu za kadym razem, gdy zwijaem swj obz. Miejscowi ludzie przychodzili wwc zas, by zebra pozostawione przeze mnie resztki. Bawic si porzuconymi przedmiotami, starali si zorientowa, czy s one dla nich uyteczne. Najszybciej stwierdzali przydatn o puszek po konserwach, ktre ponownie wykorzystywali jako pojemniki. Inne przedmiot y znajdoway zupenie odmienne zastosowania od pierwotnych. Jak wygldaby ten oto ty ow mer 2 sucy za ozdob umieszczon w przekutej maowinie usznej lub przegrodzie nosowej? C ten kawaek szka jest wystarczajco ostry i mocny, by uywa go do cicia? Eureka!

W staroytnoci surowcami dostpnymi dla ludzi byy rnorakie materiay pochodzenia naturaln go, takie jak: kamie, drewno, koci, skry, wkno, glina, piach, wapie i inne mineray. St pniowo opanowano wyrabianie kamiennych, drewnianych i kocianych narzdzi oraz przet warzanie niektrych rodzajw gliny w ceramik i cegy, a pewnych mieszanin piachu, wapie nia i innego "pyu" w szko. Ludzie nauczyli si rwnie obrabia plastyczne, czyste metale, takie Jak mied i zoto, potem zaczli wytapia metale z rud, a wreszcie otrzymali twar dy brz i elazo.

Dobr ilustracj owych dziejw techniki, powstajcych na zasadzie prb i bdw, jest histori rodukcji prochu strzelniczego i benzyny, wytwarzanych z surowcw naturalnych. Na s ubstancje palne szybko zwraca si uwag. Zainteresowanie wzbudzay choby smolne kody eks plodujce w obozowym ognisku. Mieszkacy Mezopotamii ju w 2000 roku p.n.e. otrzymywal i tony ropy naftowej przez podgrzewanie ska zawierajcych asfalt. Staroytni Grecy od kryli szereg zastosowa rnych mieszanek ropy naftowej, smoy, ywicy, siarki i niegaszon ego wapna. Wykorzystywano je do wytwarzania broni 286 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

zapalajcej, miotanej przez katapulty, strzay, bomby i statki. Dowiadczenie w zakres ie destylacji, ktre posiedli redniowieczni islamscy alchemicy w trakcie produkcji alkoholu i perfum, pomogo im w rozdzieleniu nafty na frakcje, z ktrych cz okazaa si sz zeglnie atwopalna. Wypenione tymi substancjami granaty, rakiety i torpedy odegray kl uczow rol w pokonaniu krzyowcw przez wyznawcw Allacha. Ju wczeniej jednak Chiczycy zw i uwag na wybuchowe waciwoci specjalnej mieszanki siarki, wgla drzewnego i saletry. S taa si ona znana jako proch strzelniczy. Islamski traktat chemiczny, pochodzcy z ok oo 1100 roku n.e., podaje 7 receptur na produkcj prochu, w traktacie za z 1280 roku zamieszczono ju ponad 70 receptur, ktre znalazy zastosowanie w rnych rodzajach uzbro jenia (jedne w rakietach, inne w dziaach).

Mwic o postpach w destylacji nafty, ktre dokonay si po wiekach rednich, naley wspomni

tym, i dziewitnastowieczni chemicy odkryli, e rodkowa frakcja jej destylatu nadaje s i do wykorzystania w lampach olejnych.1 W trakcie destylacji badacze usuwali najb ardziej lotn frakcj (benzyn), traktujc j jako niefortunny produkt odpadowy, dopki nie okazao si, e jest to idealne paliwo silnikowe. Kt dzi pamita, e benzyna - sia napdo snej cywilizacji -narodzia si jako jeszcze jeden z wynalazkw niemajcych pocztkowo zas tosowania?

Nastpnym etapem wdraania nowej techniki, po wskazaniu przez wynalazc jej zastosowa, byo przekonanie spoeczestwa o jej uytecznoci. Samo posiadanie urzdzenia, ktre jest wi e, szybsze i mocniejsze ni poprzednie, nie stanowi jeszcze gwarancji jego akcepta cji. Wiele rozwiza technicznych nigdy nie zyskao uznania, a cz zaadaptowano dopiero po dugim czasie. Dobrze znane przykady to odrzucenie w 1971 roku przez amerykaski Kon gres wniosku o finansowanie bada 1 W 1852 roku w wyniku destylacji ropy naftowej aptekarz Ignacy ukasiewicz uzyska naft, a w rok pniej skonstruowa lamp naftow i wykorzysta j do owietlenia lwowskiego ala (przyp. dum.). POTRZEBA JEST CRK WYNALAZKU 287 nad samolotami ponaddwikowymi, brak wiatowego poparcia dla projektu zmian ukadu klaw iatury maszyn do pisania na bardziej efektywny, a take dugotrwaa niech Wielkiej Bryta nii do przyjcia owietlenia elektrycznego. Jakie wic czynniki sprzyjaj spoecznej akcept acji wynalazku? Zacznijmy od porwnania stopnia aprobaty rnych wynalazkw w jednym spoeczestwie. Okazuje si, e decyduj o niej co najmniej cztery czynniki.

Pierwszym i najbardziej oczywistym z nich jest przewaga ekonomiczna nowej techno logii nad starszymi rozwizaniami. Koo okazao si bardzo przydatne w nowoczesnych pastw ach przemysowych, ale niekoniecznie w innych spoeczestwach. Staroytni Meksykanie wyn aleli koo oraz osie i zastosowali je do zabawek, lecz nigdy nie wykorzystywali ich do transportu. Wydaje nam si to niewiarygodne, lecz przypomnijmy sobie, e ludy te nie miay zwierzt domowych, ktre mona by zaprzgn do pojazdw koowych. Zastosowanie ko wprowadzioby wic adnych udogodnie do transportu. Wci bardziej efektywne byoby wykorzys ywanie tragarzy.

Drugim czynnikiem, ktry czsto ma wiksze znaczenie ni ekonomiczne dobrodziejstwa (lub ich brak), jest presti i ocena spoeczna. W dzisiejszym wiecie miliony ludzi kupuj di nsy znanych producentw, pacc za nie dwukrotnie wysz cen ni za rwnie trwae spodnie mn znanych wytwrcw. Moda na metk konkretnego projektanta jest bowiem silniejsza ni ch osz czdzenia. Na podobnej zasadzie w Japonii wci uywa si pisma kanji - nieprawdopodobnie niewygodnego, lecz uchodzcego za niezwykle prestiowe. Przedkada si je nad wygodne za pisy alfabetyczne oraz wypracowan przez samych Japoczykw sylabiczn notacj kana.

Jeszcze innym czynnikiem jest zgodno nowych rozwiza z nienaruszalnoci pewnych interesw Niniejsza ksika, podobnie zapewne jak kady inny dokument, ktry kiedykolwiek miae Czyt elniku w rku, zostaa napisana na maszynie z klawiatur o ukadzie QWERTY. Nazwa ukadu p ochodzi od szeciu liter umieszczonych w rzdzie w lewym grnym rogu klawiatury. Cho br zmi to niewiarygodnie, ukad ten, zapro288 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY jektowany w 1873 roku, jest wybrykiem sztuki inynierskiej. Do stworzenia klawiatu ry wykorzystano ca seri przewrotnych sztuczek, takich jak rozrzucenie najczciej uywany ch liter na caej dugoci rzdw klawiatury i skoncentrowanie ich na Jej lewej stronie, c o zmusza praworczne osoby do uywania sabszej, lewej rki. A wszystko po to, by nakoni p iszcego do stukania w klawisze tak wolno. Jak to tylko moliwe. Przyczyn zastosowani a tak nieproduktywnego, wydawaoby si, ukadu byo pewne ograniczenie techniczne. Ot masz yny do pisania istniejce w 1873 roku zacinay si po szybkim uderzeniu dwch ssiadujcych

ze sob klawiszy, co zmuszao producentw do wymylania takich rozwiza, ktre suyyby spo iu pracy piszcych. Kiedy postp w konstruowaniu maszyn pozwoli na wyeliminowanie pro blemu blokujcych si czcionek, przeprowadzone w 1932 roku prby z efektywniejszym ukad em klawiatury wykazay, i zastosowanie go pozwolioby na dwukrotne zwikszenie szybkoci pisania i zredukowaoby wysiek uytkownika o 95%. Jednak w owym czasie klawiatur QWERT Y posugiwao si ju wiele osb. Miliony uytkownikw, nauczycieli maszynopisania, sprzedawc i producentw przez 60 lat dawiy wszelkie prby zwikszenia efektywnoci ukadu jej znakw, y wprowadzenie zmian byo sprzeczne z ich interesami. Historia klawiatury QWERTY moe si wyda wrcz zabawna. W dziejach techniki istnieje je dnak wiele podobnych przypadkw, ktre miay znacznie powaniejsze konsekwencje ekonomic zne. Dlaczego to Japonia dominuje obecnie na wiatowym rynku elektronicznym, co po woduje zachwianie bilansu handlowego midzy tym krajem a Stanami Zjednoczonymi, ch o tranzystory wynaleziono i opatentowano w Ameryce? Dzieje si tak dlatego, e kocem S ony kupi od Western Elec-tric licencj na produkcj pprzewodnikw w czasach, kiedy ameryk aski przemys elektroniczny zalewa rynek modelami, w ktrych wykorzystywano lampy prniow e, i producenci bronili si przed dodatkow konkurencj zwizan z wprowadzeniem nowych mo deli. Dlaczego w miastach brytyjskich jeszcze w latach dwudziestych korzystano z gazowego owiePOTRZEBA JEST CRK WYNALAZKU 289

tlenia ulic, w Stanach i Niemczech natomiast znacznie wczeniej zmieniono je na owi etlenie elektryczne? Stao si tak, gdy brytyjskie wadze komunalne zainwestoway ogromne pienidze w Instalacj gazow, a nastpnie wprowadziy szereg przepisw ograniczajcych wsp dnictwo konkurencyjnych firm elektrycznych.

Ostatnim czynnikiem wpywajcym na akceptacj nowych technologii jest to, czy ich zale ty s atwe do zauwaenia. W 1340 roku, kiedy broni palnej nie znano jeszcze na wikszoci obszaru Europy, angielscy wielmoe - lord Derby i lord Salisbury - w czasie pobyt u w Hiszpanii mieli okazj przyglda si bitwie pod Tarif, w ktrej Arabowie uyli przeciw iszpanom dzia. Pozostajc pod wraeniem tego, co tam zobaczyli, Anglicy wyposayli w ar maty wasn armi. Ta przyja now bro z wielkim entuzjazmem i zastosowaa J przeciw franc onierzom ju sze lat pniej w bitwie pod Crecy.

Tak wic historie koa, firmowych dinsw i klawiatury QWERTY ukazuj, jak rnorodne byy po y niejednakowej gotowoci spoeczestw do zaakceptowania poszczeglnych wynalazkw. Z drug iej strony ten sam wynalazek moe by bardzo rnie przyjmowany przez wspczesne sobie spoe zestwa. Wszyscy znamy pogld goszcy, e wiejskie ludy Trzeciego wiata s mniej otwarte na nowoci ni zeuropeizowane spoeczestwa industrialne. Jednak nawet w uprzemysowionym wiec ie na niektrych terenach innowacje przyjmuj si atwiej ni na innych. Gdyby takie zrnico anie istniao midzy kontynentami, wyjaniaoby to, dlaczego postp techniczny na niektrych ldach zachodzi szybciej. Na przykad, jeli wszystkie spoeczestwa australijskich Aboryg enw z jakiego powodu opieray si zmianom, to by moe, tumaczy to nieprzerwane uytkowani rzez nie narzdzi kamiennych dugo po tym, jak na innych kontynentach pojawiy si przed mioty z metalu. Jak jednak dochodzi do zrnicowania technologicznej chonnoci spoeczestw ? Historycy techniki stworzyli list co najmniej 14 czynnikw, ktre wyjaniaj to zjawisko. Jednym z nich jest przewidywana 290 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

dugo ycia, ktra powinna da przyszym wynalazcom odpowiednio duo czasu niezbdnego do n adzenia wiedzy technicznej, a take cierpliwo i bezpieczestwo niezbdne do prowadzenia dugotrwaych bada, przynoszcych zyski dopiero po duszym czasie. To wanie uzyskana dzi woczesnej medycynie dugowieczno prawdopodobnie przyczynia si do obserwowanego od nied awna przyspieszenia tempa pojawiania si wynalazkw.

Nastpnych pi czynnikw wie si z gospodark kraju oraz jego organizacj spoeczn, (l) W

czasach dostpno taniej, niewolniczej siy roboczej przypuszczalnie zniechcaa do wprowad zania innowacji, podczas gdy obecnie wysokie wynagrodzenia i brak rk do pracy sty muluj do poszukiwania nowych rozwiza technologicznych. Na przykad perspektywa zmian polityki imigracyjnej, ktre wizayby si z odciciem napywu do farm Kalifornii tanich, se zonowych robotnikw meksykaskich, staa si bodcem do rozpoczcia hodowli odmian pomidorw ostosowanych do maszynowego zbioru. (2) Wspczenie na Zachodzie patenty i prawa majtk owe strzegce interesw wynalazcw wynagradzaj dokonywanie innowacji, natomiast w China ch brak takiej ochrony zniechca do poszukiwania nowych rozwiza. (3) Dzisiejsze spoec zestwa industrialne, w przeciwiestwie na przykad do wspczesnego Zairu2, stwarzaj ogrom ne moliwoci edukacji technicznej, podobnie zreszt jak redniowieczne kraje islamskie. (4) W odrnieniu od gospodarki Imperium Rzymskiego, wspczesny kapitalizm umoliwia osig nicie zyskw z inwestowania kapitau w rozwj technologiczny. (5) Istnienie w spoeczestwi e Stanw Zjednoczonych silnego poczucia indywidualizmu umoliwia odnoszcym sukcesy wy nalazcom zatrzymanie wikszoci zarobkw dla siebie. Tymczasem typowe dla Nowej Gwinei silne wizy rodzinne sprawiaj, e kto, kto zaczyna zarabia pienidze, znajdzie si z pewn i w towarzystwie tuzina krewnych liczcych na wikt i opierunek. 2 W 1997 roku, po kolejnym przewrocie wojskowym, kraj ten przyj nazw Demokratycznej Republiki Konga (przyp. ttum.). POTRZEBA JEST CRKA WYNALAZKU . 291

Nastpne cztery z proponowanych wyjanie wi si raczej z ideologi ni z ekonomi lub org spoeczn, (l) Niektre spoeczestwa chtniej podejmuj ryzyko, niezbdne do wysiku innowac o, ni inne. (2) Do uzyskania prymatu technologicznego przez wspczesne spoeczestwa eur opejskie w znacznym stopniu przyczyni si naukowy pogld na wiat charakterystyczny dla postrenesansowej Europy. (3) Tolerowanie heretykw i rnic pogldw sprzyja wynalazczoci, tumi j natomiast silny tradycjonalizm, ktry widoczny jest na przykad w Chinach w na cisku na staroytn chisk klasyk. (4) Poszczeglne religie maj bardzo rny stosunek do n k technicznych. Uwaa si, e niektre odamy judaizmu i chrzecijastwa s im szczeglnie pr lne, podczas gdy pewne odamy islamu, hinduizmu i braminizmu - wyjtkowo niechtne.

Wszystkie wymienione hipotezy s prawdopodobne. Jednake adna z nich nie musi wiza si z geografi. Skoro prawa patentowe, kapitalizm l niektre religie sprzyjaj dokonywaniu wynalazkw, co sprawio, e innowacje pojawiy si i zostay przyjte w renesansowej Europie, nie za w wczesnych Chinach i Indiach?

Wydaje si oczywiste, e kady z przedstawionych wyej czynnikw stymuluje rozwj techniki. Wpyw pozostaych czterech czynnikw - wojen, centralizacji wadzy, klimatu i bogactwa z asobw naturalnych - nie Jest tak jednoznaczny, (l) Na przestrzeni dziejw wojna czst o bya gwnym bodcem postpu technologicznego. Nowe dziedziny nauk technicznych powstay n a przykad dziki przeznaczeniu ogromnych sum pienidzy na budow samolotw i ciarwek podc pierwszej wojny wiatowej oraz na rozwj broni atomowej w okresie drugiej wojny wiat owej. Jednake wojny rwnie cofay rozwj techniki. (2) W Niemczech i Japonii pod koniec XIX wieku powstanie silnej, scentralizowanej wadzy przyspieszyo postp techniczny, l ecz centralizacja rzdw w Chinach po 1500 roku zdawia go. (3) Wielu mieszkacw pnocnej opy sdzi, e rozkwitowi techniki sprzyja surowy klimat, gdy bez udogodnie technicznyc h niemoliwe jest utrzymanie si w nim przy yciu. Uwaaj oni, i pomysowo techniczna zan od 292 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

wpywem agodnego klimatu, w ktrym odzienie jest niepotrzebne, a banany rzekomo same spadaj z drzew. Wedug alternatywnego pogldu, dziki agodnemu klimatowi ludzie nie musz cigle walczy o przetrwanie, maj wic duo czasu na powicenie si wynalazczoci. (4) Prze czas rozprawiano nad tym, czy rozwj techniki jest stymulowany przez bogactwo czy te przez ubstwo zasobw naturalnych. Obfito zasobw sprzyja czasem powstawaniu wykorzys tujcych je wynalazkw. Potwierdza to budowa mynw wodnych na deszczowych, poprzecinany ch rzekami obszarach pnocnej Europy. Dlaczego Jednak postp w tej dziedzinie nie by j eszcze szybszy na bardziej wilgotnych terenach Nowej Gwinei? Z kolei wyniszczeni

e brytyjskich lasw miao jakoby stanowi gwn przyczyn wczesnego rozwoju grnictwa wglow lecz dlaczego wykarczowanie drzew w Chinach nie przynioso tego samego rezultatu?

W dotychczasowych rozwaaniach nie pojawio si wiele innych wymienianych przez rozmai tych badaczy powodw zrnicowania gotowoci spoeczestw do akceptowania nowych technologii . Co gorsza, wyjanienia te maj charakter bezporedni. Wszystko to zniechca do podejmo wania prb zrozumienia biegu historii, w ktrej rozwj techniki by niewtpliwie Jedn z naj potniejszych sil. Postaram si jednak dowie, e zrnicowanie niezalenych przyczyn wpyw a pojawianie si innowacji technicznych uatwia, a nie utrudnia zrozumienie prawidowoc i w dziejach.

Na potrzeby naszej ksiki kluczowym pytaniem dotyczcym listy przyczyn niejednakowego akceptowania innowacji jest to, czy okrelone czynniki charakteryzoway konkretne k ontynenty, powodujc nierwno tempa rozwoju technicznego na poszczeglnych ldach, czy te ie. Wikszo niezorientowanych w tej problematyce osb, a take cz historykw, otwarcie l cichu przyjmuje odpowied twierdzc. Na przykad zgodnie z pewnym rozpowszechnionym po gldem, Aborygeni jako grupa etniczna charakteryzuj si wsplnymi cechami przyczyniajcym i si do opnienia ich rozwoju technicznego. Rzekomo tubylcy australijscy byli i s kon serwatywni, yj w minionym, POTRZEBA JEST CRK WYNALAZKU 293 wyimaginowanym czasie przodkw, zwanym epok snu, i nie koncentruj si na praktycznych sposobach poprawienia obecnej egzystencji. Z kolei czoowy badacz historii Czarneg o Ldu stwierdzi, i Afrykanie to ludzie zapatrzeni w swe wntrze, ktrym brakuje europej skiego denia do ekspansji.

Wszystkie te pogldy s jednak czczymi spekulacjami. Nigdy nie podjto bowiem bada nad wieloma spoeczestwami yjcymi na dwch porwnywanych kontynentach w podobnych warunkach s poecznych i ekonomicznych. Tylko takie badania mogyby wykaza istnienie systemowych odmiennoci ideologicznych midzy zamieszkujcymi te kontynenty ludami. Zamiast tego, najczciej przytacza si rozumowanie zawierajce bdne koo. Na podstawie stwierdzenia odmi nnego poziomu rozwoju techniki wnioskuje si o istnieniu rnic wiatopogldowych.

Widz na co dzie, jak rny jest stosunek do wiata poszczeglnych rdzennych spoeczestw No Gwinei. Podobnie jak w uprzemysowionej Europie i Ameryce, rwnie na Nowej Gwinei ob ok konserwatywnych ludw opierajcych si nowociom yj grupy, ktre selektywnie adaptuj in acje. W rezultacie, po pojawieniu si tam zachodniej techniki, spoeczestwa bardziej przedsibiorcze zaczy j wykorzystywa do zdobycia przewagi nad zachowawczymi ssiadami.

Na przykad kiedy w latach trzydziestych naszego wieku na wyyny wschodniej czci wyspy po raz pierwszy dotarli Europejczycy, odkryli tam tuziny nieznanych plemion yjcyc h jak w epoce kamienia. Jedno z nich - Chimbu - szczeglnie energicznie zaczo przejm owa zachodni technologi. Gdy jego czonkowie zauwayli, e biali osadnicy sadz kaw, rwn zli uprawia t rolin. W 1964 roku spotkaem pidziesicioletniego, niepimiennego przeds la plemienia Chimbu urodzonego w spoeczestwie uywajcym kamiennych narzdzi i noszcego t radycyjn spdniczk z trawy. Mczyzna ten tak wzbogaci si na uprawie kawy, e za zarobion ienidze naby tartak, pacc 100 tysicy dolarw gotwk, a take zakupi park samochodowy d portu podw rolnych i tarcicy. Dla kontrastu, yjce w ssiedztwie Chimbu 294 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

plemi Daribi, na ktrego terytorium pracowaem przez osiem lat, naley do szczeglnie kon serwatywnych i niezainteresowa-nych nowinkami technicznymi. Kiedy na ziemi Darib i po raz pierwszy wyldowa migowiec, tubylcy rzucili na okiem i powrcili do swych zaj. podobnej sytuacji Chimbu prbowaliby zapewne uzgodni warunki wyczarterowania maszyn y. W rezultacie Chimbu uprawiaj obecnie ziemie nalece do Daribi i spychaj ich do rol i najemnej siy roboczej.

Rwnie niektre lokalne spoeczestwa innych kontynentw okazay si zdolne do wybirczego a

wania obcej technologii i skutecznego jej wdraania. Nigeryjski lud bo sta si miejsco wym odpowiednikiem nowogwinejskich Chimbu. Obecnie najliczniejszym plemieniem In dian pnocnoamerykaskich jest lud Nawaho. W momencie przybycia Europejczykw w Ameryce yy setki takich plemion. Jednake Nawaho okazali si szczeglnie elastyczni i zdolni do wybirczego przejmowania nowoci. Do wyrobu przdzy zaczli uywa zachodnich barwnikw, sta i si zotnikami i ranczerami, ponadto obecnie prowadz ciarwki, a jednoczenie yj w tra nych osadach.

Rwnie wrd rzekomo konserwatywnych Aborygenw mona wskaza zarwno spoecznoci otwarte n y, jak i im przeciwne. Na Jednym biegunie znajduj si Tasmaczycy, uywajcy kamiennych n arzdzi wypartych z wikszoci obszaru Australii, a w Europie zarzuconych dziesitki tys icy lat wczeniej, na drugim za - niektre z yjcych w poudniowo--wschodniej czci konty grup Aborygenw trudnicych si rybowstwem. Spoecznoci te opracoway zoon technik ho obejmujc budow kanaw, grobli i stacjonarnych puapek.

Spoeczestwa zamieszkujce jeden kontynent rni si wic pod wzgldem podatnoci na przejm innowacji. Mona take zauway istnienie zmiennoci w czasie w obrbie tego samego spoecze a. Dzisiejsze bliskowschodnie narody islamskie s wzgldnie konserwatywne i nie nale d o czowki pastw zaawansowanych pod wzgldem rozwoju techniki. Otwarte na nowoci redniowi eczne kraje islamskie tego POTRZEBA JEST CRK WYNALAZKU . 295

samego regionu z pewnoci do niej naleay. Umiejtno pisania bya tam wtedy bardziej pows hna ni w Europie. Spucizn staroytnej cywilizacji greckiej przyswojono sobie w takim stopniu, e wiele klasycznych greckich ksig znamy jedynie dziki arabskim przekadom. W ynaleziono lub udoskonalono wiatraki, wykorzystujce energi pyww myny, trygonometri i a iel aciski. Poczyniono ogromne postpy w zakresie techniki wytwarzania metali, mecha niki, inynierii chemicznej i metod nawadniania. Od Chiczykw przejto wyrb papieru l pr ochu, a nastpnie przekazano te metody Europejczykom. W redniowieczu technologie byy tworzone bd udoskonalane przez mieszkacw pastw islamskich i stamtd docieray do Europy Dopiero okoo 1500 roku kierunek zacz si odwraca i ta sytuacja utrzymuje si do dzi.

Rwnie w Chinach tempo pojawiania si innowacji bardzo zmieniao si w czasie. Przed 1450 rokiem kraj ten uznawano za znacznie bardziej twrczy i zaawansowany pod wzgldem r ozwoju techniki od Europy, a nawet od redniowiecznych pastw islamskich. Na dugiej l icie chiskich wynalazkw znajduj si wrota luz, odlewanie elaza, wiercenia gbinowe, ef na uprz zwierzca, proch strzelniczy, latawiec, kompas magnetyczny, ruchoma czcionka , papier, porcelana, druk (z wyjtkiem dysku z Fajstos), ster rufowy i taczka. Jed nak w pniejszym czasie, z powodw, o ktrych mowa bdzie w Epilogu, Chiny przestay by tak nowatorskie. Z drugiej strony zwykle w czowce rozwinitych technologicznie spoeczestw umieszczamy ludy Europy Zachodniej i wywodzce si z niej spoeczestwa pnocnoamerykaskie. Jednake a do schyku redniowiecza Europa bya pod tym wzgldem bardziej zacofana ni wiele innych, "cywilizowanych" obszarw Starego wiata.

Nie jest wic prawd, e istniej kontynenty, ktrych mieszkacy zawsze byli otwarci na nowo i, i inne, gdzie yli ludzie konserwatywni. Na kadym ldzie, w dowolnym momencie hist orii, egzystuj obok siebie spoeczestwa nowatorskie i takie, ktre opieraj si innowacjom . Co wicej, nawet w tym samym regionie podatno na przejmowanie technologii zmienia si w czasie. 296 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Po chwili zastanowienia stanie si Jasne, e wnioski te s dokadnie takie. Jakich naleaob y si spodziewa, przyjmujc, e nowatorstwo spoeczestw warunkowane jest wieloma, niezalen mi od siebie czynnikami. Bez szczegowej znajomoci tych wszystkich czynnikw trudno pr zewidzie losy ludzkiej innowacyjnoci. Dlatego te przedstawiciele nauk spoecznych wci d yskutuj nad okreleniem przyczyn sprawiajcych, e otwarto na nowoci zmieniaa si w pas slamskich, Chinach, Europie, a Chimbu, bo i Nawaho chtniej chonli nowe technologie n i ich ssiedzi. Dla badacza zajmujcego si prawidowociami historii nie ma jednak znaczen

ia, ktre z konkretnych czynnikw oddziayway w poszczeglnych przypadkach. Paradoksalnie , mnogo czynnikw wpywajcych na innowacyjno czyni zadanie historykw atwiejszym, gdy na traktowanie zwizanego z ni zrnicowania spoeczestw jako zmiennej losowej. Oznacza t o, e yjca na wystarczajco duym obszarze (takim jak kontynent) w dowolnym okresie cz g ludzkich bdzie zapewne nowatorska.

Skd waciwie bior si innowacje? We wszystkich spoeczestwach, z wyjtkiem kilku dawnych, e yy w cakowitej izolacji, wikszo nowych technologii (a czsto wszystkie) nie zostaa w leziona, lecz przejta od innych ludw. Wzgldne znaczenie lokalnej wynalazczoci i zapoy czania w gwnej mierze zaley od dwch czynnikw: atwoci tworzenia danej technologii i odl goci spoeczestwa od jego ssiadw.

Pojawianie si niektrych z wynalazkw byo po prostu konsekwencj uywania materiaw wystp w rodowisku naturalnym. W historii wiata dokonywano takich wynalazkw niezalenie w rny ch miejscach i w rnym czasie. Jednym z przykadw, ktremu powicilimy Ju sporo uwagi, j domowienie rolin. Upraw zapocztkowano niezalenie co najmniej w dziewiciu regionach wia ta. Innego przykadu dostarcza ceramika. Powstaa ona zapewne w efekcie obserwowania skutkw suszenia lub podgrzewania powszechnie wystpujcej substancji naturalnej, jak Jest glina. W Japonii ceramika pojawia si okoo 14 tysicy lat temu, na obszarze yznego Pksiyca i Chin - okoo 10 tysicy lat temu, a w Amazonii, POTRZEBA JEST CRK WYNALAZKU . 297 afrykaskiej strefie Sahelu, poudniowo-wschodniej czci dzisiejszych Stanw Zjednoczonyc h i Meksyku - pniej.

Do wynalazkw, ktrych znacznie trudniej dokona, naley pismo. Pomys stworzenia go nie n asuwa si bowiem sam pod wpywem obserwacji naturalnie wystpujcych materiaw. Pismo powst ao niezalenie jedynie kilkakrotnie, a alfabet najwyraniej pojawi si tylko raz w histo rii wiata (por. rozdzia jedenasty). Wrd takich trudnych do dokonania wynalazkw znajdu j si ponadto: koo uywane do napdu mynw wodnych, obrotowe arna, przekadnia zbata, ko iatrak i camera obscwa. Przyrzdy i urzdzenia te zbudowano od podstaw tylko jeden l ub dwa razy. Stao si to w Starym wiecie.

Skomplikowane innowacje najczciej zapoyczano, gdy ich rozpowszechnianie odbywao si szy bciej ni samodzielne wymylanie. Typowym przykadem zoonego wynalazku jest koo. Najstars ze wiadectwa uywania go pochodz znad Morza Czarnego z mniej wicej 3400 roku p.n.e., po czym w cigu kilku wiekw koo pojawia si na wikszoci obszarw Europy i Azji. Pierwsze oa wykorzystywane w Starym wiecie miay specyficzn konstrukcj. Byy zbudowane z trzech l itych kawakw drewna poczonych ze sob tak, by tworzyy okrg, brakowao za w nich obrcz rych. W przeciwiestwie do nich wszystkie koa stosowane przez spoeczestwa Ameryki (pr zedstawione na naczyniach ceramicznych pochodzcych z Meksyku) skaday si z jednej czci, co wskazuje na ich niezalene pochodzenie. Sytuacji tej mona by si spodziewa, znajc wi adectwa cywilizacyjnej izolacji Starego i Nowego wiata.

Nikt nie bierze pod uwag moliwoci, e po siedmiu milionach lat obywania si bez koa w ci u dosownie kilku wiekw przypadkowo pojawio si ono na wielu odlegych od siebie obszara ch Starego wiata, za kadym razem charakteryzujc si tymi samymi cechami konstrukcji. Uyteczno koa z ca pewnoci spowodowaa szybkie rozpowszechnienie tego wynalazku. Do sk kowanych urzdze technicznych, ktre przenikny z zachodniej Azji na reszt obszaru staroy nego Starego wiata, nale take: zamek drzwiowy, blok linowy, 298 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY obrotowe arna, wiatrak oraz alfabet. Przykadem rozpowszechniania technologii na te renach Nowego wiata s metody wytwarzania metali. Technologia ta, stworzona w Andac h, przez Panam dotara do Mezoameryki.

Kiedy uyteczny wynalazek przyjmie si ju w spoeczestwie, jego rozprzestrzenianie odbyw a si zwykle na Jeden z dwch sposobw. Jeeli dowiaduj si o nim grupy ludzi otwartych na nowoci, szybko go sobie przyswajaj. Natomiast ludy pozbawione tej otwartoci znajduj si na straconej pozycji. Jeli tylko nowa technologia daje jej uytkownikom du przewag, spoecznoci, ktre Jej nie przejy, zaczynaj by wypierane przez bardziej pomysowych konk ntw. Przykadem jest rozpowszechnianie si muszkietw wrd nowozelandzkich plemion Maorysw Jedno z nich, Ngapuhi, okoo 1818 roku zaopatrzyo si w t bro u europejskich handlarzy . W cigu nastpnych 15 lat Now Zelandi wstrzsay tak zwane wojny muszkietowe, na skutek ktrych ludy albo wchodziy w posiadanie tej broni, albo byy podbijane przez uzbrojon e plemiona. Rezultatem tych wojen stao si rozpowszechnienie muszkietw na caym obszar ze Nowej Zelandii. Do 1833 roku wszystkie istniejce Jeszcze plemiona Maorysw miay j u bro paln. Przejmowanie nowej technologii od innego spoeczestwa przybiera wielorakie formy. O dbywa si zarwno na drodze pokojowego handlu (na przykad przekazanie tranzystorw ze S tanw Zjednoczonych do Japonii w 1954 roku), jak l poprzez wykorzystanie szpiegost wa (przemyt jedwabnikw z Azji Pou-dniowo-Wschodniej na Bliski Wschd w 552 roku), a take dziki emigracji (rozpowszechnienie w Europie francuskiego szka i przemysowych t echnik produkcji odziey przez 200 tysicy hugenotw wypdzonych z Francji w 1685 roku) i na skutek wojen. Najwaniejszym przykadem ostatniego z wymienionych sposobw jest r ozprzestrzenienie si technik wyrobu papieru z Chin do krajw islamskich. Stao si to m oliwe w 751 roku po bitwie nad rzek Talas w Azji rodkowej, w ktrej armia arabska pok onaa chiskie wojska, a nastpnie odnalaza wrd jecw kilku papiernikw i przywioda ich rkan-dy, gdzie zaoono fabryk papieru. POTRZEBA JEST CRK WYNALAZKU 299

W rozdziale jedenastym pisaem, e rozpowszechnianie wartoci kulturowych odbywa si prz ez przekazywanie caych wzorw albo oglnych idei stymulujcych do ponownego wynajdywani a szczegowych rozwiza. Te dwa alternatywne mechanizmy zilustrowaem rozprzestrzenianie m si pisma. W podobny sposb rozpowszechniano rwnie inne technologie. Poprzedni akapi t przedstawia przypadek skopiowania wzorca. Z kolei przeniesienie chiskiej technol ogii wyrobu porcelany do Europy jest przykadem dugotrwaego procesu przenikania pomy sw. Porcelana - drobnoziarnista pprzeroczysta masa ceramiczna - zostaa wynaleziona w C hinach okoo VII wieku n.e. Do Europy dotara Jedwabnym Szlakiem w XIV wieku (jednak bez adnych Informacji o metodach jej wytwarzania), budzc ogromny podziw i inspiru jc wiele nieudanych prb naladownictwa. Metod jej wytwarzania odkry dopiero w 1707 rok u niemiecki alchemik Johann Bttger. Stao si to po wielu latach dowiadcze, w trakcie k trych miesza on rnorodne mineray l gliny. To wanie Bttger zaoy synn dzi wytwrn ny. Pniejsze, w mniejszym lub wikszym stopniu niezalene prby doprowadziy do powstania manufaktur w Sevres, Wedgwood i Spode, znajdujcych si we Francji i w Anglii. Europ ejscy wytwrcy musieli wic sami odkry chiskie metody produkcji, a bodcem do dziaania st ay si dla nich sprowadzone wyroby.

atwo przejmowania przez spoeczestwo nowych technologii zaley od jego pooenia geografi ego. Do najbardziej izolowanych do niedawna populacji naleeli nieznajcy odzi mieszk acy Tasmanii - wyspy oddalonej o prawie 160 kilometrw od Australii, ktra z kolei Je st kontynentem najbardziej odcitym od reszty wiata. Przez 10 tysicy lat Tasmaczycy n ie stykali si z adnymi spoeczestwami, wobec czego wszystkie technologie wymylili sami . Australijczycy i Nowo-gwinejczycy s oddzieleni od Azji wieloma morzami. Jednak dziki istnieniu wysp Indonezji nowinki techniczne przedostaway si do nich, cho nastpo wao to bardzo powoli. Najwikszy dostp do innowacji miay spoeczestwa zamieszkujce najwi ze kontynenty. To wanie na ich terenach dochodzio 300 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY POTRZEBA JEST CRK WYNALAZKU 301

do najszybszego rozwoju technologii, gdy gromadziy one nie tylko wasne pomysy, lecz take idee ssiadw. Na przykad redniowieczne pastwa islamskie, ulokowane w rodkowej cz

azji, przejmoway wynalazki indyjskie i chiskie, dziedziczc jednoczenie wiedz staroytny ch Grekw.

O znaczeniu upowszechniania si technologii i roli. Jak w tym procesie odgrywa pooeni e geograficzne, wiadczy kilka trudnych do wytumaczenia przypadkw odrzucenia przez s poeczestwa niezwykle przydatnych technik. Najczciej zakadamy, e uyteczne technologie w korzystuje si a do momentu, gdy pojawi si lepsze rozwizania. W rzeczywistoci jednak te chnologie trzeba nie tylko opanowa, ale pniej take utrzyma, a to zaley od wielu nieprz ewidywalnych czynnikw. Kade spoeczestwo przechodzi okresy, w czasie ktrych rzeczy bez wartociowe z punktu widzenia gospodarki zaczynaj by cenione, natomiast przedmioty uy teczne chwilowo trac na znaczeniu. Dzi, gdy niemal wszystkie spoecznoci wiata pozosta j w staym kontakcie, trudno sobie wyobrazi, by na skutek jakiego kaprysu wana technol ogia zostaa odrzucona. Spoeczestwo, ktre zrezygnowaoby z niej, cigle stykaoby si ze s ujcymi j ssiadami, co umoliwioby ponowne jej przejcie (a gdyby tak si nie stao, otwor y ssiadom drog do podboju). Dziwaczne mody mog si wic utrzyma tylko w izolowanych spoe zestwach.

Najbardziej znanym przykadem takiej sytuacji jest zarzucenie stosowania broni pal nej w Japonii. Pojawia si tam ona w 1543 roku wraz z przybyciem na pokadzie chiskieg o statku handlowego dwch uzbrojonych w arkebuzy (prymitywne strzelby) portugalski ch poszukiwaczy przygd. Nowa bro wywara na Japoczykach tak due wraenie, e zaczli j w za, ogromnie udoskonalajc technologi produkcji. Przed 1600 rokiem mieli wicej broni palnej ni Jakikolwiek inny kraj, a ich strzelby naleay do najlepszych. Jednake w Japonii dziaay rwnie siy niesprzyjajce zaakceptowaniu broni palnej. W kraju ym istniaa liczna grupa wojownikw - samurajw, dla ktrych miecze byy symbolem ich klas y spoecznej. Uwaali je za dzieo sztuki (a take narz

dzie podporzdkowywania sobie niszych warstw spoeczestwa). Japoski sposb prowadzenia wo jen polega wczeniej na pojedynkach uzbrojonych w miecze samurajw. Staczano je w otw artym polu, poprzedzano rytualnymi mowami, a nastpnie szczycono si pen wdziku walk. Ze tknicie si samurajw z tamtejszymi chopami-onierzami bez pardonu strzelajcymi z broni p lnej miao wic tragiczne konsekwencje. Po 1600 roku strzelby zaczto w Japonii uwaa za obcy, a wic pogardzany wynalazek, podobnie zreszt Jak i inne przedmioty zamorskieg o pochodzenia. Kontrolowany przez samurajw rzd ograniczy produkcj broni palnej do ki lku miast, nastpnie wprowadzi wymg posiadania licencji na jej wytwarzanie, po czym zacz wydawa pozwolenia jedynie na produkcj strzelb dla administracji centralnej, a w reszcie zredukowa wasne zamwienia l czyni to tak dugo, a w kraju pozostao bardzo niewi le nadajcych si do uytku strzelb.

Wrd wspczesnych samurajom europejskich wadcw rwnie znajdowali si tacy, ktrzy pogard rzelbami i ograniczali ich dostpno. Jednake nigdy nie doprowadzili do takiej sytuacj i jak w Japonii, gdy w Europie kady kraj, ktry chwilowo zrezygnowaby z uywania broni palnej, zostaby natychmiast najechany przez uzbrojonych ssiadw. Japonii udao si przet rwa po odrzuceniu tak potnej technologii militarnej tylko dlatego, e bya ludnym, izol owanym pastwem wyspiarskim. Jej bezpieczestwo zostao jednak naruszone wraz z przyby ciem w 1853 roku najeonej armatami amerykaskiej floty wojennej dowodzonej przez ko mandora Perry'ego. Japoczycy dostrzegli wwczas konieczno powrotu do produkcji broni palnej.

Zaprzestanie przez Chiny budowy statkw dalekomorskich (jak rwnie mechanicznego zega ra i poruszanych wod maszyn przdzalniczych) to jeden z przykadw technologicznego cof ania si cakowicie lub czciowo izolowanych spoeczestw. Podobne procesy zachodziy rwnie zasach prehistorycznych. Za przykad niech posu Tasmaczycy, ktrzy zaniechali nawet uywa ia narzdzi kocianych i poowu ryb, stajc si w ten sposb najsabiej rozwinitym technolog nie spoeczestwem 302 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

dzisiejszego wiata (patrz rozdzia czternasty). Australijscy Abo-rygeni natomiast z rezygnowali ze stosowania przejtych wczeniej uku i strza. Wyspiarze z Cieniny Torresa zaprzestali uywania odzi. Uczynili tak rwnie mieszkacy wyspy Gaua, ktrzy jednak powrc li nastpnie do ich wykorzystywania. Na caym obszarze Polinezji zaniechano wyrobu c eramiki. Wielu Polinezyjczykw i Melanezyjczykw zrezygnowao z wykorzystywania w czas ie wojen ukw i strza. Zrezygnowali z nich take Eskimosi z Dorsetu, ktrzy ponadto zapr zestali uywania wierte lodowych i psw, a Eskimosi z regionw polarnych przestali uywa u , strza i kajakw.

Cho powysze przykady pocztkowo wydaj si dziwaczne, ukazuj historyczn rol geografii w rzestrzenianiu si technologii. Tam, gdzie wystpuj trudnoci zwizane z jej rozprzestrze nianiem, przejmuje si znacznie mniej umiejtnoci technicznych, a wiele z ju istniejcyc h zostaje utraconych.

Poniewa jedna technologia rodzi nastpn, przejmowanie Innowacji ma potencjalnie wiksz e znaczenie ni dokonywanie oryginalnych wynalazkw. Historia techniki jest przykadem procesu autokatalicznego, czyli takiego, ktrego tempo zwiksza si w czasie, gdy kata lizuje on wasny przebieg. Obecnie gbokie wraenie wywiera na nas eksplozja technologi czna, ktra trwa od rewolucji przemysowej. Rozwj techniki w okresie redniowiecza w po rwnaniu z epok brzu by jednak rwnie imponujcy, a w epoce brzu dokona si z kolei ogro kok w stosunku do grnego paleolitu.

Rozwj techniki jest procesem autokatalitycznym midzy innymi dlatego, e zaley od uprz edniego rozwizania prostszych problemw. Na przykad rolnicy epoki elaza nie od razu o panowali wytop i obrbk tego metalu, gdy wymagao to uycia wysokotemperaturowych plecw. Hutnictwo rud elaza powstao dziki tysicom lat ludzkich dowiadcze z naturalnymi odkrywk ami czystych, mikkich metali, takich jak mied i zoto, z ktrych wykuwano podane ksztaty bez ich podgrzewania. Do jego powstania przyczyniy si rwnie tysice lat rozwoju techni ki konstruowania prostych plecw sucych do wypalania naczy. Uywano ich pniej do ekstra i rud miePOTRZEBA JEST CRK WYNALAZKU . 303

dzi i obrabiania jej stopw (brzu), co nie wymagao tak wysokiej temperatury jak obrbk a elaza. Zarwno na obszarze yznego Pksiyca, jak i w Chinach elazne przedmioty stay s zechne dopiero po dwch tysicach lat dowiadcze z wytapianiem brzu. Przedmioty z brzu za czy rwnie wytwarza spoeczestwa Nowego wiata, lecz nie zdoay one rozpocz produkcji aleny rozwj tych spoeczestw przerwao bowiem przybycie Europejczykw.

Inn przyczyn autokatalitycznego charakteru rozwoju techniki jest to, e opracowanie technik nastpuje czsto poprzez rekombinacj istniejcych ju rozwiza. Dlaczego, na przyk druk byskawicznie rozpowszechni si w Europie po 1455 roku, kiedy Gutenberg opublik owa sw Bibli, a nie stao si to po wykonaniu w 1700 roku p.n.e. przez nieznanego druka rza dysku z Fajstos? Czciowe wyjanienie tej kwestii wie si z tym, i redniowieczni dru ze europejscy mieli moliwo zastosowania szeciu osigni techniki, ktrych wikszo bya dla autora dysku z Fajstos: papieru, ruchomej czcionki, techniki wytwarzania met ali, prasy drukarskiej, farby drukarskiej i rkopisw. Dwa spord wymienionych osigni - p pier i czcionka - dotary do Europy z Chin. Opracowany przez Gutenberga sposb odlew ania czcionek w metalowych formach o ksztacie prostopadocianu pozwala na przezwycienie potencjalnie zgubnego dla drukarstwa problemu - niejednakowych rozmiarw liter. W ytwarzanie czcionek stao si moliwe dziki postpom metalurgii: uyciu stali do wyrobu ocz ka czcionki, stopw mosidzu lub brzu (pniej wypartych przez stal) do otrzymania form l wykorzystaniu oowiu do tworzenia matryc, a stopu cyny, cynku i oowiu do wyrobu cz cionek. Prasa uyta przez Gutenberga bya modyfikacj podobnego, poruszanego rub urzdzeni a stosowanego do wyrobu wina i oliwy, natomiast jego farba drukarska powstaa z ud oskonalonego inkaustu. Rkopisy czytane przez redniowiecznych Europejczykw, gromadzo ne w cigu trzech tysicleci rozwoju notacji alfabetycznej, znakomicie nadaway si do d ruku za pomoc ruchomych czcionek. Wystarczyo odla kilka tuzinw form liter zamiast ty sicy znakw niezbdnych w pimie chiskim.

304 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Twrca dysku z Fajstos, opracowujc system druku, nie mg korzysta z tak uytecznych techn ologii jak Gutenberg. Umieszczony na dysku tekst utrwalono w glinie - materiale znacznie ciszym i zajmujcym wicej miejsca ni papier. Umiejtnoci metalurgiczne, atramen i prasy dostpne na Krecie w 1700 roku p.n.e. naleay do znacznie prymitywniej-szych ni te uywane w Niemczech w 1455 roku. Dlatego te napis na dysku z pewnoci wytaczano r znie. W owych czasach nie mona byo zastosowa odlewanych, ruchomych czcionek, ktre po umocowaniu w metalowej ramie pokrywano farb drukarsk, a nastpnie odciskano na papi erze. Zapisano go w notacji sylabicznej, wymagajcej wikszej liczby bardziej skompl ikowanych znakw ni uyty przez Gutenberga alfabet aciski. Technika druku zastosowana d o wykonania dysku, w przeciwiestwie do prasy drukarskiej Gutenberga, bya wic znaczn ie mniej wygodna i miaa mniej zalet ni pismo odrczne. Na dodatek, poza wszystkimi w ymienionymi wadami technicznymi, napis na dysku z Fajstos wydrukowano w czasach, gdy pismo znali jedynie nieliczni paacowi i witynni skrybowie. Dlatego te zapotrzeb owanie na to wspaniae dzieo byo niedue i w zwizku z tym stworzenie go nie mogo przynie ielkich zyskw, a wykonanie kilku tuzinw niezbdnych stempli wymagao sporych nakadw. Nat omiast dziki temu, i w redniowiecznej Europie potencjalnie istnia masowy rynek wydaw niczy, wielu inwestorw udzielio Gutenbergo-wl poyczek.

Rozwj techniki rozpocz si 2,5 miliona lat temu od stworzenia pierwszych narzdzi kamie nnych, by w 1996 roku zaowocowa now drukark laserow, zastpujc przestarzay ju wtedy m tego urzdzenia, pochodzcy z 1992 roku, ktrego uyto do przygotowania maszynopisu tej ksiki. Pocztkowo tempo rozwoju techniki byo niezwykle wolne. Mijay setki tysicy lat, a posiadane przez ludzi kamienne narzdzia nie zmieniay si w widoczny sposb. Nie ma te Jakichkolwiek wiadectw stosowania przedmiotw z innych materiaw. Dzi technika rozwija si na tyle szybko, e o jej postpach informuje codzienna prasa. POTRZEBA JEST CRK WYNALAZKU 305

W dugiej historii coraz szybszego rozwoju techniki wyrnia si dwa szczeglnie Istotne m omenty. Pierwsza skokowa zmiana zasza w okresie midzy 100 a 50 tysicami lat temu i miaa prawdopodobnie charakter genetyczny. Myl o takim przeksztaceniu ludzkiego organ izmu, ktre pozwolio na rozwinicie mowy, czyli powstanie wspczesnej budowy anatomiczne j lub dzisiejszych funkcji mzgu, bd jednego i drugiego. Skutkiem tej zmiany byo pona dto rozpoczcie wykorzystywania narzdzi kocianych i kamiennych, a take bardziej zoonych przedmiotw. Drugi istotny moment wynika z przyjcia osiadego trybu ycia. W rnych czc iata stao si to w odmiennych okresach historii: na niektrych obszarach - 13 tysicy l at temu, na innych za nie nastpio do dzi. Osiedlenie najczciej wizao si z produkcj by wytwarza poywienie, trzeba byo przebywa w pobliu upraw, sadw i zgromadzonych zapasw

Przyjcie osiadego trybu ycia stao si decydujcym czynnikiem w historii techniki, gdy um iwio ludziom gromadzenie staego dobytku. Wdrujcy owcy-zbieracze maj tylko to, co mog z sob zabra. Jeli czsto si wdruje, naley zredukowa majtek osobisty do dzieci, broni i ielu absolutnie niezbdnych przedmiotw, na tyle niewielkich, by mona je byo nosi. Zmie niajc obozowiska, trudno si bowiem obcia ceramik i pras drukarsk. Ograniczenia te naj wdopodobniej wyjaniaj zaskakujco wczesne pojawienie si niektrych technologii i bardzo pne ich doskonalenie. Na przykad, najstarszymi potwierdzonymi pierwowzorami cerami ki s wypalane figurki gliniane, powstae 27 tysicy lat temu na obszarze Czechosowacji .3 Wykonano je na dugo przed pierwszymi naczyniami z wypalanej gliny (znalezionym i w Japonii i datowanymi na dwunaste tysiclecie p.n.e.). Na terenie Czechosowacji odkryto rwnie najstarsze, liczce take 27 tysicy lat, dowody na istnienie tkactwa. wiad ectwa Jego rozwoju na innych obszarach pochodz dopiero z okresu okoo 13 tysicy lat 3 Byy to kultowe, gliniane figurki bstw macierzyskich odnalezione na obszarze obecn ej Republiki Czeskiej (przyp. tum.). 306 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY temu, kiedy to pojawiy si pierwsze kosze, a okoo 9 tysicy temu - tkane ubrania. Mimo

bardzo wczesnych pocztkw ceramiki i tkactwa dalszy ich rozwj nastpi dopiero wtedy, g dy ludzie osiedlili si, unikajc w ten sposb problemw zwizanych z transportowaniem gar nkw i krosien.

Oprcz tego, e produkcja ywnoci umoliwia prowadzenie osiadego trybu ycia i gromadzenie bytku, istnia jeszcze jeden powd, dla ktrego okazaa si ona decydujcym czynnikiem w his torii techniki. Dziki niej po raz pierwszy w ewolucji czowieka moliwy stal si rozwj s poeczestw wyspecjalizowanych pod wzgldem gospodarczym, zoonych z nieprodu-kujcych ywno specjalistw oraz z chopw dostarczajcych poywienie. Jednake Ju w drugiej czci tej ks ekonalimy si, e na poszczeglnych kontynentach produkcj ywnoci rozpoczto w rnych okr Ponadto, jak wykazano w tym rozdziale, lokalne powstawanie techniki i jej rozwj z aley nie tylko od inwencji miejscowych wynalazcw, lecz take od przenikania z zewntrz nowych rozwiza. Z tego wanie wzgldu rozwj techniki zwykle szybko postpowa na kontyne ch, gdzie istniao niewiele geograficznych i ekologicznych barier, ktre mogyby utrud ni jej rozpowszechnianie zarwno na danym kontynencie, jak i midzy nim a pozostaymi o bszarami ldowymi. I wreszcie, kade z zamieszkujcych kontynent spoeczestw zwikszao szan na wynalezienie i zaadaptowanie kolejnej innowacji. Populacje ludzkie z wielu ni ezalenych od siebie powodw ogromnie rni si pod wzgldem nowatorstwa. Dlatego te, jeli stae warunki s spenione, rozwj technologiczny nastpuje szybciej na wielkich, produkty wnych i gsto zaludnionych obszarach, zamieszkanych przez liczne, konkurujce ze sob spoeczestwa, w ktrych yje wielu potencjalnych wynalazcw. Podsumujmy nasze rozwaania dotyczce wpywu trzech czynnikw - momentu rozpoczcia produk cji ywnoci, przeszkd utrudniajcych rozpowszechnianie innowacji i wielkoci populacji l udzkich - na powstanie midzy kontynentami duych rnic pod wzgldem poziomu rozwoju tech niki. Eurazja (do ktrej ze wzgldw praktycznych zalicza si Afryk PnocPOTRZEBA JEST CRK WYNALAZKU . 307

na) jest najwikszym obszarem ldowym wiata, zamieszkanym przez najwiksz liczb konkurujc ch ze sob spoeczestw. To wanie na tym kontynencie powstay dwa najstarsze orodki produk ji ywnoci: jeden na terenie yznego Pksiyca, drugi - Chin. Uoenie osi kontynentalnej ji wzdu linii wschd-zachd umoliwio wzgldnie szybkie docieranie wynalazkw dokonywanych pewnym terenie do spoecznoci zamieszkujcych inne regiony o podobnym klimacie i pooon e mniej wicej na tym samym rwnoleniku. Take odlego midzy jednym kracem Eurazji a dru ierzona wzdu linii plnoc-poudnie kontrastuje na przykad z przeweniem Ameryki w Przesmy u Panamskim. Na obszarze Eurazji brak duych przeszkd rodowiskowych. Bariery takie p rzecinaj natomiast osie kontynentalne obu Ameryk i Afryki. Dlatego te zarwno geogra ficzne, jak i ekologiczne przeszkody utrudniajce przenikanie technologii na teren ie Eurazji nie odegray tak duej roli jak na innych kontynentach. Dziki tym wszystki m czynnikom w Eurazji najszybciej nastpio postplejstoceskle przyspieszenie rozwoju techniki, ktrego rezultatem stao si najwiksze regionalne nagromadzenie rozmaitych te chnologii.

Ameryk Pnocn i Poudniow uwaa si zwykle za osobne kontynenty, lecz s one poczone od lionw lat, a naukowcy badajcy ich histori staj przed podobnymi problemami. Zestawiajc te ldy z Eurazj, mona je traktowa jako jeden kontynent. Obie Ameryki tworz drugi co do wielkoci obszar ldowy wiata, w porwnaniu z Eurazj jest on jednak znacznie mniejszy . Ponadto uwarunkowania geograficzne i ekologiczne spowodoway jego rozczonkowanie. Szeroki na 70 kilometrw Przesmyk Panamski w istocie dzieli Ameryki pod wzgldem ge ograficznym, barier ekologiczn za stanowi lasy deszczowe Darien i pustynie pnocnego Me ksyku. Rozwinite spoeczestwa mezoamerykaskie byy oddzielone od ludw pnocnoamerykaski styniami, natomiast od mieszkacw Andw i Amazonii - Przesmykiem Panamskim i lasami D arien. Poza tym gwna o kontynentalna obu Ameryk przebiega z pnocy na poudnie, wymuszaj rozpowszechnianie techno308 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY logii wbrew gradientowi szerokoci geograficznej, a wic i klimatu. Przed trzecim ty sicleciem p.n.e. w Mezoameryce wynaleziono koo, a w rodkowej czci Andw udomowiono lamy

. Jednake 5 tysicy lat pniej to jedyne amerykaskie zwierz juczne i w odosobniony w Now m wiecie wynalazek wci nie zetkny si ze sob, mimo e dystans dzielcy mezoameryka-skl estwa Majw od pnocnych granic imperium Inkw (wynoszcy 2 tysice kilometrw) jest znaczn mniejszy ni odlego midzy Francj a Chinami (13 tysicy kilometrw), ktrych mieszkacy o uywaj k i koni. Wydaje mi si, e wszystkie wyej wymienione czynniki s odpowiedzialne opnienie technologiczne Ameryk w stosunku do Eurazji.

Trzecim pod wzgldem wielkoci obszarem ldowym wiata, znacznie mniejszym ni obie Ameryk i, Jest Afryka, a waciwie jej subsaharyjskie tereny. Przez wiksz cz historii ludzkoci gion ten by atwiej dostpny dla mieszkacw Eurazji ni Nowy wiat, cho Sahara wci pozos jwiksz barier ekologiczn, oddzielajc subsaharyjsk Afryk od pnocy kontynentu i Euraz nikowy przebieg afrykaskiej osi kontynentalnej stwarza dodatkow trudno w przemieszcza niu si technologii zarwno midzy Eurazj a subsaharyjsk czci Afryki, jak i w samej Afry Wolno rozprzestrzeniaa si na przykad technika produkcji ceramiki i hutnictwo elaza. Pojawiy si one (powstay bd zostay sprowadzone) w strefie Sahelu rwnie szybko jak w Eu opie Zachodniej. Jednake do poudniowego skraju Czarnego Ldu ceramika dotara dopiero na pocztku naszej ery, hutnictwo za przenikno tam drog ldow duo pniej - po przybyci ejskich statkw.

Wreszcie, najmniejszy z kontynentw - Australia. W rzeczywistoci jej obszar efektyw nie Jest jeszcze mniejszy, gdy charakteryzuje si ona bardzo ma iloci opadw l nisk pro tywnoci. Nie stwarza tym samym moliwoci utrzymania sporych populacji ludzkich. Austr alia to rwnie kontynent najbardziej izolowany. W dodatku na jej obszarze nigdy nie doszo do samodzielnego rozpoczcia produkcji ywnoci. Wszystkie z wymienionych czynni kw spowodoway, e AuPOTRZEBA JEST CRK WYNALAZKU . 309 Tabela 12.1. Zaludnienie kontynentw. Kontynent Liczba mieszkacw Obszar (w kilometrach kwadratowych) Eurazja i Afryka Pnocna (Eurazja) (Afryka Pnocna) Ameryka Pnocna i Poudniowa subsahary) ska Afryka Australia 4 120 000 000 4 000 000 000 120 000 000 736 000 000 535 000 000 18 000 000 62 680 000 55 680 000 7 000 000 42 480 000 23 570 000 7 770 000

stralia pozostawaa jedynym kontynentem, na ktrym nawet w epoce nowoytnej nie uywano metalowych przedmiotw.

Zalenoci midzy omwionymi czynnikami przedstawiono w tabeli 12. l, wyraajc je w formie liczbowej. Porwnano wielko kontynentw i liczebno populacji. Dane na temat liczebnoci p pulacji zamieszkujcych ldy przed 10 tysicami lat (w okresie bezporednio poprzedzajcym pocztki produkcji ywnoci) nie s znane, lecz z pewnoci wielkoci te byy proporcjonalne obecnych, gdy wiele regionw, ktre dzi dostarczaj najwicej ywnoci, rwnie i w przesz punktu widzenia owcw-zbieraczy obszarami produktywnymi. Rnice w zaludnieniu s bardzo jaskrawe: populacja Eurazji (wraz z Afryk Pnocn) jest szeciokrotnie liczniejsza ni pop ulacja obu Ameryk, niemal omiokrotnie wiksza w porwnaniu z Afryk i 230 razy przewysza liczb ludnoci Australii. Gste zaludnienie wie si z wysz liczb zarwno wynalazcw, j urujcych ze sob spoeczestw. Dlatego te dane przedstawione w tabeli 12.1 same przez si tumacz przyczyny pojawienia si broni palnej i stali wanie w Eurazji.

Cakowity wpyw, jaki na technik miao zrnicowanie wielkoci kontynentw, ich zaludnienia, oci rozpowszechnia310 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

ni nowoci i momentu rozpoczcia produkcji ywnoci, zosta zwielokrotniony przez autokatal ityczne wasnoci jej rozwoju. Ogromna przewaga technologiczna, ktr ju na pocztku zyskaa Eurazja, umoliwia jej zdobycie dominujcej pozycji w 1492 roku. Supremacja Eurazji b ya jednak raczej rezultatem szczeglnego pooenia geograficznego tego kontynentu ni prz ymiotw ducha jego mieszkacw. Wrd moich znajomych Nowogwinejczykw znajduj si rwnie p lni Edisonowie, ale wykorzystuj swoj pomysowo do rozwizywania problemw technicznych ad kwatnych do swego pooenia, na przykad do odkrycia sposobw przetrwania w dungli bez ja kichkolwiek importowanych przedmiotw. Nie zmagaj si natomiast z trudnociami powstajcy mi w trakcie konstruowania fonografu. ROZDZIA 1 3 OD EGALITARYZMU DO KLEPTOKRACJI

W 1979 roku, lecc wraz z moimi przyjacimi misjonarzami nad odlegym, bagiennym terene m Nowej Gwinei, zauwayem kilka chat rozrzuconych na obszarze wielu kilometrw. Pilot wyjani mi, e gdzie tam, na rozcigajcych si pod nami botach, indonezyjscy owcy kroko zetknli si niedawno z grup nowogwinejskich koczownikw. Obie grupy wpady w panik, a spo tkanie zakoczyo si zastrzeleniem przez Indonezyjczykw wielu tubylcw.

Moi przyjaciele przypuszczali, e nomadzi naleeli do ludu zwanego Fayu, z ktrym doty chczas nie nawizywano kontaktw, a znano go jedynie z relacji jego przeraonych ssiadw -nawrconych niedawno koczownikw nazywanych Kirikirl. Pierwsze zetknicie obcych z gr upami Nowogwinejczykw Jest zawsze potencjalnie niebezpieczne. Jednake tym razem ok azao si szczeglnie niepomylne. Mimo to mj przyjaciel Doug polecia do Fayu helikopterem , by sprbowa nawiza z tubylcami przyjacielskie stosunki. Wrci ywy, cho by bardzo wst i opowiedzia tak oto, wrcz nieprawdopodobn histori. Okazao si, e rodziny Fayu yj na co dzie w rozrzuconych po bagnach, pojedynczych domach i spotykaj si tylko raz lub dwa razy do roku w celu negocjowania wymiany ko312 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

biet. Wizyta Douga zbiega si z takim zgromadzeniem kilku tuzinw aborygenw. Dla nas z ebranie takiej liczby uczestnikw to nic nadzwyczajnego, lecz dla Fayu jest to wie lkie wydarzenie, pocigajce za sob przeraajce skutki. Nagle mordercy staj twarz w twarz z krewnymi swych ofiar. Na przykad jeden z mczyzn zauway czowieka, ktry zabi mu ojca. nis wic toporek i ruszy z nim na zabjc, jednake zosta pochwycony i przycinity do zi ez swych przyjaci. Wtedy na powalonego z siekier rzuci si morderca, lecz i jego obezwa dniono. Obydwu ryczcych z wciekoci mczyzn przytrzymywano tak dugo, a zmczyli si na

mona ich byo uwolni. Pozostali czonkowie zgromadzenia od czasu do czasu obrzucali si wzajemnie wyzwiskami, trzli ze zoci i sfrustrowani walili w ziemi swymi toporami. Nap icie utrzymywao si w trakcie caego, trwajcego przez wiele dni spotkania. Przez ten cz as Doug modli si, by Jego wizyta nie skoczya si uyciem przemocy.

Plemi Fayu skada si z 400 owcw-zbieraczy podzielonych na cztery klany wdrujce na obsza ze kilkuset kilometrw kwadratowych. Wedug ich wasnych szacunkw plemi liczyo niegdy oko 2 tysicy osb, lecz jego liczebno bardzo si zmniejszya wskutek wani wewntrzplemiennych rakowao im, oczywistych dla nas, spoecznych i politycznych mechanizmw pokojowego ro zwizywania powanych konfliktw. W efekcie wizyty Douga jedna z grup Fayu zaprosia do siebie odwane misjonarskie maestwo. yje ono wrd tubylcw ju ponad dwanacie lat i sto udaje mu si przekona Fayu do odrzucenia przemocy. W ten sposb aborygeni s wprowadzan i we wspczesny wiat, gdzie czeka ich rwnie niepewna przyszo. Dziki pracy misjonarzy wiele innych, uprzednio nieznanych grup Nowogwinejczykw i a mazoskich Indian stao si czonkami nowoczesnego spoeczestwa. Zawsze po misjonarzach na dany teren przybywaj nauczyciele, lekarze, urzdnicy i onierze. W caej spisanej histor ii rozszerzanie zasigu oddziaywania administracji i religii byo ze sob powizane, niez alenie od tego, czy odbywao si na drodze pokojowej (jak OD EGALITARYZMU DO KLEPTOKRACJI 313 ostatecznie stao si w przypadku Fayu) czy te z uyciem siy. W drugim przypadku organiz atorami podboju byy najczciej rzdy, religia za suya im za usprawiedliwienie napaci. dzie tubylcy od czasu do czasu pokonywali zorganizowan administracj i religi, lecz w cigu ostatnich 13 tysicy lat czciej przegrywali.

Pod koniec ostatniej epoki lodowcowej wikszo ludnoci ya w grupach podobnych do tych, w ktrych dzi egzystuj Fayu. Nie istniay bardziej zoone spoeczestwa. Stosunkowo niedawn w 1500 roku, jedynie niecae 20% ldowych obszarw wiata byo podzielonych granicami wyzn aczajcymi pastwa rzdzce si prawem i kierowane przez urzdnikw. Do dzi rozdzielono ju tkie ldy oprcz Antarktydy. Spadkobiercy spoeczestw, ktre najwczeniej utworzyy scentral zowane rzdy i zorganizowane religie, zdominowali wspczesny wiat. Poczenie administracj i i systemu wyznaniowego byo wic, wraz z zarazkami, sowem pisanym i technik, jednym z czterech podstawowych czynnikw bezporednio ksztatujcych prawidowoci historyczne. A J ak dochodzio do powstania rzdw i wierze religijnych?

Plemi Fayu i wspczesne pastwa reprezentuj dwa krace zrnicowania spoecznoci ludzkich ejsze spoeczestwo amerykaskie i Fayu rni si obecnoci zawodowej policji, miast, pieni ysproporcji midzy biednymi i bogatymi oraz wielu instytucji politycznych, gospoda rczych i spoecznych. Czy wszystkie te instytucje powstay w tym samym momencie, czy te niektre z nich pojawiy si wczeniej? Odpowied na to pytanie uzyskamy, porwnujc dzi jsze spoeczestwa cechujce si rnym poziomem organizacji, analizujc zapiski historyczne raz wiadectwa archeologiczne zwizane z egzystujcymi w przeszoci grupami ludzi, a take obserwujc zmiany, ktrym z upywem czasu ulegay instytucje w spoeczestwie.

Antropologowie kultury, starajc si opisa rnorodno spoeczestw ludzkich, dziel je na ej ni sze kategorii. Istniej dwa powody, dla ktrych kada prba wyznaczenia stadiw ewol jnego lub rozwojowego kontinuum - niezale314 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

nie od tego, czy dotyczy ona stylw muzycznych, okresw ycia czowieka czy te ludzkich s poecznoci - jest skazana na niedoskonao. Po pierwsze, kade stadium jest konsekwencj po rzedniego, wic wyznaczane midzy nimi linie podziau z koniecznoci maj charakter arbitr alny. (Bo czy, na przykad, dziewitnastolatek jest ju mod osob doros, czy modziecem? ugie, stadia rozwojowe nie nastpuj po sobie niezmiennie. Czsto osoby zaklasyfikowan e do tego samego okresu rni si wic od siebie (Brahms i Liszt zapewne przewrciliby si w grobach na wiadomo, e dzi obaj s umieszczani w okresie romantyzmu). Pamitajc o wszystk ch tych zastrzeeniach, naley Jednak przyzna, e arbitralne wydzielenie kategorii uatwi

a dyskusj zarwno o rnych rodzajach muzyki, jak i o wielu spoeczestwach. W tym wanie d u, by zrozumie organizacj spoeczestw, bdziemy si posikowa prost klasyfikacj skadaj z czterech kategorii - hordy, plemienia, wodzostwa i pastwa (tabela 13. l).

Hordy s najmniejszymi grupami ludzkimi. Skadaj si zwykle z 5-80 czonkw. Wikszo czon bd wszyscy to bliscy krewni lub spowinowaceni. W praktyce horda jest powikszon rodz in lub zbiorowiskiem wielu spokrewnionych ze sob rodw. Obecnie niezalene hordy spoty ka si jedynie w najodleglejszych czciach Nowej Gwinei i Amazonii, cho jeszcze na poc ztku epoki nowoytnej istniao wiele innych hord, ktre dopiero niedawno poddano nadzor owi pastwa, eksterminacji lub asymilacji. Naley tu wymieni liczne grupy afrykaskich Pigmejw, owcw-zbieraczy z Afryki Poudniowej - Buszmenw, Aborygenw, Eskimosw (lnuitw), take Indian zamieszkujcych ubogie obszary obu Ameryk, jak choby Ziemi Ognist czy lasy borealne. Czonkowie wszystkich nowoytnych hord to koczowniczy owcy-zbieracze, a ni e osiadli producenci ywnoci. Najprawdopodobniej przed 40 tysicami lat wszyscy ludzi e yli w tego rodzaju grupach, a wikszo z nich wci prowadzia taki tryb ycia jeszcze 11 sicy lat temu. W hordach nie ma instytucji, ktrych istnienie przyjmujemy za norm w naszym spoeczest wie. Grupy te nie przebywaj OD EGALITARYZMU DO KLEPTOKRACJI 315

na stae w jednym miejscu. Ich ziemie s uytkowane przez ca wsplnot. Nie ma podziau ter rium midzy podgrupy lub ich czonkw. Nie ma te staej specjalizacji gospodarczej, z wyjt kiem podziau zada zwizanego z pci i wiekiem, na przykad zdobywaniem poywienia zajmuj szystkie zdrowe osoby. W hordach brak rwnie formalnych instytucji, takich jak praw o, policja i traktaty, sucych rozwizywaniu konfliktw wewntrznych i zewntrznych. Organi acj hordy okrela si czsto jako egalitarn: nie wystpuj w niej sformalizowane nisze i w warstwy, nie ma dziedzicznego przywdztwa ani monopolu informacyjnego i decyzyjne go. Jednake okrelenie "egalitarny" nie powinno by rozumiane w taki sposb, e wszyscy c zonkowie grupy ciesz si jednakowym prestiem i maj taki sam udzia w podejmowaniu decyzj i. Oznacza ono raczej, i przywdztwo hordy jest nieformalne i obejmuje si je dziki wy razistej osobowoci, sile, inteligencji i umiejtnociom wojennym.

Moj bezporedni znajomo hord zapocztkowaem na bagniennych nizinach Nowej Gwinei, nazywa ych Rwninami Jezior, na ktrych yj Fayu. Wci istniej tam due, wielopokoleniowe rodziny ne z kilku dorosych, dzieci i starcw, przemieszczajce si pieszo lub w odziach i yjce w prowizorycznych schronieniach nad brzegami strumieni. Dlaczego mieszkacy Rwniny Je zior trwaj przy koczowniczym trybie ycia, natomiast wikszo innych Nowogwinejczykw, a t ake niemal wszystkie ludy wiata, yje obecnie w osiadych, wikszych zbiorowiskach? Fakt ten tumaczy si niewielk iloci tamtejszych zasobw naturalnych, a take niedostatkiem ro zimych gatunkw flory (roliny uprawne pojawiy si na tych terenach wraz z misjonarzami ). Nagromadzenie bogactw naturalnych umoliwia wsplne zamieszkanie wikszej liczbie l udzi i rozpoczcie produkcji rolnej. rdem pokarmu nowogwinej-skich hord s palmy sagowe . Z rdzenia dojrzaych rolin uzyskuje si misz zawierajcy skrobi. Mieszkacy nizin Nowej inei prowadz koczowniczy tryb ycia, gdy po wyciciu na danym obszarze wszystkich nada jcych si do tego palm musz zmienia miejsce pobytu. Liczebno hord utrzymuje si 316 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Tabela 13.1. Typy spoeczestw. horda plemi wodzostwo Struktura liczebno dziesitki setki populacji typ nomastay: jedna osadnictwa dyczny wioska wiosek i miast podstawa pokre- oparte na wizw wiestwo pokrewie pastwo tysice ponad 50 tysicy stay: jedna lub wicej klasy klasy spoeczne,

stay: wiele wiosek spoeczne,

stwie zwizki osiadlo osiado klanowe grupy l l l l lub etniczne wicej l jzyki Sprawowanie wadzy podejmo- "egalitaryzm " "egalitaryzm" scentrali wanie lub zowane, zowane decyzji, naczelnik dziedziczne przywdztwo aparat brak brak brak lub wielopo urzdniczy jedno- albo ziomowy dwupozio mowy wyczno brak brak istnieje istnieje na uywanie sity i mono pol infor macyjny sposb nieformalny nieformalny scentrali rozwizy zowany sdziowie wania konfliktw hierarchia brak brak brak - stolica osad gwna osada OD EGALITARYZMU DO KLEPTOKRACJI 317 horda plemi Religia Czy upr- nie womocnia kleptokracj? Gospodarka produkcja brak ywnoci wodzostwo nie tak pastwo tak" nie

scentrali

prawo,

brak - obecna intensywna obecna -inten sywna podzia brak brak brak -> obecny pracy obecny wymiana wzajemna wzajemna redystrybu redystry dbr cja (daniny) bucja (podatki) zarzdzanie horda klan wdz rno ziemi rodne Spoeczestwo stratyfikacja brak brak obecna, na obecna, zasadzie niezwlzapokrewie na z pokre stwa wiestwem niewolnictwo brak brak na ma powszechne skal luksusowe brak brak obecne obecne dobra dostpne dla elit budynki brak brak brak - obecne uytecznoci obecne publicznej rodzime brak brak brak czste

systemy notacji Pozioma strzaka oznacza zmienno atrybutu w zalenoci od stopnia skomplikowania danego typu spoeczestwa. 318 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY na niskim poziomie ze wzgldu na choroby (gwnie malari), brak surowcw (nawet kamienie uywane do wyrobu narzdzi zdobywa si w trakcie wymiany handlowej), a take niewielk ilo iejscowego poywienia. Na pozostaych obszarach wiata, do niedawna zajmowanych przez hordy, istniej podobne ograniczenia zasobw nadajcych si do eksploatacji za pomoc tech nologii posiadanej przez tamtejsze spoecznoci.

W hordach yj rwnie najbliej spokrewnione z nami zwierzta - goryle oraz afrykaskie szym ansy: pospolity i bonobo. Ludzie wiedli zapewne podobny ywot do czasu, kiedy udos konalenie techniki zdobywania ywnoci pozwolio czci owcw-zbieraczy na osiedlenie si na szarach bogatych w naturalne zasoby. Horda to forma organizacji politycznej, spoe cznej i gospodarczej bdca dziedzictwem naszej trwajcej miliony lat ewolucji. Kolejn e etapy rozwoju osignlimy w cigu ostatnich niespena kilkudziesiciu tysicy lat.

Pierwszym ze stadiw wykraczajcych poza organizacj hordy jest plemi. Rni si ono od hord liczebnoci (skada si raczej z setek ni z kilkudziesiciu osb), a take posiadaniem sta sady. Jednake niektre plemiona, a nawet wodzostwa pasterskie podejmuj sezonowe wdrwki .

Przykadem organizacji plemiennej s nowogwinejscy grale. Przed nastaniem rzdw kolonial nych ich jednostk organizacji spoecznej bya wioska lub skupienie kilku wiosek cile ze sob powizanych. Podane wyej cechy plemienia tworz definicj znacznie wsz ni definicj gwistw i antropologw kultury, ktrzy terminem "plemi" okrelaj grup ludzi posiadajcych ny jzyk i kultur. Z jedn z grup grali nowogwinejskich - Fore - zetknem si w 1964 roku. Uwzgldniajc kryteria jzykowe i kulturowe, naley powiedzie, e w owym czasie lud ten lic zy 12 tysicy przedstawicie-li, uywajcych dwch podobnych do siebie dialektw i yjcych w wioskach, z ktrych kada zamieszkana bya przez parset osb. W caym skupisku wiosek nale ch do tej samej grupy Jzykowej brakowao jednak jakiejkolwiek jednoci politycznej. W szystkie ssiadujce ze sob osady, bez wzgldu na to, czy ich mieszkacy naleeli do Fore, czy te posugiwali OD EGALITARYZMU DO KLEPTOKRACJI . 319 si innym jzykiem, byy uwikane w zmieniajce si jak w kalejdoskopie przymierza i wojny.

