BCD Elektro

BCD Elektro
Ovlateni zastupnik za BiH firme
d.o.o. Doboj
varstroj, Lendava, SLOVENIJA.
Mr Milan Miloti
PRIRUNIK za zavarivae
2. Dopunjeno izdanje
Gasno zavarivanje REL MIG/MAG WIG (TIG) Autogeno i plazma rezanje
Mr Milan Miloti, dipl.in.
PRIRUNIK ZA ZAVARIVAE
2. Dopunjeno izdanje
Gasno zavarivanje REL MIG/MAG WIG (TIG) Autogeno i plazma rezanje
Doboj, 2008. godine
Recenzenti: Prof. dr Aleksa Blagojevi, Prof. dr Perica Gojkovi. Lektor: Milenko ukanovi, profesor. Naslovna strana: Jauevac Goran, dipl. in. Izdava: SAOBRAAJNI FAKULTET DOBOJ Tira: 800 primjeraka
CIP , 621 . 791 . 5 ( 035 ) 621 . 791 . 94 ( 035 ) , Prirunik za zavarivae / Milan Miloti . 2. dopunjeno izd. Doboj : Saobraajni fakultet, 2008 . 107 str . ; ilustr . ; 30 cm Tira 800 . Bibliografija : str . 117 . Sadraj sa nasl . str . ; Gasno zavarivanje ; REL ; MIG/ MAG ; WIG (TIG) ; Autogeno i plazma rezanje . ISBN 978-99955-36-06-0 COBISS . BH-ID 769816
Predgovor Prirunik za zavarivae napisan je sa ciljem da pomogne zavarivaima u shvatanju principa rada pojedinih postupaka zavarivanja i termikog rezanja, te da im da osnovna znanja vezana za tehniku primjene najee korienih postupaka. Prirunik je namijenjen polaznicima kole za zavarivanje OSIPROMEX, ije je sjedite u optini Usora, a mogu ga koristiti svi koji ele da se upoznaju sa postupcima zavarivanja: REL, MIG/MAG, WIG, gasno zavarivanje ili sa postupcima termikog rezanja. Za navedene postupke dati su principi rada, parametri reima i tehnika izvoenja postupka, to u cjelini daje potpunu sliku o svakom od navedenih postupaka, a za itaoca predstavlja saznanja koja su neophodna za dobijanje atributa dobrog zavarivaa. Dobar zavariva, pored vjetine koju stie praktinim radom, treba da posjeduje teorijska znanja koja, uz poznavanja postupka, podrazumjevaju osnovna znanja o materijalima (osnovnim i dodatnim), mogunostima zavarivanja ili termikog rezanja najee koritenih materijala, te znanja vezana za bezbjednu primjenu datih postupaka. S obzirom na to da se vie od 70% svjetske proizvodnje elika prerauje zavarivanjem i da proizvodnja elika u svijetu svakodnevno raste, moemo zakljuiti da e potrebe svjetske industrije za zavarivaima takoe rasti, to moe da poslui mladima kao opredjeljujui faktor pri izboru zanimanja. Napori koji se ine u koli zavarivanja OSIPROMEX usmjereni su na stvaranje zavarivakog kadra koji nakon odkolovavanja najee nalazi zaposlenje u istoimenoj firmi, koja je jedan od najveih kooperanata brodogradilita Uljanik iz Pule, 3. maj iz Rijeke i sl. Imena navedenih brodogradilita ne dozvoljavaju povrnost u bilo kom radu, a naroito ne povrnost u zavarivakim poslovima. Stoga nam je cilj da odkolujemo zavarivae koji e, nakon obuke po evropskim standardima, biti spremni da preuzmu radne obaveze u najzahtjevnijim zavarivakim zahvatima. Nadam se da e ovaj prirunik u nekoj mjeri pomoi da i u budue ostvarujemo svoj cilj, a to je da vas osposobimo za dobrog zavarivaa. Ps. BUDITE MAJSTORI SVOGA ZANATA ! Doboj, 2006. godine.
Predgovor drugom dopunjenom izdanju Dopuna prvog izdanja rezultat je saradnje sa firmom BCD ElektroDoboj, koja je zastupnik slovenakog Varstroja ije aparate za zavarivanje i rezanje najee nalazimo u upotrebi na ovim prostorima. Velika zastupljenost Varstroja na ovim prostorima rezultat je relativno niske cijene uz visok kvalitet, s tim da mogunosti koje pruaju Varstrojevi aparati ne zaostaju za mogunostima drugih svjetskih poznatih proizvoaa. Tu je i tradicionalna poslovnost slovenakog proizvoaa, koji je BiH pokrio kvalitetnom mreom servisa. Posljednjih godina u metalopreradi se biljei trend poveanja upotrebe plazma rezaa a na raun smanjenja tradicionalnog gasnog (autogenog) rezanja. Nedostatak literature koja obrauje principe i problematiku plazma rezanja pokuaemo ublaiti ovim prirunikom, odnosno dopunom koja ga razlikuje od prvog izdanja. Doboj, 2008. godine. Autor.
SADRAJ:
Strana
Predgovor
1. 1.1 2. 2.1 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.4 2.1.5 2.1.6 2.1.7 2.2 2.3
...........................................................................................
OSNOVNI POJMOVI U ZAVARIVANJU ..................................................... 11 Oznaavanje i predstavljanje zavarenih spojeva na crteu ............................... 14 POSTUPCI ZAVARIVANJA .......................................................................... 19 GASNO ZAVARIVANJE (311) ...................................................................... 19 Aparatura za zavarivanje .................................................................................. 19 Primjena postupka ............................................................................................ 22 Dodatni materijali i topitelji ............................................................................. 24 Tehnologija gasnog zavarivanja ....................................................................... 25 Izbor parametara zavarivanja ............................................................................. 27 Podeavanje plamena acetilena ......................................................................... 28 Podeavanje plamena za rezanje MAPP gasom ............................................... 30 SPECIJALNI GASNO-PLAMENI POSTUPCI ............................................... 33 E (REL) POSTUPAK- RUNO ELEKTROLUNO ZAVARIVANJE OBLOENOM ELEKTRODOM (111) ................................ 35
2.3.1 2.3.2 2.3.2.1 2.3.2.2 2.3.3 2.3.4 2.3.5 2.3.5.1 2.4.
Primjena postupka ............................................................................................ 35 Obloene elektrode za E postupak .................................................................... 36 Oznaavanje elektroda ....................................................................................... 37 uvanje i skladitenje elektroda ....................................................................... 43 Izvoenje spoja ................................................................................................. 43 Vrste i izvori struje, ureaji i oprema za E postupak ........................................ 45 Tehnologija zavarivanja ................................................................................... 48 Tehnika zavarivanja ........................................................................................... 51 MAG/MIG POSTUPAK- ELEKTROLUNO ZAVARIVANJE TOPLJIVOM ELEKTRODNOM ICOM U ZATITI GASA ....................... 53
2.4.1 2.4.2 2.4.3
Prenos dodatnog materijala ............................................................................... 54 Zatitni gasovi ................................................................................................... 57 ica za zavarivanje ........................................................................................... 59
2.4.4 2.4.5 2.4.6 2.5
Izvori struje i ureaji za zavarivanje ..................................................................59 Tehnologija zavarivanja ....................................................................................63 Tehnika zavarivanja ..........................................................................................66 TIG POSTUPAK- ELEKTROLUNO ZAVARIVANJE NETOPLJIVOM ELEKTRODOM U ZATITI INERTNOG GASA ...................71
2.5.1 2.5.2 2.5.3 2.5.4 2.5.5 2.5.6 2.5.7 2.5.8 2.5.9 2.5.10 2.6 2.6.1 3. 3.1 3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.1.4 3.1.5 3.1.6 3.1.7 3.2 3.3 3.3.1 3.3.2
Vrste izvora struje .............................................................................................72 Netopljive elektrode ..........................................................................................74 Dodatni materijal- ica za zavarivanje ..............................................................76 Zatitni gasovi i mlaznice ..................................................................................76 Ureaj za zavarivanje ........................................................................................78 Tehnologija zavarivanja ....................................................................................79 Tehnika zavarivanja ...........................................................................................81 Zatita korijenog prolaza ...................................................................................83 Modifikovane varijante TIG zavarivanja ..........................................................85 Podeavanje aparata za TIG postupak ...............................................................87 ZAVARIVANJE PLAZMOM ...........................................................................90 Tehnika zavarivanja plazmom ............................................................................92 TERMIKO REZANJE (PRIPREMA IVICA LIJEBA) ................................93 Gasno rezanje ....................................................................................................93 Ureaj za gasno rezanje .....................................................................................94 Tehnologija gasnog rezanja ...............................................................................97 Rezanje pojedinih materijala .............................................................................98 Rezanje metalnim prahom ...............................................................................100 Rezanje pomou topitelja ................................................................................101 Specijalne tehnike gasnog rezanja ...................................................................101 Greke pri gasnom rezanju ..............................................................................103 ELEKTROLUNO REZANJE .......................................................................104 REZANJE PLAZMOM ...................................................................................105 Primjena postupka ............................................................................................106 Izvori struje za rezanje plazmom ......................................................................107
3.3.3 3.3.4 3.3.5 3.3.6 3.3.7 3.4
Modifikacije postupka rezanja plazmom ......................................................... 107 Gasovi za obrazovanje plazme ........................................................................ 109 Smjer rezanja .................................................................................................. 109 Kvalitet reza ..................................................................................................... 110 Plazma rezaice ............................................................................................... 111 REZANJE LASEROM ................................................................................... 116 Literatura ....................................................................................................... 117
SAOBRAAJNI FAKULTET DOBOJ i BCD-Elektro d.o.o. DOBOJ
1. OSNOVNI POJMOVI U ZAVARIVANJU
Zavarivanje je proces izrade nerazdvojivog spoja uspostavljanjem meuatomskih veza izmeu dijelova koji se zavaruju, pri kome se pojedinano ili kombinovano koristi toplotna i mehanika energija, a po potrebi i dodatni materijal. Postupci zavarivanja, koji se najee koriste u praksi, zasnovani su na lokalnom zagrijevanju materijala iznad temperature topljenja, kada zavareni spoj nastaje ovravanjem (npr. elektroluno zavarivanje), ili na lokalnom zagrijevanju materijala do temperature topljenja, kada zavareni spoj nastaje uz dodatno djelovanje pritiska (npr. elektrootporno zavarivanje). Zavarivanjem je mogue spajanje metala sa metalom, nemetala sa nemetalom i metala sa nemetalom, ali se u praktinom smislu podrazumijeva spajanje metala sa metalom.
Pod zavarenim spojem se podrazumijeva konstruktivna cjelina, sl. 1, koju ine osnovni metal (1) i metal ava, ili skraeno av, kod koga se razlikuju lice ava (2), nalije ava (3), korijen ava (4) i ivica ava (8), sl. 1.a. Kod postupaka zavarivanja topljenjem av nastaje ovravanjem istopljenog osnovnog i dodatnog metala ili samo osnovnog metala. Dio osnovnog metala, koji se topi u procesu zavarivanja i ulazi u sastav metala ava, zove se uvar (5), ija je granica obiljeena sa (6), sl. 1.a, a dubina sa (9), sl. 1.b. Zona uticaja toplote (ZUT), oznaena sa (7) na sl. 1.a, je onaj dio osnovnog metala, koji je pod uticajem zagrijavanja i hlaenja pretrpio izvjesne strukturne promjene, ali ispod temperature topljenja. Na sl. 1. prikazane su i osnovne dimenzije ava: irina (11), debljina (12) i nadvienje (10), i to za sluaj sueonog, sl. 1.b, i ugaonog spoja, sl. 1.c, kao i za navareni sloj, sl. 1.d, kod koga je bitna i njegova debljina (13).
a)
c) Slika 1. Osnovni elementi zavarenog spoja
b)
d)
Prije zavarivanja potrebno je pripremiti ivice osnovnog metala, ime se dobija lijeb za zavarivanje, iji su osnovni pojmovi definisani standardom, sl. 2. Najee korieni ljebovi i izgledi odgovarajuih avova su dati u tab. 1.
-11-
Pripremljeni lijeb u procesu zavarivanja topljenjem moe da se ispuni u jednom ili u vie prolaza, ili u vie slojeva, sl. 3, to prvenstveno zavisi od debljine osnovnog materijala. Zavar predstavlja dio metala ava, nastao u jednom prolazu ili sloju, sl. 3. 1 - stranica lijeba 2 - korijen lijeba 3 - otri korjen lijeba 4 - tupi korjen lijeba 5 - razmak u korjenu lijeba 6 - zatupljenje korjena lijeba 7 - otvor lijeba 8 - irina otvora lijeba 9 - ugao otvora lijeba 10 - ugao zakoenja lijeba Slika 2. Osnovni elementi lijeba
naziv rubni I V HV Y
Tabela 1. Oblici najee korienih ljebova i odgovarajuih avova izgled lijeba izgled ava naziv izgled lijeba izgled ava U J X K duplo U
a) jednoprolazni
b) vieprolazni Slika 3. Vrste avova
c) vieslojni
-12-
Prema obliku lica ava razlikuju se ravni, udubljeni i ispupeni avovi, sl. 4, a prema kontinuitetu avovi se dele na neprekidne, sl. 5a i isprekidane, sl. 5b, koji mogu da budu simetrini, sl. 5c, ili nesimetrini, sl. 5d.
a) ispupeni
b) udubljeni Slika 4. Oblici lica ava
c) ravni
a) neprekidni
b) isprekidani
c) simetrino
d) nesimetrino Slika 5. Podjela avova po kontinuitetu
Zavisno od meusobnog poloaja dijelova koji se zavaruju, osnovne vrste zavarenih spojeva su sueoni, preklopni, ivini, T spoj, sl. 6, a u zavisnosti od poloaja, zavarivanje moe da bude u horizontalnom, horizontalno-vertikalnom, vertikalnom i nadglavnom poloaju, sl. 7. Poloaji zavarivanja koji nisu horizontalni, zovu se prinudni.
-13-
a) sueoni
b) preklopni
c) ivini
d) T spoj
Slika 6. Osnovne vrste zavarenih spojeva
d) nadglavni
a) horizontalni
b) horizontalno vertikalni
c) vertikalni
Slika 7. Poloaji zavarivanja
Pod tehnologijom zavarivanja podrazumjeva se skup operacija koje je potrebno izvesti da bi se napravio zavareni spoj (izbor osnovnog i dodatnog materijala, priprema osnovnog materijala, izbor postupka i parametara zavarivanja). Pod tehnikom zavarivanja podrazumjevaju se naini izvoenja pojedinih operacija (npr. tehnika zavarivanja unapred ili unazad).
1.1 Oznaavanje i predstavljanje zavarenih spojeva na crteu Crte zavarene konstrukcije mora da sadri podatke potrebne za njenu izradu, kao to je nain pripreme lijeba, geometrijske mere ava i tehnika zavarivanja. Da bi se ovi podaci prikazali to jednostavnije definisani su nain predstavljanja i oznake zavarenih spojeva, koje se sastoje od grafike i brojne oznake. Grafika oznaka definie pripremu lijeba i oblika ava, tab. 2, oblik spoljne povrine, tab.3, vrste spojeva pri zavarivanju pritiskom, tab. 4, dopunske radove na korjenom zavaru (lijebljenje se oznaava udvojenim simbolom oblika spoljne povrine kod asimetrinih ljebova ili sa dvije vertikalne crtice u sredini simetrinih ljebova) i kontinualnost ava pri zavarivanju topljenjem (neprekidni avovi se oznaavaju horizontalnom crticom preko osnovnog simbola).
-14-
red. br oznaka naziv ava
1 rubni
Tabela 2. Oznake najee korienih ljebova i nazivi odgovarajuih avova 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 I V HV Y U J X K duplo U ugaoni navar
Tabela 3. Oznake oblika spoljne povrine ava redni broj iz tab. 2 modifikovana oznaka objanjenje oznaka obrade lica ava, ako se obrada izvodi ugaoni av sa ispupenim licem ugaoni av sa udubljenim licem 3 11 11
Tabela 4. Oznake pri zavarivanju pritiskom oznaka naziv spoja sueoni zbijanjem sueoni varnienjem takasti bradaviasti avni
Grafika oznaka za uproeno prikazivanje zavarenih spojeva se ispisuje u blizini ava, na prelomljenoj pokaznoj liniji ili ispod nje, sl. 8. Tako npr. oznaka na sl. 8a definie V av bez obrade lica, oznaka na sl. 8b neprekidni dvostrani ugaoni av sa ravnim tjemenom, gde je a debljina ava (sl. 4), a oznaka na sl. 8c isprekidani dvostrani nesimetrini ugaoni av sa ravnim tjemenom, gde je l duina pojedinih avova, e razmak izmeu dva ava, n broj avova i a debljina ava. Brojana oznaka sadri najbitnije podatke u zavisnosti od vrste spoja, oblika i kontinualnosti ava, i po pravilu se sastoji od dva broja, odvojena crticom, prvi za kote presjeka ava, a drugi za duinu ava. Primjeri oznaavanja neprekidnih spojeva su dati u tab. 6 (sueoni), gde su prikazani jednostrani "I" spoj, dvostrani "X" spojevi (simetrini i nesimetrini), jednostrani udubljeni i dvostrani simetrini ravni spoj, a od isprekidanih spojeva su prikazani sueoni "I" i ugaoni "T" spoj. Kompletna oznaka zavarenog spoja jo sadri i brojanu oznaku postupka zavarivanja, u skladu sa podacima iz tab. 5.
-15-
a) sueoni V
b) ugaoni ravni dvostrani
c) isprekidani nesimetrini ugaoni ravni Slika 8. Primjeri uproenog prikazivanja zavarenih spojeva Tabela 5. Klasifikacija postupaka zavarivanja Zavarivanje u vrstom stanju 4 ultrazvukom 41 trenjem 42 kovako 43 eksplozijom 44 difuzijom 45 na hladno 48 Drugi postupci zavarivanja 7 aluminotermitsko 71 elektrino pod troskom - EPT 72 indukciono 74 751 laserom elektronskim snopom 76 Tvrdo lemljenje 91 913 u pei 914 uronjavanjem u soli 916 indukciono Meko lemljenje 94 Zavarivako lemljenje 97
1 111 114 12 13 131 135 14 141 15 185 2 21 22 23 24 25 3 311
Elektroluno zavarivanje obloenom elektrodom - E punjenom icom pod prakom - EPP topljivom elektrodnom icom u zatiti gasa zatita u inertnom gasu - MIG zatita u aktivnom gasu - MAG netopljivom elektrodom u zatiti gasa inertni gas - TIG plazmom magnetno elektroluno rotirajuim lukom Elektrootporno zavarivanje takasto avno bradaviasto sueono varnienjem sueono zbijanjem Gasno zavarivanje oksi-acetilenskim plamenom
-16-
Tabela 6.. Primeri oznaavanja neprekidnih spojeva skica opis jednostrani I spoj, debljine 3 mm, duine ava 100 mm oznaka 3-100
simetrini X spoj, debljine 15 mm, duine ava 100 mm
15-100
nesimetrini X spoj, debljine 17 mm (jedan zavar 10 mm, drugi 7 mm), duine ava 100 mm
10+7-100
udubljeni spoj, presjeka 4 mm, duine ava 100 mm
simetrini ravni T spoj, duine krakova 6 mm, duine ava 100 mm
sueoni I spoj, debljine 5 mm, 3 zavara duine 10 mm, korak 100 mm
ugaoni ravni T spoj, presjeka 4 mm, 4 zavara duine 10 mm, korak 50 mm
-17-
-18-
2. POSTUPCI ZAVARIVANJA
Danas se smatra da je 98 postupaka zavarivanja osvojeno i primijenjeno u praksi, ukljuujui lemljenje, kao to je definisano u standardu ISO 4063 (EN 24063). Postupci zavarivanja mogu da se podijele na postupke topljenjem i postupke pritiskom, pri emu u prvu grupu spadaju oni postupci kod kojih se proces spajanja odvija topljenjem i ovravanjem na mjestu spoja, a u drugu grupu oni postupci kod kojih se proces spajanja odvija bez topljenja. Osim toga, postupci zavarivanja se esto dijele prema izvoru energije: elektrina (luk, otpor, snop), hemijska (plamen, eksploziv, termiti), mehanika (pritisak, trenje, ultrazvuk) i ostale (npr. svetlost). 2.1 GASNO ZAVARIVANJE (311) Gasno zavarivanje je postupak spajanja metala topljenjem i ovravanjem osnovnog i (po potrebi) dodatnog metala pomou plamena dobijenog sagorevanjem gorivog gasa. Najee se koriste gorivi gasovi na bazi ugljovodonika: metan (CH4), metilacetilenpropadijen (C3H4 - trgovaki naziv MAPP), acetilen (C2H2), propan (C3H8), propilen (C3H6), butan (C4H10) i vodonik (H2). Koliina toplote osloboena sagorijevanjem, kao i najvia temperatura plamena, zavise od vrste gorivog gasa. Podrazumjeva se da gorivi gasovi sagorjevaju u struji kiseonika, ako nije naglaeno drugaije (npr. sagorijevanje u vazduhu). Da bi se ostvarilo sagorijevanje u struji kiseonika, gorivi gas i kiseonik se iz specijalnih posuda pod pritiskom - boca (ili na drugi nain) dovode u gorionik, odakle izlaze pomeani u odgovarajuoj srazmjeri. Na taj nain je omogueno sagorijevanje gorivog gasa na vrhu plamenika, koji zajedno sa gorionikom, bocama za skladitenje i crijevima za dovod gasova, kao i pomonim i dodatnim ureajima (npr. redukcionim ventilima), ini opremu za gasno zavarivanje.
Tabela 7. Max. temperatura plamena najee korienih gasova tmax (C) acetilen 3087 propan 2526 butan 2300 metan 2538 propilen 2865 MAPP 2927 vodonik 2655
