Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/ Drakuli B.

Filozofski koreni psihoanalitike etike

37
Opti rad UDK 159.964.2:17.023.2

FILOZOFSKI KORENI PSIHOANALITIKE ETIKE

Bogdan Drakuli Institut za mentalno zdravlje, Beograd, Srbija

Apstrakt: Osnovni psihoanalitiki pojmovi baziraju se na dugoj tradiciji zapadne filozofske misli. Naporedo sa rastuom sumnjom u racionalnost svetskog poretka, u drugoj polovini XIX veka javljali su se filozofski sistemi koji su iracionalne sile shvatili kao osnovu realnosti, i u takvoj duhovnoj klimi nastaje i psihoanalitiko uenje o nagonima i nesvesnom, koje pokazuje zauujue slinosti sa stavovima openhauera i Niea. Nadalje, dolo je do razlikovanja nesvesnog kao psiholokog pojma, i iracionalnog kao gnoseoloke kategorije (Jung), razlika koja je naznaena ve Frojdovim shvatanjem da sadraj nesvesnog mogu da budu i neki potisnuti racionalni sadraji (u dinamikom smislu), ili da su delovi Ega i Superega nesvesni (u topikom smislu). Sa stanovita filozofskog pojma totaliteta, psihiki poremeaj je definisan kao prevlast posebnosti (iracionalnosti) koja izmie integrativnoj funkciji linosti. Cilj terapije se tada moe predstaviti kao zahtev da se preokrene stanje u kojem, po Frojdu, Id manipulie Egom u cilju zadovoljenja svojih iracionalnih tenji, zahtev koji je izraen u terapijskoj maksimi Neka bude Ego gde je bio Id i u kojem se kao praktini postulat evocira sokratovski racionalistiki program etike. Kantova deontoloka etika, sa druge strane, takoe vodi preispitivanju pojma manipulacije, naroito drugom formulacijom kategorikog imperativa koja zabranjuje upotrebu oveka kao sredstva, jer je manipulaciju upravo mogue definisati kao instrumentalizaciju oveka, uz nuan uslov da kod pojedinca postoji nesvesnost o prirodi tog odnosa, ukoliko ne treba da se radi o prostoj prisili. Shodno tome, opet u skladu sa Kantovim imperativom, komunikacija podrazumeva odnos sa ovekom kao racionalnom svrhom po sebi, a ne sa oruem za spoljanje svrhe. S druge strane, poznata prva formulacija kategorikog imperativa koja podreuje subjektivnu volju univerzalnom racionalnom moralnom principu, afirmie ve spomenuti motiv optosti nasuprot posebnosti iracionalnog. Kljune rei: Psihoanaliza, filozofija, iracionalno, etika

U pisanju ovog teksta korieni su delovi rada: Bogdan Drakuli. Etiki aspekti komunikacije i manipulacije iracionalnim u grupi. Magistarski rad. Medicinski fakultet Univerziteta u Beogradu, 1991.

38

Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/ Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike

Uvod Istorijska predstava o nastajanju, proizlaenju svih nauka iz filozofije, ne moe se u vremenskom smislu shvatiti pojednostavljeno, kao da se radi o jednokratnom procesu koji se zbio nekada ranije, u prolosti, i od tada traje osiguravajui definitivnu razdvojenost ovih disciplina. S druge strane vremenske sukcesije, filozofija nije ni sova, ptica mudrosti [1], koja uvek dolazi post festum, u smiraj dana, odnosno na kraju jednog ciklusa razvoja Svetskog duha sa svim njegovim kulturnim i naunim bogatstvom. Naprotiv, motivi, horizonti i pojmovne anticipacije koje se sadre u filozofiji jednog doba bivaju neprekidno metodoloki i sadrinski prisutni i integrisani u problemskom podruju nauke tog doba. Ovakav odnos nauke i filozofije objanjava i uticaj filozofskih pojmova svesnog i nesvesnog, racionalnog i iracionalnog, etikog odnosa cilja i sredstava, individualnog i opteg, itd., na interpretacije koje su ti pojmovi zadobili u modernoj psihijatriji i, posebno, psihoanalizi, poevi od njenog utemeljivaa Frojda. Racionalno i iracionalno Suprotnost racionalnog i iracionalnog jedan je od stalnih motiva u zapadnoj filozofiji baziranoj na helenskoj tradiciji. Formulisana na razne naine, kao odnos Anaksagorinog nusa i materijalnog principa, Platonovih ideja i pojavne stvarnosti, novoplatonske svetlosti duha i tamne materije, due i tela u hrianstvu, Dekartove res cogitans i res extensa, Lajbnicove hijerarhije nesvesnih monada ka sve svesnijim ova suprotnost zadobija osobeno reenje u Hegelovoj filozofiji, ija sistematizovana forma opisuje krug bitnih problema kojem se jo uvek kao izvoru obraa savremena nauka i filozofija. Hegel opisuje itav razvoj stvarnosti, pa time i saznanja (prema svom stanovitu panlogizma, odnosno prema maksimi: sve racionalno je stvarno) kao proces samoosveivanja onoga to je prethodno bilo nesvesno, ili, u njegovim terminima, ono po sebi (an sich) prelazi u saznato za sebe (fr sich) koje ovladava posebinou i postaje ding an und fr sich [2]. Tako Frojdova maksima neka bude Ego gde je bio Id [3] korespondira, u posebnom domenu psihike realnosti, sa navedenim Hegelovim principom. Meutim, kod Hegela, sutina, ono to je bilo po sebi, i samo je racionalno, tj. Ideja, pa se suprotnost racionalno iracionalno preobraa u drugu: u suprotnost individualno opte, jer individualna racionalnost treba da shvati optu Ideju, ili Apsolutni duh, kao princip stvarnosti. Mislilac frankfurtske kritike teorije drutva Teodor Adorno ipak se suprotstavlja ovakvom optimizmu svojim stavom da su, kao u hrianstvu, i kod Hegela individue pod ukletou, jer se supstancijalnost opteg ispoljava kao iracionalnost, neprozirnost [4]. No, sama suprotnost individualnog i opteg pojavljuje se opet kod Hegela kao etiki problem, odnos sredstava i cilja, izraen kroz pojam lukavstva uma, odnosno kroz shvatanje da individue u svojim namerama i postupcima za koje misle da su svrha po sebi, zapravo predstavljaju orue u rukama skrivenih sila istorije koja deluje prema svojim

Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/ Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike

39

ciljevima, i ega su pojedinci nesvesni [5]. Slian je stav Maksa Horkhajmera kada kae da pojedinci veruju da deluju slobodno, a u stvari im osnove sistema izmiu [6]. Na taj nain se lukavstvo uma pojavljuje kao eksplanatorni princip motivacije pojedinca, i to tako to manipulacija pojedincem izraena u tom pojmu objedinjuje problematiku iracionalnosti, odnosa individue i optosti, i etike. Nasuprot Frojdovom shvatanju o iracionalnoj, bioloko nagonskoj motivaciji ponaanja, Hegelov racionalizam, dodue, dozvoljava manipulaciju pojedincem od strane lukavog Svetskog duha, ali je ta manipulacija zapravo proces osveivanja o onome to je i samo racionalno, i time itav ovaj odnos ostaje unutar racionalnosti. Ovde se dolazi do jedne vane distinkcije: Hegelov Apsolut je, dodue, po sebi nesvestan, ali nije iracionalan, nego je potencijalno, kada postane za sebe, racionalan. Tako se ovde anticipira Jungovo razlikovanje nesvesnog kao psiholokog pojma, i iracionalnog kao gnoseolokog, kao i kasnija gledita Froma i frankfurtovaca da sadraj nesvesnog nisu samo iracionalni elementi. Iracionalno i etika U vezi sa prethodnom razlikom izmeu Hegelovog i Frojdovog shvatanja iracionalnosti i etike jeste i Hegelovo utemeljivanje i istina moraliteta kao sfere subjektivnog duha u sledeim, viim sferama objektivnog duha, odnosno u obiajnosti, drutvu, dravi, dok Frojd nalazi temelj i izvor morala na suprotnoj, nioj strani u nagonskim silama i, posebno, u Edipovom kompleksu. Meutim, jedan drugi Hegelov pojam, a to je prevlast optosti nad pojedinanou, ili stanovite totaliteta, imao je direktnog uticaja na kasnije definicije bolesti uopte, i duevne bolesti posebno. Naime, kao to je po Hegelu istina, ispunjenje i pravi pojam svake stvari, u tome da njeni momenti bivaju uklopljeni u totalitet i slue svrsi celine, tako se to odnosi i posebno na zdravlje, a bolest je, nasuprot, stanje u kojem jedan od sistema ili organa ... sebe za sebe utvruje i ustraje u svojoj posebnoj djelatnosti protiv djelatnosti cjeline... [2]. Gotovo istim reima izraava se Jung [7] kada kae da je duevna bolest zapravo posebnost, prevelika izraenost jedne osobine, ili Marks koji odreuje mentalnu bolest kao dominaciju, otuenost jedne strasti od celine linosti [8]. Erih From definie mentalnu bolest, nastavljajui se na Spinozu, kao gonjenost iracionalnim strastima [9], ali se i takvo odreenje svodi na prethodno, jer on na drugom mestu definie racionalno kao ono to slabi i destruie celinu [10]. Osim toga, From i direktno kae da se svaka neuroza moe smatrati posledicom otuenja, jer se u njoj linost otuuje od celine i postaje rob jednog dela sebe same [11]. Hegel je uopte izvrio veliki uticaj na Marksa, pa tako i na njegovu koncepciju istorije iju sutinu ine zakoni kretanja rada i kapitala, koji ostaju nesvesni do pojave teorije koja treba da ih sazna i o njima se osvesti, a ta je teorija po Marksu upravo njegova sopstvena. Shvatanje o lukavstvu uma ovde se pojavljuje u modifikovanom obliku, jer je kretanje kapitala ona iracionalna sila o kojoj se treba osvestiti i time izbei da joj se slui kao

