VE ALE AHLAK I

K n alzde A li Efendi

>001 TEMEL ESER

C>

Tercman

Y azan: K n alzd e Ali E fend i

Baskya H azrlayan: A hm et KAHRAMAN

DEVIET VE A lil A H U RI

T e r c m a n g a z e te s in d e h a z r la n a n bu e s e r K e rv a n K ita p lk A. . o fset te s is le rin d e b a s lm tr

1001 Temel Eser i iftiharla sunuyoruz

Tarihim ize m n , m ill benliim ize g ka tan ktphaneler dolusu birbirinden sem e eser lere sahip bulu n u y o ru z. E debiyat, tarih, sosyo loji, felsefe, folklor gibi m ill ruhu gelitiren,ona yn veren konularda "G erek eserler" elim izin altndadr. Ne var ki, elim izin altndaki bu eserlerden ounlukla istifade edem eyiz. nk devirler deim elere yol am , dil deim i, yaz d eim itir.

G zden ve gnlden uzak kalm u n u tu l m aya yz tu tm u -Am a deerinden h i b ir ey k aybetm em i, o u n lu u daha da nem kazan m - binlerce cilt eser, bir sre daha el atlm azsa, tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir. nk onlar derleyip - toparlayacak ve gnmzn trkesi ile baskya hazrlayacak deerdeki kalem ler, gn g etik e azalm aktadr. Bin yllk tarihim izin iin d en szlp gelen ve bizi biz yapan, kltrmzde "K e ta " vazifesi gren bu eserleri, tozlu raflardan k u rta rp, nesillere ulatrm ay plnladk. Sevinle karlayp, m itle alkladm z " 1 0 0 0 Tem el E ser" serisi, Mill E itim Bakanl nca durdurulunca, bugne kadar yaynlanan 66 esere yzlerce ek yapm ay dndk ve "T ercm an 1001 Tem el E ser" dizisini yaynla m aya karar verdik. " 1000 Tem el E ser" serisini hazrlayan o k deerli bilginler heyetini, yeni yelerle genilettik. A yrca 200 ilim adam m z dan yardm vaadi aldk. T ercm an'n yayn h ayatndaki geni im knlarn 1001 Tem el Eser iin daha da glendirdik. A rtk karnza gu rurla, cesaretle km am z, eserlerim izi gzlere ve gnllere sergilememiz zam an gelmi bulu nuyor. Mill deer ve m n d a her kitap ve her yazar bu serim izde yerini bulacak, hi bir art dnce ile deerli deersiz, deersiz de deerli ?ibi ortay a konm ayacaktr. nk esas gaye bin /llk tarihim izin tem elini, m ayasn gzler

nne serm ek, onlar lyk o ld u k lan yere o tu rt m aktr. Bu bakm dan 1001 Tem el E ser'den m add hi bir k r beklem iyoruz. K rm z sadece gu rur, iftihar, hizm et zevki olacaktr. KEMAL ILICAK

Tercm an Gazetesi Sahibi

II. CLD SUNARKEN Ahlk- Ali, Gazi Mehmet Ali Paaya ithf edik mi ve Knalzde Ali Efendi tarafndan yazlm de erli bir ahlk kitabdr. Trk slm ahlk ile ilgili en m him kaynak ola rak bilinen bu eser, yllardr byk milletimizin fert, aile ve Devlet hayatna k tutm u ve rehber olm utur. Mellif eserini kitap halinde kaleme alm tr. Ahlk ilmine ve ferdi ahlka ayrd birinci kitap, H seyin Algiil tarafndan hazrlanmi Ve I- cilt olarak daha nce okuyucuya sunulm utur. Aile ahlkndan bahseden ikinci kitap ile Devlet ahlkna aynlan n c kitap, bu serinin II. cildini tekil etmektedirBu ikinci cilt baskya hazrlanrken, kitabn oriji nallii gz nnde bulundurulm akla beraber, bugnk neslin istifade edebilmesi ye hizmetin yerini bulmas iin de gerekli titizlik gsterildi. K itabn.B ab ve fasllar ile bunlara bal dier kk blmleri, aslna uygun fakat daha anlalr bi imde yeniden tanzim edilmi ve gerekli dipnotlar konm utur. Metin iindeki ok az sayda tek rarlar la, satrlar arasna serpitirilm i bulunan iir, beyt ve ktalardan bazlar, orijinallii bozulduu, anlamay gletirdii ve zevksiz bir durum ald iin, m etin den karlm tr. Mill ahlkmzn temeli saydmz bu eserin, milletimiz, hele genlerimiz iin byk hiz

10

met greceine inanmaktaym. Zira geleceinin en byk garantisidir. ne ters dm ve ahlktan yoksun duramadm, tarih ilmi tekrren

ahlk, m illetlerin Manevi deerleri m illetlerin ayakta ispat etm itir.

Eserin, mellifi ve okuyup uygulama gayreti gs terenlerle bu yolda emek sarf edenler iin rahm ete vesile olmasn Allahtan niyaz ederim. Ahmet KAHRAMAN

ALE AHLAKI Aile ahlk bir ilim dir ki, onunla aile arasndaki nizam Ve intizam ve dzgn yaama keyfiyeti bilinirnk insan, dier canllardan stndr. Ev halk e ve ocuklarla hizm etiler ve teki yaknlardan ibrettir. Yukarda zikrolunduu gibi, b ir araya gelen kimse* lerin, dnyada haysiyeti ve Ahirette Sadeti tem in edecek metod, kaide ve kanunlara gre hareket etm e leri gereklidir. Bu kaide ve m etodlar, herkesin sadece akhm kullanarak, elde edecek ekilde ak ve seik de ildir. ou nazar (teorik)'dir. Ahlklarla filozoflar onlan delil ve kaynaklarndan karp bir araya getir m iler, bunlarn toplam na da: Aile Ahlk adn verm ilerdir. Bu itibarla, bu ilme duyulan ihtiya, ih mli imknsz klacak ekilde zarur olm utur. Bu ki tap, aile ahlk ile ilgili birok bab (ana blm) ii ne alm tr.

BRNC

BLM

Aile ve Aile Fertleri Yukarda iret edildii gibi, insan yaratl ica b m edenidir ve m uhta olduu gdas da basit deil dir- Zira o, mizacnn gzel olmas sebebi ile, gdas nn da gzel ve temiz olmasn arzu eder. Gzel gda, toplayp piirm ek ve yollu yolunca hazrlam akla elde edilir. Mesel insann en mhim gdas ekm ektir. Bu birok i grmeye m uhtatr. Buday ekmek, bimek, tmek ve piirmek gibi. Bu kadar isi bir kimsenin tekbana yapmas mmkn olmaz Bilkis ocuklarn m add - manevi yardm gerektir. Fakat hayvanlarn gdas ekseriya basittir Yrtc hayvanlar i et, dier hayvanlar kaba otla gdalanrlar. teki hayvanlar da bunlara benzer. nsann gdalar hayvanlarnki gibi her gn elde edilir cinsten deildir. Mesel k mevsimi gelip yaz gidince insann gdas olan m addeler elde edilmez Bundan dolay zamannda toplanp biriktirm ek lzm dr. Bylece her zaman herkese gda alm ak nasip olur. Gene koruyacak bir yer (anbar) ister. Orada topianp, yamur, kar, gasb ve hrsz ona ulaamaz. htiya annda hazr olur ve elde bulunur Tpk bunun gibi eve ve bir yurda ihtiya ak tr. nsana kendini, w - k, yamur ve kardan, a

14

m urdan ve tozdan kurtarm ak iin birtakm sebepler ve aletlerin; kendisini ve ailesini gasbdan ve hrsz* dan korum ak iin de b ir yurdun lzm geldii phe* szdir. Yaratl ince, ty ve postu olmayan insan ok rtnmeye; norm l ve; ince yaratl sebebiyle de fazlaca uyumaya m uhtatr. Uyku zamannda rh leme dalmakla, gzken cesedine d tesir daha ok olduundan, uyank olduu zam anda lzm olandan (azla korumaya m uhtatr. Onlara; Ev eyas ve ba sit eyler de denir. Bunlarn korunm as iin mekn, yer lzmdr. Bunlarn hepsi ahsn: devamm Sala m ak iindir. Nevin (zrriyetin) korunmas iin de ge rekli olan eyler vardr. O da hatun (e)'dir- B u nikh lama sebebi ile oalmay, dolaysyle zrriyetin de vamn tem in der. H erkes ahsn devam iin lzm olan sebepleri hazrlayp hfzeder, korur. Baz m him m at iin ev den ayrldnda, kendine vekil olarak haneyi koru* yucu bir kimseye de m uhtatr. lh hikm et ve felsefe'nln bir gerei olarak kadn, yaratl itibariyle zayf ve kuvvetsizdir. Baz ileri meydana getirm ek ve yapmak iin hareket etm ekten acizdir. Evinde oturup, eine vekil olarak ev eyasn, mhim yiyecekleri korum a ve ev iin gerekli dier eyler onun uhdesindedir. Eylenme vuku bulduu zaman, birlem e yolu ile ocuklar doar. ocuklar kk yata terbiye ve bes lenme iin anne ve babaya muhtatr- Onlarn da baz ihtiya ve m him mat aileye eklenir. Anne ve baba, kendileri yetiemedii zaman b ir hizmetiye de ihtiya nlur. Bu cemaat (topluluk) ailenin rknlar yani ev halkdr. Muntazam yaay bunlarla olur.

s Aileyi meydana getiren unsurlar betir: 1. Baba, 2. Anne 3. ocuklar, 4. Hizmeti (yardmc), 5- Beslenmeyi tem in eden.yiyecekler, (gda). H er okluun, b ir ynden b ir birlii olur. phe siz ailedeki okluun birlii nizam kurm akla olur. Ni zamn kurulm as ise idare ile olur, idareye de bir ida reci gerektir. Lyk ve mnasip ofan, bu idarenin sa hibi ve idarecisi, evm ve ailenin sahibi babadr. Di er ev halknn reislii, onlarn ilerini zabt altna alma ve idaresi onundur. Baba iyi idare le, yerine g re, ac - tatl, vaad ve tehditle sert ve yum uak ve ida re yollu hareketlerle aileyi yrtr. v halkndan herbiri, bu sayede, rezil kt olan eylerden uzak, iyi ve faziletli vasflar kendilerinde toplam ve kaznnnu? bulunurlar.
,

Bu iiimde ev ve aileden gayemiz, ta ve aatan yaplm binalar deildir- Bilkis yukarda sralanar be maddeyi bnyesinde barndran yer ve snakdr. s te r ta ve topraktan yaplm olsun ki, onlara: Ehl-i meder (ta ve topraktan yaplm binalarda, ky ve ehirlerde oturanlar) denir. Meder, toprak parasdr. Bina dem ektir. sterse o yer, yn ve yapa denilen eylerden (adrdan) yaplm olsun, onlara da Ehl-i Veber (ynden adrda oturanlar gebe hayat ya ayanlar) ad verilir. l ve yaylalarda oturan eski Arap, Trk ve Tatarlar gibi. Bu m anda ev ve yurt herkese lzmdr. Bu itibarla aile ahlknn herkese lzm olduuna ilk babda iaret olunmutu, grld

19

Hoca Nairi yle der: Aile ahlk hususunda eski Yunan filozoflar nn nemli kaide ve kanunlar oktur- Amma Arap di line onlardan birey nakledilm emitir. Filozof tbrs (Ebrs)dan nakledilen risle hri. Bu, sonraki ulem arasnda mevcd ve m akbldr. Fakat sonraki faziletli limler, kifayetli fikiren ve* temiz zihinleri ile hu sanatm metod ve kanunlarn tespit etm ekte, teferruatm ve neticelerini ortaya a t ' m akta son derece gayret gsterm ilerdir. H u s u lle eyh Rei Eb Hseyin Ali tbni -Sinnn, bu fende, bel~at ve icz .dolu aheser bir rislesi vardr. 0 rislenin hlsas (zeti), eski ve yeni limlerin vaz ve terbiyeye dir eserlerinde nakledilm itir. Ondan nem li yerleri bu kitabmza aldk, inallah falizet sahibi kim seler okuyup raz olurlar. Bu fakir de, Hoca Nasr'in sznden, onlardan nce ve sonraki faziletli kimselerin kitaplarndan, almaya ve aktarm aya gcm yettii gzel edepleri, akll kim selerin iyiliklerini, zamana mnasip, bugnn ocuk larnn yaratllarna uygun, anladm slp ve ed zere aktardm ve akladm Baanya ulatran veya aya kaydran Allahdr.

KNC BLM ALE R E S! VE EV HALKI Ev halkm idare eden aile reisinin oban gibi ol* mas gerekir. oban, srsnn korunm asnda, sulan m as ve otlatlm asnda uyank bulunur. Muhtemel olan z a ra r ld a n srsn korumaya gayret sarfeder. Bylece sr k urt ve canavarlarn hcm undan kurtulur, sulanm as ve otlatlm as vaktinde yapld iin de bakm h olur. Y avrulan gpliir ve oalr. u Tpk bunun gibi, aile reisinin nce himayesinde bulunan ev halkn dm an tasallutundan korumas, iyi olmayan z a p rl ilerden ve yerlerden, edep ve ida re ile alkoymas ve her birini m m kn olan olgun lua eritirm esi gerektir. Aile reisi, ikinci olarak, doktor gibidir. Doktorun, sal korum ak ve hastal gidermek iin, tedavide dikkat gstermesi ve btn organlar arasnda denge kurm as icadeber Bedenin Shhati ve hareketlerin yerli yerinde shhatli b ir ekilde meyda na gelmesi bu dengenin, toplamdr. Eer bedende bu normallik mevcutsa, tabip onu korumaya nem ve rir. ayet shhat mevcut deilse, onu elde etmeye ve iadeye gayret gsterir. Bedendeki organlardan birine hastalk gelecek olsa, doktor, tedavide o organn kendi durum una bakP- 2

18

maz. Bilkis beden organlarnn um um durum unu dikkate alr. H asta uzvun civarnda esas ve idare eden uzuv varsa, ilk olarak onun tedavisine ihtim am gsterir. Ondan sonra, btn azann iyilii iin, teki uzvun tedavisine geer. 1 Ya i, idare eden uzuvlardan birinin kesilmesini ve ortadan kaldrlm asn gerektirirse, kesm ekten ve onu ortadan kaldrm aktan ekinmez. Bylecc, ktlk ve hastalk dier uzuvlara yaylp, beden binas k mez, shhat ve um um i denge yok ojmazBu itibarla, b ir ev idarecisinin de, b u tertip ve sraya gre yrmesi gerektir. Ev halkndan birinin hali kt olup, ondan haneye ktln yaylma ih ti mali olursa, hi vakit geirmeden o ahs temizleyerek, evi ktlklerden korum ak icabeder. Nitekim uzuvlarn m ertebeleri deiiktir. Bazs idare olunur. Bazs idare eder. Bazs ereflidir. Baz s da haris ve ktdr. Ev halk d a buna benzer..H er uzvun kendine has ii vardr- Arama hepsinin iinden hsl olan gaye ve sonu, onlardaki sra ve istenen, arzu edilendir. Ev halknn da b ir yaratl, b ir hususiyeti ve ya ratlna m nasip hususi b ir ii vardr. Amma hepsi nin ilerinden b ir araya gelen ve hepsinin hareketle rinden sralanan durum , mhim ilerin en mhim i ve arzularn en tam olandr k, buna: Evin intizam derler. Bu evin idare ve ahlk um um ve kllidir. Hu sus ve ksm oluuna gre idare ise, kalan blmlerde anlatld.

NC

BLM

Evin ve yurdun yaps Gemite iaret olunduu gibi ev iki ksmdr. Bi ri ehir ve ky halknn oturduu Verdir ki, ta. kire ve aatan yaplmtr. Tanam az..kincisi l ve krda oturanlarn yurtlardrki, yn, yapa ve benzeri ey* lerden yaplr- Tanabilir. stn oan ilk ksmdr. Zira korunm as, salaml ve devam um umiyetle yardr. Bu cins binalarn da stn olanlar gardr. Binas salam, h ar zaman ykl m aktan emin, tavan yksek, kaplan geni, aklk, h er mevsime'.mnasip ve uygun yeri bulunur. H er e hirde faydal hava ne taraftan gelirse o taraf kapal olmaz. Erkeklerin yerinden baka kadnlar in de yer ler vardr. B unlar birbirlerine, kadnlarn ekilleri g rlmeyecek v sesleri iitilmeyecek uzaklkta bulun m aldr. Fakat yksek binadan, tavan ssnden ve d u vardaki mbalal resim den kanlmaldrHaberde varid olduuna gne, bir kimse evini alt zira'dan fazla kaldrsa, gkteki melekler: Nereye gi diyorsun ey meln?!* derler. (*)

(*> Snnet Olftftflne uymayan bir rivayettir.

20

Nak ve renk israf knanm, mhim mal telef etm ek ho griilmemidir. M utlaka bina ve tam ir iinde itidalden ayrlmak, iyi karlanmaz- Hele bozup yeniden yapmaya almak, b ir ekilden usanarak baka bir biim vermeye m ptel olmak, irkin bir hastalk ve kt b ir huydur. az dk kimseler, bunu zarfet ve incelik, gzel bir ta sarruf sanp, kt isrf, irkin ve lzumsuz b ir i i lemi olurlar. Hadis-i erifde vrid olduuna gre, kulun yapt her infk ve yedirmede, kula b ir ecir ve m kfat var dr. Amma binaya harcananda hi b ir zaman karlk yoktur. Ululardan biri bir dostuna vard. Onu, binalar yaptrm , iilere ve San'atkrlara p ara datrken grd- O ulu da b ir ake (lira) isteyip topraa gmm. Ev sahibi: Ne yapyorsun deyince. Ne var? Sen bu kadar mal taa - topraa dk yorsun. Ben b ir akeyi topraa braksam ne lzm gelir? demitir. Ev edinmehin en mhim bir yn de komu ve civardr. Evde, nce iyi ve temiz, kendileri ve huylan gzel kom ularn bulunm asna gayret etm ek gerektir. Bozgunculuk, zulm ve cehlet gibi kom uluktan kesin olarak saknmaldr. Hikye olunduuna gre: Selefden birisinin cmert bir kom usu vard. Zarretinden dolay evini satp bedelini aldktan sonra: Hani falan kiinin komuluunun bedeli? de vince:

21

Komuluun bedeli mi olur dediler? Bunun zerine: Haydi imdi evimi bana geri verin! Ben yle bir kimseyim ki, komum hasta olsam ibdet eder. Sefere gitsem emnet ve hrm etim i hzf eder- Sefer den gelsem ziyaret eder. M uhta olsam karlksz para verir, dn para istesem hibe eder, bada bu lunur. Benim onun kom uluunu bedava vermem ge rekir mi? demi. O kimse idip, evinin bedelini m uhtaca gnde rerek evini satm aktan vazgeilmi. Hikye olunur ki. Efltun altun dkclerin (ku yumcularn) yannda otururdu. Y aknlan sebebini so runca: ilim ve amel mcadelesi sonunda uyku gelse, bunlar o/ezdikleri ile mani olup, m rn sermayesinin zayi olmamasna sebep olurlar, der. Hikyeye gre; stanbul'da E m ir (Mir) Buhari Tekkesinin yaknnda bir. nalac dkkn vardt. Baz arkadalarnn naklettiklerine gre, M ir gecenin t a mamn ibdetle geirip, sabaha k a rp .b ir saat uyurdu Nalac o m uhitte dkkn anca, gecenin sonunda kalkarak altndan, Mrin b ir saat uykusuna mani olduu iin, geconin tam amn ibdetle geirmeye ba lad.

d r d n c r l ii

Mal v* Fam nsan nev'i yiyecek biriktirm eye m uhta ve m ecbur dur. Daha nce de buna iaret edildi. Baz yiyecekle* ri ustun zaman kalm aya dayankl deildir. Bu itibar* la insanoluna h er cinsden yiyecek depo etm esi gerek* lidir. Baz yiyecekler ie yaram az hale gelirse, dier* leri, hem en bozulm aktan uzak ve dayankldr. Uzun sre kalr. Bu d a nce getiBtn muamelelerde, a l-v e rite deimeyen b ir cevher gerektir ki, dinar (altun - para)'dr. Ory Na* m s-u asgar (kk n&mus) denir. Adaleti koruyan odur ve ftzundr. Bu o kadar deerli b ir m evcuttur k, herkes istedii vakit onu elde edemez. Kymetli b ir varlk olmas sebebiyle bu deerin az, dier cinslerin ouna denktir. Bylece yurdundan ayrlm ak isteyen kimsenin, yiyeceklerini ve lUzumlu eyasn gtrme* si ve deitirmesi lzm gelmez. Bilkis b u cevheri (paray) alp, nereye v an rsa onunla yiyecek ye dier ihtiyalarm karlam as ve tam am lam as m m kn olur. Ayni zam anda byk b ir zahm etten k u rtu lu r Bu cevherin kymeti ve gzel olmas lzmdr. nsanlar onu bu sebeple bedenine en yakn yerde korum ak dan nefret etmezler. Bu deer, maddeleri ve terkibi se bebiyle dayankldr. abucak bozulmaz. Mal ve erzak alm aktaki glkler de kalkm olur.

24

Depo ve devlet hzinesinde uzun zaman korumak ve biriktirm ek m m kndr. Bu giriten sonra bize gre mal durum da ince* lenir: 1. Kazanlmas ve elde edilmesi2. Korunmas. 3. Harcanm as. x Maln elde edilmesi de iki ksm dr: a. Ticaret ve San'at yolu ile. b. Veraset (miras) yolu ileBaz grlere gre maln kazanlmas ekilde olur: 1) Ticaretle, 2) Sanatla, 3) Ziraatle. Baz kimseler bunu drde kararak im areti de ilve etm ilerdir. cretler ve ulfe im ret ksm ndan saylmtr. Bu blmlerin hangisinin stn olduu ihtilfldr. mam fden ticaretin stn olduu rivyet edilmitir. Raslullah, beeriyetin en hayrls olmas sebebiyle, bu byledir. mam Mverdi, fi'den, Ziratn efdl olduunu nakletm itir. Sonraki di limleri ise: 3 u zamanda bozuk akid ok olduundan, mala phe gelmitir- Bu itibarla Ziraat (tarm) daha stn dr. demilerdir. mam fiinin zamannda fesadn az ve limlerin ok olmas sebebiyle, Ticaretin stn kazan yolu ol mas normldir. Filozoflar da yle demilerdir:

23

Ticaret sermayeye baldr. Sermaye ise yama edilir, ya da denize der kaybolur. Dediler ki:

ya

Kazanmada art lzmdr. .1. Zulm den'(hakszlktan) saknm aktr 2- Ar'dan uzak kalm aktr. . 3. Alaklk ve dklkten saknm aktr. Zulm ve Hakszlk, oyunla bakasndan mal al mak; Ar, m askaralk ve oyunculukla mal kazanmak ye Dklk de bahane ile mal elde etm ektir. Bazlarna gre tabaklk ve can alm ak dk ka zantan saylmtr. Sanat U ksmdr: 1. erefli san'at. 2. O rta seviyede sanat3. Hasis ve sfli san'at. erefli ve deerli sanat rh' davranlardandr. Beden hareketlerden deildir. Bu sanat y c e ve erefli kimselerin him m etidir. Bu cinsin ulusu nevidir: /a) Srf akim eevheridir ve nefsin duruluu ile il gilidir' Doru idare ekilleri ve kesin grler gibi. Buna vezirler ve idareciler sanat denir. b) Fazilet ve edep, belgat ve sz parlakl, tp, yldzlar ve hesapla ilgili olandr. Bu, ediplerin, fazi letli kimselerin, yazarlarn ve filozoflarn vasfdr. c)Kuvvet ve ecat, gzellik ve fersetlc ilgili olandr. Bununla dm anlarn defi, memleket sathnn ko runmas ve ehirlerin zapt mmkn olur. Bu sanata sipahilik (askerlik) denir.

. Hasis san'at da ksm dr; 1) Halkn m enfaatna uym ayandr. M uhtekirlik, alayclk, kouculuk ve kavaflktr. Bu ekya ve bozguncularn sanatdr. 2) Halkn ilerine zararl deildir. Fakat kiinin kendi fazilet ve insanlna zararldr. M askaralk ve elendiricilik gibi. 2) Bu iki ktUlii iine almaz. Ancak insann ya ratl ynnden nefreti gerektirir. Yldz bakcl, kan alclk ve tabaklk gibi. Bu aa ve dk kim se lerin san'atdr. Ancak insan tab ile ilgili hkm lerin akim yann da pek deeri yoktur. Akln yannda b u san'atlar ir kin deildir. Bil&kis lzum ludur. B u sanatlarla megl olanlar, lem in nizamna zarar vermezler. Zira yaama iinde bunlar da zaruridir. M utavasst (orta seviyedeki) san'at iki ksmdr: 1) Zaruri olandr. Ziraat gibi. 2) Zaruri olmayandr. Kuyumculuk gibi. nsana uygun, belki de vacip (dan b ir sanatla u ram as, o sanatd a olgunlamas, u sta olmas ve kim senin ondan stn olm am asdr. Srf mal kazanmak, kendi ve ailesinin geimini temin etm ek gibi b ir m er tebeye ulamay ve bunu gaye edinmeyi dnmem e lidir. Hoca N&sri yle dem itir: Ben fakir derim ki: B ir sanatla megl olan kimse, o san'at, m teriyi m em nun edecek ekilde, tam ve salam yapmal dr. Aldatmak ve gizli hileden uzak durm as da ze rine b o r tu r
i

27

B ir m terinin hayr duas Ahiret kurtuluunun gerei ve rzknn berekelinin sebebidir. Bedduas da Ahiret fesdn ve bereketin mahvn hazrlar. Amma dnyann ss ve ziyneti ile ilgili olan, nak kalk ve kuyum culuk sn'atuda son derece u sta ve mucid olacak 'mertebeye geldikten sonra, kalan m r ya ibdetle geirmek, ya da san'at yolu ile kazanlan paray Allah yolunda harcam ak uyg\in ve stn b ir fazilettir. iink dnyada n zk bolluu, istenen ve m akbl olan b ir husustur. Onun ein iyi sebebi sanatdr ki, kazanmaya ve if fete ile t olur. Hdis-i erif'de: alp kazanan Allah sever Beyt: San'at ren ki, gu (zenginlik), mlk- melik* dir San'at; Bileinde senin altun bileziktir sanat. San'at istem ek ve doru kazanm akla ilgili olarak, limlerle ulularn hesapsz gr ve szleri vardr. Mal ve para kazanm akta ifrd ve tefrd (ileri - ge ri her trl arlk) den uzak durm ak, adalete vasta drGasb ve hakszlkla kazanlan mal, grnde ok ise de, m ansnda ve aslnda ok azdr. Hell yol la ve hakszlk olmadan kazanlan m al ise, grnte az, fakat aslnda bereketli ve deerlidir. Maln korunm as ve devamllya gelince; Maln artm as lzmdr. Zira harcam a ve yedirme zarreti vardr. Eer mal artm az ise, durum bozulur, aile anlamazl ve para sknts kendim gsterir. Maln artm asn tem in iin art gzetmek l zmdr:

28

1) Aile halkn skntya drecek ekilde ksmanialdr- yle eli sk kim seler vardr ki, tutum luluk lar ile ailenin geimini son derece m kilta uratr da, fertler lm istemeye gidecek kadar huzursuz olurlar. Bazlar, belki geim darlndan kurtulm ak iin, babasn ldrmeye tevessl eder2) Din ve diyanete zarar vermeyip eran farz olan zekt ve sadakay tefk ve ihml etmemek. 3) insanlar arasndaki rza Ve insanla zarar ver memek, hasislik ve cimrilikle hret yapmam ak. Yukardanberi syleyip durduum uz gibi, farz olan ze kt verilmekle cim rilikten kurtulm ak m m kn olur: Kim nefsinin (mala otan) hrsndan ve cim ri liinden korunursa ite m uratlanna erenler onlarn t kendileridir (1) ayetindeki (uhha)'dan m aksat, insan lk m ertebesine ulamaynca kurtulm az demektir. Bu art gzettikten sonra, maltn muhafazasnda da art vardr: 1. Harcama, kazantan ok olmamaldr. Beraber yani ayn da olmayp, kazan harcam adan ok olmal dr. Zira her zaman ayn ekilde kazan elde edile mez- Akll olana maldan bir ksmm depo etmesi l zmdr, Ktlk ve zaruret yllarnda el amak ve m uh ta olup rezil olm aktan kurtulunm u olur. nsan, farz olan zekt ve verilmesi istenen sada kay verdikten sonra, elindeki mal dkp samak durum unda deildir. Hereyini vermesi lzm ve vcip deildir. Zekt verilen maln biriktirilm esi knanmaz.
M I H n-jr Sresi. 4y**tr fl

M Allah Tal u beyannda: Altn ve gm yp ve biriktirip de on* la n Allah yolunda harcam ayanlar (yok mu? ite bun lar pek ackl bir azapla mutula 0 gn ki bunlar, zerinde (yaklacak) Cehennem ateinin iinde kzd rlacak da o kimselerin ahnlan, brleri ve s rtla n bunlarla dalanacak... (1) tehdidine dahil deildir. Peygamber (A.S.) efendimizden u rivayet nakle* dilm itir: Zekt verilen mal, yp biriktirm e deildirB ir kimse topran satm ve eline bir m iktar para girm iti. Hz. m er (RA.)a: Bu mal (paray) ne edeyim? diye sordu. Halife: Einin yata altndaki yeri kaz gm. dedi. O ahs: Depo etm ek (mal ymak) olmaz m? dedi. Hz. m er (R-A.): * Zekt verilen mal, mal yma demek deildir, buyurdu. Zhidler, sahbe ve tbiinden bir taife (Eb Zerr-i Gfri gibi) ve ekseri tasavvuf ileri gelenleri: Yiyecek alkoymak ve mal biriktirm ek haram dr. htiyacndan fazlasn infk ve tasadduk etm ek vaciptir grne sahip olm ulardr. Amma, salam gr evvelkidir ki, bu cum hurun, sahabe, tabiin ve M slman hukukularn mezhebidir. Tamamen datma ve verme tevekkl sahiplerinin ve kuvvetli kimselerin hlidir.

(1 )

T e v b e S re s i, &yt; M

3S

30

Bizim bu kitapta gaye ve m aksadmz herkesin durum unun intizam a girmesi ve herkesin geimimin dzelmesidir. Birazck ye, birazck sakla, Birazck da ver T ann yoluna. Mal muhafaza ve biriktirme- konusunda filozof lar u yolu uygun grm lerdir: Saklanan m allarn b ir ksm para, b ir ksm yiye cek ve giyecekler, b ir ksm canl hayvanlar, b ir ksm da m al ve akarlardr* Bunlardan birine let yetiip yok olursa dieri kalm olur. Afetle yok olmas, daha fazla ve uzun m ddet kal m as m m kn olmayan, kymetli ve deeri eksilecek ey saklanm am aldr. Canl hayvanlar, can sahibi ol duklarndan yok olmaya yakndr. Buday ve arpa, kurt dm ek ve deeri eksilmekle bolluk senesinde topraktan farksz olur, yle biey biriktirilm elidir ki, btn insanlar ve m em leketler iinde, deeri dm ek ve uzun sre durm akla terkibine zarar gelmek ihti mali olmamaldr. O da phesiz saf ve temiz ayan tam altundur. Bollk yllarnn gitmesi ve ktlk zaman iin, nem siz b ir yerde veya bulunulan blgeye uygun salam bir anbarda, b ir m iktar buday ve ar^ a biriktirm ek (depo etmek) m nasiptir. Ancak, pahal fiatla satm ak niyeti olmamaldr. Pahall beklemekle ktlk ilemek gibi b ir durum a dmemelidir- Bilkis gaye ve niyeti, ailesinin ve ocuklarnn geimini, farz olduu ve e ria ta boyun edii iin, glkle salamak olmaldr. 2. Korunm as ve biriktirilm esi istenen mal, a r trm aya ve oaltmaya gc yetmedii durum da ol m am ak ve biriktirm ektir.

31

Mesel, ehirde oturan b ir kimse, kyde ve lur da bulunan ak ar ve ekenekleri, tahhiid ve tasarrufuna gc, yetmedike, alm ay dnm em elidir. Zira elde edecei gelir, m asraflarn karlam az. Dolaystyle pe rian olmaya ve iflsa sebep olur. Arap dilinde karye ye (kye) Daya derler. Tecriibeli kim seler, day'a dayftdan trem itir, Day' ise kaybolmak, yok olm ak d em ek tir Eer taahhd devaml olursa, sen yok olur sun, devaml olmazsa kar tara f yok olur. i * 3. H er zaman deerli ve h er zaman aranan eye rabet gstermek. Faydas az olan m al b ir defa aranr ve h er m em lekette m terisi bulunmaz. Kazanc fazla (dan mal da istenm em elidir. B u tip m allar saklanm am aldr. B u sebepten dolay deerli cevherleri depo etm ek hkm dar ve beylere bile yasak edilm itir. Zira sat arzu edildiinde Ve para ihtiya olduu zaman alc bulam amas m uhtem eldir. Maln sarfna ve hayr yolunda harcanm asna ge lince; \ Bu yolda da d rt eyden saknm ak lzmdr; 1. Cimrilikle biriktirm e. B u tarz biriktirm e, ge rekli harcam ay norm lin altnda yapp/ ailesine ve ocuklarna sknt ektirm ek, insanla uygun otan belli harcam adan kanm akla olur. 2. sr f ve Tebzir (bol harcam a) dr. Bunun da eitleri vardr. En irkini haram olan arzulara ve irkin lezzetlere harcanandr. Dieri ise, bundan aa m ubah olan yerlerde israftr. Mesel: Hell yemei o kadar piiriyor ki, kimse yemiyor ve dan atlyor. Gene o kadar ok eit ya

32

plyor ki, zorla yenildiinden hazmetmeyip, m idenin dolm asna ve hastaln eiine gelmeye sebep olur. Ancak yemek a mideyi doyurm ak iin olursa, ne kadar ok piirilirse, irkin grlen isrf olmazBaz cm ert kimseleri knayp: Israfda hayr yoktur* dediler. O da karlk verirken sz ters evirerek: Hayrda isrf yoktur dye cevap yerdi. Giyilen ve binilen eylerle evin kullanlan eya snda isrf olur. Ssl eya ve erkeklerin ipek ve altm kullanm alar dinen haram ve aklen isrfdr. K uran- Kerim'de birok ayet sraf men etm i ve dkp - am aktan insanlar sakndtrautr: Hsma, yoksula, yolda kalm a hak (1ar) m ver. (Malm) isrf ile sap savurma. UnkU sap savuranlar eytanlarn birderleri olm ulardr. eytan ise Rabbine (kar) ok nankr dr. . Elini bal olarak boynuna asma- Onu bsbtn de ap sama. Sonra knanm, peiman bir halde oturup kalrsn. (1) Onlar ki. harcadklar vakit ne isrf, ne de sk lk yapmazlar; (harcamalar) ikisi aras ortalam a olur. (2) Ulem yle buyurm ulardr; l Bir kimse arzu ettii yiyecek ve iecei alsa, yese isrf edenlerden olur, gr dnlsn ki, b tn arzu ettiklerini yemek isrf olunca, arzu edilme-

p U)

Isrft S re s i, F urkn

h y n .

S7

M.

S uresi,

ty et :

#7 .

3S

yeni ziyafetlerde hret ve nam iin ok sayda eit ne kadar kt isrf olur. 3. Sarf ve infk (hayr iin harcama) riya, hret ve iftihar iin olmamaldr. Hem mal gider, hem de sevapdan m ahrum olur. Nitekim yle rivyet olunur: Mminlerin emiri, Allaha inananlarn reisi ve Allahn arslanj Ali b. Eb Talip (R A.)*n halifelii za mannda, Arap kabilelerinden iki ileri gelen kimsearasnda vnme ve atm a vard. Birisi tesadfen bir yerde bir deve kurban edip, kabilenin fakirlerine datt. Hasm duyunca iki deve kurban edip fakirlere letirdi, nceki bunu iitince drt deve kurban etti ve Arap fakirlere datt. Has n sekiz deve kurban edip kendi hasmn zayf b ra knca nceki hasm, isrf da son derece m ba la ve deve zerine deve ilve edip yz deve kurban etti. kinci hasmn buna karlk vere cek gc olmad iin mecburen sustu ve bu iten vazgeti. Bu durum Kfenin dnda olm utu. Kfeye gel dikleri zaman, zayf hasmn ailesi ve aireti gelip taz yik etjiler ve: Bizim kabilemizi Arap erf, Rebia ve Hudar kabileleri arasnda kk drdn' Eer kurban oaltp kendini ve bizi Arap ileri gelenleri iinde e refli klsaydn. mallarmzdan sana fazlas ile verir ve seni eraf iinde malbiyetten kurtarrdk diye ayp ladlar. Araplarn yaratlnda var olan asabiyet ve nef ret duyma duygusu, stn gelme ve vnme arzusu tap bir gn klcn ekerek, Kfe sokaklarnda gezF: 3

34

meye ve grd devenin ban kesmeye balad. Ri vayet edildiine gre yzden fazla deve boazlan m tr. Hz. Em irul-Mmininden (Halife Hz. Aliden) bu hususta fetv istediler. O da: I (Allah'dan bakas iin kesileni katiyyen h a ram kldk} ayetine uyduu iin haram dr diye fetv verdi. Hi kimse bir lokma yemeyip Kfe plnde kpekler ve yrtc hayvanlar tarafndan yenildi. 4- ster, ailesi, ocuklar, hizmet edenleri ve dier yaknlar gibi bakm ve harcam as zarur olsun; is terse arkadalar vc fakirler gibi bakm a mecburiyeti olmasn, hibir durum da minnet ve sitemde bulun mamak, hatt iaret ve m dahi yapmam ak lzmdr. Ben sana falan zamanda yle yapmadm m? di. ye minnet etse iyilii ve yapt nerede kalr? Nitekim Hak tal K uran- Kerim 'nde yle bu yuruyor: Ey iman edenler, sadakalarnz maln in sanlara gsteri iin harcayan, Allaha ve Ahiret gUnne inanmayan bir kimse gibi baa kakmak ve incit mek suretiyle heder etmeyin...4,1) Maln sarf yerleri de ksmdr: I. Allah rzasn istemek ve dinin icrasnn tahak kuk etmesidir. , Bu isterse, aile ve ocuklarna harcam ak gibi, farz olsun. Hadis-i erifde:

(|l Bakara Sresi, yet; 264

35

En byk ecir, aile ve ocuklarna yaplan inlk da (harcahada)dr buyurulm utur. Gerekse m stehab olsun. Fakirlere sadaka vermek gibi. 2. Cmertlik, insanlk, bol bol harcam a, rfe uy mak iip olmaktr- Hediye, hayr du ve her trl sayg gibi. 3. Kendi zaruri ileri ve yaama im knlar iin sarf etmek. Ailesi ve ocuklar iin dahi, niyet sadaka olmaynca sevb olmaz Ve bu k sd a girer. Bu ksm da kiye aynlr: a) Uygun olan celb ve miihim olanlar talep e t mek iin harcamak. Evin dndakilerin yiyecek ve giyecek yollar iin olan harcam a gibi ki, bu ya bir elemi defetmek ve zararlara kar koymak iin sarf olunur. Ya da, zulme ve aalk kimselere, can, rz ve mal korumak iin lzm Olunca verilir. Birinci ksmda, ki Allah rzas iin verm ektir riyeti art olan husus, samimiyet v iyi niyettir. Riy, minnet, ez ve hretten son derece saknmak gere kir \ Sadakaya mstehak olanlar iyi ayrp, ok lyk olanlara ncelik tanmak ve onlar tercih etm ek lzm dr. Zira sadaka ne kadar lyk olana verilirse o kadar sevab fazla olur, yetimlere ve temiz dul fakirlere ki istemekten Saknp fakirlie raz olurlar, verilen sa dakada gizli olmasna gayret gsterilm elidir' Fakir lerin fakirlii ve sacaka kabul etmelerinin bilinmesi ile onlar eziklikten, sadaka veren de riya, hret ve bbrlenmekicn emin olur. Kuran- Kcimde buyurulur ki:

36

Eer sadakalar ikre verirseniz o, ne g zel. Eer onlar gizler, onlar (bu suretle) fakirlere ve rirseniz ite, sizin iin daha hayrldr. (1) Bizim alimlerimize gre, farz olan sadakay (ze kt) alenen vermek efdldir. Farz olmayan nafile sa dakann da gizli verilmesi efdldir. Hadis-i erifde gizli sadaka, aleni sadakadan yet mi derece efdldir, ibresi m evcuttur. Sadaka-i tetavvaa (Nfile Sadaka) m ahm uldr, hamle tabi kln mtrMehur bir hadisde buvurum utur ki, kyamet gnnde gne bir mil kadar yksekte bulunup, halk ter iinde boulduunda, yedi taife {blk) Arm glgecesinde asde olur: . 1) Adil hkm dar. 2) bdet zere byyen gen. 3) Akl mescidde olan ve meseidden ktktan sonra geri girmeyince rahat etmeyen kimse. 4) Sa eli ile verdii sadakay sol eli duymayan kimse. 5) Kadn kendisini gnaha ard halde: Ben Allahdan korkarm diyen kimse. 6) Ahiret kardeini ziyaret edip, Allah iin kardelikden baka maksad olmayan kimse. 7) Tenha bir yerde Allah zikreden ve ba gzn den giden kimse. Baz bilginler, ezberlenmesi kolay olsun diye bu yedi hasleti birer kelime ile nazmetmilerdir. m am Ali Zeynel Abidin (RA.) hazretlerinden ri vayet edilm itir ki, geceleyin dar kar, Medinede

Ul

B akan SOrf-si. ftvet : 271.

bulunan yetim vc dullarn kapsn alp, nafakaya m uhta olanlara nafaka verir, suyu olmayanlara su getirip hepsinin ihtiyalarn yerine getirirdi. Onun bu durum unu bilen Medine'nin dul ve yetimleri vefa tndan feryad ederek: Bir kii vard, geceleyin gelip bizim ilerimizi hazrlard. O kimse ne oldu? dediler. HaZretin vefa tnda, krba (su kab) ile su tam akdan m barek omuzlarnda iz olduu grld. Baz uaklar, geceleyin kp gittiini bilm ekte olduklarndan, bu gzel i ve hareketin sahibinin o zat olduunu kesinlikle anlad lar ki o, nbvvet bann aac, cmertlik ve insan lk semasnn suyu idi. Bunun gibi ameller, onun gibi nbvvet cevherinin kaynandan olmayp, , kimden olabilirdi. air Ferczdak o zatin methi ile ilgili olarak yle terennm etm itir: Bu, Mekke vadisinin, ayann yere basm tand zattr; Bunu Beyt-i Muazzam (Kbe) de tanr, hi!l (Kabenin civar) da, Harem de... Bu gUnahlardan korunan, ii - d tertemiz, milletin efendisidir. b Bu ksmda be arta uyulur: KAcele etmek. Zira alan elemi beklemeye, veren de yalan zr beyan etmeye mptel lr. Bylece bu mertebeden sonra infkm (Allah yolunda harcamann) dnyada senas, Ahirette sevab kalmamak ihtimli vardr. Onun iin dediler ki: yilik yaparken acele etmek gibi, ziyafetlerde vemei abuk getirmek de acele iyiliktendir. bni Hacccm, mecnun vc m askara irini bir kimse davet etti. Ev sahibi yemei getirmek iin gi ip-km akla ii geciktirince u ktay syledi:

38

Ey evinde gidip - gelen bil mana vel fide! Miisfirlerin alktan sesi kesildi onlara oku sre-i mide. Yani: Ey eyinde manasz ve faidestz gidip gelen! Misfirlerin, alktan sesi kesildi. Artk onlara Mide (sofra) sresini oku! 2) Gizliliktir. Zira, aikr olanda ok fesd ve zarar vardr. Giz lilik bilhassa emellerin elde edilmesinde m essirdir, htiyalarnz ijn gizlilikle yardm isteyiniz dem i tir. 3) Verdii har ve aty ok grmeyip, bilkis az kabul etm ektir. Verene insanlk ve himm et, alana da fazla ihsan ve m innet olmay icbeder. 4) Devaml vermek, aty kesmemektirFasla ve ara, evvelki verilenleri unutturur, fayda s olmaz. Bu itibarla dostlarna ye hizmet grenleri ne cm ertlik ve at ile nimet datan ve hizmet eden kimseye, bir defa ok vermektense, devaml olarak azar azar vermesi daha iyidir. 5) Vermenin yerini tehis ve temyiz etm ektir. At yersiz dp, faydasz olur, fesd ve zararlara sebep olabilirNitekim, iyilii ycelikte kl yerine koymak, iyi lik yerine klc koymak gibi zararldr. Baz kimseler bu grn tersine hareket edip, her ahsa hizmet etm ek ve nim et verm ek stn ve gzeldir. Zira bir fayda temin edilmezse bile belirli bir zarar uzaklatrmay temin eder, ktisd, btn harcam alarda uyulmas gerekli olan bir arttr. Btn harcam alarda genel bir kanun ve tedbirdir. Bu da akl banda olanlara gizli deil dir.

BENC BLM A* vc ocuklarn Terbiye! Bir kim senin nce evlenmesi gereklidir. Gayesi, nesli oaltmak, bilhassa M slmanlarn ve Muhammed (S.AV.) m metinin oalmasdr. Nefsini gnah ve ktlk ilemekten korumu olmasdr. Hadis-i erifde yle buyurulm utur: ocuk douran kadnla evleniniz, oalnz. Zira ben (kyamet gnnde) sizinle vneceim. Akl banda olan, kuvvetli grl kimselere giz li deildir ki, her eyin balangc olan Allah tal'nn lemdeki nizamn bekam ve insan neslinin devam hakkm daki ilh! inayeti sonsuzdur. H att hayvanlarn birlemesi ve oalmas iin bile Allah'n yardm ak* tr. Hepsi iin delil tldur:
Allah, her hayvana lezzeti ve arzuyu, yaratln icab ve gerei kld ki, srf birlemeyi akla uygun grmezlerse c}e, fertlerin oalmas ve nevin beks meydana gelmi olsun. Nesiller meydana geldikten sonra, terbiye ve takviyeye m uhta olduklar zaman da, anne ve babalarn onlara kar efktli ve m uhab betti eyler ki, neslin telef olmamas ve nevin devam temin edilmi olsun. htiya zaman getikten sonra efkat gider H att kular yavrularn yuvalarndan

40

atar. Bu durum lar, besiretli kimselerin katnda ak delildir. Fevz ve gzellik kayna, garazdan mnezzeh olan Allahn, insan ve hayvann evlt ve soyunun bekas, b tn lemi meydana getiren unsurlar hakknda lh inayet ve yardm sonsuzdur. Grnen nizamn devam ve maddi lemin bekasita olan alkas mevcut ve ak tr. . Filozoflar, ilk mcbdein (hereyin balangc olan Allahn) lemi icd ve kinattaki hadiselerin mey* dana gelmesine mdahalesi kendisine lzm ve gerek lidir, demilerdir. Bi mdahaleye ilh nvet adn vermilerdir. Zikrettiimiz bu mdahale, ezeli inyetin prensip ve gereidir. nk, Allahn ahlk ile ahlklanmz ha disi sabittir. Yce varla benzemek, insan ruhunun son mertebesi olm utur Nevi ve nesli oaltmak, lemdeki nizamn beka sna ve insanolunun silsilesinin devam etmesine var dm ve ga\ret etmek, her olgun kimseye gereklidir. Allah talva benzeyen kimsenin gayesi nikh ve birlemeden avr cismn lezzet elde etmek olmamal dr. Yce mertebeden hayvanlk dairesine inmek bel ki ondan da aala dmek durum unda grnmemelidir. Raslllal (S.A.V.) Ashabndan birine. Evlendin mi? diye sordular. Sahb de: Evlenmedim, deyince kzp yle buyurdular: O halde Sen eytann kardeler.ndensi. Eer Hristiyan rahiplerinden isen onlara lyksn ayet bizdensen. nikh bizim snnetim i/dendir.

41

yi ve temiz hanm, eine ev idaresinde yardmc ve ortak, ei olmad zaman onun mal ve ocukla* rnn koruyucusu ve vekilidir. Yannda olduu zaman, mkil ilerinde ts ve danman, sknt anla rnda keder orta ve arkadadr. Hanmlarn faziletli vc olgun olan, akl, dini, if fet v& nam usu, edep ve hayas yerinde olandr. Eine m uhabbet ve samimiyetle baldr. Einin rzas nerede ise ona nem verir. Namusunu korumak esas gayesi olur. Nankrlk ve kadirbilmezlik yapmaz. Yani iffet lidir ve eine baldr Bu iki vasf kadnlarda ok bu lunur. Rivayet edildiine gre, Peygamber efendimiz bir bayram gnnde musallya ktklarnda kadnlan grp: Ey kadnlar topluluu! Sadaka veriniz! Zira ben sizin ekserinizi Cehennem ehli olarak grdm buyurdu. Sordular: Ey Allahn Rasl! Hangi sebepten ekserimiz Cehennemlik oluyoruz? Raslllah buyurdu:
- A ok Inet edersiniz ve beraber yaadnz e lerinizin nim etlerine nankrlk edersiniz.

Birok gnlerde, naz ve nimeti ile beslenen tynet siz kadn, kzgnlk annda: Neni grdm? Bana ne yaptn? demek kadn lara hasdr. Kadnlarda bir vasf da verimli olup, akim olmamaktr. Yani ocuk dourmak, kimsesiz olm a maktr.
N ite k im Peyaam ber e fe n d im i/:

42

Kadnlarnzn en hayrls douran ve kimse siz olmayandr, buyurm utur. Veld (verimli) olmas, dul ie ocuk dourduun dan, bekr ise kus karde, kut ve teyzden kimi var olduunun bilinmek istenmesidir. H r kadnlarla evjenmek, criylerle (hr olma yan kadnlarla) evlenmekten faziletlidir Zira hr ka dn, birok durum larda, iffet, ak ve idarede r*un korumak, ocuklarm terbiye etm ek ve kt olan ah lk! davranlardan kamm akda riyeden stn ve faziletlidir. H r kadnn birok fazilet ve iyilikleri vardr. Fa* vaaa yaratl itibariyle iffeti tam olmasa bile, yakn larndan. baba ve kardelerinden ekindii in ha irkin durum lar olsa bile men edilebilirBaz criyelerin kabahatleri yklerine vurulaa: Biz criye ksmyz. Aslm* ve cinsimi, na mmz ve nesebimiz oktur. Onlara nasl uyalm? Ar ve hayadan nasl kanalm? derlerm i. Gene criyeler, ekseriya d gzelliine baklp esircilerden satn alnr: Bilinmez ki, memleketinde kimin kw ve hangi rkn sllesi idi- Belki de insanlarn en rezili ve rk larn en aas olabilir H r olmann bir faydas da udur ki, akraba ve yaknlan ile yardm lama h sl. olur, ocuk terbiyesi hususunda, ana tarafndan yakm lann yardm ular. Bu durum criyelerde olmaz. Araplardaki bir dete gre, bir kabile, dier bir kabile ile dman iken onlardan evlenmek ve akra balk kurmakla, birbirlerine ok bah ve ok yardm#c olurlard.

