Emil Sioran - Istorija I Utopija

ALEF
U r e d n ik B rcin k o K u k i 4. k n jig a
E m il M. S IO R A N
Is to rija i u to p ija
P re v e o sa fra n c u s k o g
B ra n k a J e li
/
ALEF
Zatitni znak B ib lio tek e je alhem ijski sim b ol za Sublim ciciju 2009
E m il M . S io r a n Istorija i utopija Ncislav originala E m il M . C io r a n Histoire et Utopie Oprema M ile G r o z d a n i Izclavci B r a n k o K u k i I Gradac K, a a k B e o g r a d D r u g o iz d a n je tarnpa t a m p a r ija Zuhra, B e o g r a d , V ita n o v a k a 15 B r a n k o K u k i I Graclac K w w w - g r a d a c .o r g . y u
Istorija i u t o p i j a
7/
dvl t ip a drtltVCl JPismo d c ile k o m p r ija te lju
A z t e z e m l j e k o ja j e b ila n a a a s a d a v is e n ije n i ija , V i m e , p o s l e t o l i k o g o d i n a u ta n ja , s a le e t e d a V a m p o d r o b n o p i e m o o n o m e im e s e b a v im , k a o i o o v o m ,, d iv n o m s v e tu u k o m e , k a k o k a e t e , im a m s r e u d a iv im i k a o p u t n ik s v u d a k rs ta rim . M o g a o b ih V a m o d g o v o r i t i d a s e n i im n e b a v im i d a o v a j s v e t n ije d iv a n . A li ta k o k r a ta k o d g o v o r n e b i m o g a o , i p o r e d t o g a t o j e ta a n , d a u ta i V au r a d o z n a lo s t , n it i d a u d o v o l j i m n o g o b r o j n i m p it a n jim a k o ja m i p o s t a v lja t e . J e d n o m e d u n jim a , k o je se je d v a m o e r a z lik o v a ti o d p r e k o r a , o s t a v ilo j e n a m e n e p o s e b n o s n a a n u tisak . e l e l i b is te d a z n a t e n a m e r a v a m li d a s e j e d n o g d a n a v r a tim n a e m je z ik u , ili m is lim d a o s t a n e m v e r a n o v o m d r u g o m je z ik u n a k o m e se, k a k o V i t o s a s v im n e o s n o v a n o p r e t p o s t a v lja t e , s la k o o m izra a v a m a ja tu la k o u n e p o s e d u je m , n iti u je ik a d a p o s e d o v a t i. U p u s t io b ih s e u p r i a n je o j e d n o j n io r i k a d a b ih V a m p o t a n k o is p r i a o p o v e s t m o jih o d n o s a sa o v im p o z a jm lje n im j e z ik o m , sa s v im o v im t o l i k o p u ta o d v a g iv a n im r e im a , r e im a p r e t a n je n im , t o l i k o t a n a n im d a a k p r e s t a ju d a p o s t o je , p o v i j e n i m p o d te k im b r e m e n o m to im g a n a m e e z a h t e v d a iz r a z e n e z n a t n u r a z lik u u z n a e n ju , r e im a k o j e su p o s t a le b e z iz r a a jn e z a t o t o su s v e izr a z ile , r e im a k o je za s tra u ju s v o j o m v e l i k o m t a n o u , r e im a o p t e r e e n i m u m o r o m i s t id ljiv o u , d is k r e t n im a k i u p r o s ta tv u . K a k o o d j e d n o g S k ita m o e t e o e k iv a t i d a im s e p r ila g o d a v a , d a u o a v a n j i h o v o n e d v o s m i s l e n o z n a e n j e i n jim a s e k r a jn je s a v e s n o i p o t e n o s lu i? M e d u n jim a n e m a n i j e d n e je d in e ija iz n e m o g l o u o b e l e e n a o t m e n o s t n e iz a z iv a u m e n i v r t o g la v ic u : u n jim a v is e n e m a n i n a jm a n je g tra g a z e m lje , k rv i, n i d u e . P o p u t m r tv a ca k ru ta i d o s t o ja n s t v e n a s in ta k s a s t e e ih u s v o je o k v i r e i o d r e d u j e im m e s t o sa k o g a ih n i s a m B o g n e b i m o g a o p o m e r it i. K o l i k o k a fa is p ije m , k o lik o c ig a r e t a p o p u im , k o lik o p u ta p o g l e d a m u r a z n e r e n ik e d o k n a p i e m k o lik o - t o l i k o p r a v iln u r e e n ic u n a o v o m n e d o s t i n o m , p o m o m m i lje n ju o d v e p l e m e n i t o m i o d v e o t m e n o m je z ik u ! T o s a m , n a n e s r e u , u v i d e o t e k p o s le , k a d a je b i l o p r e k a s n o d a o d u s t a n e m o d t o g a d a n a n je m u p i e m , in a e n ik a d a n e b ih o s t a v i o na je z ik ; p o k a t k a d m i s e d o g a d a d a z a a lim z a n j e g o v i m m ir is o m s v e in e i t r u le i, z a o n o m m e a v in o m S u n e v e s v e t lo s t i i g o v e d e b a le g e k o j o m je o n p 'r o e t, n j e g o v o m r u n o o m to ra d a s e tu i n j e g o v o m d iv -
