Udzbenik Proracuni U Obradi Skidanjem Strugotine

DR. SC.
GORAN CUKOR
PRORAUNI U OBRADI SKIDANJEM

STRUGOTINE
RIJEKA, 2006.
SADRAJ
POPIS OZNAKA ................................................................................................... VI 1. UVOD ................................................................................................................ 2. OSNOVNI PRORAUNI POSTUPAKA ...................................................... 2.1. TOKARENJE ............................................................................................. 2.1.1. Raunanje glavne sile rezanja........................................................... 2.1.2. Raunanje snage ............................................................................... 2.1.3. Volumen, specifini volumen i masa skinute strugotine .................. 2.1.4. Hrapavost obraene povrine ........................................................... 2.1.5. Raunanje glavnog strojnog vremena za uzduno tokarenje............ 2.1.6. Glavno strojno vrijeme za popreno tokarenje krune povrine ...... 2.1.7. Glavno strojno vrijeme za popreno tokarenje prstenaste povrine . 2.2. BLANJANJE I DUBLJENJE ..................................................................... 2.2.1. Dugohodno blanjanje........................................................................ 2.2.1.1. Raunanje sile rezanja i snage............................................. 2.2.1.2. Raunanje glavnog strojnog vremena ................................. 2.2.2. Kratkohodno blanjanje i dubljenje.................................................... 2.2.2.1. Raunanje snage.................................................................. 2.2.2.2. Raunanje glavnog strojnog vremena ................................. 2.3. BUENJE, UPUTANJE I RAZVRTAVANJE ........................................ 2.3.1. Raunanje povrine presjeka neodrezane strugotine ........................ 2.3.2. Raunanje glavne sile rezanja i zakretnog momenta ........................ 2.3.3. Raunanje snage i volumena skinute strugotine............................... 2.3.4. Raunanje glavnog strojnog vremena............................................... 2.4. GLODANJE................................................................................................ 2.4.1. Geometrijski parametri neodrezane strugotine ................................. 2.4.1.1. Obodno plono glodanje...................................................... 2.4.1.2. eono plono glodanje ........................................................ 2.4.1.3. Ortogonalno tokarsko glodanje ........................................... 1 5 5 5 9 9 10 10 10 12 19 20 20 21 22 22 24 27 27 29 30 32 34 37 37 39 40
IV
Sadraj
2.5.
2.6. 2.7.
2.8.
2.9.
2.4.2. Volumen skinute strugotine .............................................................. 2.4.3. Hrapavost obraene povrine............................................................ 2.4.4. Raunanje sile rezanja i snage .......................................................... 2.4.5. Raunanje glavnog strojnog vremena ............................................... PROVLAENJE......................................................................................... 2.5.1. Proraun geometrijskih elemenata reznog dijela igle za provlaenje... 2.5.2. Provjera vlanog naprezanja igle za provlaenje .............................. 2.5.3. Raunanje snage stroja...................................................................... 2.5.4. Raunanje glavnog strojnog vremena ............................................... PILJENJE.................................................................................................... 2.6.1. Raunanje sile rezanja i snage .......................................................... 2.6.2. Raunanje glavnog strojnog vremena ............................................... BRUENJE ................................................................................................. 2.7.1. Geometrijski parametri neodrezane strugotine ................................. 2.7.2. Volumen skinute strugotine i efektivnost bruenja........................... 2.7.3. Raunanje sile rezanja i snage .......................................................... 2.7.4. Raunanje glavnog strojnog vremena ............................................... IZRADA NAVOJA..................................................................................... 2.8.1. Izrada navoja ureznikom, nareznicom i nareznom glavom .............. 2.8.2. Izrada navoja tokarenjem.................................................................. 2.8.3. Izrada navoja glodanjem ................................................................... 2.8.4. Izrada navoja bruenjem ................................................................... IZRADA OZUBLJENJA ............................................................................ 2.9.1. Odvalno glodanje .............................................................................. 2.9.1.1. Raunanje sile rezanja i snage ............................................. 2.9.1.2. Raunanje glavnog strojnog vremena.................................. 2.9.2. Odvalno dubljenje............................................................................. 2.9.2.1. Raunanje sile rezanja i snage ............................................. 2.9.2.2. Raunanje glavnog strojnog vremena.................................. 2.9.3. Bruenje ozubljenja........................................................................... 2.9.3.1. Raunanje sile rezanja i snage ............................................. 2.9.3.2. Raunanje glavnog strojnog vremena..................................
41 42 42 44 50 51 54 55 55 58 59 60 61 63 65 65 66 69 69 70 71 72 74 74 75 76 76 77 77 78 78 79 81 84 85 85 86 87 87 87 88 88
3. MODELIRANJE JEDNADBE POSTOJANOSTI ALATA ...................... 81 3.1. TROENJE I POSTOJANOST ALATA .................................................... 3.2. KONVENCIONALNA TAYLOROVA JEDNADBA POSTOJANOSTI ALATA ....................................................................................................... 3.2.1. Raunska procjena Taylorovog eksponenta i konstante ................... 3.2.1.1. Jednodimenzijska regresijska analiza .................................. 3.2.1.2. Proraun............................................................................... 3.2.2. Adekvatnost regresijskog pravca ...................................................... 3.2.2.1. Sume kvadrata ..................................................................... 3.2.2.2. Signifikantnost..................................................................... 3.2.2.3. Koeficijent determinacije .................................................... 3.2.3. Granice intervala pouzdanosti...........................................................
Sadraj
V 88 88 88 100 100 100 102 102 102 103 103 103 103 104 104 114 115 117 117 119 121 123 124
3.2.3.1. Interval pouzdanosti regresijskog pravca ............................ 3.2.3.2. Intervali pouzdanosti za kv, a i Cv ........................................ 3.2.4. vc-T dijagram .................................................................................... 3.3. PROIRENA TAYLOROVA JEDNADBA POSTOJANOSTI ALATA . 3.3.1. Raunska procjena konstanti i eksponenata ..................................... 3.3.1.1. Planiranje pokusa ................................................................ 3.3.1.2. Proraun .............................................................................. 3.3.2. Ocjena koeficijenata regresije........................................................... 3.3.2.1. Standardne pogreke ........................................................... 3.3.2.2. Signifikantnost .................................................................... 3.3.2.3. Granice intervala pouzdanosti ............................................. 3.3.3. Adekvatnost regresijskog modela..................................................... 3.3.3.1. Sume kvadrata ..................................................................... 3.3.3.2. Signifikantnost i koeficijent determinacije.......................... 3.3.4. Dekodiranje regresijskog modela ..................................................... 4.1. UTJECAJNI FAKTORI NA PARAMETRE OBRADE ............................ 4.1.1. Ogranienja za tokarenje .................................................................. 4.1.2. Ogranienja za eono plono glodanje ............................................. 4.2. ANALIZA JEDININOG VREMENA IZRADE...................................... 4.3. ANALIZA JEDININOG TROKA IZRADE ......................................... 4.4. METODA ZA OPTIMIRANJE PARAMETARA OBRADE .................... 4.4.1. Slijed prorauna optimalnih parametara obrade ............................... 4.4.2. Linearno programiranje ....................................................................
4. OPTIMIRANJE PARAMETARA OBRADE ............................................... 113
LITERATURA....................................................................................................... 133 KAZALO POJMOVA ........................................................................................... 134
POPIS OZNAKA
A A e1 Amin. Aob1 As Asr. Az 1 A1 a() ap ap max. ap min. ap opt. Bb Bo Bpo B1 b bi b() b b bu b0 Ca povrina presjeka neodrezane strugotine ili povrina poprenog presjeka jedne ipke kod piljenja, mm2 povrina presjeka eonog odreska, mm2 najmanji popreni presjek igle za provlaenje, mm2 povrina presjeka obodnog odreska, mm2 specifina povrina rezanja kod piljenja, mm2 srednja vrijednost ukupne povrine presjeka neodrezane strugotine, mm2 opasni presjek kod prvog zuba igle za provlaenje, mm2 povrina presjeka neodrezane strugotine po otrici svrdla, uputala i razvrtala ili povrina presjeka neodrezane strugotine po zubu glodala, mm2 visina obodnog odreska, mm dubina rezanja, mm maksimalna dubina rezanja, mm minimalna dubina rezanja, mm optimalna dubina rezanja, mm irina rezne povrine brusne ploe, mm irina obradne povrine kod bruenja ili irina zupanika, mm irina poprene obrade kod bruenja, mm preeni put (duljina hoda) obratka/alata u pravcu pomonog (posminog) gibanja kod blanjanja i dubljenja, mm irina neodrezane strugotine ili irina reza (debljina pile), mm izlaz alata/obratka u pravcu pomonog (posminog) gibanja kod blanjanja i dubljenja, mm ili koeficijenti regresije irina eonog odreska, mm irina obratka kod blanjanja i dubljenja, mm dimenzija obratka po kojoj se vri pomicanje alata (ili samog obratka) u smjeru pomonog (posminog) gibanja kod blanjanja i dubljenja, mm prazan hod alata (ili samog obratka) kod blanjanja i dubljenja, mm irina obrade kod glodanja, mm ili koeficijent regresije troak alata radi zamjene, kn
Popis oznaka
VII
Ca1 Cd Cf Cg Cns Co Cpl Cs CT Cv C1 D Da Db De Deu Dev Dg Do Dp Du Dv D1 d dd min. df dfb dfn e emax. F Fa Fa max. Faz Ff Ffz Fg FgB Fg max. Fg,sr.
nabavna cijena alata svedena na jedno bruenje za alate od brzoreznog elika ili nabavna cijena alata svedena na jednu reznu otricu za alate s izmjenjivim reznim ploicama, kn nabavna cijena draa ploice, kn fiksni troak, kn nabavna cijena glodae glave, kn cijena normiranog sata rada alatnog stroja, kn/h troak vezan za glavno strojno vrijeme, kn nabavna cijena rezne ploice, kn konstanta prostora za strugotinu kod provlaenja Taylorova konstanta Taylorova konstanta jedinini troak izrade, kn promjer obratka na mjestu rezanja ili vanjski promjer navoja, mm promjer svrdla, uputala i razvrtala, mm promjer brusne ploe, mm ekvivalentni promjer brusne ploe, mm ekvivalentni promjer brusne ploe kod UOP ili UOU bruenja, mm ekvivalentni promjer brusne ploe kod VOP ili VOU bruenja, mm promjer glodala, mm promjer obratka kojeg treba ostvariti kod tokarskog glodanja ili promjer obratka kod bruenja, mm promjer krune pile, mm unutarnji promjer obratka, mm vanjski promjer obratka, mm promjer obratka kojeg treba ostvariti, mm promjer prethodnog provrta ili promjer (debljina) obratka kod okvirnog piljenja, mm najmanji promjer drke igle za provlaenje, mm stupanj slobode stupanj slobode brojnika stupanj slobode nazivnika Eulerov broj = 2,718282... ili ekscentricitet namjetanja glodala, mm maksimalni ekscentricitet namjetanja glodala, mm varijabla Fischerove razdiobe omjer varijacija maksimalna dozvoljena sila na alatu, N aktivna sila rezanja po zubu glodala, N posmina sila rezanja, N posmina sila rezanja po otrici svrdla, uputala i razvrtala ili po zubu glodala, N glavna sila rezanja, N sila rezanja pri dugohodnom blanjanju, N maksimalna glavna sila rezanja koja se postie pri provlaenju, N srednja rezultirajua glavna sila rezanja svih zubi u zahvatu kod glodanja, N
VIII Fgz
Popis oznaka
glavna sila rezanja po otrici svrdla, uputala i razvrtala ili glavna sila rezanja po zubu glodala ili pile, N Fgz,sr. srednja glavna sila rezanja (tangencijalna sila) po jednom zubu glodala, N sila normalna na posminu silu rezanja po zubu glodala, N Fnfz sila normalna na glavnu silu rezanja (radijalna sila) po zubu glodala, N Fngz pasivna ili natrana sila rezanja, N Fp povlana sila provlakaice, N Fpp pasivna (natrana) sila rezanja po otrici svrdla, uputala i razvrtala, N Fpz rezultantna sila rezanja, N Fr sila trenja u vodilicama radnog stola dugohodne blanjalice ili sila trenja na Ftr poleini zuba igle za provlaenje, N glavna sila rezanja po zubu igle za provlaenje, N Fz posmak po okretaju obratka ili posmak po dvostrukom hodu ili posmak po f okretaju glodala ili aksijalni (uzduni) posmak kod izrade navoja, mm aksijalni (uzduni) posmak kod bruenja, mm fa specifina sila posmaka, N/mm2 ff ff,11 specifina jedinina sila posmaka, N/mm2 fmax. maksimalni posmak, mm fmin. minimalni posmak, mm posmak odvaljivanja po dvostrukom hodu, mm fo popreni posmak kod bruenja, mm fp radijalni posmak kod bruenja ili radijalni posmak po dvostrukom hodu, mm fr specifina sila rezanja, N/mm2 fs fs,sr. srednja specifina sila rezanja, N/mm2 fs,11 specifina jedinina sila rezanja, N/mm2 uzduni posmak po okretaju eonog glodala, mm fu fu max. maksimalni uzduni posmak po jednom okretaju eonog glodala, mm f(X) funkcija cilja posmak po otrici svrdla, uputala i razvrtala ili posmak po zubu glodala ili fz posmak po zubu za grubu obradu kod igle za provlaenje ili posmak po zubu pile, mm fz' posmak po zubu za polugrubu obradu kod igle za provlaenje, mm radijalnom posmaku po zubu eonog glodala, mm fzr efektivnost bruenja G teina obratka, N Go teina radnog stola dugohodne blanjalice, N Gst gj(X) funkcije ogranienja debljina neodrezane strugotine ili visina glavnog leaja od osi oko koje se h klati kulisa ili visina zuba ozubljenja obratka, mm h(, r) debljina eonog odreska, mm ekvivalentna debljina bruenja, mm he hmax. maksimalna debljina neodrezane strugotine kod glodanja (na mjestu zahvata zuba) ili kod PU i RU bruenja, mm ho() debljina obodnog odreska, mm hsr. srednja debljina neodrezane strugotine kod glodanja ili PU i RU bruenja, mm
Popis oznaka
IX
hz i ib io ip ip 1 ip 2 ip 3 iu K Ka Ki KM Kp KT Kv K 0 K k ka ka p kel kf k fa k fo k mn kph ks kv kz kz' kz(a) kz(a) min. kz(b) kz(c) L Lb Lf Lp Lrh
visina zuba igle za provlaenje, mm broj utora odvalnog glodala broj prolaza bruenja broj ipki u snopu broj prolaza ili broj poprenih hodova kod bruenja broj prolaza pri grubom bruenju bokova zubi broj prolaza pri finom bruenju bokova zubi broj prolaza pri vrlo finom bruenju bokova zubi broj utora (ljebova) duljina kalibrirajueg dijela razvrtala ili konstanta zavisna o materijalu obratka kod bruenja, mm faktor materijala alata faktor istroenja alata udaljenost sredita kratera od poetne otrice, mm koeficijent vremena povratnog hoda dubina kratera na prednjoj povrini alata, mm faktor brzine rezanja faktor kuta nagiba ozubljenja obratka faktor prednjeg kuta alata broj ulaznih faktora (varijabli odluke) u planu pokusa koeficijent smjera krivulje zavisnosti postojanosti alata o dubini rezanja eksponent utjecaja dubine bruenja koeficijent efektivne duljine rezne otrice ploice koeficijent smjera krivulje zavisnosti postojanosti alata o posmaku eksponent utjecaja aksijalnog posmaka eksponent utjecaja posmaka odvaljivanja po dvostrukom hodu eksponent utjecaja normalnog modula ozubljenja obratka koeficijent gubitka vremena za povratni hod suporta provlakaice faktor sigurnosti koeficijent smjera pravca postojanosti alata korak zuba igle za provlaenje ili pile, mm korak zubi za polugrubu i zavrnu obradu, mm korak zubi za grubu obradu igle za provlaenje s obzirom na sposobnost prihvata strugotine, mm najmanji korak zubi za grubu obradu igle za provlaenje s obzirom na sposobnost prihvata strugotine, mm korak zubi za grubu obradu igle za provlaenje s obzirom na vlanu silu provlakaice, mm korak zubi za grubu obradu s obzirom na dozvoljeno vlano naprezanje igle za provlaenje, mm ukupna duljina prolaza (put alata) ili duljina igle za provlaenje, mm duljina bruenja, mm put glodala u smjeru uzdunog posmaka, mm duljina provlaenja, mm duljina radnog hoda suporta provlakaice, mm
X L1 l lA lB lC lD ld lE lF li lk lo lp lro ls lu l1 l2 M Mb m m mn mO N No Npl n na nb ndh ndh1 ndh2 ndh3 ng nmax. nmin. no np
Popis oznaka
ukupna duljina hoda alata, mm duljina rezanja, mm duljina drke s prednjim hvatitem igle za provlaenje, mm duljina prednje vodilice igle za provlaenje, mm duljina ozubljenja igle za provlaenje, mm duljina dijela za zaglaivanje igle za provlaenje, mm duljina blanjane (dubljene) povrine, mm duljina stranje vodilice igle za provlaenje, mm duljina stranjeg hvatita (potporni dio) igle za provlaenje, mm duljina izlaznog hoda alata, mm duljina luka zahvata brusne ploe, mm duljina obratka ili obraivane povrine, mm duljina provrta ili duljina prijelaza brusne ploe, mm ukupna duljina rezne otrice ploice, mm duljina eone otrice zuba glodala, mm duljina ulaznog hoda alata, mm ulazni put potreban da bi glodalo zahvatilo punu dubinu, odnosno irinu glodanja, mm prelaz glodala, mm zakretni moment, Nmm okretni moment brusne ploe, Nmm Taylorov eksponent ili broj praznih prolaza (bez radijalnog posmaka) za fino bruenje navoja masa skinute strugotine, kg/min normalni modul ozubljenja, mm broj funkcija ogranienja broj eksperimentalnih zapaanja veliina serije (broj izradaka) broj pritezanja reznih ploica kojeg moe izdrati dra ili glodaa glava u svom radnom vijeku frekvencija vrtnje glavnog vretena alatnog stroja ili frekvencija vrtnje obratka ili frekvencija vrtnje pri radnom hodu, min-1 frekvencija vrtnje svrdla, uputala i razvrtala, min-1 frekvencija vrtnje brusne ploe, min-1 broj dvostrukih hodova radnog stola dugohodne blanjalice, okvirne pile ili stola brusilice, min-1 broj dvostrukih hodova stola brusilice za grubo bruenje bokova zubi, min-1 broj dvostrukih hodova stola brusilice za fino bruenje bokova zubi, min-1 broj dvostrukih hodova stola brusilice za vrlo fino bruenje bokova zubi, min-1 frekvencije vrtnje glodala, min-1 maksimalna frekvencija vrtnje glavnog vretena alatnog stroja, min-1 minimalna frekvencija vrtnje glavnog vretena alatnog stroja, min-1 frekvencija vrtnje obratka kod tokarskog glodanja ili bruenja, min-1 ili broj varijabli odluke frekvencija vrtnje krune pile, min-1
Popis oznaka
XI
nr n0 n1 P Pr PS pm Q q R R2 Ra Rg Rt r r sbi 2 sR 2 sR 2 sr sr2 2 sy T Te Tp t ta ta 1 tbi tdh tg tn tp tph tps tr tss t1 t V VB Vib
frekvencija vrtnje ruice kulisnog mehanizma, min-1 broj ponavljanja pokusa u sredinjoj toki plana frekvencija vrtnje pri povratnom hodu, min-1 veliina koraka navoja, mm snaga rezanja, kW snaga stroja, kW posmak pri iftingu, mm produktivnost, min-1 omjer brzina povratnog i radnog hoda dugohodne blanjalice ili broj poetaka odvalnog glodala duljina kulise ili polumjer zaobljenja podnoja zuba igle za provlaenje, mm koeficijent determinacije prosjeno odstupanje profila, mm polumjer glodala, mm teorijska hrapavost obraene povrine, mm duljina ruice kulisnog mehanizma ili poloaj mjerenja debljine eonog odreska, mm polumjer zaobljenja vrha alata, mm standardne pogreke koeficijenata regresije suma kvadrata zbog varijacije objanjene regresijom srednja suma kvadrata zbog varijacije objanjene regresijom suma kvadrata rezidualnih odstupanja srednja suma kvadrata rezidualnih odstupanja ukupna suma kvadrata svih odstupanja postojanost alata, min ekonomina postojanost alata, min produktivna postojanost alata, min varijabla Studentove razdiobe vrijeme izmjene alata svedeno na jedan izradak (komadno alatno vrijeme), min vrijeme potrebno za stavljanje, tj. jednokratnu zamjenu alata, min omjeri koeficijenata regresije i pripadnih standardnih pogreaka vrijeme jednog dvostrukog hoda radnog stola dugohodne blanjalice, min glavno strojno vrijeme, s ili min komadno vrijeme (vrijeme za podeavanje stroja), min vrijeme povratnog hoda dugohodne blanjalice ili vrijeme pozicioniranja (vrijeme do ulaza u zahvat), min vrijeme povratnog hoda, min ukupno vrijeme pripreme alatnog stroja, min vrijeme radnog hoda dugohodne blanjalice, min vrijeme potrebno za stavljanje i skidanje obratka, min jedinino vrijeme izrade, min razina pouzdanosti t-razdiobe volumen skinute strugotine u jedinici vremena, mm3/min srednja irina pojasa troenja na stranjoj povrini alata, mm skinuti volumen materijala s brusne ploe, mm3
XII
Popis oznaka
Vob Vs vb vc vcd vce vc max. vc min. vcp vc sr. ve vf vfo vfu vh vm vo vp vph vp max. vR vr vr max. vr sr. X Xi xf xi x1 x2 x3 y y ya z zh zo zpl zT zz zz max. zzg zzp
obrueni volumen s obratka, mm3 specifini volumen, mm3 min-1 kW-1 obodna brzina brusne ploe, m/s brzina rezanja, m/min brzina rezanja kojom se ostvaruje maksimalni profit, m/min ekonomina brzina rezanja, m/min maksimalna brzina rezanja, m/min minimalna brzina rezanja, m/min produktivna brzina rezanja, m/min srednja brzina rezanja, m/min rezultantna brzina, m/min posmina brzina, mm/min posmina brzina obratka kod tokarskog glodanja, mm/min uzduna posmina brzina kod tokarskog glodanja, mm/min brzina rezanja u hvatitu komponenata sile rezanja kod buenja, uputanja i razvrtavanja, m/min srednja brzina gibanja radnog stola dugohodne blanjalice, m/min obodna brzina ili pravocrtna brzina obradne povrine kod bruenja, m/min brzina povratnog hoda kod blanjanja, dubljenja i okvirnog piljenja, m/min programirana brzina povratnog hoda, mm/min maksimalna brzina povratnog hoda za kratkohodno blanjanje i dubljenje, m/min obodna brzina ruice kulisnog mehanizma, m/min brzina radnog hoda kod blanjanja, dubljenja i okvirnog piljenja, m/min maksimalna brzina radnog hoda za kratkohodno blanjanje i dubljenje, m/min srednja brzina radnog hoda kod kratkohodnog blanjanja i dubljenja, m/min vektor varijabli odluke kodirane vrijednosti ulaznih faktora (varijabli odluke) eksponent posmaka u proirenoj Taylorovoj jednadbi postojanosti alata varijable odluke varijabla odluke koja u matematikim modelima predstavlja brzinu rezanja varijabla odluke koja u matematikim modelima predstavlja posmak varijabla odluke koja u matematikim modelima predstavlja dubinu rezanja vrijednost regresijske jednadbe regresijski model eksponent dubine rezanja u proirenoj Taylorovoj jednadbi postojanosti alata broj otrica svrdla, uputala i razvrtala ili broj zubi glodala ili broj zubi pile broj hodova (vojeva) navoja broj zubi ozubljenja obratka broj reznih otrica ploice broj obraenih izradaka u vremenu izmeu dvije izmjene alata broj zubi glodala u zahvatu ili broj zubi koji istovremeno reu kod piljenja maksimalni broj zubi za grubu obradu u zahvatu kod provlaenja broj zubi za grubu obradu kod igle za provlaenje broj zubi za polugrubu obradu kod igle za provlaenje
Popis oznaka
XIII
zzz z1
broj zubi za zavrnu obradu kod igle za provlaenje eksponent Kienzlea
Grka slova
n n 0 n 0 r S r r' s max. o M M dozv. Mz1 p s u v 0 v kut otklona kulise ili kut nagiba spirale navoja, stranji kut alata, kut klina alata, kut nagiba ozubljenja obratka, prednji kut alata, kut uspona zavojnice glodala, dodatak za obradu ili razlika gornje i donje tolerancije mjere, mm kut vrha alata, stupanj iskoristivosti alatnog stroja prisloni kut glavne otrice alata (kut namjetanja) , prisloni kut pomone otrice alata, kut nadvienja alata, koeficijent trenja maksimalna dozvoljena vitkost strugotine Ludolfov broj = 3,141592(6535...) gustoa materijala obratka, kg/m3 vlana vrstoa materijala, N/mm2 dozvoljeno naprezanje na vlak, N/mm2 vlano naprezanje na prvom zubu igle za provlaenje, N/mm2 kut koji zatvara pravac postojanosti alata s ordinatom, kut zahvata zuba glodala ili kut zahvata kod PU ili RU bruenja, kut pravca pomonog gibanja, kut rezanja kod krunog piljenja, kut zahvata kod UOP ili UOU bruenja, kut zahvata kod VOP ili VOU bruenja, kut zahvata glodala, kut pravca glavnog gibanja, kut koji zatvara pravac postojanosti alata s apscisom u dijagramu s dvostrukim logaritamskim mjerilom,
Ostale kratice
CNC const. L DIN dozv. HB Hi-E HRc raunalno numeriko upravljanje (engl. Computerized Numerical Control) konstanta elik elini lijev njemaki standard tj. institut za norme Deutsches Institut fr Normung dozvoljeno tvrdoa po Brinellu podruje visoke uinkovitosti obrade (engl. High Efficiency) tvrdoa po Rockwellu
XIV
Popis oznaka
ISO kn LP max. min. MRR opt. PU RU SL sr. UOP UOU VOP VOU
Meunarodna organizacija za standardizaciju (engl. International Organization for Standardization) kuna (valuta) linearno programiranje maksimum, maksimalno, najvie minimum, minimalno, najmanje uin skidanja materijala (engl. Material Removal Rate) optimum, optimalno plono uzduno ravno uzduno sivi lijev srednja unutarnje okruglo popreno unutarnje okruglo uzduno vanjsko okruglo popreno vanjsko okruglo uzduno
1.
UVOD
Proizvodnja je proces pretvorbe ideje i potrebe trita ili kupca u proizvod ili neku uslugu, pri emu se stvara viak vrijednosti. U radionicama metalopreraivake industrije proizvodnja obuhvaa aktivnosti izrade dijelova i njihovu montau. Proizvodni proces je osnova svake industrijske proizvodnje, a podrazumijeva sve aktivnosti i djelovanja koja rezultiraju pretvaranjem ulaznih materijala (sirovina, poluproizvoda) u gotov proizvod. On obuhvaa i sva sredstva i osoblje na kojima se i s kojima se vre aktivnosti od skladita ulaznog materijala do skladita gotovih proizvoda. Tehnoloki proces je bitan sastavni dio proizvodnog procesa, i to onaj dio koji se odnosi na postupnu promjenu izgleda, oblika, dimenzija i svojstava materijala od sirovog stanja do gotovog proizvoda primjenom razliitih postupaka. Veina metalnih dijelova koji se ugrauju u razliite strojeve i ureaje svoj konani oblik najee dobiva postupcima obrade skidanjem strugotine tj. rezanjem. U proces obrade radni predmet ulazi kao pripremak, za vrijeme obrade zove se obradak, a po potpunom zavretku obrade izradak. Obrada skidanjem strugotine je skup postupaka kojim se metalnom obratku daje odreeni oblik i odreena kvaliteta obraene povrine. Skidanje strugotine koja predstavlja otpadni materijal obavlja se mehanikim djelovanjem reznog klina alata. U uvjetima bespotedne globalne trine konkurencije imperativ je brzo, jeftino i kvalitetno izraen proizvod, to zahtjeva definiranje i izvoenje ne bilo kakvog, ve optimalnog tehnolokog procesa obrade skidanjem strugotine. Da bi se projektirao takav tehnoloki proces potrebno je krenuti od parcijalnih optimuma njegovih osnovnih jedinica. Operacija je osnovna jedinica tehnolokog procesa koja podrazumijeva sve aktivnosti na obratku koje se na jednom radnom mjestu (tj. u uem smislu u okviru jednog obradnog sustava kojeg ine alatni stroj, alat, obradak i po potrebi naprave) odvijaju u kontinuitetu (obino u jednom stezanju obratka na alatnom stroju). U okviru strukture operacije pojedine se aktivnosti unutar operacije nazivaju
1. Uvod
zahvatima (ono to se unutar operacije obavi jednim alatom najee uz iste parametre obrade za koje se u praksi esto koristi i termin "reim obrade"). Parametri obrade (rezanja) potpuno definiraju relativno kretanje izmeu alata i obratka te njihov meusobni poloaj u bilo kojem trenutku odvijanja procesa obrade. Za ovdje analizirane postupke obrade skidanjem strugotine pripadna gibanja alata i obratka te parametri obrade prikazani su u tablici 1.1. Parametri obrade se odreuju za svaki zahvat obrade, dakle ne postoji njihova univerzalna kombinacija. tovie, i u toku jednog zahvata, rezanje se moe odvijati s dvije ili vie razliitih kombinacija parametara obrade. Odreivanje optimalnih vrijednosti parametara obrade za pojedine zahvate (operacije) najodgovorniji je posao tehnologa u proizvodnoj praksi budui da o parametrima obrade ovise: a) produktivnost, b) trokovi obrade, c) tonost izratka, d) hrapavost odnosno integritet obraene povrine, te e) trajnost i pouzdanost obraenog dijela u eksploataciji. Kod projektiranja tehnolokih procesa obrade skidanjem strugotine u proizvodnoj se praksi primjenjuju tri naina odreivanja parametara obrade: 1. odreivanje parametara na osnovi iskustva tehnologa, 2. odreivanje parametara na osnovi preporuka koje daju proizvoai alata u vidu tehnolokih podloga, te 3. odreivanje parametara primjenom metoda optimiranja (najrjee u primjeni). Tehnolog pri planiranju postupaka rezanja ima neka svoja (subjektivna) rjeenja, a obavlja zamoran posao (pretraivanje knjiga, prirunika, dijagrama i tablica, na to izgubi veliki dio korisnog vremena) koji se ponavlja i obino ne donosi nikakvo optimiranje postupaka i parametara obrade. Negativna strana je i nestandardnost pratee dokumentacije, te greke i nekonzistentnost. Velike pogreke i jo vee tete nastaju kada se za izbor parametara obrade koriste stari podaci iz literature, budui da novi i poboljani materijali alata omoguuju mnogo otrije parametre obrade, tj. veu produktivnost, ili kada se zbog loeg podeavanja obradnog sustava ne mogu postii vremenski nepromjenjive i traene vrijednosti parametara. Zbog toga parametre obrade treba izabrati prema najnovijim podacima proizvoaa alata (neprecizno i u pravilu nedovoljno argumentirano) ili, kao najbolje rjeenje, tako da se izradi matematiki model procesa obrade i primjene metode optimiranja. Izlaganje u ovoj knjizi zapoinje proraunima glavne sile rezanja, snage i glavnog strojnog vremena za razliite postupke obrade skidanjem strugotine. Za neke postupke navedeni su i drugi izrazi od praktinog znaaja za optimiranje parametara obrade kao to su primjerice izrazi za volumen skinutog materijala obratka u jedinici vremena i hrapavost obraene povrine. Budui da se poznavanjem zavisnosti postojanosti alata o parametrima obrade, odnosno poznavanjem odgovarajueg matematikog modela koji to opisuje, moe s poznatom sigurnou postii da proces obrade ne ue u podruje poremeaja, kada moe doi do prekida procesa zbog istroenosti, loma alata ili nekvalitetne
1. Uvod
Tablica 1.1. Gibanja alata i obratka te parametri obrade skidanjem strugotine za razliite postupke
Postupak Tokarenje Dugohodno blanjanje Kratkohodno blanjanje Dubljenje Buenje, uputanje i razvrtavanje Glodanje alat (rotacija) alat obradak (ili rijetko alat) obradak alat (ili rijetko obradak) obradak (najee) alat (uzduno gibanje) + obradak (rotacija) alat brzina rezanja i posmak brzina rezanja, posmina brzina i dubina rezanja brzina rezanja, uzduna posmina brzina, frekvencija vrtnje obratka i dubina rezanja brzina rezanja brzina rezanja i posmina brzina obodna brzina brusne ploe, obodna brzina obratka ili pravocrtna brzina obradne povrine, uzduna posmina brzina, aksijalni ili radijalni ili popreni posmak, te dubina rezanja brzina rezanja i aksijalni posmak Glavno gibanje obradak Pomono gibanje alat brzina rezanja, posmak i dubina rezanja Parametri obrade
Tokarsko glodanje Provlaenje Piljenje
Bruenje (svi postupci)
alat
obradak ili alat
Izrada navoja ureznikom, nareznicom i nareznom glavom Izrada navoja tokarenjem Izrada navoja glodanjem i bruenjem Izrada ozubljenja odvalnim glodanjem Izrada ozubljenja odvalnim dubljenjem alat obradak alat (rotacija)
alat
alat (uzduno gibanje) + obradak (rotacija)
brzina rezanja, aksijalni posmak i frekvencija vrtnje obratka brzina rezanja i aksijalni posmak
alat
brzina rezanja i posmak odvaljivanja po dvostrukom hodu obodna brzina brusne ploe, uzduna posmina brzina i dubina rezanja
Bruenje ozubljenja
1. Uvod
obrade, u nastavku se opisuje modeliranje jednadbe postojanosti alata kao osnove za optimiranje tehnolokog procesa obrade skidanjem strugotine. Konano, daju se izrazi i opisuje metoda linearnog programiranja za proraun optimalnih parametara obrade koji predstavljaju vaan preduvjet projektiranja takvih tehnolokih procesa obrade skidanjem strugotine u kojima e obradni sustavi osigurati veu produktivnost i ekonominost proizvodnje.
2.
2.1. Tokarenje
OSNOVNI PRORAUNI
POSTUPAKA
Tokarenje je postupak kojim se skidanjem strugotine dobivaju valjkaste plohe (uzduno tokarenje) i ravne plohe (popreno tokarenje). Karakteristike su tokarenja konstantan presjek neodrezane strugotine i kontinuirani rez. Tokarenje moe biti vanjsko ili unutarnje.
y
2.1.1. Raunanje glavne sile rezanja