43

Hlid bin Yezid bin Mviye ki Araplarn ileri gelenlerinden, faziletli ve edepli b ir kimse idi der ki: Bana Al-i Zbeyr (Zbeyir Oyma) son derece dm an idiler. Zbeyrin kz Remley'i nikfthladm, en samimi dostlarm oldular. B ekr hanm la evlenmek, dul hanm la evlenmekden stndr. Zira terbiye, eine ballk ve em rine boyun emek, yalnz onun gzelliine bakm as bekr hanm larda daha oktur. Dul hanm da, ilk eini hatrlam ak ve onun gnle rine hasret ekmek ihtimli vardr. Bu vasflar mevcut olduktan sonra, gzel, ve ho grn, alml ve endaml olmak, zenginlik ve ser veti bulunmak, en yksek m ertebe budur- Nasib olan kimsenin saysz kr ve Allaha durm adan hamd et mesi lzmdr. Baz m fessirler: Ey Rabbimiz! Bize dnyada gzellik ver buyurulm asndan m urd, iyi edir (gzel hanm dr) demi lerdir. Eer bu vasflarn bazs olmazsa akl, iffet ve haya sahibi olan kadn arzu edilmelidir. Eer srf gzellik, oy ve zenginlik seilirse, son suz znt ve yorgunluk, belki de yok olmak, din ve dnya ilerinin bozulmasna sebep olmas ihtiml da hilindedir. Baz filozoflar yle demilerdir: Bir kadn istemeye sebep, onu srf yz ve e kil gzellii olmamaldr. Zira gzellik ile iffetin bir arada bulunmalar ok azdr. Gzel kadna, ahlksz

44

kimselerden istek ve alka ok olur. Kadnlar da akl zayf olduklarndan, m uhtem eldir ki, alka duyalrt boz guncular, eitli hilelerle isteyip, birok dnya alda tlar ile arzu edince, doru yoldan karak arzularna uyarlar. Hikye: I Kisrann Bahircn adl bir veziri vard. Ve zirin de son derece gzel bir ei vard. Belki de yer yznde bu kadar gzel bir dilberden tarih bahset memitir. Acem kralna bu kadnn gzelliini anlat tlar. Ona k oldu. Ona bazan kocakarlar gnderir, bazan da geceleri kendi gidip kalrd. Bahircn hik yeye vkf olunca nikhl karsndan tamamen ilgisini kesti. Bir gn Kisr (Iran kral) divanda vezire: Senin gayet irin bir hayat emen varm, sen ondan hi su imezmisin, acaba sebebi nedir? diye sordu. Bahircn: Ben o emenin kenarnda arslan izi grdm. Onun iin uzaklatm, diye cevap verdiKisrya bu kinyeli cevap ve karsndan onun iin ayrlm olmas son derece ho geldi. Rey ehrinin komutanlm ferman buyurdu. Onun iin ssl bir ta, bir kemer (Halka - bilezik) ve rengrenk bir sva ri birlii hazrlayn ki, Cevherlerinin kymetini, dnya sarraflar tayinden ciz kalsnlar, diye em retti. Hz. mer (R.A.) ran'm fethi ile muzaffer olun ca, bir kyl ordu komutanna gelip: Benim ailem ve ocuklarma eman verin, Bahircnm hzinesini buluvereyim, diyerek izin ald. Bir tarla iinde gml imi, getirdi. Ordu komutan onu,

Medineye Hz mere gnderdi. Haznenin geldii gn akam yakn olduundan Ashb ihtilf etti. B a zlar taksim gerek, bazlar da Beytlmlde (Devlet haznesinde) durmas lznt, dediler. ki grden bir taraf tercih edilmediinden, mescidde Ensr ve Mhrirlerin ileri gelenleri sabaha kadar beklediler. Hz. mer (R.A.) ryasnda, bir sahana bir m iktar ate koru koyup getirdiklerini grd. H er ne kadar viizn evirirse de gene getiriyorlard. Korku ile uyanp, sabahleyin, durm adan mescide gitti ve bu har zineyi Ensr, m hcirin ve dier hayrl kiilere tak sim etti- Kendisine bir tane dahi almad.
t

Hikyenin biFok maksat ve faydas vardr: 1. Gzel kadnda bakalarnn arsuzu olmasdr(Szmz bu konuda idi.) 2. Bahircan'n, ehvete dmeden karsndan ayrl mas, kendisinden uzaklatrm akla perian olm aktan kurtulm as, bylece gzel makam ve bol m al elde e t mesidir. 3. nci ve yakutun, hakikat leminde yakc ate olmasdr. 4. Harpte olan , Ashabn eminlii ki, bunun gibi paha biilmez hzineyi, Acem ilinden M edineye ula trdlar. Halbuki onu bilen ve isteyen kim se yok idi, 5. Hz. merin adaletidir ki, bir tane bile almayp ganimetiler arasnda eriatn gerektirdii ekilde taksim etmesidir. Buna gre evlenmede gaye, son derece gzel ve o nisbette irkinden kanmak gerektir. Zira ok irkin olunca, nefsi onunla kanaat e t meyip, bakas ile alkalanmadan hali olmaz.

46

Bunun iin ortasn bulmak gerektir. Bey t: Zevcede ne ok irkinlik, ne de paha biilmez g zellik gerek. Ortasn bul ki, ilerin en hayrls o rta sdr. Kendisi ile makam ve mevkide mnasebeti olm a yan hanm a rabet gsterilmemelidir. Onun m al ve akar ok olduu iin, m uhatab kabul etmez. Zira bu tip sfatlar, kadnn stnlk ve hkimiyetine sebep olur. Erkek hizmeti, kadn hizmet edilen durum a ge er. Erkek galip durum da bulunan kadna malp ol makla, k a n - kocalk ileri tersine dner. Erkekler kadnlarnn zerlerine hkim ve galiptirler nazm nn mans alt - st olur ve evin idaresi bozulur. Ya amadaki intizam noksan ve eksik olur. Kadnn, erkeinin idaresinde eye uymas, eyden de kanmas gereklidir: Uymas gerekli olanlar: 1. Kadnn erkeinden ekinmesidir. Kadn erke inden korku duymaynca, em irlerini yerine getirmek ve mert ettii eyleri yapmamak hususunda ihml gs terir- Bylece evin dununu bozulur. Bu art, dier art larn en m him idir. Bu a rt olmaynca, kadn stn olur ve isteklerini elde etm ek . ister. Kocasn hie sa yp hkm altna almakla, her trl kt ve irkin eyler birbirini takip eder. Bunu gidermek ise im kn szdr. 2. Erkek, karsna iyilik gstermeli ve onun hakla rn gzetmelidir. O kadar ki, sevgisini celbetmek ve ilgisini elde etmek iin gayret etm elidir. Bu davran lar karsnda, bunlarn yok olmasn dnen kadn,

41

itaat etmek, boyun emek ve beraber bulunmaktan uzak kalmaz. Ancak bu iyilik ve gzel muamele had dinden fazla olmamaldr. Erkek maip ve kadn ga lip almakla, zikri geen kt durum kendini gste rir. Kadna vi muamele vc onun haklarna uymak da birok eyle olur: a. Gze) ve deerli elbiseler giyme. Bunlarn he ll olan vakitlerde arzu edilmesi olgunluk, derecesidir. Kudreti yettike ve durum larna mnasip olduuna grt riyet olunur b. Ev idare'sinde ortak, dahili ileri ona ait olup, yiyeceklerin ve ev eyasnn korunm as, hizmeti ve criyelerin zabt - rabt onun tasarrufunda (idaresin de) olmasdr. c. Akraba ve taallukatna riyet ve ikram olun mak. Daha teye gemek doru deildir Ev ilerine karkmak, ar ilgi gstermek, hatt evdeki baz ileri onun aracl ile yiprrik ve benzeri tasarruflar, hele hkmetmeyi seven kimseler iin, hi norml deildir. Yukarda sylenilen zararlar doururd. Kadnn salk, iffet ve evi korumada kudretli ve kifyetli olmasdr. Erkek onunla iktifa edip. ze rine baka kpdn ve criye almamaldr. Gzellik, soy, servet ve zenginlik fazla olsa da, byle olmaldr, Baz akl sahipleri m utlaka bu mny irkin gr dler. Zira kadnlar noksan akl ve an gayretle bilin m ektedirler. M uhtem eldir ki. a n gazah ve gayretten dolay baz iler yapabilir- Bu, evin nizamn bozul masn, rezillik ve kargaaln domasn gerekti k lar.

48

ok evlenmeye atlan kimselerin evlerinde m ca dele, husm et, kt yaay ve bozuk nizam mev cuttur. Zarara urayan hr kadn, en aa mertebede, kocasnn yiyecek, giyecek, evin ve letlerin korun m asnda tembellik ve ilgisizlik gsterir. Filozoflara gre, ok evlilik cihan hkm darla rndan bakasna ciz deildir. Zira kadn onlara kar taparcasna bal bulunm aktadr. Gayret ve hamiyyet gsterip bozgunculuk yapmas ihtimli yoktur. Onla rn da bunu yapmam alar daha iyidir- Zira erkek evde, tendeki can gibidir. ki bedene bir can olmad gibi iki eve de bir erkek yakmaz. eran dahi terkinin sevab yukarda zikrolunm utur. 3. Kadn b ir ile megl edip, tembellie brak mamaldr. Eer evin zabt - rabt ve geim zaruretlerini farz ve mendb ibdetlerini yapmaz durum da ise, orta halli bir seviyede olanlarn rg ile; zenginlerden olanlarn nak gibi san'atlarla megl edilmeleri l zmdr. Hoca Hamdullah Kazvin deerli tarih kitabnda yle anlatr: Seluklular zamannda, Arslan Selknin ha nmlar arasnda bulunan bir hatun, zaman zaman ge lip Kazvn dndaki otada otururdu O zaman Kazvin'de su sknts mevcuttu. Halk susuzluk zahmeti ekerdi. ehir ahalisi, ad geen hanmdan, ehre su getirmesini istemek iin otana gittiler. Uzaktan, nne ark koymu, iplik eirdiini grdler ve: Bu kadn bu kadar zengin iken, gene de ip eirivor. Bu katlar mal sevgisi olunca, bu isteimizin ka-

49

bul edilmesi ihtiml dahilinde midir? diye dnd ler. Melike anlay gzellii ve lirsetle onlann d ndklerini anlad ve kalabal yamn arp dedi ki: ark (krk - gere) kadnlarn zinetidir. Eer bununla megl olmazlarsa fikirleri lzumsuz yerlere kayar ve mnasip olmayan eylerle megl olurlar. Bildim ki, sizin bir dileiniz vard. Benim ark evir diimi grnce durdunuz Nedir? Anlatn bakalm! mkn nispetinde vardm olunsun. Kazvin halk Melikenin iffet ve himmetini verek, m uradlarm arzettiler. Hemen sandklar ap bol mal verdi. Su Kazvin ehrine ulancaya kadar yerin den kalkmad. Kadnlar dnlere ve kadnlarn toplu bulundu u yerlere gitmekten men etmelidir. Bilhassa bu zamandaki kadnlar arasnda ktlk sebepleri m ehurdur. Birbirine m uhabbet (ki dk ilS ilgilidir) herkes tarafndan bilinmektedir. Muhtemelen, bozuk iler iin toplahp, oraya ge lenleri de bu bozuk yne tahrik etm ektedirler Bu tr toplantlara katlm ann en az zarar, kendinden s tn ssl elbiseleri ve bunlar giyen hanm lar grp, bu durum a hasi*et ekerek, gelip eine avn eyi teklif etm esidir. Bu da\ ya sevginin azalmasna, ya da eine olan hrm etin zedelenmesine sebep olur. Erkeklerin bulunduu yerde bulunm alarn men etmenin farz ve vcip olduu, zikr ve beyana muhta deildir. Erkein kanmas gerekli olan iler de tr:
F: 4

50

1. Ar sevgi gstermemelidir. Sevgi arzusuna m ptel olsa bile (son derece sevilmeyi istese de) giztemelidir. Kadn, einin sevgisine vkf olunca, naz ve cilveye meylederek, ne dilerse yaplacan anlad ve istedii anda, bu ok naz onun dklne sebep olur. 2' Mhim ve byk, ilerde onunla istiarede bu lunmamaldr. Btn gizliliklerine ve srlarna kadn m uttali olmamaldr. 3. Hanmlar bo ve lzumsuz eyleri yapmak ve dinlemekten, erkek ve gzel genleri grebilecek yer lerden Hsrev ile irin gibi, k ve ma'k hikyele rinden, hezeyan (zararl) kitaplarm okum ak ve dinle m ekten men etm elidir. Kadnlar, takv ve dindarl bilinmeyen ihtiyarlar ve pheli bulunan kadnlarn sohbetinden alkoymak lzmdr. Bilhassa tanmad ihtiyar kadn asla eve koy mamal ve mahremiyetine (gizli ilerine) kartrm amaldr. lbni Arap ah Tim ur tarihinde u beyanda bu lunur; Dnya bahtna eren bir hanm phesiz Ti m ur'un kzdr. Balangta iffetli ve temizdi- Ba d a tt bozuk kadnlar ona yaklap, bozdular. Hl on dan kt hikye ve tarihi olaylar nakledilir. Baz haberlerde yle varid olm utur. Elerinize Yusf kssasn retmeyin ki. ZUleyh'nm k ve Yu suf'un gzellii dncesi onlar* Aka tahrik etmesin. K adnlar iki imekten sem derece ekinmelidirler. Zira iki hayay kaldrr ve ehveti kamlar. Ayrca isteyene boyun eme meylini verir. Bu kt hususiyet kadnlarda b ir araya gelince byk bozulma ve genel fitne pevd olur

51

Kadnlarn eleri yannda hrm et ve saygsn a r tran be husus vardr. Her kadma. bu be haslete uy mas lzm gelir: 1. ffet. Einin yuvasn bakasna inetmemeli ve gzellik bahesinden yabanclarn gzn faydalandrm am aldr. 2. Einin maln isrfdan ve telef olmaktan koru mak. Baz bilginlerin grlerine gre u iki haslet e r keklerde fazilet, kadnlarda ise rezilettir. Bu iki has let, cesaret ve cmertliktirZira kadnda cesaret olduu vakit, kocasndan ve bakalarndan korkmad iin, geceleyin tenh yerlelere gider ve kt ilerin meydana gelmesi ihtimli belirir. nk erkeklerin bulunduklar yerlere gitm e leri men edilm itir. eca'atlanndan da fayda hsl olmaz. Halbuki ecaatn (cesaretin) faydas, dman ve zararl eyleri defetmek, din ile memleketi ve vatan korum aktr. Kadn umumiyetle einin maln korum akla va zifeli ve ottun evinin eminidir. O nlann cmertlikleri zararldr. Elerinin evlerinin bo kalmasna sebep olur- Bundan dolay baz irler, kadnlar cimrilik ve korkaklkla medh etm ilerdir. Kadnlarda da haddi amamak, (itidl) istenm i tir. Kadnn, einin evinden kendi ailesine yeteri ka dar, sadakay da det olduu nispette vermesi vazife sidir. Mesel bir dilenciye bir m iktar ekmek ve bir tane mum vermek, din bilginlerince uygun grlm tr. Nitekim Peygamber (A.S.) efendimiz:

52

/ Ey kadnlar topluluu! Sadaka veriniz. Zira ben sizin ekserinizin Cehennem ehlinden olduunuzu gryorum, buyurm ulardr. Bu hadisi naklen Rvi yle der: O gn kadnlarn, kulaklarndan kulaklklarn ve kollarndan ve .gerdanlarndan bilezik ve -gerdanlk larn karp Hz- Bill'in eteine attklarn grdm. O kadar ki, Hz. Billin etei, kadnlarn ss eyas ile dopdolu olch.
Ayeti kerim ede de:

Sadaka veren erkekler ve kadnlar... buyur m utur. Bylece onlara cimrilik isnad doru deildir. Onlarn, bilhassa elerinin hanesini ar - ur etm ekten ve isrf tan kanmak iin byle devranm olm alan gereklidir. 3. Ei, kadnn katnda, daima korkulan kii ol mal ve kalbinde einden ekinme duygusu bulunm a ldr. Eer bir kadn einden ekinmezse vay o ailenin haline. Helk olur gider 4. Elik iinde itaat ve inkyd zerine olup, ein den stn olmay istememeli ve m uradndan dolay inat etmemelidir. Yani kadn kocasnn isteklerine kar kmamal ve hizmetlerinde, onlarn yerine geti rilmesinde, inat gstermemelidir. 5. Ei elenmesinde gzel ve ho durum da1 iken, yersiz cez ve lzumsuz naz gstermemek gerektir ki, naz uzak olunca, sevgi ve samimiyet azalmaya balar, tkaz haddi amak ve hesapsz ekilde olunca da, ev deki anlama ve muhabbet silinir.

5?

Herkesin itifakan ileri srd udur: Her durum da kadnn eine bo>un emesi ve itaat etmesi, m uhalelet ve inattan kanmas gerektir. Hadis-i erifde vrid olduuna gre, b ir' Arap kyls Raslllah efendimizden bir m ucize gster mesini istedi- Kenar vadide bir aa bitm iti, Peygam ber efendimiz em ir buyurdular. O aa Allahn kudrite ile gelip huzurda ahdet getirdi Bunu gren Arap hemen iman etti ve: Ey Allahn Rasl! izin ver sana secde ede yim dedi, Rasliiah: Eer insann insana secde etmesi m m kn ol sayd, kadnn eine secde etm esini emrederdim. Fa kat secde yalnz Allaha m ahsustur, insan iin deil dir, buyurdular. Filozof ve ahlklara gre, iyi ve tem iz kadn, m uhabbet ve efkatta anneye; kanaat ve hizm ette criye've; sadakat ve anlam ada dostlara ben2er. Kt kadn da emir ve stnlk taslam ada zlim lere, eini kmsemek ve knam akda dmanlara, maln israf ve telef etm ekde hrszlara ve haram yi yenlere benzer. u da iyi bilinmelidir ki, eer kadn, aalk i lerle megl plursa, eer rz ve dini bozar durum da ise ayrlmak zlaruridir Eer kadn gzel yaamay bozar, evin temiz du rum unu sarsar mahiyette ise, ayrlmas akla uygun ve m nasiptir. Baz azizler, bu ksmda sabr ve taham ml tavsiye etm iler ve ahlk sertliini tabiatndaki hiddetle izah edilmesini ileri srm lerdir. Mevlna Abdrrahman Ctinin beyanna gre de, kadnn cz ve cefsna dayanmakla kedi nefsini

54

artmak, iyi ahlk elde etmeyi hedef tutmak gibi bir davran iinde bulunmak gerektir. Ancak bu keml ehli ve ulem yoludur. Halk iin norml yol ayrlk tr. Eer ayrlk ocuklarn zararna ise ikinci ksm daki duruma gre hareket etmek, sabr ve tahamml gstermek daha iyidir. Baz Arap leri gelenlerine gre kadnlar be ey den kanmaldr. 1 Hannve (Hanve) (Eski eine efkat Ve merha met beslemek) 2. Mennve (Menve): (Eine makam ile bal ol* mak). 3. Enve (Halinden ikyet etmek) 4. Keytetl - Kaf (Eini arkasndan ktlkle anmak). 5. Hadr'd-demen (Kendi gzel ve asl pis ol mak) sra ile aklamas yledir: 1. Hannve (Hanve:) Hanye ad verilen kadn, eski eini unutmayan, ona efkat ve sevgi besleyen kadndr. / 2. Mennve (Menve): Eine ya makam ve mevkii, ya da mal iin bal bulunan kadndr. 3. Enve: Hastalktan veya einden ikyeti olan ve elem duyan kadndr, 4. Keytetl-Kaf: yle kadndr ki, onun yzn den halk einin ardndan (deyyiis) diye sz syler. Bu kadn iffetden uzaktr.
5. H adrd-Dem en: K endisi gzel, asl ve nesebi dk ve kt olan kadndr. D em in e, eski saray yer leridir. M ezbelelerde bitm i yeil sebzeye benzetilm i-

ss

lir. KendisS yeil sebzedir. Fakat bittii yer kt ve pisdir.. Bu gzel benzetmenin yaplmas, yapan beyan drRasliillah (S.A.V.) efendimiz yle buyurmular dr: Kendileri gzel, asllar kt kadnlardan ka nn. Sordular; Gy Allahn Raslf kimlerdir? Cevap verdiler Bu ne demektir, bunlar

Kt yerde meydana gelmi gze) kadndr, bu yurdular. Ulema: Bu giiael tebihi (benzetmeyi) o Rasl bulmu tur, dediler. Ulem rivyet ettiler ki: Raslllah, ashbdtm Zeyd b, Harise'ye yle buyurdular: Ey Zeyd! Evlen ki, iffetine iffet eklensin. Amma be ksm kadm nikhlama Zeyd: -r- Ey Allahn Ra&l! Onlar kimlerdir? dedi. yle buyurdular: 1. ehpere. 2. Lehb^re3. Hendere. 4. Nehhere. 5. Let'dr. Zeyd; Ren bunlar* bilmiyorum, dedi. Buyurdular ki>

56
ehpere: Gk gzl ve deli kadndr. Haar dedikleri budur. Lehbere: Uzun boylu zayf kadndr Hendere: K sa boylu irkin kadndr. Nehberc: Ya ilerlem i kadndr. Let: Baka erkekten ocuu olan kadndr. Arap m eayihinden birinin olu evlenm ek isteyin ce yle derdi: Ey olum ! Daim a gazab zere olan, her zaman yz drk (ask) ve her an einin lm n ve m i ras ve m ihrini alm ay bekleyen kadn sakn alma! m am Mverdi Din ve dnya edebi adl k itab n da yle dem itir: Nikh akdinin iki eit art vardr: 1. M nhasrdr ki, her nikhda lzm dr. 2. M nhasr olm ayandr. Zamann ve yerin d e iik olm as ile deiir. B irincisinin art vardr: r. Dindir. ffeti ve kanaati gerektirir. Eb Hrcvre (R.A.)'dcn nakledilm itir: Mm in kadnn m m in ei sevm em esi, daima buz ve nefret etm esi hi rpevcut deildir. Bir huyun dan nefret ederse, dier huyunu beenir. b. Akldr, iyi ve doru ondan sdr olur. Peygam berim iz buyurm utur ki: Size gerekli olan engin sevgidir, ahm ak kadn nikahlam ayn, /ra onn sohbeti vorgndur ve o cu u da ziyandr. Yine: Akln bulunduu yerde anlam a vardr c. D enkliktir ki, onunla ar zl olur. Yardm ve okluk hsl olur.

57
H adis-i erfde buyurulm utur: N esillerinizi koruyunuz, onlar ancak denk olan yerlere braknz. Arap filozoflarndan ve ak lk lan nd an Eksem bin Sayfi ocuklarna u vasiyette bulunurdu:

Sakn d gzellik ilgisi sizi tem iz denklik i leinden m en etm esin ve ehvet stnl sizi akll hareketten uzak durm aya tbi klm asn ki, ho olm avan nikh nesebinizden olan erefi giderir. Gene uyul mas ve bilinm esi gerekli olan ey, evlenm ek isteyen kim senin gayesi, din, iffet, gzel ahlk ve gnahszlk olm aldr. Birok kim seler bu zam anda bu sebepleri istem e yip, makam ve m evki sahibi kim selerin kzlarn alarak, onu makam ve m evkie vesile edinm ektedirler. ok inal ve eyizi olana alka duym aktadrlar. Bazls da1 d gzelliine, vcut ve beden ek lin e sahip olana ,m eyletm ekted irler. Galiba lh det funun zerine cridir: Makam ve m evki iin alan kim senin ei ya ve;> . eder, ya da kendisi kovulur. Bu kim se eli bo ve hsranda kalr. Mal iin evlenen kim se hata edip, ya zengin san d kim se, ya fakir ve orta halli, ya da kadn criye, ihtiyar ve ehizi iyreti kar, yahut da m aln einin harcam asn istem ez. Bu itibarla glkle karlar. E, bu tip^cadndan faraza dn alsa bile, faydalan mas mm kn olm az. Gzellik tasviri !e yerlere kadar eilenler ok olur ki, bir irkini Zleyh diye satarlar. htiyar bir kadn irin diye ortaya atarlar. htiyarn irkinlii, sar yzii grnp naz souk kaldktan sonra, m a-

58

rur kimse neye uradn bilerek, pimanlk, hzn ve esef iinde: Yetiin! Bu ne biim yz ve burun? Git ben* den baka kime grnrsen grn! diye fery&d eder. Bu, ihtiyar kadm gen sanp alan, sonra da pi man olarak feryd eden Arabn durumuna benzer. Gzellii ok ve erkein kendisine k olduu kimselerle evlenenlerin bile, umumiyette k yok olur ve meyli ve gnl bakasna kayar. Niz ve m cadele ise sonunda ayrlmakla neticelenir. Amma din, iffet ve Ahiret saadeti grnde olan lara Allah yardmc olur ve iyi niyetle onlar fakirlik ten zenginlik ve servete, aa br dereceden yksek makam ve mevkie ykseltir. Nitekim^ Hadis-i erifde yle varid olmutur: Kadn, gzellii, mal, soyu ve dnyas iin nikh edilir. Size gerekli olan ise dindr olandr. Peygamber efendimiz gene buyurmutur ki: Kim bir kadn stnlnden dolay alrsa, Allah ancak onun dknln artrr. Kim bir ka dn malndan dolay alrsa, Allah onun ancak fakirli ini artrr. Kim bir kadn gzelliinden dolay alr sa. Allah onun yalnz dkln artrr. Kim bir kadn ancak namusu, iffeti, merhamet ve efktinden dolay alrsa. Allah o kadn hakknda erkei, erkek hakknda da kadn stn ve mbarek klar. u iyice bilinmelidir ki, evlilikle ilgili ad geen fazilet ve stnlkler, evlilik hukukunu ayakta tutan, evlenme sebebi ile zulm ve isyn sdr olmayanlar iindir- Aile hukukuna uymayan kimsenin evlilikten kanmas ve yalnzla katlanmas lzmdr.

59

Bizim din lim lerim iz derler ki: N ikh son derece istek li olana gerekli ve zaru ridir. Orta seviyedeki istek durum unda evlenm e uy gundur. Zulm ve hakszlk durum unda haram dr. Ahlklar yle defler: Evlenecek her kim se, ein i ekip - evirm eye, evini idareye m uktedir olm azsa, evlenm eden uzak durm as ve yalnzla sabretm esi, evlen m em esi gere kir. Bu sebepten dolay baz kim seler evlenm enin aley hinde bulunm ulardr. B u gr, ev lilik te gerekli hukuk ve kaidelere uy m ayanlar iindir. Ancak, kendini ve rzn koruyan, m illetin oal m asn, m aln ve dinin korunm asn h ed ef tutanlar iin deildir. y i bir hnm la evlenerek, ocuklarn m eydana gelm esi, nesillerin devam n salam ak, elb ette dini n i kha sarlm akla olur ocuklar ailenin nc rkn ve esasdr. B unlarn da terbiye edilm eleri ve ktlklerden korunm alar lzm dr. Onun iin, bu m evzuda aadaki blm ilen m i tir.

I. ocuklarn Terbiye Uslleri

ocuk ister kz, ister erkek olsun, Allaha kr ve sen edilm eli, onu srf Allah vergisi ve lhi bir ar maan bilm elidir. ocuk kz olduunda, fakir ve ok ocuklu ise zin har huzursuz olm am aldr. Hak tal onun rzkn tak dir ve tayin etm itir. B eenilm eyen ocuun banda saadet, rzknda genilik vardr. D om as ile m al ve ikble, rzk g en i liine sebep olm as mm kndr- Ailede, kz ocuu m uz oldu diye, pim anlk olm am aldr. nk bu is tein dndadr. nsan irdesinin dnda olan bir eyi istem em ek veya knam ak cahilliktir.

Hikye:
Eb Hamza adl bir Arap bedevinin ei kz ocuk dourdu. Buna ok zlen Eb Ham za einin adrn terk etti ve baka bir adra geti. Bunun zerine ei u beyti okudu: H amza bizim yanm za niin gelm iyor. H albuki ben bize verileni dourdum . Bunu duyan E b Hamza, duyguland, eine d n e rek bart ve adrna geldi. Doan ocua yle isim koym ak lzm dr ki, d o um zam annn isim lerine uygun olm aldr Zira m nasip olm ayan isim ler, hayat boyunca insan rahatsz

'der.

Birok kim se ism ini deitirip, kendisine baka isim ler koyarlar. Amma yine ilk ism i tam am en terk edilm ez. Faziletli kim selerden biri ocuklarna yle der: B en sizin doum unuzdan nce, doum unuz e s nasnda ve doum unuzdan sonra iyilikte bulundum . Doum dan evvelki iyilik nedir? derlerse derim ki: Ben sizi hr kadnlarn sulblerinde kazandm . Boylece dk ve hasis kabilelerden sakndm ki, haya tnz boyunca tenkid edenlerin tenkidinden ve kna yanlarn knam asndan ekindim . D oum unuz esnasnda size gzel isim koydum ki, hayatnz boyunca rahatsz olm azsnz. D oum unuz dan sonra sizi ok gzel terbiye ettim ki, yatlarnz arasndan seilir hale geldiniz- Chil kalp yaarken lm nz istem ediniz. y i hizm eti tayin edilm elidir ki, ocuk bedenen salam , kuvvetli ve hastalklardan beri, akl shhatli ve ahlk drst olsun. Ahlklar derler ki: St annenin ahlk ve deti ocuun ikinci d o uu, st de gdas olm akla, ocuk onun ahlk ile allklanr. Ahlklar yine: Bir ocuun gz mavi olsa, em ziren st anne H abei olu rsa ocuun gz siyah olur. St veren kim senin' bedende byle d eiiklik olunca, i lem inde de baz deiikliklerin olm as norm ldir. St ii tam am olunca terbiyesi ile m egl olu n mal ve ocua gzel ve ho hareketler telkin ed ilm e lidir.

63
B ir d e ocuklar: Bunu yapm a diye baz eyler den m en ederler. ocuklarn zihinleri sde ve tem iz olduu iin her tarafa ynelebilirE er ok defa rezil fiiller ve hayvn tabiat g e rektiren ey ler telkin ed ilirse, ocuk onlara ynelir. Fakat m en etm ek, azarlam ak ve zor telkin edilirse, ; zihin sa fl seb eb i ile, ocu u n kalbinde m en etm e ve saknm a m eyilleri yerleir. Baz aslzdelerde dklk, ak lszlk ve yaam a bozukluu um um iyette grlm ektedir. H att baz rezil kim seler bunlar Sefih elebi tlive tarif etm ilerdir. Bu tip ocuklarn bu durum lar, st anne ve mrcbbiyelerinin hi b ir eyden m en etm em elerind en ve ne yaparlarsa aferin diyerek, her istediklerini yap m alarndan ileri gelm itir. Ahlklar: ' j ocuklarn terbiyesinde yaratllarndaki nor mal h arek etlerin e uym ak gerektir. Yani ocuklarda m eydana gelen her kuvvet haya'djr. E er ocuklarda haya (r - utanm a ve sklm a) kuvveti baskn olur, ek seriya insanlarn yannda ban eerse (edepsizlik e t m ezlerse) bu, onun soyluluunun ve efendiliinin m ey dana geleceine delild ir Bu itibarla terbiyesine ynelm ek ve huyunun g zellem esin e ihtim am gsterm ek gereklidir. Bu terbiye iinde ocuun, rezilliklerle bezenm i ve kendi terbiyesine uym ayanlarla dp - kalkm as men edilm eli ve dk, kt ve lzum suz eylerle an lan tannan ocuklarla bulunm asna m saade ed il m em elidir ki, onun ahlk ve tavrlaryla ahlklanm

64

olm asn. nsan tabiat huy hrszdr B ilhassa sabk ve kklk anda bu daha ileridir. Bu itibarla dinin edebi ve Peygam berlerin bu yoldaki gr ve uygulam alar retilm elidir. Dinin zaruri ve gerekli m eselelerin in telkini devam ettirilm e lidir.

Bir Hadis-i erif de yle buyurulmutur:

ocuklarnza, yedi yam a varnca, nam az kl may em redin. On yana varnca klm azlarsa dvnz. T em bellii huy edinm elerinden salcnnz, D aim a yanlarnda iyi ve hayr sahibi kim seleri v m ek Ve ktleri de knam ak su retiyle ocuklar, kt lerden uzaklar ve hayr olana koarlar. Eer irkin bir ie atlrlarsa, n ce ak bir sitem d e bulunm ayp, knam akla hareketlerini hafifletm ek ve ii kolayla, r mak uygun olur Ya da baka bir ocuu rnek gstererek: O bu ii yapm , u ekilde cezalandrlm tr, ciye alatm aya alm aldr. El hasl icb etm eyince: Sen yle yapm sn, denm em elidir. Ve: Bana ceza verilm edi* diye tekrar ayn eyi yapm az. ocuu ssleyip ok deerii elbiseler giydirm em elidir. htiya olm aynca yzk taklm am al. Dima ya nnda iyi ve gzel yiyeceklerle, s sl elbiseleri km sem ek lzm dr. Zihnine unu yerletirm elidir: Ssl psl giyinm ek kadnlara m nasiptir. E r keklerin ss, gzel ve ssl elbiselerle deil, olgun luk ve faziletledir Ssl elbiselerin kadnlara m ahsus olduu zih in le rinde ver etm elidir.

65

Yemek ve imek hususunda arlk gstermek hayvanlara has basitliklerdir. Byle davranan 1 kimse hayvanla beraberdir. Bu ekildeki nasihatler ederek,, iyi huylarn ocukta yerlemesine almal. Aksi d ncede olanlarla grtrp konuturulmamaluLr. ocuklardan balangta baz kt hareketler sdr olabilir. Zira onlarn olgunluu yoktur ve akl he nz gelimemitirBaz ocuklardan yalan ve ktlk, bazsndan da hrszlk ve hainlik sdr olabilir. Bunun gibi hile ve zararl eyler oka grlebilir. Hemen dzeltmek ve kontrol altna almak lzm gelir. ocuklara her zaman gzel yiyecek ve iecekler vermeyip, ekmekle yetinmeyi retmek, dolay&yle. zamana ve yerine gre bu ekilde yiyeceklerle yetin meye altrmak icbeder. Nitekim, baz Rum asilzadelerine cenk yapanlar ta rafndan hezimete uram, kiler ve hzinesinden uzak, belirli sayda askerler gdasz kalnca bir kylden yuf ka ekmek lmlar, aslzde alk olmadndan yiyememi, byk bir gayretle baka bir ky bulmu, o kyller de bir ky yemei getirmiler, aslzde onun bir ksmn yemi; bir ksmn da korumalarn yann dakilere emretmitir. Bu itibarla nazla yetimek sultan ve emirlere m nasip deildir, insanlarn seviyesinde olmak onlar iin nerede kald. ocuklara sabahleyin ok yedirmemelidir ki, zih nine izanszlk ve bedenine tembellik vermek suretiyle renmesine mani olmasn Et, tatl ve meyveyi, birbiri ardnca vermemeli, ye mek yerken, hele meyve yerken su iirmemelidir. F: f

66

Uyuturucu eylerden ki herkese kanmak ge reklidir kanmal. Hele ocuklara kar son derece saknmak lzmdr. ok zararldr. Onlann, fkeli, ha fif ve bozuk olmalarna sebep olur. Red melekeleri kalplerinde yer tuturak giderilmesi zor ve zarar ok olur. ki alan topluluun meclisine gitmemelidirler. Onlarn hikyelerini ve akalarn dinletmemelidir. Ba z kimseler, iir ocuklarn tabiatna incelik eviklik verir, demilerdir- Fakat doru deildir. Zarar fayda sndan oktur. Dersini bitirmeyince yemei verilme melidir. Baz ileri gizlememelidir ki, alkanlk hali ni alr. Bylece kabahatlerini gizlemeye alr. Gecele ri ok uyumakdan, gndzleri mutlaka uykudan men edilmelidir. Yazn souk mahzenlere komak ve yelpazelere saldrmaktan, kn, elini - ayan korumak iin krk lere girmek ve scak yerlerde oturmaktan alkoymak lzmdr. Yayan yrmeye ve ata binmeye almak; oturmak, kalkmak, sz sylemek ve yemek yemek gi bi adb retmelidir Doru - yanl yalan sylemekten ve yemin etmekden men etmek icbeder. Byklerin meclisinde az konuturulur ve sual sorduklarnda ksa cevap verilir. Arlklardan alkonur. retmeni, iyi ve dindar, akll ve ahlkl olmal dr. yi ahlka ve byklerin edeb ve terbiyesine va kf, fkesinde ve yumuaklnda an olmamas l zmdr. ok yumuak olmamaldr. Terbiye ve dzelt mesinde aciz kalmamal.

ok fkeli ve kzgn da olmamal, lzumsuz kin. den ocuk mahzn, lim renmekten nefret etmeme* lidirTabsilini ahlk ve edebi gzel olan aszAdeterte beraber yapmas, onlardan gzel bk ve olgunluk el de etmesi uygundur. Fakat sunanmzda banlar az dr. retmen dvdnde feryd ederse, bu zayf kim selerin iidir diye, bu rtkanlndan vazgeirmeli, retmen de az dvmeli, fakat ok tesirli davranma ldr. ocuu cmertlie altrmaldr. Akranna iyi lik ve yardm etmek retilmelidir. Kibirlenmek, bbrlenmek ve alayclktan tama men men edilmelidir. Hayr yapmak istendiinde ocuu dine vererek yaptrmak ki, oka iyilik yapmay renmi otar. Mah ve dnyay gznde kk gstermeli, attn ve gm (para) biriktirmeden sakmchnlmaldtr. Altm ve gm (para) sevgisinin kt birey olduu telkin edilmelidir. mam Gazli (Allah rahmet etsin): Allahm? Beni ve ocuklarm patlara tapmakdan koru yet-i kerimesinin tefsirindeki (Esnm - put la rd a n ntaksadm altn ve gm olduunu. (Beniyye) ocuklarm altm ve gm sevgisi ve alkasndan ki manda ibdettir koru demek mansna gel diine iarettir, der. Hergn bir miktar tembellik ve oyuna msaade edilmelidir. Amma bu oyun ktlk ve irkinlikleri iine almamaldr. Baba, anne, retmen ve aabeyi ne sayg duymal ve onlardan ekinmeyi det haline getirmek iin allmaldr.

68

Anne ve babamn an sevgisi varsa, ocua bildiritmemelidir. Zira ocuk bunu rendin, ren mekten ve terbiye edilmekten uzak ve noksan kalr. Bu sebepten dolay retmen sevgisi anne ve ba baya tercih edilmitirAmma baz akll babalar, sevgisi olduu halde aklamayp, ocuun terbiyesinde kusur etmezler. ocukluktan kp, erkeklik istek ve arzulanna vkf, oyun ve elenceyi de renince ona, yakmlanna ve adamlarna, hizmeti ve klesine, mal ve mlkne, her trl, eyay kullanmaktan gayenin, karakteri dz gnletirmek; scak - souk, alk ve susuzluk elemlelerinden kurtulup, salam bir karakter ve tam kuv vetle manev olgunluk elde ederek, Ahiret Saadetini elde etmek suretiyle hakiki saadete erimek olduu anlatlmaldr. Yalnz yemek - imek, giyinmek ve nimetlerden istifde etmek hayvanlara has bir dunundur. Ondan sonra ocuk ilim tahsiline yneltilmelidir, retimde ne gibi sraya ve tedris usulne bavuru laca birinci kitapta aklanmtr. limlerin sonu ilh! bilgidir. Anne ve babadan t&klid yolu ile renilen itikadlar, delil ve akl yrt me ile verilmeye allmaldr. Evvel una dikkat edilmelidir: ocuun hangi ilim ve fenne istidad varsa, hangisi ile durumu uy gun dyorsa bu enine - boyuna dnlmeli ve uy gun olan ilim ve fenle ocuk megl edilmelidir. Zira her ferd' doutan bir ilim ve fenne msid ve onu renmeye hazrdr- Bunda C. Hakkn gizli srr ve derni bir hikmeti vardr.

O da lemdeki nizam ve itsanolundaki kvam dr. Yukardaki sylediimiz gibi her sanata ihtiya vardr ve takdir olunan zaman onlarslz olmaz. ayet herkes ayn istidat zerine yaratlsa idi, mhim sanatlar ve eitli ilim ve fen yok olurdu. Herkes yksek seviyedeki sanatlarla megl olsa idi, orta ve aa seviyedeki sanatlar meydana gelmez, lemin nizam bozulur, geim felce urara;. Bu itibarla lhi hikmet yle gerektirdi ki, her yaratl bir fenne mnasip ve her istidat bir sanata uygun oldu. Bu, n yce ve ulu olan Allahn tak diridir ' nsan istidad olan san atla megl olunca, az za manda ve fazla gayret gstermeden netice elde eder. Amma istidad olmayan eyi isteyince, zamann zayi etmi ve istiddnt boa harcam olacandan, sonunda ya netice elde edemez, ya da ok zamanda az ey elde etme durumu ortaya kar. Hikye olunduuna gre, Ahmed bin Halil arz il mini, kuvvetli istidad ile ortaya koyduktan sonra, renmek isteyen talebeye retirdi- Bir kimse bu fenne son derece dknd. Uzun zaman gayret gs terdii halde hi birey elde edemedi. Halil retmek ve anlatmakdan ciz kald\ Nihayet Halil: Bu beyti takti et (veznini gster), dedi. Bey t: Bir eyi yapmaya gcn yetmezse onu brak, gcnn yettiine gayret gster. HalilinVbu iaretini anlayp, Halili tereddtitden ve kaybn uzatmaktan feragat etti, Halil der ki:

70

Bu kadar izansz yaratl ile bu iareti anla yp, edeb gstermesine son derece atm. Bylece bir fenne ya da san'ata yneltirler. O san'atm btn kademelerini ve ynlerini retmeleri gereklidir- Bir miktarn renip brakmamaldr. Mesel ocuk, yazma ve iyi cilmle kurmay arzu etse, nce gzel yazy, ikinci olarak da gzel konu ma ve sz parlakl, risle ezberleme, byk ktip lerin hitaplarm, belagatl kimselerin iir ve gzel szlerini, nkteden kimselerin hikye ve konumalar* n, sarf ve Nahiv'i, Arap dilini, dier ilim ve edebin gereklerini, matematik ve gramer ilimlerinin hepsini renip tamamlayarak, fende ykselmesi, akran ve emsli arasnda sivrilmesi lzmdr. Srf divn yaz, birka mektup ve yanl eyler renmek insann yazar ve mellif olmasn 'gerektir mez. Bilkis rastgele bir ktip ve sradan bir yazar olur. Bir kimse, ba yazar olmay isterse o zaman bu dediklerimizi yapmaya mecburdur. Fakat bir kimse, mhim bir fennin dnda baka eyleri de renmek istese onun iin -bu, genel kltr mahiyetinde olduu iin, lzm deildir. Zira herkesin hereyi lyk ile renmesine mr ve zaman yetmez. Btn ilimleri, tam mans ile renmek imknszdr. Onun iin en mhim olan ile yetinilmesi lzm gelmektedirBir ocuu bir sanatla megl edince, istidatszl veya let noksanl sebebiyle, elde edilmesi zor ve mazur olursa, o ocuk baka sanatla megl edil melidir. Mutlaka istenilen sanat teklif edilmemelidir.

71

Fakat, ilk san'attan bkknlk olmaynca men etme meli. Bir san'atdaki ksmi gtk ve zorluk grld nde vaz geirmek, strap ve aceledir. Bu halde olanlar, olgunluk ve sanatkrlktan bir sonu elde edemezler. Tam rencide sabr ve sebat gereklidir. Her san'atn retilmesinde altrma yaptrmak lzmdr. Son derece hareket getirerek, shhati koru ma ve tembellii giderme yolu tercih edilmelidir. Bir sanlat a megl edildi mi, ondan baz yaama imknlar, mal ve para salanmaldr. Bu, ocuun ar zusunu ve neesini artnr. O sanat sonuna kadar g trmeye gayret sarfeder, Sanatmdan geimini sala mak erefli kiilerin hasletidir. Hem bununla kendi alma ve gayretiyle geinme alkanl hsl olur. Bylece ocuklar anne ve babalardan, kalacak mal ve mirasa itimad etmezler- Hazra gz. dikenler, bu san'at renmekten uzak kalrlar ve sonunda da perian olurlar. ocuk, kendi bana, kazanmaya muktedir olur. Evvel evlendirip geim imknlarn ayrmak lzm dr. ran Hkmdarlarnda det u idi: ocuklarn adamlan ve hizmetkrlar arasnda terbiye etmezler, ttimad ettikleri emirlerden birisine verip, bir tarafa gndererek terbiye ettirirlerdi. Haya* tn glne ve yeme - imedeki basitlie kanaat ederek, rahat ve gilrl yaamaya almazlard. Nitekim ran Hkmdar Yezdcerd, gnahkr olu Behrm, Arap emiri, Miinzr bin Numana tes lim etti. O da- Hyre ehrine' gtrerek orada terbiye etti. Horenk1 Sarayn onun iin yaptrd ki, hl bu saray durmaktadr. Bylece ona, edebiyat, svarilik '

72

ilmi ve terbiye retti. Behrmm birok Arapa iir leri vardr. Deylem oullarnda ve baz Seluklu beyliklerinde de bu yola uyulmutur. erke emirleri, Msr'da devletleri mevcutken, bu metoda bavurmular, ocuklarn erke memleket lerine gndererek terbiye etmilerdir. Orada terbiye edilen ocuklar, askerlik ve cesarette olgunlap, ordu saflarna katlrlar, terbiye ve ykseklikleri ile yksek mertebelere ularlard. Amma Msrda terbiye ediienler, askerlik ve kahramanlkta kabiliyetli olmazlar, hretsiz chil kalrlard. ocukluk zamannda baz elemlere almak fay daldr. Hikye: Adaleti ile tannan tran Hkmdar Nirevn, muallimi sebepsiz yere dver, eline kar ve buz verirdi. Bunu tut, derdi. Durum Kisr'ya intikal edince, hoca kat, Nirevn, hocamdan memnunum aman gelsin, deyince hoca meydana kt. Hocasna: Susuz dvmenin sebebi nedir? diye sordu. Muallim: unun iin ki: Gnahsz mazlumdur. Rencide olanlarn elem duymas ve krlmas, dolaysyle zu lm edene olan kininin ne derece olduunun taraf nzdan bilinmesi iin yaptm. Kisr (hkmdarlk) tahtna getiiniz vakit, gnahsz olan rencide et mekten kanrsn. Nirevn: Ya elimin kar ve buzda durmasn iburiar elimde tutmam) niin emrettin? diye sordu. Muallim:

73

Yaknda bunun sebebi belli olur, dedi. Bir zaman sonra Nirevn, adanlan ile bir muha rebeye gitti. Sabah olunca dmanla karlald. Ar kadalar yaylarn souktan eremeyip yenilgiye yak laldn anlaynca, melik btn yaylan ad geen se bepten dolay gerdi ve zafer elde edildi. Bylece ho cann grndeki isabet meydana kt ve Nirevn onu, elb9e ve hesapsz nimetlerle taltif etti. Bu sylediklerimizin aksine yaam olan kimseyi, daha sonra dzeltmek ve ondaki huyu gidermek g olur. Hikye: 1Filozof Sokrat, genleri okuturdu- Hatt baz dmanlan, ona Lt kavminin iini yapmakla (Ltilikolanclkla) amur atarlard. Ona sorduklarnda* Ya dal emek kolaydr. Amma kuruduktan sonra dorultmak hayli zordur, derdi, Bu terbiye sis temi erkek ocuklar iindir. Fakat kz ocuklarn da buna kyas ederek, mnasip olan terbiye ve hasletler' retmelidir. Anak kaz ocuklar hakknda haya, iffet erkek lerden saknma ve korunma, utanma ve ev hususun da fazla alka gsterilmelidir. Yukarda geen kadn lar hakkndaki edeb ve terbiyeyi telkin etmek ve retmek lzmdr. Ayrca bu retilenler bizzat yajtmlmaldr. Hoca Nsirye gre kzlar, yazmaktan ve oku maktan men edilmelidir. Dier limlere gre ise, yaz maktan men edilmeli, fakat okumaktan men edilme melidir- Bilhassa dinin lzumlu ynleri ile snnet h kmleri, hple kadnlara mahsus hayz ve nfas gibi

74

eyler retilmelidir. lim renmek mslman kan ve erkek zerine farzdr Hz. Aie (R-A.)'nm ilmin, hele slm ahkmnn birounun kendisinden nakle dildii sabittir. * Muhammed mmetinden lim kadnlar, hele ha* diiler oktur. Merveziyyenin kz... gibi Hanefi mamlarndan Tuhfe sahibinin Patma adl bir kz vard. O kadar bilgili idi ki, babasna gelen fetvda onun da cevab olmaynca olmazd. Bedyi sahibi Kftn eserini Tuhfeye erh olarak telif etti- Tuhfe sahi* bi kzm Kniye nikhlad. Pukah: Tuhfe erhi kz Fatmadan alnmtr, derler. Bundan sonra Fetv cevapla kmaya balad. Tuhfe Sahibi, kz Ftma ve damad Kninin yaz* lan ile kard, nn de kabirleri; Halepde Slihlerin kabirleri (Kubrus-Slihin) denilen yerdedir. Halk arasnda: (Kdinin ve einin mezan) diye anlr, Allah onlara rahmet eylesin. Kz bulu ana gelince, denk birini bulup evlendirmelidir, geciktirilmemelidir. Damat olacak kimse nin dinini, ahlkn, iyilik ve nn grmeli ve tet kik etmelidir- Mevkiinin yksekliine, mal okluu na, soyunun byklne ve ekil gzelliine baklmamaldr. Eer aranan manev artlarla birlikte bunlar da varsa ne nimettir, Nur stne Nurdur. Evlendikten sonra damatla, varsa anne ve babas ile geimsizlik etmekten men edilmelidir. Tam bir zaruret olmadk a aynlma tarafna meyi gsterilmez. Sz sylerken herkes iin uyulacak adb da beyan edeceimizi vaadetmitik. imdi onlardan bahsedelim.

II. KONUMA ADABI Konuurken ok konumaktan kanmak lzmdr. Zira ok konumak zihin hafifliine ve akl bozuklu una almettir ekimenin ortada kalmasn gerekti rir. ok konumak dima yorgunluu ve dile zararl olmasndan baka, dost ve arkadalar yannda kt ve irkin saylr. Sohbetten usanrlar ve anlatlanlar dan rahatsz olurlar. Meclisde bakalarna konuma frsat vermemek en kt rezillik ve en irkin bir haslettir. Ne kadar ksa ve veciz konuulursa o kadar edebe yakn olur. Abbasi hatiplerinden Halid bin afvi} ki uzun konuurdu bir gn Basra Camiinde sabahtan kuluk vaktine kadar konutu. Nihayet Meclisde bir Bedevi Arap vard. Ona'. Ey Bedevi I Ksa ve insicaml konumak (sz parlakh] ve gzellii) nedir? diye sordu- O da: Bize gre bu, senin sabahtanberi yaptn uzat may yapmayandr. Aklamadan anlalan ksa ve ru muzlu olan konumadr, diye cevap verdi. Szn en hayrls ksa ve manl olandr. ok konuma hastal olanm bana iki bel ge lir: t. Kendisinin klmesi. 2. Dinleyicilerin usanmas. Filozoflara gre lh bir hikmet olarak:

7#

1. nsann iittii sylediinin zaafdr. Nitekim akl tam olunca sz ksa olur2. Sylediini tekrar etmekten kanmaktr. Hele ltife ve ndir szlerde buna ok dikkat etmelidir. Aksi halde zevki kaar. Ders verenler ve vaz edenler de, bir nkte ve meseleyi haddinden fazla syleyerek, dinleyenleri usandrmamaldrlar. Eer bir hikye, bir nkte ve ltifeyi bir defa sylemise, onu, bir zaman sonra tpk ilk anlatt gibi tekrar etmemelidir. ayet temas et mek zarureti varsa: Falan hikyede belirttiimiz gibi, demek sure tiyle, veya dinlemeyen bir - iki kimse varsa ksaca on lara anlatacak (ekilde iarett emelidir. Dierlerine dinleme klfetini yklemeraelidir. Herkesin bildii bir hikyeyi, bilinmemi gibi anlatlmamal. Mecliste olanlardan biri bildii bir hikyeyi anlatrsa, kendisi onu bilmiyormu gibi dinlemelidir. mam a*biden yle rivyet edilmitir: Baz kimseler Hadis rivyet eder. Ben o hatlisi, daha o yokken rivyet etmitim. Amma ben o kimseye, bildiimi sylemeden gzelce dinlerim, gayfcm- ona hadis rivyeti zevkini tatdrp, hadisin din lenmesini ve hfz yolu le megl olunmasn salamak tr. Bakasndan birey sorsalar, kendisi bilirse bile, ileri atlp cevap vermemelidir. Eer o kimse aciz kalp, sual soran cevapsz kala caksa, gzellikle ve terbiye hudutlarn amadan ce vap vermeli, spal sorulan mahup olmayacak ve sual sorann murad da yerine gelecek ekilde hareket e t melidir.

rt

Bir topluluktan birey sorsalar, kendisi de o top luluun iinde bulunsa, ileri atlp cevap vermeme Bir kimse cevap vermeye alsa, kendi cevab da on dan gzel olsa sabretmelidir. Cevap veren kimse s zn bitirdikten sonra, kendisi edebini koruyarak grn sylemelidir- Kendi cevabndan sonra bir baka cevap verilirse ona kzmamah, bu cevap kendi ninkinden daha gzelse onu insafla karlamal, hatt bunu sylemelidir. Bakas konuurken, sz bitirmeden sze kar mamaldr. Filozoflar: Kendinin cehlini, bakas konuurken sze ka randan baka, hi bir kimsenin itiraf ettiini bilmi yoruz, demilerdir. Kendi huzurunda bir cemaat konumaya balarsa, kendinin yeri olmadka, dahil olmamaldr. Meclisde, hele kendinden byklerin meclisinde, stnln ortaya koymak iin, ilk nce sual sormamaldr. Sz sz aar, zaruretine binen soru sormas ve sze ka rmas normldir. Meclisdekiler bir sz syleyecek olurlarsa, anla mak iin gayret gsterilmemelidir. Meclislerde, bazi kimselerden gizlemek. iin, bir bakas ile aralarnda konuulmamaldr. Kendinden bahsedilen kimsenin, kendinden sz edildii zannma dme ihtimli vardrByklerle konuurken nkteye kinye yapmama ldr. Syleyeceklerini norml tonda sylemeli. Ne dinleyeni soru sormak mecburiyetinde brakacak e kilde hafif, ne de-muhatab incitecek edepsizlik olacak biimde yksek sesli olmaldr.

78

Nitekim Kur'an- Kerimde yle buyurulur: Yeryznde mutedil ol. Sesini alalt-.. (1) Yksek ses, bilhassa bykler ve limler huzu runda son derece irkindir. Hadis-i erifde vrid ol duuna gre gebe Araplanndan bir kabile ileri ge lenleri, Rasl (A.S.) efendimize geldiler. Amma bunlar Bedevi olduktan iin taban kaba, byklerle beraber bulunulduu zaman naSd hareket edileceini ve b yklere kar nasl konuulacan bilmediklerinden, Peygamber (AS.) efendimizin hcrelerinden kmala rn beklemeye sabredemeden yksek sesle: Bizim iin dan k ey Muhammedi diye ses lendiler. Kinatn efendisi, sonsuz fazilet ve kemali sebe biyle, incelik gsterip dan ktlar ve onlarla konu tular. Bu olaydan sonra onlar hakknda u ayeti kerime nzil oldu: Ey man edenler, seslerinizi Peygamberin se sinden yksek karmayn. Ona szle birbirinize ba rdnz gibi barmayn ki siz farkna varmadan amelleriniz boa gidiverir. Hcrelerin (odalann) ardndan sana nleyenler (varya) onlann ounun akllan ermezi (2) Bu Ayet-i Kerimenin niitnden sonra Ash&bn ileri gelenleri, Peygamber efendimizle konutuktan zaman hafif sylemeye gayret ederlerdi. Eer szde izaha muhta bir yn varsa temsille anlatmaya alM <al Lukm&n Sres i, H ucurA t S d n , ift a Ayet : 2 ve 4.