2.1.1 Aparatura za zavarivanje Aparaturu za gasno zavarivanje ine boce za kiseonik i acetilen, redukcioni ventili, dovodna crijeva, gorionik sa promjenljivom mlaznicom i pomoni alat. Boce za tehnike gasove spadaju u posude pod pritiskom i podleu odgovarajuem standardu. Boce za kiseonik su zapremine 40 l, u koje je mogue uskladititi 6 Nm3 (6 normalnih metara kubnih) na pritisku od 150 bara i temperaturi 20C. Ako se pretpostavi da se kiseonik u ovim uslovima ponaa kao idealni gas, mogue je na osnovu pritiska u boci izraunati koliinu preostalog gasa u boci (npr. ako je pritisak u boci 120 bara, koliina preostalog kiseonika je 120x40=4800 l). Kiseonika boca je obojena plavo ili ima plavu traka na 2/3 visine. Boca za acetilen je obojena bijelo, ili ima bijelu traku na 2/3 visine. Acetilen u boci se rastvara u acetonu, jer je sam acetilen kao nezasieni ugljovodonik vrlo eksplozivan na po-19-
vienom pritisku. Osim toga, boca se prethodno puni poroznom masom (najee drveni umur ili meavina uglja i infuzorijske zemlje) u koju se uliva aceton, a zatim rastvara acetilen. Tako dobijena smea moe da se podvrgne pritisku od 15 bara Bocama za acetilen i kiseonik smije da rukuje samo struno osposobljeno lice, tj. lice koje posjeduje uvjerenje za rukovanje bocama. Greke pri rukovanju bocama sa tehnikim gasovima pod pritiskom su najee uzrok nesree sa veoma tekim posljedicama. Stoga treba potovati sledee preporuke: Redovno treba kontrolisati da li iz boce istie gas premazivanjem sapunicom, a ne vatrom. Ako ventil boce poputa i posle pritezanja, takvu bocu treba odstraniti iz upotrebe i skloniti je od vatre, elektromotora i drugih izvora toplote i varnienja. Svaku popravku ventila, otklanjanje bilo kog kvara i remont prepustiti ovlaenim licima. Prilikom rada sa bocama, one moraju da budu u vertikalnom poloaju ili pod nagibom od 45, ime se spreava isticanje acetona. Zaostali pritisak u boci u zavisnosti od okolne temperature treba da bude 0,5 bara (t<0C), 1 bar (0<t<5C), 2 bara (15<t<25C) ili 3 bara (25<t<35C), da ne bi gubici acetona iz boce prekomerno porasli.(na navedenim pritiscima boca se smatra prazna). Ventil na boci acetilena smije da se otvara samo pomou specijalnog kljua. Ako su boce bile na temperaturi ispod 10C, moraju da se unesu dva sata prije upotrebe u prostoriju gde je normalna temperatura. Boce ne smiju da se pregriju, jer se pritisak znaajno poveava. Ventile kod boca treba otvarati polako da bi se izbjegli udarci gasova pod pritiskom u prikljune ureaje. Treba obratiti naroitu panju da se bocom za kiseonik ne rukuje masnim rukama, rukavicama ili alatom (u prisustvu kiseonika mast se zapaljuje). Kako je radni pritisak znatno nii od pritiska u boci, boce je neophodno snabdjeti redukcionim ventilima za kiseonik i za acetilen, sl. 9. Oba redukciona ventila imaju po dva manometra, jedan za pritisak u boci, drugi za radni pritisak. Princip rada redukcionih ventila je isti, a jedina konstruktivna razlika je u nainu vezivanja za bocu - kod kiseonika vezivanje je preko navrtke, a kod acetilena preko uzengije - to iskljuuje mogunost pogrenog vezivanja. Osim toga, razlika je i u opsegu mjerenja - kod kiseonika manometri su do 300 bara (pritisak u boci), odnosno 16 bara (radni pritisak), a kod acetilena do 40 bara, odnosno 2,5 bara radni pritisak. Posebnu panju treba obratiti na rukovanje redukcionim ventilom za kiseonik. Kako dodir kiseonika sa mau, uljem ili nekom slinom materijom moe da izazove eksplozivno paljenje, zabranjeno je rukovanje redukcionim ventilom za kiseonik masnim ili prljavim rukavicama. Osim toga za ovaj ventil je karakteristina pojava zaleivanja usljed razlike pritisaka na ulasku i izlasku i odgovarajueg pada temperature. Da bi se ovo sprijeilo treba koristiti to istiji kiseonik, ugraditi grija prije ventila ili koristiti ventil sa dvostepenom redukcijom pritiska.
-20-
a) za kiseonik b) za acetilen Slika 9. Redukcioni ventili
Osim redukcionih ventila koriste se i tzv. suvi ventili, koji se postavljaju izmeu redukcionih ventila i gorionika, sl. 10. Princip rada suvog ventila je sledei: kroz gumeno crevo dotie gas u cijevni nastavak (2) ventila i otvara nepovratni ventil (4), protie kroz ventil u unutranjost poroznog uloka (5), zatim kroz njegov porozni zid u sredinu uloka, a otuda u nastavak (3) i u gorionik. U sluaju eksplozije povratni udar plamena stie do komore izmeu zida cijevi ventila (1) i uloka (5) i tu se gasi, jer se pri prolasku kroz porozni uloak ohladi ispod temperature paljenja mjeavine gasova. Poveani pritisak od eksplozije gotovo trenutno zatvara nepovratni ventil.
Slika 10. ematski prikaz suvog ventila
U gorionicima se dobijaju potrebne smjee kiseonika i acetilena, pri emu se zahtijeva stabilan plamen odreenog oblika i toplotne moi. Osnovni dijelovi gorionika prikazani su na sl. 11. Koristi se vie tipova gorionika koji se dijele prema pritisku napajanja (gorionik niskog i visokog pritiska) i prema regulaciji protoka (gorionik stalnog i viestrukog protoka).
Slika 11. Gorionik - ematski prikaz
-21-
Prema pritisku napajanja gorionici se dijele na osnovu pritiska smjee u mlaznici i pritiska svakog od gasova. Ako je pritisak smjee manji od pritiska gasova onda se radi o gorioniku niskog pritiska, a u sluaju da je pritisak smjee vei od pritiska bar jednog gasa, onda se radi o gorioniku visokog pritiska. Prema regulaciji protoka gorionici se djele na one kod kojih je promjena protoka mogua u vrlo malim granicama (gorionik stalnog protoka bez promjene cijevi) i one kod kojih je regulacija mogua, najee izmjenom pritiska napajanja (gorionik viestrukog protoka - sa izmjenom cijevi). Osim prema svojstvima, gorionici se razlikuju i po veliini mlaznice, koja se bira na osnovu debljine osnovnog materijala. Po ovoj podjeli gorionici su obiljeeni brojevima od 1 do 8, a biraju se prema debljini osnovnog materijala. Pri rukovanju gorionicima treba voditi rauna o sljedeem: popravke smije da radi samo struna osoba; mlaznica se isti posebnim iglama koje daje proizvoa; za povremeno ienje injektora upotrebljavaju se posebne etke; kod zamjene cijevi krunastu navrtku treba dobro pritegnuti, jer se kod slabog zaptivanja javlja povratni udar plamena; plamen se pali tako da se najprije malo otvori kiseonik, a zatim acetilen; tek kada se smjea upali, plamen se regulue (gasi se obrnutim redoslijedom); kada gorionik "zvidi" to znai da plamen gori kod injektora umesto na mlaznici; dovod gasa treba brzo zatvoriti; ako se gorionik previe zagrijao, treba ga ohladiti; U tab. 8 dati su najei kvarovi gorionika, njihovi uzroci i naini otklanjanja.
Tabela 8. Najei kvarovi u radu gorionika
Kvar Plamen nee da se upali Uzrok kvara - krunasta navrtka nije stegnuta - ventil zaepljen Plamen kos ili ustranu - mlaznica djelimino zaepljena Plamen gori dalje od mlaznice - preveliki pritisak kiseonika - preveliki pritisak acetilena Plamen nestabilan, povreme- - voda u gumenom crevu no povean - redukcioni ventil zamrznut - mlaznica se u radu zagrijava Povratni plamen - premali pritisak kiseonika i pucketanje - mlaznica je preblizu predmetu - gorionik ne zaptiva Plamen "zvidi" i gori unutra - mlaznica i cijev pregrijani (obino posle povratnog - prljava mlaznica udara) - oteen otvor na mlaznici Otklanjanje - navrtku stegnuti - oistiti ventil - oistiti mlaznicu - regulusati ventile na gorioniku ili redukcionom ventilu - vodu iscijediti - odmrznuti redukcioni ventil - ohladiti gorionik u vodi - poveati pritisak - odmaknuti mlaznicu 35 mm - pritegnuti cijev na spoju - ohladiti gorionik - oistiti mlaznicu - promjeniti mlaznicu
2.1.2 Primjena postupka Osnovna prednost gasnog zavarivanja je mogunost kontrole koju zavariva ima nad brzinom unoenja toplote, temperaturom u zoni zavarivanja i oksidacijom metala ava. Osim toga, oblik i veliina ava mogu bolje da se kontroliu, jer se dodatni metal uvodi nezavisno od izvora toplote. U prednosti postupka se ubrajaju i niska cijena opreme, njena
-22-
pokretljivost i relativno jednostavno rukovanje. S druge strane, koliina i koncentracija toplote je manja nego kod ostalih postupaka zavarivanja, pa je za gasno zavarivanje karakteristino due vrijeme zagrijavanja i hlaenja, usljed ega su strukturne promjene u ZUT (zoni uticaja toplote) izraenije i nepovoljnije. Shodno tome, ovaj postupak je pogodan jedino za zavarivanje tankih limova i cijevi, posebno manjeg prenika, kao i za njihovo reparaturno zavarivanje. Plamen gasa se takoe koristi za rezanje, lemljenje, navarivanje, predgrijavanje, termiku obradu i jednostavnije operacije oblikovanja, kao to su savijanje i ispravljanje. Zavisno od odnosa acetilena i kiseonika, razlikuju se redukujui (manjak kiseonika), neutralni (potpuno sagorijevanje) i oksidiui plamen (viak kiseonika). Iako je teorijski smjea kiseonika i acetilena kod neutralnog plamena 1:1, u praksi se pod neutralnim plamenom podrazumjeva smjea O2:C2H2 =(1,11,2):1. Viak kiseonika se troi na sagorijevanje okolnih gasova. Kod neutralnog plamena uoljive su tri razliite zone, sl. 12: Jezgro oblika konusa ili cilindra (zavisno od naina isticanja gasova), u kojem se odvija dio primarnog sagorijevanja. Pri tome sagorijeva manji dio smjee gasova, dok se vei dio razlae na ugljenik i vodonik. Osloboena koliina toplote zagrijava slobodni ugljenik stvarajui svijetli omota jezgra, ta daje utisak jarko bijele boje. Srednja zona, oblika klina, gde se odvija ostatak primarnog sagorijevanja, a poinje i sekundarno sagorijevanje, odnosno oksidacija 2CO i H2 kiseonikom iz vazduha. U ovoj zoni se postie najvia temperatura plamena (do 3100C, sl. 12a), na 46 mm od vrha jezgra, pa se ona koristi za zavarivanje. Stoga se srednja zona zove i zona zavarivanja. Omota plamena, u kojem se odvija sekundarno sagorijevanje na raun kiseonika iz vazduha. Temperatura u zoni sekundarnog sagorijevanja je znatno nia od maksimalne, Boja u ovoj zoni prelazi od plavo-ljubiaste boje u sredini do uto-narandaste na krajevima.
a) oksidiui
b) neutralni
c) redukujui
Slika 12. ematski izgled plamena (a - oksidiui, b - neutralni, c - redukujui) [8]
Stoga je veoma vano odravanje propisanog rastojanja izmeu jezgra i povrine radnog komada (35 mm), jer inae nastaju sledee greke: - ako je jezgro suvie blizu rastopljenog metala dobija se oksidirani tvrdi sloj;
-23-
- ako je jezgro suvie udaljeno, provarivanje je oteano, a pojava gasnih mjehurova esta. Neutralan plamen se koristi za zavarivanje elika, bakra, nikla i njegovih legura, bronze i olova. Redukujui plamen se primjenjuje kada se trai porast ugljenika u zavaru kao npr. kod zavarivanja sivog liva, kao i za zavarivanje aluminijuma i njegovih legura, legura magnezijuma i navarivanja tvrdim legurama. Oksidiui plamen se izbjegava, jer reakcija kiseonika ima veoma tetno djelovanje na svojstva legura, sem kod zavarivanja mesinga gde se viak kiseonika koristi da bi se sprijeilo isparavanje cinka. Temperatura plamena sa vikom kiseonika je via od ostalih vrsta plamena zbog reakcije sagorijevanja metala ili prisutnih elemenata, pa se oksidiui plamen ponekad koristi da bi se poveala produktivnost zavarivanja elika, zbog ega u metalu ava po pravilu nastaju greke tipa oksida. Prema brzini isticanja razlikuju se meki plamen (5080 m/s) i tvrdi plamen (120180 m/s), zavisno od pritiska i protoka gasova. Meki plamen je nestabilan i osetljiv na pojavu povratnog plamena, a koristi se za zavarivanje visokolegiranih elika, lakotopljivih metala (Pb, Zn) i za lemljenje. Tvrdi plamen je teko kontrolisati, a esta je pojava izduvavanja rastopljenog metala iz metalne kupke. Stoga se u praksi najee koristi plamen sa brzinama isticanja 80120 m/s. Kiseonik omoguava sagorevanje gorivih gasova, a nalazi se u vazduhu (21% zapreminskog udjela). Na 15C i atmosferskom pritisku gustina kiseonika iznosi 1,43 kg/m3, molarna masa 32 g/mol, a u teno stanje prelazi na -183C. U gasovitom stanju kiseonik nema boju i miris, nije zapaljiv i eksplozivan. Meutim, poto u njegovom prisustvu neke materije postaju zapaljive, rukovanje kiseonikom mora da bude oprezno. Kiseonik se najee proizvodi frakcionom destilacijom tenog vazduha. Tehniki kiseonik je istoe 99,2 do 99,8%, a neistoe su azot, argon i voda. istoa kiseonika je bitna za njegovo korienje. Kiseonik se prenosi i uva u elinim bocama pod pritiskom 150-200 bar. Acetilen je gorivi gas bez boje, karakteristinog mirisa, neotrovan i rastvorljiv u vodi u odnosu 1:1 i u acetonu u odnosu 1:25, na sobnoj temperaturi i atmosferskom pritisku. Rastvorljivost acetilena u acetonu raste sa porastom pritiska, a opada sa porastom temperature. Acetilen je vrlo eksplozivan u prisustvu kiseonika ili vazduha. Acetilen se transportuje i uva u elinim bocama pod pritiskom 15 bar, a u sluaju velike potronje racionalnije je koristiti razvijae acetilena. Za dobijanje acetilena se koriste jo i postupci pirolize ugljovodonika i deliminog sagorijevanja metana u kiseoniku.
2.1.3 Dodatni materijali i topitelji Dodatni materijali se isporuuju u obliku ica i ipki. U sluaju zavarivanja niskougljeninih i niskolegiranih elika dodatni materijal je u obliku ipki duine 1000 mm ili koturova ice mase 40 kg, standardnih prenika: 2; 2,5; 3,25; 4; 5; 6,3 mm. Oznaka dodatnog materijala se sastoji iz dva dela: opteg (slovo P) i dopunskog (slovo O, Z, Y ili cifre od 1 do 6) sa znaenjem datim u tab. 9. ice su prevuene tankim slojem bakra radi zatite od korozije. U tab. 10. date su oznake, sastav, mehanika svojstva i primena ice za zavarivanje elika proizvod fabrike PIVA-Pluine (Crna Gora).
-24-
Tabela 9. Oznaavanje ica za gasno zavarivanje elika simbol Z Y 1 2 3 4 5 6 400 430 470 510 550 590 Rm [MPa] <340 340 14 18 22 26 30 A5,65 [%] <14 30 30 60 90 120 150 KV [J] oznaka oznaka Rm JUS PIVA [MPa] P-Y11 37G 340-410 P-212 42G 410-470 A5,65 [% ] 15-21 16-22 Tabela 10. ice za gasno zavarivanje elika KV hemijski sastav (%) primena C Si Mn Ni Mo [J] 47-70 0,09 0,1 0,55 ugljenini elik sa Rm<450 MPa 65-80 0,1- 0,2- 0,8- 0,6- 0,2- parni kotlovi, posude pod pritis0,15 0,3 0,9 0,8 0,25 kom, cevovodi i brodski limovi
Topitelji oblika praha ili pasta se primenjuju pri zavarivanju livenog gvoa, obojenih metala i legura, nerajueg elika i drugih legura. Osnovni razlog primjene topitelja su tekotopljivi oksidi koji se obrazuju pri zavarivanju navedenih materijala i svojim prisustvom spreavaju uspjeno zavarivanje. Nanoenjem topitelja na dodatni ili osnovni materijal postie se dvojaki efekat - spreava se donekle oksidacija tenog metala, s jedne strane, i sniava temperatura topljenja oksida, s druge strane, ime se obezbjeuje njihovo uklanjanje u obliku troske. Topitelji se dijele prema hemijskom sastavu na kisele i bazine. Najee se koriste kiseli topitelji na bazi bora, kao to su borna kiselina, H3BO3, (prvenstveno za bakar i njegove legure), ili boraks (natrijumtetraborat - Na2B4O710H2O), koji lako razgrauje okside mnogih metala (npr. Cu, Zn, Mn), i bazni topitelji, kao to su natrijum karbonat, Na2CO3, i potaa, K2CO3, (prvenstveno za sivi liv). 2.1.4 Tehnologija gasnog zavarivanja Propisivanje tehnologije gasnog zavarivanja ukljuuje izbor i nagib gorionika, izbor ice za zavarivanje, kao i izbor tehnike i parametara zavarivanja (veliina mlaznice, prenik ice, brzina zavarivanja, potronja acetilena, kiseonika i ice za zavarivanje). Veliina i jaina gorionika se bira na osnovu vrste i debljine osnovnog materijala. Jaina gorionika meri se protokom acetilena (l/h). Poloaj gorionika znaajno utie na stepen iskorienja toplote plamena, kao i na zatitu rastopa. Iskorienje toplote je najvee kod dranja gorionika upravno u odnosu na mesto zavarivanja, sl. 13. Ovakav poloaj gorionika daje dublje uvarivanje i ui zavar, to je kod debljih materijala povoljnije, kao i bolju zatitu rastopa. Odstupanje poloaja gorionika od upravnog daje znatno plie uvarivanje i iri zavar, to je povoljnije kod zavarivanja tankih materijala. Kod gasnog zavarivanja najee se koriste nagibi gorionika 6080, sem kod vrlo tankih limova, gde se koriste manji nagibi, 4560, sl. 13. Vrsta i prenik ice se bira u zavisnosti od osnovnog materijala i njegove debljine. Pri tome treba imati u vidu zahtev da se ica topi optimalnom brzinom, ni prebrzo ni presporo u odnosu na topljenje osnovnog materijala. Kod zavarivanja bakra, aluminijuma i njihovih legura, ica se bre topi nego kod zavarivanja elika, pa se biraju gorionici vee jaine. Iz ovog proizlazi da prenik ice u odnosu na debljinu osnovnog materijala treba da bude vei nego kod zavarivanja elika.
-25-
Slika 13. Uticaj nagiba gorionika na oblik zavara
a) unaprijed Slika 14. Tehnike gasnog zavarivanje
b) unazad
U zavisnosti od kretanja gorionika i ice postoje dvije tehnike gasnog zavarivanja: unaprijed i unazad (u smislu meusobnog poloaja ice i gorionika), sl. 14. Ove dvije tehnike se zovu jo i ulijevo i udesno, to je odgovarajui naziv samo ako se gorionik dri u desnoj ruci. Tehnika zavarivanja unaprijed se sastoji u sljedeem, sl. 14a: Plamen je usmjeren prema ivicama osnovnog metala (lijeba). ica se dri ispred plamena, njen vrh je blizu mjesta zavarivanja, povremeno se uranja u metalnu kupku i treba da bude u zatiti plamena. Nain voenje i nagibi ice i gorionika zavise od poloaja zavarivanja i debljine osnovnog metala. U sluaju sueonog I spoja na tankom limu (do 3 mm), ica se vodi bez poprenih oscilacija, a gorionik od jednog do drugog kraja leba, poprenim (cik-cak) ili krunim kretanjem, dok su im nagibi oko 45. Tehnika zavarivanja unazad se sastoji u sljedeem, sl. 14b: Plamen je usmjeren prema metalnoj kupki i ravnomjerno zagrijava i topi osnovni i dodatni materijal.
-26-
ica se dri iza plamena i nalazi se izmeu osnovnog materijala i gorionika. Vrh ice je neprestano uronjen u rastop, pomjera se u krug i stalno mijea rastop. Nain voenje i nagibi ice i gorionika takoe zavise od poloaja zavarivanja i debljine osnovnog metala. U sluaju sueonog V spoja na limu debljine preko 3 mm, ica je nagnuta pod 45 i pomjera se ukrug od ivice do ivice leba, a gorionik je nagnut 45-70, zavisno od debljine, i kree se pravolinijski. Zavarivanje unaprijed je jednostavnije za rad, regulacija metalne kupke je laka i dobijaju se lijepi i glatki zavari, dok je kod zavarivanja unazad bolje iskorienje toplote i bolja zatita metalne kupke. Zavarivanje unaprijed je sporije, a utroak acetilena sa poveanjem debljine znatno bre raste nego kod zavarivanja unazad. Ako se materijali vee debljine zavaruju tehnikom unapred teko se postie jednolian korjen zavara (obino se javljaju prokapljine), a takoe je poveana mogunost pojave ukljuaka oksida. Stoga je primjena tehnike zavarivanja unaprijed ograniena na debljine do 5 mm, a za vee debljine se koristi tehnike zavarivanja unazad, jer njene prednosti tada dolaze do izraaja. S druge strane ako se ima u vidu injenica da se gasni postupak praktino ne koristi za komade vee debljine, jasno je da se tehnika zavarivanja unazad primenjuje veoma rijetko, npr. u nekim varijantama zavarivanja cijevi. 2.1.5 Izbor parametara zavarivanja Smjernice za izbor osnovnih parametara za tehnike zavarivanja elika unaprijed (horizontalan poloaj, ugaoni i sueoni spoj, ukljuujui varijantu bez dodatnog metala) i za tehniku zavarivanja elika unazad su date u tab. 11. Podaci o potronji gasova i ice i vremenu zavarivanja su dati u odnosu na 1 m ava. Tablica 8. Parametri gasnog zavarivanja elinih limova
Debljina Veliina Prenik Vrijeme Brzina Potronja Potronja Potronja lima mlaznice ice zavarivanja zavarivanja acetilena kiseonika ice [mm] [-] [mm] [min] [m/h] [l] [l] [g] Horizontalni sueoni spoj - tehnika zavarivanja unaprijed 1 1 2 5 12 8,5 10 20 2 2 3 10 6 35 42 50 3 3 3 15 4 75 90 90 Horizontalni ugaoni spoj - tehnika zavarivanja unaprijed 1 1 2 6 10 12 14 25 2 2 3 10 6 42 50 48 4 3 4 20 3 160 210 200 6 4 4 30 2 375 450 440 10 6 5 50 1,2 1000 1200 1100 Horizontalni sueoni spoj - tehnika zavarivanja unaprijed- bez dodatnog metala 1,0 1 3 20 5 6 1,5 2 4,30 14 11 13 2,0 2 5 12 18 22 Horizontalni sueoni spoj - tehnika zavarivanja unazad 5 4 3 20 3 165 198 206 6 4 3 24 2,5 240 288 290 8 5 4 32 1,85 486 580 580 10 6 5 40 1,5 665 800 800 15 7 6 60 1,0 1500 1800 1800
-27-
2.1.6 Podeavanje plamena acetilena [5] Gorionici za zavarivanje:
Slika15. Gorenje acetilena u vazduhu nije pogodno za zavarivanje.
Slika 16. Redukujui plamen, metal ava kljua i nije ist.
Slika 17. Neutralan plamen, pogodan za veinu zavarivanja.
Slika 18. Oksidacioni plamen, metal ava pjeni, varnii i sagorijeva
-28-
Gorionici za zagrijavanje:
Slika 19. Redukujui plamen, ne preporuuje se za brzo zagrijavanje
Slika 20. Neutralni plamen, najee se koristi.
Slika 21. Oksidacioni plamen, ne preporuuje se. Gorionici za rezanje:
Slika 22. Redukujui plamen sa protokom kiseonika za rezanje, pogodan za rezanje livenog gvoa.
-29-
Slika 23. Neutralan plamen sa protokom kiseonika za rezanje, pogodan za elike
Slika 24. Neutralan plamen bez kiseonika za rezanje, podeen za rezanje elika
Slika 25. Oksidacioni plamen sa protokom kiseonika za rezanje, ne preporuuje se
2.1.7 Podeavanje plamena za rezanje MAPP gasom [5] Jednodijelne mlaznice
Slika 26. Redukujui plamen
-30-
Slika 27. Neutralni plamen, za mainsko rezanje
Slika 28. Slabo oksidacioni plamen, za runo rezanje ili brzo poinjanje rezanja i za izradu kosih rezova
Slika 29. Oksidacioni plamen za predgrijavanje, nepreporuuje se za rezanje Dvodijelne mlaznice:
Slika 30. Redukujui plamen za predgrijavanje
-31-
Slika 31. Neutralni plamen za predgrijavanje, za mainsko rezanje
Slika 32. Oksidacioni plamen za predgrijavanje Modeli zvijezde za podeavanje MAPP gasa: Drati mlaznicu ravno uz lim bez ukljuivanja kiseonika za rezanje. Ova metoda se ne koristi za acetilen.
Slika 33. Neutralni plamen za predgrijavanje, za rezanje
Slika 34. Veoma slab oksidacioni plamen
Slika 35. Slab oksidacioni plamen, predgrijavanje za buenje rupe