Smjer i vrijednost sile rezanja Fr kojom obradak djeluje na prednju i stranju povrinu alata zavise o materijalu obratka, obliku i materijalu alata, te parametrima obrade. Sila rezanja najjednostavnije se odreuje pomou komponenata: Fg glavna sila, Ff posmina sila i Fp pasivna ili natrana sila rezanja (slika 2.1), pa je:
Fr = Fg2 + F f2 + Fp2
ve p z Fp vf
vc n
Ff
Kinematika ravnina Fg Fr Fa
(2.1)
Kod tzv. produktivnog tokarenja s nekoliko noeva istovremeno ukupna je rezultantna sila rezanja jednaka zbroju rezultantnih sila rezanja pojedinih otrica. Najvanija je i najee se pri raunanju upotrebljava glavna sila rezanja Fg, N, koja se nalazi u kinematikoj ravnini, a odreena je izrazima
Slika 2.1. Kinematika uzdunog tokarenja i komponente sile rezanja. vc brzina rezanja, vf posmina brzina, ve rezultantna brzina, kut pravca glavnog gibanja, p kut pravca pomonog gibanja, Fr rezultantna sila rezanja, Fg glavna sila rezanja, Ff posmina sila rezanja, Fa aktivna sila rezanja, Fp pasivna ili natrana sila rezanja
2. Osnovni prorauni postupaka
Fg = A f s ,
(2.2)
ili za precizniji proraun

Fg = A f s K K v K a K i ,
(2.3)
pri emu je: A povrina presjeka neodrezane strugotine, mm2, (slika 2.2),
h=f
b = ap
b r
r = 90
Slika 2.2. Utjecaj prislonog kuta glavne otrice alata r na oblik presjeka neodrezane strugotine pri uzdunom tokarenju. ap dubina rezanja, f posmak po okretaju, b irina neodrezane strugotine, h debljina neodrezane strugotine, D promjer obratka na mjestu rezanja, D1 promjer obratka kojeg treba ostvariti
A = a p f = bh , ap dubina rezanja, mm,
ap
D1
(2.4)
ap =
D D1 , 2
(2.5)
D promjer obratka na mjestu rezanja, mm, D1 promjer obratka kojeg treba ostvariti, mm, f posmak po okretaju, mm, f = vf n , (2.6)
vf posmina brzina, mm/min, n frekvencija vrtnje glavnog vretena alatnog stroja, min-1, b irina neodrezane strugotine, mm,
2.1. Tokarenje
b=
ap
sin r
(2.7)
r prisloni kut glavne otrice alata (kut namjetanja), , h debljina neodrezane strugotine, mm, h = f sin r , fs specifina sila rezanja, N/mm2,
(2.8) 8)
fs =
f s ,11 h z1
(2.9)
fs,11 specifina sila rezanja koja odgovara povrini presjeka neodrezane strugotine A = 1 mm 1 mm (kada je b = h = 1 mm), N/mm2, a odreuje se iz tablice 2.1, z1 eksponent debljine neodrezane strugotine zavisan o materijalu obratka (eksponent Kienzlea), a odreuje se iz tablice 2.1, K faktor prednjeg kuta alata n zavisan o materijalu obratka
K = 1
n 0
66,7
(2.10)
(0 = 6 za elik i 0 = 2 za sivi lijev), Kv faktor brzine rezanja (slika 2.3),

1,3 Korekcijski faktor Kv 1,2 1,1 1,0 0,9 0,8 20 30 40 50 60 80 100 200 300 400 500 600
Brzina rezanja vc, m/min Slika 2.3. Zavisnost korekcijskog faktora Kv o brzini rezanja za elik, elini lijev i sivi lijev (ap < 5 mm, f = 0,2 ... 1,2 mm, n = -5 ... 10, r = 60 ... 90) [1]
Ka faktor materijala alata (Ka = 1 za tvrdi metal, Ka = 0,95 ... 0,9 za reznu keramiku), Ki faktor istroenja alata Ki = 1,3 ... 1,5 (za novi je alat Ki = 1).
Tablica 2.1. Zavisnost specifine sile rezanja fs, N/mm2, o debljini strugotine pri tokarenju alatom od tvrdog metala (vc = 100 ... 120 m/min, n = 5, n = 79, n = 6, r = 90, r = 60, s = -4, r = 1 mm) [1]
Debljina strugotine h, mm 0,08 2730 3840 3240 4820 3160 3360 4050 4820 4820 3810 4280 3520 2830 2400 1040 1610 1920 2240 3690 3190 3520 2630 3620 3120 4510 3060 3220 3820 4510 4550 3630 4040 3390 2660 2260 1010 1540 1810 2110 3530 3020 3340 2540 3430 3000 4220 2970 3100 3610 4220 4290 3470 3810 3260 2540 2130 980 1470 1720 1990 3390 2870 3160 2430 3210 2880 3920 2870 2960 3380 3920 4030 3290 3580 3130 2350 2000 950 1400 1610 1870 3230 2700 2980 2340 3020 2770 3660 2780 2850 3190 3660 3800 3140 3370 3010 2180 1890 920 1330 1530 1760 3100 2560 2830 2250 2850 2670 3430 2700 2730 3010 3430 3580 3000 3180 2900 2050 1780 900 1270 1440 1660 2970 2430 2680 2170 2690 2570 3200 2610 2620 2840 3200 3380 2850 3000 2790 1920 1670 870 1210 1360 1570 2850 2300 2530 2080 2530 2470 2980 2520 2510 2660 2980 3170 2720 2820 2680 1830 1580 840 1150 1280 1470 2720 2170 2390 2000 2380 2370 2780 2450 2410 2510 2780 2990 2590 2660 2580 1770 1490 820 1100 1210 1390 2600 2050 2270 1930 2250 2280 2600 2370 2310 2370 2600 2820 2470 2500 2480 1740 1400 800 1050 1150 1310 2490 1940 2150 0,1 0,125 0,16 0,20 0,25 0,315 0,4 0,5 0,63 0,8 1850 2110 2190 2420 2290 2220 2230 2420 2650 2350 2350 2380 1700 1320 770 1000 1080 1230 2390 1840 2030 fs,11 h = 1 mm 1780 1990 2110 2260 2220 2130 2100 2260 2500 2240 2220 2290 1680 1240 750 950 1020 1160 2280 1740 1920 z1 0,17 0,26 0,17 0,30 0,14 0,18 0,26 0,30 0,26 0,21 0,26 0,17 0,28 0,26 0,13 0,21 0,25 0,26 0,19 0,24 0,24
Materijal obratka
M , N/mm2 ili tvrdoa
0,063
0362 0545 0645 0745 1531 1731 4320 5420 4732 4731 4830 4721 3131 Meehanite M SL 10 SL 15 SL 20 SL 25 Tvrdi lijev 5471 aren 5471 pob.
340/370 520 620 720 670 770 770 630 730 800 600 590 770 300 HB 180 HB 180 HB 220 HB 220 HB 55 HRC 940 352 HB
2850 4080 3380 5180 3270 3500 4310 5180 5130 4000 4560 3660 3050 2550 1070 1700 2040 2380 3860 3380 3730
2.1. Tokarenje
2.1.2. Raunanje snage

Potrebna snaga za obradu skidanjem strugotine na otrici alata, tzv. snaga rezanja Pr, kW, odreena je izrazom Pr = Fg vc
60 103
D n . 1000
(2.11)
pri emu brzina rezanja vc, m/min, iznosi:

vc =
(2.12)
Pasivna (natrana) sila Fp ne uzima se u obzir jer je okomita na glavno i posmino gibanje i ne obavlja rad. Takoer, posmina sila Ff malo utjee na snagu rezanja Pr jer je posmina brzina vf vrlo malena s obzirom na brzinu rezanja vc. Konano, budui da je kut pravca glavnog gibanja vrlo malen, to je brzina rezanja vc priblino jednaka brzini rezultantnog gibanja ve. Snaga stroja PS, kW, vea je od snage rezanja Pr zbog gubitaka u alatnom stroju, a rauna se iz izraza:
PS =
Pr
(2.13)
pri emu stupanj iskoristivosti alatnog stroja u zavisnosti od broja okretaja, naina prijenosa i starosti stroja iznosi S = 0,7 ... 0,85.
2.1.3. Volumen, specifini volumen i masa skinute strugotine

Volumen skinute strugotine u jedinici vremena V, mm3/min, odnosno uin skidanja materijala (engl. material removal rate MRR), dobiva se iz izraza:
V = 1000 Avc = 1000a p f vc = 1000b hvc .

Specifini volumen Vs, mm3 min-1 kW-1, iznosi
(2.14)
Vs =
V , Pr
(2.15)
a izvoenjem slijedi vaan odnos Vs i specifine sile rezanja:
Vs f s = 60 10 6 .
(2.16)
Masa skinute strugotine m, kg/min, odreena je opim izrazom koji vrijedi za sve postupke:
m = 10 9 V o ,
pri emu je o, kg/m3, gustoa materijala obratka.
(2.17)
10
2.1.4. Hrapavost obraene povrine

esto nije dovoljno da se obradom skidanjem strugotine postigne zadani oblik obratka, ve treba postii i traenu hrapavost obraene povrine. Hrapavost treba uzeti u obzir pri izboru parametara obrade. Teorijska hrapavost obraene povrine Rt, mm, kod obrade alatom bez zaobljenja vrha iznosi
Rt = f
tan r tan r ' , tan r + tan r '
(2.18)
pri emu se uz poznati kut vrha alata r, , prisloni kut pomone otrice alata r', , odreuje iz izraza:
r ' = 180 r r .
(2.19)
Kada postoji neko zaobljenje vrha alata polumjera r, mm, tada se teorijska hrapavost rauna prema izrazu:
Rt
f2 . 8r
(2.20)
2.1.5. Raunanje glavnog strojnog vremena za uzduno tokarenje

Glavno strojno vrijeme tg, s, odreeno je izrazom tg = 60 L 60 L 60 D L ip , ip = ip = fn vf 1000vc f (2.21)
pri emu je: L ukupna duljina prolaza, mm, koja u opem sluaju iznosi
L = l + lu ,
(2.22)
l duljina tokarene povrine, mm, lu duljina ulaznog hoda alata, mm, odnosno za uzduno tokarenje izmeu iljaka cijele duljine obratka
L = lo + lu + li ,
lo duljina obratka, mm, li duljina izlaznog hoda alata, mm, ip broj prolaza.
(2.23)
2.1.6. Glavno strojno vrijeme za popreno tokarenje krune povrine

Kod poprenog tokarenja krune povrine s konstantnom frekvencijom vrtnje obratka (n = const. na slici 2.4a) treba za raunanje srednje brzine rezanja i za odreivanje postojanosti alata uzeti promjer D, mm, koji dijeli obraenu povrinu na dva priblino jednaka dijela.
2.1. Tokarenje
11
Slijedi: D D D D = v D = v 0,7 Dv , 2 2 2 2 pri emu je Dv, mm, vanjski promjer obratka. Srednja brzina rezanja vc sr., m/min, onda iznosi vc sr. = 0,7 Dv n , 1000 (2.25)
2 2 2
(2.24)
pa je glavno strojno vrijeme tg, s, odreeno izrazom:

tg = 60 Dv 60 0,7 Dv2 ip = ip . 2f n 2 1000 vc sr. f
(2.26)
Budui da numeriki upravljane tokarilice mogu kontinuirano mijenjati frekvenciju vrtnje, tada se popreno tokari s konstantnom brzinom rezanja. Kod poprenog tokarenja krune povrine s vc = const. od Dv do D1 i n = const. od D1 do D = 0 (slika 2.4b), glavno strojno vrijeme tg, s, odreeno je sljedeim izrazom:
D1 D Dv n
f vc, m/min n, min-1 vc n
a) L, mm vc, m/min n, min-1 n1 nv L, mm Slika 2.4. Promjena brzine rezanja vc pri poprenom tokarenju krune povrine prema frekvenciji vrtnje n obratka. a) s n = const., b) s vc = const. od Dv do D1 i n = const. od D1 do D = 0 vc n
b)
12
60 Dv2 D12 60 D1 60 Dv2 + D12 ip , i tg = + = p 2 f n1 4 1000vc f 4 1000vc f
(2.27)
pri emu se promjer D1, mm, kod kojega popreno tokarenje s vc = const. prelazi u popreno tokarenje s n = const. rauna kao
D1 = 0,25Dv .
(2.28)
S vc = const. i za omjer promjera D1/Dv = 0,25 trajanje je obrade za 46,8% krae od poprenog tokarenja s n = const.
2.1.7. Glavno strojno vrijeme za popreno tokarenje prstenaste povrine

Kod poprenog tokarenja prstenaste povrine (slika 2.5) mogu se pojaviti tri sluaja, pa se za proraun glavnog strojnog vremena tg, s, koriste sljedei izrazi: a) za n = const. kada je Du 0,25 Dv tg = 60 (Dv Du ) ip , 2f n (2.29)
b) za vc = const. kada je Du 0,25 Dv tg =
2 60 Dv2 Du ip , 4 1000vc f
(2.30)
D1 Du D1 Dv n Dv f vc, m/min n, min-1 vc, m/min n, min-1 vc n c) vc, m/min n, min-1 L, mm nu nv L, mm Slika 2.5. Promjena brzine rezanja vc pri poprenom tokarenju prstenaste povrine prema frekvenciji vrtnje n obratka. a) s n = const. kada je Du 0,25 Dv, b) s vc = const. kada je Du 0,25 Dv, c) s vc = const. od Dv do D1 i n = const. od D1 do Du kada je Du < 0,25 Dv vc n n1 nv nu vc n n1 = nu L, mm f Du n
a)
b)
2.1. Tokarenje
13
c) za vc = const. od Dv do D1 i n = const. od D1 do Du kada je Du < 0,25 Dv 60 Dv2 D12 60 (D1 Du ) 60 Dv2 + D12 2 D1Du i p , (2.31) i tg = + = p 2 f n1 4 1000vc f 4 1000vc f pri emu je Du, mm, unutarnji promjer obratka, dok je promjer D1, mm, odreen izrazom (2.28).
Primjer 2.1. Potrebno je tokariti osovinu iz 0745 s brzinom rezanja vc = 80 m/min pri emu je stupanj iskoristivosti tokarilice S = 0,8. Zadano je: povrina presjeka neodrezane strugotine A = 3 mm2 specifini volumen skinute strugotine Vs = 12000 mm3 min-1 kW-1 gustoa materijala obratka o = 7700 kg/m3 Treba proraunati: a) potrebnu snagu tokarilice b) masu skinute strugotine Rjeenje: ad a)
V = 1000 Avc = 1000 3 80 = 240000 mm3/min PS =
Pr
240000 V = = 25 kW Vs S 12000 0,8
ad b)
m = 10 9 V o = 10 9 240000 7700 = 1,848 kg/min
Primjer 2.2. Potrebno je grubo tokariti osovinu iz 1731 promjera D = 125 mm i to po cijeloj duljini lo = 500 mm, na promjer D1 = 118 mm, pri emu je zadano: alat, keramika ploica HC20 prednji kut n = -5 prisloni kut glavne otrice alata r = 60 brzina rezanja vc = 345 m/min posmak f = 0,25 mm stupanj iskoristivosti tokarilice S = 0,75 ulazna i izlazna duljina hoda alata lu = li = 3 mm Trai se: a) glavna sila rezanja za istroeni alat b) snaga stroja c) glavno strojno vrijeme Rjeenje: D1 ap r li lo L f lu
14
ad a)
ap =
D D1 125 118 = = 3,5 mm 2 2
za 1731 fs,11 = 2130 N/mm2, z1 = 0,18 (tablica 2.1)

h = f sin r = 0,25 sin 60 = 0,216 mm
fs =
f s ,11 h
z1
2130 0,216 0,18
= 2806,6 N/mm2
za 1731 0 = 6
K = 1
n 0
66,7
= 1
5 6 = 1,16 66,7
za vc = 345 m/min Kv = 0,92 (usvojeno, slika 2.3) rezna keramika Ka = 0,95 (usvojeno) istroeni alat Ki = 1,4 (usvojeno)
Fg = a p f f s K K v K a K i = 3,5 0,25 2806,6 1,16 0,92 0,95 1,4 = 3485,7 N
ad b)
Pr = PS =
Fg vc 60 10
3
3485,7 345 60 10 3
= 20,043 kW
Pr
20,043 = 26,724 kW 0,75
ad c)
ip = 1 (usvojeno)
tg = 60 D (lo + lu + li ) 60 125 (500 + 3 + 3) ip = 1 = 138,23 s 1000vc f 1000 345 0,25
Primjer 2.3. Koji je najvei posmak mogu s obzirom na snagu tokarilice PS = 9 kW pri tokarenju osovine iz SL 25 novim alatom, ako je zadano: alat, tvrdi metal K 10 prednji kut n = 12 prisloni kut glavne otrice alata r = 60 brzina rezanja vc = 100 m/min dodatak za obradu = 6 mm stupanj iskoristivosti tokarilice S = 0,7 Rjeenje: za = 6 mm usvojeno je ip = 1 ap = 6 mm
fs = f s ,11 h
z1
( f sin r )z
f s ,11
= f s ,11 f z1 (sin r ) z1
za SL 25 fs,11 = 1160 N/mm2, z1 = 0,26 (tablica 2.1) za SL 25 0 = 2

K = 1
n 0 12 2 = 1 = 0,85 66,7 66,7
2.1. Tokarenje
15
za vc = 100 m/min Kv = 1 (usvojeno, slika 2.3) tvrdi metal Ka = 1 novi alat Ki = 1

Pr = a p f 1 z1 f s ,11 (sin r ) z1 K vc 60 10 3 = PS S
60 103 PS S
f = 1 z1
60 103 9 0,7
a p f s ,11 (sin r ) z1 K vc = 0,52 mm
f = 1 0,26
6 1160 (sin 60) 0, 26 0,85 100
Primjer 2.4. Kod unutarnje obrade cilindarske kouljice umjesto standardnog tokarskog noa koristi se glava koja ima vie otrica na istom promjeru i u istoj aksijalnoj ravnini. Zadano je: materijal obratka SL 20 unutarnji promjer D = 200 mm duljina obrade lo = 600 mm prisloni kut r = 90 brzina rezanja vc = 60 m/min posmak po jednoj otrici fz = 0,15 mm broj otrica z =6 dubina rezanja ap = 5 mm ulazna i izlazna duljina hoda alata lu = li = 2 mm Trai se: a) glavno strojno vrijeme b) snaga rezanja c) glavno strojno vrijeme kod tokarenja s jednim noem uz koritenje iste snage rezanja Rjeenje:
f li lo L ad a) ip = 1 (usvojeno) lu
16
za f = f z z t g = ad b)
60 D (lo + lu + li ) 60 200 (600 + 2 + 2) = = 421,67 s 1000vc f z z 1000 60 0,15 6
za SL 20 fs,11 = 1020 N/mm2, z1 = 0,25 (tablica 2.1) za r = 90 Fg = a p f 1 z1 f s ,11 z = 5 0,151 0, 25 1020 6 = 7375,5 N
= 7,375 kW 60 10 60 103 Da bi se moglo izraunati glavno strojno vrijeme ako bi se tokarenje kouljice izvodilo samo s jednim noem najprije treba izraunati posmak koji se moe postii.
3
Pr =
Fg vc
7375,5 60
ad c)
f = 1 z1
Fg a p f s ,11
= 1 0, 25
7375,5 = 1,635 mm 5 1020
Budui da je posmak kod tokarenja s jednim noem vei od ukupnog posmaka kod tokarenja glavom sa est otrica i to za
1,635 = 1,82 puta, 0,15 6 za toliko bi puta glavno strojno vrijeme s jednim noem bilo krae kada se ne bi radilo o tankostjenom obratku koji smije biti stegnut samo eono.
Primjer 2.5. Potrebno je izraunati teorijsku hrapavost kod tokarenja osovine ako je poznato: polumjer vrha otrice alata r = 0,4 mm brzina rezanja vc = 102 m/min posmina brzina vf = 500 mm/min promjer obratka D = 26 mm Rjeenje:
vc =
f = Rt
1000 vc 1000 102 D n = 1249 min-1 n= = D 26 1000

vf n = 500 = 0,4 mm 1249
f2 0,4 2 = = 0,05 mm 8r 8 0,4
Primjer 2.6. Treba grubo tokariti osovinu promjera D = 80 mm i duljine lo = 280 mm na promjer D1 = 65 mm i duljinu l = 150 mm, pri emu je zadano: brzina rezanja vc = 96 m/min posmak f = 0,16 mm specifini volumen skinute strugotine Vs = 15000 mm3 min-1 kW-1 ulazna duljina hoda alata lu = 2 mm Trai se: a) glavna sila rezanja b) glavno strojno vrijeme
2.1. Tokarenje
17
Rjeenje:
D1
l L
D D1 80 65 = = 7,5 mm 2 2
lu
ad a)
ap =
V = 1000 a p f vc = 1000 7,5 0,16 96 = 115200 mm3/min
Pr =
Fg vc 60 10 3
V 60 10 3V 60 10 3 115200 Fg = = = 4800 N Vs Vs vc 15000 96
ad b)
ip = 1 (usvojeno)
tg = 60 D (l + lu ) 60 80 (150 + 2) ip = 1 = 149,22 s 1000 vc f 1000 96 0,16
Primjer 2.7. Treba popreno tokariti obradak punog krunog presjeka promjera Dv = 600 mm pri emu je zadano: srednja brzina rezanja vc sr. = 100 m/min posmak f = 0,25 mm dubina rezanja ap = 7 mm specifini volumen skinute strugotine Vs = 15000 mm3 min-1 kW-1 Trai se: a) glavno strojno vrijeme za n = const. b) najveu snagu rezanja
Rjeenje: ap
Dv
n f ad a) ip = 1 (usvojeno)
n= 1000 vc sr. 0,7 Dv = 1000 100 = 75 min-1 0,7 600
18
tg =
60 Dv 60 600 ip = 1 = 960 s 2f n 2 0,25 75 Dv n 600 75 = = 141,37 m/min 1000 1000
ad b)
vc max . =
V = 1000 a p f vc max . = 1000 7 0,25 141,37 = 247397,5 mm3/min
Pr max . =
V 247397,5 = = 16,493 kW Vs 15000
Primjer 2.8. Potrebno je popreno tokariti prsten vanjskog promjera Dv = 4000 mm i unutarnjeg promjera Du = 1200 mm. Zadano je: stalna brzina rezanja vc = 80 m/min posmak f = 0,4 mm Trai se: a) glavno strojno vrijeme za vc = const. b) odnos glavnih strojnih vremena za vc = const. i n = const.
Rjeenje: n
ap
Du Dv
ad a)
0,25 Dv = 0,25 4000 = 1000 mm < Du mogue je tokarenje s vc = const.
ip = 1 (usvojeno)
tg v =
2 2 60 Dv Du 60 4000 2 1200 2 ip = 1 = 21441,37 s = 5,96 h 4 1000vc f 4 1000 80 0,4
ad b)
n=
1000 vc 1000 80 = = 6,366 min-1 Dv 4000 60 (Dv Du ) 60 (4000 1200 ) ip = 1 = 32987,75 s = 9,16 h 2f n 2 0,4 6,366 5,96 = 0,65 9,16
tg n = t g v t g n =
Trajanje je obrade s konstantnom brzinom rezanja je za 35% krae od poprenog tokarenja s konstantnom frekvencijom vrtnje obratka.
2.2. Blanjanje i dubljenje
19

Blanjanje i dubljenje postupci su kojima se dobivaju ravne plohe. Veliki dijelovi (npr. postolja strojeva) blanjaju se na dugohodnoj blanjalici, a manji na kratkohodnoj blanjalici, epingu. Osim ravnih povrina, blanjanjem se mogu obraditi i kombinacije ravnih povrina (ljebovi, lastin rep i sl.). Dubljenje se najee upotrebljava za izradu kraih ljebova, npr. na zamanjacima i zupanicima u pojedinanoj ili maloserijskoj proizvodnji. Kinematika blanjanja i dubljenja prikazana je na slici 2.6.
vp vr vp
ap
f
ap
vr
vp
vr
f .
f ap
vp f
vr
f vr
vp
vp .
vr f
a)
b)
c)
Slika 2.6. Kinematika blanjanja i dubljenja. a) dugohodno blanjanje, b) kratkohodno blanjanje, c) dubljenje; vr brzina radnog hoda, vp brzina povratnog hoda, f posmak, ap dubina rezanja
Obradak se stavlja na stol tako da se glavno gibanje obavlja po duljini obratka ld, a pomono (diskontinuirano posmino) gibanje po irini obratka b kao na slici 2.7.
vr vp
ap
f r lu bu b B1
ap
li
ld L1
bi
Slika 2.7. Hodovi obratka/alata kod blanjanja i dubljenja. vr brzina radnog hoda, vp brzina povratnog hoda, f posmak, ap dubina rezanja, r prisloni kut glavne otrice alata
20
Preeni put obratka/alata u pravcu glavnog gibanja L1, mm, iznosi
L1 = ld + lu + li ,
(2.32)
pri emu je: ld duljina blanjane (dubljene) povrine, mm, lu ulaz alata na poetku radnog hoda (za to vrijeme ostvaruje se pomicanje obratka/alata za veliinu posmaka f, kao i promjena smjera s povratnog hoda u radni hod), mm, li izlaz alata s obraivane povrine na kraju radnog hoda (za to vrijeme ostvaruje se promjena smjera s radnog hoda u povratni hod), mm. Preeni put obratka/alata u pravcu pomonog (posminog) gibanja B1, mm, u opem sluaju iznosi B1 = b + bu + bi , (2.33) pri emu je: b dimenzija obratka po kojoj se vri pomicanje alata (ili samog obratka) u smjeru pomonog (posminog) gibanja b irini obratka, mm, bu prazan hod alata (ili samog obratka) pri ulazu koji zavisi od geometrijskih parametara reznog dijela alata, od parametara obrade i od dimenzija povrine koja se obrauje, mm, bi izlaz alata ili obratka u pravcu pomonog (posminog) gibanja kada alat, ili obradak u odnosu na alat, ima mogunost slobodnog izlaza s obraene povrine, mm. Glavna sila rezanja za blanjanje i dubljenje rauna se kao i za tokarenje prema izrazima (2.2) ili (2.3). Faktor je materijala alata Ka = 1 jer se ne upotrebljava alat od rezne keramike. Budui da su brzine rezanja pri blanjanju i dubljenju manje, srednji je faktor brzine rezanja Kv = 1,18 to znai da se moe usvojiti: fs blanjanja = 1,18 fs tokarenja . Fg = 1,18 A f s , odnosno za precizniji proraun Fg = 1,18 A f s K K i , (2.36) (2.34) (2.35) Glavna sila rezanja za blanjanje i dubljenje Fg, N, onda je odreena izrazima:
pri emu se povrina presjeka neodrezane strugotine A, mm2, specifina sila rezanja fs, N/mm2, te faktori K i Ki odreuju kao i za tokarenje. Takoer, izrazi za volumen i specifini volumen kod tokarenja vrijede i za blanjanje i dubljenje.
2.2.1. Dugohodno blanjanje

2.2.1.1. Raunanje sile rezanja i snage Potrebna sila rezanja pri dugohodnom blanjanju FgB, N, iznosi
FgB = Fg + Ftr ,
(2.37)
21
pri emu je: Ftr sila trenja u vodilicama radnog stola dugohodne blanjalice, N,
Ftr = (Gst + Go ) ,
(2.38)
koeficijent trenja ( = 0,15 za plosnate vodilice, = 0,20 ... 0,25 za prizmatine vodilice), Gst teina radnog stola dugohodne blanjalice, N, Go teina obratka, N. Budui da se obrada ostvaruje samo u radnom hodu, stvarna je brzina rezanja odreena brzinom radnog hoda vr, m/min, slika 2.8. Snaga rezanja koja se troi za vrijeme radnog hoda Pr, kW, onda iznosi: Pr = FgB vr 60 103 . (2.39)
Snaga stroja PS, kW, rauna se iz izraza:

PS =
Pr
FgB vr 60 10 S
3
[1,18 b h f K K
s
+ (Gst + Go ) vr
3
60 10 S
(2.40)
pri emu je stupanj iskoristivosti kod dugohodnih blanjalica S 0,7.

vc, m/min
vr
L1, mm
vp vc, m/min
L1
Slika 2.8. Dijagram brzina kod dugohodnog blanjanja strojevi s hidraulikim pogonom. vr brzina radnog hoda, vp brzina povratnog hoda, L1 duljina hoda
2.2.1.2. Raunanje glavnog strojnog vremena Izraz za broj dvostrukih hodova ndh, min-1, radnog stola dugohodne blanjalice je
ndh =
1 t dh
1000 vm 1 = , 2 L1 tr + t p
(2.41)
22
pri emu je: tdh vrijeme jednog dvostrukog hoda, min, tr vrijeme radnog hoda, min, tp vrijeme povratnog hoda, min, L1 duljina hoda, mm. Iz prethodnog se izraza moe odrediti srednja brzina gibanja radnog stola dugohodne blanjalice vm, m/min, u obliku 2 L1 1000 t r + t p 2
2 L1 tr t p
vm =
L L 1000 1 + 1 tr t p vp vr
2v r v p vr + v p
= 2v r
q , q +1
(2.42)
pri emu je q omjer brzina povratnog vp i radnog vr hoda: q= . (2.43)
Prema tome, glavno strojno vrijeme tg, s, odreeno je izrazom tg = 60 B1 2 60 L1B1 60 (q + 1) L1B1 ip = ip = ip , f ndh 1000vm f 1000 q vr f (2.44)
pri emu je: B1 duljina hoda u pravcu posmaka, mm, f posmak po dvostrukom hodu, mm, ip broj prolaza.
2.2.2. Kratkohodno blanjanje i dubljenje