8/
9/
n o m r a s p u t e n o u . N is a m u sta n ju d a m u se v r a t im ; je z ik k o ji s a m m o r a o d a p r ih v a t im k a o s v o j v e z u j e m e z a seb e i s e b i p o t in ja v a u p r a v o n a p o r im a k o je s a m m o r a o d a u l o i m u e i g a . J e s a m li ja ,,o t p a d n ik , k a o t o m i t o u vij e n o s t a v lja te d o zn a n ja ? U j e d n o m t ib e t s k o m te k s tu k a e s e d a j e o t a d b in a s a m o lo g o r i t e u p u s t in ji . Ja n e i d e m t o i i k o d a le k o : s v e p r e d e l e n a s v e tu d a o b ih z a p r e d e o u k o m e s a m p r o v e o d e t in js t v o . Ip a k , m o r a m d a d o d a m d a j e d i n o z b o g o p s e n a k o jim a m e o k r u u je m o j e p a m e n je , ili z b o g n j e g o v e n e p o u z d a n o s t i, taj p r e d e o p r o g la a v a m z a raj. S v e n a s p r o g a n ja n a e p o r e k lo ; o s e a n je k o je u m e n i b u d i m o je p o r e k l o n e m i n o v n o s e iz r a a v a n e g a t iv n im r e im a , j e z ik o m s a m o k a n ja v a n ja , s v e s n o p r ih v a e n e i o b z n a n je n e p o n i e n o s t i, p r is ta ja n ja n a p o r a z . D a li o v a k v o r o d o l j u b l j e m o d a s p a d a u n a d le n o s t p s ih ija tr ije ? P rih v a ta m ta k v u o c e n u , a li n e m o g u d a z a m is lim n e k o d r u g o , te m i o v o , s o b z i r o m n a n a e s u d b in e , i z g l e d a t o d a V a m t o k r ije m ? k a o j e d i n o r a z u m n o . S r e n iji o d m e n e , Vi s te b e z r o p t a n ja p r ih v a t ili n a u zav i a jn u p r a in u ; V i ste, u z to , s p o s o b n i d a p o d n o s i t e s v e r e im e , p a i o n e n a js t r o e . T o n e z n a i d a n e e z n e t e za i v o t o m p o s v o jo j v o l j i i z a n e r e d o m , a li, n a k r a ju k r a je v a , n e m a , k o lik o m i j e p o z n a t o , o v e k a k o ji j e k a o V i o d b o j a n p r e m a p r a z n o v e r ic a m a v e z a n im z a ,,d e m o k r a t iju . P o s t o ja lo je , d o d u e , r a z d o b lje u k o m e s a m ih se g n u a o k o l i k o i V i, a m o d a a k i v i e : ta d a s a m b i o m la d i n is a m m o g a o d a p r ih v a t im k a k v e d r u g e is t in e o s im s v o jih , n iti d a p r iz n a m p r o t iv n ik u p r a v o d a im a s v o je is tin e , d a s e p o n o si n jim a ili ih n a m e e . N is a m b i o u s ta n ju d a s h v a tim d a s e p o l i t i k e p a r t ije m o g u s u k o b it i a d a p r i t o m j e d n a d ru g u n e u n i te . U p a r la m e n t a r n o m r e im u v i d e o s a m n e t o e g a L ju d s k a v r s ta tr e b a d a se s tid i, s im b o l o n e m o a l o g o v e a n s t v a b e z stra s ti i u b e e n ja , n e p o d o b n o g d a p r ih v a ti o n o t o j e a p s o lu t n o , li e n o g b u d u n o s t i, o g r a n i e n o g u s v a k o m p o g l e d u , n e s p o s o b n o g d a s e u z d ig n e d o o n e v is o k e m u d r o s t i k o ja m i je o t k r iv a la d a j e s v r h a rasp r a v e d a s e z a s t u p n ik p r o t i v n o g m i lje n ja s m o d i. Z a u z v ra t, s is t e m i k o ji su h t e li d a g a u k lo n e k a k o b i z a u z e li n je g o v o m e s t o i z g le d a li su m i, b e z i j e d n o g iz u z e t k a , lepi, u s k la e n i sa k r e t a n je m iv o t a , m o g t a d a n je g b o a n s t v a . K a d a j e r e o o v e k u k o ji d o s v o je t r id e s e t e g o d i n e n ije b i o o p i n j e n s v im v id o v im a e k s t r e m iz m a , n e z n a m t r e b a li d a m u se d iv im ili d a g a p r e z ir e m , d a v id im u n je m u sveca ili m r tv a c a . N ije li se o n , u n e d o s ta tk u b i o l o k e s n a g e ,