-32-
2.2
SPECIJALNI GASNO-PLAMENI POSTUPCI
Pod specijalnim gasno-plamenim postupcima se podrazumeva ienje plamenom, ispravljanje plamenom, zavarivanje pod pritiskom gasa i predgrijevanje. Neki aspekti i primjene navedenih postupaka su prikazani na sl. 36 i 37.
Slika 36. Dejstvo plamena na ploe i profile

-33-
a)
b)
c)
d)
Slika 37. Ispravljanje dugakih profila Primjer termikog ispravljanja deformisanog zavarenog spoja je dat na sl. 37, gdje je prikazano ispravljanje dugakog "I" profila, savijenog oko horizontalne ose usljed podunog zavarivanja vertikalne i horizontalnih stranica, sl. 37a. Da bi se ovako savijeni profil ispravio treba brzo zagrijati srednji dio (osjenena oblast, sl. 37b) do temperature crvenog usijanja, a zatim ga ohladiti na vazduhu, posle ega e se dio profila ispraviti, sl. 37c. Da bi se cio profil ispravio, potrebno je ponoviti ciklus zagrijavanje-hlaenje na dovoljnom broju mjesta, sl. 37d.
-34-
2.3
E (REL) POSTUPAK RUNO ELEKTROLUNO ZAVARIVANJE OBLOENOM ELEKTRODOM (111)
Runo elektroluno zavarivanje obloenom elektrodom je postupak spajanja metala topljenjem obloene elektrode i dijela osnovnog metala u elektrinom luku koji se uspostavlja i odrava izmeu radnog komada (osnovnog metala) i elektrode, sl. 38. Topljenjem jezgra elektrode obezbjeuje se dodatni materijal za popunu lijeba, a topljenjem, sagorijevanjem i isparavanjem obloge obezbjeuje se zatita metalne kupke od okolnih gasova i vazduha. Istopljeni sastojci obloge se mijeaju sa rastopljenim metalom, prije nego to isplivaju na povrinu jer imaju manju gustinu od metalne kupke, i ovrsnu u obliku troske. Troska titi metal ava od uticaja okoline i usporava njegovo hlaenje, a nakon zavarivanja se uklanja ekiem.
Slika 38. ematski prikaz E postupka zavarivanja 2.3.1 Primjena postupka S obzirom na jednostavno rukovanje i relativno nisku cjenu ureaja i dodatnog materijala s jedne, a dobar kvalitet spoja s druge strane, runo elektroluno zavarivanje obloenom elektrodom je donedavno primjenjivano vie od svih ostalih postupaka zajedno. Njegovoj irokoj primjeni doprinose jo i injenica da su ogranienja u vezi sa oblikom predmeta i vrstom materijala koji se zavaruje, kao i poloajima zavarivanja, manja od svih ostalih postupaka zavarivanja. S druge strane, zbog nedostataka E postupka u novije vrijeme se umjesto njega sve ee koriste ostali elektroluni postupci. Osnovni nedostaci E postupka su mala produktivnost usljed este zamjene elektroda i uklanjanja troske (brzina topljenja dodatnog metala je 1-2 kg/h), komplikovana i dugotrajna obuka zavarivaa, uticaj zavarivaa na kvalitet ava, bljetava svjetlost i tetni gasovi nastali sagorijevanjem troske. Runo elektroluno zavarivanje obloenom elektrodom moe da se primjenjuje za spajanje velikog broja uobiajenih materijala, kao to su ugljenini, niskolegirani i visokolegirani elici, livena gvoa, bakar, nikl, aluminijum i njihove legure. Takoe je mogue spajanje materijala razliitih po hemijskom sastavu, ali metalurki kompatibilnih. Ovaj postupak se ne primjenjuje na materijale kod kojih je zatita gasnim produktima obloge nedovoljna, kao to su Ti, Zr, Cb, Ta, Mo. Ogranienja u primjeni po pitanju debljine su prije ekonomskog i praktinog znaaja, nego to su vezana za sam proces zavarivanja obloenom elektrodom. Kao donja
-35-
granica moe da se postavi debljina od 2 mm, jer se kod manjih debljina javljaju prokapljine, to moe da se sprijei specijalnim tehnikam rada, npr. korienjem podloki. Kao gornja granica debljine moe da se postavi 40 mm, jer se preko te debljine po pravilu ne isplati primjena ovog postupka. Meutim, u sluaju nepravilne konfiguracije koja znatno oteava primjenu automatskih postupaka zavarivanja, zabiljeene su primjene E postupka i za debljine do 250 mm. Jedna od glavnih prednosti E postupka je mogunost primjene u svim poloajima. Naravno, ne treba zaboraviti da je horizontalni poloaj najlaki i da ga treba koristiti kad god je mogue, jer omoguava korienje elektroda veeg prenika i struja vee jaine, tj. veu produktivnost zavarivanja. U prinudnim poloajima treba posvetiti panju izboru parametara zavarivanja i tehnici rada. Konano, znaajna prednost u primjeni E postupka je i u njegovoj prilagodljivosti mjestu zavarivanja. Naime relativno je jednostavno doi do nepristupanih mjesta kao to su velike eline konstrukcije (mostovi, zgrade, hale, brodovi), cjevovodi i rezervoari, jer je dovoljno imati dugake i savitljive provodne kablove i izvor struje nezavisan od gradske mree. 2.3.2 Obloene elektrode za E postupak Elektroda za E postupak zavarivanja ima metalno jezgro, koje je obloeno sem na slobodnom kraju, sl. 39. Jezgro obloene elektrode kao dio strujnog kola prenosi struju (slobodni kraj je povezan draem elektrode za izvor struje), a istovremeno slui kao dodatni materijal. Osnovne uloge obloge elektrode su: - zatita zone zavarivanja od okolnog kiseonika, azota i vodonika; - stabilizacija i jonizacija elektrinog luka; - usporavanje hlaenja metala ava; - preiavanje i legiranje metala ava; - omoguavanje zavarivanja u prinudnim poloajima.
d - prenik, l1 - slobodni kraj, L - duina, D - prenik obloge
Slika 39. Obloena elektroda
Zatita zone zavarivanje od okolnih tetnih gasova (prvenstveno kiseonik, vodonik i azot) se ostvaruje gasovitim i vrstim produktima topljenja i sagorijevanja obloge. Ova uloga obloge se ostvaruje viestruko: - rastopljena kap dodatnog materijala je zatiena troskom koja je okruuje pri njenom prelasku u metalnu kupku; - metalna kupka je zatiena troskom koja pliva na njenoj povrini; - gasovi okruuju mjesto zavarivanja i ne dozvoljavaju pristup tetnim okolnim gasovima.
-36-
Stabilizacija i jonizacija elektrinog luka se postie dodavanjem soli natrijuma, barijuma, kalcijuma i kalijuma u oblogu, koje stvaraju gasove sa velikom sposobnou jonizacije, ime bitno poveavaju sposobnost vazduha da provodi struju. Troska, obrazovana od ovrslih delova rastopljene obloge prekriva metal ava i usporava njegovo hlaenje, jer ima znatno manju toplotnu provodljivost. Poslije zavarivanja troska se uklanja ekiem. Da bi se obavila dezoksidacija metala ava oblozi se dodaju elementi sa velikim afinitetom prema kiseoniku kao to su Ti, Al, Si, Mn, a da se pri tom obrazovani oksidi lako uklanjaju iz metala ava. Preiavanje ostalih neistoa metala ava se ostvaruje na slian nain kao dezoksidacija. Radi se prvenstveno o uklanjanju vodonika iz metala ava, emu slui CaF2, zatim fosfora i sumpora, emu slue CaO i MnO, kao i svih ostalih tetnih elemenata, npr. azota. Legiranje metala ava je potrebno da bi se nadoknadio sagorjeli udio pojedinih elemenata ili da bi se poboljala svojstva metala ava. U tom cilju najee se dodaju Mn, Si i Ni. Uloga obloge u omoguavanju prinudnih poloaja zavarivanja (npr. nadglavni) se ostvaruje poveanjem njene viskoznosti (ljepljivosti), to se postie prvenstveno dodavanjem baznih i celuloznih sastojaka. Prema sastavu obloga je u metalurkom smislu kisela, bazna, celulozna i rutilna, a u novije vrijeme se esto koriste mjeovite obloge kao to su rutilno-kisela, rutilno-bazna i rutilno-celulozna. Hemijski sastav i osobine ovih obloga su dati u tab. 10. Osim navedenih postoje i specijalne vrste obloge.
Tabela 10. Hemijski sastav i osobine osnovnih obloga elinih elektroda Obloga kisela rutilna bazna celulozna Hemijski sastav Osobine oksidi Fe i Mn, smanjen viskozitet troske, lijep izgled i loe alumosilikati, feromangan mehanike osobine metala ava rutil, alumosilikati, ferolegure lijep izgled i dobre mehanike osobine ava karbonati, fluoridi, oksidi, dobra mehanike osobine ava, hematit posebno ilavost (nizak sadraj H) celulozna vlakna, rutil, silikati, svi poloaji, visok sadraj H, dezoksidatori korjeni zavari cjevovoda
Prema odnosu ukupnog prenika (ukljuujui oblogu), D, i prenika jezgra, d, elektrode se dijele na tanko obloene (D/d<1,2), srednje obloene (1,2<D/d<1,4) i debelo obloene (D/d>1,4). Na nain prenosa dodatnog metala kod E postupka najvie utiu debljina i vrsta obloge i jaina struje. Poveanjem debljine obloge i dodavanjem sastojaka koji smanjuju povrinski napon pospjeuju se prenos sitnim kapima. Jaa struja takoe omoguava prelaz od krupnih ka sitnim kapima, jer pojaava dejstvo pin efekta i pritiska gasova. 2.3.2.1 Oznaavanje elektroda Da bi se olakala identifikacija elektroda uvedeno je standardizovano oznaavanje, i
-37-
to posebno za pojedine vrste konstrukcionih materijala, tab. 11. Osim navedenih materijala, postoje i elektrode za zavarivanje drugih metala. Sem standardne oznake elektroda treba imati u vidu i oznake proizvoaa (npr. PIVA 150 B za debelo obloenu baznu elektrodu, namenjenu zavarivanju ugljeninih i niskolegiranih elika vrstoe do 510 MPa i sitnozrnih elika napona teenja do 380 MPa, oznaenu po EN 499 kao E 515 B 120 262H). Oznake, sastav, mehanika svojstva, osnovne karakteristike i primjene obloenih elektroda su date u katalozima proizvoaa. Oznake elektroda po EN su date na sl.40, 41, 42 i 43.
Tabela 11. Standardi za obloene elektrode Oznaka EN EN 499 prEN 1599 prEN 1600 EN 499 prEN 757 Namena niskougljenini i niskolegirani elici i elini liv elici otporni na puzanje nerajui i visokolegirani elici livena gvoa (sivi liv, nodularni liv i temper liv) navarivanje elika mikrolegirani elici poviene vrstoe
-38-
Oznaavanje elektroda prema EN 499
Slika 40. Obiljeavanje elektroda za niskolegirane elike
Slika 41. Obiljeavanje elektroda za elike otporne na puzanje
Slika 42. Obiljeavanje elektroda za nerajue i visokolegirane elike
Slika 43. Obiljeavanje elektroda za livena gvoa
SAOBRAAJNI FAKULTET DOBOJ i BCD- Elektro d.o.o. DOBOJ
2.3.2.2 uvanje i skladitenje elektroda Proizvoa je obavezan da elektrode tako pakuje da su uticaja. Na svakom paketu moraju biti oznaeni podaci o vrsti, kao i znak proizvoaa. Ovi paketi se moraju uskladititi atmosfeskog uticaja, posobno vlage, a takoe mora da bude oteenja obloge i zamjene pojedinih vrsta elektrode. zatiene od atmosferskog dimenzijama i broju are, tako da su zatieni od osigurano da ne doe do
Elektrode koje su dobro zatvorene u pakete ili u zalemljene limene kutije (spreeno pristustvo vazduha) ne treba naknadilo suiti. Ostale elektrode prije upotrebe treba suiti, naroito ako se zahtjeva povien kvalitet zavarenih spojeva. To se posebno odnosi na bazine elektrode koje su veoma higroskopne. Ve nakon 4 sata neke vrste bazinih elektroda u otvorenoj kutijii se mogu smatrati vlanim i treba ih naknadno suiti. Suenje elektroda se obavlja u posebnim peima za suenje sa mogunou regulacije temperature. Sem toga svaki zavariva bi morao na radnom mestu da ima posebnu prirunu pe-suionik za odravanje temperature, najee izmedju 60-900C, kako bi se sprijeilo vlaenje elektroda za vrijeme rada. Temperatura i vrijeme suenja zavisi od vrste elektrode. Rutilne i kisele elektrode po pravilu ne treba suiti, sem u sluajevima primjetnih znakova vlanosti. Tada ih treba suiti na temperaturi l200C u trajanju 2 asa. Bazine elektode i pored dobrog skladitenja treba u veini sluajeva suiti, a naroito ako se zavaruju mikrolegirani elici ili debeli limovi neumirenog elika. Ove elektrode se sue po pravilu na temperaturi 300 do 3500C u trajanju od najmanje 2 asa. Na temperaturi od 3500C elektrode mogu da se dre najdue 10 asova, jer bi inae dolo do oksidacije obloge. Elektrode sa bazinom oblogom za zavarivanje elika napona teenja manjeg od 360 MPa mogu da se sue i na temparaturi od 2500C. Ovako osuene elektrode mogu da se prije upotrebe ohlade do temperature 150 do 2000C i odloe u pe za jednodnevnu upotrebu ili rune suionike. Elektrode za visokolegirane elike treba suiti na temperaturi izmeu 200 i 2500C u trajanju 3 asa. Preporuuje se postepeno zagrijavanje i hlaenje. Vlane elektrode se lako prepoznaju i prema zvuku pri udaru jedna o drugu: suve elektrode daju otar i visok zvuk, a vlane dubok. Pri zavarivanju vlanim elektrodama uju se male eksplozije i pucketanja, a sa povrine moe da se primjeti isparavanje vlage. Suenje elektrode rutilnog tipa, u nedostatku drugog naina, moe da se obavi i neposredno prije zavarivanja ukljuivanjem elektrode u kratak spoj. Obloene elektrode vremenom stare, to moe da se primjeti po malim bjelim kristalima na oblozi. Ovo je rezultat hemijskih reakcija sastojaka iz obloge. Ovakve elektrode ne smiju da se koriste. Konano, treba paziti da se koriste samo elektrode bez mehanikog oteenja ili zamaenja obloge. 2.3.3 Izvoenje spoja Kada se trai potpuno provarivanje, a pristup je mogu samo sa jedne strane, esto se koristi podloka koja slui kao osnova za prvi sloj metala ava (korjeni prolaz), odnosno spreava curenje metalne kupke. Postoje etiri osnovna tipa podloke:
- 43 -
(1) (2) (3) (4)
Polona traka Bakarna podloka Nemetalna podloka Podloni zavar. Polona traka
Polona traka je metalna traka postavljena ispod ljeba, sl. 44. prvi zavar povezuje obe ploe osnovnog metala, a takoe i podlonu traku, koja moe nakon zavarivanja da ostane ako ne smeta ili da se skine mainskom obradom.
Popuna ava
Podloni zavar
Slika 44.Polona traka
Slika 45. Podloni zavar
Podlona traka treba da bude napravljena od materijala koji je metalurki kompatiblan sa osnovnim i dodatnim materijalom. Ponekad je mogue iskoristiti neki drugi konstruktivni element kao podlonu traku, sl. 44(B). U svakom sluaju podlona traka mora da bude dobro pripremljena kako u smislu stanja njene radne povrine, tako i u smislu njene geometrije, da ne bi nastale greke tipa poroznosti i ukljuaka, odnosno procurivanje metalne kupke. Bakarna podloka Osnovni razlog za primjenu bakra kao materijala za podloku je njegova velika toplotna provodljivost, ime se spreava da metalna kupka rastopi podloku. Treba ipak voditi rauna o dovoljnoj debljini bakarne podloke. U sluaju serijske proizvodnje treba predvidjeti mogunost hlaenja bakarne podloke vodom da bi se sprijeilo lokalno topljenje bakra koje moe da utie na konani sastav metala ava. Bakarna podloka moe da bude profilisana da bi se dobila eljena kontura korjena ili ojaanje. Nemetalna podloka Za nemetalnu podloka se koristi zrnasti materijal koji pravi trosku ili keramiki materijal. Zavar-podloka Koreni zavar takoe moe da poslui kao podloka. sl. 45. Startne ploice U nekim sluajevima neophodno je da se sa zavarivanjem pone na tzv. startnim ploama, sl. 46. Time se izbjegavaju sve greke inae tipine u poetku rada (npr. pri
- 44 -
uspostavljanju luka), a esto se ista tehnika primjenjuje pri zaustavljanju procesa, tj. na kraju ploa koje se zavaruju.
Startna ploica
Slika 46. Startna ploica
2.3.4
Vrste i izvori struje, ureaji i oprema za E postupak
Ureaj za E postupak se sastoji od izvora struje, dovodnih i odvodnih kablova, draa elektrode, stezaljke za masu, a u dodatnu opremu spadaju zatitna odea, maska zavarivaa i njegov runi alat. Za E postupak koriste se obje vrste struje, jednosmjerna i naizmjenina, pri emu izbor prvenstveno zavisi od vrste obloge i obino je preporuen od strane proizvoaa elektrode. Pri izboru vrste struje treba voditi rauna o sljedeem: (1) Pad napona. Manji pad napona se dobija primjenom naizmjenine struje (NS), to je ini pogodnijom u sluaju zavarivanja na veim rastojanjima od izvora struje. (2) Male jaine struje. Kod elektroda manjeg prenika, odnosno pri korienju manjih jaina struje, jednosmjerna struja (JS) daje stabilniji luk. (3) Uspostavljanje luka. Po pravilu lake je sa JS, posebno kod elektroda manjeg prenika. (4) Duina luka. Zavarivanje kraim lukom je lake JS. Ovo je bitno, osim kod obloga sa eljeznim prakom. (5) Skretanje luka. Moe da bude znaajan problem kod JS. (6) Poloaj zavarivanja. Za prinudne poloaje bolja je JS, jer moe da koristi manje jaine struje. (7) Debljina osnovnog materijala. Zavarivanje tankih limova moe da bude problematino sa NS zbog smanjene stabilnosti luka pri korienju struja manje jaine. Bez obzira na vrstu struje, koristi se izvor sa strmopadajuom statikom karakteristikom, jer on obezbjeuje malu promjenu jaine struje pri sluajnoj promjeni duine luka, koja je neminovna kod runog zavarivanja. Na sl. 47 je pokazano kako se mijenja jaina struje (Ir1 i Ir2) i napon (Ur1 i Ur2) pri poveanju duine luka (l1 na l2). Kao to se vidi sa sl. 47, promjena napona je znaajna, dok je promjena jaine struje mala. Kako promjena napona ne utie bitno na ostale parametre zavarivanja, strmopadajuom karakteristikom je obezbjeeno dovoljno kvalitetno zavarivanje, jer se parametri procesa koji najvie zavise od jaine struje odravaju u uskim granicama.
- 45 -
Slika 47. Promjena radne take kod strmopadajue karakteristike [8] Napon praznog hoda, U0, je napon pri ukljuenom izvoru struje, ali bez elektrinog luka. Napon praznog hoda se smanjuje uspostavljanjem luka, zavisno od duine luka i vrste elektrode, i postaje napon luka. Tipine vrijednosti napona praznog hoda su 50-100 V, a napona luka 17-40 V. Vei napon praznog hoda obezbjeuje lake uspostavljanje luka, ali je opasan za zavarivaa. Neki izvori struje imaju mogunost promjene napona praznog hoda, ali ne svi. Pri izboru izvora struje treba da se vodi rauna o sljedeem: 1. Potrebnoj vrsti struje 2. Potrebnoj jaini struje 3. Intermitenciji izvora Izbor vrste struje prvenstveno zavisi od vrste elektrode i vrste zavarenog spoja. Za NS koriste se transformatori, dok se za JS koriste ispravljai (uz transformator) ili pretvarai (motor-generator). Ako je potrebno imati obje vrste struje na raspolaganju koriste se jednofazni transformatori-ispravljai ili alternator-ispravlja, a u novije vrijeme sve ee se koriste invertori zbog male mase. Dra elektrode je s jedne strane provodnik koji obezbjeuje provoenje struje od izvora do elektrode, a s druge strane izolator, koji obezbeuje siguran rad zavarivaa jer odvaja izoluje njegovu ruku od struje. eljusti draa, koje su u dirketnom kontaktu sa elektrodom, moraju da budu u dobrom stanju i ne smiju da prave vei otpor struji da se ne bi pregrijavale. Zavarivaki kablovi spajaju izvor struje sa radnim komadom i sa elektrodom. Provodni dio kabla je upletena bakarna ili aluminijumska ica, koja je odvojena od omotaa zatitinim izolacionim slojem. Zavarivaki kablovi se proizvode u razliitim veliinama, koje se koriste zavisno od potrebne jaine struje i radnog ciklusa zavarivanja. Zatitna odjea i maska zavarivaa, kao i druge mjere zatite su bitne kod svih elektrolunih postupaka zavarivanja, a posebno kod E postupka. Opasnosti pri elektrolunom zavarivanju su udar struje, prejaka svjetlost, zagaena atmosfera i prskanje troske i metala. Da bi se sprijeili udari struje ureaj mora da bude atestiran, uz strogu periodinu provjeru zatitne izolacije i uzemljenja. Zatitna odjea se sastoji od specijalnog radnog odjela, kecelje, rukavica, potkoljenice i nadlaktice, a najvaniju ulogu ima zatitna maska bez koje elektrini luk ne smije da se gleda. Na zatitnim maskama nalaze se stakla razliitog zasjenjenja, pri emu se stepen zasjenjeja izraava brojevima ( do 14). U daljem tekstu dat je pregled neophodnih zasjenjenja stakla pri zavarivanju E postupkom razliitih debljina elektroda:
- 46 -
- Elektrode prenika do 4 mm, (do 200 A) ............................. zasjenjenje 10. 4 do 6 mm, (do 400A )............................ 12. preko 6 mm, (preko 400A)......................... 14. Intermitencija izvora Rad izvora napajanja obino protie u naizmjeninim ukljuivanjima za zavarivanje i iskljuivanjima radi zamjene elektrode, pregleda i ienja zavara, predaha i dr. , a karakterie se odnosom trajanja optereenja (zavarivanja) i trajanja pogonskog ciklusa. Pod trajanjem pogonskog ciklusa podrazumjeva se ukupno vrijeme(trajanje optereenja i pauze, odnosno praznog hoda). Odnos izmeu trajanja optereenja i trajanja pogonskog ciklusa naziva se intermitencija (i): t0 t i= 100(% ) = 0 100(% ) gdje su: t 0 + t ph tc -i intermitencija; -t0 vrijeme trajanja optereenja (zavarivanja); -tph vrijeme trajanja praznog hoda; -tc vrijeme trajanja pogonskog ciklusa. Dakle, izvor napajanja se nalazi u tkz. intimitirajuem pogonu, tj. naizmjenino se smjenjuju rad pod optereenjem (zavarivanje) i pauza (rad na praznom hodu). Za vrijeme optereenja (t0) izvor napajanja ne moe postii maksimalnu temperaturu, a ne moe se ni potpuno ohladiti za vrijeme praznog hoda (tph). Zbog toga se izvori napajanja ne moraju termiki dimenzionisati na maksimalne vrijednosti, tj. za i=100%, ve na neke manje vrijednosti, zavisno od pogonskog ciklusa, odnosno namjene izvora napajanja. Izvori napajanja se dimenzioniu za intermitirajui pogon, a intermitencija je odreena standardima. Za trajan rad transformatora (automatizovano zavarivanje) intermitencija iznosi 100%, a za runo zavarivanje 60%. Intermitencija izvora napajanja za servisne radove iznosi 35% , a za izvore za poluautomatizovano zavarivanje 70%-80%. Za runo elektroluno zavarivanje trajanje pogonskog ciklusa odreeno je standardom i iznosi 5 min. Ako izvor ima intermitenciju i=50%, to znai da mi ne moemo njega opteretiti da u 2 sata radi 1 sat neprekidno, ve on moe biti maksimalno neprekidno optereen 2,5 min (maksimalnom strujom) i nakon pause (rada na prazom hodu) od 2,5 min moe ponovo raditi (zavarivati) neprekidno 2,5 min i tako naizmjenino. U tehnikim podacima o svakom izvoru napajanja dati su podaci o njegovoj intermitenciji i maksimalnoj jaini struje koja se moe primjeniti pri toj intermitenciji. Treba se pridravati nazivne intermitencije izvora napajanja, jer je izvor napajanja konstruisan prema njoj i svako forsiranje izvora izvan granica intermitirajueg pogona moe dovesti do njegovog unitenja. Ako su poznate intermitencija izvora (i) i maksimalna jaina struje (Imax) pri toj intermitenciji, onda se moe pomou formule: i [A] , I tz = I max 100 izraunati jaina struje zavarivanja koju bi izvor napajanja mogao trajno (kontinualno)
- 47 -
davati. U prethodnoj formuli su: - Itz jaina trajne struje zavarivanja; - Imax maksimalna jaina struje zavarivanja; - i intermitencija. Npr., izvor sa maksimalnom strujom zavarivanja od 400 A i intermitencijom od 60% moe se trajno opteretiti strujom zavarivanja jaine : 60 I tz = 400 = 309,8 310 [A ] 100 Sa maksimalnom jainom struje zavarivanja 400A i intermitencijom 60%, vodei rauna o standardizovanom vremenu pogoskog ciklusa tc=5 min, izvor napajanja bi radio: t 0 = 0,60 5 = 3 [min ], a potom bi morao praviti pauzu (rad na praznom hodu) od 2 min i tako naizmjenino.
2.3.5 Tehnologija zavarivanja Tehnologija zavarivanja obuhvata pripremu osnovnog materijala, izbor elektrode, izbor parametara i tehniku zavarivanja. U pripremi osnovnog materijala najvanije je oblikovanje lijeba, a ponekad je potrebno i ienje okolnih povrina do metalnog sjaja. Pri izboru oblika i dimenzija lijeba, osim o debljini osnovnog materijala treba da se vodi rauna o pristupanosti korjenu, sprjeavanju pojave prokapljina, deformacijama zavarenog spoja i to manjem utroku dodatnog materijala. Rjeenje sa najmanjom masom ava je po pravilu i rjeenje sa najmanjom deformacijom zavarenog spoja, jer se unosi najmanje toplote. Pristupanost korijenu i spreavanje pojave prokapljina zahtijevaju suprotne mjere: u prvom sluaju razmak u korjenu treba da bude to vei, a u drugom sluaju to manji. Rubni av je pogodan samo za limove tanje od 2 mm i priprema se savijanjem i stezanjem ivica, "I" lijeb je pogodan za limove debljine od 3 do 5 mm i priprema se ravnim odsjecanjem ivica, a "V" lijeb je pogodan za limove debljine od 3 do 20 mm i priprema se zakoenjem ivica, najee pod uglom 60. Razmak u korjenu treba da bude to vei da bi se omoguio pristup elektrodi, ali je ogranien zahtjevom za minimalnom potronjom dodatnog metala i to manjim deformacijama zavarenog spoja. Za predmete veih debljina koristi se "Y" lijeb, tj. "V" lijeb sa zatupljenjem u korjenu, ime se smanjuje opasnost od prokapljina. S druge strane, ovakvim oblikom lijeba se poveava opasnost od ukljuaka troske u metalu ava, pa se po pravilu "Y" lijeb radi dvostrano, tako to se korjen ilijebi, pa ponovo zavari sa druge strane. Takoe, za predmete veih debljina se koristi "X" lijeb, tj. dvostrani "V" lijeb, ime se smanjuju deformacije, posebno ugaone, koje se inae javljaju kod debljih i duih limova sa "V" lijebom. Osim toga, povrina "X" lijeba je bitno manja od odgovarajueg "V" lijeba, pa su utede dodatnog metala znaajne. Osnovne preporuke za izbor oblika i dimenzija ljebova su date u standardu ISO 9692-1: Prenik i vrste obloge elektroda se biraju prema osnovnom materijalu i specifinim zahtjevima konkretnog problema zavarivanja. Prenici elektroda su standardizovani prema sljedeem nizu: 2; 2,5; 3,25; 4; 5; 6; 8 i 10 mm, a biraju se tako da se uzima najvei prenik koji veliina lijeba dozvoljava. U sluaju vieprolaznog zavarivanja, za korjen ava se koriste elektrode prenika 2,54 mm, a za popunu lijeba se koriste elektrode veeg prenika,
- 48 -
zavisno od debljine osnovnog materijala. Osim osnovnih preporuka za izbor prenika elektrode, treba uzeti u obzir vrstu struje, poloaj i redosled zavarivanja. Poloaj zavarivanja znaajno utie i na izbor obloge elektrode. Za prinudne poloaje se uglavnom biraju elektrode sa tankom oblogom ili oblogom srednje debljine, a da bi se spreilo curenje tenog metala ava koriste se rutilne ili celulozne obloge. Osnovne smernice pri izboru obloge elektrode su sljedee: - Ugljenini i niskolegirani elici: vrstoa metala ava treba da bude ista ili vea nego kod osnovnog metala. Ako se trai posebno dobra ilavost koristi se bazna obloga, kao i u sluaju veih debljina i krutosti konstrukcija. - Kombinacija ugljeninih i niskolegiranih elika: kod sueonih spojeva elektroda se bira prema eliku manje vrstoe, a kod ugaonih prema eliku vee vrstoe. - Visokolegirani elici: metal ava treba da ima vrstou bar kao osnovni metal. - Obojeni metal i legure: elektroda se bira prema osnovnom materijalu jer po pravilu ne postoje razliite elektrode za jedan materijal. Pri izboru parametara treba imati u vidu prvenstveno vrstu, polaritet, jainu i napon struje, duinu elektriog luka, ugao nagiba i pravac kretanja elektrode i brzinu zavarivanja. Vrsta struje se bira u zavisnosti od vrste obloge elektrode. Za kisele, rutilne i oksidne obloge najee mogu da se koriste naizmjenina ili jednosmjerna struja direktne polarnosti (JSDP)(minus pol na elektrodi), dok se kod baznih, po pravilu, koristi jednosmjerna struja indirektne polarnosti (JSIP)(plus pol na elektrodi). Zavisnost oblika ava od vrste struje prikazana je na sl. 48, gde se vidi da je dubina uvarivanja najvea za JSIP, a najmanja za JSDP, uticaj na nadvienje je obrnut, a na irinu ava zanemarljiv. Pogrean izbor vrste i polariteta struje dovodi do greaka tipa poroznosti, nestabilnog elektrinog luka i veeg razbrizgavanja dodatnog metala tokom zavarivanja.
JSIP
NS
JSDP
Slika 48. Zavisnost oblika ava od vrste i polariteta struje [8]
Jaina struje znaajno utie na oblik ava i mehanike osobine spoja. Pri poveanju jaine struje nadvienje i dubina uvarivanja se poveavaju, dok je irina ava praktino nepromenjena, sl. 49. Suvie velika jaina struja daje grubozrnu strukturu metala ava i poveava sagorijevanje legirajuih elemenata, a nedovoljna jaina struja malu dubinu uvarivanja i slabu vezu ava i osnovnog metala. U oba sluaju esta je pojava troske u ovrslom metalu ava, kao posljedica turbulencije rastopa i njenog povlaenja u dubinu kod suvie jake struje, odnosno lijepljenja za stranice lijeba kod suvie slabe struje. Stoga je pravilan izbor jaine struje od presudnog znaaja za dobijanje kvalitetnog spoja. Pri zavarivanju u prinudnim poloajima jaina struje se smanjuje za oko 20%, dok se za visokoproduktivne elektrode koristi jaa struja.
Slika 49. Zavisnost oblika ava od jaine struje [8]