2.2.2.1. Raunanje snage Kod kratkohodne blanjalice i dubilice s mehanikim pogonom brzine radnog i povratnog hoda nisu konstantne, ve se mijenjaju na cijelom putu L1. Maksimalna brzina radnog hoda vr max., m/min, i maksimalna brzina povratnog hoda vp max., m/min, nastat e kada se kulisa K i ruica P prekrivaju (slika 2.9), pa je
vr max . = vR R 2r nr R = , h + r 1000 h + r
(2.45) (2.46)
v p max . = vR
R 2r nr R , = h r 1000 h r
pri emu je: vR obodna brzina ruice, m/min, koja rotira konstantnom frekvencijom vrtnje nr, min-1, ime je odreen broj dvostrukih hodova ndh, min-1, odnosno ndh = nr, r duljina ruice, mm,
23
R duljina kulise, h visina glavnog leaja od osi oko koje se klati kulisa, mm, h=
L1 vr max. vR r P
h
r L 2rR ; cos(90 ) = 1 h = . cos(90 ) 2R L1

vc, m/min
(2.47)
vr max.
vp max.
vc, m/min
Slika 2.9. Mehanizam kretanja klizaa kratkohodne blanjalice i dijagram brzina strojevi s mehanikim pogonom. P ruica, K kulisa, vr max. maksimalna brzina radnog hoda, vp max. maksimalna brzina povratnog hoda, vr sr. srednja brzina radnog hoda, vR obodna brzina ruice P, L1 duljina hoda, r duljina ruice P, R duljina kulise K, h visina glavnog leaja od osi oko koje se klati kulisa K
Slijedi: vr max . = v p max . = 1000 (2 R + L1 ) 2 ndh R L1 , (2.48) (2.49)
2 ndh R L1 . 1000 (2 R L1 )
Budui da se obrada ostvaruje samo u radnom hodu, snaga rezanja Pr, kW, odreena je izrazom: Pr = Fg vr max . 60 103 , (2.50)
pri emu se glavna sila rezanja Fg, N, rauna iz izraza (2.35) ili (2.36). Potrebna snaga stroja PS, kW, iznosi: PS =
Pr
Fg vr max . 60 10 S
3
1,18 b h f s K K i vr max . 60 103 S
vp max.
vR
L1
vr sr.
L1, mm
(2.51)
gdje je stupanj iskoristivosti kod kratkohodnih blanjalica i dubilica S = 0,6 ... 0,8.
24
2.2.2.2. Raunanje glavnog strojnog vremena Budui da je brzina radnog hoda promjenjiva treba raunati s njezinom srednjom vrijednosti vr sr., m/min. Pomaku radilice naprijed odgovara okret ruice za kut 180 + 2, a povratku radilice odgovara kut 180 2 (slika 2.9). Kako ruica izvodi jednoliko kruno gibanje, a brzina je obrnuto proporcionalna vremenu, to je:
180 + 2 t r v p sr. = = =q. 180 2 t p vr sr. Ako je tdh, min, vrijeme jednog dvostrukog hoda, onda je: tr t tr 180 + 2 180 + 2 q . = r = = tr = = 1 tdh tr + t p ndh 360 360 ndh (q + 1) ndh
(2.52)
(2.53)
Prema tome, kod nekog hoda duljine L1, mm, srednja brzina radnog hoda vr sr., m/min, iznosi vr sr. =
(q + 1) L1 ndh , L1 360 L1 ndh = = 1000 tr 1000 (180 + 2 ) 1000 q

= arcsin
L1 . 2R
(2.54)
pri emu se kut , , rauna iz izraza (slika 2.9): (2.55)
Analogno, srednja brzina povratnog hoda vp sr., m/min, iznosi:

tp t dh = tp tr + t p = tp
1 ndh
180 2 180 2 1 , tp = = 360 360 ndh (q + 1) ndh
(2.56)
v p sr. =
(q + 1) L1 ndh . 360 L1 ndh L1 = = 1000 t p 1000 (180 2 ) 1000

1000 (180 + 2 ) vr sr. 360 L1 = 1000 q vr sr.
(2.57)
Ako se iz izraza (2.54) odredi broj dvostrukih hodova ndh, min-1, u obliku
ndh =
(q + 1) L1
(2.58)
onda je glavno strojno vrijeme tg, s, odreeno izrazom: tg = 60 B1 60 360 L1 B1 60 (q + 1) L1 B1 ip , ip = ip = 1000 q vr sr. f f ndh 1000 (180 + 2 ) vr sr. f (2.59)
pri emu je: B1 duljina hoda u pravcu posmaka, mm, f posmak po dvostrukom hodu, mm, ip broj prolaza.
25
Primjer 2.9. Na dugohodnoj blanjalici treba obraditi plou iz 0745. Hod stola s ulaznom i izlaznom duljinom iznosi L1 = 2300 mm, dok ukupni put u pravcu posminog gibanja iznosi B1 = 1200 mm. Zadano: prisloni kut glavne otrice alata r = 75 brzina radnog hoda vr = 14 m/min brzina povratnog hoda vp = 30 m/min posmak po dvostrukom hodu f = 1,6 mm dubina rezanja ap = 8 mm broj prolaza ip = 2 Trai se: a) glavna sila rezanja b) glavno strojno vrijeme
Rjeenje: ad a) za 0745 fs,11 = 2260 N/mm2, z1 = 0,3 (tablica 2.1)

h = f sin r = 1,6 sin 75 = 1,545 mm fs = f s ,11 h z1 = 2260 = 1983,5 N/mm2 1,5450,3
za ip = 2 ap = 8/2 = 4 mm
Fg = 1,18 A f s = 1,18 a p f f s = 1,18 4 1,6 1983,5 = 14979,3 N
ad b)
vm = tg =
2vr v p vr + v p
2 14 30 = 19,09 m/min 14 + 30
2 60 L1B1 2 60 2300 1200 ip = 2 = 21686,75 s = 6,02 h 1000vm f 1000 19,09 1,6
Primjer 2.10. Potrebno je dugohodnim blanjanjem obraditi steznu povrinu stola portalne brusilice iz SL 25 ija duljina iznosi ld = 4000 mm, a irina b = 1400 mm. Zadano je: alat, tvrdi metal K 20 prednji kut n = 2 prisloni kut glavne otrice alata r = 60 srednja brzina gibanja radnog stola vm = 14 m/min omjer brzina radnog i povratnog hoda q = 1,75 posmak po dvostrukom hodu f = 12 mm dubina rezanja ap = 15 mm ulazna i izlazna duljina hoda alata lu = li = 150 mm ulaz i izlaz u smjeru posmaka bu = bi = 6 mm teina radnog stola Gst = 35000 N teina obratka Go = 85000 N koeficijent trenja (prizmatine vodilice) = 0,25 stupanj iskoristivosti stroja S = 0,7 Trai se: a) sila rezanja za obradu s ip = 1 prolaz b) potrebna snaga stroja c) glavno strojno vrijeme
26
Rjeenje: ad a) za SL 25 fs,11 = 1160 N/mm2, z1 = 0,26 (tablica 2.1)

h = f sin r = 12 sin 60 = 10,392 mm fs = f s ,11 h
z1
1160 = 631,1 N/mm2 10,392 0, 26 2 2 =1 66,7
za SL 25 0 = 2
K = 1
n 0
66,7
= 1
istroeni alat Ki = 1,4 (usvojeno)
= 1,18 15 12 631,1 1 1,4 + 0,25 (35000 + 85000 ) = 217663,9 N
FgB = Fg + Ftr = 1,18 a p f f s K K i + (Gst + Go ) =
ad b)
vm = 2vr
PS =
(q + 1) vm = (1,75 + 1) 14 = 11 m/min q vr = q +1 2q 2 1,75

3
FgB vr 60 10 S
217663,9 11 = 57 kW 60 103 0,7
S poveanjem broja prolaza smanjila bi se potrebna snaga stroja. ad c)

L1 = ld + lu + li = 4000 + 150 + 150 = 4300 mm B1 = b + bu + bi = 1400 + 6 + 6 = 1412 mm tg = 2 60 L1B1 2 60 4300 1412 ip = 1 = 4336,86 s = 1,2 h 1000vm f 1000 14 12
Primjer 2.11. Potrebno je odrediti maksimalnu blanjalice, ako je poznato: duljina kulise omjer srednjih brzina hodova broj dvostrukih hodova
i srednju brzinu radnog hoda kratkohodne R = 1152 mm q = 1,25 ndh = 27 min-1
Rjeenje:
vr sr. = 1000 (180 + 2 ) 360 L1 ndh =
(q + 1) L1 ndh
1000 q
q 1 1,25 1 = 90 1,25 + 1 = 10 = 90 q +1
= arcsin
vr sr. =
L1 L1 = 2 R sin = 2 1152 sin 10 = 400 mm 2R 1000 1,25
(q + 1) L1 ndh = (1,25 + 1) 400 27 = 19,44

1000 q 1000 (2 R + L1 ) 2 ndh R L1 =
m/min
vr max . =
2 27 1152 400 = 28,91 m/min 1000 (2 1152 + 400)
2.3. Buenje, uputanje i razvrtavanje
27

Za izradu i obradu provrta slui vie razliitih postupaka. Zajedniko je svim postupcima da imaju konstantan presjek neodrezane strugotine i vc kontinuirani rez kao i tokarenje. Buenje se svrstava u obino buenje (provrt Da dubine do 5Da, gdje je Da promjer svrdla), duboko buenje i buenje s izrezivanjem jezgre (najee buenje veih provrta kada se eli sauvati jezgra i na pretvoriti manje materijala u strugotinu). Postoji, osim toga, buenje vrlo malih provrta (reda u m). Buenje karakterizira promjenjiva brzina rezanja du Slika 2.10. Kinematika buenja. glavne otrice (slika 2.10). Uputanjem se proiruje vc brzina rezanja, vf brzina provrt, odnosno oblikuje dio ve izraenog provrta, posmaka, na frekvencija vrtnje, dok se razvrtavanjem ispravlja ili dotjeruje provrt, te Da promjer svrdla se smanjuje hrapavost obraene povrine. Brzina na obodu alata uzima se kao brzina rezanja vc, m/min, pa za alat promjera Da, mm, te frekvencije vrtnje na, min-1, slijedi:
vc = Da na . 1000
vc
(2.60)
Za izabrani posmak po okretaju f, mm, brzina posmaka vf, mm/min, iznosi: v f = f na . (2.61)
2.3.1. Raunanje povrine presjeka neodrezane strugotine

Ukupna povrina presjeka neodrezane strugotine A, mm2, u opem sluaju iznosi: A = z A1 , (2.62)
pri emu je: z broj otrica alata (npr. za zavojno svrdlo z = 2), A1 povrina presjeka neodrezane strugotine po otrici, mm2, (slika 2.11),
A1 = x* f z = bh , 2
(2.63)
x* za buenje u puno uvrtava se x* = Da, dok se za proirivanje provrta, uputanje i razvrtavanje uvrtava x* = Da d, mm, Da promjer alata, mm, d promjer prethodnog provrta, mm, fz posmak po otrici, mm,
28
fz =
f , z
(2.64)
f dozvoljeni posmak po okretaju, mm, f = 30 x*
(2.65)
b irina neodrezane strugotine po otrici, mm, b= r prisloni kut, , x* , 2 sin r (2.66)
r =
r
2
(2.67)
r kut vrha alata, h debljina neodrezane strugotine po otrici, mm, h = f z sin r .

na Da f na Da f
(2.68)
fz h b
fz
fz h d b
fz
r r a)
r r b)
Slika 2.11. Dimenzije neodrezane strugotine pri buenju. a) buenje u puno, b) proirivanje provrta; f posmak po okretaju, fz posmak po otrici, h debljina neodrezane strugotine po otrici, b irina neodrezane strugotine po otrici, Da promjer alata, d promjer prethodnog provrta, na frekvencija vrtnje alata, r prisloni kut, r kut vrha alata
29
2.3.2. Raunanje glavne sile rezanja i zakretnog momenta

Glavna sila rezanja po otrici Fgz, N, i posmina sila rezanja po otrici Ffz, N, slika 2.12, odreene su opim izrazima
Fgz = A1 f s K i = x* f sin r 2 sin r z
1 z *
f s ,11K i ,
(2.69)
x* f F fz = A1 f f K i = sin r 2 sin r z
1 y *
f f ,11K i ,
(2.70)
pri emu je: fs specifina sila rezanja, N/mm2, fs = f s ,11 h z* , (2.71)
fs,11 specifina jedinina sila rezanja, N/mm2, koja se odreuje iz tablice 2.2, z* eksponent koji se odreuje se iz tablice 2.2, ff specifina sila posmaka, N/mm2, ff = f f ,11 h y* , (2.72)
ff,11 specifina jedinina sila posmaka, N/mm2, koja se odreuje iz tablice 2.2, y* eksponent koji se odreuje se iz tablice 2.2, x* za buenje u puno uvrtava se x* = Da, dok se za proirivanje provrta, uputanje i razvrtavanje uvrtava x* = Da d, mm, Da promjer alata, mm, d promjer prethodnog provrta, mm, Ki faktor istroenja alata Ki = 1,25 ... 1,4 (nie se vrijednosti uzimaju za sivi lijev, a vie za elik, dok je za novi alat Ki = 1). Ukupna glavna sila rezanja Fg, N, iznosi Fg = z Fgz . Zakretni moment M, Nmm, za buenje u puno odreen je izrazom
M = Fg Da , 4
(2.73)
(2.74)
dok za proirivanje provrta, uputanje i razvrtavanje vrijedi M = Fg Da + d . 4 (2.75)
30
Da Fgz2
Fpz1 Fgz1 na
Fpz2 na
na Da f
Fpz1 Ffz1 Da 4
Da 2
Fpz2 Ffz2
Da d 2
Da + d 4
Da + d 2
a)
b)
Slika 2.12. Prikaz djelovanja komponenata sile rezanja na zavojnom svrdlu. a) buenje u puno, b) proirivanje provrta; Fgz glavna sila rezanja po otrici, Ffz posmina sila rezanja po otrici, Fpz pasivna (natrana) sila rezanja po otrici, f posmak po okretaju, Da promjer alata, d promjer prethodnog provrta, na frekvencija vrtnje alata Tablica 2.2. Specifine sile rezanja pri buenju [1]
Materijal obratka 5421 4732 4145 3230 1731 0545 4320 4830 M N/mm2 600 1080 710 650 850 560 560 610 1 z* 0,82 0,04 0,86 0,06 0,76 0,03 0,85 0,04 0,87 0,03 0,82 0,03 0,83 0,03 0,80 0,03 fs,11 N/mm2 2690 230 2720 420 2780 220 2390 250 2200 200 1960 160 2020 200 1840 150 1 y* 0,55 0,06 0,71 0,04 0,56 0,07 0,62 0,02 0,57 0,03 0,71 0,02 0,64 0,03 0,64 0,03 ff,11 N/mm2 1240 160 2370 230 1630 300 1360 100 1170 100 1250 70 1220 120 1460 140
2.3.3. Raunanje snage i volumena skinute strugotine

Snagu rezanja i volumen treba raunati s obzirom na vrijednost brzine rezanja vh, m/min, u hvatitu komponenata sile rezanja (slika 2.12), koja za buenje u puno iznosi:
31
Da 1 vh = vc 4 = vc , Da 2 2 dok za proirivanje provrta, uputanje i razvrtavanje vrijedi Da + d d 1 4 v h = vc 1 = vc + . Da 2 Da 2 Snaga rezanja Pr, kW, odreena je opim izrazom Pr = Fg vh 60 103 .
(2.76)
(2.77)
(2.78)
Nakon uvrtavanja izraza (2.73) za ukupnu glavnu silu rezanja Fg, N, u izraz (2.78), za buenje u puno slijedi: Pr = Fgz vc 60 103 , (2.79)
odnosno za proirivanje provrta, uputanje i razvrtavanje je

Pr = z Fgz vc d . 1 + 3 2 60 10 Da
(2.80)
Takoer, za poznati zakretni moment M, Nmm, openito vrijedi: Pr = 2 M vc 2M na = . 3 60 10 Da 60 103 (2.81)
Volumen skinute strugotine u jedinici vremena V, mm3/min, rauna se prema opem izrazu:
V = 1000 Avh ,
pa je tako za buenje u puno V= 1 2 Da f na , 4
(2.82)
(2.83)
dok je za proirivanje provrta, uputanje i razvrtavanje V= 1 2 Da d 2 f na . 4
(2.84)
32
Snaga stroja PS, kW, odreena je izrazom: PS =
Pr
V , Vs S
(2.85)
pri emu je Vs, mm3 min-1 kW-1, specifini volumen skinute strugotine, dok stupanj iskoristivosti alatnog stroja iznosi S = 0,65 ... 0,9.
2.3.4. Raunanje glavnog strojnog vremena

Pri raunanju glavnog strojnog vremena tg, s, za provrt duljine lp, mm, treba odrediti stvarni put alata L, mm, pa slijedi tg = 60 Da l p + lu + li 60 L 60 l p + lu + li = = , vf f na 1000vc f
(2.86)
pri emu je: lu duljina ulaza alata do pune dubine rezanja, mm, koja za buenje u puno iznosi
lu = Da cot r + (0,5 K 2 ) , 2
(2.87)
odnosno za proirivanje provrta, uputanje i razvrtavanje je lu = Da d cot r + (0,5 K 2 ) , 2 (2.88)
gdje je r, , prisloni kut, li izlazna duljina alata, mm, koja za buenje u puno, proirivanje provrta i uputanje iznosi
li = 1 K 3 mm,
odnosno za razvrtavanje je li = (0,2 K 0,5) K , gdje je K, mm, duljina kalibrirajueg dijela razvrtala.
(2.89)
(2.90)
Primjer 2.12. Potrebno je buiti otvore u elinoj ploi iz 0545 debljine lp = 25 mm zavojnim svrdlom promjera Da = 12 mm, pri emu je zadano: kut vrha svrdla r = 118 frekvencija vrtnje svrdla na = 1000 min-1 stupanj iskoristivosti builice S = 0,7 Trai se: a) glavna sila rezanja po otrici b) zakretni moment c) potrebna snaga stroja d) glavno strojno vrijeme za buenje jednog otvora
33
Rjeenje:
na Da f
lu
r
lp
ad a)
r =
r
2
118 = 59 2 12 = 0,186 mm 560

1 z *
za 0545 M = 560 N/mm2, fs,11 = 1960 N/mm2, 1 z* = 0,82 (tablica 2.2)

f = 30 Da
= 30
Ki = 1,3 (usvojeno)
Fgz = Da f = sin r 2 sin r z f s ,11 K i =
0,82
12 0,186 sin 59 2 sin 59 2
1960 1,3 = 2241,6 N
ad b) ad c) ad d)
M = Fg PS = lu =
Da D 12 = z Fgz a = 2 2241,6 = 13449,6 Nmm 4 4 4 = 2M na 60 10 S

3
Pr
2 13449,6 1000 60 10 3 0,7
= 2,012 kW
Da 12 cot r + (0,5 ... 2) = cot 59 + 0,5 = 4,1 mm 2 2
li = 1 mm (usvojeno)
tg =
60 l p + lu + li f na
) = 60 (25 + 4,1 + 1) = 9,7 s

0,186 1000
Primjer 2.13. Na builici koja ima stupanj iskoristivosti S = 0,75 potrebno je proiriti otvor promjera d = 10 mm na promjer Da = 20 mm u ploi iz 4830 debljine lp = 160 mm, pri emu se koristi svrdlo s prislonim kutom r = 59. Zadano: vc = 30 m/min brzina rezanja f = 0,4 mm posmak po okretaju
li
34
Trai se:
a) glavno strojno vrijeme b) potrebna snaga stroja Rjeenje: ad a)

lu = Da d 20 10 cot r + (0,5 ... 2 ) = cot 59 + 1 = 4 mm 2 2
li = 1 mm (usvojeno)
tg = ad b)
A1 = h=
60 Da l p + lu + li 1000vc f
) = 60 20 (160 + 4 + 1) = 51,8 s
1000 30 0,4
Da d 20 10 f = 0,4 = 1 mm2 4 4
f 0,4 sin r = sin 59 = 0,171 mm 2 2
za 4830 fs,11 = 1840 N/mm2, z* = 0,20 (tablica 2.2) fs = f s ,11 h

z*
1840 0,1710, 20
= 2619,5 N/mm
Ki = 1,3 (usvojeno)
Fgz = A1 f s K i = 1 2619,5 1,3 = 3405,3 N

M = Fgz Da + d 20 + 10 = 3405,3 = 51079,5 Nmm 2 2
PS =
Pr
2 M vc 60 10 Da S
3
2 51079,5 30 60 10 3 20 0,75
= 3,405 kW
2.4. Glodanje
Glodanje je postupak kojim se dobivaju ravne i zakrivljene plohe. Presjek neodrezane strugotine nije konstantan, a rez je prekinut. Razlikuju se sljedee vrste glodanja: obodno plono glodanje (istosmjerno ili protusmjerno, slika 2.13a i 2.13b), eono plono glodanje (slika 2.13c), tokarsko glodanje koje moe biti koaksijalno kruno (vanjsko, unutranje i obilazno ljutenje) ili ortogonalno (okruglo, slika 2.13d ili neokruglo), oblikovno (kopirno ili CNC) i odvalno glodanje. Obodna brzina glodala uzima se kao brzina rezanja vc, m/min, pa za glodalo promjera Dg, mm, i frekvencije vrtnje ng, min-1, slijedi: vc = Dg n g 1000 . (2.91)
Posmina brzina vf, mm/min, odreena je izrazom v f = f ng , (2.92)
2.4. Glodanje
35
pri emu je: f posmak po jednom okretaju glodala, mm, f = fz z , (2.93)
fz posmak po jednom zubu (veliina relativnog puta glodala u pravcu obrade pri okretanju glodala za jedan kutni korak) koji se odreuje iz tablica, mm, z broj zubi glodala.
ng ve vc
ng
vf p a) ve vc vf ve
p vf vf b)
vc vf
vc vf ng vfu vc vf p vfo
c)
vc
vf
vf ng
Do d) no
Slika 2.13. Kinematika glodanja. a) obodno plono istosmjerno, b) obodno plono protusmjerno, c) eono plono, d) ortogonalno okruglo tokarsko; vc brzina rezanja, vf posmina brzina, vfu uzduna posmina brzina kod tokarskog glodanja, vfo posmina brzina obratka kod tokarskog glodanja, ve rezultantna brzina, kut pravca glavnog gibanja, p kut pravca pomonog gibanja, ng frekvencija vrtnje glodala, no frekvencija vrtnje obratka kod tokarskog glodanja, Do promjer obratka kojeg treba ostvariti
Uzduna posmina brzina vfu, mm/min, za ortogonalno tokarsko glodanje rauna se prema izrazu v fu = f u no , (2.94)
36
gdje je: fu uzduni posmak po jednom okretaju eonog glodala, mm, koji prema slici 2.14 za postavljeni ekscentricitet namjetanja glodala e, mm, duljinu eone otrice ls, mm, kut zahvata zuba , , te polumjer glodala Rg, mm, iznosi f u = ls za e = 0 , fu = ls za e > 0 , sin (2.95) (2.96) (2.97)
2 f u max . = 2 Rg Rg l s
za emax . = Rg ls ,
fu = ls
e=0
Do no Rg ng fu > ls
e>0
no
Rg ng fu max.
Do
emax.
no
Rg ng
Slika 2.14. Razliite varijante ortogonalnog okruglog tokarskog glodanja. e ekscentricitet namjetanja eonog glodala, fu uzduni posmak eonog glodala, ls duljina eone otrice, kut zahvata zuba, Rg polumjer glodala, ng frekvencija vrtnje glodala, no frekvencija vrtnje obratka, Do promjer obratka kojeg treba ostvariti
ls
ls
Do
ls
2.4. Glodanje
37
no frekvencija vrtnje obratka, min-1, koja se za zadani promjer obratka kojeg treba ostvariti Do, mm, odreuje iz uvjeta vfo = vf, pa slijedi Do no = f z z ng no = f z z ng Do . (2.98)
2.4.1. Geometrijski parametri neodrezane strugotine

2.4.1.1. Obodno plono glodanje irina neodrezane strugotine b, mm, je duljina dodira otrice zuba glodala s materijalom obratka, pa je za obodno glodalo s ravnim zubima jednaka irini obraivane povrine b0, mm, u pravcu paralelnom s osi glodala:
b = b0 .
(2.99)
Za glodalo sa zavojnim zubima irina neodrezane strugotine razlikuje se od irine glodanja i mijenja se za svaki zub. Kut zahvata glodala 0, , je kut dodira zubi glodala s obratkom na odgovarajuem luku. Za glodalo promjera Dg, mm, te dubinu rezanja ap, mm, iz geometrijskih odnosa (slika 2.15) slijedi:
Dg cos 0 = 2 ap 2 Debljina neodrezane strugotine h mijenja se za vrijeme rezanja po zahvatnoj krivulji i funkcija je kuta zahvata zuba . Budui da su zahvatne krivulje pri inae istim uvjetima za istosmjerno i protusmjerno obodno plono glodanje nejednake duljine (slika 2.15), to i debljine neodrezane strugotine h za isti kut zahvata zuba nisu jednake (histosmjerno > hprotusmjerno). Ako se zbog jednostavnosti prorauna usvoji da je oblik neodrezane strugotine ogranien s dva kruna luka kao na slici 2.16 (to tono ne odgovara jer su zahvatne krivulje cikloide), onda se debljina neodrezane strugotine h, mm, na bilo kojem mjestu zahvata zuba odnosno kuta , , moe s dovoljnom tonou odrediti iz izraza: h = f z sin , gdje je fz, mm, posmak po zubu glodala. Srednja debljina neodrezane strugotine hsr., mm, iznosi: 1 hsr. = )
0
Dg
= 1
2a p Dg
(2.100)
(2.101)
1 h d = )
0
0
0 1 1 f z sin d = ) f z sin d = ) f z [ (cos 0 cos 0)] =
2a p 1 1 = ) f z (1 cos 0 ) = ) f z 1 1 0 0 Dg
1 2a p = ) f z ; 0 Dg
38
0 =
180
0 hsr. =
114,6
fz
ap Dg
(2.102)
MI Dg/2 fz B A P h fz B
I
h
ap
Krivulja zahvata protusmjernog obodnog Krivulja zahvata istosmjernog glodanja obodnog glodanja
Slika 2.15. Oblik neodrezane strugotine pri obodnom glodanju. I istosmjerno, P protusmjerno; Dg promjer glodala, 0 kut zahvata glodala, kut zahvata zuba, fz posmak po zubu glodala, ap dubina rezanja, h debljina neodrezane strugotine na mjestu zahvata zuba
MII Dg/2 B 0 B'

ap
MI 0
fz
A hmax. fz h
A'
fz
Slika 2.16. Dimenzije neodrezane strugotine pri obodnom plonom glodanju. Dg promjer glodala, 0 kut zahvata glodala, kut zahvata zuba, fz posmak po zubu glodala, ap dubina rezanja, h debljina neodrezane strugotine na mjestu zahvata zuba (hmax. = maksimalna)
2.4. Glodanje
39
Povrina presjeka neodrezane strugotine po zubu obodnog glodala A1, mm2, odreena je izrazom:
A1 = b0 hsr. .
(2.103)
2.4.1.2. eono plono glodanje Promjer glodala Dg, mm, pri eonom plonom glodanju odabire se tako da su zadovoljeni sljedei omjeri: b0/Dg = 0,5 ... 0,6 za obradu elika i elinog lijeva tj. b0/Dg = 0,6 ... 0,7 za obradu sivog lijeva i lakih metala, gdje je b0, mm, irina obrade. irina neodrezane strugotine b, mm, odreena je izrazom:
b=
ap sin r
(2.104)
pri emu je ap, mm, dubina rezanja, dok je r, , prisloni kut glavne otrice zuba glodala. Kut zahvata glodala 0, , prema slici 2.17 iznosi
0 = 2 1 ,
pri emu su kutovi 1, , i 2, , odreeni izrazima:
b0 e b1 b 2e = 2 = 0 , cos 1 = Dg Dg Dg 2 2
(2.105)
(2.106)
b0 +e b + 2e b2 2 = = 0 , cos( 2 ) = cos 2 cos 2 = Dg Dg Dg 2 2
(2.107)
gdje je e, mm, ekscentricitet namjetanja eonog glodala. Debljina neodrezane strugotine h, mm, na bilo kojem mjestu zahvata zuba odnosno kuta , , zavisna je o radijalnom posmaku po zubu glodala fzr, mm, i prislonom kutu r, , pa slijedi (slika 2.17):
h = f zr sin r = f z sin sin r ,

gdje je fz, mm, posmak po zubu glodala. Srednja debljina neodrezane strugotine hsr., mm, iznosi:
(2.108)
1 hsr. = )
2 1
1 h d = )
2 1
2 1 f z sin sin r d = ) f z sin r sin d =
b + 2e b0 2e 1 1 = = ) f z sin r [ (cos 2 cos 1 )] = ) f z sin r 0 + Dg Dg 0 0
40
2b 1 = ) f z sin r 0 ; Dg 0
0 =
180
0 hsr. =
114,6
fz
b0 sin r . Dg
(2.109)
Povrina presjeka neodrezane strugotine po zubu eonog glodala A1, mm2, rauna se iz izraza:
A1 = b hsr. .
(2.110)
fzr = fz
B C
fz fzr C B C
ap
A r b h
fz fzr
b1
Dg
Rezna ploica r'
Slika 2.17. Dimenzije neodrezane strugotine pri eonom plonom glodanju. b0 irina obrade, b irina neodrezane strugotine, Dg promjer glodala, 0 kut zahvata glodala, kut zahvata zuba, fz posmak po zubu glodala, fzr radijalni posmak po zubu glodala, ap dubina rezanja, e ekscentricitet namjetanja glodala, r prisloni kut glavne otrice zuba glodala, r' prisloni kut pomone otrice zuba glodala, h debljina neodrezane strugotine na mjestu zahvata zuba
2.4.1.3. Ortogonalno tokarsko glodanje Kratka skinuta strugotina posebnog oblika odlika je ortogonalnog tokarskog glodanja, slika 2.18. Povrina presjeka neodrezane strugotine po zubu eonog
0 2
b0
MII MI
b0/2
b2
2.4. Glodanje
41
glodala A1, mm2, moe se prikazati kao suma povrine presjeka obodnog odreska Aob1, mm2, i povrine presjeka eonog odreska Ae1, mm2, pa iz geometrijskog prikaza na slici 2.19 slijedi:
A1 = Aob1 + Ae1 .
(2.111)
Povrina presjeka neodrezane strugotine zavisi o kutu zahvata zuba, pa se mijenja u svakom trenutku. Ovo, uz njezin poseban oblik oteava precizni proraun. Stoga se, zbog pojednostavljenja prorauna, moe s dovoljnom tonou koristiti sljedea aproksimacija: A1 = 114,6 a p f u f z
0 Dg
(2.112)
gdje se uzduni posmak po okretaju eonog glodala fu, mm, rauna iz (2.95 2.97).
Obodni odrezak
ho()
a()
eoni odrezak
a)
Rezna ploica h(, r)

r
b() Rg
b)
Slika 2.18. Teorijski oblik skinute strugotine kod ortogonalnog tokarskog glodanja. a) pozicija centar, b) pozicija ekscentar
Slika 2.19. Teorijski presjek neodrezane strugotine kod ekscentrinog ortogonalnog tokarskog glodanja. a() visina obodnog odreska, ho() debljina obodnog odreska, b() irina eonog odreska, h(, r) debljina eonog odreska, kut zahvata zuba, r poloaj mjerenja debljine eonog odreska, Rg polumjer eonog glodala
2.4.2. Volumen skinute strugotine

Volumen skinute strugotine u jedinici vremena V, mm3/min, zavisi o posminoj brzini vf, mm/min, pa je za obodno i eono plono glodanje V = a p b0v f , odnosno za ortogonalno tokarsko glodanje vrijedi V = a p fu v f , (2.114) (2.113)
42
pri emu je: ap dubina rezanja, odnosno veliina odrezanog sloja materijala mjerena okomito na obraenu povrinu, mm, b0 irina obrade, mm, fu uzduni posmak po jednom okretaju eonog glodala, mm.
2.4.3. Hrapavost obraene povrine

Teorijska hrapavost Rt, mm, kod obodnog plonog glodanja rauna se prema sljedeem izrazu: Rt = f z2 . 4 Dg (2.115)
Kod eonog plonog glodanja mogu se pojaviti dva sluaja. Kada se obrada obavlja koritenjem glodae glave prosjeno odstupanje profila Ra, mm, prema [2] iznosi Ra = 0,318 f z , tan r + cot r ' (2.116)
dok za koritenje vretenastog glodala prema [2] vrijedi

Ra = 0,318 f z2 . 4Dg
(2.117)
Kod ortogonalnog okruglog tokarskog glodanja teorijska hrapavost Rt, mm, odreena je izrazom:
D n f2 Rt = o o = z , 4 4 Do ng z
(2.118)
pri emu je Do, mm, promjer obratka kojeg treba ostvariti, a no, min-1, je frekvencija vrtnje obratka.
2.4.4. Raunanje sile rezanja i snage