T9

mak lzmdr. Tam ihtiya olmaynca ksa konumay brakmamaldr. Uzak kinyeler ve garip lfzlar kul lanmamaldrirkin, kftir ve kaba mizahtan, souk akadan kanmak lzmdr. Zira bunlar insanda insanln dmesine, kin ve dmanln meydana gelmesine sebep olur. Duruma ve bulunan yere gre konumal. Konu urken el, ba, gz ve kala iaretler yapmamaldr. Bulunulan yere gre bu hareketler yaplabilir. Rivyet olunduuna gre bir mmf (okumam) bir kimse, bir okulda emanet birey brakmt. Al maya geldiinde hoca rencilerine ders vermekte idi. Hoca ona: Biraz bekle, dersi tamamlayaym, dedi. Ders uzad- Hoca ders esnasnda elini yere vurup, dier uzuvlarn da oynatrd. Bekleyen mm'ye bek lemekten sknt gelince ve alaca hususunda acele gsterince hocaya: Hoca gel benim emnetimi ver. Ben senin ye rine geeyim. Eli, bam sallayp gzm ve kam oynataym. Senin de benim de iimiz yerine gelsin de di. Hak kendi elinde olsa bile mnakaa ve mcadele ye girimemelidir. Bilhassa kendinden byklerle mnkaa ve m cadeleye girdiinde ll olmal ve hak hangi tarafta ise, o tarafa dnmelidir. Bir kimseden bir fayda elde ederse Ve iitirse, hi r etmeden: Bu fayday Talandan iittim, demekten kama maldr. Tam bir zaruret olmadan mnazara ve mnak . etmemelidir

80

Hassaten, zamanmzda inat ve mcadele tabiatla r kuatm, doruyu sylemek ise, yok otmu dunun dadr. nce nktelerle zor meseleleri!, anlamaktan aciz olanlara sylememelidh*. insanlara anlayabilecekleri ekilde sz syleyi niz ifadesine uyarak, kimseyi taklid ekmeye kalkma maldr. Byklerle konuulduunda gzel ve ho kelime* ler kullanmaldr, Yanb anlalacak szlerden kan maldr. < Kir kimse birey istese yok dememeli, hayr de melidir. Hayr dedikten sonra yok dememelidir. Bu durum, yok demekten daha ktdr. Zij hayr yok mansna gelirByklerle ve sayg gsterilmesi gereken kimse lerle konuurken Sen demeyip, Siz diye hitap et melidir. Emsl ve akrn ile de gzel ve holukla ko numal. Fakat fazla alak gnllk gstermemeli ve kendini drecek ekide sz sylenmemelidir. nsan ekitirmek, yalan sylemek ve iftira etmekten kan mal, insan drecek sz sylememeli ve dilememeI. bu ekildeki kelimeleri kullananlarla bir arada bu lunmamaldr. Sz arasnda: Anladn m, dinledin mi, beri bak, beni dinle, anlald m? gibi szleri ve benzerlerini il ve etmekten kanmaldr. Byklere hitabnda Sultanm gibi szleri de ok svlem em elidir. B yklerin yzne kar vecek olu?sa ksaca sylem elidir.

OTURMA VE YRME ADABI Yrrken fazla hzl gitmemelidir. Hafiflik alme ti saylr Fazla ar yrmek de tembellik ve kibir almetidir. Ortasn bulmak, norml yrmek lzm dr. Nitekim Lokmanm, oluna vasiyeti, Kur'an'da yle hikye edilmitir: Yrmende itid& ^ te r, hareketlerinde saln maktan sakn, yani salnarak yrme, saa sola sallan ma demektir. Peygamberimizin hayat eserinde varid olduuna gre Ashb'dan Eb Katda, muharebe safnda aske rin arasnda salnarak ve kibirlenerek yrrd. Rasl (A.S.) grd ve: Bu yry Allahn buz ettii yrytrHarpte ise mstesndr. Kfirlerle muharebede aza met ve ecat (cesaret) gstermek, kfirlere zayflk' ve Mslilmanlara kuvvet verir, buyurdu! Onun iin bu durumda salnarak yrmeye msaade edilmitir. Giderken ikide bir geri dnmek ahmaklk alme tidir. Yrrken ban eip yere bakmak da znt ve fazla dnce almetidir. Bu zamanda bu tip ada ma: Yere bakandan hayr gelmez derler. Bu halkn grdr. Amma baz slih kiilere gre ilk bakta ekinmek iindir. Hatt dervilerine bunu emreder ler. Bu niyetle gzel karlanabilir- Nitekim bu, Nak ibend eyhlerinin grdr. p: 6

82

Hayvanlara binince de itidle riayet etmek gerek tir. Ne zayf ve korkak grnlerde, ne de gurur ve kibir sretinde olmaldr. Belini bkmeden dz ve doru oturmal. Omuzlarn gerip gsn yukan kaldrmadan durmaldr. Otururken ayaklarn uzatmamal ve birbiri ze rine koymamaldr. Bykleri, bocas, anne ve babas ve bunlar gibi hrmet gsterilmesi I&fm geden kimseler almad zaman diz kp oturmamaldr. Bu da herkes iindirBaz Hak yolunda olan derviler, kendilerini terbiye ve edeb iin her zaman diz zerinde otururlar. Ben bir Nakibendi eyhi grdm ki seksen yan dan fazla idi. Hamama girdiinde ok otururdu. Ade ti zere mermer zerinde, hi kmldamadan dizst kalrd. Mevln Muhammed Rki, Nakibendi eyhlerindendir. Sadettin Kgar de onun dervilerindendir. Hikyedir ki: Bir gece Herd camiinde bada kurup otur mutum. Hemen kalbime: Kleler efendilerinin hu zurunda byle mi oturur? eklinde bir ilhm geldiBunun tesiri ile diz stne yle oturmuum ki, mer merin arpmasndan birka ay dizlerim and. O vakittenberi krk yldr diz zerine otururum. Baka bir ekilde oturmu deilim. Ban eline ve dizine dayanmaldr ki, znt ve tenbellik lmeti saylr. Boynunu da ememelidir. Sakaln yolmak ve oynatmak, burnuna gtrp koklamak gibi ho olmayan dier beden hareketleri ni yapmak iyi karlanmaz. Parmaklarn azna ve burnuna sokmamcl, parmaklarn atlatmama)!. m-

as

kn nispetinde gerinmek ve esnemekten kanmaldr. Esnemek mecburiyetinde kalrsa elini azna tutmal ve az-burun suyunu, grenlerin irenmesine sebep olmamas iin, gstermemelidir- Az ve burnunu eli ve yeni ile deil, mendili ile silmelidir. Elhasl nefteri mucip olan eylerden son derece kanmak lzmdr. Meclisde bulunduu zaman yerini bilip, makamn dan ne aa, ne de yukan bir yere oturmamaldr. Bu da avam iin byledir. Amma derviler iin durum bylelc deildir. Gnl insanlar olan ehli tarik, meclisde, makam gzetmeden bo bulduklar yere' otururlar. Peygamber efendimiz de byle yapard. Makam ve mevki gzetmeden, nereyi bo bulursa oraya oturur lard Makam ve mevki gzetmek, Allah gnllleri iin byk bir hicbdr, ardr. Kendisi meclisin reisi ve evin sahibi ise mertebe gzetmek yakmaz. Her neresi bosa oraya oturur. Bilmeden yukan oturmu ise, farknda olunca, oray terk eder. Kendi yeri bo deilse geri dner. Asl s trap ve znt gstermez. Ev halk ve hizmetilerin dnda bir yerde bulununsa. el ve yznden baka yerlerini gstermemeli dir. Byklerin yannda ayaklann ve kollann a maktan kanmaldrYalnz bana olunca, gbeinden dizlerine kadar olan yerlerinin dndaki uzuvlanm, imkn nispetin de. hamama ve helya girerken bile, saklamahdr. Ulem, hamamda dahi tamamen soyunmay iyi kar lamamlardr. Hayann kayna olan Hz. Osman (R.A.): Ben karanlk gecede gs derken, Rabbimden hay ederek ylan bklr gibi bklrm, buyur mutur.

Kimse yannda yatp uyumamah ve arkas zerine yatmamaldr. Hele horlama deti olanlar bunu hi yapmamal Zir srtst yatmak horlamaya sebeptir. Zararlar da vardr. Ahlklar: Srtst yatarken grlen ry karktr, tabin yoktur, derler. Zira kan, balgam, safra ve sevd ad verilen i unsurlar dimaa yorgunluk verir, hayle ve bunu kullanan gce zarar dokunur. Onlarn alma* s ile meydana gelen hdise doru vukubulmaz. Eer meclisde uyku bastnr, onu gideremezse, gi dip yalnz yerde uyumaldr. Meclisdekilerin hepsi uyursa o zaman o da uyur. Eer uykusu gelmezse kp gider. Bouna oturmazMeclisde arlk gstermemelidir. Eer bir top luluk kendisini ar kabul ederse onlarla oturmaktan kanmaldr. Kendisine arlk verenden nasl ik yeti olursa, kendisi de bakalanna arlk vermeme lidir, Arap airleri arl olan kimseleri ok zemmetmilerdir. Hz. mam Eb Hanife'den : Sakil (ar) kimdir? diye sordular. Cevaben: Kendi arln anlayan sakil olmaz- Sakil kendi arln anlamayan kimsedir, buyurdu. Bu anlattmz adb bir kimseye g gelir ve: Bunlara nasl uyulur? derse ilc udur: Bu dbn ztlarnn zararlarn, yapldnda meydana gelecek faydalan; aynca edepli kimseler iin olan iyiliklerle edebe uymayanlar hakknda sylenmi zemleri dnsn. Bu altrmay kendine devaml olarak, derece derece uygulasn naliah saysz fay dalar ve gzel iyilikler elde edecektir.

III, YEME VE ME ADBI

Evvel el, az burun iyice ykanr, sofradaki ye rine oturulur. .Ev sahibi ise veya cematin by s syorsa: Bismillhirrahmninrahm deyip sa eliyle yemee balanr. Eer sofrann sahibi deilse, sofra sahibi izin verdikten ve bykler yemee baladktan sonra balamak lzmdr- Yemek yerken ellerini, yen lerini ve byklarn yemee bulalrmamalidir. Sofra y da kirletmemeli. Ekmei ve tuzu slatmamal. parmandan bakasn yiyeceklere srmemelidir. Yemee hrs gstermemelidir. Baz lim ler: Fazla alk zamannda dostlarn ziyfetinc gitme melidir, demilerdir. An alk edep hududundan kmay gerekti rir, derlerdi. lbi Srin ziyafete amld zaman hizmetisin den yemek isteyip, yedikten sonra giderdi ve: Dilerimin hiddetini mmin kardeimin ye meinde denemeyi reva grmem; derdiYemek yetken kk lokma almal ve abuk yutmamal. Fazla da aznda tutmamal. Orta seviyede yemelidir. ' Yemek esnasnda parmaklarn fazla daldrmamal. Azna sokup - karmamal. Hem snnete uymal, hem de sofradakilerin nefretini kazanmamaldr.

Peygamberimizin biitn snnetleri gzel ve hodur. Yemein rengine bakmamal ve kokusunu koklamattaldr- Yemein iyisini sememeU ve yemein iyisi sofrada az ise hrsla yememeli. Bilkis sofradakilere ikrm etmelidirBeraber yenek yedii kimsenin lokmasna bakma, maldr. Kendisine de bakmamal. nnden yemeli. Meyveyi baka yerden alabilir. Fzl Devvni byle demitir. B|u sz mehurdurHatt baz kimseler: Beeneceklerinden (trl) meyve fler). (I) ayeti buna iarettir, demilerdir. Edebe riyet etmek gerektir. Taban ortasndan almak cizdir. Fakat bakasnn nndeki meyveyi ekip almak edebe aykrdr. Azndan kard kemik ve ekirdei ekmein stne koymamal, sofrann stne koymaldr. A zndan kan dier eyleri nefreti douracak ekilde karmamal, azndan sofraya ve tabaa damla brak mamaldr- Sofradan kalktnda yerine bakas otur duu zaman nefret etmemelidir. Sofradakilerden nce kalkmamaldr. Karn doy mu olduu ve itah bulunmad halde yermi gibi davranmal ve herkes kalkmadan yemei brakma maldr. Kendi evinde bulunursa, yahut teklifsiz dostu olursa o zaman nce kalkabilir. Misfir olursa, ev sahibinden nce sofradan kalkabilir. Yemekten ok a buk kalkmak, misfir olduu kimseye kar iyi olmaz.
(il V a k a S r e s i , Ayet : 2#.

Yemein beenilmediine hamledilir ve ev sahibi k rlabilir. Ev sahibi mis&firine U defa ikr&m teklif etmeli dir. Daha fazla etmemelidir. Ev sahibi yemekten mi safirden sonra kalkmaldr. Misfir ayrca yemek istememelidir. Sofradaki yemee kanaat etmesi lzm dr. Yemein aybndan sz etmemelidir. tah olmaz sa yer gibi grnmelidir. Ayp i yapmamaldr. Ye mek esnasnda su istememeli. Zaruret olursa su ier* ken boazndan ve azndan ses karmamaldr Eer dili ile dileri arasndan su karsa azndan gster* memeli ve nefreti gerektirmemen. Yemekten sonra ellerini ykamal. Azna su alarak alkalayp dkmeH, suyu yutmamahdr. Dilerini ykamal, bakalarn dan nce ellerini ykamamah. Ev sahibi ise nce y kama uygun der. Kendisine leen getirildiinde bakasna teklif etmemelidir. Yemekten nce el yka maya genlerden, yemekden sonra da yallardan ba lamaldr. Yemee tuz ile balamak snnettir. Sofiler bu sn nete uymulardr. (1)

Yeme vc ivme adab II* ilgili beyanlar, eskiye gredir. Ayn sof. rad* w ayn kaptan yendiinde ve teften ile el ykamada takip edilmeai lm gelen adAb, Trk tslftm Ananesine (re dile ge tirilmitir. Bugnk yeme imrdp uyulmas gereken nezaket kai deleri (grg kurallar) d ayndr.

IV. Ana - Babaya kar Vazifeler Akl ve din ynnden insan, kendisine sonsuz ni metler veren (Allaha) kretmek mecburiyetindedir. Nimetlerin en ycesi Allah'n yerdii lh nimetlerdir. Her trl iyilik ve ihsan ondan sdr olur. lh ni metlerin dnda ve insanlar iin olan ana ve baba, ni metidir. Zira kulun var oluu hakikaten byiik bir ni mettir. Dier nimetler, bu varlk nimetine bal ve dayaldr- nsan varlnn esas sebebi C. Hak, g rnen sebebi ise, ana ve babadr. nsanolu ciz olduu vakit ona en byk destek lik yapan, zaman gelince terbiye eden, yiyecek ve ie ceini temin eden, her trl ihtiyalarn karlayan, hayatnn devam, bymesi ve gelimesine sebep olan, ayrca ruhunu gzelletiren ve hareketlerini tanzim eden ana ve babadr. eitli meakkat ve glklere gs gererek, her trl dnyev ve gnlk ihtiyalarn, gece ve gndz demeden ve yorulmadan karlayan, hatt kendisine evldn tercih edep gene ana ve babadr.
Anne, varla sebep olm akta baba le beraberdir. Ancak, dourm ak ve em zirm ek te ve d i er m eakkatlarda babadan hakk oktur. Baz Ashb, Peygam ber (A.S.)dan sordular ve: Ey Allah'n Rasl! K im e iyilik edelim ? d ed i ler v
Rnslllah :

90

Annene, buyurdu. Sonra kime? diye sordular. Rasl (A.S.) defa: Annene! buyurdu. Drdnc defa da ancak Babana buyurdular. efkatinin stnl sebebi ile anne sevgisi baba ya stndr. ocuklar, korku ve sknt annda an nenin tarafna doru koarlar ve ona snrlar- Bu nimetlere teekkr etmeye g yetmez. Ne kadar iyi* lik etsek anne ve babann iyilik ve terbiyelerine denk ve yakn olamaz. Rivyet edildiine gre, bir kimse Peygamber (A.S.) efendimize yle dedi: . Benim Wr annem var. Onu srtmda tayor, yzm ondan evirmiyor ve btn kazancm ona harcyorum. Hakkn demi oluyor muyum? Raslfillah buyurdu: Hakkn demi olmazsn. Zira O, sana hiz met ederdi ve senin hayatn isterdi- Sen ona hizmet ediyorsun. Fakat lmn bekliyorsun. Bir kimse anne ve babasna hizmete gc yetse, bunu ar bulmamaldr. eytan daima insana bu yol da yardm eder ve ana babaya hizmeti ar gsterir. Akll olan kimse anlattklarmz ve u Hads-i erifi iyi dnsn : Anne - babasna veya onlardan birine yetiip de bakmayan kimsenin burnu yere srtsn! Burnu yere srtsn! Burnu yere srtsn. O kimse bundan sonra Cennete giremez. Yani bir kimse anne - babasna yetiip onlara hiz met ve itaat ile rzalarn kazanmazsa Cennete girme ye hak kazanamaz Hsrn ve perianlk onundur.

Ayet ve Hadislerde ana - babaya iyilik hakknda bundan baka daha ok beyan vardr. Ana - babaya, ocuklarnn terbiyesi farz ve vcip* tir. Fakat efkat ve muhabbetin, nornl olarak ana babada olmas sebebiyle, eriat dilinde bu hususta o kadar tavsiye yoktur. Amma ana*babaya iyilik hak knda, doutan olmad cihetle, tehdit ve tehit son derece tavsiye edilmitir. Mes'ud ve bahtiyar olan kimseye ana - babaya itaat etmek ve onlann emirlerine boyun emek ge reklidir. Ana - babann emrini Hakkn -ikinci emri saymaldr. Nitekim Hak ta&l: Allaha ortak tanmamay ve ana-babaya iyilik etmeyi tavsiye etmekle, bunu ikinci vazife olarak be yan etmitir. eriat limleri yle demilerdir: Allahn hakk ile kulun hakk birletiinde, Allahn hakk stUndr- Sonra Ana-babann hakk gelir. Sonra da amca ve birder gelir. eriata muhalif olmadnda; can- gnlden mu habbet ve itaat, emirlerine uymak, eriata muhalif ol duklarnda onlara kar gelmek, merilerine uymamak gerektir. Nitekim Kuran- Kerimd e : Eer onlar sence ilimde (yeri) olmadk her hangi bireyi bana e tutman zerinde seni zorlarlar sa kendilerine itaat etme... (1) buyurulmuturKar gelme de norml ller iinde olma!:, o a sert olmamaldr. (1) Lukm A n Sureti, A yet : S .

a
m am Gaz lim lerin oundan n a k le d e r e k :

pheli durumlarda ebeveyne uymak dir, demitir.

zaruri

Fukh (slm hukukular) yle d e r le r : 1) B ir M slm ann kr H ristiyan ebeveyni olsa, onu elin den tutup kiliseye gtrm em eli. Amm a ejiil den tu tu p kiliseden evine getirm esi lzm dr. 2) Dnyev geim lerinde onlara yardm etm elidir Ana - babas m al ve geim den ne isterlerse hi dn m eden verm eli ve bunun iin onlara m innet etm em eli dir. i ) l m lerin d en sonra vasiyetlerini yerine ge tirm eli. R u h la iin Kuran okutm al Ve onlar iin sadaka verm elidir. H att onlarn d o sta n n a yaknlk gsterm ek de ebeveyne kar yaplacak vazifelerden saylm tr. Ana - babann hakk birbirine zt olsa, anann hak k n e gelir. C ism niyet (bedeni varlk) ynnden Ana, ruh ve m n ynnden baba ar baSar. Zira ter biye etm ek, ilim tahsili ve ruh ynn tam am lan m as baba tarafndan tem in edilir. Mal ve beden hizm et ynnden ise anne taraf stndrHayrla anm ak, itaat ve gzel anlar hususunda baba stnlk kazanr. Yaknlara, hala, t e y z e v e am calara da itat art vardr, Sl- rahim (yaknlar ziyaret) bu m eyandadr. Zdd Kat- rahim (yaknlan terk etmekVdir. Peygam ber (A.S.)a: Allah seni niin gnderdi? d iyen lere: Putlar krm ak ve yaknlar ziyareti telkin iin buyururlard. H oca hakk da ana - baba hakk gibidir-

93

Iskenderden u sz nakledilir: Hocamn hakk annemin hakkndan fzladr. Zira annem benim fani hayatmn sebebidir. Hocam ise manev hayatmn beksna sebep olmutur, derdi. Baz ahlklar da yle demilerdir: Baba yce lemden aa leme inmeye sebep olmutur. Hoca ise, aa lemden yce leme kma ya sebep Olmutur. Eer: Ana - baba yce lemden inmeye sebep olmu lardr. yle ise onlara itaat etmek ve kaytsz artsz hrmet neden ileri geliyor? Yksekten inmeye sebep olduklarna gre onlara itaat etmemek lzm gel mez m? diye sorulacak olursa, Cevab yledir: Ruh bu ten kafesine girmeden nce kutsi lem de idi. Sonra bu bedene girdi ve ona baland- Allah emnetini yer ve gk yklenmekten kand. nsan olu ise, gelip - geici olan bu yokluk ve fen yolunun yolcusudur. O bu emneti yklenmek iin aa in meyince yce makama ykselenlez. Bu itibarla onun aa inmesi aslnda ykselmesi ve yukan trmanma sdr. Allah insan ahsen-i takvim (en gzel kvam ve doru yol) zere yaratmtr. O, en aa mertebe lere inmek Suretiyim imnn ve gzel amel ve hare ketlerini ispat etmelidir. Bylece insanolu : Hak meclisinde ve kudret sahibi, mlk ok yce olan (Allah)n yanndadrlar, ilh! mesnedi ile merref ve bahtiyar olur. (1)
(1) Kemer S resi, A yet: SS

eyh Necmddin Rzi Mirsd'l-Ibad adl kila> bmda yle hikye eder: eyh Ali Mezzin der ki: Benim ruh kuumu, ruhlar leminin gl bahesinden kafes kalbna ula trmak iin, baz melekler el stnde gk tabakala rndan indirirken, benim hatrmda olduuna gre, baz meleklere uradklar zaman yle dediler: Gene bir mihnete uram, gamma esir ve zamann garibi ni grn- Yce Allahn saray bahesinden dert ve be l dolu diinya'ya gidiyor. Bunun zerine hemen ulu ve ilhf derghtan: Susun ey hkmmdeki ve takdirimdeki esrftrdan habersizler! Ey insanolu ile olan gidi muamele ve alkam dan gafil olanlar! phesiz sizin bilmediklerinizi ben bilirim. O rha, huzur iinde, benim kudsl lemimde ve nza bahemde bir yl gezip - dolamaktan; aa bir yurtta, teklif ve vazife yen dnyada, zayf bir koca karnn kuyu banda testisine su koyuvermesi daha stn ve mkemmeldir. Gklerin ve yerin yklenmekten kand lh emneti insan omuzlamtr. nsan ruh ve cisimden meydana' gelmi ok tarafl bir varlktr. O bilinen bilinmeyen her iki lemin dm noktas olmutur. O, Tanr emnetini zerine alm ve gerekli ilh! em ri yerine getirmi olmas ile felekten geer ve ilh! mlk leminden uzaklar. Grnen udur ki, insann bu leme gelmesi mu kadderdir- Bunun d sebebi ve gelime mili olan babava hrmet \e hukukuna riayet evlda den k ran borcudur.

V. Ufak ve Hizmetilerin Terbiyesi Islm ahlk bilginleri: Kle, criye, hizmetiler ve dier hizmet gren adamlar; insann eli, aya, gz ve kula durumun dadr, demilerdir. Zira insan kendi eli ile tutaca eyi onlarn eU ile tutar. Aya ile varaca yere onlarn aya ile va rr. Bakaca eye onlarn gz ile bakar ve grr. Di* erleri de byledir. Buna gre onlann uzuv ve letleri, ahsn let ve uzuvlan yerine geince, onun let ve uzuvlan (el ve ayaklan vs.) olmu olur- Bu szden maksat* onlann ok mhim olduktan ve onlarsz rahatn salanama yacan beyan etmektir. Bunlarsz muhtelif hareketler, oturmak - kalkmak gelmek - gitmek gibi zaruri ihtiyalar iin kendisinin gayret sarfetmesi gerekir. Yorgunluk, bkknlk ve glk ortaya kar. Fazilet ve keml kazanmaya, de* rece ve saadet elde etmeye zaman kalmaz. Ekseriya, insanohmdan, fazilet cevherinin ve kemal mayasnn her ynden, yok olmas lzm getirdi. Bununla bera ber, insann o kk ve basit ileri bizzat kendisi yap* mas i{e hrmet ve vakar kalmayp, hizmet edenle edilen, reisle reislik edilen ortadan kalkar. Allah' talmn ulu nimetidir ki, insan cinsinden baz ferdleri sana uak, nnde hizmeti, ardnda ise - kuvvet kld.

9C

Su nimetin kadrini bilmek, onun krn yerine kedirmek gerektir- Onlara, Allahn emnetleri oldukla rn dnp, nzik ve gzellikle muamele ederek, gleri yettii kadar i yklemek lzmdr. Onlara istirahat zaman tayin ederek, o zamanda hizmet mihnetinden affedip, rahatlarn karmamak ve hayatlarn zehir etmemelidir. Dnmek gerektir ki, insann yaratl hizmet eden ve hizmet edilen (mir memur) arasnda m terektir. Ona da yorgunluk ve bkknlk rz olur. O da beden istirahatna muhtatr. Bu itibarla insf ve adaleti elden brakmamak lzmdr. Hikye olunduuna gre, Halife Me mun'un emirle rinden olan Abdullah bin Thir yle anlatmtr: Bir gn Halife Me'mn ile birlikte odasnda oturuyorduk. Uan ard. Cevap Vermeyince (gel meyince) birka defa daha seslendi- Baka bir uak gelip; Durmadan, ey uak! ey uak! diye sesleniyorsu nuz. Uan istirahati yok mudur? Uan zarur ih tiyatan olmaz m? diye hmla kt. Abdullah der ki: Ben kat olarak Halifenin, uan boynunu vurduracan tahmin ettim. O bir zaman sonra ban kaldrarak yle dedi: Ey Abdullah! Bizim hizmetilerimiz canlanmzm emip bekileridir. Eer biz bunlan hafife alrsak canlarmzdan emin olamayz. Ben derim k i:
H alife M e'mn af ve intiham terk etm ek hasetinde m ehur ve m arufdur. Gc yettikten sonra,

97

byk sulardan gemesi tarih kitaplannda yazl bu lunmaktadr. , mer bin El-Mehd, Halife Memn Horasanda iken Badatta hilfet iddiasnda bulunmu, Halifenin Badata dnmesinden sonra da, acze derek gizlen* miti. Bilhare Memn onu ele geirdi ve ldrmesi lzm geldii halde affetti- Halbuki btn danman lar ve devlet adamlar ldrlmesini uygun grm* lerdi. Afdan sonra onu nedimleri arasna katt. Ona yle derdi: Ey amca! Sana aftan da byk iyiliim, efaatlarm minnetini saha tattrm olmamdr, Fazl bin Neb Memunun kardei Eminin veziri idi. Me'mn ile aralarna anlamazlk ve ayrlk sokup, Memn u Velyet-i ahdden (Hilfetle ilgili yaplan ah* din sahibi olmaktan) attrd. Halbuki babalan Hrn-Reid hilfei Muhammed fcmine, ondan sonra da Abdullah Me'mna vasiyet etmi ve ahid yaparak, ahidnmeyi Kbeye amt. Memn, Emine galip gelip ldrdkten sonra fazl giz lendi. Daha sonra bulup Me'mna getirdiler. Memn onu da affedip ldiirtmediBinunla beraber, yurakdaki ekilde uaklara sa br ve tahamml gstermek, dnebilen kimselerce makbl deildir. Zira devlete olan hrmet ve uaklarn edebi orta dan kalkar. Hkmdarn yaknlarna ait edep ve uak larn korkusu meselesi ters ynde yerleir. Uaklarn terbiyesi: Hrmeti ayakta tutmak lzmdr. Fakat az bir sutan dolav ok ceza verilmez. Nitekim zulm (hakF: 7

98

sizlik) emir ve hkmdarlarn pis ve kt adetleridir ki, onu idare ve zabt-u rabt sanrlar. Alimlerden unu naklettiler: Krt emirlerinden birinin ziyafetinde hazr bulundum. Hizmetisi yemekleri sofrada ayarlarken, bir sahan eri koyup; iindeki yemek bir miktar d kld, O anda emir kendisini grmemi gibi davran d ve o tarafa bakmayp baa: Efendi! Bu hizmetkrn ei yoktur- Onun iin grmemi gibi davrandm. Onun bu yapt ii gr m olsam ldrmem lzmd, dedi. Dlkadir oullarndan birini iittim ki, bir sofra da oturmuken; bir hizmetkrnn eteinin birini be line sokmadn grm v e : Bire kfir adam! Hizmet ederken byle mi ha reket edilir? diye hemen ldrmtr. Bunun benzeri hadiseler, zatim ve merhametsiz hkmdarlardan (AMah onlara lnet etsin) okc s dr olmutur. ' Bu ekildeki davranlardan Allaha snrz. Hizmetiye kaba davranmamal, surat asp kt sz sylememetidir. Suu olduu zaman ceza vermek yerindedir ve faydaldr. Amma her zaman ceza vermek ve kaba dav ranmak faydal olmaz- Hizmeti ile yersiz konuma ve sohbet etmelidir ki. edep ve hayadan uzaklap kstah olmasn. Kk hatalar cezalandrmamaldr. Ya gr mezden gelip habersizmi gibi davranmal, ya da ak a :

99

u suunu baladm bir daha yapma diye tenbih etmelidir. Hizmet ve kulluk -etmek hususunda Rabbine kar* kusurlu ve gnahkr, dolaysyle affa muhta olan bir kimsenin, kendi eli altnda bulunan insanlarn su* larn affetmesi ve hatalarm rtmesi elbette lzm dr. Kendinden yksek olandan af dileyen kimse, kendinden aasn affetmelidir. Hergn, Allaha kar gelme hastalna tutulmu, eitli byk gnahlar ileyen ve byk hatalar ya pan zayf bir kula, bu iki dirheme satn ald insan: Haly doru koymadn, kandilin fitilini ak ile keserken sndrdn, diye haddi aarak ceza tat bik etmesi uygun der mi? Ashbdan biri yle rivyet eder: > Babam Rasl (A.S.) havSire davet etmiti. Bir criye hizmette kusur edip, ben yzne bir tokat vurdum. Hz. Rasl (A.S.) son derece krlarak: Sen ndan bir adamsn buyurdu. Ben piman olup : Ey Allahn elisi! Allah rzas iin azd olsun (Hrriyetine kavusun), dedim. Rasl (A.S.): Eer onu azd etmeseydin Cehennem atei se ni yakp kavururdu, buyurdular. Eli altnda bulunanlara kfr etmek ve iffet y nnden irkin sz sylemekten kanlmaldr. Hadis-i erifde buyurulduuna gre bir kimse eli altnda bulunan riyenin iffetini glgeleyecek e kilde kt sz sylese, fakat o anda o durum bu c-

100

riyede mevcut deilse, kymet gnnde o ahsa Had di Kazif (iffete iftira sebebiyle erl ceza) tatbik edilir. Yiyecek ve giyeceinde kusur etmemelidir, Hadis-i erlfde vrid olduuna gre yle buyurul* mutur: Elinizin altnda olanlara iyilik ediniz, Siz ne yerseniz ondan yediriniz. Ne giyerseniz ondan giydi riniz. Baz ashab ve hadisin zhir (ilk anlalan) mn sn dikkate alarak, onunla amel ederek: Efendi ne giyerse ondan giydirmesi, ne yemek yerse ondan yedirmesi lzmdr, demilerdir. eriat Mimlerinin ekserisi: Bu Hads-i erif herkesin giydii elbisenin ayn kalitede olduu zaman iin vrid Olmutur. Amma imdiki asrda dayankl ve gz kamatran kumalar ve bunlarn deiik cinsleri vardr. Kendi giydii ku matan hizmetilerine giydirmek mecburiyetinde de ildir. Kendi akrannn hizmetlileri ne giyerlerse, onun da eli altndakilere yle giydirmesi gerektirir ki, akran ve emsli arasnda kk dmesin.

VI- Kle vc Criyeler Eyann hakikatim bilen ve tecrbe grm kim seler : Kle veya criye satn almak isteyene, bir defa bakmakla yetinmemek mutlaka lzmdr, demilerdir. lk bakta hata edebilir. Araplar ilk gre, ah mak bakmas derler. Bilhassa criye (kadn kle) almak isteyen kimse son derece ehvete mptel ise asla onun iyi grmesi ne itimat etmemelidir. Nitekim a kimseye her yemek lezzetli gelir. Genp bekrla mptel olan kimseye her criye peri gibi grnr. Bu itibarla ruhu skin, durumu norml iken, , bir iki defa her tarafna iyice bakp, gizli ayplarn gr meye almaldr. 1 < Sihirbazlarn (daleveraclann) yaptklar ss, boya ve rengi dikkate almakszn iyice yzn ykatp bak maldr. Pazar yeri haline getirilen yerin dnda iyice kontrol etmek gerekir- Zira darda ayp ve kusurlar pazarndan daha iyi grlebilir. Ald kle veya criyeyi gtrrken dikkat etme lidir. Belki bir bak veya bir haner gizlemi olabi-. lirler. Bunun neticesi olarak da zarar verebilirler. nk sata karlan kle ve criyenin kinli ve kz gn olmas mmkndr. Satldna raz olmayp, boz gunculua atlmas muhtemeldir. Bilhassa satan kimse

102

zengin ve makam sahibi, alan kimse ise ondan aa bulunabilir. Kendinden, makam ve mevki bakmndan yksek kimsenin evinden ve sarayndan kan kleyi almak arzu edilmemelidir. ffetsiz ve sahibi tarafndan ok dvlm ezik kle ve criye alnmamaldrAraplar: Kle ve criyenin en iyisi alndktan sonra denein knlm&sn gerektirendir. En ktleri de. alndktan sonra kendileri iin hemen denek alnan lardr, demilerdir. ' Hemen denek alnmaldr gr ile ilgili olarak cihan iri Mtenebb: Kleyi ancak sopas ile beraber satn aln, de mitir. Bu, zenci kleler iin sylense gerektir. Zira Mtenebb, Kfr-u Ihdi'yi hicvetmitir. nk K fr zenci hizmeti idi. yle ise buradaki ifade ve gaye si hakikat deildir, meczdr. Bazlan d a : Bu, zor ve dk hizmetler iin alman kleler hakkndadr. Onlara bu memlekette Kzif (iffetsiz) derler- Bunlar her durumda sopaya muhtatr, demi lerdir. Kimileri ise yle derler: Mtenebbnin maksad, umuma nasihattir, her klenin sopaya ihtiyac vardr, demektir. Nitekim baka bir ir der k i ; Kleyi ancak dayak korkutur... u karakterlerdeki kleler alnmamaldr: 1. Cretkr ve atlgan kle. Zir kznca hereyi unutur ve olmadk eyleri yapabilir.

103

2. Ahmak kle. Bu da iyilik yapyorum derken fayda yerine zarar dokunur. 3- Eski efendisinin ayplarm ortaya dken kle ve criye alnmamaldr. 4. Hastalkl (kr, topal ve alaca hastal olan) kle ve criye alnmaz. Zeki olan hizmetiye kar ihtiyatl davranmak lzm gelir. Zira zek keskinlii, hile ve kurnazlkla beraber bulunur. Az akl ok haya ile beraber bulunur., ok akl az hayadan stndr. Hizmeti ve uan kabiliyetini iyi tetkik ederek, durumuna mnasip hizmete tayin etmlidir. Akl ve nezaketi ok, haya ve edebi fazla olarn kendi hizme tine almaldr- Krda ve kazanta yetikin, iffet ve emaneti tam olan ticaret vekletine, maln muhafaza sna ve makamn emniyetine tayin etmelidir. Bedeni ve gc ile i yapma durumunda olanlar imr ve bina yapmada vazifelendirmen. Bedeni kuv vetli ve gsterili, fakat ince ilerle mnasebeti olma yanlar ziraatta, iftilikte ve benzeri ilerde kullan maldr. Dierlerini de buna gre yapmaldr. Bir hizmetiye b ir'ii verdikten sonra, hemen elinden alp, baka bir ie tayin etmemelidir ki bu, ha fiflik lmetidir. Bu insanlar, tayin olunduklar hiz metleri can- gnlden arzu etmezler. Hizmet edilen gayret gsterdiinde, hizmet eden de sevgisine samimiyet arzusu artar. Bu hal, yle vakit olur ki, hizmet eden, hizmet edilenin nimetinde ortak ve devletinde hissedar olur.

104

Hizmet edilen kimsenin ykselmesi, ona da ykselme ve makam sebebi, devleti de ona, durumuna gre dev let olurHizmet edilenin devleti ve ykseklii artnca ba ka hizmetiler alr, beni terkeder, eklinde bir ihti mli ona hissettirmemelidir. Hikye: Abdiilmelik olu Hiam'a Hilfet mjdesi gelince btn etraf ve nedimleri kr secdesine kapandlar. Ebre-i Kelb! secde etftedi. Him o n a : Sen niin arkadalarn gibi secdeye kapanma dn? diye sorduu zaman Ebre : Sen Hilfet makamna oturursun. Etrafn dev let erkn sarar. Hergn grrken, biz seni bundan sonra ancak haftada bir grebileceiz dedi. Him: Falan makam senin otsun, deyince Ebre he men secdeye kapand. Btn uak ve hizmetiler byledir. Kendilerine hizmet ettikleri kimselerin devletinden vermeyince, onlann devlet ve saltanatnn yok olmasn isterlerEbre, riy ve nifak terk edip iinden gelerek vazife yapt iin,' Hiam onu yeni bir mevki ile tal tif etmitir. Hizmet edenlerin itikad u olmaldr ki, ikbl ve devlet gnnde faydalanacaklar, mihnet ve meakkat gnnde ise hizmeti yerine getirenler olacaklardr. Hizmet grende bu inan olmad zaman, hiz mete gnl vermeyip, aynlk gn iin azk kazan makla ve gnn tamamlamakla megl olur. Ahlklar derler k i : Hizmet isteyerek olmaldr, tstemiyerek hiz met olmaz. Eer istiyerek yapmyorsa bari doru e

105

kilde ve istenmeden yaplmal. Mazlmne olmamak. Hizmet edenlerin ilerini arzu ve istekle karlamak lzmdr Kt ve irkin karlamak olmaz. Bu du rum onlara da gememelidir. Hizmetiler daima siyasetten kanmal, in'm ve ihsana rabet etmelidirler. Tvbe eden kimsenin tvbesini kabul etmek ge rektir. Tvbe ettikten sonra tekrar gnah ileyene, gnahna uygun ceza verilir. Bir iki gnahla dzelece inden ve hayrndan midim kesmemelidir. ayet tecrbe ve birok imtihanla fesaddan vaz gemesi mmkn olmaz, su ve ktlklerden kesil m esin^ nasip olmad grlrse, hemen satlmas ve uzaklatrlmas cihetine gidilmelidir. Zira dier hizmetilerin bozulmasna da sebep olur. Kt hizmeti bozuk maddeye benzer. Nasl bozuk bir madde salam olanlarn bozarsa, kt hizmeti de iyi olan hizmetileri bozar, yoldan karrSatn alman kle imkn ve kabiliyeti nispetinde kullanlmaldr. Ball ve hizmet anlay itibariyle hr olanlardan ekseriya'daha stn olurlar. Efendisinin ahlk ve huylarn benimsemesi ve on lar kabullenmesi kolay olur. Ahlklar hizmetileri snfa ayrmlardr. 1. Hr olanlar. 2. Taban kle olanlar. 3. Arzu ve istee bal kleler Birinciler, oluk - ocuudur ki, terbiye edilmeleri ve yetitirilmeleri gereklidir.

106

kinci snf hayvanlar gibi kullanlanlardr ki bun* lar gibi yetitirilmeleri icbeder. Unc kle ve criyelerdir ki. ihtiya olunca kul lanlrlar. (1)

(i)

isUmda har insann ra tabii hakk hr yatana hakkdr nsan doutan hr dojar. Dinimiz kle r* canyrre, hrlere tannal har hakk vermitir. Ancak, bu meaaeseyl dorudan kaldrmam tr. Bu da eair ve U l d t n karjdU muAmeiede deajeyi saklamak gayesini gtmektedir. nsan bir ticret al gibi alnp satlamaz. Bu. insan jrref re haysiyeti ivin en byk ytizkarasdr. Bugn hti& medeni saydmz ileri memleketlerde inaan ayrm maale. aef vardr, Islm dini. kle ve eair olmu ktllere btn insanlk haklanm temin in ler trl tedbiri almtr. Bu bahlsd sa edilen hlzceti ve uaklar bugn de vardr. Meselemi bu ynden dikkate almak lazmdr. Saylan in lin ve tesbit edilen kanjlkl hukuku, bugnk hizmet eden ve edilenler ynnden de erlendirmek zarureti vardr ve aynen tatbik edilmelidir.

V II, Ahlk N evileri vc D eiik Y aratllar

Burada Hoca Nasr, hizmet altnda bulundurma usllerinin bilinmesi ve ona gre hareket edilmesi iin, milletlerin ahlk ve tabiatlarnn umumi izgilerine iaret etmitir. Biz ona, bu ilim dalnda yazlm ki taplardaki bilgileri, hadislerden edindiim tecrbeleri, iittiim durumlar ve muhtelif cinslere ait haberleri il&ve ettik. Giri: Evvel u iyi bilinmelidir ki, inan topluluklar cins -cinsdir. Her cinsde, iyi ve kt, bam ahlk daha stndr. Mteaddid hizmetkr edinen kimselere, bu cinslerin ileri gelenlerinin durumunu bilmek lzmdr. Cinslerin (insan gruplarnn) muhtelif ve deiik ol mas. stn sz ve insanlarn hayrls olmalar gere ine gre ortaya kmtr. nsanlar altn ve gm madeni gibi farkl maden iir: nsanolu nebat gibidir. Yeryzndeki nebtlar rengrenktir. Onlar, kam aac, kfr ve stleendir. Baz nebatlar ise gzeldir. Gl ve zafern gibi.

108

Bazlar da terleyen aatrZamann uzun olmas ise katrandr.

,

Nazm: S

nsan nevine iyi bak! Kimi zehir, kimi ekerdir. Ne hikmettir ki, bir aatan trl meyve meydana ' gelir. Bu ban geri suyu ve bahvan birdir. Fakat hakikatte yzbin aa ortaya kar. nsan nevilerinin hususiyetlerinin deiik olmasn da ok sebep vardr: 1. Ceddinde (soyunda) bu hy ve karekter vardr. ocuklarna intikal eder. 2- Oturduklar yerin havas, suyu ve dier husu siyetleri tesir eder. 3. Bazlarnda olan tabiat, retim ve taklid yolu ile alnm olur. Araplar, ekseri akl sahiplerince, insan cinsinin en stn olarak ileri srlmtr. Zira bir Arap taife sini, Aceme stn grrler. Araplar gzel konuma da iirde ve belgatta stndrler. Bunun sebebi, Araplarn ehir grmeden yeryznde (lde) geraneIeridir. Yani tabiatn kucanda yaamalardr- Arap kadnlan r ve kaside sylemilerdir. Birok deerii lim bunlara erh ve aklamalar yazmlardr ki, bu inceleme sonunda vezninde, bahrinde, kafiye ve ira bnda (gramerde) hi hata etmedikleri grlmtr. yilik ve ihsanda, ziyafette, ahde vefada, emanette, kahramanlk ve askerlikte eleri pek azdr. Amma ta biat hrnl ve ehvet kuvveti ile de nldrler.

100

ir'r-Rakk {kle satn alma) adl kitapta yle deiir: Araplarn kymeti stn, nefisleri gUzel, ahlk iyi, tabiatlar ince, vefalar ok, huylan temiz, dilleri dzgn ve yzleri parlak ve gzeldir. Baz limler de bu hususta yle derler: yilik ve cmertlii Araplardan, felsefeyi Ruj* ve Innllardan, kahramanlk ve sabn Trklerden ve AvrupalIlardan, ekveti ve ktl Grc ve Erme mden isteyin ve bekleyin. Araplarn bir huyu da zulme ve hakszla ta hamml etmemeleridir. Kendi topraklannda alk ve susuzluk iinde geinirler- am'a ve Iraka gelip sul tann adamlarndan olup, huzur iinde yaamay tercih etmezler. Araplann ileri gelen bykleri oktur. Onlann uak olmalanru istemek doru deildir. Onlardan k le ve criye olmaz. Kasida-i Firsetde Araplar yukandaki ekilde anlatlmtr. Acemlere gelince: Arap dilinde Acem, Araplann dndaki milletler iin kullanlmtr. Ancak Acemden kast hanllardr. Umumi rf bunu byle kabul eder. Oturduktan vilyet lere ran-zem in (ran topra) derler- Bu toprak, F rat ile Ceyhun nehri arasndaki blge ve bu blgedeki vilyetlerdir ki, bunlarn en mehurlan: Azerbeycan, Acem Irak, Kirmn ve Horasan'dr. Acem halknn rengi pembe beyazdr. Yzleri saf ve akllan hotur. lim san'at ve ltifede insan nevinin banda gelirler. u Hadis onlann erefine delildir:

110

ayet iman Sreyy yldzna asl olsayd, onu ran mestinin insanlar elde ederdi. Bilhassa Horasanllar hner ve' olgunlukta rnek olmulardr. Btn ilim ve bilgilerde her milletin stne k mlardr. emsddin Cezari bir rislesinde yle der : lim ve Hadisin zaman ve mekn (yeri) itiba riyle ykseldii olmutur. Yer ciheti ile Horasan'drZaman ynnden Hicretin ikinci yzylnn snrnda son bulmutur. irr-Rikk adl kitapta dia Acemler, yle vasf landrlmtr : Iranitlann ekilleri gzel, hastalklar az, huy lan ho ve kinleri yoktur. Zira durumlar mutedil dir, rahat ve sknu severler. Anlay, akl,, ilim ve fazilet sahibidirler. Fakat hilekr ve cimridirler. Bil hassa Mervliler byiedir. Kasde-i firset de ayn ey leri tekrar etmitir. Rumlar vef, emanet, ve alkanlklar ile ayr lrlar- Cimrilik ve hasislikleri knanacak ve kmse necek seviyededir. Yzleri beyaz, uyma kabiliyetleri iyidir. Akl ve anlaylar makbldr. Criyeleri hazi nedarla mnasiptir. Tutumlar kayda deer ve mlyimdir. San'at, ilim ve felsefe meyilleri vardr. Ahlk iti bariyle dk ahsiyet, gsterirler. Trkler: Trkler kahramanlk, efendilik, cesaret ve ekil gzellii ile mehurdurlar. irr-Rikk'da der k i :

111

, Trkler karekter istikametinde Acemlere denk, fakat beden gc, sabr ve iddet hareketlerinde on lardan stndrler Bedenleri beyaz ve gzeldir. ehreleri (yzleri) yumrulua (deirmilie) alar. Gzleri ekik ve gzel dir. Boylan orta uzunluktadr (oyta boyludurlar.) Harpte ok dayankl ve sabrldrlar. Kadnlan nazl deildirler. ocul madeni ve nesil hazinesidirler. Bulduktan yiyecei hemen tencerelerinde piirir, yer ler. Moollarn ehreleri yuvarlak, burunlar yass ve gzleri ekiktirPeygamber efendimiz, bunlarn bir gn ortaya kp Mslma Jar malp edip kltan geireceklerini mucize olarak beyan buyurmulardr. Bu hadislerinde peygamber efendimiz Ben Kan lardn kacam bildirmilerdir. Bazlarna gre Be n Kantar Trklerdir. Bu bir kadnn addr. Rivyete gre Hz. brahim (A.S.J'n criyesidir. Moollar onun neslidirKahramanlk (Harp) tarihi yazanlara gre bu yz leri deirmi, burunlar bask ve gzleri ekik millet Moallardr. Bunlar azgn imparatorlan Cengiz Hanla (6I7)de Muhammed Hanezmah zerine yryp, Mvernnehir ve Horasan vilyetlerini yerle bir ettiler ve hal knn tamamn kltan geirdiler. Bilginlerin beyanlarna gre bu iki ehir bin yl onanlsa Cengiz istilsndan nceki gzellik ve nizamna kavuamayacak hale gelmitir. lbni Esr der ki:

112

Nuh tufanndan sonra yeryznde, Cengizin tahrip ve katlinden daha byk bir hadise meydana gelmemi ve grlmemitir. Ondan sonra (656) ylnda Cengizin torunu Hlg Badat ehrini alp, Abb&si Halifesi Mutasm, ocuk larn ve devlet erknn kltan geirdi. Yedi veya krk gn ehri ykt, insanlar kltan geirdi ve k tphaneleri ve iindeki kitaplar yakt, ldrlen in san saysnn beyzbinden fazla olduu sylenir. (1) K rtler: Krt bir gruptur* Cesur ve zekidir. Fakat hrszlk ve yol kesmede mehurdurlar. Skur-Rakk adl kitapta yle denir: Krtlerde sertlik, kuvvet ve cesaret, fakirlie ve hayat glklerine kar sabr vardr. Vefasz ve zu> Hnkrdrlar. Krt ocuklar ktlk ve meakkatten baka eye elverili deillerdir. Ben derim k i : Krtler devrimizde uak ve kle olmazlar. Asrmzda uak ve hizmetkr olanlar: Bosnal, Ma car, Arnavut, Rus, Firenk, Crc, erke ve bunlara yakn Abazalardr. Bunlarn tabiatlar mehurdur. Halk arasnda Bosnallar, yumuaklk, vekr, akl salaml ve eminlikleri ile tannrlar. Bunlarn kle ve criyeleri gzellik, endam ve hizmetleri ile iyi bili nirleril)
Tarihi bir hata olarak, Moftollar, Trk milletinden bir bfilok tek linde tantlm r t dnya milletleri byle tanmtr. Trk milleti adi, temiz, 'adaletli ve kahramandr. IslAe, medeniyetini ykan degtl, fakat kuran Trk milletidir, hUun'm tabibi hizm etU n Trkler olmutur. Kur*anda re Hadisde bu beyan edilmitir.

113

Macarlar akll ve ekleri sanatlara kabiliyetlidir ler. Fakat fitne ve fesatta yetikin, ldrmek ve yara* lamak fiillerine meyilleri vardr. Bunlar hizmet altn da tutulduklar zaman dikkatli olmak gereklidir. Umu* miyetle gzeldirler. Renkleri de beyazdr. Arnavutlar: Gzel akll ve nce san'atlara kabiliyetlidirler. Fakat, kibir, inat, isyan ve fesattan geri kalmazlar. Kendi iddialarna gre asl cinsleri Azaptr. Cebele bin El-Eyhem El-Gassnl am meliklerin* den idi- Hristiyanl kabul edip Roma Kayseri Hrakliysn emirlerinden oldu. Islmn nur sanca am a ulanca slm' kabul edip, Medine ye Hz. mer'e geldi. Btn hamet ve zineti ile Medine'ye geldiinde herkes onu grmeye kotu. Hz. mer (RA.) Hacca gitmek zereydi. Beraberin de o da gitti- Kbeyr tavaf ederken bir kimse izrmn (petemalnn) ucuna bast ve izan zld. D np o ahsa bir tokat vurdu ve burnunu krd. O ahs Hz. mer'e ikyette bulununca onu artp: Ya hasrm raz et, ya da ksasa (ayn cezaya) raz ol, dedi. Cebele: - Ben bir melikim, o halktan biridir. Nas ksas olur? diye cevap verdi. Hz. mer (RA-): Allahn kitabnn, hkm budur, deyince Cebele: Ben slma girmekle erefimin artacan sandm dedi. Hz. mer (R.A):
v- s

114

slm'n erefi byktr.Fakat Allahn kitab* nn hkm budur, muhalefet mmkn deildir, buyur du. Cebele: Bugn bana mhlet verin, yarn dvaya bakn, dedi, yle yaptlar. Sabahleyin grdler ki, konduu yerde kimse kalmam, yani kanu. Cebele oradan tekrar Kaysere gelip Hristiyan ol du- Kayser ok sevindi. Onu stanbul'a getirip ok al ka gsterdi. Fakat Cebele ok piman oldu ve bu pi manln dile getiren beyitler syledi. Hl Arnavut ilim adamlar: Kayser, memleketimizi Cebele'ye mlk olarak vermi. Cebele askeri ile uzun zaman burada oturmu ve kfirlerle komuluu dolaysiyle dili deimi olup, Arnavut ad ile anlmtr, derler. R ualar: Ruslar, gzel endaml, beyaz renkli, san'at ve itaata kabiliyetli, fakat kulluu az bir millettir. Amma dzensizlik ve dneklikleri ile tannmtrlar. Eskidenberi korkaklktan ile mehurdurlar. Htt: - Bir Tatar birok Rus'u esir eder, derlerdi. Fa kat bugn durum aksinedir Tatar illerinin birou Ruslar tarafndan alnmtr. Allah ii zerine galiptir. Avrupahlar: Avrupahlar, incelik ve gzellikte, zarafet ve hiz met inceliinde iyi tannrlar. Baz sanatlarda tam eh liyetleri vardr. Ancak deme de Mslman olmazlar. Nice yl slm'da eref ve ycelik bulup, badet ve itaat edenlerden frsat buldukta: Kim geriye dn

yaparsa, Allaha hi bir ey zarar vermez ulamlardr. Grcler:

mnsna

Akl ve kifayet, alkanlk ve dirayetden uzak de ildirler. Kle ve criyesinin itaat ve ballklar var dr- zr beyanndan ve dk davranlardan geri kalmazlar. erkestar: Umumiyetle gzel, endaml ve shhatlidirler. Gs terili olurlar. Dindar ve emindirler. Amma dare nok sanlklar, kibir ve inatlar mevcuttur. (780)'den (922) ylna kadar saltanat sren Msr ve am erkeleri, ketdilerini Osmanh devletine m savi saymlar ve bu yzden Sultan Beyazdla Sultan Kyatbay ansnda mnzaa olmutu, gene ayn durum Sultan Selim Hanla da meydana gelmi ve neticesi aleyhlerine bitmiti. O zaman erkeslerin banda Kansugavri bulunu yordu; Sultana itaat edeceini bildirmesi zerine halk: Sen korkuyorsun. Brak bizi snr boylarna varalm Osmanhnn hakkndan gelelimi : Sen Msr'da otur, derlerdi- Kansugavri Mercidabkda Yavuz Sul tan Selim Han tarafndan malp ve perian edildi. Bunun zerine Msr'da Tomanbay' baa geirdiler. Sultan Selim Han'n: Namma hutbe okutur ve para basarsanz mem leketinizde emin olarak kalrsnz. Aksi halde mazide ki fec akibet size de uzak deildir, eklindeki ikzna kulak asmadlar, kibir ve inatlarnda srar ettiler. Bu nun zerine Gazze ve Msr'da nice muharebeler oldu.