- 49 -
Poveanjem prenika elektrode poveava se odvoenje toplote i smanjuje gustina struje, to suava av i poveava dubinu uvarivanja, sl. 50.
Slika 50. Zavisnost oblika ava od prenika elektrode [8]
de
Poveanjem brzine zavarivanja smanjuje se koliina rastopljenog dodatnog i osnovnog metala, to utie na dimenzije ava tako da se irina ava smanjuje, dubina uvarivanja raste do neke vrijednosti, pa onda opada, a nadvienje prvo opada, pa raste, sl. 51. Nedovoljna brzina zavarivanja uslovljava greke tipa naljepljivanja i ukljuaka troske, a prebrzo zavarivanje daje preveliko nadvienje ava.
Slika 51. Uticaj brzine zavarivanja na oblik ava [8]
Napon luka ima mali uticaj na oblik ava, posebno ako se ima u vidu mali raspon promjene kod E postupka, 22-32 V. Poveanjem napona luka poveava se irina ava, a promjene dubine uvarivanja i nadvienja su neznatne. Poveanjem duine luka poveava se irina ava, a dubina uvarivanja i nadvienje smanjuju, sl. 52. Suvie kratak luk "uranja" u rastop, poveavajui turbulenciju tenog metala koji "bjei" prema nezagrijanim povrinama lijeba, to daje lo kvalitet spoja sa grekama tipa naljepljivanja i ukljuaka troske. S druge strane, predugaak luk je nestabilan i rasprskava dodatni metal. Treba imati u vidu i uticaj vrste obloge na izbor duine luka. Kod kiselih i rutilnih obloga preporuuje se duina priblino jednaka preniku elektrode, a kod baznih obloga i kod elektroda od obojenih metala preporuuje se dvostruko manja duina, uglavnom radi bolje zatite metalne kupke.
Slika 52. Zavisnost oblika ava od duine luka
Nagib elektrode u ravni upravnoj na ravan predmeta koji se zavaruju utie prvenstveno na dubinu uvarivanja, a u manjoj meri na irinu i nadvienje ava. Najvea dubina se postie pri uglu od 90o, odnosno kada je elektroda upravna na povrinu zavarivanja, sl. 53. Izbor
- 50 -
nagiba elektrode zavisi od osnovnog materijala, obloge elektrode, poloaja zavarivanja i vrste spoja.
Slika 53. Uticaj nagiba elektrode na oblik ava
2.3.5.1 Tehnika zavarivanja Uspostavljanje elektrinog luka je osim dodirom i odmicanjem (sl. 54a), mogue i povlaenjem vrha elektrode, uz prelazak na potrebno rastojanje (sl. 54b). Drugi nain ima prednost, jer se luk uspostavlja bez oteenja obloge, a duina luka se regulie poveanjem, a ne njegovim smanjenjem, to je daleko lake.
a) b) Slika 54. Uspostavljanje luka (a) primicanje-odmicanje (b) povlaenje
Prekidanje elektrinog luka je najbolje izvesti povlaenjem elektrode unazad (sl. 55b) na ovrslu trosku i udaljavanjem nakon toga. Pri direktnom podizanju elektrode (sl. 55a) moe da nastane greka u avu tipa poroznosti.
a) b) Slika 55. Prekidanje elektrinog luka a) nepravilno; b) pravilno
Posebnu panju treba posvetiti nastavku prekinutog ava, s obzirom na krater koji moe pri prekidu da nastane na kraju zavara. Da bi se izbjeglo popunjavanje kratera "na hladno", primjenjuju se posebne tehnike, zavisno od vrste zavara (korjeni ili popuna), kao to je u dvije projekcije prikazano na sl. 56. U prvom sluaju (korjeni zavar - sl. 56a), luk se uspostavlja na 15 do 20 mm od kraja zavara, na ve izvedenom korjenom zavaru, poslije ega se prelazi u korjen, radi popune lijeba. U drugom sluaju (zavar popune - sl. 56b), luk
- 51 -
se uspostavlja na donjem dijelu (prethodni zavar) ili na stranici lijeba, zatim se vraa nazad na aktuelni zavar i tek onda se nastavlja sa daljom popunom lijeba.
a) korjeni zavar b) zavar popune Slika 56. Nastavljanje zavarivanja
esto se kod izvoenja E postupka koristi tzv. njihanje elektrode, tj. popunjavanje lijeba njenim poprenim kretanjem (a ne samo podunim), sl. 57.
Slika 57. Prikaz osnovnih naina njihanja elektrode
- 52 -
2.4 MAG/MIG POSTUPAK-ELEKTROLUNO ZAVARIVANJE TOPLJIVOM ELEKTRODNOM ICOM U ZATITI GASA Elektroluno zavarivanje topljivom elektrodnom icom u zatiti gasa je postupak spajanja metala topljenjem i ovravanjem dijela osnovnog metala i dodatnog metala (elektrodna ica) pri emu se za zatitu rastopljenog metala koriste inertni i aktivni gasovi, ili njihove mjeavine. Elektroluno zavarivanje topljivom elektrodnom icom u zatiti gasa je ematski prikazano na sl. 58. U zavisnosti od vrste zatitnog gasa elektroluno zavarivanje topljivom elektrodom se skraeno obeleava kao MAG (Metal Aktivni Gas) ili MIG (Metal Inertni Gas), pri emu se kod MAG postupka kao zatita koristi CO2 (ugljen dioksid) ili mjeavina gasova koja se ponaa kao aktivni gas, a kod MIG postupka Ar, He (argon, helijum) ili mjeavina gasova koja se ponaa kao inertni gas.
Slika 58. Elektroluno zavarivanje topljivom elektrodom u zatiti gasa [4]
Prednosti postupka su: univerzalna primjena sa take gledita osnovnog materijala, velika brzina topljenja, velika brzina zavarivanja, relativno jednostavna obuka zavarivaa (za nelegirane i niskolegirane elike), jednostavna mehanizacija postupka, primjenljiv u prinudnim poloajima, mali investicioni trokovi (za standardnu varijantu). Mane postupka su: opasnost od greaka u poetku zavarivanja, opasnost od greaka pri sporom zavarivanju, zbog isticanja tenog metala ispred elektrinog luka, relativno komplikovana obuka zavarivaa (za visokolegirane elike i obojene metale), tekoe pri zavarivanju na otvorenom (strujanje vazduha). Danas priblino 60% svetske potronje dodatnog materijala otpada na elektrodne ice za MIG-MAG. Osnovna primjena - metalna industrija, metalne konstrukcije, brodovi, posude pod pritiskom, motorna vozila.
- 53 -
2.4.1 Prenos dodatnog materijala Osnovni naini prenosa dodatnog materijala su prenos u mlazu, kratkospojeni prenos i prenos u krupnim kapima, sl. 59. Osim njih, u novije vrijeme je razvijen itav niz novih naina prenosa dodatnog materijala, od kojih je najpoznatiji impulsni, rotirajui, STT prenos. Prenos u mlazu je mogue postii strujom jaine vee od neke granine vrijednosti, i to prvenstveno u zatiti Ar (ili He), jer se u zatiti CO2 dodatni materijal rasprskava (kod elika je potrebno bar 80% Ar u smjei, a kod neeljeznih materijala ist Ar). Prenos u mlazu je pogodan za zavarivanje debljih limova, jer koristi velike jaine struje.
Slika 59. Naini prenosa dodatnog materijala: a) prenos u mlazu; b) prenos krupnim kapima u dugom luku: b1 - formiranje kapi, b2-ekscentrino potisnuta kap; c) kratkospojeni prenos: c1-formiranje kapi, c2-prenos kapi [8]
Kratkospojeni prenos se postie primjenom najmanjih jaina struje i najmanjih prenika ice. Na ovaj nain se dobijaju zavari malog presjeka, koji se brzo hlade, to je pogodno za spajanje tankih limova. Osim toga, kratkospojeni prenos je pogodan za spajanje veih otvora lijeba, i za spojeve kod kojih se zahtjevaju to manje deformacije, jer se ovakvim lukom unosi mala koliina toplote. Prenos u krupnim kapima je po svim karakteristikama izmeu prethodna dva. Ovakav prenos dodatnog materijala se javlja prvenstveno pri upotrebi CO2, a jaina struje i napon luka ine "meuoblast" u odnosu na prethodna dva naina prenosa. Kvalitet spoja je po pravilu loiji zbog nedovoljnog uvarivanja. Najvei uticaj na nain prenosa dodatnog materijala imaju parametri struje (vrsta i jaina, karakteristika izvora), zatitni gas, sastav dodatnog materijala i slobodna duina elektrodne ice. Poveanjem jaine struje prenos dodatnog materijala se mijenja od kratkospojenog do prenosa u mlazu, ali samo sa Ar kao zatitnim gasom. Pri tom treba imati u vidu da struja suvie velike jaine, u kombinaciji sa poveanom duinom slobodnog kraja elektrodne ice, moe da proizvede rotaciju rastopljenog dodatnog materijala i njegovo skretanje van metalne kupke sl. 60, to ograniava izbor jaine struje.
- 54 -
a) =15mm, I=280A
b) =40mm, I=280A
c) =40mm, I=450A
d) =60mm, I=280A
Slika 60. Uticaj jaine struje (I) i slobodne duine elektrodne ice () na nain prenosa [4] U sluaju zatite Ar, prenos u mlazu moe da se postigne dovoljnom jainom struje, koja zavisi od prenika elektrodne ice. Uticaj jaine struje je slian i kod ostalih zatitnih gasova, ali zavisi i od drugih faktora. Od svih zatitnih gasova samo Ar, pri dovoljnoj jaini struje, garantuje prenos u mlazu. Helijum, iako inertan kao i Ar, po pravilu daje prenos u krupnim kapima, nezavisno od jaine i vrste struje. S druge strane, He obezbjeuje veu dubinu uvarivanja od Ar, a prenos u mlazu moe da se postigne dodavanjem bar 20% Ar, to ujedno znatno smanjuje eksplozivnost He i daje znaajnu praktinu primjenu ovakvim mjeavinama. Prenos u mlazu je kod MAG postupka mogue postii samo indirektnom polarnou koja se najee i koristi (+ pol na ici), i to ako su ispunjeni jo neki uslovi (npr. dodatak natrijuma i cezijuma u zatitnom premazu elektrodne ice). Oigledno je da aktivni gasovi, CO2 i N2 (azot), imaju slian uticaj na prenos dodatnog metala kao He, uz dodatne probleme, posebno kod direktne polarnosti. Pri zavarivanju elika inertni gasovi pokazuju izvjesne mane kada je prenos dodatnog metala u pitanju (skretanje luka van ose, rasprskavanje dodatnog metala), to moe da se smanji ili otkloni dodatkom O2, ili drugih aktivnih gasova, npr. CO2, koji smanjuju povrinski napon kapi dodatnog metala. Pozitivni efekti dodavanja O2 i CO2 su primetni i u vrlo malim koliinama, ali su u praksi najee meavine sa 1-5% O2 i do 20% CO2. U sluaju mjeavine Ar sa vie od 25% CO2 situacija je razliita. CO2 disocira na 3000C, toplotna i elektroprovodljivost na toj temperaturi mu je veoma dobra. Za provoenje struje dovoljna je mala uarena taka na vrhu ice. Toplota se prenosi samo u toj taki na vrhu ice. Slobodni kraj ice je znatno zagrijaniji od udaljenih djelova ice, pa je prenos dodatnog metala nepravilan, esto u kratkom spoju, sa velikim rasprskavanjem. Osim ova tri naina prenosa dodatnog metala, sve veu primjenu ima impulsni prenos, koji po kvalitetu moe da dostigne TIG zavarivanje. Osnovna odlika ovog naina prenosa je mogunost regulisanja veliine kapi u zavisnosti od uestalosti (frekvencije) kapanja. Luk je bez kratkog spoja i ostvaruje se impulsnom strujom iz pomonog izvora. Uestalost impulsa, a time i broj kapi u odreenom vremenskom periodu, moe da se podeava. Iskustvo je pokazalo da optimalna uestalost impulsa odgovara uestalosti gradske mree od 50 Hz, a u praksi se koriste uestalosti u opsegu 20-120 Hz. Izvor struje treba da obezbjedi dva nivoa jaine struje, osnovni nivo, koji treba da bude dovoljno nizak da onemogui prenos u mlazu, i pulsirajui nivo sl. 61, koji je znatno iznad nivoa potrebnog za prenos. Stoga se u jednom ciklusu prenese samo jedna kap, a kako je mogue podesiti vremenski period ciklusa i jainu struje, time je omogueno dobijanje potrebnog kvaliteta spoja. Koristei opisani princip u novije vrijeme je razvijeno nekoliko modifikovanih varijanti impulsnog prenosa, posebno u sluaju primjene invertorskog
- 55 -
izvora struje, koji postaju dominantni u primjeni MAG/MIG postupka, jer daju najbolji kvalitet zavarenog spoja.
vreme
Slika 61. Karakteristika struje pulsirajueg prenosa Primjena naina prenosa dodatnog materijala (vrste luka) Kratak luk tanki limovi, prinudni poloaji, korjeni prolaz pri maloj jaini struje. Prenos metala kroz luk - u kratkom spoju sa malim brojem kapi, sl. 62. Frekvencija kratkog spoja 20 do 120 Hz.
Slika 62 Srednji luk - za limove srednje debljine - u mjeavinama na bazi Ar, srednja jaina struje. Prenos u velikim kapima, ali sa manjim rasprskavanjem nego kod dugog luka u CO2. Preporuka: izbjegavati! Dugi luk - za debele ploe, velike jaine struje, zatita CO2. Prenos u velikim kapima, sa rasprskavanjem. Preporuka: izbjegavati! Luk sa prenosom u mlazu sl. 63. - za debele limove, velike jaine struje , Ar ili mjeavina na bazi Ar. Prenos u sitnim kapljicama (mlaz), bez kratkog spoja, vrlo malo rasprskavanje. Rotirajui luk sl. 64.- vrlo velike debljine, vrlo velike jaine struje, spec. mjeavine Ar i He. Impulsni luk sl.65. - opte, za svaku jainu struje, meavina na bazi Ar (ne moe CO2). Prenos metala bez kratkog spoja, kontrolisana veliina kapi i uestalost. Najmanje mogue rasprskavanje.
- 56 -
Slika 63. Prenos u mlazu
Slika 64. Rotirajui luk
Slika 65. Impulsni luk
2.4.2
Zatitni gasovi
Kao zatitni gasovi najee se koriste: argon, helijum, ugljen-dioksid, azot, te kiseonik i vodonik (u manjim koliinama) u mjeavinama. Najee korieni zatitni gasovi, prema EN 439, i njihove mjeavine prikazani su tab. 12, zajedno sa podacima o ponaanju, primjeni i svojstvima. Uticaji nekih zatitnih gasova na tehnoloke karakteristike postupka date su u tab. 13.
Tabela 12. Zatitni gasovi i njihove smjee - primjena i svojstva
gas
simbol
ponaanje
primjena
svi metali, osim elika Al, Mg, Cu Al, Mg, Cu Cu Al, Mg, Cu visokolegirani Cr-Ni elici visokolegirani Cr-Ni elici ugljenini i niskoleg. elici visokolegirani elici, Ni ugljenini i niskoleg. elici ugljenini i niskoleg. elici ugljenini i niskoleg. elici ugljenini elici
karakteristika luka
najvea stabilnost poveana toplotna mo izmeu I1 i I2 poveana toplotna mo poveana toplotna mo prenos u mlazu prenos u mlazu prenos u mlazu velika dubina uvarivanja mogue rasprskavanje mogue rasprskavanje malo rasprskavanje mogue rasprskavanje
Ar (99,998%) I1 inertno He (99,99%) I2 inertno I3 inertno Ar+(2575%)He N2 (99,9%) aktivno inertno Ar+(2530%)N2 Ar+2,5%CO2 M1-1 prakt. inertno M1-2 prakt. inertno Ar+(13%)O2 M2-3 oksidirajue Ar+(48%)O2 R2 redukujue Ar+(115%)H2 CO2 (99,9%) C oksidirajue M3-1 oksidirajue Ar+(2640%)CO2 M3-2 oksidirajue Ar+613%CO2+35%O2 CO2+20%O2 oksidirajue TIME Gas: 26.5% He, 8% CO2, 0,5 % O2, Ar ostatak
Primjena aktivnih gasova zahtjeva posebnu panju zbog pojave oksidacije. Ova pojava, koja je i inae karakteristina za konvencionalne postupke zavarivanja, je posebno izraena kada se CO2 koristi kao zatitni gas, jer se tada odigrava sljedea hemijska reakcija:
- 57 -
2CO22CO+O2
Smjer ove reakcije zavisi prvenstveno od temperature tako to se na viim temperaturama odvija disocijacija (razlaganje gasa), a na niim temperaturama asocijacija (spajanje gasova). Zbog toga sastav gasne smjee zavisi od temperature sl. 66., tako da ispod 1600C postoji jedino CO2, a sa porastom temperature se poveava udio CO i O2, tako da na 3800C ostaje svega 7% CO2, uz 62% CO i 31% O2. Stoga je oksidacija daleko najizraenija u sredinjem dijelu elektrinog luka, gde je temperatura najvia, a najmanje izraena na povrini metalne kupke, gde je temperatura znatno nia. Prema tome osnovni problem kod MAG postupka je kako smanjiti oksidaciju kapi dodatnog metala tokom njihovog prenosa kroz elektrini luk.
Tabela 13. Zatitni gasovi i njihove smjee - tehnoloke karakteristike
Karakteristika
Dubina uvarivanja Normalni poloaj Prinudni poloaj Termiko optereenje pitolja Brzina oksidacije Poroznost Rasprskavanje
Ar/CO2
Dobra, sigurnija zatita sa poveanjem % CO2 smanjuje se sa poveanjem % CO2 Raste sa veim % CO2 Opada sa veim % CO2 Raste sa veim % CO2 Raste sa poveanjem % CO2, manjom brzinom hlaenja, smanjuje se opasnost od prslina Dobre, srednje pri CO2 >30% Raste sa smanjenjem %CO2 Kratak luk Srednji luk Impulsno (CO2<20%) Rotirajui luk
Ar/O2
CO2
Dobra, moe da postane kritina Dobra, zbog curenja ispred metalne sigurna kupke poveane teljivosti malo (zbog dobre Veliko termike provodnosti) Velika Velika (specijalno pri 8% O2) Velika Bez rasprskavanja Najvea, velika brzina hlaenja, opasnost od prslina Dobre, srednje pri CO2 >12 dobra Kratak luk Srednji luk U mlazu Impulsno Rotirajui luk Mala Najvee, raste sa poveanjem snage luka Velika, Mala brzina hlaenja, Mala opasnost od prslina Srednje Manja nego kod meavina gasova Kratak luk Dugi luk
Uvedena toplota Mehanike i tehnoloke karakteristike Mogunosti popune zazora u korjenu Prenos materijala kroz luk
Sastav smjee %
Slika 66. Sastav gasne smjee kod MAG postupka [8]
- 58 -
Argon je inertan gas, bez boje, mirisa i ukusa. Iako nije otrovan, treba imati u vidu da Ar u zatvorenoj prostoriji moe da smanji koncentraciju kiseonika. Argon je standardizovan, gde je propisan kvalitet, upotreba, metoda ispitivanja i nain isporuke. Argon se proizvodi u etiri kvaliteta, zavisno od istoe: A (najmanje 99,999% Ar), B (99,99% Ar), C (99,96% Ar) i D (85% Ar). Za zavarivanje se koristi Ar kvaliteta C, a za specijalne sluajeve kvaliteta B. Argon se isporuuje u elinim bocama oznaenim utom bojom, zapremine 40 l i pritiska do 200 bara, pri emu u bocu staje 6 Nm3, odnosno 10 kg argona. Boce sa Ar se ne prazne do kraja, ve se uvjek ostavlja dovoljan natpritisak da se sprjei prodiranje vazduha u bocu. Ugljendioksid je gas bez boje i mirisa, kiselkastog ukusa. Do koncentracije 2,5% CO2 nije opasan za udisanje (krae vrijeme), ali u veoj koncentraciji ili pri dugotrajnijem dejstvu moe da bude tetan. Ugljendioksid je standardizovan, skladiti se u elinim bocama, oznaenim tamnosivom bojom, zapremine 40 l i pritiska od 70-100 bara, tako da u svaku bocu staje 15 Nm3, odnosno 30 kg CO2. Standardom su definisana tri kvaliteta CO2: tehniki, isti i vrsti (suvi led). U zavarivanju se primjenjuje isti CO2 najmanje koncentracije 99,8%. 2.4.3 ica za zavarivanje Elektrodne ice se proizvode u koturovima mase 1 - 100 kg u nizu prenika od 0,8 do 1,6 mm sa korakom 0,4 mm, a izuzetno 2,4 i 3,2 mm, pri emu se ice manjeg prenika (do 1,2 mm) obino koriste za prenos krupnim kapima, a ice veeg prenika (preko 1,2 mm) za prenos u mlazu i impulsni prenos. U industriji motornih vozila se koristi jo i ica 0,9. U sluaju zavarivanja elika elektrodna ica treba da ima povean sadraj Si i Mn u cilju dezoksidacije metala ava i nadoknade sagorjelih elemenata u osnovnom materijalu. U cilju sprjeavanja nastanka poroznosti u metalu ava i zakaljenja, sadraj ugljenika je ogranien na 0,12%. Pri izboru dodatnog materijala treba uzeti u obzir hemijski sastav i mehanika svojstva osnovnog materijala, stanje i istou osnovnog materijala, poloaj zavarivanja i oblik prenosa dodatnog materijala. Elektrodne ice za zavarivanje i navarivanje standardizovane su po EN 440.
2.4.4 Izvori struje i ureaji za zavarivanje Ureaj za zavarivanje se sastoji od komponenti: Izvor struje, ureaj za dotur (dovod) ice, elektrini kablovi i gorionik, komandni sistem za zatitne gasove, rashladni sistem,opti komandni sistem , boca sa zatitnim gasom
- 59 -
Slika 67. ema ureaja za elektroluno zavarivanje topljivom elektrodom u zatiti gasa
Gorionik se sastoji od kontaktne voice, mlaznice za zatitni gas i elemenata za fiksiranje, sl. 68. Tokom rada, temperatura moe da dostigne 700oC (ak i pri kratkotrajnom zavarivanju), usljed ega se na gasnoj mlaznici lijepi troska. Da bi se to sprijeilo, posebno kod veih jaina struje, koriste se gorionici hlaeni vodom. Pri tome treba voditi rauna o sljedeem: gasovi bogati Ar termiki vie optereuju gorionik u odnosu na CO2 , prenik kontaktne voice da bude vei za 0,2 mm (za elik), tj. 0,5 mm (za Al) od prenika ice, kontaktne voice treba da budu od E-Cu, CuCr ili CuCrZr. Zamjena kontaktne voice zbog habanja pri zameni kotura ice (15 kg) se smatra normalnom. Izbor materijala kontaktne voice zavisi od primjene - E-Cu ima najbolju elektroprovodnost, ali se brzo habaju, dok je situacija obrnuta kod pomenutih legura, ako treba smanjiti trenje izmeu kontaktne voice i ice da bi se obezbjedilo nesmetano klizanje, odnosno dotur ice, preporuuje se korienje teflonskog umetka, duina paketa crijeva (kablovi za struju, gas i rashladnu vodu) treba da bude to manja.
Slika 68. Gorionici za MIG/MAG postupak [8]
- 60 -
Za elektroluno zavarivanje topljivom elektrodnom icom u zatiti gasa koriste se izvori struje sa ravnom ili blagopadajuom spoljnom statikom karakteristikom da bi se iskoristio efekt samoregulacije duine luka, sl. 69. Naime, ako se duina luka povea tako da se karakteristike luka mijenjaju od 1 do 3, sl. 69, znaajno se smanjuje jaina struje, to je na sl. 69 oznaeno sa I1 do I3. Usljed smanjenja jaine struje gotovo trenutno se smanjuje brzina topljenja elektrodne ice, a time i duina luka. S druge strane, ako se duina luka smanji (karakteristike luka 3-1, sl. 69), jaina struje raste od I3 do I1, pa se duina luka poveava. Prema tome duina luka se vraa na poetnu vrijednost, to se naziva efektom samoregulacije. Osim navedene statike karakteristike, izvori struje za MAG/MIG postupak treba da obezbijede i bolju dinamiku karakteristike u odnosu na izvore struje za E postupak, posebno u sluaju kratkospojenog prenosa dodatnog materijala. Tako npr. da bi se usporila promjena jaine struje poslije kratkog spoja u strujno kolo se ubacuje indukcioni kalem, koji proizvodi efekt prikazan na sl. 70, ime se popravlja kvalitet zavarenih spojeva.
I3
I2
I1
I (A)
Slika 69. Efekt samoregulacije
Slika 70. Uticaj prigunice na jainu struje
Za elektroluno zavarivanje topljivom elektrodom u zatiti gasa po pravilu se koristi jednosmerna struja indirektne polarnosti (+ pol na ici) jer daje stabilan luk, ravnomjeran prenos dodatnog materijala (po potrebi prenos u mlazu, ak i pri korienju aktivnih zatitnih gasova) sa malim gubicima usljed rasprskavanja i dobre karakteristike spoja u irokom opsegu jaine struje. Direktna polarnost se koristi ukoliko je neophodno dobiti to manje uvarivanje, npr. kod tankih limova, ali se njena primjena izbjegava zbog smanjene stabilnosti luka. Naizmenina struja se ne koristi zbog znaajno smanjene stabilnosti luka. Dovod ice obezbjeuje poseban ureaj, sl. 71. Postoje razliiti sistemi dovoenja ice, sl. 72. Kabinski sistem se primjenjuje kod nepokretnog radnog mjesta, jer su i kotur ice i pogonski mehanizam smjeteni u kuite izvora struje, sl. 72a. Kod univerzalnog sistema cijeli ureaj za dovod ice se nalazi van kuita, to omoguava rad na promjenljivim radnim mjestima i na velikim radnim komadima, sl. 72b. Tandemski ureaj ima dva pogonska mehanizma, jedan u kuitu izvora struje direktno do kotura ice, a drugi u blizini radnog mesta, sl. 72c, to takoe omoguava rad na promjenljivim radnim mjestima i na velikim i nepristupanim radnim komadima. Ureaj tipa push-pull takoe ima dva pogonska mehanizma, jedan u kuitu kao kod tandemskog ureaja, dok je drugi pogon u gorioniku, tako da vue (pull) icu umesto da je gura (push), sl. 72d. Ovaj ureaj je pogodan za zavarivanje na nepristupanim mjestima, gde bi kotur ice smetao, a trai se pouzdano voenje ice na vee udaljenosti. Uobiajene radne daljine pojedinih sistema su naznaene na sl. 72 a-d.
- 61 -
Slika 71. ema dovoenja ice: 1 - kotur sa icom, 2 - izlazna voica, 3 - valjci za usmeravanje ice, 4 - pogonski valjci, 5 - pritisni valjak, 6 - ulazna voica
Slika 72. Sistemi dovoenja ice: A) kabinski, B) univerzalni, C) tandemski, D) push-pull [4]
Od posebnog znaaja kod punjene ice i drugih mekih ica (obojeni metali) je primjena pogonskog mehanizma sa 4 tokia, umjesto 2, jer se time obezbjeuje dotur ice manjim pritiskom, ravnomjerno rasporeenim na 2 para tokia. Takoe je bitan oblik povrine tokia na koji ica nalijee - dok je kod tvrdih ica uobiajeni profil V, dotle kod mekih ica ova povrina mora da bude profilisana, npr. u obliku . Treba imati u vidu da je pravilan izbor kontaktne voice i mehanizma za dotur ice od presudnog znaaja za kvalitetno MIG/MAG zavarivanje, posebno kada se koristi punjena ica ili puna ica od objenih metala i legura aluminijuma.
- 62 -
2.4.5 Tehnologija zavarivanja Osnovni parametri elektrolunog zavarivanja topljivom elektrodnom icom u zatiti gasa su vrsta i jaina struje, napon luka, brzina dotura ice, prenik ice, duina slobodnog dijela i nagib ice za zavarivanje, poloaj zavarivanja, vrsta i protok zatitnog gasa. Vrsta i jaina struje imaju znaajan uticaj na dimenzije ava, kao to je objanjeno kod E postupka. Pri ostalim konstantnim parametrima, zavisnost brzine topljenja elektrodne ice i jaine struje je linearna za manje vrjednosti jaine struje, a pri veim vrijednostima jaine struje, posebno kod manjih prenika ice, zavisnost postaje nelinearna, sl. 73. Uzrok tome je zagrijavanje slobodnog kraja ice elektrinim otporom. Kao kod E postupka, za konstantnu brzinu dovoenja, ice veeg prenika zahtjevaju jau struju, s tim da je kod MAG/MIG postupka nelinearnost te zavisnosti izraenija. Tako je npr. za brzinu dovoenja ice od 5 m/min potrebna jaina struje 85 A za prenik ice 0,8 mm, odnosno 325 A za prenik ice 1,6 mm. Slobodni kraj ice mora da bude u odreenim granicama jer njegova prevelika duina uslovljava viak dodatnog materijala i nedovoljnu koliinu toplote za njegovo topljenje, to daje plitko uvarivanje i nepovoljan oblik ava, a s druge strane, smanjenjem njegove duine luk postaje nestabilan. Treba uoiti da se sa poveanjem duine slobodnog kraja ice poveava njen elektrini otpor i stepen zagrijavanja, pa je slabija struja potrebna za topljenje ice. Iskustvo pokazuje da je za kratkospojeni prenos potreban slobodni kraj duine 6 do 12,5 mm, a za ostale naine prenosa 12,5 do 25 mm. Osim slobodnog kraja ice, i odstojanje mlaznice za gas od osnovnog materijala bitno utie na zavarivanje. S jedne strane, odstojanje mlaznice treba da bude to manja da bi zatita gasom bila to efikasnija, a s druge strane, suvie malo odstojanje izlae mlaznicu prevelikoj toploti i smanjuje zavarivau mogunost vizuelne kontrole zone zavarivanja. Slobodni kraj ice, kao i odstojanje voice i mlaznice od osnovnog materijala su prikazani na sl. 74. U zavisnosti od jaine struje razlikuju se tri meusobno zavisna poloaja slobodnog kraja ice i mlaznice za gas: - slobodni kraj ice manji od odstojanja mlaznice, za jaine struje 50-150 A, sl. 75a - slobodni kraj ice jednak odstojanja mlaznice, za jaine struje 150-350 A, sl. 75b - slobodni kraj ice vei od odstojanja mlaznice, za jaine struje iznad 350 A, sl. 75c. U cjelini gledano, sa poveanjem jaine struje znaajno se poveava slobodni kraj ice, a u manjoj mjeri i udaljenost mlaznice. v (m/min)
I(A) Slika 73. Zavisnost brzine dovoenja elektrodne ice v i jaine struje I
Slika 74. Karakteristini poloaji slobodnog kraja ice i mlaznice za gas
- 63 -
Slika 75. Karakteristini poloaji slobodnog kraja ice i mlaznice za gas
Napon luka utie bitno na kvalitet zavarenog spoja, jer promjenom njegove vrjednosti moe da se utie na nain prenosa dodatnog materijala i u manjoj mjeri na dimenzije ava (na isti nain kao kod E postupka). Uticaj napona na prenos dodatnog metala je prikazan u tab. 14, gde su date tipine vrijednosti napona koje se koriste za zavarivanje razliitih metala u zavisnosti od vrste zatitnog gasa. Uticaj brzine zavarivanja je isti kao kod E postupka. Brzina zavarivanja se bira prvenstveno u zavisnosti od jaine struje proporcionalno njenoj vrijednosti, da bi se odrala zadana vrijednost pogonske energije i poloaja zavarivanja (manja brzina zavarivanja za prinudne poloaje, pod uslovom da je i jaina struje manja). Poloaj gorionika ima veliki uticaj na oblik ava. Tako npr. nagib elektrodne ice u odnosu na vertikalu bitno mijenja oblik ava od irokog i plitkog (nagib u smjeru zavarivanja, tj. tehnika zavarivanja unaprijed) do uskog i dubokog (nagib suprotan smjeru zavarivanja, tj. tehnika zavarivanja unazad), sl. 76.
Tablica 14. Tipine vrednosti napona luka za zavarivanje u zatiti gasa Napon (V) Prenos krupnim kapima Kratkospojeni prenos prenik elektrode 1.6 mm prenik elektrode 0.8 mm
Ar He 25% Ar- Ar-O2 CO2 Ar Ar-O2 75% Ar- CO2 75% He 1-5%O 1-5%O2 25%CO2 2
Metal
Aluminijum Ugljenini elik Niskoleg. elik Nerajui elik Nikal Bakar
25 30 - - 24 26 30 30 36
29 28 33
28 28 26 -
30 30 -
19 17 17 18 22 24
18 18 19 22
19 19 21 -
20 20 -
Maksimalna dubina uvarivanja se postie tehnikom zavarivanja unazad. Osim toga, tehnika zavarivanja unazad daje stabilniji luk, manju poroznost ava i manje rasprskavanje dodatnog materijala. S druge strane, rukovanje gorionikom i kontrola metalne kupke su jednostavniji pri zavarivanju unaprijed, koje stoga ima prednost kod tankih limova i korjenih zavara. Prema preniku elektrodne ice bira se jaina struje, jer je u sluaju nedovoljne jaine struje, odnosno prevelikog prenika elektrodne ice njeno topljenje nedovoljno, a u obrnutom sluaju tipine pojave su rasprskavanje, poroznost i nepravilna geometrija ava. Prema tome, gustina struje, definisana kao kolinik jaine struje i prenika elektrode, odre-
- 64 -
uje dimenzije ava na sledei nain: vea dubina uvarivanja i manja irina ava se dobija veom gustinom struje (ili vea jaina struje za isti prenik ili manji prenik za istu jainu struje). Prenos dodatnog materijala u mlazu i krupnim kapima se po pravilu primjenjuju za zavarivanje u horizontalnom poloaju, dok se kratkospojeni i pulsirajui prenos koriste u svim poloajima. Za zavarivanje u vertikalnom i nadglavnom poloaju koriste se ice manjeg prenika, kao i kratkospojeni ili pulsirajui prenos dodatnog materijala, jer se time pojaavaju dejstva elektrodinamike sile i povrinskog napona, to omoguava savlaavanje dejstva gravitacije.
smjer zavarivanja
Tehnika zavarivanja unaprijed
Gorionik vertikalan
Tehnika zavarivanja unazad
Slika 76. Uticaj nagiba gorionika na oblik ava
Uticaj vrste zatitnog gasa na oblik ava je dat na sl. 77. Osim vrste zatitnih gasova bitan je i uticaj njihovog protoka koji zavisi od vrste spoja, poloaja i brzine zavarivanja, oblika i dimenzija ljeba, jaine struje, napona luka i prenika ice. Pri odreivanju potronje zatitnog gasa, treba imati u vidu da u sluaju nedovoljne koliine okolni gasovi mogu da prodru u metalnu kupku, a u sluaju prevelike koliine i brzine strujanja nastaje turbulencija sa istim posledicama.
Slika 77. Uticaj vrste zatitnog gasa na oblik ava
Pri zavarivanju u zatiti gasa treba imati u vidu strujanje okolnog vazduha, koje ne smije da bude takvo da ometa dejstvo zatitnog gasa. Posebno pri radu na otvorenom potrebno je predvidjeti dovoljno dobar zaklon od vjetra i prinudnog strujanja vazduha.
- 65 -
2.4.6 Tehnika zavarivanja Kretanje vrha ice kod vieprolaznog zavarivanja u horizontalnom poloaju je prikazano na sl. 78, tako to je korjeni prolaz dat na sl. 78a, prolaz popune na sl. 78b, a pokrivni prolaz na sl. 78c. Gorionik se po pravilu vodi tehikom unazad, nagnut do 25 u odnosu na vertikalu, sem kod tankih limova, kada se koristi tehnika unaprijed. Kada se zavarivanje zavri i iskljui struja, gorionik se dri nad metalnom kupkom jo 5-10 s, da bi se obezbijedila zatita metala ava. Kod odgovornih konstrukcija luk treba prekinuti na pomonoj izlaznoj ploici, a ne na metalu ava. Greke pri MIG/MAG zavarivanju su date u tab. 15 i prikazane na sl. 79.
Slika 78. Kretanje vrha ice pri horizontalnom zavarivanju - sueoni spoj
a)
b)
c)
d)
e)
- 66 -
f)
g)
Slika 79. Greke pri MIG/MAG zavarivanju [8]