Budui da u svakom trenutku nije isti broj zubi u zahvatu, a mijenja se i debljina neodrezane strugotine, pa time i povrina presjeka neodrezane strugotine te specifina sila rezanja, kod glodanja se rauna sa srednjom rezultirajuom glavnom silom rezanja Fg,sr., N, svih zubi u zahvatu prema izrazu Fg , sr. = Asr. f s , sr. K K v K i = z z Fgz , sr. , (2.119)
pri emu je: Asr. srednja vrijednost ukupne povrine presjeka neodrezane strugotine, mm2, koja se rauna prema opem izrazu
2.4. Glodanje
43
Asr. =
V , 1000vc
(2.120)
fs,sr. srednja specifina sila rezanja, N/mm2, f s ,sr. = f s ,11

z1 hsr.
(2.121)
zz
(vrijednosti fs,11 i z1 odreuju se kao i za tokarenje prema podacima u tablici 2.1, takoer i faktor prednjeg kuta K, te faktor brzine rezanja Kv, dok je faktor istroenja alata Ki = 1,2 ... 1,3 odnosno za novi je alat Ki = 1), broj zubi u zahvatu zavisan od kuta zahvata glodala 0, , te se rauna iz izraza
zz = 360
0 z
(2.122)
Fgz,sr. srednja glavna sila rezanja (tangencijalna sila, slika 2.20) po jednom zubu glodala, N, koja za obodno plono glodanje iznosi Fgz , sr. = b0 hsr. f s , sr. K K v K i , dok je za eono plono glodanje Fgz ,sr. = b hsr. f s ,sr. K K v K i , odnosno za ortogonalno tokarsko glodanje vrijedi Fgz ,sr. = 114,6 a p f u f z (2.124) (2.123)
0 Dg
f s ,sr. K K v K i .
(2.125)
Kod raunanja snage stroja pri glodanju PS, kW, koristi se izraz PS =
Pr
Fg , sr. vc 60 10 S
3
V , Vs S
(2.126)
gdje je Pr, kW, snaga rezanja, S = 0,6 ... 0,8 je stupanj iskoristivosti glodalice, dok specifini volumen skinute strugotine Vs, mm3 min-1 kW-1, iznosi Vs = 60 10 6 . f s ,sr. K K v K i (2.127)
U gornjim se izrazima kod brzih prorauna faktori K, Kv i Ki mogu izostaviti.
44
ng ve vc
Fngz
p vf Fnfz
Ffz Faz
Fgz
Slika 2.20. Komponente aktivne sile rezanja po jednom zubu glodala Faz na primjeru protusmjernog obodnog glodanja. vc brzina rezanja, vf posmina brzina, ve rezultantna brzina, kut pravca glavnog gibanja, p kut pravca pomonog gibanja, ng frekvencija vrtnje glodala, Fgz glavna sila rezanja (tangencijalna sila), Fngz sila normalna na glavnu silu rezanja (radijalna sila), Ffz posmina sila rezanja, Fnfz sila normalna na posminu silu rezanja

Glavno strojno vrijeme tg, s, za obodno i eono plono glodanje dobiva se prema izrazu tg = 60 (lo + l1 + l2 )Dg 60 L 60 (lo + l1 + l2 ) ip , ip = ip = vf f z z ng 1000 vc f z z (2.128)
pri emu je: L put obratka u odnosu na glodalo, mm, lo duljina glodane povrine, mm, l1 ulazni put potreban da bi glodalo zahvatilo punu dubinu, odnosno irinu glodanja, a za obodno plono glodanje (slika 2.21a) iznosi
Dg l1 = 2 Dg 2 ap = a p Dg a p ,
2 2
(2.129)
dok je za simetrino eono plono glodanje (slika 2.21b)

b0 Dg Dg 1 2 2 b0 D g Dg , l1 = 2 2 + 2 = 2 l1
2 2 2
(2.130)
odnosno za nesimetrino eono plono glodanje (slika 2.21c) vrijedi
2.4. Glodanje
45
2 2 2 2 Dg b0 1 Dg b0 2 + e = + e , (2.131) 2 l1 + l1 = 2 Dg Dg 4 2 2 2
l2 prelaz glodala, mm, (uzima se l2 = 1 ... 5 mm), ip broj prolaza.

ng
Dg vf lo L l1 ng
bo
l2 a)
ap
b) l2
vf lo L
bo/2
Dg l1 ng
e bo/2
c) l2
vf lo L
bo
Dg
l1
Slika 2.21. Odreivanje puta obratka L u odnosu na glodalo. a) obodno glodanje, b) simetrino eono glodanje, c) nesimetrino eono glodanje
Glavno strojno vrijeme tg, s, pri ortogonalnom tokarskom glodanju rauna se iz izraza: tg = 60 L f v fu ip = 60 L f f u no ip = 60 L f Do 2 Dg 1000 vc f u f z z ip , (2.132)
pri emu je Lf, mm, put alata u smjeru uzdunog posmaka.
46
Primjer 2.14. Treba glodati obradak iz 0362, irine b0 = 120 mm i duljine lo = 600 mm, obodnim glodalom promjera Dg = 120 mm koje ima z = 20 zubi, pri emu je zadano: vc = 30 m/min brzina rezanja vf = 160 mm/min posmina brzina ap = 6 mm dubina rezanja Trai se: a) maksimalna debljina neodrezane strugotine b) srednja glavna sila rezanja po zubu c) snaga rezanja d) glavno strojno vrijeme za ip = 1 prolaz
Rjeenje: ad a)
fz = vf z ng = v f Dg 1000 vc z 2a p Dg = 160 120 = 0,1 mm 1000 30 20
cos 0 = 1
=1
26 = 0,9 0 = 25,84 120
iz slike 2.16 slijedi: hmax . = f z sin 0 = 0,1 sin 25,84 = 0,044 mm ad b)

hsr. = 114,6
fz
ap Dg
6 114,6 0,1 = 0,022 mm 120 25,84

f s , sr. = f s ,11
z1 hsr.
1780 = 3405,7 N/mm2 0,022 0,17
Fgz , sr. = b0 hsr. f s , sr. = 120 0,022 3405,7 = 8991 N
ad c)
zz = Pr =
0 z
360
25,84 20 = 1,4 360 = Fgz , sr. z z vc 60 10

3
Fg , sr. vc 60 10
3
8991 1,4 30 = 6,3 kW 60 103
ad d)
l1 = a D a = 6 (120 6) = 26,15 mm p g p l 2 = 2 mm (usvojeno) tg = 60 (lo + l1 + l2 ) 60 (600 + 26,15 + 2 ) ip = 1 = 235,56 s vf 160
Primjer 2.15. Treba obodno glodati otkivke iz elika irine b0 = 120 mm. Dodatak za obradu je = 6 mm kojeg treba skidati odjednom. Trai se posmina brzina ako je specifini volumen skinute strugotine Vs = 12000 mm3 min-1 kW-1, snaga glodalice PS = 6 kW, a stupanj iskoristivosti glodalice S = 0,75.
Rjeenje:
i p = 1 a p = = 6 mm
2.4. Glodanje
47
PS =
a p b0 v f P V 6 0,75 12000 V = vf = S S s = = 75 mm/min a p b0 6 120 Vs S Vs S
Primjer 2.16. Po obodu rotora generatora iz 4732 duljine lo = 6600 mm treba obodnim glodalom promjera Dg = 900 mm koje ima z = 32 zuba izglodati zu = 42 uzduna kanala irine b0 = 28 mm i dubine = 170 mm, pri emu je zadano: ng = 35 min-1 frekvencija vrtnje obodnog glodala vf = 300 mm/min posmina brzina ip = 2 broj prolaza Trai se: a) glavno strojno vrijeme b) snaga stroja
Rjeenje: ng
Dg
ap
vf l2 lo L l1
ad a)
ip = 2 ap =
170 = 85 mm 2
l1 = a D a = 85 (900 85) = 263,2 mm p g p l 2 = 4 mm (usvojeno) tg = 60 (lo + l1 + l2 ) 60 (6600 + 263,2 + 4) i p zu = 2 42 = 115368,96 s = 32,05 h vf 300 vf z ng = 300 = 0,268 mm 32 35 2a p Dg fz =1 = 2 85 = 0,81 0 = 35,8 900
ad b)
fz =
cos 0 = 1 hsr. = 114,6
ap Dg
114,6 85 0,268 = 0,081 mm 35,8 900
48
f s , sr. =
f s ,11
z1 hsr.
2500 = 4805,4 N/mm2 0, 26 0,081
Fgz , sr. = b0 hsr. f s , sr. = 28 0,081 4805,4 = 10898,6 N
zz = vc = PS =
0 z
360
35,8 32 = 3,18 360 = 900 35 = 98,96 m/min 1000 = Fgz , sr. z z vc 60 103 S = 10898,6 3,18 98,96 = 76,2 kW 60 103 0,75
Dg n g 1000
3
Fg , sr. vc 60 10 S
Primjer 2.17. Obradak iz 0362 irine b0 = 120 mm i duljine lo = 600 mm treba glodati eonim glodalom promjera Dg = 200 mm, pri emu je zadano: n = 15 prednji kut r = 60 prisloni kut glavne otrice alata vc = 80 m/min brzina rezanja = 7 mm dodatak za obradu fz = 0,2 mm posmak po zubu z = 12 broj zubi glodala e = 15 mm ekscentricitet namjetanja glodala Trai se: a) srednja glavna sila rezanja po zubu b) snaga rezanja c) glavno strojno vrijeme za ip = 1 prolaz
Rjeenje: ad a)
i p = 1 a p = = 7 mm
b=
ap sin r
7 = 8,08 mm sin 60
cos 1 =
b0 2e 120 2 15 = = 0,45 1 = 63,26 Dg 200 b0 + 2e 120 + 2 15 = = 0,75 2 = 138,59 Dg 200 b0 114,6 120 sin r = 0,2 sin 60 = 0,158 mm Dg 75,33 200 1780 = 2435,8 N/mm2 0,1580,17
cos 2 =
0 = 2 1 = 138,59 63,26 = 75,33

hsr. = 114,6
fz

f s , sr. = f s ,11
z1 hsr.
za 0362 0 = 6
2.4. Glodanje
49
K = 1
n 0
66,7
= 1
15 6 = 0,86 66,7
za vc = 80 m/min Kv = 1,04 (usvojeno, slika 2.3) istroeni alat Ki = 1,2 (usvojeno)

Fgz , sr. = b hsr. f s , sr. K K v K i = 8,08 0,158 2435,8 0,86 1,04 1,2 = 3337,5 N
ad b)
zz = Pr =
0 z
360
75,33 12 = 2,51 360 = Fgz , sr. z z vc 60 10

3
Fg , sr. vc 60 10
3
3337,5 2,51 80 = 11,2 kW 60 103
ad c)
l1 =
2 2 1 1 b 120 2 + 15 = 33,85 mm D g Dg 4 0 + e = 200 200 2 4 2 2 2 2
l 2 = 2 mm (usvojeno) tg = 60 (lo + l1 + l2 )Dg 1000 vc f z z ip = 60 (600 + 33,85 + 2 ) 200 1 = 124,85 s 1000 80 0,2 12
Primjer 2.18. Treba simetrinim eonim glodanjem obraditi povrinu irine b0 = 63 mm i duljine lo = 160 mm, pri emu je zadano: r = 90 prisloni kut glavne otrice alata vc = 60 m/min brzina rezanja = 5 mm dodatak za obradu Dg = 100 mm promjer eonog glodala z = 20 broj zubi V = 12285 mm3/min volumen skinute strugotine ip = 1 broj prolaza Trai se: a) glavno strojno vrijeme b) maksimalna debljina neodrezane strugotine
Rjeenje: ad a)
i p = 1 a p = = 5 mm vf = l1 = V 12285 = = 39 mm/min a p b0 5 63
1 1 2 2 2 2 Dg Dg b0 = 100 100 63 = 11,17 mm 2 2 60 (lo + l1 + l2 ) 60 (160 + 11,17 + 2) ip = 1 = 266,41 s vf 39 1000vc 1000 60 = = 191 min-1 Dg 100
l 2 = 2 mm (usvojeno) tg =
ad b)
ng =
50
za r = 90 hmax . f z =
vf z ng
39 = 0,0102 mm 20 191
Primjer 2.19. Treba ortogonalnim okruglim tokarskim glodanjem u ip = 1 prolazu obraditi obradak promjera Do = 140 mm, pri emu je zadano: vc = 194 m/min brzina rezanja fz = 0,31 mm posmak po zubu eonog glodala ap = 2 mm dubina rezanja Dg = 315 mm promjer eonog glodala z =6 broj zubi V = 236000 mm3/min volumen skinute strugotine Trai se: a) glavno strojno vrijeme za put alata u smjeru uzdunog posmaka Lf = 500 mm b) teorijska hrapavost obraene povrine
Rjeenje: ad a)
ng = 1000vc 1000 194 = = 196 min-1 Dg 315
v f = f z z n g = 0,31 6 196 = 364,56 mm/min
fu = tg =
V 236000 = = 323,67 mm ap v f 2 364,56 60 L f Do 2 Dg 1000 vc f u f z z ip = 60 500 140 2 315 1 = 111,8 s 1000 194 323,67 0,31 6
ad b)
Rt =
f z2 0,312 = = 0,172 10 3 mm 4 Do 4 140
2.5. Provlaenje
Provlaenje je postupak za grubu i zavrnu obradu najee jednim alatom. Obino nakon provlaenja nema dodatnih zavrnih obrada. Zbog vrlo skupog alata (igla za provlaenje, slika 2.22) ovaj postupak uglavnom slui za veliku serijsku proizvodnju.
A B C D EF
C1
C2
C3
Slika 2.22. Igla za provlaenje (kalibriranje). A hvatite, B prednja vodilica, C zubi za obradu (C1 za grubu, C2 za polugrubu, C3 za zavrnu obradu), D dio za zaglaivanje, E stranja vodilica, F hvatite
2.5. Provlaenje
51
Provlaenje je visoko produktivan postupak, jer obrada traje samo dok igla proe kroz obradak. Jedino se alat giba, i to pravocrtno. Poveanjem sljedeeg zuba postie se da on skida odreenu debljinu materijala, odnosno da postoji posmak po zubu fz (slika 2.23).
ap n
Ftr
Lp
n Fz vc
kz
R fz hz
Slika 2.23. Oblikovanje ozubljene duljine igle za provlaenje. fz posmak po zubu, hz visina zuba, kz korak zuba, R polumjer zaobljenja podnoja zuba, n stranji kut, n prednji kut, ap ukupna debljina skidanja materijala (dodatak za provlaenje), Lp duljina provlaenja, vc brzina rezanja, Fz glavna sila rezanja po zubu, Ftr sila trenja na poleini zuba
2.5.1. Proraun geometrijskih elemenata reznog dijela igle za provlaenje

Tijek prorauna: 1. Ukupna debljina skidanja materijala ap, mm, odnosno veliina dodatka za provlaenje rauna se u zavisnosti od oblika kojeg se eli postii na obratku. 2. Posmaci po zubu za grubu obradu fz, mm, i polugrubu obradu fz', mm, odnosno porasti zuba s obzirom na debljinu neodrezane strugotine odabiru se prema podacima u tablici 2.3. 3. Postupak za odreivanje koraka zubi kz, mm, za grubu obradu je sljedei: a) proraun koraka zubi kz(a), mm, s obzirom na sposobnost prihvata strugotine Veliina meuprostora zuba koji prima skinutu strugotinu treba biti dovoljno velika, a to se osigurava odabirom konstante prostora za strugotinu Cs iz tablice 2.4, pa je korak zubi kz(a), mm, odreen izrazom: k z (a ) > 3 f z L p Cs , (2.133)
52
pri emu je Lp, mm, duljina provlaenja. Takoer treba uzeti u obzir da je najmanji korak koji se jo koristi kz(a) min. = 4,5 mm.
Tablica 2.3. Posmak po zubu fz, mm, za provlaenje [1]
Materijal obratka elik, poboljan elik, srednje tvrdoe elini lijev Kovkasti (temper) lijev Sivi lijev Mjed Bronca Zn slitine, tlani lijev Al slitine Mg slitine, tlani lijev Umjetne tvari Gruba obrada 0,02 ... 0,05 0,03 ... 0,08 0,05 ... 0,10 0,05 ... 0,10 0,10 ... 0,25 0,10 ... 0,30 0,10 ... 0,60 0,10 ... 0,25 0,08 ... 0,20 0,20 ... 0,40 0,05 ... 0,20 Polugruba obrada 0,01 0,01 0,01 0,01 ... (0,02) (0,01) ... 0,02 (0,01) ... 0,02 (0,01) ... 0,02 0,02 0,02 (0,02) ... 0,04 0,02
Tablica 2.4. Veliina konstante prostora za strugotinu Cs kod provlaenja [3]

Posmak po zubu fz, mm do 0,03 0,03 ... 0,07 od 0,07 Provlaenje elika vrstoe M, N/mm2 do 400 3 4 4,5 400 ...700 2,5 3 3,5 od 700 3 3,5 4 Obrada lijevanog eljeza i bronce 2,5 2,5 2 Obrada mjedi i aluminija 2,5 3 3,5
b) proraun koraka zubi kz(b), mm, s obzirom na vlanu silu provlakaice Iz uvjeta da povlana sila provlakaice Fpp, N, mora biti vea od glavne (aksijalne) sile rezanja Fg, N, slijedi veliina koraka zubi kz(b), mm, kao
k z (b ) >
Lp Fpp b f z iu f s K K i K tr 1
(2.134)
pri emu je: b irina neodrezane strugotine (irina vrha zuba), mm, a jednaka je irini utora, odnosno lijeba, iu broj utora (ljebova), fs specifina sila rezanja, N/mm2, prema izrazu fs = f s ,11 f zz1
(2.135)
Vrijednosti fs,11 i z1 odreuju se kao i za tokarenje, tablica 2.1, takoer i faktor K za odabrani prednji kut n, , iz tablice 2.5, dok
2.5. Provlaenje
53
je faktor istroenja alata Ki = 1,3 ... 1,35 (za novi je alat Ki = 1), te faktor koji uzima u obzir djelovanje sile trenja Ktr = 1,1 ... 1,3 ije se manje vrijednosti uzimaju za rad uz primjenu sredstva za hlaenje, ispiranje i podmazivanje.
Tablica 2.5. Kutovi kod igle za provlaenje [3]
Materijal obratka Sivi lijev, temper lijev, elini lijev elik M 700 N/mm2 elik M > 700 N/mm2 Bronca i mjed Aluminij n, 0 ... 7 17 ... 20 12 ... 17 0 ... 9 14 n, 3 ... 4 4 ... 7 4 ... 7 3 ... 4
c) proraun koraka zubi kz(c), mm, s obzirom na dozvoljeno vlano naprezanje igle za provlaenje Iz uvjeta da naprezanje alata ne smije prijei veliinu dozvoljenog naprezanja na vlak M dozv., N/mm2, koju treba uzimati iz tablice 2.6, slijedi veliina koraka zubi kz(c), mm, iz izraza:
k z (c ) > Lp Amin . M dozv. b f z iu f s K K i K tr , 1 (2.136)
pri emu je najmanji popreni presjek Amin., mm2, igle za provlaenje obino na najmanjem promjeru drke dd min., mm, pa je Amin . =
2 dd min . . 4
(2.137)
Tablica 2.6. Dozvoljeno vlano naprezanje igle za provlaenje [3]

Vrsta igle Cilindrina za vie ljebova, profilna evolventna, etverokutna Za ljebove za klin, plosnata, s nesimetrinim dodacima Dozvoljeno vlano naprezanje M dozv., N/mm2 Brzorezni elik 350 200 Legirani alatni elik 300 150
d) usvajanje mjerodavnog koraka zubi kz, mm, za grubu obradu provodi se prema izrazu: k z max .{k z (a ) , k z (b ) , k z (c )} .
(2.138)
54
4. Zubi za polugrubu obradu i zubi za zavrnu obradu obino imaju manji korak kz', mm, koji je odreen izrazom:
k z ' = (0,6 K 0,7 ) k z .

5. Potreban broj zubi za grubu obradu zzg, iznosi:
(2.139)
z zg =
a p z zp f z ' fz
+1,
(2.140)
pri emu se za polugrubu obradu uobiajeno primjenjuje zzp = 5 zubi. Broj zubi zzg moe biti samo cijeli broj, pa se odbacuju decimalna mjesta u izrazu (2.140). 6. Duljina reznog dijela, odnosno duljina ozubljenja igle za provlaenje lC, mm, rauna se prema izrazu:
lC = z zg k z + z zp + z zz k z ' ,
(2.141)
pri emu se za zavrnu obradu uobiajeno primjenjuje zzz = 4 ... 6 zubi. Ovi zubi nemaju radijalni porast nego su istog promjera. 7. Visina zubi hz, mm, odreuje se iz izraza:
h z = (0,3 K 0,4) k z .
8. Polumjer zaobljenja podnoja zuba R, mm, iznosi:
(2.142) (2.143)
R = (0,4 K 0,6) h z .
2.5.2. Provjera vlanog naprezanja igle za provlaenje

Tijek prorauna: 1. Maksimalni broj zubi za grubu obradu koji su istovremeno u zahvatu zz rauna se iz izraza:
max.
z z max . =
Lp kz
+1.
(2.144)
Broj zubi zz max. moe biti samo cijeli broj, tako da se odbacuju decimalna mjesta u izrazu (2.144). 2. Provjera igle za provlaenje s obzirom na povlanu silu provlakaice Fpp, N, provodi se prema izrazu:
Fg max . = b f z iu f s z z max . K K i K tr < Fpp ,
(2.145)
pri emu je Fg max., N, maksimalna glavna (aksijalna) sila rezanja koja se postie pri obradi. 3. Provjera igle za provlaenje s obzirom na dozvoljeno naprezanje na vlak M dozv., N/mm2, provodi se na drku sa silom Fg max., N, prema izrazu
Md =
Fg max . Amin .
< M dozv. ,
(2.146)
2.5. Provlaenje
55
i na prvom zubu
Mz1 =
Fg max . Az1
< M dozv. ,
(2.147)
pri emu se za promjer provrta prije provlaenja d1, mm, opasni presjek kod prvog zuba Az1, mm2, rauna prema izrazu:
Az1 =
(d1 2hz )2
4
(2.148)
2.5.3. Raunanje snage stroja

Potrebna pogonska snaga stroja odreena je izrazom:
PS =
Pr
Fg max . vc
60 103 S
(2.149)
pri emu se brzina rezanja vc, m/min, odreuje iz tablice 2.7, dok stupanj iskoristivosti provlakaice iznosi S = 0,6 ... 0,8.
Tablica 2.7. Brzina rezanja za provlaenje [1]
Materijal obratka Tvrdi lijev elik, vrlo tvrd elik, ilav elik, dobro obradiv Sivi lijev, dobro obradiv Kovkasti (temper) lijev, dobro obradiv elini lijev, dobro obradiv Mjed, bronca Lake legure Poliplast vc, m/min 0,5 ... 10 1 ... 2 2 ... 4 4 ... 8 6 ... 8 4 ... 8 3 ... 6 7,5 ... 10 10 ... 14 3 ... 6

Glavno strojno vrijeme pri provlaenju tg, s, rauna se iz izraza 60 L + L p 60 Lrh k ph = k ph , 1000 v c 1000 v c
tg =
(2.150)
pri emu je: Lrh duljina radnog hoda suporta provlakaice, mm, kph koeficijent gubitka vremena za povratni hod suporta provlakaice (za najvei broj provlakaica je kph = 1,4 ... 1,5), L duljina igle za provlaenje, mm, koja prema slici 2.22 iznosi
56
L = l A + l B + l C + (l D ) + l E + l F ,
(2.151)
lA duljina drke s prednjim hvatitem, mm, razliita je za razliite strojeve i obrade, lB duljina prednje vodilice, mm, lC duljina reznog dijela odnosno duljina ozubljenja igle za provlaenje, mm, koja se rauna prema izrazu (2.141), lD duljina dijela za zaglaivanje (ako ga ima), mm, lE duljina stranje vodilice, mm, lF duljina stranjeg hvatita (potporni dio), mm.
Primjer 2.20. U bloku prijenosnika iz 1531 treba provlaenjem izraditi iu = 4 utora dimenzija d1 = 24 mm, d2 = 28 mm i irine b = 8 mm, pri emu je zadano: Lp = 50 mm duljina provlaenja Fpp = 50000 N povlana sila provlakaice lA = 160 mm duljina drke lB = lE = 50 mm duljina prednje i stranje vodilice lF = 70 mm duljina stranjeg hvatita dd min. = 16 mm promjer kritinog presjeka drke S = 0,7 stupanj iskoristivosti provlakaice Trai se: a) maksimalna glavna sila rezanja b) provjera kritinih presjeka igle za provlaenje c) snaga stroja d) glavno strojno vrijeme
Rjeenje:
d1
d2 b
ad a)
fz = 0,06 mm (tablica 2.3) Cs = 3 (tablica 2.4)

k z (a ) > 3 f z L p Cs = 3 0,06 50 3 = 9 mm
za 1531 M = 670 N/mm2, fs,11 = 2220 N/mm2, z1 = 0,14 (tablica 2.1)

fs = f s ,11 f zz1 = 2220 = 3291,6 N/mm2 0,06 0,14
2.5. Provlaenje
57
n = 18 (tablica 2.5) i 0 = 6 za elik 0 18 6 K = 1 n = 0,82 =1 66,7 66,7 Ki = 1,3 (usvojeno) Ktr = 1,2 (usvojeno)
k z (b ) > Lp Fpp b f z iu f s K K i K tr 1 = 50 = 9,644 mm 50000 1 8 0,06 4 3291,6 0,82 1,3 1,2
M dozv. = 350 N/mm2 (tablica 2.6)

Amin . =
k z (c ) >
2 dd 16 2 min . = = 201,06 mm2 4 4
Amin . M dozv. b f z iu f s K K i K tr
Lp
= 1
50 = 6,49 mm 201,06 350 1 8 0,06 4 3291,6 0,82 1,3 1,2
k z max . k z (a ) , k z (b ) , k z (c ) usvaja se standardni korak kz = 10 mm z z max . = Lp kz +1 = 50 +1 = 6 10
Fg max . = b f z iu f s z z max . K K i K tr = 8 0,06 4 3291,6 6 0,82 1,3 1,2 = 48506,28 N
ad b)
Fg max . = 48506,28 N < Fpp = 50000 N i zadovoljava
Md =
Fg max . Amin .
48506,28 = 241,25 N/mm2 < M dozv. = 350 N/mm2 i zadovoljava 201,06
hz = (0,3 K 0,4) k z hz = 0,35 10 = 3,5 mm Az1 =
(d1 2hz )2
4 Fg max . Az1 =
(24 2 3,5)2
4
= 226,98 mm2
Mz1 =
ad c)
48506,28 = 213,7 N/mm2 < M dozv. = 350 N/mm2 i zadovoljava 226,98 48506,28 4 = 4,62 kW 60 103 0,7
vc = 4 m/min (tablica 2.7)

PS = Fg max . vc 60 10 S
3
ad d)
d 2 d1 28 24 = = 2 mm 2 2 zzp = 5 (usvojeno) fz' = 0,01 mm (tablica 2.3) ap =
z zg =
a p z zp f z ' fz
+1 =
2 5 0,01 + 1 = 33,5 z zg = 33 (usvojeno) 0,06
58
zzz = 4 (usvojeno)
lC = z zg k z + z zp + z zz k z ' = 33 10 + (5 + 4) 6 = 384 mm L = l A + l B + lC + l E + l F = 160 + 50 + 384 + 50 + 70 = 714 mm
k z ' = (0,6 K 0,7 ) k z k z ' = 0,6 10 = 6 mm
kph = 1,4 (usvojeno) tg = 60 L + L p 1000 vc
)k
ph
60 (714 + 50) 1,4 = 16 s 1000 4
2.6. Piljenje
Piljenje obino slui za rezanje ipkastog materijala, cijevi i sl. Osnovni su postupci piljenja: kruno (slika 2.24), okvirno (slika 2.25), trano (horizontalno i vertikalno), te abrazivno piljenje. Kruno je piljenje zapravo glodanje tankim glodalom. Okvirno je piljenje najstarije strojno piljenje koje se u principu ne razlikuje od runog piljenja. Od svih postupaka piljenja trano ima najmanju irinu reza, pa su otpad materijala i potrebna snaga najmanji, ali je izbor parametara obrade sloen. Kod abrazivnog se piljenja umjesto krune pile koristi abrazivna ploa.
np Dp
s
L1 vf vr vp d
vf
Slika 2.24. Kruno piljenje. d promjer obratka, Dp promjer krune pile, s kut rezanja, np frekvencija vrtnje krune pile, vf posmina brzina
Slika 2.25. Okvirno piljenje. d promjer obratka, L1 duljina hoda lista pile, vr brzina radnog hoda, vp brzina povratnog hoda, vf posmina brzina
Kod krunog piljenja treba nakon izbora brzine rezanja vc, m/min, izraunati frekvenciju vrtnje krune pile np, min-1, prema izrazu:
np =
1000 vc , Dp
(2.152)
pri emu je Dp, mm, promjer krune pile. Ako je kod okvirnog piljenja brzina povratnog hoda vp, m/min, jednaka brzini radnog hoda vr, m/min, dakle vp = vr, treba izraunati broj dvostrukih hodova ndh, min-1, iz izraza:
2.6. Piljenje
59
ndh =
1000 vr , 2 L1
(2.153)
pri emu je L1, mm, duljina hoda lista pile, dok za sluaj kada je vp > vr vrijedi izraz
ndh =
1000 vr v p L1 vr + v p
(2.154)
Posmina brzina vf, mm/min, zavisi o velikom broju utjecajnih faktora, u prvom redu o materijalu obratka i vrsti alata, zatim promjeru (debljini) obratka d, mm, broju zubi koji istovremeno reu zz i koraku zuba kz, mm. Ako je poznata specifina povrina rezanja As, mm2/min, koja je jednaka prepiljenoj povrini presjeka obratka u jedinici vremena, onda vrijedi izraz: vf = As . d (2.155)
Posmak po zubu fz, mm, openito se moe izraunati iz puta za jedan korak zuba kz, mm, pa slijedi: fz = v f kz 1000 vc = As k z . 1000 vc d (2.156)
Budui da je kod krunog piljenja pilom promjera Dp, mm, i broja zubi z, korak zuba kz, mm, odreen izrazom: kz = Dp z
(2.157)
onda posmak po zubu fz, mm, krunog piljenja iznosi fz = vf np z = As . np zd (2.158)

Za proraun se s dovoljnom tonou moe usvojiti sljedei odnos specifinih sila rezanja: fs piljenja 1,15 fs tokarenja . Glavna sila rezanja po zubu Fgz, N, onda iznosi:
Fgz = 1,15 b f z f s K i = 1,15 b f z1 z1 f s ,11K i ,
(2.159)
(2.160)
pri emu je b, mm, irina reza (debljina pile), vrijednosti fs,11 i z1 odreuju se kao i za tokarenje, tablica 2.1, dok je faktor istroenja alata Ki = 1,2 ... 1,35 (za novi se alat uzima Ki = 1).
60
Ukupna je glavna sila rezanja Fg, N, odreena izrazom: Fg = Fgz z z , pri emu je najvei broj zubi koji istovremeno reu zz za okvirno piljenje zz = odnosno za kruno piljenje
zz =
(2.161)
d , kz
(2.162)
s z . 360
(2.163)
Najvei kut rezanja s, , iznosi sin
s
2
d d s = 2 arcsin , Dp Dp
(2.164)
pri emu je d, mm, promjer ili debljina obratka. Snaga rezanja Pr, kW, i potrebna snaga stroja pri piljenju PS, kW, raunaju se prema opim izrazima (2.11) i (2.13) poglavlje 2.1.2, a stupanj je iskoristivosti stroja S = 0,7 ... 0,8.