110

Neticede devletleri ile birlikte, sanki tarihte yokmu gibi, (923) ylnda ortadan kaldrldlar. A b a d r: Cerkeslere yakn ve siyah renklidirler. Hintliler: Ekseriya esmer olurlar. Skur-Rakik sahibi yle d e r: Hintliler dzgn endaml ve esmerdirler- San'at, ahde vef ve sevgiden yana kabiliyetlidirler. Amma adam ldrmeye aldn etmedikleri iin byk sular ilerler, tyileri de vardr. Bu iyileri ise son derece in sandrlar, Ka&de-i Firaset dc yle denir: Hintlilerde, iffet, fsk, btl ve hak gibi gr ve inanlar vardr. Bir ksm meden ve ev - bark 'sa hibi; bir ksm da kle ve uak durumundadr. Bu zamanda Hintlilerden hadm aklar kullanl maktadr. Fakat kt huy ve an bozgunculuktan se bebiyle kt olarak bilinmektedirler, r Z m d lr: Akl ve edepleri az, oyun ve elenceleri oktur- On larda akl- selim ve gzel ahlkn bulunmas son de rece alacak bir husustur. Elenceye dknlkleri nin sebebi akl noksanldr. Baz memleketlerde an cak ar ilerde kullanlrlar. Kasde-i Frasette: Zenciler kaba yaratll ve cinsi alkalara ok meyillidirler, denilmektedir. Habeliler bunlardan . daha dzgndr. Huylan yumuak bedenleri zayf ve mrleri ksadr.

117

Bazan yle olur ki, dk bir cinsden makbul fert kabilir. Bu durumda cinsinin kt olmas zarar ver mez. Bunun aksi de olur- yi cinsten kt ve muteber olmayan fertler kar. Hereyin en dorusunu Allah bi lir (1)

(D tnsanhk lsnde, cins re rklar aynnak peV doftru olmaz. Bu blmde bahsedilen baz gruplar (Krd, erke. Abaza v..) asimda bizden i t a borlara verilen isimlerdir. Mellifin Krd diye bah setti# topluluk. Ne tdli belli olmayan ve cefltli milletlerin bnyeetnde grlen apulcu grhu olea gerektir. Yokta blzdekl Krd dtye andan Doftu Anadolu Trkleri delildir. Irklann. sralanan ka rakterleri, tim ynnden zaten dotrulanmy bir gerektir.

ALTINCI

BLM

ehirlerin daresi, memleketlerin zabt ve hkm* darlk kaideleri He Dhi urlarn beyan He lgilidir. Bu blmde iki safd ele afcnmifUr. I. FASIL nsann meden olmaya ihtiyac ve bu ilmin deeri ile ilgilidir. Geri biz girite bu maksad genie anlatmtk. Ama burada Hoca Nasr ve Fzl Devrni'ye uyduk ve geoiiten daha ok aklamada bulunduk. Evvel uras ok iyi' bilinmelidir ki, varlklar iki ksmdr: 1- Mkemmellii ve tam oluu, varl ile beraber olanlardr ki, hepsi bir flle hasl olmutur. Gkteki yldzlar gibi. 2. Mkemmellii, varlndan sonra ar ar mey dana gelen varlklardr. nsan bedenini meydana geti ren unsurlar gibi. Bu ksm varlklar iin hareket lzmdr. Bu hare ketle kuvveden fiile (varla hazr durumdan varla), noksandan kemle (normal durumuna) ularlar. Bu hareket, yardmc sebepler olmaynca meyda na gelmez-

120

Sebepler de ya madde olur. Nutfeye (Bel suyuna) anz olan kan phts, et paras ve nihayet ana rah mindeki ocuk maddesi gibi. Bu maddi sradan sonra lh feyzle nutfe insan eklini alr. Bu ekle filozoflar dilinde mkemmellik ve olgun luk da derler. Sebepler ya da mutad olur. Maddeye, mteakip biri gelip gene gider. Biri de gelip, baka maddede, mkemmel eklin meydana gelmesine sebep olur. G dalar gibi ki, insan bedenine ilve olup, bymesinde ve gelimesinde mmkn olan mkemmellik hsl olur Harekete tesir eden muvenet (yardm) da e ay rlr : 1. Madd yardm. 2. Aletle yardm. 3. Hizmetle yardm. 1. Madd yardm : Yardm eden eyin, yardm et tii eyden bir para olmasdr. Gdalann canllara yardm gibi2. letle yardm : Yardmc olan eleman, yardm ettii eyin leti olmasdr. Canllarn yedii gdadan sonra itii su gibi. Suyun faydas, yenilen gday in celtip, onu dar menfezlere girecek hale getirmesidir. Kendisi bir gda olmaz. 3. Hizmetle yardm : Hizmet edenin iinin, hiz met edene yardm ve faydasnn d o k u n m a sd r. Hiz metinin efendisine hizmeti gibi ki, ona faydal olur ve efendisinin istei yerine gelir. Hizmetle yardm da ikiye aynlr:

121

a) Bizzat 'hizmettir ki. yardm eden kimsenin fiili nin. ettii kimsenin arzusunu yerine getirmek iin ol masdrKlenin sahibine ettii hizmet nce anlatld. b) Gayeye bal yardmdr ki, yardm edenin yap t i baka bir gaye iin (dur. Fakat bu fiil ve hare ket, yardm meydana gelen eye de faydal olur. o bann srye hizmeti gibi. Esas gaye, srnn sahibine hizmet ve onun rzasn yerine getirmektir. Fakat bu arada srye de hizmet eder. Yardm sr sahibine bizzat, Srye de dolaysyle olur. Muallim Filozof Eb Nasr Farb birinciye En gerek ylanlarndan misl vermitir. Engerek ylan hayvanlan sokup, yok eder- Hayvan meydana getiren terkibi yok etmekle onun Unsurlarna dorudan doru ya tesir etmi olur. Bylece sokulup zehirlenen hay vann terkibinin bozulmas ile ye paralanmak sure tiyle paralan unsurlara kanr. Amma hayvann ken dine dondan hizmet yoktur. Bilkis zaran vardr. Hizmet nerede kald. . kinciye, yrtc hayvann dier hayvanlar para lamas ve yok etmesini rnek vermitir. Zira yrtclan n hayvanlan paralamas ile onun unsurlanna fay das olur. ink paralara aynlan her unsur, bir ara ya gelmekle hayvan vcud bulmutu. Aslna dnm olurYrtclar hayvan, etinden ve kanndan gdalaunak iin, kendi faydasna paralar. Bu, ylanlarn tersinedir. Zira, ylanlar soktuklar hayvandan istifade etmezler. Bu itibarla ylanlann hayvann unsurlanna hiz meti, geici olmayp dorudan doruyadr. Yrtclann ise arzladr.

122

Hoca Nair ve Fzl Devrnnin filozof Farbden naklettii husus budur ki, ben onu tamamiyle naklet tim. u da kapal deildir ki, ylanlar hayvanlan, ken dilerine zararlan dokunma korkusu ile sokarlar. On lar da bu hareketi kendileri iin yapm olurlar. Ga yeleri, arzularn yerine getirmek deil, zarar uzak latrmak iindir. Bu gazab ve kin kuvvetinin eseri ol mu olur. Bu ekilde hizmet kendine bizzat, unsurla ra dolaysyledir. Bu giriten anlaldna gre eitli unsurlar ve madenlerle, hayvanlar ve nebatlar insana yolla hiz met eder. Yardm yolu, madde ile hizmet yolu, letle hizmet yolu. Fakat insan onlara hizmet etmez. Ancak yardm yolu ile hizmeti vardr. Zira insan onlardan ereflidir. erefli olan sfli olana hizmet etmez. Ak sine varlklar (Hayvan, bitki, maden ve dierleri) insa na hizmet eder, onun emrine ve hizmetine amde k lnmtrYardm yolu ile varlklarn insana hizmetleri udur: nsan grn itibariyle beden ve ruhtan meyda na gelmitir. nsan bedeni gdaya, beslenmeye muh tatr. Terkip edilmi unsurlarn madde itibariyle in sana hizmet ettiklerini, yani insan meydana getirdik lerini yukarda beyan etmitik. let ve kullanma vas tas olma ynnde aktr. Mesel toprak (yer) insana mesken ve bannak olur. Onu kullanarak meskenini onanm ve imar eder. Hava nefes almada lzm olur. Yani hava alnmazsa ruh ortadan kalkar. ayet nefes ve hava verilmezse gene hayat son buhr Bundan dolay nefes alma har

123

yat olduu gibi vermk de hayatdr. ran airi eyh Sd bu hususta: Her nefeste iiki nimet vardr, derken bu nefes alp vermeyi kasdetmitir. Suyun bir let olduunu gday gerekli yerlere inceltip ilettiini nce sylemitik. Atein yemek piirmede bir let olduu aktr. Binmek iin at ve katr, ziraat iin kou hayvan birer let olarak insana hizmet ederler. Kpek de av ve kap bekiliinde hizmet eden bir alet ve vastadr. Bu hizmetler Kur an- Kerimde ylece beyan edilmitir: ... Emri (ve ilh izni) ile gemileri denizde y rmek iin size ram edendir, akar sujar da yine size, sizin faidenize amde klnd. Gnei, ay, detlerinde dim (ve hizmetlerinde kaim) olarak, sizin emrinize amde klan O, geyeci, gndz sizin faidenize veren O'dur. (1) Belki insana gkteki yldzlar bile hizmet ederlerBunlarn hizmetleri yardm yolu ledir, madde ve let yolu ile deildir. Bunlarn hizmetine de Kuranda ia ret vardr. u beyit mehurdur: Bulut, rzgr, ay ve gne gkyznde hareket tedirler. Eline geirdiin ekmei (nimeti) gafletle (bunlardan habersiz) yeme; Zira gne ve aym hareketi le gece ve gndz olur. Gece uykuya ve istirahata mnasiptir. nk
fi) brahim Sresi, yet: 3 33.

124

aydnlk uyumaya manidir. Uyku ruh cevherinin, be denin iine ynelmek suretiyle beden ruhtan tamamen ayrlmakla, btn kuvvetlerin almaz hale gelmesi dir. Ziya ve aydnlk ok olunca, beden) kuvvetlerin istirahat iin ruh ieriye ynelemez, uyku hali mey dana gelmez1 nk ruh da nur alemindendir. Kendi cinsini () grnce, bedenin karanlna ynelemez. nsan ruhunun dnya aydnlklarna, kendi Me nden olduu iin, meylettii st emmekte olan ocukda dahi grlr. ocuk bir k grse o tarafa d ner ve bakp kalr. Bu itibarla karanln uykuya yardmc olduu anlalm olmaktadr. Bir insan gndz uyumak sterse ya karanlk bir yer arar, ya da eli ile gzlerini kapatr. Onun iin dok- to rlar: Gndz uykusu zararldr, demilerdir. Zira gndz uykuya dalmak imkn yok gibidir. Nitekim Hak tal yle buyurur: Uykunuzu dinlenme yaptk- Geceyi rt kldk. Gndz maiet (geim) vakti yaptk (1) O, geceyi iinde skn ve istirahat etmeniz iin (karanlk) gndz ise (alp kazanmanz iin) ziydr olarak yaratandr. (2) Gnein hareketi ile drt mevsim meydana gelir. nsan baz mevsimde ziraat, bazsnda sulama, baz snda da hasad eder.
(I) N et' Sresi, y e t : t 11. (S) Yunus Sresi, yet: 7.

135

Ay'n hareketi ile ay'Iar, glinein hareketi ile de gnler meydna gelir. bdet zamanlan bylece bili* nir. Nitekim lhi fermn yledir; Sana yeni doan aylan sorarlar. De ki: O, in sanlarn faydas iin, bir de hac iin vakit lleri dir... (3) Ticaret ve al - veri de onlarla belli d u r. Bu hususta da yle buyurulmaktadr: 1 T ki (gndzn) Rabbinizden (geiminize ait) bir ltf ve nayet arayasmz, yllann saysn, (vakit lerin) hesab(m) leiniz... (4) Gklerin ve gkteki varlklarn yardm hizmeti aikrdr. ' Ancak bu. yani gkteki lemler, dorudan doruya insana hizmet iin mi yaratlmlardr, yoksa sadece ilh! kudreti arz etmekten n ibarettir? Filofozlar bu hususta yle derler: Semv varlklar, insanlarn islh ve intizam iin yaratlm deillerdir Onlar lh cemle kdrlar. Bu ak sebebiyle, kendilerinden gemi olarak hareket ct* ektedirler. Onlar yce yaratklardr. Sf li yaratklann hizmetinde olmalar dnlemez. An cak, bu arada, yni kendi hareketleri esnasnda, sfli varlklara da yardmc olmakta ve hizmet etmektedir ler. Yoksa srf hizmet iin yaratlm deillerdir. nsann mahlktm en ereflisi olduunu kabul eden eriat limleri ise yle demilerdir:
<3) Bakara Sreal, Ayet 189.

M) El tsrft Sresi, y e t: 13.

128

Felekiyyt, (gkler lemi) insann slh ve in tizam iin ve ona yardm ve hizmet iin yaratlm tr. Nitekim: Sen olmasaydn, eer sen olmasaydn felekleri (lemleri) ben yaratmazdm kudsl hadisi bunun delilidir. Gene derler k i : Tevratta yle buyurulmutur: . Ey insanolu! Seni kendim iin, eyay ise senin iin yarattm* Meleklerin nsana secde etmelerindeki sr, burada akl sahibi olan kimselere alr. Btn varlklarn insana hizmet ettiinde kimse mnkaa etmemitir. Hatt hayvanlarn rk, nebat ve madenlerin secde, aalarn ise kym eklinde ibadet halinde olmalar buna iaret saylr. Meleklerin, gklerin balang noktasndan biti noktasna kadar, kimi secdede, kimi riik'da, kimi de kyamda olduklar gibi, bunlar da yaratldklarndan, beri onlara numttne olacak ekilde hakiki yaratanla rna ibadet ve insanlara hizmet etmektedirler. Nitekim buyuruluyor k : Yerde ne varsa hepsini sizin (faideniz) iin yaratan... Odur. (1) nsan fertleri birbirlerine yardm ve hizmet yolu ile hizmet ederler. et ve vasta olmak yolu ile hiz met etmezler. nsan mcerred bir cevherdir. Cisim ve cismn deildir- Bu aklama kitabn mukaddimesinde geti. Mcerred cevher baka bireyden cz (para) olmaz. Bakasna let de olmaz.
() Bakara Sresi, yet: 20.

127

tnsan ruh ve bedenden meydana gelmitir. Yahut bedenden dolay diri ve ntk (konuan) varlk olduu itibar olunabilir. Nitekim insann mehur tarifi udur: tnsan konuan, byyen, hassa ve iradesi ile ha reket eden hayvandr. Buna gre insan birbirine let ve vasta yolu ile de hizmet etmektedir. Zira insan doumla meydana gelir. Erkekle - dii bir araya gelmezse ocuk olmaz. Anne ve baba ocua let ve vasta olma yn ile hiz met etmi olurAna-baba, insan meydana getiren unsurlarda madde yolu ile hizmet eder, tnsan mcerred cevher olunca bu aklamalar doru olmaz. Bu konuda insa nn ruhla bedenden meydana geldiini kabul ederek, onu meydana getiren unsurlar maddidir, derler. Bu hususta, insann mcerred ruh olduunu ileri srerek, insann birbirine hizmetinin let ve vasta yo lu ile olduunu kabul etmezler. Bu bir tenkuzdur, zd grtr. Bu itibarla insan birbirine let yolu ile hizmet eder. Fakat madde yolu ile hizmet etmez. Hayvanla rn birbirlerine hizmetleri iie ilgili grler bunlardr. Hayvanlar iki ksmda incelenmitir: Doum yolu ile olanlardr ki, ana-babann birle mesi ile doar. Bu doum ya insan, at ve sr gibi dorudan olur. Ya da kular gibi vastal olur. Kularn bir araya gelmesinden yumurta, ondan da yavru meydana gelir. Bu ksma lgatde ku demezler. Hatt yarasa: Do uran ku diye tarif edilir. Bu durumu ile o dier kulardan ayrlr.

128

Istlhda (terim ve deyimde) kular da dourucu hayvanlar olarak kabul edilirler ve onlar: Douran hayvanlardan saylrlar. Bu mnya iaret olmak iin doum: 1. Dorudan doum, 2. Vastal doum diye ikiye ayrlmtr. Kulan ikinci ksma dahil ederler. Hayvanlann bir ksm vardr ki, onlar da ana ve baba olmadan doum yolu ile meydana gelirler. Su birikintilerinde meydana gelen hayvanlar ve haere (kurt ve bcekler) gibi. Kara faresi de doum yolu ile meydana gelir. Baz seneler fazla oalarak ziraate zarar vermeleri buna delildir. Ben bazlanndan iittim ki, Msrda kara fareleri ni grdm, bir ksm et ve kemik olmu, bir ksm ise temiz toprak idi. Fakat fare eklinde idi, demiler dir. tnsan, at ve Sr, bunlar gibi dier byk hay vanlar da doumla meydana gelirler. Dn grte olan ve lemin sonradan yaratld na inanan limlere gre Hz. Adem (A.S.) doum yolu ile yaratlmtr. Kuran'da: Muhakkak ki lsnm hali de (yani babasz dnyaya gelii de) Allah indinde, Ademin hali gibidir. (Allah) onu (Ademi) topraktan yapt, sonra ona ol dedi, o da (can gelip) oluverdi. (1) buyurulmutur. Alemin kdemine (eyann sonradan yaratlmad na) ve Adem neslinin devamna inanan filozoflara
(l) Al.J tm rn Sresi, y e t: (.

129

gre ise: Byk Tfanlaria insan nesli ve hayvanlar yok olup, sonra doumla tekrar meydana gelmi ve nesiller reyerek mamur lem olmutur. Baz byklerin eserlerinde, grldne gre su tufanlar ile lem, boulmu, ate tufanlar ile de cihan yanp yok olmu, fakat tekrar doum yolu ile dn yaya gelmitir. Amma bu yeni insan mehur Adem'in doumu deildir. Eski Ademin ismi ve resmi unutul mutur. Bu yeni insan oalma yolu e var olmutur. Adem, neslinin az olduu zamanda, ounluk onun fertlerinden yaylm ve oalm olmas ile, beeriye tin babas olarak tannmtr. Nh (A.S.) gibi. in ha kikatini en iyi bilen AUah dr. Hereyin dn ancak Onadr. Bu itibarla oalan hayvanlarin (insanlarn) birbi rine yardm vasta yolu iledir. Zira baba ve anann birlemesine muhtatr. Amma dier oalan hayvanlar ana - babaya muh ta olmamalar) cihetiyle, aralarnda vasta muhakkak deildir. Ancak bunlar da, kkken ve bakma muh ta olduklar zaman, vasta yolu ile hizmet grrler. Hizmet yardm da zaruridir. Bydkleri zaman hiz mete ihtiyalar kalmad iin her biri kendi bana buyruk olur. Ekseri hayvanlar byledirler. Baz kara hayvan nevileri^ her durumda yardm lamaya muhtatr. Karncalar ve bal anlan gibi ki, bunlar yer temini ve yiyecek toplamakta birbirlerine yardm etmeyince yaayamazlarBilhassa anlar beysiz yaayamazlar. Eer bey an iki tane olursa birini ldrrler. Bu hususta hepsi an lamaynca hayata devam etmeleri imknsz olur.
T: 9

150

Zaman zaman aralarnda mcadele olur, Galip gelen taraf kovana sahip kar. i anlarla beki ar lar bellidir. Baz kular da tek balarna yaayamazlar. Kz gi bi ki, bunlarn bir ksm nlerinde rehber, bir ksm da bekidirler. Byle olmaynca hareket edemezler ve yaayamazlar Bunlarn yardmlar da birbirlerine hizmetle olur. Buraya kadar' verilen geni bilgiden maksat, in sann kendi ve cinsinin bekas ve devam iin hayvan lardan daha ok birbirlerine yardma ve hizmete muh ta olduklarn beyan etmektir. nsan akl ve temyiz (iyiyi ktden ayrma) ile di er hayvanlardan seilir. Hak tal, yiyecek, giyecek, silh ve meskeu gibi btn ilerini kendinin kazanmasna brakmtr. Zi ra insan, akl ve fikri ile bunlar elde etmeye kadir dir. Hayvanlarn bu gleri olmadndan, onlarn ih tiyalarn karlamalarn tabiatlar icab yaratm, onlarn fikir ve evklerine brakmamtr. Daha Fazla bilgiye lzum yoktur. nsanlar, tek bana kendi ihtiyalarn karlaya mazlar. Bir kimsenin btn ihtiyalarn kendisinin karlamasna imkn yoktur- Onun iin bir arada ya amaya mecburdurlar. Meden olmalarnn art da buradan gelmektedir. Bir kimsenin bir ekmek yemesi iin ekip bimek, tmek ve ekmek yapmak durumu vardr. Bir insann bezden bir elbise giymesi iin ekicinin pamuu ekip toplamas, hallacn atmas, bkcnn eirmesi, dokumacmn dokumas ve terzinin dikme-

131

si lzmdr. Bir pahsn bunlarn hepsini yapmasna im* kn yoktur. Bunlarn herbiri bir sanattr. Bir ikisini yapsa, hatt sra ile hepsini ya^psa, bu sefer giyinm e ye beslenme gl doar, Bu itibarla insanlar bir arada yaamaya muhtatrlar. Her biri bir sanat se ip, dierini bakasna brakmaldr- Mesel bir terzi kendi elbisesini diktikten sonra bakalarnn elbisesi nj diker. Marangoz kendi evini yaptktan sonra ba kasnn evini yapar. Bunlardan aldklar cretle d za rur ihtiyalarn karclar ve hayatlarn devam ettirir ler. Eer btn sanallar belirli kimsede toplansa idi hayat imkn ortadan kalkard. ' , Birok insan gzel sanatlardan k. basit ilerle megl olurlar. limlerin birbirlerinden ayr grte olmalar rahmettir hadisini buna rnek verirler. Ynni himmet vc gayret ayrl rahmeti dourur demek: , Bazlar*. Hadis ve tefsirle, fazd an fkh vc ahkm la, bazlar da lisanla megul olmulardr. , Bylece btn ilimler mmet iinde mkemmel olm utur Nitekim insanlar, ilahi bir takdirin eseri olarak zenginli!^ ye fakirlikte eit deildirler. ayet btn, in sanlar zengin, y a da fakir olsalard, fentler birbirleri ne hizmet etmezlerdi. 2ira hizmet, hizmet eden ynn den ihtiya, hizmet edilen ynnden ise menfaat elde etmeye gc yetmeye baldr. Herkes zengin olsa id i,, ihtiya olmad iin kimse hizmeti olm azd ., Bunun gibi herkes fakir olsa idi. fayda saiayamayaca iin, kimse una hizmet etmezdi. Bylece deriik durumlar meydana geldi ve muh ta olanlar hizmeti, menfaat salayabilenler de hiz

l' r-

133

met edilenler oldular. Bunun neticesi olarak, hizmet edika, hizmet edenin bedeni hizmetinden faydalanm, hizmet eden de hizmet edilenin mal ve makam men fatndan faydalanmak suretiyle herkes gayesine ula m, dolaytstyle nizm- lem (cemiyetteki dzen ve denge) kurulmu olur. Anlaldna gre insanlar, toplu ve medeni bir hayat srmeyince ayakta duramazlar. Bir arada ya amak mutlaka bozgunculuu kaldrmaz ve dzenli olmay salayamaz- Herkesin bir istei vardr. Nefis, arzusunu, ne yolla olursa olsun elde etmek ister. Bil hassa halkn arzu ve istekleri kabala ve ktle dayanr. Bu itibarla bir ey iki kiinin istei olduun da aralarnda mnakaa ve mcadele olur. Biri o be nim, dieri ise benim der. Her biri dierini bu arzu dan uzaklatrmak ister. Bylece aralarnda mcadele kzr. Fitne ve fe sd son haddine vanr. ahslar birbirlerini yok etme yolunu tutarlar- Birinin elde ettiini teki zprla almak ister. Hayat felce urad gibi, bir arada yaamalar da imknsz hale gelir. Bundan dolay yle bir idare lzmdr ki, hem insanlar faydalanmal ve bir arada yaamal, hem de bozgunculuk ortadan kalkmaldr. Her ahs, isteklerini elde etmek iin bakasna mani olmayp, kendisinin hak kazand ve lyk oldu u gayelerine kanaat etmelidir. Bu byk siyasetle ve idaro ile bir arada yaamak mmkn olur ve bozgun culuk da ortadan kalkar. Yukarda iaret edildii gibi bu idare ancak eyle mmkn otur: 1. Hz. Muhammed (A.S)n eriat,
2. Adalet sahibi hkim.

133

3. Faydal olan para ve mal, 1. Bu eriat ilh! kanundur ki, emirleri, yasaklan ve her trli er cezalan ve idareyi iine alr. Bu ka nunun sahibi ve bildireni, dier insanlardan vahiy v ilhamla ayrlmtr. Zira, cemiyetin her kesimindeki halk, ahslar tarafndan konan siyaset, kanun ve ida reye boyun emez ve itaat etmezler. Emrettii eylere uymazlar. Kanunu koyan bir kimse, bunu Aliah'dan aldm beyan etmez ve : Bu kanuna uymazsanz cezaya urar, uyarsanz mkfat grrsnz demezse ve dvasn mucizelerle ispat etmezse uyulmas tam mns ile salanamaz.. ayet: Mool mparatoru Cengiz Hann koyduu ve adna yasa dedii kanunlara, halk ve yaknlan uy mu, uymayanlar ise ldrlmtr. Cengiz ve etra f bu yasay kudret ve dirayetle tatbik etmilerdir, denecek olursa ccvab udur: Bu tip kanunlar, kanunu koyan hkmdarlann gc ve kudreti devam ettike, halkm ona boyun e mesi ve uymas salamr. Fakat devletin gc azaldk a muhalefete ve ortadan kalkmaya mahkmdur. Ni tekim hicri <600) yllannda kurulan ve birok toprak larda tatbik edilen bu yasalar. (800) yllarnda gnden gne deimi ve ortadan kalkmtr. Bu hususta At Melikin vezirine ait (Tarih-i Cihan K) adl tarih ki tabnda bilgi verilmi ve Hoca Nsrd Din de: Bu yasalarn ortadan kalkmas ile yeryz fesd bulutlarndan temizlendi demek suretiyle bu tr kanunlarn zamanla mrsz olacan ifade et mitir-

134

Kuran- Kerimde de konu ile ilgili olarak; Bu ile bu surette, Alemlerin Rabbi olan Al laha hamd olsun, zulmedenler grhunun ard arka* s kesilmitir, (1) buyurulmutur. Muhammed (A.)*n eriat, bin yua yakn bir za mandanberi yeryzn aydnlatm ve insanolunu temiz ve nefis bir duruma getirmi olmakla ilk duru mundan hi bir ey kaybetmeden, o zamanki tazelii ile durmaktadr. spat, edilen ve ad geen medeni cemiyetin on suz olmayaca idare tarzmn, nebinin ve yce Allah' n kaynana dayanmas gerektir. Bylece devaml ola rak. cemiyetter itaati mmkn ve insanlar yannda makbl olur. Bizim Nebi dediimiz faziletli ahsa, eski filozof lar tmus sahibi, koyduu (bildirdii) kanuna da Nms derler. Sonraki filozoflar ise: Nebi ve ri* (din ve kanun koyan), kanununa da eriat ve din der ler- Efltun bu taifeye (Peygamberlere): Byk kuvvet sahipleri, Aristo ise: Kendileri ne ekseriya lhi yardmn olduu kimseler demiler dir. Buna gre halkn, Yunan fizoloflannn: Peygam berlerin eriatlar kt ve irkindir eklindeki szleri yersizdir. Evet, Yunanl filozoflardan bazlar, Nbv vet (Peygamberlik), Ahiret ve cezay inkr ederler. Nitekim ilk kitabn giriinde bununla ilgili aiklame yapld.
I) Enkm Sresi. yl: t

135

Hkim-i mni, ilh 'teyit ve yardmla, hem lke nin ileriti nizama koyan, hem de insanlarn manevi yatlarm kemle erdiren kimsedir. Bu ahsa filozoflar Hkim, koyduu hkmlere de sant- mlk (ml k yapan unsurlar) derler. Sonraki filozoflar ise bu ahsa Halife iine Hilfet, halkna a, Ona imam (Lider), iine de immet (liderlik) derler. Efltun: Mdebbiri lem (lemi idare eden), Aristo ise: tnsan- Meden derler. Yani o insan lyk olduu ekilde Medine'yi (eh ri) muhafaza eder. Byle lemin (devletin) nizam ve insanolunun kazanc byle kimsenin iktidarnn eli ne teslim edilmi, idaresine terk edilmitir. Bunun ne ticesinde halkn her trl ii hkmdarn yce him metine ulam olur. Nitekim Hulef-i Raid'in (drt halife) devrinde, bilhassa Hz. mer (RA.) zamannda, doru ile eri birbirinden ayinim tr. Eer devlet idaresi bu ekildeki siyaset ve iktidar gl olmayan kimselerin elinde olmazsa, zulm ve straplardan kurtulunmuz olur. Nitekim drt hlife devrinden sonra idarede baz kusur ve adaletsizlikler grlmtr- Peygamber (A.S.) daha zamanlarnda bunu haber vermiler ve yle buyurmulardr: Benden sonra hilfet otuz yldr. Sonra zalim hkmdarlar idareyi ele alacaklardr. Her asrda eriat koyan bir ahsn (Peygamberin) olmas lzm gelmefe. eriat icra eden hkim, tefer ruatla ilgili hususlarda eri bir delil yoksa, klli (umumi) kaidelerden uygun hkmleri karp ortaya

136

koyar. Bu kudrete (hkm karmaya gc yetmeye) sonraki ilim adamlar itihad demilerdir ki, hakka vekil olan kimsede bu art bulunmaldr. Peygamber efen d im iz: limler beni srail'in peygamberleri gibidir. Ve limler, peygamberlerin varisleridir buyurmakla buna iaret etmek istemilerdir. Allahn yeryzndeki glgesi ve Allah'n yeryzndeki vekili dedikleri bu devlet reisleridir. Zira zili (glge) glge sahibine uygun, btn riyaset ve idarede ona mnasiptirBylece leme hkmeden kimse hakiki hkime her ynden uyduka, kullara hakszlk ve m emleket lere zulmden uzak olan C. Hakka bal kaldka ve her hareketinde unun yolundan yrdke, daha do rusu lh ahlkla ahlklandka yeryznde onun gl gesi olmaya lyk olur. Devleti ve milleti idare eden bu hkim, lemin tabiatnn doktorudur. lemin (herkesin) nizamn iti dal zere yrtmektir. Shhati de bu itidaldir. O, bu itidl zere idare mevcut ise korur, yoksa onu iade eder, tekrar kurar. Nitekim insan tabiatnn doktoru, insann shhati demek olan itidali korur veya onu iade eder, tedavi ile shhati yerine getirir. Bilindii gibi insan uzuvlarndan bazs mir, ba zs da mir uzva baldr. Mesel: Cier, insan ruhu nun canl kalmasnda kalbe muhtatr Kalp de tabi ruhla ciere muhtatr. kisi de ahsn rhu ve his kuvveti bulmak da dimaa, diman canllnn ko rumasnda da kalp vc ciere muhtatr. Bunun gibi insanlarn bazs rei (idareci), bazs da idare edilendir. Bazs bazsndan istifade eder.

137

Herbiri bir ynden birbirlerine muhtatrlar. Bu du ruma gre insanlarn kendi cinsleri ile bir arada ya amalar, birbirlerine yardmda bulunmalar zarur dir. Mesnevi: nsanolu birbirlerinin uzuvlardr. nk hepsi ayn cevherden yaratlmlardn Eer uzuvlardan biri hastalanrsa. Dier uzuvlarda huzur ve rahat kalmaz...

nsanlardan ayrlp, da balarnda ve maaralar da yaayanlar, bunu dindarlk ve insanlk kemli zan nedenler vardr- Onlar geimlerini halka ykleterek, onlann almalarndan istifadeyle yer ier ve giyi nirler. Onlar adalet kaidesinden sapm ve bakalarna hakszlk, etmilerdir. Bunlarn isimleri, mtevekkil (Allaha snan), resimleri (kendileri) ise yiyicidirler. Zira halka faydalar olmad gibi, halktan menfaallenir ve onlan srtndan geinirler. nsanlarn en ha yrls, bakalarna faydas dokunandr. Allah alp kazann sever eklindeki sz ve yaay onlardan ykselir ve duyulur.
H ik y e:

Bir ahs, bir kede kr bir tilkinin oturduunu grr. Onu, durumunu anlamak iin, gizlice bir yer* ' den bir iki gn gzetler ve grr ki, bir gn bir Arslan bir avla gelir ve onu yer. Kalan da kr tilkinin az ve rzk olur. Bir - iki gn daha gzetler. Bu sefer tle

138

baka bir canavar bir avla getir, ayn ekilde yer gider. Kalan yine kr tilkiye azk ve nzk olun Hayvanlarn rzkn C. Hak zerine aldn vaadetmitir. Nitekim buyurur: Yerde yryen hi bir canl hari olmamak zere hepsinin rzk Allah'n stndedir... (1) Bu durum kendi nazarnda tahakkuk edince, te vekkl arzusu bir yerde oturmak kararma vard. Bir maarann kesine ekilip, - beklemeye balad. almay.ve kazanmay brakt. Bir*iki gn sabrla oturduktan sonra grnmeyen lh bir ses iitti ki. yle diyordu : Ey cahil! Senin ye senin gibi nicelerinin rzk* m, vaadimiz gereince, nerede olursa, ihml etmeden veririz; ilk yarata nasl baladksa, zerimizde (hak) bir va'd olarak, yine onu iade edeceiz... (2) Bu bize kolaydr ve dostlarmzca da malmdur. Amma sen kendini kr tilki, elsiz vb ayaksz yerine koydun- Bakasnn fazlasndan hissedr olma yerine benim alan arslanlarnn elinden, kr tilkinin rz kn yedii gibi hazr yemeyip, alkan arslan olmak suretiyle, senin kazancnn fazlasnn muhtalarn ' g das olmas iin ah ve gayret etsene! Hem hayrl kazan salasan, hem de bakalarna ^ardmda bulursana! Bunun sonunda anlad ki, halk iinde kazanmak ve bakalarna da hayrda bulunmak daha iyi ve daha stndr. Muhammed eriat Hristiyanlktaki ruhb(l) H0d Sflmi, *yet = t.
< 2) E n b iy S r e ji. yet : 104

niyete, (Manastrlarda ile dolduran Hristiyan din adamlar gibi olmaya) manidir. Hoca Nair ve Fazl Devrn nin insanlar terk et meyi men etmeleri ile ilgili bu geni bilgiyi burada nakletmi olduk. Artma dnyadan el - etek eken limler, Tarikata bal rfler ve Hak yolunu gsteren meyih, Allah yoluna girenlerin, hele balangta, halktan ayrlma* lan gerekli ve zaruridir, grnde birlemilerdir. Ancak Hakka ibadet ve mnacat iin dalara, ma aralara ve sahraya ekilen dervilerin ve Hak adam* lannn bu hareketleri, halka bir klfet yklemi ve on* lara kar zararl hir i yapm olmazlar. Belki de on* larn ibdet ve yakarlar ile, halkn baina gelecek bellar def olur, bereket ve huzurun artmasna sebep olabilirler. Bunlarm halka faydalar, almak ve bir gr mekten daha stn ve faziletlidir. Nitekim eyh Shreverd, Avrifl-Marif adl ki tabnda : Eer amelin devaml olmas Allah iinse, ibadetle megl olmak kfi gelir demitir. Bunun dnda devaml ibadet ve inziva gsteri ve riya iin olursa bu, tevekkl deil teekkl (asa laklk - tufeylilik) olur Bu amel Hak iin deil, halk iindir. Bu hususta baz nteyih yle demilerdir: Mride uzlet (Halktan kopmak) lzmdr. An cak, cetnaatda ve cuma mescidlerinde hazr bulunma lar arttr. Da balarnda, maralarda ve sahrada tek bana bulunmalar doru deildir ve Mride zarar ldr. Lbnan, am mnzevileri ile da abdllar bah sin dndadr.

140

Btiin bunlardan kan netice udur ki. inan fertlerinin bir arada yaamalar zarur ve ayr yaa malar ise mmkUn deildir. Bir araya gelen insanlar, alp - vermeyince, al - verite bulunmaynca ve kar lkl gzel mnasebetler kurmaynca beraber yaaya mazlar. Bu durumda, adalete ymak ve zulm orta* dan kaldrmak gibi uyulmas lzm gelen ana esaslar inenirse, cemiyet halinde yaamann zarar vardr* Hatt zarar ok, faydas yoktur- . Bu ilmin ana kaideleri kanun, adalet ve siyaset, hkmet Ve riyaset hkmleridir. Bilinmesi ve yapl mas gerekir. Bylece adalet yoluna girilmi, zulm yollan ise terk edilm i olur. Yardm ve baar Allah taldandr.

II. FASIL

Muhabbet (Sevgi)
, insan fertlerinin intizam iinde, saadet ve olgun luk elde etm ek iin bir arada yaamaya ve kaynama ya mecbur olduklar ortaya kt. Bir arada yaamak v e kaynamak zahmet ve stn gelm e mcadelesinin zararlarn da iine ahr. Bu zararlarn yok edilm esi iki yolla dnlebilir: Bunlardan biri kanunlarn, adalet ve devlet ida resinde tatbik edilen hkmlerin yerine getirilm esi ile olur ki, buna iaret edildi. Bu yol, her seviyeden her kes iindir' kincisi sevgi yoludur, B yol okumulara ve ileri gelenlere mahsustur. Zira btn Kalkn, btn ile birbirini sevm esi adeten imknszdr. Amma bir ce maat (snrl bir topluluk) iinde sevgi yolu mmkn olabilir. Muhabbet olunca adalet yoluna ihtiya kal maz. Adalet unun iindir: Herkes kendi arzusu ve is tei olan eyi elde im ek ve bakasn bundan uzak latrmak ister, Bakas da bunun gibi o istenen eyi elde etmek ve bu sefer teki ahs uzaklatrmak ister. Bu ekimeden dmanlk doar. Karlkl istekler den stn gelme mcadelesi meydana g elir Muhabbet olunca kiinin, istei ve arzusu olan evi, sevdii kimse isteyince, ona brakmas m uhte

lit

142

meldir, belkidc sevdiinin onu almas, arzusuna daha uygun gelir. H ikye: Rekt kitabnda, Mevln Muhammed Rhden n akled er: Horasan'da iffetli ve sofu bir gen var idi. G zel bir gen kzn muhabbet deryasna dalm ve onun ak atei ile yanp kavrulmutu. Her zaman, ok ar zulanan bir hediyeyi glk ve meakkatle elde eder, onu sevgilisinin geecei yola brakp, gizlendii yer den gzetlerdi. Baka bir kimse yaldan geerken, g rp onu almak isterse yerinden k arak : Ben koydum, onu alma, derdi. ayet sevgilisi geerken grp alrsa grnmez, gnlerce, sevgilisi onun kymetli hediyesini, alka gsterip ald diye, se vinir yaral ve mahzun gnl honud olurdu. Mevln Muhammed Ruhi der k i : - t- ka sordum ve; Bu hediyeyi glkle elde edersin. Niin sevgiline kendinin olduunu sylemez sin? dedim. yle cevap verdi: Olgun sevgim, onun erefli tabiatn minnet altnda tutmaya mani ve ya ral gnlm de. onun mbarek kalbi , hediyeyi dar da buldum, diye bir nev sevineceine kani ve bundan honuddurMulabbet sevgili ile bu dairede kalnca, dnyann kk arzulan iin nice zahmet ve mcadeleye, ka nun ve adaletin icrasna ne lzum var. Filozoflar yle d erler: Muhabbet adaletten stndr. Zira muhabbet tabii birlie, adalet ise. yapma birlie rnek olur. Bi risi normal, teki ise zorlama iledir. Hem muhabbet birlii gerekli klar ve ikilii ortadan kaldrr. Adalet

43

ikilikten sonra olur. Zira adalet insafdr, nsaf lgat' te m sf (yarm) dan tremitir. Yani bir eyin yansn kendi alp, dier yarsn da arkada alr- Kendi yan s ikinci olanda olur. Muhabbet sebebiyle birlie ulaa na, ikiliin bir blm olan adalet ahkmna ne ihti ya vardr. Ondan ne fayda hsl olur. F ilozoflar: Btn mevcudatn ayakta durmas ve beks muhabbetledir, demilerdir. Muhabbet btn eyada Vardr. H i bir mevcud vahdetin (birliin) varlndan hali olmad gibi, mu habbet meylinden (sevgi alkasndan) da r deildir. Hatt hakilerle cansz varlklar bile ak ve muhab betle muttasf, btn z ve kabuk bu em eden su i mitir. Unsurlarn kendi doduktan yerlere meyli s tndr ve bu yerden ksalar da yine oraya dnmeyi ister Onun zorla kald yerinden aslna dnmek is temesi ak ve muhabbettir. Her cisim unsurunun, scaklk - soukluk, yalk ve kurulukdan biri ile m uttasf olmas akdan dolay dr. Mesel ate scaklk ve Kuruluk, hava scaklk ve rutubet, Su soukluk ve rutubet, toprak soukluk Ve kurulukla muttasftr. Bu itibarla onlara ktr. Onla r arzular. Mesel suyu zorla stsalar, zor kalktnda yine sevgilisi otan souklua geer ve ona ular. Her basit ve birleik cins, cinsine meyi ve muhabbet du yar, cinsi olmayanda. nef et eder ve kamak ister. Gkteki lemlerin devir ve hareketleri ak dile getirir. Bu akl cevherinin, yceliklerin ve mmkUn olan dier ekillerin balangc ve kayna olmuturNitekim felsefede tespit edilm itir ki, mevcutlar da noksan ve kcmPden ne varsa, hepsi muhabbete

144

tereddb eder ve ondan dolaydr. Muhabbet, ittihd ve Allaha yaklamaya balangtr. stnlk, oklu* un bir blmdr ve ondandr. Noksanl gerekli klar. Filozoflardan bu grte olanlara Ehl-i muhabbet ve galebe (sevgi ve stncler) derler. Dier filozof* lar. geri gr tasrih etmemilerdir amma, muhab betin faziletini itiraf etmiler ve btn varlklara si rayet ettiine kail olmulardr. Eb Ali bin bni Sn, akn btn varlklara si rayet ettiine dair gzel bir risle yazmtr. < Ancak sonraki filozoflara gre muhabbet yalnz aklh varlklar iin kullanlr. Akll olmayan varlk lar da unsurlarnn, yaratl ve var olu yerlerine meyi ettikleri gibi, birleiklerde de, birbirleri ile uyu ma ve belirli nispetlerde birleme meyli olduundan, karlkl meyil ve yaknlk gsterirler- Bu meyil ve yaknla birok enteresan hususiyetler ve garip srlar terettb eder. Onlara havs ve yaratl esrar (zellik ve varlk srlan) derler. Mesel mknats demiri eker, demir de ona yaklar. Bunun zdd sirke tadr ki, sirkeye brakld zaman dan atar. Bunlarda mu habbet ve zdd kullanlmaz. Bilkis ekme ve itme tbiri kullanlr. Dili olmayan hayvanlarda, buna anlama veya nefret denir. nsanda bulunan muhabbet iki ksmdr:
1. Tabi muhabbet (yaratldan otan sevgi)-

2. rd (istee bal) muhabbet. Tabi muhabbet, annenin ocua muhabbetidir. Eer bu tabi muhabbet yaratltan olmasayd, ou-

145

un byiitlmesindeki meakkatleri kabullenmez, bu itibarla da insan nevt yok olurdu. rdi muhabbet, rencinin hocasna,, mridin ey hine muhabbetidir. Bu da drt snftr: a. Gelip - geen sevgi, b- Ge meydana gelip ge giden sevgi. c. Ge meydana gelip abuk giden sevgi.
d. abuk mfeydan gelip ge giden sevgi.

Muhabbetin sebebi de tr.

1. Lezzet.

2. Menfaat3. Hayr. Bazan bu sebepler bir arada bulunur. Lezzet abuk gelip-geen muhabbet sebebidir, Zira lezzet abuk gelip - geen bir durumdur. Buna bal muhab bet de yledir. Menfaata bal muhabbet ge hasl olup, abuk gider- Zira bakasnn menfaati demede tahakkuk etmez. Olsa da devaml olmaz, fakat abuk ortadan, kalkar. Hele zamanmzda halkn birbirinden umduu byk menfaatin, zararsz olmas gereklidir. Hayr, abuk gelen ve ge giden muhabbete sebep olur. Zira hayr severler arasnda gzel ve dernf Sevgi vardr. Muhabbetin erken meydana gelmesinin ve ge gitmesinin sebebi de budur. Hayr severler arasnda hakiki birlik vardr. Ayrlmas imknsz, ya da zor dur. Amma menfaatla hayrdan, yahut da nden mey dana gelen , muhabbet, ge gelip - ge gider- Bunun gecikme sebebi de, nn bir yere toplanmasndandr.
Hoca Nasfr ve Cell Devrn!: Zira menfaat ve hayr bu iki hali gerektirir, dive beyanda bulunmulardr. F : 10

140

Bundan sonra Mevln Cell Devrn yle d e r: nce dikkat gereklidir ki, lezzet ve menfaatden meydana gelen sevginin ortadan kalkmas sratli olur. Lezzet ve hayrdan meydana gelen muhabbet orta de recede yok olur. Menfaatle hayrdan meydana gelen ise ge zil olur. Bu birleik sebeplerin illetleri, basitin gereini dnenlere zhir olur. Fazla bilgiye artk lzum grmedim. Dorusunu Allah bilir. Muhabbet sadakat'dan daha genitir- Zira muhab bet ok kimseler arasnda olur. Sadakat az kimse ara snda olur. Ak se muhabbet'e gre hususidir. Zira bir kiiye kar duyulur. Bir gniile iki kiinin knn girmesi Ve smas imknszdr; Akn sebebi ya lezzet arl, ya da hayra duyulan fazla alkadr. Bunun birincisi hayvanidir ve ho karlanmayan bir durum* dur. Bunun almeti, sevenin, sevgilideki d gzellie nem vermesidir. Sadece gzel yzl olanlara ve ka dnlara kar olan muhabbet ekseriya bu ksmdandr Ekseriya dediimizin sebebi, baz slikler (dervi ler) ok gzel eylerin muhabbetine kaplp, bu g zellie kar alkada, mutlak ve ilht gzellii gr dklerini ileri, srerler. kinci sebep rhn aktr ve gzeldir. Bunun al meti ise. km sevgilide arad gzelliin ahlk! olu udur. Byk eylere ve limlere kar duyulan ak bu ksmdandr. Filozoflar derler k i: Menfaatin akda asla yeri yoktur. Kendi ba na veya bakasna uymakla da olsa bu byledir. Amma lezzetin genler arasnda muhabbet ve sadakate se bep olmas dnlebilir. nk bunlar arasnda her

U7 ikisi de abucak gelip - geer. Ksa zamanda ok dela sadakat gsterirler ve ayn ekilde ayrlrlar

eyhler ve onlann tabiatnda olanlarda umumi yetle sadakat sebebi menfaattir. Menfaat devaml ol duu iin sadakat da devaml ulur. Menfaat iimidi ke silince sadakat da ortadan kalkar. Hayr severlere gelince sadakat sebebi hayr oldu u iin, ekseriya sabittir ve deimez. Mutlaka hayr severlerin sadkati devaml ve deimeden uzaktn nk insan bedeni muhtelif tabiatlardan elem duyar ve nizamn varlnda ise dzene girmeyi uygun grr. Her lezzet, bazlarnn tabiatna uygun, bazdan* nnkine ise muhalif olur. Bedeni lezzetler, elem aibe lerinden kurtulmu vc hiSs arzular demede irkin* lik bulanklndan uzak olamaz. nsan ruhunun cevheri yce lemin haznelerin den ve nh papaan yce cennet baheleri ndendir Basittir. Nurnidir, tabi birleme ve mizalann ka rmasndan mnezhehtir. Onun lezzeti elem aibele rinden masun ve saadeti, mhned ktlklerinden emindir. Bu lezzete sebep olan ak muhabbeti, mu habbetin en ycesi ve en ereflisidir. Bu, hikmet ve marifet ilhi muhabbettir. Ebedi ve yce muhabbet ite bu muhabbettir. Eriilmesi gaye olan en yce saadet ve kemldir. tekj mnevi lemde insana hakiki ebed fayda ve sonsuz isteklerin meydana gelmesi yine bu ilhi mu . habbede olur. Muhabbeti (sevgiyi) ksmlara ayrmadan maksa dmz bu ilhi muhabbete iaret etmekti-

148

Hakikat ve tarikat eyhleri bu lhi ak ve mu habbeti tavsif ve tarif etm iler ve bunlardan birta km fayda ve maksadlar ummulardr. Her ne kadar Hakkn aklayc szlerle ifadesi imknsz ve hakikatin vasflarnn anlatlmas: .Tat mayan bilemez perdesinde gizli ise de, gayeleri, arzu eden kimseleri tevik etmektir. Eb Hafs mer b. Friz mehur Hisye'sine u be yitle b alar: Biz Allah' zikirle arap itik ve henz zm ya ratlmadan onunla sarho olduk, . Bu inci dizisini yle tamamlar: mrn, ondan hi bir nasip ve pay olmad halde, boa geiren kimse kendi hali iin gz ya dksn. Meyhanede ak ve sevgi kadehi kaldrm olan kimse bu kadehin deerini bilir. Bu aklamay yapmakdan gaye, Allahn kendi lerini, kendilerinin de Allah sevdiklerine dair lh beyan erefi ile merref olan Allah imanlar ve tarikat yolcularnn arasnda bu ilh muhabbetin bilindii ni ve bu sfatlarla onlarn boyandn beyan etmektir. Hoca Nasr bu bilgiyi verdikten sonra: Baz ilh tk taslayarlar bu muhabbeti ileri srerler demitirBu szden inkr ve dinden uzaklama durumu olduu iin burada bahsedildi. Biraz ilerde aklamas gele cektir. Biz imdi tekrar filozoflarn sevgi jle ilgili beyanla rna dnelim. Aristo, filozof Eb Katuhs'dan unu n akletm itir: Deiik eylerin birbiri ile anlap uzlamas tam deildir.