Tabela 15. Greke pri MIG/MAG zavarivanju Tehnoloka greka mali ugao otvora mali otvor ili velika visina otvora veliko smaknue strana nisu koriene tehnoloke probe loa priprema stranica nedovoljno preklapanje zavara mali napon ili mala jaina struje velika brzina zavarivanja velika slobodna duina ice snaga luka i zapremina kupke veliki mala brzina zavarivanja ugao nagiba ice veliki velika slobodna duina kontaktna mlaznica velika pogrean redosled polaganja zavara velika slobodna duina kontaktna mlaznica deformisana curenje u rashladnom crevu kontantna mlaznica zaprljana veliki ugao veliko rastojanje mlaznica-radni komad visok sadraj C, nizak sadraj Si i Mn (ica) visok sadraj O2 (gas) ili vlage velika snaga luka velika brzina zavarivanja nedovoljno njihanje ice pogrean poloaj pitolja
Greka
Uzrok
Slika 79a 79b 79c 79d 79e 79f
a. Pogrena priprema lijeba b. Teko uspostavljanje luka Nedovoljno vezivanje Poroznost c. Mala snaga luka d. Isticanje metalne kupke ispred luka e. Pogrean poloaj elektrode a. Gorionik defektan
b. Pogrean poloaj pitolja c. Brzo strujanje vazduha d. Magnetno skretanje luka e. Pogrena kombinacija gas-ica f. Zaprljane povrine stranica
79g
Zajed
- 67 -
2.4.7
Podeavanje MIG/MAG aparata
Savremeni aparati za MIG/MAG postupak zavarivanja posjeduju upravljake table sa mogunou podeavanja svih uticajnih parametara reima rada. Sinergijski ureaji imaju mogunost pohranjivanja (snimanja) programa koji sadre parametre za odreene zavarivake zahvate. Za dobar zavar neophodan je optimalan izbor parametara. Na slikama br. 80, 81 i 82 dati su prikazi upravljakih tabli savremenih Varstroj-evih aparata: VARMIG 350 Synergy, VPS 4000 digit i VARMIG 600 D44 Synergy, respektivno, sa objanjenjima funkcija pojedinih tipki.
Sl. 80 Upravljaka tabla aparata za MIG/MAG postupak (VARMIG 350 Synergy) 1. Prekida za ukljuivanje. 2. Prekida za grubu regulaciju napona struje zavarivanja. 3. Prekida za finu regulaciju napona struje zavarivanja. 4. Tipka za izbor materijala i zatitnog gasa. 5. Tipka za izbor debljine ice za zavarivanje. 6. Tipka za izbor naina zavarivanja (kontinualno, takasto). 7. Enkoder za podeavanje intervala zavarivanja. 8. Enkoder za podeavanje vremena takanja. 9. Displej za prikaz napona. 10. Displej za prikaz jaine struje. 11. Indikatorska lampica ukljuene termozatite. 12. Indikatorska lampica za vanjsko (runo) podeavanje. 13. Enkoder za podeavanje brzine dodavanja ice.
- 68 -
Sl. 81 Upravljaka tabla, aparata za MIG/MAG postupak, VPS 4000 digit. 1. Izbor procesa zavarivanja ( DC-pulsno, DC- standardno, REL- postupak). 2. Tipka za izbor materijala i zatitnog gasa. 3. Tipka za izbor prenika ice za zavarivanje. 4. Izbor jaine struje, brzine ice, trajanja pulsa i frekvencije pulsa. 5. Izbor napona, korekcija napona, korekcija u %, izbor pohranjenog programa. 6. Enkoder za podeavanje izabranog parametra. 7. Izbor reima rada (kontinualno, takasto, pulsno). 8. Tipka za izbor funkcija na displeju. 9. Podeavanje karakteristika luka. 10. Ukljuivanje WAWE PLUS- opcije ( oblik pulsa). 11. Tipka za podeavanje vremena takanja. 12. Funkcijska tipka (izbor funkcije). 13. Prikaz poetne struje. 14. Tipka za izbor sinergijski ili slobodno podeeni rad. 15. Ukljuivanje konstantne dubine provara. 16. Izbor vodom hlaenog gorionika. 17. Kontrola protoka gasa. 18. Tipka za uvoenje ice u polikabal i gorionik. 19. Pozivanje pohranjenog (snimljenog) programa. 20. Pohranjivanje (snimanje) programa sa izabranim parametrima. 21. Potvrda podeenih parametara.
- 69 -
Sl. 82 Upravljaka tabla, aparata za MIG/MAG postupak, VARMIG 600 D44 Synergy. 1. Tipka za izbor materijala i zatitnog gasa. 2. Tipka za izbor prenika ice za zavarivanje. 3. Tipka za izbor naina zavarivanja. 4. Tipka za podeavanje dodatnih funkcija. 5. Tipka za podeavanje protoka zatitnog gasa. 6. Tipka za uvoenje ice. 7. Displej za prikaz napona struje i vremena takanja. 8. Displej za prikaz jaine struje i brzine ice. 9. Lampica za ukljuenu termozatitu. 10. Lampica za ukljueno vanjsko podeavanje. 11. Encoder za podeavanje brzine dodavanja ice, struje i napona kod vanjskog podeavanja parametara.
- 70 -
2.5 TIG POSTUPAK-ELEKTROLUNO ZAVARIVANJE NETOPLJIVOM ELEKTRODOM U ZATITI INERTNOG GASA Elektroluno zavarivanje netopljivom elektrodom u zatiti gasa je postupak spajanja metala topljenjem i ovravanjem dijela osnovnog metala i dodatnog metala (ica za zavarivanje - ako se koristi), pri emu se kao zatita koristi inertan gas (aktivni gasovi ne dolaze u obzir jer bi izazvali oksidaciju vrha elektrode), sl. 83.
Slika 83. ematski prikaz elektrolunog zavarivanja netopljivom elektrodom [4] Ovaj postupak se skraeno obiljleava TIG ili WIG (T od tungsten - engleska reij za volfram (W) - materijal elektrode, IG-inert gas) i prvobitno je uveden kao postupak zavarivanja Al i njegovih legura zahvaljujui efektu katodnog ienja. Ovaj efekt se sastoji u razbijanju i uklanjanju skrame tekotopljivog oksida Al2O3 iz metalne kupke ili sa njene povrine dejstvom elektrona koji se kreu od osnovnog metala prema elektrodi, ime se spreava njegovo taloenje u dnu metala ava i omoguava zavarivanje Al. U dananje vrijeme primjena TIG postupka je znatno vea, najvie zbog vrhunskog kvaliteta spoja, koji se, izmeu ostalog, postie boljom kontrolom unesene toplote i dodatnog metala zahvaljujui razdvajanju uloga dodatnog metala i elektrode. Zavarivanje TIG postupkom je mogue i bez dodatnog metala, to je posebno vano kod tankih limova. Iako je u osnovi runi postupak, TIG moe da se automatizuje, kako u smislu dovoenja ice, tako i u smislu voenja elektrode. U odnosu na E postupak osnovne prednosti TIG postupka su bolja zatita metalne kupke, nepostojanje troske (ne gubi se vrjeme na zamjenu elektrode i skidanje troske kod vieprolaznog zavarivanja), mogunost korienja ica manjeg prenika, odnosno veih gustina struje. Prednosti TIG postupka posebno dolaze do izraaja kod tankih limova, materijala kao to su obojeni metali i nerajui elici, kao i korjenih prolaza odgovornih spojeva. S druge strane, TIG postupak nije konkuretan ostalim elektrolunim postupcima kada je u pitanju ekonominost zavarivanja debelih i/ili dugakih limova od obinih konstrukcionih elika. Proizvodnost TIG postupka moe da se povea primjenom varijante sa zagrijanom icom.
- 71 -
Prednosti TIG postupka su: vrhunski kvalitet spoja, bez greaka, nema rasprskavanja - dodatni metal se topi u metalnoj kupki, ne prenosi se kroz luk, mogua primjena i bez dodatnog materijala, odlina kontrola (oblika) korijena, precizna kontrola parametara zavarivanja, primjenljiv na veliki broj osnovnih metala, dobra kontrola izvora toplote i naina uvoenja dodatnog materijala, nema troske, bilo koji poloaj zavarivanja.
Mane TIG postupka su: - relativno mala toplotna mo i produktivnost, - zahtijeva se posebna obuenost zavarivaa, - tekoe u zatiti zavarenog spoja pri zavarivanju na otvorenom.
2.5.1 Vrste izvora struje jednosmjerna struja (JS) i/ili naizmjenina struja (NS), JS se koristi za sve osnovne metala, osim za Al, Mg i ostale metale sa tvrdim oksidima za koje se koristi NS, strmopadajua statika karakteristika, noviji izvori struje: tranzistorski ili tiristorski, omoguavaju zavarivanje u ciklusu (startovanje, pulsiranje jaine struje i zaustavljanje luka), JS izvori su obino sa trofaznom strujom - uniformno optereenje elektrine mree, NS izvor obino ima i JS, stariji izvori NS sa jednofaznom strujom - nesimetrino optereenje elektrine mree, noviji izvori NS manje mase (manji transformator ) - sa tranzistorima (invertori).
Kod TIG postupka se najee koriste naizmjenina struja (NS) i jednosmjerna struja direktne polarnosti (JSDP)(minus pol na elektrodi) . Uticaj vrste struje na oblik ava izveden TIG postupkom je prikazan na sl. 84. Jednosmjerna struja direktne polarnosti daje najui i najdublji av, sl.84a. Toplota pri zavarivanju se rasporeuje priblino 1/3 na elektrodu, a 2/3 na osnovni materijal. Jonizovane estice su usmjerene od materijala ka elektrodi, a elektroni od elektrode ka osnovnom materijalu, tako da se ne dobija efekt povrinskog ienja tekotopljivih oksida, kao to je to sluaj kod jednosmjerne struje indirektne polarnosti (JSIP), sl. 85a. Stoga se jednosmjernom strujom direktne polarnosti zavaruju metali kod kojih efekat ienja nije potreban (elici, nikl, bakar i njihove legure). Indirektna polarnost daje najiri i najplii av, sl. 84b. Toplota pri zavarivanju se rasporeuje suprotno prethodnom sluaju, odnosno 2/3 na elektrodu, a 1/3 na osnovni materijal, to je neracionalno, daje nestabilan luk i pregrijava elektrodu i gorionik. Iako jednosmerna struja indirektne polarnosti, zahvaljujui kretanju elektrona od osnovnog materijala ka elektrodi, proizvodi efekt povrinskog ienja tekotopljivih oksida, s obzirom na navedene nedostatke njena praktina primena je beznaajna, a za zavarivanje aluminijuma i njegovih legura se koristi naizmenina struja.
- 72 -
Slika 84. Oblik ava u zavisnosti od vrste struje: a) JSDP; b) JSIP; c) NS Naizmenina struja daje av irine i dubine izmea dva polariteta jednosmjerne struje, sl. 84c. S obzirom na prirodu naizmjenine struje (promjena polariteta 50 puta u sekundi) elektrini luk je nestabilan. Da bi se ova mana naizmjenine struje svela na najmanju mjeru primjenjuje se tzv. visokofrekventni VF generator. Nedostatak je i tzv. nesimetrija struje. Radi se o razliitim sposobnostima aluminijuma i volframa da emituju elektrone, usljed ega se poveava negativna poluperioda na raun pozitivne, jer se vie elektrona emituje sa volframove elektrode kada je ona na (-) polu, sl. 85b. Prva posljedica ove nesimetrije je skoro jednosmjerno dejstvo elektrinog luka, to uslovljava prekomjerno zagrijavanje zavarivakog transformatora, a druga posljedica je znaajno smanjenje efekta katodnog ienja. Da bi se ovo sprijeilo, u strujno kolo se uvodi kondenzatorska baterija, vezana redno sa lukom, koja ima zadatak da poveava pozitivne polu-periode, tj. da uspostavlja simetriju talasa struje, sl. 83b. Time se ujedno i poveava efekt ienja, to omoguava primjenu naizmjenine struje za zavarivanje aluminijuma i njegovih legura. Stoga su noviji transformatori za TIG postupak po pravilu snabdjeveni i VF generatorom i kondenzatorskom baterijom.
a)
b) Slika 85. a) Efekat katodnog ienja; b) Asimetrini i simetrini oblik periode NS
- 73 -
2.5.2 Netopljive elektrode Netopljive elektrode se izrauju od volframa, odnosno legura volframa i torijum, cirkonijum ili lantan oksida. Za runi TIG postupak postoje etir vrste elektroda: a) Elektrode od istog volframa (W) - temperatura topljenja 3410C, koje se proizvode sinterovanjem praka volframa, istoe min. 99,5%, jer vei udio neistoa prouzrokuje brzo troenje elektrode. b) Elektrode od volframa sa dodatkom 0,9 do 4,2% oksida torijuma (W-Th), koji omoguava lake emitovanje elektrona, to obezbjeuje lake uspostavljanje i odravanje strujnog luka i bolje podnoenje strujnih optereenja. Osim toga, ovim elektrodama se poveava stabilnost luka na temperaturama, niim i do 1000C u odnosu na elektrode od istog volframa, ime se izbjegava djelimino rastapanje elektrode i obezbjeuje znatno dui radni vijek. Na sl. 86 je prikazana zavisnost gustine struje od temperature za W i WTh elektrode.
Slika 86. Zavisnost gustine struje od temperature kod W i W-Th elektrode [8] c) Volframove elektrode sa 0,3 do 0,9% cirkonijum oksida. Po svojstvima i cijeni ove elektrode su izmeu dvije prethodno navedene grupe. Primjenjuju se samo kod naizmjenine struje, odnosno za zavarivanje aluminijuma i lakih legura. d) Volframove elektrode sa 0,9 do 1,2% lantan oksida. Koriste se za plazma zavarivanje, jer imaju dui vijek od ostalih varijanti. U tab. 16 su prikazane navedene vrste netopljivih elektroda, zajedno sa sistemom oznaavanja prema standardu EN 26848 i osnovnim karaketristikama. - Kodifikacija po hemijskom sastavu: prvo slovo = simbol glavne komponente drugo slovo = poetno slovo oksida + broj (sadraj oksida x 10) - Uslovi isporuke:
- 74 -
- prenici : 0.5; 1.0; 1.6; 2; 2.5; 3.2; 4; 5; 6; 8; 10 - duine: 50; 75; 100, 175 (mm) - pravolinijske (strogo) - kvalitet (bez prslina, pora, ukljuaka).
(mm)
Tabela 16 . Netopljive elektrode Materijal Volfram (dodaci - %) Simbol WP WT4 WT 10 WT 20 WT 30 WT 40 WZ 4 WZ 8 Boja Zelena Plava uta Crvena Ljubiasta Narandasta Smea Bijela Primjedbe Dobra stabilnost kod NS. Problemi pri startovanju kod JS. Poveanjem sadraja ThO2 poveava se vijek, dozvoljena jaina struje i popravlja startovanje. Th je radioaktivan! Smanjeni ukljuci volframa u metalu ava (koristi se za nuklearne posude). Dui vijek od WT elektroda (za plazma zavarivanje)
< 0.2 0.3-0.5 ThO2 Volfram sa 0.8-1.2 ThO2 1.7-2.2 ThO2 torijum oksidom 2.8-3.2 ThO2 3.8-4.2 ThO2 Volfram sa 0.15-0.5 ZrO2 cirkonijum 0.7-0.9 ZrO2 oksidom Volfram sa lantan 0.9-1.2 LaO2 oksidom
WL 10 Crna
Ne samo vrsta materijala, ve i oblik vrha elektrode bitno utie na stabilnost luka i dubinu uvarivanja. Postoje dva osnovna oblika vrha elektrode: konusni i sferni. U prvom sluaju gustina struje je znatno vea, pa je strujni luk koncentrisan, sl. 87a. U drugom sluaju jaina struje je mala, luk nije koncentrisan, pa se dobija znatno manja dubina uvarivanja, a vea irina ava, sl. 87b. Konusni oblik se koristi sa JS, a sferni sa NS, sl. 88.
b) a) Slika 87. Uticaj oblika vrha elektrode na oblik ava
Slika 88.
- 75 -
2.5.3 Dodatni materijal - ice za zavarivanje ice za zavarivanje elika ( standardizovane po ISO 636) su po pravilu oblika ipki duine 1000 mm, prenika 0,8 do 4 mm. U tab. 17 su dati podaci o nekim icama za zavarivanje nerajuih visokolegiranih elika proizvodnje FEP (Pluine CG). Tabela 17. ica za zavarivanje nerajuih visokolegiranih elika osnovni hemijski sastav (%) materijal C Si Mn Cr Ni Nb Mo 0,04- 0,3-0,6 1,5-1,9 19,0- 9,5-10,5 0,4-0,8 4571-2, 4580 0,07 20,5 0,04- 0,3-0,6 1,5-2,0 18,511,5- 0,4-0,8 2,0-2,6 4573-4, 4583 0,07 19,5 12,5 0,08- 0,5-0,7 1,7-1,9 24,520,04578 0,12 25,5 21,0 0,05- 0,2-0,5 6,5-7,5 18,5- 8,0-9,0 visokolegirani . 0,10 19,5
oznaka PIVA TIG 19/9 Nb TIG 19/12/3 Nb TIG 25/20 TIG 18/8/6
Za zavarivanje Al i njegovih legura se koriste ice i ipke, tab. 18. Njihovo oznaavanje je definisano na sljedei nain: naziv proizvoda, d(xL), oznaka legure, stanje legure, gde je d prenik, a L duina ice (ipke) u mm. Primjer oznaavanja je: ica 2,0 S.AlMg3.20 za vuenu icu prenika 2 mm, izraenu od legure AlMg3. ipke za zavarivanje aluminijuma i aluminijumskih legura moraju da budu obojene na jednom kraju, sa ela, jednom ili dvjema bojama, tab. 18. Primena ica i ipki za zavarivanje aluminijuma i aluminijumskih legura je takoe data u tab. 18. Tabela 18. ice i ipke za zavarivanje aluminijuma i aluminijumskih legura oznaka boja primjena (osnovni materijal) S.Al99,8 plava-smea Al99,8; Al99,7 S.Al99,5 plava Al99,5; Al99; AlMn1 S.AlMn1 ljubiasta AlMn1 S.AlMg3 zelena AlMg2; AlMg3; AlMg5 S.AlMg5 zelena-smea AlMg3; AlMg5 S.AlSi12 smea Al-Si legure sa Si>8% 2.5.4 Zatitni gasovi i mlaznica
Za zatitu metalne kupke koriste se po pravilu inertni gasovi, argon ili helijum. Osnovne prednosti argona u odnosu na helijum su: vea jonizaciona energija, to omoguava lake uspostavljanje i odravanje elektrinog luka, manji gradijent napona (6 V) u strujnom luku, to obezbjeuje neznatnu promjenu napona pri promjeni duine luka, izraeniji efekat ienja oksida, manja osetljivost na strujanje okolnog vazduha, nia cjena i sigurniji rad. Prednost helijuma je vea toplotna mo luka, to je bitno kod zavarivanja metala velike toplotne provodnosti, posebno kod veih debljina. Dodatni problem kod primene helijuma je njegova mala gustina (nekoliko puta manja od vazduha, dok je gustina argona vea od
- 76 -
gustine vazduha), pa je za odravanje zatitnog omotaa potreban dva do tri puta vei protok gasa. Stoga se u praksi najvie primenjuje argon, a sreu se i meavine argona sa helijumom (vee debljine i/ili materijali vee toplotne provodnosti) ili sa vodonikom (nerajui elik). Osim vrste zatitnog gasa, i oblik mlaznice ima veliki uticaj na efikasnost zatite. Koriste se tri osnovna oblika mlaznice: konusni, cilindrini i profilisani, sl. 89. Najbolja zatita se postie profilisanim mlaznicama. Na efikasnost zatite utie i dovod gasa do mlaznice, sl. 90, koji se izvodi sa odbojnikom ili bez njega. Kao to se sa sl. 90 vidi, odbojnik vrlo povoljno utie na irinu zatitne zone, odnosno efikasnost zatite. Tabela 19. Zatitni gasovi i njihova primjena prema EN439 nelegirani ili nerajui elici OM osjetljiv niskolegirani elici Al Cu Ni na gasove X X X X X X X X X X X X X X X X X Forming gasForming gas - Ar Ar Ar He Ar/He Ar/He-Ar
Gas Ar Ar + H2 He He-Ar (25-75) He-Ar (50-50) zatita korjenog prolaza
Tabela 20. Uticaji zatitnih gasova na parametre zavarivanja Gas