Ako je poznata specifina povrina rezanja As, mm2/min, glavno strojno vrijeme tg, s, rauna se prema izrazu tg = 60 io A , As (2.165)
pri emu je: io broj ipki u snopu, A povrina poprenog presjeka jedne ipke, mm2, A= d 2 . 4 (2.166)
Primjer 2.21. Krunom pilom treba rezati ipku od 0645 promjera d = 200 mm, pri emu je zadano: Dp = 800 mm promjer pile b = 7 mm debljina pile z = 96 broj zubi pile As = 10000 mm2/min specifina povrina rezanja vc = 18 m/min brzina rezanja Trai se: a) ukupna glavna sila rezanja b) snaga stroja c) glavno strojno vrijeme (io = 1)
2.7. Bruenje
61
Rjeenje: ad a)
np = fz = 1000vc 1000 18 = = 7,162 min-1 Dp 800 As 10000 = = 0,073 mm n p z d 7,162 96 200
za 0645 fs,11 = 2110 N/mm2, z1 = 0,17 (tablica 2.1) Ki = 1,3 (usvojeno)

Fgz = 1,15 b f z1 z1 f s ,11K i = 1,15 7 0,0731 0,17 2110 1,3 = 2515,2 N
s = 2 arcsin
zz =
d 200 = 2 arcsin = 28,955 Dp 800 28,955 96 = 7,72 360
s z
360
Fg = Fgz z z = 2515,2 7,72 = 19417,3 N
ad b)
S = 0,8 (usvojeno)
PS = Fg vc 60 10 S
3
19417,3 18 = 7,281 kW 60 103 0,8
ad c)
A= tg =
d 2 200 2 = = 31415,93 mm2 4 4 60 io A 60 1 31415,93 = = 188,5 s As 10000
2.7. Bruenje
Bruenje je postupak obrade metala alatom koji ima mnogo otrica neodreenog oblika. Prema kinematici i obliku strugotine, koja ima promjenljiv presjek, bruenje je slino glodanju. Prema obliku obratka postoji okruglo obodno bruenje, koje moe biti vanjsko (uzduno i popreno) i unutranje, te bruenje ravnih povrina, koje moe biti eono i obodno (protusmjerno i istosmjerno). U posebne izvedbe pripadaju bruenje s profiliranom brusnom ploom i uzduno vanjsko okruglo obodno bruenje bez iljaka (centerless). Ovdje se razmatraju samo postupci obodnog bruenja i to: vanjsko okruglo popreno VOP (slika 2.26a), unutarnje okruglo popreno UOP, vanjsko okruglo uzduno VOU (slika 2.26b), unutarnje okruglo uzduno UOU, plono uzduno PU (slika 2.26c) i ravno uzduno RU (slika 2.26d).
62
Bb
nb
Bb
Db
Db
nb fr
ap ap
Do
no lu c)
vo lo Lb nb li lp
fp Bo Bpo lp Bp lp Bb
Bo a) Bb
Db
Db
nb
ap ap Do
vf, fa lu b) lo Lb li
no lu d)
vo lo Lb li Bo
Slika 2.26. Kinematika i hodovi bruenja. a) VOP, b) VOU, c) PU, d) RU; Bb irina rezne povrine brusne ploe, Bo irina obradne povrine, Bpo irina poprene obrade, Db promjer brusne ploe, Do promjer obratka, nb frekvencija vrtnje brusne ploe, no frekvencija vrtnje obratka, vo pravocrtna brzina obradne povrine, vf uzduna posmina brzina, fa aksijalni (uzduni) posmak, fr radijalni posmak, fp popreni posmak, ap dubina rezanja, Lb duljina bruenja, lu ulazna duljina, li izlazna duljina, lo duljina obradne povrine, lp duljina prijelaza
Alat za bruenje je brus ili brusna ploa koja se sastoji od brusnih zrnaca i veziva. Krupnoa brusnih zrnaca utjee na hrapavost obraene povrine i na volumen materijala koji se u jedinici vremena skine s obratka. Parametri obrade: obodna brzina brusne ploe vb, m/s, (brzina rezanja) vb = Db nb , 60 103 (2.167) .167)
pri emu je Db, mm, promjer, a nb, min-1, frekvencija vrtnje brusne ploe;
2.7. Bruenje
63
obodna brzina obratka vo, m/min, kod VOP, UOP, VOU i UOU (slika 2.26a i b) vo = Do no , 1000 (2.168)
pri emu je Do, mm, promjer obratka i no, min-1, frekvencija vrtnje obratka, ili pravocrtna brzina obradne povrine vo, m/min, kod PU i RU (slika 2.26c i d)
vo = 2 ndh Lb , 1000
(2.169)
pri emu je ndh, min-1, broj dvostrukih hodova stola brusilice i Lb, mm, duljina bruenja (uzduni hod obratka ili brusne ploe); uzduna posmina brzina vf, m/min, kod VOU i UOU (slika 2.26b); aksijalni (uzduni) posmak fa, mm, kod VOU i UOU (slika 2.26b) fa = 1000 v f no
(2.170)
ili radijalni posmak fr, mm, kod VOP i UOP (slika 2.26a), ili popreni posmak fp, mm, kod PU (slika 2.26c); dubina rezanja ap, mm.
2.7.1. Geometrijski parametri neodrezane strugotine

Ekvivalentni promjer brusne ploe De, mm, je onaj promjer koji ima jednaku duljinu luka zahvata lk, mm, koju bi VOP ili VOU, odnosno UOP ili UOU imali da se radi o PU ili RU (lukovi OB = OB' i OA = OA' na slici 2.27), a odreen je izrazom [4]: De = Do Db , Do Db (2.171)
pri emu predznak (+) vrijedi za VOP ili VOU (De < Db), dok predznak () vrijedi za UOP ili UOU (De > Db). Kod PU ili RU je De = Db. Duljina luka zahvata brusne ploe lk, mm, iznosi: lk = a p De . (2.172)
Najdui luk zahvata je kod UOP ili UOU, zatim kod PU ili RU, a najmanji kod VOP ili VOU (slika 2.27). Srednja debljina neodrezane strugotine hsr., mm, kod VOP ili VOU, odnosno UOP ili UOU priblino se moe odrediti iz izraza
hsr. = v 1 hmax . = o 2 60 vb 1 1 ap D , o Db
(2.173)
64
pri emu predznak (+) vrijedi za VOP ili VOU, a predznak () vrijedi za UOP ili UOU, dok se kod PU ili RU uzima priblina vrijednost
hsr. = 1 v hmax . = o 2 60 vb ap Db
(2.174)
gdje je hmax., mm, maksimalna debljina neodrezane strugotine. Tone vrijednosti hsr. neto su vee od onih dobivenih izrazima (2.173) i (2.174).
Deu Do
Unutarnje okruglo obodno bruenje
Db A u hmax. A' hsr. lk Ravno obodno bruenje Vanjsko okruglo obodno bruenje O /2 v B' B
ap
Dev
Do
Slika 2.27. Brusni kontakt i ekvivalentni promjer brusne ploe. Db promjer brusne ploe, Do promjer obratka, Dev ekvivalentni promjer kod VOP ili VOU, Deu ekvivalentni promjer kod UOP ili UOU, kut zahvata kod PU ili RU, v kut zahvata kod VOP ili VOU, u kut zahvata kod UOP ili UOU, ap dubina rezanja, hmax. maksimalna debljina neodrezane strugotine kod PU ili RU, hsr. srednja debljina neodrezane strugotine kod PU ili RU, lk duljina luka zahvata brusne ploe
Ekvivalentna debljina bruenja he, mm, predstavlja ukupnu debljinu rezanja svih estica u luku zahvata:
he = hsr. lk .
(2.175)
2.7. Bruenje
65
Svaka rezna povrina brusne ploe odreene specifikacije, obraena na odreeni nain i s odreenim uvjetima, moe prihvatiti samo odreenu najveu ekvivalentnu debljinu bruenja he u normalnom procesu bruenja bez tetnih posljedica na bruenoj povrini. Da bi rezna povrina brusne ploe mogla prenijeti materijal koji ulazi u brusni zahvat, treba ga rezati i stavljati u prostor za smjetaj estica tako da iz brusnog zahvata odlazi materijal s ekvivalentnom debljinom bruenja he, obodnom brzinom brusne ploe vb, odnosno ap a p vo vo = he vb he = . 60 60 vb (2.176)
Srednja vrijednost ukupne povrine presjeka neodrezane strugotine Asr., mm2, kod VOP, VOU, UOP, UOU i PU moe se odrediti iz izraza Asr. = he f a ,r , p = dok za RU vrijedi izraz Asr. = he Bo = pri emu je Bo, mm, irina obradne povrine. a p vo 60 vb Bo , (2.178) a p vo 60 vb f a ,r , p , (2.177)
2.7.2. Volumen skinute strugotine i efektivnost bruenja

Volumen skinute strugotine V, mm3/min, rauna se kao umnoak srednje vrijednosti ukupne povrine presjeka neodrezane strugotine Asr., mm2, i obodne brzine brusne ploe vb, m/s, odnosno: V = 60 103 Asr. vb . Efektivnost bruenja G odreena je izrazom: G= Vob , Vib (2.180) (2.179)
gdje je Vob, mm3, obrueni volumen s obratka, a Vib, mm3, skinuti volumen materijala s brusne ploe (istroenost rezne povrine brusa). to je G manji, brusna se zrnca bre troe, pa je manja mogunost stvaranja zareza i postie se mala hrapavost obraivane povrine, dok je s gledita djelotvornosti povoljniji to vei G.

Glavna ili tangencijalna sila rezanja Fg, N, moe se odrediti iz poznatog specifinog volumena skinute strugotine Vs, mm3 min-1 kW-1, odnosno Fg = 1000V 60 106 Asr. = , vb Vs Vs (2.181)
66
ili iz okretnog momenta Mb, Nmm, brusne ploe: Fg = 2M b . Db (2.182)
Za priblinu procjenu glavne ili tangencijalne sile rezanja Fg, N, kod VOP ili VOU moe se koristiti eksperimentalni izraz:
,6 Fg = K (vo f a ) a 0 p . 0, 7
(2.183)
pri emu je K konstanta zavisna o materijalu obratka (K = 22 za kaljeni elik, K = 21 za nekaljeni elik i K = 20 za sivi lijev) [1]. Snaga rezanja Pr, kW, odreena je izrazom Pr = Fg vb 1000
=
2M b nb V = , 60 106 Vs
(2.184)
dok je snaga stroja za bruenje PS, kW, odreena opim izrazom (2.13) poglavlje 2.1.2, a stupanj je iskoristivosti stroja S = 0,7 ... 0,8.

Glavno strojno vrijeme tg, s, za razmatrane postupke bruenja odreeno je sljedeim izrazima: a) VOP (slika 2.26a) i UOP tg = b) VOU (slika 2.26b) i UOU tg = 60 Lb 60 (lo + lu + li ) , ib = f a no 1000 v f a p (2.186) 60 a p f r no
(2.185)
lo duljina obradne povrine, mm, lu ulazna duljina, mm, 1 lu = Bb , 3 Bb irina rezne povrine brusne ploe, mm, li izlazna duljina, mm, (uzima se li = lu), ib broj prolaza bruenja, ib = (2.187)
ap
(2.188)
dodatak za obradu na promjeru obratka, mm,
2.7. Bruenje
67
c) PU (slika 2.26c) tg = 120 (lo + lu + li ) B po 60 60 2 Lb ib i p = ib i p = , ndh 1000 vo 1000 vo a p f p Bo + 2 l p Bb fp (2.189)
ip broj poprenih hodova, ip = B po fp

=
(2.190)
Bpo irina poprene obrade, mm, lp duljina prijelaza brusne ploe, mm, lp d) RU (slika 2.26d) tg = 60 2 Lb 120 (lo + lu + li ) 60 ib = ib = , ndh 1000 vo 1000 vo a p (2.192) Bb B ; za l p = b B po = Bo l p , 3 3 (2.191)
lu ulazna duljina, mm,
lu = a p Db a p ,
li izlazna duljina, mm, (uzima se li = 1 ... 5 mm).
(2.193)
Primjer 2.22. Treba VOU obodnim bruenjem brusiti osovine iz 0645 promjera Do = 75 mm i duljine lo = 450 mm, pri emu je uz obodnu brzinu brusne ploe vb = 32 m/s i obodnu brzinu obratka vo = 15 m/min mogue ostvariti ekvivalentnu debljinu bruenja he = 0,1610-3 mm. Zadano je: Db = 200 mm promjer brusne ploe Bb = 45 mm irina rezne povrine brusne ploe fa = 20 mm aksijalni (uzduni) posmak dodatak za obradu na promjeru obratka = 0,16 mm S = 0,75 stupanj iskoristivosti brusilice Trai se: a) duljina luka zahvata brusne ploe b) snaga stroja c) glavno strojno vrijeme
Rjeenje: ad a)
ap vo 60 he vb 60 0,16 10 3 32 = he vb a p = = = 0,02 mm vo 60 15 Do Db 75 200 = = 54,5 mm Do + Db 75 + 200
De =
lk = a p De = 0,02 54,5 = 1,044 mm
68
ad b)
za nekaljeni elik K = 21
0, 7 ,6 Fg = K (vo f a )0,7 a 0 0,02 0,6 = 108,8 N p = 21 (15 20 )
PS = ad c)
no =
Fg vb 1000 S
108,8 32 = 4,642 kW 1000 0,75
1000vo 1000 15 = = 63,66 min-1 Do 75
1 1 Bb = 45 = 15 mm 3 3 60 (lo + lu + li ) 60 (450 + 15 + 15) 0,16 tg = = = 181 s f a no a p 20 63,66 0,02 li = lu =
Primjer 2.23. Treba obraditi povrinu obratka dubokim RU obodnim bruenjem pri emu je zadano: vb = 35 m/s obodna brzina brusne ploe Db = 400 mm promjer brusne ploe ap = 6 mm dubina bruenja Bo = 40 mm irina obradne povrine lo = 160 mm duljina obradne povrine vo = 0,198 m/min pravocrtna brzina obradne povrine specifini volumen skinute strugotine Vs = 2182 mm3 min-1 kW-1 ib = 1 broj prolaza Trai se: a) srednja debljina neodrezane strugotine b) snaga rezanja c) glavno strojno vrijeme
Rjeenje: ad a) ad b)
hsr. = vo 60 vb ap Db = 0,198 6 = 11,55 10 3 mm 60 35 400
Asr. =
Fg =
a p vo 60 vb
Bo =
6 0,198 40 = 0,0226 mm2 60 35
60 106 Asr. 60 106 0,0226 = = 621,4 N Vs 2182
Pr = ad c)
Fg vb 1000
621,4 35 = 21,749 kW 1000
lu = a p Db a p = 6 (400 6 ) = 48,621 mm li = 2 mm (usvojeno) tg = 120 (lo + lu + li ) 120 (160 + 48,621 + 2 ) ib = 1 = 127,6 s 1000 vo 1000 0,198
2.8. Izrada navoja
69
Primjer 2.24. Potrebno je PU obodnim bruenjem brusiti povrinu duljine lo = 100 mm i irine Bo = 50 mm. Dodatak za bruenje iznosi = 0,12 mm. Zadano je: vb = 30 m/s obodna brzina brusne ploe Db = 160 mm promjer brusne ploe ap = 0,03 mm dubina bruenja Bb = 21 mm irina rezne povrine brusne ploe lp = 7 mm duljina prijelaza brusne ploe fp = 0,25 mm popreni posmak vo = 30 m/min pravocrtna brzina obradne povrine specifini volumen skinute strugotine Vs = 2400 mm3 min-1 kW-1 Trai se: a) snaga rezanja b) glavno strojno vrijeme
Rjeenje: ad a)
Asr. = a p vo 60 vb fp = 0,03 30 0,25 = 0,125 10 3 mm2 60 30
V = 60 103 Asr. vb = 60 103 0,125 10 3 30 = 225 mm3/min Pr = 225 V = = 0,094 kW Vs 2400
ad b)
lu = a D a = 0,03 (160 0,03) = 2,19 mm p b p

li = 2 mm (usvojeno) za l p = Bb B po = Bo l p = 50 7 = 43 mm 3
tg =
120 (lo + lu + li ) B po 1000 vo a p f p
120 (100 + 2,19 + 2) 0,12 43 = 286,73 s 1000 30 0,03 0,25
2.8. Izrada navoja

Veliina aksijalnog (uzdunog) posmaka f, mm, odreena je veliinom koraka navoja P, mm, odnosno f = P.
2.8.1. Izrada navoja ureznikom, nareznicom i nareznom glavom

Glavno strojno vrijeme tg, s, za izradu navoja ureznikom, nareznicom ili nareznom glavom odreeno je izrazom
1 1 60 i p t g = (l + lu + li ) , n+ n 1 P
(2.194)
pri emu je: P korak navoja, mm, l duljina rezanja, mm,
70
lu ulazna duljina, mm, koja se uzima lu = (1 ... 3) P, li izlazna duljina, mm, koja se za izradu navoja ureznikom u prolazni provrt (slika 2.28a) uzima li = (2 ... 3) P, za izradu navoja ureznikom u slijepi provrt je li = 0, dok je za izradu navoja nareznicom (slika 2.28b) ili nareznom glavom li = (0,5 ... 2) P, n frekvencija vrtnje pri radnom hodu, min-1, n1 frekvencija vrtnje pri povratnom hodu, min-1, ip broj prolaza. Kada je n = n1 slijedi:
tg =
n
f=P
120 (l + lu + li ) ip . Pn
f=P n n1 li l L lu
(2.195)
n1
li
lu
a)
b)
Slika 2.28. Izrada navoja. a) ureznikom, b) nareznicom; f aksijalni (uzduni) posmak, P korak navoja, n frekvencija vrtnje pri radnom hodu, n1 frekvencija vrtnje pri povratnom hodu, L put alata, l duljina rezanja, lu ulazna duljina, li izlazna duljina
2.8.2. Izrada navoja tokarenjem

Glavno strojno vrijeme tg, s, za izradu navoja tokarenjem (slika 2.29) iznosi tg = 60 (l + lu + li ) i p zh K p , P no (2.196)
pri emu je: P korak navoja, mm, l duljina rezanja, mm, lu ulazna duljina, mm, koja se uzima lu = P, li izlazna duljina, mm, koja se uzima li = 1 ... 3 mm, no frekvencija vrtnje obratka, min-1, ip broj prolaza, zh broj hodova (vojeva) navoja, Kp koeficijent vremena povratnog hoda (najee je Kp = 1,5).
2.8. Izrada navoja
71
L li no l lu
f=P
Slika 2.29. Izrada navoja tokarenjem. f aksijalni (uzduni) posmak, P korak navoja, no frekvencija vrtnje obratka, L put alata, l duljina rezanja, lu ulazna duljina, li izlazna duljina
2.8.3. Izrada navoja glodanjem

Glavno strojno vrijeme tg, s, za izradu navoja ploastim glodalom (slika 2.30a) odreeno je izrazom tg = 60 (l + lu + li )D 60 (l + lu + li ) i p zh K p = i p zh K p , P cos v f sin v f (2.197)
pri emu je: P korak navoja, mm, D vanjski promjer navoja, mm, kut nagiba spirale navoja, , l duljina rezanja, mm, lu ulazna duljina, mm, koja se uzima lu = (1 ... 3) P, li izlazna duljina, mm, koja se za prolazno rezanje uzima li = (0,5 ... 2) P, dok je za rezanje navoja do naslona li = 0, vf posmina brzina ploastog glodala, mm/min, koja je jednaka umnoku posmaka po zubu fz, mm, broja zubi z i frekvencije vrtnje ploastog glodala ng, min-1, odnosno vf = fz z ng (poglavlje 2.4), ip broj prolaza, zh broj hodova (vojeva) navoja, Kp koeficijent vremena povratnog hoda (najee je Kp = 1,5). Glavno strojno vrijeme tg, s, za izradu navoja valjkastim glodalom za navoje (slika 2.30b) iznosi: tg = 72 D . vf (2.198)
72
vf vf ng no
D
1 2 ng
no
D
li l L a) b) lu L=P
Slika 2.30. Izrada navoja glodanjem. a) ploasto glodalo, b) valjkasto glodalo za navoje; vf posmina brzina, P korak navoja, D vanjski promjer navoja, kut nagiba spirale navoja, ng frekvencija vrtnje ploastog glodala, no frekvencija vrtnje obratka, L put alata, l duljina rezanja, lu ulazna duljina, li izlazna duljina
2.8.4. Izrada navoja bruenjem

Glavno strojno vrijeme tg, s, za izradu navoja jednoprofilnom brusnom ploom (slika 2.31a) iznosi
tg =
60 (l + lu + li ) 60 (l + lu + li ) + m K p , ip K p = ap P no P no
(2.199)
pri emu je: P korak navoja, mm, no frekvencija vrtnje obratka, min-1, l duljina rezanja, mm, lu ulazna duljina, mm, koja se uzima lu = (1 ... 3) P, li izlazna duljina, mm, koja se za prolazno bruenje uzima li = lu, dok je za bruenje navoja do naslona li = 0, ip broj prolaza, ip =
ap
+m,
(2.200)
dodatak za bruenje na srednjem promjeru navoja, mm, ap dubina rezanja (predstavlja veliinu radijalnog posmaka), mm, m broj praznih prolaza (bez radijalnog posmaka), koji se za fino bruenje uzima m = 1 ... 2, dok je za grubo bruenje m = 0, Kp koeficijent vremena povratnog hoda (najee je Kp = 1,5).
2.8. Izrada navoja
73
Glavno strojno vrijeme tg, s, za izradu navoja vieprofilnom brusnom ploom (slika 2.31b) odreeno je izrazom: tg = 60 D (1 K 4) = 60 (1 K 4) , no 1000 vo (2.201)
gdje je D, mm, vanjski promjer navoja i vo, m/min, obodna brzina obratka.
1 f=P nb no
D
2 nb
no
D
li
l L a)
lu
L=P
b)
Slika 2.31. Izrada navoja bruenjem. a) jednoprofilna brusna ploa, b) vieprofilna brusna ploa; f aksijalni (uzduni) posmak, P korak navoja, D vanjski promjer navoja, kut nagiba spirale navoja, nb frekvencija vrtnje brusne ploe, no frekvencija vrtnje obratka, L put alata, l duljina rezanja, lu ulazna duljina, li izlazna duljina Primjer 2.25. Treba odrediti glavno strojno vrijeme za izradu navoja M422 tokarenjem ako je zadano: frekvencija vrtnje glavnog vretena no = 50 min-1 duljina navoja l = 19 mm broj prolaza ip = 9
Rjeenje:
za M 42 2 P = 2 mm, z h = 1 (jednovojni navoj) lu = P = 2 mm li = 1 mm (usvojeno)
K p = 1,5 (usvojeno)
tg =
60 (l + lu + li ) 60 (19 + 2 + 1) i p zh K p = 9 1 1,5 = 178,2 s P no 2 50
74
Primjer 2.26. Treba odrediti glavno strojno vrijeme za izradu navoja M242 valjkastim glodalom za metriki navoj ako je zadano: duljina navoja l = 50 mm promjer glodala Dg = 80 mm z = 14 broj zubi glodala posmak po zubu fz = 0,07 mm vg = 30 m/min obodna brzina glodala
Rjeenje:
v f = f z z ng = f z z 1000 v g Dg = 0,07 14 1000 30 = 117 mm/min 80
za M 42 2 D = 24 mm
tg =
72 D 72 24 = = 46,4 s 117 vf
2.9. Izrada ozubljenja

Najvaniji postupci izrade ozubljenja skidanjem strugotine su odvalno glodanje i odvalno dubljenje, a primjenjuje se i bruenje ozubljenja.
2.9.1. Odvalno glodanje

Odvalno glodanje je postupak izrade cilindrinih zupanika s vanjskim ozubljenjem (ravni i kosi zubi), slika 2.32, zupanih letvi i punih kola. Postoje tri naina odvalnog glodanja: aksijalno odvalno glodanje, dijagonalno odvalno glodanje i tzv. ifting, to je u biti aksijalno odvalno glodanje pri kojemu se nakon jednog ili nekoliko obraenih izradaka glodalo pomakne u aksijalnom smjeru za mali posmak pm, npr. za 1 mm. Taj se posmak rauna prema izrazu:
pm =
ng Dg
A L
mn cos 0 , i
(2.202)
fa
li
lu
no
Pogled A
Slika 2.32. Odvalno glodanje zupanika. fa aksijalni posmak, Dg promjer glodala, ng frekvencija vrtnje glodala, no frekvencija vrtnje obratka, h visina zuba, L put alata, l duljina rezanja, lu ulazna duljina, li izlazna duljina
75
gdje je mn, mm, normalni modul ozubljenja, 0, , kut uspona zavojnice glodala, a i broj utora glodala koji ine prednje povrine zubi. Frekvencija vrtnje obratka no, min-1, odreuje se prema broju zubi koje treba izraditi na obratku zo i frekvenciji vrtnje glodala ng, min-1, tako da vrijedi: no = 1000 vc 1 ng = , zo Dg z o (2.203)
pri emu je vc, m/min, brzina rezanja (obodna brzina glodala) i Dg, mm, promjer glodala.
2.9.1.1. Raunanje sile rezanja i snage Utjecajne veliine o kojima ovisi sila rezanja kod odvalnog glodanja su: a) aksijalni posmak po okretaju obratka fa, mm, b) normalni modul ozubljenja obratka mn, mm, c) vlana vrstoa materijala obratka M, N/mm2, d) broj poetaka odvalnog glodala q, e) kut nagiba ozubljenja obratka 0, , f) brzina rezanja (obodna brzina glodala) vc, m/min, g) broj zubi ozubljenja obratka zo, h) postupak odvalnog glodanja (istosmjerno ili protusmjerno), i) troenje otrica odvalnog glodanja VB, mm, j) hlaenje i podmazivanje. Za odreivanje veliine srednje sile rezanja (srednje obodne sile) Fg,sr., N, pri odvalnom glodanju obino se koristi empirijski izraz u obliku
Fg , sr. = f s f a f a mn mn q K 0 K v ,
(2.204)
pri emu je: fs specifina sila rezanja, N/mm2, k fa eksponent koji uzima u obzir utjecaj aksijalnog posmaka, k mn eksponent koji uzima u obzir utjecaj normalnog modula ozubljenja obratka, K 0 faktor kuta nagiba ozubljenja obratka,
0 0 1 15 1,18 30 1,35 45 1,72
K 0
Kv faktor brzine rezanja,

vc, m/min Kv 15 1,2 25 1 40 0,9 60 0,85
Tako izraz koji uzima u obzir sljedee uvjete: a) protusmjerno odvalno glodanje,
76
glasi
b) vlana vrstoa materijala obratka M = 550 ... 600 N/mm2, c) brzina rezanja (obodna brzina glodala) vc = 15 ... 60 m/min, d) normalni modul ozubljenja obratka mn = 1 ... 8 mm, Fg , sr. = 628 f a0,65 mn mn q K 0 K v ,
k
(2.205)
pri emu je kmn = 0,85 za mn = 1 ... 5 mm, odnosno kmn = 1 za mn = 6 ... 8 mm. Potrebna snaga stroja PS, kW, rauna se kao i kod glodanja prema izrazu (2.126) poglavlje 2.4.4, a stupanj je iskoristivosti stroja S = 0,6 ... 0,8.
2.9.1.2. Raunanje glavnog strojnog vremena Glavno strojno vrijeme tg, s, za izradu ozubljenja odvalnim glodanjem odreeno je izrazom
tg =
60 (l + lu + li ) z o ip , f a ng q
(2.206)
pri emu je: l duljina rezanja (irina obraivanog zupanika), mm, lu ulazna duljina, mm,
lu = (1,2 K 1,3) h Dg h , h visina zuba ozubljenja obratka, mm, h = (2,1 K 2,3) mn , li izlazna duljina koja se uzima li = 2 ... 5 mm, ip broj prolaza.
(2.207)
(2.208)
2.9.2. Odvalno dubljenje

Odvalno dubljenje je postupak kojim se izrauju zupanici s unutranjim ozubljenjem (ravni i kosi zubi), cilindrini zupanici (ravni i kosi zubi), slika 2.33, te zupane letve. Broj dvostrukih hodova alata ndh, min-1, odreuje se izraunavanjem iz brzine rezanja vc, m/min, prema izrazu ndh = 1000 vc , 2 L1 (2.209)
pri emu je: L1 ukupna duljina hoda alata, mm, L1 = Bo + (4 K 6) mm, Bo irina obraivanog zupanika, mm. (2.210)
77
Radijalni posmak po dvostrukom hodu fr, mm, odreuje se prema vrijednosti posmaka odvaljivanja po dvostrukom hodu fo, mm, iz izraza:
f r = (0,15 K 0,25) f o .
fo
(2.211)
vc fr
L1 Bo
fo
h
Slika 2.33. Odvalno dubljenje cilindrinog zupanika. vc brzina rezanja, fo posmak odvaljivanja po dvostrukom hodu, fr radijalni posmak po dvostrukom hodu, Bo irina zupanika, h visina zuba ozubljenja obratka, L1 ukupna duljina hoda alata
2.9.2.1. Raunanje sile rezanja i snage Za odreivanje veliine srednje sile rezanja Fg,sr., N, pri odvalnom dubljenju obino se koristi empirijski izraz u obliku
Fg ,sr. = f s f o fo mn mn ,
(2.212)
pri emu je: fs specifina sila rezanja, N/mm2, k f o eksponent koji uzima u obzir utjecaj posmaka odvaljivanja po dvostrukom hodu, k mn eksponent koji uzima u obzir utjecaj normalnog modula ozubljenja obratka. Tako izraz koji uzima u obzir sljedee uvjete: a) materijal obratka L 0300 vlane vrstoe, M = 375 N/mm2, b) ravno ozubljenje obratka uz broj zubi zo 25, c) dubina rezanja ap = 2 mn, d) standardni promjer glave alata Da = 100 mm, glasi
,2 Fg ,sr. = 5150 f o0,84 m1 n .
(2.213)
Proraun potrebne snage stroja PS, kW, dalje se obavlja kao i kod odvalnog glodanja.
2.9.2.2. Raunanje glavnog strojnog vremena Glavno strojno vrijeme tg, s, za izradu ozubljenja odvalnim dubljenjem odreeno je izrazom
78
tg =
60 h mn zo + ip , ndh fo fr
(2.214)
pri emu je: h visina zuba ozubljenja obratka, mm, prema izrazu (2.208), ip broj prolaza koji se za grubu obradu uzima ip = 1, odnosno za grubu i finu obradu je ip = 2.
2.9.3. Bruenje ozubljenja

Broj dvostrukih hodova stola ndh, min-1, odreuje se izraunavanjem iz uzdune posmine brzine vf, m/min, prema izrazu
vf L1 nb Db
ndh =
1000 v f 2 L1
(2.215)
pri emu je: L1 ukupna duljina hoda stola, mm, (slika 2.34),
L1 = Bo + h(Db h ) + (4 K 10) mm, (2.216)

Bo irina zupanika, mm, h visina zuba ozubljenja, mm, prema izrazu (2.208), Db promjer brusne ploe.
2.9.3.1. Raunanje sile rezanja i snage Za odreivanje veliine srednje sile rezanja Fg,sr., N, pri bruenju ozubljenja moe se koristiti empirijski izraz
ndh Fg = K a p p ndh mn ,
Bo
ka
Slika 2.34. Bruenje ozubljenja. nb frekvencija vrtnje brusne ploe, Db promjer brusne ploe, vf uzduna posmina brzina, Bo irina zupanika, h visina zuba ozubljenja obratka, L1 (2.217) ukupna duljina hoda stola
pri emu je: K konstanta zavisna o materijalu obratka, k a p eksponent koji uzima u obzir utjecaj dubine bruenja, k ndh eksponent koji uzima u obzir utjecaj broja dvostrukih hodova stola, mn normalni modul ozubljenja obratka, mm. Tako npr. izraz koji uzima u obzir sljedee uvjete: a) bruenje zubi po "Niles" metodi na poboljanom 4131, HRc = 50 ... 64, b) ravno ozubljenje obratka u rasponima vanjskog promjera do = 85 ... 250 mm i broja zubi zo = 15 ... 95, c) dubina bruenja ap = 0,02 ... 0,15 mm, d) broj dvostrukih hodova stola brusilice ndh = 48 ... 96 min-1, e) normalni modul ozubljenja obratka mn = 1,5 ... 8 mm,
79
f) promjer brusne ploe Db = 250 mm, g) obodna brzina brusne ploe (brzina rezanja) vb = 30 m/s, glasi:
, 68 0 ,82 Fg = 1,115 a 0 p ndh mn .
(2.218)
Potrebna snaga stroja PS, kW, rauna se kao i kod bruenja (poglavlje 2.7.3), a stupanj je iskoristivosti alatnog stroja S = 0,7 ... 0,8.
2.9.3.2. Raunanje glavnog strojnog vremena Glavno strojno vrijeme tg, s, za bruenje ozubljenja profiliranom brusnom ploom iznosi
ip2 i p3 i p1 t g = 60 n + n + n zo , dh 2 dh 3 dh1
(2.219)
pri emu je: ip1 broj prolaza pri grubom bruenju bokova zubi, ip2 broj prolaza pri finom bruenju bokova zubi (obino je ip2 = 2 ili 3), ip3 broj prolaza pri vrlo finom bruenju bokova zubi (obino je ip3 = 1), ndh1, ndh2, ndh3 redoslijedno brojevi dvostrukih hodova stola brusilice, min-1, za grubo, fino i vrlo fino bruenje bokova zubi.
Primjer 2.27. Za izradu zupanika iz 1430 vlane vrstoe M = 590 N/mm2 odvalnim glodanjem, zadano je: kut nagiba ozubljenja obratka 0 = 15 mn = 5 mm normalni modul ozubljenja obratka broj zubi ozubljenja obratka zo = 30 irina obraivanog zupanika l = 26 mm fa = 2,25 mm aksijalni posmak brzina rezanja vc = 40 m/min promjer odvalnog glodala Dg = 80 mm q =1 broj poetaka odvalnog glodala broj prolaza ip = 2 Trai se: a) snaga stroja b) glavno strojno vrijeme
Rjeenje: ad a)
za mn = 5 mm k m n = 0,85 za 0 = 15 K 0 = 1,18 za vc = 40 m/min K v = 0,9 Fg , sr. = 628 f a0,65 mn mn q K 0 K v = 628 2,250,65 50,85 1 1,18 0,9 = 4437,4 N
k
80
S = 0,7 (usvojeno)
PS = Fg , sr. vc 60 103 S = 4437,4 40 = 4,226 kW 60 103 0,7
ad b)
h = (2,1 K 2,3) mn = 2,25 5 = 11 mm lu = (1,2 K 1,3) h Dg h = 1,2 11(80 11) = 33 mm li = 3 (usvojeno) ng = tg = 1000 vc 1000 40 = = 159,15 min-1 80 Dg 60 (l + lu + li ) z o 60 (26 + 33 + 3) 30 ip = 2 = 623,3 s f a ng q 2,25 159,15 1
Primjer 2.28. Za izradu zupanika s ravnim zubima iz L 0300 vlane vrstoe M = 375 N/mm2 odvalnim dubljenjem, zadano je: mn = 4 mm normalni modul ozubljenja obratka broj zubi ozubljenja obratka zo = 30 irina obraivanog zupanika Bo = 45 mm posmak odvalj. po dvostrukom hodu fo = 0,27 mm brzina rezanja vc = 25 m/min promjer glave alata Da = 100 mm ip = 2 (gruba i fina obrada) broj prolaza Trai se: a) snaga stroja b) glavno strojno vrijeme
Rjeenje: ad a)
,2 0,84 Fg , sr. = 5150 f o0,84 m1 41, 2 = 9049,5 N n = 5150 0,27
S = 0,7 (usvojeno)
PS = Fg , sr. vc 60 10 S
3
9049,5 25 = 5,387 kW 60 103 0,7
ad b)
h = (2,1 K 2,3) mn = 2,2 4 = 8,8 mm f r = (0,15 K 0,25) f o = 0,2 0,27 = 0,054 mm L1 = Bo + (4 K 6) mm = 45 + 5 = 50 mm ndh = tg = 1000 vc 1000 25 = = 250 min-1 2 L1 2 50 h mn zo 4 30 60 8,8 0,054 + 0,27 2 = 748,4 s f + f i p = 250 o r
60 ndh
3.
MODELIRANJE JEDNADBE
POSTOJANOSTI ALATA
Odgovarajue projektirani proces obrade skidanjem strugotine, ako se ne dogode neki veliki poremeaji, prekida se ili uslijed zavretka obrade ili zbog istroenosti alata. Svi drugi razlozi prekida su rijetki. Stoga se optimiranje procesa obrade skidanjem strugotine u punom smislu moe postii iskljuivo u sluaju kada je poznat matematiki model zavisnosti postojanosti alata o parametrima obrade, tj. jednadba postojanosti alata. Ona se koristi i kao referentna vrijednost za programiranje obradnog sustava, pa je identificiranje procesa obrade skidanjem strugotine jednadbom postojanosti alata od presudnog znaaja za uspjean rad obradnog sustava s gledita produktivnosti, pouzdanosti i ekonominosti.
3.1. Troenje i postojanost alata