149

Birbirine benzeyen eyler daima alarmda anlar ve zlerler. Bu sz byle aklamlar ki, basit cevherler ara snda benzerlik ve birbirine meyil duysalar, phesiz aralarnda rhn birleme olup, manevi birlemenin nurlar parlar ve madd eylerin gerei olan ztlk, ay rlk ve kederlilik manileri ortadan kalkar. Amma cisimler ve ismni olan eyler arasnda ha* kiki birleme olmaz. Belki sath ve etraf ile olur. Grmezmisin ki, bir cismin dier bir cisimle son denece birlemesi, grnen yznn dierinin yzne temas etmesi ve yapmasdr- Birinin hakikati ve esas, dierinin hakikat ve esasna nasl ular ve onunla nasl birleir? Cisimlerin birlemesi, ok dk bir eyle ortadan kalkar ve kk bir ey araya engel olur. Bundan dolay ekseri klar cisman birlemeye raz olmayp, daha ok ruhn birlemeye rza gsterir ler. nk ruh cenkleri ve ruhun d grntsnden olan kederler, maddi ekiller ve renk pas-ki, grnen ve grnmeyen his yollarndan meydana gelen nefis aynas ile grnmeyen ilhi ayna (grnt) arasnda bir perde olmutur, ibdet, riyzat ve fazla zikirle tertemiz olur. phesiz bylece ilhi nurlar parlar ve sonsuz lem grnm ye alm olur. Zira insan ruhunun ay nas ile grnmeyen ilhi Ceml arasnda hi bir engel ve perde yoktur. Ancak, nefis aynasnda maddi ekillerden meydana gelen keder paslan, riyazat ve tasfiye e ortadan kal kar. Hi baka amel vc vcni fiil olmadan mhede ve

150

ilh tecelli meydana getir. Bu ekilde saadet mey dana gelip, nefisdeki keder ve lekelerin gitmesi ile, ak ve lh cemal muhabbeti kuvvet bularak, ha kiki vahdet makamnda, ezel cemal mahedesinin lezzetinde kanm ve aynel yaknden hakkalyakine (gzle grme seviyesinden hakikate erme makamna) mutlaka ermi olur. Bu makamn sahibi yannda beden alkas ile on dan ayrlma arasnda pek o kadar fark yoktur. Zira o ibadet, miicahede ve riyzatla bu mertebeye varmtr kj, beden kuvvetleri kullanmak, hakiki cemali miihedeye mani ve kadir gecesinin lh deer Ve kymeti ne ulap, ocuklar gibi bayram gecesinde ertesi g n beklemeye raz olmaz Evet, cismn ktlklerden soyunup, bedeni kuvvetlerden eteini ekerek, mcerredlik (clsimsizlik) adrnda salnmak, ilh ve kudsl lemde gezinmekle hakkn cemalini mahede ve bunun tadn almak ve salasna ermek en mkemmel ekilde olur. Zira dini ne'e ve beden alkasnda, ilh isimlerden ve sfatlar dan, yce c e m a li mahede ve ilhi vahdete erme myesser olur Amma hayl aibeleri tamamen ortadan kalkmaz. Ancak, tam mahede ile murakabede olanlardan ha yl ve, evhm dadaas tamamiyle kalkabilir. Onun iin baz klar, beden hicabndan kurtulmay ve l hi cemal rtsne girmeyi i'stemilerdir. Hikye olunduuna gre, Mevtn Celleddin ve fat edecei gnlerde onu sevenler ok zlmler ve Ney misli feryd etmilerdir. Bunu gren Hazret: Ezel Meclisine ermi olan cms-i Tebrizi o ta rafa eker,, yrn (dostlar) bu yana eker. Herhalde gitmek gerek, demilerdir.

Gene bildirildiine gre Sadreddin Konev gelip Hz. Mevlnya: Allah sana cil iflar versin! Derecelerini y celtsin Ve saln dzelsin! hayr duasnda bulun mutur. Mevln iki cihann camdr- Sohbete lyktr. Beyit: ki cihann can sensin, cana sohbet yarar; Ezel akn delilisin, delile shhat yarar; deyince Mevln : imdiden sonra: Allah size if versin sz size olsun! Ak ile mak arasnda sadece bir yn gmlek kalmtr. Onu da karp, nurun nura ula masn istemez misiniz? eklinde cevap vermitir. Hoca Nair ve Fzl Devrn'nin bu husustaki bilgilerine fakir de gzel ibare ve szlerle ilvede bu lundum. Tetkik edenler nasl zahmet ektiimizi g rrler. Yukanda bu hususta geni bilgi vereceimize sz vermitik. Bu szmzde duralm. Tekrar ederek iaret ettiim gibi fakirin bu gibi yce makamlardan nasibi yoktur Onun iin bu husustaki aklama ve beyanlarda isabetsizdir. Fakat: Kim bir kavme (toplulua) benzerse o ahs benzediklerinden saylr zmresine yakn olmak mi tti ile baz byklerin szlerinin tercmesine cret ettim. , Mevln Abdrrahman Cm yle der: Muhabbet yle bir erbettir ki, tatmayan bile mez. yle bir mihnettir ki, bana gelmeyen anlaya maz.

152

Bir eyin mahiyetini tarif ve gizliliklerini akla mak detleri otan bir cemaat, tarif ve taksim ederek yle demilerdir: Hakiki gzel muhabbet, Hak talnm kendi cemaline meyletmesidir. Bu, ccman ve tafsilen (yce noksanszdan yaratlm sonsuz varlklara kar) olur. Bu ise drt ekilde olur : 1- Yceden yceye. Bu C. Hakkn kendi ilh ce malini zatn aynasnda vastasz mahede etmesidir. 2. Yceden Kinat varlklarna otur. C. Hakkn kainatta zatnn yce cemalini gster mesi ve noksansz sfatlarn aikr klmasdr. 3. Varlklardan yarlklara olur. Bu da insanlarn mutlak gzelliini onun varlk aynas olan kainatta grmeleridir4. Varlklardan yiiceve olur. lh harika ve eserleri grp, ona ynelmek su retiyle, Hakkn yce sfatlarna balanmak ve ilh! alka kurmaktr. nk Allah: C. Hak ok gzeldir ve gzeli se ver sznce ilh cemal ve yce zat sfattr, insanlar sa: Allah insan (Ademi) kendi sretinde (kendine uyacak biimde) yaratt mnsna gre ilhi sfat vc zatnn paras olmutur. Bilinmektedir ki, sevenlerin derecelerinin dk olmas, sevgililerin derecelerinin dk olmasna ba ldr. Sevilenlerin mayas ne kadar gzel olursa, seven lerin de ak mayalar o derece yce ve erefti olur O kimsenin bu yce dereceleri, zt (ilh) muhab bettir. Sevenin meyli Hakka olmaldr. Onu indirme ye vc ykseltmeye gc yetmemeli. Sebep tayin etme-

15.*

mel i vc br istekle de bulunmamal. Bu alka ve meylin sebebi kendince de bilinmemelidir. Bunun almeti; Allah'n vad, tehdit, yaklatrma ve uzaklatrma gibi sfatlarm ho karlad gibi kahreden ilh sfatlara da raz olmaktr. Sevienler arasndaki mnasebetin her trl imtiyaza stn gel mesidir. Allah a kar muhabbetin mertebesi vardr: 1. Yce mertebe: Yukarda ad geen zti muhab betin aasnda Olan bir derecedir. lh! marifet, uhd ve ilh yaknlk gibi. 2. Allah'a mahsus olmayan cil iler iin gsterilen ilgi ve yaknlk, >eme, ime gibi. 3. Cennet, Rdvan, Hr ve gtlman arzusu ile gs terilen muhabbet. Denildiine gre zti (ilhi) muhabbetin dnda ki muhabbet iki ksm dr : 1. Allahn isim ve sfatlarn sevmektir. 2. Allahn bol vergi ve nimetini sevm ektir. Bu rada kendine yarayaca mlhazas ve dUncesi var dr. ayet sevilen sevenin arzusu istikametinde iyi likte bulunursa bu sevgi oalr. Eer, kendi dn ce ve arzusuna uygun tcelli etmezse sevenin sevgisi ortadan kalkabilir. Bu itibarla bu sevgi deimeye ve yer deitirmeye maruzdur. Allah' tal yle buyurur: nsanlardan kimi de Allaha, (dininin) yalnz bir taraf (m) dan (tutub). ibadet eder. Kendisine bir hayr dokunursa ona yapr. Bir fitne isabet ederse yz st dner...* (1)
(l El . Hhcc
S ^ s i , Ayet:

11.

154

Muhabbetin en aa derecesi menfaata bal ola* n (lsr) dr. Isr (menfaat) gzelliine baldr. G zellik ve beden tensbne flenen ruhla tefsir edil mi, aklanmtr. Bu da iki ksmdr: 1. Manev ve Ruhandir. Tensb (fizik gzellik), itid&l, ahlk ve olgun vasfllk gibi. Aka bal olan lar, ak isteyenlerin sevgisi ve sadk mridlerdir. 2. Ruhani olmayandr. ekle ve d gzelliine bal olanlardr. Bunlar gzellikle ilhi cemali ma hede ederler. Tabakalar vardr: Birinci tabaka: BUnlar gzel gnll Ve temiz kalpli kimselerdir. ehvetten ve sfli duygulardan uzaktrlar. Her varlk ta ve her gzellikte ilh! cemal ve kudreti grrler. kinci tabaka : Bu tabakay tekil edenler ilh inayete ermi, mcadele ve mcahede le tabiatn karanlklarndan ve fazla kaytlardan kurtulmu kiilerdir. Fakat tama men alkalarn kesmi de saylmazlar. Mcerred ma nlar kendi dncelerine gre yorumlarlar. Gzellie balanma taraflsdrlar. Ak atei ile yanarlar. Bu durumlarn gizleyerek, bakasna kar duyulan meyli ortadan kaldrp, yce ve hakiki m ahede ve cemale erme yollarn ararlar. nc tabaka : Sevgileri hissi ekilleri amayan dk seviyede kalan hasta kiilerdir, Meyilleri daima ekl gzellie dir. Bir alka yok oldu mu, bir bakasna ynelirler. Drdnc tabaka : ~\ Behim (hayvani) hislerini ak sanan, dk ve sefil kimselerdir ki, bunlarn yeri cehennemdir. Ga yeleri sadece nefislerini tatmindir. nsan ve ahlk! ynleri yok olmu kiilerdir.

A. Muhabbet (Sevgi) Sebepleri

1- Kiinin kendi varln ve varln devamn sev* tesidir. Bilinen bir hakikatdir k, her insan var olmak ve bu varln devamn temin etmek iin her trl ktl uzaklatrmak ve iyilikleri kendine ekmek, onlara yaklamak ister. Bu itibarla, varlk ve devamm kayna olan Allah'a muhabbet gstermek uludur ve ok lzumludur. 2. yilik eden ve yardmda bulunanlar sevmek tir. nsanlar kendilerine iyilik edenlere kar ilgi du yar, Gizli deildir ki. iyilii yapan yaratan, ona mr veren ve kalbine iyilik etme gayretini veren Allah'dr. Onun iin asl hakka sevgi gstermek gerekir 3. Kemal sahibini sevmektir. Takv sahiplerinin bal bulunduklar Meyih ve fetv sahibi limler gibi: Her trl inm ve ihsanda bulunan ve btn kemalt kendinde toplam olan o ulu hazrete mu habbet yce ve gereklidir. #. Ceml (gzellik) sevgisidir. 5. RUhani anlamaya gtrecek sevgidir Bu sevgi sevienler arasnda mnasebet meydana getirir. Derece ve mlzac itibariyle birbirinden farkl olan lar arasnda, bu mnasebet sayesinde anlama mey dana gelir. Bu anlama da sevgiyi dourur. Biz tekrar kendi konumuza dnelim. Sebebi, akl lezzet Olan muhabbet ilh! olandr. Dk ve aa olan, muhabbet hayr severler arasndaki sevgidir ki,

156

bunun sebebi de hayrdr. Zira hayr ekseriya devaml olur- Hayr severlerin sevgisi de devamldr. Dier sevgiler ise ortadan kalkabilir. Nitekim ayet- kerime de yle buyrulur: Dostlar o gn birbirine dmandr. Takv sa hipleri mstesna. (1) Bu muhabbet hayr sahiplerine mahsustur. Sebebi lezzet veya menfaat olan sekin ve erefli kiilere kar duyulan sevgi abuk silinir. Bazan da muhabbet ve sadakat sebebi gurbette ve iddet zaman larnda bir araya gelmekle olur. Mesel, bir gemide, bir adrda veya seferde be raber bulunmakla olur. Arkadalk hukuku sabit ol. inakla olur Bunun sebebi, insann yaratl itibariyle anlamaya ve kaynamaya meyilli olmasdr. Onun iin insan demilerdir. nk insan sz Uns'den (kaynamak)dan tremitir. Nisyndan (unutmaktan) km deildir. Bazlar buna inanmlar ve: Unutkan olman sebebi ile sana insan adm verdim eklinde msr tanzim etmilerdir. Bana gre yle nazmetmek gereklidir: Anla man ve kaynaman sebebi ile sana insan adm verdim. nk ns (Anlama), insana has bir durumdur. Her eyin olgunluu, hususiyetini izhr etmesi ile olur. Bu itibarla kemal (ileri seviyede olgunluk) kendi nevine ve cinsine yaklamakla olur. Bu anlama ve kayna ma da muhabbet ve bir arada yaama sebebi olur. nsann yaratltan meden olduunu icbettiren de budur.
l) 2 u h ru f S resi. Ayet : *7

157

nsan fertlerinin birbirlerini sevmesi ve bir arada bulunmalar aklen iyi ve gzel bulunduu gibi, bir de bunu tekid etmitir. Be vakit namazn mescidde bir arada klnmas nn emredilmesindeki sebep ve hikmeti, mahalle hal knn birbiriyle kaynamas ve aralarndaki kin ve d manln ortadan kalkmasdr. Haftada bir ehir halk toplanp cunta namaz k larlar. Senede ki defa, ehir halkndan baka, dier ky ve civar halknn da itiraki ile, bayram namaz klnr, mrnde, bir .defa Hacca gidilerek Arafatda topluca durulur ye iki cihan efendisinin kabri ziyaret edilir- Btn bunlardan gaye, mahalle, ehir ve dier ehirler halknn, memleketler arasnda mslmanlanri bir araya gelmeleri ve kaynamalardr. Bylece mslmanlar arasndaki kin ve dmanlk ortadan kal kar. man nuru parlar ve dindarlklar, kuvvetlenir. slm eriatnn sahibi olan peygamber (A.S.) msl manlar iin bir birlik sebebidir. Dier hkmlerde bile bu sosyal durum dnlmtr. Peygamberlerin davetlerinde dahi bir birlik mev cutturNamazn cemaatla klnmasnn, yirmibe veya yirmi yedi derece, yalnz klmaktan daha stn olma s; Hutbe okumaya giderken, dnp Cumaya gelme yenlerin evini yakaym diye dndm eklinde bu yurmalar hep ayn sosyal sebebe baldr. Cemaatla ibadette vahdet ekli ortaya kar, hakiki bir'e yakn ve kabule yan olur. Cemaatn erefinde daha baka srlar da vardr. ll&hl muhabbetin dndaki sevgiler, sebepleri lez zet ve menfaat olmalar cihetiyle, baz ksmlara ayr lr.

158

Lezzet ve menfaatin varl ve yokluuna gre, mu habbet ksma ayrlr: 1. Birlikte yar ve yok olandr. 2. Bir taraftan var,, d.er taraftan yok olandr 3. Birlikte (iki ynden) olduktan sonra birlikte yok olmayan, bir taraftan yok olup, dier taraftan devam edendir. Bu ksmn herbirinin sebebi lezzet yahut men faat olmakla ikier ksm ojup, blmleri altdr: 1. ki taraftan lezzet sebebi otan sevgi. Bu, eler arasndaki sevgidir. 2. Kadnla k genler arasndaki sevgi 3. Biri lezzet ve biri menfaat olan algc Ve dinr teyici arasndaki sevgi. . Dinleyicinin muhabbet sebebi lezzet, algcmnki ise, menfaat (para)'dr. 4. k ve mauk (seven ve sevilen) arasndaki sevgi. 5- iki taraftan menfaati otan elerin sevgileri. E kazanma ynnden faydal, kadn se, ocuk bakm, yemek ve temizlik ynnden faydaldr. 6. Bir taraftan menfaat dier taraftan lezzet ser bebivle otan sevgi, Bu sevgide ikyet ve ceza k olur. Zira lezzet is tei aceleyi gerekli klp bunun devamn ister. Kar taraf bazan naz. bazan da bkknlk gsterir. Kendi arzusu nispetinde menfaat elde edemeyince ikyet eder. Bu sebeple k ile mauk (sevgili) arasnda bir leme kalknca ikyet ve strap artar- algc ile din leyici arasnda da ikyet eksik olmaz. Bu ekildeki

m
sevgiye knanm sevgi derler. Zira bu tip sevgiler k namadan kurtulamaz. Devlet reisi ile halk, zengin ile fakir ve hizmeti ile efendisi (ii ile patronu) arasndaki sevgi bu k smdandr. ikyet ve szlanmadan hli deildir. Zira her biri dierinden bir nevi menfaat ister.' Arzusu olmaynca ikyet ve szlanmalar meydana kar. Adalete riayet etmeyince de bu durumlar ortadan kalkmazEfendi hizmetiden hizmetinde devam, hizmeti de efendisinden, yeme ime ve giyinmede onsuz yar dm ister. ki taraftan umulan ey kaybolunca ik yetler ykselir Bilhassa hizmetide gzellik parlakl, hizmet edilende ise sevgi kokusu olmaldr. Yani hizmeti g zel, efendisi veya hanm da sevmeyi bilen kimse ol maldr. Her iki taraftan eitli istek ve muhtelif sr lanmalarn olmas mmkndr. Dostlardan biri gfcel, ok hareketli ve takn olan uandan ikyette bulundu. B en: Ey birader! Hizmetkr yaln yiizl isteme. Ta kn ve hareketli de olmasn, dedim, Glistanda nakledilen bir hikye yledir: Hocalardan biri gzel yzl uaklarndan i kyet edip: Bu uak takn ve kt szl olmasayd ne lrd? dedi. Arkada: Ey hoca! Aklk ve mauktuk (karlkl ak ve sevgi) iki taraf arasnda olur. Uak ile sahibi bunun birer tarafdr, cevabm verdi. . Hayr sahipleri ile ilgili sevgiye gelince, balangc zevk ve menfaat olmadi ve ruhi bir ba olduu iin o. tamamen ruhanidir. Maksatlar da mutlaka havrdr.

160

Sebebi olan haynn devaml olmas ile, bunun sebep olduu sevgi de devamldr. Bu sevginin banda ve bostannda ikyet dikenleri bitmez ve gl bahesi de bellar yeri olmaz. Filozoflar dost hakknda yle demilerdir: post odur ki. hakikatte senin benzerin, ekil ve surette ayrn olur- Bu ruh birlii anlatmak iin sy lenmitir. Bu dostlar ei bulunmayan kimselerdir. Bunlarn an ve ereflerini limler, airler ve edipler i ve d ynleri ile ana izgilerini ortaya koymu lardr. Sakn yamlpda, falanla aramzda binlerce hak ve hukuk sabit oldu deme! Halkn ekserisi hakiki durumu bilmez ve zihin leri hakikat sultanm kavrayamaz. Dostluklarnn se bebi, ya yok olan menfaat, ya da hemen ortadan kal kan lezzettir. Baz arzalar sebebiyle menfaat ortadan kalkp lezzet son bulunca hemen dostluktan kesilir ve sevgi leri ortadan kalkar. Akll insana yakan, arkada ve meslektalanna, dostluk dncesi ile karmamak ve hukuk kurmak iin kucak amamaktr. Zira hukukuna uymay umdu u kimseden son derece vefaszlk grebilir- Bunun neticesinde de pimanlk ve byk znt duyar. Eer dostlara insanlk yapmak istenirse, Ahiret sevab ve yce Allah'n nzasnt kazanmak iin gayret etmelidir. nsanolu ne kadar nimetlere kfretmekle ve hak lar inemekle itham edilirse edilsin, C. Hak rahmet ve cmertlik hzinelerinden sonsuz mkfatlar verir. Bu balar, insanlarn gcnden ve herkesin tasavvu rundan stndr.

191

Trkemizde: yilik et ve denize at. Biik (balk) bilmezse hlik (Allah) bilir derler. Halkn hkmdara sevgileri, onun idaresinde ra hat durumda yaamalar ve nimetlerinden faydalanma lar iindir- Hkmdarlar zulm ve hakszlk sfatla rndan uzak bulunmaldrlar. Halkn onlara sevgi' ve sadakatlan ok ileri seviyede bulunur. Bilhassa erefli bir neslin, idarecilikte, hkm talarm hkmet cev heri ile sslemesi lzm gelir. Eer adalet nurunu tt ve insafla hareket eder ve zulmden yz evirip, Hak yolunda halikla beraber olur ve zayflar korursa herkes tarafndan sevilir. Muhabbet dairesinden k].1 * , ince bir dostluk ve sevgi mertebesini de aarak, Hakka kulluk zerinde bulunurlar. , Kad Bahaddin yle hikye e d er: Siret-i Salhiye adl kitabnda

Salahaddin-i Eyyb, Dimek kalesinde vefat et tii zaman, halk o kadar zld ki, onu anlatmaktan dil acizdir. Merhum hayatta iken halktan birok kim se: Bu cil efkatli hkmdara canmz ve ocuk larmz feda ederiz derlerdi. Biz, devlet reisleri iin sylenen bu ekildeki szleri mbala olarak kar lardk. O yce sultan ilh leme gnce grdk ki, bu sz doru mi. Herkes vicdannda unu duydu: ayet feda mmkn olsa, cann ve en ok sevdii ev ldn feda ederdi. Zira Salahaddin adalet ve takvsnm dnda, o zaman Hristiyanlar am yaknlar n ve Kuds' almtr. Msr ve am alarak slma zararlar dokunabilirdi. Yaz - k demeyip, gece ve gndz alarak muharebeye devam etti. Hatt Ku ds' ve birok sahili Hristiyanlardan geri ald. Bu
P : 11

163

durumda vefat etti. Vefatnda, hzinesinde sadece bir altu ve otuzyedi ake bulundu. Sltan Salahaddin, adalet sevgisini. Sultan Nureddin ehid'den renmitir. Salahaddin o sultann emirlerindendi. Baz veliler: Sultan Nureddn lerden, Sultan Salahaddin ise, krklardan olmutur, demilerdir. Bu iki sultan hakknda daha geni# bilgi almak is teyenler, eyh mam Eb smenin (Ezhr- Ravzateyn fi Ahyn d-Devleteyn) adl eserine mracaat et sinler. Allaha harad olsun ki, Osmianl sultanlar da bu isimle anlmlardr. Onlar kurulu tarihi olan (696 h.) tarihinden, u ana kadar ki tarih (972 h.)'dir. EhUi snnetin yolundan hi ayrlmamlar ve sapklktan tamamen uzak kalmlardr. Ayrca slm sancam yceltmek, kfirleri ve putperestleri kahretmek husu sunda kusur gstermemilerdir. Bilhassa en iddetli Islm dman olan Hristi yan frkalarndan Engrs (Ankara) civarndaki fesd yuvasn ortadan kaldrmlar ve Anadoludaki Hris tiyan melanet yuvalarm datmlardr. Osmanhlarm Hristiyanlar zerindeki stnlkleri, drt halife dev rinden sonra, zamanmza kadar pek bilinmemektedir. Halk ve ileri gelenler C. Hakka kr ve kulluktan uzak kalmam ve buna devam etmilerdir. Filozoflara gre Devlet reisinin halka sevgisi, ni metlerinden ' istifade eden halkn onlara kar sevgi gstermeleri mecburiyetinden ileri gelmektedir! ocuun babasna olan sevgisi de bu cihettendir. Babann ocuk zerindeki nimet haklan sonsuzdur.

163

Geri yaratltan muhabbeti de vardr. Zira kendinin kopyasdr. Yaratl iendi sretlnden nakledilerek ol mutur. Aslnda bu gr dorudur. Zira ocuun be deninin asl maddesi babann vatlndan bir para dr. Ondan dolay ocuk ne kadar noksansz olursa baba 0 kadar sevinir. Hatt mrnde .kendinin erie medii ycelie evld eriirse babada teselli meyda na gelir.'Kendi erimi gibi olur. Derler k i : Bir kimse kendisi iin istediklerini bakas iin istemez. Ancak baha olu iin bunu ister. Hem de ba ba olunu kendinden sonra kendi yerine vekil olarak dnr. Mal ve mlk plan kimse, ldkten sonra malnn bakalarnn eline deceini dnd za man, sevgilisinin bakalar yannda olduu zamanki hissi duyar. Fakat kendi olu olduu zaman ise gene kendine kaldn dnr ve sevinir. Geri her baba bunu byle dnmez. Fakat bu pek enderdir. Umumi yetle yukarda izah edildii gibi dnlmek, ilme ve tecrbeye daha uygundur. Bu blmde bu ksa bilgi kfidir. ocuun babasna muhabbeti biraz deiiktir. o cuk paasn kurtarp babasndan menfaati kesilince sevgi snhnm dna kabilir. Bunun iindir ki, s lm'da .evldn babaya kar olan hkka uymas son derece kuvvetli hkmlerle tavsiye ve tespit edilmitir. Pederin evlda kar olan vazifeleri bunun kadar ar lkla tespit edilmemitir. Kardelerin birbirlerine kar sevgisi, ocuun ba basna kar olan sevgisinden noksandr. Sebebi de herhangi bir eyde mterek olmalardr.

Devlet reisinin halka olan sevgisi babann evld na olan sevgisine, halkn hkmdara kar sevgisi de ocuklarn babalarna kar sevgilerine; Halkn birbir lerine kar sevgileri ise kardelerin karlkl sevgi lerine benzetilmitir. Vaka bunun byle olmas lzm dr. Bylece dnya huzurlu olur. Aksi halde yeryz ve yaanlan vatan topraklan fesada urar.

B. Muhabbetin Mertebe ve Dereceleri:

1. Hayr ve saadetin kayna olan Allah sevgisi. 2. Hocaya kar duyulan sevgidir. Zira hoca in sana, ilim, gzel ahlk ve iyi kulluk vazifelerini re tir. Hoca sevgisi baba sevgisinden stndr. Alimler: Ruh, cisimden stndr ve insann hakikati ruh cevheri ile meydana gelir, demilerdir. Beyit: Ruha ynel ve onun faziletlerini tamamla. Zira sen cisminle deil, ruhunla insansn. Muallim (retmen), ruhan hayat olgunlatrma ve ho saadete vasta sebebidir. Baba ise, cisme ve in sann meydana gelmesine sebep ve vastadr, retmen, retmenlik cihetinden daha stn, sevgisi baba sev gisinden daha kuvvetli ve hukuku da daha mhimdir. Bu aklamadan anlaldna gre, sevilmesi l zm gelen stad (hoca, muallim) faydal bilgi reten ve makbl amel ilemeye nderlik edendir. Zira haya tn devaml olmas bunlarla meydana gelir. Bunlar, faydasz ilimlerden, renen ve reten den her ikisinin de diik ahlk ve rezil ehvet duygu larndan uzak olanlardr. Faydal bilgiyi bilirler ve onu renmeye ynelirler. Dk ahlk ve nefsin hafif ayplarnn ne olduunu kavrayarak, kendilerinden ce halet cbbesini soyup atarlar. En byk muallim ve mrid Peygamber (A.S.) efendimizdir. O, imann gzelliklerini ortaya koyan ve

166

gzel ahlk tamamlayan zatdr. Btn bilgiler ve irdlar onun irdma bal, bilgi usuljerj ve fazilet eitleri gene onun yardmndan ve rehberliinden domutur. Bu itibarla Allah sevgisinden sonraki en mkemmel sevginin ona gsterilmesi lzmdr. Bu sevgi iman ve ir fann kemli ve iki cihan saadetinin sermyesidir. Nite kim (A.S.) efendimiz yle buyururlar: Sizden biriniz, beni kendinden ve ailesinden da ha ok sevmedike tam mmin olamaz. Herbiri hidyet gnn birer yldz ve eref ni anlan Olan drt halife ve Ashb- Kiram'n sevgisi: Uy duk ve doru yolu bulduk sz ile belirtilmitir. Dinin koruyuculan ve Hak yolunun rehberleri olan limler, mtehidler ve meyihin sevgileri bu sevginin bir parasdr. 3. Ana - baba ve efcdd sevgisidir. Zir bunlann herbiri varln devamnda sebeptir ler ve nimetlerin en by olan din nimeti onlann tel kin ve retmeleri ile hsl olmutur. Onlar da hayrl hoca ve rhni baba olurlar. Se vilmeleri iki cihan ynnden de lzm gelir. Ekseri insanlar slnt ana - babalannin telkini ile elde etmilerdir. Allah gstermesin, ayet bir kfirin sulbnden ge leydi ve bozuk bir taklid, kkl zamannda benlii ne kk salm olsayd, onun tslma dnmesi ancak uzun zaman inceleme ve bir mridin doru yolu gs termesi ile mmkn olurdu. u kadar var ki, C. Hkkm iki blk insana ilhi yardm aktr: Biri tslm sulbnden gelenler, kincisi ise kfir memleketlerinden kle ve esir yo lu ile getirilip tslm' kabul edenlerdir.

187

Nitekim bir Hadis-i erifte bu kincilere iaret vardr: / phesiz zincirlerle cennete gtrlen bir ka vim C. Hakkm houna gider. Bunlar esirlerdir ki fir diyarndan slm diyar na zincirlerle getirilirler. Bunlar imann erefine ve s lm'n yce devletine kavuurlar. Hikye edildiine gre, merhm eyh Vefzde'nin bir dervii: Sultanm, ben Hak Tealnm ilh yardmna son derece mazhar olmu bir kutum deyince, eyh: K,endini vme! Kendinin yle olduunu nereden bildin? diye sorduunda dervi : Sultanm! Falan tarihte Sultan Muhammed Han (Fatih) Arnavud iline gaz iin km, tesadf kalenin fethi myesser olmam ve esir alnmadan dnerken yolda fakir] bir kede bir gazi bulup karm. Onun gibi ulu bir padiah, Hak Teal srf ben kleyi kfr diyarndan kurtarmak iin sefere salm. Benim hak kmda ilhi yardmn eseri grlmez mi? eklinde ce vap vermitir. Hz. eyh bunu gzel bulmutur. 4. Halkn, devlet reisine sevgisi: Bazlar: Halkn, devlet reisine sevgisi, ocuklarn baba sna olan sevgisine stndr, demilerdir. Zira devlet reisinin adalet ve siyaseti, emniyet ve asayii temin etmeyince, ne evld babasndan istifade eder, ve de baba evladn yetitirip ailesini bir arada koruyabilir. Evldm terbiye edemez ve ahlkn g zelletiremez. Amma devlet reisi hem babay, hem o cuu idare ve terbiye eder. Bu itibarla onun faydas ok ve sevgisi daha mhimdir. Geri Sultann halk sevmesi, babann ocuunu sevmesinden eksiktir. Zira

168

huylan, ktlklere tahamml ve ho karlanmayan eylere sabretmekte halk gibi deildir. u sz mehurdur; Hkmdarlarda vef yoktur. Baz limler yle demilerdir. Sultanlarla beraber bulunmaktan kann. imk onlarn vefas yoktur. Onlar doruya cevab byk, boyun vurmay kk grrler. Yani selm almay iyilik ve doru, insan ldrmeyi ve kk grmeyi idari bir ceza sayarlar. Dorusu sultandan tam vefa mit etmek mnasip deildir. ayet sultanlar yaknlan ile aym ekilde konuur larsa, memleket ve millete hall gelmesi ihtimal dhilindedir. Bu itibarla sultanlardan ak ekilde deil, emir meydana gelince, halkn onu dillerine dolamayp srrnda gizlemesi gereklidir. 5. Kardeler, amcalar, halalar, teyzeler, yaknlar ve kabileler arasndaki sevgidir. Slai Rahim (yaknlan ziyaret) mutlaka gerektii gibi onlar sevthek de gereklidir, yaratl icb arzu e dilen bir durumdur. Meer ki, hasedleme, makam ve dnya arzusu sebebile doutan var olan sevgi gitmi ba ve dmanlk meydana gelmi ola. Nitekim, amca kederden, akrabalar akreplerden, teyze de hayrdan bodr, demilerdir. 6. Samimi dostlar, arkadalar ve sevienler ara sndaki &evgi. Bunlarn herbirinin sevgisi derecesi ve haklarnn .korunmasnn dnlmesi gereklidir. Zira karde lerin haklar emnet mal gibidir. Muhafaza edilmesin de kusur gstermek hyneti ve emaneti terki gerekli klar.

1S9

Sadakat sahibi ve hakikat sevgisi olduu anlalan ve bilinen her kimseye, tam sadkatla ve kardelikle numele etmek lzmdr. Aristo demitir k i: Hlis (samimi) olmayan sevgi abuk ortadan kalkar. Nitekim altn suyu ile yaplan ss abuk bo zulur. Baz kimselere: Karde mi yedir, yoksa yr m? diye srdular. Yr olan karde yedir, diye cevap verdiler. Bu "ekilde sevgilerin ksmlar ve mertebeleri bi linince, her sevginin gereine uyulmas nasldr? onu beyan edelim. Hak Teal'ya kar olan Sevginin gerei ibadet, itaat, emirlerine uymak Ve ilh! yasaklardan kanmak tr. Peygamber (A.S.)a uymak ve onu Sevmek de Al lah' sevmektir. Nitekim Kuranda yle buyurulur: (Habbim) de k i : Eer Allah seviyorsanz he men bana uyun ki, Allah d sizi sevsin ve sularnz rtsn... (28) Kendinde bu uyma bulunmad halde Hak sevgi sinden bahseden kimse marr ve yalancdr. Seven sevilene s olur mu? k, sevgilisinin ar zusunu terk eder mi? Peygamber Efindimizi, onun aile efrdm, ashab n ve imamlarnn sevgisinin icab itaat, ona uymak, nasihat ve vazlarn dinlemek; Peygamber (A.S.)m is mi anld vakit de Satavt- erife getirmektir. Salavtn (Peygamberimize salt ve selm getir menin) zarreti hakknda limler gre ayrlm lardr.
D) Al i mrftn Sresi, Ayet : 31.

m
1. mrnde bir defa vciptir. Fazlas mendb dr. 2. Ne zaman ismi erifi anlsa salavt getirmek v ciptir. Bir mecliste ka defa anhtsa o kadar sylenir 3. Meclisde anlnca bir defa zikretmek kfidir Fazlas mendbdar. (29) Doru gr budur ki, Ashab anldnda (Radyellh anh =: Allah ondan raz olsun) demek lzmdr. ia (i mezhebinde olanlar) Hz. Ali ve evld anrlnca salavat getirirler. Ancak hak mezhep olan Ehl-i snnete gre Salvat yalnz Peygamber (A.S.) efendimize mahsustur. : Alimler ve Meyih anld zaman (Rahmetullahi aleyh Allahn rahmeti zerine olsun) denir. Devlet reisine kar sevginin icab itaat etmek, kar gelmekten kanmak ve mal zerinde vazife grd rlrse imanetle hizmet etmektir. Ana-babaya kar sevginin icab da olsa onlara itaat etmek, haklarn gzetmek ve kar gelmeden ka nmaktr, ldkten sonra da du, zikir ve sadaka ile ruhlarn anmaktr. Doru gr odur ki, btn ibdetlerden her ne olursa, yani her eit ibadeti bakasna hibe etmek ca izdir. Sevab llerin ruhlarna ulal*. Yaknlara kar gsterilen sevginin icab ise gzel, ho ve tahammlle muamele gstermektir. Filozoflar yle derler:

(1) Salavat ettirmek (SollellAh aleyhi ve ellera Allah'n rahmet re el&meti {kesrine olun) demektir.

171

yilik edenin, edilene sevgisi aksinden daha kuv vetli Ve daha fazladr. Zira iyilik eden ve karlksz yardmda bulunan, iyilik dileni ve yardm edileni se ver. Amma iyilik edilen ve yardm' alann iyilik sahibi* ne sevgisi bu derecede deildir. Gizli deildir ki, yardm verenin, alan sevmesi, maln temizlemesi ve Zarardan kurtulmasn isteme* sinden dolaydr. Yardm alann sevgi gstermesinin sebebi de aldn demeye gc yetmedii ve mal ha* zr olmadndan dolaydr. Hikye olunur ki, azizlerden biri, pirine halkn faz* la ziyretinden ikyet ettiinde: nce ahhabnn fakirlerine yardm et, zenginle rinden yardm iste. Kimse yanna uramaz, tavsiyesin de bulundu. Kuss b. Sa'd b. bde (R.A.) Medine'de hasta oldu. Ziyaretine ok gelen olmaynca yaknlarndan bunun se bebini sorduunda: , Medine halknn ou sizden bor para alm tr. steneceini dndklerinden dolay gelemezler, di ye cevap verdi. Kays: Beni dostlarmdan ayran maldan ikyetiyim, rahatszm dedi ve malnn datlmasn emretti, dat tlar. Kimin zerinde Kaysm mal ve borcu varsa kal drmtr, diye iln ettiler. Rv: O gn Kaysm ziyaretine o kadar ok gelen oldu ki, evin kapsnn eii and, der. Bu sebepten baz limler bor para almay ve ver meyi men etmilerdir. Zir o, sevgiye manidir. yilik eden ve yardmda bulunan kimsenin iyilik ve yardm

172

ettiine kar sevgisi, iyilik ve ihsann, verilen ahsta grnmesinden ileri gelir. Veren, zorla ye glkle hayr mal kazanan kimse ye, alan ise zahmetsiz eline mal giren kimseye benzer. Onun iin verenin deerini bilmez. Verene, hakk plan teekkr yerine getirmez. Terki de sylenir; yiyen bil mez, douran bilir. Annenin evldna kar sevgisinin babadan fazla olmasnn sebebi budur. Zir anne, do urmak, bytmek ve yetitirmekte ne zahmetler ek mitir. ir kendi iirini bakalarnn iirinden daha ok beenir. Her meslekte bu byledir. Bir kimse ok zahm et' ektii eyi daha ok sever. Yine iyilik eden fil (ii ya pan), iyilik edilen ise konuan gibidir, i yapann zah meti syleyeriink inden oktur. Bu sevgilerin en ycesi kayna hayr ve hakik ke ml olandr. Filozoflara gre insan fertleri ksm dr: 1, Doutan necip ve temiz kimselerdir. Din reziletlerden uzak ve faziletlere, yaradl icb, yakn ve uygundur. Bunlarn bir ksm doutan faziletden uzak ve rezilete yakn olurlar. Ancak bunlar zamanla ve dnmek sureti ile faziletleri elde edip, rezilliklerden uzaklarlar. Bir ksm da ancak tehdit, korkutma, azarlama ve ceza ile, ana - baba terbiye ve bilgi vermesi ile bu hu susiyetleri elde eder. Birinci ksmdakiier en stn olanlardr, fakat az drlar. 2. Kendinin fikir ve gr ile doru yolu bulur ve fazilet sahiplerine uyar. Orta mertebedir ve oktur.

173

3. Zorla ve tehditle olanlardr. En aa mertebedir ve bu mertebede olanlar da oktur. Birinci blk kimselere hayrllar denir. kinciye renme yolu ile hayra ermiler ad ve rilir. tinclere ise Din yolu ile doruyu bulanlar de milerdir. Bu nc ksma din su gibidir. Bu, boanna ye mek skm kimseye nisbet edilerek sylenmitir. Zi~ r, boazna yemek duran kimse su yetimezse lr, yok olur. Bunun gibi bu blmdeki kimseye de eriat (dit) yetimezse helk olur, yok olur. Allah hereyi en iyi bilen ve en doru hkm ve rendir.

YEDNC BLM. EHRLERN DARES Birleiklerin blnme hususiyetlerinden baka h a ysiyetleri de vardr ki, bunlar her parada bulunmaz. Belki paralarn bir araya gelmesi ile birleik halde iken bulunabilir. Bunun gibi, Temeddnde (insan fentlerinin bir ara da yaamalannda) da baz hususiyet ve eserler vardr ki, bu her fertte yoktur. Medine (ehir) iki ksm dr: 1. Medine-i fzla (fazilet zerine kurulmu ehir). 2. Medine-i gayri fzla (fazilet zerine kurulmam olan ehir). Medine-i fzla hayr ve iyiliklerin bir arada yaa ma sebebi olduu ehirdir. Dieri ise sebebi er ve fe sd olan ehirdir. yilik ehr bir nevidir. Zira Allah bir dir. Onun yolu da birdir. Grmez misin ki. iki eyin ara snda var olduu kabul edilen doru tekdir. Amma cehlet ve sapklk yllan 'yoktur. Nitekim iki eyin ara snda dnlen eri izgiler sonsuzdur. Ktlk zerine kurulan ehir (cemiyet) e aynlr : 1. ehir halk sz syleme gcnden uzak olup, bir arada yaamalarna, beden gcnden baka bir g se bep olmutur. Buna cehlet ehri denir. Gazab gcne dayanan bir ehirse Canavarlk eh ri. ayet ehvet gcne dayanrsa buna da Hayvan! ce-

170

hiet ehri ad verilir. Yani hayvani ve cinsi duygula ra dayanan topluluk demektir. 2. Fertlerinin konuma gciine sahip olduu, fakat dier kuvvetler stn olduu iin szn bu glere hiz met ettii ehirdir ki, bir arada yaama sebebi dier kuvvetler olmu olur. Buna Fsh (bozuk) ehir denir. 3. Fikir ve dnce gc noksan olmamakla berber, btl ve aslsz inanlar doru ve bozuk kanunlar iyi kabul eden ve bunlarn bir arada yaamalarna bu inanlarnn sebep olduu ehirdir ki, bu ehre Sapk ehir ad verilir. Bu saydmz ehirler, bilhassa ktlk zerine kurulmu bulunan ehirler, birok ksmlarla ayrlr. Zir cehalet yollan ve sapklk eitleri sonsuzdur. Sapk inan ve grler zerine kurulmu olan e hirleri iki ksma ayrmamz rimkndr: 1. Kfr sapkl zerine kurulmu olanlar. Bunlar Avrupa ve Rus ehirleridir, 2. Kfrn dndaki sapkla dayanan fikirler ze rine kurutanlar slmdaki bozuk gr sahipleri gibi. Bir arada bulunur ve yaarlar. Kzlbalar gibi. Kfr ehrini cehlet ehri iinde dnmek mm kndr. iyilik ve faziletler zerine kurulmu olan bir ehrin, ekil deitirerek, ktlk ehri hline gelmesi de imkn dahilindedir. Bunun tersi de olabilir. Yani k t ve bozuk bir ehir, zamanla iyi ve temiz olabilir. Hkmdarlara gayret dmektedir ki, idare ettik leri ehirler, iyi ve ahlkl ehirler olsun. Allaha hamd olsun ki. bizim ehirlerimiz adaletli, dirayetli ve din yn tam; dinin ve mlkn koruyucusu byk padiah Sultan Sleyman H ann mbrek ve mesd elinde, deerli devlet adamlarnn da gayret ve yar dmlar ile, iyilik ve fazilet ehirleri olmutur.

. 17? Ahlk ve fazilet zerine kurulmu olan ehirleri be yan edelim ki. ok mhimdir. Ktlkler zerine ku rulmu olan ehirler, bunlarn ztt olduundan, byle ce onlar da anlalm olacaktr. Ahlk ve fa 2ilet zerine kurulmu bulunan ehrin fertlerinin bir arada bulunmalar; hayrlar (iyilikler) ka zanmak ve ktlklerle rezilliklerden kanmak esas na dayanm bulunmaktadr. Hepsinin gnlleri Hak inanla doludur. Gene hepsinin iki eyde mterek (ay n fikirde) olmalar lzm ve zarurdir: 1. Gr ve dnce birlii. 2. Hareket ve tavr birlii Gr ve dnce (fikir) birlii, yaratl ve sonu la bunlarn arasndaki inanlarn ayn yolda beraber ol masdr nan ve gidiatta ayn grte olma, mezheb aynl demektir. Hareketlerindeki beraberlik ie, ayn din ve kanun zerinde yrmekle, eriilmesi arzu edilen olgunluk se viyesine varmak iin, mterek hareket etmeleridir. Ksaca, inan esaslarnda ve dier hareketlerde ay n din ve mezhep (yol) zerinde bulunmalardr. Hepsinin dncesi hikmet kalplarna dklm ve hepsinin hareketleri adlet temelleri zerine otur tulmutur. , Bilindii zere insan fertlerinin dnme ve temyiz (ayrma) gc farkldr. Bazs en yksek derecededir ki, daha yukars, dnme ihtiyac olmayan, kuds g mertebesidir. Btn dnceler ona. her yn ile ve d nmeksizin malmdur. Dncenin (Tefekkrn) en yksek olan kuds kuvvete (ilh kudret'e) yakndr. Kuran- Kerimdeki: ...Onun ya, kendine bir ate dokunmasa da, hemen hemen k verir. (Bu k da) nr stne nr-

F : 12

17

dur... (1) yeti baz faziletli kimselere gre buna ia rettir. Dncenin en aa derecesi yle bir mertebedir ki, onun aas anlayszlk ve kalb krldr. ok ak olan eyleri dahi kavramak ve anlamaktan cizdir. En yksek seviye ile en aas arasnda daha ok dnce seviyesi ve mertebesi vardr. Btn ahslarn ilim ve hikmette, anlay ve kav* rayta ayn derecede olmalar imknszdr; Evet baz kk eylerde ve meselelerde ayn seviyede olmalar dnlebilir. Fakat derin stnlklerde ve ince mese lelerin hususiyetlerinde, aratrclar taklitilerden ay rlrlar. Bunlar, lh gle kuvvetlendirilmiler ve yaratl bozukluklarndan kendilerini kurtarmlardr. lh! ha kikatleri kalb gz ve nuru He ve asli ekilleri ile anlar lar ve kavrarlar. Ancak, bu mertebede, de nefsin ok kuvvetleri var dr. Onlarla dndkleri ekiller, mn olan eyleri madde yapabilir. His, hayl Ve Vehim gibi. Bu kuvvetler gece - gndz dnrler ve phesiz his farklar sebe bi ite iyi ve kty ayrt etmede ayrlk gsterirler. Bun , larm dnceleri, hayl ve vehmin tesinde, hakikate uygun olabilecei gibi; Hayl ve vehim mahsul dn celer de olabilir ki, ilh hakikat bu ikinci dnceden ok daha ycedir. Bu dnceler daha aa ve daha d ktr. mam- Azam Eb Hanife'den nakledildiine gre: Kim mabdunu (C. Hakk) vehim gcnde ta savvur etse ve o dnd kuvvete ibdet etse, Allaha
(l) N r Sresi, fcyat: JS.

170

ortak tanm olur. Dndnn dnda kalan yce varla ibdet eden ise muvahhid (Allah' birleyen m* min)'dir. Bu mertebe ulemnn byklerinin mertebesi dir. Bunlara yakn baka bir tabaka daha vardr. Onlar dnmeden cizdirler. Onlann ykselileri vehme da yanr. Ancak inantan bu deildir. Vehimle dndk lerinin tesindeki bir varla inanrlar, ncekilerin s tnln kabuj ederler. Bunlar da iman shibl (m min) saylrlar. Eb Hanfemn (Muvahhid) dedii, bun lar da iine alr. Bunlardan aa bir tife (insan topluluu) daha vardr ki. bunlarn mny vehim gcyle dnmeye bile gleri yetmez. Belki hayl ekilleri, hayl aynasn da grnebilir. Onunla yetinirler ve ylece ykseli gs terirler. Fakat Hak olan kabl edenlere uyarlar. Ehl-i teslim (teslim olan kimseler) denir. Onlar da kurtulu a ermilerdir. Avamn mmin olanlarna bu inan k fi gelmektedir. Bundan aa bir tife daha vardr. Bunlar hi d nemezler. Hissedilebilen, duyu organlar ile tannabi len eylerden teye geemezi* . Allah' tanmak, varlk ve sonu hakknda uzak rnek ve bilgilerle yetinirler. B unlara: aresizler ad Verilir. Bunlarn istidatlar daha teye gemeye imkn vermedii iin mazurdurlar. Gleri yetmedii iin Mekke'den Medine'ye hicret ede meyen aresizler gibi ki. bunlarn zrleri kabul edil mitir. Onlar hakknda u yet nzil olm utur: Erkeklerden, kadnlardan, ocuklardan zaf ve acz iinde braklp da hibir reye gc yetmeyenler ve (hicrete) bir yol bulamayanlar mstesn. (1)
(1) N U t Sresf : Ayt: M.

180

Mstedafin (resizler) lkabnn bunlar iin buyurulduu sylenmektedir. Raslllah efendimiz helke se akl ve gleri nisbetinde sz sylemeye memur edil mitir. Dinde glk yoktur sz mehrdur. phesiz btn kelime ve szlerden herkes gc ve anlay nis betinde nasibini alr. Kur'an- Kerim : 1 Ki ve nnden ve ardndan ona hibir btl (yanab) gelemez... (1) yeti kerimesinin icab kendin de hi phe olmayan sn ilh kitaptr. Her trl iti razdan uzaktr. Onda bazan muhkem, bazan da mtebih yetler yer almtr. Yani bazan kuds ve ince haki katlerle akl sahiplerine doru yolu gstermi, bazan da hayli eylerle itikad esaslarn, his sahiplerine de hiss rnekleri aklamtr. Byk filozof ve limlerin C. Hakk tenzih etmeleri i in : Hibir ey Onun ei ve benzeri deildir. O hereyi hakkyla gren vs iitendir buyurm utur., Alemle ilgili eyleri anlamak iin de: O ok esirgeyici (Allah'n emir ve hkm) ar ilil etmitir (2) buyurmaktadr. Horasanl criyenin imann imtihan iin : Rabbin nerededir? sorusuna: Gktedir, cevabn verince ; O mmindir, buyurulmutur. Halk hislerinin esiridir ve bu zmre kalabalktr. Onun iin Tebih (benzetme) yet ve hadisleri ok ol mutur.
<1 J Fusslet Stiresi, yet : 42

(2 )

T -h A

S r e s i,

A yet : 5

181

Yine aratrclar iin giizel ve erefli iaret ve tenbihat varid olmutur. yle k i : (Habbim) sana Kitab indiren Odur. Ondan bir ksm yetler muhkemdir ki, bunlar Kitabn anas (te melindir. Dier bir ksm da mtebihdirler...* (1) Bu ekil retme, filozoflarn ve limlerin halka bireyin hakikatini retmelerine benzer. Zira onlar, bireyi retmek istedikleri zaman, yerine gre, hitabet (giizel sz syleme), Cedel (mnkaa) ve bazan da iir yolunun seerler. nk mantkta Kaziyye (doruluu ve erilii dnbilen sz) be ksm dr: 1. Brhn (kesin delil)dir ki, pheden ve zandan uzaktr. 2. Cedel (mnakaa)dr. Hasm susturmak iin kul lanlr. . Hitbet (gzel sz syleme)dir. Zan bulunan Sz lerdir ki, halkn iyi zarn (doruluuna kanaati) vardr. Hitabetin halka ok faydas vardr. 4. iirdir. Baz mnlar iir hayli ile ifde etmek tir. Gaye bir eye yaklatrmak veya uzaklatrmaktr. Mesel bir ir : _ arab iin; zira o, akc yakutdur, diyerek halk ikiyi sevmeye arsa, renk benzerlii sebebi ile, farkn da olmadan bir anda ona meyledilebilir. Sonra : Bal' yemeyin, nk o parlak saFradr, dese ge ne ondan yz evirme durumu hasl olur. Halk bu ekilde iire ok itaat eder. Onun iin fi lozof ve ahlklar, iiri bolca kullanmlardr.
i "

11) U lmr&n Sresi, fty e t: 7. Muhkem, a u k .s o ik demektir. Mtpbih ise bunun zdddr

182

5. Mulata (Aslsz ve mantksz sz). Asl olmayan szlerden ibret konuma tarzdr. Mesel duvar zeri ne resmedilmi bir at ekline: Bu kineyen atm resmidir. Bu at kiner. Bu iti barla bu resim kiner demek gibi. Bunlardan makbul olan sra ile Brhn, Cedel ve Hitbettir. Kuran- Kerim'de bu iine iret edilmi, bu ekil kullanlmtr. Nitekim, yle buyrulmutur: (nsanlar) Rabbin yoluna hikmetle (salam de lillerle), gze] tle davet et. Onlarla mcdeleni en giizel (yol) hangisi ise onunla yap... (1) Ayetde C. Hakkin Hikmet (salam ve phesiz deiil) ile Brhna, gzel tle hitabete, onlarla mca dele et sz ile de Cedele iaret etmitir. Hayl ve yalan beyndan meydana gelen iir, do ru inan bildirme ve hakk gsterme durumunda olan lara yakmaz. Nitekim yle buyurulmaktadr: Biz ona (Peygambere) iir retmedik. (Bu) ona yakmak da... (2) Onun iin yakandaki ayetde iire iaret edilme mitir. . Muglata srf bo ve aslsg szdr. Alimler onu, zararndan kanmak iin anlatmlardr. Biz yine szmzn bana dnelim, yilikler ze rine kurulmu olan ehirden bahsediyorduk. u ehir anlatld. Onun yani fazilet ve iyilik ehrinin halk be tife, be blktr:
(i) NahI Sresi : Ayet IV (l) Yk.ln Sreti, hfet: M.

183

1. lefi gelen faziletli kimselerdir. Onlar yle bir topluluktur ki, bu ehrin idaresi onlara dayaldr. l A leri onlann doru grmesine baldr. Onlar olgun ve bildiklerini yapan limler ve mnevverler snfdr. Bilgileri ve gr keskinlii ile dier insanlardan ayr lrlar. Allaha ballklar ve gzel hareketleri ile ycelmilerdir. Onlann varife ve ileri her eyin hakika tini ve her halin gerek zn ve somm (Hak ve do ru olan hereyi) phesiz kabul etmek ve bunlar, bil meyenlere retmek, onlan doru yola sevk etmektir. 2. Hatip ve mrid snfdr. Bunlar halk bazan gzel sz ve tle yilie ve olgunlua arrlar, ktlkten ve rezilliklerden uzaklatnrlar. Bazan da mnkaa ve mcadele ile, hitabet ve i irle bozuk ve sapk inanlara taklmaktan halk alkoyarlar. Bunlarn sanat mcadele yolu ile sz syle , mek, gzel konumalar yapmak ve faydal iirler sy lemektir. 3. Plnlayc ve kontrolc snf. (Belediye hizmet leri). Bunlar halkn arasnda adaleti gerekletiren kanunlann lsn muhafaza ederler. Eya says, l ve tartlar gibi. Bunlann sanat ve i} hesap ve lme ilini ile megl olmaktr. 4. Gaziler ve mcahitler (savalar) snf:' Bunlann vazifesi ehri, dman istilsndan, asi lerin taarruzundan ve her trl dmanlktan koru maktr. Limanlan, deniz nakliye gemilerini muhafaza, yollan ve civan korumak gibi. Bunlann sanat ve ileri cesaret (kahramanlk), iyi ata binmek ve silh kullanmaktr. Buna sipahilik de denir.