Jeszcze niedawno znaczn cz Nowej Gwinei, Melanezji i Amazonii zamieszkiway niezalene p lemiona, lecz obecnie zostay one w rnym stopniu podporzdkowane pastwom narodowym. O t ym, e podobne organizacje plemienne istniay w przeszoci, wnioskuje si ze wiadectw arch eologicznych znalezionych w wykopaliskach duych osiedli, ktre nie nosz cech typowyc h dla osad wodzostw (opisz je nieco dalej). Znaleziska te wiadcz, i plemiona zaczy pow stawa okoo 13 tysicy lat temu na obszarze yznego Pksiyca, a nieco pniej take w kil rejonach. Warunkiem, od ktrego zaley rozpoczcie osiadego ycia, jest opanowanie metod produkcji ywnoci bd bogactwo rodowiska naturalnego, objawiajce si szczegln koncentr niewielkim terytorium gatunkw nadajcych si do jedzenia. Tumaczy to, dlaczego osadni ctwo oraz, jak si mona domyla, organizacje plemienne zaczy powstawa ju 13 tysicy lat na obszarze yznego Pksiyca. W tym czasie nastpiy zmiany klimatyczne, a tamtejsi miesz acy udoskonalili technologie, co pozwolio na bogate zbiory dzikich zb. Plemiona rni z take tym, e nem. Czonkowie iemia naley do a jest wci na

si od hord nie tylko prowadzeniem osiadego trybu ycia i wiksz liczebnoc skadaj si z wicej ni jednej, oficjalnie uznanej grupy rodowej, zwanej kl danego klanu wchodz w zwizki maeskie z przedstawicielami innych grup. Z konkretnego klanu, nie za do caego plemienia. Jednake liczebno plemieni tyle niska, i wszyscy jego czonkowie znaj si z imienia i cz ich wizy

estwa.

Rwnie w innych typach grup ludzkich liczba kilkuset czonkw wydaje si grn granic, do k ich przedstawl-ciele s w stanie rozpoznawa siebie nawzajem. Na przykad w naszym sp oeczestwie szkolni nauczy ciele znaj zwykle imiona kadego z uczniw, jeli ucz ich kilku et, ale nie zapamituj imion, gdy maj do czynienia z kilkoma tysicami dzieci i nastol atkw. Organizacja plemienna zmienia si w wo320 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

dzostwo midzy innymi dlatego, e w spoleczestwach zoonych z wicej ni kilkuset czonkw nie trudniej jest rozwizywa konflikty wewntrzne. Popadaj w nie bowiem nieznane sobie osoby. W plemieniu dodatkowym czynnikiem zmniejszajcym prawdopodobiestwo powstani a sporw jest istnienie midzy niemal wszystkimi jego czonkami wizw pokrewiestwa lub spo winowacenia albo obydwu tych rodzajw zwizkw. Niepotrzebne s wic tam policja, ustawoda wstwo karne i inne instytucje, rozwizujce konflikty w wikszych spoeczestwach. Kady z d wch kccych si wieniakw ma wielu wsplnych krewnych, ktrzy dopilnuj, aby nie doszo d y. Gdy nieznajcy si czonkowie tradycyjnego spoeczestwa nowogwinejskiego spotykaj si z ala od domostw, wdaj si w dug dyskusj, usiujc ustali, czy nie s aby krewnymi, co sta y dobry powd, by si nawzajem nie pozabija. Plemiona i wodzostwa dzieli co prawda wiele rnic, lecz czy je rwnie wiele podobiestw. plemionach wci istnieje nieformalny, egalitarny system rzdw. Zarwno rozpowszechniani e informacji, jak i podejmowanie decyzji odbywa si wsplnie. Na wyynach Nowej Gwinei przygldaem si wiejskim zebraniom, w ktrych uczestniczyli wszyscy doroli mieszkacy osa dy. Siedzc na ziemi, tubylcy po kolei wygaszali swoje sdy. Nie byo osoby, ktra przewo dniczyaby dyskusji. W wielu innych grskich wioskach yj co prawda swoici naczelnicy osoby uwaane w danej grupie za najbardziej wpywowe - maj oni jednak ograniczon wadz, a ich pozycja nie jest formalnym stanowiskiem. Naczelnik nie moe samodzielnie pode jmowa decyzji, nie zna adnych dyplomatycznych tajemnic i poza prbami wpywania na dec yzje podejmowane przez wsplnot w zasadzie niczego nie moe uczyni. Pozycj zdobywa dziki swym przymiotom, nie jest ona zatem dziedziczna. Wspln cech plemion i hord jest rwnie egalitarny charakter ich systemu spoecznego. Nie istnieje w nich ani hierarchia rodowa, ani podzia klasowy. Statusu spoecznego si ni e dziedziczy. Ponadto aden z czonkw plemienia lub hordy Ski^srz ludu oyana yjceg0 w plnocnej czci tropikw Zdjcia 17-20 przedstawiaj rdzennych mieszkacw tego kontynentu. Zdjcie 32. Posugujcy si u Nelson Mandela. igru^ koi igij skini jzykiem baniu prezydent RPA OD EGALITARYZMU DO KLEPTOKRACJI 321 nie moe sta si nadmiernie bogaty, gdy kady ma wiele dugw i zobowiza wzgldem innych atem aden przybysz nie jest w stanie stwierdzi na podstawie wygldu zewntrznego miesz kacw wioski, ktry z nich jest naczelnikiem. Naczelnik mieszka bowiem w niczym niewy rniajcej si chacie, nosi te same ubrania oraz ozdoby lub po prostu Jest tak samo nag usieki jak wszyscy pozostali.

W plemionach, podobnie jak w hordach, nie ma aparatu urzdniczego, si policyjnych a ni systemu podatkowego. Gospodarka plemienna opiera si na wymianie dbr midzy ludmi l rodzinami, nie za na redystrybucji daniny zoonej centralnej wadzy. Specjalizacja go spodarcza jest mao zaawansowana. Nie ma zawodowych rzemielnikw, a w pracach zwizanyc h z upraw i zbieraniem rolin oraz polowaniem bierze udzia kady zdrowy dorosy (wczajc zelnika). Przypominam sobie, jak pewnego razu na Wyspach Salomona, przechodzc obo k ogrdka, ujrzaem kopicego ziemi mczyzn, ktry pomacha na mj widok. Ku mojemu zdziwi

zpoznaem w nim mego przyjaciela Imieniem Faletau. By to najsynniejszy na Wyspach Sa lomona rzebiarz - wielce oryginalny artysta. Nie zwalniao go to Jednak z koniecznoc i uprawy wasnego pochrzynu. Brak plemiennej specjalizacji gospodarczej powoduje, e nie ma popytu na niewolnikw, gdy nie istniej prace odpowiednie jedynie dla suby.

Podobnie jak okres klasycyzmu w muzyce rozpoczyna si od C. Ph. E. Bacha, a koczy n a Schubercie, mieszczc w sobie najrozmaitsze utwory od barokowych po romantyczne, rwnie organizacja plemion z jednej strony przechodzi w struktur hordy, z drugiej z a przeradza si w struktury wodzowskle. Na rol wodzw w zbieraniu i redystrybucji dani n w formie poywienia oraz dbr wskazuje zwaszcza przywilej plemiennego naczelnika po legajcy na dzieleniu misa wi zarnitych na uczt. Rzekomo cech odrniajc plemiona i est nieobecno w tych pierwszych obiektw uytecznoci publicznej. Jednake w wielu duych w oskach na Nowej Gwinei znajduj si domy kultowe (znane nad rzek Sepikjako haus tambu ran], bdce zacztkami wity charakterystycznych dla wodzostw. 322 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

O ile nielicznym hordom i plemionom udao si przetrwa do dzi na znajdujcych si poza urz ow kontrol obszarach, ktrych uytkowanie Jest mao opacalne, o tyle cakowicie niezalene dzostwa zaniky na pocztku XIX wieku. Zajmoway one bowiem najwartociowsze tereny, bdce obiektem zainteresowania pastwa. Jednake w 1492 roku istniao wiele spoeczestw wodzows kich na wikszoci obszarw wschodniej czci dzisiejszych Stanw Zjednoczonych, w yznych re ionach Ameryki Poudniowej i rodkowej, subsaharyj sklej Afryce, a take caej Polinezji , czyli wszdzie tam, gdzie nie byo jeszcze pastw narodowych. Omwione niej wiadectwa ar cheologiczne wiadcz, e wodzostwa pojawiy si na obszarze yznego Pksiyca okoo 5500 r ., a w Mezoameryce i Andach mniej wicej w 1000 roku p.n.e. Zastanwmy si teraz, jaki e cechy odrniaj wodzostwa od wspczesnych pastw europejskich i amerykaskich, a take od rd i prostych spoeczestw plemiennych.

Pod wzgldem liczebnoci populacji wodzostwo jest znacznie wiksze od plemienia. Liczy ono od kilku do kilkudziesiciu tysicy osb. Wielko wodzostwa stwarzaa potencjalne nieb ezpieczestwo pojawienia si konfliktw wewntrznych, gdy wikszo jego czonkw nie bya z ko spokrewniona, spowinowacona czy nawet znana z imienia. Okoo 7,5 tysica lat temu , wraz z powstaniem wodzostw, ludzie po raz pierwszy w historii musieli si nauczy reagowa na nieznajomych inaczej ni usiowaniem zabjstwa.

Czciowym rozwizaniem tego problemu byo ograniczenie prawa do uywania przemocy do osob y wodza. W przeciwiestwie do plemiennego naczelnika wdz piastowa powszechnie uznany , dziedziczony urzd. Nie byo anarchii wiejskich wle-cw. Trwa wadz centraln sprawowa o on podejmowa wszystkie wane decyzje i jedynie on mia dostp do najistotniejszych in formacji (na przykad zna groby wodza ssiedniego plemienia czy te wielko przyobiecanych mu przez bogw plonw). W przeciwiestwie do naczelnika wdz wyrnia si pewnymi cechami, c wielkim, nakadanym na plecy wachlarzem noszonym na Wyspie Rennella, pooonej OD EGALITARYZMU DO KLEPTOKRACJI 323 w poudniowo-zachodniej czci Pacyfiku. W trakcie spotkania z wodzem zwyky zjadacz chl eba musia okazywa rytualne oznaki szacunku, na przykad na Hawajach pada do jego stp. Wdz przekazywa rozkazy przez jeden lub dwa poziomy urzdnikw, z ktrych wielu byo wodzam i niszej rangi. Jednake w przeciwiestwie do pastwowych biurokratw wo-dzowscy urzdnicy nie speniali cile okrelonych zada. Na polinezyjskich Hawajach ci sami urzdnicy (nazywa ni konohi-fci) zbierali danin, nadzorowali nawadnianie i organizowali ludzi do od rabiania paszczyzny u wodza. W spoeczestwach pastwowych istniej natomiast osobni pobo rcy podatkowi, zarzdcy wodni i biura pracy.

Stoczenie duej liczby czonkw wodzostwa na niewielkim obszarze wymagao znacznej iloci p oywienia, ktre w wikszoci przypadkw wytwarzano, a jedynie w nielicznych, szczeglnie za sobnych regionach pozyskiwano rwnie dziki zbieractwu i owiectwu. Na przykad uznajcy wa z wodza amerykascy Indianie z pnocno-zachodniego wybrzea Pacyfiku, tacy jak Kwakiutlo wie, Nootka i Tlingit, yli, nie uprawiajc roli l nie hodujc zwierzt domowych, gdy rze

ki i ocean obfitoway w ososie i halibuty. Nadwyki ywnoci produkowane przez niektrych l udzi, spychanych do roli plebsu, przeznaczano do wyywienia wodzw, ich rodzin, urzdn ikw i rozmaitych rzemielnikw, ktrzy wytwarzali lodzie, toporki, spluwaczki, pracowal i jako ptasznicy i specjalici od wykonywania tatuay.

Luksusowe towary, takie jak wspomniane wyej wyroby artystyczne oraz rzadko spotyk ane przedmioty pozyskiwane dziki handlowi, zarezerwowane byy dla wodzw. Na przykad n iektrzy hawajscy wadcy przywdziewali paszcze wykonane z dziesitkw tysicy ptasich pir. ch uszycie wymagao pracy wielu pokole krawcw. Nierzadko nagromadzenie luksusowych db r umoliwia archeologiczn identyfikacj wodzostw. W przeciwiestwie do egalitarnych poc hwkw charakterystycznych dla wczeniejszych etapw historii atwo zauwaalna jest rnica m bogato wyposaonymi grobowcami wodzw a pozostaymi grobami, sucymi za miejsce spoczynku 324 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

zwykych ludzi. Cz siedzib staroytnych organizacji wo-dzowskich rnia si od plemiennyc sek obecnoci wyszukanych obiektw publicznych (na przykad wity), a take regionaln hie i osad, wrd ktrych jedna - miejsce rezydowania naczelnego wodza - bya wiksza ni inne, najdowao si w niej wicej budynkw administracji oraz duo rozmaitych przedmiotw.

Wodzostwa, podobnie jak plemiona, skaday si z yjcych razem rodw. O ile jednak wszystki e klany wiosek plemiennych byy sobie rwne, o tyle czonkowie wodzowskiego rodu mieli dziedziczne przywlleje. W ten sposb spoeczestwo zostao podzielone na dziedzicznych przywdcw i prosty lud. Wrd hawajskich wodzw istniao osiem hierarchicznie uporzdkowanyc rodw. Maestwa zawierano w obrbie kadego z nich. Co wicej, poniewa wdz potrzebowa z ewolniczej suby, jak i rzemielnikw, wodzostwa rniy si od plemion zapotrzebowaniem na c niewolnikw, ktrych zwykle chwytano w czasie wojennych wypadw.

Najwaniejsz cech gospodarki wodzostw by brak typowej dla hord i plemion wymiany wzaj emnej, opierajcej si wycznie na schemacie, w ktrym osoba A daje prezent osobie B, lic zc na to, e w bliej nieokrelonej przyszoci osoba B odwzajemni si jej podarunkiem o pod bnej wartoci. Takie zwyczaje w szcztkowej postaci istniej i w nowoczesnych pastwach. Wielk rado sprawia nam dawanie l otrzymywanie prezentw przy okazji urodzin i wit. Jed nake wikszo posiadanych przez nas dbr nabywamy, kupujc lub sprzedajc rne rzeczy za p e, zgodnie z prawem popytu i poday. Cho w plemionach kontynuowano wzajemn wymian, ob ywajc si bez praw rynku i rodkw patniczych, wypracowano take nowy system nazywany gosp odark redystrybucyjn. Polega on na przykad na tym, e wdz, otrzymawszy w czasie zbiorw d kadego z rolnikw swego plemienia pszenic, sprasza wszystkich na wielk uczt, podczas ktrej czstowa chlebem, lub przechowywa ziarno i stopniowo je rozdawa na przednwku. W p ewnym momencie znaczna cz przejtych od ludu dbr przestaa podlega redystrybucji, a zacz y OD EGALITARYZMU DO KLEPTOKRACJI 325

spoywana przez rd wodza l jego rzemielnikw. W ten sposb wodzostwo stao si form ycia nego, w ktrej miejsce redystrybucji zaja danina, bdca zacztkiem podatkw. Wdz da od tylko skadania dbr materialnych, lecz take uczestniczenia w robotach publicznych, ktre daway korzyci ogowi (na przykad systemy nawadniania pomagay wyywi ca ludno) k jak ozdobne grobowce).

Dotychczas mwilimy o wodzostwach w taki sposb, jakby wszystkie byy jednakowe, cho w r zeczywistoci poszczeglne populacje bardzo rniy si midzy sob. Wiksze z nich miay zwy ejszych wodzw i bardziej rozbudowan hierarchi wodzowskich rodw. Silniej uwidoczniaa s i w nich przepa midzy rzdzcymi a poddanymi. Wodzowie zatrzymywali wiksz cz danin. zostwa wyrniay si te bardziej rozbudowanym aparatem urzdniczym i znako-mitszymi obiekt ami architektonicznymi. Na przykad spoeczestwa maych wysp Polinezji przypominay racze j organizacje plemienne, lecz pozycja wodza bya w nich dziedziczna. Jego chata ni e rnia si niczym od innych domostw, a wikszo otrzymywanych dbr rozdawa on ponownie l . Nie byo urzdnikw ani robt publicznych, ziemi za zarzdzaa caa wsplnota. Jednake n ych pollnezyjsklch wyspach, takich Jak Hawaje, Tahiti i Tonga, wdz by atwo rozpozna

wany po ozdobach, budowy prowadzono przy udziale wielkiej siy roboczej, a wikszo dan in zatrzymywali wadcy, ktrzy rzdzili rwnie ca ziemi. Dalsze zrnicowanie spoeczest na podlegoci rodowej wizao si z tym, e w czci z nich podstawow jednostk organizacji cznej bya pojedyncza, autonomiczna wioska, w innych za - regionalne zrzeszenie osa d, spord ktrych najwiksza, bdca siedzib naczelnego wodza, miaa wadz zwierzchni nad mi, rzdzonymi przez mniej znamienitych wodarzy.

Powinno by ju jasne, e wraz z powstaniem organizacji wodzowskich pojawi si rwnie dylem t, ktry ma fundamentalne znaczenie dla wszystkich centralnie zarzdzanych, nieegali tarnych spoeczestw. Organizacje te w najlepszym 326 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY wypadku zapewniaj swym czonkom dostp do kosztownych usug, ktre inaczej byyby dla nich nieosigalne. Z drugiej jednak strony w niektrych z nich funkcjonuj rzdy zodziei, prze kazujcych wyszym klasom zyski wypracowane przez prosty lud. Cnota i prywata przepl ataj si tu ze sob, cho pewne rzdy wyranie przedkadaj jedn nad drug. Rnica midzy rym politykiem, midzy baronem zodziei a publicznym dobroczyc jest tylko kwesti iloci:

sprowadza si do tego, jak cz daniny cignitej z wytwrcw pozostawia si w rkach elit , czy sposb jej wykorzystania znajduje akceptacj w szerokich krgach spoeczestwa. Zair skiego prezydenta Mobutu1 uwaa si za kleptokrat, gdy zatrzymywa dla siebie zbyt du cz odw spoeczestwa (miliardy dolarw), w zwizku z czym bardzo niewiele pozostawao do redys trybucji (skutkiem jest dzi brak w Zairze cznoci telefonicznej). Z kolei George Wa-s hington cieszy si opini prawdziwego ma stanu. Wydawa pienidze podatnikw na programy sp czne, ktre zyskay akceptacj ludzi, l nie wzbogaci si na prezydenturze. Niemniej jedna k przyszed on na wiat w Stanach Zjednoczonych, gdzie istniej znacznie wiksze rnice w z amonoci ni w wioskach Nowej Gwinei.

Rozwaajc kwestie zwizane z organizacj wodzostwa i pastwa, naley zada pytanie, dlaczego proci ludzie toleruj odbieranie im przez kleptokratw owocw cikiej pracy. Pytanie to, p odnoszone przez ekonomistw spoecznych od Platona po Marksa, wci stawiaj kandydaci bio rcy udzia w wyborach. Kleptokracje, majce niewielk akceptacj spoeczn, wystawiaj si n yko obalenia przez uciskany lud bd walczcych o wadz przyszych kleptokratw, ktrzy, by by spoeczne poparcie, obiecuj zwrot wikszej czci zawaszczonych dochodw. Na przykad h ia Hawajw jest znaczona wieloma rewoltami przeciw satrapom. Na czele buntw stawali zwykle modsi bracia wadcw, obiecujcy zmniej1 W 1997 roku prezydent Mobutu utraci wladz, a na czele Demokratycznej Republiki K onga (dawniej: Zairu) stan L.-D. Kabila (przyp. dum.). OD EGALITARYZMU DO KLEPTOKRACJI 327 szenie ucisku. Zdarzenia te wydawayby si w kontekcie historii Hawajw zabawne, gdyby nie to, e podobne walki wci s przyczyn ndzy w dzisiejszym wiecie.

Co wic powinny czyni elity, by zdoby powszechne poparcie, a jednoczenie zachowa wysok i standard ycia? By osign te cele, kleptokraci od wiekw stosuj kombinacj czterech rozw a:

1. Odbieraj ludowi bro, uzbrajajc jednoczenie elity. W dzisiejszych czasach, gdy pro dukcja zaawansowanej technicznie broni odbywa si jedynie w fabrykach, ograniczeni e jej dostpnoci do elit jest znacznie atwiejsze ni w zamierzchej przeszoci, kiedy wc i maczugi wykonywano metodami chaupniczymi.

2. Uszczliwiaj masy rozdziaem wikszoci dbr w sposb zgodny z oczekiwaniami ludu. Zasad a sprawdzaa si zarwno w odniesieniu do hawajskich wodzw, jak i dzisiejszych politykw amerykaskich.

3. Dbajc o powszechne zadowolenie, wykorzystuj posiadan wyczno na stosowanie siy do z

wnienia porzdku publicznego i walki z przemoc. Potencjalnie jest to wielka i niedo ceniana zaleta scentralizowania ycia spoecznego. Do niedawna antropologowie ideali zowali hordy i spoeczestwa plemienne, uwaajc je za agodne i wyzbyte gwatu, gdy z trzyl tnich bada wynikao, i w grupach zoonych z 25 osb nie byo morderstw. Nie ma w tym nic d iwnego. Jak atwo obliczy, horda liczca tuzin dorosych i drugie tyle dzieci Jest narao na na nieuniknione niebezpieczestwo mierci swych czonkw z przyczyn naturalnych. Dlat ego te nie moe sobie pozwoli, by na skutek zabjstwa rednio raz na trzy lata traci doda tkowo jednego z dorosych. Po przeprowadzeniu dugookresowych bada nad hordami i spoec zestwami plemiennymi okazao si Jednak, e morderstwa s tam najczstsz przyczyn mierci. bywajc wrd nowogwinejskiego ludu lyau, przysuchiwaem si wywiadom przeprowadzanym z kob ietami przez pewn antropolog. Odpowiadajc na pytanie o imi ma, kobiety, jedna po drug iej, wymieniay ca list imion swych kolejnych maonkw, ktrzy zginli gwatown 328 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

mierci. Typowa odpowied brzmiaa mniej wicej tak: "Mj pierwszy m zosta zabity przez n ludu Elopi. Z kolei drugi zgin z rki mczyzny, ktry mnie poda i zosta moim trzecim za zgadzi szukajcy zemsty brat mego drugiego ma". Podobne biografie okazuj si powsze e w tak zwanych agodnych spoeczestwach plemiennych i wraz ze wzrostem liczebnoci yjcyc h w nich ludzi przyczyniay si do zaakceptowania wadzy centralnej.

4. Ostatni sposb, jakiego w celu zdobycia poparcia spoecznego imaj si kleptokraci, p olega na stworzeniu Ideologii bd religii uprawomocniajcych ich rzdy. Wiara w nadprzy rodzone moce istniaa ju w hordach i plemionach. Jest ona rwnie typowa dla dzisiejszy ch religii. Jednake wierze hord i plemion nie wykorzystywano do legitymizacji wadzy centralnej, usprawiedliwiania przekazywania dbr bd utrzymywania pokojowych stosunkw midzy niespokrewnionymi osobami. Kiedy wiara w siy nadprzyrodzone przeja te funkcje i zostaa zinstytucjonalizowana, przeistoczya si w religi. Wodzowie hawajscy, tak ja k inni rzdzcy, domagali si czci i uznania ich boskiego pochodzenia, a przynajmniej posiadania bezporednich kontaktw z bogami. Wdz roci sobie prawo do suenia ludowi poprz z wstawiennictwo u bogw i recytowanie rytualnych formuek niezbdnych do udanego poowu , urodzaju l zesania deszczu.

Charakterystyczn cech wodzostwa byo posiadanie ideologii - pierwowzoru zinstytucjon alizowanej religii. Suya ona za podpor autorytetu wodza. Wdz by czsto politycznym przy c i kapanem jednoczenie, bd udziela poparcia grupie kleptokratw (czyli kapanw), ktr niem byo zapewnienie ideologicznych podstaw jego wadzy. Dlatego wanie wodzostwa wkaday wiele wysiku w budow wity i innych gmachw publicznych sucych za orodki oficjalnej , a zarazem bdcych widoczn oznak wodzowskiej potgi. Zinstytucjonalizowana religia nie tylko usprawiedliwia gromadzenie dbr przez klep tokratw, lecz przynosi scentralizowanym spoeczestwom dwie inne, istotne korzyci. Po pierwsze, wyznawanie wsplnej ideologii lub religii zapobiega OD EGALITARYZMU DO KLEPTOKRACJI . 329

wzajemnemu mordowaniu si niespokrewnionych osb yjcych obok siebie, wytwarzajc midzy ni mi wizi nieopierajce si na pokrewiestwie. Po drugie, wsplne wyznanie dostarcza ludzio m nowego (nieuwarunkowanego genetycznie) powodu powicania ycia w interesie ogu. Koszt em nielicznych czonkw spoeczestwa gincych oniersk mierci spoeczestwo z wiksz sk inne ludy i broni si przed atakami z zewntrz.

Najlepiej obecnie znan form politycznej, gospodarczej i spoecznej organizacji s pastw a, ktre roztaczaj dzi wadz nad ludmi zamieszkujcymi wszystkie tereny kuli ziemskiej z yjtkiem obszaru Antarktydy. Niektre z pierwszych organizmw pastwowych miay pimienne el ity. Obecnie we wszystkich pastwach s ludzie pimienni, a w wielu krajach umiejtno t op noway szerokie krgi spoeczestwa. Istniejce w przeszoci pastwa zwykle pozostawiay po wyrniajce je wiadectwa archeologiczne, takie jak ruiny wity o charakterystycznej kons rukcji, co najmniej cztery rodzaje rnej wielkoci osad i typow dla siebie ceramik, ktr dnaleziono na obszarze dziesitkw tysicy kilometrw kwadratowych. Dziki temu wiemy, e w

Mezopotamii pastwa pojawiy si okoo 3700 roku p.n.e., w Mezoameryce za - w 300 roku p. n.e., ponad 2 tysice lat temu - w Andach, Chinach i Azji Poludniowo-Wschodniej, a przed tysicem lat -w Afryce Zachodniej. W czasach nowoytnych wielokrotnie obserwo wano powstawanie pastw przeksztacajcych si z wo-dzostw. Dlatego te wiemy znacznie wice j o istniejcych niegdy pastwach i ich powstawaniu ni o nalecych ju dzi do przeszoci twach, plemionach i hordach.

Prapastwa rozwiny si z wielkich (zoonych z duej liczby osad) wodzostw. Byy one jeszcz ej zaludnione ni wodzostwa. O ile na wodzostwo skadao si od kilku do kilkudziesiciu t ysicy osb, o tyle wielko populacji wikszoci wspczesnych pastw liczona Jest w miliona w przypadku Chin przekracza miliard ludzi. Stolic pastwa stawaa si czasem siedziba naczelnego wodza. Inne, lece poza ni skupiska ludnoci czsto przeksztacay si w orodki skie, 330 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

niewy stepujce w wodzostwach. Miasta rni si od wiosek monumentaln architektur, paacam dcw, akumulacj kapitau pochodzcego z danin lub podatkw, a take nagromadzeniem ludzi ni ezwlzanych z produkcj ywnoci.

W pierwszych pastwach rzdy sprawowa dziedziczny przywdca noszcy tytu rwnowany krlowi n kim w rodzaju najznamienitszego wodza, z tym e mia wiksz wadz midzy innymi w kwesti podejmowania decyzji oraz otrzymywania i przekazywania informacji. Nawet we wspcz esnych demokracjach dostp do najwaniejszych informacji ma jedynie kilka osb, ktre ko ntrolujc ich przepyw do pozostaych czonkw rzdu, w Istocie nadzoruj podejmowanie decyzj . Na przykad w 1963 roku, w czasie kryzysu kubaskiego, dyskusje nad rozpoczciem woj ny atomowej, ktra dotknaby p miliarda ludzi, pocztkowo ograniczono do grona czonkw dz icioosobowego komitetu Biura Bezpieczestwa Narodowego mianowanego przez prezydenta Kennedy'ego. Ostateczne decyzje podjto w czteroosobowej grupie zoonej z prezydenta i jego trzech doradcw.

W pastwach, w porwnaniu z wodzostwami, centralna wadza siga znacznie dalej, a redyst rybucja daniny (nazywanej teraz podatkiem) jest bardziej rozpowszechniona. Specj alizacja gospodarcza pastw posuna si do tego stopnia, e dzi nawet rolnicy nie s samowy tarczalni. Dlatego te upadek wadzy pastwowej pociga za sob katastrofalne skutki spoecz ne. Odczuli je mieszkacy Brytanii w latach 407-411 n.e. po wycofaniu si rzymskich oddziaw, administracji l systemu monetarnego. Ju najwczeniejsze pastwa Mezopotamii wp rowadzay scentralizowane zarzdzanie gospodark. ywno produkowana bya w nich przez czter grupy specjalistw - rolnikw siejcych zboa, pasterzy, rybakw oraz sadownikw i ogrodnik . Kada z nich dostarczaa pastwu owoce swej pracy, a w zamian otrzymywaa niezbdne arty kuy gospodarskie, narzdzia i inne rodzaje ywnoci. Pastwo zaopatrywao rolnikw w ziarno zwierzta pocigowe, skupowao wen od pasterzy, na drodze wymiany handlowej uzyskiwao za ni metale i inne potrzebne surowce, a take opacao OD EGALITARYZMU DO KLEPTOKRACJI 331 racje ywnociowe, wydzielane robotnikom utrzymujcym systemy nawadniania, od ktrych fu nkcjonowania zaleay plony rolnikw. W wielu wczesnych pastwach, by moe w wikszoci z nich, wykorzystywano niewolnictwo w z nacznie wikszym stopniu ni w wodzostwach. W wodzostwach nie robiono tego na tak du s kal nie dlatego, e lepiej traktowano tam pokonanych. Niewolnicz si wykorzystywano w o gromnym zakresie dopiero w pastwach, gdy wymusia to dalej idca specjalizacja gospoda rcza. Rozpowszechnienie masowej produkcji robt publicznych stwarzao bowiem zapotrz ebowanie na tani si robocz. Poza tym wiksza skala wojen prowadzonych przez pastwa sprz yjaa wzrostowi liczby jecw.

Jeden lub dwa poziomy urzdnikw, ktre istniay w wodzostwie, w pastwach ulegy pomnoeniu, o czym wie kady, kto mia przed oczami organizacyjny schemat administracji rzdowej. Wraz ze zwikszaniem si liczby pionw biurokracji nastpowaa rwnie jej pozioma specjaliza

ja. Zamiast grupy konohiki zajmujcej si wszystkimi aspektami administrowania w haw ajskim dystrykcie, pojawia si rzdowa biurokracja podzielona na szereg odrbnych depa rtamentw, z ktrych kady mia wewntrzn hierarchi suc zarzdzaniu gospodark wodn, p em do wojska i tak dalej. Nawet biurokracja maych pastewek jest bardziej zoona ni apa rat urzdniczy wielkich wodzostw. Na przykad zachodnio-afiykaski kraj Maradl mia ju ad ministracj centraln skadajc si z ponad 130 tytularnych urzdw.

Sposb rozwizywania wewntrznych konfliktw w pastwach przybiera coraz bardziej sformaliz owan form. Wprowadzono prawo, sdownictwo i policj. W wielu organizmach pastwowych (z kilkoma rzucajcymi si w oczy wyjtkami, jak choby imperium Inkw) dziki istnieniu pimien ych elit prawo zostao spisane. Systemy notacji pojawiy si bowiem mniej wicej w tym s amym czasie, kiedy powstay pierwsze pastwa Mezopotamii i Mezoameryki. Nie doszo nat omiast do stworzenia pisma w adnym z wczesnych wodzostw. 332 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Ju w pierwszych pastwach istniay religie i typowe dla nich witynie. Wielu najdawniejs zych krlw uwaano za bstwa i czczono ich na niezliczone sposoby. Na przykad u Aztekw i Inkw cesarze obnoszeni byli w lektykach, sucy za, zapowiadajc nadejcie wadcy, zamiata przed nim ziemi. Z kolei w jzyku japoskim istnieje specjalna forma zaimka drugiej o soby uywana wycznie w odniesieniu do cesarza. Pierwsi krlowie albo sami byli gwnymi ka panami religii pastwowych, albo decydowali o tym, kto mia si sta wysokim kapanem. wit a mezopotamska nie tylko speniaa funkcj orodka kultu, lecz bya take gwnym miejscem re trybucji dbr, pimiennictwa i rzemiosa.

Wszystkie te cechy pastwowoci powstay na skutek rozwoju, ktry wczeniej doprowadzi do p rzeksztacenia plemion w wodzostwa. Poza tym jednak ju pierwsze pastwa pod wieloma w zgldami rniy si od plemion i wodzostw. Fundamentaln rnic jest to, e organizmy past raj si na zwizkach politycznych i terytorialnych, nie za wycznie na relacjach pokrewie twa, wyznaczajcych przynaleno do hordy, plemienia czy te prostych wodzostw. Co wicej, wszystkie hordy i plemiona, a najczciej take wodzostwa, skadaj si z jednej grupy etnic znej i jzykowej. Z kolei pastwa - w tym szczeglnie tak zwane imperia, ktre tworz si pr zez scalanie lub podbj wielu krajw - prawie zawsze s wieloetniczne i wielojzykowe. W przeciwiestwie do administracji wodzostw urzdnikw pastwowych niekoniecznie dobieran o na zasadzie pokrewiestwa, lecz przynajmniej czciowo na podstawie wyksztacenia i zd olnoci. W pniejszym czasie w pastwach kierownictwo przestao by dziedziczne, a w wielu krajach zrezygnowano z jakichkolwiek pozostaoci wodzowskiego systemu opartego na d ziedziczeniu w obrbie danej grupy spoecznej.

W cigu ostatnich 13 tysicy lat dominujcy kierunek przeksztace ludzkich spoeczestw pole a na zastpowaniu maych, prostych struktur spoecznych przez wiksze i bardziej skomplik owane. Rzecz jasna, by to dugotrway proces, czsto niekoczcy si sukcesem. Na tysic c grup ludzOD EGALITARYZMU DO KLEPTOKRACJI 333

kich przypadao rednio 999 przypadkw ich rozpadu. O rozpadzie wielkich pastw donosi i wspczesna prasa. Wiksze organizmy pastwowe, na przykad byy Zwizek Radziecki, dawna Ju osawia lub Czechosowacja, podzieliy si na mniejsze kraje, tak jak 2 tysice lat temu r ozpado si imperium Aleksandra Macedoskiego. Bardziej zoone struktury pastwowe nie zaws ze podporzdkowuj sobie prostsze, a wrcz przeciwnie, mog zosta przez nie podbite. Przy kadem jest Rzym, ktry uleg najazdowi "barbarzycw", i imperium chiskie pokonane przez w odzostwa mongolskie. Jednake dugookresowym kierunkiem zmian byo zawsze denie do tworz enia bardziej zoonych spoeczestw. Kulminacj tego procesu stao si zaistnienie pastw.

Oczywicie, czciow przyczyn zwycistwa pastw w starciach z prostszymi formami organizacj spoeczestw bya przewaga techniczna, militarna i liczebnociowa tych pierwszych. Pona dto zarwno one, jak i wodzostwa maj dwie ogromne zalety. Po pierwsze, scentralizow ane podejmowanie decyzji pozwala na skoncentrowanie oddziaw zbrojnych i zapasw. Po drugie, religijno i patriotyczny zapa charakteryzujce narody wielu krajw sprawiaj, e i

h waleczni obrocy gotowi s powici ycie za ojczyzn.

T gotowo wpajaj nam - obywatelom nowoczesnych pastw - szkoy, kocioy i rzdy. Jest ona s tak silnie zakorzeniona, e zapominamy o tym, jakim przeomem w historii ludzkoci s tao si jej niedawne pojawienie. W kadym kraju funkcjonuj hasa dajce od obywateli, by azie potrzeby byli gotowi zgin w obronie swego kraju: brytyjskie "For King and Cou ntry", hiszpaskie "Por Dios y Espaa" i tak dalej. Podobne uczucia kieroway szesnast owlecznymi wojownikami azteckimi: "Nic nie moe si rwna ze mierci w boju. Nie ma nic ws panialszego ni ukwiecona mier, tak ceniona przez Niego [azteckie narodowe bstwo Huit zilopochtii], dawc ycia. Widz j z dala, a me serce za ni tskni". Manifestowanie takich uczu byoby nie do pomylenia w hordach i plemionach. We wszyst kich wojnach plemiennych, o ktrych opowiadali mi moi nowogwinejscy przyjaciele, 334 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

nie byo nawet ladu patriotyzmu, nikt nie gosi samobjczych hase, nie pojawiay si te j olwiek militarne dziaania, ktrych uczestnicy akceptowali ryzyko utraty ycia. Wszelk ie akcje zbrojne rozpoczynay si od zasadzki bd zgromadzenia przewaajcych si, aby za ws elk cen zminimalizowa ryzyko przelania krwi za wasn wiosk. Takie podejcie radykalnie o ranicza jednak moliwoci militarne plemion w porwnaniu ze spoeczestwami yjcymi w pastw . Naturalnie sama gotowo poniesienia najwyszej ofiary nie czyni jeszcze cakowicie od danych sprawie patriotw i religijnych fanatykw gronymi przeciwnikami. Staj si nimi, a kceptujc mier czci towarzyszy, jeli ma to suy unicestwieniu lub rozbiciu wojsk niewi h wrogw. Wojennego fanatyzmu, takiego jak ten, ktry sta si si napdow chrzecijaskich mskich podbojw, najprawdopodobniej nie znano a do czasw, kiedy przed 6 tysicami lat zaczy si formowa wodzostwa, a potem pastwa.

W jaki sposb z maych, rozproszonych i opierajcych si na wizach krwi grup ludzkich pow stay wielkie i scentralizowane spoeczestwa, zoone najczciej z niespokrewnionych ze sob sb? Po przyjrzeniu si zmianom polegajcym na przeksztaceniu si grup ludzkich od hord d o pastw powinnimy zapyta, co skania spoeczestwa do poddania si takiej transformacji. W wielu momentach historii dochodzio do niezalenego czy - jak powiadaj antropolodzy kultury - pierwotnego tworzenia si pastw, nastpujcego w sytuacji braku powstaych wcz eniej ssiednich organizacji pastwowych. Na kadym z kontynentw, z wyjtkiem Australii i Ameryki Pnocnej, proces ten zapocztkowano przynajmniej jeden raz. Prehistoryczne pas twa tworzyy si w Mezopotamii, pnocnych Chinach, dolinach Nilu i Indusu, Mezoameryce, Andach i Afryce Zachodniej. W cigu ostatnich trzech stuleci na Madagaskarze, Haw ajach, Tahiti i wielu obszarach Afryki z wodzostw powstao wiele pastw narodowych, utrzymujcych kontakty z krajami Europy. Jeszcze czciej dochodzio do pierwotnego form owania si wodzostw. Poza wymienionymi wyej regionami powstaway OD EGALITARYZMU DO KLEPTOKRACJI 335

one rwnie w poudniowo-wschodniej czci Ameryki Pnocnej i na jej pnocno-zachodnim wybr Amazonii, Polinezji i subsaharyjskiej Afryce. Dziki licznym wiadectwom zwizanym z pocztkami tych zoonych spoeczestw atwiej jest nam zrozumie ich rozwj.

Wedug najprostszej teorii pochodzenia pastwa, kwestia tworzenia organizmu pastwoweg o nie jest istotna. Arystoteles traktowa pastwo jako naturaln, niewymagajc wyjaniania form spoeczestw ludzkich. atwo odszuka przyczyny popenienia przez niego bdu, zwaywsz szystkie znane mu greckie spoeczestwa IV wieku p.n.e. yy w pastwach. My jednak wiemy, e jeszcze w 1492 roku wikszo ludnoci wiata zorganizowana bya w wodzostwach, plemionac i hordach. Tak wic proces formowania pastw wymaga jednak wyjanienia.

Dostarcza go nastpna, najbardziej znana teoria francuskiego filozofa Jana Jakuba Rousseau. Wedug niego, pastwa tworzone s na zasadzie umowy spoecznej - przemylanej de cyzji podejmowanej przez samolubnych ludzi. Zgadzaj si oni co do tego, e bdzie im si y lepiej w pastwie ni w prostym spoeczestwie, ktre wobec powyszego z wasnej woli porzuc

j. Jednake z obserwacji i rde historycznych nie wynika, by choby jedno pastwo powstao ulotnej atmosferze beznamitnego przewidywania. Mniejsze Jednostki spoeczne samorzu tnie nie rezygnuj z wasnej suwerennoci, by jednoczy si w wiksze grupy. Czyni to jedyni w obliczu najazdu bd zewntrznego przymusu.

Trzecia z teorii, wci cieszca si popularnoci wrd niektrych historykw i ekonomistw, wyjcia przyjmuje niezaprzeczalny fakt, e zarwno w Mezopotamii, jak i pnocnych Chinac h oraz w Meksyku powstawanie pastw nastpowao mniej wicej jednoczenie z budow ogromnych systemw nawadniania. Twrcy tej teorii zauwayli rwnie, e konstruowanie i utrzymanie ka ego wielkiego i skomplikowanego systemu gospodarowania wod wymaga scentralizowane go zarzdzania. Zamienili oni jednak obserwowane wspwyst-powanie czynnikw w postulowan zaleno przyczynowo336 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

-skutkow. Zaoyli, i mieszkacy Mezopotamii, pnocnych Chin i Meksyku przewidzieli korzy ktre przyniesie im budowa zoonych systemw irygacyjnych. Ludziom udao si tego dokona, ho w owym czasie w promieniu tysicy kilometrw (w adnym miejscu na Ziemi) nie byo podo bnych budowli, ktrych uytkownicy korzystaliby z ich dobrodziejstw. Mimo to owe dal ekowzroczne ludy zdecydoway si poczy swe niewydajne, malekie wodzostwa w wiksze pastw dolne do uszczliwienia swych obywateli dziki istnieniu ogromnych systemw nawadniania .

Jednake owa "hydrauliczna" teoria powstawania pastw budzi zastrzeenia podobne do ty ch, ktre wysuwano w stosunku do teorii umw spoecznych. cile rzecz biorc, odnosi si ona jedynie do ostatniej fazy ewolucji zoonych spoeczestw. Nie wyjania przyczyn przeksztac ania si hord w plemiona, a plemion w wodzostwa. Proces ten trwa cae tysiclecia, nim na horyzoncie ukazaa si perspektywa budowy wielkich systemw nawadniania. W dodatku szczegowa analiza danych archeologicznych i historycznych nie potwierdza pogldu, zg odnie z ktrym nawadnianie byo si sprawcz powstawania pastwowoci. W Mezopotamii, pnoc Chinach, Meksyku i na Madagaskarze niewielkie systemy nawadniania Istniay ju przed pojawieniem si organizacji pastwowych. W kadym z tych regionw budowa ogromnych syst emw wodnych nie towarzyszya powstawaniu pastw, lecz rozpocza si znacznie pniej. W wi Istniejcych na obszarze Mezoameryki pastw Majw oraz pastw andyj-skich nawadnianie s tosowano w moliwie niewielkim zakresie, aby lokalne wsplnoty podoay trudowi ich budo wy l utrzymania. Nawet tam, gdzie stworzono skomplikowane systemy irygacyjne, ic h pojawienie si byo jedynie konsekwencj powstania pastwa. Pogld na temat pocztkw pastwowoci, ktry ja sam uwaam za suszny, daleko wykracza poza elacj midzy czasem tworzenia pastw a budow systemw nawodnie. Zgodnie z czwart teori, waniejszym czynnikiem wpywajcym na stopie zoonoci spoeczestw jest wielko lokalOD EGALITARYZMU DO KLEPTOKRACJI . 337

nych populacji. Jak ju wiemy, w skad hord wchodzi kilka tuzinw ludzi, plemiona licz kilkuset czonkw, wodzostwa -od kilku do kilkudziesiciu tysicy osb, w pastwach za yje kle ponad 50 tysicy obywateli. Poza prost korelacj wielkoci lokalnych populacji z fo rm ich organizacji spoecznej (horda, plemi i inne) istnieje znacznie subtelniejsza zaleno midzy liczb ludnoci a stopniem skomplikowania struktur spoecznych, objawiajca obrbie kadej z tych kategorii. Na przykad wodzostwa liczce wicej czonkw okazuj si b ej zoone, scentralizowane oraz posiadaj warstwy spoeczne.

Wiadomo, e Istnieje zwizek midzy wielkoci lokalnych populacji, gstoci zaludnienia czy entualnymi napiciami wewntrznymi a tworzeniem si zoonych spoeczestw. Jednake zauwaen tnienia korelacji nie jest jednoznaczne z podaniem precyzyjnego wyjanienia, jak z mienne populacyj-ne funkcjonuj w acuchu zwizkw przyczynowo-skutko-wych prowadzcych do powstania takich spoeczestw. Aby te zwizki przeledzi, przypomnijmy sobie najpierw, w jaki sposb dochodzi do powstania wielkich i gstych skupisk ludzkich. Pozwoli nam t o na znalezienie powodw uniemoliwiajcych utrzymywanie si duych, lecz nieskomplikowany ch spoecznoci. Po wyjanieniu wszystkich tych kwestii bdziemy mogli wreszcie powrci do

pytania dotyczcego powodw, dla ktrych wraz ze wzrostem liczebnoci lokalnych populacj i proste spoeczestwa staj si bardziej zoone.

Zauwaylimy ju, e warunkiem powstania duych populacji ludzkich jest produkcja ywnoci lu przynajmniej zasobno rodowiska. Niektre spoeczestwa owiecko-zbierackle osigny pozi oju wodzostw, jednak adne z nich nie przeksztacio si w pastwo, utrzymujce swych obywat eli dziki wytwarzaniu ywnoci. Wzgldy te, a take istnienie wspomnianej wyej korelacji w ielkoci populacji ze zoonoci lokalnych struktur spoecznych, doprowadziy do przeduaj yskusji na temat zwizkw przyczynowych midzy produkcj ywnoci, czynnikami populacyjnymi a poziomem organizacji spoeczestw. Czy to intensywna produkcja ywnoci 338 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

powoduje zwikszenie si populacji i w jaki sposb prowadzi do rozwoju zoonych spoeczest A moe dua gsto zaludnienia i zoona struktura spoeczna prowadz do wzmoonego wytwarza i?

Stawianie pyta w formie "albo - albo" mija si z celem. Dua produkcja ywnoci i skompli kowanie struktury spoeczestwa stymuluj si nawzajem na zasadzie autokatalizy. Oznacza to, e przy udziale omwionych niej mechanizmw wzrost liczebnoci populacji prowadzi do zwikszenia zoonoci ukadw spoecznych, a to z kolei powoduje przyspieszanie tempa produ cji ywnoci, czego efektem jest zwikszenie gstoci zaludnienia. Jedynie scentralizowane spoeczestwa s zdolne do organizowania robt publicznych (w tym budowy systemw nawadni ania), prowadzenia midzynarodowego handlu (polegajcego midzy innymi na imporcie met ali uywanych do wyrobu lepszych narzdzi rolniczych) i kierowania aktywnoci gospodarc z rnych wyspecjalizowanych grup ludzi (zaopatrywania pasterzy w zboe zebrane przez r olnikw i przekazywania tym ostatnim zwierzt pocigowych wyhodowanych przez pasterzy) . Warunki stwarzane przez scentralizowane spoeczestwa zawsze sprzyjay intensywnej p rodukcji ywnoci, a zatem rwnie wzrostowi liczebnoci populacji.

Poza tym, produkcja ywnoci co najmniej w trojaki sposb przyczynia si do wyksztacenia cech typowych dla zoonych spoeczestw. Po pierwsze, wie si z ni sezonowy wzrost nakad cy. Po zbiorach wadze centralne mog zaprzc chopw do wykonywania robt publicznych rozsa iajcych potg pastwa (takich jak budowa egipskich piramid) bd sucych produkcji wiksz poywienia (jak choby konstrukcja hawajskich systemw nawadniania i staww rybnych). C hopsk sil wykorzystywano take do prowadzenia wojen zaczepnych i w efekcie do tworzen ia wikszych organizmw pastwowych.

Po drugie, produkcj ywnoci da si zorganizowa w sposb pozwalajcy na gromadzenie zapasw e za umoliwiaj powstanie specjalizacji gospodarczej i stratyfikacji spoecznej. Dziki zapasom mona wyywi wszystkie warstwy zoonego OD EGALITARYZMU DO KLEPTOKRACJI . 339

spoeczestwa: wodzw, urzdnikw i pozostaych czonkw elit, a ponadto pisarzy, rzemielnik innych, nieprodu-kujcych ywnoci specjalistw, w tym take samych rolnikw w okresach, gd y s oni wykorzystywani do robt publicznych.

Wreszcie, produkcja ywnoci pozwala ludziom na przyjcie osiadego trybu ycia, a czasami nawet zmusza ich do tego. Osiedlenie si jest warunkiem wstpnym gromadzenia znaczn ych dbr, rozwoju technologii i rzemiosa oraz planowania robt publicznych. Owa szcze glna rola staego miejsca zamieszkania w tworzeniu zoonych spoeczestw wyjania powody, d a ktrych misjonarze i rzdy, ilekro po raz pierwszy natrafi na koczownicze hordy Nowe j Gwinei lub Amazonii, stawiaj sobie dwa te same cele. Pierwszym z nich jest, rze cz jasna, "uspokojenie" nomadw: to znaczy powstrzymanie ich od mordowania misjona rzy, urzdnikw lub siebie nawzajem. Nastpny cel wie si z zachceniem koczownikw do osie nia si w wioskach, tak by misjonarze l urzdnicy zawsze mogli ich odnale, zapewni im u sugi spoeczne w postaci opieki medycznej i szk, a wreszcie nawraca i rozcign nad nimi ntrol.

Produkowanie ywnoci nie tylko wic przyspiesza wzrost liczebnoci populacji, lecz rwnie umoliwia wyksztacenie si cech waciwych zoonym spoeczestwom. Nie oznacza to jednak, rzanie ywnoci i dua gsto zaludnienia w nieunikniony sposb prowadz do powstania zoon czestw. Bo jak wytumaczy fakty wskazujce na to, e sposb zorganizowania hord l plemion po prostu nie sprawdza si w przypadku spoecznoci zoonych z setek tysicy ludzi, a wszys tkie istniejce obecnie wielkie spoeczestwa maj zoon, scentralizowan struktur? Przyna j cztery oczywiste powody tumacz t sytuacj. Pierwszym z nich jest niebezpieczestwo wystpienia konfliktu midzy niespokrewnionymi ze sob nieznajomymi. Znaczenie tego problemu niepomiernie wzrasta wraz z powiksza niem si liczby ludnoci. W hordzie skadajcej si z 20 czonkw moliwych jest jedynie 190 erakcji midzy dwoma osobami ((20 x 19) : 2), jednak w grupie Uczcej 2 tysice osb tak ich Interakcji byoby l 999 000. Potencjalnie w kadym ta340 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY kim spotkaniu ukryta jest bomba zegarowa, ktra moe eksplodowa w czasie gwatownej spr zeczki. Kade zabjstwo popenione w spoeczestwach hord i plemion prowadzi zwykle do odpa cenia odwetem i w ten sposb rozpoczyna si destabilizujca spoeczno seria morderstw i ze mst.

W hordach, gdzie wszyscy s bliskimi krewnymi wszystkich, osoby bdce jednoczenie kuzy nami obydwu stron konfliktu przyjmuj rol mediatorw. W plemionach ludzie albo s ze so b blisko spokrewnieni, albo przynajmniej znaj si z imienia, wobec czego wsplni przyj aciele i krewni agodz spory. Jednake wraz z przekroczeniem progu kilkuset osb, poniej ktrego wszyscy si nawzajem rozpoznaj, ronie liczba dwustronnych relacji zachodzcych midzy nieznajomymi. Kiedy nieznajcy si ludzie zaczn ze sob walczy, tylko nieliczne oso by, bdce przyjacimi bd kuzynami przeciwnikw, postaraj si ich powstrzyma. Okae si wiele postronnych osb to znajomi bd krewni tylko jednego z walczcych i ci bd trzyma j go stron. W ten sposb bjka midzy dwoma oponentami zmieni si w ogln bijatyk. Wielkie s zestwa pozostawiajce rozwizywanie konfliktw wszystkim swym czonkom musz si rozpa. Sa fakt wyjania, dlaczego spoeczestwom Uczcym tysice ludzi udaje si przetrwa, pod warunk em e wytworz scentralizowan wadz monopolizujc uycie siy i rozwizywanie konfliktw.

Drugi powd wie si ze spadkiem zdolnoci do wsplnego podejmowania decyzji, pojawiajcym s wraz ze wzrostem liczebnoci populacji. Zdolno ta wci jeszcze charakteryzuje populacje dorosych mieszkacw maych nowogwinejskich wiosek, gdzie wiadomoci szybko docieraj do k adego, wszyscy znaj racje innych z wioskowych wiecw i kady ma szans dojcia do gosu. Je nake podobnych warunkw nie mog zapewni wiksze wsplnoty. Jak wiemy, nawet dzi, w dobie ikrofonw i gonikw, zebrania grup liczcych tysice ludzi nie przyczyniaj si do rozwizy problemw. Dlatego te, jeli wiksze spoeczestwa maj by zdolne do efektywnego podejmowa decyzji, musi w nich doj do strukturalizacji i centralizacji. OD EGALITARYZMU DO KLEPTOKRACJI . 341

Trzeci powd zwizany jest z uwarunkowaniami ekonomicznymi. W kadym spoeczestwie trzeba wypracowa metody wymiany dbr. Moe si przydarzy, e danej osobie jednego dnia uda si zd by wicej artykuw pierwszej potrzeby ni dnia nastpnego. Ponadto ludzie rni si pod wz olnoci, wobec czego pewne osoby stale maj nadmiar niektrych podstawowych towarw, a i nnych im brakuje. W maych grupach ludzi przekazywanie dbr odbywa si na zasadzie wym iany dwustronnej midzy zainteresowanymi lub ich rodzinami. Jednake ta sama regua ma tematyczna, ktra sprawia, e w wielkich spoeczestwach rozwizywanie konfliktw przez posz czeglnych czonkw staje si nieskuteczne, jest odpowiedzialna za zmniejszanie w nich e fektywnoci wymiany dbr. Gospodarka duych spoeczestw moe funkcjonowa Jedynie wtedy, gdy oprcz wymiany dwustronnej dziaa take mechanizm redystrybucji. Artykuy gromadzone pon ad miar indywidualnych potrzeb musz zosta przekazane scentralizowanym wadzom, ktre na stpnie rozdzielaj je midzy potrzebujcych.

Ostatnim czynnikiem wymuszajcym zoon organizacj jest gsto zaludnienia. W porwnaniu z ielkimi hordami Iowcw-zbieraczy due spoeczestwa producentw ywnoci nie tylko licz wic

nkw, lecz take charakteryzuj si wiksz gstoci zaludnienia. Kada z owieckich hord za omne terytorium, z ktrego moe czerpa wikszo zasobw niezbdnych do ycia. Pozostae art rwszej potrzeby pozyskuje ona dziki wymianie handlowej prowadzonej z ssiadami w cz asie krtkotrwaego pokoju. Jednake wraz ze wzrostem zagszczenia populacji terytoria z ajmowane przez kilkudziesicioosobowe hordy kurcz si do niewielkich rozmiarw. Sprawia to, e coraz wicej artykuw niezbdnych do ycia trzeba zdobywa poza tymi obszarami. Chc na przykad, podzieli powierzchni Holandii (41 tysicy kilometrw kwadratowych) midzy 16 milionw jej mieszkacw, aby otrzyma terytoria dla grup skadajcych si z 20 osb, trzeba wyodrbni 800 tysicy dziaek liczcych 5 hektarw. Na takiej powierzchni nie utrzymaaby si na horda, z rzadka, tylko w czasie pokoju, dokonujca wymiany handlowej i wymiany 342 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

przyszych maonkw z ssiadami. Na gsto zaludnionych obszarach mog y jedynie spoeczes j organizacji.

W ten sposb problemy z rozwizywaniem konfliktw, podejmowaniem decyzji, uwarunkowani ami ekonomicznymi i brakiem przestrzeni yciowej przyczyniaj si do wymuszenia centra lizacji wielkich spoeczestw. Jednake dla tych, ktrzy sprawuj wadz - a wic maj dostp ormacji, podejmuj decyzje i rozdaj dobra - centralizacja jest zawsze okazj do dorob ienia si l wzbogacenia swych krewnych. Kady, kto zna stosunki panujce w Jakiejkolwi ek wspczesnej grupie ludzi, uzna to za oczywiste. Wraz z rozwojem wczesnych spoeczes tw sigajcy po wadz ludzie stopniowo zaczli uwaa si za elit. Zapewne wyrosa ona z kl y sta si "bardziej rwny" ni pozostae.

Omwione wanie przyczyny sprawiaj, e wielkie spoeczestwa s kleptokracjaml o skomplikow j strukturze l nie mog funkcjonowa w myl zasad panujcych w hordach. Jednake wci nie od owiedzielimy na pytanie, w jaki sposb niewielkie i proste spoeczestwa przeksztacaj si ub cz w wiksze grupy o zoonej organizacji spoecznej. Jednoczenie si, scentralizowane wizywanie sporw i podejmowanie decyzji, redystrybucja dbr przez wadz centraln oraz wie rzenia religijne nie s efektem umowy spoecznej, o ktrej pisa Rousseau. Dlaczego wic d ochodzi do scalenia populacji?

Czciowa odpowied na to pytanie tkwi w prawach ewolucji. Na pocztku tego rozdziau stwi erdziem, e nawet spoeczestwa zaliczane do tej samej kategorii nigdy nie s identyczne. Tak jak ludzie rni si od siebie, tak i tworzone przez nich grupy s nieskoczenie odmie nne. Na przykad naczelnicy niektrych hord l plemion s bardziej charyzmatyczni, siln iejsi i bieglejsi w podejmowaniu decyzji ni inni. Te spord duych plemion, ktre kierow ane s przez potniejszych przywdcw, a zatem majce siln wadz centraln, uzyskuj zwykl nad innymi grupami, o luniejszej organizacji. Plemiona takie jak Fayu, ktre le radz sobie z rozwizywaniem konfliktw, maj tendencj do rozpadania si na hordy, sabo za rzdz wodzostwa dziel si na mniejsze grupy OD EGALITARYZMU DO KLEPTOKRACJI 343 lub plemiona. Spoeczestwa charakteryzujce si skutecznymi metodami rozwizywania sporw, rozsdnym podejmowaniem decyzji i sprawnie dokonywan redystrybucj dbr opracowuj lepsze technologie, koncentruj wiksze siy wojskowe, zajmuj rozleglejsze i zasobniejsze ter ytoria oraz zgniataj jedn po drugiej mae, niezalene grupy.

Konkurencja midzy spoeczestwami reprezentujcymi ten sam poziom zoonoci prowadzi zwykle do przeksztacenia ich w bardziej skomplikowane struktury spoeczne, pod warunkiem e pozwalaj na to warunki zewntrzne. Plemiona podbijaj plemiona lub cz si z nimi, osigaj zmiary wo-dzostw, ktre z kolei, podporzdkowujc sobie inne wodzostwa lub Jednoczc si z nimi, tworz pastwa, te za najedaj na ssiednie pastwa lub przyczaj je i przekszta ria. Oglnie rzecz biorc, wiksze populacje osigaj przewag nad pojedynczymi, mniejszymi grupami ludzi, jeli tylko potrafi rozwiza problemy zwizane z powikszeniem si. Wraz ze zrostem wielkoci powstaj bowiem zagroenia w postaci walk o wadz, burzenia si ludu prze ciw kleptokracji i rosncych kopotw z Integracj ekonomiczn.

Unifikacja mniejszych jednostek jest dobrze udokumentowana w rdach historycznych i archeologicznych. Proces ten, wbrew teorii Rousseau, nigdy nie polega na tym, e n iezagroone, mae spoeczestwa z wasnej woli decyduj si ze sob poczy, aby uszczliwi li. Przywdcy niewielkich spoeczestw, tak jak wadcy wielkich pastw, zazdronie strzeg sw j niepodlegoci i prerogatyw. Dlatego te mona wskaza tylko dwa czynniki, ktre prowadz d zjednoczenia: zagroenie zewntrzne lub podbj. Istnieje niezmiernie duo przypadkw ilustrujcych kady z ych procesw.

Dobrym przykadem stworzenia unii na skutek zagroenia zewntrznego jest powstanie kon federacji Irokezw yjcych na obszarze poudniowo-wschodniej czci Stanw Zjednoczonych. In ianie cl dzielili si pierwotnie na 30-40 niezalenych wodzostw. Kade z nich skadao si z wioski zamieszkanej przez mniej wicej 400 osb. Pojawienie si wielu biaych osadnikw d oprowadzio do wybuchu konfliktu midzy nimi 344 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

a tubylcami. Kiedy jaki Indianin obrabowa osadnikw czy handlarzy lub na nich napad, ci ostatni, nie potrafic rozrni wodzostw Irokezw, w odwecie atakowali ktrekolwiek wodz ostwo lub zrywali z nim kontakty handlowe. Dziao si tak do czasu, gdy w XVIII wiek u wodzostwa Irokezw dostrzegy konieczno poczenia si w konfederacj. Okoo 1730 roku na e z nich wybray naczelnego wodza imieniem Moytoy, po ktrym w 1741 roku wadz obj jego s yn. Najwaniejszym zadaniem przywdcy byo utrzymywanie kontaktw z rzdem, a take karanie wsptplemiecw atakujcych biaych. Poczwszy od okoo 1758 roku, Irokezi gromadzili si co u na spotkaniach wzorowanych na wlecach wioskowych. Osada, w ktrej si zbierali, ab y podejmowa decyzje - Echota - de facto staa si ich stolic. W kocu za posiedli umiejtn isania (informacje na ten temat znajduj si w rozdziale jedenastym) i przyjli spisan przez siebie konstytucj.

Niedue, pocztkowo niechtne sobie grupy Irokezw nie stworzyy wic konfederacji w rezulta cie podboju, lecz na skutek zagroenia ze strony potnych si zewntrznych. W bardzo podo bny sposb, opisany w kadym podrczniku amerykaskiej historii, biali kolonici amerykascy , rwnie zamieszkujcy tereny Georgii, na ktrych wczeniej powstaa irokeska konfederacja, musieli stworzy wsplny nard. Naleao bowiem stawi czoo wielkiej potdze monarchii bryt kiej. Pocztkowo dawne kolonie zazdronie strzegy swej niezalenoci, podobnie jak czyniy to wodzostwa Irokezw. Pierwsze prby ich zjednoczenia, podejmowane na mocy Aktu Kon fede-racyjnego (1781 rok), nie day rezultatu, gdy pozostawia im on zbyt du autonomi. D opiero nastpne zagroenia, w tym rebelia Shaysa z 1786 roku i nierozwizany problem k ontrybucji wojennych, sprawiy, i bye kolonie zauwayy konieczno rezygnacji z niezaleno w 1787 roku przyjy obecn, zdecydowanie federacyjn konstytucj. Rwnie trudne okazao si ednoczenie pastewek niemieckich w XIX wieku. Trzy pierwsze prby (powoanie Zgromadze nia Narodowego we Frankfurcie nad Menem, tzw. Parlamentu Frankfurckiego, w 1848 roku, odtworzenie Zwizku Niemieckiego w 1850 roku i Zwizku OD EGALITARYZMU DO KLEPTOKRACJI 345

Pnocnoniemlecklego w 1866 roku) spezy na niczym. Pastewka zrzeky si swych praw na rzec centralnych wadz niemieckich dopiero w 1871 roku. Przyczyn byo zagroenie francusk de klaracj wojny z 1870 roku.

Zoone spoeczestwa powstaj take w rezultacie podboju. Dobrze udokumentowanym przykadem akiego rozwoju wypadkw s pocztki pastwa Zulusw znajdujcego si w poudniowo-wschodniej yce. Kiedy biali osadnicy po raz pierwszy zetknli si z Zulusami, Afrykanie byli je szcze podzieleni na dziesitki maych wodzostw. Pod koniec XVIII wieku, wraz ze wzro stem gstoci zaludnienia, wodzostwa te zaczy si intensywnie zwalcza. Problem stworzenia struktur wadzy centralnej najskuteczniej rozwiza wdz imieniem Dingis-wayo, ktry w 18 07 roku, po umierceniu swego rywala, stan na czele wodzostwa Mtetwa. Stworzy on siln organizacj militarn skupion pod jednym dowdztwem, do ktrej ze wszystkich wiosek powoyw ani byli modzi mczyni. czono ich w oddziay wedug wieku, a nie miejsca pochodzenia. Di

iswayo by rwnie twrc znakomitego, scentralizowanego systemu politycznego. W podbitych plemionach nie dokonywa rzezi. Rodzin pokonanego wodza pozostawia nietknit i ogranic za si do zastpienia dawnego przywdcy ktrym z jego chtnych do wsppracy krewnych. Pona pracowa scentralizowany system rozstrzygania sporw. Dziki tym poczynaniom udao mu si podbi 30 wodzostw zulusklch l rozpocz ich integracj. Jego nastpcy umocnili rodzc si p owo Zulusw, ujednolicajc system prawny, policyjny i obrzdy.

Mona by niemal w nieskoczono wymienia przykady pastw tworzonych w nastpstwie podbojw rajw, ktre w XVIII l XIX wieku na oczach Europejczykw wyoniy si z wodzostw, znajduj si awaje, Tahiti l madagaskarskie pastwo Merina. W tym samym czasie w Afryce Poudniow ej, poza pastwem Zulusw, powstay Lesotho, Suazi i inne pastwa, w Afryce Zachodniej p ojawio si Ashanti, a na obszarze Ugandy - Ankole i Buganda. W rezultacie wczeniejsz ych, pit-nastowlecznych podbojw powstay imperia Aztekw i Inkw. 346 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Stworzono je, zanim pojawili si Europejczycy, a nasza wiedza na ich temat powstaa dziki ustnym przekazom indiaskim, ktre zostay utrwalone przez pierwszych hiszpaskich osadnikw. Z kolei proces tworzenia si pastwa rzymskiego i rozszerzania granic pastwa mace doskiego przez Aleksandra Wielkiego zosta dokadnie opisany przez autorw, ktrzy yli w c zasie, gdy owe imperia powstaway.

Pojawienie si wszystkich wymienionych wyej pastw ukazuje kluczow rol wojny lub zagroen ia militarnego w wymuszaniu czenia si spoeczestw. W ten sposb stworzono wikszo past e nie wszystkie. Jednake wojny, nawet te wybuchajce midzy hordami, byy staym elemente m historii ludzkoci. Dlaczego wic stay si one przyczyn czenia si spoeczestw dopiero ostatnich 13 tysicy lat? Doszlimy ju do wniosku, e powstawanie zoonych spoeczestw wi jaki sposb z liczebnoci populacji. Powinnimy teraz poszuka zwizku midzy tym czynnikie rezultatami wojen. Dlaczego jednoczenie si spoeczestw staje si zwykle skutkiem konf liktw militarnych w warunkach duej, nie za maej gstoci zaludnienia? Odpowied na to pyt nie wie si z losem podbitych ludw. Ten za zaley od zagszczenia populacji.

Jeli gsto zaludnienia jest bardzo maa - z sytuacj tak spotykamy si w regionach zamies nych przez owcw-

-zbleraczy - ocalali czonkowie pokonanej grupy musz jedynie przemieci si na tereny od dalone od wrogw. W ten wanie sposb kocz si najczciej wojny toczone midzy koczownicz dami na Nowej Gwinei i w Amazonii.

Tam, gdzie zagszczenie populacji jest umiarkowane, czyli na obszarach zajmowanych przez plemiona rolnicze, nie ma wolnej przestrzeni, ktra suyaby za schronienie dla czonkw zwycionej hordy. Spoeczestwa plemienne nie zajmuj si jednak na tyle intensywn ukcj ywnoci, by znale zajcie dla niewolnikw, a wytwarzane przez pokonanych nadwyki y s zbyt mae, by mona je byo przeznaczy na danin. Nie istniej wic sposoby wykorzystywan czonkw podbitego plemienia, poza kobietami, ktre staj si onami OD EGALITARYZMU DO KLEPTOKRACJI . 347 zwycizcw. Ci zabijaj pokonanych mczyzn i zajmuj ich ziemie.

Jeeli zaludnienie danego obszaru jest due, jak w przypadku terenw zajmowanych przez pastwa lub wodzostwa, pokonani nie maj dokd uciec, a zwycizcy, jeli daruj im ycie, mo z nimi postpi w dwojaki sposb. Zarwno w wodzo-stwach, jak i pastwach wystpuje specjali zacja gospodarcza ludnoci, wic zwycieni mog sta si niewolnikami. Takie postpowanie by aktyk w czasach biblijnych. Jednake wiele duych spoeczestw potrafi intensywnie wytwar za ywno oraz gromadzi jej znaczne nadwyki i bez pomocy niewolnikw. Zwycizcy mog sobi em pozwoli na pozostawienie podbitych ludw w miejscu ich zamieszkania, pozbawiajc j e jednak politycznej autonomii, przyczajc, a take zmuszajc do regularnego skadania dan

iny z produktw ywnociowych i innych dbr. Taki skutek wojen zwizanych z powstawaniem p astw lub imperiw by najczstszy w bliszej historii. Na przykad kiedy hiszpascy konkwist dorzy postanowili naoy kontrybucj na podbite narody Meksyku, zainteresowali si list da nin zbieranych przez imperium Aztekw. Okazao si, e od podporzdkowanych sobie ludw otrz ymywao ono rocznie 7 tysicy ton kukurydzy, 4 tysice ton fasoli, tyle samo ziarna sza ratu, 2 miliony bawenianych paszczy i ogromne iloci ziarna kakaowego, strojw wojennyc h, tarcz, piropuszy i bursztynu.

Czynniki nadrzdne, ktrymi byy produkcja ywnoci, konkurencja midzy spoeczestwami i roz estrzenianie si technologii, stay si wic czci acucha przyczynowo-skut-kowego. Poszcz elementy tego acucha byy rne w rozmaitych spoecznociach, lecz zawsze wizay si z sil czebnie populacjami i osiadym trybem ycia. Przyczyny nadrzdne doprowadziy do pojawie nia si bezporednich czynnikw warunkujcych podboje: zarazkw, pisma, techniki i scentra lizowanej organizacji politycznej. Na rnych kontynentach rozwj czynnikw nadrzdnych pr zebiega odmiennie, co pocigao za sob zrnicowanie bezporednich czynnikw towarzyszcych ojowi. Te ostatnie zwykle pojawiay si ra348 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

em, cho istniejce midzy nimi zalenoci nie wszdzie byy identyczne. Na przykad powstan perium Inkw nie spowodowao wynalezienia pisma, natomiast tworzeniu pastwa Aztekw towa rzyszyo zarwno opracowanie systemu notacji, jak i pojawienie si kilku chorb epidemic znych. Z kolei pocztki zuluskiego pastwa wodza Dingiswayo pokazuj, i czynniki bezpore dnio warunkujce podbj miay czasem niewielki wpyw na bieg dziejw. Plemi Mtetwa nie grow pod wieloma wzgldami nad tuzinem pozostaych grup Zulusw. Nie zdobyo przewagi techni cznej, nie znao sowa pisanego ani nie opanowao zarazkw, a mimo to zdoao pokona inne pl miona. Jego przewaga ograniczaa si do sfer zarzdzania l ideologii. Utworzone dziki t emu pastwo Zulusw byo przez niemal 100 lat zdolne do wadania spor czci kontynentu. CZ IV W PI ROZDZIAW DOOKOA WIATA ROZDZIA 1 4 LUDZIE YALEGO

Pewnego dnia w czasie wakacji spdzanych w Australii zdecydowalimy si z moj on Marysi o wiedzi pustynne miejsce niedaleko miasta Menindee, gdzie znajduj si dobrze zachowan e aborygeskie malowida naskalne. Wiedziaem, e australijskie pustynie syn z suchego kli matu i letnich upaw, lecz majc dowiadczenie zdobyte w czasie pracy na pozbawionych w ody terenach Kalifornii i nowogwinej-skiej sawanny, uwaaem, e sprostam niewielkim t rudnociom, ktre napotkamy w trakcie turystycznej wycieczki. Zabralimy ze sob mnstwo w ody pitnej i w poudnie wyruszylimy ku oddalonym o kilka kilometrw malowidom.

Szlak wid od stanicy stranikw przyrody pod gr, przez otwarty, pozbawiony clenia teren. Nad nami rozpocierao si bezchmurne niebo. Oddychanie suchym, gorcym powietrzem przy prawiao mnie o uczucie, ktrego doznawaem w fiskiej saunie. Zapasy wody wyczerpay si, a do pokrytego malowidami skalnego nawisu wci byo daleko. Stracilimy zainteresowanie s ztuk. Wspinalimy si pod gr, posapujc wolno i regularnie. Nagle zauwayem ptaka, ktry noci by kurtodrozdem, jednake wyda mi si ogromny w porwnaniu z innymi gatunkami tej gr py. W tym momencie zdaem sobie spraw, e po raz pierwszy w yciu doznaem halucynacji wy 352 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

woanych przegrzaniem. Zdecydowalimy wic z Marysi, e lepiej bdzie, jeli szybko zawrcim

Przestalimy rozmawia. Maszerujc, staralimy si skoncentrowa na wsuchiwaniu we wasne od hy, wyliczaniu odlegoci dzielcej nas od nastpnego punktu orientacyjnego i ocenianiu

czasu potrzebnego na dotarcie tam. Moje usta i jzyk wyschy na wir, a twarz Marysi p rzybraa czerwony kolor. Wreszcie, po dowleczeniu si do klimatyzowanej stanicy, zal eglimy w fotelach ustawionych obok pojemnika z chodzon wod, wypilimy z niego ostatnie dwa litry pynu i poprosilimy o pen butl. Siedzc tak, umczony fizycznie i psychicznie, zaczem rozmyla o aborygesklch twrcach malowide, ktrzy spdzali na pustyni cae ycie, i odnale tam wod oraz ywno, no i nie mogli schroni si w klimatyzowanym pomieszczeniu.

Menindee synie wrd biaych Australijczykw jako obz dwch odkrywcw, ktrzy przed wiekiem erpieli si w nim na skutek suszy i gorca. Zadaniem irlandzkiego policjanta Roberta Burke'a i angielskiego astronoma Williama Willsa -nieszczsnych uczestnikw pierwsz ej europejskiej ekspedycji -byo przemierzenie Australii z poudnia na pnoc. Wyruszyli z szecioma wielbdami nioscymi trzymiesiczne zapasy ywnoci. Zapasy skoczyy si jedna Burk i Wills dotarli do pustyni znajdujcej si na pnoc od Menindee. Trzy razy z rzdu ra towali ich yjcy na tych terenach, dobrze odywieni Aborygeni. Zaopatrywali odkrywcw w ryby, ciastka z paproci i tuste, pieczone szczury. Jednake grupa tubylcw opucia dwch iakw, gdy Burk wystrzeli do jednego z autochtonw. Cho bro palna dawaa przybyszom prze nad Aborygenami pod wzgldem moliwoci upolowania zwierzyny, odkrywcy zaczli godowa, osa li i w cigu miesica od chwili odejcia tubylcw zmarli.

Przygoda, ktr przeyem z on w Menindee, a take los Burke'a l Willsa uwiadomiy mi trud wizane z powstawaniem ludzkich spoecznoci w Australii. Kontynent ten zdecydowanie rni si od pozostaych. Odmiennoci istniejce midzy Eurazj, Afryk, Ameryk Pnocn i Poudn LUDZIE YALEGO 353 na w porwnaniu z rnicami midzy Australi a ktrymkolwiek z pozostaych wielkich obszarw ych. Australia to najsuchszy, najmniejszy, najbardziej paski i najmniej urodzajny kontynent, a jej klimat naley do najbardziej niestabilnych. Jest to te rejon naju boszy biologicznie. Australia bya ostatnim z wielkich obszarw ldowych zajtych przez E uropejczykw. Przed ich przybyciem miaa najmniejsze zaludnienie w porwnaniu z pozost aymi kontynentami, a jej populacja bardzo rnia si od reszty ludzkoci.

Dlatego te Australia moe posuy do sprawdzenia susznoci wielu teorii midzykontynentaln zrnicowania spoeczestw. Na jej obszarze znajdoway si niespotykane gdzie indziej rodow ska i grupy ludzkie. Czy owe niezwyke warunki naturalne wpyny na odmienno organizacji spoecznej? Jeli tak, to w jaki sposb? Podr dookoa wiata naley wic rozpocz wanie Chcc zrozumie zrnicowanie historii kontynentw, bdziemy korzysta z wiedzy zdobytej w d ugiej i trzeciej czci ksiki.

Wikszo ludzi za najbardziej uderzajc cech rdzennych spoeczestw Australii uznaaby zac e. Australia jest jedynym kontynentem, ktrego mieszkacy w czasach nowoytnych wci obyw ali si bez podstawowych zdobyczy cywilizacyjnych -rolnictwa, pasterstwa, metali, u ku i strza, okazaych budynkw, osiedli, pisma, wodzostw czy te pastw. Aborygeni byli k oczowniczymi lub wpkoczowniczymi owcami-zbieraczami zorganizowanymi w hordy. Mieszk ali w prowizorycznych schronieniach lub chatach i wci uywali kamiennych narzdzi. W c igu ostatnich 13 tysicy lat w Australii nastpio znacznie mniej zmian kulturowych ni n a ktrymkolwiek z pozostaych kontynentw. Typowym przykadem europejskich pogldw na temat rdzennych mieszkacw Australii jest taki oto zapisek francuskiego badacza: "S naj nd zniej szym ludem na Ziemi, istotami ludzkimi najbliszymi dzikim bestiom". Jednak 40 tysicy lat temu australijscy tubylcy znacznie wyprzedzali w rozwoju spoe czestwa Europy i pozostaych kontynentw. Wytwarzali oni jedne z pierwszych kamiennyc h narzdzi o gadkich krawdziach, najstarsze narzdzia osadzane na Ry. 14.1. ne. Lini l morza, a by niszy a Borneo,

Mapa obszaru znajdujcego si midzy Azj Poludniowo--Wschodni, Australi i Now cig zaznaczono obecn lini brzegow; linia przerywana oznacza plejstocesk gr wic krawdzie szelfw Azji i Wielkiej Australii z czasw, kiedy poziom wody od obecnego. W tym okrel Nowa Gwinea l Australia tworzyy razem Wielk Australi Jawa i Tajwan byy czci kontynentu azjatyckiego.