Troenje alata kao posljedica procesa obrade skidanjem strugotine, ako se ne prati, moe uzrokovati njegov nasilni prekid, oteenje ili lom alata i oteenje obratka. S tim u svezi, postojanost alata je ulazna veliina neophodna za planiranje procesa obrade skidanjem strugotine i osnova za njegovo optimiranje, a predstavlja stvarno vrijeme obrade do postizanja kriterija istroenja alata. To znai da treba odrediti kraj onog perioda rezanja nakon kojeg daljnji rad alatom vie nije ekonomski opravdan. Kriterij istroenja alata predstavlja njegovo dozvoljeno troenje, a odreuje nepogodnost (ne i nemogunost) alata za daljnju obradu. Kao kriterij istroenja najee se koristi srednja irina pojasa troenja VB na stranjoj povrini alata ne uzimajui u obzir izrazito maksimalne vrijednosti, slika 3.1. Meutim, mogu posluiti i drugi kriteriji istroenja, npr. dubina kratera KT na prednjoj povrini alata ili omjer dubine kratera i udaljenosti sredita kratera od poetne otrice KT/KM, slika 3.1, dozvoljena hrapavost obraene povrine, itd. Prioritet pojedinih kriterija istroenja odreuju proizvodne okolnosti i uvjeti obrade.
82
3. Modeliranje jednadbe postojanosti alata
Prednja povrina
A
A-A KT
ap
VB
KM
Stranja povrina
Slika 3.1. Karakteristini parametri troenja alata. . VB srednja irina pojasa troenja na stranjoj povrini alata, KT dubina kratera na prednjoj povrini alata, KM udaljenost sredita kratera od poetne otrice, ap dubina rezanja
Ako se u vremenskim intervalima mjeri troenje alata VB, dobiva se krivulja troenja alata kao na slici 3.2 (primjer snima snimakog lista za postupak tokarenja dan je u tablici 3.1). Poveanjem brzine rezanja uz nepromijenjeni posmak i dubinu rezanja dobivaju se strmije krivulje troenja. Primjenom kriterija istroenja alata dobiva se podatak o postojanosti alata T1, T2 i T3 na slici 3.2. Ponove li se takvi pokusi u potpuno istim uvjetima, dobit e se druge krivulje troenja i druge postojanosti alata T1', T2' i T3'. S velikim brojem ponavljanja pokusa u potpuno istim uvjetima, dobiva se rasipanje postojanosti alata oko neke oekivane vrijednosti.
prvi pokus drugi pokus
Troenje VB, mm
vc3 vc2
vc1 < vc2 < vc3 f, ap = const.
Kriterij istroenja alata
vc1
T3' T3
T2 T2' Vrijeme obrade t, min
T1' T1
Slika 3.2. Krivulje troenja alata pri konstantnom posmaku f i konstantnoj dubini rezanja ap. vc brzina rezanja, T postojanost alata
3.1. Troenje i postojanost alata
83
Tablica 3.1. Primjer snimakog lista za dobivanje krivulje troenja alata kod postupka tokarenja
Mjerenje irine pojasa troenja VB na stranjoj povrini alata Naruio: ............................... Uvjeti rezanja Postupak tokarenja: ............................................ Proizvoa: ......................................... Oznaka: ............................................... Materijal: ............................................ Topl. obrada: ....................................... vrstoa: .................................. N/mm2 Promjer prije obrade: .................... mm Duljina rezanja: ............................. mm Proizvoa: ......................................... Tip: ..................................................... Broj osi: .............................................. Snaga: ............................................kW Max. frekv. vrtnje: ...................... min-1 Eksperimentalni rezultati Obradak Alatni stroj Red. br. 1. 2. 3. 4. 5. 6.
Troenje VB, mm
Ev. br.: .......................... Datum: .......................... Snimio: ...............................................
Proizvoa: ......................................... Oznaka: ............................................... Materijal: ............................................ Proizvoa: ......................................... Oznaka: ............................................... Loma strugotine: Da Ne Proizvoa: ......................................... Oznaka: ............................................... Sastav: ................................................. Posmak: ........................................ mm Dubina rezanja: ............................. mm Brzina rezanja: .......................... m/min Kriterij istroenja alata: ................................ mm Param. obrade SHIP Dralo Rezna ploica D mm VB mm
t min
D mm
VB mm
Red. br. 7. 8. 9. 10. 11. 12.
t min
Napomene
Mjerilo na osima prilagoditi izmjerenim veliinama.
Vrijeme obrade t, min
84
Svrha izvoenja pokusa je da se na osnovi eksperimentalnih podataka odredi jednadba postojanosti alata. Razliiti su autori formirali niz matematikih jednadbi koje uspostavljaju odnos izmeu postojanosti alata i parametara obrade. Ipak, u proizvodnoj je praksi svakako najprisutnija Taylorova jednadba postojanosti alata bilo u konvencionalnom (ISO 3685:1993) [5] ili proirenom obliku.
3.2. Konvencionalna Taylorova jednadba postojanosti alata

Troenje alata je stohastiki proces, pa se za usvojeni kriterij istroenja alata zavisnost njegove postojanosti T, min, o brzini rezanja vc, m/min, moe dobiti jednodimenzijskom regresijskom analizom kojom se dobiva eksponencijalni izraz
kv T = CT v c ,
(3.1)
pri emu je: CT konstanta koja ima vrijednost postojanosti alata kada je vc = 1 m/min, a zavisi o posmaku, dubini rezanja, te djelomino i o svojstvima materijala obratka i alata, kv koeficijent smjera pravca postojanosti alata, tj. kv = tan v, gdje je v kut koji zatvara pravac postojanosti alata s apscisom u dijagramu s dvostrukim logaritamskim mjerilom (slika 3.3). Zbog toga to je koeficijent kv gotovo uvijek negativan u podrujima ekonominog rada, jednadba (3.1) pie se u drugom obliku:
vcT
Ako se uzme da je
1 kv
= CT k v .
(3.2)
odnosno
1 1 = = tan = m , tan v kv
1 kv
(3.3)
CT
= CT = Cv ,
(3.4)
uvrtavanjem se dobiva konani oblik jednadbe:
vcT m = Cv .
(3.5)
Izraz (3.5) naziva se konvencionalnom Taylorovom jednadbom postojanosti alata, gdje je: m = tan Taylorov eksponent postojanosti alata koji zavisi o materijalu obratka i alata, geometriji alata, te sredstvu za hlaenje i podmazivanje (u dijagramu s dvostrukim logaritamskim mjerilom je kut koji zatvara pravac postojanosti alata s ordinatom, slika 3.3), Cv konstanta koja ima vrijednost brzine rezanja kada je T = 1 min, a zavisi o posmaku, dubini rezanja, te o svojstvima materijala obratka i alata.
85
Ako se podruje brzina rezanja protee od malih pa do velikih brzina, u dijagramu s dvostrukim logaritamskim mjerilom dobiva se krivulja koja je prikazana na slici 3.3. Pri tome je tijek krivulje samo u manjem podruju blago zakrivljen, skoro pravocrtan, i samo u tom podruju moe se krivulja aproksimirati Taylorovim pravcem izvedenim iz izraza (3.5) koji predstavlja neku oekivanu vrijednost oko koje se dobiva rasipanje postojanosti alata. Ekstrapolacija Taylorovog pravca izvan ovog podruja, tj. prema veim zakrivljenostima, dovodi redovito do pojave velike greke i zato je jednadba (3.5) primjenjiva samo za uvjete pokusa pod kojima je dobivena. Konano, budui da se radi o stohastikoj zavisnosti, potrebno je odrediti granice pouzdanosti, ime se obuhvaa rasipanje postojanosti alata, slika 3.4.
f, ap = const.
T1
Postojanost alata log T, min
f, ap = const. prvi pokus drugi pokus
T1' T2' Granice pouzdanosti T2 T3
podruje aproksimirano pravcem T3' Brzina rezanja log vc, m/min

Slika 3.3. Opi oblik krivulje postojanosti alata pri konstantnom posmaku f i konstantnoj dubini rezanja ap. v, kutovi koje zatvara pravac postojanosti alata s apscisom, odnosno ordinatom
vc1
vc2
vc3
Brzina rezanja log vc, m/min

Slika 3.4. Grafiki prikaz konvencionalne Taylorove jednadbe postojanosti alata pri konstantnom posmaku f i konstantnoj dubini rezanja ap.
3.2.1. Raunska procjena Taylorovog eksponenta i konstante

3.2.1.1. Jednodimenzijska regresijska analiza Jednodimenzijska regresijska analiza je statistika metoda kojom se moe odrediti jednadba onog pravca za kojega je u vertikalnom smjeru suma kvadrata odstupanja, ili devijacija, svih nacrtanih toaka (empirijskih vrijednosti) minimalna. Regresijski pravac uvijek prolazi kroz sredinju toku ( x , y ) kao na slici 3.5.
86
Slika 3.5. Jednodimenzijska linearna regresija. (xi, yi) i) regresijske vrijednosti, empirijske vrijednosti, (xi, y ( x , y ) koordinate sredinje toke
Kako je jednadba (3.5) eksponencijalna, dakle nelinearna, ovdje se pretpostavlja da je log T linearna funkcija nezavisne varijable log vc. Naime, logaritmiranjem te uvoenjem supstitucija log vc = x i log T = y, dobiva se:
log T = log Cv 1 log vc y = kv (x log Cv ) . m m
(3.6)
Nakon ureivanja slijedi izraz za regresijski pravac:
= a + kv (x x ) , y
gdje je
(3.7) (3.8)
a = kv (x log Cv ) = y .
Prema tome, potrebno je jednodimenzijskom regresijskom analizom nai vrijednosti Cv i kv tako da suma kvadrata y rezidualnih odstupanja bude minimalna.
3.2.1.2. Proraun Proraunski slijed pokazan je u tablici 3.2. Stupci 1, 2 i 3 ispunjavaju se tako da se za svaki pokus troenja alata odreenom brzinom rezanja vc unese pripadajua postojanost alata T za odabrani kriterij istroenja stranje povrine alata VB (prema zapisima u tablici 3.1). Treba analizirati najmanje tri brzine rezanja i po tri pokusa troenja za svaku, pa je minimalan potrebni broj eksperimentalnih zapaanja N = 9. Stupci 4 i 5 ispunjavaju se logaritmiranjem vrijednosti za vc i T. Zatim se redoslijedno sumiraju x i y vrijednosti, te se izrauna njihova srednja vrijednost:
x=
x,
N
y=
y .
N
(3.9)
Koeficijent smjera kv koji definira kut izmeu regresijskog pravca i x-osi odreen je izrazom:
xy N kv = 2 ( x) 2 x
x N
y
. (3.10)
87
Umnoci xy raunaju se u stupcu 6 tablice 3.2 i zatim se sumiraju. Vrijednosti x i y dobivaju se redoslijedno iz stupaca 4 i 5. Umnoak xy se onda dijeli s N. U stupcu 7 rauna se suma kvadrata x2, a potom se za dobivenu vrijednost x iz stupca 4 rauna njezin kvadrat i dijeli s N. Konano, konstanta Cv koja definira sjecite regresijskog pravca i x-osi rauna se iz izraza: log Cv = x
y . kv
(3.11)
3.2.2. Adekvatnost regresijskog pravca

3.2.2.1. Sume kvadrata Za proraun se koristi slijed pokazan u tablicama 3.2 i 3.3. Poinje se s raunanjem sume kvadrata y2 u stupcu 8 tablice 3.2. Dobiveni rezultat prenosi se iz tablice 3.2 u dio 1. tablice 3.3, kao i y , y, kv, xy, xy/N. Nastavlja se s 2 raunanjem sume kvadrata zbog varijacije objanjene regresijom s R prema izrazu:
x y 2 2 , sR = sR = k v xy N
(3.12)
2 pri emu je s R srednja suma kvadrata. Suma kvadrata zbog varijacije neobjanjene regresijom (tj. rezidualnih odstupanja) sr2 rauna se prema izrazu
2 sr2 = sr2 (N 2) = y 2 y y s R ,
(3.13)
gdje je sr2 srednja suma kvadrata:
sr2 =
sr2 . N 2
(3.14)
Ukupna je suma kvadrata svih odstupanja s 2 y onda

2 2 s2 y = s R + sr .
(3.15)
3.2.2.2. Signifikantnost Ocjena signifikantnosti (tablica 3.3) temelji se na izraunatom omjeru:
Fa =
2 sR . sr2
(3.16)
Treba izabrati potrebnu razinu pouzdanosti (npr. 95%) i oitati F-veliinu za stupnjeve slobode (1, N 2) iz Fischerove F-tablice 3.6. Izraunati omjer varijacija (3.16) treba biti vei od tabline F-veliine (Fa > F). Ako taj uvjet nije ispunjen,
88
dobiveni regresijski pravac nije signifikantan i treba ga odbaciti budui da predstavlja sluajni rezultat.
3.2.2.3. Koeficijent determinacije U tablici 3.3 se kao dopunski pokazatelj adekvatnosti regresijskog pravca koristi koeficijent determinacije R2 koji predstavlja omjer objanjenih i ukupnih odstupanja, a to je blii 1 regresijski je pravac reprezentativniji:
R2 =
2 sR sr2 = 1 , 0 < R2 < 1 . 2 2 sy sy
(3.17)
3.2.3. Granice intervala pouzdanosti

3.2.3.1. Interval pouzdanosti regresijskog pravca Koristi se proraunska shema pokazana u tablici 3.4. Prvo se u zaglavlju tablice upisuju potrebne vrijednosti dobivene u tablicama 3.2 i 3.3. Izabire se potrebna razina pouzdanosti (npr. 95%) i iz Studentove t-tablice 3.7 oitava se dvostrana t-veliina za stupanj slobode N 2. Interval pouzdanosti regresijskog pravca se onda rauna prema sljedeem izrazu:
y = y + k v (x x ) t sr y=y
1 + N
( x) x N
2
(x x )2
(3.18)
Tablica 3.4 sugerira redoslijed potrebnih prorauna. (Napomena: u stupac 3 upisuju se samo razliite x vrijednosti iz stupca 4 tablice 3.2).
3.2.3.2. Intervali pouzdanosti za kv, a i Cv U tablici 3.4 raunaju se intervali pouzdanosti za kv i a, kao i odgovarajue granine vrijednosti za log Cv, te od tuda i za Cv, prema sljedeim izrazima:
k v1, 2 = k v
( x) x N
2
t sr
(3.19)
a1, 2 = y
t sr N y
, .
(3.20) (3.21)
log Cv = x
k v1, 2
3.2.4. vc-T dijagram

Primjer lista za grafiki prikaz konvencionalne Taylorove jednadbe postojanosti alata, tj. zavisnosti postojanosti alata T o brzini rezanja vc pri konstantnom posmaku f i konstantnoj dubini rezanja ap dan je u tablici 3.5.
89
Tablica 3.2. = a + k v (x x ) Proraunska shema za odreivanje regresijskog pravca y

1 Pokus br. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 x = (x)2 = (x)2/N = y = xy = xy/N = xy = x 2 = y 2 = 2 vc m/min 3 T min 4 x = log vc 5 y = log T 6 xy 7 x2 8 y2
Broj eksperimentalnih zapaanja: N =
x y xy N kv = = 2 ( x) 2 x
N kv =
1/kv = m =
x=
x =
N
a=y=
y =
N y = kv
log Cv = x
Cv =
90
Tablica 3.3. Proraunska shema za procjenu adekvatnosti regresijskog pravca

1. Suma kvadrata zbog varijacije objanjene regresijom (objanjena odstupanja) Oitano iz tablice 3.2: kv = N= xy = xy/N = y 2 = y = y =
2 sR = kv
xy
x y =
N
2. Suma kvadrata zbog varijacije neobjanjene regresijom (rezidualna odstupanja)

2 sr = 2 = y 2 y y sR
3. Ukupna suma kvadrata svih odstupanja

2 2 s2 y = s R + sr =
4. Raunanje omjera varijacija i usporedba s F-veliinom
Izvor varijacije
Regresija
Stupnjevi slobode
1
Sume kvadrata
2 sR =
Srednji kvadrati
2 2 sR = sR = 2 sR
Omjer varijacija Fa
=
sr2
Reziduali
N2=
2 sr =
sr2 =
2 sr = N 2
Ukupno
N1=
s2 y =
Razina pouzdanosti: % Oitana F-veliina iz Fischerove F-tablice za stupnjeve slobode = (1, N 2 = ): Signifikantnost: Da Ne
5. Koeficijent determinacije
R2 = 1
2 sr
s2 y
91
Tablica 3.4. Proraunska shema za odreivanje intervala pouzdanosti

1. Ulazni podaci
Oitano iz tablice 3.2: N= x= x2 (x)2/N = kv = a=y= Razina pouzdanosti: % Oitana t-veliina za stupanj slobode = (N 2 = ):
2. Interval pouzdanosti regresijskog pravca
Oitano iz tablice 3.3:

sr2 =
Izraunato:
sr = sr2 =
2
1 N
6
y = t sr 1 + N
t sr
xx
( x) x N
2
(x x )2
( x) x N
2
(x x )2
y =
3. Interval pouzdanosti za kv
kv1, 2 = kv
( x) x N
2
t sr
kv min. = kv1,2 =
1/kv min. = mmin. =
kv max. =
1/kv max. = mmax. =
4. Interval pouzdanosti za a
a1, 2 = y t sr N =
a1,2 =
amin. =
amax. =
5. Interval pouzdanosti za Cv
(log Cv )min . = x y / kv min . = (log Cv )max. = x y / kv max. =
Cv min. = Cv max. =
92
Tablica 3.5. Primjer lista za grafiki prikaz konvencionalne Taylorove jednadbe postojanosti alata za postupak tokarenja
vc-T dijagram
Ev. br.: ...................... Datum: ...................... Snimio: ................................... Oznaka alata (rezne ploice): ................................................. r = ............. r = ........ mm
Naruio: ................................. Materijal obratka: ................................................ Geometrija alata: n = ............. Posmak: f = ......... mm n = ............ Dubina rezanja: ap = ....... mm s = ............. r = ............. Kriterij istroenja na stranjoj povrini alata: VB = ......... mm Materijal alata (rezne ploice): .................................................
Postupak tokarenja: ..............................................................................................................................
SHIP: .................................................
Napomene: ..............................................................................................................................................................
Postojanost alata T, min 250 200 150
100 80 60 50 40 30 25 20 15
10 8 6 5 4 20 25 30 40 50 60 80 100 150 200 250 300 400 500 Brzina rezanja vc, m/min
93
Tablica 3.6. Fischerova F-tablica za vjerojatnost P(Fa > F) = 0,05/0,01/ izvadak iz [6] (dfb = stupanj slobode brojnika, dfn = stupanj slobode nazivnika)
dfb dfn 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 1 161/4052/ 18,5/98,5/ 10,1/34,1/ 7,71/21,2/ 6,61/16,3/ 5,99/13,7/ 5,59/12,3/ 5,32/11,3/ 5,12/10,6/ 4,96/10,0/ 4,84/9,65/ 4,75/9,33/ 4,67/9,07/ 4,60/8,86/ 2 200/4999/ 19,0/99,0/ 9,55/30,8/ 6,94/18,0/ 5,79/13,3/ 5,14/10,9/ 4,74/9,55/ 4,46/8,65/ 4,26/8,02/ 4,10/7,56/ 3,98/7,20/ 3,88/6,93/ 3,80/6,70/ 3,74/6,51/ 3 215/5403/ 19,2/99,2/ 9,28/29,5/ 6,59/16,7/ 5,41/12,1/ 4,76/9,78/ 4,35/8,45/ 4,07/7,59/ 3,86/6,99/ 3,71/6,55/ 3,59/6,22/ 3,49/5,95/ 3,41/5,74/ 3,34/5,56/
Tablica 3.7. Studentova t-tablica i pripadne vjerojatnosti P(|t | > t) za stupnjeve slobode df izvadak iz [6]
df 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 0,05 (t95%) 12,706 4,303 3,182 2,776 2,571 2,447 2,365 2,306 2,262 2,228 2,201 2,179 2,160 2,145 0,01 (t99%) 63,657 9,925 5,841 4,604 4,032 3,707 3,499 3,355 3,250 3,169 3,106 3,055 3,012 2,977
Primjer 3.1. Pri finom uzdunom tokarenju paketa limova rotora provedeno je 9 pokusa troenja alata koji su dokumentirani u snimakim listama (primjer snimakog lista za pokus br. 1 prikazan je u tablici 3.8). Na temelju snimljenih krivulja troenja alata, a za usvojeni kriterij istroenja stranje povrine VB = 0,4 mm dobiveni su sljedei rezultati:
vc = 163,36 m/min Pokus br. T, min 1 19,35 2 22,44 3 11,60 vc = 228,71 m/min Pokus br. T, min 4 8,30 5 8,84 6 10,20 vc = 326,73 m/min Pokus br. T, min 7 1,24 8 0,78 9 0,55
Treba odrediti konvencionalnu Taylorovu jednadbu postojanosti alata.
94
Tablica 3.8. Snimaki list za pokus br. 1 iz primjera 3.1

Mjerenje irine pojasa troenja VB na stranjoj povrini alata
Naruio: ................................
Uvjeti rezanja Postupak tokarenja: fino uzduno, rotor.............. Proizvoa: .......................................... Oznaka: ............................................... Materijal: 2161 ................................. Topl. obrada: ....................................... vrstoa: ..................................N/mm2 Promjer prije obrade: 1300,03 ......... mm Duljina rezanja: 170 ....................... mm Proizvoa: Prvomajska Raa ........... Tip: TNP 250 ....................................... Broj osi: 2............................................. Snaga: 11........................................ kW Max. frekv. vrtnje: 2240...............min-1 Eksperimentalni rezultati Obradak Alatni stroj Rezna ploica Param. obrade SHIP Dralo
Ev. br.: .......................... Datum: .......................... Snimio: ................................................
Proizvoa: Widia................................ Oznaka: SPUN 120308 ........................ Materijal: TN 200 (HC-P20) ................ Proizvoa: Widia................................ Oznaka: CSDP N 2525M12-V .............
Loma strugotine: Da Ne Proizvoa: .......................................... Oznaka: ............................................... Sastav: ................................................. Posmak: 0,14.................................. mm Dubina rezanja: 0,5 ........................ mm Brzina rezanja: 163,36................m/min Kriterij istroenja alata: 0,4 ........................... mm D mm 1300,03 VB mm 0,50 Napomene Suha obrada. Alatni mikroskop: CarlZeiss, Jena (0,01 mm).
Red. br. 1. 2. 3. 4. 5. 6.
Troenje VB, mm
t min 3,09 6,99 10,08 13,17 16,26 19,35
D mm 1300,03 1300,03 1300,03 1300,03 1300,03 1300,03
VB mm 0,16 0,18 0,22 0,25 0,30 0,40
Red. br. 7. 8. 9. 10. 11. 12.
t min 22,44
Mjerilo na osima prilagoditi izmjerenim veliinama.
0,4 0,3 0,2 0,1 0
10
15
Vrijeme obrade t, min
95
Tablica 3.9. = a + k v (x x ) Primjer odreivanja reg gr re esijskog pravca pravca y

1 Pokus br. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 2 vc m/min 163,36 163,36 163,36 228,71 228,71 228,71 326,73 326,73 326,73 3 T min 19,35 22,44 11,60 8,30 8,84 10,20 1,24 0,78 0,55 4 x = log vc 2,21315 2,21315 2,21315 2,35929 2,35929 2,35929 2,51419 2,51419 2,51419 5 y = log T 1,28668 1,35102 1,06446 0,91908 0,94645 1,00860 0,09342 0,10791 0,25964 6 xy 2,84762 2,99001 2,35581 2,16838 2,23295 2,37958 0,23488 0,27131 0,65278 7 x2 4,89803 4,89803 4,89803 5,56625 5,56625 5,56625 6,32115 6,32115 6,32115 8 y2 1,65555 1,82526 1,13308 0,84471 0,89577 1,01727 0,00873 0,01164 0,06741
x = 21,25989
y = 6,30216
xy = 14,28514
x2 = 50,35629
y2 = 7,45942
(x)2 = xy = 451,98292 133,98323 (x)2/N = 50,22032 Broj eksperimentalnih zapaanja: N = 9 xy/N = 14,88703
x y xy 14,28514 14,88703 0,60189 N = = kv = 2 50 ,35629 50,22032 0,13597 ( x) 2 x

N kv = 4,42664
1/kv = m = 0,2259
x=
x = 21,25989 = 2,36221
N
9
a=y=
y = 6,30216 = 0,70024
N
9
y 0,70024 = 2,36221 = 2,36221 + 0,15819 = 2,5204 log Cv = x kv 4,42664 Cv = 331,44
96
Tablica 3.10. Primjer procjene adekvatnosti regresijskog pravca

1. Suma kvadrata zbog varijacije objanjene regresijom (objanjena odstupanja)
Oitano iz tablice 3.9: kv = 4,42664 N= 9 xy = 14,28514 xy/N = 14,88703
y2 = 7,45942 y = 0,70024 y = 6,30216
2 sR = kv
xy
x y = 4,42664 (14,28514 14,88703) = 4,42664 ( 0,60189 ) = 2,66435

N

2 sr = 2 = 7,45942 0,70024 6,30216 2,66435 = 0,38204 y 2 y y sR

2 2 s2 y = sR + sr = 2,66435 + 0,38204 = 3,04639
Izvor varijacije
Regresija
Stupnjevi slobode
1
Sume kvadrata
Srednji kvadrati
2 sR
Omjer varijacija Fa =
2,66435 = 48,82 0,05458
2 2 2 sR = 2,66435 sR = sR = 2,66435
sr2
Reziduali
N2=7
2 sr = 0,38204
sr2 =
2 sr = 0,05458 N 2
Ukupno
N1=8
s2 y = 3,04639
Razina pouzdanosti: 99% Oitana F-veliina iz Fischerove F-tablice za stupnjeve slobode = (1, N 2 = 7): 12,3 Signifikantnost: Da Ne
R2 = 1
2 sr
s2 y
=1
0,38204 = 0,87459 3,04639
97
Tablica 3.11. Primjer odreivanja intervala pouzdanosti

1. Ulazni podaci
Oitano iz tablice 3.9: N=9 x = 2,36221 x2 (x)2/N = 0,13597 kv = 4,42664 a = y = 0,70024 Razina pouzdanosti: 99% Oitana t-veliina za stupanj slobode = (N 2 = 7): 3,499
2. Interval pouzdanosti regresijskog pravca
Oitano iz tablice 3.10:

sr2 = 0,05458
Izraunato:
sr = sr2 = 0,05458 = 0,23362
2 1 N 0,11111
t sr
xx
( x) x N
2
(x x )2
y = t sr
1 + N
( x) x N
2
(x x )2
0,81744
2,21315 0,14906 2,35929 0,00292 2,51419 0,15198
0,16341 0,00006 0,16988
0,42829 0,27255 0,43331
y = 0,37805
3. Interval pouzdanosti za kv
k v1, 2 = k v t sr
x2
( x)
N
= 4,42664
0,81744 0,13597
kv min. = 6,64348 kv1,2 = 4,42664 2,21684

4. Interval pouzdanosti za a
kv max. = 2,20980
1/kv max. = mmax. = 0,45253
1/kv min. = mmin. = 0,15052
a1, 2 = y
t sr N
= 0,70024
0,81744 9
a1,2 = 0,70024 0,27248

5. Interval pouzdanosti za Cv
amin. = 0,42776
amax. = 0,97272
(log Cv )min . = x y / kv min . = 2,36221 0,70024 /(6,64348) = 2,46761 (log Cv )max. = x y / kv max. = 2,36221 0,70024 /(2,20980) = 2,67909
Cv min. = 293,50 Cv max. = 477,63
98
Tablica 3.12. Grafiki prikaz konvencionalne Taylorove jednadbe postojanosti alata za primjer 3.1
vc-T dijagram
Ev. br.: ...................... Datum: ...................... Snimio: ................................... Oznaka alata (rezne ploice): SPUN 120308 ..........................
Naruio: ................................. Materijal obratka: 2161..................................... Geometrija alata: Materijal alata (rezne ploice): TN 200 (HC-P20)....................
Postupak tokarenja: fino uzduno tokarenje paketa limova rotora ........................................................
n = 6 ...........
Posmak: f = 0,14 .. mm
n = 11 ........
Dubina rezanja: ap = 0,5... mm
s = 0...........
r = 45 .........
r = 90 .........
r = 0,8... mm
Kriterij istroenja na stranjoj povrini alata: VB = 0,4 .... mm
SHIP: .................................................
Napomene: ..............................................................................................................................................................
Postojanost alata T, min 250 200 150
100 80 60 50 40 30 25 20 15
vcT 0,2259 = 331,44
10 8 6 5 4 20 25 30 40 50 60 80 100 150 200 250 300 400 500 Brzina rezanja vc, m/min
99
Primjer 3.2. Treba izraunati brzinu rezanja kod provlaenja tako da igla za provlaenje izmeu dva bruenja moe obraditi No = 2880 obradaka. Zadano je: Lp = 50 mm duljina utora koji se obrauje m = 0,2 Taylorov eksponent Taylorova konstanta Cv = 9
Rjeenje: Postojanost alata moe se prikazati kao duljinu puta Lv, m, u smjeru glavnog gibanja L T= v , vc pa slijedi:
vc T m Lv = Lp 1000 No =
1
Lv = vc v c
Cv 1m 1m m . = vc Lv = Cv vc = Lm v
50 2880 = 144 m 1000