40

Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/ Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike

orue [5] jer, kako kae marksista Karel Kosik [12], postuliranje lukavstva uma upravo dovodi do toga da se ljudi pojavljuju kao orue. Adorno i From nisu delili ovakav Marksov optimizam. Po Adornu, Marksov pojam fetiizma drutvenih injenica koje treba da budu razotkrivene na navedeni nain, zapravo ukazuje na iracionalnost svetskog duha, na nadmonost heteronomne optosti nad individuom [4], dok From prigovara Marksu neshvatanje da odbacivanje ekonomskih okova ostavlja netaknutim one iracionalne, koji su posledica straha od slobode [13]. S druge strane, From istie Marksove zasluge za otkrivanje drutveno nesvesnog kao nunog preduslova za razumevanje individualno nesvesnog [11]. Prema Fromu, dok su i Frojd i Marks zastupali kritiki stav prema iluziji, ideologiji, prvi je osnovu stvarnosti video u libidinoznom sklopu, a drugi u ekonomskoj strukturi. Dalje, i Frojd i Marks sa svog stanovita humanizma zahtevaju osveivanje kod Frojda je to funkcija terapeuta, kod Marksa partije i voe [11]. From ipak nalazi znaajnu razliku u njihovim shvatanjima, izraenu u tvrdnji da prema Frojdu drutvena evolucija dovodi do porasta potiskivanja, dok se prema Marksu ono smanjuje [14]. Teko je sloiti se sa drugim delom Fromove tvrdnje, jer se ini da i kod Frojda i kod Marksa, teorijski posmatrano, potiskivanje raste, kod ovog poslednjeg kao zaotravanje drutvenih suprotnosti i porast otuenja. Ono to zavodi Froma jeste jedan drugi, praktian aspekt: individualno terapijski (psihoanaliza) kod Frojda i drutveno terapijski (revolucija) kod Marksa, sa kojeg dolazi do smanjenja potiskivanja kod obojice. From grei jednostavno zato to mea ove aspekte, pa kod Frojda uzima u obzir samo teorijski, a kod Marksa samo praktini aspekt. Ovo brkanje dovodi i do kolebanja Froma u istom delu S one strane okova iluzije gde jednom smatra da je Frojd bio skeptik u pogledu ovekove sposobnosti za usavravanje [11], dok na drugom mestu kae da Frojd ipak nije zavrio sa fatalizmom, jer je verovao da ovek moe postati svestan skrivenih sila [11]. Vrlo snaan uticaj na kasnije etike teorije, pa tako i na etika shvatanja koja su izvirala iz psihoanalize, imao je Imanuel Kant [151]. Na prvom mestu, on zasniva etiki zakon kategoriki imperativ, iskljuivo u umu, racionalno, dok svako utemeljenje morala koje bi polazilo iz ulnosti on naziva patolokim u izvornom znaenju te rei. Drugo, uvena formulacija kategorikog imperativa: Delaj tako kao da bi maksima tvoje volje uvek mogla postati i principom opteg zakonodavstva [15] oigledno reava jedan od osnovnih problema odnos individualnog i opteg, pojedinca i zajednice. Tree, u svojoj izvedenoj, drugoj verziji, imperativ nalae svakom da sebe i drugog oveka nikad ne koristi kao sredstvo, nego uvek ujedno i kao svrhu [16], i time se odnosi na etiki problem cilja i sredstava. Mada Kantovo shvatanje izgleda bezuslovno racionalistiko, Adorno pronalazi skrivenu dijalektiku u njemu navodei da je Kantovo uenje o slobodi, izraeno u imperativu, direktno umno, ali i ne-umno, jer imperativ mora biti bezuslovno prihvaen, i tako ratio postaje iracionalni autoritet [4]. Horkha-

Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/ Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike

41

jmer sa pozicije koja je vrlo slina Adornovoj proiruje njegov prigovor tvrdnjom da Kantovi osnovni pojmovi pokazuju istovremeno karakter razumnosti i otuene nesvesnosti, i tano odslikavaju protivrenost ljudske pozicije [6]. No, bar From priznaje da je nasuprot Luterovom i Kalvinovom oveku kao sredstvu vanjskih ciljeva, kod Kanta on cilj za sebe [17] to, zaista, kao direktna zabrana manipulisanja ovekom, proizlazi iz druge verzije imperativa. Uticaj pesimizma i imoralizma na psihoanalizu Najdirektniji uticaj na Frojda i psihoanalizu imala je struja koja nastaje kao reakcija na Hegelova shvatanja o racionalnosti svetskog poretka, a zaetnik ove iracionalne reakcije je eling u svom kasnijem periodu, nakon razlaza sa Hegelom, sa svojim uenjem o bezumnosti, iracionalnosti svetske osnove. Sam apsolut je tada kod elinga shvaen kao iracionalna sutina i na kraju kao tamna tenja, beskonani nagon. On je nesvesna volja, i sva stvarnost je u poslednjoj instanci volja [18]. U ovim stavovima nije teko prepoznati inspiraciju za openhauera i Niea i, preko njih, za Frojda, koji ipak istie da je do svojih metafizikih uvida doao samostalno. Meutim, antiracionalistiki pokret je mnogo iri i predstavlja ne samo kritiku nego i prilagoavanje iracionalnoj stvarnosti. Primer za to je talov personalizam i antiracionalizam koji Markuze kritikuje kao nain prilagoavanja autoritarizma drutvenom razvoju srednje klase, a njegovo klevetanje apstraktnog miljenja kao kapitulaciju kritike filozofije pred iracionalnom stvarnou, tako da na kraju um biva zamenjen autoritetom [19]. Markuze smatra da je u nastanku ove postehegelovske struje miljenja odlunu ulogu imao Kjerkegorov napad na optost, koji je kao antiracionalistiki postajao sve vaniji [19], i tu je budue teite psihoanalitikih istraivanja isto tako oigledno kao i u injenici da je Eugen fon Hartman, openhauerov nastavlja, bio osniva filozofije nesvesnog i dinamike metafizike [20]. No, bez obzira na irinu pokreta, dovoljno je zadrati se na osnovnoj liniji znaaju openhauera i Niea za razumevanje Frojdovih ideja, mada sam Frojd odbija direktan uticaj izjavom da je openhauera itao vrlo kasno, a da slinost sa Nieom zauuje [3], i tada bi, ne sumnjajui u Frojdovu iskrenost, upravo prisutnost opisane iroke antiracionalistike klime i mogunost posrednog prenoenja ideja, mogla da objasni onu slinost. Po openhaueru, sutina sveta je predstavljena slepom, iracionalnom voljom, koja je zapalila buktinju intelekta da joj osvetljava kretanje u pojavnom svetu. Meutim, tako je intelekt tek izvedena pojava, dok je organizam, kao neposredna objektivacija volje, primaran [21]. Vrlo slino kasnijem Frojdovom odreenju nesvesnog, volja je slepa, vanvremena, nepodlona kauzalitetu pojavnog sveta, sa jedinom tenjom ka zadovoljenju, jer njeno naelo je potreba, nedostatak, dakle bol, sa nemogunou zadovoljenja zato to svako zadovoljstvo odmah raa dosadu ili novu potrebu, i tako u nedogled. Jedini izlaz iz tog zaaranog kruga ivota koga openhauer naziva

42

Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/ Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike

paklom (Ovaj ivot je pakao) on vidi u odricanju od htenja, oslobaanju od volje za ivot i vraanje u nita, Nirvanu, koje je ipak rezervisano samo za izabrane umetnike genije, u ijem umetnikom stvaralatvu volja kao princip sveta negira samu sebe, za razliku od Frojda koji u kasnijem periodu, suoen sa paklom Velikog rata, uvodi Tanatos, nagon smrti i destrukcije, kao drugi, opti samostalni princip suprotstavljen Erosu. M. Horkhajmer smatra da je naukom o svesti kao malom delu psihe openhauer predskazao temelje moderne psihoanalize [22]. Pri tome se u openhauerovoj koncepciji odnos svesnog i nesvesnog pojavljuje kao manipulacija razuma od strane iracionalnog (po Frojdovim reima Ego ispunjava zahteve Ida), a terapijski napor se, po mnogim izvedenim shvatanjima, sastoji upravo u preokretanju tog odnosa. Ako je kod openhauera iracionalizam doveo do pesimizma, Nieovo velianje dionizijskog kao telesnog, nagonskog, nesvesnog i iracionalnog, nasuprot apolinijskom, u njegovom ranom delu Roenje tragedije [23], prirodno se razvija u imoralizam, jer za Niea degeneracija dionizijskog u apolinijsko, odnosno racionalno, poinje ve sa Sokratom, ija maksima vrlina je znanje predstavlja obrazac racionalistike etike. U svojoj Volji za mo Nie, slino openhaueru, sve afekte smatra raznim oblicima volje za mo kao prvog afektnog oblika, kao to je i saznanje orue moi [24]. Osim ovih, i druge Nieove formulacije pokazuju zauujuu slinost sa Frojdovim. Tako on afekte dalje smatra konstrukcijama intelekta, izmiljanjem uzroka koji ne postoje, da bi se objasnila opta telesna oseanja koja ne razumemo [24]. Svi se afekti izvode iz jedne jedine volje za mo, i meusobno su jednaki po sutini [24]. Anticipirana je i Frojdova cenzura: ... sve to dopire do nae s v e s t i potpuno je prethodno doterano, uproeno, shematizovano, protumaeno ... [24]. U tom smislu logika pogreno intelektualizuje odnose izmeu misli teei da razmatra unutranji svet na isti nain kao i spoljanji. Naprotiv (ovde Nie zapravo govori o nesvesnoj motivaciji), izmeu dveju misli igraju svoju igru jo svi mogui afekti ije kretanje odvie brzo i mi ih zato ne opaamo, nego ih odriemo [24]. Unutranji svet zato ima fenomenalni karakter. Nadalje, Nie smatra da u oblasti duha ne postoji unitenje (tj. zaboravljanje), to znai da se pobeena predstava ne unitava nego se samo potiskuje (!) [24]. U krajnjem, odnos svesti i instinkta je slian onom kod openhauera, jer Nie opisuje svesno Ja kao tek orue onoga ega je svest samo povrina, a nae odreenje ciljeva, naa volja itd. je moda samo ...s i m b o l i k i j e z i k za neto bitno razliito, naime, za neto nehotee i nesvesno [24]. I druge Nieove formulacije su sline prethodnim, pa tako i Frojdovim. On kae da, dok se svest razvila u odnosu prema spoljanjem svetu, glavni nagoni ne dolaze do svesti, nego nam sa te strane dolaze nagovetaji u vidu zadovoljstva i bola. Ono to na taj nain postaje svesno nalazi se u kauzalnim odnosima koji su potpuno skriveni od nas. Svest n i j e rukovodea sila nego samo o r u e [24]. Ovakva koncepcija svesnog i nesvesnog, racionalnog i iracionalnog, dovodi i Niea do sasvim odreene etike koncepcije, do obrtanja vred-

Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/ Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike

43

nosti: svet koga smo svesni ne moe vaiti kao polazna taka vrednosti. Taj deli svesti je samo jo jedno sredstvo vie za razvitak i proirenje moi ivota i to je glavni prigovor svima onima koji su jedan takav oblik sredstva pogreno shvatili kao cilj, a ivot i porast njegove moi uniavali do pukog sredstva [24]. From tumai ovakvo stanovite kao naglaavanje vrednosti pojedinca, jer dok su, po njemu, Kant i Hegel zastupali i autonomiju pojedinca i sluenje svrsi drave, dotle Nie odbija svaku viu svrhu [14]. Osnovni vid manipulacije individuom za vie ciljeve Nie vidi u moralu: Moral i religija su glavna sredstva pomou kojih se od oveka moe stvoriti to god se eli. [24], a evropska demokratija ne predstavlja oslobaanje sputanih snaga, nego putanje na slobodu umora i slabosti. Pojmovi greh i slobodna volja izmiljeni su da se pometu instinkti, i to se smatralo moralom [25]. Moral je znak slabosti, izraz straha jedne kulture usled nesposobnosti za mo. Umesto manipulacije strastima i njihovog slabljenja, potrebno je postii vlast nad strastima, ime im se moe dopustiti vea sloboda [24]. Oblast morala treba po Nieu suavati i ograniavati, a instinkte koji tu zaista deluju treba obelodaniti i odati im poast, zaboravljajui na stid koji bi hteo da ih porekne [24], jer je borba protiv instinkta formula dekadencije [26]. Suprotno ovoj dekadenciji koju Nie uoava u zapadnoj civilizaciji, progres se sastoji u postajanju oveka prirodnijim, nemoralnijim [24], ali ne (i tu Nie anticipira stavove frankfurtovaca) na nain ve kritikovane zapadne demokratije u kojoj je mogu, odnosno nekodljiv mnogo vei broj uverenja nego pre, odakle jedino proizlazi tolerancija prema sebi, odnosno licemerje [26]. Uopte uzevi, Nie prebacuje otricu kritike sa hrianstva, zbog njegovog represivnog i manipulativnog korienja morala protiv instinkata, na sekularizovano zapadno drutvo, pa ak i na proklamacije o socijalizmu kojima je bio svedok. Jer, nakon prestanka vere u Boga, ne nestaje i potreba slabih i prosenih za autoritetom: govor Boga kao kategorikog imperatora biva zamenjen govorom socijalnog instinkta, odnosno instinkta stada [24], koji biva pounutranjen i dozvoljava pojedincu da postoji samo kao deo celine. Nie jasno uoava da ovo korienje vrline kao sredstva moi i reda ima za krajnji cilj tehnologizaciju i instrumentalizaciju oveka uopte. oveanstvo se pojavljuje kao kolektivni mehanizam, mainerija u kojoj se nalazi bezbroj sve bolje podeenih tokova koji se sve ekonominije troe do maksimuma eksploatacije oveka [24]. Takoe, Nie lapidarno daje karakteristiku (tada samo teorijskog) socijalizma koja je, na alost, kasnije bogato potvrena i u praksi mnogih drutava: Moderni socijalizam hteo bi da stvori svetovnu paralelu jezuitizmu: s v a k i ovek kao apsolutno orue. [24]. Teko se moe saetije i jasnije izraziti smenjivanje religijskih i ne-religijskih ideologija koje ipak zadravaju jednu sutinsku karakteristiku: manipulaciju nesvesnim silama i time instrumentalizaciju oveka.