LUDZIE YALEGO . 355

trzonku (byty mmi kamienne toporki), a zapewne take pierwsze na wiecie odzie. Niektr e z najdawniejszych malowide naskalnych pochodz wanie z Australii. Ludzie o budowie wspczesnego czowieka by moe osiedlili si tam wczeniej ni w zachodniej Europie. Dlacze wic, mimo pocztkowej przewagi, Australia zostaa podbita przez Europejczykw?

Z pytaniem tym wie si jeszcze jedna kwestia. W plejsto-cesklej epoce lodowcowej wiksz o wd oceanicznych zmienia si w lodowe pokrywy kontynentw. Poziom morza znacznie si wte y obniy, a pytkie morze Arafura, oddzielajce Australi od Nowej Gwinei, stao si such n n. W okresie midzy 12 a 8 tysicami lat temu, wraz z topnieniem lodowcw i podnoszenie m si poziomu wody, obszar ten zosta zalany, a z Wielkiej Australii powstay dwa obsz ary ldowe: Australia i Nowa Gwinea (por. ry. 14.1 na ssiedniej stronie).

Spoeczestwa ludzkie, ktrych przodkowie zamieszkiwali te uprzednio poczone tereny, w c zasach nowoytnych bardzo rniy si ju od siebie. W przeciwiestwie do australijskich tuby cw wikszo Nowogwinejczykw, pobratymcw Yalego, uprawiaa ziemi lub hodowaa winie. Mie yspy yli w staych osadach, a podstaw ich organizacji spoecznej byo plemi. Wszyscy Nowo gwinejczycy posugiwali si ukiem i strzaami, a wielu uywao wyrobw ceramicznych. Ich wio ki byty znacznie wiksze, odzie wytrzymalsze, a uywane przedmioty liczniejsze i bard ziej rnorodne ni australijskie. Poniewa Nowogwinejczycy w odrnieniu od owcw-zbieraczy Australii byli producentami ywnoci, ich populacje osigay znacznie wiksze zagszczenie: na Nowej Gwinei, ktrej powierzchnia jest zaledwie jedn dziesit obszaru Australii, ut rzymywao si duo wicej ludzi. Dlaczego jednak spoeczestwa zamieszkujce wikszy obszar ldowy pozostay zacofane, a ludy yjce na mniejszej czci dawnej Wielkiej Australii robiy tak szybkie postpy? Czemu do A ustralii nie dotarty z Nowej Gwinei wszystkie innowacje, cho oba ldy oddzielaa szer oka jedynie na 150 kilometrw Cienina Torresa? Z punktu widzenia antropologii kultu rowej dystans midzy kontynentem a Now Gwine jest 356 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

nawet mniejszy ni 150 kilometrw, gdy na licznych wyspach Cieniny Torresa yj rolnicy po sugujcy si strzaami l ukiem, bliscy kulturowo Nowogwinejczykom. Najwiksza z tych wysp ley w odlegoci zaledwie 16 kilometrw od Australii. Jej mieszkacy utrzymywali oywione k ontakty handlowe zarwno z Aborygenami, jak i z ludami Nowej Gwinei. Jak te dwa, t ak rnice si od siebie wiaty zachoway sw odrbno, skoro byy odgrodzone spokojn cie jedynie 16 kilometrw, ktr regularnie pokonywano zwyk odzi?

W porwnaniu z rdzennymi Australijczykami Nowo-gwinejczykw okrela si jako zaawansowan ych kulturowo. Wielu spord wspczesnych ludzi uwaa jednak, e rwnie oni s zacofani. Pr chykiem XIX wieku, kiedy to rozpocza si europejska kolonizacja Nowej Gwinei, wszyscy mieszkacy wyspy byli analfabetami i uywali kamiennych narzdzi. Na Nowej Gwinei nie istniay jeszcze organizacje pastwowe ani (z paroma wyjtkami) wodzostwa. Dlaczego N owo-gwinejczycy, cho osignli pewien postp w stosunku do australijskich tubylcw, nie s tali si tak zaawansowani jak Europejczycy, Afrykanie lub rdzenni mieszkacy obu Ame ryk? Niewytumaczone losy ludzi Yalego i ich australijskich kuzynw s wic czci wikszej adki.

Wielu biaych Australijczykw pytanych o przyczyn zacofania Aborygenw wskazuje na uomno atury tubylcw. Rzeczywicie, pod wzgldem rysw twarzy i koloru skry Aboryge-nl zdecydow anie rni si od Europejczykw. Skonio to kilku czoowych badaczy koca XIX wieku do uzna ch za brakujce ogniwo ewolucji midzy mapami czekoksztatnymi a ludmi. Bo jak Inaczej wy tumaczy fakt, e mieszkacy Australii po ponad 40 tysicach lat ycia na tym ldzie wci p awali niepimiennymi owcami-zbieraczami, a angielscy kolonici w cigu kilkudziesiciu la t stworzyli na tym kontynencie Industrialne, demokratyczne spoeczestwo, produkujce y wno i posugujce si pismem? Jest to tym bardziej zaskakujce, e w Australii znajduj si e z najwikszych na wiecie z elaza i aluminium, a take bogate pokady miedzi, cyny, oo cynku. Dlaczego wic australijscy tubyl-

LUDZIE YALEGO . 357 cy nie zdoali wytworzy metalowych narzdzi i wci tkwili w epoce kamiennej?

Przypomina to kontrolowany eksperyment z zakresu ewolucji ludzkich spoeczestw. Mam y oto jeden kontynent, na ktrym mieszkaj zdecydowanie odmienni ludzie. Rnice midzy sp oeczestwami Aborygenw i biaych Australijczykw musz wic wynika z cech ich czonkw. Lo nkluzji odwoujcej si do rasizmu na pierwszy rzut oka wydaje si nie do zakwestionowan ia. Przekonamy si jednak, e w rozumowaniu tym tkwi prosty bd.

Przeanalizujmy najpierw pochodzenie spoeczestw Australii. Zarwno Australia, jak i N owa Gwinea s zamieszkane od co najmniej 40 tysicy lat. Ludzie yli tam wic rwnie w okre sie, gdy oba ldy tworzyy Wielk Australi. Rzut oka na map (ry. 14.1) przekonuje, e kolo ici przedostali si na tereny Wielkiej Australii z poudniowo-wschodniej czci Azji prze z wyspy Indonezji. Wniosek ten znajduje potwierdzenie w pokrewiestwie genetycznym wspczesnych Australijczykw, Nwogwinejczykw l Azjatw, a take pewnym fizycznym podobie ie nielicznych ju dzi tubylczych ludw Filipin, Pwyspu Malajsklego i Andamanw - wysp u wybrzey Birmy. Po przybyciu do zachodniej Australii bd do Nowej Gwinei (terenw najbliszych Indonezj i i Azji) kolonici bardzo szybko rozprzestrzenili si na caym ldzie, docierajc nawet d o najdalszych i najmniej urodzajnych zaktkw. Na podstawie analizy skamieniaoci i nar zdzi kamiennych odnalezionych w Australii ustalono, i w poudniowo-zachodniej czci kon tynentu ludzie pojawili si przed 40 tysicami lat, w jego poudniowo-wschodniej czci l na Tasmanii, czyli w rejonach najdalej pooonych od przypuszczalnego miejsca ldowani a kolonistw - 35 tysicy lat temu, a przed 30 tysicami lat zamieszkali w chodnych grac h Nowej Gwinei. O ile do wszystkich tych obszarw da si dotrze z zachodniego przyczka drog ldow, o tyle kolonizacja Archipelagu Bismarcka i Wysp Salomona, ktra nastpia 35 t ysicy lat temu, wymagaa wielokilometrowych morskich podry. By moe, zasiedlanie przebie gao szybciej, ni na to wskazuj rozrzucone po 358 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Australii wiadectwa, ktrych wiek okrela si na 30-40 tysicy lat. Jeli bowiem wzilibymy d uwag bd metody radiowglowej, poszczeglne daty prawie by si nie rniy.

W plejstocenie, kiedy zaczto zajmowa Australi i Now Gwine, obszar poludniowo-wschodni ej Azji by duo wikszy ni w pniejszych epokach. Obejmowa dzisiejsze wyspy Borneo, Jaw ali. Linia brzegowa Azji znajdowaa si mniej wicej o 1600 kilometrw bliej Australii ni obecnie. Dotarcie z Bali lub Borneo do plejstoceskiej Wielkiej Australii wymagao j ednak pokonania co najmniej omiu pasw wody o szerokoci okoo 80 kilometrw. Czterdzieci tysicy lat temu prawdopodobnie dokonano tego za pomoc nieskomplikowanych, lecz cha rakteryzujcych si du wytrzymaoci bambusowych tratw, wci uywanych przez mieszkacw wybrzea Chin. Przebycie owej drogi musiao nastrcza trudnoci. Nie ma bowiem przekonywa jcych dowodw archeologicznych na to, by proces ten powtarza si w cigu nastpnych dziesi kw tysicy lat po wyldowaniu na obszarze Wielkiej Australii pierwszych przybyszw z Az ji 40 tysicy lat temu. Kolejne potwierdzone wiadectwa - pojawienie si na Nowej Gwin ei wyhodowanych w Azji wi, w Australii za azjatyckich psw - pochodz dopiero sprzed ki lku tysicy lat.

Spoeczestwa Australii l Nowej Gwinei przez tysice lat rozwijay si wic w wyranej izolac i od ludw azjatyckich, z ktrych si wywodziy. Znajduje to odzwierciedlenie w uywanych obecnie jzykach. aden ze wspczesnych jzykw aboryge-skich czy jzykw gwnej grupy now iej (tak zwanych jzykw papuaskich) nie wykazuje wyranego podobiestwa do ktregokolwiek z dzisiejszych jzykw azjatyckich. Owa izolacja znajduje rwnie wyraz w cechach genetycznych i antropologicznych. Wyni ki bada genetycznych wskazuj, e Aborygeni i nowogwinejscy grale s nieco bardziej podo bni do wspczesnych Azjatw ni mieszkacy pozostaych kontynentw, jednak zwizku tego nie

okreli jako bliskiego. Pod wzgldem budowy szkieletu i wygldu zewntrznego rni si oni ikszoci czonkw populacji Azji Pou-dniowo-Wschodniej. Aby to stwierdzi, wystarczy porwn ich LUDZIE YALEGO * 359

zdjcia z podobiznami Indonezyjczykw lub Chiczykw. Owe odmiennoci czciowo wyjania si pierwotni azjatyccy kolonizatorzy Wielkiej Australii mieli wystarczajco duo czasu , by oddzieli si od kuzynw pozostaych na Starym Kontynencie, gdy wymiana materiau gene tycznego bya do ograniczona. Najprawdopodobniej jednak znacznie waniejsz przyczyn by n pyw do poudniowo-wschodniej Azji innych populacji azjatyckich wywodzcych si spoza Ch in, ktre zastpiy dawnych mieszkacw tych terenw.

Rwnie Aborygeni i Nowogwmejczycy zaczli si midzy sob rni pod wzgldem genetycznym, f m i Jzykowym. Na przykad wrd podstawowych (determinowanych genetycznie) ludzkich gru p krwi grupa B systemu ABO i S systemu MNS wystpuj zarwno na Nowej Gwinei, jak i wik szoci pozostaych obszarw wiata, lecz brak ich w Australii. Silnie skrcone wosy wikszo Nowogwinejczykw kontrastuj z prostym lub falujcym owosieniem wikszoci Australijczykw. yki Aborygenw l Nowogwinejczykw nie tylko s nie-spokrewnione z jakimkolwiek jzykiem azjatyckim, lecz prcz niewielu wsplnych sw, ktre przedostay si przez Cienin Torresa, no wskaza inne podobiestwa midzy tymi dwoma grupami jzykowymi.

Istnienie rnic midzy Australijczykami a Nowogwinejczy-kami odzwierciedla dugotrwa izol acj obu ldw i odmienno ich rodowiska. Poniewa 10 tysicy lat temu podniesienie poziomu rza Arafura ostatecznie odseparowao Australi od Nowej Gwinei, wymiana genw zostaa og raniczona do sporadycznych kontaktw utrzymywanych przez ludzi yjcych na terenach wz du acucha wysp lecych w Cieninie Torresa. Oddzielenie populacji obydwu obszarw spowod , i kada z nich zaadaptowaa si do wasnych rodowisk. O ile sawanna i zarola namorzynowe poudniowego wybrzea Nowej Gwinei s do podobne do analogicznych siedlisk w pnocnej Aust alii, o tyle inne rodowiska rni si niemal pod kadym wzgldem. Oto kilka rnic. Nowa Gwinea ley prawie na rwniku, natomiast Australia siga daleko w s tref umiarkowan, niemale do 360 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

40 stopnia szerokoci geograficznej poudniowej. Nowa Gwinea jest bardzo grzysta l ni edostpna. Najwysze jej szczyty Ucz ponad 5 tysicy metrw i pokrywaj je czapy lodowcw. Z kolei Australia to paski i nizinny ld - 94% jej powierzchni ley poniej 600 metrw nad poziomem morza. Nowa Gwinea Jest jednym z najwilgotniej szych obszarw wiata, Austr alia za - jednym z najsuchszych. Na wikszoci terenw Nowej Gwinei spada rocznie okoo 2 500 milimetrw deszczu, z czego na wyynach ponad 5000 milimetrw, natomiast suma rocz nych opadw w znacznej czci Australii wynosi mniej ni 500 milimetrw. Rwnikowy klimat No wej Gwinei zmienia si tylko nieznacznie wraz z por roku i w cigu lat. Warunki klima tyczne Australii zmieniaj si zarwno w cigu roku, jak i w okresach wieloletnich bardz iej ni klimat ktregokolwiek z kontynentw. Now Gwine przecinaj stale, wielkie rzeki, w Australii za caoroczne cieki wodne znajduj si tylko na wschodzie kontynentu, i nawet najwikszy z systemw rzecznych (Murray-Darling) w czasie susz zanika na wiele mies icy. Wikszo obszaru Nowej Gwinei porasta gsty las deszczowy, natomiast du cz Austra rywaj pustynie lub rzadkie, suche zadrzewienia.

Na Nowej Gwinei znajduj si mode, yzne gleby, powstae wskutek aktywnoci wulkanicznej, w ielokrotnego nasuwania si l cofania erodujcych wyyny lodowcw oraz dziaalnoci grskich s rumieni, znoszcych na niziny ogromne iloci muu. Z kolei w Australii wystpuj jedne z n ajstarszych, najmniej urodzajnych i wyjtkowo ubogich w substancje mineralne ziem, zachowanych na skutek braku aktywnych wulkanw, wysokich gr i lodowcw. Cho powierzch nia Nowej Gwinei jest dziesiciokrotnie mniejsza, to dziki bliskoci rwnika, znacznie wyszym opadom atmosferycznym, bardziej urozmaiconej rzebie terenu l wikszej urodzaj noci ziemi zamieszkuje j mniej wicej tyle samo gatunkw ptakw i ssakw, ile wystpuje w A

stralii. Wszystkie te rnice wpyway na wyranie odmienne dzieje kultur porwnywanych obsz arw. Ich histori zajmiemy si w nastpnej czci rozdziau. Na obszarze Wielkiej Australii najbardziej Intensywn produkcj ywnoci prowadzono w do linach wyynnej czci NoLUDZIE YALEGO 361

wej Gwinei, lecych na wysokoci 1200-2700 metrw nad poziomem morza. Tam te yy najludnie sze populacje. Wykopaliska archeologiczne ukazay zarwno pochodzce sprzed 9 tysicy la t skomplikowane systemy roww odwadniajcych, ktrych zasig rozszerzy si przed 6 tysicami lat, jak rwnie tarasy suce do utrzymywania wilgoci w glebach znajdujcych si na suchszy h terenach. Systemy roww przypominay te, ktre wci wykorzystuje si na wyynach do osusza ia bagiennych terenw uytkowanych jako ogrody. Jak wykazaa analiza pykowa,l przed nie mal 5 tysicami lat nastpio wylesienie dolin, co prawdopodobnie wizao si ze zdobywaniem gruntw nadajcych si do uprawy.

Obecnie na wyynach uprawia si sprowadzone niedawno bataty, a take taro, banany, poc hrzyn, trzcin cukrow, trawy o jadalnych odygach i rozmaite warzywa liciaste. Poniewa taro, banany i pochrzyn pochodz z Azji Poudniowo-Wschod-niej, gdzie niewtpliwie zos tay udomowione, kiedy zakadano, e wszystkie roliny uprawiane na wyynnych obszarach Now ej Gwinei poza batatami przywieziono z kontynentu azjatyckiego. Okazao si jednak, i dzicy przodkowie trzciny cukrowej, warzyw liciastych oraz jadalnych traw to gatu nki rodzime dla Nowej Gwinei, banany uprawiane na jej obszarze maj miejscowych, a nie azjatyckich protoplastw, a taro i niektre gatunki pochrzynu wystpuj zarwno na wy spie. Jak i w Azji. Jeli wic rolnictwo Nowej Gwinei rzeczywicie miao azjatyckie korz enie, to wrd gatunkw uprawianych na jej wyynach naleaoby si spodziewa rolin pochodz Azji, tych jednak nie spotykamy. Dlatego te obecnie uwaa si, e na nowogwmejsklch wyyn ach rozwj rolnictwa nastpowa niezalenie. Polega na udomowieniu miejscowych gatunkw flo ry.

Nowa Gwinea, oprcz yznego Pksiyca, Chin i niewielu innych regionw, jest wic jednym ze towych orodkw 1 Analiza pykowa (palinologiczna) polega na rozpoznawaniu ziaren pytku i zarodnikw rolin w pokadach torfu, wgla i innych utworach geologicznych. Umoliwia ona okrelenie zmian szaty rolinnej zachodzcych w odlegych epokach historycznych i geologicznych (przyp. tum.). 362 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

niezalenej domestykacji rolin. W wykopaliskach archeologicznych sprzed 6 tysicy lat nie znaleziono adnych pozostaoci po uprawach pochodzcych z wyynnych obszarw wyspy. Ni e powinno to jednak dziwi, gdy poza wyjtkowymi przypadkami po hodowanych tam wspczenie gatunkach nie pozostay resztki, ktre uwidoczniyby si w zapisie kopalnym. Dlatego te wydaje si prawdopodobne, i niektre ze wspczesnych gatunkw uprawiano na wyynach Nowej G inei rwnie w przeszoci. wiadczy o tym take podobiestwo pradawnych systemw irygacyjnyc o roww stosowanych tam wspczenie do uprawy taro.

Trzema niewtpliwie obcymi artykuami ywnociowymi, ktre ujrzeli na nowogwinejsklch wyyna ch pierwsi europejscy odkrywcy, byy kurczaki, winie i bataty. Kury i winie udomowio no w Azji Poudniowo-Wschodniej. Na Now Gwine i inne wyspy Pacyfiku sprowadzili je A ustronezyjczycy - ludzie wywodzcy si z poudnia Chin, ktrych pochodzenie omwimy w rozd ziale szesnastym. Zwierzta te na wyspie pojawiy si 3600 lat temu. (By moe, winie przyw ieziono wczeniej). Bataty pierwotnie rosy w Ameryce Poudniowej, na Now Gwine za dotary dopiero przed paroma wiekami po przywiezieniu ich przez Hiszpanw na Filipiny. Now e roliny szybko zadomowiy si na Nowej Gwinei, a nastpnie stay si podstawowym gatunkiem uprawnym wyyn. Bataty wypary taro, gdy rosy szybciej, miay wiksz wydajno z hektara ejsze wymagania glebowe.

Rozwj rolnictwa na nowogwinejsklch terenach wyynnych musia tysice lat temu doprowadz i do eksplozji demograficznej. Po wytrzebieniu pierwotnej megafauny torbaczy na o bszarach tych mogy si bowiem utrzyma jedynie nieliczne populacje owcw-zbieraczy. Poja wienie si batatw spowodowao w ostatnich stuleciach dalszy przyrost liczby ludnoci. E uropejczycy, dokonujcy w latach trzydziestych naszego wieku pierwszych lotw nad ty mi obszarami, ze zdziwieniem zauwayli, i tamtejszy krajobraz przypomina Holandi. Ujr zeli szerokie, usiane wioskami l cakowicie wylesione doliny, ktrych dno pokryway os uszone i ogrodzone pola suce do inLUDZIE YALEGO 363

tensywnej produkcji ywnoci. w krajobraz wiadczy o duym zagszczeniu populacji grali up iajcych ziemi i posugujcych si kamiennymi narzdziami.

Grzyste tereny Nowej Gwinei charakteryzuj si stromymi zboczami, cig pokryw chmur, mala i - a na niszych obszarach niebezpieczestwem nastania suszy. S to czynniki ogranicza jce nowogwinejsk upraw roli do regionw pooonych powyej 1200 metrw nad poziomem morza. istocie tereny te tworz podniebn wysp, otoczon morzem chmur i gsto zaludnion populacja mi rolnikw. Podstaw egzystencji Nowogwinejczykw yjcych na nadmorskich i nadrzecznych nizinach jest rybowstwo, nieliczni za mieszkacy suchych terenw utrzymuj si dziki gosp rce arowej opartej na uprawie bananw i pochrzynu, uzupenianej owiectwem i zbieractwe m. Ludzie yjcy na nizinnych mokradach s natomiast koczujcymi owcami-zbieraczami, odywi jcymi si gwnie bogatym w skrobi miszem palm sagowych, ktrych eksploatacja okazuje si zo opacalna i w przeliczeniu na godzin pracy pozwala na uzyskanie trzykrotnie wiksz ej liczby kalorii ni z uprawy roli. Nowogwinejskie bagna s wic przykadem rodowiska po zwalajcego ludziom trwa przy zbieractwie l owiectwie, gdy rolnictwo nie mogoby sta si am podstaw egzystencji. Zamieszkujcy nizinne mokrada konsumenci sago yj w koczowniczych hordach owlecko-zbier ackich, ktre pierwotnie byy podstaw organizacji spoecznej ludnoci Nowej Gwinei. Z pow odw przedstawionych w rozdziaach dwunastym i trzynastym bardziej skomplikowane tec hnologie oraz zoone struktury spoeczne i polityczne zostay po raz pierwszy opracowan e przez grupy rolnikw i rybakw. Ludzie ci tworzyli plemiona majce zwykle naczelnika i yli w staych osadach. Niektre plemiona budoway wielkie, bogato zdobione domy cere monialne. Ich dziea sztuki, w formie drewnianych statuetek i masek, zdobyy uznanie na caym wiecie.

Nowa Gwinea bya wic t czci Wielkiej Australii, ktra charakteryzowaa si najlepiej roz echnologi, organizacj spoeczn i polityczn oraz sztuk. Amerykanie i Euro364 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

pejczycy oceniaj jednak Now Gwine raczej jako prymitywn ni zaawansowan. Dlaczego Nowog winejczycy wci uywaj kamiennych narzdzi zamiast metalowych, s analfabetami i nie zdoal stworzy organizacji wodzowskich i pastwowych? Okazuje si, e na przeszkodzie stano wie le ogranicze biologicznych l geograficznych.

Po pierwsze, cho na wyynach Nowej Gwinei rzeczywicie nastpi niezaleny rozwj produkcji noci, jak wiemy z rozdziau sidmego, z uprawy i hodowli otrzymywano skpe iloci biaka. U prawy korzeniowe dostarczay niewielu protein, a hodowla jedynych udomowionych zwi erzt (wi i kur) w maym stopniu uzupeniaa diet. Ani winie, ani kurczta nie nadaj si a wozw, dlatego te grale mogli liczy tylko na si wasnych mini. Ponadto w grach Nowe i nie wyewoluoway adne choroby epidemiczne, ktre skutecznie odstraszyyby potencjalny ch najedcw.

Drugim czynnikiem ograniczajcym liczebno populacji grali by brak ziemi. Na nowogwinej skich wyynach znajduje si jedynie kilka szerokich dolin, takich jak Wahgi i Baliem , w ktrych mog y liczne populacje. Trzecie za ograniczenie wizao si z tym, e na Nowe nei intensywn produkcj ywnoci da si rozwija tylko na terenach pooonych midzy 1200 a metrw nad poziomem morza. Nie prowadzono jej w ogle w rodowiskach znajdujcych si powye

j 3 tysicy metrw, w niewielkim tylko zakresie istniaa na zboczach gr midzy 300 a 1300 metrw nad poziomem morza, na nizinach za wystpowaa jedynie gospodarka arowa. Dlatego te na wyspie nigdy nie doszo do rozkwitu wymiany ywnoci midzy spoecznociami yjcymi h wysokociach i specjalizujcymi si w wytwarzaniu rnych produktw. W Andach, Alpach i Hi malajach wymiana towarowa, urozmaicajc diet, nie tylko doprowadzia do zwikszenia gstoc i zaludnienia, lecz take przyczynia si do integracji gospodarczej i politycznej roz maitych grup ludzkich. Wszystkie te czynniki sprawiy, e do czasu wprowadzenia przez europejskie rzdy kolon ialne zachodniej medycyny i ukrcenia wojen midzyplemiennych tradycyjne spoeczeLUDZIE YALEGO . 365

stwa Nowej Gwinei nie osigny liczby miliona czonkw. Wyspa ta charakteryzowaa si najni m zaludnieniem w porwnaniu z pozostaymi omioma wiatowymi orodkami rozwoju rolnictwa, ktre omwiono w rozdziale czwartym. Nowa Gwinea z niecaym milionem mieszkacw nie moga w ic sta si miejscem rozwoju techniki, pisma i systemw politycznych, ktre powstay wrd l ych dziesitki milionw ludzi spoeczestw Chin, yznego Pksiyca, Andw i Mezo-ameryki.

Spoeczestwo Nowogwinejczykw jest nie tylko mae, lecz ponadto dzieli si na tysice mikro populacji usytuowanych pomidzy niedostpnymi obszarami, takimi jak bagna wikszoci niz in, strome urwiska i wskie, przecinajce si kaniony charakterystyczne dla wyyn, a take gsta dungla pokrywajca zarwno niziny, jak i gry. W czasie moich biologicznych wypraw po terenach Nowej Gwinei, w ktrych jako pomocnicy uczestniczyli take tubylcy, za wielki sukces uznawaem pokonanie 5 kilometrw dziennie, nawet jeli poruszalimy si wzdu eek. Wikszo grali, czonkw tradycyjnych nowogwinejskich spoeczestw, nigdy nie oddali swych domostw nawet o 20 kilometrw.

Niedostpno terenw oraz stan niemal cigej wojny midzy grupami ludzi lub wioskami to prz czyny lingwistycznego, kulturowego i politycznego rozczonkowania Nowej Gwinei. Na jej obszarze doszo do zdecydowanie najwikszego zagszczenia jzykw. Z istniejcych na wi cie 6 tysicy jzykw na Nowej Gwinei wystpuje a tysic. S one stoczone na obszarze niewi wikszym ni Teksas l nale do dziesitkw rodzin i oddzielnych, pojedynczych jzykw, tak h si midzy sob, jak angielski i chiski. Niemal polow jzykw nowogwinejskich posuguj s rowoci liczce mniej ni 500 osb. Nawet grupy jzykowe majce najwicej uytkownikw (nieco j ni 100 tysicy osb) dziel si na setki wiosek walczcych ze sob tak zaciekle, jakby bi i z ludami obcojzycznymi. adne z tych spoeczestw nie byo na tyle due, by mie wodza, r ielnikw lub rozwin technik wytwarzania metali czy umiejtno pisania. 366 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Innym czynnikiem utrudniajcym rozwj Nowej Gwinei, poza ma liczebnoci i rozdrobnieniem populacji, bya izolacja geograficzna. Ograniczya ona napyw technologii i nowych pom ysw. Mieszkacw trzech ssiednich obszarw ldowych oddzielaa od Nowogwinejczykw woda, z pod wzgldem umiejtnoci technicznych i produkcji ywnoci jeszcze kilka tysicy lat temu o koliczne ludy pozostaway w tyle za Nowo-gwinej czy karni (szczeglnie za nowogwinej skimi gralami). Jedn z tych trzech grup ludzi byli Aborygeni - owcy--zbieracze, ktrz y nie mogliby zaoferowa Nowogwinejczykom nic nowego. Drug grup stanowili mieszkacy z nacznie mniejszych, pooonych na wschd od Nowej Gwinei Wysp Bi-smarcka i Archipelagu Salomona. Trzecie za z ssiadujcych spoeczestw tworzyy ludy yjce na wyspach wschodnie ndonezji. Jednake region ten rwnie pozostawa zacofany pod wzgldem rozwoju kultury, a przez wiksz cz swej historii zamieszkiwali go owcy-zbieracze. Trudno wskaza jakikolwie przedmiot, ktry trafi na Now Gwine przez Indonezj w okresie midzy pierwotn kolonizacj ej wyspy, przed ponad 40 tysicami lat, a ekspansj Austronezyjczykw, okoo 1600 roku p.n.e.

Wraz z pocztkami tej ekspansji Indonezj zaludnili azjatyccy wytwrcy ywnoci, majcy zwie rzta domowe, rozwinit kultur roln i technik. Ta ostatnia bya przynajmniej na tym samym poziomie co technika Nowej Gwinei. Azjatyccy przybysze znali si rwnie na nawigacji,

co pozwolio im na sprawne przeprawienie si z kontynentu. Austronezyjczycy osiedli li si na wyspach lecych na pnoc, wschd i zachd od Nowej Gwinei, a take na jej zachodn kracach oraz pnocnym i poudniowo-wschodnim wybrzeu. Przywieli ze sob ceramik, kurcz prawdopodobnie take psy l winie. (Wczesne badania archeologiczne prowadzone na wyy nach Nowej Gwinei przyniosy odkrycie koci wi pochodzcych sprzed czwartego tysiclecia p .n.e., lecz nie potwierdzono tego znaleziska). Przez co najmniej tysic lat dziki w ymianie handlowej Nowa Gwinea utrzymywaa kontakty ze spoeczestwami Jawy l Chin, zna cznie bardziej zaawansowanymi pod wzglLUDZIE YALEGO 367

dem poziomu rozwoju techniki. W zamian za pira rajskich ptakw l przyprawy Nowogwin ejczycy sprowadzali z Azji Pou-dniowo-Wschodniej wiele towarw, wrd ktrych znajdoway si takie luksusowe dobra, jak wykonane z brzu bbny dong son czy chiska porcelana.

Z upywem czasu austronezyjska ekspansja z pewnoci spowodowaaby na wyspie due zmiany. Moliwe, i jej zachodnia cz zostaaby przyczona do sutanatw wschodniej Indonezji, z k Now Gwine prawdopodobnie trafiyby metalowe narzdzia. Jednak w 1511 roku na Molukach pojawili si Portugalczycy, kadc kres niezalenemu rozwojowi Indonezji. Gdy wkrtce pot em Europejczycy dotarli na Now Gwine, jej mieszkacy wci posugiwali si kamiennymi narz ami i yli w hordach lub w niezalenych, wojowniczych osadach.

Kiedy na Nowej Gwinei hodowano ju zwierzta i uprawiano rol, na pozostaym obszarze Wi elkiej Australii nawet nie zaczto wytwarza ywnoci. W epoce lodowcowej na terenie obe cnej Australii yo wicej wielkich torbaczy ni na obszarze Nowej Gwinei. Byy wrd nich di rotodony (workowce bdce odpowiednikami krw i nosorocw), gigantyczne kangury i wombaty , ale wszystkie zwierzta, ktre mogy sta si ywym inwentarzem, wyginy (lub zostay wybi okresie kiedy Australi kolonizowa czowiek. W konsekwencji podobnie jak na Nowej Gw inei, brakowao tam rodzimych gatunkw ssakw nadajcych si do udomowienia. Jedynym obcym zwierzciem, ktre okoo 1500 roku p.n.e. przystosowao si do australijskich warunkw, byt sprowadzony z AZJI pies (prawdopodobnie zwierzta przypyny w austronezyjskich odziach ). Na nowym kontynencie pies przeistoczy si w dzikiego dingo. Schwytane dingo stay si towarzyszami tubylcw, ich strami, a nawet ywymi kocami, co dao pocztek australijski mu wyraeniu "noc pod picioma psami", ktre oznacza bardzo dotkliwy chd po zmierzchu. J ednake Aborygeni nigdy nie jedli psw, w przeciwiestwie do Polinezyjczykw, ani te nie uywali ich do polowania na dzikie zwierzta, jak robili Nowogwinejczycy. 368 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Na obszarze Australii nie nastpi rwnie rozwj rolnictwa. Jest to bowiem nie tylko najs uchszy, lecz take najbardziej nieurodzajny z kontynentw. Poza tym, wyjtkow cech klima tu wikszoci obszarw Australii jest nieregularny, kilkuletni cykl ENSO,2 ktry zaburza cile okrelone nastpstwo pr roku charakterystyczne dla innych czci wiata. Nieprzewidy ne, dotkliwe susze trwaj w Australii latami, przerywane za s rwnie trudnymi do przew idzenia okresami Intensywnych deszczw l powodzi. Nawet dzi, po wprowadzeniu europe jskich rolin uprawnych oraz pojawieniu si ciarwek i kolei sucych midzy Innymi do tra tu podw rolnych, produkcja ywnoci pozostaje na tym kontynencie zajciem ryzykownym. Due stada zwierzt powstae w dobrych latach wymieraj w okresie suszy. Kade z aborygesklch spoeczestw rolniczych musiaoby si zmaga z podobnymi cyklami. Jeli w sprzyjajcych lata h ludzie osiedliliby si w wioskach, zaczli uprawia roliny l mie wicej dzieci, to z nad ejciem suszy liczniejsze populacje zmniejszayby si na skutek mierci godowej, gdy wysch nita ziemia mogaby wyywi znacznie mniej ludzi.

Kolejn przeszkod na drodze do rozwoju produkcji ywnoci w Australii by niedostatek dzi kich, nadajcych si do udomowienia rolin. Nawet wspczesnym europejskim genetykom nie u dao si wyhodowa z dzikiej australijskiej flory adnego, poza dajc orzechy makadami, uy wego gatunku. Na licie potencjalnie najcenniejszych rolin zboowych wiata -skadajcej si z 56 gatunkw dzikich traw produkujcych najcisze ziarna - wystpuje jedynie dwch przedst

awiclell australijskiej flory, przy czym oba gatunki znajduj si blisko koca zestawi enia (masa ich ziaren wynosi tylko 13 miligramw; dla porwnania najcisze nasiona poch odzce z Innych

2 ENSO (El Nino Southem Oscillation) - angielsko-hiszpaski skrtowiec oznaczajcy zja wisko spowodowane odwrceniem ukadw barycznych, rozcigajcych si midzy Tahiti a Australi Zwykle zaczyna si ono w okresie Boego Narodzenia (El Nino oznacza po hiszpasku dzie citko), a jego skutkiem s silne wiatry wymuszajce napyw mas ciepej wody, co powoduje gwatowne zmiany klimatyczne, obejmujce znaczne obszary plkuli poudniowej (przyp. ttu m.). LUDZIE YALEGO 369

czci wiata wa 40 miligramw). Nie oznacza to, i Australia bya cakowicie pozbawiona po alnych rolin uprawnych lub e Aborygeni nigdy nie rozwinliby rodzimej produkcji ywnoci . Cz rolin, takich jak niektre gatunki pochrzynu, taro i maranta trzcinowata, uprawia nych na poudniu Nowej Gwinei, ronie rwnie w stanie dzikim w Australii. Gatunki te s z bierane przez Aborygenw. Jak si przekonamy, rozwj tubylczych plemion yjcych w najdogo dniejszych pod wzgldem klimatycznym regionach Australii zmierza w kierunku, ktry pr awdopodobnie w kocu doprowadziby do rozwoju produkcji ywnoci. Jednake rozwj ten byby o raniczony brakiem zwierzt nadajcych si do udomowienia, ubstwem rolin zdatnych do hodo wli oraz niekorzystnymi warunkami klimatycznymi l glebowymi.

Nomadyzm, owlecko-zbleracki tryb ycia, ograniczenie nakadu pracy do niezbdnego minim um: budowy schronie i gromadzenia dbr materialnych, byy w warunkach australijskich sensownymi adaptacjami do nieprzewidywalnych zmian zasobnoci rodowiska powodowanyc h przez ENSO. Kiedy lokalne warunki ulegay pogorszeniu, Aborygeni po prostu przen osili si w inne miejsce, gdzie byty one znoniejsze. Zamiast uzalenia si od zaledwie k ilku, nie zawsze dajcych plony rolin uprawnych, minimalizowali ryzyko godu, rozwija jc gospodark opart na wielu rnorodnych naturalnych rdach pokarmu, ktre naraz nie mog zawie. Zamiast y w spoeczestwie o zmiennej liczbie czonkw, okresowo wyczerpujcym zas dowiskowe i cierpicym gd, pozostali w mniejszych grupach, cieszc si obfitoci pokarmu w dobrych latach, a majc wystarczajc jego ilo w zych.

Aborygeskim substytutem produkcji ywnoci byo tak zwane rolnictwo arowe. Mieszkacy Aust ralii modyfikowali i zagospodarowywali okolic, w ktrej yli tak, aby zwikszy produktyw no jadalnych rolin i zwierzt bez uciekania si do uprawy roli. Dokonywali celowych l s ystematycznych wypale terenu. Ogie wypasza zwierzta, ktrych cz zabijano i natychmias wano. Ponadto po poarze gsto zaronite krzakami tereny zmieniay si w otwart przestrze, ua370 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

twiaio ludziom przemieszczanie si. rodowisko tego rodzaju byo ponadto idealne dla k angurw - podstawowych zwierzt ownych Australii. Wreszcie, wypalenia stymuloway wzros t zarwno wieej trawy, bdcej poywieniem tych zwierzt, jak i korzeni paproci, ktre jedl ami Aborygeni.

Uwaamy, i tubylcy australijscy s ludmi pustyni, lecz opinia ta w odniesieniu do wiksz oci z nich jest nieprawdziwa. Liczebno populacji Aborygenw zmieniaa si wraz z iloci o deszczu (czynnik ten determinuje liczb dzikich zwierzt i rolin ldowych - rda poywien , a take iloci pokarmu w morzu, rzekach i jeziorach. Najwiksz gstoci zaludnienia char eryzoway si najwilgotniejsze i wyjtkowo produktywne regiony Australii: system rzecz ny Murray-Darling znajdujcy si na poudniowym wschodzie, wschodnie i pnocne wybrzea ora z poudniowo-zachodnia cz kontynentu. Tereny te naleay do naj ludniej szych rwnie w cz ch nowoytnych, kiedy mieszkali na nich europejscy osadnicy. Dzi Aborygeni yj na obsz arach pustynnych, gdy tubylcy mieszkajcy na najdogodniejszych terenach zostali prz ez Europejczykw czciowo wybici, czciowo za wypdzeni. Ostatnie nietknite populacje tub ze pozostawiono jedynie w okolicach, ktrych kolonizatorzy sami nie chcieli zaj.

W cigu minionych 5 tysicy lat cz najyniejszych regionw Australii staa si miejscem i ikacji zdobywania ywnoci l wzrostu liczebnoci aborygesklch populacji. W zachodniej c zci Australii wypracowano sposoby uzdatniania bogatych w skrobi, lecz bardzo toksyc znych nasion sagowca (cykasu). Zabiegi te polegay na wypukiwaniu lub fermentowaniu zawartej w nasionach trucizny. Aborygeni zaczli regularnie odwiedza latem wyyny pou dniowo-wschodniej czci kontynentu, ktrych uprzednio nie wykorzystywali. Byo tam pod dostatkiem nie tylko pochrzynu i orzechw cykasu, lecz take hibernujcych, wdrownych c iem, nazywanych bogong, ktre po upieczeniu smakoway jak praone kasztany. Innym spos obem intensywnego zdobywania ywnoci byo odawianie sodkowodnych wgorzy w systemie rzecz nym Murray-Darling, na ktrego obszarze w zwizku z sezonowymi opadami deszczu LUDZIE YALEGO 371

poziom lustra wody podlega znacznym wahaniom. Tubylcy zbudowali tam rozleg sie kanaw, kady o dugoci do 2,5 kilometra, umoliwiajcych wgorzom wdrwki midzy bagnami. Ryby o przemylnych rowach zakoczonych puapkami i jazami, a take za pomoc sieci. Te ostatnie umieszczano w otworach kamiennych cian, ustawionych przez ludzi w poprzek kanaw. Z najdujce si na rnych wysokociach puapki wykorzystywano w zalenoci od poziomu lustra w . Budowa takich "gospodarstw rybackich" musiaa by niezwykle pracochonna, lecz dziki nim mogo si wyywi wicej osb. Dziewitnastowieczni podrnicy europejscy natrafiali na a eskie wioski skadajce si z kilkunastu domostw stojcych w pobliu "farm wgorzy". Istniej nie archeologiczne lady osad zoonych a ze 146 kamiennych domw. Wskazuje to, e przynajm iej sezonowo mieszkay w nich setki tubylcw.

Innym osigniciem Aborygenw yjcych we wschodniej i pnocnej czci Australii byo rozpoc oru dzikiego prosa, nalecego do tego samego rodzaju co proso zwyczajne, uprawiane niegdy w Chinach. Roliny te to kamiennymi noami, ukadano w stogi, mcono, ziarno groma no w skrzanych torbach lub drewnianych misach, a nastpnie mielono na kamieniu. Wie le narzdzi sucych do tych czynnoci, takich jak kamienne ostrza i arna, przypominao prz dmioty niezalenie wynalezione na obszarze yznego Pksiyca i uywane do obrbki ziaren in h gatunkw dzikich traw. Ze wszystkich metod zdobywania ywnoci przez australijskich Aborygenw zbir prosa dawa zapewne najwiksze szans na powstanie rolnictwa.

W cigu ostatnich 5 tysicy lat, wraz z rozwojem metod zdobywania pokarmu, pojawiy si rwnie nowe rodzaje narzdzi. Na niewielkich kamiennych ostrzach i szpikulcach znajdo wao si proporcjonalnie do ich masy wicej ostrych krawdzi ni na cikich poprzednikach ty h przedmiotw. Toporki o szlifowanych brzegach, niegdy wystpujce jedynie lokalnie, st ay si oglnie dostpne. W ostatnim tysicleciu pojawiy si rwnie wykonane z muszli haczy poowu ryb. 372 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Dlaczego w Australii nie wynaleziono metalowych narzdzi, pisma ani nie stworzono zoonych spoeczestw? Stao si tak gwnie dlatego, e Aborygeni pozostali owcami-zbierac a pojawienie si tych osigni kulturowych moliwe byo wycznie w ludnych i wyspecjalizowa h spoeczestwach wytwrcw ywnoci (zob. rozdzia jedenasty, dwunasty i trzynasty). W dodat u niedobr wody, jaowo gleb i nieprzewidy-walno klimatu tego kontynentu ograniczay licz bno populacji owcw-zbieraczy do zaledwie kilku tysicy osb. W porwnaniu ze staroytnymi inami i Mezoameryk, w ktrych yy dziesitki milionw ludzi, w Australii byo znacznie mnie potencjalnych wynalazcw i spoeczestw eksperymentujcych z innowacjami. Ponadto owe k ilkaset tysicy osb nie tworzyo cile powizanych ze sob spoeczestw. Australia przypomi adko zaludnione pustynne morze, na ktrym znajdoway si bardziej produktywne ekologic zne wyspy. Kada z nich bya miejscem wystpowania niewielkiej czci caej populacji kontyn entu, przy czym utrzymywanie wzajemnych kontaktw utrudniay spore odlegoci midzy owymi wyspami. Nawet we wzgldnie wilgotnej i produktywnej czci kontynentu wymian midzy spoe czestwami ogranicza dystans ponad 3000 kilometrw. Taka bowiem odlego dzieli tropikalne lasy deszczowe Queenslandu na pnocnym wschodzie od deszczowych lasw strefy umiarko wanej Victoril na poudniowym wschodzie. Pod wzgldem geograficznym i ekologicznym o dlego ta jest rwnie dua jak dystans midzy Los Angeles a Alask.

Regres technologiczny by prawdopodobnie efektem izolacji i wzgldnie niewielkiej li czby mieszkacw skupisk ludzkich. Niektre dziedziny cofny si w rozwoju jedynie na pewny ch terenach Australii, w przypadku innych regres nastpi na caym kontynencie. Uywanie bumerangu - najsynniejszej australijskiej broni - zostao zarzucone na przyldku Jor k w plnocno-wschodniej czci Australii. Aborygeni, na ktrych natknli si Europejczycy w poudniowo-zachodnim rejonie kontynentu, nie jedli may. Do koca nie ustalono funkcji niewielkich kamiennych szpikulcw znalezionych w wykopaliLUDZIE YALEGO 373 skach archeologicznych sprzed 5 tysicy lat. Mona uzna, e stosowano je jako groty l z adziory przyczepiane do oszczepw, lecz dziwnie przypominaj one kamienne haczyki i ostrza, uywane w innych zaktkach wiata do uzbrajania strza. Przyjcie tej hipotezy wyj aniaoby zagadkowy brak w Australii ukw, mimo i bro ta wystpowaa na Nowej Gwinei. By rzez jaki czas na kontynencie uywano ukw, a pniej z nich zrezygnowano. Przypomina to z aniechanie wytwarzania broni palnej w Japonii, uku i strza oraz ceramiki na wikszoci obszaru Polinezji czy odrzucanie innych technik przez izolowane spoecznoci (zob. rozdzia dwunasty).

Jaskrawych przykadw rezygnowania ze stosowanych wczeniej technik dostarczaj dzieje T asmanii, pooonej w odlegoci 200 kilometrw na poudniowy wschd od wybrzey kontynentu. W resie plejstoceskiego obnienia poziomu mrz pytka Cienina Bassa, obecnie oddzielajca Ta smani od Australii, bya suchym ldem, ludno dzisiejszej wyspy za stanowia cz populac iernie zasiedlajcej cay kontynent. Kiedy 10 tysicy lat temu cienina ponownie znalaza si pod wod, Tasmaczycy i Australijczycy zostali od siebie odcici. adna z grup nie miaa bowiem odzi. W pniejszych czasach populacja Tasmanii skadajca si z 4 tysicy owcw-zb zy nie kontaktowaa si z adnymi ludmi. Cakowita izolacja Tasmaczykw przypomina wrcz hi rie z powieci fantastycznonaukowych.

Kiedy w 1642 roku Europejczycy zetknli si po raz pierwszy z mieszkacami wyspy, kult ura materialna Tasmaczykw staa najniej spord wszystkich ludw wczesnego wiata. Podobn k Aborygeni, Tasmaczycy byli nieznjcymi metalowych narzdzi owcami-zbieraczami. Brakow ao im jednak rwnie wielu technologii i przedmiotw rozpowszechnionych na pobliskim ko ntynencie, w tym oszczepw uzbrojonych w zadziory, narzdzi kocianych, przyrzdw wykonan ych z gadzonego lub szlifowanego kamienia, bumerangw, narzdzi z rkojeci, haczykw, siec , wide i puapek. Nie owili oni ryb, nie znali szycia ani nie potrafili rozpala ognia . Niektre z tych umiejtnoci prawdopodobnie pojawiy si w Australii 374 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY ju po oddzieleniu si Tasmanii i znikoma liczebnie populacja wyspiarzy nie opanowaa ich we wasnym zakresie. Pozostae technologie trafiy jednak na Tasmani w czasie gdy w yspa bya jeszcze czci kontynentu, lecz utracono je w okresie jej izolacji kulturowej . wiadectwa archeologiczne dokumentuj, na przykad, zaniknicie, okoo 1500 roku p.n.e., rybowstwa oraz szyde, igie i innych narzdzi kocianych. Na co najmniej trzech mniejszy ch wyspach (Flindersa, Kangura i King), ktre okoo 10 tysicy temu zostay oddzielone o d Tasmanii i Australii przez podnoszce si wody, doszo do cakowitego wymarcia tamtejs zych populacji, z ktrych kada liczya w przyblieniu 200-^00 osb.

Przykad Tasmanii i trzech pozostaych wysepek jest ostatecznym argumentem, uzasadni ajcym tez odnoszc si do dziejw wielu populacji. Grupy ludzkie liczce niespena kilkase sb nie byy w stanie przetrwa w cakowitej izolacji. Spoeczestwu zoonemu z 4 tysicy cz ao si przey w odosobnieniu 10 tysicy lat, ale okupio to ono znaczcym zuboeniem kultur m i niezdolnoci do dokonywania wynalazkw, co z kolei doprowadzio do skrajnego uprosz czenia kultury materialnej. Trzystutysiczne spoeczestwo australijskich owcw-zbieraczy naleao do mniej izolowanych i znacznie liczniejszych od grupy Tasmaczykw, byo ono je dnak bardziej oddzielone od innych populacji ni ludno pozostaych kontynentw. Przypadk i technologicznego regresu, ktry nastpi na Tasmanii, a czciowo rwnie w Australii, wska uj, e do ograniczony zakres umiejtnoci aborygenw by czciowo skutkiem izolacji i nie

j liczebnoci tamtejszej populacji. Na tej podstawie mona wnioskowa, e do powstania rni c w poziomie rozwoju techniki midzy najwikszym z kontynentw (Eurazj) a mniejszymi od niej obszarami ldowymi (Afryk, Ameryk Pnocn i Poudniow) przyczyniay si podobne pro Dlaczego jednak bardziej zaawansowane technologie nie przenikny do Australii z ssia dujcych z ni wysp Indonezji i z Nowej Gwinei? Indonezj oddziela od pnocno-zachodniej c zci kontynentu australijskiego pas wody, poza tym bardzo LUDZIE YALEGO . 375 rnia si ona od Australii pod wzgldem ekologicznym. W dodatku jeszcze kilka tysicy lat temu Indonezja naleaa do regionw zacofanych pod wzgldem kultury i techniki. Nie ma wi adectw na to, by midzy okresem pocztkowej kolonizacji Australii przed 40 tysicami l at a 1500 rokiem p.n.e., kiedy pojawi si na jej obszarze pies dingo, do kontynentu dotara jakakolwiek technologia pochodzca z Indonezji.

Przybycie dingo zbiego si ze szczytowym momentem ekspansji pochodzcych z poudnia Chi n Austronezyjczykw. Udao im si zasiedli wszystkie indonezyjskie wyspy, w tym dwie pooo ne najbliej Australii - Timor (oddalony od niej o 440 kilometrw) i Tanimbar (pooony w odlegoci tylko 330 kilometrw). Poniewa w czasie zajmowania nowych obszarw Austronez yjczycy przepywali znacznie wiksze odlegoci ni 400 kilometrw, powinnimy zaoy, chob rakowao na to dowodw, e wielokrotnie ldowali w Australii. Istnieje jednak potwierdze nie tego przypuszczenia w postaci psw dingo. W przeszoci do brzegw pnocno-zachodniej c zci kontynentu kadego roku przybijay odzie aglowe z dystryktu Makasar na Indonezyjskie j wyspie Celebes. Trwao to do 1907 roku. Rzd australijski wstrzyma wwczas dalsze wiz yty. Archeologiczne wiadectwa takich odwiedzin sigaj 1000 roku n.e., cho by moe rozpoc zto je wczeniej. Ich gwnym celem byo zdobycie strzykw (znanych pod nazw beche-de-mer l ub trepang], spokrewnionych z rozgwiazdami i bdcych towarem eksportowanym z Makasa ru do Chin, gdzie uchodziy za afrodyzjak i ceniony skadnik zup.

Rzecz jasna, wymiana handlowa dokonywana w trakcie corocznych wizyt Makasarczykw w pnocno-zachodniej Australii pozostawia lady. W nadbrzenych obozowiskach Makasarczycy zasadzili drzewa tamaryndowe i spodzili dzieci z aboryge-skimi kobietami. Handl owali przywiezionymi ze sob ubraniami, metalowymi narzdziami, wyrobami ceramicznym i i szkem. Jednake Aborygeni nigdy nie nauczyli si wytwarza tych przedmiotw. Od przyb yszw przejli kilka sw, niektre zwyczaje, umiejtno uywania czen dronych w pniu, a tytoniu w fajkach. 376 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Jednake adne z tych zapoycze w istotny sposb nie wpyno na zmian cech australijskich estw. Naley si raczej przyjrze temu, do czego wizyty Makasarczykw nie doprowadziy. Po pierwsze, Makasarczycy nie osiedlili si w Australii. Powodem by bez wtpienia klimat panujcy w pooonej najbliej Indonezji poudniowo-zachodniej czci kontynentu. Okaza si byt suchy dla makasarskie-go rolnictwa. Gdyby Indonezja znajdowaa si niedaleko pnocn o-wschodnich, poronitych tropikalnym lasem deszczowym i sawann obszarw Australii, Ma kasarczycy by moe zostaliby tam na stae. Jednake nie ma dowodw na to, e dotarli oni ta k daleko. Poniewa za kadym razem przybywao ich niewielu i pojawiali si na krtko, nie zapuszczali si w gb ldu i utrzymywali kontakty tylko z niewielkimi grupami Aborygenw y jcych na maym skrawku wybrzea. Owi nieliczni tubylcy australijscy poznali jedynie c zstk bogatej kultury i techniki makasarsklej. Nie zetknli si na przykad z polami ryowy mi, hodowl wi, wioskami i warsztatami rzemielnikw. Ponadto, Aborygeni byli owcami-zbie raczami. Nabywali wic jedynie te z makasarsklch wytworw, ktre odpowiaday ich stylowi ycia. Przejli dubane odzie i fajki; nie zaakceptowali za kuni i wi. Brak podatnoci Aborygenw na oddziaywanie kultury indonezyjskiej nie budzi jednak ta k duego zdziwienia, jak ich przeciwstawianie si wpywom nowogwinejskim. Nowogwinejsc y rolnicy i australijscy owcy-zbieracze yli na przeciwlegych brzegach wskiego pasa w ody, jakim jest Cienina Torresa. Pierwsi z nich mieli winie, wyroby ceramiczne, st rzay i uki, drudzy - wadajcy swoistymi dla siebie narzeczami - byli tego wszystkiego

pozbawieni. Co wicej. Cienin Torresa przedziela acuszek wysp, z ktrych najwiksza - Mu alug - znajduje si w odlegoci tylko 16 kilometrw od australijskiego wybrzea. Mieszkacy poszczeglnych wysp utrzymywali kontakty handlowe z Australi oraz z Now Gwine. Wiele aborygeskich kobiet, ktre wyszy za m za wyspiarzy, znalazo si na Muralug. Ujrzay tam rody oraz uk i strzay. Dlaczego wic owe nowo-gwinejskie zdobycze cywilizacyjne nie znalazy si w Australii? LUDZIE YALEGO . 377

Dziwi nas, e Cienina Torresa bya tak trudn do pokonania barier kulturow, gdy mamy fas y obraz nowogwinej-skiego spoeczestwa. Przyjmujemy, e byo ono w peni uksztatowane oraz e zajmowao si intensywn upraw roli i hodowl wi w odlegoci 16 kilometrw od austral rzegw. W rzeczywistoci Aborygeni z przyldka Jork nigdy nie mieli okazji oglda Nowej G winei. Dziaay tu raczej powizania handlowe, istniejce midzy Now Gwine a najbliszymi j wyspami. Ich mieszkacy handlowali te z ludmi yjcymi na wyspie Mabuiag, pooonej porodk ieniny. Ci z kolei kontaktowali si ze znajdujc si jeszcze dalej wysp Badu, skd towary rafiay na Muralug, by wreszcie dotrze do pwyspu Jork.

Wpywy spoeczestwa nowogwmejskiego malay wraz z przesuwaniem si na poudnie wzdu acuc pek. Na wikszoci z nich nie hodowano wi. Nawet mieszkacy nowogwinejskich nizin przyle gajcych do Cieniny Torresa nie zajmowali si ju intensywn upraw roli, jak to czynili gr le, lecz stosowali metody gospodarki arowej, zdobywali poywienie w morzu, a take po lowali na zwierzta l zbierali roliny. Znaczenie gospodarki arowej jednak malao wraz z oddalaniem si na poudnie od wybrzey Nowej Gwinei. Leca najbliej kontynentu wyspa Mur alug bya sucha i nieodpowiednia dla rolnictwa. Utrzymywaa si na niej niewielka grup a ludzi odywiajcych si pokarmem zdobywanym na morzu, dzikim pochrzynem l owocami dr zew namorzynowych.

Kontaktowanie si Nowogwinejczykw z Australijczykami przypominao zabaw w guchy telefon . W trakcie zabawy dzieci siedz w keczku. Pierwsze dziecko szepcze drugiemu do ucha swko. Malec przekazuje w ten sam sposb trzeciemu dziecku wyraz, ktry jak mu si wydaj e, przed chwil usysza, i tak dalej. Sowo szeptane przez ostatnie dziecko do ucha pie rwszego czsto nie jest podobne do pocztkowego wyrazu. Wymiana handlowa odbywajca si wzdu wysepek Cieniny Torresa dziaaa wanie na zasadzie zabawy w guchy telefon. Zwyczaj ocierajce do Aborygenw z pwyspu Jork bardzo rniy si od praktyk spoeczestw Nowej Gwi dodatku 380 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY ustanawianie wadzy w Nowej Gwinei; mieli instytucje organizujce armady statkw, wypr awy onierzy i administracj;

i wreszcie byli uzbrojeni w strzelby, ktrymi mogli zabija Nowogwinejczykw, uywajcych w walce lukw i strza oraz maczug. Mimo to na Nowej Gwinei osiedlio si niewielu Europ ejczykw i dzi yj tam gwnie rdzenni mieszkacy. Zupenie inaczej przedstawiaa si sytua ustralii, obu Amerykach i Afryce Poudniowej, gdzie biali osadnicy byli bardzo lic zni, utrzymywali si przez dugi czas i wyparli populacje tubylcw z ogromnych obszarw. Dlaczego wic Nowa Gwinea okazaa si pod tym wzgldem tak odmienna?

Gwn przyczyn zaamywania si przed 1880 rokiem wszystkich europejskich prb zamieszkania a nowogwinej-skich nizinach bya malaria l inne infekcje tropikalne. Nie naleay one jednak do ostrych chorb epidemicznych, o ktrych pisaem w rozdziale dziesitym. Naj am bitniejsz z nieudanych prb zasiedlenia nizin podj okoo 1880 roku na pobliskiej wyspie Nowa Irlandia francuski markiz de Rays. W cigu trzech lat zmaro tam 930 spord tysica kolonistw. Nawet dzi, gdy nowoczesne metody leczenia s dostpne, wielu moich amerykas kich i europejskich przyjaci mieszkajcych na Nowej Gwinei musiao j opuci ze wzgldu na lari, taczk lub inne choroby. Ja sam za przywlokem stamtd malari, ktra gnbia mnie l trwajc tyle samo czasu dyzenteri. Skoro Europejczykw powalay choroby nowogwinejskich nizin, dlaczego jednoczenie Nowo

gwinejczycy nie ginli od europejskich zarazkw? Ot niektrzy z tubylcw umierali w nastps wie wywoywanych przez nie infekcji, lecz nie dziao si to na tak ogromn skal, jak w pr zypadku rodzimej ludnoci Australii i obu Ameryk. Szczcie Nowogwinejczykw polegao na t ym, e do 1880 roku na ich wyspie nie byo staych europejskich osad, a pniejsze odkryci a medycyny pozwoliy na opanowanie ospy i innych chorb zakanych, pochodzcych ze Stare go wiata. Poza tym od czasu ekspansji Austronezyjczy-kw przez 3,5 tysica lat na Now Gwine docierali indonezyjscy osadnicy i kupcy. Azjatyckie choroby epidemiczne byy wic na wyspie dobrze zadomowione. Stykajcy si z nimi od LUDZIE YALEGO 381 dawna Nowogwinejczycy mieli znacznie wicej czasu na uodpornienie si ni Aborygeni.

Jedyn czci Nowej Gwinei, gdzie Europejczycy nie maj powanych kopotw zdrowotnych, s w ece poza zasigiem wystpowania malarii. Jednake do tych obszarw, gsto zaludnionych prze Nowogwinejczykw, biali dotarli dopiero w latach trzydziestych naszego stulecia. W owym czasie australijskie l holenderskie wadze kolonialne nie miay ju zamiaru zdo bywa terenw pod osadnictwo przez masowe wybijanie tubylcw lub przepdzanie ich z wasne j ziemi, co byo elementem wczeniejszej polityki kolonialnej.

Niedoszli biali osadnicy borykali si take z innymi trudnociami. Europejskie roliny u prawne, ywy inwentarz i styl ycia nie sprawdzay si w nowogwinejskim rodowisku i klima cie. O ile zaczto tam uprawia nieliczne gatunki pochodzenia amerykaskiego: dyni, kuk urydz i pomidory, a na wyynach zaoono plantacje herbaty i kawy, o tyle europejskie u prawy, na przykad pszenica, jczmie i groch, nigdy si na Nowej Gwinei nie utrzymay. Po nadto sprowadzone przez Europejczykw nieliczne zwierzta (bydo i kozy) cierpiay na ch oroby tropikalne, podobnie jak sami kolonici. Dlatego te w nowogwinej sklej produk cji ywnoci wci dominuj metody uprawy i gatunki doskonalone w cigu tysicy lat przez rod im ludno.

Trudnoci wice si z chorobami, grzystoci terenu i niedostatkiem poywienia przyczyniy puszczenia wschodniej czci Nowej Gwinei przez Europejczykw. Obecnie na obszarach ty ch znajduje si niepodlegy kraj Papua-No-wa Gwinea. Zamieszkuj go Nowogwinejczycy i rwnie oni nim rzdz. Jzykiem oficjalnym Jest jednak angielski. Przyjto te zapis alfabet czny oparty na angielskich wzorach. W kraju istniej demokratyczne instytucje ycia publicznego, ponadto uywa si wyprodukowanej za granic broni palnej. Zupenie inaczej potoczyy si losy zachodniej czci Nowej Gwinei, ktr w 1963 roku przeja od Holandii Ind zja i utworzya tam prowincj Irian Jaya. Obecnie rzdz w niej Indonezyjczycy. Na wiejs kich obszarach yje przede wszystkim ludno nowogwinejska, jednak mieszkacami miast s p rzy382 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY bysze z Indonezji, a celem polityki obecnych wadz jest napyw kolejnych imigrantw. D la Indonezyjczykw, w odrnieniu od Europejczykw, zarazki nie stanowiy znaczcej bariery, gdy czya ich z mieszkacami Nowej Gwinei duga historia kontaktw. Od dawna stykali si z malari i innymi chorobami tropikalnymi. Indonezyjczycy okazali si rwnie lepiej od biaych przygotowani do nowogwinej such warunkw ycia. Ich kultura rolna obejmowaa bowi em upraw bananw, pochrzynu l innych rolin bdcych podstaw nowogwi-nejskiego rolnictwa. Zmiany zachodzce obecnie w prowincji Irlan Jaya dziki poparciu rzdu to kontynuacja austrone-zyjsklej ekspansji, ktra zacza si na Nowej Gwinei 3,5 tysica lat temu. Indon ezyjczycy s bowiem wspczesnymi Austro-nezyj czykami.

I znw, to Europejczycy skolonizowali Australi, a nie Abo-rygeni - Europ. Stao si tak z tych samych powodw, o ktrych pisaem, omawiajc histori zasiedlania Nowej Gwinei. Los y Nowogwinejczykw i australijskich tubylcw potoczyy si jednak zupenie inaczej. Dzi w A ustralii mieszka 20 milionw napywowej ludnoci. Wanie ta cz mieszkacw ma wpyw na sp a. S to w wikszoci ludzie pochodzenia europejskiego. Ponadto od 1973 roku, kiedy to zmieniono polityk imigracyjn, ktra umoliwiaa wjazd jedynie biaym, yje tam coraz wice zjatw. Liczebno populacji Aborygenw zmalaa o 80%, z 300 tysicy osb w pocztkach europe

iego osadnictwa do 60 tysicy w 1921 roku. Tubylcy tworz obecnie najnisz warstw austra lijskiego spoeczestwa. Wielu z nich utrzymuje si przy yciu dziki pomocy misyjnej i za sikom rzdowym, cz za pracuje u biaych jako pasterze byda. Dlaczego wiedzie im si du j ni Nowo-gwinejczykom?

Przyczyna tego stanu rzeczy ley przede wszystkim w tym, e niektre obszary Australii , w przeciwiestwie do terenw Nowej Gwinei, nadaj si do europejskiego osadnictwa i pr odukcji ywnoci. Niebagateln rol w usuniciu Aborygenw odegray ponadto strzelby, zarazki i maszyny. Omwiem ju trudnoci zwizane z australijskim klimatem i nieurodzajnoLUDZIE YALEGO . 383

ci gleb. Na wikszoci naj produktywniej szych obszarw tego kontynentu europejskie roln ictwo moe si jednak utrzyma. W australijskiej strefie klimatu umiarkowanego uprawia si takie eurazjatyckle roliny, jak: pszenic (najwaniejsz rolin uprawn Australii), j owies, jabka i winogrona, ponadto pochodzce z afrykaskiej strefy Sahelu sorgo i ba wen, a take andyjskie ziemniaki. W tropikalnej, pnocno--wschodniej czci Australii (Que nsland), znajdujcej si poza stref warunkw dogodnych do rozwoju rolin pochodzcych z yzn go Pksiyca, europejscy farmerzy uprawiaj trzcin cukrow przywiezion z Nowej Gwinei, ba y i cytrusy pochodzce z tropikw Azji Poudniowo-Wschodniej, jak rwnie poudniowoamerykas ie orzeszki ziemne. Z kolei sprowadzenie owiec umoliwio rozszerzenie zasigu produkc ji ywnoci na nieurodzajne, pozbawione wody obszary Australii, a w wilgotniej szych rejonach do uprawy rolin doczono hodowl eurazjatyckiego byda. Na rozwj australijskiej produkcji ywnoci trzeba wic byo zaczeka do momentu wprowadzeni a obcych rolin l zwierzt, udomowionych na zblionych pod wzgldem klimatycznym obszara ch wiata. Miejsca domestykacji tych gatunkw byy jednak na tyle odlege, e nie mogy one same przedosta si do Australii. Dotary do niej na pokadach statkw oceanicznych. Na wik szoci obszaru Australii, w przeciwiestwie do terenw Nowej Gwinei, nie byo na tyle gr onych Infekcji, by odstraszyy Europejczykw. Malaria i inne choroby wystpoway jedynie w tropikalnej czci kontynentu. Zmusiy one dziewitnastowiecznych kolonistw do zaniecha nia prb osiedlenia si na tych obszarach. Nowi osadnicy pojawili si dopiero wraz z r ozwojem dwudziestowiecznej medycyny.

Rzecz jasna, obecno Aborygenw przeszkadzaa Europejczykom w wytwarzaniu ywnoci. Dziao s tak, gdy najliczniejsze populacje tubylcw zamieszkiway pocztkowo obszary najlepiej n adajce si do rozwoju produkcji podw rolnych i mleka. Europejscy osadnicy w dwojaki s posb redukowali liczebno aborygesklch owcw-zbieraczy. Po pierwsze, strzelali do nich. Zabijanie tubylcw byo przez biaych atwiej 384 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY akceptowane pod koniec XVIII wieku i w wieku XIX ni w latach trzydziestych obecne go stulecia, gdy kolonici dotarli na wyyny Nowej Gwinei. Ostatnia masakra pochona 31 Abory-genw, a urzdzono j w Alice Springs w 1928 roku. Drugim czynnikiem stay si zawle czone przez Europejczykw zarazki, przed ktrymi organizmy Aborygenw nie miay szans si obroni ani wyksztaci genetycznej odpornoci. Po kilkunastu miesicach od chwili przybyc ia do Sydney pierwszych biaych osadnikw w 1788 roku zwoki tubylcw zmarych na skutek e pidemii stay si powszechnym widokiem. Naj straszniejszymi zabjcami okazay si ospa, os pa wietrzna, grypa, odr, dur brzuszny l plamisty, krztusiec, grulica oraz syfilis.

Dziaanie tych dwch czynnikw doprowadzio do usunicia niezalenych spoeczestw Aborygenw zystkich obszarw nadajcych si do zastosowania europejskich metod produkcji ywnoci. Je dynymi grupami tubylcw, ktrym udao si niemal w caoci przetrwa, byy populacje zamieszk nieprzydatne dla biaych, pnocne l zachodnie rejony Australii. W cigu jednego stulec ia europejskiej kolonizacji wikszo liczcych 40 tysicy lat aborygeskich tradycji znika powierzchni ziemi.

Moemy teraz wrci do problemu postawionego przeze mnie na pocztku tego rozdziau. W jak i sposb, poza odwoywaniem si do niszoci Aborygenw, da si wytumaczy stworzenie w Aust

przez angielskich kolonistw uprzemysowionego, demokratycznego pastwa, posugujcego si pismem i produkujcego ywno? Spoeczestwo to powstao w cigu kilkudziesiciu lat po zaj tynentu, ktrego mieszkacy mimo ycia tam przez 40 tysicleci wci pozostawali niepimienny i, koczowniczymi owcami-zbieraczami. Czy nie jest to perfekcyjnie przeprowadzone d owiadczenie nad ewolucj ludzkich spoeczestw, zmuszajce nas do przyjcia prostego, rasis towskiego wyjanienia?

Rozwizanie tej kwestii jest proste. Angielscy kolonici nie stworzyli w Australii u przemysowionego, demokratycznego pastwa posugujcego si pismem i produkujcego ywno. S dzili oni jedynie jego atrybuty: ywy inwentarz, wszystLUDZIE YALEGO 385

kie roliny uprawne (poza makadami), wiedz z zakresu metalurgu, maszyn parow, strzelby , alfabet, instytucje polityczne, a nawet zarazki. Elementy te byy kocowymi produk tami trwajcego 10 tysicy lat rozwoju przebiegajcego w rodowisku Eurazji. Traf zrzdzi, warunki geograficzne, z ktrymi w 1788 roku zetknli si w Sydney kolonici, umoliwiy wyk orzystanie owych zdobyczy. Europejczycy nigdy nie opanowaliby metod przetrwania w Australii bd na Nowej Gwinei bez pomocy europejskiej techniki. Robert Burk i Will iam Wills byli wystarczajco mdrzy, by nauczy si pisa, lecz niewystarczajco sprawni, by przey w pustynnych regionach Australii zamieszkanych przez Aborygenw.

W rzeczywistoci spoeczestwo australijskie zostao od podstaw stworzone przez Aborygenw . Rzecz jasna, ze wzgldu na tamtejsze rodowisko nie byo ono przemysow demokracj, w ktr j znano pismo i produkowano ywno. ROZDZIA 1 5 JAK CHINY STAWAY SI CHISKIE

Stan, w ktrym yj - Kalifornia - nalea do miejsc, gdzie zainicjowano kontrowersyjne dz iaania spoeczne, takie jak akcja afirmatywna, nowe podejcie do imigracji i wielojzyc znoci oraz polityka zrnicowania etnicznego. Teraz za przoduje on w wycofywaniu si z t ych dziaa. Rzut oka na uczniw szkoy publicznej w Los Angeles, do ktrej uczszczaj mol s nowie, pozwala zrozumie konkretne problemy zwizane z abstrakcyjnymi debatami polit ycznymi. Uczniowie mwi w swych domach jednym z ponad 80 jzykw, biae, anglojzyczne dzie ci s za wrd nich mniejszoci. Co najmniej jedna osoba z rodzicw lub dziadkw kadego z moich synw urodzia si poza Stanami Zjednoczonymi, podobnie zreszt jak trzech z czte rech dziadkw moich dzieci. Imigracja odtwarza jednak tylko zrnicowanie, ktre istniao w Ameryce od tysicy lat. Przed okresem europejskiej kolonizacji w kontynentalnej czci dzisiejszych Stanw Zjednoczonych mieszkay setki rnojzycznych, tubylczych plemion dopiero w cigu ostatniego wieku tereny te znalazy si pod zarzdem wadz centralnych. Pod tym wzgldem Stany Zjednoczone to zupenie "normalny" kraj. Wszystkie bowiem z s zeciu naj ludnie] szych pastw wiata, z wyjtkiem jednego, przypominay narodowociowe tyg le. Dopiero niedawno osigny one polityczn jedno, lecz STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY 387

wci skadaj si z grup etnicznych mwicych setkami Jzykw. Na przykad wpywy Rosji, bd iaskim pastewkiem ze stolic w Moskwie, do 1582 roku nie sigay nawet za Ural. Od tamte j pory do wieku dziewitnastego kraj ten wchon dziesitki niesowiaskich narodw, z ktry ele utrzymao swj jzyk i kulturow odrbno. Historia Ameryki Pnocnej to dzieje przekszt ogromnych obszarw tego kontynentu w Stany Zjednoczone, czyli historia tego, jak Ameryka stawaa si amerykaska. Podobnie, dzieje Rosji pokazuj, w jaki sposb stawaa si o a rosyjska. Zupenie niedawno powstay (czy moe odzyskay niepodlego) pastwa Indii, w kt mwi si 850 jzykami, Indonezji (uywa si tam 670 jzykw) i Brazylii (w kraju tym istniej 210 jzykw). Wyranym odstpstwem od regu tworzenia pastwa poprzez niedawne stapianie si wielu narodw

w jeden jest naj-ludniejszy kraj wiata - Chiny. Dzisiejsze Chiny sprawiaj wraenie politycznego, kulturowego i jzykowego monolitu. Zostay one zjednoczone ju w 221 rok u p.n.e. i przetrway jako pastwo przez wikszo minionych wiekw. Od momentu zaistnienia chiskiego pisma w kraju tym stosowano tylko jeden system notacji. Dla porwnania, w e wspczesnej Europie uywa si dziesitkw zmodyfikowanych wersji systemu alfabetycznego. Z 1,2 miliarda Chiczykw ponad 800 milionw mwi po mandarysku, co oznacza, e jest to jzy ojczysty zdecydowanie najliczniejszej na wiecie grupy ludzi. Okoo 300 milionw pozo staych mieszkacw Chin posuguje si siedmioma innymi jzykami, ktre s podobne do siebie o man-darysklego w takim stopniu, jak jzyk hiszpaski i woski. Dlatego te Chin nie tyl ko nie mona nazwa narodowociowym tyglem, lecz wydaje si rwnie absurdalne, by pyta, jak Chiczycy stali si jednym narodem. Chiny s bowiem chiskie niemal od pocztku swej spisa nej historii. Jednorodno Chin wydaje si tak oczywista, e zapominamy, jak niezwykym jest ona zjawisk iem. Jedn z przyczyn, dla ktrych trudno byoby si jej spodziewa, s uwarunkowania genety czne. Zgodnie z prost klasyfikacj ras ludzkich wszyst388 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

kich Chiczykw zalicza si do tak zwanych mongoloidw, ale kategoria ta kryje znacznie wiksz rozmaito ras lokalnych ni kategoria europeidw, w ktrej skad wchodz midzy inny dzi, Wosi i Irlandczycy. Mieszkacy pnocy i poudnia Chin wyranie rni si od siebie za wzgldem fizycznym, jak i genetycznym. Pnocni Chiczycy najbardziej przypominaj Tybetac zykw i Nepalczykw, natomiast ich rodacy z poudnia podobni s do Wietnamczykw l Filipicz y-kw. Moi chiscy przyjaciele zwykle z atwoci rozrniaj na podstawie wygldu zewntrzne zkacw pnocy l poudnia. Ludzie wywodzcy si z pnocy Chin s wysi, masyw-niejsi, maj acj, bardziej spiczaste nosy oraz mniejsze oczy, sprawiajce wraenie bardziej skonych (ze wzgldu na lepiej wyksztacon tak zwan fad mongolsk).

Pnoc Chin rni si rwnie od poudnia kraju pod wzgldem rodowiskowym i klimatycznym: p uchsza i chodniejsza. Zrnicowanie genetyczne, powstajce w tych odmiennych rodowiskach , wskazuje na istnienie czciowej izolacji ludw zamieszkujcych pnocny kraniec Chin od p opulacji z poudnia. Jak wic doszo do tego, e ludzie ci reprezentuj podobne kultury i posuguj si tymi samymi lub zblionymi jzykami?

Na tle jzykowej rnorodnoci wielu innych, zamieszkanych od dawien dawna czci wiata, nie al cakowita lingwistyczna jednolito Chin jest zjawiskiem zadziwiajcym. Na przykad na Nowej Gwinei, ktrej powierzchnia jest rwna mniej ni jednej dziesitej obszaru Pastwa ro dka, a historia czowieka liczy tylko okoo 40 tysicy lat, uywa si tysica jzykw nalec dziesitkw grup rnicych si od siebie znacznie bardziej ni osiem gwnych jzykw chisk waniu jzykowym Nowej Gwinei pisaem w poprzednim rozdziale). W cigu jedynie 6-8 tysic y lat, ktre miny od zaistnienia w Europie Zachodniej jzykw indoeuropejskich, na jej o bszarze pojawio si okoo 40 jzykw, w tym jzyki tak odmienne, jak angielski, fiski i ros jski. Kopalne szcztki wiadcz o tym, e ludzie yj na terenie dzisiejszych Chin od ponad p miliona lat. Gdzie podziay si wic dziesitki tysiJAK CHINY STAWAY SI CHISKIE 389 cy odrbnych jzykw, ktre musiay tam powsta w cigu tak dugiego czasu?