1
Cv vc = m L v
1m 9 10, 2 = = 4,5 m/min 144 0, 2
Primjer 3.3. Treba izraunati potrebnu brzinu rezanja kod tokarenja tako da bi se jednom reznom otricom obradila povrina duljine l = 1500 mm i promjera D = 250 mm uz posmak po okretaju f = 0,25 mm. Zadano je: m = 0,2 Taylorov eksponent Cv = 300 Taylorova konstanta
Rjeenje: Postojanost alata moe se prikazati kao duljinu puta Lf, m, u smjeru posminog gibanja 1000 L f 1000 L f Lf L 1 T= = = D = v , vf fn f vc vc pa slijedi:
L Lf Cv 1 1 m f vc T m = vc m f D v = vc f D = Cv vc = c Lf D f l 1500 Lf = = = 1,5 m 1000 1000
m m 1
1 m .
100
Cv vc = m Lf D f
1 m 300 = 0, 2 1,5 250 0,25
1 0, 2 = 150,69 m/min
101
Primjer 3.4. Treba izraunati potrebnu brzinu rezanja tako da bi alat trajao T2 = 20 min ako je poznato: vijek trajanja alata pri vc1 = 100 m/min T1 = 8 min m = 0,22 Taylorov eksponent
Rjeenje:
v cT m = C v vc1T1m = vc 2T2m
vc 2 T1 = vc1 T2
T1 8 vc 2 = vc1 T = 100 20 2
0, 22
= 81,7 m/min
3.3. Proirena Taylorova jednadba postojanosti alata

Nedostatak konvencionalne Taylorove jednadbe je da opisuje zavisnost postojanosti alata T iskljuivo o brzini rezanja vc, zanemarujui tako utjecaje drugih parametara obrade. Taj je nedostatak uklonila proirena Taylorova jednadba koja osim utjecaja brzine rezanja na postojanost alata uzima u obzir i utjecaje posmaka f i dubine rezanja ap, pa glasi
kv T = CT vc f kf
a ak p ,
(3.22)
odnosno u transformiranom obliku
vc T m =
Cv f
xf ya ap
(3.23)
m Konstante CT i Cv = CT , kao i eksponenti kv, kf, ka, m = 1/kv, xf = kf/kv i ya = ka/kv u prijanjim izrazima odreuju se nizom pokusa i primjenom viedimenzijske regresijske analize. Opi oblik zavisnosti postojanosti alata o parametrima obrade prikazan je na slici 3.6. Meutim, kao i kod konvencionalne Taylorove jednadbe i ovdje se zakrivljenosti aproksimiraju pravcima u odgovarajuim dijagramima.
3.3.1. Raunska procjena konstanti i eksponenata

3.3.1.1. Planiranje pokusa Logaritamskom transformacijom izraza (3.22) te uvoenjem supstitucija log T = y, log vc = x1, log f = x2 i log ap = x3, dobiva se linearni model:
y = log CT + kv x1 + k f x2 + k a x3 .
(3.24)
102
(f, ap)1 (f, ap)2
(vc, ap)1 (vc, ap)2
(vc, f)1 (vc, f)2
Brzina rezanja log vc, m/min
Posmak log f, mm
Dubina rezanja log ap, mm
Slika 3.6. Karakteristine krivulje zavisnosti postojanosti alata T o brzini rezanja vc, posmaku f i dubini rezanja ap [2]
Prema tome, viedimenzijskom regresijskom analizom treba nai vrijednosti CT, kv, kf i ka tako da suma kvadrata y rezidualnih odstupanja bude minimalna. U tu se svrhu primjenjuje trofaktorski plan pokusa za matematiki model prvog stupnja gdje se k = 3 ulazna faktora xi variraju na dvije razine (max. i min.) uz n0 = 4 ponavljanja pokusa u sredinjoj toki plana [7], za koju se vrijednosti ulaznih faktora onda odreuju iz izraza:
log xi sr. = log xi max . + log xi min . xi sr. = xi max . xi min . . 2
(3.25) 25)
Takoer, radi lakeg prorauna sve se vrijednosti ulaznih faktora kodiraju prema izrazu
Xi =1+ 2
pa slijedi:
log xi log xi max . , log xi max . log xi min .
(3.26)
xi min . X i = 1, xi sr. X i = 0 , xi max . X i = 1.
(3.27)
Dakle, ukupno je potrebno N = 2k + n0 = 12 eksperimentalnih toaka s rasporedom kao u tablici 3.13.
103
Tablica 3.13. Matrica plana pokusa "23 + 4"

Red. br. pokusa
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.
Prirodne veliine vcj m/min vc min. vc min. vc min. vc min. vc max. vc max. vc max. vc max. vc sr. vc sr. vc sr. vc sr. fj mm fmin. fmin. fmin. fmin. fmax. fmax. fmax. fmax. fsr. fsr. fsr. fsr. apj mm ap min. ap min. ap min. ap min. ap max. ap max. ap max. ap max. ap sr. ap sr. ap sr. ap sr.
Kodirane vrijednosti X1j

l l l l l l l l 0 0 0 0
X2j
l l l l l l l l 0 0 0 0
X3j
l l l l l l l l 0 0 0 0
Konano, viedimenzijski linearni regresijski model ima oblik
= b0 + b1 X 1 + b2 X 2 + b3 X 3 , y
(3.28)
pri emu su b0, b1, b2, i b3 koeficijenti regresije, odnosno nepristrani estimatori za CT, kv, kf i ka.
3.3.1.2. Proraun Proraunski slijed pokazan je u tablici 3.15. U zaglavlju se unose fizikalne vrijednosti ulaznih faktora. U stupac 5 se za svaki pokus troenja alata odreenom kombinacijom ulaznih faktora unose odgovarajue postojanosti alata Tj za odabrani kriterij istroenja stranje povrine alata VB na temelju pripadajuih snimakih listi (tablica 3.1). Stupac 6 ispunjava se vrijednostima yj = log Tj i yj, dok stupci 7, 8 i 9 daju potrebne sume za odreivanje koeficijenata regresije b0, b1, b2, i b3 prema izrazima:
b0 = y = bi =
1 N n0
N
1 N
yj ,
j =1
(3.29)
X ij y j ,
j =1
i = 1, 2, 3 .
(3.30)
3.3.2. Ocjena koeficijenata regresije

3.3.2.1. Standardne pogreke Za proraun se koristi slijed pokazan u tablicama 3.15 i 3.16. Poinje se s raunanjem sume kvadrata y 2 j u stupcu 10 tablice 3.14. Dobiveni rezultat prenosi se iz tablice 3.15 u dio 1. tablice 3.16, kao i b0, b1, b2, b3. Nastavlja se s raunanjem
104
sume kvadrata zbog varijacije neobjanjene regresijom (tj. rezidualnih odstupanja) sr2 prema izrazu:
2 sr =
(y j y j )2 = y 2j N b02 (N k 1)(b12 + b22 + b32 ) .

N N j =1 j =1
(3.31)
Pomou izraza (3.31) dobiva se izraz za srednju sumu kvadrata rezidualnih odstupanja sr2 kao nepristrane procjene varijance 2 u obliku:
sr2 =
sr2 . N k 1
(3.32)
Standardne pogreke koeficijenata regresije odreuju se iz izraza:
sb0 = sb1 = sb2 = sb3 =
sr2 , N sr2 . N k 1
(3.33)
(3.34)
3.3.2.2. Signifikantnost U tablici 3.16 ocjena signifikantnosti koeficijenata regresije (tj. njihovog prihvaanja ili odbacivanja) temelji se na izraunatom omjeru:
tbi =
bi , i = 0, 1, 2, 3 . sbi
(3.35)
Treba izabrati potrebnu razinu pouzdanosti (npr. 95% odnosno = 0,05) i oitati t-veliinu za stupanj slobode (N k 1) iz Studentove t-tablice 3.7. Izraunati omjer (3.35) treba biti vei od tabline t-veliine (tbi > t). Koeficijente regresije za koje taj uvjet nije ispunjen treba odbaciti budui da predstavljaju sluajan rezultat i ponoviti proraun, ali sada samo za signifikantne koeficijente regresije.
3.3.2.3. Granice intervala pouzdanosti Uz prethodno oitanu t-veliinu granice intervala pouzdanosti koeficijenata regresije u tablici 3.17 odreuju se pomou izraza:
bi1, 2 = bi t( , N k 1) sbi , i = 0, 1, 2, 3 .
(3.36)
3.3.3. Adekvatnost regresijskog modela

3.3.3.1. Sume kvadrata Za proraun se koristi slijed pokazan u tablicama 3.16 i 3.17. Iz tablice 3.16 2 2 prenose se potrebne veliine: b0, b1, b2, b3, y 2 j , s r i s r . Ukupna suma kvadrata svih 2 odstupanja s y rauna se iz izraza:

2 s2 = y2 j N b0 . y = yj y 2 j =1 j =1 N
105
(3.37)
2 Suma kvadrata s R koja se interpretira kao koliina ukupnih varijacija objanjenih modelom odreena je izrazom: 2 2 sR = sy sr2 , 2 a njezina srednja vrijednost s R je 2 sR =
(3.38)
sr2 . k
(3.39)
3.3.3.2. Signifikantnost i koeficijent determinacije Za ocjenu signifikantnosti (tablica 3.17) koristi se izraz (3.16) i postupak opisan u poglavlju 3.2.2.2. F-veliina se oitava iz Fischerove F-tablice 3.6. za stupnjeve slobode (k, N k 1). Koeficijent determinacije R2 odreen izrazom (3.17) u poglavlju 3.2.2.3. govori o reprezentativnosti regresijskog modela kao to je pokazano u tablici 3.14.
Tablica 3.14. Tumaenje koeficijenta determinacije R2 (Chadockova ljestvica)
R2
0 0,00-0,25 0,25-0,64 0,64-1 1
Tumaenje
odsutnost veze slaba veza veza srednje jakosti vrsta veza potpuna veza
3.3.4. Dekodiranje regresijskog modela

Ako se u regresijski model (3.28) umjesto X1, X2 i X3 uvrste supstitucijski izrazi (3.26) dobiva se model u logaritamskom obliku (3.24), a njegovim se antilogaritmiranjem onda dobiva proirena Taylorova jednadba postojanosti alata u izvornom obliku (3.22) ili (3.23). Postupak dekodiranja regresijskog modela pokazan je u tablici 3.18.
106
Tablica 3.15. = b0 + b1 X 1 + b2 X 2 + b3 X 3 Proraunska shema za odreivanje regresijskog modela y

1. Intervali variranja ulaznih faktora
Ulazni faktori Prirodne vrijednosti vc, m/min f, mm ap, mm
xi min.
xi sr.
xi max.
2. Koeficijenti regresije
1 Pokus br. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
10
X1j
l l l l l l l l 0 0 0 0
X2j
l l l l l l l l 0 0 0 0
X3j
l l l l l l l l 0 0 0 0
Tj min
yj = log Tj
X1j yj
X2j yj
X3j yj
y2 j
yj =
X1j yj =
X2j yj =
X3j yj =
y2 j =
Broj eksperimentalnih zapaanja: N = 12 Broj ponavljanja pokusa u sredinjoj toki plana: n0 = 4 Broj ulaznih faktora: k = 3
b0 = y =
b0 =
yj =
N
12
b2 =
X2j yj =
N n0
b2 =
b1 =
X1 j y j =
N n0
b3 =
X3 j y j =
N n0
b1 =
b3 =
107
Tablica 3.16. Proraunska shema za ocjenu koeficijenata regresije

Oitano iz tablice 3.15: N= k =

2 sr = N
b0 = b1 =
b2 = b3 =
y2 j =
y 2j N b02 (N k 1)(b12 + b22 + b32 ) =

j =1 2 sr = N k 1
2. Srednja suma kvadrata rezidualnih odstupanja
sr2 =
3. Standardne pogreke i usporedba s t-veliinom
Razina pouzdanosti: % Oitana t-veliina iz Studentove t-tablice za stupanj slobode = (N k 1 = ): Koeficijenti regresije b0 = sb0 = Standardne pogreke sr2 = N
tb0 = tb1 =
tbi
b0 = sb0 b1 = sb1 b1 = sb2 b3 = sb3
Signifikantnost
Da
Ne
b1 = sr2 = N k 1
Da
Ne
b2 =
sb1, 2,3 =
tb2 = tb3 =
Da
Ne
b3 =
Da
Ne
4. Granice intervala pouzdanosti
b01, 2 = b0 t( , N k 1)sb0 = b11, 2 = b1 t( , N k 1)sb1, 2,3 = b21, 2 = b2 t( , N k 1)sb1, 2,3 =
b0 min. = b1 min. = b2 min. =
b0 max. = b1 max. = b2 max. =
b31, 2 = b3 t( , N k 1)sb1, 2,3 =
b3 min. =
b3 max. =
108
Tablica 3.17. Proraunska shema za procjenu adekvatnosti regresijskog modela

1. Ulazni podaci
Oitano iz tablice 3.16: N= b0 = k = b1 =
b2 = b3 =
y2 j = 2 = sr
sr2 =
2. Ukupna suma kvadrata svih o odstupa dstupanja

s2 y =
y 2j N b02 =
j =1

2 2 sR = s2 y sr =
Izvor varijacije
Regresija
Stupnjevi slobode k=
Sume kvadrata
2 sR =
Srednji kvadrati
2 sR = k
Omjer varijacija Fa
2 sR
2 sR =
sr2
Reziduali
N k 1=
2 sr =
sr2 =
2 sr = N k 1
Ukupno
N1=
s2 y =
Razina pouzdanosti: % Oitana F-veliina iz Fischerove F-tablice za stupnjeve slobode = (k = , N k 1 = ): Signifikantnost: Da Ne
R2 = 1
2 sr
s2 y
109
Tablica 3.18. Proraunska shema za dekodiranje regresijskog modela

1. Ulazni podaci
Oitano iz tablice 3.15: b0 = b1 = b2 = b3 =
A1 A2 A3 A4 A5 A6 A7 A8 log A1 log A2 2 A3 A3 A4
2 A6 1 A5 A6
vc max., m/min vc min., m/min
f max., mm f min., mm
ap max., mm ap min., mm
c1 d1
c2 d2
c3 d3
2. Kodirani model
= b0 + b1 X1 + b2 X 2 + b3 X 3 y = y
X 1 = c1 log vc + d1 = X 2 = c2 log f + d 2 =
X 3 = c3 log a p + d 3 =
3. Model u logaritamskom obliku
CT = 10(b0 + b1d1 + b2 d 2 + b3d 3 ) =
kv = b1c1 =
k f = b2c2 =
ka = b3c3 =
log T = log CT + kv log vc + k f log f + ka log a p log T =

4. Proirena Taylorova jednadba postojanosti alata
kv T = CT vc f kf
a ak p T =
m = 1 / k v =
m Cv = CT =
x f = k f / kv =
ya = k a / kv =
vc T m =
Cv f
xf ya ap
110
Primjer 3.5. U tablicama 3.19 3.22 pokazano je odreivanje proirene Taylorove jednadbe postojanosti alata za usvojeni kriterij istroenja stranje povrine VB = 0,3 mm pri uzdunom tvrdom tokarenju. Tablica 3.19. = b0 + b1 X 1 + b2 X 2 + b3 X 3 Primjer odreivanja regresijskog modela y
1. Intervali variranja ulaznih faktora
Ulazni faktori Prirodne vrijednosti vc, m/min f, mm ap, mm
xi min.
39,00 0,21 0,25
xi sr.
56,40 0,33 0,40
xi max.
81,50 0,53 0,65
2. Koeficijenti regresije
1 Pokus br. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
10
X1j
l l l l l l l l 0 0 0 0
X2j
l l l l l l l l 0 0 0 0
X3j
l l l l l l l l 0 0 0 0
Tj min
139,63 22,43 55,44 9,81 7,23 3,11 3,61 1,92 9,84 10,16 10,44 9,46
yj = log Tj
2,14498 1,35083 1,74382 0,99167 0,85914 0,49276 0,55751 0,28330 0,99300 1,00689 1,01870 0,97589 yj = 12,41849
X1j yj
2,14498 1,35083 1,74382 0,99167 0,85914 0,49276 0,55751 0,28330 0 0 0 0 X1j yj = 4,03859
X2j yj
2,14498 1,35083 1,74382 0,99167 0,85914 0,49276 0,55751 0,28330 0 0 0 0 X2j yj = 1,27141
X3j yj
2,14498 1,35083 1,74382 0,99167 0,85914 0,49276 0,55751 0,28330 0 0 0 0 X3j yj = 2,18689
y2 j
4,60093 1,82474 3,04092 0,98341 0,73812 0,24281 0,31081 0,08026 0,98604 1,01384 1,03775 0,95236 y2 j = 15,81199
Broj eksperimentalnih zapaanja: N = 12 Broj ponavljanja pokusa u sredinjoj toki plana: n0 = 4 Broj ulaznih faktora: k = 3
b0 = y =
y j = 12,41849
N
12
b2 =
X 2 j y j = 1,27141
N n0
8
b0 = 1,03487
b2 = 0,15893
b1 =
X1 j y j = 4,03859
N n0
8
b3 =
X 3 j y j = 2,18689
N n0
8
b1 = 0,50482
b3 = 0,27336
111
Tablica 3.20. Primjer ocjene koeficijenata regresije

Oitano iz tablice 3.19: N = 12 k = 3

2 sr = N
b0 = 1,03487 b1 = 0,50482
b2 = 0,15893 b3 = 0,27336
y2 j = 15,81199
y 2j N b02 (N k 1)(b12 + b22 + b32 ) = 15,81199 12 1,07096 8 0,35483 = 0,12183

j =1 2 sr 0,12183 = = 0,01523 N k 1 8
2. Srednja suma kvadrata rezidualnih odstupanja
sr2 =
3. Standardne pogreke i usporedba s t-veliinom
Razina pouzdanosti: 95% Oitana t-veliina iz Studentove t-tablice za stupanj slobode = (N k 1 = 8): 2,306
Koeficijenti regresije b0 = 1,03487 sb0 =
Standardne pogreke sr2 = N

0,01523 = 0,03563 12
tb0 = tb1 =
tbi
b0 = 29,04491 sb0 b1 = 11,57048 sb1 b1 = 3,64268 sb2
Signifikantnost
Da
Ne
b1 = 0,50482
sb1, 2,3 = = sr2 N k 1 =
Da
Ne
b2 = 0,15893
0,01523 = 0,04363 8
tb2 =
Da
Ne
b3 = 0,27336
tb3 =
b3 = 6,26541 sb3
Da
Ne
4. Granice intervala pouzdanosti
b01, 2 = b0 t( , N k 1)sb0 = 1,03487 2,306 0,03563 b11, 2 = b1 t( , N k 1)sb1, 2,3 = 0,50482 2,306 0,04363 b21, 2 = b2 t( , N k 1)sb1, 2,3 = 0,15893 2,306 0,04363 b31, 2 = b3 t( , N k 1)sb1, 2,3 = 0,27336 2,306 0,04363
b0 min. = 0,95271 b1 min. = 0,60543 b2 min. = 0,25954 b3 min. = 0,37397
b0 max. = 1,11703 b1 max. = 0,40421 b2 max. = 0,05832 b3 max. = 0,17275
112
Tablica 3.21. Primjer procjene adekvatnosti regresijskog modela

1. Ulazni podaci
Oitano iz tablice 3.20: N = 12 b0 = 1,03487 b1 = 0,50482 k = 3
b2 = 0,15893 b3 = 0,27336
y2 j = 15,81199 2 = 0,12183 sr
sr2 = 0,01523

s2 y =
y 2j N b02 = 15,81199 12 1,07096 = 2,96047

j =1

2 2 sR = s2 y s r = 2,96047 0,12183 = 2,83864
Izvor varijacije Regresija
Stupnjevi slobode k=3
Sume kvadrata
2 sR = 2,83864
Srednji kvadrati
2 sR = 0,94621 k
Omjer varijacija Fa
2 sR
2 sR =
sr2
0,94621 = 62,12 0,01523
Reziduali
N k 1= 8
2 sr = 0,12183
sr2 =
2 sr = 0,01523 N k 1
Ukupno
N 1 = 11
s2 y = 2,96047
Razina pouzdanosti: 95% Oitana F-veliina iz Fischerove F-tablice za stupnjeve slobode = (k = 3, N k 1 = 8): 4,07 Signifikantnost: Da Ne
R2 = 1
2 sr
s2 y
= 1
0,12183 = 0,95885 2,96047
113
Tablica 3.22. Primjer dekodiranja regresijskog modela

1. Ulazni podaci
Oitano iz tablice 3.19: b0 = 1,03487 b1 = 0,50482 b2 = 0,15893 b3 = 0,27336
A1 A2 A3 A4 A5 A6 A7 A8 log A1 log A2 2 A3 A3 A4
2 A6 1 A5 A6
vc max., m/min 81,5 vc min., m/min 39 1,91116 1,59106 3,82232 0,32010 c1 6,24895 d1 10,94102
f max., mm 0,53 f min., mm 0,21 0,27572 0,67778 0,55144 0,40206 c2 4,97438 d2 2,37154
ap max., mm 0,65 ap min., mm 0,25 0,18709 0,60206 0,37418 0,41497 c3 4,81963 d3 1,90170
2. Kodirani model
= b0 + b1 X 1 + b2 X 2 + b3 X 3 y = 1,03487 0,50482 X 1 0,15893 X 2 0,27336 X 3 y

X 1 = c1 log vc + d1 = 6,24895 log vc 10,94102 X 2 = c2 log f + d 2 = 4,97438 log f + 2,37154
X 3 = c3 log a p + d 3 = 4,81963 log a p + 1,90170

3. Model u logaritamskom obliku
CT = 10 (b0 + b1 d1 + b2 d 2 + b3 d 3 ) = 10 (1,03487 + 0,50482 10,94102 0,15893 2,37154 0,27336 1,90170 ) = 458521,8 k v = b1c1 = 0,50482 6,24895 = 3,15459
k f = b2 c2 = 0,15893 4,97438 = 0,79058

k a = b3c3 = 0,27336 4,81963 = 1,31749
log T = log CT + k v log vc + k f log f + k a log a p log T = 5,66136 3,15459 log vc 0,79058 log f
4. Proirena Taylorova jednadba postojanosti alata
kv T = CT vc f kf
1,31749 log a p
3,15459 0, 79058 1,31749 a ak f ap p T = 458521,8 vc
m = 1 / k v = 1 / (3,15459 ) = 0,317
m Cv = CT = 458521,80,317 = 62,32
x f = k f / k v = 0,79058 / (3,15459) = 0,251

y a = k a / k v = 1,31749 / (3,15459 ) = 0,418
vc T m =
Cv f
xf ya ap
vcT 0,317 =
62,32 f
0, 251 0, 418 ap
4.
OPTIMIRANJE PARAMETARA
OBRADE
Obrada materijala pri optimalnim uvjetima rada jedini je nain da se s raspoloivom radnom snagom, strojevima i alatima dostigne maksimalni tehnoekonomski uinak proizvodnje. Pri tome je osobito vaan utjecaj razliitih faktora na cijenu i vrijeme obrade s obzirom na postavljene kriterije optimalnosti obrade. U nastavku su opisane osnove odreivanja optimalnih parametara obrade s uvaavanjem ogranienja koja suuju mogue podruje njihovog izbora. Optimiranje je postupak traenja najpovoljnijeg rjeenja iz skupa moguih uz zadane poetne uvjete. Pri tome se trai takvo rjeenje koje daje maksimalnu ili minimalnu vrijednost funkcije y = f(x). Na slici 4.1 vidi se da je u toki xopt. minimum funkcije f(x) i maksimum funkcije f(x). Odreivanje funkcije f(x) se razlikuje s obzirom na podruje uporabe. Prirodni kriterij za odreivanje optimalnih parametara obrade je maksimalni profit. Iako je to nesumnjivo najbolji kriterij za praktinu uporabu, njegova je
y f(x)
ymin. 0 ymax. xopt. x
f(x)
Slika 4.1. Minimum funkcije y = f(x) i maksimum funkcije y = f(x)
4.1. Utjecajni faktori na parametre obrade
115
analiza sloena i zahtjeva izvjesna ekonomska saznanja o formiranju prodajne cijene proizvoda. Stoga se obino koriste konvencionalni kriteriji, i to minimalni jedinini troak izrade kada je na raspolaganju dovoljno slobodnih strojnih kapaciteta (tzv. kriterij ekonominosti), odnosno minimalno jedinino vrijeme izrade kada su zadani rokovi ili kod uskih grla u proizvodnji zbog prezauzetosti strojeva (tzv. kriterij produktivnosti). Iz tablice 4.1 se vidi da je za optimiranje na minimalno jedinino vrijeme izrade potrebno najmanje podataka i vremena za proraun. Pri optimiranju na minimalni jedinini troak izrade treba imati tone podatke o cijeni obrade na stroju i cijeni alata. Za optimiranje na maksimalni profit utjee jo puno drugih faktora, pa je zato procjenjivanje razmjera prodajne cijene prema svakoj operaciji teka, a esto i nemogua zadaa u praksi.
Tablica 4.1. Kriteriji optimiranja parametara obrade
Cilj optimiranja min. vrijeme izrade postojanost alata vrijeme zamjene alata
Utjecajni faktori
min. troak izrade
max. profit

cijena alata cijena stroja i rada trokovi materijala trokovi dodatnog rada plae i doprinosi ... prodajna cijena mali

najvei
vei Uloeni trud

Pri odreivanju parametara obrade treba uvaiti meusobne interakcije sustava obradak alat alatni stroj, te postaviti granice njegovih potencijalnih mogunosti koje smanjuju uporabno podruje parametara obrade. Prostor unutar postavljenih granica predstavlja dozvoljeno podruje moguih rjeenja u kojem treba nai optimalne vrijednosti parametara obrade. Utjecajni se faktori mogu podijeliti u etiri grupe: a) Utjecaji obratka Obradak utjee na postupak obrade preko: materijala obratka, toplinske obrade,
116
4. Optimiranje parametara obrade
stupnja plastine deformacije, potrebne tolerancije oblika i mjera, potrebne kvalitete (hrapavost i integritet) obraene povrine. b) Utjecaji alata Alat utjee na parametre obrade preko: materijala alata, geometrije reznog dijela, sile rezanja, krutosti alata i drala. c) Utjecaji alatnog stroja Alatni stroj odreuje uvjete rada s obzirom na: snagu stroja, maksimalni moment, krutost stroja, ostvarivu dimenzijsku i mjernu tonost, nain pozicioniranja i stezanja obratka. d) Utjecaji uvjeta obrade Utjecaji uvjeta obrade odreuju se s obzirom na: oblik strugotine, hlaenje, ispiranje i podmazivanje, mogunost stvaranja naljepka na alatu. Svaki postupak obrade skidanjem strugotine treba analizirati posebno te postaviti njegova ogranienja. U nastavku se navode neka opa ogranienja primjenjiva za najee postupke tokarenja i eonog plonog glodanja.
4.1.1. Ogranienja za tokarenje

Izbor brzine rezanja odreen je ogranienjem
vc min . vc vc max . ,
(4.1)
pri emu su vc min. i vc max. minimalna i maksimalna brzina rezanja koja se moe postii na alatnom stroju ili minimalna i maksimalna dozvoljena brzina rezanja koju propisuje proizvoa alata s obzirom na materijal rezne ploice ili minimalna i maksimalna brzina rezanja u planu pokusa kojima je odreena Taylorova jednadba postojanosti alata. Ogranienje (4.1) moe se izraziti i preko raspoloivih frekvencija vrtnje glavnog vretena alatnog stroja: nmin . n nmax . , Posmak mora biti u podruju f min . f f max . , (4.3) (4.2)
pri emu su fmin. i fmax. minimalni i maksimalni posmak koji se moe postii na alatnom stroju ili minimalni i maksimalni dozvoljeni posmak kojeg propisuje
117
proizvoa alata s obzirom na lomljenje strugotine ili minimalni i maksimalni pomak u planu pokusa kojima je odreena Taylorova jednadba postojanosti alata. Pri finom tokarenju posmak ograniava i propisana hrapavost obraene povrine, pa iz izraza (2.20) slijedi:
f 8r Rt ili f 32r Ra .
(4.4)
Ogranienje zbog tolerancije ima vei utjecaj na posmak nego ogranienje zbog hrapavosti obraene povrine. Vrijedi:
f 0,64 r ,
pri emu je , mm, razlika gornje i donje tolerancije mjere. Dubina rezanja mora biti u podruju a p min . a p a p max . ,
(4.5)
(4.6)
pri emu su ap min. i ap max. minimalna i maksimalna dozvoljena dubina rezanja koju propisuje proizvoa alata s obzirom na lomljenje strugotine ili minimalna i maksimalna dubina rezanja u planu pokusa kojima je odreena Taylorova jednadba postojanosti alata. Izbor rezne ploice odreuje preporuenu gornju i donju granicu dubine rezanja, tako da je r (1 cos r ) a p kel lro sin r , (4.7)
pri emu je kel koeficijent efektivne duljine rezne otrice ploice zavisan o njezinom obliku i geometriji koji se odreuje iz kataloga proizvoaa alata (uobiajeno se za tokarenje uzima kel = 0,25 ... 0,67), dok je lro, mm, ukupna duljina rezne otrice ploice. S obzirom na povoljnu vitkost strugotine vrijedi ogranienje 4 ap f max . , (4.8)
pri emu je max. maksimalna dozvoljena vitkost strugotine prema tablici 4.2.
Tablica 4.2. Vrijednosti max. [8]
Materijal Nelegirani konstrukcijski elik Legirani konstrukcijski elik elini lijev Sivi lijev max. 6 ... 16 16 8 ... 12 5 ... 6
Sila na alatu ne smije biti vea od maksimalne dozvoljene Fa max., N, koju propisuje proizvoa alata, pa preureivanjem izraza (2.2) i uvoenjem faktora sigurnosti ks = 1,1 ... 1,3 slijedi:
118
4.2. Analiza jedininog vremena izrade
f 1 z1a p Fa max .
(sin r )z
k s f s ,11
(4.9)
Ogranienje instaliranom snagom stroja slijedi iz izraza (2.13), pa je vc f 1 z1 a p 60 103 PS S (sin ) 1 . f s ,11
z
(4.10)
4.1.2. Ogranienja za eono plono glodanje

Ogranienja (4.1 4.3 i 4.6 4.8) vrijede i za eono plono glodanje s tim da se rauna s posmakom po zubu. Iz izraza (2.116) ili (2.117) slijede ogranienja s obzirom na propisanu hrapavost obraene povrine: fz
(tan r + cot r ') Ra ili

0,318
fz
4 Dg Ra 0,318
(4.11)
Ogranienje maksimalnom dozvoljenom silom na alatu Fa max., N, dobiva se preureivanjem izraza (2.119) i uvoenjem faktora sigurnosti ks, pa slijedi:
f z1 z1a p
360 114,6b0 Fa max . k s f s ,11 z Dg
z1 1
sin r 0
z1 1
z1
(4.12)
Ogranienje instaliranom snagom stroja slijedi iz izraza (2.126), pa je vc f z1 z1 a p 360 60 103 PS S f s ,11 z 114,6b0 Dg sin r 0 .
z1
(4.13)

Jedinino vrijeme izrade t1, min, sastoji se od tri elementa (slika 4.2) t1 = tn + t g + t a , (4.14)
pri emu je: tn komadno vrijeme nezavisno od izbora parametara obrade (vrijeme za podeavanje stroja), min, tn = t ps No + t ss + t p + t ph , (4.15)
tps ukupno vrijeme pripreme alatnog stroja, min, No veliina serije (broj izradaka), tss vrijeme potrebno za stavljanje i skidanje obratka, min, tp vrijeme pozicioniranja (vrijeme do ulaza u zahvat), min,
119
tph vrijeme povratnog hoda, min, t ph = L ip , v ph (4.16)
L ukupni put alata u smjeru povratnog hoda (poglavlje 2), mm, vph programirana brzina povratnog hoda, mm/min, ip ukupni broj prolaza, tg glavno strojno vrijeme, min, (izrazi u poglavlju 2 daju tg u sekundama), ta vrijeme izmjene alata svedeno na jedan izradak (komadno alatno vrijeme), min, t t ta = a1 = t g a1 , (4.17) zT T ta1 vrijeme potrebno za stavljanje, tj. jednokratnu zamjenu alata, min, zT broj obraenih izradaka u vremenu izmeu dvije izmjene alata, T postojanost alata (poglavlje 3), min. Produktivnost kao mjera tehnike sposobnosti obradnog sustava izraava se koliinom izradaka obraenih u danoj operaciji i jedinici vremena, pa je Q=
t1, tn, tg, ta, min Q, min1
1 . t1
(4.18)
f, ap = const.
t1
Q t1 min. ta
tg tn vcp vc, m/min
Slika 4.2. Zavisnost jedininog vremena izrade t1 i produktivnosti Q o brzini rezanja vc. tn komadno vrijeme, tg glavno strojno vrijeme, ta komadno alatno vrijeme, vcp produktivna brzina rezanja, f posmak, ap dubina rezanja
120
4.3. Analiza jedininog troka izrade
Iz izraza (4.18) slijedi da e produktivnost biti najvea kada je jedinino vrijeme izrade najmanje. Za ovakav se sluaj brzina rezanja naziva produktivnom i oznaava s vcp. Takoer, na slici 4.2 moe se uoiti da se poveanjem brzine rezanja smanjuje glavno strojno vrijeme uz istovremeno poveanje komadnog vremena izmjene alata. Za postupak optimiranja se iz izraza za jedinino vrijeme izrade izluuju samo ona vremena koja se mogu dovesti u vezu s parametrima obrade, pa se izraz (4.14) transformira u sljedeu funkciju cilja kojoj treba nai minimum: t t1 = t g 1 + a1 . T (4.19)