Uspostavljanje luka Stabilnost luka irina ava Dubina uvarivanja Brzina zavarivanja
Ar 3 3 3 Ar/He 3 3 2 He 1 1 1 He/Ar(25/75) 2 2 3 He/Ar(50/50) 1 1 2 1 - mali uticaj; 2 - srednji uticaj; 3 - veliki uticaj
2 2 3 2 3
2 3 3 3 3
a. konusna
b. cilindrina
c. profilisana
Slika 89. Konstruktivni oblici mlaznica
- 77 -
Slika 90. Uticaj dovoda gasa do izlaza iz mlaznice na irinu zatitne zone 2.5.5 Ureaj za zavarivanje Ureaj za zavarivanje TIG postupkom je prikazan na sl.91; njegovi osnovni elementi su: izvor struje, boca (ili boce) za zatitni gas, sa odgovarajuim ventilima, gorionik sa netopljivom elektrodom, paket crijeva za dovod argona, rashladne vode i elektrini kablovi. Izvor struje je po pravilu strmopadajue statike karakteristika, kao kod E postupka, da bi sluajna promjena duine luka to manje uticala na jainu struje. Ako se napaja naizmeninom strujom, ureaj treba da proizvodi simetrine, odnosno uravnoteene talase struje. Gorionik za zavarivanje treba da ima dovoljan strujni kapacitet da se ne bi pregrijavao, a po pravilu se hladi, vazduhom ili vodom. Sastavni dio gorionika je mlaznica, iji oblik bitno utie na efikasnost zatite. Mlaznica treba da ima takav oblik da isticanje zatitnog gasa bude bez turbulencije, a da pri tome bude to udaljenija od mjesta zavarivanja, da bi zavariva imao bolji pregled.
Slika 91. ema ureaja za TIG postupak - osnovni elementi Crijeva za dovod zatitnog gasa treba da budu od specijalnog plastinog materijala ukoliko se koristi He, iji su atomi toliko mali da kroz obino gumeno crevo difunduju u okolinu. Osim navedenog, ureaj za TIG zavarivanje ima i elemente za regulisanje jaine struje, uspostavljanje luka bez dodira vrha elektrode o radni komad, automatsko otvaranje i zatvaranje protoka argona i rashladne vode, VF generator i kondenzatorsku bateriju, a u sluaju
- 78 -
TIG zavarivanja sa zagrijanom icom postoji i dodatni element za elektrootporno zagrijavanje ice. 2.5.6 Tehnologija zavarivanja Osnovni parametri zavarivanja TIG postupkom su vrsta i prenik elektrode, vrsta i prenik ice, brzina zavarivanja, vrsta i jaina struje, kao i sastav i protok zatitnog gasa. Uticaj i izbor nekih osnovnih parametara (vrsta elektrode, ice i struje, sastav i protok zatitnog gasa) je ve objanjen, a uticaj prenika ice, brzine zavarivanja i jaine struje je praktino isti kao kod drugih elektrolunih postupaka. Uticaj i izbor prenika elektrode je usko vezan za materijal od koga je elektroda napravljena, tj. jainu (gustinu) struje, kao to je prikazano na sl. 86. Meusobna zavisnost prenika elektrode, jaine i vrste struje, i vrste elektrode moe da se utvrdi na osnovu podataka iz Tab. 21. Izbor navedenih parametara zavarivanja za neke konstrukcione materijale je dat u Tab. 22 (ugljenini elici), Tab. 23 (niskolegirani elici), Tab. 24 (visokolegirani elici) i Tab. 25 (aluminijum i njegove legure).
Tablica 21. Zavisnost jaine i vrste struje od vrste i prenika elektrode prenik I (A), JSDP I (A), JSIP I (A), NS (simetrina) elektrode, sve sve W elektrode W-Th, W-Th mm elektrode elektrode W-Zr (0,5%) 1,6 70-150 10-20 30-80 60-120 30-120 2,4 150-250 15-30 60-130 100-180 60-180 3,2 250-400 25-40 100-180 160-250 100-250 4,0 400-500 40-55 160-240 200-320 160-320 4,8 500-750 55-80 190-300 290-390 190-390 6,4 750-1000 80-125 250-400 340-525 250-525 skraenice: JSDP - jednosmjerna struja direktne polarnosti, JSIP - jednosmjerna struja indirektne polarnosti, NS - naizmjenina struja Tablica 22. Parametri zavarivanja ugljeninih elika TIG postupkom Debljina Prenik Prenik Brzina Jaina komada elektrode ice zavarivanja struje (mm) (mm) (mm) (cm/min) (A) 0,5 1,6 15-25 15-30 0,8 1,6 30-40 35-50 1,0 1,6 0,8 30-50 35-60 1,2 1,6 1,2 40-80 50-80 1,5 1,6 1,2 50-100 70-100 2,0 3,2 1,2 70-120 80-120 Protok argona (l/min) 4 4 4 4 5 5
- 79 -
Tablica 23. Parametri zavarivanja niskolegiranih elika TIG postupkom Debljina Prenik Prenik Brzina Prenik komada elektrode ice zavarivanja mlaznice (mm) (mm) (mm) (cm/min) (mm) 3,0 3,0 25-30 6 1,62,4 4,0 2,4 3,0-4,0 25 9 5,0 2,4-3,2 3,04,0 11 2024 6,0 3,2 18-20 11 ili 13 4,05,0 8,0 3,2 5,0 15 13 10,0 4,0 13 13-15 5,06,0 Jaina Protok argona struje (l/min) (A) 120-150 5 140-180 5 180-250 5-6 180-340 6 250-340 7 260-350 7
Tablica 24. Parametri zavarivanja visokolegiranih elika TIG postupkom Debljina komada (mm) 0,6 1,0 2,0 3,0 4,0 5 6 Prenik elektrode (mm) 1,0 1,01,6 1,6 2,4 2,4 3,2 3,2 Prenik ice (mm) bez 1,01,5 1,52 23 3 3-4 4 Jaina Protok Broj Brzina struje gasa prolaza zavarivanja (A) (l/min) (cm/min) 15-25 3 1 30-40 25-80 4 1 25-30 80-110 4 1 25-30 100-150 4 1 25-30 120-200 5 1 25 200-250 5 1 25 200-250 6 2 25
Tablica 25. Parametri zavarivanja aluminijuma i legura TIG postupkom Debljina Broj Prenik komada prolaza ice (mm) (mm) 1 1 2 2 1 2 do 3 3 1 3 4 1 do 2 3 do 4 6 2 3 do 4 8 2 4 do 5 10 2-3 5 12 3 6 15 5 6 20 7 6 do 8 30 9 8 Protok argona (l/min) Horizont. 7 60 7 80 8 140 9 180 10 280 12 320 14 360 16 420 16 450 20-25 450 450 2025 Jaina struje Temperatura (A) predgrijevanja Vertikal. Nadglavno (C) 50 40 80 75 135 130 170 160 240 230 270 260 150 280 270 200 330 280 200 250 350 350
- 80 -
2.5.7 Tehnika zavarivanja Tehnika runog zavarivanja TIG postupkom zahtijeva posebnu panju, naroito uspostavljanje i prekidanje luka i rukovanje elektrodom i icom za zavarivanje. Luk moe da se uspostavi na tri naina: dodirom i odmicanjem elektrode, pomou varnice iz dodatnog ureaja (najee VF generator), i primjenom pomonog luka koji se uspostavlja izmeu elektrode i mlaznice, a zatim prenosi na osnovni materijal. Najee se primjenjuje VF generator, a prvi nain se izbjegava, jer znaajno oteuje vrh elektrode. Poto se luk uspostavi, gorionik se kree u malim krugovima da bi se obrazovala tena metalna kupka, sl. 92a, uz postepeno naginjanje u odnosu na vertikalu do 15 kod runog zavarivanje, sl. 92b, dok kod automatskog zavarivanja gorionik po pravilu ostaje u vertikalnom poloaju. Zatim se u metalnu kupku dodaje ica pod uglom od 15, sl. 92c. Prije pomjeranja gorionika (elektrode) do prednje ivice metalne kupke, sl. 92e, icu treba udaljiti, sl. 92d. Ponavljanjem ovog postupka dobija se neprekidni av. Luk se najefikasnije prekida iskljuivanjem struje, jer bi naglo odmicanje elektrode dovelo do oksidacije metala ava. Za poloaje koji nisu horizontalni pravilno dranje gorionika je prikazano na sl. 93.
Slika 92. Tehnika runog zavarivanja TIG postupkom
- 81 -
Slika 93. Tehnika runog zavarivanja TIG postupkom u prinudnim poloajima Nepotovanje propisane tehnologije i tehnike zavarivanja izaziva pojavu greaka. Najei uzroci greaka su: predugaak luk, prevelik ugao gorionika, pomjeren gorionik iz ose spoja, izvlaenje rastopljenog vrha dodatnog materijala (ice) iz zone zatite rastopa i sl. Najee greke pri radu prikazane sun a slici 94.
Pogrean rad
Posljedica prokapljine
vazduh
neprovar predugaak luk
vazduh oksidi suvie veliki ugao
Slika 94. Nepotovanje propisane tehnike zavarivanja i odgovarajue greke
- 82 -
2.5.8 Zatita korjenog prolaza Za vrhunski kvalitet zavarenog spoja potrebna je dodatna zatita korjenog prolaza sa druge strane. Zatita korijena obino se vri argonom ili forming gasom (Ar+1-30%H2 ili N2+1-30%H2). Ureaji za zatitu korjena su prikazani na slici 95, a pri zavarivanju korijenog prolaza cevi na slici 96. Pri zavarivanju korjenog prolaza kod reaktivnih materijala sve zone osnovnog materijala koje se zagrijavaju na temperaturu preko 300C moraju dodatno da se tite, npr. komorom sa kontrolisanom atmosferom (Ar), sl. 97.
bakarna podloka - akumulirani zatitni gas, nesigurno dodatni zatitni gas sa suprotne strane Slika 95. Sistemi zatite korijena
Slika 96. Sistem zatite korijenog prolaza pri zavarivanju cjevi
Slika 97. Sistem zatite korijenog prolaza pri zavarivanju reaktivnih materijala
- 83 -
Meu najee greke pri zavarivanju spadaju oksidni ukljuci koji negativno utiu na mehanike osobine zavarenog spoja. Na slici 98. dat je pregled najeih uzroka pojave oksidnih ukljuaka. Oksidni ukljuci Uzroci
Neoien lijeb Suvie veliki lijeb - pristup vazduha sa suprotne strane Nedovoljan otvor lijeba Nedovoljna struja zavarivanja Predugaak luk ipka dodatnog metala suvie uronjena u kupku Oksidi ne mogu da se uklone u pravcu korjena
Efekat katodnog ienja nedovoljan (ne preporuuje se za zavarivanje Al)
Suvie velika debljina za I spoj Nedovoljna jaina struje zavarivanja Prevelika brzina zavarivanja
Nema kontakta izmeu dva radna komada Nedovoljna jaina struje zavarivanja, predugaak luk.
Slika 98. Oksidni ukljuci i uzroci njihove pojave
Zavarivanje korijena zahtijeva posebnu obuku zavarivaa jer je korijen zona sa najvie potencijalnih greaka. Tipine greke u korijenu su prikazane na slici 99.
- 84 -
Suvie mali ugao otvora lijeba Smaknute ivice radnih komada Suvie veliki ili suvie mali zazor u korijenu
Nesimetrini zazor Oksidacija kiseonikom iz vazduha
Suvie veliki pritisak zatitnog gasa u korjenu
Suvie dugaak luk
Netopljiva elektroda sa neistoama
Suvie velika jaina struje (suvie mala brzina zavarivanja)
Slika 99. Tipine greke TIG zavarivanja korijenog prolaza 2.5.9 Modifikovane varijante TIG zavarivanja Postoje mnogobrojne varijante modifikovanog TIG postupka, od kojih se najee koriste impulsno zavarivanje, zavarivanje u uskom ljebu, orbitalno zavarivanje cijevi, zava-
- 85 -
rivanje sa zagrijanom icom, takasto zavarivanje, zavarivanje sa dvostrukom zatitom, ATIG postupak. Impulsno TIG zavarivanje omoguava optimalno korienje energije, jer se jaina struje znaajno poveava samo u kratkom periodu vremena kada se rastopljeni vrh dodatni metala odvaja i prenosi u metalnu kupku. Impulsno TIG zavarivanje je veoma pogodno za automatsko (orbitalno) zavarivanje cijevi.
Slika 100. Sueono spajanje cijevi TIG postupkom [8] Sueono spajanje cevi TIG postupkom, sl. 100, zahtijeva i specijalni izvor struje za impulsno zavarivanje. Pulsiranje struje poinje sa uspostavljanjem luka, ali ureaj ne rotira oko cijevi sve dok pulsirajua struja ne postigne radni nivo. U toj fazi se popunjava lijeb do potpunog provarivanja, a zatim ureaj poinje da rotira oko cijevi. Prije gaenja luka, jaina struje se smanjuje, simetrino poetnoj fazi zavarivanja, a ureaj se kree sve dok se ne postigne potpuno preklapanje poetka ava. TIG takasto zavarivanje, takoe nazvano TIG zakivanje, omoguava dobijanje spoja preklapanjem, bez prethodne perforacije radnih komada. Postupak je veoma jednostavan i ne zahtijeva veliku vjetinu operatera, veoma je produktivan i moe da se automatizuje. Luk nije vidljiv, pa operater ne mora da titi oi tokom zavarivanja. Postupak je primjenljiv na niskolegirane elike, aluminijum, debljine 0.5 do 2 mm. Vrijeme zavarivanja je 0.5 do 5 s. TIG zavarivanje sa zagrijanom icom zahtijeva grija, koji elektrinim otporom predgrijava icu za zavarivanje, to omoguava bre topljenje dodatnog materijala i veu produktivnost postupka, sl. 101.
- 86 -
Slika 101. Zavarivanje zagrijanom icom ATIG postupak je postupak razvijen na institutu za zavarivanje Paton (KijevUkrajina). Postupak je isti kao klasini TIG postupak, sa tim da se ivice lijeba prije zavarivanja premau aktivacionim topiteljom koji omoguava znaajno veu dubinu provarivanja i sitnozrnastu strukturu materijala ava. Aktivacioni topitelji nanose se sprejom, flomasterom namjenjenim za nanoenje topitelja, etkicom ili na drugi pogodan nain. Poveana dubina provarivanja omoguava sueono zavarivanje limova sa ravnim I lijebom, bez zazora, bez dodatnog materijala, za debljine 10 do 12 mm. Postupak je znatno ekonominiji od klasinog TIG postupka.
2.5.10 Podeavanje aparata za TIG postupak Aparati za zavarivanje opremljeni su upravljakom tablom sa koje se podeavaju parametri zavarivanja. Za pravilno izvoenje procesa, na savremenim aparatima, podeava se desetak parametara koji bitno utiu na kvalitet izvoenja procesa zavarivanja. Pored standardnih postoje sinergijski i digitalni aparati kod kojih su parametri zavarivanja definisani u programu za zavarivanje odreenog materijala. Kod sinergijskih aparata pozivanjem odreenog programa poziva se definisana grupa parametara koja odgovara datom materijalu, debljini i poloaju. Ovakvim aparatima upravlja procesor i u memoriju aparata mogue je pohraniti vie programa. Na slikama br. 102 i 103 dati su prikazi upravljakih tabli standardnog aparata za TIG zavarivanje (VARTIG 2005 DC ) i digitalnog (VARTIG 3500 AC/DC digit), uz objanjenje funkcije pojedinih tipki. Navedeni aparati su proizvod slovenakog Varstroj-a.
- 87 -
Sl. 102 Izgled komandne table invertorskog aparata za TIG postupak zavarivanja (VARTIG 2005 DC) 1. Displej za prikaz parametara zavarivanja 2. Indikatorska lampica ukljuenosti aparata 3. Indikatorska lampica termozatite aparata 4. Tipka za promjenu reima rada ( reimi su dati pozicijama 5, 6, 7, 8 i 9) 5. 4-taktni reim rada + visokofrekventno paljenje luka 6. 2- taktni reim rada + visokofrekventno paljenje luka 7. 4-taktni reim rada + paljenje luka dodirom elektrode (kresanjem) 8. 2- taktni reim rada + paljenje luka dodirom elektrode (kresanjem) 9. Reim rada uz mogunost rune promjene jaine struje ( I2 ili I3) 10. Tipka za promjenu vrste zavarivanja ( dato pozicijama 11, 12 i 13) 11. TIG pulsno zavarivanje 12. TIG standardno, bez pulsiranja struje 13. REL postupak zavarivanja elektrodom 14. Enkoder za podeavanje parametara zavarivanja 15. Na displ. poz. 1 dato vrijeme preduduvavanja zat. gasa (pode. se sa poz. 14) 16. Na displ. poz. 1 data poetna struja I1 (pode. se sa poz. 14) 17. Na displ. poz. 1 dato vrijeme rasta struja sa I1 na I2 (pode. se sa poz. 14) 18. Na displ. poz. 1 data frekvencija DC pulsiranja (pode. se sa poz. 14) 19. Na displ. poz. 1 data glavna struja zavarivanja I2 (pode. se sa poz. 14) 20. Na displ. poz. 1 dato vrijeme padanja struja sa I2 na I3 (pode. se sa poz. 14) 21. Na displ. poz. 1 data konana struja I3 (pode. se sa poz. 14).
- 88 -
22. Na displ. poz. 1 dato vrijeme duv. gasa nakon gaenja luka (pode. se sa poz. 14) 23. Tipka za uklju. daljinskog upravljaa 24. Indikatorska lampica za uklj. Daljinski upravlja 25. Parametri pulsnog zavarivanja (frekvencija, irina pulsa i osnovna struja), oitavaju se na displ. poz. 1, a podeavaju sa enkoderom poz. 14. 26. Tipka za izbor parametra koji se eli podesiti.
Sl. 103 Izgled komandne table aparata za TIG postupak zavarivanja sa pohranjenim programima (VARTIG 3500 AC/ DC digit) 1. Izbor zavarivakog postupka (AC-za Aluminijum, Pulsno- za visok kvalitet zavara DC-ispravljena struja za TIG, Ispravljena struja DC za REL postupak) 2. Funkcija AC-WAVE, izbor oblika pulsa. 3. Izbor parametra zavarivanja (poetna struja, vrijeme preduduvavanja gasa, struja pulsa gornja i donja itd.) 4. Enkoder za podeavanje parametara. 5. Tipka za izbor reima rada (takasto ili neprekidno) 6. Podeavanje AC frekvencije 7. Podeavanje AC balansa ( zavarivanje aluminijuma). 8. Ukljuivanje AC/DC TIG zavarivanja.
- 89 -
9. Podeavanje vremena takanja 10. F-podeavanje internih funkcija 11. Podeavanje poetnog toka 12. Ukljuivanje pulsnog zavarivanja 13. Nain uspostavljanja luka 14. Tipka za podeavanje rasta i padanja toka 15. Izbor vodom hlaenog gorionika 16. Kontrola protoka gasa 17. Pozivanje pohranjenih programa 18. Pohranjivanje (snimanje) programa sa zadatim parametrima (maks. 100 programa) 19. Potvrda pohranjivanja (snimanja).
2.6 ZAVARIVANJE PLAZMOM Plazma je jonizovana materija koja prenosi elektrinu struju. To je materije od koje je izgraen luk svakog elektrolunog postupka zavarivanja, bio on u vazduhu ili u zatitnim gasu. Razliiti gasovi se lake ili tee jonizuju to opredjeljuje njihovu primjenljivost u postupcima zavarivanja. Temperatura luka jonizovanog gasa je reda veliina 10 000 0C. Luk plazme, u odnosu na WIG ili MIG luk, je mnogo topliji, gui i krui to se postie izborom odgovarajueg gasa i saimanjem (koncentrisanjem) luka. Zavarivanjem plazmom je veoma slino WIG postupku . Glavne razlika izmedu WIG postupka i postupka zavarivanja plazmom je u obliku mlaznice, drau elektrode i obliku luka plazme koji prolazi kroz nju. Gorionici za plazma zavarivanje mogu biti izvedeni tako da se elektrini luk uspostavlja izmeu osnovnog materijala i volframove (netopive) elektrode to je takozvani prenosivi luk (sl.104 a) ili izmeu suavajue mlaznice i volframove (netopive) elektrode tada se luk naziva neprenosivi (sl. 104 b). Prenosivi luk proizvee dubok provar u osnovnom materijalu a neprenosivi luk proizvee plitak provar u osnovnom materijalu. Neprenosivim lukom mogu se zavarivati materijali koji ne provode elektrinu struju.
Sl. 104 Gorionici za postupke sa plazmom (A) Prenosivi luk
(B) Neprenosivi luk
- 90 -
Sl. 105 Uporeivanje postupaka (A) luka volframove elektrode u inertnom gasu i (B) luka plazme za zavarivanje. Kod WIG postupka luk je slobodan, dok je kod zavarivanja plazmom (a naroito kod rezanja plazmom) luk jako suen (sl. 105). Kod postupka zavarivanja plazmom imamo veu duinu luka u odnosu na WIG luk. Luk plazme takode ima cilindrini oblik u odnosu na zvonast oblik koji se moe uoiti kod WIG postupka. Slino WIG postupku, gorionici za zavarivanje i rezanje plazmom se koriste sa uobiajenim izvorima struje koji imaju strmopadajue karakteristike (jednosmerna struja direktnog polariteta). Uobiajeni WIG izvori struje mogu se koristiti za zavarivanje plazmom jednostavnim dodavanjem upravljake kutije kojom se regulie uspostavljanje luka, protok gasova i vode za hlaenje. Rezanje plazmom zahtijeva istu osnovnu vrstu izvora struje, ali mora imati dosta vii napon praznog hoda i treba da je u mogunosti da proizvede mnogo viu jainu struje nego WIG izvor struje. Napon praznog hoda za jedinicu plazme moe biti visok i 400 V. Stvarno, skoro svaki izvor jednosmerne struje sa strmopadajuim naponom i najmanjom vrednou napona praznog hoda od 80 V i glavnim kontaktorom moe se koristiti za rad opreme za zavarivanje plazmom. Minimalna struja koju ete postii zavisi od izabranog izvora struje. Najee, meutim, visok napon se obezbeduje posebno konstruisanim izvorima struje za luk plazme. Prednosti zavarivanja plazmom u odnosu na uobiajeno WIG zavarivanje su: - poboljana krutost luka plazme omoguava laku regulaciju ulaza toplote u radni komad, - vea duina luka u odnosu na WIG postupak omoguava da se sa manje problema odrava pravilan poloaj gorionika, - veliina zavarivakog kupatila pri korienju plazme takode je manje osetljiva na promjene u duini luka, - lake je uvoenje dodatne ice ili ipke i manipulacija rukom gorionika zbog veeg rastojanja od mlaznice do radnog komada ( 5 -12 mm), - moe se koristiti dodatnu icu ili ipku veeg prenika sa minimalnim rizikom od zagaivanja metala ava. Ovo je posebno znaajno pri zavarivanju nerajuih elika, aluminijuma i titana, - zbog toga to je luk plazme vrui nego WIG luk, brzine zavarivanja su vie, a zona
- 91 -
uticaja toplote je ua, - postupak zavarivanja plazmom je manje osjetljiv na geometrijsku nepodudarnost spoja i loe nalijeganje spoja nego WIG postupak. Glavni razlozi su via uneena toplota, zbog toga se zavarivanje plazmom lako automatizuje. Pored ovih prednosti, postoje i nedostatci postupka zavarivanja sa plazmom, a to su: oprema za zavarivanje plazmom kota vie nego skoro za bilo koji drugi metod zavarivanja lukom ili otporom, keramike mlaznice na kraju gorionika imaju kratak radni vijek zbog veoma visoke temperature luka plazme, potronja relativno skupog inertnog gasa takoe je vea zbog toga to se on koristi za obrazovanje luka plazme kao i za zatitu.
2.6.1 Tehnika zavarivanja plazmom Tehnike zavarivanja koje se koriste sa runim postupkom plazmom su sline onima koje se koriste pri TIG postupku. Zbog vee duine luka ne postoji opasnost od zagaenja radnog komada putem dodira volramove elektrode sa njim, ili zagadenja volframa metalom ava. Vei je prostor za uvoenje dodatne ice u luk i zavarivako kupatilo. Razlikuju se dva naina zavarivanja i to: utapanjem (pudlovanje) i tehnikom kljuaonice. Veina runih postupaka zavarivanja plazmom se vri metodom zavarivakog pudlovanja (koja se esto naziva tehnika utapanja), to jednostavno znai da se dodatnu icu uvodi u rastopljeno kupatilo ava ili odmah uz luk plazme, ba kao rad sa TIG gorionikom. To je veoma slino nainu na koji biste rukovali icom pri oksigasnom plamenu. Drugi nain zavarivanja plazmom koji moete koristiti je tehnika kljuaonice. Zavarivanje kljuaonicom se koristi na tanjim presjecima kao to su tanki limovi i trake, obino bez korienja dodatne ice. Meutim, materijali do debljine od 6 mm mogu se zavarivati tehnikom kljuaonice putem razliitog podeavanja struje i napona luka. Primjer za korienja zavarivanja tehnikom kljuaonice je izrada avova na uglu, prirubnih i preklopnih avova za spajanje dva komada tankih limova metala. Da bi poeli av tehnikom kljuaonice, dri se gorionik u skoro vertikalnom poloaju. Povea se struja do radne vrijednosti. Gorionik se ne pomjera dok se ne formira kljuaonica kroz radni komad. im se uspostavi kljuaonica u komadu, moe se poeti pomjeranje gorionika radi izrade neprekidnog ava topljenjem. Najkritiniji dio ava dobijenog runom tehnikom kljuaonice je poetno probijanje radnog komada. U toku ovog vremena treba da se dri gorionik upravno na radni komad. Luk plazme mora se usmjeriti direktno na osnovni materijal. Ako gorionik ne bude upravan na radni komad, povratni mlaz plazme moe prouzrokovati pucanje vae mlaznice gorionika zbog termikog napona. Takoe treba obezbijedite da protok gasa za obrazovanje plazme ima viu vrijednost nego pri zavarivanju nainom utapanja. Kada se doe do kraja ava, kljuaonica se zatvara sniavanjem struje zavarivanja radi smanjenja toplote u radnom komadu, a u isto vreme smanjuje se protok gasa za obrazovanje plazme. Oba ova postupka, djelujui zajedno, smanjie toplotu u kljuaonici omoguavajui zaostalom kupatilu ava da otie i popuni kljuaonicu.
- 92 -
3. TERMIKO REZANJE (PRIPREMA IVICA LIJEBA)