44

Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/ Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike

Psihoanalitiki motivi u filozofiji Povratni uticaj psihoanalize na filozofiju nije bio nita slabije izraen. Moe se pre svega ukratko spomenuti da je taj uticaj ponekad korien u povrne antifilozofske svrhe, kao to je to sluaj kod Hansa Rajhenbaha, predstavnika logikog pozitivizma, koji, elei da sahrani svaku filozofiju koja se ne moe izraziti matematikim simbolima i raunom verovatnoe, doslovce smatra da psiholoka analiza filozofa vie otkriva nego analiza njihovih sistema [27]. Svakako da ovaj spoljanji, anegdotski pristup filozofiji moe biti interesantan (Dekartova metodoloka sumnja se objanjava njegovim traganjem za psiholokom izvesnou i sigurnou, navodi se da je Kjerkegor primio strogo puritansko vaspitanje, da je openhauerov otac izvrio samoubistvo u depresiji, da je Nie mrzeo oca i umro u dubokom pomraenju uma, da je Hegelova sestra bolovala od shizofrenije, i da Kant u svom inae manifestnom udatvu nikada nije naputao rodni Kenigsberg), ali ovakva objanjenja nisu plodonosnija od uvenih objanjenja nadgradnje bazom, zato to svode jednu duhovnu dimenziju na drugu, u slabanom pokuaju da ih razumeju. Mnogo su znaajniji stavovi Maksa elera da je nae doba epoha izjednaavanja apolinijskog i dionizijskog, i time rehabilitacija nagonske sfere. eler odreuje oveka kao nagonsko i duhovno bie, poziva se na Frojda i Adlera, i u nagonima pronalazi motor istorije [28]. Slino tome, moralne vrednosti dobijaju mo i energiju tek povezujui se sa interesima i strastima [29]. Tesnu povezanost problematike iracionalnog i etikog istie i Bergson: njegov elan vital ispoljava se kao instinkt, razum i intuicija, od kojih je samo intuicija, kao osloboeni nesvesni instinkt, slobodna. Ona predstavlja osnovu za otvoreni moral jednog idealnog drutva, dok je zatvoreni moral moralitet jednog odreenog drutva i nastaje iz instinktivnoracionalne komponente osnovne ljudske strukture [30]. Dok Ernst Bloh smatra, u svom delu Princip nada [31], da su sve forme psihoanalize retrospektivne i time nazadne, Sartr zahteva jednu egzistencijalitiku psihoanalizu kao medijaciju klase i i individue, i suprotstavlja se fetiizmu grupe od strane amerikih autora [32], a Leek Kolakovski govori o istom krugu problema na koje filozofija i psihologija daju razne odgovore, i pripisuje jo filozofiji terapijsku ulogu jer umanjuje patnje ekspresijom [33]. Politike, istorijske, kulturne i civilizacijske implikacije psihoanalitikog uenja predstavljale su znaajan motiv naroito u radovima mislilaca frankfurtske kole i Froma. Najzad, nesumnjivo je da je psihoanaliza svojim naglaavanjem odnosa racionalno-iracionalno bitno uticala na formulisanje savremenih etikih teorija. Tako S. Stojanovi [34] daje podelu savremenih meta-etikih pravaca (dakle, onih koji razmatraju znaenje etikih iskaza) na dve grupe: kognitivistike i antikognitivistike teorije, a ove poslednje, koje ne priznaju saznajni, odnosno racionalni karakter moralnih sudova, deli na emotivistike, imperativistike i preskriptivistike koncepcije, ve prema tome da li njihovi

Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/ Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike

45

autori smatraju da su moralni sudovi utemeljeni, redom: emocijama, naredbama ili propisima. Zakljuak Iracionalnost je u najvanijim filozofskim teorijama novijeg doba zadobijala sve vei znaaj, proporcionalno uvianju da individualni i drutveni ivot uveliko izmiu racionalnim modusima objanjenja, i utoliko je ova opta filozofska klima delovala na uobliavanje teorije koja stavlja iracionalno u centar interesovanja psihoanalize, kao i mnogih humanistikih pravaca, npr. frankfurtske kole, koja ujedinjuje filozofska i sociopsiholoka saznanja. Pojavio se i motiv razlikovanja iracionalnog i nesvesnog, to je postalo predmet nekih vanih distinkcija u daljem razvoju. Na vie naina pokazalo se da su iracionalnost i etika u najuoj, Kantovim terminima reeno, analitiko-apriornoj vezi. Pre svega, openhauerov iracionalizam doiveo je prirodno razreenje u imoralizmu Niea. Na drugom mestu, Hegelov lukavi Svetski duh koristi kao sredstva individuine nesvesne ciljeve kojima one zapravo slue dok se, u obliku prosveenih pojedinaca, ne osveste o njima, dok Marks izraava slinu ideju na materijalistikiji nain, u terminima kapitala iji su nesaznati zakoni motor istorije. U oba poslednja sluaja osveivanje, naravno na bitno razliitim pretpostavkama, predstavlja put ka ukidanju manipulacije, odnosno stanja u kojem ljudi na etiki nedostojan (prema drugoj formulaciji Kantovog kategorikog imperativa) nain slue kao sredstva jer su n e s v e s n i stvarne motivacije svojih postupaka. Tree, Nie je ingeniozno uoio da je drutvo upravo u moralnim normama i zabranama oduvek pronalazilo najefikasnije orue za potiskivanje instinkata i telesnosti, i na taj nain upravljalo ljudima, kao i da smrt Boga, odnosno kraj religije, ne znai i kraj ove manipulacije. Najzad, odnos individue i drutva, pojedinanog i opteg, pregnantno izraen ve u uvenoj prvoj formulaciji kategorikog imperativa, dobija jednu karakteristinu interpretaciju u ovom kontekstu. Naime, stanovite prevlasti totaliteta, optosti, koje je uoljivo u ovoj formulaciji i uopte kod Kanta, Hegela i u itavoj dijalektikoj tradiciji, dominira i u mnogim definicijama duevne bolesti: kao to je pokazano, Spinoza, Hegel, Marks, Jung, From i drugi, odreuju psihiku bolest kao destruiranje celine od strane iracionalnog kao posebne psihike sile. Na taj nain se posebnost javlja kao glavna filozofska odredba poremeaja, dakle ista odredba koja karakterie neetinost, bilo da se, u tradiciji deontoloke etike nemoralnim smatra ono to protivrei o p t o s t i moralnog zakona, bilo da, nasuprot utilitaristikom zahtevu, ne doprinosi najveoj srei n a j v e e g b r o j a ljudi (ovde se moe zanemariti kritika ovakvog utilitaristikog redukovanja pojma optosti na prosti kvantitet, to je i inae karakteristika degeneracije filozofije na egzaktnu, pre svega matematiku disciplinu u anglosaksonskoj filozofiji XX veka). Ovakvo stanovite, koje bi htelo da prikae iracionalno kao

46

Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/ Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike

posebnost koja se suprotstavlja racionalnom totalitetu linosti, i neetiko kao posebnost koja protivrei racionalnoj celini drutva (uz povezivanje ovih posebnosti u entitetu koji se zove duevni poremeaj) bilo je kasnije otro kritikovano, naroito od strane mislilaca frankfurtske kole. Manipulacija se pojavila kao pojam koji, takorei, obuhvata svojim znaenjem sve prethodne, pojavljujujui se u raznim svojim aspektima uz problematiku iracionalnog, moralnog i drutvenog, i znaei i nadalje primarno manipulaciju iracionalnim u drutvene svrhe, kojih je individua nesvesna i zbog toga im slui kao orue.

Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/ Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike

47

PHILOSOPHICAL ROOTS OF PSYCHOANALYTIC ETHICS

Bogdan Drakulic Institute of Mental Health, Belgrade, Serbia

Abstract: Fundamental notions of psychoanalysis are based on the long tradition of the Western philosophical thought. In parallel with the growing doubt over rationality of the global order, philosophical systems that placed irrational forces as the basis of reality appeared in the second half of the 19th century; it is this spiritual climate that produced psychoanalytical theories of drives and the unconscious, which bear a surprising likeness to the ideas of Schopenhauer and Nietzsche. Further on, differentiation was made between the unconscious as a psychological notion and the irrational as a gnoseological category (Jung), the difference that was indicated earlier in Freuds idea that the contents of the unconscious can include certain repressed contents (in the dynamic sense), or that parts of Ego and Superego are unconscious (in the topical sense). From the perspective of philosophical notion of totality, mental disorder was defined as a predominance of specificity (irrationality), which escapes the integrative function of personality. The objective of treatment can then be presented as a demand to reverse the situation in which, according to Freud, Id manipulates Ego in order to satisfy its irrational tendencies, a demand that is expressed in the therapeutic maxim Where Id was, there shall Ego be and where the Socratic rationalist ethics program is evoked as a practical postulate. Kant's deontological ethics, on the other hand, also leads to reexamining the notion of manipulation, especially with the second formulation of the categorical imperative, which prohibits the use of man as a means, as manipulation can in fact be defined as the instrumentalization of man, with a necessary condition that the individual is unaware of the nature of that relationship, unless it should be a case of simple coercion. Accordingly, again in accord with Kant's imperative, communication implies a relationship with man as a rational purpose in itself, not a means for external purposes. On the other hand, the famous first formulation of the categorical imperative, which subordinates subjective will to the universal rational moral principle, affirms the previously mentioned motive of generality rather than the specificity of the irrational. Key words: Psychoanalysis, philosophy, irrational, ethics

In writing this article, parts of the following paper were used: Bogdan Drakuli. Ethical aspects of communication and manipulation of the irrational in a group. M. Sc. thesis. School of Medicine, University of Belgrade, 1991.