Z istnienia tego paradoksu wynika, e rwnie Chiny byy niegdy tak zrnicowane lingwistycz ie, jak wszystkie wspczesne najliczniejsze narody. Odmienno tego kraju wie si z tym, i osta on wczenie zjednoczony. "Sinifikacja" Chin polegaa na ujednoliceniu wielkiego regionu, ponownym zaludnieniu poudniowo-wschodniej czci Azji, a take wywieraniu znac znego wpywu na Japoni, Kore, a by moe nawet na Indie. Historia Chin jest wic kluczem d o wyjanienia losw caej wschodniej Azji. W rozdziale tym opisz, jak Chiny staway si chi kie.

Punktem wyjcia do tych rozwaa jest szczegowa mapa przedstawiajca zrnicowanie lingwist ne Chin (ry. 15.1). Jedno spojrzenie na ni zmieni pogld wszystkich, ktrzy zwykli myle

o Pastwie rodka jako o monolicie. Okazuje si, e poza omioma "wielkimi" jzykami tego pa twa - mandary-skim i jego siedmioma jzykami pokrewnymi (czsto okrela sieje wspln nazw hiskiego), z ktrych kadym posuguje si od 11 do 800 milionw ludzi - w Chinach istnieje rwnie ponad 130 "maych" jzykw, a czci z nich mwi jedynie kilka tysicy osb. Wszystk kie" l "mae" jzyki nale do czterech rodzin jzykowych, rnicych si bardzo pod wzgldem wystpowania.

Na jednym biegunie znajduje si mandaryski l jzyki pokrewne. S one czci chisko-tybeta rodziny jzykowej i wystpuj nieprzerwanie od pnocy po poudnie Chin. Mona przemaszerowa rzez ten kraj, od Mandurii na pnocy do Zatoki Tonkiskiej na poudniu, i cigle przebywa rejonach zamieszkanych przez ludzi mwicych jzykiem manda-ryskim lub pokrewnym. Pozo stae trzy rodziny Jzykowe charakteryzuj si niecigym rozmieszczeniem i uywane s na swo ych wyspach otoczonych przez morze ludzi posugujcych si chiskim i jzykami innych rodz in. Szczeglnie rozczonkowanym rozmieszczeniem charakteryzuje si rodzina piciu jzykw miao-y ao (inaczej hmong-mien), ktrymi mwi 6 milionw ludzi. Jzyki te nosz nazwy czerwo390 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

nego miao, biaego miao (lub prkowanego miao), czarnego miao, zielonego miao (czyli niebieskiego miao) i yao. Uytkownicy miao-yao yj w dziesitkach maych enklaw otoczonyc h ludmi mwicymi jzykami nalecymi do innych rodzin. "Wyspy" miao-yao s rozrzucone na ob zarze 800 tysicy kilometrw kwadratowych, rozcigajcym si od poudnia Chin a po Tajlandi onad 100 tysicy wietnamskich uchodcw porozumiewajcych si tymi jzykami przenioso je do tanw Zjednoczonych, gdzie jzyki te znane s pod nazw hmong.

Inna grupa jzykw, ktrych obszar wystpowania jest porozrywany, to rodzina austroazjat ycka. W grupie tej najwiksz liczb uytkownikw charakteryzuj si wietnamski l kam-bodas zedziesit milionw ludzi mwicych jzykami austroazjatyckimi rozrzuconych jest na obszarz od Wietnamu na wschodzie po Pwysep Malajski na poudniu i pnocne Indie na zachodzie. Czwart i ostatni rodzin jzykw Chin jest tai-kadai (w niej znajduj si rwnie jzyki th o), a 50 milionw posugujcych si nimi ludzi yje na obszarze rozcigajcym si od poudnia ku przyldkowej czci Tajlandii, a na zachodzie a do Birmy (ry. 15. l).

Rzecz jasna, rozczonkowanie wystpowania jzyka mioo--yao nie powstao w wyniku uycia mig wcw, ktre w staroytnoci rozrzucay po obszarze Azji mwicych nim ludzi. Naley si racze yla, e kiedy jzyki te byy rozmieszczone niemal rwnomiernie, a fragmentacja zasigu ich stpowania nastpia wraz z ekspansj uytkownikw innych rodzin jzykowych i zmuszaniem ludz mwicych miao-yao do porzucenia swego jzyka. W istocie ten proces lingwistycznego rni cowania nastpi w cigu ostatnich 2,5 tysica lat i Jest dobrze udokumentowany. W przes zoci wszyscy przodkowie wspczesnych ludw mwicych thai, lao i birmaskim przemiecili s dniowych Chin i przylegych obszarw na obecnie zajmowane tereny, spychajc sukcesywni e osiadych potomkw poprzednich imigrantw. Ludy posugujce si chiskim przejawiay szczeg tywno w wypieraniu innych grup etnicznych l ich jzykowym nawracaniu, uwaajc je za pry mitywne i zacofane. Podbj i asymilacj wikszoci niechisklch JAK CHINY STAWAY SI CHISKIE . 391

populacji przez chiskojzyczne pastwa przedstawiaj rda historyczne dotyczce dynastii Z , panujcej w latach 1100-221 p.n.e.

Prbujc zrekonstruowa wygld lingwistycznej mapy wschodniej Azji sprzed wielu tysicy la t, przyjmuje si kilka sposobw rozumowania. Po pierwsze, odwraca si kolejno ekspansji jzykowych, ktrych dokonano w ostatnich tysicleciach. Po drugie, argumentuje si, e wys tpowanie dzisiaj na duych obszarach jednego jzyka lub jednej grupy spokrewnionych jz ykw wiadczy o niedawnym zwikszeniu geograficznego zasigu ich wystpowania. Oznacza bow iem, e upyno zbyt mao czasu, by dana grupa jzykowa si zrnicowaa. Trzeci sposb rozu piera si na tym, i tereny charakteryzujce si obecnie du rnorodnoci jzykw tworzcy musz lee bliej pierwotnego orodka tej grupy jzykw.

Po zastosowaniu trzech opisanych wyej sposobw cofnicia lingwistycznego zegara docho dzimy do wniosku, e pnocne Chiny zamieszkiwali pocztkowo ludzie uywajcy chiskiego l in ych jzykw chisko-tybetasklch, poudnie kraju za zajmoway ludy wadajce miao-yao. Jzyk troazjatyckimi i tai-kadai. Populacje te zostay wyparte przez spoeczestwa mwice jzykam i chisko-tybetaskimi. Jeszcze bardziej uderzajce zmiany lingwistyczne zaszy w tropik alnej, poudniowo-wschodniej czci Azji, sigajcej na pnoc a do poudnia Chin - a wic w dii, Birmie, Laosie, Kambody, Wietnamie i na Pwyspie Malajskim. Niezalenie od tego, jakich jzykw uywano tam pierwotnie, musiay one wygin. Wszystko wskazuje bowiem na to, wspczesne jzyki tych krajw pojawiy si tam niedawno. Wikszo pochodzi z poudnia Chin ndonezji. Skoro miao-yao ledwie przetrway do naszych czasw, prawdopodobne jest, I n a poudniu Pastwa rodka uywano rwnie jzykw innych rodzin poza miao-yao, austronezyjski tai-kadai, jednak aden z nich si nie zachowa. Jedn z rodzin jzykw, ktre zaniky na ob rze kontynentalnych Chin, moga by grupa jzykw austronezyjskich (nale do niej jzyki fil piskie i polinezyj-BN BM^ampJ o@aptsuiqo v\p SUZBM Sis Ap^s T SISBZ iupoq3SAY CoAls A^AzJazsod raiup oq3BZ ifzy M auolMomopn niun^ 'poq3BZ BU Sis aluamazJ-^sazJdzoJ mXuBiMopoq uiO}Sz JaiAV2 i mounoJ mpisuup nppw o{tAmzoiun psou^AzoJBs AI a-ip^ 'i(zB.mg iso .rau[BU3u AHio'si niuazo{n nniaMoiiTuzalouAYOJ pi^izp 'uiAt BZOJ azsru i aiuiM-^sozJq 'apJOt u 'B:>Bq.iaq 'aMosru-^ -AD aooMO 'aldouo-si 'Bfos :iuiXum Azpaiiii fezaiBU Biuazpoqood oapisinq3 q3AuAiB Jdn uiiso.1 q3Azs(aiuz9d 'qoAreuz az-iqop OQ isS i pizoB^i 'ptiuqBA\pa.r az^a^ e '( 13n{d op AuB5zJdBz) {pMBq :A{'BJapo 5pJ fezs^lAfeu ^bZJalAYZ qoAuoiAYomopn POJSAY 'M Qiiun;B qoAuui troBiiAsamop ouBA\Auo^op OAIOIU -dos raiuzpd zi 'B^iuA oauzoiopaqo.re nsidBZ z ^fez3J[ni{ i Mosd 'uoAM.oulop uiM poil aiuAi9J ouoizareuz MBJdn pso^s -ozod azsJEstBU ipAofefe.raiAVBZ HOBSisipedoiiA q3ptsvii[3 ^Y nfeJ^ niupn{od BU - iiup 'ADOUlgd BU Auozo^od uap -af 'UTISOJ BnreiAVBtuopn pipoJSO aiqaizppo BMp A{Bnqsi a 'oSiM 3Mnzoi^ zAJ ouoiza {Bupo SBZ niupnpd BU 'Szans BU ogamodpo BSOJd piun^pg BMp AiAq uiqo A3ou{9d BU i iiiXireM03iiJA->uapiz imAuMBJdn iureunso.1 imAzsJBis.feN nAiopoq op Sis X{BMBPBU niudo^s ulAuzgJ M a-ip^ 'IIT^SOJ qoAimzpOJ piun^B@ auui uiB fefrid3^s^v^ 'BilsiMop oJS iiire3[un-reAV iuiAuuaiuipo aluzBJAw Sis fefnzAJ35iBJBqo ' rauzoyBJSoaS pso?[ OJazs fouBS f^ BU aDfezai 'nrBJii azJi^UM aiiuAzA/A i AUIZIU auzazJqpBU zailiMpy u ralup -n{od uiXuioiiM i uiA{d3p B uiqo feoou^od feq3ns i feupo{qo AzpSiui qoB3iuz9J q3A uzoigoio-s{a o znC uia{BiuaiodsAY 'TOS -ouMAz aro-sinpoJd oireMOlpfezoodBz aluzapzalu qoAi9ii M 'BJ -uao BMp faiuuifeuAzJd ure AiBn-qsi zi '^sar auqopodopMBJj feziaiA\z i UIISOJ BiualMomopn Mp^pOJo qoXAi -O")BIAS q3AzsAuaid z ulAupar A{Xq Xi.nqo zr '^izpJalA^s "^SBimo -BU Amazol^ 'aisazD mAures ULA M za^ Azo 'BoAzSisinoj oSauzAz aiuoi3J A ziu foluz pd Azo falusazDM oaalu nfvs>[ o@at amaJa BU o^zoodzoJ psoiiMAz Sfo^npoJd Azo '^ii^ sn ani3aqo oupn-u 'auBUZod oqe{s uiAuzoioioaqoJB uiap5tZM pod q3Buiqo A -^sar a'u'd ^OJ 009Z 33fefBzpazJdod uiniualiui 5[Bupar ZBAY -aiuod BoAzSisitiod ogauzAz azJpzsqo BU IOSOUAYA? iro-sinpOJd BpSzoodzoJ i runoau

Mg^nfezood po ->BI ofeisA> ziu falum o Sis luzpJ o-> aiuBMOBQ a-u-d ^OJ 009Z famzd feu BU 5is B^saJnto 96e 3I>ISNIH3 3lS A^YMYIS ANIHO Wr qoAuuaiuiB5[ IZP&ZJBU (uoAuzoA^noau) q3AuBMOJaiod l PITUI -BJ93 'tezJapwz qoAuoiMomopn psoit 'qoAuioJ Mopo^d 5[a^zsaJ uiB qaAuoizaiBuz ^alM ' tnqo z tezpoqood 'irzy ioSz3 Ca M Sis A{BU05[op 3J9'5l 'UBIUIZ FIBUZO azsAusij qaXuu aiuiB5[ izp -SZJBU q3Ai.rezpB{AAvaiu qoX3fefeAYXzn i piiiireJao q3Aofereuzaiu 'q3BZ3BJ3iqz-q3 B3MO{ od pop3sozod aiuApar arnzB^n B'i3tAv -oizo iposiq psozs^SiM Auzoiopaq3JB sidsz ifzy raiupoqosM aA zailiMpJ 'tmaiz BU qo B3sraiui qoAuuT M ^Bl" aiuqopod -lUIlStUp pBU nSUfel80 pB(V lUpsr rSTUZBJAM.feu te5[Br 'fozOTLtIOJ I puzoAmod ' fauzoioiouq3a iraBma-idris alualu^si BU MopOA -op tefezo-resop a-to^l 'q3Auzoioioaq3JB uBpBq op ;re{OMpo ais Amisnui '^feuSAzJ^sz oJ ansaM^ a^ Aqv raiupoqosAV-OMOiupn{Od i[zv M05iido-q op alOJB^op q3AAVo-5iAzar uizpoJ q3ppAp3rze -oJ^snB i q3ptsurq30Moiupn{od op iuiXafeza{eu Ture^Azar ulAofej" -BpBiM mopni B 'anipniod BU urqo Aaoulpd z ais alualuazJ^sazJd -ZOJ iuipisvBtaqAt-o'5isurqo mre^Azar ais mAofernSnisod moizpn^ opA^iizomn 03 'a niBAd auFalOii ais BiMBfod aum zazJd MpiiAzar qaAupaf ra?upoq3s^ ifzy ^ uiaiuBJai dAAY z n-sizteiA&z ^ aiqBpin^ireq piAzafzazJd iresioqa i MCamgid MO^Azar- F[AIJV raAY05lIUMQJpod BZJBZSqO 13U B 'I^SpigUB ZBZJd A9UaAJOqy Mo^AzaC niBJ^sny z apJadAM A{BMOpOMods AsaooJd am^s a"t ozompBSBZ qoX^eiq zazJd p sou/wAz itb5[npoJd alUBMOi^tezood -BZ azspiusaz3M - feupazJpsu feuAzoAzJd B 'MoiiAzofado.ing BU -(X3BziireJo i BUZ3io{ouq3a^ asozszAM. BtXq [aMoiiAzaf AuBiurez ra iiireuAzoAzJd lu iiupaJsodzag i3sozs3iaiA inaptAzaf ais ye^s Ai -9^ 'ogapispiSire BureMOtredo op luazsnuiz lyB^soz A3iAqn^ t{Bi -Boo ^SBiUloyeu 'M9^UBJnuT q3Xuz3Aza(bi@UB zazJd qoAuoizaiAv -AzJd q9Joqo po BIJBUIZ qni BUBMOpJomAw B^Bscz 'q3BuroM M B{auiz p[Aiamv A\.Q3itB5 izsaiui qoAuuazpJ ^sozsiiaiM zXp 'ife^ ais o{Bs "BiiAznoi ^0 nzsn q3t Bip {BiuizJq zi 'oaB{p aiu foluui -rBuXq ireipui piAzaC {JBdA pispiSuy 'q3A2oiXqn M-siAzaf OBIS - raniairBuAzJd ompazJdn olBiusi q3B5[Aiamv M 'oSapisnad -zsiq i oap[spiUB aiu[9az3zs 'qapisradoJna MOiiAzaf apaiM^ mAMOM M ais BiUBiuaz^saz JdzoJ AsaooJd isAm BU feCntoMAzJd 'ifzy raiupoqosM BM AIZSBZ aJp^ 'AUBIUIZ auzoAs iA\gun

ApBM-rpz.id uiB i n-smAoBj q3BdsAM BU ais Apuq3azsAV -odzoJ a 'niua i^aizp oinA^ BS auauz 3^ piAzSf siza '(ai^s ANA2SVIM '!>lZVaVZ 'Aa"l3ZaiS t76C 396 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY bytkami pochodzcymi z zachodu, ktre szczeglnie przyczyniy si do rozwoju chiskiej gospo darki, byty: jczmie, krowy, konie, a take, w mniejszym stopniu, owce l kozy.

W Chinach, tak jak w Innych regionach wiata, produkcja ywnoci doprowadzia do pojawie nia si atrybutw cywilizacji (pisaem o nich w rozdziaach od dziesitego do trzynastego) . Wspaniae pocztki chiskiej tradycji wytapiania brzu sigaj trzeciego tysiclecia p.n.e. Rozwj technik wytwarzania przedmiotw z brzu doprowadzi do zapocztkowania, okoo 500 rok u p.n.e., wytopu elaza. W ten sposb Chiny otworzyy now epok w dziejach ludzkoci. W cig nastpnych 1500 lat dokonano tam wielu wynalazkw (wspominaem o nich w rozdziale dwu nastym), w tym papieru, kompasu, taczki i prochu strzelniczego. W trzecim tysicle ciu p.n.e. zaczy powstawa ufortyfikowane miasta, ktrych cmentarze, charakteryzujce si ogromnym zrnicowaniem grobw, wiadcz o formowaniu si warstw spoecznych. Istnienie spoe ego rozwarstwienia pozwalao wadcom na wykorzystanie prostego ludu jako siy roboczej , czego dowodem s olbrzymie mury obronne miast, potne paace, a take Wielki Kana (najdu a tego rodzaju konstrukcja na wiecie, o dugoci ponad 1600 kilometrw) czcy Chiny pnoc poudniowymi. Pierwsze znalezione dokumenty pisane pochodz z drugiego tysiclecia p.n .e., jednak prawdopodobnie teksty zaczto tworzy wczeniej. Nasza wiedza o powstawani u chiskich miast i pastw, oparta na wiadectwach archeologicznych, uzupeniona jest wic pniejszymi zapiskami z czasw pierwszych dynastii chiskich, poczwszy od dynastii Xla, ktra obja rzdy okoo drugiego tysiclecia p.n.e.

Miejsce pochodzenia najgroniejszych chorb zakanych Starego wiata - najbardziej zowies zczego z efektw ubocznych rozwoju produkcji ywnoci - wci nie jest znane. Jednake europ ejskie rda pisane z czasw Imperium Rzymskiego oraz dokumenty redniowieczne jednoznacz nie wskazuj na to, e duma, a by moe rwnie ospa, przybya ze wschodu, co wskazywaoby n ki lub oglnie wschodnioazjatycki rodowd wywoujcych je zarazkw. Jeszcze bardziej prawd oJAK CHINY STAWAY SI CHISKIE . 397 podobna jest chiska geneza przeniesionej ze wi grypy. winie udomowiono bowiem w Chin ach bardzo wczenie l odgryway du rol w tamtejszej gospodarce.

Wielko i ekologiczne zrnicowanie Chin zrodziy wiele lokalnych kultur, dajcych si wyr ateriale archeologicznym dziki odmiennym stylom wytworzonych przedmiotw, w tym cer amiki. W czwartym tysicleciu p.n.e. zasig terytorialny tych kultur zwikszy si i zaczy ne na siebie oddziaywa, konkurujc ze sob lub czc si. Podobnie jak przepyw udomowiony tunkw midzy odmiennymi ekologicznie regionami wzbogaca metody chiskiej produkcji ywnoc i, rwnie wymiana kulturowa odbywajca si midzy zrnicowanymi pod tym wzgldem obszarami aa na rozwj cywilizacji i techniki Chin. Z kolei konkurowanie wojujcych ze sob wodzo stw prowadzio do tworzenia coraz wikszych i bardziej scentralizowanych pastw (rozdz ia trzynasty).

Mimo i gradient zmiennoci geograficznej, istniejcy midzy pnoc a poudniem Chin, opni strzenianie si upraw, stanowi on znacznie mniejsz przeszkod ni w obu Amerykach lub Af ryce. Przyczyn bya do maa odlego od pnocnych do poudniowych kracw tego pastwa. e przedzielaj ani pustynie, wystpujce w Afryce i pnocnej czci Meksyku, ani wskie prze ki, jak w Ameryce rodkowej. Dugie rzeki (Rzeka ta na pnocy i Jangcy na poudniu) pyn schodu na zachd przyspieszay przemieszczanie si upraw i technologu midzy wybrzeem a w ntrzem kraju, a dziki rozlegoci rozcigajcych si rwnolenikowo, agodnie pofadowanych ao si poczy obydwie rzeki systemem kanaw, co uatwio wymian midzy pnoc a poudni

czynniki geograficzne przyczyniy si do wczesnego kulturowego i politycznego zjedno czenia Chin, podczas gdy Europa, majca podobn wielko, lecz charakteryzujca si bardziej grzystym terenem i brakiem jednoczcych j rzek, po dzi dzie opiera si podobnym proceso m. Rozpowszechnianie niektrych nowych umiejtnoci, w tym szczeglnie wytopu elaza i uprawy ryu, przebiegao w Chi398 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

nach z poudnia na pnoc, jednak wikszo nowych technologii powstaa na pnocy l stamtd zestrzeniaa. Najwyraniej wida to w przypadku pisma. W przeciwiestwie do zachodniej E urazji, gdzie powstao wiele wczesnych systemw notacji, takich jak sumeryjskie pism o klinowe, egipskie hiero-glify, pismo hetyckie, minojskie oraz alfabet semicki. Chiczycy opracowali tylko jeden powszechnie uznawany system zapisu. Zosta on udos konalony na pnocy kraju, po czym rozpowszechni si, wypierajc istniejce systemy lub wyp rzedzajc powstanie nowych, by w kocu przeksztaci si we wspczesny jzyk chiski. Na po hin przyjy si take inne dokonania spoeczestw z pnocy kraju: produkcja brzu, posugiw jzykami chisko-tybetaskimi l tworzenie pastw. Wszystkie trzy pierwsze dynastie Chin, dynastia Xia, Shang i Zhou, powstay na pnocy w drugim tysicleciu p.n.e.

Zachowane pimiennictwo z pierwszego tysiclecia p.n.e. wiadczy o tym, e wczeni Chiczycy mieli poczucie wyszoci kulturowej (wielu Chiczykw wci je ma) nad niechiski-mi "barbarz ami", natomiast mieszkacy pnocy kraju zwykli traktowa w sposb pogardliwy nawet swych ziomkw z poudnia. Na przykad w tysicznym roku p.n.e. pisarz z czasw pnej dynastii Zhou tak oto charakteryzowa inne ludy zamieszkujce Chiny: "Ludno tych piciu regionw -pastw dka, a take Rong i Yi - oraz terenw wok nich, zamieszkanych przez dzikie plemiona, c harakteryzuje si szeregiem cech, ktrych nie da si wykorzeni. Plemiona mieszkajce na w schodzie zwane s Yi. Ludzie ci nie spinaj wosw i tatuuj swe ciaa. Niektrzy z nich spo j straw bez uprzedniego przyrzdzania jej na ogniu". Nastpnie autor opisuje dzikie pl emiona z poudnia, zachodu i pnocy, lubujce si w tak barbarzyskich praktykach, jak usta wianie stp do wewntrz, tatuowanie cz, noszenie skr, mieszkanie w jaskiniach, niespoywa nie zb, i rzecz jasna. Jedzenie surowego poywienia. W pierwszym tysicleciu p.n.e. pnocnochiska dynastia Zhou stworzya organizmy pastwowe n a poudniu Chin. Na JAK CHINY STAWAY SI CHISKIE 399

terenach tych powstay wwczas rwnie inne pastwa, wzorowane na systemie wprowadzonym pr zez wadcw Zhou. Kulminacj tego procesu stao si dokonanie przez dynasti Qin w 221 roku p.n.e. politycznego zjednoczenia kraju. W okresie tym znacznie przyspieszono rwni e kulturow unifikacj Chin. "Cywilizowane" pastwa chiskie wchaniay bowiem niepimiennyc barbarzycw" bd suyy im za wzr do naladowania. Niektre epizody owego kulturowego uje nia byy brutalne. Na przykad pierwszy cesarz z dynastii Qin uzna wszystkie uprzedni o napisane dziea historyczne za bezwartociowe l nakaza ich spalenie. Znacznie zuboyo to nasz znajomo wczesnej chiskiej historii i chiskiego pisma. Takie i inne drakoskie m etody wpyny na rozpowszechnienie pochodzcych z pnocy Chin jzykw chisko-tybetasklch oraz na ograniczenie zasigu wystpowania jzykw miao-yao i pozostaych rodzi n jzykowych do obecnych, izolowanych obszarw.

Dziki produkcji ywnoci, technice, wadaniu pismem i uformowaniu pastwa Chiny zdobyy prz ewag nad ssiednimi regionami wschodniej Azji. Jej konsekwencj by znaczny wpyw wynalaz kw chiskiego pochodzenia na rozwj tych terenw. Na przykad a do czwartego tysiclecia p. .e. wikszo tropikw Azji Poudniowo-Wschodniej zamieszkiwali ow-cy-zbieracze wytwarzajcy narzdzia z otoczakw lub ciosanego kamienia, nalecy do tradycji zwanej Hoabinhian, ktr ej nazwa pochodzi od wietnamskiej miejscowoci Hoa Binh. W pniejszym czasie w tropik ach Azji najprawdopodobniej wraz z poudniowochisk rodzin jzykow rozpowszechniy si chi roliny uprawne, neolityczne technologie, ycie w wioskach, a take ceramika, przypom

inajca ceramik z poudnia Chin. Historyczna ekspansja Birmaczykw, Laotaczy-kw l Tajw n oudnie dopenia siniflkacji tropikw Azji Poudniowo-Wschodniej. Wszystkie te wspczesne l dy oddzieliy si wic niedawno od swych poudniowochisklch kuzynw. Chiski walec, ktry przetoczy si przez poudniowo-

-wschodni obszar kontynentu, by tak potny, e pozostawi za sob bardzo nieliczne lady po rzednich mieszkacw tego 400 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

regionu. Istnienie trzech reliktowych grup owcw-zbieraczy -Negrytw Semang z Pwyspu Ma lajskiego, wyspiarzy z Anda-manw i Negrytw ze Sri Lanki (Weddw) - wiadczy o tym, e w Azji Poudniowo-Wschodniej yli wczeniej ludzie przypominajcy wspczesnych Nowogwinejczyk , majcy ciemn karnacj i krcone wosy, niepodobni ani do jasnoskrych poudniowych Chiczy prostych wosach, ani do pochodzcych od nich obecnych mieszkacw tropikw tej czci Azji. Owi Negryci s zapewne ostatnimi przedstawicielaml populacji, ktre niegdy skolonizow ay Now Gwine. Semangowie pozostali przy owiectwie i zbieractwie, handlujc z rolnikami mieszkajcymi na ssiednich obszarach i przejmujc od nich jzyk austroazjatycki. Jzyk s wych partnerw handlowych przyswoili sobie rwnie filipiscy Negryci, wiodcy owiecko--zbi eracki tryb ycia, oraz afrykascy Pigmeje. Jedynie na oddalonych Andamanach zachowaa si mowa niespokrewniona z poudniowochisk rodzin jzykow - ostatnia lingwistyczna pozos ao zapewne po setkach zapomnianych obecnie jzykw tubylcw z Azji Poudniowo-Wschodniej.

Nawet Korea l Japonia pozostaway pod silnym wpywem Chin, cho ich geograficzna izola cja sprawia, e w przeciwiestwie do Azji Poludniowo-Wschodniej nie utraciy one odrbnoci lingwistycznej, a ich mieszkacy zachowali swoiste cechy fizyczne l genetyczne. W drugim tysicleciu p.n.e. oba kraje przejy chiski ry, tysic lat pniej - znajomo met piania brzu, a w pierwszym milenium n.e. - pismo. Do Korei i Japonii trafiy take pr zywiezione przez Chiczykw zboa - zachodnioazjatycka pszenica oraz jczmie.

Nie powinnimy jednake wpada w przesad w ocenie wpywu Chin na rozwj cywilizacji wschodn iej Azji. To nieprawda, e wszystkie pojawiajce si na wschodzie zdobycze kultury poc hodziy z Pastwa rodka, a Koreaczycy, Japoczycy i mieszkacy tropikw poudniowo-wschodni czci kontynentu byli bezmylnymi barbarzycami, ktrzy nie wnieli w rozwj kulturowy adne wkadu. Staroytni Japoczycy byli wytwrcami jednej z najstarszych na wiecie ceramik. Na dugo przed pojawieniem si metod produkcji ywnoci, JAK CHINY STAWAY SI CHISKIE 401 jeszcze jako owcy-zbieracze, osiedlili si w wioskach i yli z bogactw morza. Niektre roliny uprawne zostay najprawdopodobniej najwczeniej bd niezalenie udomowione w Japoni i, Korei l tropikach Azji Poudniowo-Wschodniej.

Mimo to Chiny odegray nieproporcjonalnie du rol w rozwoju regionu. Kultura Pastwa rodk a cieszya si w Japonii i Korei wysokim prestiem. Japoczycy nawet nie pomyleli o zarzu ceniu swego pisma wzorowanego na notacji chiskiej, mimo i trudno nim odda japosk wymo w. Z kolei Koreaczycy dopiero teraz dokonuj zamiany nieporcznego systemu zapisu poch odzenia chiskiego na wspaniay rodzimy alfabet han'guL Utrzymywanie si chiskiego pism a w obydwu wymienionych krajach jest dwudziestowieczn spucizn po ludziach, ktrzy 10 tysicy lat temu udomawlali w Chinach roliny i zwierzta. Dziki osigniciom pierwszych ws chodnio-azjatycklch rolnikw Chiny stay si chiskie, a kuzynami Chiczykw byli (jak si pr ekonamy w nastpnym rozdziale) mieszkacy terenw od Tajwanu po Wysp Wielkanocn. ROZDZIA 1 MOTORWK DO POLINEZJI Histori wysp Pacyfiku najlepiej, moim zdaniem, odzwierciedla pewne zdarzenie, ktre go byem wiadkiem w sklepie w Jayapura, stolicy indonezyjskiej Nowej Gwinei. Wszedem

do niego z trzema przyjacimi, Achmadem, Wiwo-rem i Sauakarim. Sprzedawc by niejaki Ping Wah. Achmad -indonezyjski urzdnik - zachowywa si jak szef, gdy na zlecenie rzdu organizowa ze mn badania ekologiczne, Wiwor i Sauakari za byli najtymi miejscowymi p omocnikami. Achmad nigdy przedtem nie widzia lesistych gr Nowej Gwinei, nie mia wic pojcia, w co naleao si zaopatrzy. Rezultat by komiczny.

W chwili gdy wchodzilimy do sklepu. Ping Wah czyta chiskie czasopismo. Nie przerwa l ektury, mimo i zauway Wi-wora i Sauakariego, jednak na widok Achmada natychmiast we tkn gazet pod lad. Achmad wybra jedn z siekier. Trzyma j jednak odwrotnie. Na ten wid Wiwor i Sauakari wy-buchnli miechem. Pokazali mu, jak naley si posugiwa siekier i w ja i sposb sprawdzi jako ostrza. Nastpnie Achmada i Sauakariego zainteresoway goe stopy W wora o szeroko rozstawionych wskutek cigego chodzenia boso palcach. Sauakari wynal az najszersz par butw i przymierzy je do stp Wiwora, Jednake okazay si one zbyt wsk STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY 403

wywoao salwy miechu. Z kolei Achmad chwyci plastikowy grzebie i zacz nim czesa swe pr e, grube, czarne wosy. Spojrza na mocno poskrcane wosy Wiwora, a potem poda mu przyrzd . Grzebie byskawicznie wplta si w weniste wosy Wiwora i pk, gdy ten prbowa go wyci parsknli miechem, nawet Wiwor. Przypomnia wtedy Achma-dowi, e powinien kupi duo ryu, g y w grskich wioskach Nowej Gwinei nie bdzie mona naby niczego poza batatami, ktre przy prawi go prawdopodobnie o rozstrj odka. Wywoao to kolejny wybuch wesooci.

Mimo miechu wyczuwaem napicie. Achmad by Jawaj-czykiem. Ping Wah - Chiczykiem, Wiwor - nowogwinejskim gralem, Sauakari za pochodzi z nizin pooonych na pnocnym wybrzeu. W onezyjskim rzdzie dominuj Jawajczy-cy. Rzd ten w latach szedziesitych zaanektowa zacho ni cz Nowej Gwinei oraz uy bomb i broni maszynowej do zgniecenia miejscowej opozycji. Po zakoczeniu przygotowa do wyprawy Achmad postanowi zosta w miecie i pozwoli mi na sa modzielne przeprowadzenie bada z pomoc Wiwora i Sauakariego. Wskaza na swe proste, grube wosy, tak rne od owosienia Nowogwinejczykw, i powiedzia, e na terenach znajdujc si poza kontrol armii tubylcy mog zabi kadego, kto ma tak czupryn.

Ping Wah schowa gazet, gdy sprowadzanie chiskich wydawnictw jest w indonezyjskiej czci Nowej Gwinei nielegalne. Na wikszoci obszaru tego kraju handlem zajmuj si chiscy imi granci. Utajony lk politycznie silniejszych Jawajczykw przed dominujcymi ekonomiczn ie Chiczykami i Chiczykw przed Jawajczykami doprowadzi w 1966 roku do wybuchu krwawe j rewolucji. Jawajczycy wymordowali wwczas setki tysicy Chiczykw. Nowogwinejczycy Wiwor i Sauakari - podzielali uraz do jawajsklch dyktatorw ywion przez swych ziomkw, a jednoczenie pogardzali sob nawzajem. Grale uwaaj bowiem mieszkacw nizin za chuderlaw ch zjadaczy sago, ci ostatni za powiadaj, e ludzie gr to prymitywne, wielkie by, majc na myli ich gste, krcone wosy i reputacj prostakw. Po kilku dniach od zaoenia przez n odlegego 404 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY lenego obozowiska midzy Wiworem i Sauakarim niemal doszo do walki na siekiery.

Polityka wewntrzna Indonezji - czwartego pod wzgldem liczby ludnoci kraju wiata - zd ominowana jest przez napicia midzy grupami reprezentowanymi przez Achmada, Saua-ka riego i Ping Waha. Historia obecnych zatargw liczy tysice lat. Kiedy mylimy o wielk ich, transoceanicznych migracjach ludnoci, przychodz nam zwykle do gowy te, ktre nas tpiy po odkryciu Ameryki przez Kolumba i spowodoway wyparcie nie-Europejczykw przez przybyszw ze Starego Kontynentu. Jednake podobne wdrwki ludw odbyway si take na dugo d wypraw Kolumba, a w prehistorii zdarzao si, e jedne nieeuropejskie ludy zajmoway mi ejsce innych. Wiwor, Achmad i Sauakari s przedstawicielami trzech pradawnych fal migracji ludzkich, przetaczajcych si z kontynentalnej Azji na wyspy pacyficzne. Gra le Wiwora pochodz najprawdopodobniej od przedstawicieli pierwszej fali kolonizato rw, ktrzy okoo 40 tysicy lat temu wyruszyli z Azji i zajli Now Gwine. Z kolei okoo 4 icy lat temu z wybrzea poudniowych Chin przybyli na Jaw przodkowie Achmada, dopeniajc tym samym procesu wypierania lokalnych ludw, spokrewnionych z przodkami Wiwora. C

zci tej samej fali migracji stali si rwnie protoplasci Sauakariego. Przenieli si oni Now Gwine okoo 3600 lat temu. Natomiast ziomkowie Ping Waha wci jeszcze mieszkaj w Chi nach.

Wdrwki ludw, ktre przywiody przodkw Achmada na Jaw, a praojcw Sauakariego na Now Gwi zywane s ekspansj austronezyjsk. Bya to jedna z najwikszych migracji w cigu ostatnich 6 tysicy lat. Jedno z jej odgazie dao pocztek najwspanialszym eglarzom wrd ludw neo Polinezyjczykom - ktrzy zaludnili najdalsze wyspy Pacyfiku. Jzykami austronezyjski mi posuguj si dzi narody yjce niemal na poowie obszaru kuli ziemskiej, od Madagaskaru o Wysp Wielkanocn. W niniejszej ksice, powiconej zmianom, ktrym podlegay ludzkie popu je od czasu epoki lodowcowej, austronezyjsk ekspansja zajmuje wane miejsce, gdy jes t jednym z istotnych, a niewyjanionych zjawisk. DziMOTORWK DO POLINEZJI . 405

ki czemu pochodzce z kontynentalnych Chin austronezyjskie ludy skolonizoway Jaw l r eszt Indonezji, wypierajc jednoczenie pierwotnych mieszkacw tych ziem? Dlaczego to In donezyjczycy nie podbili Chin? Czemu po opanowaniu Indonezji Austronezyjczykom u dao si zawadn jedynie wskim paskiem nadbrzenych nizin Nowej Gwinei? Skd si wzia ic no do wyparcia ziomkw Wiwora z wyyn tej wyspy? Co spowodowao przemian potomkw chiskic migrantw w Polinezyjczykw?

Dzisiejsza ludno Jawy, wikszoci pozostaych wysp Indonezji (z wyjtkiem ldw pooonych j na wschd) oraz Filipin jest dosy jednorodna. Pod wzgldem wygldu i skadu genetyczneg o wyspiarze ci s nieco podobni do poudniowych Chiczykw, bardziej jednak przypominaj m ieszkacw tropikw Azji Poudniowo-Wschodniej, szczeglnie za Pwyspu Malajsklego. Rwnie cowane s ich jzyki. Cho na obszarze Filipin oraz zachodniej i centralnej Indonezji uywa si 374 jzykw, s one blisko ze sob spokrewnione i nale do tej samej grupy (zachod h jzykw malajsko-pollnezyj-sklch) austronezyjskiej rodziny jzykowej. Jzyki austronez yjskie trafiy rwnie do kontynentalnej czci Azji, na Pwysep Malajski, a take na niewie e skrawki Wietnamu i Kambody, pooone blisko najbardziej wysunitych na zachd wysp Indo nezji - Sumatry i Borneo. Poza tym jednak nie wystpuj one nigdzie indziej na obsza rze kontynentalnej Azji (ry. 16. l). W jzyku angielskim istnieje kilka zapoyczonych sw austro-nezyjsklch, w tym taboo i tattoo (czyli "tabu" i "tatua" - sowa pochodzen ia polinezyjskiego), boondocfcs ("bagniska", wyraz wzity z filipiskiego jzyka tagal og), a take amok, batik (sposb barwienia tkanin i nazwa materiau barwionego t techni k) l orangutan (sowa malajskle).

Na pierwszy rzut oka owa genetyczna l lingwistyczna Jednorodno Polinezji i Filipin jest rwnie zadziwiajca jak jednolito lingwistyczna Chin. Synny znaleziony na Jawie k opalny Homo erectus to dowd, e przynajmniej zachodnia Indonezja bya zamieszkana prz ez ludzi od milionw lat. Czas ten wydaje si wystarczajco dugi, aby tamtejsza ludno zr owaa 406 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Ry. 16.1. W skad austronezyjskiej rodziny jzykowej wchodz cztery podro-dziny, z ktryc h trzy istniej na Tajwanie, jedna za [malajsko-polinezyjska) wystpuje powszechnie. Podrodzln t tworz dwie niniejsze grupy: zachodnie jzyki malajsko-polinezyjskie (zach . m-p) l rodkowowschodnie jzyki ma-lajsko-pollnezyjskle (r.-wsch. m-p). Z kolei ta druga grupa skada si z czterech podgrup: bardzo rozpowszechnionej na wschodzie pod grupy oceanicznej oraz trzech pozostaych podgrup, ktrych wystpowanie ogranicza si do znacznie mniejszego, zachodniego obszaru obejmujcego Halmaher, pobliskie wyspy ws chodniej Indonezji, a take zachodni kraniec Nowej Gwinei. si genetycznie i lingwistycznie, a take by powstay przystosowania do rodowiska tropi kw, jak choby ciemna karnacja spotykana u wielu innych ludw yjcych w takim klimacie. Indonezyjczycy l Filipiczycy maj jednak jasn cer. Rwnie zadziwiajce jest ich fizyczne podobiestwo do mieszkacw Azji Poudniowo-Wschodniej i poudniowych Chin, wykraczajce poz a pokrewiestwo genetyczne i kolor skry.

Wystarcza rzut oka na map, by stwierdzi, i jedyna droga na Now Gwine wioda przez Indon ezj. Tylko tamtdy okoo 40 tysicy lat temu mogli przemieszcza si w kierunku wyspy ludzi e. Mona by si wic naiwnie spodziewa, e wspczeni Indonezyjczycy bd podobni zarwno d szych NowoMOTORWK DO POLINEZJI * 407

gwinejczykw, jak i do Australijczykw. W rzeczywistoci jednak czonkowie zaledwie kilk u populacji yjcych w rejonie Filipin i zachodniej Indonezji, w tym szczeglnie Negry ci zamieszkujcy grzyste regiony Filipin, przypominaj wygldem Nowogwinejczykw. Podobies two takie jest widoczne take u trzech reliktowych populacji, wymienionych przy ok azji omawiania tropikalnych obszarw Azji Poudniowo-Wschodniej (rozdzia pitnasty). Fi lipiscy Negryci s wic, by moe, rwnie pozostaociami populacji, ktr stanowili przodk Wiwora, nim dotarli na Now Gwine. Jednake nawet filipiscy Negryci uywaj jzykw austro yjskich podobnych do tych, ktrymi mwi ich ssiedzi. Prawdopodobnie wic rwnie ich pierwo ny jzyk (tak jak mowa maljskich Negrytw Semang i afrykaskich Pigmejw) popad w zapomnie nie.

Powysze fakty wyranie wskazuj, e albo mieszkacy tropikw Azji Poudniowo-Wschodniej, alb poudniowi Chiczycy mwicy jzykami austronezyjskimi rozprzestrzenili si niedawno na obs zarze Indonezji i Filipin i wyparli wszystkich, z wyjtkiem filipiskich Negrytw, pie rwotnych mieszkacw tych wysp wraz z ich jzykami. Najwyraniej stao si to na tyle niedaw no, i u kolonistw nie zdya si jeszcze wytworzy w toku ewolucji ciemna skra. Nie powst e oddzielne rodziny lingwistyczne ani zrnicowanie genetyczne. Oczywicie na terenach tych uywa si znacznie wikszej liczby jzykw ni w kontynentalnych Chinach, gdzie wystpuj osiem dominujcych jzykw. Jzyki Indonezji i Filipin s jednak bardziej zrnicowane od ch kich. Na wyspach istnieje bardzo wiele podobnych do siebie jzykw, gdy obszary te ni gdy nie zostay poddane kulturowemu i politycznemu zjednoczeniu, do ktrego doszo w C hinach.

W szczegach geograficznego rozmieszczenia jzykw tkwi cenne wskazwki dotyczce kierunkw potetycznej ekspansji Austronezyjczykw. Caa austronezyjska rodzina jzykowa dzieli s i na cztery podrodziny zoone z 959 jzykw. Jednake a 945 z nich znajduje si w jednej p odzinie, zwanej malajsko-polinezyjska. Obszar jej wystpowania niemal pokrywa 408 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

si z caym zasigiem rodziny austronezyjskiej. Przed niedawn ekspansj Europejczykw, posu ujcych si jzykami indoeuropejskimi, adna rodzina jzykowa nie bya tak rozpowszechniona jak austronezyjska. Oznacza to, e podrodzlna malajsko-pollnezyjska dopiero niedaw no wydzielia si z rodziny austronezyjskiej, a nastpnie rozpowszechnia z dala od miej sca swego pochodzenia, dajc jednoczenie pocztek wielu lokalnym jzykom. Wszystkie te jzyki s blisko ze sob spokrewnione, gdy mino zbyt mao czasu, by mogy si wyranie zr zukujc wic miejsca ich pochodzenia, powinnimy si przyjrze nie podrodzlnie malajsko-po linezyj-skiej, lecz pozostaym trzem podrodzinom, ktre rni si od siebie i od podrodziny malajsko-polinezyjskiej bardziej ni poszczeglne grupy podrodziny malajsko-polinez yjskiej.

Okazuje si, e obszary wystpowania tych trzech podrodzin pokrywaj si i s niewielkie w s tosunku do terenw, na ktrych uywa si jzykw malajsko-polinezyjskich. Jzykami tych podro zin posuguj si wycznie tubylcy na Tajwanie, oddalonym zaledwie o 150 km od poudniowych Chin. Tajwa-czycy byli niemal wycznymi panami wyspy, dopki w ostatnim tysicleciu nie zaczli tam masowo napywa z kontynentu Chiczycy. Jeszcze wiksze rzesze emigrantw pojaw iy si po 1945 roku, szczeglnie za po roku 1949, kiedy chiscy komunici pokonali chiskic nacjonalistw.1 W rezultacie rdzenni Tajwaczycy stanowi obecnie jedynie 2% caej ludn oci wyspy. Jednoczesne wystpowanie na tym ldzie trzech z czterech austronezyjsklch podrodzin jzykowych wskazuje, e Tajwan by ojczyzn tych jzykw. Na wyspie posugiwano si mi przez cae tysiclecia. Dlatego te s one tam tak zrnicowane. Wszystkie inne jzyki aus ronezyjskie, poczwszy od uywanych na Madagaskarze, a skoczywszy na jzyku mieszkacw Wys

py Wielkanocnej, mogy wic powsta w wyniku ekspansji tajwaskich ludw.

Zajmijmy si teraz wiadectwami archeologicznymi. Cho w ruinach staroytnych osad, wrd ko i l kawakw ceramiki 1 Mowa tu o pokonaniu si Czang Kaj-szeka (przyp. dum.). MOTORWK DO POLINEZJI . 409

prno szuka skamieniaych sw, dziki odkrywaniu owych pozostaoci poznaje si wdrwki l iotw, ktre mogy mie zwizek z jzykami. Podobnie jak w innych czciach wiata, rwnie n obszaru obecnej Austro-nezji - Tajwanie, Filipinach, w Indonezji i na wielu wysp ach Pacyfiku - pierwotnie mieszkali owcy-zbieracze nieznajcy ceramiki, kamiennych narzdzi, udomowionych rolin ani zwierzt. (Jedynymi wyjtkami byy odlege wyspy wschodnie j Melanezji, Polinezja, Mikronezja l Madagaskar, dokd nigdy oni nie dotarli i ktre pozostay niezamieszkane do czasu austronezyjskiej ekspansji). Pierwsze archeolog iczne wiadectwa przemian zachodzcych na obszarze Austronezji pochodz z Tajwanu. Poc zwszy od czwartego tysiclecia p. n. e., zaczto tam uywa wygadzonych narzdzi kamiennych i charakterystycznej, zdobionej ceramiki (tak zwanej ceramiki Ta-p'en-k'eng), ktr ej styl nawizuje do wczeniejszych wyrobw z poudniowej czci kontynentalnych Chin. Ceram ika ta zawdrowaa rwnie na wybrzee Chin lece najbliej Tajwanu. Z kolei pochodzce z p h okresw pozostaoci ryu i prosa s dowodem rozwoju tajwaskiego rolnictwa.

Poudniowochiskie i tajwaskie stanowiska archeologiczne, w ktrych znaleziono ceramik T a-p'en-k'eng, pene s oci ryb i muszli miczakw, a take kamiennych ciarkw uywanych do sieci i toporkw sucych do drenia drewnianych czen. Niewtpliwie najstarsi, neolitycz eszkacy Tajwanu mieli odzie nadajce si do penomorskiego rybowstwa l regularnego pokony ania Cieniny Tajwaskiej, oddzielajcej wysp od Chin. Cienina ta suya wic za poligon d zalny, na ktrym Chiczycy doskonalili swe umiejtnoci eglarskie, umoliwiajce im opanowan e otwartych przestrzeni Pacyfiku. Jednym ze specyficznych przedmiotw czcych tajwask kultur Ta-p'en-k'eng z pniejszymi rami wysp Oceanu Spokojnego jest kijanka - kamienne narzdzie uywane do ubijania wkni stej kory pewnych gatunkw drzew. W ten sposb wytwarzano liny i materia na ubrania. Kiedy ludy Pacyfiku zajy tereny znajdujce si poza zasigiem wystpowa410 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Ry. 16.2. Przebieg ekspansji austronezyjsklej oraz przyblione daty opanowywania pr zez Austronezyjczykw nowych regionw. 4a) Borneo, 4b) Celebes, 4c) Tlmor (okoo 2500 roku p.n.e.), 5a) Halmahera (okoo 1600 roku p.n.e.), 5b) Jawa, 5c) Sumatra (okoo 2 000 roku p.n.e.), 6a) Archipelag Bismarcka (okoo 1600 roku p.n.e.), 6b) Pwysep Mala jski, 6c) Wietnam (okoo 1000 roku p.n.e.), 7) Wyspy Salomona (okoo 1600 roku p.n.e .), 8) Santa Cruz, 9c) Tonga, 9d) Nowa Kaledonia (okoo 1200 roku p.n.e.), lOb) Wy spy Towarzystwa, lOc) Wyspy Cooka, l la) archipelag Tuamotu (okoo l roku n.e.).

ni zwierzt domowych oraz rolin wknistych, a wic rwnie poza obszarem, na ktrym ubrani warzano z weny i wkien, szycie okry zaczo by uzalenione od "tkanin" uzyskiwanych z ko Przedstawiciele tradycyjnej kultury polinezyj-skiej - mieszkacy Wyspy Rennella opowiadali mi, i dziki temu, e w latach trzydziestych ich spoeczno zacza ulega zach wpywom, na wyspie w kocu zapanowaa cisza. Nie byo ju bowiem sycha wszechobecnego stuk tu kijanek, ktrymi od rana do wieczora tuczono kor na tkaniny. Ze wiadectw archeologicznych wynika, i w cigu tysica lat po dotarciu kultury Ta-p'en -k'eng na Tajwan kultury wywodzce si z niej stopniowo ogarniay swym wpywem regiony c oraz bardziej oddalone od wyspy i w kocu opanoway cay MOTORWK DO POLINEZJI . 411 dzisiejszy obszar Austronezji (ry. 16.2). Potwierdzaj to wygadzone, kamienne narzdzi

a, ceramika, koci udomowionych wi oraz pozostaoci rolin uprawnych. Na przykad tajwask zdobna ceramika Ta-p'en-k'eng daa pocztek czerwonym, niezdobionym naczyniom, ktre o dnaleziono na Filipinach, a take na indonezyjskich wyspach Celebes i Timor. w kult urowy "zestaw" skadajcy si z wyrobw ceramicznych, narzdzi kamiennych oraz udomowionyc h rolin i zwierzt zawita na Filipiny okoo trzeciego tysiclecia p.n.e., mniej wicej w 2 500 roku p.n.e. pojawi si na Celebes, Borneo Pnocnym i Timorze, okoo 2000 roku p.n.e. - na Jawie l Sumatrze, a czterysta lat pniej - w regionie Nowej Gwinei. Tam, jak si przekonamy, dalsza ekspansja nabraa tempa porwnywalnego niemal z szybkoci osigan pr ez odzie motorowe. Wyposaeni w kulturowy zestaw ludzie pdzili na wschd, ku lecym za Wy spami Salomona, uprzednio bezludnym ldom na Pacyfiku. Kocowa faza owej ekspansji d oprowadzia w pierwszym tysicleciu n.e. do kolonizacji ostatnich nadajcych si do zasi edlenia wysp Polinezji i Mikronezji. Co niezwyke, fala osadnikw skierowaa si rwnie na zachd, docierajc przez Ocean Indyjski do wschodnich wybrzey Afryki i przyczyniajc si do zaludnienia Madagaskaru.

Midzy wyspami podrowano w cznach zaopatrzonych w dwa boczne pywaki. odzi tych uywano. szcze zanim kolonici przybili do wybrzey Nowej Gwinei. Czna tego typu wci czsto spotyk si w Indonezji. Skonstruowanie ich wizao si ze znacznym postpem w stosunku do budowy prostych dubanek uywanych przez ludy yjce nad brzegami wd rdldowych caego wiata. D o - jak z samej nazwy wynika - koda, z ktrej wydubano cz drewna. Jej koce modelowano, wajc toporka. Dno dubanki jest tak zaokrglone jak pie, z ktrego zostaa wykonana. Nierw omierne rozoenie adunku powoduje wic przechylenie kaduba na przecion burt. Za kadym gdy Nowogwinejczycy przewozili mnie podobnymi odziami w gr rzek swego kraju, przez wiksz cz podry byem przeraony. Wydawao mi si bowiem, e najmniejszy ruch grozi wyw padniciem wraz z lomet412 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY k do wody i spotkaniem z krokodylem. Tubylcom udaje si jako w miar bezpiecznie przep rawia dubankami przez spokojne wody jezior i rzek, jednak nawet oni nie uywaj ich do py-wania po choby nieco wzburzonym morzu. Dlatego te zastosowanie jakiego stabilizu jcego urzdzenia byo konieczne nie tylko do przemieszczania si Austronezyjczykw midzy w yspami Indonezji, lecz take do pocztkowej kolonizacji Tajwanu.

Rozwizano ten problem, przymocowujc rwnolegle do obydwu burt odzi dwa mniejsze pnie drzew (pywaki). Znajdoway si one w niewielkiej odlegoci od kaduba i byy z nim poczon stopadymi wspornikami. Za kadym razem gdy kadub zaczyna si przechyla, wyporno uniemo zatopienie pywaka, czynic tym samym d praktycznie niewy-wracaln. By moe to wanie w enie czen wyposaonych w podwjne pywaki stanowio przeom w rozwoju techniki, dziki ktr ustronezyjczycy mogli wyruszy z kontynentalnych Chin i rozpocz ekspansj.

Istnienie dwch uderzajcych zbienoci midzy wiadectwami archeologicznymi i lingwistyczny mi potwierdza wniosek, e ludy, ktre tysice lat temu sprowadziy neolityczn kultur na Ta jwan, Filipiny i Indonezj, posugiway si jzykami au-stronezyjskimi i byy przodkami spoe zestw wci zamieszkujcych te wyspy i uywajcych jednego z jzykw austro-nezyjsklch. Po p wsze, oba rodzaje wiadectw jednoznacznie wskazuj, i pierwszym etapem ekspansji zapo cztkowanej na wybrzeu poudniowych Chin bya kolonizacja Tajwanu, nastpnym za - zajcie F lipin i Indonezji. Gdyby owa ekspansja przesuwaa si od Pwyspu Malajskiego do najblisz ej wyspy Indonezji - Sumatry - a nastpnie w kierunku pozostaych wysp i w kocu ku Fi lipinom i Tajwanowi, najwiksze podziay lingwistyczne w obrbie austronezyj sklej rod ziny jzykowej (odzwierciedlajce najwikszy upyw czasu) istniayby midzy dzisiejszymi jzy ami Pwyspu Malajskiego l Sumatry. Zgodnie z t hipotez jzyki Tajwanu i Filipin zrnicowa y si dopiero niedawno, w obrbie pojedynczej podrodzlny. Tymczasem najwyraniej sze o dmiennoci wystpuj wanie na Tajwanie, jzyki Pwyspu Malajskiego i Sumatry nale za do MOTORWK DO POLINEZJI 413

tej samej podgrupy jzykowej zaliczanej do niedawno powstaej grupy zachodnich jzykw m alajsko-polinezyjskich, bdcej z kolei stosunkowo modym odamem podrodziny malajsko--p olinezyjskiej. Omwionym wyej szczegowym zalenociom lingwistycznym odpowiadaj wiadectw

rcheologiczne, wskazujce, e kolonizacja Pwyspu Malajskiego nastpia niedawno, a Tajwan, Filipiny i Indonezj najprawdopodobniej zasiedlono znacznie wczeniej.

Inna zbieno midzy dowodami archeologicznymi i lingwistycznymi dotyczy bagau kulturowe go staroytnych Austronezyjczykw. Wykopaliska dostarczaj nam bezporednich wiadectw kul tury w formie ceramiki, koci wi, oci ryb i rozmaitych przedmiotw. Wiele osb zastanawia si, jak jzykoznawca majcy dostp jedynie do wspczesnych jzykw (ich wczeniejsze formy zostay bowiem utrwalone) moe zoriento- wa si, czy yjcy 6 tysicy lat temu tajwascy Aus nezyjczycy hodowali winie. Rozwizanie tego problemu polega na rekonstrukcji sownict wa zaginionych jzykw (tak zwanych prajzykw) polegajcej na porwnywaniu wyrae wystpuj dzisiejszych jzykach. Na przykad w wielu jzykach nalecych do rodziny indo-europejsklej, wystpujcej od Irland ii a po Indie, sowo "owca" ma podobn posta: auis (jzyk litewski), auis (sanskryt), OD IS (acina), ouja (jzyk hiszpaski), owca (rosyjski), owis (grecki)

1 oi (irlandzki). (Angielskie sowo sheep pochodzi rzecz jasna od innego rdzenia, jednake w jzyku angielskim zachowa si rwnie rdze pierwotny. Wystpuje on w sowie eu>e porwnania zmian dwikw, ktre dokonyway si w historii rozmaitych wspczesnych jzykw ejskich, wynika, e macierzyst form, uywan w pierwotnym jzyku indoeuropejskim, ktrym po giwano si 6 tysicy lat temu, bya posta owis. w niespisany, macierzysty jzyk nosi nazw raindoeuropejskiego.

Nie ulega wic wtpliwoci, e yjcy przed szecioma tysicami lat Praindoeuropejczycy mieli ce. Potwierdzaj to wia2 W jzyku angielskim stwo ewe oznacza maciork, czyli samic owcy (przyp. dum.). -3ppAp3.rzB niuauA^uot 9$Sz3 Biupoq3SA-OAVoiupn{od BU [^Bp DiuazJsazJdzoJ iiBupaf ^is ngom ani AospfaauoJsriB Aompy qoBfB.Di qa. M faisizp qoAoBQt? Mporezo pozspium im -B^SBidoo-id ais ofefBs 'Azpoqurea i nureirpiAY p$Szo pMOiupn{ -od M Sis yyAovaopvz nB{opz AaAzoMzauoJisny iuui -(npuBifBJ. z) Xaou{od po SfaBz iuolo-si i^zoodzoJ nipAp3fzBO.isnB od A>BIA\ -pm AoimoJ '(oai-uog i Ai^Biuns dsA/w qonistXzauopui z i[BMA{d -AzJd) npoipSAY i Biupnpd po ndsX/{od JBzsqo OBAlom.rBz nSzoaz AoAzo.DtzauoJsny ^p api aisazo mAures tuX^ A faoSp faiui^ o -apIsfe{B^ ndsAw{9d AzoBJaiqz-M93MO{ q3XuoAuaid 9$&zo yazJd -Aw is o{Bpn 'iiopis.CifaauoJ^snB Mo^Azaf nBAlAzn AzJ9p[ 'mo^iu -[OJ uiptoA(B(zB zai o@aiBia iu3iuJodpon iiAq ani azoBJ3iqz-X3A\o{ 3^9^ BU 'auzoi mapida AqoJoq3 nisouazJd 0}peuod B '3p{s.rei -a poLi^fanun azszAw az[B^ B 'aKpoj azada^ 'voJq i BizpazJBu azs^Buo^sop n31(tm) 'i sfaluzan anizoBUZ nAq ADHIIOJ zpo 'A91B(v ipiupoq3SM-OAoiupn{od afaBindod aiuOAuaid A^Az ^3^19^^ BU 'A\.QJBzsqo AYo^Azaiiitio qoAAYOiupn{od zazid epafez i 'Avp^apv \ q39Mp qoiu^B^so ntep M o{idfeSBU oo 'MpiiAzoradoJng zazJd M90iAqni q3pisri{BJ^sn B BlireMopJoolA qni Bp.redAw MopOMod op auqopod ais teCnzB^o itbB^ndod yoAsfalure^ BpSpinsn AiiAza -AZJJ HaAMO^AzarMopB^ qoAupBZ ^z BIU aiu 'Az3Riaiqz-M93MO{ q3AuAYBp Biualu^si M^aa p^iM q3Xuz3Apua aplASTU ozpJBq UIB^ o{BAUazJd zi 'aluzaaln^s 5^ o niqoJZ y <!,apBind od aiiiOM

-Jaid qoBdsXM qoA} BU aoteOfa ^azJdA Sis op3pn 'ijauopul faTu -poq3Bz i mdiii j op ireMfBJ, zazjd uiqo qaAvYoiupn{od z IIJBIOR Az-ig^ 'uio'sinq oJ nsispfaauo-iSTB od UlADteLui qpsods pfBfA\ mmAyBcI AJ8zsqo on -tB^tidoJ^ BU feqos a ABJdn ai nisouazJd aiiidaisBu B 'aAOluazJ -0^ XUII$OJ i BMazJp 'aooAlo au^-siidoJ} ipeA^sAzJosiA niudo^s iuXzs-^aiAv ZBJOO M 'q3XMO-5tiuM9J AvouaJ^ auoJ^s M (fauoouod (auz3i}BJoa po^o-iazs niudo^s gg BU raaf ezai) AdsAw po aiup -n{od BU ais i{BMnsazJd Aalu^oJ Aofefnziuoloii sref a-reiiii ^VY 'Iu1 -Xuz3ioioaq3JB lurepoMOp z aupogz fes ai pisolUAY 'nireAyfeJ, z ifoBJguua q3i od AV9^Az3(Xzauo.qsnv nuam op O^JBJ^ MBJdn qaXuiB^ido^ aiaiM a 'oaiM brnzB-st8^ azoA BUZo^Azaf BM^oap -^IAY uin{s(XzauoJisn^^Jd A ^BMon-iisuoliaJZ 5{s Bp aiu UII$OJ q3A> op ais q3Aofez soupo MOZBJA^ 'aMoso^oii Apazao 'uAzJqo sit? irzsNnod oa V>fMoaoioi/\i -od 'AuBUBq '3Moq3tqo OMazJp 'OJBI Aq9oqo iBf 'q3AuMJdn uuoJ q3Au^B^idoJi aplM a3te fEi$aJ5io BMO^S uiiu M feg 'nu -EMfej, q3iu zazJd niuazazsndo od [BiSMod Alo-pt 'Mp-siAzDMzau -OJ^sny B^AzaC oauA\.Bp 'oapts['Azauiiod-o'5isfB^Btuo.re^s e's[ -Azar BiuazJOA\4po op OBAYOSO^SBZ BUZOUI aJnpaooJd Bures SJ. 3?OUAVAZ I 351 -lureJao X{BZJBAHAM az^Bi B 'q3BZJOiu od A{BMOiaz a-iopi 'Apni Az nma IBI AaSisA) n pazs oyn[o aiUBAvfBJ, BU a 'qoiu z B'SI -luA^Y 'qoAuz3i@oi03qo.rB UBpBq qaBBinz3J M. 3iuazpJaiM4od B r -npfBUZ 'nAz luo Apapi i aizp 'oa} po aiuz3{Bzaiu 'Mp^AzoMzau -OJsnBBJJ Ain^nsi op ais aofezsoupo BAnoapaiM auz3AtsiA\un -ogaptSJOlu BIM^OZ az^iB-t B 'AqAi BU a-^da^nd 'aoiuJoiui?o 'BZ{BUI 0anipIM 'pIBZ 'IUIB5[BA\Atd Z OUJOZO :BU AMZBU 'Sfel q3p{B 'B5[S -JOUI B5lJBpodsO Z q3AuBZBIA\Z MOJS aptAV afndS^sAM AYQ5lAz3 -[AzauoJ^sny qaAuMBpBJd n^Az^r ^ Ain^in'^ fapisMzauoJ^snB -BJd apSza oAq aSiA X{Bisnui BUII$OJ i B^azJalAAZ auoiuaiuiAM -nzAJ i asd 'IUIM? Biua^aJ^o zalUMpJ ais A{BMOpfBuz niiAzaf mAuBAon-isuoliaJz M a 'oi saCaaBfnsa-ialui raizpJBg XZSM q3i AjzAiS i Azsn ipim 'qoBiiBd BU ais I^BUZ 'q3 0Mp op oAzon ni}BJ^ -od AaAzoptzauoJ^snBBJj 'apiAvXzao 'zsaM i oqon 'BifBid 'BMp 5qz3ii aaBrazoBuzo B

MOts ^BModS^sAw alMoui qosods ua^ M CsuOZJOM^pO M 3Z '^BJ IAVIZp 31^ p{Sptz3UOJ^SnBBJd 5lAZ3(" ?$ -o{zs3ZJd [3{3ipo M XuBAvXzn .,)BAorLqsuo-si3JZ 3is Bp '3pisMzau -Tiod i aptsuidtnJ 'aplsuBMfel niAzSf ausaz3{9dsM atefnuMpJOd ^AzoAzodaz aCoqiB ' oMOts oi ^AzJOAnn oqre ouBisnui q3pis -FadoJnaopUl Mp^AzaC z ulApza^ M fauiBd iuoJq niuatzaiBuAM od \,Bqpz.qs" BMO^S B iuazpJ aiuiodsA oSauozaizpaizp o{Aq aiu OJOlis npapteisA^ UIIU^BISO M OJBidop B r ouolza^BuAM zAp 'BU -lad yoJq oSaaBfetaJiio BM.OIS OBUZ HOUI aiu nuia^ ve\ Aoai:sA^ oazs AafeCifa aizpn q ?iMizp -staupaC o^ SBU ouulMod BIM 'raiap 5T3 I UIPIS(XSOJ M. OCZTU 'UIplsn3UBJJ 3fA ]lSnf 'UIpISpIUB AV Un6 :{uazpJ q3Auuaiuipo uiiu M o^Azn q3nis.radoJnaopui q3B3iAza[" qoAusazo{9dsAv qaX uz9J M zXp 'aqpzJ^s oSaoBfBzaBuzo BAVO{S ogai^sCadoJnaopuB^d oaMonJ^suo^aJZ ^SBIUJ O^BU ais Bp aiM o^o i ^BJq 'yo^ 'vio-s[ .s{e! 'AZBJAM apt^ uiA M 'Mo^AzoFsdoJna -opureJy zazJd qoXuBAYAzn MQIS aoBisA^ BAp {Biuam ^BMOIZIIS -uo-^aJz Sis o{Bpn qosods ^uqopod ^ 3uzoioioaq3JB BM^oap ANAZSYl^ '!>IZVaVZ 'A913ZaiS t? l f 416 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY MOTORWKA DO POLINEZJI . 417

go, gdy pod adnym wzgldem nie przewyszali rolniczych ludw austroazjatyckich i Tai-Kad ai, ktre wczeniej zajty ten obszar, wypierajc z niego miejscowych towcw-zbieraczy. Ch o domylamy si, e ludzie posugujcy si jzykami au-stronezyjskimi pochodz z wybrzea po h Chin, dzi ich jzykw nie uywa si nigdzie na kontynentalnym obszarze tego kraju. Wygi ny one prawdopodobnie dlatego, i znalazy si wrd setek pierwotnych jzykw chiskich, w owanych na skutek postpujcej na poudnie ekspansji ludw posugujcych si jzykami chisko taskimi. Uwaa si jednak, e rodzinami Jzykowymi najbliszymi narzeczom au-stronezyjskim s jzyki tai-kadai, austroazjatyckie i rnioo-yao. O ile wic jzyki austronezyjskie nie zdoay przetrwa naporu chiskich dynastii, jzykom pokrewnym si to udao. Przeledzilimy pierwsze stadia austronezyj sklej ekspansji. Austronezyjczycy pokona li odlego 4000 kilometrw, od wybrzea Chin Poudniowych, przez Tajwan ku Filipinom i zac hodniej oraz rodkowej Indonezji. W trakcie ekspansji zasiedlili wszystkie nadajce si do kolonizacji wyspy, od ich wybrzey po wntrza, od dolin po wyyny. Obecno charakter ystycznych wiadectw archeologicznych, w tym koci wi i niezdobionej, czerwonej cerami ki, wskazuje, e do 1500 roku p.n.e. dotarli oni do wschodnioindonezyj sklej wyspy Halmahe-ry, oddalonej o prawie 300 kilometrw od zachodniego cypla ogromnej, grzys tej Nowej Gwinei. Czyj nastpnie zajli, tak jak uprzednio opanowali wielkie grzyste w yspy: Celebes, Borneo, Jaw i Sumatr?

Nie, do tego nie doszo. Aby si o tym przekona, wystarczy przyjrze si twarzom wikszoci zisiejszych Nowogwinejczy-kw. Przeciwko tej hipotezie przemawiaj rwnie szczegowe badan ia genetyczne. Mojego przyjaciela Wiwora i wszystkich pozostaych nowogwinejskich grali wyranie odrniaj od Indonezyjczykw, Filipiczykw i poudniowych Chiczykw ciemna nie krcone wosy i ksztat twarzy. Wikszo mieszkacw nowogwinejskich nizin, zamieszkujc ntrze wyspy i jej poudniowe wybrzee, przypomina grali pod wzgldem fizycznym. Ludzie z nizin s jednak zwykle wysi od

mieszkacw gr. W prbkach krwi pobranej od grali genetycy nie znaleli charakterystycznyc h dla Austronezyjczykw markerw genetycznych.

Z duo bardziej skomplikowan sytuacj mamy do czynienia w przypadku populacji zamiesz kujcych pnocne i wschodnie wybrzee Nowej Gwinei, a take lece od niej na pnoc i wsch archipelagw Bismarcka i Salomona. Ludzie ci z wygldu s nieco podobni do grali, taki ch jak Wiwor, l Indonezyjczykw, jak Achmad. Przecitnie jednak bardziej przypominaj ziomkw Wiwora. Na przykad mj przyjaciel Sauakari pochodzcy z pnocnego wybrzea ma faluj wosy, porednie midzy prostym owosieniem Achmada a krconymi wosami Wiwora, jego karnac ja za jest nieco janiejsza od skry Wiwora, cho zdecydowanie ciemniejsza od karnacji Achmada. Pod wzgldem genetycznym ludno Archipelagu Bismarcka i Wysp Salomona oraz pno cnych wybrzey Nowej Gwinei jest w 15% austronezyjska, w 85% za przypomina nowogwin ejskich grali. Wynika z tego, i Austronezyjczycy niewtpliwie dotarli do rejonu Nowe j Gwinei, jednak nie udao im si przenikn w gb wyspy, a na jej pnocnym wybrzeu i ssi wyspach austronezyjskie geny zostay niejako rozcieczone przez geny pierwotnych mie szkacw tych stron.

Do tego samego wniosku prowadz wyniki bada nad obecnie istniejcymi jzykami tych ludw. Jak wyjaniem w rozdziale czternastym, wikszo jzykw uywanych na Nowej Gwinei, nazywan papuaskimi, nie jest spokrewniona z adn inn rodzin jzykow wiata. Wszystkie jzyki wy h terenw wyspy, caych poudniowo-zachodnich i poudniowo--rodkowych nizin (wliczajc w to wybrzee), a take interioru pnocnej czci Nowej Gwinei, to jzyki papuaskie. Z kolei jz austronezyjskie wystpuj na wskim pasie pnocnego l poudniowo-wschodniego wybrzea. Na w spach Bismarcka i Salomona mwi si gwnie po austronezyjsku, jzyki papuaskie za uywane s edynie w izolowanych enklawach na kilku wysepkach tych archipelagw. Jzyki austronezyjskie z Archipelagu Bismarcka i Wysp Salomona oraz pnocnych wybrzey Nowej Gwinei nale do odi 418 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

dzielnej podgrupy, zwanej oceaniczn, i s spokrewnione z podgrup jzykw uywanych na Halm aherze oraz zachodnim kracu Nowej Gwinei. Jak mona by si spodziewa na podstawie mapy , owo lingwistyczne pokrewiestwo potwierdza, e porozumiewajca si po austronezyjsku l udno Nowej Gwinei przybya na wysp z Halmahery. Podobiestwo skadni oraz rozmieszczenie jzykw austronezyjskich i papuaskich na pnocy Nowej Gwinei wiadcz o dugotrwaych kontak h austronezyjskich przybyszw z miejscowymi ludami mwicymi po papuasku. W obu grupac h jzykw wystpujcych w tym regionie wida silne wzajemne oddziaywanie na sownictwo i gra atyk, co utrudnia jednoznaczne stwierdzenie, czy poszczeglne jzyki s w zasadzie jzyka mi austronezyj ski-ml pozostajcymi pod wpywem jzykw papuaskich, czy te odwrotnie. Pod rujc z wioski do wioski wzdu pnocnego wybrzea lub okalajcych je wysp, mija si na pr osady austronezyjskie l papuaskie, na granicach jzykowych nie ma jednak niecigoci ge netycznych.

Wszystko to wic dowodzi, e potomkowie austronezyjskich najedcw oraz pierwotnych miesz kacw pnocnego wybrzea Nowej Gwinei i okalajcych j wysp przez wiele tysicy lat handlow l enili si ze sob, wymieniajc geny i jzyki. W trakcie tych dugotrwaych kontaktw skut niej przekazywano austronezyjskie jzyki ni geny. W rezultacie wikszo mieszkacw wysp Sa omona i Bismarcka mwi obecnie po austronezyjsku, cho ich wygld i konstytucja genety czna wiadcz, i s oni wci Papuasami. Jednake ani geny austronezyjskie, ani jzyki nie d ry do rodkowej czci Nowej Gwinei. Dlatego te rezultat najazdu Austronezyjczykw na Now wine rni si tak bardzo od skutkw zajcia przez nich Borneo, Celebes i innych wielkich w sp Indonezji, gdzie w walec inwazji zgnit niemal wszelkie pozostaoci po genach i jzyka ch poprzednich mieszkacw. Zajmijmy si teraz wiadectwami archeologicznymi, ktre pomog n am pozna bieg wydarze na Nowej Gwinei. Okoo 1600 roku p.n.e., niemal Jednoczenie z przypyniciem Austronezyjczykw na Halmaher, znane nam ju kopal-

MOTORWK DO POLINEZJI . 419

ne oznaki austronezyj sklej ekspansji - winie, kury, psy, czerwona ceramika, topo rki z polerowanego kamienia i wielkie muszle may - zaczy si pojawia take w rejonie Now j Gwinei. Jednake dotarcie Austronezyjczykw do tych okolic pod dwoma wzgldami rnio si d ich wczeniejszego przybycia na Filipiny i wyspy Indonezji. Po pierwsze, na byskawiczne rozpoznanie stanowisk archeologicznych zwizanych z Aus tronezyjczykami pozwoliy badaczom wzory zdobienia ceramiki, majce znaczenie estety czne, nie za istotn warto ekonomiczn. O ile na Filipinach i wyspach Indonezji wikszo starszej ceramiki austronezyj sklej bya pozbawiona ozdb, o tyle ceramika z rejonu Nowej Gwinei ma wyrafinowane zdobienia w postaci geometrycznych wzorw umieszczony ch w poziomych wstgach. Poza tym naczynia zachoway czerwony poysk i ksztat charakter ystyczny dla wczesnej ceramiki austronezyj sklej pochodzcej z Indonezji. Najwyrani ej osiadli w rejonie Nowej Gwinei Austronezyjczycy wpadli na pomys zdobienia swyc h garnkw, by moe, czerpic inspiracj z geometrycznych wzorw wykorzystywanych do tatuowa nia cia i barwienia tkanin wyrabianych z kory. Styl ten okrela si mianem ceramiki L apita, od nazwy stanowiska archeologicznego, gdzie zosta on opisany. Znacznie Istotniejsz cech wczesnych austronezyjskich znalezisk z rejonu Nowej Gwin ei jest ich rozmieszczenie. W przeciwiestwie do Indonezji i Filipin, gdzie nawet najwczeniejsze znane stanowiska austronezyjskie znajdoway si na duych wyspach, takic h jak Luzon, Borneo i Celebes, w rejonie Nowej Gwinei ceramik Lapita znaleziono j edynie na maych wysepkach okalajcych odlege, wiksze wyspy. Do dzisiaj na samej Nowej Gwinei jest tylko jedno stanowisko z t ceramik - na pnocnym wybrzeu wyspy (Aitape) i par Innych na Wyspach Salomona. Wikszo podobnych znalezisk pochodzi z malekich wys epek pooonych w pobliu wikszych wysp Archipelagu Bismarcka, cz za - z wybrzey owych wysp. Jak si przekonamy, wytwrcy ceramiki Lapita potrafili przepywa tysice kilometrw. Dlatego te ich niezdolno do przeniesienia swych wiosek o kilka kilometrw 420 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY i zasiedlenia duych obszarw ldowych, czy te oddalonej o kilkadziesit kilometrw Nowej G winei, na pewno nie wynikaa z braku umiejtnoci podrowania.

Badania archeologiczne zawartoci dawnych mietnisk pozwalaj na zrekonstruowanie spos obu odywiania si ludzi kultury Lapita. W duej mierze korzystali oni z darw morza. Je dli ryby, morwiny, wie morskie, rekiny oraz miczaki. Hodowali rwnie winie, kury i psy take spoywali rne orzechy (w tym kokosowe). W ich diecie najprawdopodobniej znajdow ay si rwnie austronezyjskle uprawy korzeniowe, takie jak taro i pochrzyn. Trudno to jednak udowodni, gdy mikkie czci korzeni maj mniejsz szans na zachowanie si w mietn przez tysice lat ni twarde upiny orzechw.

Oczywicie nie ma bezporednich dowodw na to, e ludzie wyrabiajcy naczynia Lapita poroz umiewali si w jzyku au-stronezyjsklm. Jednake dwa nastpujce fakty czyni to przypuszcze nie niemal pewnym. Po pierwsze, nie tylko zdobienia, lecz rwnie same naczynia oraz zwizane z ludmi Lapita kulturowo przedmioty codziennego uytku przypominaj przedmiot y nalece do przodkw wspczesnych spoeczestw austronezyjsklch znalezione na stanowiskach Indonezji i Filipin. Po drugie, ceramik Lapita odnaleziono rwnie na odlegych, uprzed nio niezaludnionych wyspach Pacyfiku, gdzie nie ma wiadectw kolejnej, duej fali os adnictwa, ktra nastpiaby po sprowadzeniu naczy. A obecni mieszkacy tych wysp mwi po au tronezyjsku (niej podaj kilka szczegw na ten temat). Dlatego te mona miao zaoy, si ceramiki Lapita w rejonie Nowej Gwinei oznaczao przybycie Au-stronezyjczykw.