Izrada ivica lijeba najee se vri termikim rezanjem. Postoji vie postupaka termikog rezanja, a najee se koriste rezanje gasom, elektrinim lukom ili plazmom, koji su slini odgovarajuim postupcima zavarivanja.
3.1 GASNO REZANJE Gasno rezanje je postupak razdvajanja metala njegovim sagorijevanjem u struji kiseonika, uz istovremeno oduvavanje produkata sagorijevanja (troske), sl. 106. Da bi metal sagorjevao treba ga predgrijati do temperature paljenja (poetka sagorjevanja). Gasno rezanje metala spada u termike postupke, pri emu se radna temperatura postie sagorijevanjem gorivog gasa, po pravilu acetilena. Osim toga, sagorijevanjem gorivog gasa dobija se dio toplote kojom se radna temperatura odrava, a znaajan dio toplote se dobija sagorijevanjem metala koji se ree (autogeno rezanje), to je bitna prednost ovog postupka. S obzirom na to da se gasno rezanje zasniva na sagorijevanju metala, postoje odreeni uslovi koji moraju da budu ispunjeni da bi proces rezanja mogao da se odvija: - temperatura sagorijevanja metala treba da bude nia od temperature topljenja, - temperatura topljenja oksida treba da bude nia od temperature topljenja metala, - toplota sagorijevanja metala treba da bude dovoljna da, zajedno sa toplotom plamena, odrava temperaturu sagorijevanja. Od konstrukcionih materijala ove uslove najbolje ispunjava niskougljenini elik. Temperatura sagorijevanja ugljeninih elika zavisi od njegovog sastava, i pribliava se temperaturi topljenja sa porastom sadraja ugljenika, sl. 107.
Slika 106. ematski prikaz gasnog rezanja Sagorjevanje elika moe da se predstavi sljedeim hemijskim jednainama: Fe+0,5O2=FeO+267 kJ 2Fe+1,5O2=Fe2O3+825 kJ 3Fe+2O2=Fe3O4+1120 kJ
- 93 -
Slika 107. Promjena temperature sagorijevanja i temperature topljenja elika [8]
Osloboena toplota ini priblino 2/3 toplote potrebne za sagorijevanje elika, a 1/3 se dobija sagorijevanjem gorivog gasa. Treba takoe uoiti da FeO i Fe2O3 dalje reaguju, pri emu je konani produkt sagorjevanja Fe3O4, koji se u vidu troske izduvava sa mjesta rezanja, sl. 106. 3.1.1 Ureaj za gasno rezanje Ureaj za runo gasno rezanje je praktino isti kao ureaj za gasno zavarivanje, s tim da je gorionik drugaiji, pa e samo on biti detaljnije opisan. Od kljunog znaaja za uspjeno rezanje su mlaznice, koje mogu da budu veoma raznovrsne i prilagoene specifinim zahtjevima (mlaznice za razliite gorive gasove, za razliite debljine, za brzo i sporo rezanje, za posebne uslove). U praksi su esto u upotrebi mehanizovano i automatsko rezanje, to zahtjeva ugradnju dodatnih elemenata ureaja. S obzirom na koliinu toplote koja se koristi u procesu rezanja (2/3 od sagorijevanja metala, a 1/3 od gorivog gasa) moe da se smatra da je osnovna uloga gorivog gasa da zagrije metal i otpone proces sagorevanja, koji se zatim odvija u nezavisnoj struji kiseonika. Shodno tome, konstrukcija gorionika za rezanje je komplikovanija od gorionika za zavarivanje, sl. 108, mada su neki dijelovi isti, kao npr. dra (rukohvat). Osnovna razlika je u cijevima koje treba da obezbjede dovod smjee gorivog gasa i kiseonika i nezavisni dovod kiseonika za sagorjevanje, kao i u mlaznici ija konstrukcija treba da obezbijedi isticanje gasova na isti nain. Stoga se gorionik za rezanje sastoji od cijevi za dovod smjee gasova, sl. 108, cijevi sa propusnim ventilom za dovod kiseonika i mlaznice sa centralnim otvorom za kiseonik i perifernim otvorima (ili prstenastim otvorom) za smjeu. Gorionik za runo rezanje ima samo dva ulazna otvora (kiseonik i acetilen), to znai da se isti kiseonik koristi za sagorijevanje acetilena i metala koji se ree. Iako je runi gorionik snabdjeven sa tri nezavisna ventila, putanje mlaza za rezanje ipak izaziva poremeaj acetilenskog plamena, pa se njegova krajnja regulacija obavlja poslije putanja mlaza kiseonika. Ovaj nedostatak je otklonjen kod gorionika za mainsko rezanje, kod koga postoje dva nezavisna dovoda za kiseonik.
- 94 -
Slika 108. Gorionik za gasno rezanje Dvije osnovne varijante mlaznice (prstenasti otvor ili vie otvora za dovod smjee) su prikazane na sl. 109. Prstenasti otvor se koristi samo kada je potrebna velika koliina toplote. Centralni otvor za dovod kiseonika je najee cilindrinog ili konusnog oblika, sl. 110. Otvor cilindrinog oblika je lake napraviti i odravati, ali je strujanje kiseonika donekle nepravilno, sl. 110a. Otvor konusnog oblika daje ravnomjerniju struju kiseonika, ali ni on ne daje dobre rezultate kod rezanja predmeta veih debljina. U tom sluaju moe da se primijeni aerodinamini oblik centralnog otvora, sl. 111, kojim se postiu vee brzine strujanja kiseonika i najefikasnije rezanje. Mana ovakve mlaznice je visoka cijena zbog komplikovane izrade i velika buka. Standardne mlaznice sa cilindrinim centralnim otvorom se proizvode u razliitim veliinama, zavisno od debljine materijala, tab. 26. Tabela 26. Standardne mlaznice za rezanje spoljne (broj) 1 unutranje (broj) 1-2 debljina materijala (mm) 310 / 1030 2 3-4 3060 / 60100 3 5 100200 4 6 200300
a)
b)
Slika 109. Mlaznica za rezanje (a) sa jednim prstenastim otvorom (b) sa vie otvora
- 95 -
a) cilindrini b) konusni Slika 110. Mlaznice sa razliitim otvorima
Slika 111. Aerodinamina mlaznica
Kod runih gorionika postoji mogunost primjene dodatnih elemenata (alata) da bi se obezbjedio stalni poloaj, ime se postie mehanizovano rezanje. Na sl. 112 su prikazane tri varijante dodatnog alata, ija je uloga pravolinijsko voenje gorionika (varijante a i b, s tim da je u varijanti b ivica reza zakoena) ili voenje gorionika po zadanoj konturi, varijanta c.
b) c) a) Slika 112. Dodatni alat ("kolica") gorionika za mehanizovano rezanje Automatsko rezanje zahtijeva komplikovane i skupe maine, koje su ekonomine jedino za serijsku proizvodnju. Maine za rezanje mogu da budu pokretne ili nepokretne. Pokretne maine uglavnom slue za pravolinijsko rezanje, mada mogu da se prilagode proizvoljnom, krivolinijskom kretanju (rezanju), sl. 113.
Slika 113. ema automata za gasno rezanje
- 96 -
3.1.2 Tehnologija gasnog rezanja Gasno rezanje se izvodi u vie faza: - metal se prvo predgrijava acetilenskim plamenom, sve do postizanja temperature paljenja (poetka sagorjevanja), koja za elike iznosi 13001350C, - na predgrijano mjesto se usmjerava mlaz kiseonika za sagorjevanje zapaljenog metala, pri emu se brzina i protok mlaza odreuju prema debljini materijala, - kada se na poetnom mjestu rezanja "savlada" cijela debljina, gorionik se pokree brzinom koja omoguava stalni kontakt mlaza kiseonika i troske. Pravilan proces rezanja se odvija konstantnom brzinom sa neprekidnim mlazom produkata sagorijevanja (oksidi u obliku varnica). Pri tome acetilenski plamen i sagorijevanje metala treba da obezbijede dovoljno toplote da gornja ivica reza bude stalno na temperaturi paljenja. Kod rezanja limova proces je relativno jednostavan, ali se kod rezanja profila, cijevi i drugih predmeta komplikovanijeg presjeka primjenjuju posebne tehnike da ne bi nastale deformacije i zaostali naponi. Na sl. 114a je prikazana tehnika (redoslijed) rezanja kvadratnog profila, na sl. 114b dobra, a na sl. 114c loa tehnika rezanja okruglog profila. Osim toga, da bi se smanjile termike deformacije pri rezanju, treba pravilno izabrati poetak, zavretak i redoslijed rezanja, sl. 115.
a) kvadratni profil - redosled b) dobra tehnika rezanja c) loa tehnika rezanja Slika 114. Primjeri rezanja kvadratnog i okruglog profila
a) poetak rezanja (A-A'-1) b) zavretak rezanja (B-B'-2) c) redosled rezanja (1-2-3) Slika 115. Pravilan izbor poetka, zavretka i redoslijeda rezanja
Osnovni parametri gasnog rezanja su protok i pritisak kiseonika za sagorijevanje i brzina rezanja. Navedeni parametri se biraju prema debljini materijala, mada postoji i njihova meuzavisnost. Protok kiseonika za sagorijevanje se regulie prenikom (brojem) mlaznice, koji se bira na osnovu debljine materijala. Pritisak kiseonika za sagorevanje bitno utie na stabilnost procesa rezanja, pa njegovom odreivanju i odravanju tokom rezanja treba posvetiti posebnu panju. Brzina rezanja presudno utie na pravilno isticanje kiseonika na
- 97 -
donjoj ivici reza i odravanje stalne temperature rezanja. Osim od debljine, brzina rezanja zavisi i od veliine mlaznice i poetne temperature rezanja. Brzina rezanja moe da bude ograniena pojavom otklona mlaza produkata sagorijevanja na povrini reza, sl. 116, koji joj je proporcionalan. Otklon nema bitnijeg uticaja na kvalitet rezanja ako je njegova vrednost u granicama 5-15% debljine materijala, ali kod veih otklona brzina rezanja mora da se smanji.
Slika 116. Otklon mlaza produkata sagorijevanja
3.1.3 Rezanje pojedinih materijala Od konstrukcionih materijala uslove za gasno rezanje najbolje ispunjava elik, i to niskougljenini i niskolegirani. Pri tome vai pravilo da je rezanje tim lake to je u eliku manje ugljenika, jer se porastom njegovog sadraja smanjuje razlika izmeu temperature sagorevanja i temperature topljenja, sl. 107. Gasno rezanje nema bitnijeg uticaja na svojstva niskougljeninog elika, dok u sluaju elika sa veim sadrajem ugljenika moe da se uoi pojava zakaljenog sloja u okolini ivica reza (zona uticaja toplote). Dubina ove zone je data u tab. 27, u zavisnosti od debljine i vrste materijala. Tabela 27. Dubina zone uticaja toplote kod gasno-plamenog rezanja elika elik dubina zone uticaja toplote (mm) debljina lima (mm) 5 25 100 150 300 niskougljenini 0,10,3 0,50,7 1,52,0 1,53,0 4,06,0 srednjeugljenini 0,30,4 0,81,2 2,53,0 3,54,3 6,07,0 visokougljenini 0,40,5 1,21,5 3,03,5 4,35,0 7,08,0 Legirani elici mogu da se gasno reu, ali je po pravilu neophodno predgrijavanje i naknadna termika obrada. Analiza uticaja legirajuih elemenata na mogunost rezanja elika je data u tab. 28, uz napomenu da se radi o pojedinanim uticajima. Fosfor i sumpor u koliinama koje su uobiajene u eliku nemaju uticaja na rezanje. Tabela 28. Granine vrijednosti sadraja legirajuih elemenata Si Mn Cr Ni W Mo legirajui element (%) <2 <14 <1,5 <25,C<0,7 <10 <1 bez problema <4, C<0,4* <18, C<1,5 <5 <40,C<0,3 <20 <2* predgrijavanje >4 >18 >5 >2,5 nemogue
* uz vrlo sporo rezanje V <3 Cu <2
Pojedinani uticaji legirajuih elemenata su bitni za analizu mogunosti rezanja legiranih elika, ali je od mnogo veeg praktinog znaaja njihov meusobni uticaj. Stoga se
- 98 -
mogunost rezanja elika gasnim postupkom procjenjuje na osnovu njegovog hemijskog sastava, korienjem izraza kojim se uticaj legirajuih elemenata svodi na ekvivalentni uticaj ugljenika (kao kod ocjene zavarljivosti): CE=C+0,4Cr+0,3(Si+Mo)+0,2V+0,06Mn+0,04(Ni+Cu) Uzimajui u obzir CE, kao i sadraj ugljenika, elici mogu da se klasifikuju kao to je dato u tab. 29. Tabela 29. Klasifikacija elika prema mogunosti gasnog rezanja Grupa CE (%) C (%) Uslovi rezanja Reu se vrlo dobro, termika obrada nepotrebna I do 0,6 do 0,3 Reu se zadovoljavajue. Predgrijavanje potrebno kod II 0,60,8 do 0,5 veih debljina i niskih okolnih temperatura Reu se teko zbog zakaljivosti i sklonosti ka prslinama. III 0,81,1 do 0,8 Neophodno predgrijavanje. IV preko 1,1 preko Reu se vrlo teko. Neophodno predgrijavanje i lagano 0,8 hlaenje poslije rezanja. Uticaj legirajuih elemenata na rezanje elika i livenih gvoa je dat u daljem tekstu. Ugljik (C) elici do 0,30% C mogu se rezati bez ikakvih potekoa. elici sa veim sadrajem C mogu se rezati ako se predgrijavaju na 300-500C. Grafit i cementit spreavaju rezanje, a sivi liv do 4% ugljenika moe da se ree ukoliko se primijeni posebna tehnika rada. Mangan (Mn) Kod elika sa 14% Mn i do 1,5%C (austenitni manganski elik) potrebno je predgrijavanje. Silicijum (Si) U uobiajenim koliinama (do 0,35%) ne predstavlja prepreku rezanju. Transormatorsko gvoe koje sadri i do 4% Si se takoe ree. Silicijumski elik koji sadri visoke koliine C i Mn mora da se predgrijava i naknadno ari da bi se izbjeglo otvrdnjavanje na vazduhu i povrinske prsline. Hrom (Cr) Iznad 5% Cr zahtijeva predgrevanje i specijalnu tehniku rada, ali je i pored toga rez dosta grubog izgleda. Nuno je predgrijavanje. Nikl (Ni) Do 30% Ni ne spreava rezanje, a lijepi rezovi se postiu kod elika sa sadrajem Ni do 7%.
- 99 -
Molibden (Mo) Djeluje na isti nain kao i Cr. Mo-W elici mogu da se reu samo specijalniim tehnikama rada. Volfram (W) U iznosu 12-14% W ne oteeva rezanje, a granica uspjenog rezanja je 20%. Bakar (Cu) U koliinama do 2% ne predstavlja nikakvu tekou za rezanje. Aluminijum (Al) U koliinama do 10% ne utie na sposobnost rezanja. Sumpor (S) U koliinama uobiajenim kod konstrukcionih elika do 0,06% ne utie loe na mogunost rezanja. U veim koliinama usporava rezanje, a i razvijaju se znatne koliine sumornih para. Vanadijum (V) U malim koliinama (do 1,5%) poboljava sposobnost rezanja. Rezanje livenog gvoa Visoki sadraj ugljenika u livenom gvou predstavlja prepreku uobiajenoj tehnici gasnog rezanja primijenjenoj za nisko ugljenine elike. Liveno gvoe sadri neto ugljenika u obliku grafitnih lamela ili nodula, i neto u obliku karbida eleza Fe3C. Oba konstituenta spreavaju oksidaciju gvoa. Visoki kvalitet rezova ostvaren pri rezanju elika ne moe se postii sa livenim gvoem. Najee se rezanje obavlja u cilju uklanjanja ulivnih sistema, defekata, za popravku ili prekrajanje odlivaka ili za otpad. Vea mlaznica i vei protok gasa od onog upotrebljenog za elike se zahtijevaju pri sjeenju iste debljine livenog gvoa. Prekomjerni protok gorivog gasa pomae u odravanu predgrijavanja tokom gorenja. Liveno gvoe se takoe ponekad sijee primjenom specijalnih tehnika za rezanje oksidaciono otpornih elika. To su dodatna ploa, rezanje metalnim prahom ili primjenom hemijskog topitelja. 3.1.4 Rezanje metalnim prahom Ova tehnika je dopuna tehnike gasnog rezanja sa strujom praha bogatim elezom. Prakasti materijal se ubrzava i potpomae reakciju oksidacije i takoe topljenje i rasprskavanje materijala koji se teko reu. Prah se usmjerava u rez ili kroz vrh mlaznice ili sa jednim ili vie mlazeva izvan vrha. Kada se primjenjuje prvi metod, prah se ubacuje u kiseonik za rezanje prije ispaljivanja gasa kroz vrh mlaznice. Kada se prah doprema spoljnim putem, gorivi gas predaje esticama praha dovoljnu brzinu da ih prenese kroz predgrijani dio u struju kiseonika za rezanje. Ovo kratko vrijeme u predgrijanom stanju je
- 100 -
dovoljno da proizvede eljenu reakciju u zoni sjeenja. Neto praha hemijski reaguje sa vatrostalnim oksidima proizvedenim u rezu i poveava njihovu teljivost. Preostala istopljena ljaka se ispire sa reakcione zone mlazom kiseonika. Svjee metalne povrine se kontinualno izlau mlazu kiseonika. Za postupak se primjenjuje prah eljeza i smjea metalnih prahova, kao to su eljezo i aluminijum. Rezanje elika otpornih na oksidaciju metodom praha se moe izvesti priblino istim brzinama kao kiseonino rezanje ugljeninog elika ekvivalentne debljine. Protok kiseonika za rezanje mora biti blago vii kod postupka sa prahom. 3.1.5 Rezanje pomou topitelja
Proces je primarno namijenjen za rezanje nerajueg elika. Topitelj je prilagoen da reaguje sa oksidima legirajuih elemenata, kao to je Cr i Ni, da proizvede jedinjenja sa takama topljenja bliskim temperaturama topljenja eljeznih oksida. Zahtijeva se specijalna aparatura za ubacivanje topitelja u rez. Sa dodatkom topitelja, nerajui elici se mogu rezati pri uniformnim lineranim brzinama bez oscilacije baklje. Brzine rezanja se primiu oekivanima za ekvivalnetne debljine ugljeninih elika. Veliine vrha mlaznice e biti vee i protok reueg kiseonika e biti neto vei nego za ugljenini elik.
3.1.6 Specijalne tehnike gasnog rezanja Specijalne tehnike se prvenstveno odnose na rezanje debelih ploa (preko 300 mm debljine), naslaganih limova, lijebljenje i podvodno rezanje. Osnovni problemi pri rezanju debelih limova su da se obezbijedi dovoljna koliina gasa i odgovarajua oprema. Dovoljna koliina gasova (prvenstveno kiseonika) je neophodna da se ne bi prekinuo proces rezanja, jer je njegovo nastavljanje na debelim limovima izuzetno teko. Specijalnim gorionicima rezane su ploe debljine do 1500 mm. Rezanje naslaganih limova se esto koristi da bi se utedilo vrijeme i gasovi, sl. 117. Kako potronja kiseonika nije proporcionalna debljini lima, to je oigledno mogua znaajna uteda istovremenim rezanjem vie tanjih limova. Ova tehnika je ograniena na limove tanje od 13 mm, jer je deblje limove teko fiksirati. Rezanje naslaganih limova se takoe koristi za vrlo tanke limove koji pojedinano ne mogu da se reu. Ukupna debljina naslaganih limova ograniena je zadanom tolerancijom rezanja. Za praktine svrhe ukupna debljina naslaganih limova ne treba da prijee 150 mm. Ako je ukupna debljina mala, onda moe da se koristi dodatna ploa koja se postavlja odozgo i ija je uloga da sprijei vitoperenje i omogui dobar poetak rezanja. Pri rezanju naslaganih limova javljaju se dva osnovna problema. Prvi od njih je vezan za poetak rezanja, a drugi za odravanje procesa rezanja. Da bi se obezbedio dobar poetak rezanja koristi se nekoliko tehnika, od kojih je najjednostavnija slaganje limova sa smicanjem poetka, tako da rezanje poinje od gornjeg lima i prenosi se postepeno kroz sve limove. Odravanje procesa rezanja moe da bude ugroeno slojevima vazduha izmeu limova. Jedna od mogunosti da se sprijei uticaj vazduha na proces rezanja je korienje mlaznice za velike brzine strujanja.
- 101 -
Slika 117. Rezanje naslaganih limova Izrada ljebova (priprema za zavarivanje) je esta primjena gasnog rezanja, posebno kod debljih limova. Za ovaj posao se koriste standardni gorionici, a radi se po pravilu mehanizovano, sl. 118. Poloaji gorionika za tri najea oblika lijeba (V, X i dvostruko Y) su prikazani na sl. 119. Veliine oznaene sa A i B, koje definiu poloaj gorionika, zavise od debljine ploe, veliine mlaznice i brzine rezanja. Usljed pogreno odabranih poloaja gorionika nastaju znaajne greke u izradi ljebova. Odravanje poloaja je podjednako znaajno pa se za izradu ljebova po pravilu koriste maine, odnosno mehanizovano rezanje. Za podvodno rezanje se koristi modifikovana konstrukcija gorionika sa dodatnim kanalom za vazduh pod pritiskom, sl. 120. Uloga vazduha je da izoluje mjesto rezanja od okolne vode, ime se obezbjeuju radni uslovi kao kod obinog gasnog rezanja, i da stabilizuje acetilenski plamen za predgrijavanje. Gorionik za podvodno rezanje moe da ima i dodatne ureaje za formiranje mjehura vazduha i fiksiranje radnog poloaja.
Slika 118. Mehanizovana izrada lijeba
- 102 -
a)
b)
c)
Slika 119. Poloaji gorionika pri izradi: a) V lijeba; b) X lijeba; c) dvostrukog Y lijeba
Slika 120. ema gorionika za podvodno rezanje
3.1.7 Greke pri gasnom rezanju Usljed pogreno odabranih parametara ili nepridravanja propisane tehnologije nastaju razne vrste greaka pri gasnom rezanju. Najee greke su prikazane na sl. 121. Po pravilu, ove greke mogu da se otklone naknadnom mainskom obradom.
- 103 -
a)
b)
c)
d)
e)
f)
g)
h)
Slika 121. Greke rezanja: a) nedovoljno predgrijavanje i brzina rezanja, b) predugaak plamen predgrijavanja, c) nedovoljan pritisak kiseonika, d) previsok pritisak kiseonika i mali otvor mlaznice, e) nedovoljna brzina rezanja, f) prevelika brzina rezanja, g) promjenljiva brzina rezanja, h) loe nastavljanje [8]
3.2 ELEKTROLUNO REZANJE Elektroluno rezanje se zasniva na topljenju metala i oduvavanju rastopa iz lijeba, pomou kiseonika ili vazduha pod pritiskom. Kako je temperatura luka dovoljna za topljenje svih komercijalnih metala to ovaj postupak ima manje ogranienja od gasnog rezanja u pogledu primjenljivosti na razliite materijale. Postoji vie varijanti elektrolunog rezanja, a najee se koriste grafitne ili uplje elektrode. Elektroluno rezanje i lijebljenje upljom elektrodom kroz koju struji kiseonik (OXYARC postupak) koristi toplotu luka za topljenje metala i kiseonik pod pritiskom za njegovo oduvavanje i djelimino sagorijevanje. Postupak je jeftin i jednostavan i moe da se primjeni na sve vrste elika, sivi liv i legure obojenih metala, a najee se koristi za popravke oteenih djelova. Povrina reza nije dovoljno kvalitetna, pa je za odgovornije primjene neophodna naknadna mainska obrada. Elektroluno rezanje i lijebljenje grafitnom elektrodom (ARC-AIR postupak) koristi toplotu luka za topljenje metala i vazduh koji struji kroz dvije rupice na drau elektrode za njegovo oduvavanje. Kao u prethodnom sluaju postupak je jednostavan i jeftin, ali je kvalitet povrine rezanja lo. Osnovnu primjenu ovaj postupak ima za lijebljenje u sluajevima kada uobiajene tehnike ne mogu da se primjene. Primjeri primjene ARC-AIR postupka na izradu U i dvostrukog U lijeba su dati na sl. 122, a primjena na lijebljenje korjena zavara (4 razliita poloaja) na sl. 123.
- 104 -
Slika 122. Izrada U lijeba ARC-AIR postupkom
a)
c)
d)
b) Slika 123. lebljenje ARC-AIR postupkom u razliitim poloajima: a) vertikalni; b) nadglavni; c) horizontalni; d) horizontalno vertikalni 3.3 REZANJE PLAZMOM Rezanje lukom plazme veoma je slino postupku zavarivanja plazmom, razlika je u konstrukcij glave gorionika za rezanje i dosta viem naponu struje. Pri rezanju plazmom visoka temperatura luka plazme topi radni predmet, a rastop se oduvava iz reza kinetikom energijom gasa, koji izlazi iz mlaznice. Za rezanje se najee koristi plazmatron sa prenosivim lukom, kojim mogu da se reu svi elektroprovodni materijali. Plazmatron sa neprenosivim lukom, koristi se za rezanje predmeta malih debljina (ispod 1 mm) i materijala koji nisu elektroprovodni (npr. keramika). U svakom sluaju koristi se elektroda od legure volframa. Do sada je razvijeno vie razliitih postupaka plazma rezanja, kao to je korienje vazduha pod pritiskom kao gasa za plazmu, korienje dva nezavisna gasa jedan kao radni, a drugi kao zatitni (sl. 124 a), ubrizgavanje vode radi efikasnijeg suavanja luka (sl. 124 b). Za rezanje se najee koriste sledei plazma gasovi: a) Smjea Ar i H2 u odnosu 60:40%, ije su glavne odlike velika snaga rezanja zbog velike toplotne provodljivosti H2, paralelnost reza i blago poviene brazde reza, b) Smea Ar, H2 i N2 u odnosu 60:20:20%, gde dodatak N2 smanjuje hrapavost reznih povrina, ali pri tome brazde zaostaju, a povrine reza nisu metalno iste, c) Smea Ar i N2 u odnosu 50:50%, koja omoguava vee brzine rezanja.
- 105 -
a)
b) Slika 124. Noviji postupci rezanja plazmom a) sa dva nezavisna gasa b) sa ubrizgavanjem vode
3.3.1 Primjena postupka Rezanje lukom plazme moe se koristiti za rezanje svih metala. Najvie se primjenjuje za ugljenini elik, aluminijum i nerajue elike, jednostavno zbog toga to su oni najuobiajeniji metali koji se koriste. No, postupak rezanja plazmom primjenjuje se jednako dobro na svakom metalu: bakru, mesingu i bronzi; niklu i njegovim legurama; metalnom cirkonijumu kao i za rezanje urana. Rezanje plazmom koristi se za rezanje u paketima, zakoenje debelih limova, profilno rezanje i prorezivanje otvora. Plazma obavlja ove poslove sa manje unesene toplote u osnovni materijal nego oksigasni plamen (iako je plazma mnogo vrua), to je posljedica breg pomjeranja gorionika plazme nego gorionika za oksigasni plamen kao i mehanizma rezanja ( plazma topi i isparava metal, a oksigasni plamen sagorijeva metal). Rezultat rezanja plazmom je manja deformacija osnovnog materijala. Plazmeni gorionici za rezanje se koriste najee na mainama za profilno rezanje (rezanje raznih oblika) kao i na mainama za razrezivanje i pravougaono rezanje velikom brzinom. Zahtijeva se veoma mali runi rad zbog toga to su ukljuene visoke struje i visoki naponi praznog hoda. Nivo buke mlaza plazme gasa velike brzine je takoe veoma visok i postupak moe proizvesti mnogo zaguljivih metalnih para. Buka i zaguljive pare se veoma teko eliminiu pri radu sa runim gorionikom. Oni nisu problem za automatski gorionik koji se moe montirati na pogodnoj maini za plameno rezanje. Zaguljive pare, toplota i buka proizvedene plazmenim gorionikom se lako eliminiu na maini sa stolom za rezanje koji je napunjen vodom. Voda samo dodiruje dno lima gdje ona zahvata dimove i trosku. Voda takode priguuje zvuk koji proizvodi mlaz plazme visoke brzine pri naputanju glave gorionika. Plazma postupkom se mogu rezati metali pri brzinama od 2,5 do 4 m/min, dok bi koristei oksigasni gorionik odgovarajue brzine bile od 0,5 do 0,7 m/min (vai za manje debljine). Brzine do 7 m/min se koriste pri rezanju tankih materijala. Rukovalac pri runom radu teko moe da se nosi sa brzinom efikasnog rada reueg plazma-gorionika. Debeli limovi (preko 70 mm) od ugljeninog elika mogu se rezati bre oksigasnim postupkom nego plazmom. Medutim, za rezanje debljina ispod 25 mm, rezanje plazmom je do pet puta bre nego oksigasnim postupkom rezanja.
- 106 -
Na mainama je uobiajeno da se gorionici za rezanje plazmom montiraju zajedno sa oksigasnim gorionicima, to omoguava brz prelaz sa oksigasnog rezanja na rezanje plazmom i obrnuto, u zavisnosti od toga da li se ree eljezni ili neeljezni materijal, odnosno, debeli ili tanki materijal. 3.3.2 Izvori struje za rezanje plazmom Izvori struje za rezanje plazmom su posebno konstruisane jedinice sa vrijednou napona praznog hoda u opsegu od 120-400 V (u odnosu na 70-85 V najvie za izvore struje namijenjene zavarivanju lukom). Izbor izvora struje vri se na osnovu konstrukcije gorionika plazme koji e se koristiti, vrste i debljine komada koji e se rezati i opsega brzine rezanja. Koriste se maine jednosmerne struje koje se karakteriu konstantnom strujom sa strmopadajuim naponom. Postupak rezanja plazmom odvija se pri direktnom polaritetu jednosmjerne struje, sa elektrodom prikljuenom na negativni pol kao i sa suenim, prenosivim lukom. Pri teim uslovima rezanja zahtijeva se visoka vrijednost napona praznog hoda od 400 V za prorezivanje materijala debljine 50 mm. Oprema za runo rezanje plazmom, niske struje, koristi visoku vrijednost napona praznog hoda od 120-200 V. Ovako visoki naponi zahtijevaju stalnu panju rukovaoca opremom. Izlazna struja iz izvora struje za luk plazme moe se kretati od 10-1000 A, u zavisnosti od materijala koji e se rezati, njegove debljine i brzine rezanja. Ovi izvori struje takoe e imati kola za pomoni luk i uspostavljanje luka pomou VF generatora. 3.3.3 Modifikacije postupka rezanja plazmom Nekoliko varijanti postupka rezanjem plazmom se koristi za poboljavanje kvaliteta rezova. One su uopteno primjenljive za materijale u opsegu debljina od 3 do 40 mm. Pomona zatita, u obliku gasa ili vode, takode se koristi za poboljavanje kvaliteta rezova. Rezanje dvostrukim protokom plazme Kod rezanja dvostrukim protokom plazme obezbjeen je omota od drugog gasa oko luka plazme, kao to je prikazano na sl. 125. Obino je gas za obrazovanje plazme azot. Izbor zatitnog gasa se vri na osnovu materijala koji e se rezati. Za meki elik on moe biti ugljendioksid ili vazduh a brzine rezanja bie malo vie nego one za uobiajeno rezanje lukom plazme, ali kvalitet rezanja nije zadovoljavajui za sve primjene. Ugljendioksid se esto koristi za zatitu nerajuih elika. Smee zatitnih gasova argon-vodonik se koriste za aluminijum. Rezanje plazmom u zatiti vode Ova tehnika je slina rezanju dvostrukim protokom plazme. Voda se koristi umjesto pomonog zatitnog gasa. Izgled reza i radni vijek mlaznice poboljavaju se korienjem vode kao pomone zatite. Upravnost reza i brzina rezanja znaajno se ne poboljavaju u odnosu na uobiajeno rezanje plazmom.
- 107 -
Sl. 125
Rezanje dvostrukim protokom plazme.
Rezanje plazmom sa injektiranjem vode Pri ovoj modifikaciji rezanja plazmom koristi se simetrino udarajui mlaz vode u blizini suavajueg otvora mlaznice za dalje suavanje plamena" plazme. Osnovni mehanizam rada je prikazan na sl. 126. Mlaz vode takode titi plazmu od turbulentnog mijeanja sa okolnom atmosferom. Kraj mlaznice moe se izraditi od keramike, ime se potpomae spreavanje udvostruavanja luka". Udvostruavanje luka nastaje kad luk preskae od elektrode na mlaznicu a zatim na komad, obino razarajui mlaznicu. Vodom suena plazma proizvodi uski, otro oblikovani rez pri brzinama iznad onih za uobiajno rezanje plazmom. Budui da pretena koliina vode izlazi iz mlaznice kao tena rasprena struja to ona hladi ivice proreza, proizvodei otre uglove. Kad se gas za obrazovanje plazme i voda injektuju tangencionalno, plazma-gas se vrtloi kad se pojavi iz mlaznice i mlaza vode. Ovo proizvodi upravne povrine visokog kvaliteta na jednoj strani proreza. Druga strana proreza je zakoena. Pri korienju profilnog rezanja, smjer napredovanja gorionika mora se izabrati da proizvodi upravan rez na dijelu, a zakoeni rez na otpatku.
S1. 126. Rezanje lukom plazme sa injektiranjem vode.
- 108 -
3.3.4 Gasovi za obrazovanje plazme Izbor gasova za obrazovanje plazme bazira se na materijalu koji se ree i zahtijevanom kvalitetu povrine reza. Veina neeljeznih metala se reu koristei azot ili smjeu azotvodonik ili pak argon-vodonik. Titan i cirkonijum se reu plazmom istog argona zbog toga to su ovi materijali izuzetno osjetljivi na krtost prouzrokovanu aktivnim gasovima, posebno vodonikom. Ugljenini elici se reu koristei komprimovani vazduh (80 % azota i 20 % kiseonika) ili isti azot. Azot se koristi metodom injektiranja vode. Neki sistemi koriste azot kao gas za obrazovanje plazme sa kiseonikom koji se injektuje u plazmu ispod elektrode. Ovaj raspored produava radni vijek elektrode time to je ne izloe uticaju kiseonika. Za neka rezanja neeljeznih metala sistemom dvostrukog protoka, azot se koristi za plazma-gas sa ugljendioksidom koji se koristi za zatitni gas. Radi boljeg kvaliteta rezova, koristi se smjea argon-vodonik kao plazma-gas a azot kao zatita. 3.3.5 Smjer rezanja Kao to smo ve spomenuli, veina gorionika za rezanje plazmom vrtloi gas za obrazovanje plazme putem njegovog injektiranja kroz tangencijalne otvore ili ljebove u glavi gorionika. Jedna odlika vrtloenja gasa je efikasniji prenos energije luka na jednu stranu proreza. Pri vrtloenju u smjeru kazaljke na satu, npr., desna strana reza (gledajui u smjeru napredovanja) bie prikladno upravna, a lijeva strana reza bie zakoena. Zbog toga, smjer napredovanja (rezanja) mora se vriti tako da se otpadni metal postavi na lijevu stranu, kao to je prikazano na sl. 127. Komponente suprotnog vrtloenja mogu se koristiti ako se zahtjeva upravna lijeva strana npn, kad se reu naspramne ivice sa dva gorionika koji se kreu u istom smjeru. Pri runom radu, rukovalac izvri izbor protoka gasa za obrazovanje plazme i struje prema listi preporuenih naina izvoenja. Postavlja gorionik na mjesto poetka rezanja na radnom komadu, a zatim uspostavlja luk. Potom runo vodi gorionik preko radnog komada zahtjevanom brzinom rezanja. Napajanje i gas se automatski iskljue kad oslobodi okida na gorioniku.
Sl. 127 Odnos smjera napredovanja gorionika prema dijelu pri vrtloenju plazmagasa
- 109 -
Napomena: Nemojte dopustiti da gorionik dodirne radni komad. Ne smije se dopustiti da suavajua mlaznica gorionika dodirne komad. To bi prouzrokovalo oteenje mlaznice. Isto tako, do oteenja moe doi ako luk bude prelazio od elektrode na tijelo mlaznice a zatim na komad (udvostruavanje luka) prije nego od elektrode na komad. Konstrukcijama reuih gorionika obino se svode na minimum problemi udvostruavanja luka putem izolacije ili usjecanjem ljebova u mlaznici. 3.3.6 Kvalitet reza Faktori koji odreuju kvalitet rezanja plazmom su glatkoa poviine, irina proreza, paralelnost stranica reza, ljaka ili troska koja se obrazuje na donjoj ivici stranice reza, upravnost reza i otrina gornje ivice. Ovi faktori su odreeni vrstom materijala koji se ree, konstrukcijom opreme i njenim podeavanjem. Uopteno, visokokvalitetni rezovi se dobijaju pri srednjoj snazi i niskim brzinama rezanja. Medutim, niska brzina rezanja ugroava ekonomske pokazatelje. Zbog toga, ono to predstavlja zahtijevani kvalitet reza, treba definisati prije primjene postupka. Rezovi plazmom na limovima debljine do 75 mm mogu imati glatkou povrine veoma slinu onoj koja se dobija oksigasnim rezanjem. Skoro ne postoji oksidacija povrine pri korienju moderne automatske opreme koja koristi injektiranje vode ili zatitu vodom. Na debljim limovima, manje brzine napredovanja proizvode grublju zavrnu povrinu. Napomena: irine proreza za rezanje plazmom su 1,5 do 2 puta vee nego irine proreza pri oksigasnom plamenom rezanju. irine proreza rezova plazmom su 1,5 do 2 puta vee u odnosu na oksigasne rezove na limovima debljine do 50 mm. Npr., tipina irina proreza na nerdajuem eliku debljine 25 mm je priblino 4,8 mm u odnosu na prorez od 3,2 mm pri oksigasnom rezanju. irina proreza raste sa debljinom lima pri korienju rezanja plazmom, ba kao pri drugim postupcima rezanja. Rez plazmom na nerajuem eliku debljine 180 mm izraen pri 100 mm/min ima irinu proreza od 29 mm. Mlaz plazme nastoji da odstrani vie metala sa gornjeg dijela proreza nego sa donjeg dijela. Zbog ovoga, tipian zahvatni ugao reza elika debljine 25 mm je 4 do 6 od potpuno paralelnih ivica reza. Ovo zakoenje nastaje na jednoj strani reza kad se koristi vrtloenje plazma-gasa. Ugao zakoenja na obje strane reza tei da se povea sa brzinom rezanja. ljaka (ili troska) je materijal koji se topi za vrijeme rezanja i prianja na donju ivicu stranica reza. Pomou sadanje automatske opreme, mogu se proizvoditi rezovi slobodni od ljake ili troske na aluminijumu i nerajuem eliku do debljine priblino 80 mm. Kod ugljeninog elika, izbor brzine i struje je uticajniji na troskom koja tei da se obrazuje na ovom materijalu kad se povea brzina rezanja. Zaobljenje ivica nastaje kad se koristi prekomjerna snaga za rezanje date debljine lima, ili kad je bezbjedno rastojanje gorionika suvie veliko. Ono moe takoe nastati pri rezanju velikom brzinom materijala debljine manje od 6 mm.
- 110 -
3.3.7 Plazma rezaice Najprostije plazma rezaice su namjenjene za runo rezanje. Gas za dobijanje plazme kod ovih rezaica je komprimirani zrak. Komprimirani zrak mora da bude suv i ist. Razliite rezaice zahtijevaju odreeni pritisak i koliinu komprimiranog zraka, to predstavlja podatke za karakteristike kompresora koji opsluuje rezaicu. Na slici 128. prikazan je izgled Varstroj-evog aparata za rezanje sa komprimiranim zrakom (A-70). Pored komprimiranog zraka, aparati nove generacije za dobijanje plazme koriste argon, vodonik, azot, kiseonik ili njihove mjeavine. Ovi aparati su invertorskog tipa sa veoma irokim podrujem podeavanja parametara tako da pored rezanja omoguavaju markiranje. Izgled jednog ovakvog aparata (HI Focus 160 i) dat je na slici 129. U tabelama 30. i 31. date su mogunosti Varstrojevih aparata za rezanje sa komprimiranim zrakom i aparata koji koriste druge gasove.
Sl. 128. Varstrojev aparat (A-70) za rezanje sa komprimiranim zrakom
Sl. 129 Varstrojev aparat za plazma rezanje (HI Focus 160 i)
Tab.30. Mogunosti Varstrojevih aparata za rezanje sa komprimiranim zrakom
- 111 -
Tab.31. Mogunosti Varstrojevih aparata za rezanje sa gasovima za obrazovanje plazme.
Savremene portalne plazma rezaice opremljene su CNC sistemima upravljanja. Preciznost programiranja na ovim rezaicama je 0,01 mm, a odstupanja izrezanih dijelova je do 0,1 mm. Programski paketi namjenjeni za upravljanje CNC rezaicama omoguavaju zadavanje linije rezanja, kompenzaciju irine reza, izbor oblika iz baze najee korienih makroa, automatsko podeavanje parametara rezanja (brzine, jaine struje, protoka gasa i sl.) na osnovu izabranog materijala koji se ree i njegove debljine. Najee su standardno opremljene gorionikom za plazmu plus gorionik za autogeno rezanje. Unos programa je preko upravljakih jedinica opremljenih LCD monitorima, a prenos podataka preko disketnih jedinica (sve ree) kompakt diskova, serijskih portova USB ili preko mree. Umreavanje CNC rezaica sa odjeljenjima za planiranje i pripremu proizvodnje omoguava stalno praenje, nadzor i planiranje proizvodnje. Jedan od programa za grafiko programiranje CNC maina za voenje rezanja je program ZEVS koji se ugrauje kao upravljaka podrka u Varstrojeve rezaice. Na slici 130. prikazana je Varstrojeva CNC rezaica VARCUT L2 ST koja se izvodi u verzijama radnih dimenzija od 2000 x 6000 mm do 2500 x 6000 mm, maksimalna debljina rezanja je do 150 mm. VARCUT L2 ST je standardno opremljen jednim plazma gorionikom, a CNC upravlja sadri unaprijed programirane najee koriene standardne odlike. Na slici 131. prikazan je pregled 50 makroa, navedene oblike mogue je: - rotirati oko poetne take za eljeni ugao, - reflektovati (posmatrati u ogledalu) preko X i Y ose, - skalirati (smanjivati / poveavati), - zakretati ose rezaa prema predmetu obrade, - dinamika kompenzacija irine reza, to daje karakter CNC upravljanja i sl. Na slici 132. dat je prikaz table upravljake jedinice BURNY Phantom ST za upravljanje VARCUT L2 ST rezaicom.
- 112 -
Sl. 130. Varstrojeva portalna CNC rezaica VARCUT L2 ST
Sl. 131. Pregled najee korienih oblika instalisanih na Varstrojevim rezaicama
Sl. 132. Tabla upravljake jedinice BURNY Phantom ST sa 10,4 monitorom