48

Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/ Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike

Literatura 1. Hegel GVF. Istorija filozofije. Beograd: Beogradski izdavako grafiki zavod; 1975. 2. Hegel GVF. Enciklopedija filozofijskih znanosti. Sarajevo: Veselin Maslea Svjetlost; 1987. s. 34-48. 3. Frojd S. Autobiografija. Nova predavanja. Novi Sad: Matica srpska; 1979. 4. Adorno T. Negativna dijalektika. Beograd: BIGZ; 1979. 5. Drakuli B. Lukavstvo uma kod Kanta, Hegela i Marksa. Marksistika misao 1989;3-4:294-316. 6. Horkhajmer M. Tradicionalna i kritika teorija. Beograd: BIGZ; 1976. 7. Jung KG. O psihologiji nesvesnog. Odabrana dela. Novi Sad: Matica srpska; 1984. 8. Fromm E. Kriza psihoanalize. Dela, knj. 8. Zagreb Beograd: Naprijed Nolit; 1986. 9. Fromm E. Imati ili biti. Dela, knj. 11. Zagreb Beograd: Naprijed Nolit; 1986. 10. Fromm E. Anatomija ljudske destruktivnosti II. Dela, knj. 10. Zagreb Beograd: Naprijed Nolit; 1986. 11. Fromm E. S onu stranu okova iluzije. Dela, knj. 7. Zagreb Beograd: Naprijed Nolit; 1986. 12. Kosik K. Dijalektika konkretnog. Beograd: Prosveta; 1967. 13. Fromm E. Zdravo drutvo. Dela, knj. 4. Zagreb Beograd: Naprijed Nolit; 1986. 14. Fromm E. Bekstvo od slobode. Dela, knj. 2. Zagreb Beograd: Naprijed Nolit; 1986. 15. Kant I. Kritika praktikog uma. Zagreb: Naprijed; 1974. 16. Kant I. Zasnivanje metafizike morala. Beograd: Beogradski izdavako-grafiki zavod; 1981. 17. Fromm E. ovjek za sebe. Dela, knj. 3. Zagreb Beograd: Naprijed Nolit; 1986. 18. Windelband W. Povijest filozofije II. Zagreb: Naprijed; 1978. 19. Marcuse H. Um i revolucija. Sarajevo: Veselin Maslea Svjetlost; 1987. 20. Filipovi V. Novija filozofija zapada. Filozofska hrestomatija VIII. Zagreb: Matica hrvatska; 1982. 21. openhauer A. Svet kao volja i predstava II. Novi Sad: Matica srpska; 1986. 22. Horkheimer M. Kritika instrumentalnog uma. Zagreb: Globus; 1988. 23. Nie F. Roenje tragedije. Beograd: BIGZ; 1983. 24. Nie F. Volja za mo. Beograd: Prosveta; 1976. 25. Nie F. Ecce homo. Beograd: Grafos; 1980. 26. Nie F. Sumrak idola. Beograd: Grafos; 1980. 27. Rajhenbah H. Raanje naune filozofije. Beograd: Nolit; 1964. 28. eler M. Poloaj ovjeka u kozmosu. Sarajevo: Veselin Maslea Svjetlost; 1987.

Psihijat.dan./2010/42/1/37-49/ Drakuli B. Filozofski koreni psihoanalitike etike

49

29. 30. 31. 32. 33. 34.

Scheler M. Philosophische weltanschauung. Bern Mnchen: Francke; 1968. Bergson H. Ogled o neposrednim injenicama svesti. Beograd: Mladost; 1978. Bloch E. Princip nada I. Zagreb: Naprijed; 1981. Sartr P. Kritika dijalektikog uma. Izabrana dela I. Beograd: Nolit; 1983. Kolakovski L. Filozofski eseji. Beograd: Nolit; 1964. Stojanovi S. Savremena meta-etika. Beograd: Nolit; 1964.

_____________________ Dr Bogdan DRAKULI, dr sci med, neuropsihijatar, ef Dnevne bolnice za psihotine poremeaje, Institut za mentalno zdravlje, Beograd, Srbija Bogdan DRAKULIC, MD, PhD, psychiatrist, Head, Day hospital for psychotic disorders, Institute of Mental Health, Belgrade, Serbia E-mail: drakulicb@nadlanu.com