Co austronezyjscy garncarze porabiali na wysepkach lecych w pobliu wikszych wysp? Na jprawdopobniej ich styl ycia by podobny do tego, ktry do niedawna prowadzili rzemiel nicy na malekich wysepkach w rejonie Nowej Gwinei. W 1972 roku odwiedziem wiosk owy ch rzemielnikw znajdujc si na wyspie Mala, nalecej do grupy wysepek Siassi lecych w Umboi - wyspy redniej wielkoci umiejscowionej niedaleko Nowej Brytanii, bdcej z kole

i jednym MOTORWK DO POLINEZJI 421

z wikszych obszarw ldowych Archipelagu Bismarcka. Wybraem si na Malai w poszukiwaniu ptakw, nie wiedzc nic o miejscowych ludziach. Widok, ktry ukaza si moim oczom, cakowic ie mnie zaskoczy. Na play zamiast kilku czen i typowej, niewielkiej wioski z niskimi chatami i ogrodami wystarczajco duymi, by wyywi wszystkich mieszkacw, ujrzaem nowogwi ejski odpowiednik Manhattanu. Powierzchnia Malai bya na tyle ciasno zabudowana dw upitrowymi, drewnianymi domami, e nie starczao miejsca na warzywniki. Na brzegu stay w rzdach wielkie odzie. Okazao si, e wyspiarze poza rybowstwem trudni si take garn m, rzebiarstwem i handlem, yjc ze sprzeday piknie zdobionych naczy i drewnianych mis. Przedmioty te przewo na wiksze wyspy i wymieniaj na winie, psy, warzywa i inne niezbdn e towary. Nawet drewno na odzie pochodzi z handlu z poblisk wysp Umboi, gdy na Malai brakuje duych drzew, nadajcych si do budowy odzi.

W czasach poprzedzajcych eglug europejsk handel w rejonie Nowej Gwinei zmonopolizowa ny by przez takie wanie, wyspecjalizowane grupy szkutnikw-gamcarzy, biegych w odbywan iu morskich podry bez przyrzdw nawigacyjnych, yjcych gwnie na maych, przybrzenych w h, a ponadto w wioskach zbudowanych na wybrzeach wikszych obszarw ldowych. Przed 197 2 rokiem, kiedy to dotarem na Malai, owe lokalne kontakty handlowe zostay zerwane bd ograniczone. Stao si to czciowo pod naporem konkurencji europejskich statkw motorow ch i aluminiowych garnkw, czciowo za dlatego, e australijski rzd zakaza odbywania dale ich wypraw po tym, jak doszo do utonicia kilku pyncych odziami handlarzy. Domylam si, rwnie garncarze Lapita w cigu kolejnych stuleci po 1600 roku p.n.e. yli z handlu pro wadzonego midzy wyspami lecymi w rejonie Nowej Gwinei. Rozpowszechnienie jzykw austronezyjskich na pnocnym wybrzeu Nowej Gwinei, a nawet na najwikszych wyspach Bismarcka i Salomona, nastpio z pewnoci po rozkwicie kultury Lapi ta. Skupisko miejsc wystpowania tej kultury znajduje 422 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

si bowiem w obrbie Archipelagu Bismarcka. Dopiero okoo l roku n.e. ceramika wywodzca si ze stylu Lapita pojawia si na poudniowym kracu pwyspu znajdujcego si na poudnio hodzie Nowej Gwinei. Kiedy pod koniec XIX wieku zacza si europejska eksploracja wys py, na pozostaej czci jej poudniowego wybrzea wci mieszkaa wycznie ludno papuasko grupy uywajce austronezyjskiego zadomowiy si nie tylko na poudniowo-wschodnim cyplu N owej Gwinei, lecz take na wyspach Aru i Kai (lecych w odlegoci 110-130 kilometrw od za chodniej czci jej poudniowego wybrzea). Austronezyjczycy mieli wic tysice lat na to, b y korzystajc z nieodlegych baz, skolonizowa wntrze wyspy oraz jej poudnie, lecz nigdy tego nie uczynili. Nawet ich wpywy na pnocnym wybrzeu ograniczyy si waciwie do sfery kowej. Wszystkie tamtejsze ludy maj bowiem wikszo nowo-gwinejskich cech dziedzicznyc h. Tylko niektre populacje przejy jzyki austronezyjskie. Uczyniy to by moe po to, by k munikowa si z handlarzami, ktrzy wymieniali towary midzy odlegymi od siebie spoeczestw mi.

Rezultat austronezyj sklej ekspansji by wic w rejonie Nowej Gwinei zupenie inny ni w Indonezji i na Filipinach, gdzie rdzenna ludno znikna, najprawdopodobniej wypdzona, wybita, zainfekowana chorobami bd te zasymilowana przez agresorw. Natomiast na Nowej Gwinei miejscowym populacjom w wikszoci udao si utrzyma intruzw na dystans. Najedcam yli w obu przypadkach ci sami ludzie - Austronezyjczycy. Rwnie midzy ludnoci tubylcz i stniao przypuszczalnie podobiestwo genetyczne, pod warunkiem e, jak dowodziem wyej, w yparci przez Austronezyjczykw, pierwotni mieszkacy Indonezji byli rzeczywicie spokr ewnieni z Nowo-gwinejczykami. Dlaczego wic skutki austronezyj sklej inwazji okazay si w tych dwch przypadkach kracowo rne?

Odpowied stanie si oczywista, gdy wemiemy pod uwag odmienno uwarunkowa kulturowych rdz nnych populacji Indonezji i Nowej Gwinei. Przed przybyciem Austronezyjczykw wikszo o bszarw Indonezji bya sabo zaludniona. Mieszkali tam jedynie owcy-zbieracze, nieposia

dajcy nawet MOTORWK DO POLINEZJI . 423

wygadzonych narzdzi kamiennych. Tymczasem w grach Nowej Gwinei, a najprawdopodobnie j take na jej nizinach oraz na wyspach archipelagw Bismarcka i Salomona, ju od tysic y lat rozwijaa si produkcja ywnoci. Na grzystych obszarach Nowej Gwinei yy najliczniej ze w nowoytnym wiecie populacje ludzi z epoki kamiennej.

Austronezyjczycy mieli jedynie niewielk przewag nad charakteryzujcymi si dug histori l dami nowogwinejskimi. Niektre roliny uprawne bdce podstaw egzystencji najedcw, takie taro, pochrzyn i banany, zostay najprawdopodobniej niezalenie udomowione na Nowej Gwinei jeszcze przed pojawieniem si przybyszw. Nowogwtnejczycy ochoczo wczyli do sw ych gospodarstw austronezyjskie kury, psy, a szczeglnie winie. Posugiwali si ju gadzon ymi narzdziami kamiennymi. Odznaczali si co najmniej tak odpornoci na tropikalne chor oby jak Austronezyjczycy, gdy byli nosicielami tych samych genw zapewniajcych obron przed malari, a ponadto przynajmniej spora cz ich genw wyewoluowaa niezalenie na Nowej Gwinei. Mieszkacy wyspy byli rwnie dowiadczonymi eglarzami, cho pod tym wzgldem nie mo li si rwna z wytwrcami ceramiki Lapita. Nowogwinejczycy skolonizowali Archipelag Bis marcka l Wyspy Salomona dziesitki tysicy lat przed pojawieniem si Austronezyjczykw, handel obsydianem (mineraem pochodzenia wulkanicznego nadajcym si do wyrobu ostrych narzdzi) rozkwit za na wyspach Bismarcka co najmniej 18 tysicy lat przed przybyciem austronezyjskich najedcw. Wyglda nawet na to, e Nowogwinejczycy, posuwajc si na zach pod prd austronezyj-sklej fali ekspansji, poszerzyli niedawno zasig swojego wpywu i objli nim wschodni Indonezj. Na pnocy Halmahery l na Timorze mwi si bowiem typowymi j kami papuaskimi, spokrewnionymi z kilkoma jzykami zachodniej Nowej Gwinei. Podsumowujc, zrnicowanie rezultatw austronezyjskie] ekspansji jest doskonaym przykadem roli produkcji poywienia w wdrwkach populacji ludzkich. Austronezyj scy wytwrcy ywnoc i emigrowali do dwch rejonw (Nowej Gwinei i Indonezji), w ktrych napotkali najprawd opodobniej spo424 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

krewnione ze sob ludy. Mieszkacy Indonezji pozostawali jednak wci owcami-zbieraczami, na Nowej Gwinei za yli ju wytwrcy ywnoci, ktrzy zdyli take wyksztaci wiele wac stycznych dla takiego trybu ycia (due zaludnienie, odporno na choroby, bardziej zaaw ansowane technologie i tak dalej). W konsekwencji austronezyjska ekspansja zmiota z powierzchni ziemi pierwotnych Indonezyjczykw, lecz nie zdoaa posun si zbyt daleko w rejonie Nowej Gwinei, podobnie zreszt jak w tropikach Azji Poudniowo-Wschodniej, zamieszkanej przez produkujce ywno ludy austroazjatyckle i Tai-Kadai.

Dotychczas przeledzilimy rozprzestrzenianie si Austro-nezyjczykw w Indonezji, na wyb rzeu Nowej Gwinei i w tropikach Azji Poudniowo-Wschodniej. W rozdziale osiemnastym zajmiemy si przebiegiem austronezyj sklej ekspansji na obszarze Oceanu Indyjskie go l na Madagaskarze. Przekonalimy si ju te (rozdzia czternasty), e to przeciwnoci nat ry ekologicznej nie pozwoliy Austronezyjczykom na opanowanie pnocnego i zachodniego wybrzea Australii. Sabncy impet tej ekspansji zosta skierowany na wschd. Garncarze k ultury La-pita wyruszyli na Pacyfik, za Wyspy Salomona, ku ldom, na ktrych uprzedn io nie stana ludzka stopa. Skorupy ich naczy, pozostaoci znanej nam ju triady - wi, k zt i psw - a take inne charakterystyczne dla nich wiadectwa archeologiczne na pacyficznych archipelagach Fidi, Samoa i Tonga, lecych ponad 1600 kilometrw na wschd od Wysp Salom ona, pojawiaj si okoo 1200 roku p. n. e. Z pocztkw naszej ery pochodzi natomiast wiksz o tych samych oznak ich bytnoci (godnym uwagi wyjtkiem bya ceramika) we wschodniej Po linezji, w tym na Wyspach Towarzystwa i Markizach. Dalsze, dugotrwae podre morskie p rzywiody osadnikw do Hawajw na pnocy, do wyspy Pitcairn i Wyspy Wielkanocnej na wscho dzie i do Nowej Zelandii na poudniowym zachodzie. Dzi rdzennymi mieszkacami wikszoci

tych wysp s Polinezyjczycy, pochodzcy bezporednio od garncarzy Lapita. Porozumiewaj si oni jzykami austronezyjskimi, blisko spokrewnionymi z jzykami uywanymi w regionie Nowej Gwinei, a ich MOTORWK DO POLINEZJI . 425 najwaniejszymi rolinami uprawnymi s gatunki wchodzce w skad austronezyj sklego zestaw u: taro, pochrzyn, banany, palmy kokosowe i drzewo chlebowe.

Okoo 1400 roku n.e., wraz z zajciem wysp Chatham, lecych u brzegw Nowej Zelandii, nie cae sto lat przed dotarciem na Pacyfik europejskich "odkrywcw". Azjaci zakoczyli pe netracj tego oceanu. Historia ich podbojw, liczca dziesitki tysicy lat, zacza si, kie przodkowie Wiwora dotarli przez Indonezj na Now Gwine i do Australii, a skoczya dopie ro wtedy, gdy zabrako dla niej dalszych celw, a niemal wszystkie z nadajcych si do z amieszkania wysp Pacyfiku zostay ju zajte.

Dla kadego, kto interesuje si histori wiata, spoeczestwa Azji Wschodniej l Pacyfiku s ennym rdem informacji, gdy dostarczaj wielu przykadw wpywu rodowiska na bieg wydarze tych regionw, w zalenoci od pooenia geograficznego swych ojczyzn, rniy si pod wzgl tpu do podatnych na udomowienie dzikich rolin i zwierzt oraz moliwoci kontaktowania s i z innymi ludmi. Spoeczestwa dysponujce rodkami niezbdnymi do produkcji ywnoci i y ejscu sprzyjajcym przenikaniu obcych technologii wypieray ludy niemajce takich uatwi e. Za kadym razem gdy pojedyncza fala kolonistw rozprzestrzeniaa w urozmaiconym rodow isku, potomkowie osadnikw rozwijali si niejednakowo, zalenie od warunkw rodowiskowych , w ktrych przyszo im y.

Wiemy, na przykad, e poudniowi Chiczycy dopracowali si swoistych metod produkcji ywnoc i wasnych technologii. Z pnocy kraju przejli pismo, dodatkow wiedz techniczn i strukt ry polityczne, a nastpnie zaczli kolonizowa Azj Po-ludniowo-Wschodni oraz Tajwan i wy parli wikszo pierwotnych mieszkacw tych regionw. Wrd potomkw lub krewnych poudniowy ykw zaludniajcych poudniowo--wschodni Azj jest lud Yumbri. yje on w grskich lasach des czowych wschodniej Tajlandii i Laosu. Jego czonkowie powrcili do owlecko-zbierackie go trybu ycia. Z kolei ich bliscy kuzyni - Wietnamczycy (mwicy jzykiem nalecym do tej sa426 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

mej grupy austroazjatycklej, do ktrej naley jzyk yumhri) - pozostali wytwrcami ywnoci w yznej delcie Rzeki Czerwonej i utworzyli ogromne imperium, o gospodarce opierajc ej si na wytwarzaniu metali. Podobne rnice powstay wrd potomkw austronezyjskich rolnik emigrujcych z Tajwanu i Indonezji. Lud Punan zamieszkujcy deszczowe lasy Borneo mu sia si cofn do owiectwa i zbieractwa, natomiast jego krewniacy z Jawy, yjcy na yznych ulkanicznych glebach, wytrwali w produkcji ywnoci, zaoyli pozostajce pod wpywem Indii krlestwo, przyswoili sobie umiejtno pisania, a take zbudowali wspaniay pomnik Buddy w Borobudur. Austronezyjczycy, ktrzy zdecydowali si na skolonizowanie Polinezji, zos tali odcici od wschodnioazjatycklch metod wytwarzania metali i od pisma, byli wic niepimienni i pozbawieni metali. Jednake w rezultacie niejednorodnoci warunkw rodowis kowych nastpio ogromne zrnicowanie gospodarczej, politycznej i spoecznej organizacji ludw Polinezji. Wschodniopolinezyjscy kolonici, zamieszkujcy wyspy Chatham, w cigu t ysiclecia powrcili do owlecko-zbierackiego trybu ycia, yjcy na Hawajach za stworzyli z cztek pastwowoci i system intensywnej produkcji ywnoci.

Wreszcie pojawili si europejscy osadnicy. Mieli przewag techniczn nad tubylcami, co umoliwio im chwilowe objcie panowania nad wikszoci tropikw Azji Poudniowo--Wschodnie wysp Pacyfiku. Jednake miejscowe zarazki i sami wytwrcy ywnoci przeszkodzili Europe jczykom w masowym zasiedleniu znacznej czci regionu. Jedynie Nowa Zelandia, Nowa K aledonia i Hawaje - najwiksze l najbardziej odlege wyspy, pooone najdalej od rwnika, a dziki temu znajdujce si niemal w umiarkowanym klimacie, przypominajcym klimat Euro py - s obecnie zamieszkane przez liczne populacje biaych. We wschodniej Azji i na wikszoci wysp Pacyfiku, w przeciwiestwie do Australii i obu Ameryk, yj nadal wschodni

Azjaci i ludy Oceanu Spokojnego. ROZDZIA 1 7 WOJNA WIATW

Najwiksza w cigu ostatnich trzynastu tysicy lat zamiana jednej populacji ludzkiej p rzez drug nastpia niedawno, na skutek kolizji spoeczestw Starego i Nowego wiata. Jak s i przekonalimy w rozdziale drugim, jej najbardziej dramatycznym l decydujcym zaraze m momentem byo pochwycenie przez malek hiszpask armi Pl-zarra inkaskiego cesarza Atahu alpy - absolutnego wadcy najwikszego, najbogatszego, njludniejszego i najbardziej z aawansowanego pod wzgldem zoonoci struktur administracyjnych l rozwoju techniki pastw a Indian. Uwizienie Atahualpy symbolizuje europejski podbj obu Ameryk, gdy splot ty ch samych czynnikw, ktre stay si bezporedni przyczyn pochwycenia inkaskiego wadcy, by e powodem europejskiej napaci na inne tubylcze spoeczestwa amerykaskie. Powrmy wic do zwaa nad kolizj tych dwch wiatw, wykorzystujc Informacje zamieszczone w ksice. Podst pytanie, na ktre mamy odpowiedzie, brzmi: Dlaczego to Europejczycy dotarli do kra jw Indian, a nastpnie je podbili, a nie odwrotnie? Punktem wyjcia naszych rozwaa bdzie porwnanie spoeczestw euroazjatyckich i amerykaskich z roku 1492, roku odkrycia Amer yki przez Kolumba. 428 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Nasze zestawienie zaczniemy od produkcji poywienia - najwaniejszej determinanty wi elkoci lokalnych populacji i zoonoci struktur spoecznych - a wic od nadrzdnych czynnik warunkujcych podbj. Najwyraniej sza rnica midzy systemem wytwarzania ywnoci w Starym owym wiecie dotyczya duych zwierzt domowych. W rozdziale smym przyjrzelimy si trzynast gatunkom Eurazji, ktre stay si podstawowym rdem biaka zwierzcego, weny, okry, najw m rodkiem transportu ludzi i towarw, niezastpionym wehikuem wojennym oraz (dziki cigni iu pugw i dostarczaniu nawozu) istotnym czynnikiem zwikszajcym produkcj podw rolnych. o czasw redniowiecza, kiedy eurazjatyckie ssaki zaczto zastpowa mynami wodnymi i wiatr akami, zwierzta byy rwnie gwnym, poza ludzkimi miniami, rdem siy napdowej "przem tywanej na przykad do obracania aren i poruszania luz. W przeciwiestwie do Eurazji w obu Amerykach y tylko jeden gatunek duego ssaka - lama/alpaka, ktrego zasig wystpowan ia ogranicza si do Andw i przylegego fragmentu peruwiaskiego wybrzea. Co prawda otrzym ywano z niej miso, wen, okrycia i wykorzystywano j do transportu towarw, ale zwierz to nie dawao ludziom mleka, nie stao si wierzchowcem, nigdy nie cigno wozw ani pugw i za rdo siy napdowej ani za wojskowy rodek transportu.

Gwnym powodem istnienia wielkich dysproporcji midzy populacjami eurazjatycklml a rd zennymi spoeczestwami obu Ameryk byo wymarcie (lub wytpienie) wikszoci duych ssakw St go wiata w okresie pnego plejstocenu. Gdyby nie wyginicie tych zwierzt, historia nowoy tna przybraaby, by moe, inny obrt. Cortes ldujcy w 1519 roku ze swymi wyczerpanymi kom panami na wybrzeu Meksyku mgby zosta zepchnity do morza przez tysice azteckich kawaler zystw, dosiadajcych udomowionych, rodzimych koni. To Hiszpanie umieraliby na choro by amerykaskie przenoszone przez uodpornionych tubylcw, a Aztecy nie ginliby wskute k zetknicia z osp. Cywilizacje indiaskie, opierajce sw potg na sile pocigowej zwierz prawiyby swych konkwistadorw do WOJNA WIATW . 429

Europy. Starcie wiatw nie mogo si jednak tak skoczy, gdy ssaki wymary w Amerykach tys lat wczeniej.

W nastpstwie fali wyginicia duych zwierzt w Eurazji pozostao znacznie wicej dzikich ka ndydatw do udomowienia ni w Nowym wiecie. Wikszo kandydatw amerykaskich i tak nie nad si do roli ywego inwentarza z co najmniej kilku powodw. Dlatego te w Eurazji domest ykacji ostatecznie poddano trzynacie gatunkw duych ssakw, a w Nowym wiecie tylko jede n, i to o bardzo ograniczonym zasigu wystpowania. Na obydwu pkulach yy rwnie udomowio gatunki ptakw i mniejszych ssakw. Na malekich obszarach Ameryk hodowano indyki, wink

i morskie i kaczki pimowe, znacznie czciej za psy. W Eurazji trzymano kury, gsi, kacz ki, koty, psy, krliki, pszczoy miodne, jedwabniki i inne zwierzta. Jednake znaczenie owych maych zwierzt byo bardzo niewielkie w porwnaniu z wielkimi ssakami.

Eurazja i obie Ameryki rniy si rwnie pod wzgldem uprawy rolin, cho tu dysproporcje o si mniej wyrane ni w przypadku hodowli zwierzt. W 1492 roku rolnictwo byo ju w Starym iecie powszechne. Jednymi z nielicznych eur-azjatyckich owcw-zbieraczy, ktrzy nie m ieli rolin uprawnych ani ywego inwentarza, byli AJnowle z pnocnej Japonii, pozbawion e reniferw spoeczestwa syberyjskie oraz mae grupy owlecko-zbierackie rozrzucone po la sach Indii i tropikach Azji Poudniowo-Wschodniej, handlujce z uprawiajcymi rol ssiada mi. Niektre z pozostaych spoeczestw eurazja-tyckich, zwaszcza pasterze z Azji rodkowej , hodujcy renifery Lapoczycy oraz Samojedzi z Arktyki, miay zwierzta domowe, lecz up raw rolin zajmoway si tylko w niewielkim stopniu lub wcale. Pozostae spoeczestwa Euraz i zaangaoway si zarwno w upraw roli, jak i w hodowl zwierzt.

Rwnie w obu Amerykach rolnictwo byo do rozpowszechnione, jednake owcy-zbieracze zajmow li tam proporcjonalnie znacznie wiksze tereny ni w Eurazji. ywnoci nie produkowano w pnocnej czci Ameryki Pnocnej, na poudniu Ameryki Poudniowej, w kanadyjskiej czci W Rwnin ani na zachodzie Ameryki Pnocnej, z wyjtkiem niewielkich tereT apLA3iu O{AZ qoi3'5iAJauiv nqo ^ q3AA\.omop fezJapwz AV95piirreg npiAv feuzAzo.fo BUO ais B^S zApg 'qoAz3.i9A4oqo.ioip AYOUIZ -iUBJooJ5tiui q3AUzan nfoAZOJ op 0{zsop ifzB-ing ^ nma^ :rei A3SisA^ oi 0{05{o Apr e^uo^ apisnq 3BA\XuiAz^n rpzoBZ RSOUAYAZ AS.IOAUAAY ulAJpi^ z 'ZJB-^USMU! AAYAZ qaA3te(h^T3 A9uao:p3d qoAuqopod ozp.req po ^is IZROAYAAY 'qopizpni ipBA^suazoa^ods q3Auozozs&azJd A auzB^BZ XqoJoqo qoX3tefnpoMod 'AYOUIZ -ureg.ioo.ninu 9ozs3piAV 'q3AAvouiop fezJalAiz Mg^uniBS qoAu -zoa^Azn Aqz3ii faAYO-sreupa.ralu iB^nzaJ o^ qaAuzBiiBZ qQJoq3 aiqZ3II A 33IUZ9J 3Up3^UaiLuO'SlXzpSlUI 3A\.0 3IUlBS5[OpBJBj (auoiupOAvopnaiu aiiiui gr^paM. afB^soz -od B^BIMC oSaMON oap{s[iqump'sp.id azJBzsqo BU Aonznig rap[ -zpni pouoaqo o aiuazpJ3iM B 'q3iaiAJamv M za^ AZD ifesJng A Sis {iMBiod AualdfBU SHIJAS Aza 'auMad ^saf aiu 'mABisalzp ap3IZpZO.I A UlaiIUBfAAY '5tBp) &3IMO'5H&J3I feA\.0{PI3IU - UBIpUl p$ouz33{ods qoii'}tsriquinioiia-id teuzoiinapida SqoJoqo feupaf o'5[[&[ ^lAYB^SM pazJd BUZOUI 3i3?il ^^-IrllIod [aJ, 'po^zpn^ luos -iq M iuiB3r9qBz lui&zs^u&Iw Sis O{B^S 'BUB{BUJ i BJaioqo 'snJ - 'Bonziug 'Biunzp 'adAlg 'BJpo 'adso im^uur AzpSim 'MP-SIZBJ -BZ aiaiM Tauza^auaS qni fauz3i@oiounuimi pomodpo BBiM ogaJEg M93ire3izsaiui npiM n Sis aniaotBzs^AlA oiAq tefouaAUtas -uo5{ oazo 'aplOA^BrzBJna BAnsiiazoa^ods auoz30ps A{BzpaiAyBU aiuJBin@3J auzB^sz AqoJoqo 'Auao^Bd Sis AjztelM faluiispeu pouAYAZ bfo^npo-id z 'Bitresid pouSCallun ZBJ O (auzDA^iiod TfOBZIlregJO 'PlIUq33^ nfoA^ZOJ alUlOIZOd 'AYplIZBJBZ niUT3p3IZp AY

aaluzpJ A{Aq 'nfoqpod ogaiiisfadoJna nsaD^ns ABispod n A{a[ a-ip^ 'nm-reitod Bii. rezJBAUAAY z iuiAofefeiiiuAAV mreiimuAzo iuiiupaJodz3q iiiiAZstbiuzBMfeN ireipui i AYOB.rzB.mg Ausuaza -3{0ds p$OUAY9JaiU SUAZOAZJd feupSZJpBU BZS raiUZBAY.feu BZ Sis sfeuzn BiualAYAZod i.ro^npoJd poufepAA anJBAlODluzpJZ PIsuBipul ^iupJ ziu B^{eiq i ipoiB^ faoSiA^ aiiqSpazJd OBA^oiinpoJdAM X3BJd Suizp og BU niuazolpzJd A^ {om ^mioJ ppAB.rzB.ina n5[OJ z;6t7! Av az '(tm)^ o AzopBp oluzp J q3A^ ani

-aiuisi aiiTEiupAVBU i ITBIZ aluapTOi 'opno 5[B.rqop{B^ oqoJ op fezJalAiz mapAzn qoAuB iodsAyaiu 'iu$im qopizpni is n5[^sopaiu 'nisojd od "az^B^ B :qai pouzAZ ogaDfefezs^ap AZ oaozJaiAYZ nzoAru n-stBJq :(q3BuiuAYoy q3piiai^w nor^sywi&i -aureouooulpd BU 5[Bf apre^) ii-rep i Xqai aptz&p 'Bnreiuqoinds oSauzaSJ op aupnn zoal 'aufezpoJn ^BJOBZ azifB^ B 'Jezsqo AZS -i[aiAv 3IUZ3T3UZ 3BLABJdn aiqoso raupaf fa3fe("BiBA\zod '^fezJapAZ inapAzn z I^JO 3iu e 'Xq3i BiuBiuqoinds ogauza^J :imBps -JB UOISBU BiUBanzJzoJ ^SBIIUBZ unso-i q3AzouAp3[bd Biuazp -ES :aA\ozoqz AA\.BJdn aA\o'sip3iqo5[osAAY AiAq T[zBJng AV mai^iu -papwodpo raJO^ 'AzpAJn-^n-si o-siiBiq AY r3ioqn po Biu3iuza{Bzn oauqoazsAYod :AY9p oAYod ipAuz^AY np^id z irzBJng A^. zm Ano^d aZS[3TUUI OUBJ3iqZ 'UI3AVt3IUpJ 5lS lBA^OUlfBZ BZ3lAqn ?SOU -pni aizp 'q3ptsvB5iAJaitiB A^9^uauAuoi{ \[vevais\ q3Ai BN 3AYOuiop Xunso-i i BazJatAYZ A{Aq 'iiAJauy nqo qoBJBZsqo qoptiaiAY BU PSOUA^AZ i[b5 [npoJd op iuiAupSqzaiu 'iure5iiupi3p[s iiiiAotern's{^Jq imAuApar zi 'fezpoAYOp A pBpt -AzJd auozoo^AZJj -n-sioJ SGfrI od OJ3idop auozJOAUs irBupafA^ -B^SOZ niiunJaziAY o3 AAffi^spOj 'AYireitAJamy qaAiBiq psomop -BIAYS A^ oauotBA\-un ireipui roiuruaziA\. uJa^uamap IHAUZBA^ fes OUBA^BN aZOTOp ! aZJB^SBd ZBJO lUaJd AOlUAYOfoAy A\93AYOq3ZJaiA\. Aotefepaisop io 33IAYO i BipAq az^ Apap{3iu B 'nioii nAYOpoq BTU -BAYOlredo ogaptSAyozJ^siui z ipuA{s AYpsBdured qopisuAtuaJB i qoAuoz30uparz A^OU ^IS i3?Szo raiupoqoBZ 'UlUA^oy q3rsipTAV z aiuBTpui pB^AZJd BN -siAJamy XovBiizs aiai luuazpJ az^Bi SlS IIIUAZOAZJd pSOUAYAZ ifolinpOJd raUlB^Ol nfoA^ZOJ Op qOBlI -padAz-id niupi ^ "e~ftzi3UAZ t AUIISOJ 3iupaiAvodpo r[izpBA\OJds AZJ9pi 'uloiii upBso mpisradoJna piaizp 05[iA^ aiu auAvA|.'sinpoJd Sts Are^s ai AJBZsqo 'A^ouauA ^uoli psaza q3Auui z BZJE^uaAYUi oaAVAz oap{sire5[AJaure ippiAv^spazJd t A^B-idn a ruazpA^OJds aotefepwiizoulalun auz3ioio5[a i 3uzoire.i@oa AJauBq A{Biusi o-^pBuod B ' -fezriA\z i UHSOJ q3piizp BiualAYomopn op Sis q3X3

-tefepBU urei oreA\.otBJq a 'oa^Bip psou<Az [aiusaz3Ai OUBA^OII -npoJd ani q3A} qoBiuiaiz e^ 'anqo o@3p[s-ioiuouuiaizp9JS n^ui -ip[ BJaJ^s i AsBdmBd 3pisuA^ua-re '"AAvozoqz sied" pisMpBire-^ 'niiTJA3Bd BzazJq AAY znipzAY auozood AUBIS :-$tsiAnsBd T qoAiqoJ MQuai3i qoXuAVAfsinpoJd raizpJeqf eu z imAUpaC STS Ares AYO^AZO -radoJng npAqAzJd od a-iopt 'sPI^ zalUA^^J 5is S\7K\eva "psou -AYAZ OireZJBA^^AAY 3IU 3IZp 'AY9JBZSqO PQJSAV 3Z '0^ ^SaC 30fefeZJ -apn vaiupoAVBU aiiuasAs BU STS a3fefeJaido OAU3n.qoJ ot^tuisi aizp 'qoAuozoouparz A^QUBg aizpoq3Bz mA^onipniod BU A^pu ISf MOiVIM$ VNfOM ANAZSVI^I 'i>izvavz 'Aai3zais oet^ 432 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

zwierzt domowych, mao byo wic tam bakterii. Istniaa take inna przyczyna wyewoluowania tak niewielu mierciononych zarazkw w spoeczestwach Indian. Ot wioski bdce idealnym m em rozwoju chorb epidemicznych zaczy powstawa w obu Amerykach tysice lat pniej ni w E zji. Poza tym pomidzy trzema regionami Nowego wiata, w ktrych wystpoway spoeczestwa mi jskie (Andami, Mezoame-ryk i poudniowo-wschodni czci dzisiejszych Stanw Zjednoczonych) nigdy nie istniao poczenie w postaci masowej wymiany towarw na tak skal, jak midzy Az a Europ, dziki czemu do Europy przeniesiono dum, gryp, a by moe rwnie osp. Nawet ma ta febra - choroby zakane, ktre stay si pniej gwn przeszkod w europejskiej kolo kaskich tropikw i najpowaniejszym problemem w trakcie budowy Kanau Panamskiego - nie pochodz bynajmniej z Nowego wiata, lecz z tropikw Eurazji, skd do obu Ameryk przywl ekll je Europejczycy.

Rwnie wanym jak zarazki czynnikiem bezporednio warunkujcym europejski podbj byy dyspro porcje midzy rozmaitymi aspektami techniki. Wynikay one z tego, i spoeczestwa eurazja tyckie miay znacznie wicej czasu na rozwj ni populacje Indian. Dlatego te stay si ludn , wyspecjalizowane gospodarczo i scentralizowane politycznie. Grupy eur-azjatyck ich rolnikw zaczy te ze sob wspdziaa i konkurowa. Porwnajmy rozwj piciu dziedzin urazji i obu Amerykach. Po pierwsze, we wszystkich zoonych spoeczestwach Eurazji istniejcych w 1492 roku do w ytwarzania narzdzi uywano metali - najpierw miedzi, potem brzu, a wreszcie elaza. Co prawda, w Andach i na niektrych terenach obu Ameryk do produkcji ozdb rwnie stosowa no mied, srebro, zoto l ich stopy, ale we wszystkich rdzennych spoeczestwach amerykas kich, uywajcych lokalnie, jedynie na niewielk skal przedmiotw miedzianych, kamie, drew no i koci wci pozostaway podstawowym materiaem do produkcji narzdzi. Po drugie, w porwnaniu z mieszkacami obu Ameryk, Eur-azjaci dysponowali znacznie l epiej rozwinit technologi mlllWOJNA WIATW . 433

tam. Na europejskie uzbrojenie skaday si stalowe miecze, lance i sztylety, uzupenione rczn broni paln i artyleri, a chronice ciao pancerze i hemy wykonywano z litej stali onadto stosowano kolczugi. Natomiast Indianie uywali w walce maczug i kamiennych lub drewnianych toporw (na obszarze Andw cz z nich wykonywano z miedzi), proc, uku i s trza, stanowicych znacznie gorsze uzbrojenie, a ich ciaa byy sabo chronione pikowanym i pancerzami. W dodatku amerykascy tubylcy nie mieli adnych zwierzt, ktre mogliby pr zeciwstawi koniom. Dziki wykorzystaniu przez Europejczykw koni do walki i transport u uzyskiwali oni miadc przewag nad Indianami. Dziao si tak do czasu, gdy cz rdzenny

zestw Nowego wiata przystosowaa te zwierzta do swoich potrzeb.

Po trzecie, mieszkacy Eurazji w odrnieniu od Indian wykorzystywali si napdow maszyn. N jstarszym osigniciem, ktre pozwolio na wyeliminowanie pracy ludzkich mini, byo zaprzg e zwierzt - byda, koni i osw - do cignicia pugw, obracania aren, podnoszenia poziomu i nawadniania bd osuszania pl. Myny wodne pojawiy si ju w czasach Imperium Rzymskiego a rozpowszechniy si w redniowieczu wraz z mynami wykorzystujcymi energi pyww i wiatr mi. Po podczeniu owych silnikw, wykorzystujcych si wody i wiatru, do przekadni powsta aszyny uywane nie tylko do spitrzania wody i mielenia ziarna, lecz take do wykonywa nia niezliczonych zada produkcyjnych, w tym rozkruszania cukru, napeniania miechw k owalskich, rozdrabniania rudy, wytwarzania papieru, polerowania kamieni, wytaczan ia oleju, produkowania soli i tekstyliw, a take piowania drewna. Zwykle przyjmuje s i, e rewolucj przemysow zapocztkowano w osiemnastowlecznej Anglii wraz z zastosowaniem pary. W rzeczywistoci jednak w wielu czciach Europy rewolucja ta, opierajca si na wy korzystaniu energii wody i wiatru, rozpocza si Ju w wiekach rednich. W 1492 roku wszy stkie prace, do ktrych w Eurazji wykorzystywano zwierzta, wod i wiatr, w Ameryce wc i byy wykonywane si ludzkich mini. ipauuoJui u3AireA\AZB5i3ZJd psoAio{ogaz3zs ulapS^zM pod ui3Uisid z 3is O{BUA\QJ a iu '^upaC 3.ip'pl 'ndpi auBAL/tzau 3UzoiuLp3:(oui3Uiu 3iu3zpBz.in mAMO^pdns 3isi daz BU a^JBdo i AMO^unipBJ uisisAs oireA^sAzJOliAM AYO^UI uinuadtui A^ 'PIAJ -3ureoz3p\[ JBzsqo pipiMani u3A3B(h5izs3iurez -ma op Buoz3iuBJo B{Aq Biuasid osou -praiiim u3B5{Aiauiv nqo f& B^BIM^ ogaJBig op 3iA\4su3iA\p3ZJd A\ 'pso{zs3z.id p app^Bp i uoBospim q3A{3i -po M LpA^Aqopz u3Z3pBiAisop qapizpni z qoAobfe'5iTuAAV 'AzpaiM i ipBuuoJUi op d 3}sop afefBiMnzouin 323^ e 'nfoqpod i ipa-roidsip Op IpAOZB^SM I IpBAVA:OUI 3B[BZ3JB^SOp 'BZOJBpodsog SUBIUlAw I aiiiBMOJ^siunupB mi oB.rBpwB{n 'M^syazoajods q3pisfadoJna Sg^ -od B{IAVOUB}S TK\ ^oir^srarulfi itbBindod ^^zo BOBZOBUZ zaniMOJ B{iJBJ^od 9B"(Azo i ^Bsid q3iu z n^^pt A\ B q3nis.rado.ina .M^syBd pozs^alAY M nAz X3iupazJn iuuaiuii ,j 'omsid saf 'siMomo O-^JBM Alpi^ 'nfoqpod mai^muAzo miupaJ?odzaq UIIU^BISO Buoi(tm)aid i ApJoq Azpaiiu auopizpod ^{Xq XuaJa} a{Bis -OZOJ q3Xuoz30up3(z Mpua-ts q3Xzsfaisizp psaza raiupoqosA-OMoiupn{od M az^Bi B 'Alo^azy AzpBiM ra3B.rBaipodaiu piAJ -auiBOZ3i/\[ paza ' pAYOiupn{0(j aoAlauy AI auo is ^BAOppeuz -(iiuBAl^syBd miAiBLu apo}si M X{Xq q3iu z aJOl^alu) Ai^sozp -O/A 3iaiM Z3IUM9J 0{BIU;SI aPaRWC UlAwON A Al^SyBd Z3QJdO -iuiBiuiaiz iuinisuBiXJauiB ,,)BUPBIAVBZ mapioJ 9991 B set7 T -^P -S!UI Aq "PIpOJ 33ferBZ3JB;sXM S{BUpar 0{BIUI (BIUBQ I BfoaAYZS 'BIPUBIOH 'arauBJj 'BIIUV 'aiiaSn-uoj 'BiuadzsiH) BBiMC; ogaJBig MisuBd mapalg luii-^sradoJna miBM^syBd z BU^BM -AlMO-iod ^{B-SIS BU o^ AiiuAzo B 'AuroM qni qaXuz3iiqnd 9qoJ BiuazpBMO-id op Xqo sBZ A^AYA^SAZJO^AM i izpni A{BMOzinqouJ 3.19^ 'iuiAuzoX}iiod IUIBUIZIUBJO apaiM^; oiXMO{iJ AV uuAuAp

-af auo X{Ag 'A^syBd qoXzsr3iuui n[bqpod roiiuAM M - BIUB^SM -od nqosods ZBJO nipJ rauBrayo BIUSIUISI 'pouzDAzSfopiAi 'ifoBindod pouqazan 'mnuolA la po-sipiAY uiapSiZM pod afoBziUBSJO anisA^BrzBJna A{BuiuiodAzJd a-ippi - Mpitui i Alpiia -zy - BLiaduii BMp Sis X{BMOpfeuz 5[AJauiv nqo azJBZsqo B^ piupoips^-OAvoiupn{Od Ttzy M9'5[idoJ^ ZBJO oapisptp -ui niuauA}uoitqns AYBptua i iuaqAs z Az3B.iaiqz-M03AYO{ 'MpJaJ -IU3J XzJ3SBd a3^JV M UOX3B.(Xz Op 3IZpBSBZ M IS 0{BZ3IUBJ@0 pJoq i q3Xuuaiuiaid A^su3Z33{ods alUBAodS^sAM mA apuauA 9Ct7 M01VI/V\$ VNrOM -uo^ BN aiipJ au{Broi}o Sis X{BiuAz3XzJd mopn^ uiAuui MpazJd UOAuOZpBMOJd Ua.foAY BIUBAOUOfo^UBS I AzpB^M ifoBZIUlA^lga^ -psoupafBiUBU.LtzJ^n op ifzBJng q3BAHSUBd i q3Buaduii npiAY ^ -imBuaduu ar Sis BAYAZBU za^ oga-^Bia 'M-suBd uoAuui nfoq -pod roiniAM AV A^SMod 'ApOJBU auzoAzfopiM Xtizpoq3Av papis usAJp^ M 'a^ arBJ^ 'A OIOUOI^ OA^SJBOOUI iaiod n^Azozs n n^ -3IAV IIK M 3IS a3Brnp(BUZ ZBJO AV9{001^[ OAV}SUBd aplsMpUl '3U[S -unia i aplsuBiiio-p BAnsuBd 'B5isJnqsqBU Siq3JBUom 9iuaimAv\ BUZOUI LI3IU P9JSyW -BA^SUBd AtBAYOUirBZ B-P3IAYC; 03JB1S rLIBZS -qo ^ozs^SpA nsuBsauaJ i BZ3aiMOiupaJ$ 3iuiopzJd BN 'Ausuaza -alods [auzoA^nod ifoBziuBgJO nmoizod uiap;^ZM pod zalUMpJ 3is IIIUZQJ 3iuBipui i parzBJng 'niiuiiaai i MO-SIZBJBZ zopJdo ruad op AzJpod pzsAuald faMS aisazD M OJJBZid {iuoop npnJi zaq qoiu z feupap MOtuauA luo^ Az3ZJq -Aw qoXuzoiJA3Bd znipzAY o~s[\^ i ulaJ^BiM z aiuApar A{BMOiaz AA^BJI aplsuBipul ' a3AiauiBozai/\[ i q3Bpuv M lUlAoteptz 'BIBIAC o3M.ON iuiBA\isuaz33{ods iuiX^SiuiA \zoJ raizpJBqrBU AzpSTm pM -O^pUBU AuBIUlAM niUBAYAulAzJ^n 33BZn{S AMIB A{BZSZAA\3ZJd 3TUBAYOpA33pZ I^B^S 3I 5{S(3dOJn3 3MO raiISJOUI pOURIZp I BIUBMOJM3UBUI p^OA^Bt 'I3SO^qXzS 'P$OUJOdAv\. U I3p31ZM pOj -B{BIZp I AMOJnJ Ja-^S 'XuZ3X^3U@BUI SBdui05I 'SUB1S^3S :3TS X{BAOp[B UZ AV93AYO^BZ niU3ZBSOdXM ^ "AuB330 B{BAVAUO-SI -Od I J1BIM pod B{BA^ld Mp^BS 3S3Z3 33MOlBZ 3Znp 0{BMOp -nq IpPpAIBfB.irO AVtSV3Z33{odS 3pIA\. 'PISJOUI IJOdSUB 1S3C '3aiUU!OdSA\ n^ 0'pBA \ foJO^it O 'IiIIUU33 BUlZpaiZp BIUtB^SO q3XuZ3IUIBJ33 U3BltAVBqBZ ^^p^SUBi^Asl^UI A\ 0 3IUB"^SAZJ05IAM 3IS 0{B"tS n^ZBIBUAA Y 031 Z IIlXuOiqOJZ UI3p{')AZn UIAUOZpJ3lA^Od SBZ UlAuXp3r 'AYQp3 q3A} Z 03UpBZ Op WS[ ^BUp3r OUBAYOSOSBZ 3IU 3P3IM UIAAYON ^\

-A^QJB3Z ir3-5irU-tSU01l AY U3I 0;AZn 0-^pBUOd B TSIIIUBJ33 r3ppA; -B("ZBJn3 BIUBZJBA\^AAY Op Z3rUAV9J OUBAYOSOSAZJd B{0^ "3B{OpOd IUO XqUOUI 3IU [3Z 3BUI UIA-19^ 'AV9JBZ3P t[3ntpA "UOdSUBJ" 'IU -83{UI q3AA\S AIIS 3IUAp3ruiAOB(B/AZn 'UlOIZpni 0{IAYr[ZOUin B{0'S{ 3IUBSAZJ05lX^ -IZprH Z3ZJd 3UBq3d ptZ3Bl 3Z3{B Z33I 'B3ZJ3IAiZ Z3ZJd 3;3IUBP AZOA\ 0^[\J 3IU A{Aq 3UOZBSOdAM BIO^ ^ -03AVOp -B^ n^JOdsUBJ^ 03ZSf3-^UIBl BAVB-Spod OUO 3IS 0{B^S II@J3U3 BIU -3ZSOU3ZJd Op B{0'^ irZBJng AY UI3IUBAlOSO"tSBZ p3Zjd 0n{p BN ANAZSV/\I 'i>fzvyvz 'Agiazais ^^ 436 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Spoeczestwa eurazjatyckie miay wic w czasach Kolumba ogromn przewag nad rdzennymi spoe zestwami amerykaskimi w zakresie produkcji ywnoci, przenoszonych zarazkw, techniki (w tym uzbrojenia), organizacji politycznej i umiejtnoci pisania. Byy to podstawowe c zynniki, ktre przesdziy o wyniku postkolumbijskiego zderzenia wiatw. Jednake dyspropor cje istniejce w 1492 roku odnosz si jedynie do malekiego fragmentu historii liczcej 1 3 tysicy lat w obu Amerykach, a w Eurazji jeszcze wicej. W tym krciu-tekim spojrzeni u na Ameryki 1492 roku uchwycilimy kocowe stadium niezalenie powstajcej historii rdz ennych mieszkacw tych terenw. Sprbujmy teraz przeledzi jej wczeniejsze etapy.

W tabeli 17.1 przedstawiono przyblione daty pojawienia si kluczowych osigni, ktrych do konano w najwaniejszych "ojczyznach cywilizacji" znajdujcych si na kadej z pkul. Mowa tu o obszarach yznego Pksiyca i Chin w Eurazji oraz Andw, Amazonii i Mezoameryki w Now ym wiecie. Ponadto w tabeli uwzgldniono przebieg rozwoju wschodniej czci dzisiejszyc h Stanw Zjednoczonych, mimo i spoeczestwa yjce na tych terenach nie odegray tak wielki j roli w Nowym wiecie, a take rozwj Anglii, ktrej, co prawda, nie mona nazwa kolebk cy ilizacji, lecz jej przypadek pokazuje szybkie rozprzestrzenianie si osigni cywilizac yjnych yznego Pksiyca.

Tabela ta z ca pewnoci przerazi kadego znawc przedmiotu, gdy przebieg niezwykle zoon rocesw historycznych zredukowano w niej do kilku, tylko pozornie precyzyjnych dat . W rzeczywistoci wszystkie okrelenia czasu s jedynie prb zaznaczenia arbitralnie wyb ranych punktw w caym kontinuum zdarze. Na przykad wyznaczenie momentu, w ktrym znaczc z wszystkich narzdzi wykonywano ju z metalu, jest znacznie istotniejsze ni datowanie p ierwszego metalowego narzdzia znalezionego przez Jakiego archeologa. Jak wiele jed nak musi istnie takich przedmiotw. by mona je byo uzna za rozpowszechnione? Ponadto m oment pojawienia si tego samego osignicia bywa rny w poszczeglnych czciach tej samej zyzny cywilizacji. Na przyWOJNA WIATW 437

kad na wybrzeu Ekwadoru rozwj ceramiki rozpocz si okoo 1300 lat wczeniej (3100 rok p. .) ni w Peru (1800 rok p.n.e.), a oba obszary le w regionie Andw. Czas pewnych wydar ze, choby powstania wodzostw, znacznie trudniej ustali na podstawie wiadectw archeol ogicznych ni wiek takich przedmiotw, jak ceramika i metalowe narzdzia. Cz datowa zamie zczonych w tabeli 17.1 jest bardzo niepewna, co dotyczy szczeglnie pocztkw amerykask iej produkcji ywnoci. Mimo to, jeli potraktujemy przedstawione w niej dane jako uyte czne uproszczenie, stanie si ona przydatna do porwnania historii kontynentw. Z danych w tabeli wynika, e w eurazjatyckich "ojczyznach" produkcja ywnoci zacza zasp okaja znaczn cz zapotrzebowania czowieka na pokarm okoo 5 tysicy lat wczeniej ni w rykach. Trzeba Jednak wspomnie o pewnym zastrzeeniu: o ile duga historia eurazjatyc kiej produkcji ywnoci nie budzi wtpliwoci, o tyle jej pocztki w obu Amerykach s przedm iotem sporw. Archeologowie czsto powouj si na znacznie starsze ni przedstawione w tabe

li datowania znalezisk udomowionych rolin, pochodzce z meksykaskiej Jaskini Coxcatl an i peruwiaskiej groty Guitarrero oraz innych stanowisk. Doniesienia te s obecnie z wielu powodw poddawane rewizji. Ot w niektrych przypadkach niedawne bezporednie da towania radiowglowe pozostaoci rolin uprawnych wykazay ich znacznie modszy wiek, ni wc eniej sdzono. Podawane poprzednio starsze datowania uzyskano na podstawie analizy wgla drzewnego, ktry, jak zakadano, pochodzi z tego samego okresu co szcztki rolin. Pr awdopodobnie byo jednak inaczej. Ponadto nie jest pewne, czy cz starszych resztek rol innych to rzeczywicie lady upraw czy moe pozostaoci zebranych, dzikich gatunkw flory. Niemniej jedno Jest pewne. Nawet jeli udomowienie rolin rzeczywicie rozpoczo si w amer ykaskich "ojczyznach" wczeniej, ni wskazuj datowania z tabeli 17.1, w Nowym wiecie ro lnictwo nie stanowio podstawy wyywienia ludzi i osiadego trybu ycia jeszcze dugo po t ym, jak rozpoczto jego rozwj w orodkach eurazjatyckich. 438 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Tabela 17.1. Historia rozwoju cywilizacyjnego Eur azji l obu Ameryk. Przyblione ____________Eurazja datowanie yzny Chiny Anglia pocztkw Pksiyc Udomowienie 8500 rok p.n.e. rolin Udomowienie 8000 rok p.n.e. zwierzt Ceramika 7000 rok p.n.e. Wioski 9000 rok p.n.e. Wodzostwa 5500 rok p.n.e. Rozpowszech- 4000 rok p.n.e. nieme metalowych narzdzi lub innych przedmiotw (z miedzi i brzu) Pastwa 3700 rok p.n.e. Pismo 3200 rok p.n.e. Rozpowszech- 900 rok p.n.e. nienie narzdzi elaznych przed 7500 3500 rok p.n.e. rokiem p.n.e.

przed 7500 3500 rok p.n.e. rokiem p.n.e. przed 7500 3500 rok p.n.e. rokiem p.n.e. przed 7500 3000 rok p.n.e. rokiem p.n.e. 4000 rok p.n.e. 2500 rok p.n.e. 2000 rok p.n.e. 2000 rok p.n.e. 2000 rok p.n.e. 500 rok n.e. przed 1300 43 rok n.e. rokiem p.n.e. 500 rok p.n.e. 650 rok p.n.e.

Jak si przekonalimy w rozdziaach czwartym i dziewitym, jedynie kilka wzgldnie niewiel kich obszarw na kadej z pkul odgrywao rol kolebki cywilizacji dajcej pocztek produkcj noci i bdcej orodkiem jej rozpowszechniania. W Eurazji miejscami tymi byy yzny Pksi iny, w obu Amerykach za - Amazonia, Mezoameryka i wschodnia cz dzisiejszych Stanw Zje dnoczonych. Dziki wysikowi wielu arWOJNA WIATW . 439 Ameryka Pnocna l Poudniowa Andy Amazonia Mezoameryka Wschodnia cz USA przed 300 rokiem p.n.e. 3500 rok p.n.e. 3000 rok p.n.e. ? przed 3000 rokie m p.n.e. 500 rok p.n.e. 2500 rok p.n.e. 3100-1800 rok 6000 rok 1500 rok 2500 rok p.n.e. 3100-1800 rok p.n.e. 6000 rok p.n.e. 1500 rok p.n.e. 500 rok p.n.e. przed 1500 rokiem p.n.e. 1000 rok n.e. p.n.e. l rok n.e. p.n.e. 1 500 rok p.n.e. p.n.e. 200 rok p.n.e. l rok n.e. 300 rok p.n.e. 600 rok p.n.e.

Powysza tabela przedstawia datowania pocztkw rozpowszechnienia istotnych osigni cywili zacyjnych na trzech obszarach eurazjatyckich l czterech amerykaskich. W datowania ch udomawlania zwierzt nie uwzgldniono psw, ktre zarwno w Eurazji, jak i obu Amerykac h poddano domestykacji wczeniej ni gatunki bdce rdem poywienia. O pocztkach wodzostw skowano na podstawie wiadectw archeologicznych: zrnicowania rangi pochwkw, architektu ry l charakterystycznych cech osad. W tabeli uproszczono wiele zoonych faktw histor ycznych. Omwienie niektrych Istotnych, wynikajcych std zastrzee znajduje si w tekcie. 440 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

cheologw szczeglnie dobrze poznano tempo rozpowszechniania najwaniejszych zdobyczy cywilizacyjnych na terenie Europy. Z tabeli 17. l wynika, i metody produkcji ywnoci i osiady, wiejski tryb ycia bardzo powoli, prawie przez 5 tysicy lat, docieray do A nglii z obszaru yznego Pksiyca. Potem opnienie zwizane z przyjciem wodzostw i pastw waniem umiejtnoci pisania, a szczeglnie z uytkowaniem metalowych przedmiotw, stao si J znacznie mniejsze. Rozpowszechnienie pierwszych metalowych narzdzi, wykonanych z miedzi i brzu, trwao dwa tysice lat, a przedmiotw z elaza - tylko 250 lat. Najwyraniej znacznie atwiej przychodzio spoeczestwu osiadych rolnikw przej od podobnych im ludw dy wytwarzania metali ni koczowniczym owcom-zbiera-czom "zapoyczy" produkcj ywnoci od siadych rolnikw (lub te da im si wyprze).

Dlaczego wszystkie najwaniejsze zdobycze cywilizacyjne pojawiy si na terenie obu Am eryk pniej ni w Eurazji? Narzucaj si tu cztery prawdopodobne powody tej sytuacji: pnie sze ni w Eurazji zapocztkowanie rozwoju cywilizacji, mniejsza liczba gatunkw dzikic h zwierzt i rolin nadajcych si do udomowienia, wiksze bariery utrudniajce rozprzestrze nianie innowacji, a by moe rwnie bardziej ograniczone terytorialnie i izolowane obsz ary wystpowania duych skupisk ludzkich.

Wczeniejszy start Eurazji wynika z obecnoci czowieka na tym kontynencie od okoo milio na lat. Ludzie pojawili si w Eurazji znacznie wczeniej ni w Nowym wiecie. Omawiane w rozdziale pierwszym wiadectwa archeologiczne wskazuj, e w okresie okoo 12 tysicy lat p.n.e. ludzie wkroczyli na obszar Ameryk od strony Alaski, nastpnie kilkaset lat przed jedenastym tysicleciem p.n.e., ju jako owcy kultury Clovis. rozprzestrzenili si na poudnie ldolodu pokrywajcego Kanad i przed dziesitym tysicleciem p.n.e. dotarli do poudniowego kraca Ameryki Poudniowej. Nawet jeli dyskusyjne twierdzenia o wczeniej szym pojawieniu si czowieka w Amerykach oka si suszne, to zagszczenie populacji poprze zajcych Clovis z Jakich nieznanych powodw, byo bardzo mae WOJNA WIATW * 441

i nie wyzwolio plejstoceskiego wzrostu liczebnoci owcw--zbieraczy ani rozwoju ich tec hniki i sztuki jak w Starym wiecie. Na obszarze yznego Pksiyca produkcja ywnoci rozwi ju 1500 lat po tym, jak owcy-zbieracze wywodzcy si z kultury Clovis dotarli do Amery ki Poudniowej.

Na uwag zasuguje wiele ewentualnych konsekwencji zdobycia przez Eurazj przewagi na starcie. Po pierwsze, czy jest moliwe, e zaludnianie obu Ameryk, ktre nastpio po jede nastym tysicleciu p.n.e., byo procesem dugotrwaym? Analiza danych na temat kolonizac ji wskazuje, e czas zasiedlania Nowego wiata mia prawdopodobnie jedynie nieznaczny wpyw na powstanie liczcego pi tysicy lat zapnienia w rozwoju Ameryk. Obliczenia przeds awione w rozdziale pierwszym dowodz, e nawet jeli dzisiejsz granic midzy Kanad a Stana i Zjednoczonymi przekroczyoby jedynie stu pionierw, a ich liczebno zwikszaaby si tylko o 1% rocznie, to populacje owcw-zbieraczy zapeniyby obie Ameryki w cigu tysica lat. Po suwajc si ku poudniowi w tempie okoo ptora kilometra miesicznie, pionierzy ci dotarlib do poudniowych kracw Ameryki Poudniowej w cigu zaledwie 700 lat od przejcia granicy k anadyjskiej. To zaoone tempo rozprzestrzeniania si i wzrostu liczebnoci populacji je st bardzo wolne w porwnaniu z obserwowan szybkoci kolonizacji terenw uprzednio niezam ieszkanych lub sabo zaludnionych. Mona wic wnioskowa, e obie Ameryki zostay cakowicie panowane przez owcw-zbieraczy w cigu kilku wiekw od pojawienia si pierwszych przybyszw .

Po drugie, czy moliwe jest, e znaczn cz sigajcego piciu tysicleci zapnienia stano trzebny pierwszym mieszkacom obu Ameryk do zapoznania si z nowymi dla nich, lokaln ymi gatunkami rolin i zwierzt oraz zasobami mineraw? Posumy si raz jeszcze analogi do wogwinej-skich i pollnezyjskich owcw-zbieraczy oraz rolnikw zagospodarowujcych uprze dnio nieznane im rodowiska, takich jak maoryscy osadnicy w Nowej Zelandii czy lud Tudawhe z nowo-gwinejskiej kotliny Karimui. Z porwnania tego wynika, i kolonistom amerykaskim odkrycie najlepszych zasobw ska 442 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY i nauczenie si odrniania uytecznych rolin i zwierzt od trujcych zajo prawdopodobnie nie mniej ni sto lat.

A co z osignit przez Eurazjatw na starcie przewag w opracowywaniu technologii odpowia dajcych lokalnym potrzebom? Pierwsi rolnicy yznego Pksiyca i Chin odziedziczyli wiedz echniczn, ktr wspczesny pod wzgldem be-hawioralnym Homo sapiens zdobywa, korzystajc z ejscowych zasobw rodowiskowych, w cigu dziesitkw tysicy lat. Na przykad, wykorzystaniu dzikich zb przez pierwszych rolnikw yjcych na obszarze yznego Pksiyca suyy kamie odziemne spichlerze i inne osignicia techniczne owcw-zbleraczy. Tymczasem amerykascy

osadnicy pojawili si na Alasce wyposaeni w sprzty przydatne do ycia jedynie w tundrz e syberyjskiej. Musieli wic sami wynajdowa narzdzia odpowiednie do kadego z napotyka nych rodowisk. By moe, w istotny sposb przyczynio si to do opnienia w rozwoju technik merykaskich tubylcw.

Jeszcze bardziej oczywistym czynnikiem, ktry spowodowa zapnienie Indian, bya liczba g atunkw rolin i zwierzt nadajcych si do udomowienia. W rozdziale pitym dowodziem, e o bieracze zabieraj si do produkcji ywnoci nie dlatego, e licz na korzyci, ktre odnios dalecy potomkowie, lecz ze wzgldu na fakt, i w danym momencie wytwarzanie poywienia okazuje si lepszym rozwizaniem od owiectwa i zbieractwa. Prymitywna produkcja ywnoci bya w obu Amerykach mniej konkurencyjna w stosunku do owiectwa i zbieractwa ni na obszarze yznego Pksiyca lub Chin. Dziao si tak czciowo ze wzgldu na niemal cakowit akw nadajcych si do udomowienia. Dlatego te najstarsi amerykascy rolnicy pozostawali uzalenieni od dzikich zwierzt jako rda biaka l z koniecznoci wci byli na poy owcam zami. W tym samym czasie zarwno na obszarze yznego Pksiyca, Jak i w Chinach udomowieni e zwierzt i wkrtce potem rolin sprawio, e produkcja ywnoci szybko wygraa z zbieractwe owiectwem. W dodatku eurazjatyckie zwierzta domowe dostarczay nawozu i cigny pugi, co czynio rolnictwo tego kontynentu jeszcze bardziej konkurencyjnym. WOJNA WIATW 443

Amerykaskie rolnictwo nie mogo wspzawodniczy z owiectwem i zbieractwem take ze wzgldu cechy tamtejszych dzikich rolin. Odnosi si to zwaszcza do wschodniej czci dzisiejszy ch Stanw Zjednoczonych, gdzie udomowiono mniej ni tuzin rolin. Dostpne tam byy jedyni e gatunki o drobnych ziarnach, brakowao natomiast rolin motylkowatych, wknistych, a take drzew owocowych i orzechowcw. W podobnej sytuacji znajdowaa si Mezomeryka, ktrej podstawowe zboe, kukurydza, stao si dominujc upraw take w innych czciach obu Ameryk. e w cigu kilku stuleci z pszenicy i jczmienia yznego Pksiyca kosztem jedynie minimalny h zmian uzyskano odmiany hodowlane, o tyle przeksztacenie dzikiego teosinte w kuk urydz wymagao prawdopodobnie tysicy lat selekcji. Musiay si dokona ogromne zmiany w bi ologii rozrodu i proporcji energii przeznaczanej na produkcj nasion. Trzeba byo ta ke sprawi, by roliny zgubiy twarde jak skaa upiny nasienne, a take znacznie zwikszyy iar kolb.

W rezultacie, nawet jeli przyj postulowane od niedawna pniejsze datowania pocztkw udom wiania amerykaskich rolin, to od narodzin tamtejszego rolnictwa (3000-2500 rok p.n .e.) do powstania w Mezoameryce, Andach i wschodnich obszarach dzisiejszych Stanw Zjednoczonych wielu caorocznych osad (okoo 1800-1500 roku p.n.e.) musiao upyn 1500-20 00 lat. Przez dugi czas rodzime amerykaskie rolnictwo suyo jako dodatkowe rdo ywnoc wiectwem i zbieractwem i pozwalao jedynie na utrzymanie niewielkich populacji. Jel i, zgodnie z tradycyjnym pogldem, przyjmie si, e amerykaskie roliny zaczto udomawia w dleglejszej przeszoci, to midzy zainicjowaniem procesu domestykacji a powstaniem os ad produkujcych poywienie musiao min 5 tysicy lat, a nie 1500 bd 2000 lat. W przeciwi ie do Nowego wiata na wikszoci obszaru Eurazji pojawienie si wiosek zbiegao si w czasi e z rozwojem wytwarzania ywnoci. (Na niektrych obszarach obu pkul, takich jak Japonia i yzny Pksiyc w Starym wiecie oraz wybrzee Ekwadoru i Amazonia w Nowym wiecie, owie bieracki tryb ycia by na tyle produktywny, e osadnictwo mogo rozwin si nawet 444 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

przed przyjciem si metod wytwrstwa ywnoci). Zmiany, ktre nastpiy w rdzennych spoecze amerykaskich po sprowadzeniu rolin i zwierzt z innych czci Ameryk bd Eurazji, dowodz z trudnoci z udomowieniem miejscowych gatunkw wynikay istotne ograniczenia. Przykade m s midzy innymi skutki rozprzestrzenienia si kukurydzy na wschodnich obszarach Sta nw Zjednoczonych i w Amazonii, zaadaptowania hodowli lamy na poudniowych terenach Andw, po udomowieniu jej w pnocnych partiach tych gr, a take pojawienie si koni w wiel u czciach obu Ameryk. Poza wczeniejszym rozpoczciem w Eurazji zmian oraz obecnoci tam dzikich rolin i zwier zt nadajcych si do udomowienia, w Starym wiecie wydarzenia toczyy si szybciej, rwnie

i atwiejszemu ni w obu Amerykach rozprzestrzenianiu si zarwno organizmw, jak i idei, technologii oraz ludzi. Byo to rezultatem dziaania zespou czynnikw geograficznych i r odowiskowych. W odrnieniu od obu Ameryk, w ktrych gwna o kontynentalna przebiega z pn na poudnie, o Eurazji jest usytuowana na linii wschd-za-chd, co umoliwia przemieszcz anie si bez zmiany szerokoci geograficznej i warunkw rodowiskowych. Rozpito Eurazji mi rzona wzdu rwnolenika jest niemal niezmienna w przeciwiestwie do Nowego wiata, ktry zw i na caej dugoci Ameryki rodkowej, a szczeglnie w okolicach Panamy. Co waniejsze, obsz r obu Ameryk jest poprzedzielany wieloma terenami nienadajcymi si ani do produkcji ywnoci, ani do zamieszkania przez liczne populacje ludzkie. Rol ekologicznych bari er odgrywaj: lasy deszczowe Przesmyku Panamskie-go, oddzielajce spoeczestwa Mezoamer yki od ludw Andw i Amazonii; pustynie pnocnego Meksyku, bdce barier midzy Mezoameryk oeczestwami poludniowo-zachod-niej l poudniowo-wschodniej czci Stanw Zjednoczonych; lece midzy tymi dwoma regionami suche obszary Teksasu;

a take pustynie i wysokie gry odgradzajce wybrzee Pacyfiku, ktre w innym przypadku na dawaoby si do produkcji ywnoci, od pozostaej czci obszaru Stanw Zjednoczonych. W rezu cie midzy orodkami cywilizacyjnymi Nowego wiaWOJNA WIATW . 445 ta, znajdujcymi si w Mezoameryce, wschodniej czci dzisiejszych Stanw Zjednoczonych, A ndach i Amazonii, nie doszo do rozprzestrzenienia si zwierzt domowych, pisma i poli tycznej organizacji, rozpowszechnianie rolin uprawnych i technologii byo za ogranic zone lub spowolnione.

Warto wspomnie o kilku szczeglnych konsekwencjach istnienia na obszarze obu Ameryk barier geograficznych i rodowiskowych. Ot metody produkcji ywnoci nie przenikny nigdy z poudniowo-zachodiej czci dzisiejszych Stanw Zjednoczonych i doliny Missisipi na ter eny Kalifornii i Oregonu, uznawane wspczenie za amerykaskie spichlerze. Spoeczestwa tu bylcze trway wic tam przy owiecko-zbierackim trybie ycia jedynie ze wzgldu na brak ud omowionych rolin i zwierzt. Pochodzce z Andw lama, winka morska i ziemniaki nie dotary do grzystych partii Meksyku, w zwizku z czym w Mezoameryce i Ameryce Pnocnej nie byo udomowionych ssakw poza psem. Z drugiej za strony, do Mezoameryki nie trafi uprawi any we wschodnich regionach dzisiejszych Stanw Zjednoczonych sonecznik, a udomowio ny w niej indyk nigdy nie pojawi si ani w Ameryce Poudniowej, ani we wschodniej czci Stanw. Przeniesienie mezoamerykaskej kukurydzy z rolniczych terenw Meksyku do wscho dnich obszarw Stanw Zjednoczonych (ponad 1100 kilometrw) zajo 3 tysice lat, fasoli za a 4 tysice lat. Od pojawienia si pierwszej z tych rolin mino nastpnych siedem wiekw, m dziki uzyskaniu odmian przystosowanych do klimatu Ameryki Pnocnej powstay kultury Missisipi. Upyno zapewne tysice lat, nim kukurydza, fasola i dynia przedostay si z Mez oameryki do poudniowo-zachodiej czci dzisiejszych Stanw Zjednoczonych. O ile roliny up rawne yznego Pksiyca rozprzestrzeniay si na wschd i na zachd wystarczajco szybko, b dzi niezalen domestykacj tych samych lub blisko spokrewnionych gatunkw na innych tere nach, o tyle bariery istniejce na obszarze obu Ameryk stay si przyczyn wielu rwnolegl e podejmowanych prb udomowienia rolin. Wpyw tych barier na rozprzestrzenianie si upraw i ywego inwentarza jest rwnie uderza jcy Jak ich oddziaywanie na 448 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

go rnicowania lingwistycznego (zob. tabela 17.2). Wydaje si, e wikszo takich ekspansji miaa zwizek z przewag, jak posugujce si macierzystym Jzykiem spoeczestwa wytwrcw nad spoeczestwami owiecko-zbierackimi. W rozdziaach pitnastym i szesnastym wspomniaem o rozszerzeniu obszaru wystpowania jzykw chisko-tybe-taskich, austronezyjskich i inny ch wschodnioazjatyckich rodzin jzykowych. Przykadami najwikszych ekspansji jzykowych tego tysiclecia s: przeniesienie jzykw indoeuro-pejskich z Europy do obu Ameryk i A ustralii, rosyjskiego ze Europy Wschodniej na obszar Syberii, a take tureckiego ( nalecego do rodziny atajskiej) z Azji rodkowej ku zachodowi, do Turcji.

Jedynymi przykadami rodzin jzykowych powstaych w Nowym wiecie w wyniku ekspansji s: r odzina eskimo-aleucka z amerykaskiej Arktyki oraz jzyki na-dene z Alaski, pnoc-no-ws chodniej Kanady i poudniowo-zachodniej czci Stanw Zjednoczonych. Wikszo lingwistw spe lizujcych si w tubylczych jzykach amerykaskich nie wyrnia innych duych grup jzykowych o najwyej uwaaj, e istnieje do dowodw, aby pozostae jzyki Indian (ich liczb ocenia 0-2000) poczy w sto lub wicej oddzielnych grup bd izolowanych jzykw. Natomiast Joseph eenberg, autor kontrowersyjnego pogldu wyznawanego przez mniejszo lingwistw, grupuje wszystkie amerykaskie jzyki tubylcze, inne ni eskimo-aleuckie i na-dene, w jedn, wi elk rodzin zwan indiask,1 skadajc si z okoo tuzina podrodzin.

Wyksztacenie si niektrych z tych podrodzin, nazywanych grupami przez bardziej trady cyjnych jzykoznawcw, byo prawdopodobnie konsekwencj ekspansji ludzkich populacji na obszarze Nowego wiata. Ekspansje te do pewnego stopnia wizay si z produkcj ywnoci. Ich rezultatem byo prawdopodobnie powstanie jzykw uto-azteckich z Mezoameryki i za' Z argumentami Greenberga mona si bliej zapozna w artykule: J. H. Greenberg, M. Ruh len: Jzykowe pochodzenie tubylcw amerykaskich, "wiat Nauki" nr 1/1993. 1-i WOJNA WIATW . 449

chodniej czci Stanw, mezoamerykaskiej rodziny oto-mang, jzykw naczez-muskogi z poudnio o-zachodniej czci Stanw Zjednoczonych, a take jzykw arawak uywanych przez Indian z zac odniej czci Ameryki Poudniowej. Problemy lingwistw prbujcych sklasyfikowa amerykaskie ki tubylcze s odzwierciedleniem trudnoci, z ktrymi borykay si zoone spoeczestwa Nowe ta, prbujc zwikszy swoje terytorium. Gdyby ktremu z wytwarzajcych ywno, rdzennych l yki udao si wraz ze swymi udomowionymi rolinami i zwierztami zaj znaczne obszary i szy bko wyprze z nich miejscowych owcw-zbieraczy, pozostawiby on po sobie atwo rozpoznawa ln rodzin jzykow, tak jak stao si to w Eurazji. Zwizki midzy tubylczymi Jzykami amer mi nie byyby wwczas tak dyskusyjne.

W ten sposb zidentyfikowalimy trzy grupy nadrzdnych czynnikw, ktre zapewniy przewag eu opejskim kolonistom obu Ameryk. Byy to: znacznie wczeniejsze zapocztkowanie w Euraz ji osadnictwa, wydajniejsza produkcja ywnoci, dziki wikszej dostpnoci podatnych na udo mowienie rolin i zwierzt, oraz mniejsze bariery geograficzne i ekologiczne, a wic at wiejsze rozprzestrzenianie si na tym kontynencie innowacji. Istnienie czwartego n adrzdnego czynnika jest bardziej dyskusyjne. Wskazuje na zagadkowy brak na obszarz e Ameryk niektrych wynalazkw. Na przykad w zoonych spoecznociach andyjskich nie wymyl ani pisma, ani koa, mimo e historia tych ludw jest w przyblieniu rwnie duga jak dziej e spoeczestw mezoamerykasklch, w ktrych dokonano tych wynalazkw. Ponadto zastosowanie koa na obszarze Mezoameryki byo ograniczone do konstrukcji zabawek, a nastpnie wyn alazek ten zanik, cho koo mogoby posuy do zbudowania taczek pchanych si ludzkich mi jak stao si to w Chinach. Zagadki te przywodz na myl rwnie intrygujce przypadki niemon i wynalezienia lub postradania wynalazkw dokonanych w maych, izolowanych spoeczestwa ch, na przykad przez rdzenn ludno Tasmanii i Australii, Japonii, wysp Polinezji i am erykaskiej Arktyki. Rzecz jasna, obszar obu Ameryk nie jest wcale may - stanowi 76 % 450 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Ry. 17.1. Szlaki ekspansji Skandynaww prowadzce z Norwegii przez pnocny Atlantyk z za znaczeniem dokadnych lub przyblionych dat dotarcia do poszczeglnych obszarw.

powierzchni Eurazji - a w 1492 roku liczebno mieszkacw Starego wiata bya najprawdopodo bniej niewiele mniejsza ni liczebno populacji eurazjatyckiej. Jednake, jak si ju przek onalimy, obie Ameryki porozdzielane byty na swoiste wyspy zamieszkane przez spoecz estwa z rzadka tylko kontaktujce si ze sob. By moe, historia koa i pisma wynalezionego przez Indian jest egzemplifikacj pewnej zasady, ktrej dziaanie w skrajnej formie wi

da na przykadzie prawdziwie wyspiarskich spoeczestw. W ostatnim tysicleciu, po trwajcym co najmniej 13 tysi v lat, niezalenym rozwoju Ameryki i Eurazji, doszo w kocu

l o konfliktu midzy zaawansowanymi spoeczestwami obu ldw. Zanim to nastpio, mieszkac rego i Nowego wiata waciwie nie stykali si ze sob. Kontakty utrzymywali jedynie owcy-z bieracze yjcy na przeciwnych brzegach Cieniny Beringa. WOJNA WIATW 451

Rdzenni mieszkacy obu Ameryk nie prbowali kolonizowa Eurazji. Wyjtkiem byy niewielkie grupy wywodzcych si z Alaski lnuitw (Eskimosw), ktre osiedliy si na syberyjskim wybrz Cieniny Beringa. Pierwsza udokumentowana prba kolonizowania Nowego wiata przez Eur azjatw zostaa podjta przez Skandynaww. Zasiedlanie rozpoczli oni od zajcia wysp pooon na arktycznych i subarktycznych szerokociach geograficznych (ry. 17.1). W 874 rok u n.e. wikingowie opanowali Islandi, ich potomkowie z Islandii skolonizowali w 98 6 roku Grenlandi, a wreszcie mieszkacy Grenlandii midzy 1000 a 1350 rokiem wielokro tnie odwiedzali plnocno--wschodnie wybrzee Ameryki Pnocnej. Jedyne w Ameryce stanowi sko archeologiczne ze ladami obecnoci wikingw znajduje si na Nowej Fundlandii, ktra b y moe penia funkcj regionu znanego w sagach wikingw jako Vinlandia. Jednake w sagach t ch wspominano take o przybijaniu do ldw pooonych jeszcze dalej na pnoc, bdcych zapew brzeem Labradoru lub Ziemi Baffina.

Klimat Islandii umoliwia rozwj pasterstwa i w bardzo ograniczonym zakresie pozwala n a upraw roli. Jej obszar okaza si wystarczajco duy do przetrwania populacji wywodzcej si od norweskich wikingw, ktra po dzi dzie zamieszkuje t wysp. Z kolei wikszo obsza landii znajduje si pod lodow czap i nawet okolice dwch najbardziej odpowiednich do yc ia fiordw ledwie nadaway si do produkcji ywnoci. Populacja tej wyspy nigdy nie przekr oczya liczebnoci kilku tysicy osb. Ludzie ci pozostali uzalenieni od poywienia i elaza importowanego z Norwegii oraz drewna przywoonego z wybrzea Labradoru. W przeciwiest wie do Wyspy Wielkanocnej i innych odlegych wysp Polinezji na Grenlandii nie utrz ymaoby si samowystarczalne, wytwarzajce ywno spoeczestwo, cho zarwno przed pojawien ikingw, jak i po ustaniu skandynawskiego osadnictwa yy tam samowystarczalne, owiecko -zbierackie populacje lnuitw. Spoeczestwa Norwegii i Islandii same byy za zbyt mae i b iedne, by cigle wspiera grenlandzkich ziomkw. 452 * STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

W czasie maej epoki lodowcowej, ktra zacza si w XIII wieku, ochodzenie pnocnej czci yku spowodowao dalsze zmniejszenie znaczenia produkcji ywnoci na Grenlandii. Ograni czono take podre odbywane na t wysp z Norwegii i Islandii. Po raz ostatni Grenlandczy cy spotkali si z Europejczykami w 1410 roku, gdy do wyspy dotar islandzki statek z epchnity z kursu przez niesprzyjajce wiatry. Kiedy po 1577 roku Europejczycy zaczli wreszcie znowu odwiedza Grenlandi, kolonia wikingw ju tam nie istniaa. Najwyraniej zn ika bez ladu w XV wieku.