- 113 -
Standardna oprema na VERCUT L2 ST rezaici omoguava uvoz razliitih CAD datoteka (DXF, IGS, PLT, ...) to znai da maina moe odrezati eljeni oblik bez direktne pripreme programa. U dodatnu opremu na ovoj rezaici spada : softer za programiranje ZEVS RX, modul za automatsko krojenje, laserski pokaziva pozicije, suionik vazduha i filterski sistem za odsisavanje gasova nastalih rezanjem.
Pored VARCUT L2 ST rezaica koje su standardno opremljene jednim plazma gorionikom, Varstroj proizvodi rezaice sa instalisanim gorionicima za plazmu i oksigasni plamen (autogeno rezanje). Ovakve rezaice imaju mogunost rezanja veih debljina, do 300 mm. elini limovi veih debljina reu se oksigasnim plamenom, dok se manje debljine i neeljezni materijali reu plazmom uz znatno vee brzine od oksigasnog plamena. Na slici 133. dat je izgled Varstrojeve CNC rezaice VARCUT S.P2N/B10 ije su standardne dimenzije stola do 3000 x 6000 mm uz mogunost produivanja uzdune pruge.
Sl. 133. Varstrojeva portalna CNC rezaica VARCUT S.P2N/ B10 Rezaica VARCUT S.P2N/B10 opremljena je upravljakom jedinicom BURNY 10 LCD Plus sa 15 monitorom , upravljaki procesor radi na frekvenciji 2GHz, operativni sistem je WINDOWS XP. Primjer projektovanog dijela prikazanog na monitoru dat je na slici 134. Nakon definisanja oblika i dimenzija odreuje se poloaj elementa na tabli, odnosno optimalan raspored koji daje najvee iskorienje lima.
Slika 134. Primjer projektovanog dijela prikazanog na monitoru rezaice Portalne rezaice opremljene su ureajima za regulaciju visine gorionika. Izvedbe ovih ureaja su razliite. Najprostiji je kontaktni ureaj sa pneumatskim podizanjem/sputanjem
- 114 -
gorionika sa draem lima. Dra lima osigurava konstantnu udaljenost gorionika od lima za vrijeme rezanja, a podeava se runo. Navedeni ureaj namjenjen je za rezanje tankih limova (do 3 mm). Na slici 135a prikazan je ureaj MSX 750 MAN koji omoguava runo voenje plamenog gorionika. Naredbama runo gore/ runo dole pomjera se gorionik u eljeni poloaj. Radni hod je 220 mm, a senzor upravlja odstupanjem od startnog signala.
a)
b)
c)
d)
Sl. 135. Ureaji za regulaciju visine gorionika: a) MSX 750 MAN, b) MSX 750 CAP c) MSX 750 ARC d) IHT 3000 Na slici 135b prikazan je ureaj MSX 750 CAP opremljen kapacitetivnim senzorom i upravljakom jedinicom. Ureaje MSX 750 MAN i MSX 750 CAP mogue je ugraditi na bilo koju rezaicu sa oksigasnim gorionikom, oba ureaja imaju mogunost daljinskog upravljanja, preciznost voenja im je 0,3 mm. Na slici 135c prikazan je ureaj MSX 750 ARC koji slui za vertikalno pozicioniranje oksigasnog ili plazma gorionika. Ovaj ureaj omoguava dva naina rada, i to: ARC SENZE MODE ( za plazma gorionike) ili SENZE MODE ( za oksigasne gorionike). Karakteristike ARC SENZE MODE naina rada su: - automatsko prepoznavanje visine za paljenje plazma luka, - automatsko uklapanje na regulaciju visine sa naponom plazma luka, - podesivo vremensko kanjenje nakon starta rezanja, stabilizacija luka, - automatsko prepoznavanje proreza i ruba lima, - podesivo dizanje gorionika u izabrani poloaj nakon prekida rezanja. Na slici 135d prikazan je ureaj IHT 3000 namijenjen za najpreciznije voenje kod rezanje plazmom ili autogenog rezanje sa bezkontaktnom ili kontaktnom senzorikom. Ovaj ureaj ima sve karakteristike ureaja MSX 750 ARC uz dodatnu mogunost kontaktnog rada pri plazma rezanju. Poetno pozicioniranje izvodi se dodirom mlaznice i radnog komada, nakon paljenja luka visinsko voenje je naponom luka. Na slici 136. prikazan je senzorski bezkontaktni nain voenja i kontaktno pozicioniranje uz voenje gorionika naponom luka.
- 115 -
a) b) Sl. 135. Voenje gorionika po vertikali, a) senzorsko (bez kontakta), b) kontaktno.
3.4
REZANJE LASEROM
Rezanje laserom se takoe zasniva na velikoj gustini snage ovog postupka, usljed ega se materijal koji se sijee veoma brzo dovodi na potrebnu temperaturu kod laserskog rezanja topljenjem, ili na temperaturu isparavanja kod laserskog rezanja sublimacijom. Za rezanje u industrijskim uslovima najee se koristi CO2 laser, sl. 136. Pomou sistema soiva i ogledala laserski zrak (svjetlosni snop) se dovodi do rezne glave u kojoj se soivom fokusira na gornjoj povrini lima. Laserski zraci kod CO2 lasera za rezanja imaju prenik od 0,1-0,01 mm, to je ujedno i irina reza. Usljed velike gustine snage i brzine, rezanje CO2 laserom je ekonomino, uz visok kvalitet reznih povrina i minimalne deformacije.
Slika 136. ematski prikaz primjene CO2 lasera za sjeenje materijala
- 116 -
Literatura:
1. Aleksa Blagojevi ...............................ZAVARIVANJE, Glas-Banjaluka, 1990. god. 2. Aleksa Blagojevi, Omer Pai ...........................................ZAVARIVANJE, LEMLJENJE , LIJEPLJENJE, Mostar, 1991. god. 3. Sadin Zalihi .......................................ZAVARIVANJE I SRODNI POSTUPCI, Sarajevo, 1998. god. 4. Bogoljub Baji, Darko Baji .........................................SUTINA I TEHNIKA POSTUPKA ELEKTROLUNOG ZAVARIVANJA TOPLJENJEM METALA I NJIHOVIH LEGURA, Podgorica, 2005. god. 5. Dave Smith ........................................VETINA I TEHNOLOGIJA ZAVARIVANJA (prevod), Parain, 1987. god. 6. Zbornik sa meunarodnog savjetovanja ....................................... POSTUPCI ZAVARIVANJA, Sarajevo, mart 1989. god. 7. Zbornik sa meunarodnog savjetovanja .......................................NORME I NJIHOVA PRIMJENA U ZAVARIVANJU, Rovinj, septembar 2000. god. 8. Aleksandar Sedmak ...........................ZAVARIVAKI ZBORNIK, Izdanje na CD, Beograd 2002. god. 9. Varstroj, Lendava, Slovenija ................ KATALOG PROIZVODA Izdanje za 2008. godinu.
- 117 -
BCD Elektro d.o.o. Doboj

Preduzee za proizvodnju, projektovanje, inenjering, konsalting i unutranju i spoljnu trgovinu Bosna i Hercegovina, 74000 Doboj, ul. Srpskih Sokolova br.1/15 Telefon: 053 203410, Fax: 053 203411, E - mail: brano@doboj.net
Preduzee BCD Elektro d.o.o. Doboj osnovano je 23.01.2004.god., a od 26.07.2004.god. posluje kao ovlateni Komercijalno-tehniki ZastupnikVarstroj-a za trite industrije Bosne i Hercegovine.
Za poslovnu 2005.god, smo od proizvoaa Varstroj dobili posebno PRIZNANJE za uspjeno realizovan opseg prodaje u 2005. god. gdje smo po ABC analizi prodaje po kupcima zauzeli 9. mjesto meu kupcima razreda A, a narednih godina nae poslovanje sa Varstroj-em ima stalni trend porasta. Orjentisani smo prvenstveno za rad sa krajnjim kupcima iz industrije Bosne i Hercegovine, gdje smo u proteklom periodu imali niz realizovanih investicionih projekata sa proizvodnim programom: -CNCmaine za rezanje metalnih limova plazemskim i plinskim postupkom, -CNCmaine za rezanje tankih metalnih limova plazemskim postupkom, -CNCmaine za rezanje metalnih limova plazemskim postupkom sa markiranjem, - Specijalne maine za poduno i kruno zavarivanje metalnih limova po TIG postupku, - Specijalna maina za navarivanje bakra na krunu elinu podlogu, -Veliki broj aparata za zavarivanje po MIG/MAG postupku, prvenstveno 400 i 600A, -Veliki broj aparata zapulsno zavarivanje po MIG/MAG postupku i dr. Na zahtjev krajnjih kupaca, u saradnji sa fabrikom koju zastupamo, spremni smo prihvatiti rjeavanje isporuka opreme za zavarivanje i rezanje metala preme specifinim zahtjevima i potrebama. Naa poslovna politika je da za sve realizovane poslove stalno ostajemo na vezi i praenju zadovoljstva krajnjeg kupca i da budemo na raspolaganju za svaku eventualno potrebnu nadogradnju, rekonstrukciju ili edukaciju osoblja za rukovanje i odravanje opreme. Za sve isporuene maine i aparate imamo obezbijeene dovoljne koliine potronih i rezervnih dijelova na skladitu u Doboju.
Organizovani servis vrimo preko sledeih preduzea ovlatenih za servisiranje proizvodaVarstroj: MGAElektronika szr. Banja Luka Tel. i Fax, 051 429 728,GSM:065 632 878 SZRIskra ElektromehanikaTuzla Tel i Fax, 035 250539,GSM:061 734799 E-mail: muho.o@bih.net.ba
. var st r oj .si w w w brano@doboj.net
BCD Elektro d.o.o. Doboj Tel. +387 (0) 53 203410, Fax.: +387 (0) 53 203411 E-mail:

BCD Elektro - Prirucnik Za Zavarivanje

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

BCD Elektro - Prirucnik Za Zavarivanje

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ovlateni zastupnik za BiH firme

varstroj, Lendava, SLOVENIJA.

Gasno zavarivanje REL MIG/MAG WIG (TIG) Autogeno i plazma rezanje

Mr Milan Miloti, dipl.in.

Gasno zavarivanje REL MIG/MAG WIG (TIG) Autogeno i plazma rezanje

Doboj, 2008. godine

2.3.1 2.3.2 2.3.2.1 2.3.2.2 2.3.3 2.3.4 2.3.5 2.3.5.1 2.4.

2.4.1 2.4.2 2.4.3

2.4.4 2.4.5 2.4.6 2.5

3.3.3 3.3.4 3.3.5 3.3.6 3.3.7 3.4

SAOBRAAJNI FAKULTET DOBOJ i BCD-Elektro d.o.o. DOBOJ

1. OSNOVNI POJMOVI U ZAVARIVANJU

c) Slika 1. Osnovni elementi zavarenog spoja

SAOBRAAJNI FAKULTET DOBOJ i BCD-Elektro d.o.o. DOBOJ

b) vieprolazni Slika 3. Vrste avova

SAOBRAAJNI FAKULTET DOBOJ i BCD-Elektro d.o.o. DOBOJ

b) udubljeni Slika 4. Oblici lica ava

d) nesimetrino Slika 5. Podjela avova po kontinuitetu

SAOBRAAJNI FAKULTET DOBOJ i BCD-Elektro d.o.o. DOBOJ

Slika 6. Osnovne vrste zavarenih spojeva

Slika 7. Poloaji zavarivanja

SAOBRAAJNI FAKULTET DOBOJ i BCD-Elektro d.o.o. DOBOJ

red. br oznaka naziv ava

SAOBRAAJNI FAKULTET DOBOJ i BCD-Elektro d.o.o. DOBOJ

b) ugaoni ravni dvostrani

1 111 114 12 13 131 135 14 141 15 185 2 21 22 23 24 25 3 311

SAOBRAAJNI FAKULTET DOBOJ i BCD-Elektro d.o.o. DOBOJ

simetrini X spoj, debljine 15 mm, duine ava 100 mm

udubljeni spoj, presjeka 4 mm, duine ava 100 mm

simetrini ravni T spoj, duine krakova 6 mm, duine ava 100 mm

sueoni I spoj, debljine 5 mm, 3 zavara duine 10 mm, korak 100 mm

ugaoni ravni T spoj, presjeka 4 mm, 4 zavara duine 10 mm, korak 50 mm

SAOBRAAJNI FAKULTET DOBOJ i BCD-Elektro d.o.o. DOBOJ

SAOBRAAJNI FAKULTET DOBOJ i BCD-Elektro d.o.o. DOBOJ

SAOBRAAJNI FAKULTET DOBOJ i BCD-Elektro d.o.o. DOBOJ

SAOBRAAJNI FAKULTET DOBOJ i BCD-Elektro d.o.o. DOBOJ

a) za kiseonik b) za acetilen Slika 9. Redukcioni ventili

Slika 10. ematski prikaz suvog ventila

Slika 11. Gorionik - ematski prikaz

SAOBRAAJNI FAKULTET DOBOJ i BCD-Elektro d.o.o. DOBOJ

SAOBRAAJNI FAKULTET DOBOJ i BCD-Elektro d.o.o. DOBOJ

Slika 12. ematski izgled plamena (a - oksidiui, b - neutralni, c - redukujui) [8]

SAOBRAAJNI FAKULTET DOBOJ i BCD-Elektro d.o.o. DOBOJ

SAOBRAAJNI FAKULTET DOBOJ i BCD-Elektro d.o.o. DOBOJ

SAOBRAAJNI FAKULTET DOBOJ i BCD-Elektro d.o.o. DOBOJ

Slika 13. Uticaj nagiba gorionika na oblik zavara

a) unaprijed Slika 14. Tehnike gasnog zavarivanje

SAOBRAAJNI FAKULTET DOBOJ i BCD-Elektro d.o.o. DOBOJ

SAOBRAAJNI FAKULTET DOBOJ i BCD-Elektro d.o.o. DOBOJ

2.1.6 Podeavanje plamena acetilena [5] Gorionici za zavarivanje:

Slika15. Gorenje acetilena u vazduhu nije pogodno za zavarivanje.

Slika 16. Redukujui plamen, metal ava kljua i nije ist.

Slika 17. Neutralan plamen, pogodan za veinu zavarivanja.

Slika 18. Oksidacioni plamen, metal ava pjeni, varnii i sagorijeva

SAOBRAAJNI FAKULTET DOBOJ i BCD-Elektro d.o.o. DOBOJ

Slika 19. Redukujui plamen, ne preporuuje se za brzo zagrijavanje

Slika 20. Neutralni plamen, najee se koristi.

Slika 21. Oksidacioni plamen, ne preporuuje se. Gorionici za rezanje:

SAOBRAAJNI FAKULTET DOBOJ i BCD-Elektro d.o.o. DOBOJ

Slika 23. Neutralan plamen sa protokom kiseonika za rezanje, pogodan za elike

Slika 25. Oksidacioni plamen sa protokom kiseonika za rezanje, ne preporuuje se

2.1.7 Podeavanje plamena za rezanje MAPP gasom [5] Jednodijelne mlaznice

Slika 26. Redukujui plamen