184

5. Mal sahipleri snf (her trl zenaatkr Esnal snf). ehrin yiyecek giyecek ye zaruri ihtiyatan onla n n gayret ve almalarna baldr. Bunlann san'at para kazanmak ve fenni faaliyetlerdir. Bu blmdeki meslek sahiplerinden herbirinin yalnz bir san'atla Ve bir meslekle megl olmas adalet ve hakkn gereidir. ayet birok meslekle uramak istenirse, her trl hizmet eksik kalr. Eer bir kimse ok eyle megl olmak isterse men edilmelidir. B ir eyle megl olma ldr. Bylece gzel bir nizam zere olur ve ehir hal kna hala) gelmez,, zarar dokunmaz. Nitekim : Her eyi isteyen hepsini kaybeder, demilerdir. Bu be snfn dnda kalanlar, ehri meydana ge tiren snflardan deildir. ayet ehrin smflanna hiz met ederlerse, let ve vasta durumunda dnlrler. Eer fazilet elde etmeye kabiliyetli iseler bu yaptrl maldr. Yoksa ehrin be mhim blmnn ilerin de kullanlmaldr. Bu be snf ve tifenin dnda kalanlara: Nevbt = = kendiliinden ortaya kan zararl kimseler ad verilir. Zira gzel ehir bir bostana benzetilir. Ora da: Meyve aalan, gzel iekler, elma ve zm aa lan servi ve nar gibi ss aalan bulunur. Aynca bahenin duvar vazifesini grmesi iin de kenarlarn da meyvesiz diken aalar vardr. Yine yeri gzel gs tersin diye yeil imenler yer alr. Burada gze ho g rnmeyen faydasz otlarn da bulunmas tabidir. Bah van bu otlan yolup dan atar. Bu ehir halknn d nda kalan kimseler de faydaszdr. ehrin bakan onu ehirden atmaya ve uzaklatrmaya alr, ite bu benzerlikten dolay bu kimselere Nevbft ad veril-

185

mitir ki yerden biten zararl otlara benzetilnrilerdir. Be tifenin benzeri zikredilmemitir. Fakat limler ve ileri gelen kiiler meyveli aala ra; Hatipler ve yol gstericiler ss aalarna; pln ve kontrolcii snf gzel ieklere; askerler, bahenin du var olmas sebebiyle, dikenli aalara; Esnf ise yeil imenlere benzerler. Nevbt (fazla ve zararl kimseler) be ksma ay rlr : 0 , 1. Mrler (gsteriiler) d ir. Bunlann yaptkla r iler, grn itibariyle dzgUn ve iyidir. Ancak esas gayeleri mal ve makam elde etmektir. 2. Muharifler (doruyu deitirip bozanlaradr. Bunlann inanlan, iyi ehrin insanlannu inanlanna aykrdr. Meyilleri kt ehir inanna dnktr, yi ehir inannn esaslann kendi isteklerine gre deitirerek: O esaslardan gaye budur diye inkr ve ktlk semtine giderler. 3. Baler ' (devlet nizamna kar gelenleredir. Bunlar, dzenli ehrin bama ve adaletine kar kar lar. Nizamlara itaat etmezler ve boyun emezler. Halk? blerek fitne ve bozgunculuk yaparlar. 4. Dinlerinden kanlardr. Bunlar kasten dinden kmazlar. Anlay ve dnce ktl sebebiyle, itikad meselelerini yersiz yorumladklar iin saparlar. Bunlarn sapkl inad gstermeden dolay olma d iin, kurtululanndan mitsiz olmamak lzmdr. Eer ilh yardma yol bulabilirlerse doru yola davet etmek ve doruyu gstermek icabeder. 5. Mlitler (kartrclar)dr. Bunlar, anlaysz lk ve zek noksanl sebebiyle, hakikatlere vukuflar

olmad iin, sapkl ve cehleti, hakikat diye halka arz edenlerdir. Nevbit (Cemiyetin zararl kimseleri) daha da ok tur. Bunlar $ylece sralamak mmkndr: a) Yalan dva ve muhakeme ile mal elde edenler, b) Bu tip mahkeme ve dvalarda yalan ahitlikte bulunanlar, c) Halkn maln eitli sebeplerle alanlar, d) Rvet alan ve hakszla meyleden hkimler, e) timini, lyk olmayanlara satan limler, f) Gasb yolu ile kendine mal ve yiyecek, hayvan ye aracna yem ve yakt alan askerler, g) Gizlice alan ve yankesicilik yapan hrszlar, k) alp kazanma imknlar yar iken halkn sr tndan geinen ve halka yk olan idareciler... Bunlann hepsi nevbit (zararl) kimselerdir. Bunlann ldrl melerinin veya srlmelerinin gerekli ve zarur oldu u sabittir.

SEKZNC BLM

Mlkn daresi ve Hkmdarlarn Uyaca Adib.

tyi ve kt inan ve esaslar zerine kurulmu bu lunan ehirleri akladk. imdi de ehirlerin idareci si ve btn ilerin dzenleyicisi olan hkmdarn han gi yolda yrmesi lzm geldiini anlatalm. Evvel u bilinmelidir ki, Medine-i Fftzlanm (iyi Ve salam temellere dayal cemiyetin) idarecisi mam ve Hatife (Devlet Reisi)dir. dare ekli immet ve h i lfettir. Yani bu idare tarznn gerekli kld ekildir. Siyaset (idare) iki ksmdr ve her ksmn bir l zm (gerekli kld bir yn) v ard r: 1. Fazilete dayal siyasettir. Buna Siyaset-i Famme de derler, la m ve olgun idare demektir 2. Fazilete dayal olmayan siyaset. Buna da Eksik siyaset veya Tegallbe (stnlk zihniyetine) dayal idare'dir. Birinci, idarede idarecinin gayesi Allahn ahlk ile ahlklanmak (ilh meziyetlerle bezenmek) ve ge rekli saadeti elde etmektir. kinci idarede idarecinin gayesi stnlkle ve ta sallutla nefsinin havasna uymak (elenceye ve irete dkn olmak)*tr. Bunun gerei de ekavet (ktlk tr. Birinci idareci adalete yapp, halkn ve tebaasn dost ve ahbaplar sayar. Nitekim baz idareci, idare

188

sini zerine ald ehre geldii zaman halk toplayp yle d e rd i: Ey ehir halk! Sizin bykleriniz benim annem ve babam, genleriniz kardeim ve kkleriniz evltlarm durumundadr. Bylece ehri hayr ve iyiliklerle doldurup, kendi arzusunu zabt- rabt altna alr. kinci idareci ise zulme sarlp, halkm kul ve k le kabul eder. Bu durumda herey hkmdar iindir. N itekim : Devlet bakanma lyk ve lzm olan her ey kula haramdr, derlerdi. slm devlet reislerinden israf olanlar, bu sz de onlara uymulardr. Ad geen sz Abbs devletin de ok mehurdu. erkezler de devletlerinin son za manlarnda ayn yolda yrmlerdir. Halkn gzel bir yuva (ev) yapmas, beyaz bir kleyi hizmete al mak ve baz kumalar giymek yasakt. Halktan hu zura kanlar cursr, onlarn btn nimetleri ellerinden ekilip alnrd. Bu : Bir kavim, zlerindeki (gzel hal ve ahlk) deitirip bozuncaya kadar Allah phesiz ki onun halini deitirip bozmaz... (1) ayetinin uyarnca ya plmakta idi. Sonra: ...Biz (btn) bunlar baka baka kavm (ler)e miras verdik (2) ayeti meydana kt. Gelelim ikinci idareciye. 0 ehri ktlkle doldu rur ve kendini de ehvete esir eder.
113 Rad Sn^l, yet : l.

1 2 ] D hA n Sresi, A yet: 2ft

189

Ammenin hayr denilen emniyet, skn, fiyet, halk arasnda sevgi, anlama, adalet, iffet, vef ve ne zaketten eser kalmaz. Ammenin ktl diye isimlendirilen korku, s trap halk arasnda buzt dmanlk, ekime, gasb, hrszlk ve hyanet, ktlk ve benzeri ktlkler son derece oalr.

Halk umumiyetle melik ve sultanlar taklid eder ve ona uyar: nsanlar meliklerinin dinleri zerinde bulunurlar. Hikye olunduuna gre, Veld bin Abdl Melik Mervn kk ve saray, ba ve bostan, imaret ve mescid yaptrmakta mehurdu. Hatt; m Ben meyye Camii onun tarafndan yaptrlmtr ki, drdnc kutsal ve mbarek mabed olarak kabul dilir. Onun zamannda halk birbiri ile konutuu za man : Binan tamam oldu mu? Kkn nasldr? Be nim sofa ve eyvnm (yazlm) tamam Oldu. Havuz ve bostanm harb oldu, gibi ve benzeri inaatla al kal szler sylerlerdi. Vefatndan sora yerine kardei Sleyman hali fe oldu. O da ok boazna dknd. nn zama nnda halk birbiri ile karlanca : Bu akam ne piirdiniz? Biz falan yemei pi irdik, son derece lezzetli ve gzeldi... gibi yemeye ve imeyejbal szler sylerlerdi. Ondan sonra teniiz insan mer b. Abdlaziz Hali fe oldu. O, dnyann geici minelerinden urak ve ebe d Ahiret ilerini elde etmekle megld. Onun zama nnda halk birbiri ile bulutuklar zaman :

190

Bu gece ka rekat namaz kldn? Bu ayn ka gn oru tuttun? Kurandan ne kadar yer okudun? gibi ibadetten ve hayrl ilerden bahsederlerdi. Bu hikye, devlet adamnn iyi veya kt oluunun halka tesir Ve siryet ettiine halkn durumunun, ida recisinin gidit ve niyetine bal kaldnn en bttyilk delilidir. Bu hususta hik&ye oktur, Hepsini anlatmak mevzuu uzatmak Olacandan bu kadan kfi grld. Bilinmesi lzmdr ki, Saltanat; hkmet Ve padi ahlk Allahn bir ltfu ve hediyyesidir. C. Hak baz kullarna eref ve tacn giydirir ve saltanatn cevher le yceltir. Bundan byk mertebe olur mu? Allah, erefli kullarndan ilhi yardmn esirge medii kulunun beline ycelik ve byklk kemeri takar, Sizi yeryznde halife (vekilimiz) yaptk aye tinin erefi ile kabul buyurarak, bakalarm hareket siz ve aykr olanlarnn da olduunu beyan eder. Kk - byk, kuvvetli - zayf her niyaz, rkek yakarlarla ilh huzura yz sren her trl istek ve arzu sahiplerinin bu dileklerini kabul eder. Bu nimete ulam her bahtiyar kimsenin, Allaha hamd ve kretmesi, ileri yerine getirmek ve adaleti icr etmek hususunda, eriatn sahibi Rasl (A.S.)a uymas gerekir. Mlkn dinle beraber okluunu ileri sren gr uyarnca mlk ayakta durur ve devleti devaml olur. Halk ve himayesindeki memleketler onun iyiKinin glgesinde ve hkmdarlk otoritesin de, her trl fet ve bellardan kurtulmu bulunur. Kendisi de Allahn hak halifesi (vekili) ve mutlak gl gesi (yeryznde emirlerinin mutlak tatbikisi) olur. Ahlklar devlet bakanmda yedi haslet (zellik) bulunur, dem ilerdir:

191
i

Bunlardan birincisi Himmet (gayret) yceliidir.

Himmet yceKi yani fazla gayretli olmak, halk gzetmek, ileri giizeltikle yrtmek ve herkesin saade tini temine almaktr. Hem din ilterinde, hem de dnya ilerinde son derece gayretli olm aktr. Himmet ve gayretin btn arl memleketin emniyeti, adalet ve siyasetin den gesinin kurulmasdr. Ordunun ve halkn emre itaatkr ve bal bulun mas emir ve ys&klapn devlet erkn ve memleketin ileri gelenleri tarafndan hemen kabul edilmesi lzm gelir. Kuvvet ve kutreti olduka, bilgi ve m* cadelesini slm'n ycelmesine sarfetmelidir. Kom u dman topraklarn fethederde, slm memle ketinin topran geniletmek, din ve mezhep dman larn ortadan kaldrmaktr, Bylece devlet bakan, din kalesini korumu ve ehl-i snnet kubbesini yk seltmi olur. Hikye olunduuna gre byk Padiah Eblfeth gazi Sultan Mehmed Han stanbulu fethettikten son ra Trabzon ehrini Hristiyanlardan alp, slm san cam oraya dikmek istedi. Gaz iin karar verdi ve yola kt. Trabzon'un etraf sarp kayalk, yollan ise dar ve yokutur. Metum Hdvendigr (Allah maherde terazi sini ar klsn) Fatih Sultan bu seferinde bazan b i neinden inip yrmekte idi. Seferde Azerbeycan Akkoyunlu devletinin hkmdar Uzun Haanm an nesi de bulunuyordu. Bir gn Padiaha: Ey gzmn nuru! Bedbaht bir kfir kalesini muhasara i bu de&erli vcuduna bu kadar zahmet ve glk yklemenin sebebi nedir? diye sordu. Padiah:

w Ey Vlde! Biz bu seferi srf memleket almak ve baz esir vc ganimetler elde etmek iin etmeyiz. Bilkis Islm' yceltmek ve: Allah yolunda sava* inak, kyamete kadar devam edecektir diye buyuran Peygamber (A.S.)m emrine uymak iin yaparz. Zira C. Hak gaz iin kudret vermitir. ayet kklerde ve saray bahelerinin glgesinde istirahat ve hzur yolunu seersek: Ayaklan Allah yolunda tozlanan kimseler Cennete girecektir Hads-i erifinin erefi ne eremeyiz. Yarn kyamet gnnde, Allah yolunda savam gaziler ve mcahitler byk ecre ulatkla rnda, bize pimanlktan baka ne hsl olur! ? Allah, mallanyle, canlaryle savalar, derece itibariyle, oturanlardan ok stn kld... (1) Buna gre, himmet ve gayret sahibi olan devlet bakan bu gidiata uyarak, babalarndan ve dedele rinden intikl eden memleket ve saltanatla yetinme melidir. Ho vakit ve rahat hayatn zevkleri ve iret (sefaht) iktidarna mani olmamaldr, iki imek, saz ve sz sohbetleri, gzellik hevesleri onu devlet ve va tan dmanlar ile savamaktan alkoymamaldr. Hikye olunduuna gre Diyarbakr ve Halep'e hkmeden Seyfddevle, Rumlarla ve Bizans Kayseri ile arpmakla megl idi. Harple megliyetinden dolay iretle ve saz meclisleri ile vakit harcamay ar zu etmezdi. Tesadfen Badattan bir mehur arkc geldi. Seyfddevle buna iltifat etmeyince amcazdesi Eb Frs, onu knayan beyitler syledi. Yine hikye olunduuna gre, Sultan Celleddin Harzemh, Azerbeycanm etrafnda hkm srmt.
II) NisA Sresi, Ayet: SS.

193

Kendisine intikal eden Harezm, Horasan ve tran m ta mam saltanat snrlan iinde idi. Kendisini ve babas Muhammed Harzemah yurtlarndan sren Moollar ve Cengiz Hanlan, canna ve mlkne dman iken o, iretle Ve sefahatla meguld. Nihayet Mool askeri hcum edip, btn topraklarn istil etti. Kendisi de kat, KUrtlerin adrna snd ve orada arap kadehi gibi krld, gitti. Osmanllar hanedanndan (Allah onlar daim et sin) Yldran Beyazd olu Emir Sleyman da bu ta biatta idi. Devaml arap imekle, saz ve sz meclisle ri ile megl olurdu. phesiz saltanat ve hayat ha rap oldu. Nakledildiine gre, biraderi Sultan Musa Edirne ehrinde askeri ile zerine hcum etmitir. O hl bir hamamda iki lemi yapmakta idi. leri gelen emirlerden Hac Arnos bey ieri girip : Hey Sultanm! Biraderin Msa yetiti, sen ni in gaflet uykusuna ve iret'e devam ediyorsun? dedi. Rivayet edildiine gre u cevab v erd i: Hey Lala! Hayat suyu olan iki alemimizi ve sohbetimizi bozma. Musa'nn benimle karlap sava acak ne gc var? Hac Arnos kp : Beyler! Bu namus duvarn drm ve devlet geh'ni bundan yz evirmi. Hazrlnz yapn, dedi. Ondan sonra yenieri aas Haan aa: Hey Sultanm! haddi at, Musa elebi balann ucuna eriti, deyince orta kzm ve reddetmitir. Haan aa dan k arak : - Bu tamam oldu, beyler ben gittim, demitir. Bunun arkasndan Mus bejin geldii haber veri lince elindeki kadehi yere alarak :
P : 13

194

Dima kubbemi arab arzusu ile su kabarc, eref ve haysiyetimi arap seli ile harap ettim, deyip bir ata binmek suretiyle kam. Akam olunca bir kye dm, ky halk onu tanyarak yakalamlar ve Mus'nm adamlarna tesHm etmiler. Nihayet ld* rlm, bylece arap yudumu ile mlk ve saltanat* m. mr ve genliini yele vermi. Bunun rnekleri oktur. Gerek himmet ve gayret sahibinin gaye ve mak sad, geici saltanat olmayp: Hak meclisinde ve kud ret sahibi, mlk ok yce olan (Allah)m yannda drlar (1) ilh manasdr. Nitekim rivayet edildiine gre Hilfet zaman, lim ve ilmi ile mil (bildiini yerine getiren), adtl ve olgun insan mer b. Abdlazize eriti. Adaleti yayma s, zulm ortadan kaldrmas, snnetin ihyas (Hadis toplama faaliyeti ve Rasl (A.S.)a ait gerek szlerin tesbiti), dinde olmayan uydurmalar ortadan kaldrma s gibi kudretli bir idare tarz grld. Hatt dabalarndaki obanlar ehre inerek: Halife olan slih kii kimdir? diye sordular. Nereden bildiniz? diye sorunca: Canavarlar koyunlarmza saldrmaz oldu, dedi ler. Rivayet olunduuna gre, mer b. Abdlaziz zul m kaldrmaya balaynca, nce Emevlerin emirleri amcalarnn iledikleri zulm ve hakszlklar ortadan kaldrd. Nice mal ve arazilerini alp sahiplerine teslim edince, bir araya toplandlar ve bir kadn Halifeye gn* derdiler; Halife, bize, eski halifeler gibi, msamaha ve
(D K m r o r S r e s i , ftjret : 55

195

kolaylk gstersin, biz dier halk gibi deiliz, bizi g zetsin ve korusun, eklinde haberler yolladlar! Haberci kadn haberleri ulatrnca Halife : Ey falan kaditti Bil ki, Hak tel bu kuluna l tuf ve ihsanda bulunmu, son derece gayretli yaratm tr. nce gzm Medine-i Mnevvere emiri olmakt. Al lah ltfedip muradma Ulatrd. Fakat hizmet ve gay retim bununla yetinmeme mani oldu. Gayretim Hil fete ulatrd beni. Allah'n ltfu ile bu da tahakkuk etti. Ona dahi raz olmayp, daha stnne ulamay ar zu ettim. O da Rdvn cenneti ve C. Hak kn ilhi rza s ve honutluudur ki, ona da ulatm. Beni bu yce arzuya ulatran mcadeleden geri dnmem ve bunda kusur da etmem. Hakszl ortadan kaldrmak, Allahn kanununu tatbik etmekte kk - byk, halk ve emin (be)') fark gzetmem. Kadn : Ey mminlerin emiri! Bunlann elinden zor gn lere kalacandan korkanm, dedi. Halife bu sze u cevab v erd i: Ey falan kadn! Sylediin zor gn kyamet g nnden ehven, beni korkuttuun sknt ve ceza da ce hennemden daha gzeldir. Kadn bu kati szleri iitince, istedii yerine geti rilmedii iin zntl bir halde, kendisini Halifeye gnderen ahlksz Emev emirlerinin yanma geldi v e : Hattb olu mer ailesinden evlendiinize gre, onun soyundan gelen, Allahtan korkan kimselerin oto ritesini sabr ve tahamml gsterin. Bu zatn, zlm kaldrmak ve Allah kanununu tatbik hususunda byk lk ve himye tanmadn bilin, dedi. mer ailesinden evlenirseniz sz u d u r:
Bir gn Hz. mer (R.A.) dolayordu. Bir kadnn adrna urad. Kadn, kzna yle diyordu :

196

Ste biraz su kat, pazara gtrp satalm. K z: Ey anacam! Hatife bu tip hileyi men etti, di yordu. Annesi ise: Halife onu nereden duyar? diye devam ediyordu. K z: Ey anacam! Aktan halifeye itaat edip, gizli ce ona nasl as olurum? diye karlk verdi. Hz. mer (R.A.) bu konumay iitiyordu. Sonra gocuklarna: Biriniz evlenmezmi ki, u teiniz kz alsn, uma rm ki, onun zrriyetinden temiz bir kul vcda gelir, dedi. , Olu Asm : Ben alrm, nikh ederim deyip, C. Hakkn be reketi ile onunla evlendi. Bu ellilikten mm Asm adl bir kz dnyaya geldi. Onu Mervan olu Abdl&ziz ald. kinci evlilikten de temiz halife mer b. Abdlaziz dodu. Rv der k i : Nihyet alak Mervan ocuklar o adaletli, te miz halifeyi zehirleyerek ktlklerine devam ettiler. Halife ehid edildi. Bahtiyar insan Hz. mer b. Abdlaziz ld. Devlet bakanmda bulunmas azm gelen ikinci haslet gr ve dtiiccde isabetli olmaktr. B u'da iki eyle meydana g elir: 1. Zek ve akl duruluu ile yaratlm olmak. Bu, Allah'n ltfudur, dilediine verir. 2. Tecrbedir. ayet devlet bakam, tecrbe gre cek yata deilse, gemi devlet bakanlanna ait tarih

197

kitaplarn ve onlara ait hadiseleri okumas lzmdr. nk bu t r kitaplar, nceki hkmdarlarn ok g elde ettikleri hadise ve tecrbelerle doludur. Okuyana ayn mevzuda k tutmaktadr. ncs karar ve kararnda sebattr. Hkm ve idare sahibi olan bir kimsenin bir ie karar verdikten ve bu hususta btn almalar yap* tktar; sonra, bundan vazgeip, brakmamasdr. Bu has let her gayret ve himmet sahibine lzmdr. Fakat dev let bakanma ise elzemdir, t . dareyi elinde tutan kimseye, basit bir i ve kk birey sebebi ile kararndan vazgemesi yakmaz. Zi ra bir devlet bakannn karan birok kimseleri ilgi lendirdiinden, balayan bir hareketin n alnmayabi lir. Bilhassa dmanlan, devlet iinde kendisine mun z olanlar nazannda, bu hareketinden sonra, deme hareket ve zahmetle gayesine eriemez. Hikye edildiine gre, Timurlenk b ir asker ocu u iken, saltanatn zirvesine km, mahkmiyetten hkimiyete ykselmiti- Karar ve azimet onda son de recesine ulamt. Hindistan'da muhkem bir kaleye hcum ve kaleyi muhasara etmiti. Kalenin ok yk sek ve muhkem olmas sebebi ile muhasara uzam ve asker de bir hayli telef olmutu. leri gelen emir ve vezlHer bir araya toplanarak : Bu kalenin fethinde ok az fayda vardr. Bu kk menfaat iin kaybolacak canlar oktur. Doru olan burada gnleri harcamak yerine, byk memleket fethetmektir, diye aralarnda istiare etter. Ancak bu gr Timura gtrmeye kimse cesret edemedi. Timurun kendisine yakn bir emiri vard

198

ki, bunu ancak o syleyebilirdi. Ona teklif ettiler. O da, evvelki hkuk ve yaknlna dayanarak, kumandanla rn bu grn, kendisi de uygun grr bir tarzda, Timura arzetti. Timur hemen emretti. Mutbakta ir kin, perian ve elbisesi son derece kt olan bir hiz metiyi getirdiler. Emirin elbisesini ona, onunkini de emire giydirdi. Kendisini de hizmetinin ii olan m l hak hizmetinde vazifelendirdi. Hizmeti ise yerine emir oldu. Timur'un bu davran karsnda kimse kprdayamad. Bunun zerine askerler canlar pahasna kaleye h cum ettiler. Ksa zamanda kale fethedildi. Felkete u rayan emir ise iinde bulunduu perian vaziyetten kurtulamad. (807 h.) tarihinde Timur lnce yerine olu geti. Kendisi halim - selim olan Sultan Sayd h, ad geen emiri bu durumdan kurtarm ve mnsip bir vazife ye getirmitir. Bu hikyeye yakn bir hadise Osmanl Sultan Sul tan Selim Hana aittir. Yavuz Sultan Selim tahta getikten sonra hemen ran ve Aze*beycana sefere kt. O zaman tran ah ah smail Irak, Azerbeycan ve Horasan vilyetlerinin tamamn igl etmi ve eitli katillerle herkesi huzur suz etmiti. Btn civar fitne ve fesada bomutu. Sul tan Selim Han ordusu ile hudut vilyetlerine vard. ah smail'den bir sre haber kmad. Yiyecek ve yemle rin azalmas ile askerin tamam darla dnce, ku mandanlar ve askerler: Biz nereye gidiyoruz? Dman ortada yok. Or tada olmayan istemek akll ii deildir. Askeri bu sahrda alk ve susuzluktan ldrmek uygun bir gr

199

deildir, diye sylendiler. Bu grleri ile Sultan geri evirmek, Anadolu'ya dnmesini temin etmek istiyor lard. Bunu Sultana duyurmak iin kendisine ok yakn olan birini setiler. Bu ahs huzura kt ve bu boz guncu gr padiaha arza balad ve : nce devletl padiahm, biz nereye gidiyoruz? diyerek konumaya balaynca, byk hkmdar, teh likeyi ok iyi kestirdii iin, dinlemek ve buna sabr gstermek istemedi. ayet bu szlere kulak verecek ol sa idi herey alt - st olabilirdi. Byk bir hiddetle: Bre bedbaht! Ben saltanatmn merkezi olan s tanbuldan bu kadar asker, let ve edevatla kp, nice masraf, tahamml ve meakkatle buraya geldim. Sen henz maksaddan habersizsin. Hareketin hangi gaye ile yapldnn farknda deilsin, diyerek, ferman buyurdu ve ban vurdular. Bunun zerine emirlerden ve askerden hibiri her hangi bir harektite tevessl edemeyip, birka gn iin de dman ortaya kt, muharebe sonunda zafer nasip oldu. Bylece : Bizim ordumuz onlara galip geldi l h ferman tezahr etti. ayet Sultan Selim Han terer dt etseydi, Allah korusun bidat ve dinsizlikten lem harab olur, Ehl'i Snnet ve Cemaat mezhebi zayf d er, belki de ortadan kalkabilirdi. u ok iyi bilinmelidir ki, azim ve sebat, kuvvet ve ihtiyata dayanmaldr. Salam olmayan karar ve ih tiyatszlkta karann devam dnlemez. htiyatsz karar ve bunda srar lzumsuz ve yersiz bir inad ve kuru bir kibirden ibret kalr. Nice hkmdarlar bu inad ve direnmeyi sebat zan nedip, hem kendini, hem de askerini perian etmi ve sava kaybtmitir.

200

Anlatldna gre, Timurdan sonra gelen hkm darlardan Eb Sad, Mvernnehir ve Horasan aldk tan sonra, ceddi Timur gibi cihangir olup drt meskn iklim ve blgenin ounu kendi sanca altna alma sev dasna kapld. Azerbcycana gelerek hkmdar Hasan ortadan kaldrmay, am ve Anadolu'yu da alma y hayl etti. Bu haylle Erbil civanna geldiinde as kerde bUyk bir direnme meydana geldi. Azerbeycan hkmdar sk - sk elilerle hediyeler gnderiyor ve Eb Sadin kendi memleketine, eski topraklarna dn mesini istiyordu. Kumandanlar da ayn gfn doru olduunu ileri sryorlard. Hi bunlara kulak asmayp, binbir glk iinde, inad ahne bir karar ve sebat zanne derek, ceddi Timurun yoluna uyduunu kabt ediyor ve titizlikle onun gibi hareket etmeye alyordu. Sa lam olmayan kararn ve ihtiyatsz srarn, saltanat ve devletinin yok olmasna sebep olacandan habersizdi. Anlatldna gre, bu ind karsnda asker ordu sunu terk etmeye balad. Firarn oald ve her sa bah askerin mevcudunun gzle grlr ekilde azal d mahede edilir hle geldi. Nihayet askerinin azal dn ve kuvvetinin zayfladn anlayan Azerbeycan hkmdar an bir basknla adrnda sarho bir vazi yette uyurken kskvrak yakalad. Nakledildiine gre hkmdar Haan, onun bu yer siz inad ve israfn yermi, kendisi ise aresizlik ve pe rianl iinde sz syleyecek mecli kalmamt. H kmdarn amcazdelerine teslim edildi ve bylece ha yat ile birlikte hereyini kaybetmi oldu. Bu itibarla akl banda ve olgun devlet bakamna yakan, kararla kuvveti birletirmede tam bir ara*

ao
trm a yapmaktr. Orta yolun bulunmas iin ne karar ve sebatta zaaf gstermeli, ne de kuvvet ve ihtiyat ye rinde lzumsuz inad ve direnme gstermelidir. Azim btn ilerde asl ve faziletleri elde etmek hususunda da stn grtr; Buna hkmdarlarn ve devlet adamlarnn azim ve karan ad verilir. Hikye edildiine gre. Halife Memn, sakalm yol ma hastalna tutuldu. Btn doktorlar ve saray ba kclar tedvi edemediler. Nihayet ilcnn hkmda ra mahsus azim ve sebat olduu sylendi. Sylendii ne gre Halife; Memn bundan sonra elini yzne g trmemitir. Baka bir anlata gre Halife Memn gl yemek hastalna tutulmutu. Doktorlar ard ve tedvisinin ne olduunu sordu. Tesadfen nedimlerinden biri hadisenin zerine geldi. Durumu anlaynca: - Ey mminlerin emiri! Bunun ilc hkmdara mahsus azim ve sebattr, dedi. Bunun zerine Memn, doktorlara: Kalkn gidin, ilca ihtiya kalmad, dedi. Bun dan sonra da gl yanma yaklatrmad. Devlet bakanmda bulunmas lzm gelen haslet lerden drdncs byk hadiselere tahamml gster mek ve byUk skntlara sabretmektir. Her zaman insanolunun sabretmesi ve hadiseleri tahammlle gslemesi lzmdr. Devlet bakanlan ve hkmdarlarn daha da sabrl ve tahammll olma lar zarridir. Zira onlann bir ite acele etmeleri ve buna karlk tahammlsz davranmalan, millet ve memlekete zillet, din ve devlete halel anz olmasna se bep olur. Meydana gelecek arzalan kapatmak ve slh etmek imknsz hale gelir.

302

C. Hakkm vaadi ve sonsuz Keremi u yndedir ki, glkler karsnda sabr ve sebat gstererek-iyi so nu ve huzurun dnmesini bekleyenlere iki nimet ve bu nimetler iinde iki murad hsl o lu r: 1. Bu sabr ve bekleyii ibdet kabl edilip, hayr hnesine yazlr ki, bu: Sabrla huzuru beklemek ib dettir sznn icabdr. 2. Hak Teal vaadini yerine getirir, sabr ve sebat la baz skntlardan sonra rahatlk ve ycelik nasip eder. Sabredenlerin ecirleri hesapsz verilir ve sabre deli balanr, iyi sonu da Allahtan saknanlar in dir. Devlet bakanmda bulunmas lzm gelen haslet lerden beincisi zenginliktir. Bylece halkn malna gz dikmez. Devlet bakanlanna zenginlik yakr. Fakirlik onlardan uzaktr. nk her trl devlet ve memleket geliri (vergiler ve dier kaynaklar) onlann elinde ve tasarrufundadr. Zenginliin, devlet bakanlan ve iktidarn art sa ylmasnn sebebi, devlet hzinesini ve ahs maln israt etmenin ve ahs mal elde etme hastalnn nz olmamasdr. Dorusu devlet idarecilerine millet mahnm harcan* masnda orta yolun (itidlin) tutulmas en bota gelen zarretdir. Zira cimrilik ve fazla ksma, vazifelilerin ve askerlerin nefret ve blnmelerine sebep olur. Gere inde kendilerini lme atmalarna mani olur, tsraf da son derece zararldr. Lzumsuz yerlere dkp*sa mak, fakat ihtiyaca ramen devlet ve ordunun ihtiya larn ksmak, devletin devrilmesine sebep olabilir. Nitekim, Abbftsi Halifeleri zamannda b ir aire bir beyti iin yzbin ake, bir arkcya bir nefes iin bin

dinr verilirdi. Bilhassa tecrbeszlik, kadnlara ve hiz metilere tutkunluk sebebi ile hzinedeki inci ve m cevherler insan hayrete drecek ekilde hoyrata da tlm, devlet hzinesi boalm, ordu komutanlar ve vliler para isteyince de vezirler anp kalmlardr. Anlatldna gre bir ylda birok vezir deitiril di, fakat fayda temin edilemedi. Sonunda Halife yakn adamlar tarafndan ldrld. Devlet bakanmda bulunmas lzm gelen haslet lerden altncs ordunun ve halkn kendisine bal ol masdr. Ordunun, devlet adamlarnn ve topyekn halkn, hkmdara ve kanunlara son derece bal ve itaat iin de bulunmalar lzm ve zarrdir. Tarihte meydana gelen olaylar gstermitir ki, dev lete kar gelen kumandan ve kiilerin bu zararlar, devleti ve nizam ykt gibi, gene kendilerine dn m, sonunda perian olmulardr. Nitekim mminlerin emiri drdnc Halife Eb Talip olu Hz. Ali (R.A.)'a; Sfftm muhrebesinde baz askerleri (Hricler) kar geldiler, Hakem olayn ileri srdler. Sonra da hakeme itiraz ettiler. Hz, Ali son derece skntya dt. Ryasnda Raslllah (S, A.V.) grd ve ona halinden ikyette bulundu. ^ Rasl (A.S.) Hz. Aliy e : Onlar hakknda nasl istersen yle dua et, hak larndaki dun kabl olunacaktr, buyurdu. Hz. Ali (R A .): Ey Allahm! Onlardan bana hayr, benden t r de onlara er ve ktlk nasip et, diye niyazda bu lundu.

304

Rivayet edildiine gre o gece Haccc- Zlim ana rahmine dmtr. Bilindii gibi Zlim Haccacn on lara eitli ktl dokunmutur. Yine herkese bi linmektedir ki, ulu emir ehitlik saadetine kavuup i {Onlar) cevherlerle rlm tahtlar zerindedirler. stlerinde kar karya yaslanarak (1) ilh fermannca Raslllah ye arkadalar ile sohbete ermitir. Allah ondan raz olsun. Kudretli ve gayretli hkfimdara yakan, asker ve devlet adamlarndan bir honutsuzluk ve kprdanma hissettii an, ihml etmeyip, bu durumu ortadan kal drmasdr. Anlatldna gre Seluklular devletinde ileri ge len emir ve reisler, saltanat koltuuna oturan ehzde, kendi arzularna uymad vakit, ufak bahanelerle tahttan indirir ve saltanat koKuunu ele geirirlerdi. Saltanat sras kudretli hkmdar Aladdin Key&vusa geldi. O son derece cesur ve kudretli bir devlet bakan idi. Ayrca kararl ve gayretli bir kimse idi. Kibir ve ind gsteren ulu emiri bir gecede ntikam klcna ekti. Sabah olunca askerler, emirler ve halk duruma muttali oldular. Herkes hizaya girdi ve bun dan sonra hi kimse, korkudan haddini aamad. By lece ortalk skna kavutu. Devlet bakanlarnda bulunmas gereken haslet lerden yedincisi nesep, soydur. Ekseri durumlarda nesep hkmdarla lzmdr. Saltanat ve siyasette faydal bir unsurdur. Zira nsan, yaratl itibar ile, kendi durumunda olan kimseye
(1) V ka S tireii, Ayet t IB I,

W5

itaat etmek, onun emirlerine uymak ve yasaklarndan kanmak hususunda ekingenlik gsterir, boyun e' mek istemez. Kargaalk meydana gelir. Kan dklr ve ba kaldranlar oalr. Halk huzursuzlua der. Baba ve dedeleri saltanat ve hkmdarlkla tannan, halkn kendilerine itaat edegelmekte olduu erefli ve soylu bir kimse devlet dresinin bana getii zaman emniyet kurulur ve huzursuzluk ortadan kalkar. Halk* tan memnuniyet ifde eden szler iitilir ve huzur ni anlan grlr. Herkese bilindii gibi Msr ve am'da saltanat Eyybilerden klelerine gemi ve bu durum erkes]erin sonuna kadar devam etmitir. Gasb, yakalama ve fesddan halk ve askerler harab olmutu. An! azil ve katilden dolay emitier, saltanat kabul etmez olmulard. Hatt mehur Kansugavri, tahta oturtmak istediklerinde feryad etmi v e : Bana saltanat gerekmez, diye alamtSaltanat o hale gelmiti ki, erkesler bir kimseye ktlk etse, ktlk edilen kimse d e ; Sultan sa olsun, dese alay eder v e : Sultandan bize ne! O da kul, biz de kuluz, der lerdi. Sultan Mahmd Sebktekin son derece kudretli ve deerli bir devlet adam olduu halde bile neseb ynnden tenkid edilmitir. Allaha hamd olsun ki, zamanmzda ve mbarek tarihimizde, devlet bakanmda bulunmas lzm gelen yedi haslet ve zelliin hepsi mevcut olmutur. Sanca mz ktaya diken devlet adamlarmz, ced ced ne seb ve eref itibar ile birbirinin devamdr. Nitekim Horasan emiri Nureddin Abdrrahman Cmi, Gazi

206

Sultan Mehmed Hana yazd mektupta ayn ekilde hitab etmitir. Ben Kiymersden zamanmza kadar, mevzuumuzla ilgili hikye ve rivayetleri, taktim nisbetinde aktardm. . Osmanl devletindeki askerin itaat ve ball, emirlerin ve leri gelenlerin edep ve davranlar ba ka bir devlette. grlmemitir. Allah'a hamd olsun devlet, adamlarmz, ileri ge lenler, byk - kk herkes devletin nizam ve ka nunlarna can gnlden baldrlar. Bu da vnle cek bir durumdur. Devlet kademesindeki baz ileri ge lenler, mevcut durumu faraza deitirmek ve bozmak isteseler, hi bir kimse devlete kar gelmeyi dn mez. Eski devlet adamlar bir veziri azletmeyi veya katletmeyi dndkleri zaman, bu tasavvurlarn ve icraatlarn eitli yollarla vcud getirirlerdi. nk devletin nfuzu ve askerin itaat ve ball nizamn gerei, fitne ve bozgunculuun def silhdr. Bu itaat ve ballk kyamete kadar devam edecektir. Devlet bakannda bulunmas lzmgelen haslet lerden zarur olmayan 'm neseb ve soy meselesidir. Fakat bulunmas halinde son derece faydaldr. Ordu nun ve milletin son derece bal ve itaatkr olmas di er alt artla mmkn olur. Allah'n izni ile ikinci kitap tamam oldu ve n c kitaba baland.

NC KTAP Devlet A h l k

I Umumi B ilgi

Yukarda gemiti. Yetimi devlet bakan bilgi li doktora benzer. Halk da beden gibidir. Doktorun beden hastalklarnn neler olduunu bilmesi gerekir. Hastaln sebepleri ve tedavi arelerini de doktor bil melidir. ' Devlet bakan da tpk bu doktor gibidir. Mem leketin tidlden ibaret Olan shhatini iyi bilmesi l zmdr. Memleketin hastal ise itidlden (norml du rumdan) anorml duruma, dzenlilikten kargaala gemi olmasdr. Yine esas shhate te gerek dze ne hangi tedbirle dnebilir? Bu, iktidar doktorluu nun ilm! yndr. Bundan sonra bu bilgiyi tatbikata aktarp, memlekette mevcut nizam ve dzenin deva mn temin etmek, ayet b ir kargaalk ve hastalk arz olmusa onu yok etmek ve gidermek hkmdarn olgunluu, bilgi ve tatbikatndaki doruluunun l sdr. uras iyi bilinmelidir ki, medeni cemiyet, farkl gruplarn ve birbirine zt milletlerin b ir araya gel mesi, anlama ve intizamndan ibarettir. Bu cemiyeti meydana getiren unsurlar, lyk ve uygun olduktan mertebede husus bir ile megl olup, mal ve makam itibariyle hak kazandklan seviyeye u la trd k larn da, umumun tabiat ve karekteri, bu medeni anlay ve yaay sebebiyle, norml durumuna kavuur; hasta lk ve dzensizlikten uzak kalr.
F : 14

210

Aynca devlet fertleri arasnda meydana gelmi bulunan anlama ve kaynama ayakta durup bu kay namann gerei olan stnlk ve ycelik edebileir. Bilinmektedir ki. bir devletin balangta kurul mas, bir tifenin anlaarak, yardmlama ve arka ol mada, bir bedenin uzuvlan ye vcudun .belirli ksn lan gibi olmalar ile mmkn olur. Zira her ahsn kendi bana muayyen bir kudreti vardr. Fakat bir araya gelince bu kuvvet byr. Bu ekilde anlam az bir topluluk, anlamayan byiik bir cemiyeti malp eder. Her taife bir devletin unsurudur. Halka nispetle byk bir g deildir. Ancak bu unsurlar anlam, halk ise anlaamam olursa her zaman dierlerine malp ve mahkm olurlar. Tecrbe ile sabittir ki, bir devletin unsurlan anlama ve yardmlama zerinde bulunurlarsa, o devlet, her trl tehlike ve yklma dan emin ve korunmu olur. ayet devlet fertlerine tefrika arz olursa zayflk yz gsterir. Sonunda da yklr gider. Bunun rnekleri tarihe kanm devlet lerde ve eski devlet bakanlarnn hayat hikyelerin de mevcuttur. Batda Endls devleti balangta ok mamur ve mreffehti. Cennet mislj bu devlet, komu batl Hristiyanlara her zaman galip durumda idi. Daima on lar arzu edilen, Hristiyanlar ise onlardan birok ey ler ister durumda idiler, Hicretin drtyziinc ylna ulanca, ittifak ve ittihadna (birlik ve beraberliine) halal geldi. Her vilyetin bakan kendi bana saltanat sr me sevdasna kaplnca blnd ve etraftaki byk devletlerin istilsna urad. Hatt baz kimseler bu esef verici hadiseyi iir ve nazmla dile getirmilerdir. B eyt:

211

Endls' yle bir dert sarmtr ki, sabrna der man yoktur. Sor ki, Nice anl limin ykseldii, ilimler yata Kurtuba nerede? Bunlar memleketin gvdesini tekil eden esasl merkezleriydi. Gvde kalmaynca mevcudiyet de umul maz... Bu aynlk gittike artarak Hristiyan askerleri tamamen Endls vilyetlerini, perian ve aresiz bir vaziyette, kendi tasarruflar altna aldlar* Grnatann himayesinde olan vyetlerin hepsi dt. Emirleri ve halk ldrldler veya esirler ara snda taksim olundrtar. slm di ve hak mezhep deiiklie urayacak, Btl hakk ortadan kaldra cak, dnyann tamamm yahut ounu kfr ve sapk lk iine atacak, derlerdi. Garip bir tesadf, o tarih lerde ark tarafnda, rann z saylan Irak ve Azer beycan hkmdar Yakup vefat edip, emirleri arasn da anlamazlk meydana geldi ve hkmdar ocuklar azledilerek halt edildiler. Daha Sonra smail b. Hay dar tahta kt. Halk disiplin altna alnca i bozuk inancn ortaya att ve kendisi de bu itikad kabul et ti. * Bundan sonra da zbek Ham di beyden Hora san vilyetini alp, randan Diyarbakra kadar Irak ve Arap vilyetlerini ktr ve sapkla bodu. Alim ve arifleri katletti, tslm kudreti Osmanllan n elindeki vilyetlere mnhasr kald. Szn ksas, tslm dinine arz olan btn kt lklerin sebebi, devlet erkn arasnda meydana gelen anlamazlklardr.

,313

Tecrbeli kimselerin grlerine gre devletin muhafazas iki eyle mmkn o lu r: 1. Devlet adamlar arasndaki anlama, 2. Dmanlar arasndaki anlamazlk ve atma. ran airi Sdi yle d e r; > Dmanlar zlnce sen toparlan. Onlar to parlanrsa sen dalmaktan endie et. Akll devlet ada m dmanlar arasna tefrika sokar, bylece onlann asker ve kumandanlarnn bir araya gedmesinden kur tulmu olur. ' Siyer kitaplarnda yazldna gre Kurey kfir leri, Peygamber efendimizi ortadan kaldrmak iin Arap kabilelerini toplayp Medine'yi muhasara etti ler. O esnada Mam b. Mesd slm kabu etti. He nz Mslmanln aklamadan nce, kfirler ara snda tefrika brakp: Harp hiledir hadisi mcibince, mrik askerlerini datmak istedi. Peygamberi mizle anlama yapm bulunan Medine yaknnda otu ran Ben Kurayza yahudileri, sava srasnda dman la birletiler. Onlann bu soysuzluktan MslmanlaV iin bir 'hayli g durumlarn domasna sebep
o ld u .

Nitekim C. Hak olayj yle hikye buyurur: O vakit onlar hem stnzden, hem altnz dan size gelmilerdi. O zaman gzler ylm, yrekler grtlaklara dayanmt ve siz Allah'a kar trl zanLarda bulunuyordunuz. (1) Naim b. Mesd Ece evvel Kureyin ileri ge lenlerinin yanma v arp :
( 1 ) AzhAto Srati, tkyet: 10.

1213

Ey. Kureyliler! Sze olan ballm ve Muhartmede olan dmanlm bilirsiniz. Size samimi bir nasihat etmeye geldim. Sevgime inanr ve szm doru bulur, inanrsanz syleyeyim, dedi. Kurey leri gelenleri: Szn bizce makbldr syle, deyince, Nam b. Mesd Ecei unlar pyledi: iittiime gre Kurayza kabilesi xMuhammed ile anlam. sizden baz kimseleri rehin olarak isteyip, Muhammed'e vereceklermi. O da onlan katledecek* tir. Sakm rehin kimse vermeyin, dedi. Onlar bu sz leri kabul ettiler. Ondan sonra Kurayza kabilesine gelip; Ey Kurayzallar! Size faydal bir nasihatim var. Eer kabul ederseniz syliyeyim, dedi. Onlar da: Syle!. Tavsiyene uyarz, dediler. Bunun ze rine : Kurey ve mttefikleri Medine'de devaml ka lacak deillerdir. Bir iki gn savatktan sonra eer kolaylkla zafere ulaamazlarsa kp kendi ehirlerine giderler. Fakat siz bu ehirde oturuyorsunuz. Onlar gittikten sonra Muhammedin sizden intikam almas durumu vardr. Siz kendi banza ona kar koyma ya muktedir deilsiniz. Niin iin sonundan endie etmezsin? dedi. Yahudiler: Nasl yapalm bunu? diye sordular. Nam Ecei: Doru gr udur: Kureyden rehin insan is teyin, Tamamen zafere ulap Muhemmedi ortadan kaldrmaynca sizi bjrakp gitmesinler, dedi. Bu fikri doru buldular ve Kureyden rehin adam istediler. Kureyin ileri gelenleri:

214

Bakn Nam Ece'nin syledii doru imi, Kurayza kabilesinin Muhammed'le yapt gizli anla ma meydana kt, deyip rehin adam vermediler. Kurayza da Kureyin rehin insan vermediini duyunca: Nam Ecenin sz doru imi, dtyerek Kureye yardm etmediler. Aralarnda anlamazlk ve da lma meydana geldi. Bylece Rasliillah ve btn mttslmanlar, aralarndaki anlamadan doacak zarar dan, Allahn ltfu le kurtuldular. Hlk&ye: Yunanl kumandan skender, Acem hkmdar Dra b. Dry malp etti ve Acem mlkn eline geirdi. ran'da birok ehzade vard. skender onlar dan rahatsz oluyordu. Onlan ldrmekte brakmak arasnda tereddt iinde bulunuyordu. Nihayet hocas Aristoteles'e -ektup gndererek yle dedi:

randa Acem melikinin birok ocuklar var. Bunlarm i iv iri son derece kuvvetli ve cesur. Eer hepsini krsem haksz yere kan dkmekten ekini yorum. ayst affetsem ben gittikten sonra toparlanp, Acemlerin intikamn almak iin Rum diyanm peri an ederler. Bu itibarla yce filozof ltf ederek zah meti gze almak suretiyle gelip bu mkl halletsin ler. Filozof zayf ve ihtiyar olduu iin gelemeyip zr beyan etti ve ehzadeleri affetmesini taVsfye etti. Sor duu sorunun cevab udur: Onlan ldrmek kanun ve akl nnde mahzur ludur. O ehzadelerden herbirini bir vilyete emir ta yin edip birbirinden ayr. Bylece aralannda ayrlk

215

meydana gelir. Onlar birbirleri ile urarlar. Senden sonra gelenler ve ocuklarn onlann zararlarndan emin olurlar. Nitekim filozofun dedii gibi oldu ve birbirleri ile uramaktan bakalarna bakmaya g ve zaman bulamadlar. Onlara: Tavif-i Mlk (Beylikler) ad verildi ki, skenderden sonra drtyz sene Iran vil yetlerinde hkmrn oldular. Tekrar tekrar grld ki, devlet bakamnn adalet sahibi olmas zarurdir. Zira adalet hzineyi dolduran bir tatbikattr. nk hazine memleketin mamr olma s sonunda meydana gelir. Memleket harap olunca h zineden eser kalmaz. Devlet maldan, halk ise, zengin likten nasipsiz kalr. Memleketin mamur oluu adalete baldr. Halk devaml ziraatla megl etmelidir. ayet to hum bulunmazsa yardm edilmelidir. Mahsllerini toparlayamazlarsa toplattnvermelidir. Hikye edildiine gre, Msr Firavnnn deti idi: Msrda ekim ii bittikten sonra iki mutemed kimseye iki lek buday verip birisini yukan Msra, birisini de aa Msra gnderir ve: Bakn! Bir lek buday ekecek bo toprak kalm mdr? derdi. O iki kii btn Msr vilyetle rini gezer, kontrol ederlerdi. Bir lek buday alan yer bulunursa firavn o blgenin vazifelilerini ldrr d. Bu siyaset ve idare eklinden korktuktan iin Msr, her yl ziraatla dolup taard. Ahirette hkmdar He uak arasnda fark yoktur. Ordular dnyaya hkmeden hkmdarlar ilh huzu ra tek bana gelirler.

216

Akll hkmdarn, iinde bulunduu saltanat ve kudrete marur olmamas lzmdr. Bir gn yukardan aa ineceini, etrafndaki uak ve yardmclarndan uzak tek bana kalacan hatrdan karmamaldr. Allah'n verdii nimetleri yerli yerinde harcamah ve Hakka isyana let etmemelidir. imdi de adaletin artlarn ve adalet sahibi dev let bakamnin uymas lzm gelen kanunlar zikrede lim.