Biorc pod uwag poziom zaawansowania skandynawskiej technologii budowy okrtw w latach 986-1410, wybrzea Ameryki Pnocnej leay poza zasigiem statkw wypywajcych bezporedni wegii. Wyprawy do Ameryki wyruszay wic z grenlandzkiej kolonii, oddzielonej od Now ego wiata szerok zaledwie na 330 kilometrw Cienin Davisa. Jednake czonkowie tej maej onii nie mieli szans na dokonywanie w Amerykach duszych eksploracji i podboju ani na utrzymanie tam osadnictwa. Jedyne stanowisko archeologiczne wikingw na Nowej F undlandii zawiera tylko pozostaoci po zimowych obozowiskach, w ktrych przez par lat yo nie wicej ni kilkadziesit osb. Sagi norweskie opowiadaj o tym, e osiedla znajdujce si Vinlandii atakowali ludzie zwani Skraelingami, bdcy zapewne albo nowofundlandzkim i Indianami, albo Eskimosami z Dorsetu. Los grenlandzkiej kolonii, najdalej wysunitego przyczka redniowiecznej Europy, pozos

taje jedn z romantycznych tajemnic archeologii. Czy ostatni mieszkacy Grenlandii z marli z godu, czy usiowali odpyn z wyspy, a moe zaczli krzyowa si z Eskimosami bd miejscowych chorb lub eskimoskich strza? O ile pytania dotyczce bezporednich powodw ich zagady pozostaj bez odpowiedzi, o tyle nadrzdne przyczyny, dla ktrych nie powioda si skandynawska kolonizacja Grenlandii i Ameryki, wydaj si a nadto jasne. Stao si tak , gdy zarwno europejska baza (Norwegia), jak i cele ekspansji (Grenlandia i Nowa F undlandia) oraz okres jej podjcia (lata 984-1410) nie mogy zagwarantowa skutecznego wyWOJNA WIATW 453 korzystania potencjalnej przewagi, jak Europejczycy zdobyli dziki produkcji ywnoci, technologii i organizacji politycznej. Na szerokociach geograficznych pooonych zbyt daleko na pnoc, by wydajnie wytwarza ywno, elazne narzdzia nielicznych Skandynaww, h mae poparcie jednego z najbiedniejszych krajw Europy, nie stanowiy przeciwwagi dl a kamiennego, kocianego i drewnianego wyposaenia owlecko-zbierackich populacji Eski mosw i Indian - mistrzw sztuki przetrwania w warunkach Arktyki.

Druga z eurazjatyckich prb kolonizowania Ameryk ju si powioda. Stao si tak dziki temu, baza, cele i czas ekspansji pozwoliy na efektywne wykorzystanie europejskiej prz ewagi. Sprzyjaa rwnie szeroko geograficzna kolonizo-wanych obszarw. W przeciwiestwie d Norwegii Hiszpania naleaa do krajw wystarczajco bogatych i ludnych, by wspiera ekspl oracj i kolonie. Hiszpaskie zdobycze terytorialne w Amerykach znajdoway si w rejonac h subtropikalnych, doskonale nadajcych si do produkcji ywnoci, pocztkowo opierajcej si na lokalnych uprawach i europejskich zwierztach domowych, szczeglnie na bydle i ko niach. Transatlantyckie przedsiwzicie kolonizatorskie Hiszpanii rozpoczo si w 1492 ro ku - pod koniec wieku, w ktrym nastpi szybki rozwj europejskiej technologii budowy s tatkw morskich. Do ich konstrukcji wykorzystywano Ju wynalazki dokonane na obszarz e Oceanu Indyjskiego. Zastosowano osignicia spoeczestw krajw islamskich, Indii, Chin i Indonezji w nawigacji, oeglowaniu i projektowaniu statkw. W rezultacie okrty zbud owane i samodzielnie dowodzone przez Hiszpanw zdolne byy do tego, by poeglowa do, ja k przypuszczano, zachodnich Indii. Ekspedycje hiszpaskie nie spotkay si z ogranicze niami podobnymi do tych, ktre zatrzymay kolonizacj wikingw. Do hiszpaskich kolonii w Nowym wiecie doczyy wkrtce inne, zakadane przez co najmniej pi pozostaych krajw Sta ta. Pierwsze europejskie osiedla na obszarze Ameryk, poczynajc od osady zaoonej w 1492 roku przez Kolumba, znajdoway si na terenach nazywanych wczenie Indiami Zachodnimi. 454 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

yjca na wikszoci wysp populacja Indian, ktrej szacunkowa liczebno w chwili odkrycia pr ekraczaa milion osb, wygina bardzo szybko z powodu chorb, wysiedle, niewolnictwa, wojn y i planowej eksterminacji. Pierwsza kolonia na kontynencie amerykaskim powstaa w regionie Przesmyku Panamskiego okoo 1508 roku. Po jej zaoeniu doszo do przyczenia dwch wielkich kontynentalnych imperiw - pastwa Aztekw (w latach 1519-1520) i Inkw (1532-1 533). W obydwu podbojach wan rol odegray epidemie zawleczone przez Europejczykw (najp rawdopodobniej epidemia ospy), ktre umierciy wadcw tych pastw, a take znaczn cz mi ludnoci. Do zwycistwa Hiszpanw przyczynia si take miadca przewaga militarna ich niew ch oddziaw konnych oraz umiejtno wykorzystywania przez przybyszw podziaw wystpujcyc populacjami Indian. Europejski podbj pozostaych pastw tubylczych Ameryki Poudniowej l rodkowej nastpi w XVI i XVII wieku.

Zniszczenie najbardziej zaawansowanych, rdzennych spoecznoci Ameryki Pnocnej, zamies zkujcych poudniowo-za-chodni cz dzisiejszych Stanw Zjednoczonych i dorzecze Missisipi, dokonao si gwnie za spraw zarazkw zawleczonych przez pierwszych europejskich podrnik az z posuwaniem si biaych w gb obu Ameryk choroby zmiatay z powierzchni ziemi wiele t amtejszych spoecznoci, czynic zbdnym uciekanie si do siy militarnej. Los taki spotka c oby Mandanw z Wielkich Rwnin czy arktycznych Eskimosw Saldermiutw. Inne, niewyelimino

wane w ten sposb ludne grupy tubylcw niszczono tymi samymi metodami, ktre zastosowa no wobec Aztekw i Inkw - prowadzc na coraz wiksz skal otwarte dziaania wojenne, z uyc zawodowych onierzy europejskich i ich tubylczych sprzymierzecw. onierzy pocztkowo wsp eray macierzyste pastwa Starego wiata, nastpnie rzdy kolonialne, w kocu za niezalene, oeuropejskle kraje powstae w miejscu kolonii. Niewielkie spoeczestwa tubylcze niszczono w mniej systematyczny sposb, przez dokony wanie lokalnych najazdw i popenianie mordw przez osoby prywatne. Na przykad czWOJNA WIATW * 455

na liczebno kalifornijskich owcw-zbieraczy wynosia pocztkowo okoo 200 tysicy osb. In e yli w setkach malekich plemion, ktrych pokonanie nie wymagao prowadzenia wojny. Wik szo czonkw plemion zostaa wymordowana lub wysiedlona w czasie kalifornijskiej gorczki zota lub wkrtce po niej, w latach 1848-1852, kiedy stan zalay ogromne rzesze Imigra ntw. Ofiar pad wwczas na przykad p-nocnokalifornijski szczep Yahi, skadajcy si z dw Indian nieposiadajcych broni palnej. Zostali wybici w trakcie czterech zbrojnych napaci dokonanych przez biaych osadnikw. W pierwszej z nich, na wiosk Yahi, brao udz ia 17 napastnikw. Zaatakowali oni o wicie 6 sierpnia 1865 roku. W 1866 roku zmasakr owano czonkw tego plemienia zaskoczonych w wwozie. Okoo 1867 roku wymordowano 33 Yah i wyledzonych w jaskini, a okoo roku 1868 czterech kowbojw dokonao ostatniej masakry okoo 30 Indian ukrywajcych si w innej grocie. Pod koniec XIX i na pocztku XX wieku, w czasach prosperity zwizanej z produkcj kauczuku, prywatni osadnicy w podobny sp osb rozprawili si z wieloma grupami amazoskich Indian. W obecnym dziesicioleciu jest emy wiadkami ostatniego aktu podboju, podczas ktrego Yanoma-mo i inni z ostatnich n iezalenych Indian Amazonii gin od chorb, s mordowani przez grnikw lub podporzdkowywani wadzy misjonarzy i agend rzdowych. Efektem tego podboju stao si wyeliminowanie ludnych spoeczestw amerykaskich tubylcw z wikszoci obszarw strefy umiarkowanej nadajcych si do europejskiej uprawy roli i sprzy jajcych zdrowiu biaych ludzi. Populacje, ktre przetrway jako liczne, zintegrowane gr upy, yj obecnie w rezerwatach Ameryki Pnocnej, lub na innych obszarach uwaanych za ni enadjce si do zastosowania europejskich metod produkcji ywnoci i przemysu wydobywczego - w Arktyce i zachodniej czci Stanw. W wielu tropikalnych regionach Ameryki Indian zastpili imigranci z tropikw Starego wiata, na przykad w Su-rinamie zamieszkali cza rni Afrykanie, Hindusi i Jawajczycy.

Na niektrych terenach Ameryki rodkowej oraz Andw rdzenne spoecznoci byy pocztkowo na t le liczne, e mimo 456 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

epidemii i wojen wikszo dzisiejszej populacji tych regionw to wci ludno pochodzenia t lczego lub mieszanego. Odnosi si to szczeglnie do ludw wysokich Andw. Na terenach ty ch kobiety o europejskich genach maj problemy z ci, a lokalne uprawy wci pozostaj najo powiedniejsz podstaw produkcji ywnoci. Jednake nawet na obszarach, gdzie rdzenni Amer ykanie zdoali przetrwa, europejska kultura wypiera dorobek Indian. Z setek jzykw tub ylczych, ktrymi posugiwano si w Ameryce Pnocnej, uywanych jest tylko 187, a 149 z nich wymiera, gdy mwi nimi jedynie starcy, natomiast dzieci ju si ich nie ucz. Wszystkie n arody Nowego wiata, a jest ich okoo czterdziestu, oficjalnie posuguj si obecnie jzykam i indoeuropejskimi bd kreolskimi. Rzut oka na fotografie przywdcw politycznych i gos podarczych krajw zamieszkiwanych przez najwiksze skupiska tubylcw, takich jak Peru, Boliwia, Meksyk i Gwatemala, wystarcza, by stwierdzi, e w wikszoci s oni z pochodzen ia Europejczykami. Z kolei przywdcami wielu narodw karaibskich s czarni Afrykanie, Gujan za do niedawna rzdzili Hindusi.

Wci trwaj dyskusje nad tym, o ile zmniejszya si liczebno pierwotnych populacji rdzenny h Amerykanw. W przypadku Ameryki Pnocnej szacunki sigaj 95%. W rezultacie pojawienia si mieszkacw Starego wiata (Europejczykw, Afrykanw i Azjatw) nastpio zwikszenie lic noci obu Ameryk. Zaludnienie jest dzi w przyblieniu dziesi razy wiksze ni w 1492 roku.

Populacja amerykaska skada si z mieszaniny ludzi pochodzcych ze wszystkich kontynentw , oprcz Australii. Zmiany demograficzne, ktre zaszy w Ameryce Pnocnej w cigu ostatnich 500 lat - by to najbardziej masowy ze wszystkich tego rodzaju procesw, ktrym podle gay populacje ludzkie na ktrymkolwiek, poza Australi, wielkim obszarze ldowym - miay swe rda w wydarzeniach rozgrywajcych si midzy jedenastym tysicleciem p.n.e. a l rokiem n.e. ROZDZIA 1 8 JAK AFRYKA STAA SI CZARNYM LDEM

Niezalenie od tego, ile si wie na temat Afryki przed przybyciem na ten kontynent, pierwsze wraenia z pobytu s zawsze oszaamiajce. Na ulicach Windhuku - stolicy niepod legej od niedawna Namibii - widziaem czarnych Hererw i Owambo oraz biaych Europejczy kw, a take Namw, r-nicych si zarwno od biaych, jak i od czarnych. I nie byli oni jed czci podrcznikowych obrazkw, lecz ywymi istotami. Za rogatkami Windhuku walczyli o prz etrwanie ostatni z licznych kiedy Buszmenw z Kaahari. Jednake najbardziej w Namibii zadziwia mnie pewna tablica informacyjna. Patronem jednej z gwnych ulic centrum Win dhuku by Gring.

Pomylaem, e z pewnoci nie ma na wiecie kraju tak zdominowanego przez zatwardziaych naz stw, by ochrzci ulic imieniem jednego z najbardziej wsawionych hitlerowcw, marszaka Rz eszy i twrcy Luftwaffe, Hermanna Gringa. Okazao si jednak, i nazwa tej ulicy upamitnia ojca Hermanna - Heinricha Gringa, marszaka Rzeszy i twrc byej niemieckiej kolonii w Afryce Poudniowo-Zachodniej, ktra pniej staa si Namibi. Jednake i Heinrich by kontro jn postaci, gdy w jego dziaalnoci znalaz si jeden z najbardziej okrutnych atakw europ kich kolonistw na Afrykanw -rozpoczta w 1904 roku przez Niemcy eksterminacja Hererw. 458 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Dzi wikszo uwagi wiata skupia si na ssiednim kraju -Republice Poudniowej Afryki - ale ie Namibia stara si upora z kolonialn przeszoci i budowa wielorasowe spoeczestwo. P amibii pokazuje, jak nierozerwalnie przeszo wie si w Afryce z teraniejszoci.

Wikszo Amerykanw i wielu Europejczykw stawia znak rwnoci midzy rdzennymi Afrykanami a rzynami i midzy biaymi Afrykanami a niedawnymi najedcami, histori ras tego kontynentu utosamia za z dziejami europejskiego kolo-nializmu i handlu niewolnikami. Powd, dl a ktrego Amerykanie koncentruj si na tych faktach, wydaje si oczywisty: Murzyni s jed ynymi rdzennymi Afrykanami znanymi wikszoci mieszkacw Ameryki, gdy to wanie ich Jako n ewolnikw przywoono masowo do Stanw Zjednoczonych. Jeszcze kilka tysicy lat temu znac zna cz wspczesnego Czarnego Ldu bya jednak prawdopodobnie zamieszkana przez inne ludy. Ponadto tak zwani czarni Afrykanie s bardzo zrnicowani. Ju przed pojawieniem si biaych kolonistw na kontynencie tym yli nie tylko Murzyni. Wystpowao tam pi z szeciu najwan szych grup ludzkich, a trzy z nich byy rdzennie afrykaskie. Jednej czwartej jzykw wia ta uywa si wycznie w Afryce. Pod wzgldem zrnicowania ludzi nie moe si z ni rwna entw.

Bogactwo zamieszkujcych Afryk grup ludzkich jest efektem rnorodnoci geograficznej teg o obszaru i jego dugiej prehistorii. Afryka to jedyny kontynent rozcigajcy si midzy pn cn a poudniow stref klimatu umiarkowanego, obejmujcy zarwno jedne z najsuchszych pusty iata, jak i najwiksze tropikalne lasy deszczowe oraz najwysze gry strefy rwnikowej. Ludzie yli w Afryce znacznie duej ni gdziekolwiek indziej. Nasi dalecy przodkowie po jawili si na tym ldzie okoo siedmiu milionw lat temu. By moe powsta tam rwnie wspc wzgldem anatomicznym Homo sapiens. Dugotrwae oddziaywania midzy wieloma afrykaskimi l udami tworzyy fascynujc prehistori tego kontynentu, obejmujc midzy innymi dwa z najbar ziej dramatycznych przemieszcze ludnoci w cigu ostatnich piciu tysicy JAK AFRYKA STAA SI CZARNYM LDEM . 459 lat - ekspansj Bantu i kolonizacj Madagaskaru przez Indonezyjczykw. Skutki tych his

torycznych oddziaywa s widoczne i dzi. Zdobycie przez pewne ludy przewagi w przeszoci wci ksztatuje oblicze Afryki.

W jaki sposb pi podstawowych grup ludzkoci znalazo si na tym kontynencie? Dlaczego to Murzyni tak bardzo si rozprzestrzenili, nie za cztery pozostae grupy, o ktrych istni eniu Amerykanie zwykle zapominaj? Czy moemy mie nadziej, e kiedy uda nam si zmierzy z taniami dotyczcymi niepisanej historii Afryki, bez posiadania rde takich jak te, w k trych zrelacjonowano rozwj Imperium Rzymskiego? Prehistoria Afryki Jest trudn, wci ty lko czciowo rozwizan zagadk. Mao kto zdaje sobie spraw z tego, e dzieje tego ldu s, okae, pod wieloma wzgldami uderzajco podobne do prehistorii Ameryki omwionej w poprz ednim rozdziale. Przedstawiciele piciu najwaniejszych grup ludzkich, yjcych w Afryce przed 1000 rokie m n. e., s potocznie, niezbyt cile, nazywani Murzynami, biaymi, afrykaskimi Pigmejami , Khoisan i Azjatami. Rycina 18.1 przedstawia ich rozmieszczenie, a portrety zna jdujce si po stronie 320 przypominaj o uderzajcych rnicach w ubarwieniu skry, kolorze typie wosw oraz ksztacie twarzy. Murzyni wystpowali pierwotnie jedynie w Afryce, Pi gmejw i Khoisan wci spotykamy tylko na tym kontynencie, a biaych i Azjatw yje w Afryce duo mniej ni poza ni. Owe pi grup tworzy lub reprezentuje najwaniejsze, poza australi jskimi Aborygenami i ich krewniakami, rasy ludzkie.

Wielu czytelnikw by moe ju zaczo protestowa: Nie naley utrwala stereotypowych podzia przez zaliczanie ich do arbitralnie stworzonych ras! Oczywicie przyznaj, e kada z t ych gwnych grup jest bardzo zrnicowana. Okrelanie ludw tak rnych jak Zulusi, Somalijc y i bosowie wspln nazw Murzynw jest ignorowaniem istniejcych midzy nimi rnic. Rwnie e odmiennoci lekcewaymy, czc afrykaskich Egipcjan z Berberami i europejskimi Szwedami, nadajc im nazw biaych. Rozrnianie czarnych i biaych ludzi oraz wydzielanie pozostaych wielkich grup ma charakter 460 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Ry. 18.1 W tekcie przedyskutowano zastrzeenia zwizane z opisywaniem rozmieszczenia l udw afrykaskich w kategoriach znanej, lecz problematycznej typologii grup ludzkich .

arbitralny rwnie dlatego, e kada z nich w pynny sposb przechodzi w inn. Czonkowie wsz kich grup ludzkich krzyowali si bowiem z napotykanymi przedstawicielami innych JAK AFRYKA STAA SI CZARNYM LDEM . 461

grup. Jak jednak si przekonamy, uwzgldnienie owych gwnych podziaw wydaje si mimo wszys ko na tyle uyteczne do zrozumienia historii, e ze wzgldu na wygod bd uywa nazw tych g , bez cigego powtarzania powyszych zastrzee.

Zarwno Amerykanie, jak i Europejczycy znaj przedstawi-cieli wielu biaych i czarnych populacji, nie wymagaj wic one dokadnego opisu. Ju w 1400 roku n. e. czarni mieszkac y Afryki zajmowali najwikszy obszar kontynentu: poudniow Sahar i znaczn cz subsaharyj lej Afryki (ry. 18.1). Czarni Amerykanie afrykaskiego pochodzenia wywodzili si gwnie ze strefy zachodniego wybrzea, lecz podobne im ludy tradycyjnie zajmoway rwnie Afryk Wschodni do Sudanu na pnocy i poudniowo-wschodniego wybrzea Afryki Poudniowej na poudn u. Biali - od Egipcjan i Libijczykw a po Marokaczykw - zasiedlali stref pnocnego wybrz kontynentu i pnocn Sahar. Trudno byoby pomyli owych Afry-kanw z niebieskookimi i jasn wosymi Szwedami, jednak wikszo niespecjalistw nazwaaby ich biaymi ze wzgldu na janie kolor skry i mniej krcone wosy ni u ludw z poudnia, okrelanych jako czarne. Podstaw u ymania wikszoci biaych i czarnych Afrykanw byo rolnictwo lub pasterstwo, wzgldnie jedn o i drugie.

Tymczasem do dwch nastpnych grup - Pigmejw i Kho-isan - naleay ludy owlecko-zbierackie , nieuprawiajce roli i niehodujce zwierzt. Podobnie jak czarni Afrykanie, Pigmeje m aj ciemn skr i silnie krcone wosy. Jednake rni si od Murzynw znacznie drobniejsz

czerwiesz i nie tak gboko czarn karnacj, obfltszym owosieniem twarzy i ciaa, wydatnie ymi czoami, oczami i uzbieniem. Pigmeje s w wikszoci owcami-zbieraczami, yjcymi w gru h rozrzuconych po lasach deszczowych Afryki rodkowej. Handluj z ssiadujcymi z nimi m urzyskimi rolnikami lub pracuj dla nich. Khoisan to grupa najmniej znana Amerykanom, ktrzy zapewne nawet nie kojarz ich naz wy. Pierwotnie ludy te wystpoway na wikszoci obszaru Afryki Poudniowej. W ich skad wch odzili nie tylko niscy owcy-zbieracze znani jako San, lecz 462 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

take wysi pasterze nazywani Khoi. (Nazwy te s obecnie uwaane za waciwsze ni czciej u terminy "Hotento-ci" i "Buszmeni"). Zarwno Khoi, jak i San wygldaj (i wygldali) zupen ie inaczej ni czarni Afrykanie: ich skra ma tawy odcie, wosy s bardzo mocno skrcone, biet za czsto odkadaj si na poladkach znaczne iloci tuszczu (nazywa si to steatopygi zebno Khoi jako odrbnej grupy znacznie spada. Wielu z nich zostao zastrzelonych, wypdz onych lub zaraonych przez europejskich kolonistw, a wikszo tych, ktrzy przetrwali, krz yowaa si z Europejczykami, tworzc populacje znane w Afryce Poudniowej pod nazw Kolored . Rwnie San ginli od ku, infekcji lub byli wypdzani. Jednak ich niewielka i cigle zmni ejszajca si grupa zdoaa zachowa odrbno na pustynnych obszarach nieuytkw Namibii. y ludu przedstawia powstay kilka lat temu gony film Bogowie musz by szaleni

To, i biali Afrykanie zajmuj pnocne tereny kontynentu, nikogo nie zaskakuje, gdy podo bne pod wzgldem fizycznym ludy yj rwnie na ssiednich obszarach Bliskiego Wschodu i Eur opy. W przeszoci ludzie przemieszczali si midzy tymi regionami a Afryk Pnocn. Nie bd duej w tym rozdziale zajmowa biaymi Afrykanami, gdy ich pochodzenie nie jest zagadk. N iejasny pozostaje natomiast rodowd czarnych Afrykanw, Pigmejw i Khoisan, ktrych rozm ieszczenie kryje w sobie w sobie lady dawnych wstrzsw populacyj-nych. Na przykad wspcz esny, porozrywany zasig wystpowania 200 tysicy Pigmejw, rozrzuconych midzy 120 milion ami czarnych Afrykanw, wiadczy o tym, e pigmej scy owcy pierwotnie zajmowali cay obsz ar lasw rwnikowych, skd zostali czciowo wyparci i odizolowani po pojawieniu si czarnyc h rolnikw. Khoisan zamieszkuj zadziwiajco mae tereny, jak na lud o tak odmiennej od innych anatomii i jzyku. Czyby wic i oni byli pocztkowo znacznie liczniejsi, dopki ic h pnocne populacje nie zostay w jaki sposb wyeliminowane? Na koniec zachowaem najwiksz zagadk. Dua wyspa Madagaskar, oddalona zaledwie o 400 ki lometrw od wybrzey wschodniej Afryki, znajduje si znacznie bliej tego ldu ni JAK AFRYKA STAA SI CZARNYM LDEM 463

ktregokolwiek z pozostaych kontynentw, od Azji za i Australii oddziela j cay Ocean Ind yjski. Na ludno Madagaskaru skada si mieszanka dwch ras. Jedn z nich s, co zrozumiae, arni Afrykanie, ale drug tworz ludzie, ktrych bez chwili wahania uznamy za przedsta wicieli ludw z tropikw Azji Poudniowo-Wschodniej. Wszyscy mieszkacy Madagaskaru - Az jaci, czarni Afrykanie i ludno mieszana - mwi po austronezyjsku, jzykiem bardzo podob nym do Jzyka ma'any-an, spotykanego na indonezyjskiej wyspie Borneo, oddzielonej od Madagaskaru 7 tysicami kilometrw otwartego oceanu. W promieniu tysicy kilometrw o d Madagaskaru brak ludzi choby nieco przypominajcych mieszkacw Borneo.

Owi Austronezyjczycy, mwicy jzykiem austronezyjskim i majcy zmodyfikowan austronezyjs k kultur, yli ju na Madagaskarze, gdy w XVI wieku po raz pierwszy odwiedzili t wysp Eu ropejczycy. Jest to, moim zdaniem, najbardziej zadziwiajcy fakt zwizany z geografi cznym rozmieszczeniem rodzaju ludzkiego na Ziemi. To tak, jakby Kolumb znalaz na Kubie niebieskookich, jasnowosych Skandynaww, mwicych jzykiem zblionym do szwedzkiego, cho w pobliskiej Ameryce Pnocnej mieszkali ludzie posugujcy si jzykami indiaskimi. J prehistoryczni mieszkacy Borneo, przypuszczalnie podrujcy w odziach i niemajcy map ani kompasw, trafili wic na Madagaskar? Przypadek Madagaskaru mwi nam o tym, e jzyki oraz cechy fizyczne grup ludzkich dost arczaj istotnych wskazwek co do ich pochodzenia. Obserwujc mieszkacw tej wyspy, mogli

bymy si domyli, e niektrzy z nich wywodz si z tropikw Azji Poudniowo-Wschodniej, le okrelilibymy dokadniej miejsca ich pochodzenia i nigdy pewnie nie wpadlibymy na to, e byo nim Borneo. Czy na podstawie afrykaskich jzykw moemy si wic dowiedzie Jeszcze cz czego nie udao nam si wyczyta z tamtejszych twarzy?

Przyprawiajca o zawrt gowy swoj liczebnoci grupa 1500 afrykaskich jzykw zostaa upor przez wielkiego lingwist z Uniwersytetu Stanforda, Josepha Greenber-ga, ktry dost rzeg, e wszystkie afrykaskie Jzyki dziel si 464 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Ry. 18.2. Afrykaskie rodziny jzykowe.

tylko na 5 rodzin (ich rozmieszczenie przedstawia rycina 18.2). Czytelnicy, ktrzy przyzwyczaili si uwaa jzykoznawstwo za dziedzin nudn i techniczn, bd pewnie zaskocz gdy zauwa, w jak fascynujcy sposb rycina 18.2 przyczynia si do zrozumienia afrykaskiej historii.

Jeli zaczniemy nasze rozwaania od porwnania rycin 18.2 i 18.1, dostrzeemy zbieno midz ozmieszczeniem rodzin JAK AFRYKA STAA SI CZARNYM LDEM . 465

jzykowych i grup ludzkich zdefiniowanych na podstawie cech anatomicznych: odmienn e ludy posuguj si zwykle jzykami rnych rodzin. Uytkownikami jzykw afroazjatyckich ok i grupy, ktre mona by zaklasyfikowa Jako biae lub czarne. Jzykami nilo-saharyjskimi or az nigro-kongijskimi mwi czarni Afrykanie, ludy Khoisan posuguj si Jzykami khoisan, a po austronezyjsku porozumiewaj si Indonezyjczycy. Wynika z tego, e jzyki ewoluoway zw ykle wraz z posugujcymi si nimi ludami.

W grnej czci ryciny 18.2 kryje si pierwsza niespodzianka. Z pewnoci okae si ona wielk wstrzsem dla eurocen-trycznych wyznawcw teorii wyszoci tak zwanej cywilizacji Zachod u. Uczono nas, e cywilizacja ta powstaa na Bliskim Wschodzie, wzbia si do szczytu za spraw Grekw i Rzymian i stworzya trzy wielkie religie: chrzecijastwo, judaizm i isla m. Powstay one wrd ludw mwicych blisko spokrewnionymi jzykami, nazywanymi semickimi: a amejskim (jzykiem Chrystusa i apostow), hebrajskim i arabskim. Rwnie ludy semickie in stynktownie kojarzymy z Bliskim Wschodem.

Jednake wedug ustale Greenberga jzyki semickie w rzeczywistoci tworz tylko jedn z przy ajmniej szeciu gazi znacznie wikszej rodziny jzykowej, zwanej afroazjatyck, ktrej inne odgazienia (i pozostae 222 wci istniejce jzyki) wystpuj Jedynie w Afryce. Nawet sama odzina semic-kajest w przewaajcej czci afrykaska, a 12 z jej 19 uywanych jeszcze jzyk ystpuje w Etiopii. wiadczy to o tym, e jzyki afroazjatyckie powstay w Afryce i tylko jedna ich ga obja wpywem Bliski Wschd. By moe wic to wanie Afryka bya miejscem n ktrymi posugiwali si autorzy Starego i Nowego Testamentu oraz Koranu - fundamentw mo ralnoci cywilizacji Zachodu.

Nastpna niespodzianka ukryta na rycinie 18.2 pozornie wydaje si szczegem, ktrego nie skomentowaem, stwierdzajc wyej, e rne grupy ludzi posuguj si odmiennymi jzykami. W mw ludw afrykaskich - Murzynw, biaych. Pigmejw, Khoisan i Indonezyjczykw - jedynie Pig eje nie mwi odmiennym jzykiem. Kada z hord pigmej 466 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY JAK AFRYKA STAA SI CZARNYM LDEM 467

skich posuguje si jzykiem ssiadujcych z ni czarnych rolnikw. Jeli jednak porwnamy pi k wymow danego jzyka z tym samym jzykiem uywanym przez czarnych Afryka-nw, zauwaymy, ego wersja pigmejsk zawiera pewne charakterystyczne sowa i dwiki.

Rzecz jasna, ludy tak rnice si od innych, jak Pigmeje, wystpujce w miejscach tak specy ficznych, jak rwnikowe lasy deszczowe Afryki, yy z pewnoci w wystarczajco duej izolacj , by wyksztaci wasn rodzin Jzykow. Jednake dzi rodzina ta ju nie istnieje, a jak wi cinie 18.1, wspczeni Pigmeje yj w ogromnym rozproszeniu. Zarwno wic dane lingwistyczne jak i informacje o rozmieszczeniu tego ludu wiadcz, e jego ojczyste tereny zagarnli najedcy -czarni rolnicy. Ocalali Pigmeje przejli mow przybyszw, zachowujc jedynie lad swego pierwotnego Jzyka w postaci kilku sw i dwikw. Wiemy ju, i podobny los spotka ilipiskich i malaj skich Negrytw (Semangw). Od otaczajcych ich rolnikw ci pierwsi prz ejli jzyki austroazjatyc-kie, drudzy za - austronezyjskie.

Widoczny na rycinie 18.2 porozrywany zasig jzykw nilo--saharyjskich dowodzi, e wiele z mwicych nimi ludw zostao otoczonych przez populacje posugujce si Jzykami afroazjakimi i nigro-kongijsklmi. wiadectwem jeszcze dramatycz-niejszego oblenia jest rozmi eszczenie jzykw khot (khoisan). Jzyki te syn z wyjtkowego zastosowania mlaskw jako sp (Jeli bye zdumiony nazw !Kung Buszmen,1 to wykrzyknik nie Jest oznak przedwczesnego zaskoczenia; w ten wanie sposb lingwici zapisuj mlaski). Zasig wystpowania wszystkich stniejcych jzykw fchoin jest poza dwoma wyjtkami ograniczony do Afryki Poudniowej. Ow e dwa wyjtki to bardzo charakterystyczne, przeadowane mlaskami jzyki fchoin, nazywa ne hadza i sandawe, zagubione w Tanzanii w odlegoci ponad 1600 kilometrw od swych n ajbliszych, poudniowoafrykaskich krewniakw. * Jeden z bohaterw filmu Bogowie musz by szaleni (przyp. ttum.).

Pene mlaskw s ponadto jzyki xhosa i kilka innych jzykw nalecych do rodziny nigro-kong kiej. Co jeszcze bardziej zadziwiajce, mlaski oraz sowa khoi wystpuj rwnie w dwch afr jatyckich Jzykach uywanych przez Murzynw w Kenii, yjcych w jeszcze wikszej odlegoci o spczesnych populacji Khoisan ni tanzaskie ludy Hadza i Sandawe. Wszystko wic wskazuje na to, e jzyki i ludy Khoisan pierwotnie sigay na pnoc duo dalej od swego wspczesne oudniowoafrykaskiego miejsca wystpowania. Populacje Khoisan yy na ogromnych terenach, dopki nie zostay wchonite przez czarnych Afrykanw, tak jak Pigmeje, a lady ich obecno i zachoway si tylko w jzyku. W tym wanie wyraa si wyjtkowe znaczenie bada lingwistyc , dostarczajcych wiadectw tego, co trudno byoby odgadn jedynie na podstawie budowy fi zycznej yjcych obecnie ludzi.

Na koniec pozostawiem najbardziej niezwyk zasug lingwistyki. Jeli jeszcze raz spojrzy si na rycin 18.2, dostrzee si, e rodzina jzykw nigro-kongij skich wystpuje w caej Af Zachodniej i wikszoci podzwrotnikowych regionw tego kontynentu. Rozmieszczenie tych jzykw na pozr nie wskazuje, z ktrej czci ogromnego obszaru Afryki wywodzi si ta grupa Jednake Greenberg wykaza, e wszystkie jzyki nigro-kon-gijskie podzwrotnikowej czci te go kontynentu nale do jednej podgrupy nazywanej jzykami bantuidalnymi (bantu). Do p odgrupy tej naley niemal poowa z 1032 jzykw, ktrymi mwi wiksza cz (niemal 200 milio stkich ludzi posugujcych si jzykami nigro-kongijskimi. Jednake owych 500 Jzykw bantuid lnych jest do siebie tak podobnych, e niesusznie opisywano je jako dialekty tego s amego jzyka.

Bantu tworz wic razem tylko jedn podrodzin niszego rzdu, nalec do rodziny nigro-kong ej. Wikszo pozostaych 176 podrodzin stoczona jest w Afryce Zachodniej, bdcej niewielk caego zasigu wystpowania tej rodziny. Na przykad zdecydowanie odrbne Jzyki bantuidalne oraz najbardziej im pokrewne jzyki rodziny nigro-kongijskiej wystpuj na malekim obs zarze Kamerunu i ssiadujcej z nim wschodniej Nigerii. 468 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY JAK AFRYKA STAA SI CZARNYM LDEM 469

Rodzina jzykw nigro-kongijskich wyksztacia si wic najprawdopodobniej w Afryce Zachodni ej. Reprezentujce j jzyki bantuidalne powstay na wschodnim kracu obszaru jej wystpowan ia, w Kamerunie i Nigerii, a nastpnie rozprzestrzeniy si poza macierzysty region, n a teren podzwrotnikowej Afryki. Musiao to nastpi na tyle dawno, e ga baniu zdya si i na 500 wci bardzo zblionych do siebie jzykw. Ze wzgldu na to, e wszyscy ludzie pos

si jzykami bantuidalnymi i pozostaymi jzykami nigro-kongij-skimi s czarni, nie potra filibymy domyli si kierunkw ich migracji Jedynie na podstawie wiadectw antropologii fi zycznej.

By przybliy sposb rozumowania wykorzystujcego dane lingwistyczne, posu si znanym przy m: miejscem pochodzenia Jzyka angielskiego. Dzi z pewnoci najwiksza liczba ludzi, dla ktrych jest on jzykiem ojczystym, yje w Ameryce Pnocnej, a pozostali jego uytkownicy s rozrzuceni po caym globie, mieszkaj w takich krajach jak Wielka Brytania, Austral ia i inne. W kadym z tych miejsc istniej odrbne dialekty jzyka angielskiego. Gdybymy nie znali zasigu wystpowania tego jzyka ani jego historii, by moe zgadywalibymy, e pow ta on w Ameryce Pnocnej, a nastpnie zosta przeniesiony przez kolonistw na Wyspy Brytyj skie i do Australii.

Jednake wszystkie te dialekty tworz jedynie podgrup niszego rzdu, wchodzc w skad germ ej rodziny jzykowej. Pozostae podgrupy - rnorodne jzyki skandynawskie, niemieckie i h olenderskie - stoczone s w pnocno-zachod-niej czci Europy. Zwaszcza fryzyjski, bdcy m germaskim najbliszym angielskiemu, wystpuje Jedynie na malekim skrawku wybrzea Hola ndii i zachodnich Niemiec. Na tej podstawie Jzykoznawca byskawicznie wyciga prawidow y wniosek, e angielski powsta na wybrzeu pnocno-zachod-niej Europy i stamtd wanie roz estrzeni si na caym wiecie. Rzeczywicie, z historycznych zapiskw wiemy, i jzyk ten po i si w Anglii dziki Anglosasom, ktrzy najedali wysp w V i VI wieku. Stosujc ten sam sposb rozumowania, naley stwierdzi, e blisko 200 milionw ludzi Bantu, obecnie rozrzuconych po caej Afryce, wywodzi si z Kamerunu i Nigerii. Jest to Jeszcze jeden wniosek (inny doty czy pnocnoafrykaskich korzeni Semitw i azjatyckiego pochodzenia madagaskarskich Azjatw ), ktrego nie sformuowalibymy bez wiadectw z zakresu lingwistyki.

Jak ju wiemy, z rozmieszczenia jzykw khoi i braku odrbnych jzykw pigmejskich wynika, ierwotny zasig wystpowania ludw Khoisan i Pigmejw, przed wchoniciem ich przez czarnych Afrykanw, by znacznie wikszy. (Uywam sowa "wchonicie" jako neutralnego, pojemnego ter inu, oznaczajcego podbj, wypdzenie, krzyowanie si, zabijanie lub zawleczenie epidemii ). Z analizy rozmieszczenia jzykw nigro-kongijskich dowiedzielimy si, e czarnymi Afry kanami, ktrzy zagarnli ziemie owych ludw, byli wanie Bantu. Dane z zakresu jzykoznawst wa i antropologii fizycznej, o ktrych wspomniano wyej, pozwoliy nam domyla si prehisto rycznych epizodw opanowywania jednych ludw przez drugie, nie wyjaniy jednak zwizanych z nimi zagadek. Dopiero dalsze wiadectwa, ktre niej przedstawi, pomog nam odpowiedzi e na dwa kolejne pytania: Na czym polegaa przewaga Bantu, ktra umoliwia im wyparcie P igmejw i Khoisan? Kiedy dotarli oni do pierwotnych, ojczystych ziem Pigmejw i Khoi san?

Prb odpowiedzi na pytanie dotyczce przewagi Bantu rozpocznijmy od przeanalizowania pozostaych rodzajw wspczesnych nam, ywych wiadectw - dowodw zwizanych z udomowionymi nami i zwierztami. W poprzednich rozdziaach zauwaylimy, i ten typ wiadectw odgrywa zna czc rol. Produkcja ywnoci prowadzia bowiem do wzrostu liczebnoci populacji, ewolucji z razkw, rozwoju techniki, tworzenia si politycznej organizacji spoeczestwa i innych e lementw wadzy. Na skutek zbiegu okolicznoci cz ludw znalaza si w rejonach geograficz nadajcych si do rozwoju produkcji ywnoci (opracowania wasnych metod lub ich przejcia), co umoliwio im pokonanie mniej szczodrze pod tym wzgldem obdarzonych spoecznoci.

Kiedy w XV wieku Europejczycy dotarli do subsaharyj sklej Afryki, tubylcy uprawi ali pi zestaww rolin (zob. ry. 18.3), z ktrych kady odegra bardzo istotn rol w hist go kon1 470 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Afrykaskie roliny uprawne. Ry. 18.3. Obszary, z ktrych pochodz roliny tradycyjnie uprawiane w Afryce (przed spr

owadzeniem nowych gatunkw przez europejskich kolonistw). Obok nazwy kadego obszaru podano przykady dwch gatunkw.

tynentu. Obszar wystpowania pierwszego by do ograniczony. Znajdowa si w Afryce Pnocne rozciga po wyyny Etiopii. W regionie tym panuje klimat rdziemnomorski, charakteryzujc y si wystpowaniem opadw deszczu, gwnie w miesicach zimowych. (W tej samej strefie klim atycznej ley take poudniowa Kalifornia, co wyjania, dlaczego piwnic mojego domu, jak rwnie piwnice milionw innych poudniowo-kalifomijskich domostw, czsto zalewa w zimie w oda, ktra jedJAK AFRYKA STAA SI CZARNYM LDEM 471 nak niezawodnie wysycha w cigu lata). Klimat rdziemnomorski, z typowym nasileniem o padw zim, panuje rwnie na obszarze yznego Pksiyca - miejsca powstania rolnictwa.

Dlatego te wszystkie roliny pierwotnie uprawiane w Afryce Pnocnej nale do gatunkw przy tosowanych do kiekowania i wzrostu w okresie zimowych deszczw. Ze wiadectw archeolo gicznych wynika, e udomowiono je okoo 10 tysicy lat temu w regionie yznego Pksiyca. S td rozprzestrzeniy si na podobne pod wzgldem klimatycznym ssiednie obszary Afryki Pnoc ej, tworzc podstawy rozwoju cywilizacji staroytnego Egiptu. Wrd gatunkw tych znajduj s i takie znajome roliny uprawne, jak: pszenica, jczmie, groch, fasola i winorol. Dobrz e je znamy, gdy rozpowszechniy si rwnie na zblionych pod wzgldem klimatycznym obszarac Europy, lecych w pobliu miejsca ich udomowienia, a nastpnie pojawiy w Ameryce oraz A ustralii i stay si jednym z podstawowych rde produktw ywnociowych na wiecie.

Podrujc przez Sahar ku poudniowi Afryki, zauwaa si, e w pooonej na jej skraju stref lu deszcze padaj czciej w lecie ni zim. Gdyby wic nawet przystosowane do zimowych opad roliny uprawne pochodzce z yznego Pksiyca jako si przedostay przez pustyni, upraw w strefie Sahelu charakteryzujcej si letnimi deszczami byoby utrudnione. Dlatego t e na terenach tych znajdujemy dwa inne zestawy afrykaskich gatunkw rolin uprawnych, ktrych dzicy przodkowie wystpuj na obszarach znajdujcych si tu na poudnie od Sahary. R iny te s przystosowane do letnich opadw i mniejszego sezonowego zrnicowania dugoci dni a. W skad jednego z tych zestaww wchodz roliny pochodzce od dzikich gatunkw powszechni e wystpujcych na caym obszarze strefy Sahelu i prawdopodobnie tam udomowionych. Wrd n ich znajduj si sorgo i proso "perowe" (ros-plenica sina). Stay si one podstawowymi zb oami wikszoci subsaharyjskiej Afryki. Sorgo okazao si tak cenne, e obecnie uprawia si e na suchych, gorcych obszarach wszystkich kontynentw, rwnie w Stanach. 472 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Drugi zestaw skada si z gatunkw pochodzcych od dzikich przodkw, wystpujcych w Etiopii udomowionych zapewne na tamtejszych wyynach. Wikszo tych rolin wci uprawia si jedynie tym regionie i nie s one znane Amerykanom, jak choby etiopski narkotyk - czuwalicz ka jadalna, Ensete uentricosum spokrewnione z bananami, olejarka abi-syska, manne czka lkowata (korakan) uywany do warzenia narodowego piwa czy drobnoziarniste zboe znane jako milka abisyska, uywane do wypieku miejscowego chleba. Poza tym kady z uz alenionych od kawy czytelnikw powinien dzikowa staroytnym rolnikom etiopskim za udomo wienie kawowca. Rolin t uprawiano jedynie w Etiopii a do czasu, gdy staa si popularna w krajach arabskich, a nastpnie na caym wiecie. Dzi stanowi podstaw gospodarki tak od legych krajw, jak Brazylia i Papua-Nowa Gwinea.

Afrykaskie roliny uprawne nalece do przedostatniego zestawu wyhodowano w wilgotnym k limacie Afryki Zachodniej z tamtejszych dzikich przodkw. Wystpowanie niektrych z ni ch, na przykad afrykaskiego ryu, wci ogranicza si do tego regionu. Inne roliny tej gru y, w tym afrykaski po-chrzyn, rozpowszechniy si na pozostaych obszarach sub-saharyjs kiej Afryki, a dwa gatunki - palma olejowa i drzewo koa - trafiy na odlege kontynen ty. Mieszkacy Afryki Zachodniej narkotyzowali si, ujc zawierajce kofein nasionka koa, a dugo przed tym, zanim spka handlowa Coca-Cola zacza kusi, najpierw Amerykanw, a pote cay wiat napojem, ktry pierwotnie zawiera ekstrakt z tej roliny.

Roliny uprawne nalece do ostatniego z afrykaskich zestaww rwnie s przystosowane do wi tnego klimatu. Wie si z nimi pewna niespodzianka. Banany, pochrzyn azjatycki i taro ju w XV wieku byy rozpowszechnione na obszarze subsaharyj sklej Afryki, azjatycki ry za uprawiano na wschodnim wybrzeu tego kontynentu. Wszystkie te roliny pochodz z tropikw Azji Poludniowo-Wschodniej. Ich obecno w Afryce dziwiaby nas, gdyby nie to, e ju wczeniej zwrcilimy uwag na prehistoryczne zwizki Afryki z Azj, omawiajc indonezyj e pochodzenie ludnoci. Czyby wic JAK AFRYKA STAA SI CZARNYM LDEM . 473

eglujcy z Borneo Austronezyjczycy po wyldowaniu na wschodnim wybrzeu Afryki obdarzyl i swymi rolinami uprawnymi penych wdzicznoci rolnikw, po czym wzili na pokad tamtejszy h rybakw i odpynli ku wschodzcemu socu ko-lonizowa Madagaskar, nie pozostawiajc po so w Afryce adnych innych ladw?

Ostatni niespodziank jest to, e wszystkie rdzennie afrykaskie roliny uprawne pochodz z Sahelu, Etiopii i Afryki Zachodniej, a wic z terenw znajdujcych si na pnoc od rwnika. Natomiast nigdzie na poudniu nie wyhodowano adnego z gatunkw uprawnych. Wskazuje to na przyczyny, dla ktrych ludom yjcym na pnocy, uywajcym jzykw ni-gro-kongijskich, u wyprze Pigmejw z obszarw okoo-rwnikowych oraz ludy Khoisan z regionw podzwrotnikowych. Pigmeje i Khoisan nie rozwinli rolnictwa nie dlatego, e nie potrafiliby tego zrob i, lecz ze wzgldu na fakt, i wikszo poudniowoafrykaskich rolin nie nadawaa si do u a. Ani Bantu, ani biali farmerzy - spadkobiercy liczcej tysice lat tradycji rolnic zej - w pniejszych okresach nie zdoali wyhodowa z tamtejszych rolin odmian uprawnych.

Lista udomowionych afrykaskich gatunkw zwierzt jest znacznie krtsza ni lista rolin. Je dynym zwierzciem, co do ktrego mamy pewno, e poddano je domestykacji w Afryce, Jest p erliczka, gdy jej przodkowie wystpowali tylko na tym kontynencie. Przodkowie byda d omowego, osw, wi, psw i kotw yli nie tylko w pnocnej Afryce, lecz take w pou-dniow iej Azji. Nie moemy wic by pewni, gdzie Je udomowiono, cho najstarsze ze znanych wiad ectw wystpowania domowych osw i kotw zdaj si wskazywa na Egipt. Z ostatnich doniesie ika, e bydo wyhodowano zapewne niezalenie w pnocnej Afryce, poludniowo-zachodniej Azj i i Indiach, a wszystkie trzy populacje zaoycielskie miay prawdopodobnie udzia w two rzeniu wspczesnych ras afrykaskich. Jednake pozostae zwierzta gospodarskie Afryki udom owiono poza ni i sprowadzono ju jako gatunki hodowlane, gdy ich dzicy przodkowie wy stpuj jedynie w Eurazji. Afrykaskie owce i kozy poddano domestykacji w poudniowo-za474 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY chodniej Azji, kury - w Azji Poudniowo-Wschodniej, konie -w poudniowej Rosji, wiel bdy za wyhodowano najprawdopodobniej w krajach arabskich.

Najbardziej zaskakujcym rysem listy afrykaskich zwierzt domowych jest brak wielu ga tunkw. Nie znajduje si na niej ani jeden duy dziki ssak, z ktrych synie ten kontynent i ktre wystpuj na nim w takiej obfitoci. Mowa tu o zebrach, antylopach gnu, nosoroca ch, hipopotamach, yrafach l bawoach. Jak si przekonamy, pocigao to za sob skutki rwnie dotkliwe dla historii caej Afryki jak te, ktre mia brak rodzimych gatunkw rolin domow ych dla Jej obszarw podzwrotnikowych.

Ta krtka podr ladami afrykaskich artykuw ywnociowych wystarcza, by wykaza, e cz i zwierzt hodowlanych przebya dug drog z miejsc swego pochodzenia pooonych zarwno w ej Afryce, jak l poza ni. Na kontynencie tym, podobnie jak w innych regionach wiat a, niektre ludy miay wicej szczcia ni inne, gdy w ich rodowisku yo wiele rolin i z ajcych si do udomowienia. Przez analogi do pokonania aborygesklch owcw-zbieraczy Austr alii przez nakarmionych pszenic i misem bydlcym brytyjskich kolonistw domylamy si, e n ektrzy z afrykaskich szczliwcw wykorzystali sw przewag i wchonli ssiadw. Nadszed czas, by zwrci si ku archeologicznym wiadectwom i odpowiedzie na pytanie, kto zdoby p rzewag i kim byli pokonani. C moe nam powiedzie archeologia o czasie i miejscach powstania afrykaskiego rolnictwa

i pasterstwa? Kademu z czytelnikw zapatrzonych w histori cywilizacji Zachodu wybac zymy przekonanie, e afrykaska produkcja ywnoci rozpocza si na obszarze doliny Nilu, w taroytnym Egipcie -kraju faraonw i piramid. Do trzeciego tysiclecia p.n.e. Egipt by niewtpliwie siedzib najbardziej zoonego spoeczestwa afrykaskiego i jednym z najstarszy h orodkw pimiennictwa. W rzeczywistoci jednak prawdopodobnie najstarsze wiadectwa arc heologiczne, wiadczce o wytwarzaniu poywienia w Afryce, pochodz z Sahary. JAK AFRYKA STAA SI CZARNYM LDEM 475

Dzi, rzecz jasna, wikszo Sahary jest tak sucha, e nie wyrosaby tam nawet trawa. Jednak midzy dziewitym a czwartym tysicleciem p.n.e. tereny te byty znacznie wilgot-niejs ze, istniao tam wiele jezior, a okolice roiy si od zwierzyny. W tym okresie mieszkac y Sahary zaczli hodowa bydo i wytwarza ceramik, potem za utrzymywa stada owiec i kz, ake rozpoczli udomawlanie sorga i prosa. Saharyj-skle pasterstwo poprzedzao produkc j poywienia w Egipcie, ktra zacza si tam w 5200 roku p.n.e. od caego zestawu zwierzt praw ozimych, pochodzcych z poudniowo-za-chodniej Azji. Wytwarzanie ywnoci zapocztkow ano rwnie w Afryce Zachodniej i Etiopii, a Ju okoo 2500 roku p.n.e. pasterze byda prz ekroczyli dzisiejsz granic Etiopii z Keni.

Podstaw powyszego wnioskowania byy wiadectwa archeologiczne. Istnieje jednake niezalen a metoda, dziki ktrej mona stwierdzi, kiedy pojawiy si udomowione roliny i zwierzta. ega ona na porwnywaniu wspczesnych jzykw ze wzgldu na sownictwo zwizane z udomowionym atunkami. W wyniku zestawienia terminw okrelajcych roliny w jzykach poudniowonigeryjsk ich, nalecych do nigro--kongijskiej rodziny jzykowej, otrzymano trzy kategorie wyra zw. Pierwsz z nich reprezentuj te sowa, ktre s bardzo podobne we wszystkich jzykach po niowonigeryjskich. Odnosz si one do nastpujcych upraw: zachodnioafryka-skiego pochrzy nu, palmy olejowej i drzewa koa - rolin, ktre zarwno na podstawie wiadectw botaniczny ch, jak i innych dowodw uwaa si za gatunki rodzime dla Afryki Zachodniej, i przyjmu je si, e tam zostay udomowione. S one najstarszymi zachodnioafrykaskimi rolinami upraw nymi, dlatego te wszystkie wspczesne jzyki potudniowonigeryjskie odziedziczyy zestaw tych samych, okrelajcych je. pierwotnych sw.

W drugiej grupie znajduj si uprawy, ktrych nazwy powtarzaj si tylko w jzykach nalecyc o maych podgrup jzykw poudniowonigeryjskich. Okazuje si, e gatunki takie jak banany i azjatycki pochrzyn pochodz z Indonezji. Najwyraniej do poudniowej Nigerii dotary one dopiero po rozpadzie jzykw na podgrupy. W kadej z nich bowiem ukuto lub zapo476 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

yczono odmienne nazwy dla nowo przybyych rolin. Nazwy te zostay nastpnie przejte wycz przez jzyki nalece do poszczeglnych podgrup. Istniej rwnie nazwy upraw, ktre nie pow zaj si w obrbie grup jzykowych, lecz ukadaj wzdu szlakw handlowych. Okrela si nimi rawne Nowego wiata, na przykad kukurydz i orzeszki ziemne, ktre sprowadzono do Afryk i po zapocztkowaniu podry transoceanicznych (po 1492 roku). Gatunki te rozpowszechn iy si wzdu drg handlowych, przyjmujc portugalskie lub inne, obce nazwy.

Nawet bez dostpu do jakichkolwiek danych botanicznych lub archeologicznych, jedyn ie na podstawie wiadectw lingwistycznych, domylilibymy si wic, e najpierw udomowiono r odzime uprawy zachodnioafrykaskie, nastpnie sprowadzono roliny pochodzenia indonezy jskiego, a wreszcie przybyy roliny z Europy. Christopher Ehret - historyk z UCLA2 - zastosowa takie wanie podejcie Jzykoznawcze do okrelenia kolejnoci, w jakiej roliny zwierzta domowe zaczynay by uytkowane przez ludy poszczeglnych afrykaskich rodzin jzyk wych. Dziki tej metodzie, zwanej glottochronologiczn, opartej na wyliczaniu tempa zmian, ktrym w historii podlega sownictwo, jzykoznawcy konfrontatywni potrafi okreli n awet czas udomowienia lub przybycia rolin uprawnych.

Zestawienie bezporednich dowodw archeologicznych dotyczcych upraw z bardziej poredni mi wiadectwami lingwistycznymi pozwala na wycignicie wniosku, e ludy saha-ryjskie, k tre tysice lat temu udomowiy sorgo i proso, posugiway si prajzykiem wspczesnych jzy saha-ryjskich. Natomiast ludy, ktre jako pierwsze zaczy hodowa wilgociolubne uprawy

zachodnioafrykaskie, mwiy jzykiem macierzystym rodziny nigro-kongij sklej. Wreszcie, uytkownicy prajzyka afroazjatyckiego brali, by moe, udzia w udomowieniu rodzimych up raw Etiopii, a z pewnoci sprowadzili do pnocnej Afryki roliny uprawne yznego Pksiyc 2 UCLA - skrt od Uniyersity of California, Los Angeles (Uniwersytet Kalifornijski w Los Angeles; przyp. dum.). JAK AFRYKA STAA SI CZARNYM LDEM 477

W taki sposb dane uzyskane z analizy gatunkowych nazw flory, istniejcych we wspczesn ych jzykach afrykaskich, pozwalaj na zidentyfikowanie trzech pierwotnych jzykw uywanyc h w Afryce przed tysicami lat: nilo-saharyjskiego, nigro-kongijskiego i afroazjat yckiego. Poza tym, na podstawie innych dowodw lingwistycznych, moemy si rwnie domyli i tnienia prajzyka khoiri, cho w tym przypadku nasze przypuszczenia nie opieraj si na nazwach upraw (pierwotne ludy Khoisan nie udomowiy bowiem adnych rolin). Skoro dzi n a obszarze Afryki istnieje 1500 jzykw, to przed tysicami lat na jej terenie wystpoway prawdopodobnie take inne jzyki poza czterema wyej wymienionymi. Musiay one jednak z anikn, gdy posugujce si nimi ludy albo zatraciy sw pierwotn mow, jak Pigmeje, albo gadzie.

Przetrwanie czterech wspczesnych afrykaskich rodzin jzykowych (pit tworzy uywany na M gaskarze jzyk au-stronezyjski, ktry pojawi si w Afryce niedawno) nie wizao si z ich na zwyczajnymi zaletami. By to raczej rezultat historycznego przypadku. Staroytni uytk ownicy jzykw nilo-sa-haryjsdch, nigro-kongij skich i afroazjatyckich mieli szczcie zn ale si we waciwym miejscu i czasie, dziki czemu uprawiali roliny i hodowali zwierzta. zwolio im to rozmnoy si i wyprze inne ludy lub narzuci im swj jzyk. Nielicznym dzisie ym populacjom posugujcym si jzykami khoi udao si przetrwa gwnie dlatego, e poudni e obszary, na ktrych te ludy wystpoway, byy odizolowane od pozostaych terenw i nie nad away si do wprowadzenia tam upraw Baniu.

Zanim przeledzimy losy Khoisan po przejciu fali migracji Bantu, zwrmy uwag na wiadectw a archeologiczne mwice o innym wielkim prehistorycznym przemieszczeniu populacji l udzkich w Afryce - austronezyj sklej kolonizacji Madagaskaru. Archeologowie bada jcy t wysp udowodnili, e Austronezyjczycy pojawili si na niej nie pniej ni w 800 roku e., a by moe nawet jeszcze wczeniej - przed 300 rokiem n.e. Natknli si tam na wiat dzi wnych, niemal nieziemskich zwierzt, bdcych rezultatem dugotrwaej ewolucji, ktra do478 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

konywaa si na izolowanej wyspie. Zwierzta te zaczli wyniszcza. Na wyspie yy wielkie st usie Aepyomis mcudmus, dorwnujce wielkoci gorylom prymitywne ssaki naczelne, zwane l emurami, oraz karowate hipopotamy. W wykopaliskach archeologicznych prowadzonych na terenie najstarszych ludzkich osad znaleziono pozostaoci elaznych narzdzi, ywego i nwentarza i rolin uprawnych, co wskazuje, e do wybrzey Madagaskaru przybia nie maa d acka, zepchnita z kursu przez niesprzyjajce wiatry, ktrej czonkowie stali si kolonist ami, lecz dobrze przygotowana ekspedycja. Jak mogo doj do owej liczcej 7000 kilometrw prehistorycznej podry?

Pewnych wskazwek udziela staroytna ksiga nawigacyjna Periplus Morza Erytrjskiego nap isana przez anonimowego kupca yjcego w Egipcie okoo 100 roku n.e. Opisano w niej oyw iony handel midzy Indiami, Egiptem i wybrzeem wschodniej Afryki. Wymiana towarw roz kwita na obszarze Oceanu Indyjskiego po 800 roku n.e., wraz z rozprzestrzenianiem si islamu. Z tego okresu pochodzi wiele wiadectw archeologicznych znalezionych w przybrzenych wschodnioafry-kaskich osadach. W wykopaliskach odkryto du liczb przedmio tw ze rodkowego Wschodu (cz nawet pochodzia z Chin), takich jak ceramika, szko i porce ana. Kupcy wyczekiwali sprzyjajcych wiatrw, pozwalajcych im na sprawne przemierzeni e Oceanu Indyjskiego, oddzielajcego Indie od Afryki Wschodniej. Portugalski nawig ator Vasco da Gama by pierwszym Europejczykiem, ktry opyn poudniowy przyldek Afryki. K

edy w 1498 roku dotar do Kenii, natkn si tam na osady handlowe Suahili, po czym wzi na pokad pilota, ktry przeprowadzi go najkrtsz drog do Indii. Rwnie due oywienie panowao na morskich szlakach kupieckich prowadzcych z Indii na wsc hd, ku Indonezji. Przypuszczalnie t wanie drog austronezyjscy kolonici Madagaskaru dot arli z Indonezji do Indii, a nastpnie obrali szlak zachodni, prowadzcy do Afryki W schodniej, skd wyruszyli wraz z Afrykanami i odkryli Madagaskar. w zwizek Austro-ne zyjczykw ze wschodnimi Afrykanami wci jest ywy JAK AFRYKA STAA SI CZARNYM LDEM . 479

w warstwie lingwistycznej. Jzyk tej wyspy, ktry jest zasadniczo austronezyjski, za wiera sowa zapoyczone z przybrzenych, kenijskich jzykw bantuidalnych. Jednak w jzykach Kenii brak odpowiadajcych im zapoycze austronezyjskich, a pozostae lady austronezyjs kiej bytnoci w Afryce Wschodniej s nikle. Ograniczaj si do afrykaskich instrumentw muz ycznych o najprawdopodobniej austronezyjskim rodowodzie (ksylofonw i cytr) oraz, rzecz jasna, rolin uprawnych, ktre stay si tak wane dla afrykaskiego rolnictwa. Dlateg o te mona si zastanawia, czy Austronezyjczycy, miast obra atwiejsz do pokonania drog Madagaskar, prowadzc przez Indie i Afryk Wschodni, w jaki niezwyky sposb nie poeglowa przez Ocean Indyjski prosto do Madagaskaru, a dopiero potem wkroczyli na wschodn ioafrykaskie szlaki handlowe. Najbardziej zadziwiajce fakty afrykaskiej geografii c zowieka s wic wci owiane tajemnic.

A co archeologia mwi nam o innym wielkim przemieszczeniu populacji Afrykanw, ktre o dbyo si w nieodlegej prehistorii - ekspansji ludw Bantu? Przekonalimy si na podstawie dwch rodzajw wiadectw - rozmieszczenia wspczesnych ludw oraz ich jzykw - e subsahary Afryka nie zawsze bya tym Czarnym Kontynentem, za ktry uchodzi dzisiaj. Dowody te w iadcz raczej, i kiedy w lasach deszczowych rodkowej Afryki powszechnie wystpowali Pig meje, na suchszych obszarach podzwrotnikowych yy za liczne ludy Khoisan. Czy na pod stawie bada archeologicznych rwnie dochodzimy do takiej konkluzji?

Archeologia dotychczas nie potwierdzia hipotezy dotyczcej Pigmejw. Jak dotd na obsza rze lasw rodkowej Afryki nie udao si bowiem odkry prastarych szcztkw ludzkich. W przyp dku Khoisan archeologowie udzielaj Jednak odpowiedzi twierdzcej. W Zambii, lecej na pnoc od obecnego terytorium Khoisan, badacze odnaleli czaszki przypominajce, jak si w ydaje, czaszki wspczesnych przedstawicieli tej grupy ludzi oraz narzdzia kamienne p odobne do przedmiotw, ktre byy wyrabiane przez yjce w Afryce Poudniowej ludy Khoisan, kiedy zjawili si tam pierwsi Europejczycy. 480 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY JAK AFRYKA STAA SI CZARNYM LDEM . 481

Ry. 18.4. Przyblione szlaki ekspansji ludw posugujcych si jzykami bantuidalnymi. Ekspa sja trwaa od trzeciego tysiclecia p.n.e. do 500 roku n.e. Szlaki wiod z ojczyzny Ba niu (oznaczonej liter O), znajdujcej si na ptnocno-zachodnim kracu obecnie zamieszkiw anego przez nich obszaru, ku wschodniej i poudniowej czci Afryki.

Jeli chodzi o wyparcie pnocnych populacji Khoisan przez Ba tu, to dowody archeologic zne i lingwistyczne wiadcz o tym, e opanowywanie obszaru wilgotniej szych lasw wybrz ea przez macierzyste populacje Bantu, pochodzce z pooonych w gbi ldu zachodnioafrykas h sawann, zaczo si co najmniej w 3000 roku p.n.e. (rycina 18.4.). W jzykach bantu-id alnych wci wystpuje wiele sw wskazujcych na to, i ju wtedy ludy te miay bydo i upra gociolubne roliny takie jak pochrzyn. Nie znay jednak metod obrbki metali i w dalsz ym cigu w zdobywaniu przez nie poywienia istotn rol odgrywao rybowstwo, owiectwo i zb actwo. W lasach z powodu chorb przenoszonych przez muchy tse-tse Bantu stracili n awet swj ywy inwentarz. Kiedy zajli zalesion stref rwnikow kotliny rzeki Kongo, przygo owali poletka pod ogrody i zwikszyli sw liczebno. Wtedy te zaczli podbija owiecko-zbi ckie plemiona Pigmejw i rozpoczli wypieranie ich do lasw.

Wkrtce po 1000 roku p.n.e. Bantu pojawili si na wschodnim skraju lasu i zaczli kolo nizowa mniej zalesione tereny wschodnioafrykaskiego Wielkiego Rowu i okolice Wielk ich Jezior. Natrafili tu na mieszanin spoecznoci afroazjatyckich i nilo-saharyjskic h. Napotkali zarwno rolnikw, uprawiajcych proso l sorgo, jak i pasterzy hodujcych na suchszych terenach ywy inwentarz. Obok nich za y owlecko-zbieracki lud Khoisan. Bant u ze swej zachodnioafykaskiej ojczyzny wynieli wllgociolubne roliny uprawne. Dziki t emu mogli uprawia podmokle ziemie Afryki Wschodniej, na ktrych nie dawali sobie ra dy ich pierwotni mieszkacy. Lud Bantu dotar do wybrzea Afryki Wschodniej, zanim nas ta ostatni wiek p.n.e.

W regionie tym Bantu zaczli przejmowa od swych nilo-saharyjskich i afroazjatyckich ssiadw sorgo i proso (wraz z tamtejszymi nazwami upraw) oraz powrcili do hodowli b yda. Nauczyli si rwnie otrzymywa elazo, ktrego wytop zainicjowano wanie w strefie Sa Jednake kwestie zwizane z zapocztkowaniem obrbki elaza w subsaharyjskiej czci Afryki krtce po 1000 roku p.n.e. pozostaj wci niewyjanione. Tak wczesny okres jest niepokojco bliski momen482 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY JAK AFRYKA STAA SI CZARNYM LDEM 483

towi pojawienia si bliskowschodnich technik kowalskich w Kartaginie, na wybrzeu Af ryki Pnocnej. Dlatego te historycy czsto zakadaj, e znajomo metod obrbki metali dot egionu subsaharyjskiego z pnocy kontynentu. Z drugiej strony jednak wytapianie mie dzi odbywao si w za-chodnioafrykaskiej czci Sahary i Sahelu co najmniej od drugiego t ysiclecia p.n.e. Mogo si ono sta zacztkiem niezalenego, afrykaskiego odkrycia wytopu za. Hipotez t potwierdza fakt, e technika stosowana przez kowali z subsa-haryj skle j czci Afryki zdecydowanie rnia si od metod uywanych w basenie Morza rdziemnego. Pra dobnie wic afrykascy kowale w swych wioskowych plecach sami odkryli sposoby wytwar zania wysokich temperatur, niezbdnych do produkcji elaza. Stao si to ponad dwa tysice lat przed pojawieniem si w dziewitnastowiecznej Europie i Ameryce plecw Bessemera.

Dziki posiadaniu metalowych narzdzi i uprawie wilgocio-lubnych rolin Bantu stali si ostatecznie potg wojskow, opierajc si na wytwarzaniu ywnoci. Sile tej w wczesnej pod nikowej Afryce nic nie mogo si przeciwstawi. W Afryce Wschodniej Bantu wci musieli ko nkurowa z licznymi nilo-saharyjskimi i afroazjatyckimi rolnikami epoki elaza. Jedn ake na poudniu leaa szeroka na prawie 3,5 tysica kilometrw kraina, z rzadka tylko zami eszkana przez owcw--zbieraczy Khoisan, ktrzy nie mieli ani elaza, ani rolin uprawnych . W cigu kilku wiekw jednej z najszybciej w niedawnej historii dokonywanych koloni zacji rolnicy Bantu dotarli do Natalu, lecego na wschodnim wybrzeu obecnej Republik i Poudniowej Afryki. atwo o zbytnie uproszczenie w opisie niewtpliwie gwatownej i dramatycznej ekspansji i przedstawienie jej jako tratowania wszystkich ludw Khoisan znajdujcych si na dro dze hord Bantu. W rzeczywistoci sytuacja bya znacznie bardziej skomplikowana. Ju ki lka wiekw przed pojawieniem si Bantu poudniowoafrykaskie ludy Khoisan miay owce i bydo . Pierwsi przybysze Bantu byli prawdopodobnie nieliczni. Pionierzy wybierali zal esione, wilgotne obszary nadajce si do

uprawy pochrzynu i omijali suchsze regiony, pozostawiajc je pasterzom i owcom-zbie raczom Khoisan. Midzy Khoisan a rolnikami Bantu, zajmujcymi ssiednie, odmienne obsz ary, niewtpliwie nawizay si kontakty handlowe i dochodzio do zawierania maestw, tak j dzi dzieje si na obszarze rwnikowej Afryki midzy owiecko-zbierackimi Pigmejami a Bant u. Stopniowo, wraz ze wzrostem liczebnoci populacji przybyszw i wprowadzaniem prze z nich do gospodarki byda i upraw przystosowanych do suchego klimatu, zaczli oni j ednak wypenia omijane uprzednio regiony. Skutek by zawsze ten sam. Rolnicy Bantu za jmowali wikszo pierwotnej krainy danej grupy Khoisan, a po tych ostatnich zostaway t ylko mlaski wystpujce w nie-khoisaskich jzykach, wci czekajce na odkrycie przez archeo ogw zagrzebane w ziemi czaszki i narzdzia kamienne oraz podobny do Khoisan wygld ni ektrych poudniowoafrykaskich ludzi Bantu.

Co wic si stao z owymi populacjami Khoisan? Nie wiemy. Ustalono jedynie, e miejsca, gdzie ludy Khoisan yy by moe przez tysice lat, s teraz zajte przez Bantu. Moemy tylko u domysy na podstawie analogii do zdarze z czasw wspczesnych, kiedy to zbrojni w elazo biali farmerzy cierali si z uywajcymi kamiennych narzdzi owcami-zbieraczami Australii i kalifornijskimi Indianami. W takich przypadkach na skutek zastosowania rnych met od owcy-zbieracze byli szybko eliminowani. Wypdzano ich, mczyzn zabijano lub zamieni ano w niewolnikw, kobiety brano si za ony, obie pci za paday ofiar przywleczonych prz rolnikw chorb. W Afryce obfite niwo zbieraa malaria, przenoszona przez komary mnoce si wok gospodarstw, na ktr Bantu ju wczeniej uzyskali genetyczn odporno, a owcy-zbiera isan pozostawali zapewne wobec niej bezbronni.

Rycina 18.1, przedstawiajca niedawne rozmieszczenie ludnoci Afryki, przypomina nam , e Bantu nie podbili wszystkich Khoisan. Czci z nich udao si przetrwa na poudniowoafr kaskich obszarach nieodpowiednich do rozwoju kultury rolnej Bantu. Znajdujcy si naj dalej na poudniu lud Bantu -Xhosa - zatrzyma si na linii rzeki nazywanej Fish River , pol 484 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY nad 800 kilometrw od Kapsztadu. Pozosta on tam nie dlatego, e Przyldek Dobrej Nadzie i okaza si zbyt suchy do uprawy roli. Jest to przecie spichlerz dzisiejszej RPA. Po wodem by panujcy tam rdziemnomorski klimat z zimowymi desz-czami, w ktrym nie chciay r osn przystosowane do letnich opadw roliny uprawne Bantu. Przed 1652 rokiem, gdy do K apsztadu przybyli Holendrzy, przywoc ze sob bliskowschodnie uprawy przystosowane do zimowej wilgoci, Xhosa wci nie przekroczyli owej rzeki.

Ten na pozr drobny szczeg zwizany z geografi rolin w znacznym stopniu wpyn na dzisie lityk. Biali, ktrzy szybko wybili, zarazili bd wypdzili przyldkow populacj Khoisan, u i, i skoro zajli ten region przed przybyciem Bantu, maj go na wasno. Nie naley tego tw erdzenia traktowa powanie, gdy prawo ludu Khoisan do Przyldka, nie powstrzymao przeci e biaych przed usuniciem stamtd tubylcw. Znacznie powaniejsz konsekwencj byo to, e rscy kolonici, ktrzy w 1652 roku przybili do Przyldka, napotkali saby opr. yy tam bowi m jedynie nieliczne grupy pasterzy Khoisan, nie za dua populacja wytwarzajcych stal rolnikw Bantu. Okres desperackich walk rozpocz si, kiedy biali zdobyli nowe ziemie na wschodzie i w 1702 roku nad Fish Rlver natknli si na ludy Xhosa. Cho baz zaopatrz eniow europejskich oddziaw by Ju wtedy Przyldek Dobrej Nadziei, by podbi Xhosa, europe skie armie musiay stoczy dziewi wojen, posuwajc si w rednim tempie poniej dwch kilom ocznie, a opanowanie caego obszaru zajo im a 175 lat. Czy biali kolonici w ogle osiedl iliby si w rejonie Przyldka, gdyby pierwsze przybywajce tam, nieliczne holenderskie okrty napotkay tak zacity opr?

Problemy trawice dzisiejsz Afryk Poudniow s wic po czci pochodn geograficznego zbie icznoci. To, e na ojczystej ziemi Khoisan - Przyldku Dobrej Nadziei - do udomowieni a nadaway si tylko nieliczne roliny, byo jedynie dzieem przypadku. Traf chcia, i 5 tys y lat temu Bantu odziedziczyli po swych przodkach gatunki uprawne przystosowane do letnich opadw, Europejczycy za mieli szczcie zdoJAK AFRYKA STAA SI CZARNYM LDEM 485

by uprawy przystosowane do zimowych deszczw przed 10 tysicami lat. Afrykaska przeszo o cisna pitno na teraniejszoci tego ldu. Przypomniaa mi o tym uliczna tablica "ul. Grin wiszca w stolicy od niedawna niepodlegej Namibii. Wiemy ju, nowa ziem , dlaczego tnie? Jest dlaczego to wanie Bantu podbili Khoisan, a ci ostatni nie potrafiliby opa Bantu. Powrmy teraz do innego pytania wynikajcego z afrykaskiej prehistorii to Europejczycy skolonizowali subsaharyjsk Afryk. Czemu nie stao si odwro to tym bardziej zadziwiajce, e przez miliony lat Afryka pozostawaa jedyn

ym orodkiem ewolucji czowieka, a zapewne rwnie ojczyzn wspczesnego pod wzgldem anatom nym Homo sapiens. Do zdobycia przez Afryk ogromnej przewagi na starcie doda naley j ej due zrnicowanie klimatyczne i rodowiskowe oraz najwiksz na wiecie rnorodno popu zkich. Istocie pozaziemskiej, odwiedzajcej nasz planet 10 tysicy lat temu, mona by wy baczy przewidywanie, e Europa skoczy jako lenno subsaharyjskiego imperium. Bezporednie przyczyny takiego a nie innego wyniku zderzenia spoeczestw Afryki i Eur opy okazuj si oczywiste. Europejczycy przybywajcy zarwno do Afryki, jak i do obu Ame ryk mieli nad tubylcami potrjn przewag. Wynikaa ona z posiadania broni palnej l opan owania Innych technik, rozpowszechnienia umiejtnoci pisania oraz organizacji polit ycznej ich spoeczestw, niezbdnej do wprowadzenia kosztownych programw eksploracji i podboju. Przewaga ta uwidoczniaa si natychmiast po spotkaniu dwch cywilizacji. Na p rzykad Va-sco da Gama w niecae cztery lata po dotarciu po raz pierwszy w 1498 roku do wschodnioafrykaskiego wybrzea powrci tam z najeon armatami flot i zmusi Kilaw iejszy z tamtejszych portw kontrolujcy handel zlotem z Zimbabwe - do poddania si. D laczego Jednak to Europejczycy zdobyli potrjn przewag, a nie zdoali tego dokona subsa haryjscy Afry kanie? Jak ju wspomniaem, historia powstania wszystkich trzech elementw europejskiej supre macji to skutek rozwoju produkcji ywnoci. W subsaharyj sklej Afryce zaczto pniej w po 486 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY JAK AFRYKA STAA SI CZARNYM LDEM 487

rwnaniu z Eurazj wytwarza ywno na skutek ubstwa rodzimych gatunkw rolin i zwierzt p h na udomowienie, znacznie mniejszego obszaru, ktry nadawa si do lokalnego rozwoju produkcji ywnoci, oraz przebiegu osi kontynentalnej wzdu linii pnoc-poludnie, co spowa lniao rozpowszechnianie metod produkcji ywnoci i wynalazkw. Przeanalizujmy teraz wpyw tych czynnikw.

Po pierwsze, przekonalimy si ju, e subsaharyjskle zwierzta domowe pochodziy z Eurazji, by moe, z wyjtkiem nielicznych gatunkw wystpujcych w Afryce Pnocnej. ywy inwentarz i si wic w subsaharyj sklej czci kontynentu dopiero kilka tysicy lat po tym, jak zacz o uytkowa powstajce cywilizacje eurazjatyckie. Na pierwszy rzut oka wydaje si to zas kakujce, gdy Afryka kojarzy si nam wanie z wielkimi, dzikimi ssakami. Jednake w rozdzi ale smym dowiedzielimy si, e aby dzikie zwierz dao si udomowi, musi ono zachowywa si rczajco agodnie, by posuszne czowiekowi, tanie w utrzymaniu i odporne na choroby. Pow inno take szybko rosn i dobrze rozmnaa si w niewoli. Wystpujce w Eurazji krowy, owce, zy. konie i winie to jedne z nielicznych na wiecie duych, dzikich gatunkw zwierzt, ktr e speniaj wszystkie te warunki. Ich afrykaskie odpowiedniki, takie jak baw, zebra, gu ziec, nosoroec i hipopotam, nigdy nie zostay udomowione.