Jedinini troak izrade na proizvodnom radnom mjestu C1, kn, u sebi sadri tri osnovna elementa (slika 4.3) C1 = C f + Co + Ca , (4.20)
pri emu je: Cf fiksni troak nezavisan od izbora parametara obrade, kn, Co troak vezan za glavno strojno vrijeme (troak radnog mjesta i opreme, te amortizacija alatnog stroja), kn, Ca troak alata radi zamjene, kn.
C1, Cf, Co, Ca, kn
C1
f, ap = const. C1 min. Ca
Co Cf vce vc, m/min
Slika 4.3. Zavisnost jedininog troka izrade C1 o brzini rezanja vc. Cf fiksni troak, Co troak vezan za glavno strojno vrijeme, Ca troak alata, vce ekonomina brzina rezanja, f posmak, ap dubina rezanja
121
Brzina rezanja za koju je jedinini troak izrade C1 najmanji naziva se ekonominom i oznaava s vce. Odnos brzina vce i vcp prikazan je na slici 4.4. Kada se radi s brzinom rezanja veom od ekonomine poveava se produktivnost i smanjuje se glavno strojno vrijeme, pa se prema tome smanjuje i vezani troak Co. Meutim, zbog breg troenja otrice reznog alata, istovremeno se poveava i troak alata radi zamjene Ca. Takoer, ekstremi krivulja jedininog troka i jedininog vremena izrade, odnosno produktivnosti, ograniavaju preporueno podruje odabira parametara obrade. Ovo se podruje oznaava s Hi-E (engl. High Efficiency) i predstavlja podruje visoke uinkovitosti obrade, slika 4.4. Naime, upravo se u tom podruju nalazi i brzina rezanja vcd kojom se ostvaruje maksimalni profit. Pri tome uvijek vrijedi odnos vce < vcd < vcp.
Jedinini troak C1, kn Produktivnost Q, min1 Jedinino vrijeme t1, min
C1
f, ap = const.
Q t1
Hi-E
vce
vcp
vc, m/min
Slika 4.4. Interval preporuenih brzina rezanja. vce ekonomina brzina rezanja, vcp produktivna brzina rezanja, f posmak, ap dubina rezanja, Hi-E podruje visoke uinkovitosti obrade
Za postupak optimiranja uzimaju se u obzir samo oni trokovi koji se na odreeni nain mogu dovesti u vezu s parametrima obrade, pa se izraz (4.20) moe transformirati u sljedeu funkciju cilja kojoj treba nai minimum C1 = 1 Cns C t1 + Ca = ns t g 1 + 60 60 T 60 Ca1 t a1 + C , ns (4.21)
pri emu je: Ca1 nabavna cijena alata svedena na jedno bruenje za alate od brzoreznog elika ili nabavna cijena alata svedena na jednu reznu otricu za alate s izmjenjivim reznim ploicama, kn, pa je tako za tokarenje
122
4.4. Metoda za optimiranje parametara obrade
Ca1 =
C pl z pl
Cd , N pl
(4.22)
odnosno eono plono glodanje Ca1 = z C pl z pl + Cg N pl , (4.23)
Cpl nabavna cijena rezne ploice, kn, zpl broj reznih otrica ploice, Cd nabavna cijena draa ploice, kn, Cg nabavna cijena glodae glave, kn, Npl broj pritezanja reznih ploica kojeg moe izdrati dra ili glodaa glava u svom radnom vijeku, z broj zubi u glodaoj glavi, Cns cijena normiranog sata rada alatnog stroja, kn/h, koja obuhvaa trokove amortizacije i odravanja, elektrine energije, prostora, proizvodnih i neproizvodnih radnika i sl., a primjer prorauna pokazan je u tablici 4.3.
Tablica 4.3. Primjer obrasca za proraun Cns [2]
Vrijednost novog alatnog stroja Broj godina otpisa Godinji otpis Godinje kamate i odravanje Godinji trokovi prostora Godinji trokovi energije Godinji trokovi stroja Godinji osobni dohoci izrade Godinji trokovi radnog mjesta Sati iskoritenja u godini
Trokovi radnog mjesta/sat : = + + + = + = : =

Za optimiranje parametara obrade mogu se koristiti razliite metode, ve prema postavljenom matematikom modelu optimiranja, odnosno njegovim dimenzijama i znaajkama. Pregled ovih metoda dan je na slici 4.5.
METODE OPTIMIRANJA PARAMETARA OBRADE
ANALITIKE METODE (derivacijske)
GRAFIKE METODE
MATEMATIKO PROGRAMIRANJE
UMJETNA INTELIGENCIJA NEURONSKE MREE GENETSKI ALGORITAM
KLASINA MATEMATIKA ANALIZA LINEARNO PROGRAMIRANJE NELINEARNO PROGRAMIRANJE
METODA LAGRANGEOVIH MNOITELJA OPE METODE KVADRATNO PROGRAMIRANJE
GEOMETRIJSKO PROGRAMIRANJE
DINAMIKO PROGRAMIRANJE
NEOGRANIENA FUNKCIJA CILJA
OGRANIENA FUNKCIJA CILJA
NUMERIKE METODE METODA "ZLATNOG" PRESJEKA DIREKTNO TRAENJE UNUTRANJA KAZNENA F-JA (SUMT algoritam) VANJSKA KAZNENA F-JA
METODE PRETRAIVANJA
METODA KAZNENIH F-JA
OSTALE METODE METODA DOPUSTIVIH SMJEROVA METODA PROJEKCIJE GRADIJENTA
NEWTON-RAPHSON
DAVIDONFLETCHERPOWELL
123
Slika 4.5. Metode optimiranja parametara obrade [2]
124
Budui da dubina rezanja ap najjae utjee na produktivnost nastoji se izvriti obrada u jednom prolazu. Stoga je u veini sluajeva vrijednost dubine rezanja unaprijed definirana, pa se ona tada moe smatrati konstantom u matematikom modelu. To omoguava jednostavnu primjenu grafike metode linearnog programiranja (LP), budui da je izraze s dvije varijable odluke, tj. brzinom rezanja vc i posmakom f, mogue logaritmiranjem postaviti kao sustav linearnih zavisnosti i prikazati grafiki. Ova metoda daje jasnu predodbu postavljene zadae optimiranja budui da kroz grafiki prikaz omoguuje vizualno utvrivanje podruja moguih rjeenja. U nastavku se najprije opisuje slijed klasinog prorauna, a zatim se iznose osnove linearnog programiranja koje moe uspjeno posluiti za rjeavanje jednostavnijih zadataka optimiranja parametara obrade.
4.4.1. Slijed prorauna optimalnih parametara obrade

Mogu se pojaviti dva sluaja za koje se navodi slijed prorauna optimalnih parametara obrade: a) optimiranje uporabom konvencionalne Taylorove jednadbe postojanosti alata; 1. Postavljanje funkcija ogranienja u sustavu obradak alat alatni stroj za promatrani postupak obrade skidanjem strugotine kojima se kontroliraju izraunati parametri obrade. 2. Uvoenjem izraza (3.1) ili (3.5) u izraze (4.19) i (4.21) te parcijalnim deriviranjem dobiva se produktivna vcp i ekonomina vce brzina rezanja: t kv Cv t1 , = 0 vcp = ( 1 kv ) a1 = m CT vc 1 m 1 t a1
C1 1 = 0 vce = ( 1 kv ) vc CT = 60Ca1 kv t a1 + C = ns
m 1 1
(4.24)
Cv 1 60Ca1 ta1 + 1 Cns m
(4.25)
3. Rauna se produktivna Tp i ekonomina Te postojanost alata prema izrazima: 1 T p = ( 1 kv ) ta1 = 1 t a1 , m 60Ca1 1 60Ca1 . Te = ( 1 k v ) t a1 + 1 t a1 + C = Cns m ns (4.26) (4.27)
125
4. Rauna se maksimalna dubina rezanja ap max. (obino unaprijed zadana). 5. Rauna se maksimalni posmak fmax. s obzirom na postavljena ogranienja za grubu ili zavrnu obradu. 6. Provjera ostalih ogranienja, osobito s obzirom na silu rezanja i snagu alatnog stroja. b) optimiranje uporabom proirene Taylorove jednadbe postojanosti alata prema izrazima (3.22) ili (3.23); 1. Postavljanje funkcija ogranienja u sustavu obradak alat alatni stroj za promatrani postupak obrade skidanjem strugotine kojima se kontroliraju izraunati parametri obrade. 2. Rauna se produktivna Tp i ekonomina Te postojanost alata prema izrazima (4.26) i (4.27). 3. Rauna se maksimalna dubina rezanja ap max. (obino unaprijed zadana). 4. Rauna se maksimalni posmak fmax. s obzirom na postavljena ogranienja za grubu ili zavrnu obradu. 5. Rauna se produktivna vcp i ekonomina vce brzina rezanja prema izrazima:
kv ta1 Cv = vcp = ( 1 kv ) , kf m ka C f a 1 x T p max . max . y f a m 1 t a1 f max .a p max .
kv 60Ca1 1 + vce = ( 1 kv ) t = kf a1 ka C C f a ns T max . p max . 1 1
(4.28)
Cv 1 60Ca1 x f y a f max .a p max . t a1 + 1 Cns m

m
(4.29)
6. Provjera ostalih ogranienja, osobito s obzirom na silu rezanja i snagu alatnog stroja.
4.4.2. Linearno programiranje

Opa se zadaa linearnog programiranja (LP) sastoji u odreivanju optimuma (minimuma ili maksimuma) linearne funkcije cilja: f (X ) = cl xl ,
l =1 no
(4.30)
podvrgnute linearnim jednakostnim (jednadbe) i/ili linearnim nejednakostnim (nejednadbe) ogranienjima g j (X ) = a jl xl { =; ; }b j , j = 1, 2, ..., mO ,
l =1 no
(4.31)
126
pri emu je X = x1 x2 K xno vektor slobodnih varijabli (tzv. varijable odluke), no broj varijabli odluke, mO broj funkcija ogranienja, dok su ajl, bj, cl koeficijenti koji u konkretnim primjerima poprimaju vrijednosti realnih konstanti koje se izraunavaju iz polaznih podataka promatranog problema. Pod optimalnim rjeenjem matematikog modela LP podrazumijevaju se takve vrijednosti varijabli odluke koje ekstremiziraju funkciju cilja (4.30), a pri tome zadovoljavaju uvjete definirane funkcijama ogranienja (4.31). Matematike modele LP odreuju dvije osnovne znaajke: 1. zahtjev pozitivnosti varijabli odluke (xl 0, l = 1, 2, ..., no ), te 2. iskljuivo linearne veze izmeu varijabli odluke (da bi neki prostor bio linearan u njemu se mogu definirati samo operacije zbrajanja i mnoenja s realnim brojem). Modeli LP osobito su pogodni upravo zbog univerzalnih metoda za njihovo rjeavanje. Najpoznatija iterativna metoda jest simpleks metoda. Ovom metodom sustavnim se koracima ide od jednog do drugog bazino dozvoljenog rjeenja, da bi se u konanom broju koraka dolo do optimalnog rjeenja. Grafika metoda se primarno primjenjuje za rjeavanje problema s no 3 varijable odluke. Za odreivanje parametara obrade optimiranjem jednostavnijeg nelinearnog matematikog modela procesa obrade moe se koristiti neka od metoda LP zato jer je odreenim matematikim operacijama (logaritmiranjem) nelinearne izraze s varijablama odluke mogue postaviti kao sustav linearnih zavisnosti. Podruje omeeno pravcima u logaritamskom koordinatnom sustavu, a koji predstavljaju linearne zavisnosti, odreuje podruje moguih rjeenja za parametre obrade kao na slici 4.6. Odreivanje optimalnih parametara obrade, u podruju moguih rjeenja, svodi se na odreivanje takve kombinacije brzine rezanja, posmaka i dubine rezanja,
x1
x1 opt.
f(X) g1(X)
Podruje moguih rjeenja
g2(X)
x2 opt.
x2
Slika 4.6. Podruje moguih rjeenja i optimalno rjeenje za parametre obrade. f(X) funkcija cilja, g1(X) i g2(X) funkcije ogranienja, O toka optimuma
127
koja daje najmanju vrijednost funkcije cilja, pravac f(X), pri emu se moraju uvaiti ogranienja procesa obrade, pravci g1(X) i g2(X). Toka O u dijagramu na slici 4.6 predstavlja upravo takav optimum.
Primjer 4.1. Kod obrade tokarenjem poznate su sljedee vrijednosti: m = 0,2 Taylorov eksponent Cv = 299,25 Taylorova konstanta Cpl = 40 kn nabavna cijena rezne ploice zpl = 4 broj reznih otrica ploice nabavna cijena draa ploice Cd = 1020 kn broj pritezanja ploica do otpisa draa Npl = 500 cijena normiranog sata rada tokarilice Cns = 140 kn vrijeme zamjene rezne otrice ta1 = 1,5 min Trai se: a) ekonomina i produktivna brzina rezanja b) ekonomina i produktivna postojanost alata
Rjeenje: ad a)
Ca1 = C pl z pl + Cd 40 1020 = + = 12,04 N pl 4 500
vce =
Cv 1 60Ca1 t a1 + 1 Cns m Cv 1 m 1 t a1
m m
299,25 1 60 12,04 0,2 1 1,5 + 140

0, 2 0, 2
= 155,21 m/min
vcp =
299,25 1 0,2 1 1,5
= 209,12 m/min
ad b)
60C a1 1 60 12,04 1 = Te = 1 t a1 + 0,2 1 1,5 + 140 = 26,64 min m C ns
1 1 T p = 1 t a1 = 0,2 1 1,5 = 6 min m

Primjer 4.2. Potrebno je odrediti optimalne parametre obrade prema kriteriju ekonominosti za uzduno tokarenje obradaka iz inox-elika X5CrNi18-10 (DIN) promjera D = 50 mm na univerzalnoj tokarilici UT-250 Prvomajska Raa, snage stroja PS = 15 kW, uporabom reznih ploica od prevuenog tvrdog metala oznake CNMG 120408-49, ISO 1832:1991, tipa TN 7025 (HC-P25), te draa oznake PCLNR 2020K12, ISO 5608:1995. Poznata je proirena Taylorova jednadba postojanosti alata: 262,62 vcT 0, 291 = 0,829 0,527 . f ap
Zadano: ukupna duljina prolaza dubina rezanja L ap = 250 mm = 2,5 mm
128
Trai se:
stupanj iskoristivosti tokarilice specifina sila rezanja Kienzleov eksponent max. dozvoljena frekvencija vrtnje nabavna cijena rezne ploice broj reznih otrica ploice nabavna cijena draa ploice broj pritezanja ploica do otpisa draa cijena normiranog sata rada tokarilice vrijeme zamjene rezne otrice max. dozvoljena brzina rezanja min. dozvoljena brzina rezanja max. dozvoljeni posmak min. dozvoljeni posmak prisloni kut glavne otrice alata
S = 0,7 fs,11 = 2585 N/mm2 z1 = 0,26 nmax. = 1800 min-1 Cpl = 55,30 kn zpl = 8 Cd = 965,50 kn Npl = 250 Cns = 200 kn/h ta1 = 1,5 min vc max. = 500 m/min vc min. = 200 m/min fmax. = 0,5 mm fmin. = 0,1 mm r = 95
a) matematiki model optimizacije b) optimalni parametri obrade c) minimalni jedinini troak izrade Rjeenje: ad a) Budui da je posmak mali broj logaritmiranjem se pojavljuju negativne vrijednosti. Zbog toga se posmak mnoi s 1000 ime se izbjegavaju negativne logaritamske vrijednosti te olakava grafiki prikaz. Ogranienje 1: vc f
xf
Cv m ya Te a p +
C x ln vc + x f ln (1000 f ) = ln1000 f m v y Te a p a
Ca1 =
C pl z pl
Cd 55,30 965,50 = + = 10,77 kn N pl 8 250
60 Ca1 1 60 10,77 1 = Te = 1 ta1 + 0,291 1 1,5 + 200 = 11,53 min Cns m 262,62 0,829 ln 0, 291 1000 2,50,527 11,53 = 10,10287
Ogranienje 2: vc vc max . ln vc ln vc max .

ln 500 = 6,21461
Ogranienje 3: vc vc min . ln vc ln vc min .

ln 200 = 5,29832
Ogranienje 4: vc
D nmax .
1000
D nmax . ln vc ln 1000
50 1800 ln = 5,64454 1000
129
Ogranienje 5: f f max . ln (1000 f ) ln (1000 f max . )

ln (1000 0,5) = 6,21461
Ogranienje 6: f f min . ln (1000 f ) ln (1000 f min . )

ln(1000 0,1) = 4,60517
Ogranienje 7: vc f 1 z1
60 103 PS S (sin )z1 a p f s ,11
60 103 PS S (sin )z1 ln vc + (1 z1 ) ln (1000 f ) ln 10001 z1 a p f s ,11
1 0,26 = 0,74 60 103 15 0,7 (sin 95)0, 26 ln 10000,74 = 9,69045 2,5 2585
Funkcija cilja: C1 =
Cns D L 60 1000vc f
1 1 + Te
60 Ca1 t a1 + C = ns
200 50 250 60 1000vc f
1 184,61 1 + 11,53 (1,5 + 200) = v f c
C1 ima najmanju vrijednost kada je umnoak vc f maksimalan.
[ln vc + ln(1000 f )]max .

Uvoenjem supstitucija ln vc = x1 i ln (1000 f ) = x2 dobiva se matematiki model:
x1 + 0,829 x2 = 10,10287 x1 6,21461 x1 5,29832 x1 5,64454 x2 6,21461 x2 4,60517 x1 + 0,74 x2 9,69045
f (X ) = (x1 + x2 )max . ad b) Grafiko rjeenje: najbolje mogue rjeenje (optimalno) nalazi se u onoj toki podruja moguih rjeenja koja je najudaljenija od ishodita koordinatnog sustava u smjeru vektora funkcije cilja (toka O).
130
x1 10
f(X)max. 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0
r f
fmin. fmax.
vc min. vc opt. vce = 200 m/min Podruje moguih rjeenja

fopt. = 0,34 mm
vc max. nmax.
Te
PS
1
x1opt .
10
x2
vcopt. = e f opt. =
= e 5,29832 = 200 m/min
ad c)
C1 min .
e 2 opt. e5,82 = = 0,34 mm 1000 1000 184,61 184,61 = = = 2,71 kn vcopt. f opt . 200 0,34
Primjer 4.3. Potrebno je odrediti optimalne parametre obrade prema kriteriju produktivnosti za fino eono plono glodanje stepenice na obradku iz 4732 na CNC glodalici s pet osi instalirane snage stroja PS = 10 kW, uporabom reznih ploica od prevuenog tvrdog metala. Zahtijevana je hrapavost Ra = 0,0004 mm, a dodatak za obradu je = ap = 3 mm. Poznata je proirena Taylorova jednadba postojanosti alata: 229,57 vcT 0, 415 = 0, 451 0,362 . fz ap
Zadano: max. dozvoljena brzina rezanja min. dozvoljena brzina rezanja vc max. = 450 m/min vc min. = 165 m/min
131
Trai se:
max. dozvoljeni posmak po zubu min. dozvoljeni posmak po zubu duljina glodane povrine irina obrade promjer vretenastog glodala broj zubi prisloni kut glavne otrice max. dozvoljena sila na alatu vrijeme zamjene rezne otrice stupanj iskoristivosti glodalice
fz max. = 0,9 mm fz min. = 0,1 mm lo = 190 mm b0 = 10 mm Dg = 25 mm z =2 R = 90 Fa max.= 7000 N ta1 = 0,67 min S = 0,8
a) matematiki model optimizacije b) optimalni parametri obrade za grubu i zavrnu obradu c) minimalno jedinino vrijeme izrade Rjeenje: ad a) Posmak se mnoi sa 100 ime se izbjegavaju negativne logaritamske vrijednosti te olakava grafiki prikaz. I. Ogranienja OG 1:
vc f z
xf
Cv m ya Tp a p
C x ln vc + x f ln (100 f z ) = ln100 f m v y Tp a pa
1 1 1 Tp = 1 t a1 = 0,67 = 0,94 min m 0 , 415

229,57 0, 451 = 7,14112 ln 0, 415 0,362 100 3 0,94
OG 2:
vc vc max . ln vc ln vc max .
ln 450 = 6,10925
OG 3:
vc vc min . ln vc ln vc min .
ln 165 = 5,10595
OG 4:
f z f z max . ln (100 f z ) ln (100 f z max . )
ln (100 0,9) = 4,49981
OG 5:
f z f z min . ln (100 f z ) ln (100 f z min . )
ln (100 0,1) = 2,30259
OG 6:
fz
4 Dg Ra
ln (100 f z ) ln100 0,318
4 Dg Ra 0,318
4 25 0,0004 = 3,56858 ln100 0 , 318
132
OG 7:
f z1 z1
360 F 114,6b0 a max . a p k s f s ,11 z Dg
z1 1
sin r 0
1
z 1
z 1 1 sin r 1 z1 Fa max . 360 114,6b0 (1 z1 ) ln (100 f z ) ln 100 a p k s f s ,11 z Dg 0

1 0,26 = 0,74 k s = 1,3 (usvojeno) cos 0 = 1 2b0 2 10 0 = arccos 1 = 78,46 25 Dg
0, 26 0, 74 7000 360 114,6 10 sin 90 = 4,30454 ln 100 0,74 78,46 3 1,3 2500 2 25
OG 8:
vc f z1 z1
360 60 103 PS S a p f s ,11 z
114,6b0 Dg
z1 1
sin r 0
ln vc + (1 z1 ) ln(100 f z ) 360 60 103 PS S ln 1001 z1 a p f s ,11 z 114,6b0 Dg

z1 1
sin r 0
z 1
0, 26 0,74 sin 90 360 60 103 10 0,8 114,6 10 ln 1000,74 78,46 = 8,79478 3 2500 2 25
II. Funkcija cilja

t Dg (lo + l1 + l2 ) t a1 1 + t1 = t g 1 + a1 = Tp 1000 v f z T c z p l1 = b0 Dg b0 = 10 (25 10) = 12,25 mm l2 = 4 mm t1 = 25 (190 + 12,25 + 4) 0,67 13,87 1 + = 1000 2 vc f z 0,94 vc f z
t1 ima najmanju vrijednost kada je umnoak vc fz maksimalan.
[ln vc + ln(100 f z )]max .
133
Uvoenjem supstitucija ln vc = x1 i ln (100 fz) = x2 dobiva se matematiki model: 1. x1 + 0,451x2 = 7,14112 2. x1 6,10925 3. x1 5,10595 4. x2 4,49981 ad b) 5. x2 2,30259 6. x2 3,56858 7. 0,74 x2 4,30454 8. x1 + 0,74 x2 8,79478 f (X ) = (x1 + x2 )max . Grafiko rjeenje: ogranienja maksimalne dozvoljene sile na alatu i snage stroja nisu aktivna budui da se radi o zavrnoj obradi.
x1 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0
r f
fz opt. = 0,35 mm
fz max. Ra fz min. Fa max.
f(X)max.
vcp = 254 m/min Podruje moguih rjeenja
vc min. vc max.
Tp
PS
1
x1opt .
x2
vcopt. vcp = e
x
= e 5,53733 = 254 m/min
f z opt. =
ad c)
t1 min .
e 2 opt. e 3,56858 = = 0,35 mm 100 100 13,87 13,87 = = = 0,16 min vcopt. f opt. 254 0,35
LITERATURA
1. Kuljani, E.: Povrinska obradba metala odvajanjem estica, Tehnika enciklopedija, 11(1988), 1-29. 2. Cukor, G.: Optimizacija procesa obrade odvajanjem strugotine za nove obradne sustave, Doktorska disertacija, Tehniki fakultet Sveuilita u Rijeci, 1999. 3. avar, .: Obrada metala odvajanjem estica I. i II. dio, kolska knjiga, Zagreb, 1990. 4. Cebalo, R.: Suvremena tehnologija bruenja, II. dopunjeno izdanje, Zagreb, 1993. 5. ISO 3685: Tool Life Testing with Single-Point Turning Tools, 1993, 1-48. 6. Pavli, I.: Statistika teorija i primjena, Tehnika knjiga, Zagreb, 1988. 7. Montgomery, D. C.: Design and Analysis of Experiments, 2nd ed., John Wiley & Sons, New York, 1984. 8. Kopa, J.: Odrezavanje, Fakulteta za strojnitvo, Ljubljana, 1991.
KAZALO POJMOVA
B blanjanje 19 dugohodno 20 glavno strojno vrijeme 21 sila rezanja 20 snaga 20 kratkohodno 22 glavno strojno vrijeme 24 snaga 22 bruenje 61 efektivnost bruenja 65 geometrijski parametri neodrezane strugotine 63 glavno strojno vrijeme 66 plono uzduno 62 ravno uzduno 62 sila rezanja 65 snaga 65 unutarnje okruglo popreno 62 unutarnje okruglo uzduno 62 vanjsko okruglo popreno 62 vanjsko okruglo uzduno 62 volumen skinute strugotine 65 buenje 27 glavna sila rezanja 29 glavno strojno vrijeme 32 povrina presjeka neodrezane strugotine 27 snaga 30 volumen skinute strugotine 30
zakretni moment 29
D dubljenje 19,22 glavno strojno vrijeme 24 snaga 22 G glodanje 34 eono plono glodanje 39 geometrijski parametri neodrezane strugotine 37 glavno strojno vrijeme 44 hrapavost obraene povrine 42 obodno plono glodanje 37 ortogonalno tokarsko glodanje 40 sila rezanja 42 snaga 42 volumen skinute strugotine 41 I izrada navoja 69 bruenje 72 glodanje 71 narezna glava 69 nareznica 69 tokarenje 70 ureznik 69 izrada ozubljenja 74 bruenje 78
136
Kazalo pojmova
glavno strojno vrijeme 79 sila rezanja 78 snaga 78 odvalno dubljenje glavno strojno vrijeme 77 sila rezanja 77 snaga 77 odvalno glodanje 74 glavno strojno vrijeme76 sila rezanja75 snaga75
provlaenje 50 glavno strojno vrijeme 55 igla za provlaenje 51, 54 geometrijski elementi reznog dijela 51 vlano naprezanje 54 snaga stroja 55
K kriterij ekonominosti 114, 119 kriterij produktivnosti 114, 117 L linearno programiranje 124 O obrada skidanjem strugotine 1 parametri 2,3 operacija 1 optimiranje 113 P piljenje 58 abrazivno 58 glavno strojno vrijeme 60 kruno 58 okvirno 58 sila rezanja 59 snaga 59 trano 58 planiranje pokusa 100 podruje visoke uinkovitosti obrade 120 postojanost alata 81 konvencionalna Taylorova jednadba 84 proirena Taylorova jednadba 100 Taylorov eksponent 85 Taylorova konstanta 85 proizvodni proces 1 proizvodnja 1
R razvrtavanje 27 glavna sila rezanja 29 glavno strojno vrijeme 32 povrina presjeka neodrezane strugotine 27 snaga 30 volumen skinute strugotine 30 zakretni moment 29 regresija 85 jednodimenzijska analiza 85 viedimenzijska analiza 100 T tehnoloki proces 1 tokarenje 5 glavna sila rezanja 5 snaga 9 volumen 9 specifini volumen 9 masa skinute strugotine 9 hrapavost obraene povrine 10 uzduno 5, 10 glavno strojno vrijeme 10, 12 popreno 5, 10, 12 troenje alata 81 krivulje troenja 82 U
uputanje 27 glavna sila rezanja 29 glavno strojno vrijeme 32 povrina presjeka neodrezane strugotine 27 snaga 30 volumen skinute strugotine 30 zakretni moment 29

Udzbenik Proracuni U Obradi Skidanjem Strugotine

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Udzbenik Proracuni U Obradi Skidanjem Strugotine

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DR. SC.

PRORAUNI U OBRADI SKIDANJEM

4. OPTIMIRANJE PARAMETARA OBRADE ............................................... 113

LITERATURA....................................................................................................... 133 KAZALO POJMOVA ........................................................................................... 134

hz i ib io ip ip 1 ip 2 ip 3 iu K Ka Ki KM Kp KT Kv K 0 K k ka ka p kel kf k fa k fo k mn kph ks kv kz kz' kz(a) kz(a) min. kz(b) kz(c) L Lb Lf Lp Lrh

X L1 l lA lB lC lD ld lE lF li lk lo lp lro ls lu l1 l2 M Mb m m mn mO N No Npl n na nb ndh ndh1 ndh2 ndh3 ng nmax. nmin. no np

nr n0 n1 P Pr PS pm Q q R R2 Ra Rg Rt r r sbi 2 sR 2 sR 2 sr sr2 2 sy T Te Tp t ta ta 1 tbi tdh tg tn tp tph tps tr tss t1 t V VB Vib

broj zubi za zavrnu obradu kod igle za provlaenje eksponent Kienzlea

Tokarsko glodanje Provlaenje Piljenje

Bruenje (svi postupci)

obradak ili alat

alat (uzduno gibanje) + obradak (rotacija)

2.1.1. Raunanje glavne sile rezanja

2. Osnovni prorauni postupaka

ili za precizniji proraun

A = a p f = bh , ap dubina rezanja, mm,

(0 = 6 za elik i 0 = 2 za sivi lijev), Kv faktor brzine rezanja (slika 2.3),

2. Osnovni prorauni postupaka

M , N/mm2 ili tvrdoa

2.1.2. Raunanje snage

pri emu brzina rezanja vc, m/min, iznosi:

2.1.3. Volumen, specifini volumen i masa skinute strugotine

V = 1000 Avc = 1000a p f vc = 1000b hvc .

a izvoenjem slijedi vaan odnos Vs i specifine sile rezanja:

2. Osnovni prorauni postupaka

2.1.4. Hrapavost obraene povrine

tan r tan r ' , tan r + tan r '

2.1.5. Raunanje glavnog strojnog vremena za uzduno tokarenje

2.1.6. Glavno strojno vrijeme za popreno tokarenje krune povrine

pa je glavno strojno vrijeme tg, s, odreeno izrazom:

f vc, m/min n, min-1 vc n

2. Osnovni prorauni postupaka

60 Dv2 D12 60 D1 60 Dv2 + D12 ip , i tg = + = p 2 f n1 4 1000vc f 4 1000vc f

2.1.7. Glavno strojno vrijeme za popreno tokarenje prstenaste povrine

b) za vc = const. kada je Du 0,25 Dv tg =

240000 V = = 25 kW Vs S 12000 0,8

m = 10 9 V o = 10 9 240000 7700 = 1,848 kg/min

2. Osnovni prorauni postupaka

D D1 125 118 = = 3,5 mm 2 2

za 1731 fs,11 = 2130 N/mm2, z1 = 0,18 (tablica 2.1)

2130 0,216 0,18

20,043 = 26,724 kW 0,75

za SL 25 fs,11 = 1160 N/mm2, z1 = 0,26 (tablica 2.1) za SL 25 0 = 2

n 0 12 2 = 1 = 0,85 66,7 66,7

za vc = 100 m/min Kv = 1 (usvojeno, slika 2.3) tvrdi metal Ka = 1 novi alat Ki = 1

a p f s ,11 (sin r ) z1 K vc = 0,52 mm

6 1160 (sin 60) 0, 26 0,85 100

2. Osnovni prorauni postupaka

60 D (lo + lu + li ) 60 200 (600 + 2 + 2) = = 421,67 s 1000vc f z z 1000 60 0,15 6

7375,5 = 1,635 mm 5 1020

1000 vc 1000 102 D n = 1249 min-1 n= = D 26 1000

f2 0,4 2 = = 0,05 mm 8r 8 0,4

V = 1000 a p f vc = 1000 7,5 0,16 96 = 115200 mm3/min

V 60 10 3V 60 10 3 115200 Fg = = = 4800 N Vs Vs vc 15000 96

2. Osnovni prorauni postupaka

60 Dv 60 600 ip = 1 = 960 s 2f n 2 0,25 75 Dv n 600 75 = = 141,37 m/min 1000 1000

V = 1000 a p f vc max . = 1000 7 0,25 141,37 = 247397,5 mm3/min

V 247397,5 = = 16,493 kW Vs 15000

0,25 Dv = 0,25 4000 = 1000 mm < Du mogue je tokarenje s vc = const.

2 2 60 Dv Du 60 4000 2 1200 2 ip = 1 = 21441,37 s = 5,96 h 4 1000vc f 4 1000 80 0,4

2.2. Blanjanje i dubljenje

2.2. Blanjanje i dubljenje

2. Osnovni prorauni postupaka