II. Adaletin artlan ve Devlet Bakanlannn Bilinci a r t: Herkese eit muamele etmektir. Bu art da y^ lece aklanr. nsanlar, leme nispetle drt unsur gibi dir, Bu unsurlar eit olmaynca, insan tabiat (cemi yetin nizam) tam olmaz. Bunun gibi fertler feit tutul mazsa umum nizam tesis edilemez. Cemiyet bedeni nin (yapsnn) esas unsurlar da, nsan bedeninin te mel uurlan gibi drttr: 1. a) Ulem ve hukukular. b) Yazarlar ve iktisatlar. c) Doktorlar ve airler. d) Mneccimler (gkbilimciler) ve mhendisler. Bunlar su durumundadr. Zira: Her canl sudan yaratlmtr. 2. Muharip snftr. Bu snf memleketin i ve d emniyetini korur. Muharip snfn ihmali huzur ve s knu alt - st eder. Bu snf da cemiyetin atei duru mundadr. 3. Ticaret yapanlar snfdr. Hayatn intizamm temin etmek iin tccar zarur mallan uzak mesafe lerden alp halkn istifadesine sunar. Bu snf cemi yetin havas gibidir. 4. Ziraatla uraanlar snfdr. Bunlar halkn yi yeceklerini, her trl meyve ve sebze ihtiyalann te Vasflan

218

min ederler. Bunlarn almalar dier snflarn a lmalarndan daha ehemmiyetlidir. Bunlar da cemiyetin topra durumundadr. Bu unsurlarn faydas meydandadr. Bunlar arasndaki denge bozulmamaldr. Bedenimizde bulunan uzuvlar dan birinin, dierine stn gelmesi ve tecavz has tala sebep olduu gibi, bu snflardan birinin dieri ne karmas da kurulmu olan nizamn bozulmasna sebep olur. , Mesel herkes ziraatla megl olsa askeri g aza lr. Bunun gibi askerler ticarete karrlarsa yine bo zuk dzen meydana gelir. (I) Hikye olunduuna gre Ksra Hrmzn baz vezirleri, baka beldelerden ok kymetli talar ve cev herler geldiini, ayet hkmdar adna bunlar satn alnrsa daha ok para ile satlabileceini arz ettiler. Hkmdar u cevab mektubu yazd: C. Hak bize saltanat ve hkmdarlk nasip et ti. Halkmza da ticaretle uramak ve bu yoldan rzk temin etmek nimetini verdi. Eer biz ticaretle megl olursak hkmdarl ve devlet idaresini kim yerine getirir? Ticaretle megl olanlar ne ile urasnlar? Zin har bu gibi dk ilerle megl olunmasn! nk bu, karekter ve ahsiyeti gsterir bir delildir. Bundan sonra bize bu gibi tekliflerde bulunmaynz. Aksi halde bunu hayatnzla dersiniz!
( 1 ) Bahsi geen Anasr Erbea = Drt unsur eski Yumul felsefesin den gecen rc Alemin temel prensipleri olarak kabili edilen: Su, ate, hava ve topraktr. Mellif, cemiyetin temel tala n olan bu snf, lan drt unsurla mukayese ederek bir benzetire yapm tr

2! 9

Bu yazlardan anlalan udur ki. ehir halk ve her snfa bal fertler, birbirlerini desteklemelidir. Ahlklar bu yardmlamay yle anlatmlardr: iftilerin fazileti alma ve i gc ile yar* dunlam ad. Ticaretle uraanlarn fazileti birbirle rini malla desteklemeleridir. Hkmdarlarn fazileti, siyas grlerle yardmda bulunmalardr. Dindarla rn fazileti de hakiki hkm (ilh nzaya uyguj tavsi ye) ile destek olmaktr. Aslnda bunlann hepsi, cemi yetin hayr ve faziletlerle im anna yardm etmektedir ler. Bunlara askerlerin harp ve memleketi korumada ki yardmlama faziletini de ekleyebiliriz. fklnci a r t: Halka eitlikle muameleden sonra, ehir halknn ve' cemiyet fertlerinin, istidat ve kabiliyetlerine gre korunmasdr. insanolu bu itibarla be ksma a y n lr: 1. Kendisi hayrl ve hayn bakasna da geenler. Bunlar hakiki din limleri, Allah yolunda ter dken ler ve hakikte ermi Allah insanlandir. Bunlar kainatn zdr. lh nazann hedefi ve esas gayedirler. Mesd ve iyi niyetli devlet adamnn bunlarla ilgilenmesi ve bu alkann devamn arzu et mesi, onlarla istiarede bulunmas lzmdr. Zira ha kiki devletin fevz kayna bunlardr. Yani gerek ilim ve mn insanlandir. Gayeleri dnya menfaati olan ilim adam lan ile bakalannn srtndan geinmeyi adet ve meslek ha line getirmi sahte derviler bunlarn dnda kalr. Devlet bakan, baz menfaatler iin boyun een ilim adam taslaklarna deil, vaktini kendi imknla

r iinde, srf ilimle geiren hakiki ilim adamlarn gzetmelidir. Mevln Cell Devrn'nit naklettiine gre Rknd-Devle Haan b. Ed-Deylev! Irak ve ran'a hkmet mekte idi. Rey ehri devlet merkezi bulunuyordu. lim lere ve fazllara olan yaknl ile sultanlar ve emirler arasnda tannmakta idi. Zamannda BizanslIlar, Mslmanlara hcum etmilerdi. Rknd-Devle kar koydu Ve muharebeyi kazand. BLzansllar ikinci defa hcum ettiler. Irak dt, Birok kimseler esir oldu lar. Bizans Kayseri esirleri huzuruna karp, ilerin de bulunan Reyli Eb Nasr adl ah sa: Sana bir ey sylesem hkmdarnz RkndDevleye ulatrr msn? dedi. Eb N asr: -t t Emriniz bam stndedir, karlm verince Bizans Kayseri yle d ed i: stanbul (Kostantiniyye)den Irak vilyetini ha rap etmek niyeti ile ktm, Fakat senin durumuna muttali oldum ki, devletinin gnei ykselmekte ve sa adetlerinin fazilet mevkiine kmak zere olduunu grdm. Bir hkmdarn yaknlar ve vezirleri: EbulFadl m. mid, Eb Cfer Hazr, Ali b. Kasm Ve Eb Ali S gibi alimler ve faziletli kiiler olursa, onun dev leti ayakta durmal ve ykselmelidir. Byle bir devlet idarecilerine ve onun geleecine taarruz etmek akl ii deildir. te bu sebepten dolay niyetimden vaz getim. Bir hkmdar ki, onun yaknlan rzil ve ahlksz kimselerdir. O devletin saadetten nasibi yoktur ve devlet yldz artk batmaya yz tutmutur. Nitekim Anadolulu air Mevln Zt u hikvevi nakleder:

321

airliimin balangcnda Sultan Korkut b. Sul tan Bayezidi, ehzadelii zamanmla, hizmetinden do lay methettim. Bundan holanp beni nedimleri ara sna almak istedi. Birgn ehzade ile ho vakit geir mek iin gemiye binip denize aldk. Onun b it szendesi (algcs) vard. Onu bir sanda koyup makara ile yukan kaldrdktan sonra birden brakyorlar. De nize dyor, elbiseleri slanyor, kendisi de perian oluyordu- Bundan memnuniyetsizliimi izhr etmek istedim. ehzade kahkaha ile glyordu. Adamlar s lak elbisesini kanp skarlar. Yeni elbise verilir. O yine sazm eline alr. Tekrar aym eye devam edilirdi. Kendisi ve elbisesi slanr, ehzde de kahkaha ile gl mesine devam ederdi. Akama kadar gemi denizde seyreder, bu hal de ehzde ile maskaras arasnda devam ederdi. Ben bu durumu grnce onun saltanata lyk ol madna inandm ve sonunda piman olacan anla dm ve nedimi (yakn adam) olmaktan vaz getim. Nitekim onun yldz snd ve saltanat elinden ka rd. 2. Kendileri yaratltan hayrl, fakat hayrlar kendilerine mnhasrdr. Bakalanna gemez. Devlet reisinin bunlar da korumas ve ilerini grmesi l zmdr. 3. Ne hayrl ve ne de erli olan kiilerdir. Devlet reisinin bunlan da himaye etmesi ve hayra sevketmesi icabeder. Bunlarn ktlkten kurtulup iyilik ta rafn ve hayr yolunu semeleri dnlebilir. Byle ce bir gile olmaktan km olurlar. 4. Yaratllar itibariyle kt olarlardr ki, bun larn ktlkleri ketdilerinedir. Bakalanna zararla r yoktur. Bunlarn eitim yolu ile slh edilmeleri ci-

332

betine gidilmelidir. Bazan korkutarak, bazan da vaadlerde bulunularak kazanlmalar dnlmelidir. 5. Yaratltan kt ve erirdirler. Ktlklerinin de bakalanna zarar vardr. Bu kimseler, insanlann en sefil ve dk olanlardr. Bunlardan bir ksmnn dzelmesi mmkndr. Bu hususta gayret gsteril mesi yerinde olur. Bir ksmnn ise dzelmeleri ve kurtulmalan imknszdr. Eer ktlkleri yaygn de ilse onlarla ho geimnek gerekir, idare edilmeye a llr. ayet ktlkleri yaygn hale gelmise, bunla n n ktlklerine mani olunmas aklen ve kanunen za rurdir. Ktlklerin ortadan kaldnlmas iin de baz yollar vardr: 1. Hapsetmektir. Bylece onlann ktlklerine engel olunmu ve halkla mnasebetleri kesilmi olur. 2. Balamak veya bir hcreye kapatmaktr. Bu nunla beden faziletlerine mani olunmu ohr. 3. Srgndr. Bu tedbirle ehir halkndan ayrl m olur. Eer bununla da ktlne mani olunamaz sa ldrlp - ldriilemiyecei hususunda farkl g rler ileri srlmtr. Fakat en belirgin gr, k tle sebep olan uzvun kesilmesidir, ldrlmesi ci hetine gidilmemelidir. Mesel hrszn elinin, zin eden veya fil durumunda olan kimsenin tenasl letinin kesilmesi ile iktif edilmelidir, tnsan bedennin ta mamen ortadan kaldnlmas (insan ldrmek) mna sip deildir. Ktln ortadan kaldrlmas ldrl mesine bal olursa o zaman bu yol seilir. Bu hususta ilh kanuna dayanmak Allahn emri dir. Zira Kur'an- Kerimde C. Hak yle buyurmak tadr :

223

...Kim Allah'n hududunu (tespit ettii sn r ineyip) g e e ri muhakkak ki kendisine yazk et mi olur... (1) lhi emirle ldrlmesi istenen kimseye m erha met gsteril memelidir. Bu hususta ayeti kerime yle d ir: Allah'n dini (ni tatbik) hususunda acyaca nz tutmasn... (2) Allah kanununun doru grmedii yerlerde siya set ve memleket zapt iin kan dkme yoluna gidil memelidir. Asrmzda baz devlet adamlarna tebelle olan eytan onlan ylece saptrm aktadr: Allahn dni ve Raslnn koymu olduu usl lerle insanlar ve cemiyeti slh etmek imknszdr. Zira imdi bozgunculuk ve yolsuzluk, baskn ve vur gunculuk son derece oalmtr. Bunlar bugn artk birtakm pheli ve hayli usllerle sulular cezalandrma yolunu tutmulardr ki, fesddan ibaret kahr. (3) Hikye edildiine gre Sultan Sad Nureddin ehid hazretleri Basra ehrinin maliki (valisi) olduu zaman, kendi adna yaplan byk cami yaplmaya balaynca, kendisi ok lim, Allahna son derece ba l ve ahlk ile tannm Molla mer adl bir zat, in aat kontrol iin, bina emini tayin etti. Cami bitince ehir halk Molla merden hkm dara u teklifin ulatrlmasn istediler: 1
(1) TalAk Sresi. Ayet: 1. (2) N ar Sresi, Ayet: 2. (.1) Mellif bu ifdesinde. Allah'n kanunlarnda fertler tarafndan le. ri srlen Inaz bozuk ve rik KrufJfre temas etm itir

2M

Biraz idareli davransn, srf ilh! kanunu tat bik etmekten dolay, bozuk dnceli kimselerde, kar$ gelme durumu grlmtr. Molla mer durumu bir mektupla bildirdi. Nureddin ehidden u cevap geldi: tslm dini din ve eriatlarn sonuncusu ve en olgunlua ermi olandr. Onu, ilhi nrun kayna Rasl (A.S.) tebli etmitir, tslm hayr ve iyiliklerin toplanm olduu bir Allah kanunudur. Bu kanunun kullanlmas ile btn ktlklerin ortadan kalkma yaca asla dnlemez. Bu her yn ile tamamlan m mkemmel bir dindir. Nitekim Allah tal Rasl (A.S.)'m azndan yle buyuruyor: Ben bugn sizin d i ninizi tamamladm. Molla mer iyi bilsin ki, ben Allah kanunundan hardal tanesi kadar dan kmadm, mesnedsiz kanunlara ve uydurma siyaset denemeleri ne hi iltifat etmedim. nallah, dnin bereketi ile b tn ktlkler ortadan kalkacak, hayr ve iyilikler bir araya gelecektir. Bu, Allaha gre g deildir. (1) Mektup Molla mer'e ulanca onu daima okur ve alard. Allah insannn hkmdara gnderdii mek tuba bakn, hkmdarn cevabna ve hitabna bakn. Adete gre durumun tamamn ters olmas gerekirdi. Nureddin ehdin hayatn yazan tbni Esir, Eb Sme ve tbni Hallekn gibi tarihiler; onun Allah kanu nuna can gnlden bal bulunmas ve byk bir vecd iinde onu tatbik etmesi sayesinde, memleketin her kesi emniyet ve huzur buldu, demilerdir. Krdistan kelerinden Musula, oradan Msr ve Bizans snrlarna kadar, yalnz ve zayf bir kadn ykti] I hr&hi m S r f bi , i j p t : M,

225

ler dolusu malla yolculuk etse, kimse ona satamaz ve bir tanesini almay dnmezdi. ki imek, ktlk ve ahlkszlk memleketten tamamen kalkm bulun makta idi. Yol kesmek ve yamaclktan eser kalma* mt. Sultan Salhaddin adalet hususunda onun yo lunu takip etni ve idarede onu taklit etmiti. Allah kanununa ballktan ile hret bulan bu iki hkmdar, son devir devlet adamlarna Allah'n bi rer hccetidir. Zira hkm darlar: Nizam bozulmu ve insanolunun sapkl y le bir duruma gelmitir ki, nizamn dzeltilmesi ve adaletin tatbiki iktidar ve imkn suunm amtr, derler. Nakledildiine gre, Emev Halifeleri kendilerin den adaletin yerine getirilmesini isteyen ve Hlefay Rtdini hatrlatanlara yle d erlerd i: Sen bana Eb Zer ve, Eb Derdi gibi tabi ol, ben de sana Eb Bekir ve mer gibi Halfe olaym. Bylece Hak tal Rasln yoluna uyan ve Allah kanununu hakkyla tatbik eden iki hkmdar ada letin temsilcileri yapt. Onlarla dier devlet adamlann buna mecbur etti ve aslsz grlerini yok etmek gayesini gtm oldu.* Biz tekrar esas konumuza dnelim. Bir kimeye, din ynnden ceza uygulanmas lzlgeldii zaman, devlet bakan hml gstermemeli. Kaza mercii cezay uygulamaldr. Haksz yere kan dkene de ksas (kar ceza) tatbik etmelidir. Eer ldren kimsenin velisi (koruyucusu) atf ve uzlamay kabul etmeyip ksas ister ve hakkm al ver, diye hkime mracaat ederse, bu istek mutlaka yerine getirilmelidir,
F : 15

226

Ahlkn rnei, ayplar gizleyen ve son derece merhametli olan iki cihann efendisi Rasl (A.S.), ge rekli olduunda aff ve cezay kaldrmay asla doru bulmazd. Rivyet edildiine gre, Kureyden olan Mahzm oullarndan bir kadln hrszlk suunu iledi. Kadnn aff iin Rasl (A.S.)a teklifte bulumaya kimse cesa ret edemedi. Usme b. Zeydin, durumu Peygamber efendimize arz etmesi uygun grldii. nk Hz. Usme Peygamberimizin azatls Zeyd'in olu di ve Pey gambe r (A.S.)'a yaknl vard. Hz. snte teklifi Rslllaha arz etti. Peygamber efendimiz son derece kzd ve mteessir oldu. Sonra da: Hak tal'nm haddine efaat m istiyorsunuz? Beni Peygamber olarak gnderen Allah hakk iin k zm Ftma hrszlk etse cnun elini keserim. Sizden nceki milletler, zayflara eni ceza uyguladklar ve kuvvetlileri* koruduklar, dolaysyle hakk yerine getirmedikeri iin helk oldular buyurdu. Bu itibarla iinin ehli olan doktorun bedenin di er yerlerini korumak iin, zararj uzuvlan kesip atma s lzmdr. Adil olan devlet reisi de tpk bu doktor gibi, l drlmesi gerekli olan kty ldrmesi, halk ve memleketi onun ktlk ve zararndan korumas l zmdr. nc art; Eit muameleden ve herkesin, hakkna ve istida dna gre korunmasndan sonra, iyilik ve yardmn da
;vn ller erevesinde yaplmas gerekir.

w
Hayr ve iyilikler ksm dr: 1. Selmet 2. Mal 3. Cmertlik. Her ahsa hu U ksmdan, hakk kadarn vermek, bu hususta kusur etmemek lzmdr. Noksan verilir se o ahsa hakszlk edilmi olur. Ayru ahsa fazla ver* mek ise bakalanna hakszlktr. Bu ekilde ilim adamlarndan bir ksmna, emslinden fazla makam ve mal verildiinde, dierlerine hakszlk edilmi olur. Onlar, kin tutmalar sebebiyle, alma ve gelimede kusur edebilirler. Uyank devlet adam buna ehemmiyet verir ve ka zanlan hakka uygun hareket eder. Bu benim selhiyetimdir, istediime veririm, bakasnn hakkm gasbetmedim, ne lzungdir? deme mesi icbeder. Hkmdar ve hkimler, hakkin datmnda, ada lete ve seviyeye gre hareket etmekle mkelleftirler. Mevki ve mertebelerin tevziinde adaletsizlik etmek zu lm ve hakszlktr. phesiz Allah size emanetleri ehil (ve erbab) na vermenizi, insanlar arasnda hkm ettiiniz zaman adalette hkm etmenizi emreder... (1) Bu ayetin aklamasnda m fessirler: Makam ve mevkiin datmnda, bunun ehline verilmesi gerekli olan bir emanettir, demilerdir. Hadisi erifde ise bununla ilgili olarak: Kim bir kimseye bir i verir ve halkn iinde o kimseden daha lyk birisi bulunursa, ii verme

(il

N l s i Sresi, Ayet: M.

228

durumunda olan kimse, Allaha, onun Ralne ve b tn mminlere hainlik etmitir, buyurulmutur. Akl delille de sabittir ki. yksek mevki ve ma kamlarn ehil olmayan kimselere verilmesi, dine, dev lete ve mllete, telfisi mmkn olmayan byk za rarlar verir. Cemiyetteki bozuktuk ve insanlarda grlen dk seviye, makam ve vazifenin ehil olmayan ve bunlara hak kazanmayan kimselere verildiinin ak delilidir. Tecrbeli devlet bakannm ve iyi niyetli devlet adamlarnn, makam ve mevki verirken, son derece dikkatli ve ihtiyatl olmalar gerekir. Rvet yolu ile, himayesinde bulunanlardan dile diklerine imkn tanma cihetine gitmemelidirler. Ya da efaat (iltimas)ia bir eyi yerinden alp ba tarafa aktarmaktan ekinmelidirler. Kendisi de haksz olanlara iltimas yapmamaldr. Zira hakszlara efaat, hak sahiplerine kabalk, cahil lere yardm, limlere ihanettir. ter mevkiinde olanlarla onlara nfuz edebile cek kimselerin hediye almaktan son derece saknma lar gerekir, Hediye kabul edip adaletle hkm vermek ve her kese seviyesine gre eit muamele etmek, her insan iin mmkn olmayan bir durumdur. Hkmet edenlerle hakk tevzi eden kimselerin ald hediye tam rvettir. Sahih rivayete gre: Devlet adamlarnn hediye kabul etmeleri hi vanettir. Buraya kadar olan aklama hakkn tevzii ile ilgi lidir.

229

Hakka uygun taksimden sonra hayrlar ve iyilik lerin devamn salamak da lzumludur. Yani herkese lyk olduu hak, devlet adam ta rafndan ulatktan sonra, bu onun elinden alnma maldr. Bu husus da adaletin bir parasdr. Adaletten sonra ihsan (taltif) mertebesi vardr. Bu ahsa hakknda fazlasnn verilmesidir. Ltuf ve ihsah bol olan devlet bakannm otoriter olmas l zmdr. ayet otoritesiz olursa, halka gurur ve cesaret gelir. ok isteme arzusu artar. stemeye veya almaya alm olan kimseye ne kadar ok verilse, daha fazla sn istemekten geri kalmaz. Herkes, bulunduu mer tebeden daha ileri ve yksek mevki istemekten uzak deildir. Her insan kendini sever ve beenir. Seven sevilenin her iini olgunluk, her hasletini byk bir hner sayar. nsan kend olgunluunu ahsen bilir. Kendi ol gunluu ortaya knca kendisinde kuvvet tasavvur eder. Bunun sonunda da kendisine deer verilmesini ister ve baz dileklerde bulunur. Devlet reisi otorite den uzak olursa, halkn cesaret bulup haddi amas sebebiyle, nizam bozulur. Her seviyeden herkesin hu zuru kaar. Devlet reisi halk adalet ve kanunlarla, uygun fazilet yollar ile idare etmelidir. Nitekim bede nin dzeni tabiatla, tabiatn dzeni nefis (ruh)la ve ruhun dzeni de aklla saland gibi, cemiyetin d zeni devlet reisi ile, devlet reisinin dzeni iyi idare ile (siyasetle), siyasetin dzeni de hikmetle temin edi lir. Eer bir baldede hikmet bilinir ve Allah kanunu yaygnlarsa nizam kurulur, mmkn olan olgunluk meydana gelir. ayet hikmet terk edilirse kanun ve

230

nizam perian olur. Nizamn perianl da mlkn snmesini ve fitnenin ortaya ^kmasn dourur. Adaletin ayakta durmas, halkn ihtiya ve ikyet lerini hkmdara arz edemediklerinden dolay; strap iinde olmamalar ile dnlebilir. Zira devlet bakan kendi mlikhnesine (kk ve sarayna) kapanp hereyden habersiz oturur, ald haberler de belirli kimselere mnhasr kalrsa (bunlar baz hissi davran ve ahs menfaatlerinden uzak bulunamayacaklarndan) mhim meselelere muttali olma imkn olmaynca, birok faziletli .kimselerin istekleri gizli kalacak, zulm ve ktlk ehli etrafa iyice yaylm bulunacaktr. Eer devlet reisi her gn halk bizzat huzuruna kabul edip, steklerini dinleyerek hakszlktan ortadan kaldrma imkn bulamazsa, bari haftada, yahut ayda bir, gn tayin etmek suretiyle bu vazifeyi yerine getir mesi lzmdr. Acem Kisrlan ylda birok gnler tayin ederek herkesi huzuruna kabul eder, kuvvetli - zayf, byk kk her vatandala bizzat grr ve onlann dertle rini dinlerlerdi. Hikye olunduuna gre, Nureddin ehtd'in ilk zamanlarnda, en byk emir Esedd-dnin vezirleri ve memleketi, halktan mal ve arazi gasbndan uzak deildi. Ayrca halka eziyet, ediliyordu. Nureddin ehide ikyet ettiler. Drl-Adl (Ada let Saray) adl bir bina yaptnp, drt mezhepten h kim ve mftileri oraya toplayarak, ikyetleri din lemeye ve hakszlklar nlemeye karar verdi. EseddDin bunu duyunca: Nureddin - ehdin memleketinde onu byle bir karara sevk edecek hi bir bozuk durum yoktur.

Bu olsa olsa benim isindir, diye dnd ve adamla* rn toplayarak: Nureddin bir adalet saray yapmay emretmi* tir. ikyet sebebiyle bunu benim iin yaptrmakta dr. Sizden birinize dva ve muhakeme Lzm gelirse hemen boynunu vururum; diye tenbihatta bulundu. Herbiri dvac durumunda olanlan hond ettiler. Derler ki, Nureddin Adalet Sarayn d a tek bana otururdu. Hi bir dva ve ikyet gelmedi. Onun dev rinin sonuna kadar bu saray bo kald. Hadis-i erfde vrid olmutur k i: U tandklar, iin ihtiya sahipleri kendilerine mracaat etmediklerinden dolay devlet erklu kya met gnnde ilhi azar vfc cezaya uramazlar. Yine yle buyurulm utur: Herhangi bir kimse, mslrrunlarm iinden bir i kendisine ulap, kapsn kapayarak, mazlumlar ve muhtalar onunla gremezlerse, Allaha son de rece muhta olduu bir zamanda, rahmet kaps onun yzne arplr. C. Hakkn umum rahmeti ve eksiksiz kereminden mahrum kalr. Uyank devlet adamnn birok vicdanl, adaletli, faziletli ve olgun habercileri olmaldr. Bu sayede hal kn durumundan, zayflarn hakszla maruz kalanla rndan ve faziletli kimselerin de hi bir terbiyeden mahrum olmamalarndan haberdar olur. Hikye olunduuna gre, Hilfet sras Eb Cfer Mansra gelince: Ben drt snf kimseye .muhtacm, dedi. Bunu duyanlar: Ey mminlerin emiri! Onlar kimlerdir? dye sordular. O:

233

unlardr, diye cevap verdi: L Temiz ve akl banda vezft (Babakan). Eer ben bir eyi unutursam o hatrlatr*. Unutmadm meselelerde de bana yardmc olur. 2. Kuvvetli bir ktip (Sekreter). Doru ve salam yazmaldr. 3. Kendisine itimat edilen bir muhafz. O, zalim lerin bana ulamalarna ve ktliik yapmalarna ma ni olmaldr. 4. Drdncye gelince sustu. O nedir ey m'minlerin emiri?! deyince: Ah, ah! O doru szl haberci dir. Ordunun ve halkn durumunu ve memleketin et rafndaki hadiseleri doru olarak bana haber verip bildirirse, zlimle mazlumu tanr, emin ve haini bir birinden ayrt ederim. Abbs Halifeleri zamannda her ehirde br kim se bulunurdu. Ona: Eli denirdi. Senelik geliri olur du. Bulunduu blgede kk - byk her trl ha beri, hi vakit geirmeden bildirirlerdi. Tannm Halifelerin hemen hepsi, haber aldklar herhangi bir hususu asl ihml etmezler ve buna ok ehemmiyet verirlerdi: Bu uurda hazineler dolusu masraftan kanmazlard. Nakledildiine gre Halife Memunun Badatta, gizli haberleri kendisine ulatran yz adam vard. Bunlara hususi maa verirdi. Devlet erkn bile onlar bilmezdi. Bu sebeple memleketi yle bir zaptu - rabt altna almt ki, baka bir kimsenin nfuz etmesi halkn gi diatn deitirmeye kalkmas imknszd. Bir gn askeri ortalarndan bir kimse zengisne
yz s r p :

239

- Be olum vardr. Devle .netine ve askere lyk yaa geldiler. Geimlerini teminden cizim. On lara belirli bir cret denmesini rica ediyorum, deyin ce o ahs huzuruna getirerek : Ben seni bilmez miyim sanrsn? Senin o lun iki kzn var. Yalan da u kadar, deyince o ahs hayretinden dolay kendinden gemitir . Dier Abbsi Halifelerinin, bu hususta akllara hayret veren birtakm baka ileri vardr. Devletin bann dmann durumunu iyi bilmesi lzmdr. Birok hkmdar bu sebepten dolay tacu ve tahtn kaybetmitir. Dmann hile yollarn, dnce ve grlerini bilmek, kendi grlerini ise gizlemek devlet reisine gerekli ve zarurdir. Abhsleri iktidara getiren Bb Mslim Horasn, karar ve sebatla, sr saklamakta ve dmann strnm bilmekle mehurdu. ' Dmann azlna marur olmann hudutsuz za rarlar olmu$ ve bu hata yznden saysz hkmdar ve emir hayat ve saltanatm kaybetmitir. Hikye olunduuna gre, Abbs Halifesi Mutedit zamannda Karmita isyan etti. Mutedit, Abbs adl kumandanm krk bin askerle, bunlann bertaraf edilmeleri iin gnderdi. Anlattklanna gre Karmita yediyz kimseden ibaretti. Son derece az ve dkn olduklanndan, onlan tepeleyeceine hkmedip, halife ye mjde gnderdi. Karmita toplanp canlanm feda etmeye and itiler, Abbs'm askerleri rahata dald. Karmita an basknla* askerlerin ounu ldrdler. Abbs da esir oldu. Sabahleyin Badat'a gelen mjde, leden sonra gelen kt haberle alt - st oldu. Ab-

234

bsn gururu sebebiyle slm, dinine zarar dokunmu, Karmitanm stnl ise car olmutur. Dmanda gurur eseri grdn zaman ganimet bilerek, zaferin sebebi sayp, C. Hak'dan fetih ve za fer talep et. Birbiri ile cenk eden eski hkmdarlarn durum lar dnld, hikyeleri rivayet edenlerin azn dan dinlendii ve tarihin derinliklerinden karlp okunduu zaman grlr ki, dman kmsemi ve kendi kuvvetine marur olmu olanlar, kuvvet ve kud reti ne olursa olsun, malup olmu ve yklp gitmi tir. Hikyt edildiine gre, drt meskn blgenin o unu emri altna alm ve hkmdarlk snrlar arktan Garba kadar genilemi olan Mool hkmdar Cengiz Han, bir hkmdara mektup yazd zaman, lzumsuz lkap ve hafife alnacak sz kullanmazd. Yazd mektup u kadard: Cengiz Han'dan falat hkmdara. Eer bize balanrsanz malnz ve annz emniyettedir. ayet kar gelecek olursanz sonucun ne olacan biz bil meyiz. Onu kdim olan Tanr bHir. Allahn selm ze rinize lsn!. * ok faziletli kimselerin sznde grdm ki, Al lah bilir ya* hangi kudret vc zafere ulamsa, Al laha gveninden ve alak gnll szlerinden dolay ulamt. Timurlenk de, bir sava iin orduyu harp nizam na koyduu zaman, atndan inerek toprak zerinde birka rekat namaz klar, yzn topraa srer, by lece kendi aczini ve C. Hakkn kudretini izharla at na biner ve zafer niyaznda bulunurdu. Allah bilir ama,

>

bu kadar harp ve ktlde muzaffer olmasnn sebebi budur.

B e y t:

Bir sz syliyeyim, dinlersen zararl olmaz Her kim ki marur olur, elbette o muzaffer olmaz. Akll hkmdarn, marur olmamas ve hayrdan (iyilikten) uzk bulunmamas lzmdr. Marur olmadnn almeti, zaruret olmadan harbe raz olmamasdr. Zira harp ve harbin sonun da meydana gelecek ktlkler, idrkin dndadr. Nice az birlik ve topluluk ouna galip gelmitir. ok kk sebeplerle ve basit bahanelerle denizler kadar' askerler, kk birlikler tarafndan .perian edilmitir. Devlet bakam ya tecvz ya da savunma duru munda olur. ayet saldrma ve muharebe etme duru muna ise, bu hareketinden gaye, srf toprak elde et mek veya mal ve esir almak olmamal, bilkis Allah adnn buralarda duyurulmas, tslm dninin bu top raklarda yceltilmesi ve Allah dmanlarnn ve din sizlerin otadan kaldrlmas olmaldr. Asl niyetin, feth edilen yerlerin dzeltilmesi ve insanlara iyiliin dnya menfaatlerine tercihi olmasdr. Muharebeye, karar ve ihtiyat elden brakmadan, etraf koruyarak. Allah'a dayanmak suretiyle balamak gerekir. ayet askerle arasnda anlamazlk mevcutsa d manla karlamamaldr. Zira iki dman arasnda kalacaktr. Eer saldran hasm ise ve malp olacak sa byle durumlarda sulhu tercih etmelidir. Hasm

236

sulhu kabul ederse gayeye ulalmtr. Aksi takdirde Allaha snp muharebeye girmelidir. nk hasmm sulhu reddi, gururundan ileri gelir ve malbiyeti a r tk aikr olmutur. Hkmdarn (Komutann) kendisi tehlikeli hatta girmemelidir. Askerin yars krlsa zafer elde etmek mmkndr. Fakat komutan ldrlr veya esir edi lirse, ordunun telef olmas iten bile deildir. . Hkmdarn (Bakomutann) bizzat muharebeye katlmas cinnet almetidir. Onun vazifesi, kahraman lk ve cesaret duygular iinde askere hamle yaptr mak ve ordunun hcumunu temin etmektir. Bylece askerden nce kamak ve malp olmaktan kurtulur. Komutanlar iin ,bu bir olgunluk almeti olarak bili nir. Zira dman kuvvetlerinden her fert, hkmda rn zardra uratlmadm, ldrlmesini veya esir edil mesini ister. Onun kendi makamnda oturmas kahra manl ve cesareti iin kaf saylr. Hikye olunduuna gre Eb Mslim, Horasan da bakaldnnca, Mervn b. Muhammed tarafndan va li tayin edilen Nasr halfeye durumun ok mhim ol duunu bir mektupla bildirdi. Hlife, baka mhim ilerle megl olduu iin, Nasra yardmda buluna mazd. O n a: Biz burada, Nasr Horasan'da vali diye uyuduk, eklinde sitemde bulundu ve kendi bana brakt. Eb Mslim'in karsnda dayanamayacan kes tiren Vali Nasr Rey ehrine kat. zntsnden ld ve oraya gmld. Daha sonra Eb Mslim ordusu ile Irak ve ama doru yrmeye karar verdi. Mervn bu durum karsnda ordusu ile Dimek ve Kahtan'a ekildi. Emevleri toplayp Eb Mslim'e

237

kar kt. Irak'ta Zab suyu kenarnda iki ordu kar karya geldi. Tarihiler yle d e r : Geri Mervan kuvvetli ve kudretli, akl ban da cesur bir hkmdard- Fakat, Emev devleti son zamanlarn yaad bir zamanda tahta gemiti. Za man verdiini artk, deti zere, geri atmaya bala mt. Ordusu malp oldu. ama, oradan da Msra kat. Abbsler takip ettiler ve onu Msrda Busayr adl bir kyde yakalayp esir ettiler. Mervan: Bu kyn ad nedir? diye sordu. Busayr, deyince: Dn yalnz Allahadr, dedi. Devlet bakan (hkmdar) harbe bizzat kendisi katlmyorsa, tayin ettii bakomutanda u drt vasfn (zelliin) bulunmas lzmdr: 1. Cesur ve yrekli olmaldr. Cesareti etrafa ya ylm bulunmal. Cesaretinin dndaki hretinin de dman tarafndan bilinmesinde ok faydalar Var dr. 2. sabetli gr sahibi olduu ve her trl harp hilelerini bildii sabit olmaldr. 3. Harp grm, meydan sava vermi ve bunlar da harp sanatm iyi tatbik etmi tecrbeli bir ku mandan olmaldr. 4. Glklere kar gs gerebilecek sabr ve metanete sahip bulunmaldr. Ufak - tefek hadiseler-den rken kimse olmamaldr. Hikye edildiine gre, Smnoullanndan Nasr b. Ahmed, emirlerinden Eb Ali adl ahs bakomu tan tayin edip, bir harbe gndermek isteyince, baz tavsiyelerde bulunmak iin huzuruna davet ettiinde:

238

yle yap, byle hareket et, derken emir Ali nin ehresi deimekte di kp gittikten sonra hkmdar sknt sebebini sordu ve anlald ki, Eb Ali, hkmdar dinlerken, izmesine bir akrep girmi ve onu sekiz defa srm. Hkmdar onun bu tahammlne hayret etti ve tek rar huzuruna ard v e : BU ekildeki sabrr akln almayaca bir du rumdur, dedi. Eb Ali hkmdarn bu iltifatndan dolay yeri pt. Hkmdar eitli hediyelerle kumandan taltif etti, makam ve mevkiini ykseltti. Huzurda akrep sr masna tahamml eden bir kimse, muharebede kar lat glklere ve kl darbelerine rahatlkla g s gerebilir. Gl gibi naz ve niyazla bytlen kim selerin bakomutan yaplmas dnlemiyecei gibi, onlar askerin iine sokiftak bile doru olmaz. Zira onun, askerliin glklerine ve muharebenin ar artlarna tahamml etmesi ok zordur. Kit&b- Tc'de hikye edildiine gre, MuzzdDevle Deylem'nm ok gzel ve nazik bir olu vard. Rahat ve huzur iinde bymt. Babas olunu ok severdi. Onu bakomutan tayin edip Hamdn beylerinden birisi ile muharebe etmeye gnderdi; Ve ziri Eb Ahmed onun komutanlndan hayr bekle mediini ileri srd v e : ' Bu ocuk, ak ve zevk insandr. Harp yapacak kvamda deildir, derdi. Anibet Eb Ahmed'n dedii gibi oldu. Ordusu knld, kendisi de dmana esir oldu. Hile ve tedbirle dman bertaraf edildii zaman harp dnlmemelidir.

Dendiine gre kamnn kfi geldii zaman so paya ba vurmamal, sopa yettiinde de kl ele aln maldr. Bunlarn hapsinden, ciz olunduu zaman harbi gze almaldr. Harp son tedavi eklidir. Harpte hile cizdir. Hadis-i erifde : Harp hiledir, buyurulmutur. Erlik ondur, dokuzu hiledir. Raslllah bir ye re gaza etmeyi dndkleri zaman baka yn ia ret ederler, maksatlarm aklam alard. Geri Tebk seferinde durumu aklamlard ama, sefer uzak ve halk hazrlkszd. Ashb hazrlklarn tamamlasnlar diye bunu aklamlard. Harp hilelerinde Timurlenk'in hareketi ok hay ret verici idi. bna Arab h yle d e r : Timur bir yere sefere kmak istedii vakit btn komutanlarn toplar ve onlarla istire ederek herhangi bir taraf kararlatrrd. Onlar dalnca, kendisine yakn olan itimad ettii kimselerle esas se ferin ne tarafa yaplacan Ve doru yn tayin eder di. Bu adamlardan herbiri adrna dnd zaman yaknlarna haber verirlerdi. Sabahleyin o tarafa bir miktar ynelip, ordudaki casuslarn her biri, hizme tine tahsis edildiklerine: Falan tarafa gitti. Hatt ben bir miktar mesa fe gittim diye haber ulatrrlard. Bylece ilk hedeften tamamen ayrlm ve uzakla m olunurdu. Beri taraftan TimUr, dman henz ya tanda veya istirahatta iken bastrr ve ne yapmak isti yorsa onu yapard. Bu hareketten dolay herkes hay retler iinde1kalrd.

240

Yine Timur, eer askeri diiman kuvvetinden az ise, baka hilelere bavururdu. Ordusunu kalabalk gsterecek tedbirler alrd. Anlatldna gre, Timur ilk zamanlarnda henz yiiz kii toplayabilmiti. Haspmn onbinden fazla askeri vard. Bir sahrada birbirlerine yaklanca Timur askerlerine u emri ver di: Her svari eline iki byk aa dal alsn ve iki tarafnda hzla srklesin. Bylece meydana gelecek byk toz bulutlan Ti mur ordusunun kalabalk olduu zannn dmanda uyandrr ve dman Timur'la karlamaktan vaz geerdi. Zira bu kadar tozun ancak ok sayda atlnn meydana getirebilecei bilinirdi. NaklediUr ki bir kumandann askeri dmandan az idi. Kumandan svarilerine torbalarna a t gbresi doldurmalarn ve Frat nehrinden geerkeTnehre dk melerini emretti. yle yaptlar. Frat'n aa tarafn da bulunan dman sulann srkledii bu kadar ok gbreden dolay atllarn ok olduu kanaatma var d. Savatan vaz geti ve uzlama yollarn arad. As keri az olan kumandan bylece malbiyetten ve as kerini krmaktan kurtulmu oldu. Askeri az olan kumandan savatan kamakta ise, onu sava etmeye mecbur etmek iin askerin az ol duunu anlatmak lzmdr. Hikye edildiine gre byk OsmanlI Padiah* Yavuz Sultan Selim Han, tran hkmdar ah smaili elinden karmamak ve savaa mecbur etmek iin u mektubu yazm tr: Hkmdarlarn memleketleri namus ve iffet leri gjbidir. Nice zamandr muzaffer ordumuz hareket halinde, senden ortada eser yok. Eer korkun ordu-

241

nun okluu ise krkbinden fazla asker. Kayseri ile Si vas arasnda harbe hazr durmaktadr. Dmana bun dan daha fazla frsat ve imkn verilemez. Bundan son ra artk muharebe meydaftma gelmeye cesaret ede mezsin. Artk erlik ve erkeklik ad sana haramdr. Buna benzer kelimelerle savaa, mecbur edip, iki ordu aldran ovasnda karlat, ah smail, Osman lI gazileri elinden yle bir arap iti ki, lm kadehin den bu arab yudumlaynca, zntsnden dolay sarho oldu. Tacn tahtn sava meydannda bra karak kat. Evet, harpte hile vardr amma zulm yoktur. Zu lm, bir hkmdarn baka bir hkmdar veya bir topluluu balad halde, aniden baskn yaparak on lan ldrmesidir. Ancak hkmdarn anlama yapt birine, bir kfire: Ben sulhu bozdum, hazr olsunlar, dese bu zu lm saylmaz. Belki de anlamay bozmas daha uy gundur. nk Mslman bir hkmdarn kfirlerle tamamen anlama iinde olmas imknszdr. Zaruret varsa anlama halinde bulunmas clzdir. Amma Mslman hkmetlerin* mnasip ekilde sulh iinde bulunmalar mutlaka gereklidir. Hasm sulh teklifinde bulunursa, inadla bakal- . drmamah. anlama cihetine gidilmelidir. Eer (dmanlar) bara meyi ederlerse sen de onlara yana ve Allah'a dayanp gven... (1) ayeti kermesirte uyarak sulh yaplm, olsa, zaruret ortadan
(1) BnfM Srsl, ftyet: S

P : 18

342

kalknca anlama bozulur ve tekrar harp haline d nlebilir. Nitekim Kuran'da yle buyurulmutur: t (Muhede eden) bir kavinin hainliini (ahdine sadakatsizliini anlayarak bu cihetten) kfi endieye dersen (evvel) hak ve adalet zere (keyfiyeti) ken dilerine (bildir ve ahilerini) at. nk Allah hainleri sevmez. (I) Mslman hkmdar, kfirlerin elindeki memle ketleri fethetmeye muktedir olduu zaman ihml et memelidir. Hele daha nce o memleket de tslm dini grlm ve yerlemi idiyse bu, zaruret olur. Kbns adas, Endls yarm adas ve Sicilya adas gibi. Kbrs adas Hz. Muviye zamannda fethedilmi ve bir tslm lkesi olmutur. Sahbe ve Tabiinden birok ileri gelenlerin mezarlar da oradadr. Bunlardan Hz. Ene (R.A.)*n halas zikre deer. Cenb Peygamber efendimiz bir gn bu hatunun evin de vahye nr;azhar olmu ve kendilerine gelirken gl mler. Bu htn: ' Ey mm Hrm! mmetimden bir tifenin dye sorduklarnda efendimiz: Ey mm Hrm! mmetimden bir tifenin hkmdarlarn tahta oturmalar* gibi gemilere binerek kfirlerin memleketine gazay gittiklerini grdm, bu yurdu. mm Hrm : Ey Allahn Ral! Bana dua et! Ben de on lardan olaym dedi.
<1) Enfftl 'Sresi. Ayet: 58

243

Rasl (A.S.) Ey Rabbim! bu hatunu da o gaz&ya gidenler t den eyle, buyurdu. Hz. Muviy zamannda mm Hrm ei ile b ir likte gemiye binip K bnin fethine gitti. Orada at zerinde giderken dt ve ehid oldu. Mezar orada dr. Msr Sultanlarndan Eref Tatar (828) tarihinde asker gnderip Kbrs' tekrar fethetti. Harpte gece basknndan korunmak ve hkm dar adrn korumak hususunda titizlik gstermek gerekir. zinsiz her trl askeri hareket yiasak edil'melidir. adrna hcum edilerek ehid edilen hkmdar lardan biri de Abbs halifesi Msterd'dir. Mera yaknlarnda adrnda Karmita tarafndan ldrl mtr, Sultan ihbd-Din Muhammed, Hindistan'dan za ferle dnerken, adrnda akam namazn kldktan sonra, seccdesi banda, Krt ekyas tarafndan ehid edilmitir. Askerinin zinsiz gitmesinden dolay ehid olan hkmdar, Marib hkmdar Yakup b. Abdl-Mmindir. Yaknlarndan baz bilginlerin izinsiz , nehri getiklerini gren askeri, hkmdarn izni le getikle rini sanarak, onlar da izin almadan nehri gemeye ba laynca, frsat ganimet bilen dman baskn yaparak, civarndaki askerlerin cansiperne arpmalarna ra men, Yakup yaralanm, daha sonra da vefat etmi tir.
Bu itibarla htiyat elden brakmamak lzmdr. Askeri, hele vuruma zamannda, madd ve m a nev bakmdan thllif etmek ok lzumludur.

244

Hikye olunduuna gre Sultan Murd Han, bir kaleyi kuatm, fakat fethi gecikince, yakn emirle rinden ahin Lalaya: Sultan Lala! Bu ne itir ki, kale hl dmedi, deyince hin Lala: < Sultanm! Senin babalarn ve dedelerin bir ka le kuatld zaman: Yamadr, her gazinin eline giren kendisinindtr, diye nid ederlerdi. Kale hemen fetholunurdu demi tir. Sultan yle hareket etmi, kale de o gn fetholunmutur. Baz kimseler, Ahiret sevabndan dnya malm daha k sever. Sava meydannda taltif edip, harp bittikten son ra devlet hzinesine mhr vurulursa gene olmaz. Bir dahaki muharebede ya zayflktan, ya da paras kesil diinden dolay, krgnlktan tembellik gsterilir. By le davranan nice hkmdarlarn hzineleri, hatalar sebebiyle, dman eline gemitir. Sonra bir askere ait mal veya parann ocuklarna datlmas lzmdr. Zafer elde edilmeden veya neticeye varlmadan, askerin yama gibi eylerden kat olarak menedilmesi lzmdr. Bu, Vuruma ve muharebe esnasnda te min edHemez. Muharebeye girimeden iyice tenbih edilmelidir. Hkmdarn, basit bahanelerle firara yeltenen askerler hakknda esasl tedbirler almas zarurdir. Moollar ve Cengiz Han, engizi taklit eden Timurlenk bu hususta ok titiz davranrlard. Bunun iindir ki.

24S

bu ikisinin askerlerinin hezimete uradklar duyul mamtr. Zaferden sonra yama, baskrr've katilde ll alnak lzmdr. Duruma hkim olduktan sonra ldr me yoluna gidilmesi kati olarak uygun grlmemi tir. Esir almak daha uygun grlmtr. Esir alma da eitli faydalar vardr, ldrmede ise pimanlk yn ar basar. ayet esirlerden birinin ldrlmesi zaruri ise henz frsat elden kam deildir. Bir devlet, herhangi bir lkeyi igal ederse, katlim yapmas, akla ve vicdana uygun den bir hareket de ildir, *Bilkis, kudret nimetinin kr olarak af yo lunu tercih etmelidir. skender bir ehri fethettikten sonra halkm kl tan geirince, hocas Aristoteles onu mektupla yle azarlad: Malp etmeden nce ldrmede mazursun. Fa kat malp ettikten sonra himayendeki aresizleri l drmedeki mazeretin nedir? Affetmek, hkmdarla rn en iyi hareketidir. Zira af, kudretten sonra iyi g rlen bir hediyyedir. Hkmdarlarn g ve otorite leri onunla belli olur. Hkmdarlardan affedicilii ile tannan halife Memn: . Eer halk, benim affa ne kadar sevgim olduu nu bilse idi, bana su ilemekten baka bir eyle yaklanazlard, demitir.

III. Devlet Adamlarnn Yalcnlarn Seme Uslleri

Bilinmelidir ki, devi t adamlarna hizmet etmenin dftb ve ekl vardr. Bu, dier halkla sohbet ve hiz metin dndadr. B u h< sus nce zikredilmiti. Ehem miyetinden dolay tekrarnda fayda vardr. Devlet adamlarna hizmet ve onlarla konumak byk ve g bir itir. Akll ve olgun olmak, anlayl ve kabiliyetli ol mak gerekir. , Baz tarikat eyhleri: Sultanlara hizmst etmeyenler, slke (mridlie) riayet etmeye kcLr olamazlar, demilerdir. Byk tarikat eyhlerinden Eb Hafs Nibr, mridlerine. Sultanlara hikmet etmelerini emretmi tir. Mridlerinden hi birisi, eyh emir vermeden hi bir harekette bulunmazlar ve b ir sul sorulmadka konuamazlard. Hatt Hac iin Badat'a gittiinde, Cneyd-i Bagdd mritlerinin d&bn grnce: Arkadalarm (mridlerini) sultanlarn adab ile terbiye ekmisin, demitir^ Sultanlara hizmet ve onlara yakn olmak tehlike- > lidir. Nitekim daha nce de getii gibi, bam faziletti kiiler yle demilerdir:
347

248

Sultanlar ceza vermede boyut vurmay kk grrler. Sevap hususunda da karlk vermeyi byl trler. tran airi eyh Sd yle d e r : Hkmdarlar bazan selmdan incinirler. Ba zan da bir svmeye hilat verirler. Ben derim k i : Sultanlara ve devlet byklerine hizmet udur: nsan hata eder. Dier insanJar bir hata yaparlarsa onun sual ve cevab veya cezas dnlmez. fke annda herhangi bir durumdan vaz geerler, olur - bi ter. Hkmdarlar sz geirme ve e m ilirin i yerine ge tirme kudretine sahiptirler. Bir hatadan dolay onla ra hesap soran kimse olmad iin, en kk ulara byk cezalar verirler. K endileri, ac ve ceza nedir grmedikleri iin, emrettiklerini ok kolay sanrlar. Hikye edildiine gre, Sultan kinci Beyazdn trna arasna bir hasr p batmtr. Hemen celldlar arp, bundan byle kimsenin trnana ka m yrtmekle ikence etmemelerini emretmitir. Akll kimseler hkmdarlar yakc ve stc ate e benzetmilerdir. Nitekim atesiz, insan hayat mm kn deildir. Souktan donmu kimse atee yakn ol maynca kendine gelemez. Tpk bunun gibi hkmdarsz hayat olmaz ve zulm sebebi ile titreyen kim seler, hkmdarsz sknet bulmaz ve snamazlar. Akll kimsenin orta bir yol tutmas lzmdr. Hizmet grevine ne ok uzak tutulmal, ne de fazla sevgi gs termelidir. Bylece selmete erer ve pimanlktan uzak kalr. lhi takdire gre geimlerini hizmet ve bir kim seye yaknlk yolu le kazananlar, u hususlara diVlr*
etm elidir :

349

1. Kalbi sevgi ve gzel dille hizmet etmek.

2. Btn varl le hizmete devam etmek.

3. Ayplar gizlemeye gayret gstermek. 4. Hizmeti en ve istekli yerine getirmek 5. Nefret ve isteksizlik gstermemek. 6. Bir hizmet buyunlduu vakit fodulluk edip baka hizmete karmamak. 7. stendii zaman hizmete hazr olmak. 9. Bkknlk ve yorgunluk gstermeyip, abuk gi dip - gelmek. 10 Hizmeti doruluk ve ihl&sla yapmak. 11. Nifak ve festtan kanmak. T. .ki kar sevgi grsnler. nsann ruhu karda duran ayna gibidir. 12- Her trl itiraz ortadan kaldrmak. 13a Meydana gelen hadiseleri iyiye yormak. Bir insan, hkmdara bir iyilii tavsiye etmek ve ya bir ktlkten onu alkoymak isterse, yumuaklk la sylemelidir. Nitekim Hak tal Ms ve Hrn (A.S.) Firavna gnderdii zaman: Ona yumuak sz syleyin bu yurmutur. Eer vezir ise. bir miktar hkmdarn gr ze rine gidip, ondan sonra hakk nezketle sylemelidir. Zira filozoflar yle dem ilerdir: Hkmdarlar, yksek dadan inen byk sel gibidir, l i r a|da onlan yneldikleri yoldan dndr mek isttyen kimse boulup lr. Fakat bir tarafa bir miktar diken ve r- p y p azar azar seli 'evirmek mmkn olur. 14. Sr Saklamak: Hkmdara hizmet adbnm en
byii, hkm darn verdii srr vaym am aktr. M e

250

hurdur ki. sr vermek ser (ba) vermeyi gerektirir. Kardelerin srrut muhafaza etmenin, iyi ahlktan ol duu daha nce gemiti. Fakat hkmdar srr (dev let srr) ok ehemmiyetli olduu iin tekrar edildi. Sr saklamann yolu udur ki, bir sim sorduklar v ak it: Bakasna sorun! demek Suretiyle dilini sr saklamaya altrmaktr. Bylece gizli srlan saklamak mmkn olur. 15. Suu veya sz zerine almak: Bir baka hu sus da udur: Hkmdardan, aslsz bir haber nakledilse, onu kendine veya bakasna nispet etmesi Ve hkmdarn zerinden almas icabeder. ayet kendi sini de bunun dnda brakmak istiyorsa, eitli yol larla bunu temin etmeye almaldr. Hkmdarn zerine ykmamaldr. ayet bir ey syleyemeyecek se : Onun gizli bir sebebi vardr, o sebep sizce m a lm deildir; itiraz etmeyin, eklinde karlk verme lidir. 16 Ar istekte bulunmamak. Allahn rzas ve h kmdarn honutluu hangi ynde ise o yolu semek, kendi isteklerinden saknmak lzmdr.
17. Hkmdarn himayesinde bulunan devlet millet malna gz dikmemek. ve

' Hkmdara hizmeti, kendi maln yeya hzineye ait bir mal alp ahsna mal etmek mansnda anla mamaktr. Takva (Allah korkusu) ve gz tokluu ile hizmeti esas kabul etmek icabeder. Ald mal, dev let reisi duyduu zaman raz olmayacaksa, almama ldr. Az tamh ok ziyan getirir, sz ok dorudur. Fakat buna uyan azdr. Hrs terk etmek mal elde et-

251

mey sebeptir, steraek ise ktl ve maln azln gerektirir. Tecrbe ona delildir. Nitekim yle demi lerdir : Peinde kotuun mal, ancak, seninle yryen glge gibidir. Sen hemen onu elde edemezsin. Sen ondan uzaklatn zaman o seni takip eder. Hkmdardan dorudan maln kendisini istememelidir. Mala sebep olan eyi ileri srmelidir. Ma ln kendini istemek kklk olmasnn dnda, h kmdara da ar gelir, tabna ters debilir. Tutum luluu ile tannan baz vezirler, istendii zaman bir ake vermeyi istemezdi. Fakat nice bin ake getirecek makam vermek o>a daha kolay gelirdi. 18. Hkmdarn hassaten arzu ettii > eyi iste memek. Mesel bir elbise veya bir cins ata hkmdar meyi gsterse, o onun ahs arzusu demek 'olduun dan, a y n eye ortak olmay dnmek ok irkin olur. Bu itibarla ran hkm darlar: Hkmdarlar iin uygun olan herey, hizmet eden yaknlan iin haramdr, demilerdir. 19. Hkmdarlarn hizmetlerinden kamamak ve usan gstermemek. Hkmdar ve devlet adamlar buna asla taham ml edemezler. Bilkis hizmetlerine arzu ve nimetle rine htiya gstermek holarna gider. 20. Devlet adamlarnn1 verdikleri eyler} katiyyen reddetmemelidir. Baz kimseler, devlet reisinin istei ni reddettii iin hem maldan mahrum olmu, hem dc balarn vermilerdir. 21. Hkmdara yaklatka edep ve vekrnda Josur etmemektir: Ottlarm alkasna ve yaknlna marur olup, naz ve kibir gstermemelidir. Bu husus ta yle denmitir:

352
I

Devlet reisi sana birderim dese, sen ona deVietlm de. Sana yaklatka sen ona hrmetini artr, yannda m evkiin ykseldike son derece alak gnl l ol. Her kelimenin arkasndan bir dua etme. Zira, bu ilgisizlik almetidir. Asla: Benim senin zerinde hakkm vardr, ben sana eskiden hizmet ettim deme. Devlet adamlar, hatt halkn ou, kesilmi olan hu kuka itibar etmezler. Devlet hizmetinde en erefli ve en zor makam veziiik (Babakanlk) mevkiidir. Akll vezir emanete ve dorulua yapmahdr. Emanetten fazla yardun eden kimse bulunmaz. Dmanlarn bilmesi faydal dr. Fakat onlara kar dmanlk beslememelidir. a yet devlet balkannn huzurunda onlarla konumak ieabederse, kzmadan, vekrla konumaldr. 22. Devlet bakan, kendi emslinden birini ken disine tercih ettii zaman, ondan stn bile olsa, honudsuzluk gstermemek, bilkis memnuniyet izhr etmek lzmdr. Bilsin ki, lyk olduu eye kavumas yakndr.' ayet durumu mehul ise, mnasip bir dille ve makl bir ekilde anlatmas uvgun olur. 23. Devlet reisinin huzurunda meveretuen sakn maktr. Hi bir kimseye sr vermemek ve kimseden bir ey sormamaktr. Senden bir ey sorulduunda, hkmdara izin ister gibi bakarak ona gre cevap vermelidir. Bakalarna bir ey sorulduunda Heri atlp ccvap vermemek icabeder. Eer: Bens enden sormadm, denirse mahup olunur. Cevap veren konutuktan sonra daha iyi bilinirse, yerli yerinde olmak art ile ve makl bir ekilde arz olunmaldr.