Rzecz Jasna, prawd jest, e niektre z afrykaskich zwierzt oswajano. Hannibal wykorzyst a sonie afrykaskie w swej nieudanej wojnie przeciw Rzymowi, staroytni Egipcjanie za o swajali yrafy i inne zwierzta. aden z tych gatunkw nie zosta jednak udomowiony, czyli poddany doborowi sztucznemu i zmodyfikowany genetycznie w celu otrzymania cech przydatnych dla czowieka. Gdyby udomowiono afrykaskie nosoroce i hipopotamy i zaczto je ujeda, nie tylko stayby si pokarmem dla armii, lecz take peniyby funkcj niedajpowstrzyma rumakw, przeamujcych szeregi europejskich jedcw. By moe dosiadajce nosor ay Bantu zadayby wwczas klsk Imperium Rzymskiemu. Tak si jednak nie stao.

Drugi czynnik pniejszego rozwoju wytwarzania ywnoci w Afryce to mniejsza ni w Eurazji liczba gatunkw rolin nadajcych si do udomowienia. W tym przypadku rnica midzy oboma k ntynentami nie bya a tak dua. Co prawda na obszarze Sahelu, Etiopii i Afryki Zachod niej rzeczywicie uprawiano rodzime gatunki, jednak wystpowao ich tam znacznie mniej ni w Eurazji. Ze wzgldu na niewielk rnorodno nadajcych si do udomowienia gatunkw d flory afrykaskie rolnictwo powstao dopiero wiele tysicy lat po zapocztkowaniu uprawy roli w regionie yznego Pksiyca.

Jeli wic chodzi o udomowienie rolin i zwierzt, przewag w postaci znacznie wczeniejszeg o zapocztkowania tego procesu i wielkiej rnorodnoci gatunkw uzyskaa Eurazja, a nie Afr yka. Trzecim czynnikiem by obszar obu kontynentw. Terytorium Afryki rwne jest jedyn ie poowie powierzchni Eurazji. Co wicej, tylko jedna trzecia Czarnego Ldu przypada na lec na pnoc od rwnika stref subsaharyjsk, ktr ju w 1000 roku p.n.e. zamieszkiwa y i pasterze. Dzi w Afryce yje niespena 700 milionw ludzi, a w Eurazji - 4 miliardy. A istnienie wikszego obszaru i liczniejszej populacji oznacza, jeli inne warunki s identyczne, wicej konkurujcych ze sob spoeczestw i wiksz liczb wynalazkw, co sprz szemu rozwojowi cywilizacyjnemu.

Ostatnim czynnikiem odpowiedzialnym za wolniejsze, w porwnaniu z Eurazj, tempo pos tplejstoceskiego rozwoju Afryki jest orientacja gwnej osi tego kontynentu. Podobnie jak w przypadku obu Ameryk, gwna o Afryki przebiega z pnocy na poudnie, Eurazji za zdu linii wschd-zachd (ry. 9.1). Wdrujc wzdu osi pnoc-poudnie, przecina si stref si klimatem, typem rodowiska, iloci opadw, dugoci dnia oraz rodzajami chorb, upraw o inwentarza. Dlatego te przemieszczanie si udomowionych rolin i zwierzt z jednej czci Afryki do drugiej napotykao wielkie trudnoci. Tymczasem w Eurazji gatunki bez prz eszkd wdroway midzy oddalonymi od siebie o tysice kilometrw spoeczestwami, yjcymi n amej szerokoci geograficznej, o podobnym klimacie i dugoci dnia. 488 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY JAK AFRYKA STAA SI CZARNYM LDEM * 489

Cakowite zahamowanie lub spowolnienie rozprzestrzeniania si upraw i ywego inwentarz a wzdu afrykaskiej osi p-noc-poudnie miao istotne konsekwencje. Na przykad rdziemno roliny, ktre stay si podstaw wyywienia ludnoci Egiptu, do kiekowania wymagaj zimowy sz-czw i sezonowej zmiany dugoci dnia. Nie mogy si one rozpowszechni na poudnie od Sud nu, gdzie wystpoway letnie opady, a dugo dnia bya niezrnicowana lub rnica pozostawa lka. Egipska pszenica i jczmie dotary do rdziemnomorskiej strefy klimatycznej Przyldka Dobrej Nadziei dopiero w 1652 roku, kiedy przywieli je tam europejscy kolonici. D latego te Khoisan nigdy nie zaczli uprawia roli. Podobne przeszkody napotykao rozprz estrzenianie si upraw pochodzcych z Sahelu, sprowadzonych na poudnie Afryki przez B antu. Roliny te byy przystosowane do letnich desz-czw i niewielkiego sezonowego zrnic owania dugoci dnia, w zwizku z czym nie wyrosyby na obszarze Przyldka. Zatrzymao to pr zesuwanie si rolnictwa Bantu na poudnie. Banany i inne tropikalne uprawy azjatycki e, wietnie rosnce w afrykaskim klimacie i bdce dzi jednymi z najwaniejszych produktw iowych tropikalnego rolnictwa Afryki, nie mogy dotrze na ten kontynent drog ldow. Naj wyraniej pojawiy si tam dopiero z pocztkiem pierwszego tysiclecia naszej ery, na dugo po udomowieniu ich w Azji, gdy ze sprowadzeniem tych gatunkw trzeba byo poczeka na r ozkwit handlu utrzymywanego przez odzie przepywajce Ocean Indyjski.

Uoenie afrykaskiej osi na linii pnoc-poudnie znacznie utrudniao rwnie rozprzestrzeni si ywego inwentarza. yjce na obszarach rwnikowych muchy tse-tse przenoszce widrowce, n ktre rodzime, dzikie zwierzta s odporne, okazay si miertelnym zagroeniem dla sprowadz nych tam eur-azjatyckich i pnocnoamerykaskich gatunkw gospodarskich. Krowy zdobyte p rzez Bantu w wolnej od much tse-tse strefie Sahelu nie zdoay przetrwa wdrwki tego lud u przez lasy rwnikowe. Cho okoo 1800 roku p.n.e. konie dotary ju do Egiptu i wkrtce po tem zmieniy oblicze pnocnoafryka-

skich wojen, to do pocztkw pierwszego tysiclecia naszej ery nie udao im si przeby Saha ry, by zapocztkowa powstawanie zbrojnych w kawaleri zachodnioafrykaskich krlestw. Nig dy rwnie nie rozprzestrzeniy si one na poudnie, poza stref wystpowania much tse-tse. C o w trzecim tysicleciu p.n.e. bydo, owce i kozy dotary do pnocnego kraca stepw Sereng , mino nastpne dwa tysice lat, nim zwierzta domowe przewdroway Serengeti i znalazy si fryce Poudniowej.

Rwnie technologia wolno rozprzestrzeniaa si na poudnie wzdu afrykaskiej osi. Ceramika nana w Sudanie i na Saharze okoo smego tysiclecia p.n.e., nie dotara do Przyldka Dobr

ej Nadziei przed pocztkiem naszej ery. Cho w Egipcie pismo powstao ju przed 3000 rok iem p.n.e. i w formie alfabetycznej rozpowszechnio si rwnie w nubijskim krlestwie Mer oe, a notacja alfabetyczna, pochodzca prawdopodobnie z krajw arabskich, dotara take do Etiopii, w pozostaej czci Afryki nie nastpi niezaleny rozwj pisma. Sprowadzili je t m Arabowie i Europejczycy.

Podsumowujc, europejska kolonizacja Afryki nie miaa nic wsplnego z odmiennoci Europej czykw i Afrykanw, cho uwaaj tak biali rasici. Bya raczej rezultatem zbiegu geograficzn ch i biogeograficznych przypadkw - zwaszcza za rnic wielkoci kontynentw i uoenia ich oraz skadu zestaww dzikich rolin l zwierzt. Odmienno historii Afryki l Europy powstaa a skutek istnienia rnic midzy tymi kontynentami. A EPILOe PRZYSZO HISTORII LUDZKOCI JAKO DYSCYPLINY NAUKOWEJ

Pytanie Yalego dotyka sedna problemu zwizanego z obecn kondycj ludzk oraz postplejst ocesk histori ludzkoci. Jak moemy na nie odpowiedzie, teraz, po odbyciu krtkiej podr kontynentach?

Odpowiedziabym tak: uderzajce rnice w historii ludw yjcych na poszczeglnych kontynent nie wynikay z odmiennoci tych grup ludzkich, lecz z rnych rodowisk ich ycia. Spodziew am si, e gdyby populacje australijskich Abory-genw i mieszkacw Eurazji zostay w pnym jstocenie zamienione miejscami, Aborygeni zajmowaliby obecnie wikszo obu Ameryk l A ustrali, a take Eurazj, rdzenna ludno Eurazji za zostaaby zredukowana do niewielkiej g upy poniewieranych ludzi, mieszkajcych w czci Australii. Wiele osb w pierwszym odruc hu odrzuci tego rodzaju domniemania, odmawiajc im sensownoci, gdy opieraj si one na d owiadczeniu mylowym, ktrego rezultatw nie sposb zweryfikowa. Jednake na podstawie test retrospektywnych historycy potrafi ocenia prawdziwo podobnych hipotez. Da si na przyka d przeledzi losy europejskich rolnikw przeniesionych na Grenlandi lub na amerykaskie Wielkie Rwniny, a take przeanalizowa wydarzenia po emigracji rolnikw wywodzcych si z C hin na wyspy Chatham, do deszczowych lasw Borneo STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY . 491 lub na wulkaniczne gleby Jawy czy Hawajw. Takie analizy potwierdzaj, e w zalenoci od cech rodowiska rolnicze ludy wymieray, powracay do owiecko-zbierackiego trybu ycia lu b rozpoczynay tworzenie zoonych spoeczestw. Podobnie australijscy owcy-zbieracze po pr zeniesieniu si na Wysp Flin-dersa, Tasmani i do poudniowej-wschodniej Australii zalen ie od warunkw rodowiskowych wymierali, stawali si owcami-zbieraczami stosujcymi metod y najprymitywniejszej techniki wspczesnego wiata bd zaczynali budowa kanay i zajmowa ntensywn hodowl ryb.

Rzecz jasna, kontynenty rni si midzy sob niezmiernie wieloma cechami rodowiskowymi, kt wpywaj na losy ludzkich spoeczestw. Samo sporzdzenie listy zawierajcej wszystkie moli e odmiennoci nie daje jednak odpowiedzi na pytanie Yalego. Moim zdaniem najwaniejs ze s cztery grupy czynnikw.

Pierwsz grup tworz midzykontynentalne rnice w dostpnoci dzikich rolin i zwierzt, st h wyjciowy materia do udomowienia. Znaczenie tych rnic wynika z tego, e produkcja ywno i bya niezbdna do gromadzenia zapasw poywienia, ktre mona byo przeznaczy na wykar-mie niewytwarzajcych jedzenia specjalistw. Ponadto wytwarzanie ywnoci pozwalao rwnie na p wikszenie populacji. W ten sposb uzyskiwano przewag liczebn, a przez to i militarn, n awet przed osigniciem supremacji technologicznej lub politycznej. Z dwch wymieniony

ch wyej przyczyn rozwj zoonych pod wzgldem ekonomicznym, rozwarstwionych i scentraliz owanych spoeczestw, o strukturze wykraczajcej poza poziom maych wodzostw. opiera si na produkcji ywnoci.

Okazao si Jednak, e wikszo dzikich rolin i zwierzt nie nadawaa si do udomowienia. P rodukcji ywnoci byy stosunkowo nieliczne gatunki. Kontynenty bardzo rniy si pod wzgld liczby dzikich kandydatw do domesty-kacji ze wzgldu na dysproporcje wielkoci ldw, a t ake (w przypadku duych ssakw) liczby gatunkw, ktre wymary w pnym plejstocenie. Wymier e duych ssakw w duo 492 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

wikszym stopniu dotkno Australi i obie Ameryki ni Eurazj lub Afryk. Afryka staa si p gldem biologicznym nieco mniej zasobna ni znacznie od niej wiksza Eurazja, jednak i tak bya bogatsza od obu Ameryk, ktre z kolei przewyszay pod tym wzgldem Australi, a t a - Now Gwine - ziemi Yalego (majc powierzchni rwn jednej siedemdziesitej obszaru Eu , pozbawion pierwotnej fauny duych ssakw, ktre wymary w pnym plejstocenie).

Udomowienie rolin i zwierzt na kadym z kontynentw dokonywao si w pewnych orodkach szcz glnie sprzyjajcych temu procesowi i bdcych jedynie malek czci cakowitej powierzchni . W wikszoci przypadkw spoeczestwa przejmoway od innych zarwno innowacje techniczne, j k i instytucje. Dlatego te rozpowszechnianie pomysw w obrbie kontynentu oraz migracj e miay istotny wpyw na rozwj zamieszkujcych go spoeczestw. O ile pozwalay na to warunk rodowiskowe, ludy te dzieliy si zwykle swoimi osigniciami, czego przykadem s wojny mu zkietowe toczone przez nowozelandzkich Maorysw. Spoeczestwa niemajce pocztkowo jakiej zdobyczy cywilizacyjnej przejmoway j wic od innych lub (jeli im si to nie udao) byy wy ierane.

Dlatego te na drug grup midzykontynentalnych rnic skadaj si czynniki warunkujce tem acji i rozprzestrzeniania nowych pomysw. Byo ono najwiksze w Eurazji, ze wzgldu na uoe ie jej osi kontynentalnej wzdu linii wschd-zachd oraz stosunkowo niewielkie bariery ekologiczne i geograficzne. Rozumowanie to bezporednio odnosi si do przemieszczani a upraw i ywego inwentarza. Istotny wpyw ma na nie klimat, a wic i szeroko geograficz na. Znajduje ono Jednak zastosowanie take w przypadku rozpowszechniania innowacji technicznych, jeli tylko nowe pomysy okazuj si przydatne bez koniecznoci przystosowa nia ich do specyficznych warunkw rodowiskowych. W Afryce, a szczeglnie w obu Ameryk ach, rozpowszechnianie wynalazkw dokonywao si znacznie wolniej ze wzgldu na usytuowa nie osi obu kontynentw wzdu linii pnoc-poudnie oraz bariery ekologiczne. Byo ono rwni rudnione na obszarze Nowej GwiPRZYSZOS HISTORII LUDZKOCI JAKO. 493

nei, gdzie niedostpny teren i cigncy si na znacznej dugoci masyw wysokich gr uniemoli polityczne i jzykowe zjednoczenie.

Z czynnikami wpywajcymi na wymian udomowionych gatunkw oraz technologii w obrbie ldw w si trzecia grupa przyczyn, warunkujcych ich rozpowszechnianie midzy kontynentami, a zatem zwikszenie w danym miejscu puli wynalazkw i udomowionych gatunkw. Zrnicowanie a twoci midzykontynentalnej wymiany wynikao z tego, e niektre z kontynentw s bardziej iz lowane ni inne. W cigu ostatnich 6 tysicy lat wymiana przebiegaa najsprawniej midzy E urazj a subsaharyjsk Afryk. Dziki temu do Afryki sprowadzono wiele gatunkw ywego inwen tarza. Wymiana zachodzca midzy pkulami Ziemi nie miaa Jednak adnego wpywu na powstawan e zoonych, rodzimych spoeczestw amerykaskich. Na niskich szerokociach geograficznych b yy one bowiem odizolowane od Eurazji bezmiarem oceanw, na pnocy za klimatem odpowiedn im jedynie do zbieractwa i owiectwa. Jedynym pewnym darem Eurazji dla Aborygenw, o ddzielonych od tego kontynentu przeszkodami wodnymi Indonezji, by natomiast pies dingo.

Czwart i ostatni grup czynnikw stanowi rnice w wielkoci i zaludnieniu poszczeglnych nentw. Wikszy obszar lub liczniejsza populacja mieszkacw to wicej potencjalnych wynal azcw, wiksza liczba konkurujcych ze sob spoeczestw, wicej moliwych do przejcia innow -a take silniejszy nacisk na ich przejmowanie i utrzymywanie, gdy niezdolne do teg o spoeczestwa bd eliminowane przez konkurentw. Taki wanie los spotka afrykaskich Pig wiele Innych populacji owlecko-zbierackich wypartych przez rolnikw. Z drugiej jed nak strony sta si rwnie udziaem upartych i zachowawczych skandynawskich farmerw, miesz kajcych na Grenlandii, ktrzy zostali wyparci przez eskimoskich owcw-zbieraczy. Techn ologie i metody przetrwania tych ostatnich znacznie lepiej nadaway si bowiem do wa runkw wyspy. Najwicej konkurujcych ze sob spoeczestw znajdowao si w Eurazji, znacznie iej w Australii i na No494 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY wej Gwinei, a mieszkacy Tasmanii niemal nie wspzawodniczyli ze sob. Obie Ameryki, mi mo duej cznej powierzchni, byy podzielone barierami ekologicznymi oraz geograficznym i na wiele sabo ze sob poczonych terytoriw.

Cztery wymienione grupy czynnikw skadaj si na wielkie rnice rodowiskowe, poddajce si ktywnym pomiarom i niebdce przedmiotem sporw. O ile mona kwestionowa moje subiektywne odczucie, e Nowogwinejczycy s inteligentniejsi od mieszkacw Eurazji, o tyle nikt ni e zaprzeczy, e Nowa Gwinea to ld znacznie mniejszy i uboszy w gatunki duych zwierzt n i Eurazja. Jednake wspominanie o takich rnicach rodowiskowych wywouje niechtne reakcje historykw. Okrelaj oni ten typ argumentacji mianem geograficznego determnizmu. Etyki etka ta ma negatywne konotacje. Wskazuje, e wyznawcy tej teorii neguj istnienie lu dzkiej kreatywnoci, a czowieka uwaaj za robota programowanego przez klimat, faun i fl or. Rzecz jasna, obawy takie s bezpodstawne. Bez ludzkiej wynalazczoci wszyscy dzi w ci kroilibymy miso kamiennymi narzdziami i spoywalibymy je na surowo, jak przed milion mi laty czynili to nasi przodkowie. Kreatywne jednostki yj we wszystkich ludzkich spoecznociach. Tyle tylko e niektre rodowiska dostarczaj im wicej inspiracji i stwarza bardziej sprzyjajce warunki do zastosowania wynalazkw. Odpowiedzi na pytania Yalego s wic dusze i bardziej

skomplikowane, ni on sam by sobie yczy. Jednake historycy mog je uwaa za zbyt krtkie proszczone. Stoczenie 13 tysicy lat historii wszystkich kontynentw na kartach 500-s tronicowej ksiki sprowadza si do powicenia rednio jednej strony na kade 130 lat dziej oszczeglnych kontynentw, czynic nieuniknionymi skrtowo i uproszczenie. Jednake kondens cja wiedzy przynosi take wielk korzy. Porwnanie dugich okresw historii regionw tworzy rspektyw, ktrej nie da si osign na podstawie krtkookresowych studiw nad pojedynczymi czestwami. Naturalnie wiele problemw zwizanych z pytaniem Yalego pozostaje nierozwizanych. Moem y obecnie da czciow odPRZYSZOS HISTORII LUDZKOCI JAKO... 495

powied na niektre pytania oraz sformuowa program badawczy na przyszo. Nie da si jedna spczenie zaproponowa w peni rozwinitej teorii. Wyzwaniem jest teraz stworzenie histori i ludzkoci jako dyscypliny naukowej, stojcej na rwni z uznanymi gaziami nauki, w ktryc h stosuje si perspektyw historyczn, takimi jak astronomia, geologia i biologia ewol ucyjna. Dlatego wydaje mi si, e naley podsumowa t ksik, spogldajc w przyszo hist cypliny naukowej i zarysowujc kilka nierozwizanych dotychczas kwestii.

Najbardziej oczywistym rozwiniciem myli zawartych w tej ksice byoby przedstawienie ba rdziej szczegowych zestawie i tym samym bardziej przekonywajce ustalenie roli, jak od egraa odmienno kontynentw wica si z czterema, jak si wydaje, najwaniejszymi grupami ianych czynnikw. By ukaza rnice w dostpnoci gatunkw nadajcych si do udomowienia, prz wiem dane obrazujce cakowit liczebno duych, rolinoernych lub wszystkoernych ssakw abela 8.2) oraz wielkonasiennych zb (tabela 7.1). Mona by doda informacje o liczebnoc

i gatunkw wielkonasiennych rolin motylkowatych, takich jak groch, fasola i wyka. W spomniaem take o czynnikach dyskwalifikujcych due ssaki jako kandydatw na ywy inwentar z, jednak nie zestawiem w tabeli liczb gatunkw, ktre zostay zdyskwalifikowane na pos zczeglnych kontynentach, przez kady z tych czynnikw. Byoby to bardzo interesujce, szc zeglnie w odniesieniu do Afryki, ze wzgldu na Jej wyszy ni w Eurazji odsetek nieuytec znych zwierzt. Ktre z cech decydujcych o braku podatnoci afrykaskich ssakw na udomowie nie okazay si najwaniejsze i jaki czynnik selekcyjny stoi za ich nagromadzeniem wanie w Afryce? Powinno si rwnie zestawi dane ilociowe w celu przetestowania moich przyblio nych oblicze, wskazujcych na rnice w tempie rozprzestrzeniania si rolin, zwierzt i pom sw wzdu gwnych osi Eurazji, obu Ameryk i Afryki. Innym sposobem rozwinicia powyszej tematyki byoby zastosowanie mniejszej ni przyjta w tej ksice skali geograficznej i czasowej. Takie oto, na przykad, oczywiste pytanie 496 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

najprawdopodobniej nasuno si Ju czytelnikom: Dlaczego w Eurazji to spoeczestwa Europy, a nie yznego Pksiyca, czy te Chin lub Indii, byy tymi, ktre skolonizoway obie Amery Australi, a w dzisiejszym wiecie przewodz postpowi technicznemu i dominuj pod wzgldem politycznym l ekonomicznym? Historyk, ktry yby w okresie midzy 8500 rokiem p.n.e. a 1450 rokiem n.e., starajc si przewidzie rozwj wypadkw, z ca pewnoci okreliby ostat acj europejsk jako najmniej prawdopodobn, gdy Europa przez wikszo owych 10 tysicy lat najbardziej zacofanym z trzech regionw Starego wiata. Od 8500 roku p.n.e. do pows tania Grecji, a potem po 500 roku p.n.e. - Italii niemal wszystkie podstawowe in nowacje, ktre pojawiay si w zachodniej Eurazji - udomowienie zwierzt i rolin, pismo, wytop metali, koo, pastwowo i inne - powstay na obszarze yznego Pksiyca bd w jego ed rozpowszechnieniem si mynw wodnych, okoo 900 roku n.e., cz Europy leca na zachd pnoc od Alp nie wniosa adnego wkadu do rozwoju techniki i cywilizacji Starego wiata. B ya natomiast odbiorc nowinek pochodzcych ze wschodniego obszaru basenu Morza rdziemne go, z yznego Pksiyca i Chin. Nawet midzy 1000 a 1450 rokiem n.e. przepyw wiedzy i tech ologii odbywa si gwnie z krajw islamskich, rozcigajcych si od Indii po Afryk Pnocn y, a nie odwrotnie. W cigu tamtych stuleci pod wzgldem rozwoju techniki wiatu przew odziy Chiny, ktre zdobyy wysok pozycj dziki zapocztkowaniu produkcji ywnoci niemal t zenie, jak na obszarze yznego Pksiyca.

Dlaczego wic zarwno yzny Pksiyc, jak i Chiny straciy utrzymywane przez tysice lat pr nictwo na rzecz za-pnionej Europy? Da si oczywicie wskaza czynniki bezporednio warunku jce powstanie europejskiej cywilizacji:

rozwj kupiectwa, kapitalizmu, prawa patentowego chronicego wynalazki, brak absolut nych despotw i przygniatajcego opodatkowania oraz jej greko-judeochrzecijask tradycj p enej krytycyzmu, empirycznej dociekliwoci. Jednak naley take spyta o przyczyn nadrzdn laczego bezporednie PRZYSZO HISTORII LUDZKOCI JAKO. 497 czynniki zadziaay w Europie, a nie w Chinach bd w yznym Pksiycu.

W przypadku tego ostatniego obszaru odpowied wydaje si jasna. Po utraceniu pocztkow ej przewagi osignitej dziki lokalnej obfitoci nadajcych si do udomowienia dzikich roli i zwierzt region ten nie odzyska ju prymatu, gdy nie mia adnych innych, uwarunkowanyc h geograficznie walorw. Zanikanie przewagi yznego Pksiyca da si przeledzi, obserwuj uwanie si na zachd obszaru potnych imperiw. Po powstaniu w czwartym tysicleciu p.n.e. pastw yznego Pksiyca orodek ich potgi znajdowa si w obrbie tego regionu, zmieniaj midzy takimi imperiami, jak: Babilon, pastwo Hetytw, Asyria i Persja. Pierwsze nie odwracalne przesunicie ukadu si na zachd nastpio po dokonanym przez Aleksandra Wielkie go, w kocu czwartego stulecia p.n.e., podboju wszystkich zaawansowanych spoeczestw lecych na wschd od Grecji, a po Indie. Nastpnie wraz z rzymsk aneksj Grecji w II wieku

p.n.e. doszo do dalszego przesunicia si na zachd, a po upadku Cesarstwa Rzymskiego n astpio kolejne przemieszczenie ku zachodniej i pnocnej Europie.

Gwna przyczyna zmiany ukadu si stanie si oczywista, gdy porwnamy staroytne opisy yzne Pksiyca z jego stanem wspczesnym. Dzi okrelenie tego regionu mianem "yznego Pksi go producenta ywnoci" wydaje si absurdalne. Ogromne obszary byego yznego Pksiyca s pustyni, ppustyni, stepem lub ulegy silnej erozji oraz zasoleniu i nie nadaj si do up awy roli. Wspczesne, efemeryczne bogactwo niektrych narodw tego regionu opiera si jed ynie na nieodnawialnych zasobach ropy naftowej. W ten sposb maskuje si istniejce od dawna gbokie zuboenie ludnoci oraz kopoty z samowystarczalnoci w produkcji poywienia

Jednake w czasach staroytnych wikszo terenw yznego Pksiyca i wschodniej czci bas mnego, a take Grecja, byy pokryte lasami. Paleobotanicy i archeolodzy wyjanili przy czyny przeksztacenia yznych, lesistych 498 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

gleb tego regionu w zniszczone erozj obszary poronite rolinnoci pustynn. Lasy wykarczo ano pod upraw roli, w celu uzyskania materiau budowlanego oraz drewna na opa. Ze wz gldu na ma ilo opadw i zwizan z tym nisk produkcj pierwotn (proporcjonaln do opad innoci nie rwnoway jej niszczenia, szczeglnie ze wzgldu na hodowl wielu kz l nadmiern pasanie. Usunicie darni i drzew wywoao postpujc erozj i zamulanie dolin, a w pozbawion m opadw rodowisku uprawa roli, opierajca si na nawadnianiu, prowadzia do zasolenia gl eb. Owe zapocztkowane w neolicie procesy trway do wspczesnoci. Na przykad ostatnie fra gmenty lasw rosncych nieopodal Petry -stolicy staroytnego pastwa Nabatejczykw, znajdu jcej si na obszarze wspczesnej Jordanii - zostay wycite przez oto-maskich Turkw w cza budowy linii kolejowej Hidaz, tu przed wybuchem pierwszej wojny wiatowej.

Spoeczestwa yznego Pksiyca i wschodniej czci basenu Morza rdziemnego miay wic ni w regionie o delikatnym rodowisku. Niszczc podstawowe zasoby, popeniy ekologiczne sa mobjstwo. Wraz z podkopywaniem swej pozycji przez kolejne ze rdziemnomorskich spoecz estw, poczynajc od najstarszych z nich (pooonych na wschodzie, w regionie yznego Pksi , ukad si przesuwa si na zachd. Pnocna i zachodnia Europa unikna tego losu nie ze wz a mdro jej mieszkacw, lecz dlatego, e mieli oni szczcie y w bardziej odpornym rodo arakteryzujcym si wiksz iloci opadw, dziki ktrym rolinno szybko si regenerowaa. obszarw dzi, 7 tysicy lat po rozpoczciu wytwarzania ywnoci, wci utrzymuje si intens produkcja rolna. W istocie Europa uzyskaa swe uprawy, ywy Inwentarz, technologie i pismo z yznego Pksiyca, ktry sam si stopniowo usun z pozycji najwikszej potgi i o wacji.

Tak oto yzny Pksiyc utraci przewag nad Europ. Dlaczego jednak taki sam los spotka Ch Ich zapnienie wydaje si na pierwszy rzut oka zaskakujce, gdy miay one niezaprzeczalne walory: produkcj ywnoci rozpoczto tam niemal PRZYSZO HISTORII LUDZKOCI JAKO. 499

tak wczenie, jak na obszarze yznego Pksiyca; zrnicowanie ekologiczne Chin, od obszar pnocy po poudnie pastwa i od jego wybrzey po Tybet, pozwolio na hodowl rnorodnych ro zwierzt oraz rozwj techniki; ogromne l produktywne tereny rolnicze karmiy najwiksz po pulacj ludzk wiata; rodowisko za byo mniej suche i nie tak wraliwe ekologicznie, jak y Pksiyc. Na obszarze Chin wci zreszt utrzymuje si Intensywne rolnictwo, po niemal 10 sicach lat od jego zapocztkowania, cho dzi z upraw roli na tych terenach wi si coraz iejsze problemy rodowiskowe, znacznie bardziej skomplikowane ni w Europie Zachodni ej.

Sprzyjajce warunki i wczesne zapocztkowanie rozwoju sprawiy, i redniowieczne Chiny pr zodoway w rozwoju technicznym. Na dugiej licie najwaniejszych chiskich osigni znajduj i odlewnictwo elaza, kompas, proch strzelniczy, papier, druk i wiele wspomnianych

wyej innowacji. Pastwo to byo rwnie najwiksz na wiecie potg polityczn, kontrolowa rzodowao w sztuce nawigacji. Na pocztku XV wieku wysyao wspaniae flotylle, skadajce si setek statkw o dugoci dochodzcej do 120 metrw, na ktrych pokadach znalazo si w sumi 28 tysicy osb. Przepyway one Ocean Indyjski l docieray a do wschodnich wybrzey Afryki ziesitki lat przed sforsowaniem wskiego Atlantyku przez trzy malekie karawele Kolum ba. Dlaczego wic chiskie okrty nie posuny si dalej poza poudniowy przyldek Afryki i n skolonizoway Europy, uprzedzajc Vasco da Gam i jego trzy stateczki, ktre popyny od Prz ldka Dobrej Nadziei na wschd i zapocztkoway europejsk kolonizacj Azji Wschodniej? Dlac zego chiskie okrty nie przekroczyy Pacyfiku, by zasiedli zachodnie wybrzee Ameryki? K rtko mwic: dlaczego Chiny straciy przewag techniczn na rzecz tak zacofanej uprzednio E uropy? Na trop odpowiedzi naprowadza nas historia koca wspaniaych flotylli. Midzy rokiem 1 405 a 1433 z Chin wypyno siedem flotylli. Do kolejnych wypraw jednak nie doszo na sk utek wynaturzenia lokalnej polityki, ktre rwnie dobrze mogoby nastpi w jakimkolwiek i nnym miejscu na wiecie. Na 500 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

chiskim dworze midzy dwoma koteriami (eunuchaml i ich przeciwnikami) rozgrywana si mianowicie wojna o wadz. Pierwsza z koterii opowiadaa si za wysyaniem flotylli i spra wowaa nad nimi nadzr. Dlatego te, kiedy rzdy obja druga klika, zaprzestano wysyania st tkw, zburzono stocznie i zakazano podry oceanicznych. Zdarzenie to przywodzi na myl brytyjskie ustawodawstwo, ktre zahamowao w latach osiemdziesitych XIX wieku rozwj el ektrycznego owietlenia ulic Londynu, amerykaski izolacjonizm przed pierwsz wojn wiato w oraz wiele innych przykadw wstecznictwa motywowanych wzgldami politycznymi. Jednake ze wzgldu na Istnienie politycznej Jednoci caego regionu sytuacja w Chinach przeds tawiaa si odmiennie. Jedn decyzj zatrzymano wyprawy morskie caego pastwa. Owe chwilowe postanowienie przynioso nieodwracalne skutki. Nie pozostaa bowiem ani jedna dziaajc a stocznia, ktra dowodziaby bezsensownoci tej decyzji i suya za wzr do odbudowy innych stoczni.

Porwnajmy bieg wydarze w Chinach z tym, co si stao w wyniku rozpoczcia eksploracji pr zez floty politycznie podzielonej Europy. Krzysztof Kolumb, z pochodzenia Woch, n ajpierw przeszed pod zwierzchnictwo francuskiego ksicia Anjou, a nastpnie krla Portu galii. Kiedy ten ostatni odrzuci jego prob o statki, majce posuy do zbadania zachodnic mrz, Kolumb zwrci si do ksicia Medina-Sedonii, ktry mu take odmwi, nastpnie do hra edina-Celi - take spotka si z odmow, a wreszcie do krla i krlowej Hiszpanii, ktrzy naj ierw nie chcieli si zgodzi, pniej jednak zmienili zdanie. Gdyby zjednoczona Europa p ozostawaa pod rzdami ktregokolwiek z tych trzech pierwszych wadcw, by moe nie doszoby kolonizacji Ameryki.

W rzeczywistoci wanie dziki tak wielkiemu rozczonkowaniu Europy Kolumbowi udao si za p ym razem przekona jednego z setek europejskich wadcw do udzielenia pomocy finansowe j; Po zapocztkowaniu przez Hiszpani europejskiej kolonizacji Ameryki sze innych krajw , widzc pynce do Hiszpanii bogactwo, wczyo si w podbj Nowego wiata. W Europie podobn ecz si miaa z armatami, owietleniem PRZYSZO HISTORII LUDZKOCI JAKO... 501

elektrycznym, drukiem, rczn broni paln i wieloma innymi wynalazkami. Kady z nich z ja kich niepojtych powodw pocztkowo lekcewaono lub odrzucano w pewnych czciach kontynentu lecz po przyjciu go w jednym z regionw w kocu rozpowszechnia si na caym obszarze.

Brak unifikacji Europy kontrastuje z jednoci pastwa chiskiego. Poza wstrzymaniem eglu gi oceanicznej, chiski dwr podj rwnie decyzje o zaprzestaniu innych dziaa. Zarzucono wijanie skomplikowanych, napdzanych wod maszyn przdzalniczych, w XIV wieku cofnito s i sprzed progu rewolucji przemysowej, po uzyskaniu wiatowego prymatu w konstruowani u czasomierzy zniszczono wszystkie znalezione mechaniczne zegary i zakazano uywan ia pozostaych, a poczwszy od koca XV wieku w ogle przestano zajmowa si urzdzeniami mec

anicznymi i technik. Szkodliwe rezultaty jednoci objawiy si po raz kolejny we wspczesn ych Chinach - w czasie szalejcej w latach szedziesitych i siedemdziesitych rewolucji kulturalnej, kiedy to na skutek decyzji jednego czy paru przywdcw na pi lat zamknito cay system szkolnictwa.

Zarwno jedno Chin, Jak i rozczonkowanie Europy maj dug tradycj. Najbardziej produktyw rejony dzisiejszych Chin po raz pierwszy zjednoczono w 221 roku p.n.e. i w zasad zie od tej pory stanowiy cao. Od momentu powstania chiskiego pisma uywano tam tylko je dnego systemu notacji, przez dugi czas mwiono jednym, dominujcym jzykiem, a przez dw a tysice lat doszo do znacznego ujednolicenia kultury. Europa natomiast nigdy nawe t nie zbliya si do politycznej unifikacji: W XTV wieku wci bya rozbita na 1000 niepodl egych pastewek, a w 1500 roku istniao na jej obszarze 500 krajw. Ich liczba osigna min mum (25 krajw) w latach osiemdziesitych XX wieku. W chwili gdy pisz to zdanie, wzro sa ona ponownie do 40. Europa charakteryzuje si wielk rnorodnoci kulturow, a na jej o arze wci uywa si 45 jzykw, z ktrych kady ma wasny alfabet. Cignce si po dzi dzie iajce najskromniejsze wysiki ku zjednoczeniu Europy w ramach Wsplnoty Europejskiej, s oznakami zakorzenionego braku jednoci tego kontynentu. PRZYSZO HISTORII LUDZKOCI JAKO... 503 502 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

W istocie wyjanienie mechanizmu, ktry doprowadzi do utracenia przez Chiny technolog icznego prymatu nad Europ, polega wic na opisaniu przyczyn chronicznego stanu jedn oci Pastwa rodka i permanentnego europejskiego rozbicia. Odpowiedzi naley szuka na ma pach (s. 503). Linia brzegowa Europy jest bardzo powcinana i tworzy pi wielkich pwys pw, izolowanych niemal jak wyspy. Na pwyspach tych powstay niezalene jzyki, grupy etni czne i pastwa: Grecja, Italia, Iberla (Hiszpania i Portugalia), Dania l Norwegia wraz ze Szwecj. Chiskie wybrzee naley do znacznie mniej urozmaiconych. Niezaleny stat us uzyska jedynie nieodlegy od niego Pwysep Koreaski. W skad Europy wchodz dwie wyspy Wielka Brytania i Irlandia), ktre byy wystarczajco due, aby zapewni sobie polityczn ni ezaleno i utrzyma wasne jzyki oraz odrbno etniczn. Jedna z nich (Wielka Brytania), ore terytorium i usytuowana niedaleko kontynentu, staa si gwn europejsk potg. Natomia powierzchnia kadej z dwch najwikszych wysp chiskich -Tajwanu i Hajnanu -jest mniejsz a ni poowa obszaru Irlandii. Zanim w ostatnich dekadach doszo do powstania pastwa ta jwaskiego, adna z tych wysp nie penia funkcji wanej, niezalenej siy politycznej. Z kol i geograficzne oddalenie Japonii sprawiao, i jej wyspy byy do niedawna znacznie bar dziej izolowane od reszty Azji ni Wielka Brytania od Europy. Wysokie masywy grskie Europy (Alpy, Pireneje, Karpaty i gry wyznaczajce granic Norwegii) dziel ten kontyn ent na niezalene jednostki lingwistyczne, etniczne i polityczne. Znacznie mniejsz barier stanowi natomiast gry Chin lece na wschd od Paskowyu Tybetaskiego. Pastwo r uj pynce z zachodu na wschd dwie dugie i eglowne rzeki (Jangcy i Rzeka ta), wzdu k duj si yzne, aluwialne doliny. Ich dorzecza poczone s biegncymi z pnocy na poudnie, ymi szlakami (w tym rwnie kanaami). W rezultacie Chiny bardzo wczenie zostay zdominow ane przez dwa bardzo produktywne regiony geograficzne. Regiony te byy sabo od sieb ie odizolowane, wic w kocu nastpio ich poczenie i powsta jeden orodek. Dwie wiksze r Europy Na mapach, narysowanych w tej samej skali, pokazano lini brzegow Europy i Chin. Ja k wida, linia brzegowa Europy jest bardziej powcinana i charakteryzuje si wiksz licz b pwyspw. Ponadto niedaleko europejskich brzegw znajduj si dwie due wyspy. 504 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Ren i Dunaj - nie s tak dugie i spinaj mniejsz cz kontynentu. W przeciwiestwie do Chi Europie istnieje wiele pomniejszych orodkw, z ktrych kady stanowi podstaw trwale nie podlegego pastwa. adne z tych pastw nie byo na tyle due, by podbi pozostae.

Od 221 roku p.n.e., kiedy Chiny zostay ostatecznie zjednoczone, na ich obszarze n ie miao szansy utrzyma duej swej niepodlegoci adne inne pastwo. Cho po 221 roku p.n.

wtarzay si okresy rozbicia, zawsze koczyy si one ponown unifikacj. Z kolei Europa prze iwstawiaa si prbom zjednoczenia, podejmowanym przez tak zdeterminowanych zdobywcw, J ak Karol Wielki, Napoleon i Hitler. Nawet Imperium Rzymskie w okresie swej najwik szej wietnoci nie obejmowao wicej ni poowy kontynentu.

Pocztkowa przewaga Chin wynikaa wic z ich geograficznej jednoci i istnienia na obsza rze tego pastwa jedynie niewielkich barier fizycznych. Chiny pnocne i poudniowe, wyb rzee i wntrze kraju dostarczay zjednoczonemu pastwu rnorodnych upraw, ywego inwentarza technologii oraz bogactw kulturowych. Na przykad siew prosa i technologia produk cji brzu pochodz z pnocnych Chin, a uprawa ryu i wytop elaza pojawiy si najpierw na p iu kraju. W ksice tej wielokrotnie pisaem o rozpowszechnianiu technologii, ktre postp uje, gdy nie ma potnych barier geograficznych. Jednake zwarto Chin obrcia si w kocu iwko temu pastwu, gdy decyzja podjta przez pojedynczego despot moga zatrzyma i w rzecz ywistoci zatrzymywaa upowszechnianie innowacji. Tymczasem geograficzne rozdrobnien ie Europy doprowadzio do powstania tuzinw lub setek niepodlegych, konkurujcych ze so b pastewek i orodkw wynalazczoci. Jeli wikszo krajw wprowadzaa dan innowacj, zmu e ssiadw do czynienia tego samego lub te skazania si na utrat niepodlegoci bd ekonom zacofanie. Istniejce w Europie bariery geograficzne wywieray wystarczajco silny wpy w na polityk, zapobiegajc zjednoczeniu kontynentu, jednake nie byy one na tyle due, a by powstrzyma rozpowszechnianie si technologii i idei. PRZYSZO HISTORII LUDZKOCI JAKO. 505

Nigdy nie pojawi si tam pojedynczy despota, ktry "przykrciby rub" caej Europie, jak d si w Chinach.

Z porwna takich wynika, e uwarunkowana geograficznie atwo wymiany informacji miaa zar pozytywny, jak i negatywny wpyw na rozwj techniki. Biorc pod uwag bardzo dugi okres, technika najszybciej rozwijaa si w rejonach, gdzie wystpoway pewne bariery, nie byy one jednak zbyt due. Ostatni tysic lat historii Chin to przykad wpywu bardzo dobrej cz noci, czego zdecydowanym przeciwiestwem byy dzieje subkontynentu indyjskiego. Uwzgld niwszy wpyw tego czynnika na bieg wydarze, Europ umiecilibymy natomiast gdzie pomidzy astwem rodka a Indiami.

Rzecz jasna, na odmienno biegu dziejw poszczeglnych czci Eurazji miay rwnie wpyw in niki. Na przykad yzny Pksiyc, Chiny i Europa rniy si pod wzgldem zagroenia cigy icy barbarzyskich ludw pasterskich ze rodkowej Azji. Jedna z takich grup nomadw (Mon goowie) zniszczya w kocu staroytne systemy irygacyjne Iranu i Iraku. Jednake adnej z n ich nie udao si zadomowi w rozcigajcych si za Nizin Wgiersk lasach zachodniej Europy nnych czynnikw naley rwnie wymieni pooenie geograficzne yznego Pksiyca, ktry zna wej czci szlakw handlowych czcych Chiny i Indie z Europ oraz znaczne oddalenie Chin od pozostaych orodkw cywilizacji, co czynio z tego pastwa gigantyczn wysp na kontynencie. Wzgldna izolacja Pastwa rodka odegraa szczegln rol w adaptowaniu, a nastpnie odrzucan rnych technologii. Podobne procesy zachodziy na Tasmanii i innych wyspach (omwiono j e w rozdziaach dwunastym i czternastym). Z tego krtkiego wywodu zdaje si przynajmni ej wynika, e istnieje zwizek midzy czynnikami rodowiskowymi a biegiem wydarze historyc znych, zarwno w niewielkiej, jak i w duej skali czasowej i przestrzennej.

Losy yznego Pksiyca i Chin rwnie dzi okazuj si ksztacce: warunki si zmieniaj; z w przeszoci nie daje gwarancji, e si go utrzyma. Mona mie nawet wtpliwoci, czy uyty j ksice sposb wnioskowania, 506 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

oparty na geografii, nie straci na aktualnoci. Wszak obecnie idee byskawicznie doci eraj wszdzie za porednictwem Inter-netu, dziki transportowi lotniczemu za towary s w c igu jednej nocy rutynowo przewoone z kontynentu na kontynent. Wydawa by si mogo, e mid y ludami wspczesnego wiata zapanoway zupenie nowe zasady konkurencji, w efekcie czego

powstaj nowe potgi, takie jak Tajwan, Korea, Malezja, a szczeglnie Japonia.

Po chwili zastanowienia dostrzeemy jednak, e nowe zasady s po prostu odmian dawnych prawide. To prawda, tranzystor wynaleziony w 1947 roku w laboratoriach firmy Beli , znajdujcych si we wschodniej czci Stanw Zjednoczonych, dotar do oddalonej o 13 tysic kilometrw Japonii i sta si zacztkiem tamtejszej elektroniki. Nie zapocztkowa on jedna k rozwoju przemysu w pooonym znacznie bliej Zairze lub Paragwaju. Kraje zyskujce obec nie znaczenie s tymi samymi, ktre przed tysicami lat skaday si na cz orodkw wadzy si na produkcji ywnoci, bd s to pastwa zaludnione przez spoecznoci pochodzce z tyc W przeciwiestwie do Zairu lub Paragwaju Japonia i inne niedawno powstae potgi prze mysowe potrafiy szybko wykorzysta zalety tranzystora, gdy maj dug tradycj pimiennict brbki metall i scentralizowanego zarzdzania. Dwa z najstarszych orodkw wiatowej produ kcji ywnoci - J^ yzny Pksiyc i Chiny - wci dominuj we wspczesnym wiecie. Przewag ko kraje bdce ich bezporednimi sukcesorami (jak wspczesne Chiny), lecz take pastwa po w regionach, ktre ssiadoway z tymi orodkami i pozostaway pod ich wpywem (Japonia, Kor ea, Malezja, kraje Europy), oraz kraje (Stany, Australia, Brazylia) zamieszkane lub rzdzone przez emigrantw pochodzcych z wyej wymienionych terenw. Szansa na zdomino wanie wiata przez subsaharyjskich Afrykanw, Aborygenw bd Indian jest wic nika. Kierune , ktry w smym tysicleciu p.n.e. przyja historia, ma wpyw nawet na wspczesno. Z pozostaych czynnikw majcych zwizek z odpowiedzi na pytanie Yalego najistotniejsze s wpywy skadnikw kultuPRZYSZO HISTORII LUDZKOCI JAKO... 507

rowych l pojedynczych jednostek ludzkich. Zacznijmy od tego, e cechy ludzkiej kul tury rni si w zalenoci od regionu wiata. Zmienno ta w pewnej mierze jest rezultatem oci rodowiskowej, ktrej liczne przykady omwiem w ksice. Wane okazuje si jednak rwn o znaczenie miejscowych skadnikw kultury niezwlzanych ze rodowiskiem. Z zastosowani a teorii chaosu do innych dziedzin nauki wynika, e mniej wane cechy kulturowe bywa j ksztatowane przez mao znaczce, dziaajce chwilowo i lokalnie czynniki. Cechy te zosta j jednak utrwalone l predysponuj spoeczestwo do dokonywania bardziej istotnych wyborw kulturowych. Procesy tego rodzaju tworz "dzikie karty" historii i czyni j nieprzew idywaln.

Jednym z przykadw jest uywana w maszynach do pisania klawiatura QWERTY (pisaem o nie j w rozdziale dwunastym). Za jej pocztkowym wyborem spord wielu konkurujcych ze sob p rojektw kryy si banalne przyczyny. Byy nimi ograniczenia konstrukcyjne wczesnych mod eli maszyn do pisania produkowanych w Ameryce w latach szedziesitych XIX wieku, sys tem ich sprzeday, decyzja podjta w 1882 roku przez niejak pani Longley, zaoycielk mies czcego si w Cincin-natl Instytutu Stenografii i Maszynopisania, oraz sukces jej uc znia - Franka McGurrina - ktry w gonym konkursie w 1888 roku nie da adnych szans konk urentowi pani Longley - Louisowi Taubowi - posugujcemu si klawiatur odmienn od QWERTY . Decyzja przyjcia innego ukadu klawiszy moga zapa w dowolnym momencie midzy latami sz edziesitymi a osiemdziesitymi ubiegego wieku. Nie byo powodu, aby faworyzowa ukad QWE . Jednake po podjciu decyzji uytkowanie tego ukadu tak si utrwalio, e sto lat pniej sowano go rwnie w klawiaturze komputerw. Prawdopodobnie rwnie bahe przyczyny zoyy si legej przeszoci na przyjcie przez Sumerw dwunastkowego zamiast dziesitnego systemu lic zbowego (czego nastpstwem jest nasza sze-dziesiciominutowa godzina, dwudziestocztero godzinna doba, dwanacie miesicy roku i podzia okrgu na 360 stopni), podczas gdy w Am eryce rodkowej powszechnie stosowano system 508 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY dwudziestkowy (std kalendarz jednoczenie wykorzystujcy dwa cykle: 260-dniowy i rocz ny, 365-dniowy).

Szczegy konstrukcji maszyny do pisania, zegara, czy te kalendarza nie miay wpywu na o signicie sukcesu przez jedno ze wspzawodniczcych ze sob spoeczestw. atwo sobie jedna brazi sytuacj, w ktrej mogyby one taki wpyw uzyska. Gdyby, na przykad, amerykaska kla

tura QWERTY gdzie si nie przyja, powiedzmy, gdyby w Japonii i Europie uywano znacznie wydajniejszej klawiatury Dvoraka, podjta w dziewitnastym wieku, bezpodstawna decy zja o zastosowaniu systemu QWERTY pocignaby za sob daleko idce skutki dla konkurencyj noci dwudziestowiecznej techniki amerykaskiej.

Podobnie, wyniki bada z udziaem chiskich dzieci dowodz, e znacznie szybciej zaczynaj o ne pisa, gdy uczy si je alfabetycznej transkrypcji dwikw chiskiej mowy (nazywanych pin ym) ni wtedy, kiedy maj opanowa tradycyjne pismo chiskie skadajce si z tysicy znakw. e osb uwaa, e ten drugi sposb nauczania umoliwia rozrnianie wielkiej liczby chiskich odmiennych znaczeniach, lecz zoonych z tych samych dwikw (homofonw). Jeli jest tak rze zywicie, to obfito homofonw w jzyku chiskim miaa prawdopodobnie wielki wpyw na rol, spoeczestwie Chin odegraa umiejtno pisania, cho nie wydaje si, by w kraju tym wystpo ikolwiek czynnik faworyzujcy jzyk o szczeglnym bogactwie homofonw. A czy mona poda lin gwistyczne bd kulturowe przyczyny niezdolnoci zoonych cywilizacji andyjskich do wynal ezienia pisma? Czy istniay jakie czynniki rodowiskowe, ktre predysponowayby Indie do wyksztacenia cile oddzielonych od siebie kast, ktrych obecno tak tragicznie zawaya na zwoju techniki w tym kraju? Czy w rodowisku Chin byo co, co stwarzao szczeglnie dogod ne warunki dla filozofii konfucjaskiej i kulturowego konserwatyzmu, ktre by moe miay bardzo gboki wpyw na bieg dziejw tego pastwa? Dlaczego religie goszce nawracanie (chrz ijastwo i islam), ktre stay si si napdow kolonizacji i podboju, powstay wrd Europe ieszkacw zachodniej Azji, nie za wrd Chiczykw? PRZYSZO HISTORII LUDZKOCI JAKO. 509

Powysze przykady pokazuj, jak rne mog by pytania dotyczce rozmaitych niezwykoci kul iewicych si ze rodowiskiem i pocztkowo majcych niewielkie znaczenie, z ktrych jednak wy ewoluowa istotne i trwae cechy kulturowe. To, Jak wielk odgrywaj one rol, pozosta je wanym i niezbadanym zagadnieniem. Rozwizujc ten problem, najlepiej skoncentrowa s i na zagadkowych wydarzeniach historycznych, niedajcych si wyjani dziaaniem najwaniejs ych czynnikw rodowiskowych.

A jaki wpyw na histori miay wyjtkowe jednostki ludzkie? Znanym wspczesnym przykadem je t podjta 20 lipca 1944 roku niemal udana prba zamachu na Hitlera i dokonania jedno czesnego przewrotu w Berlinie. Oba plany realizowali Niemcy przekonani o tym, e i ch kraj nie wygra wojny. Byli zdecydowani szuka pokoju w momencie, kiedy linia fr ontu wschodniego, oddzielajcego armi niemieck od rosyjskiej, przebiegaa przez teryto rium ZSRR. Wybuch bomby zegarowej, ktr ukryto w teczce umieszczonej pod stoem konfe rencyjnym, rani Hitlera. Przywdca zapewne zginby, gdyby adunek znajdowa si nieco blie ajmowanego przeze krzesa. Moliwe, e wspczesna mapa Europy Wschodniej i przebieg zimnej wojny wygldayby zupenie Inaczej, gdyby Hitler zosta wtedy zabity, a druga wojna wiat owa zakoczyaby si w poowie 1944 roku. Mniej znanym, lecz jeszcze bardziej brzemiennym w skutki mg si okaza wypadek drogowy , ktry nastpi latem 1930 roku, ponad dwa lata przed objciem przez Hitlera wadzy w Nie mczech. Samochd z Hitlerem siedzcym na "krzele mierci" (tzn. na siedzeniu znajdujcym si obok fotela kierowcy1) zderzy si wwczas z wielk ciarwk. Zahamowaa ona dosownie m momencie, unikajc zmiadenia samochodu fuhrera. Zwaywszy, w jakim stopniu polityka i sukcesy nazistowskich Niemiec determinowane byy psychopatologi Hitlera, druga wo jna wiatowa miaaby zapewne zupenie inny

1 Okrelenie to wie si z wysok miertelnoci ofiar wypadkw samochodowych zajmujcych mi a przednim fotelu pasaerskim samochodu (przyp. tum.). 510 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY przebieg, gdyby kierowca tej ciarwki rozpocz hamowanie o sekund pniej.

Wrd Innych postaci, ktrych nieprzecitno w widoczny sposb wpyna na bieg historii, zn

midzy innymi:

Aleksander Wielki, cesarz August, Budda, Jezus Chrystus, Lenin, Martln Luther Ki ng, inkaski cesarz Pachacutl, Mahomet, Wilhelm Zdobywca i krl Zulusw Czaka. Nie je st jednak jasne, w jakim stopniu kady z nich rzeczywicie zmieni bieg wydarze. Skrajn y pogld na ten temat wyrazi historyk Tho-mas Cariyle: "Historia powszechna, histor ia tego, co czowiek [sic/] osign na tym wiecie, jest w istocie histori wielkich ludzi, ktrzy tu dziaali". Drug za skrajno wyraa zdanie wypowiedziane przez Ottona von Bismar ka. W przeciwiestwie do Carlyle'a mia on okazj przez dugi czas przypatrywa si od wewnt z funkcjonowaniu polityki. A oto co powiedzia: "Zadanie ma stanu polega na wsuchiwan iu si w odgosy krokw Boga maszerujcego przez histori l na prbie uchwycenia si poty Jeg paszcza".

Tak jak niezwykoci kulturowe, rwnie wyjtkowe jednostki wprowadzaj w bieg dziejw elemen losowoci. Sprawiaj, e pewnej czci historii nie da si wytumaczy za pomoc czynnikw wych, a nawet jakichkolwiek przyczyn oglnych. Na potrzeby tej ksiki nie jest to jed nak istotne, gdy nawet najgortszy zwolennik teorii wielkiego czowieka bdzie mia kopoty ze zinterpretowaniem prawidowoci historycznych w zwizku z dziaalnoci kilku wielkich l udzi. By moe, Aleksander Wielki rzeczywicie zmieni bieg wydarze w pastwach zachodniej Eurazji posugujcych si ju pismem, produkujcych ywno l wyposaonych w elazo, ale nie wsplnego z tym, e kraje te istniay ju w Eurazji, gdy Australi zamieszkiway jedynie szc zepy niepimiennych, nieznajcych elaza owcw-zbieraczy. Niemniej jednak pytanie o to, j ak duy i trway wpyw na histori maj wyjtkowe osobistoci, pozostaje nadal bez odpowiedzi

Historii zwykle nie uwaa si za nauk cis, ale raczej humanistyczn. W najlepszym przypad u okrela si j mianem nauki spoecznej i uznaje za jedn z najmniej rygorystycznych PRZYSZO HISTORII LUDZKOCI JAKO... 511

pod wzgldem metodologicznym. O ile dziedzin wiedzy zajmujc si mechanizmami rzdzenia na zywa si czsto naukami politycznymi, Nagroda Nobla za z zakresu ekonomii odnosi si do nauk ekonomicznych, o tyle historyczne placwki badawcze rzadko, jeli kiedykolwiek , przybieraj nazw Instytutw Nauk Historycznych. Wikszo historykw nie uwaa si za prze icieli nauk cisych i ma mgliste wyobraenie o uznanych dyscyplinach nauk cisych i ich metodologii. Pogld, zgodnie z ktrym historia jest jedynie zbiorem szczegw, uwidacznia si w wielu angielskich powiedzeniach: "Historia to tylko jeden przeklty fakt po d rugim", "Historia - to w mniejszym lub wikszym stopniu paplanina", "W historii ni e ma wicej prawidowoci ni w kalejdoskopie" i tak dalej.

Nie da si zaprzeczy, e znacznie trudniej sformuowa oglne zasady na podstawie bada hist rycznych ni na podstawie bada orbit planet. Jednake trudnoci te wydaj ml si moliwe do rzezwycienia. Z podobnymi problemami borykaj si naukowcy reprezentujcy dziedziny, w k trych stosuje si perspektyw historyczn, a ich miejsce wrd nauk przyrodniczych jest, mo im zdaniem, oczywiste, na przykad astronomia, klimatologia, ekologia, biologia ew olucyjna, geologia i paleontologia. Powszechne wyobraenie o nauce opiera si, niest ety, Jedynie na fizyce l kilku Innych dyscyplinach wiedzy, stosujcych podobne met ody badawcze. Uczeni reprezentujcy te nauki maj zwykle pogardliwy stosunek do dzie dzin, w ktrych ich wasne metody badawcze okazuj si nieskuteczne, a zatem naley poszuk iwa Innych procedur badawczych - tak jak w przypadku moich docieka z zakresu ekolo gii i biologii ewolucyjnej. Przypomnijmy jednak, e sowo "nauka"2 oznacza wiedz (z ac iskiego scire - wiedzie, i scientia - wiedza), ktr zdobywa si metodami najbardziej od powiednimi dla danej dziedziny. Dlatego te ze wzgldu na trudnoci, ktre napotykaj bada cze historii ludzkoci, mam dla nich wiele sympatii. Szeroko ujmowane nauki historyczne (w tym na przykad astronomia) maj wiele cech ws plnych, odrniajcych je od 2 Po angielsku nauka to science (przyp. red.)

Mouoliim spias Aso\ au 'uiAMoOJp mipadAw a-iapiH B^p niAu -I3:U3iuis remam AY {Azanusazon n^oJ OC6T Av A-W^t 'PlMO-rezap AOMOJSPI i.ro-sre aJ A\A{(Lvv ^saC mapapiAz-id ulAwodAJ, Ain^ru^s qaa.i:pid uoAzszAM au uaz.mqaz ai s BiualMa.fod op DizpaAuud -Op BZOUI lf3aZIUB.IO BIUlOIZOd UIptSIU BU B3BZpOU3BZ BUBIUIZ a^pLwalu apa^nzaJ ^y 'pAuuatmz aqos a uaAuazaiMod aqzon teuuioJo ais u3A3a[hzAJ3:pi aJaq3 'MO-mazomp i izpni iisiMO-i -oiqz amaMo^ndmo^s aufeJ^s au aaAm ais BOBJMZ MQqosods q3AuA\AiBUJa^^B B^iPt BU 5i s a.rnsido 'VBAvApiMazJd aiireMO{nui -J OJ fefelupi-u-^n 3^9'fii 'q3AuzoXJO^siq Mpiua^s^s poMpsi/^ pso{zsazJd z t[3Biu3ZJBpz o ^alzpaiMod ureu A{oui fepSq Bp^J^ipo apsAzJd oo 'oa^ ao fezoA^op Bii.reAvApiM3z.id ^BMO^IJA! -3M I ^BMOinUUOJ 9IUB1S AY BS IUlAuZ3AlO^Siq lUre^nBU SlS AoBf -nUlCBZ 3Z3BpBq I X3X-IO}Siq 0^ OOIIt\[ '(BUIXM. MQ5IUn^B Z 3JO:Pl 'Xm$AqipizpaiAv 3iu 'p$o{zsazJd z ipBpBU.LlOJUi BU Sis aoferBJ -3ldo P1AYOZB5[SA\ 3IU AqAp) UOUd V UBMApIArZJd 3ItreAVO{ni.mOJ -sreupat isar azs.ralupi-Lii aluzoauz (ipAizoAreiiiasAs drug q3Xu -ui npiAY az aiu 'AYOJnazoulp aiuiB{A BiaJBmAw op vs\ imvu. -oiyui 99 paz-id ^izpBMOJdop O{OUJ telmaiz z Apioaire{d aiuazJ -apz T.i3AJ95i alp 'uAzoAzJd aafezo^op BiualuBOO pBpiAJd BU) uoiJa^sodo is sfep Biuai uBptM q3AuzoAioisiq q3B^nBU ^ nis -3 oapiB^ olzpBAuudazJd BUZOUI aiu q3^ q3Buizpaizp A zXp@ 'Suo;siq i BurAon^oMS Si goio!q AJO z afStAAYZ Brn^-siBJ^ AoAziJ -BiuBAYoqoBz oaizsAz-td ogar BiuBA\ApiAvazJd ;>ou^.ranun iupd nmasAs ogauBpBq amaim nzoJz ogaMo^luzBiiSA n^sa^ Sfo-siunJ aoAzTJ i uui3q3 A^ "BiuBAYXpiMazJd pouppz M pvui imAu -zoXJo^siqaiu B iuiXuzoAio;siq lure-^nBU AzpSim BOluzpJ BUUJ B^siMBCz oa^ uXzaXzJd q3Aup&zJpBU Bfn^nzsod alu zai IUB 'qoAMOZB {n^apul qooAvp Biu azJapz ibiiunJ (pu npo op IBAY Br -nzBpv\AzJd aiu A3iui3qo :>SBiuio:reN n^itpJO^ ogazsiiSiM azozsaf nqonqAM op 0{zs op 'gigl n-^oJ od az ani 'n^oJ 8T6T od palop -Sisaizp B5[lFl M usAJp^ is\p 'ApOMod piu^BDOw AqB 'aup&qzaiu ls3rqoAMo(ciod A\opB pin q3QMp q3^ op qoX3tezpBMOJd uazJBpz naiq M aluzpJ aiuaiuinzoJZ apu3uA;uoii mAre o BU Sis A{Az3 -oi 3JQ^ 'AufoM Aobzauo^ Co5[od OIJBAYBZ o Apapi 'n-^OJ 8161 I S 181 ^ aldoJng M q3XoBfnuBd MO-SIUTUBM sido UIBS ipAopBZ aiu B5tAJOsiq oap[sradoJna 'amqopod (('.B-T UIJ ruo{05{ OMOuozas eis

ovr i3?o>fzam naolsiH ??o?zsAzad q3X3BfBn.iaiu.izaiu AoSFaz SpBptdod BUYBJ^saouB BU reA\Xreizppo AureJn^au -i9qop Az3) Sis BiualMBCod far AuAzoAz-id faupSzJpau i (^iiuB^luzaidBJp pazjd A3BiuoJq a zBunuB^ o-siar BUO Aznis Az3) Aqoa3 [a-t Biuazsauz oSaurenofoliunJ Azo^op alua^ Ad azsfolu -"^o^si anizoBuz Aza^uXsoiq oSaf qoB'siBps i n^uam^d az.inp{n-qs fBUJBtn^alOlu M ais q3AoBrBZBJAA\ 'AUBIUIZ fo^ uAzoAzJd q3Xu -inaizAzJd 'qoiupa.iodz3q alUBMOimA^uapiz noMOpaz atu 'aiui -IZ M Breiq BU UI3^B^ pM.OZB.iqOJBZS Z ^AUBq BIU9IUIZ OJ^nJ q3Ai -91^ 'au-reiod aotefez o3oferBpBq o3u(XonioA\.a Boioiq papiAzJd BN 'UB{Bizp qop[zpn i MpA^om BZOZSBIA\Z B '^aAuo/Azo Moiiia^ -sAs BiuanunzoJz B{p auzBM BS yovp 'nsuas B(BUI 3iu .Jpip-inJ" i "npo" '.JaupazJ pau AuAzaAzJd" a[bd33uo'5{ q3AuzoAziJ iiaiu -pBaz pozs5{SiAv ^\\ aAOuAzaAzJd PIZBLMZ aupSzJpau i ampa-i^ -odzaq BrnzuBUB BuzoAio^siq SAvAfi3dsJ3d aoBrnso^s pinBN (raziu SIA -9Uio aio-pi) aureJn^BU uamAJadsita auBA\z -5^ i aniBA\XuM9Jod 'BfoBAuasqo ^Br qo i5[B"^ 'po:pui q3Xuui Baomod BZ SzpaiM yBM -Xqopz Bqaz q3Auz3Aioisiq q3B5inBU ^ 'AVQJnBZouip iCDU^OMa ^AzJp^Mod qnt ipAwopoJ BU naB^-iBd n^pi M izpspwzpalu y\d^ -AM. 'lI33BAVOpOp I A\.OUBBJniI 3BAVXluAzJ^BZ I yBMOpTUI "5lA^'Sre]B SlS BIU3ZJOM^ nSa30Jd OBAUaZJd BUZOUI 3IN 'BUZaAlOlSIU SM -A^3iadsJad q3A3B[hui[&zJd q3Buizpaizp npiM. M SIOJ Buio5[ruz Br -BA\Aipo BpouMad areo z aup<JO^BJoqBi aiuBpaq azireupap CSM -o^nau Apoam aynsi o 3iuBMO-uauiAiads5ia zr 'iuo fe[htuAz.qn a 'imAtsps iuiB5[nBU z BIS azaiM aluiis -sia TaiLiainiialom ng -0{0iq i inuaqo M. zalUAYp-i ais AoarazpMBJds 'Biuareizp q9sods ua^ izpn^ npiA B ia 'aA\opso{i airep ais sbwi&zi^o i 'auio-quo5i Atuam -Alads^a i iiaC 'aiuapaq az3iupasBZ OUAVQJBZ ais azJB}Avod 'qoAu -uaiuiz qoAiBisozod AyA^dA ais arruotluom yazopBiAsop MgdA nqo z ulApza-si M 'nJpureJBd oga^ apso^JBM areis a aupJluo-si aiuazopaiAvsop azpaMOJdazJd aia{ouM9J 'ui a.nauiB.red mAuap -aq ais a[hindiuaui qoAio:pi M. 'qaAu(XJOiBJoqBi Mo^uamAlads-^a BniBA\Xuo'5iop a p^re-n M aiuAVQ{ ais BA\Aqopz azpaiM. aaAzu ^ asouozoiz i BtUBM^plAyaz-id asoAnzoui BUOZOIUBJO 'aMouAzaAzJd PIZBRAZ 'algoppoau BU -zonAaads :PSOMPSBIAY apret Ala^za u.iAqrezB-5isA^ Bu-rein-sialoui Biotoiq i Biuia q3 'B-siAziJ -s^et vpv>[v^ 'q3AuzaAio-siqaiu uizpaizp ANAZSVI/M 'i>izvavz 'Aai3zais sis

514 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

ludzi zabitych lub zranionych w okresie drugiej wojny wiatowej. Cho wikszo biologw zga dza si z pogldem, wedug ktrego systemy oywione s ostatecznie determinowane przez swoje waciwoci fizyczne i podlegaj prawom mechaniki kwantowej, to zoono tych systemw powo e w praktyce deterministyczny zwizek przyczynowy nie przekada si na przewidywalno. Zn ajomo zasad mechaniki kwantowej nie pomaga w zrozumieniu przyczyn wytpienia wielu t orbaczy przez sprowadzone do Australii drapiene ssaki oyskowe czy powodw zwycistwa kr ajw ententy nad pastwami centralnymi w pierwszej wojnie wiatowej.

Niepowtarzalny jest kady lodowiec, pojedyncza mgawica, kady huragan, spoeczestwo ludz kie i gatunek biologiczny, a nawet kady pojedynczy osobnik i komrka organizmw rozmn aajcych si pciowo, gdy wpywa na nie ogromnie duo zmiennych i skadaj si one z bardzo elementw. Natomiast kada z czstek elementarnych i izotopw badanych przez fizyka oraz czsteczek, ktrymi zajmuje si chemik, jest identyczna. Dlatego uczeni ci mog formuowa uniwersalne deterministyczne prawa, dziaajce na poziomie makroskopowym. Biolodzy i historycy mog co najwyej precyzowa pewne tendencje. Z duym prawdopodobiestwem przewi duj na przykad, e wrd nastpnego tysica niemowlt urodzonych w Centrum Medycznym Uniwer etu Kalifornijskiego, gdzie pracuj, bdzie nie mniej ni 480 i nie wicej ni 520 chopcw. ie miaem jednake moliwoci zawczasu przewidzie, i dwjka moich dzieci bdzie chopcami. dobnej zasadzie historycy dostrzegaj, e jeli lokalne populacje s wystarczajco liczne i istnieje moliwo powstania nadwyek ywnoci, spoeczestwa plemienne czciej przekszta dzostwa ni wtedy, gdy nie maj takich waciwoci. Jednake kada z lokalnych populacji ma s wasn, wyjtkow charakterystyk. Dlatego te wodzostwa powstay na wyynach Meksyku, Gwatem , Peru i Madagaskaru, a nie pojawiy si na Nowej Gwinei czy Guadalcanal. Jeszcze inny sposb opisywania zoonych i nieprzewidywalnych - cho deterministycznych - systemw historycznych PRZYSZO HISTORII LUDZKOCI JAKO. 515

opiera si na spostrzeeniu, i kocowe rezultaty procesw historycznych s czsto oddzielone dugim acuchem zdarze od ich przyczyn nadrzdnych, a te le poza obrbem zainteresowa da ziedziny wiedzy. Na przykad dinozaury prawdopodobnie wyginy na skutek upadku planet oidy, ktrej tor lotu podlega cakowicie prawom mechaniki klasycznej. Jednake nawet gd yby 67 milionw lat temu na Ziemi yli Jacy paleontologowie, i tak nie przewidzieliby oni nadcigajcej zagady tych zwierzt, gdy badanie planetoid znajduje si w polu zainter esowa dyscypliny naukowej odlegej od biologii dinozaurw. Podobnie, aden z historykw, a prawdopodobnie nawet aden ze wspczesnych klimatologw, nie przewidziaby nastania w l atach 1300-1500 maej epoki lodowcowej, ktra przyczynia si do zagady grenlandzkich wik ingw.

Problemy, z ktrymi borykaj si historycy w trakcie identyfikowania zwizkw przyczynowoskutkowych w dziejach ludzkich spoeczestw, s wic w zasadzie podobne do trudnoci, ktre napotykaj astronomowie, klimatolodzy, ekolodzy, biolodzy ewolucyjni, geolodzy i p aleontolodzy. Kada z tych dziedzin charakteryzuje si rnym stopniem niemonoci wykonania kontrolowanych, powtarzalnych dowiadcze, zoonoci wynikajc z ogromnej liczby zmiennyc w zwizku z tym wyjtkowoci kadego z badanych ukadw. Dziedziny te obarcza niemono sf ia uniwersalnych praw, trudno z przewidywaniem przyszych waciwoci i zachowania si tych ukadw. W historii, podobnie jak w innych naukach stosujcych historyczn perspektyw, fo rmuowanie przewidywa jest wykonalne, jeli przyjmuje si du skal przestrzenn i czasow. s wyjtkowe cechy milionw pomniejszych zdarze ulegaj urednieniu. Mgbym przewidzie stos k pci nastpnych 1000 noworodkw, ale nie moich wasnych dwojga dzieci. Podobnie, histo ryk potrafi rozpozna czynniki, ktre doprowadziy do nieuniknionego rezultatu zderzen ia amerykaskich i eurazjatyckich spoeczestw po 13 tysicach lat ich niezalenego rozwoj u, lecz nie jest zdolny do wskazania przyczyn wyniku amerykaskich wyborw prezydenc kich w 1960 roku. Szczegy wypowiedzi obu kandydatw w trakcie

516 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY jednej debaty telewizyjnej w padzierniku 1960 roku mogy przeway szal zwycistwa na korz y Nixona, a nie Kenne-dy'ego. adne wypowiedzi nie powstrzymayby natomiast europejski ego podboju rdzennych spoecznoci Ameryki.

Jakie korzyci mog wynie badacze historii ludzkoci z wiedzy pozostaych nauk historyczny ch? Wrd uytecznych procedur badawczych stosowanych w tych naukach znajduj si metoda p orwnawcza i tak zwane eksperymenty naturalne. Wprawdzie ani astronomowie zajmujcy si formowaniem galaktyk, ani historycy nie s w stanie manipulowa obiektami swych ba da w ramach kontrolowanych dowiadcze laboratoryjnych, ale mog wykorzystywa w tym celu eksperymenty naturalne. Polegaj one na porwnywaniu obiektw rnicych si obecnoci (lub ddziaywania) kilku przypuszczalnych czynnikw sprawczych. Na przykad epidemiolodzy, mimo i nie mogli eksperymentalnie karmi ludzi du iloci soli, potrafili jednak zidentyf ikowa skutki nadmiernego jej spoycia. W tym celu porwnywali wpyw odmiennej zawartoci soli w diecie rnych grup ludzi na ich zdrowie. Antropologowie kultury, niemajcy spo sobnoci eksperymentalnego manipulowania zasobami rodowiskowymi, ktre mogy by wykorzys tywane przez rozmaite grupy ludzkie na przestrzeni wiekw, badaj dugookresowy wpyw do stpnoci tych zasobw, porwnujc niedawno powstae populacje Polinezyjczykw, yjcych na w h, z natury zrnicowanych pod wzgldem zasobnoci rodowiska. Badacz historii caej ludzkoc moe wykorzysta znacznie wicej naturalnych dowiadcze oprcz porwna midzy picioma, za ymi kontynentami. Zestawienia takie mog rwnie obejmowa due wyspy, na ktrych powstaj z , w znacznym stopniu izolowane spoeczestwa (jak choby Japonia, Madagaskar, zamieszk ana niegdy przez ludno tubylcz Hispaniola, Nowa Gwinea, Hawaje i wiele innych), a ta ke mieszkacw setek mniejszych wysepek i regionalne spoeczestwa na kontynentach. Nieodczn cech naturalnych eksperymentw w kadej dyscyplinie, takiej jak ekologia czy hi storia, jest ich podatno na krytyk metodologiczn. Wskazuje si w niej na zaburzajPRZYSZO HISTORII LUDZKOCI JAKO... 517

cy efekt naturalnej zmiennoci dodatkowych czynnikw, niebdcych obiektem zainteresowan ia, a take na problemy z rozrnieniem przyczyn i skutkw na podstawie korelacji obserw owanych midzy badanymi zmiennymi. Trudnoci tego rodzaju obszernie przedyskutowano w odniesieniu do czci nauk stosujcych perspektyw historyczn. Zwaszcza epidemiologia nauka, w ktrej wnioskowanie o chorobach czowieka opiera si na porwnywaniu populacji (czsto z uyciem retrospektywnych studiw historycznych) - od dawna z powodzeniem sto suje sformalizowane procedury, suce rozwizywaniu problemw podobnych do tych, z ktrymi borykaj si historycy ludzkich spoeczestw. Rwnie ekolodzy powicili wiele uwagi trudno zwizanym z eksperymentami naturalnymi. Uciekaj si oni do tej metody, gdy bezporednia manipulacja odpowiednimi parametrami ekologicznymi jest niemoralna, nielegalna lub niemoliwa. Biolodzy ewolucyjni zaczli ostatnio opracowywa coraz bardziej zaawan sowane metody wnioskowania, opierajce si na porwnaniach dokonywanych midzy rnymi gatun kami rolin i zwierzt o znanej historii ewolucyjnej.