253

Aslnda bu hususlar herkes iin lzumludur. 24. Hkmdar bir kimseyi daha ok sevse onu kskanmamaldr. Bunun imknszl yannda zarar da vardr. Sevgi ruhn bir badr. Belki eski bir hu kuk mevcuttur da bilinmemektedir. 25. HkUmdann, bildii baz kusurlarn aa vurmamaktr. Hkmdar, kendisinin koucu olduu na inanrsa, artk ona dman gz ite bakar. ! Mehur meseldir. Hkmdar olan bir arslana kurt ile tilki hizmet etmektedir. Birgn arslan hastalanr. Bir iki gn tilki gelpez. Arslan kurt'dan tilkiyi so runca K u rt: Hkmdar hasta olunca kendi havas peine dt, der. Tilki geldii zaman arslan fkeli grnce kurtun bir oyun oynadn anlar. Arslan fkeyle: Nerede idin? diye sorunca tilk i: Hkmdarn hastaln rendim, il arama ya gittim, cevabm verir. Arslan : Ne il buldun? dediinle tilk i: Kurt yumurtas son derece faydal imi, diye cevap verir. Kurt geldii zaman Arslan yle bir pene atar ki. Kurt yaralanr ve kana boyanr. Tilki Kutu bu halde grnce : Hkmdar hizmetinde olan kimse, azndan kan dnmeden sylememelidir, der.

IV. Halka Yaplacak Muamele Olgun inskii mevkiine erimek ve saadet merte besinin meydna gelmesi iin, insanlarla bir arada yaamak, onlardan yardm istemek ve faydalanmak lzmdr. Yardm ve faydalanma, arlarnda sevgi ve anlama olmaynca olmaz. Ne kadar ok dostu olursa, 'insan o nispette ko lay olgunlua erer. nk sadakat sevginin en byydr. Sadakat ba ili ileri seviyeye ulamak mm kn olur. Hakiki dost Say itibariyle ok olmaz. Zira bu dostluk deerli bir cevherdir. Halkn ou ahs arzular ve hayvan lezzetleri peinde koar. Onlarla zaruretin icabettirdii kadar grmek, fazla karmamak lzmdr. B eyit: Halkn hepsi imdi batanbaa yrtc ve vahidir. Onlarla hair *neir olan bana gre delidir. Filozoflar insanlar yemeklere konulan bitkilere benzetirler. Bu bitkiler: Biber, nohut ve pirintir. Nitekim bunlardan yemee ok konsa yefnek bo zulur. Az konduu zaman da yemek iyi olmaz. Halk da byledir. Aristoteles yle d e r : Halk her zaman dosta muhtatr. Rahat iinde iken zevk iin, darlk annda da vardm in birbirle-

256

rni ararlar. Hkmdarlar da hak edenlere terbiye, muhtalara da vardm iin halka muhtatrlar. Filozof Sokrat da yle dem itir: Bir kimse, ayet dostu yoksa, dnyay ve dn yadaki eyleri elde etmi olsa da, yine hir eye sahip olamamtr. Dnya ona vebl ve skntdr. Hakiki dost edinmeyi kolay sanan kimse hata etmitir. Dost luk cevheri dnyann hereyinden stndr. Zira ger ek dost, rahat annda yannda bulunur. Glk an larnda da ona yardmc ohr. Ona e dnmek bo bi grtr, tnsana yle bir hl gelir ki, dnya mal kendinin olsa ve hepsini harcasa faydas olmaz. Dost mstesndr. 0, skk onlarda bile her trl maniay ortadan kaldrr. Olgun bir devlet adam, halkn ile rini yerine getirse, byk - kk her durumu kavrasa ve kanunu tatbik etse, ona iki gz, iki kulak, bir kalp ve bir dil nasl kf gelir? Fakat hakiki dostlan olunca, onlann gzleri, kulaklar, kalpleri ve dilleri de hkmdara gz. kulak, kalp ve dil olur. Bylece o, ioe gzle bakm, nice kulakla dinlemi, nice kalp ile df,nm ve nice dil ile konumu olur. B eyit: Kardei olmayan kimsenin silhsz ayaklanmaya kotuu gibi kardeine iyi sanl! anlnn ansza ne tayda olur ve kanatsz kartal nasl ykselir?.. Demiler ki, bir kimse dost edinmek iin seilmek istendiinde, kklnde anne ve babas ile nasl geindiine bakmak lzmdr.
ayet itaatsizlik etm ise ondan asla hayr ummamaldr. Eer ebeveynin haklarna uymu ve onlara

257

itaat etmise onun eteinden skca tutmak lzmdr. Ondan sonra dier yaknlan ve arkadalar olan mnasebetlerine baklr. Onlarla iyi geinmi ve ah dine bal kalmsa kardelik ve dostlua lyk grl melidir. Sonu hayr ve selmettir. Kt kimselerin, sznde durmamak ve nimetle re nankrlk etmek esas vasfdr. yilerin ise sznde durmak ve iyilikleri bilmek esas vasfdr. yilik bilmek srf mkfat vermek deildir. m knszlk sebebiyle bu mmkn olmayabilir. Fakat gnlnde sevgi incisinin, dilinde vgnn meyvesi olan umumi fazilet ve iyi hasletlerin filizlenmi olma sdr. Bylece iyiliklere teekkr eden ve bunu dilleri ile syleyenlerin zmresine girmi olur. Eer kklndeki drstl, yahut dank lk ve itaatsizlii bilinmezse, dnya zevklerine ve lez zetlerine dknlne olan meyli gz nnde tutulur. ayet ktle ve elenceye son derece dknse onunla dostluk kurulmamaldr. stnlk hrs olan larla da dostlua giriilmemelidir. Zira kendi arzusu na dknlk, btn menfaatleri kendisine hasret meyi* gerekli klar. Bunun gibi, stnlk duygsu insa fa manidir ve daima kendi tarafn tutmay gerekli klan bir husustur. Bunun neticesi olarak, hakkndan fazlasn ister. Bu da muhabbetin ve sadkatin orta dan kalkmasn icabettirir. te bundan dolay, zevk ve safa peinde koan, saz ve szle megul olan kimseden dostluk umulmaaldr, demilerdir. Zira kendi arzusuna dknlk, bakalarnn hukukuna uymaya manidir. Bu imtihanlarda aranlan l bulunan kimse, hakiki dostlua ve vefal kardelie lyk grlm
tr.
P - 17

258

Byle bir dostla yetinilmelidir. Daha lazla dostun grii farklar olabilir. Hepsini ayn lde idare ettyiek ok gtr. Dmanlk da bu tip dostluktan do ar. Birbirini tanmayan kimseler arasnda dmanlk olmaz. Ekseriya dostluktan sonra dmanlk ok zararl olur. Zira ok ince ve gizli durumlara vakftr. Bu iti barla dostlan oaltmaktan kanmal ve ihtiyat el den brakmamaldr. Kt'a : Dostundan olan dmanndan istifade edilmitir. Sakn arkadalarn oaltma! nk grdn en b yk ktlk yeme ve imeden ileri gelmitir. Byte bir dost cdine kimse, onun her trl hu kukunu gzetmeli ve onu incitecek her trl-hareket ten kanmaldr. Srf sevgi ile yetinilmemelidir. Onu aa vurmaldr. Bu husus snnetle sabittir. Rivayet edildiine gre, Rasl (A.S.)n meclisin den bir kimse kalkp gidince, orada bulunan baka bir a h s: Ben bu zat seviyorum, dedi. Raslllah; . Peki bu sevgini ona bildirdin mi? diye sordu lar. 0 ahs : Hayr! bildirmedim, deyince Rasl (A.S.): Dur imdi, git sevgini ona bildir, buyurdular. Aa vurulan muhabbet gnlnde filizlenmeli, karlk olarak sadakat aacnn dallar ge yksel meli ve kk de gnl arznda iyice kklemelidir. Dostlarda zaman zaman ortaya kan hatalar af fedilmeli. ufak - tefek eyler nemsenmemelidir. u msra m ehurdur: Aypsz dosl isteyen, dostsuz kalr Baz limler yle derler :

 Dost cefa ve kabalk gsterdii zaman, bir g re gre, bu soukluu gidermeye gayret etmeli ve eski dostluun ahdine sadk kalmmaldr. Filozoflar derler k i : Sevginin ilc ahde vefaya fazlaca balanmak tr. Zira dostun cefas, dostluk bedenine arz ohnu hastalk gibidir. Hastal tedavi etfnek ilh yoldur. Baka bir gre gte, bu durumda dostluu terk etmek gerekir. Zira dost, deiiklie uram bozuk uzuv gibidir. Hasta uzvu kesmekten baka are yok tur. Bu gr cefa tarafl olduu iin, salam gr ncekidir. zr zuhur edince uygun dille ve yumuaklk la uyandrmak lzmdr. , Dostuluktan doan hukuka uyulmamas halinde dostluk bozulur. Dosta, bildiini retmelidir. ayet aralannda bir durum meydana gelirse, yaplacak tenbih, bakas vastas ite ve bakalarnn huzulrunda olmamaldr. Aksi halde dostluun kalkmasna sebep olur. Hele za manmzda, dostlar arasndaki meseleleri yaymak zek ve kibarlktan saylmtr. Dostlar, aralarna dostluu ortadan kaldracak kouculann girmemesi iin ihtiyatl olmaldrlar.
Kouculuk yapan kimse, bir duvarda kk bir delik aan, sonra o delii bylten, daha sonra da y klmasna sebep olan ahsa benzetilmitir. nsanlar tabaka, blmdr: 1. stn tabaka, 2. Orta tabaka, 3. Aa tabaka. Birinci tabakadan ad geen blmde bahsedildi.

9*> kinci tabaka (orta tabaka) da kendi arasnda ksma ay rlr: , 1. Dostlar, grlmesi zaruridir. 2. Dmanlar. Mutlaka grlmemelidir, 3. Dost ve dman olmayanlar. Grlp - gr lmemesi dnlmelidir. Dostlar da ikiye ayrlr. 1. Hakiki dostlar ki. bu blmde anlatld. 2. Hakiki olmayan dostlar. Hakiki olmayan dost, yaltaklanmak sureti ile dost luk yoluna giderse, mmkn olduu kadar gleryzle ve iyilikle muamele etmelidir. Belki bu sayede haki ki dost mertebesine ular. Nitekim Rasl (A.S.) efendimiz Meltefe-i Kulb (ki, slma girdikleri halde, henz slm dinine s namayan) lara ok iyi davranrd ve onlara ihsanda bu lunurdu. Onlarn ounun, ihsan sebebiyle, sevgileri taze lendi vc iman aac kalplerinde mekn tuttu. Amma, tam itimad etmeyip, gizli,, hallerini bunla ra bildirmemelidir. Mal gcn ve gizli ayplarn on dan gizli tutmaldr. Onlar, kusurlar sebebiyle ve ih ml gstermelerinden tr muheze etmemelidir. Yeri geldike yardm etmeli, onlardan biri makam va mertebeye ererse sevgi ve tereddt gsterilmelidir. Dmanlar da iki ksm dr:
1. Yakn dman, 2. Uzak dman. Her iki dman da iki k sm d r:

1. Gizli dman,
2. Aikr (bilinen - ak) dman.

261

Uased edenler gizli dman,, kin ve intikam sahi bi olanlar ak dmandr. Yakn dmandan ekinmek ok nemlidir. Zira her duromu bitir, zarar ve ktlk yapabilir. Bu iti barla btn durumlarda ondan ekinmek ve daima temkinli olmak lzmdr, Rub&: Dmanndan bir defa, dostundan bin defa ekin. Zira nice dot dman olunca onun zaran daha ak tr. Dmanlar gzellikle dostlar zmresine dahil et mekten daha gzel tedbir yoktur. Eer, hasedinden dmanlk ederse, iyilikle giderilmesi mmkn deil dir. Bilkis dmanl artar. B eyit: Her trl dmanln giderilmesi umulur. Ancak, hasedinden dolay dman olan dmanlk mstesna. ayet iyilik ve gzellikle dmanlk giderilemeye cekse, aa vurumamaldr. Dmanln aa ka rlmas zarar artrr. Zira erri hayr def eder. Amha erri baka bir er def edemez. Dmanla, devaml mnakaa ve mcadele etme melidir. Husmetler devletlerin devrilmesine ve ni metlerin elden kmasna sebep ohr. Dmanlk urunda tkenmi olan mre ne yazk! Dmanlk, rnegln megl edilmesidir. Dmann her trl haline kar tedbirin yolu, oun gizliliklerini, saknmak iin renmek, fakat as la ifa etmemektir. Zaruret halindeki durum bakad.

262

Dmann ayplarn aa vuran kimsede bu hal zamanla alkanlk haline gelir. Dmandan da mte essir olmaz olur. Dmann dmanl oalr ve o da ayplan aratrmak ve yaymak iin gayret gste rir. Nitekim yle demilerdir:
MurA:

Eer benim gizliliklerimi aratrrlarsa, onlarda da aratrlacak birtakm eyler vardr. Hem dman cevap hazrlar. htiya vaktinde d mann aybn ortaya atnca cevap vermekten ciz ka lr. Eer dmann kusurunun aklanmas, dman ln ortadan kalkmasna sebep olacaksa, o vakit za ruret miktannca sylenmesine izin verilmitir. Ancak iftiraya dilini bulatrmaktan kanlmaldr. Byk lerin yannda yalan meydana kar ve bu durumda dman galip gelir. Byklerin huzurunda dmann dmanlnn beyan edilmesine cevaz verilmitir. Eer kouculuk ediyorsa szne itimat edilmez. Filozof Efltundan u husus nakledilm itir: Dmana stn gelmek iin, beraber olduktan bir ite, stnlk elde etmeye gayret gstermek l zmdr. Bylecc derecesi ykselir ve dmann ona dnmesi ihtiml dahiline girer. Dmann arkasndan kfr etmemeli ve irkin szler sarfetmemelidir. Bunu det haline getirmek akll kimselerin ii deildir. Bana gelen felketlerden dolay da sevinmemeIidir. Bir gn ayn musibet ters dnebilir ve bu sefer dman ona gler.

263

ayet dman bir kimseye snrsa, grnte ona insan! davranmal, fakat iinden baz tedbirler dnmekten gafil olmamaldr. Bu hususta C. Peygamber efendimize uyulmaldr. Nitekim Kur'an- Kerim'de: Allah Rasliinde phe siz sizin iin gzel bir rnek vardr buyurulmuUr. Peygamber efendimize mnafklar ve Mekke'li kfirler ok eziyet etmilerdi. H a tt : Bana yaplan eziyet hi bir Peygambere yapl mamtr, buyurmulardr. Raslllah g kazannca, hele Mekke'nin fethi gn Kureyin tamam eline gemiti, Kbenin kap sna karak: Ey Kureyliler! Size ne yapacam zanneder siniz? buyurdular. Hepsi balan nlerinde: yi insansn, soyun da temizdir. Sana lyk olan afdr. dediler. Bunun zerine Rasl (A.S.): Bugn size baa kakmak yoktur ayeti keri mesini okudular. Filozoflara gre dmandan kurtulmak yolla o tu r: 1. Islh edip dmanlktan karmaktr, Islh kabil deilse sulh ederek hilesinden uzak kalmaktr. Anlatldna gre, t ran ah lnce devlet irz olu Zeynel Abidne geti. Fakat onun cesur ve hey betli bir amcazdesi vard ki, ad ah Mansr*dur. irz almak istedi. Memleketin ileri gelenleri araya girerek sulh yapld. Bylece dmanlk ortadan kaLk ti. 2. Yerinden uzaklatrmak ve memleketini terk etmektir. Zira dman elinden perian olmaktan, memleketini terkefmek daha uygundur. Ekseri akll

264

kiiler bu yolu semilerdir. Kiinin vatannda hor ve hakir olarak oturmasndan hicret etmesi yedir. Ekseri faziletli ve hner sahibi kimseler, bydk leri ehirde rahat edemezler. Zira onun kkln deki durumunu bildikleri iin ona hakaret etmeden vazgeemezler. Hikye olunduuna gre Cezlre'de (Frat ile Dic le arasndaki blgede) mehur bir lim vard. Kk lnde, efkt ifadesi olmak zere ona (Mekik) der lerdi. Badat'ta uzun yllar okuduktan sonra lim ve kmil bir kii olarak memleketine dnd. ehir halk toplanm ona sayg gsteriyordu. Bir damn stn den bir ih tiy ar: Kimdir o sayg gsterdiiniz lim? diye sorun ca : Falan ihtiyarin olu falan, dediler. Bunun ze rine gene ayn ahs : H! Bizim falanm olu Mekk deil midir? di ye karlk verince, tmam M ekki: Bir ehirde adm Mekik olursa orada oturul- . maz deyip, hemen Musula gi-tti ve vefatna kadar ora da kald. Fakat insan gurbette ilk defa lim ve olgun g rrler, bu gzle yaplan sayg ve hrmet sonuna ka dar gider. Bazlar ise bu gre1 katlmamlardr. Zira se ferde ve gte birtakm tehlike ve skntlar mevcut tur. Gurbette bulunan kimse ihanete urayabilir. Ken di memleketinde olan insan, etrafmca yardmdan ve korunmaktan uzak tutulmaz. Baka memlekette erefli, makam ve yksek rthc sahibi olmann ne favdas var?

265

O eref ailesi ve dostlan yannda, o stnlk hasedileri ve kendi akran arasna olmalrdr. Hikye olunduuna, gre Hoca Nair, Badatta Hlg devletinde byk itibar grm ve yksek merte belere ermitir. Bir gn at stnde giderken elinden kams ye re dt. Mool beyleri ve svari komutanlarndan b yk bir kabalk, hemen atlanndan inerek, byk bir sayg ile kamy vermeye kotular Bu durumu g ren arkadalar: Hoca Nasirin izzet ve erefi daim olsun deyince: Ne fayda! Bu iltifat ve ifczet Tsluya Tsda ol sayd! demitir. Eer memleketini terk etmek isteyen kimse, dostlanndan aynlamaz ve gurbet skntlann gze alamazsa nc yolu semelidir. 3. Dmann bulunduu yerden karp atmak, srmektir. Hoca Nair: Bu nc yol, alt art olmaynca doru deildir demitir. Bu artlar unlardr: a) Dmann bizzat kendisi kt olmas ve sl hna da imkn bulunmamasdr. b) Dmann zararndan baka bir yolla kurtul mak mmkn olmamaldr. c) Dmann, galip geldiinde, zarannn daha ok olacann tamamen anlalm olmasdr. d) Dmandan erre meyilli ve hayra man olaca hususunun mahede edilmi olmasdr. e) Dman srmekle halk iide gadrin; v.\ /alim olarak tannmayacann bilinmesidir. f) Bu fiil ve hareketinden dolay, dnya ve ahirette cezay gerektirecek bir sonula karlamamaldr.

266

Baz kendini bilmezler, Allah kanununda ld rlmeleri in cevaz yokken, bir yolla zafer bulup, dman yendim, intikam aldm diye sevinir. Bu ma rur, kendisi malptur. O muzaffer olmu, kendisi yenilmitir. Zira dnyann bekas az ve mrn fenas (son bulmas) yakndr. Ahirette: Allahn huzurunda hasmlar bir araya gelir sznn gereince, Allahn huzurunda mesl olur. Zulme uram olan hasm, kav! ve ehadet seva bna ermi olarak karnda durur. Kendisi de, kaatil olarak, elim azaba urar. Dman b ir defa dnya aza bn grm ve lmtr. Anma zalim kendi boynunu elm azabn eline Uzatm ve kendi eliyle kendine m it sizlik kadehini sunmutun Nakledildiine gre, Zalim Haccc, Sad bin Cbeyr hazretleri (R.A.), asnnda tbinin en faziletlisi idi, ldrmek iin getirttiinde: Doru syle seni ne ekilde ldreyim, deyince: Beni dnyada hangi yolla ldrrsen, Ahirette senin de ayn yolla ldrlmen gereklidir, diye cevap verdi. Rivayete gre Haccc, onu ldrdkten sonra onbe gn hayatta kalmtr. Uykudan, bana ne oluyo? Hayrdr, diye uyanrd. Hikye edildiine gre, Hrun - Reid, Yahy bin El - Bermek ile olu Fazl mebbed hapse mahkm e l m i , dier alu Cferi de ldrtmt. Aradan iki yl getikten sonra Yahy Bermek Hrfn - Red mer hamete gelir diye, baz beyitler yazarak Halifeye gnd-rdi. Beyitleri okuyunca Harun - Reid :

367

Hl Yahya iir yazacak gte midir? diye son derece fkelendi ve kendisini tehdit etti. Bir sre sonra Yahya hapishanede ld. zerinden bir pusula kt. O pusulada Yahya yle yazm t: Davac gp - giti. Dva edilen de onun ardn dan gtfhr. Hkim o dil (Allahtr) ki, kimseye haksz lk etmez ve asla ahide de ihtiyac yoktur. Bu pusulay Hrn Red'e gtrdler. O gn devamh alad ve elem yznden eksik olmad. Dman ldren yine dman eliyle ldrlr. Dost ve dmanlarn dereceleri deiiktir. Eer umumi olarak halka nasihat ediyorlarsa onlann s zn dinleyip, nasihatleri ile yce mertebelere k maya gayret gstermelidir. Fakat her kimsenin istei ne ve szne uymak in acele edilmemelidir. Zira y le kimseler vardr ki, grnte son derece sofu ve gzel ahlkla ssl, grnmeyen yn ile hilebaz ve riyakrdr. Onun iin dkl ve din szgecinden ge irmeli ve iyicc tarttktan sonra, tam ve olgunluk l s grlmelidir. Nasihat ve davet derecesinde olmay, iyi kimselere sayg gstermeyi, onlann dua ve himmetlerinden yar dm ummay arzu etmelidir, Orta tabakadaki halka iyi muamele etmeli, akln ve inancn gerekli kld lde onlarla hair - neir olmaldr. Dk ve rezil olanlardan son derece kanlma ldr. Eer bunlarn kfr ve irkin szlerine maruz kalrsa, ayn ile karlk vermekten ekinmek lzm dr. Onlar ki yalan ahitlik etmezler, bo ve kt lkrdya rastladklar zaman erefli (insanlar) ola

268

rak (ondan yz evirip) geerler. (1) ayeti kerimesi ile amel ederek, onu C. Hak'dan bilip, Ahiret seva bn beklemelidir. Kendisini stn gren, lim ve fazl olduunu sa nan kendini bilmez kimselerle karlaldnda, on lardan kanlmaldr. ayet bir yerde bir arada bu lunma zarureti varsa, alak gnlllk ve yumuak lk gstermelidir. Bilkis; Kibirliye kar byklk gstermek sadakadr sz uyarnca hareket etmeli dir. Kibirliye alak gnll davranmak onun kibrini arttrr. Rasl (A.S.) efendimizin gzel ahlk davanlandan biri de; fakirlere kar alak gnll, zenginlere kar ise dikbal olmas idi. Komularna iyi davranr ve ikram ederdi. Onlara eziyet etmekten saknrd. hanet etmezdi. Zira ihanet-i cr, mcib-i Nrdr (komuya ihanet etmek Cehennem ateini ge rekli klar.)

Kendisine komusu eziyet etse, imkn nispetinde sabr gsterilmelidir. Haberde yle buyurulmutur: Kim komusunun ezasna (eziyetine) cebrede se, Allah tal o kimseye kendi yurdunu tahsis eder. Komuya iyilik etmek, karlatnda selm ver mek, hastalnda ziyaret etmek, arkasndan oluk ocuunu imkn nispetinde himaye etmek, kendi ev halkn onun gizliliklerini bilmekten ve kt niyet beslemekten men etmek ve korumaktr. Hikye olunduuna gre, ran hkmdar Nirev Medvinde byk bir saray yaptrmt. Sarayn

<)

Frkn Sresi, ayet: 72.

m
yaknnda ihtiyar bir kadnn kiiUk bir evi vard. Az bir crette satn almak istedi. htiyar kadn vermek istemedi. Bunun zerine sarayn meydan eri kald. O zaman Rum Kayserinden bir eli geldi. Eli, sarayn ihtiamna ye meydann byklne hayret etti. Fa kat sarayn bahesinin drt kesinin hizalanamamasm ayplad, Meydandaki eriliin giderilmesi iin gtn beyan edinc, sahibinin bir kadn olduunu, vermek istemediini. Kisr'n da adalen anlay se bebiyle zorla almadn 'bildirdiler. Bunun zerine e l i: imdi meydana kt ki, bu saray adalet ve doru inan saraydr. Bu erilik, onun doruluu nun ak ve kqw etli delilidir. Bu erilik, doruluktan daha stndr. Bu yolla uygun olmamak, uygunluk olmaktan daha mkemmeldir. Bu syler Kisrya iletilince, eliye deerli hedi yeler verdi. Dilencilerin eli bo gnderilmemelidir. ayet bir ey verilemiyecekse, gzel szle evirmeli, azarlamamaldtr. Meer ki kt davranda bulunmu olsun. u hikyeyi hatrdan karmamaldr: Bir zenginin gzel bir hanm vard. Bir gn gzel bir kebap yapt. Tam yiyerekleri zaman, kapnn arkasndan : Allah rzas iin bir ey sz duyuldu. Ev sahibi eine kapy kilitlemesini ve dilenciyi kov masn emretti. Bunun zerine zaman geti. Mal ve devleti zayi oldu, daha sonra da karsn boad. Kadn bir mddet sonra baka zengin bir erkekle tekrar evlendi. Bir gn tekrar ayn ven v yapt, tam yivecekleri zaman kapnn arkasndan; Allah rzas iin bir ey szn iittiler. Kocas:

270

Al bu kebab gtr, dilenciye ver. Sadakann sevab malmdur, dedi. Kadn yemei alp gitti. Dilenci ile karlanca feryadla geri dnd. Kocas sebebini sordu ve: Niin feryad ediyorsun? dedi. K adn: Nasl feryad etmeyeyim? Bu kapda dilenen bedbaht benim ilk eimdir. Onun nimete kr etme mesi ve malmjn kymetini bilmemesi onu bu h a k ge tirmitir. Kadnn bu sznden sonra ikinci koca yani halen ei bulunan ahs yle d e d i: Ey hatun! Hayrete dme ve grdn eye de ama? nsann bana ne gelirse, nefsine uyup hakk terk etmesinin cezasdr. O dilenci benim. O adam enimle oturmu yerken ben alk elemi ile strap iin de idim. Eski koan ben: Allah rzas iin bir ey de diim zaman iinde bulunduu devletin ve nimetin byklnden gafildi. Kalbimi krd. phesiz Hak kn adaleti onu nimetten uzaklatrd. Sabrmn be reketi ile onun bol nimetini ve gzel karsn Allah ba na nasip etti. Amma ben Allah'n ltfuna kreder, fakir ve muhtalara yedirerek nimetin devamn temin ederim. Zayflara ve fakirlere yardm etmenin byk ecri vardr ve mizanda arla sebep olur, C. Hak kullarna, sonsuz keremi ile bol bol ihsan da bulunur, tmkn nispetinde bizim de rabbimize benzemeye almamz lzmdr. Kendimizden hayrl ilerin meydana gelmesine gayret gstermemi? gerek tir.

271
Allah her trl tasarrufunda garazdan ve vzdan (karlk beklem eden) uzaktr. nsanolu iin hu d nlm esi im knsz bir husustur^

Felsefe kitaplarnda yle bir soru yer alr :

Dini inkr eden bir zmdk, suda boulmakta veya atete yanmakta o|an kk bir ocuk grdn de, hemen onu kurtarr. O bununla ne Ahiret sevab ummu, ne de dni bir karlk beklemitir? Bu nasl izah edilebilir? Bu sorunun cevab u d u r: Bu kimsenin bu hareketi en azndan, benzeyi sebebiyle, ocuun azaba uramasndan ileri gelmitir. O, incelcdii (ince benzeyii) def etmek istemitir. nsan karlktan uzakla bulunamaz. Ancak bu menfaati dnyev olmayp uhrev (Ahiretle ilgili) ol maldr. Zira dnya geicidir. Ahiret ise devaml ve bkidir. Yaplan iler srf Allah iin olmaldr. Bunda ok faydalar mevcuttur. Kim bu sfatla pnensuf (sfatlanm) olursa, ilh veklete lyk olur ve karlksz yardmla mutlak iyi lik durumuna ular. Her hayr ve kemale muvaffak klan Allah'tr.

V. Hiline (Kitabn Sonu) Kitabn sonu (Htimesi) baz iit ve nasihatler den bahsetmektedir. Bu nasihatler byk filozoflar dan ve basiretli din byklerinden nakledilmitir. Biz onlan terceme etmekten baka bir deiiklie urat madk. Hoca Nair, Ahlk- Nsr adl kitabn Efltun un nasihatleri ile bitirir. Fzl Devrn Ahlk- Cellisinde buna Aristotelesin vasiyetlerini de ilve etmitir. Ben fakir buraya baz tarikat eyhlerinin vasiyet ve nasihatlerini de ekledim ve bu anber kitabn miskle tamamladm.
P : 18

1. EHtunun N u O tttk rt

Evvel maTjdunu bil ve Hakk koru. Her zaman gayretini renmeye ve retmeye hasret. Alimleri ok bilgi ile imtihan etme, ktlklerden ve bozgun culuklardan kanmalar nasldr? Onunla dene. Hak taldan menfaatim yok edecek eyleri isteme, bil kis yok olmayan iyilikleri ve gzellikleri ine. Her an uyank ol ki, ktlklerin sebepleri oktur. Lyk ol mayan eyi arzu edip isteme. unu katiyetle bil k, C. Hakkn intikam gazab yolu ile deildir. Bilkis terbiye yolundandr. Hayatm ho geirmeye nem ver me. Bu hayata lm de kat. Hayatm holuu, fazi let ve kemal sebebi olmaldr. Lyk edan, lm, ha yr kapdannm almasnn sebebi bil. Nefsini eyle hesaba ekmeden rahatl mey letme : 1. Q gn senden bir hata meydana gelip - gelme diini dn. 2. Hayrlardan ne yaptn dn, 3. Hayr yapman mmknken, kusur sebebiyle hayr ilemekten uzaklatn m? Dogmadan evvel ne idin? ldkten sonra ne olacaksn? bunlar diln. Hayatta hi kimseyi incitme. Her ey deiir ve yok olur. Bedbaht o kimsedir ki, sonunu dnmekten gafildir vc perianlktan vazgemez. Sermayeni kendi dndaki eyden yapma. Lyk olanlara imkn olduu zaman hayr yap.
275

276

Onlann istemesine taklp kalma. Dnyann lez zetlerine sevinen ve musibetlerine zlen kimseyi filo zoflardan sayma. Her zaman lm hatrla ve gemiden ibret al. nsann hasisliini faydasz sz ok syleyip, sor madn eyleri haber vermesinden bil. Bir kimse bakas iin ktlk dnse, o ktl evvel kendisi kabul etmitir. Bir ii nce iyice dn, sonra syle ve daha son ra da fiile dk, yap. Herkesi sev, abuk kzma ki, fkelenme detin olur. Bu gn sana muhta olann ihtiyacn yarna b rakma. Beyit: Yarna salma fakirin krn (iini). Ne bilirsin nice olur yarn!? Dknlere yardmc ol. Kt ie ve kt huya alm olsa da. ki hasmm szn tamamen anlamadan, aralarn da hkm verme. Yalnz sz ile hikmet taslama. Fille hikmetli ki i olmaya gayret gster. Zira hikmet sz bu dnyada kalr. Seninle br dnyaya gidecek olan fiil hikmet tir. Ebed saadet iin zahmet ek. Zira zahmet gider saadet kalr. Acele lezzet iin gnah ilersen, lezzet gider, gnah kalr. Her iini buna gre ile ve o gn unutma ki, se ni arsalar cevap vermekten mahrum olup, syle meye, iitmeye ve hatrlamaya gcn yetmez*

277

Bu dnyada kimseyi incitme. yle bir yere gide ceksin ki. orada efendi ile kle msavidir. Bu itibarla byklk taslama. Daima yolculuk iin hazrlkl ol. Ne vakit gecein belli olmaz. Bil ki, Allahn ihsan lar arasnda hikmet gibi hediyye yoktur, iyilik edene mklal, ktlk edene afla karlk ver. K&nnt bil ve halini nla. Ahiret amellerinin hangisi olursa olsun, ile ve tenbellik gsterme, Ktle sebep olacak iyilii yapma. Geici se vin iin stn bir ii terk etme ki, daim* neeyi terk etmi olursun. Hikmete sevgi gster, hikmet Sahiplerinin szle rine yap ve nefsin arzusuna uyma. Gzel edepler den vazgeme. Hibir ie vaktinden evel balama. Br eyle me gul olduun zaman, anlay ve ileri grllkle me gl ol. Zenginlie aldanma. Musibetlerden dolay krl ma ve ksme. Dostunla hkim huzuruna kmayacak ekilde ge in. Dmannla, mahkeme olduunda, galip gelecek ekilde muamele et. Kimseye rahatszlk verme. Her kese kar, alak gnll ol. Alak gnllleri hafife alma. Senden kan bir szden dolay zr dile. Karde inden kan szden dolay onu krma. Kahramanlkla vnme. Bahta itimat etme. Hayr iten dolay piman olma. Kimse ile dmanlk yapma ve itime. Her zaman adalet zere yrii ve hayr ilemeye devam et.

278

2. lk Muallim ArUtonun Nasihatleri:

Ahlk Fzl Devrninin bildirdiine gre, Hali fe Memnun emri ile Yunancadan Arapa'ya nakletmi olduu Surul-Esrr adl kitabn mtercimi, ter* cemesinin banda yle der: Filozof Aristoteles (Aristo) skenderin veziri ve hikmet (felsefe) hocas idi. skender lkeler fethet* net iin sefere kt. skender Acem lkesini istil etmiti. Hkmdar ocuklarndan ve emirzdelerden akll, anlayl ve cesur birok kimseler vard. s kender bunlar kendi hallerine brakt zaman kendi hkmranlna zararl olacaklarndan endie ediyor du. ayet hepsini ldrse adaletten uzakta kalaca ve zulm ileyecei kanaatinde idi. Bu kararszl zerine hocas ve vegiri Aristoya bir mektup yazd. Mektubunda bu mkln hallet mek iin ihtiyar filozofu yanma aryor ve mutla ka onunla grmek ve bu husustaki grlerini biz zat almak istiyordu. Filozof u cevab yazd:
Byiik hkmdar unu bilsinler ki, hizmetten katm, alkaszlk ve bkknlmdan deil, ihtiyar lk ve zayflmdan dolay gelemiyorum. Kk me selelerde kendisine uyacan ve benim nasihatlerime ihtiya duymayacan yol gsterici bir risle yazdm. Acem bykleri ile ilgili buyruunuz hususuna gelin ce: Hepsini katletmeye gcn yetiyorsa, rann suyuhavas ve topran deitirmeye sen muktedir deil sin. Bunlar gibisinin tekrar yetimesi mmkndr. Bu tibarla onlan ihsanla kul etmeye (boyun e dirmeye) gayret et. yle ihsanda bulun ki, onlann ba llklar eski kul ve klelerinden daha ziyade olsun.

378

Daha sonra yle yazd: Hkmdarlar drt ksm dr: 1. Kendisine ve bakasna kar cmert, 2. Kendisine kar cmert, halka kar cimri, 3. Kendisine kar cimri, halka kar son derece li ak, 4. kem kendisine, hem de halka kar cimri. Birinci ksm ittifakla makbldUr Ve gzeldir. ve drdnc ksm gene ittifakla red edilmi ve kt* lenmilir. kinci ksmda ihtilf vardr ayn grler ileri srlmtr. Hint filozoflarna gre dorudur. ran filizoflan ise bu grU ho karlamazlar. Cmertlik, lyk olana ihtiyac kadarn vermektir. Bu hududu atn zaman ifrata ynelmi ve itidli bozmu olursun. Kudretinin dnda bahi veren her hkmdar, memleketin bozulmasna sebep olur. Ey skender! Sana her zaman syler dururum ki, cmertlik ve mlkn devamnda asil, kimsenin mal* na gz dikmcmektir. Tam cmertlik ve insanlk zulm ciz grmemek ve halkn gizliliklerini aratrmamaktr. tyflik ve faziletin tam olmas in ivi kimseleri korumalsn ve onlara gler yz gstermelisin. Halkn selmn al ve onlarn selmn iade et. Cahillerin ha tasn affeyle. Ey skender; Akl ve idare, olgunluk ve noksan lklarn sebebidir. Btn faziletlerin asl sevgi ve iyi namdr. Saltanattan gaye lezzetleri yerine getirmek ve bo arzular peinde komak deildir. Bilkis gzel nm Ve ebed kalacak olan gzel htradr.

280

Dni kendi arzusuna uyduran, lh kanunu hafife alan her hkmdar, bu kanunun sahibi olan Allah he* lk eder. Ey skender! Her hkmdar yksek himmet sa hibi olmal, gzel konumal ve hreti cihan tutma* ldr. Sz az sylemeli ve rezil kimselerle dp kalk* namal. Sarayndan kt zaman, halktan ayrlma s ve belli olmas iin, lyk olan ss ve giyimi se melidir. Uzak memleketlerden gelen tacirlere iyi muamele etmelidir. Bylece nam her tarafa yaylr, her yn den tacirler ve ziyaretiler memleketine gelir ve memleketi mamur olur. Bunlara ksm msamaha gstermek gerekir. Zira az msamaha ok nama se bep olur. Hkmdar ok giilmemelidir. Hem vekar der, hem de abuk ihtiyarlar. ehvet iine dkn olma. Bunda stnlk domuzun vasfdr. Bbrlenme b u lunan her eyde, hayvani zellik onda mevcuttur, belkide stn durumdadr. frat, bedeni zayflatr, mr ksaltr ve kadnlarn huyuna varis ve sahip klar. Zayf ve yoksullarn durumlarndan habersiz ol ma. Onlann ileri i!e megl olmay vazife bil. Bu, yara tann rzas ve halkn da gnln kazanmaya se bep olur. Bolluk zamannda zahire depo et ki. ktlk nn da muhtalara yardm edesin. Bozguncular senden korksun, nizam iinde olan lar da emniyet iinde olsunlar. Ey skender! Kan dkme. Canllar yok etmek yaratana mahsustur. Halin hakikati, gayblar bilen Allah'dan bakasna malm olmaz. Bu itibarla thmet

281

altnda olan kimse susuz olabilir. Ona zulmeder ve onu ldrmeye kalkrsan, bundan kt su olur mu? Byk Hermesden (1) bana Ulat ki, b ir mahlk ba* ka bir mahlkun lmne sebep olduu zaman, me lekler Hz. Bri'ye ikyette bulunup: Ey Rabbimiz! Falan kulun falan kulunu ldr mekte sana benzedi, derler. Eer ldren ksas iin ldrmse C. Hak : Ben onu ksas iin yok ettim, buyurur. Eer zulmle ldrmse Allah tal : Ben onun kann nbah kldm, buyurur. Bunun zerine melekler, tebih ve istifara bala yp, zalim k&as edilinceye kadar ona beddua eder ler. Kaatil iin faydal ve gzel olan onun ksas edil mesidir. Eer kendisi lrse Hak ta&l'mn gazabua de lildir. Ahirette uzun ve iddetli azaba uramas gerek lidir. Ahdi bozma ve asla yemin etme. Yemin edersen sznden dnme. Nice yanan hkmdarlar ahdi boz duklar ve szlerinden dndkleri iin, memleketleri perian olmutur. Geip - giden bir eye zlme. Bu cahillerin de tidir. Halkna ilim ve maarif renmeyi emret. Bir ilimde stnlk gsteren kimseye alka gs ter ki, kalplerde sevgin yerlesin ve gzel htran (n mn) lcr tarafa yaylsn. Yunanllarn mlk ve sal tanat bylece parlak ve stn olmutur. Zira onlar, halka ilim renmeyi emrederlerdi. Hatt, kzlar ve erkek ocuklar, babalarnn vanmda, Edebiyat, tp, im;, dil ve kanun renirlerdi.
l! H e rm e s, eski
dia

Yunanda

hyk

tanrnn

a d d r ve

C. H a k k n b u

bi l i n m e s i n d e n

i b d e tt i r

282

timat etmediin kimsenin elinden bir vey yene ve kendini korumadan gfil olma. Hint hkmdarnn, seni yok etmek iin, gnderdii criye hikyesini unut* ma. Ben durumu anlam, seni uyarmtm biliyorsun. Ey skender! Bir delil ile hkm verme, deliller att zaman en kuvvetli olan ile hkm ver. Ey skender! Adalet, ilh! adaletten bir sfattr. Yer ve gk adaletle ayakta durur ve devam eder; Peygamberler adaletle gnderilmilerdir. Adalet akim suretidir. Adaletle kalplere sahip olunur. Hintliler yle d erle r: Sultann adaleti, zamann bolluundan stn dr. Adil Sultan iri tneli yamurdan daha faydaldr. Bfr ta zerine Sryan yazs
lardr :

ile yle yazm avn-

Melikle adalet iki kardetir. Birbirinden lamazlar. Sonra Aristo* yle szn tamamlamtr:

lemin nizamnn birbirine balln b ir da irede tespit ettim. Bylece eyann devam ve irtiba t anlalm ve grlm olur. Bu kitabn z ve varmak istedii gayenin zeti bu dairedir. Eer bu daireden baka bir ey gndermesem, bu sana yeterdi. Allah hereyi en iyi bilir ve en doru hkm o verir.

. Htmenln Sonu Htinetl-Hatime (Kitabn sonunun sonu) katte kitabn bitimi ve szn mhrdr. haki

sauva avav

284

Bu htime, Allah yolunun ycelticisi, hakikatin delUi ve Kutuplar Kutbu Hoca Abdlhlik Gucdvn'nin vasiyyeti (asihati)'dir. Tarikat yoluna girenler ve hakikati arayanlar iin yazlmtr. G erd bu gnahkr ve si fakir (Allah, si lerin peremlerinden yakalad gnde gnahlarm balasn), bu yolda ne ayak grmtr ne iz? Haki kat meclisinde ne kadeh kaldrmtr ne de mey imi tir? Amma kklndenberi gnlmde bu taifenin muhabbeti yer tutmutur. An arzumdan dolay on lann ve anlaymn imkn verdii nispetle, anlamaya alrdm. Abdlhlik hazretlerinin vasiyetnmesini genlik yllarmda grm, fakat onu tespit edememitim. Bundan dolay da ok pimandm. Zamanla Hoca Safiy b. Hseyin Vz El Herevfyi okuduumda, b vasiyyetin zkrolunduunu grdm. Bylece, Allaha lad olsun, onu elde etmek nasip oldu. iyi ahlk bir araya getirdiim bu kitabmn so nunda gzel bir htime ile bitmesini arzu ettim ve Trkesini buraya aldm. Bu yolda olanlar okur da. ayn yolun yolcusu ol mamakla beTaber, mtercimine hayr duada bulunur lar ve bu hayr dualar da rahmete vesile olur. Zira Allah Beh (zor ve g iler) Tanrs deil, bahane Tanrsdr., Allah yolunun insanlar yle bir topluluk tur ki, onlarla oturup kalkanlar kt yola sapmaz lar. Onlarn szlerini nakletmek, onlarla beraber ol maktan uzak saylmaz. Nitekim Rasl (A.S.):
Kii sevdikleri ile beraberdir, buyurm ulardr. Ayrca velilerin eserleri ile m eguliyeti det edinm ek,

285

Dnyaya marur olma (aldanma). Her zamar d nceli ol. Gzn yal, ilerin samimi ve duan alak gnll olsun. Elbisen eski, arkadalarn gnl insan lar, sermayen fakirlie sabr, yerin mescid ve arkada n C. Hakk zikir olsun. (1) Allah bi/Jerj ilh bereketi ile ereflendirsin ve i lerimizi kendisindeki sonsuz imknlarla kolaylatr sn, Zira Allah ok esirgeyici ve tvbeleri ok kabul eden ycedir. 4. Hatimelerin lvesi Belh'den gelip Konyaya yerleen ve byk veliler arasnda Mevln diye mehur olan Mevln Celleddin Muhamnedin vasiyyeti bu ilveyi tekil eder. Arifler Sultan ye klarn delili Mevlnmn va siyyeti yledir: Gizli - aikr her ite Allahdan korkmak. Az yemek, az uyumak. Az konumak ve her trl ktlklerden kanmak. Oruca ve namaza de vam etmek. Devaml olarak ehev- ve sufl arzulardan uzak durmak. Ktlerle ve cahillerle dp - kalkma mak. Salihlerin (iy.i kimselerin) sohbetinde bulunmak Zira: nsanlarn en hayrl olan, bakalanna faydal olandr. Szn en hayrls ise az ve manl olandr.
(l) Burada mellifin jyh Abdlhlik hazretlerinden nakletmi old u u va siye tl e r, s o fil e r ve d e r v i le r in Allah a u l a m a k ve y a k l a m a k iin p r e n s i p e d in d ik le ri d n c e ve y a s a m a t a r a n n if a d e sidir . B u n l a r n h a 2il a r. norml! in s a n iin M r a z t e r s g r n m e k * nektedir F a k a t o n l a r iin d n g ru ve u y u lm a s z a r u r i h u s u s i s i d i r Bu it ib a rla , itir a z a mahfil olm a ? O n l a n g e n e , k e n d i l e r i n i n l, s jQ k a h u l e tm e k , m m k n o l a n l a r n dn yapmaya a l m a k , en dn&ru h a n s k e t tarz a y l m a d r . 7 ir a il hi h u z u r d a a t o y n a t a n hu gflnl i n s a n l a r normAll a^m^ ru h a t l e t l e r i d i r O n l a r h e r h a n g i hlr in s a n tfh l d n m e k yanl o lu r.

286

dindar ve olgun snnet ehlinin iidir buyurulmakta4r. Vasiyet yledir: Ey oul! Sana unlar vasiyet (nasihat) ediyo rum: Her durumda ilim, edeb ve takv zerinde bu lun! Her zaman gemi din bilginlerinin eserlerini in celeyerek, Ehl-i Stnnet ve ceimaat yolundan ayrlma may vazife edin. Fkh (slm hukuku) ve Hadis ren, chil sofulardan olma. Namaz her zaman ce maatle kl. fakat imam ve mezzin olma. hret iste me, zira hret fettir. Makama bal olma. Her zaman kt namla anl. Yazdn eylerde adn yazma. Mah kemede hkim huzuruna kma. Kimseye kefil ol ma. Halkn imledii ilere karma. Devlet bykleri nin ocuklar ile arkadalk etme, uzlete ekilme. ok sz dinleme. ok sz iitmek kalbe nifak verir. Sz inkr etme. Onun syleyenleri ve sahipleri oktur. Az Syle ve az ve. Halkn ktlk ve eriliklerinden, Arslandan kaar gibi ka ve bir kenara sn. Gzel Yzllerden, kadnlardan ve dinde uydurma yolunu tutanlardan sakn. Avm ye zenginlerle sohbet etme, f lell ye ve phelerden kan. Dnyaya ok dme. Dnya arzusu dinin zyi olmasna sebep olur. k gl me ve kahkaha atma- Zira fazla glmek kalbin lnUdr. Herkese efkatle bak, hainlikte bakma. Dn ssleme. Zira dn ss, iin hnrb olduunu gsterir. Halkla mcadele etme ve hi bir kimseden bir ey is leme. Kimseye hizmet buyurma. Meyihe (Hocala ra ve ilim adamlarna) mal, can ve tenle hizmet et. Din byklerinin hallerini inkr etme. Onlar inkr edenler rahat ve kurtuluun yzn gremezler.

287

Biz bu eserimizi yazarken birtakm kusurlar ile dik. lim ve rit'lerin af eteklerine yaparak, kusur larmzn rtlmesini ve tenkid gz ile baklmamas* n mit diyoruz. Sz, Allaha hamd- sen, Raslne, onun ailesi ve ashabna AUahdan rahmet ve sel met ve slm devletinin devamna dua ile bitiriyo ruz. Kitabn temize ekilmesi Dokuzyz yetmi pe nesinin drdnc Cuma gn yirmibe saferinde ta mam oidu. Allah ne gzel yardmcdr. Onun ltfu ve nimeti boldur, sonsuzdur. Ahlk- Ali adl bu kitap, Gzi Mehmet Ali Paa nn istei ve himmeti ile Hicri 1248 tarihinde evvl aynda Bulak Matbaasnda baslmtr. lk tashihini Sa'dullah Sad efendi, son tashihini de Abdlvehhb Dastan! yapmtr. Allah hepsine rahmet eylesin.

TE R C M A N 1001 T E M E L ESER SERSNDEN IKAN K T A P L A R

1 Y U N U S EM RE TRK RF VE

2 H U Z U R 3 18. Y Z Y I L ' ADETLER 4 5 6 7

38 A R E T T E N ( T r k i y e t a r i h i I)

D E V LE TE Y O LU (Trkiye (Trkiye

3 9 M P A R A T O R L U K ( T r k i y e t a r i h i 11) 40 C H A N H A K M Y E T tarih i I II ) 4 1 O L G U N L U K A I tarihi IV)

EREFOLU DVANI O R U BEG TA R H BOZGUN MEVLANA

8 EM R S U L T A N 9 B U H R A N L A R M I Z 10 11 12 13 14 T R K L E R N M A N E V GC B R Z A M A N L A R S T A N B U L T R Ki Y E M E K T U P L A R I NECAT BEY D VA NI B A R B A R O S H A Y RETT N P A

4 2 S O N U N B A L A N G I C I ( T r k iy e tarihi V ) 4 3 S O N A D O R U ( T r k i y e t arihi VI) 44 D ERKEN (T r k iy e tarihi VII) 4 5 B Y K S A N C A I N GLG ESNDE BZANS TARH I BZANS TARH II E N VA R U L A IK IN I E N V A R U ' L A I K I N II E N V A R U ' L A I K I N III 1001 H A D S I 1 0 0 1 H A D S II C E L A L E D D N KALELER I II III IV SANATLAR

SA I 15 B A R B A R O S H A Y R E T T N P A A II 16 S O S Y A L S T LKELERDE FK R S A N A T IN K A D E R 17 T E R F A T V E T E K L A T I M IZ 18 T R K Y E N N D R T Y I L I 19 K T A B I B A H R Y E I K i T A B I B A H R Y E II 2 0 G E C E H K A Y E L E R ( Msa meretname) 21 22 23 24 25 26 27 28 29 FA T H 'N TARH RAMAZ ANNAME GAZ M U S T A F A K E M A L ZARA MFTSNN TIRALAR I EV R A K I PERAN K A R AC A O G L A N CAN EKEN T R KYE BUDN KANUNNAM ES SLAM M ED E N YE T

46 47 48 49 50 51 52

53 M E V L A N A RUM

H A

54 S T A N B U L T R K 55 M U H A M M E D Y E 56 M U H A M M E D Y E 5 7 M U H A M M E D Y E 58 M U H A M M E D ' Y E 5 9 T R K Y E ' D E VE ZENEATLAR 60 DELH LUU 61 62 63 64 65 TRK

MPARATOR

30 A H L A K 31 T P K Y E ' Y B Y L E GR DM 32 L E H E T L H A K A Y IK 33 - T R K L E R N SOY KT DESTANI

M i R A T T A V S R i T RK Y E T R KYE ESLAF

L M EM A L K AHLAK 1 8 5 0 C L T . I 18 5 0 C L T II.

66 S M R L E N T O P R A K L A R SOVYET MPARATORLUU 67 S M R LE N M L L E T L E R SOVYET M P AR A TO R LU U 2 Cl L D 68 Z A F E R N A M E

34 AHMET HARAMI 35 A 'M A K I H A Y A L 36 K A B U S N A M E I K A B U S N A M E II 37 M N ECC M BAI M NECCM BAI

TARH I T A R H II

F Y A T I : 10 T L .