Podsumowujc, przyznaj, e znacznie trudniej zrozumie histori ludzkoci ni problemy z zak esu dyscyplin naukowych, w ktrych perspektywa historyczna nie jest istotna i gdzi e uwzgldnia si znacznie mniej zmiennych. Mimo to w wielu dziedzinach opracowano sk uteczne metody analizy problemw o podou historycznym. W rezultacie histori dinozaurw, mgawic i lodowcw powszechnie uwaa si za dziedzin nauk cisych, a nie nauk humanistyczn ch. Jednake w badaniu historii dinozaurw obserwacja odgrywa duo mniejsz rol ni w anali zie dziejw czowieka. Dlatego te jestem optymist co do tego, e badania historyczne nad spoeczestwami ludzkimi da si prowadzi sposb w rwnie cisy Jak te, ktre dotycz dinoz korzyci dla naszego dzisiejszego spoeczestwa - uczc nas tego, co tworzyo wiat wspcz i co bdzie go ksztatowa w przyszoci. PODZIKOWANIA Mio mi zoy wielu osobom podzikowanie za pomoc w pisaniu tej ksiki. Mol nauczyciele ze

zkoy aciskiej w Roxbury wprowadzili mnie w fascynujcy wiat historii. O wielkiej wdzicz noci dla mych licznych nowogwinej-skich przyjaci w oczywisty sposb wiadczy czstotliwo jak odwoywaem si do ich dowiadcze. Rwnie wielk wdziczno (i zwolnienie z odpowiedz moje bdy) jestem winny moim uczonym przyjacioom i kolegom za cierpliwe wyjanianie m i subtelnoci zwizanych ze swoimi dyscyplinami i lektur wczeniejszych wersji ksiki. Szc zeglnie dzikuj Peterowi Bellwoodowi, Kentowi Flannery'emu, Patri-ckowi Kirchowi l m ojej onie - Marii Cohen, ktrzy przeczytali cay maszynopis. Charles Helser, junior, Davld Keightiey, Bru-ce Smith, Richard Yamell i Daniel Zohai-y przejrzeli niektre rozdziay. Wczeniejsze wersje wielu z nich pojawiy si w formie artykuw w czasopismach "Discover" i "Natural History". Towarzystwo National Geographic, Fundusz Worid W ildlife l Uniwersytet Kalifornijski w Los Angeles wspieray moje badania terenowe na wyspach Pacyfiku. Miaem wielkie szczcie wsppracowa z Johnem Brockmanem i Katink Mat on -moimi agentami, Lori Iversen i Lori Rosen, ktre pomogy mi jako asystentki nauk owe i sekretarki, Ellen Modecki - ilustratork, oraz Donaldem Lammem z W. W. Norto n. Neilem Bekonem i Willem Sulkinem z Jonathan Cape, Willim Khlerem z Fischer, Ma rkiem Zabludoffem, Markiem Wheelerem i Poiy Shulman, pracujcymi w "Discover", oraz Ellen Goldensohn i Alanem Temesem - redaktorami w "Natural History". LITERATURA UZUPENIAJCA PROLOG: PYTANIE YALEGO Literatura w jzyku polskim K. Baczkowski (red.): Europa-Ameryka od X do XX wieku: w pisetn rocznic pierwszej wy prawi) Krzysztofa Kolumba. Uniwersytet Jagielloski, Krakw 1993. B. Campbell: Ekologia czowieka. Historia naszego miejsca w przyrodzie od prehisto rii do czasw wsptczesnych. Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1995. L. L. Cavalll-Sforza: Geny, ludy, jzyki, "wiat Nauki" nr 1/1992, s. 64-71. J. Diamond: Trzeci szympans. PIW, Warszawa 1996. A. Mallnowski, J. Strzako (red.): Antropologia. PWN, Warszawa 1985. A. J. Toynbee: Studium historii. Skrt dokonany przez D. C. Somervella. PIW, Warsz awa 2000. E. O. Wilson: O naturze ludzkiej. PIW, Biblioteka Myli Wspczesnej, Warszawa 1988. Literatura obca G. Burenhult (red.): Tn Illustrated History ofHumankind. HarperCollins, San Franc isco 1993-1994. L. L. Cavalll-Sforza, P. Menozzl i A. Plazza: Tn History and Geography of Human G enes. Princeton University Press, Princeton 1994. V. G. Childe: WhatHappened in History. Penguin Books, Baltimore 1954. A. Crosby: Ecological Imperialism: the Biological Expansion of Europ, 900-1900. C ambridge Unwersity Press. Cambridge 1986. B. Grimes: Ethnologue: Languages ofthe Worid. Summer Institute of Lin-guistlcs, Dallas 1996. W. McNelll: The Rise ofthe West Unlversity of Chicago Press, Chicago 1991. M. Ruhlen: A Guide to the Worid's Languages. Tom l. Stanford Universi-ty Press, Stanford 1987.

A. Toynbee: A Study of History. Oxford Unlversity Press, Londyn 1934-1954. 520 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY C. F. Yoegelin i F. M. Voegelln: Clossification and Index ofthe Wor(d's Lan-guag es. Elsevier, Nowy Jork 1977. Rozdzia l: NA LINII STARTU Literatura w Jzyku polskim J. Jelinek: Wielki atlas prehistorii cztowieka. PWRiL, Warszawa 1977. R. Leakey: Pochodzenie cztowieka. Wydawnictwo CIS; "Most", Warszawa 1995. Ch. Stringer, R. McKle: Afrykaski exodus. Prszyski i S-ka, Warszawa 1999. J. Shreeve: Zagadka neandertalczyka. W poszukiwaniu rodowodu wspczesnego czowieka. Prszyski l S-ka, Warszawa 1998. I. Tattersall: Poegnanie z Afryk, "wiat Nauki" nr 6/1 997, s. 32-39. I. Tattersall: Nie zawsze bylimy sami, "wiat Nauki" nr 4/2000, s. 2 6-32. A. G. Thorne, M. H. Wolpoff: Policentryczna ewolucja czowieka, "wiat Nauki" nr 6/1992, s. 31-37. N. Toth, D. Ciarek, G. Ligabue: Ostatni wytwrcy kamie nnych toporw, "wiat Nauki" nr 9/1992, s. 70-77. A. C. Wilson, R. L. Cann: Afrykaski rodowd ludzkoc i, "wiat Nauki" nr 6/1992,s.24-30. Literatura obca T. Flannery: The Future Eaters. Braziller, Nowy Jork 1995. R. Klein: The Human C areer. University of Chicago Press, Chicago 1989. R. Leakey, R. Lewin: Origins R econsidered. Doubleday, Nowy Jork 1992. P. Martln l R. Klein (red.): Quatemary E xtinctions. University of Arizona Press, Tucson 1984. Ch. Stringer, C. Gambie: In Search ofthe Neanderthals. Thames and Hudson, Nowy J ork 1993. Rozdzia 2: ZDERZENIE CYWILIZACJI W CAJAMARCA Literatura w Jzyku polskim P. R. Anawalt, F. F. Berdan: Kodeks Mendozy, "wiat Nauki" nr 8/1992, s.43-52. C. W. Ceram: Pierwszy Amerykanin. Zagadka studiw prekolumbyskich. PIW, Warszawa 1977. S. Huber: Pastwo Inkw. PWN, Biblioteka Problemw, Warszawa 1968. J. Olko: Sanktuaria Andw, "Wiedza i Czowiek" (dodatek humanistyczny "Wiedzy l ycia") nr 9/1998, s. 4254. P. Pizarro: Relacja o odkryciu i podboju Krlestwa Peru. Novus Orbis, Gdask 1995. W. H. Prescott: Podbj Peru. PIW, Warszawa 1969. S. Pozorski, T. Pozorski: Wczesne stanowiska andyjskie, "wiat Nauki" nr 8/1994,s.48-53. M. Szczepaniak: Od Kolumba si zaczto, "Wiedza i Czowiek" (dodate k humanistyczny "Wiedzy l ycia") nr 8/1998, s. 45-49. J. Szemiski: Dzieje Inkw przez

nich samych opisane. PIW, Warszawa 1989. J. Todorov: Podbj Ameryki: Problem innego. Aletheia, Warszawa 1996. LITERATURA UZUPENIAJCA . 521 Literatura obca H. Cortes: Five letters of Cortes to the Emperor. Norton, Nowy Jork 1969. J. Hem ming: The Conquest ofthe Incas. Harcourt Brace Jovanovlch, San Diego 1970. C. Markham: Reports on the Discouery ofPeru. Hakluyt Society, First Series, tom 47, Nowy Jork 1872. W. H. Prescott: History ofthe Conuest ofMexico. Nowy Jork 1843. J. Smcialr: The C onuest ofPeru, as Recorded by a Member ofthe Pizarro Expedition. Nowy Jork 1929. H. Thomas: Conuest: Montezuma, Cortes, and the Fali o fOld Mexico. Slmon and Schuster, Nowy Jork 1993. Rozdziay 3-9 (cz n: POCZTKI I ROZWJ WYTWARZANIA YWNOCI) Literatura w Jzyku polskim D. Anthony, D. J. Telegin: Pocztki Jedziectwa, "wiat Nauki" nr 2/1992, s. 48-54. H. Galera: Samozapylenie - sukces czy poraka?, "Wiedza i ycie" nr 7/1998,s. 26-29. J. B. Hutchinson: Ewolucja rolin uprawnych. PWRiL, Warszawa 1969. M. ukw: Tajemnice malej czarnej, "Wiedza i Czowiek" (dodatek humanistyczny "Wiedzy i ycia") nr 10/1999, s. 48-51. T. Molleson: O czym wiadcz koci z Abu Hureyra, "wiat Nauki" nr 10/1994,s. 68-73. Z. Podblelkowski: Roliny w kuchni naszych przodkw, "Wiedza i Czowiek" (dodatek huma nistyczny "Wiedzy l ycia") nr 6/1996, s. 45-48. J. Serpell: W towarzystwie zwierzt: analiza zwizkw ludzie-zwierzta. PIW, Warszawa 19 99. A. Smogorzewska: Koty przyszy z Egiptu, "Wiedza l Czowiek" (dodatek humanistyczny "Wiedzy i ycia") nr 8/1997, s. 40-43. M. Sztrantowicz: Droga herbaty, "Wiedza i Czowiek" (dodatek humanistyczny "Wiedzy l ycia") nr 10/1999, s. 51-56. Literatura obca A. Ammerman, L. L. Cavalli-Sforza: The Neolithic Transition and the Ge-netics of Populattons tn Europ. Princeton University Press, Princeton 1984. G. Barker: Prehistorie Farming in Europ. Cambridge University Press, Cambridge 19 85. S. Bknyl: History ofDomestic Mammals in Central and Eastem Europ. Akademia Klad, Buda

peszt 1974. J. CIutton-Brock: Domesticated Animals from Early Times. British Mu-seum (Natura l History), Londyn 1981. J. CIutton-Brock: Horse Power. Harvard Unlverslty Press, Cambridge 1992. C. W. Cowan, P. J. Watson (red.): The Origins ofAgriculture. Smithsonian Institu tion Press, Waszyngton 1992. J. Harian: Crops and Ma. Wyd. II. American Society ofAgronomy, Madi-son 1992. D. Harris, G. Hlllman (red.): Foraging and Farming: the Euolution of Plant Explo ttation. Unwin Hyman, Londyn 1989. 522 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Ch. Heiser, Jr.: Seed to Cwilizatwn: the Story ofFood. Wyd. III. Harvard Universlty Press, Cambridge 1990. W. Herre, M. Rhrs: Haustiere zoologisch gesehen. Fischer, Stuttgart 1990. R. MacN eish: The Origins ofAgriculture and Setaed Life. University of Oklahoma Press, Norman 1992. I. L. Mason (red.): Euotution oJDomesticatedAnimots. Lo ngman, Londyn 1984. R. Meadow, H.-P. Uerpmann (red.): Eouids in theAncient World. Relchert, Wiesbaden 1986. R. Nowak (red.): Walfcer's Mammols oftbe World. Wyd. V. Johns Ho pkins University Press, Baltimore 1991. S. Olsen: Origins ofthe Domestic Dog. Universi ty of Arizona Press, Tucson 1985. D. Rindos: The Origins ofAgriculture: A Ewiutionary Prespectiue. Acade-mic Press, San Diego 1984. C. Sauer: Agriculturol Origins and Dispersals. American Geographical So-clety. N owy Jork 1952. N. W. Simmonds (red.): EuoiunonofCropPiants. Longman, Londyn 1995. B. Smith: The Emergence ofAgriculture. Scientific American Library, Nowy Jork 19 95. T. Sodestrom l inni (red.): Gross Systematics and Euolution. Smithsonian Institu tion Press, Waszyngton 1987. P. Ucko i G. W. Dimbleby (red.): The Domestication and E-^ploitation of Plants a ndAnimals. Aldine, Chicago 1969. A. Whtttie: Neolithic Europ: A Suruey. Cambridge University Press, Cambridge 1985 . W. van Zelst, K. Wasyllkowa i K.-E. Behere (red.): Progress in Old World Palaeoe thnobotany. Balkema, Rotterdam 1991.

D. Zohary, M. Hopf: Domestication of Plants in the Old World. Wyd. II. Oxford Un lverslty Press, Oksford 1993. Rozdzia 10: MIERTELNY DAR YWEGO INWENTARZA Literatura w jzyku polskim P. E. Ewald: Ewolucja wirulencji, "wiat Nauki" nr 6/1993, s. 60-67. E. Promiska: N a co chorowali nasi przodkowie?, "Wiedza i ycie" nr 10/1997,s. 26-29. Literatura obca R. Andersen, R. May: Infectious Diseases of Humans. Oxford Unwersity Press, Oksford 1992. O. A. Bushnell: The Gifts of Cwilizatwn: Germs and Genocide in Hawan. Universlty ofHawaii Press, Honolulu 1993. A. Cockbum: Jnfectious Diseases: Their Eu oiution and Eradication. Thomas, Springfieid 1967.. H. Dobyns: Their Number Became Thinned. University ofTen nessee Press, Knoxvllle 1983. P. Ewald: Euolution of Infectious Disease. Oxford Unlversity Pre ss, Nowy Jork 1994. D. Hopkins: Princes and Peasants: Smallpox in History. Unlversity of Chicago Pre ss, Chicago 1983. LITERATURA UZUPENIAJCA * 523 W. McNelll: Plogues ondPeopies. Doubleday, Garden City 1976. C. Quetel: History ofSyphilis. Johns Hopkins University Press, Baltimore 1990. A. Ramenofsky: Vectors ofDeath. University ofNew Merico Press, Albuquerque 1987. F. Vogel, A. Motulsky: Human Genetics. Wyd. II. Springer, Berlin 1986. H. Zinsse r: Rats, Lice, and History. Littie Brown, Boston 1935. Rozdzia 11: NALADOWNICTWO I ZAPOYCZANIE LITER Literatura w jzyku polskim J. Chadwick: Odczytanie pisma linearnego. PWN, Warszawa 1964. J. Chadwick: Pismo linearne B i pisma pokrewne. Wydawnictwo RTW, Warszawa 1998. W. V. Davles: Egipskie hieroglify. Wydawnictwo RTW, Warszawa 1998. D. Diringer: Alfabet, czyli klucz do dziejw ludzkoci PIW, Warszawa 1972. R. Koliski: Jak powsta alfabet?, "Wiedza i Cztowlek" (dodatek humanistyczny "Wiedz y l ycia") nr 9/1996, s. 40-42. R. Koliski: Niezwyka kariera alfabetu, "Wiedza i Cztowiek" (dodatek humanistyczny "Wiedzy i ycia") nr 10/1996, s. 38-41. A Mierzejewski: Zapisane na glinie. Iskry, Warszawa 1979. N. Szczucka-Kubisz, M. Supranowicz: Sanskryt znaczy doskonay, "Wi edza l Czowiek" (dodatek humanistyczny "Wiedzy i ycia") nr 9/1994 s. 6-9. C. B. F. Walker: Pismo klinowe. Wydawnictwo RTW, Warszawa 1998. Literatura obca

M. Coe: Breaking the Maya Code. Thames and Hudson, Nowy Jork 1992. J. DeFrancis: Visible Speech. Universlty ofHawaii Press, Honolulu 1989. D. Diringer: Writing. Thames and Hudson, Londyn 1982. I. J. Gelb: A Study o/Writing. Wyd. II. Univers lty of Chicago Press, Chicago 1963. J. Klausner: Sequoyah's Gijt. HarperCollins. Nowy Jork 1993. J. Naveh: Eariy His tory ofAlphabet. Brill, Lejda 1982. M. Pope: The Story of Decipherment. Thames a nd Hudson, Londyn 1975. G. Sampson: Writing Systems. Stanford Universlty Press, Stanford 1985. W. Senner (red.): The Origins of Writing. University ofNebraska P ress, Lincoln 1991. Rozdzia 12: POTRZEBA JEST CRK WYNALAZKU Literatura w jzyku polskim N. Baldwin: Edison mniej znany, "wiat Nauki" nr 2/1997, s. 60-66. D. J. Boorstin: Odkrywcy: Dzieje ludzkich odkry i wynalazkw. Ksika i Wiedza, Warszawa 1998. J. Bronowski: Potga wyobrani PIW, Warszawa 1988. M. Guzowska: Nie wici garnki lepi, c zyli o ceramice w archeologii, "Wiedza l Czowiek" (dodatek humanistyczny "Wiedzy i ycia") nr 2/1995, s. 4-7. J. R. Hale: Dugie odzie wikingw, "wiat Nauki" nr 4/1998, s. 46-53. D. Holloway: Stat in i bomba. Prszyski i S-ka, Warszawa 1999. 524 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY H. Knecht: Technika Iowiecka u schyku epoki lodowej, "wiat Nauki" nr 9/1994,s. 6267. Z. P. Zagrski: Czerwony atom, "Wiedza i ycie" nr 8/1995, s. 36-42. Literatura obca A. al-Hassan, D. Hill: Islamie Technologa. Cambridge University Press, Cambridge 1992. G. Basalla: The Euolution ofTechnology. Cambridge University Press, Cambridge 19 88. R. A. Buchanan: The Powerofthe Machin. Penguin Books, Londyn 1994. D. Cardwell: The Fontana History ofTechnology. Fontana Press. Londyn 1994. L. Levathes: When Chfna Ruleci the Seas. Simon and Schuster. Nowy Jork 1994. J. Mokyr: Tn Leuer ofRiches. Oxford Universlty Press, Nowy Jork 1990. J. Needham: Science and Cwilization m China. Cambridge University Press, Cambrid ge 1994-1996. A. Pacey: Technology in Worid Cwilization. Massachusetts Institute ofTechnology Press, Cambridge 1990. N. Perrin: Giuing Up the Gu. Hali and Company, Boston 1979. E. Rogers: Diffusion of Innouations. Wyd. III. Free Press, Nowy Jork 1983. Ch. Singer, E. J. Holmyard, A. R. Hali i T. Wllliams: A History ofTechnology. Ci arendon Press, Oksford 1954-84.

K. D. White: Greek and Roman Technology. Thames and Hudson, Londyn 1984. T. Wllliams: The History ofinuention. Facts and Flle Publicatlons. Nowy Jork 198 7. Rozdzia 13: OD EGALITARYZMU DO KLEPTOKRACJI Literatura w jzyku polskim P. Crepon: Religie a wojna. Wydawnictwo Marabut, Gdask 1994. R. B. Ferguson: Wojny plemienne, "wiat Nauki" nr 3/1992, s. 64-72. I. Jaworski: Zarys powszechnej historii pastwa i prawa: Historia ustroju i rdet prawa. PWN. Warszawa 1983. B. Szacka, J. Szacki (red.): Czowiek, zwierz spoeczne. Czytelnik, Warszawa 1991. M. Tymowski, M. Zlolkowski (red.): Geneza i funkcjonowanie wczesnych form pastwow oci na tle porwnawczym. Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1992. Literatura obca R. Adams: The Euoiutfon of Urban Society. Aldine, Chicago 1966. R. Adams: Heartl and ofdties. University of Chicago Press, Chicago 1981. R. Burger: Chauin and th e Origins ofAndean Cwilization. Thames and Hudson, Nowy Jork 1992. M. Fried: The Euotution of Political Society. Random Hou se, Nowy Jork 1967. D. Morris: The Woshing ofthe Spears. Jonathan Cape, Londyn 1966. E. Semce: Origi ns ofthe State and Cwilization. Norton, Nowy Jork 1975. E. Semce: Primitiue Soci oi Organization. Random House, Nowy Jork 1962. K. Wittfogel: Oriental Despotism. Yale Universlty Press, New Haven 1957. LITERATURA UZUPENIAJCA 525 Rozdzia 14: LUDZIE YALEGO Literatura w Jzyku polskim R. Firmhofer: wiat nieoswojony, "Wiedza i Czowiek" (dodatek humanistyczny "Wiedzy i ycia") nr 6/1994, s. 6-9. B. Malinowski: Argonauci Zachodniego Pacyfiku. Relacj e o poczynaniach i przygodach krajowcw z Nowej Gwinei. PWN. Warszawa 1981. W. Olszewski: Historia AustraliL Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Warszawa 1997. T. Saulnier: Papuasi: 167 dni w prehistorii. Iskry, Warszawa 1967. J. Rickard: A ustralia - historia kultury. Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw 1994. Literatura obca R. Atteborough, M. Alpers (red.): Human Biology in Pa pua New Guinea. Ciaredon Press, Oksford 1992. R. Broome: Aboriginal Australians. Allen and Unwin, Sydney 1982. M. Cannon: The Exploration of Australia. Reader's Digest, Sydney 1987. P. Cox, S. Banack (red.) : Islands, Plants. and Polynesians. Dioscorides Press, Portland 1991. R. M. W. Dixon: The Languages of Australia. Cambridge Univ ersity Press,

Cambridge 1980. W. Foley: The Papuan Languages ofNew Guinea. Cambridge Unlversit y Press, Cambridge 1986. R. Robertson l inni: Thermoluminescence dating ofa 50,000 -year-old human occupation site In northem Australia, "Natur", t. 345 (1990), s. 153-156. G. Sout er: New Guinea; The Last Unknown. Angus and Robertson, Sydney 1964. A. Thorne, R. Raymond: Ma on the Rim; The Peopling ofthe Pacific. Angus and Robertson, North Ryde 1989. J. P. White, J. 0'ConneU: A Prehistory of Austra lia. New Guinea and Sahul. Academic Press, Sydney 1982. Rozdzia 15: JAK CHINY STAWAY SI CHISKIE Literatura w Jzyku polskim B. Bachurow: Dzieje i kultura ludw Azji Centralnej. Prehistoria, Staroytno, redniowie cze. PIW, Warszawa 1978. G. Jacques: Chiny staroytne. PWN, seria Omega, Warszawa 1966. S. Jue: Dzuge Chin. PWN, Warszawa 1960. J. Needham: Wielkie miareczkowanie. PIW, Warszawa 1984. K. Piasecki: Na kracach Syberii, "Wiedza l Czowiek" (dodatek humanistyczny "Wiedzy i ycia") nr 3/1994. s. 10-13. H. Uhlig: Jedwabny szlak. PIW, Warszawa 1996. Literatura obca M. Elvln: The Pattem ofChinese Past. Stanford University Press, Stanford 1973. D. Keightiey (red.): The Origins ofChinese Cwilization. University of Cali-forni a Press, Berkeley 1983. S. Nelson: The Archaeology of Korea. Cambridge University Press, Cambridge 1993. 526 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Rozdzia 16: MOTORWK DO POLINEZJI Literatura w Jzyku polskim P. H. Buck: Wikingowie Pacyfiku. PIW, Warszawa 1983. K. aski: Dawni eglarze Oceanii. Wydawnictwo Morskie, Gdask 1979. Literatura obca P. Bellwood: Prehistory of Indo-Malaysian Archipelago. Academic Press, Sydney 19 85. P. Bellwood: The Austronesians: Comparatiue and Historical Perspectwes. Australi an National University, Canberra 1995. P. Bellwood: The Polynesians. Wydanie poprawione. Thames and Hudson, Londyn 1987 .

G. Irwin: The Prehistorie Exploration and Colonization ofthe Paafic. Cambridge U niversity Press, Cambridge 1992. P. Kirch: The Evolution ofthe Poty nesian Chiefdoms. Cambridge Unlversi-ty Press , Cambridge 1984. P. Kirch: The Lapita Peoples: Ancestors ofthe Oceanie Worid. Basil Black-well, L ondyn 1996. Rozdzia 17: WOJNA WIATW Literatura w jzyku polskim J. H. Greenberg, M. Ruhlen: Jzykowe pochodzenie tubylcw amerykaskich, "wiat Nauki" n r 1/1993, s. 62-68. K. Jarzbek: Bezgony jzyk Indian, "Wiedza l Czowiek" (dodatek humanistyczny "Wiedzy i y cia") nr 6/1997, s. 40-43. S. Lilley: Ludzie, maszyny i historia. Zarys historii rozwoju maszyn i narzdzi na tle przemian spoecznych. PWN, Warszawa 1958. K. Lissner: Zagadki wielkich kultur. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1990. M. Mikiewicz: Jak wdrowali Sowianie?, "Wiedza i Czowiek" (dodatek humanistyczny "Wie dzy i ycia") nr 4/1999, s. 45-48. C. Renfrew: Zrnicowanie jzykowe wiata, "wiat Nauki" nr 3/1993, s.54-60. M. Supranowicz: Mama, haha, mma, "Wiedza l Czowiek" (dodatek humanistyczny "Wiedzy i ycia") nr 5/1995, s. 5-7. M. Szczepaniak: Od Kolumba si zaczto, "Wiedza i Czowiek" (dodatek humanistyczny "Wi edzy i ycia") nr 8/1998, s. 45-49. Literatura obca A. Ammerman, L. L. Cavalli-Sforza: The Neolithic Transition and the Gene-tics o/ Populations in Europ. Princeton Universlty Press, Princeton 1984. R. Burger: Chauin and the Origins ofAndean Ciuilization. Thames and Hudson, Nowy Jork 1992. M. Coe: Mexico. Wyd. III. Thames and Hudson, Nowy Jork 1984. M. Coe: The MayaWyd. III. Thames and Hudson, Nowy Jork 1984. T. Damll: Prehistorie Britain. Batsford, Londyn 1987. G. Jones: The Norse Atlantic Saga. Wyd. II. Oxford University Press, Nowy Jork 1 986. W. B. Lincoln: The Conquest ofa Continent Random House, Nowy Jork 1994. M. A. Littauer, J. H. Crouwel: Wheeled Yehicles and Ridden Animals in theAncient NearEost. Brill, Lejda 1979. LITERATURA UZUPENIAJCA . 527 J. P. Mallory: In Search ofthe Indo-Europeans. Thames and Hudson, Londyn 1989. G

. J. Marcus: The Conquest ofthe North Atlantic. Oxford University Press, Nowy Jork 1981. S. E. Morison: The European Discouery ofAmerica: the Northem Yoy ages A.D. 500-1600. Oxford University Press, Nowy Jork 1971. S. E. Morison: The Europ ean Discouery ofAmerica: the Southem Voyages A.D. 1492-1616. Oxford University Press, Nowy Jork 1974. M. Moseley: The Incas a nd Their Ancestors. Thames and Hudson, Nowy Jork 1992. S. Piggott: The Earliest Wheeled Transport. Thames and Hudson, Londyn 1983. C. Renfrew: Archaeology and Language: the Puzzle ofIndo-European Origins. Cambridge Universlty Press, Cambridge 1987. B. Smith: The Emergence of Agricutiu re. Scientiflc American Library, Nowy Jork 1995. Rozdzia 18: JAK AFRYKA STAA SI CZARNYM LDEM Literatura w jzyku polskim T. Kotula: Afryka Pnocna w staroytnoci. Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw 1972. W. Ndoro: Wielkie Zimbabwe, "wiat Nauki" nr 1/1998, s. 68-73. J. Prokopczuk: Hist oria Afryki w zarysie. PZWS, Warszawa 1964. M. Supranowicz: Kipenda cha moyo ni dawa, "Wiedza i Czowiek" (dodatek humanistyczny "Wiedzy l ycia") nr 4/1994, s. 8-1 2. M. Tymowski (red.): Historia Afryki do pocztku XIX wieku. Zakad Narodowy im. Os soliskich, Wrocaw 1996. H. Zins: Historia Afryki Wschodniej. Zakad Narodowy im. Oss oliskich, Wrocaw 1986. Literatura obca J. D. Cark, S. Brandt (red.): From Hunters to Farmers : The Causes and Consequences ofFood Production inAfrica. University ofCalifomia Press, Berkeley 1984. O. Dahl: Migrationfrom Kalimantan to Madagascar. Norwegian Univer slty Press, Oslo 1991. C. Ehret, M. Posnansky (red.): The Archaeoiogicaf and Lingu istic Reconstruction ofAfrican History. University of Califomia Press, Berkeley 1982. J. D. Fage: A History ofAfrica. Hutchinson, Londyn 1978. A. M. Jones: frica and I ndonesia: the Euidence oftheXylophone and Other Musical and Cultural Factors. Brill, Lejda 1971. R. 01iver: The African Experien ce. Weidenfeid and Nicolson, Londyn 1991. D. Phillipson: African Archaeology. Wy d. II. Cambridge University Press, Cambridge 1993. T. Shaw i inni (red.): The Archaeology ofAfrica: Food, Metals, a nd Towns. Routledge, Nowy Jork 1993. P. Verin: The History ofCwilization in North Madagasc ar. Balkema, Rotterdam 1986. 528 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY

Epilog: PRZYSZO HISTORII LUDZKOCI JAKO DYSCYPLINY NAUKOWEJ Literatura w Jzyku polskim K. Darwin: O powstawaniu gatunkw drog doboru naturalnego. PWRiL, Warszawa 1955. R. Dawkins: Stepy zegarmistrz. PIW, Biblioteka Myli Wspczesnej, Warszawa 1994. H. K rzanowska, A. omnicki (red.): Zarys mechanizmw ewolucji. PWN, Warszawa 1995. K. L. Popper: Ndza historycyzmu. Wydawnictwo Krg, Warszawa 1984. H. Szarski: atwy e wolucjonizm dla niebiologw. Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw 1989. Literatura obca T. van Andel, C. Runnels: Beyond Acropol is: A Rwal Greek Past. Stanford Universlty Press, Stanford 1987. F. Braudel: Ciuilization and Capitalism. Harper and Rw, Nowy Jork 1979. F. Braude l: OnHistory. Universlty of Chicago Press, Chicago 1980. P. Harvey, M. Pagel: Th e Comparatwe Method in Evolutionary Biologu. Oxford University Press, Oksford 1991. H. Hobhouse: Forces ofChange. Sadgewick a nd Jackson, Londyn 1989. E. L. Jones: The European Miracie. Wyd. II. Cambridge U nlverslty Press, Cambridge 1987. L. Levathes: When China Ruled the Seas. Simon and Schuster, Nowy Jork 1994. A. M. Lillenfeid, D. E. Lilienfeid: Foundations of Epidemiologu. Wyd. III. Oxford Unlversity Press, Nowy Jork 1994. E. Mayr: Tomords a New Philosophy qf Bi ologu. Harvard Unlversity Press, Cambridge 1988. P. Novlck: That.Noble Dream. Cambridge University Press, Cambrid ge 1988. H. Tumer, Jr.: Hitler: Memoirs ofa Confidant. Yale University Press, New Haven 1978. D. Wetzel (red.): German History: Ideas, Institutions, and Indiuidua ls. Praeger. Nowy Jork 1996. N. Yoffee, G. Cowgill (red.): The Collapse ofAncient States and Cwilizations. Universlty of Arizona Press, Tucson 1988. INDEKS Gwiazdk oznaczono strony, na ktrych dane haso znajduje si w tabeli, na rysunku lub w podpisie. Aborygeni australijscy 40, 78, 100, 105, 167, 169, 243, 366, 459, 474, 490, 493, 506 - - a innowacje techniczne 278, 289, 292, 294,302

- -, utrudnienie rozwoju cywilizacyjnego 356-359, 367-385 afroazjatycka rodzina jzykowa 464*-467, 476, 477 Afryka (Czarny Ld) 42, 43, 245, 273, 274, 352, 374, 380, 397, 411,447*, 478, 492, 493, 495, 499, 506 - a rozpowszechnianie technologii 277, 278, 293,306-309 -, podstawowe grupy ludzkie 457--460*^162 -, wymieranie zwierzt 109, 110 agawa 129, 131* agrest 135 AIDS 222, 224, 226, 232, 237 AJnowle 181, 188 Alaska 37, 47, 51, 56, 174*, 440, 442, 448, 451 Aleksander Wielki 333, 346, 497, 510 alfabety 247, 248, 250*, 253, 254*, 255, 257-261, 263, 264, 270, 271, 274, 275, 297, 303, 304, 446 Algieria 203 Alpy 172, 364, 496, 502 altajskle Jzyki 447*, 448 Amazonia 45, 50, 94*, 95. 130*, 159, 230, 296, 301, 314, 319, 335, 339, 346, 436,438, 439*, 443-445 Ameryka (Nowy wiat) 86, 356, 380, 386, 394, 397, 426, 482, 490, 492-496, 500, 502 -, rozpowszechnianie technologii 293, 297, 298, 303, 307-309, 432, 433, 436, 438 *, 439*, 445, 449, 446 -, rozwj cywilizacji w porwnaniu z Eurazj 428-438*, 439*-446, 448-450 Ameryka Poudniowa 56, 70, 148*,

294, 307, 309*, 322, 352, 362, 374, 435, 439*-441, 449, 454 Ameryka Pnocna 33, 48, 69, 139, 148*, 169, 196, 207, 273, 307, 309*, 240, 344, 345, 352, 374, 387, 439*, 451, 452, 454-456, 468 amygdalina 119 ananas 124 Anatolia 145 Andamany 357, 400 Andy 85, 242, 243, 246. 273,274, 298, 307, 308, 364, 365, 446, 455,456 -, rozwj cywilizacji 432-434. 436, 437,439*, 449 530 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY anemia sierpowata 227 angielski jzyk 247, 248. 258, 260, 405, 446, 468 Anglia 88. 148*, 433, 435, 436, 438*, 440. 446 anisakidoza 223 Ankole 345 Antarktyda 45, 313, 329 Antarktyka 43, 52 antygeny 226 antylopa 190, 192. 474 Ap palachy 51 arabskie pismo l jzyk 261, 274, 465 Arafura morze 355, 359 aramejskie pismo i jzyk 254*, 261, 465 Araukanie 65 arawak, jzyk 449 arbuzy 120. 131* Archimedes 278 argall 173*. 178, 1 93 Argentyna 65 arkebuzy 67 Arktyka 52, 84, 230, 429. 435, 448, 449, 453.455 Arystoteles 335 Ashanti 345 Atahualpa, wadca inkaski 57-72, 79,240.427 Ateny 271 August, cesarz 510 Australia (Australia-Nowa Gwinea; Wielka Australia) 245, 246, 334. 351, 354*. 394, 407, 424-428. 448, 449, 463, 468, 490-493. 496,500.510 -, pochodzenie spoeczestw 357 -, utrudnienie rozwoju cywilizacyjnego 352,353,355-360,367-385

-. rozpowszechnienie technologii 278.294,299, 308, 309 -. zoa mineraw 356 Australopithecus fricanus 34 austroazjatycka rodzina jzykowa 390-392*, 400, 416, 426.447*. 466 austronezyjska ekspansja 404-410*-426 - - na Madagaskar 463, 473, 477-479 - - na Now Gwine 362, 366, 367, 375, 380, 382, 416, 425 austronezyjska rodzina jzykowa 404-406*-408, 412, 415-422, 424, 447*, 448, 463, 4 64*-466, 477,479 Azja (zob. te Eurazja) 56, 69, 132, 196. 261, 274, 399-401, 424-426, 429. 432. 44 6, 447, 435, 463, 469. 475, 499, 502, 505,508 -, chiskie rodziny jzykowe 389-393*, 394 -, zajmowanie Australil-Nowej Gwinei 357,358,361,362,367, 382, 383 -, rozpowszechnianie technologii 297,299 Azory 52 Aztekw imperium - -, hiszpaski podbj 65, 69, 72, 85, 239, 240,428,435,454 Babilonia 125 Bafflna Ziemia 450*. 451 Bagdad 251 bakaany 120 bakterie (zob. te zarazki) 432 -. sposoby rozprzestrzeniania si 223,225,232 baktriany (wielbdy dwugarbne) 80, 84,85,172.173*, 182* Bali -, bydo 80, 174* -, jako cz prehistorycznej Azji 41, 358

Bakany 210 banany (bananowce) 97*, 105, 120, 124. 125, 130*, 132, 138, 158, 208, 361, 363, 382, 383, 423, 425,470*, 472, 475 banteng 172, 174*, 178, 182* Bantu, lud 100, 179. 138, 473, 4 77 - zajmowanie podzwrotnikowej Afryki 468, 469, 479, 480*-485, 488 bantuidalne Jzyk i 394, 447*, 464*, 467, 479,480*, 481 INDEKS 531 Bar-Yosef, Ofer 155 baskijski dialekt 85 Bassa Cienina 373 bataty (sodkie ziemniak i) 56, 131*, 132, 138, 159, 160, 165, 198, 361,362 bawena 84, 120, 121, 131*, 200, 212, 383 - kosmata 200 - peruwiaska 131*, 200 -zwyczajna 131* bawolce 181 baw 80,172,395,474 -afrykaski 178, 180, 188, 486 -azjatycki 174*, 178, 182* benzyna 285, 286 Beringa Cienina 37, 41, 45, 47, 56, 450,451 biegunka 223-225, 227 Birma 174, 357, 390, 391 Bismarck, Otto von 510 Bismarcka Archipelag 41, 357, 366 bizon 178, 184 biuteria 38, 39 Bliski Wschd zob. yzny Pksiyc Blumler, Mark 147, 148*, 166 bogong 370 Boliwia 456 bomba atomowa 257, 279 boreUoza zob. choroba z Lyme Borneo 463, 490 -jako cz prehistorycznej Azji 35, 354*, 358 borwka 133, 164 Brahmi 254* braminizm 291 Brazylia 49, 174, 387, 472, 506 brz 285,303,396.398,400, 432, 438*, 440,504 brokuy 125 bro 39

- biaa 65-67 - parna 38,65-67, 72, 73,78,80*. 81*,84,277,285,289, 300, 301. 309 bruceloza 235 brukselka 125 Brytania 264, 330 Brytyjskie Wyspy 201, 203 brzoskwinie 208, 395 brzozy 134 Bttger, Johann 299 Buganda 345 Buka, wyspa 41 Bugaria 258 bumerang 372 buraki 125, 128, 138 Burk, Robert 352, 385 Buszmeni 462 Candia, Pedro de 60. 62 Cariyle, Thomas 510 Celebes, wyspa 410*, 411, 416, 416, 419 ceramika 296, 302, 305, 306, 308. 409,411,434,437,438 - Lapita 419, 422, 423 - w Afryce 475, 478, 489 - w Chinach 394, 397, 399, 400 ceramiki wstgowej kultura 80, 103 Chagasa choroba 243 Chalcuchima. genera inkaski 71, 72 chaparral 205 Chatham, wyspy 410*, 425, 426, 490 Chile 51, 65. 145-147, 149, 430, 442,449 Chimbu, plemi 293, 294, 296 Chiny 85, 233. 242, 308, 358, 359. 361, 362, 365, 366, 371, 372, 375, 396, 397, 453, 478, 490,

505,506 -, historia rozwoju cywilizacji 436, 438* -. innowacyjno a konserwatyzm 290-292, 295, 296, 298, 299, 301.303,496-502 -. jednorodno kulturowa i polityczna 387-391, 398-503*, 504 - Pnocne w porwnaniu z Chinami Poudniowymi 388, 391, 398. 399,504 -. relacje midzy grupami etnicznymi 391 -. utrata przewagi rozwojowej 496--502, 504 532 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY INDEKS 533 chisko-tybetaska rodzina jzykowa 389, 391, 392*, 394, 398, 399,416,447*, 448 chlebowe drzewo 132, 158. 425 cholera 221, 224, 225, 228, 233, 244,432 chomiki 172, 182 choroba z Lyme 236 choroby weneryczne 224 - choroby zakane 233, 242, 396 - -, epidemie 68, 69, 80*. 81*. 86, 222, 227-231, 234-240, 242, 244, 454, 456 - -, ewolucja 232, 234-238 - -jako czynnik europejskiego podboju 68, 69, 73, 86. 221, 222, 239-241, 243, 24 4, 431, 432 - -, obrona organizmu 225, 226, 228 - -, odporno genetyczna 227, 431 - -, sposoby rozprzestrzeniania si zarazkw 223-225 ciecierzyca pospolita 92, 93, 130*, 149, 204 Clovis, kultura 33, 45-52, 440, 441 Colledge, Susan 154 Cook, James 244 Cooka Wy spy 410* Cooke, William 283 Cortes, Heman 65, 66, 70, 72, 85, 239,428 Coxcatlan, jaskinia 437 Cuitahuac, wtadca aztecki 69, 239 Custer, George 65 Cuzco , stolica Inkw 66 cyjanki 114, 119 Cypr 52, 201 Cyryl w. 258 cyrylica 257, 258 Cza ka, krl Zulusw 510 czarna mier zob. duma dymienicza Czarne Morze 68, 297 czowiek -, ewolucja biologiczna 34-40 -Jawajskl35

-, szlaki kolonizacji 35*-37, 40-42, 44-47, 49-55 czuwallczka jadalna 472 my -jako pokarm 370 -, melanizm przemysowy 126 Dalmler, Gottfried 281 daktylowce 127, 139 Dania 435,502,503* Daribl. plemi 294 D arien, rejon 274. 307 Darwin, Karol 125, 135 datowanie radiowglowe 49, 50, 90, 91 - -, kalibrowane 33, 91, 92, 96 - -, niekalibrowane 33, 91. 92 Davlsa Cienina 451 Derby, lord 289 determinatywy 251, 259, 268 dby 115. 119,133,134,163 Dingiswayo, wdz Zulusw 345, 348 dingo 367, 375, 493 diprodonty 42. 367 DNA mitochondrialny 40, 183 dobr naturalny 119, 125, 135, 205 Dobrej Nadziel Przyldek 113, 484, 488, 489. 499 drobnoustroje chorobotwrcze zob. zarazki dromadery (wielbdy jednogarbne) 80.84,85,172,173*, 182* dront dodo 43 drozdy 116, 117, 134 druk 276,277,295,303, 304,499, 501 Dunaj 504 dur - brzuszny 244, 384 - plamisty 384 dydelfy 184 dyfteryt 241 dynia 97*, 108, 120. 125, 131*, 160-163, 199, 200. 211, 212,

381, 445 - olbrzymia (Cucurbita maxima] 131*. 163 - pimowa 131* - zwyczajna {Cucurbita pepo} 131*, 163,199,212 dyzenteria 230 dzik 173 duma dymienicza (czarna mier) 69,221,222,224,228,233,241, 396,431, 432 Edison, Thomas 278, 280, 282, 283 Egipt 85, 120, 284, 475 Ehret, Christopher 476 Ekwador 483,197,437, 443 elamo-dr awidyjskle Jzyki 447* eland antylopa 184, 190 ENSO 368, 369 epoki lodowcowe 33, 3 7, 38, 166, 242,284,313,355, 367,452 esklmo-aleucka rodzina jzykowa 448 Eskimosi (muld) 52, 230, 302, 314, 451-454, 593 Etiopia 92, 94*, 95, 97*, 98, 129, 130*, 196, 201, 209,214, 246, 250*,256,261,274,465,479, 487,489 Etruskowie 250*, 261, 267 Eufrat 154, 203, 251 Eurazja (zob. te Europa; Azja) 85, 352, 374, 385, 394, 398, 491-49G. 505, 510 -, rozpowszechnianie technologii 277, 278, 300, 306-310, 432-434. 438*, 482 -, rozwj cywilizacji w porwnaniu z Ameryk 428-438*, 439*-446, 448-450 -, wymarcie megafauny 109, 110 Europa (zob. te Eurazja) 176, 183, 334, 353, 408, 415, 426. 462, 506,508 -, geograficzne przyczyny rozbicia 502, 503*, 504 -, podbj Afryki 484-489 -. - Ameryki 56, 57, 65-73, 427-

-436, 450-456 -, - Australii i Nowej Gwinei 353, 355,367,381-385 -, rozpowszechnianie technologii 271, 291-299, 301, 303, 304, 440 europeidzi 388 Fajstos, dysk 275, 276*, 277, 283, 295,303. 304 fasola 97*, 108, 129, 130*, 131*, 162, 197,204,211.212,445.471,495 - limeska 120, 130*, 199 -zwyczajna 130*. 199. 212 fasolnik egipski 130* Fayu, hordy 311-313, 315 fenicki alfabet 250*, 261, 271 Fidi, wyspy 66, 69, 243 figa 127, 138 Filipiny 357 Fish River 103, 209, 483, 484 Flannery. Tom 55 foki 43,110 fonograf 280 Fore, plemi 152, 236, 318 Francja 39, 88, 108, 206, 236, 298, 308,435 fretki 171, 192 fryzyjski jzyk 468 Galapagos 43, 135 Galton, Francis 181. 185 Gama. Vasco da 478, 485. 499 Gaua. wyspa 302 garbiplat chiski 129, 130 gaur 172. 174, 178, 182 gazela 110, 150, 181, 190

gepardy 48, 181, 187 g 171.395.429 - hawajska 43 glebowe bezkrgowce 91 gonia 39 gorczka 225 gorczyca 120 Gring, Heinrich 457 -, Hennann 457 goryle 185, 186. 318 gotycki alfabet 258 granaty 127 gradanka 258 Grecja 119, 201, 285, 300. 496, 497,502,503* Greenberg, Joseph 448, 463, 465, 467 grejpfruty 120 Grenlandia 56, 450*-452, 490, 493 534 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY INDEKS . 535 groch 89, 97*, 115, 118, 121-123, 127, 129, 130*, 149. 200, 203, 204,381, 471, 493 grusze 124, 128, 395 grulica 221, 227, 235*, 241-243, 384,430 grypa 68, 86, 221, 224.226,228, 235*,241,243,384, 397, 431, 432 gryzonie 91 -. przenoszenie chorb 232, 236, 237 Guanako 173* Gultarrero, grota 437 Gujana 456 Gutenberg, Jan 278, 303, 304 guziec 486 Gwatemala 214, 456, 514 Hadza, lud 466, 467

Hajnan, wyspa 502, 503* Halmahera, wyspa 410*. 415, 418, 423 han'gul. alfabet 264, 265, 401 Hannibal 172, 174, 486 Harris, David 154 Hawaje 2 73. 491, 516 hebrajski alfabet l jzyk 261, 465 Henry. Joseph 283 hetycki alfabet 250*, 267 hieny 181 hieroglify - egipskie 248, 249, 259, 267*, 270. 398 - hetyckie 267 Hilimann, Gordon 154 Himalaje 174*. 213, 364 hinduizm 291 hipopotam 188, 189, 474, 478. 486 Hiroszima 257 Hispaniola (Haiti), wyspa 243, 516 Hiszpania 108. 139, 160, 201, 289, 453. 500,502 Hitler, Adolf 504, 509. 513 Hobbes, Thomas 102 Holandia 207, 435, 4 68 holocen 33* hominidy 34, 35, 37, 40, 43 Homo - erectus 34-36, 405 - habilis 34 - neandertatensis zob. neandertalczyk - sapiens 36, 37, 44, 47, 53, 458, 485 Hopf, Maria 201. 202* Hopwell, kultura 163 hordy, struktura spoecznoci 314-316*, 318-322. 324, 327-329, 332-337. 339-342, 346,435 Hotentoci 243, 462 Huascar 68. 240 hugenoci 298 Hunowl e 85, 246 hutia 171 Huayna Capac. wadca inkaski 68, 239,353 Huygens, Christiaan 282 Hyksosi, plemi 85 Iberyjski Pwysep 70 bo, lud 294, 296 ideogramy 247, 248, 253, 255, 259,

268-271 lgnam97*. 131*. 132 Indianie 52, 54, 133, 134. 179, 197, 211, 229, 230, 240, 242, 255, 277,294, 450 -, podbj przez Europejczykw 56, 57, 59-63, 65-68, 71, 78, 221, 224, 239. 241. 243, 427, 452^56 Indie 69. 242, 291, 300, 387, 389, 390, 426, 429, 434. 453, 478, 496,505 indoeuropejskle jzyki 85, 388, 408, 413, 414, 446, 447*, 448*, 456 Indonezja 244, 299, 392. 453. 459, 463,471 -, zwizki z Australi i Now Gwine 357,359,366,367,374-376, 381. 382. 402^104 Indusu dolina (Nizina Indu) 98*, 196-198. 207. 212, 213, 334 Indyjski Pwysep 98 indyki 97*. 151, 171,211,242,429, 445 Inkowie 245,308, 454 -, centralizacja pastwa 331, 332, 345,348, 435 -, podbj przez Europejczykw 57, 58, 64, 68, 70-73, 85, 239, 240,427 inynieria genetyczna 115 Irak 88, 246, 505 Iran 8 8,93,98,149,205, 267, 272, 447*, 505 Irlan Jaya, prowincja 381, 382 Irlandia 207, 274, 502, 503 Irokezi, jzyk l pismo 250*, 261-263* islam 245, 274, 291 islamskie kraje 286, 290, 294-296, 298,300,453, 496 Islandia 52, 450*^52 Italski alfabet 250*, 251 lva ciiiata 160163 tyau, lud 327 Izrael 93 Jabonie (jabka) 89, 118, 124, 128, 139, 140, 164, 168, 169, 208, 383 Jak 80, 84, 172, 174, 176, 178, 182 jaapa meksykaska 131* Jangcy 95,397,502 Japoni a 188, 373, 502. 506,508 -, pismo i jzyk 246-248, 250*, 255. 332, 401 -, technologie, rozwj techniki 287. 288, 291, 296, 298, 300, 301. 305,449 -, wpywy chiskie 389, 400, 401 Jaszczurki wymare 42 Jauja, bitwa pod 66 Jawa 35, 36

6, 491 -jako cz prehistorycznej Azji 41, 354*, 358 Jedwabniki 84, 97*, 172, 298, 395, 429 Jele 184, 190 Jezior Rwnina 105, 315 Jeyny 164 jczmie 98, 122, 123, 127, 129, 130*, 138, 143-145, 147, 149, 155, 156, 161, 162, 1 64. 203. 204, 215, 381, 383, 396, 400. 443,470*, 471, 488 Jordanu dolina 155, 156 judaizm 291 juka 129, 131* kaczki 171. 395, 429 - pimowe 171, 242, 429 kalafior 125 kalarepa 125 Kamboda 300, 305, 315 Kamerun 447*. 467-469 fcana. pismo 248. 255. 287 Kanada 45, 47, 206, 215, 440, 441, 448 kangury 42, 156. 177, 180, 184, 367,370 karyi, pismo 247. 287 kapusta 120. 125 Karaibskie Morze 57 Karaibskie Wyspy 171 karczochy 131* Karol V, cesarz rzymsko-niemiecki (Karol I, krl hiszpaski) 57, 64 Karpaty 502 Kartagina 214, 482 Kasavu, wioska 66 K aspijskie Morze 203 kaszel 224, 225 Kaukaz, gry 208 kawa 97*, 98, 208, 470*, 472 kazuar 156. 180 Kenia 207, 467, 475, 478, 479 Kennedy. John, F. 330 Khoi, ludy 99. 103. 462 fcho irt, jzyk 464*. 466, 469, 477 Khoisan, ludy 113. 210. 243, 459, 461. 462, 467, 469, 473, 477 kichanie 224 King, Martin Luther 510 Kingdon, Jonathan 55 kipu 435 Kislev, Mordechaj 155 kiwi 133 klawiatura QWERTY 287-289, 507, 508 kleszcze 236 klimat 179

-rdziemnomorski 145. 146*, 147. 149.470.471 kminek zwyczajny 208 Knossos 269. 270 koala 186 kociego pazura choroba 234 koa. orzeszki 470*. 472. 475 536 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY INDEKS 537 Kolumb, Krzysztof 57, 70. 211. 221, 240. 241, 243, 404, 427, 436, 453, 499,500 Kolumbia 68 koo 195, 202. 214, 215, 257, 287, 289, 297, 308, 434, 446, 449, 450, 496 komary 224, 235 komosa 161. 162, 199, 200, 211, 212 - gkowata 97*, 130* - ryowa 129, 130* kondory 185 Kongo zob. Zair konie 48, 68, 80*, 81*, 84, 132, 172. 173', 177-180, 182, 188-191, 209, 396, 430 , 453, 473,486 - czynnik przewagi militarnej 65-68, 72,73,85, 86,428,433,447 konopie 84, 121, 129, 131*, 395 korakan zob. manne czka lkowata Korea 196, 502, 503*, 506 -, jzyk i pismo 250*, 264, 265* -, wpywy chiskie 389, 400, 401 koreaska gorczka krwotoczna 224 Korsyka 52 koty 98*, 171, 191, 192,234,429, 473 koza 80, 84, 89, 97*149, 151, 172, 173*, 181, 182*, 190-192, 243, 381,396,473,47 5,486,489 - bezoarowa 173* kozio Harringtona 48 Kreta 52, 304 krtkowica niekitowa 431

krokodyle ldowe 42 kro kosz barwierski 120 kromanioczycy 38-40, 50, 55 krowlanka 235* krowy 80, 130, 149, 151, 172, 173*, 175, 179, 182*, 185, 191, 234, 237,242,243,3 96,486 krliki 171, 182, 238, 429 krztusiec (koklusz) 224, 226, 229, 235*, 241 ksigosusz 234, 235* Kuba 239 kukurydza 138, 164, 381, 480 -, rozprzestrzenianie 108, 197, 206, 208, 210, 211, 274, 443-445, 476 -. udomowienie 36, 97*, 114, 118, 129, 130*, 131*, 133, 144, 145, 151 -, warto odywcza 162 kum 223, 236 kury 89, 159, 171, 208, 362, 364, 419,423,424,429,474 La Manche, kana 41 Labrador 450*, 451 lampart workowaty 42 lamy/alpaki 84, 85, 97*, 172, 173*, 175,182*, 197, 198, 211,242, 243,308,428, 445 Langley, Samuel 283 Laos 391,425 Lascaux, jaskinia 39 Lassa gorc zka 236 lelszmanioza 243 lemury 43, 478 len 84, 120-123, 129, 131*, 139, 149,150,203 Lenin, Wodzimierz 510 leniwce naziemne Shasta 48 leptospiroza 234 Les otho 345 leszczyna amerykaska 133 leukocyty 226 Levi-Strauss, Ciaude 271 Lewant149 Lillent hal, Otto 283 Lima 67,232,233 lisy 171 Littie Big Horn, bitwa pod 65 logogramy 247 Los Angeles 233 lwy 42, 189 aciski alfabet 257-259, 261, 271, 304 odzie (statki) 37, 41, 42, 45, 81*, 355*, 453 - dubane (dubanki) 411,412 osie 42, 184

owcy-zbieracze 46, 54, 56, 121, 246, 272, 334, 400, 401, 409, 415, 416, 422, 424426. 429, 435, 441, 443,445,449,453, 491, 493 "fe -, podbj l wyparcie przez wytwrcw ywnoci 78, 79, 82, 83, 89, 99-113, 179, 219, 448,44 9 ukasiewicz, Ignacy 286 zawicaJoba 159 Madagaskar 43, 52, 334, 336. 345, 459, 514,516 Mahomet 510 Majowie 211, 308, 336 mak 96,97*, 120, 122, 208 makadam la 133, 368, 385 - trjlistna 100 Makasarczycy 375, 376 makia 205 Malajski Pwysep 212, 357, 390, 391, 400 malajsko-pollnezyjska rodzina Jzykowa 405,406*- 408, 413 malaria 67, 221, 224, 226-228, 235*, 241, 244, 318, 363, 381--383, 423, 431, 432 , 483 Malezja 506 malinica 231 maliny 133, 134, 164 malowida jaskiniowe (naskalne) 39, 49,50,55,351,352 mapy - a choroby zakane czowieka 222, 230,235 - czekoksztatne a ewolucja czowieka 34,35,78 mamuty 45, 48 Manco, wadca inkaski 67, 68 mandaryski jzyk 387, 389 mango 117 mangrowe zarola 55 maniok (kasawa) 97*, 131*, 132, 198 manneczka kowata (korakan) 130, 472 Maorysi 298, 492 -, kolonizacja Nowej Zelandii 46. 54, 83, 441 Maradi 331 maranta trzcinowata 369 Markizy, wyspy 410*, 424 Marks, Karol 326 Mateusz w. 194 Mauritius 43

Maya, region 255 McGurrin, Frank 507 Meadowcroft, skalne schronienie 50, 51 megafauna - Ameryki Pnocnej 48 - Australii i Nowej Gwinei 42, 44, 48.362 Meksyk 45. 108, 239, 242, 277, 287,297,307,397,428,437,44, 456 Melanezja 319, 409 melon 116. 120 Mena, Cristbal de 70 Menindee, miasto 351, 352 Merina, pastwo 345 metale, wytop 84, 245, 285, 289, 295, 298, 302, 481,482,496 Mezoameryka 242. 365, 372, 434. 436,444 -, rozwj technologii 298, 308 Mezopotamia 210, 249, 277, 284, 285, 329-331, 334-336 miao-yao {hmong-mien} rodzina jzykowa 389-392, 399, 416, 447* mied 278, 285, 302, 432, 433. 438*, 440 migday 114, 115, 119, 133, 134 - ziemne (cibora jadalna) 98* Mikronezja 53, 409. 411 milka abisyska 97*, 130*, 4 70*, 472 minojska kultura 246, 258, 264, 275 Missisipi, dolina 69, 163, 240, 242 , 273,274.445, 454 mithan 174* mleko 80. 150, 202 moa43, 54, 110 Mobutu Sese Seko 326 Mongolia 173*, 434, 446 mongololdzi 388 Monte Verde, stanowisko 51 Montezuma 69, 72 morele 124, 208. 395 Morse, Samuel 283 mosidz 303 Moytoy, wdz Irokezw 344 mozga 130*, 162 mrwki 117 538 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY Mtetwa, plemi 348 muchwki 180 mukowiscydoza 227 Muralug, wyspa 376, 378 Murray-Darling system rzeczny 370 myksomatoza 238 myszy 182

-, przenoszenie chorb 224 naczez-muskogi, jzyki 449 na-dene, jzyki 448 nafta 286 Namibia 457, 458, 462 Napoleon 504 narzdzia - kamienne 34, 36-38, 49, 50, 278, 289, 304, 305, 353, 356, 364, 367,394,409,411 ,423 - metalowe 432, 436-438*, 440, 453,482 - kociane 38, 305 nasiona -, naturalne rozsiewanie i kiekowanie 116,117,119,121-125, 135 -, wykorzystanie przez czowieka 118, 120,124-126, 128 Natal214 Nawaho, lud 294,296,430 nawozy 80, 442 neandertalczyk (Homo neandertatensis) 37, 38, 40, 44 Negryci 400, 407, 466 nerkowiec 133 Newcomen, Thomas 282, 283 Ngapuhl, plemi 298 nicienie 223 niedwied 42 - brunatny 181 -grizzy 181, 188 Niemcy 93, 103, 288, 291, 304, 468,509 nietoperze 117 Nigeria 236, 294, 447*, 467, 469, 475 nigro-kongijska rodzina jzykowa 464*-469, 473, 475, 477 ?1 203, 334,474 nllo-saharyjska rodzina jzykowa 464--466, 477 Cuyuchi, Ninan 68 norki 171 Norwegia 450*^153, 502 nosoroce 42, 185, 192, 474, 486 - wochate 45 Nowa Brytania 41 Nowa Fundlandia 450*-452 Nowa Gwinea 354, 376, 384, 385, 388, 400,441,492-494, 514, 516 - -jako cz Indpnezji 402-404 - -, utrudnienie rozwoju cywilizacyjnego 364-367 - -, rozpowszechnianie technologii 278,284,285,290

- -, rozwj spoeczestw 311, 312, 314, 315, 318-321, 327, 339, 346,357 - - w porwnaniu z Australi 355, 356. 359, 360, 373,374,377-381 Nowa Irlandia 41 Nowa Kaledonia 410*, 425 Nowa Ze landia 110, 298 0'nyong-nyong, gorczka 235 Ocean - Atlantycki 52, 213, 215, 229, 450*, 452, 499 - Indyjski 52, 132, 411, 424, 453, 463,478,479,488, 499 - Spokojny zob. Pacyfik odr, choroba 68, 86, 221, 226, 229, 230, 234, 235*, 241, 243, 384, 431 odzlamiarka baweny 279 ogham, alfabet 250*, 25 9, 264 ogrki 131, 208 olejarka abisyska 472 oliwki 97*, 115, 120, 127, 138 Olmekow ie 211 ow 303 onager 189 oposy 180 ory 180 orzechy 127 orzeszki ziemne 129, 130*, 1 98, 383,476 orzesznik 115. 134. 159, 163, 164 osiady tryb ycia 33. 104, 105, 127, 140, 158, 305, 306, 319, 339, 347,437,440 - - - a rozwj techniki 82, 83 INDEKS . 539 osie kontynentalne 195, 196*, 205 - - a rozpowszechnienie produkcji ywnoci l technologii 80*, 195, 205, 212, 214, 216, 444, 487-489,492, 495 osy 84, 988, 172, 174*, 182*, 189, 473 ospa - prawdziwa 86, 221, 224, 226, 230, 232,233,244,384,396, 431, 432 - wietrzna 229, 384 - -, powizanie ze zwierztami domowymi 235* oto-mang, jzyki 448 Otto, Nikolaus 281 owce 80, 84, 97*, 108, 149, 151, 172, 173*, 175, 178, 179, 181, 182*, 190-193, 2 02, 383, 396, 430, 473, 482, 486, 489 - a ludzkie choroby zakane 220,

221,243 Owcze Wyspy 229, 230, 450* owies 89, 96, 97*, 99, 128, 208, 383 Pachacutl, cesarz inkaski 510 Pacyfik 69, 86, 88, 100, 208, 215, 230, 243, 264, 275, 323, 362, 394,424,430,444 , 447*, 499 Palestyna 104 palma - kokosowa 425 - olejowa 97*, 472, 475 - sagowa 105, 157, 233, 315, 363 Pampa argentyska 65, 88, 100, 165,430 Panama 57, 58, 68, 70, 71, 214, 298 Panamski Kana 195, 244, 307, 432,444, 454 pandany 105 pastwa, struktura spoeczna 313, 314, 316*, 317*, 319, 322, 324, 326,329-338, 343,345-348, 353, 356,364,397, 434,438*, 440 papaja 105 papier 298, 303, 304, 396, 499 Papin, Denis 282 papryka chlli 199, 200, 211, 212 Papua-Nowa Gwinea 381, 472 papuaskie jzyki 358. 417, 418, 422,423 papugi 235 papuzia choroba 234 Patagonia 45-47, 215 pchy 223, 237 Pedro Furada, malowida jaskiniowe 49, 50 pekari 171, 178 perliczka 97*, 171, 473 Perry, komandor 301 Perskie Imperium 261 Peru 57, 70, 104, 228, 233, 239, 428, 434, 437,456,514

pieprz 208 Pigmeje 314, 394, 400, 407. 459, 460*-462. 465-467, 469, 473, 477,479,481,483, 4 93 pigwa 208 piramidy 257 Pireneje 502 pismo 81*, 141, 220, 245, 246, 295, 297, 304, 331, 353, 385, 438*, 440, 449, 450 , 496, 498 - alfabetyczne zob. alfabety - ideograflczne zob. ideogramy - jako czynnik przewagi militarnej 70-73, 86, 246, 431, 435, 485 - klinowe (sumeryjskie) 248-250. 252*, 264, 267, 268,398 - linearne A l B 248, 250, 255, 258, 268-271, 276 -, niezalene tworzenie 248-256, 272,273 -, rozpowszechnianie 195, 202, 214, 215, 256-261, 274, 400, 425, 445,489 - sylabiczne 248, 250*, 253, 255, 257, 258, 261, 263, 268, 275, 287,304 - w Mezoameryce 253, 255, 256 Pitcaim, wyspa 46, 410, 424 Pizarro -, Francisco 57-67, 69-72, 79, 85, 239,240,427, 434 -, Hemando 58, 60, 71 -. Juan 60 -, Pedro 58 540 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY plaga - Antoniusza 233 - Justyniana 233 Platon 326 plejstocen 33, 110, 354*, 355, 358, 373, 491, 492 plemiona, struktura spoeczna 314, 316*, 317*-322, 324, 325, 327-329, 332-337, 339 , 340, 342, 343, 345, 346,355,363,435 pug 80,82,132,395,433,442 pochrzyn 131*, 158, 168, 208, 361, 363, 369, 370, 377, 382, 420, 423-425,470*, 4 72, 475,483

polatuchy 237 Polinezja 53, 56, 110, 175, 186, 246,264,367,441,449, 451 -, organizacja spoeczna 322, 325, 355 -, zanik technologii 302, 373 poio 232 Polska 207 pomaracze 120, 124 pomidory 381 por 128 porcelana 299, 478 Portugalia 435, 502 poty - angielskie 236 - pikardyjskle 236 poziomki 116, 117, 133, 134 proch strzelniczy 257, 285, 286, 295,396,499 Program Manhattan 279 proso 97*,129,208, 371, 395, 409, 475,481,504 - pertowe 129, 130*, 470*, 471 - zwyczajne 130* protele 116 protoelamicki alfabet 250*, 267 przeciwciaa 226, 229, 230 przezibienie 224, 26 Przyldkowy Kraj 88, 99, 100, 102 przywry 225, 232 psy 84, 149, 151, 159, 164, 171, 172, 175, 179,182*, 186, 187, 191, 192, 198, 20 8, 211, 242, 366, 367, 395, 419, 423, 424, 429,439*, 445, 473 - a choroby zakane 225, 234, 235* pszczoy 172, 429 pszenica 97*, 98. 110, 122, 123, 125, 127. 129,130*, 133, 138, 143, 144, 156, 15

8, 161, 162, 164, 204, 215, 381, 383, 400, 443,470*, 471, 488 - paskurka 93, 139, 145, 149, 155, 201 - samopsza 130*, 145, 147, 149, 150 Punan, lud 426 Pylos 269, 270 pytony 42 Qln, dynastia 399 Quizo Yupanqui 67, 68 rafy koralowe 55 Rays de, markiz 380 rdest 130*, 162 Ren 504 renifery 80, 84, 87, 172, 174*, 182*, 190,192,429,435 Rennella Wyspa 322, 410 rolnictwo zob. roliny, udomowienie i uprawa ropa naftowa 285 Rosja 85, 173*, 387, 474 -, jzyk i pismo 257, 258, 447*, 448 roliny -, udomowienie l uprawa 78-80, 82, 86-90, 93-97*-100, 114-130*, 132-135, 175, 20 1, 207, 296, 314, 456 -,- - a wykorzystanie wkna 121 -,- - a samozapylenie 124, 127, 128, 144,145 -.- - a wysoko n.p.m. 147-149 -,- -. prekolumbijska Ameryka a Eurazja 429-431, 437, 438*, 439*, 442-445 -,--, definicja 115, 117 -,- -, gatunki otrzymane z chwastw 128 -,- -, gatunki zaoycielskie 149, 150,161,204 -,- - jako czynnik zrnicowania tempa rozwoju 491, 492, 495-499 INDEKS 541 -,- -, kryteria wyboru rolin do udomowienia 118-125 -,- -, mieszace 145 -,- -, najwaniejsze gatunki 130*, 131*, 138 -,- -, rozprzestrzenianie 195-202*-

-213,215,216 -,- -, rnice midzy kontynentami 132, 136,137 -,- -, znaczenie dzikich mutacji 119, 122-124 -,- -, zrnicowanie podatnoci 126-128,133,134,136-169 Rothschlld, Walter 189 Rousseau, Jan Jakub 335, 342, 343 ryczka 224, 226, 229 runiczne pismo 258, 259 ryboowy 180 ryby, owienie 38, 39, 156, 159, 370,371 ry 97*, 128-130*, 133, 138, 145, 159, 162, 206, 208, 395, 397, 400, 409, 472,504 rzepa 128 rzeczka 243 rzodkiewka 128 Rzymskie Imperium 85, 233, 242, 261, 290, 333, 346, 396, 446, 497,504 sagowiec (cykas) 370 Sahara 95,138,209,274,308,461, 471,474, 482, 489 Sahelu strefa - -, rozpowszechnianie technologii 297,308,481,482 Salisbury, lord 289 salmonella 223 Salomona Wyspy 41, 357, 366 saata 125, 127, 128 Samarkanda 298 Samoa 410*, 424 Sa n, lud (zob. te Kholsan, ludy) 69, 462 Sandawe, lud 466, 467 Santa Cruz 410 Savage, Charlie 66 Savery, Thomas 282, 283 schistosomatoza 232 Sejong, krl Korei 265 Semang, Negryci 400, 407, 466 semickie jzyki i alfabet 250*, 255, 259-261. 398, 465 Sequoyah 261-263*, 264, 268 Serengeti, rwnina 42, 48, 209, 489 Seszele 52 Sewilla 70 sezam 98*, 208 Shang, dynastia 398 silnik - parowy 279, 282, 283 - spalinowy 280, 281 Skandynawowie (wikingowie) 56, 255, 450*-453 Skandynawski Pwysep 246 soneczniki 97*, 120, 123, 125, 161-

-163, 204, 445 sonie 42, 48, 174, 186 - afrykaskie 172, 181, 486 -azjatyckie 181 soczewica 122, 129. 130*, 149, 204 soja 129, 130*, 138, 395 sorgo 97*, 129, 130*, 138, 383, 470*, 471, 475, 481 Soto, Hernando de 60, 240 Southampton, wyspa 230 spektrometr ia masowa 91 spoeczestwa 313 -, centralizacja (transformacja od hord do pastw) 334-348 -, kategorie 314-316*, 317*-334 Sri Lanka 400 ssaki (zob. te zwierzta) 116 -, wymieranie 42-44, 47-49, 109, 166, 428, 429,491 stal 72. 73, 81*, 303, 433, 484 Stalin, Jzef 257 Stany Zjednocz one 45, 87, 95, 197, 199, 211-214, 237, 240, 386, 387, 390, 441. 455, 458, 506 - -, historia rozwoju cywilizacji 436-439* - -. rozwj technologii 288, 290, 297,298 statki zob. odzie 542 STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY INDEKS 543 strusie 478 strzykwy 375 Suahili 478 Suazi 345 Sumatra 41 Sumerowie 507 Surinam 455 Syberia 56, 100, 246,435

Sydney 69 syfilis (kita) 238, 241, 243, 384, 431 sykomora (figa ola) 98* Synaj 259 Syria 93, 259 szartat212 szczawik bulwiasty 131*, 132 szczepienia 226 szczepienie (rolin) 128, 169, 208 szczury 182, 237, 274. 277 szeroko geograficzna, zwizek z klimatem 205, 206, 213-215, 308,453,487,492 szko 284. 478 Szwecja 108, 435, 502 szympansy 34, 318 szynszyle 1 71 liwy 124, 128, 164 piczka afrykaska 179, 209, 226 rdziemne Morze 41, 85, 92, 96, 113, 120,139,146*. 148*. 150, 446, 482, 496-498 winie -, przenoszone choroby 223, 234, 235*, 242, 243 -, udomowienie i hodowla 97*, 149, 151, 159, 172, 173*, 175, 178. 181, 182*, 183 , 186, 188, 208, 362, 364, 366. 378. 397, 419, 423,424,473,480 winka -morska 97*, 171, 175, 198, 210, 242, 429, 445 -. choroba 226, 229. 232, 241 Tahiti 325, 334, 345 tai-kadai, rodzina jzykowa 390-392*, 416, 424, 447* Tajlandia 390, 391, 415, 425 Tajwan 401, 506 -, zwizki z kontynentaln Azj 354* Tanimbar, wyspa 41, 375 taniny 133 Tanzania 460 Ta-p'en-k'eng, kultura 409-411 taro 131*, 132, 158-160, 208,361, 362,369,420, 423, 425, 472 Tasmania 179, 494, 505

-. izolacja kulturowa 373, 374 -, zanik technologii 294. 299, 300, 374 Taub, Louis 507 Tay-Sachsa. zespl 227 telegraf 283 Tell Abu Hureyra 154-156 Tenochtitlan 72, 239, 241 teosinte 144, 443 tgoryjec dwu nastniczy 225, 228, 231 Tlmor, wyspa 41, 375, 410*, 411, 423 Tostoj, Lew 170. 194 Tonga 69, 246. 273, 325. 410*, 424 torbacze 42, 362, 367 Tor resa Cienina 103, 278, 302, 354--356. 359. 376. 378 Towarzystwa Wyspy 410*. 424 trawy 129, 130*, 147, 155-15 9, 166,168,361,368, 371 trd 231 truskawki 115.127.164 trychinoza zob. wlonica trzcina cukrowa 97*, 130*, 138, 158,361,383 tse-tse mucha 179, 209, 224, 481, 483.489 Tuamotu, archipelag 410* Tudawhe, lud 441 tularemla 235 tundra 47, 442 Turcja -.jzyk i pismo 257, 267. 272, 447*, 448 tury 174, 178, 183 turzyce 117 Tutenchamon 120 Tybet 174*, 176. 203, 213, 447*, 499, 502, 503* tyfus 68, 224, 237, 241, 431 tygrysy, 42, 189, 203 tykwa 84, 131* tyto 212 Uganda 345 Ukraina 85, 182*, 447* Ulfilas, biskup 258 Ural 447* Uruk 251,269 uto-azteckle jzyki 448 Vakerde, Vlncente de 61 Vilcaconga, bitwa pod 66 Vllcashuaman, bitwa pod 66 Waszyngton, George 326 Watt, James 278, 279, 282 Wgry 447* Wheatstone, Charles 283 Whitney, Eli 279, 283 wielbdy 48, 80, 86, 172, 173*, 181,1 88,474

- dwugarbne zob. baktriany -Jednogarbnezob. dromadery Wielka Australia 354*, 357-360, 363,367 Wielka Brytania 83, 126, 287, 468, 502,503* Wielkanocna Wyspa 110, 401, 451 - -, posgi 110 Wielki Kanion 48 Wielki Skok 38-40, 44, 55 Wielkie Rwniny 47, 82, 429-431, 454, 490 wlelkoszczury 171 Wietnam 390, 391, 405, 410*. 415, 425 wiewirki 117 wigo (wikunia) 187 wikingowie zob. Skandynawowie Wilhelm Zdobywca 510 wilki 171, 175, 183, 191 Wllls, William 352, 385 winogrona (winorol) 124, 127, 138-140, 164, 383, 471 wirusy 86, 228, 230, 231, 234-238 -, sposoby rozprzestrzeniania 223--226 winie 124, 128 Wizygoci 258 Wiochy 108, 139, 205 wonica (trychinoza) 223 - ber 208 wodzostwo, struktura spoecznoci 314-316*. 317*-326, 328-338, 342-345, 347, 353, 35 6, 364, 397, 435,437,438*. 439*, 440 wombaty 367 w pimowy 184 Wright, bracia 278, 283 wszy 224, 237 wcieklizna 225 Wu Li 266* wyka 149, 495 Xhosa, lud 467, 483, 484 Xia, dynastia 396, 398 Yumbri, jzyk 428 Zagros. gry 149

Zair (Kongo) 290, 326. 506 Zambia 479 Zapotec, obszar 255 zarazki (zob. te choroby zakane) 78,220,232.233 zboa 138,142.143, 148. 150, 151, 156,159,164,166, 319, 442, 495 zebry 171,178,180, 184,185,189, 190. 474,486 zebu 93. 94. 98* Zhou, dynastia 391, 398, 399 ziemniaki 97*. 120, 131*. 132, 138. 207,211,383, 445 zoto 285 Zohary, Daniel 201. 202 Zulusi 345. 343 zwierzta - domowe 33, 44, 49, 78-80*, 81*-86,137, 140-142, 170-173* -177*-182*-194. 197. 208, 234, 242, 287. 366, 469, 473-475, 486,488,489 - - a choroby odzwlerzce czowieka 221,235*, 244, 431.432 - - a owiectwo i zbieractwo 108-110, 149.150 544 . STRZELBY, ZARAZKI, MASZYNY - -, prekolumbijska Ameryka a Eurazja 428-433, 438*, 439*, 442, 444,445, 449, 45 3 - -jako rodek transportu 84 - -jako sia robocza 79, 80, 84-86, 132, 433 - -jako rdo wkna i weny 84, 187 - -, miejsce udomowienia 88, 89, 90,92-97*, 171, 176,177-182*--184 - -, morfologia w porwnaniu z gatunkami dzikimi 89. 175 - -, podatno dzikich gatunkw na udomowienie 185-193 - -, udomowienie jako czynnik zrnicowanego rozwoju kontynentw 491, 492,495-496 - -, wymieranie dzikich gatunkw jako przyczyna udomowienia 184, 185 arowa gospodarka 230, 364, 369, 377 arwka 283 elazo 285, 295, 302, 303, 308, 387, 432,438*, 440, 453, 481,482, 499,504

odzie 117, 119, 133, 134 ta febra 69, 231, 241, 244, 432

tta Rzeka 95, 397, 502 urawie 181 urawina 133 yrafy 181, 474 ywno, produkcja (zob. te ny, udomowienie l uprawa; zwierzta domowe) 78-80, 82-84, 133, 395, 396, 398, 400, 467 , 486, 487.491.498 -, -, prekolumbijska Ameryka a Eurazja 428-431, 436-438, 440--445,449 -, -, geograficzne zrnicowanie 137, 140,141*, 145, 150-153. 157-169 -, -, konkurencyjno wzgldem owiectwa i zbieractwa 79, 102-113 -, -, pocztki 87-89, 91, 94-96, 98-101 yzny Pksiyc (Bliski Wschd, Azja Potudniowo-Zachodnia) 85, 499,506 - -, historia rozwoju cywilizacji 436, 438* - -, organizacja spoeczena 319, 322 - -, rozpowszechnianie technologii 296,298, 303 - -, udomowienie i uprawa rolin 93, 97*, 122. 126-130*, 132, 139-145, 147, 150, 1 69, 438*, 442, 443, 445. 476, 487 - -, - - rozprzestrzenianie na inne obszary 93, 98. 202*-211, 213, 383 - -, utrata przewagi rozwojowej 496-498, 505 - -, zwierzta domowe 97*, 110, 149, 189,190 - -, - - rozprzestrzenianie na inne obszary 95, 201, 208-211, 274