p o s t a v i o iz n a d ili is p o d s v o g v r e m e n a ? S a s v im je s v e j e d n o d a li je tu u p it a n ju p o z it iv n a ili n e g a t iv n a n e d o v o l j n o s t . P o t o n e o s e a e lju i n e m a v o l j e d a u n i ta v a , o n b u d i p o d o z r e n j e , o n je s a v la d a o t o g d e m o n a u s e b i ili m u , t o je jo g o r e , n ik a d a n ije b io p o d i e g a o . Is tin s k i iv e t i z n a i o d b a c iv a ti d r u g e lju d e ; d a b is m o ih p r ih v a t ili, m o r a m o z n a ti d a s e o d r i e m o , d a o b u z d a v a m o s v o je n a g o n e , d a d e la m o p r o t i v s v o je s o p s t v e n e p r i r o d e , d a slcibimo svoju snugu; m i s h v a ta m o s lo b o d u s a m o k a o s lo b o d u z a nas s a m e , a p r o t e e m o je n a s v o je b li n je j e d i n o p o c e n u iscrp lju ju ih n a p o r a ; o t u d a n e p o s t o ja n o s t lib e r a liz m a , t o g i z a z o v a n a im n a g o n im a , t o g k r a t k o t r a jn o g i u d e s n o g u s p e h a , t o g iz u z e t n o g , n a im d u b o k im , n e o d o l j i v i m p o r iv im a p o t p u n o o p r e n o g sta n ja. M i p o s v o jo j p r i r o d i nis m o s p o s o b n i z a n je g a : j e d i n o nas is t r o e n o s t n a e s n a g e in i p r i j e m i v i m z a n je g a . T o je b e d a s o ja k o ji rn o r a d a o m lit a v i n a je d n o j s tra n i d a b i se o p l e m e n i o n a d r u g o j , i iji se n ije d a n p r e d s t a v n ik o s im a k o p r e r a n o n e o r o n e n e p r id r a v a h u m a n ih " n a e la . P o t o je v e z a n a z a u g a s li a r, z a n e u r a v n o t e e n o s t n e iz vika, n e g o iz m a n jk a e n e r g ije , t o le r a n t n o s t n ije u sta n ju d a o a r a v a m la d e Iju d e . o v e k s e n e m o e u m e a ti u p o lit i k e b o r b e a d a n e isk u s i te tn e p o s le d ic e t o g s v o g p o s tu p k a ; o k ru tn i iz g le d n a e g d o b a p o s l e d i c a je o b o a v a n ja k o jim su m la d i b ili o k r u e n i: p o t r e s i d o k o jih je d o l o u n e d a v n o j p r o l o s t i p o s l e d i ca su la k o e sa k o j o m o n i p r ih v a t a ju n e k u z a b lu d u i p r e tv a ra ju je u d e l o . A k o im d a t e n a d u d a e s u e lo v a t i u n e k o m k r v o p r o li u , ili im p r u it e p r ilik u d a u n je m u sud e lu ju , o n i e va s s l e p o s le d iti. N a k ra ju r a n e m la d o s t i, o v e k je , per definitionem, fa n a tik ; i ja s a m b i o takav, i t o u t o l i k o j m e r i d a je t o b i l o s m e n o . S e a te li s e o n o g v r e m e n a k a d a s a m n e p r e s t a n o i z g o v a r a o b u n t o v n i k e d o s e t k e , n e t o i i k o z b o g t o g a to m i je p r i in ja v a lo z a d o v o l j s t v o d a iz a z iv a m o g o r e n j e u s v o jo j o k o lin i, k o l i k o iz p o t r e b e d a s e o s l o b o d i m g r o z n i c e k o ja b i m e , d a n is a m m o g a o d a n a e m o d u k a u v e r b a ln o j p o m a m i, s a s v im iz v e s n o satrla? U b e e n u t o d a su sta ri Iju d i v i n o v n i c i s v ih z a la u na e m d r u tv u , d o a o sa m n a id e ju d a t r e b a s m a k n u ti s v e g r a a n e t o su n a v r ili e t r d e s e t u , k o ja p r e d s t a v lja p o e ta k s k l e r o z e i p r e tv a r a n ja o v e k a u m u m iju , p r e k r e t n ic u o d k o je , k a k o m i se d o p a l o d a u t o v e r u je m , s v a k a je d in k a p o s t a je u v r e d a z a n a c iju , a t e r e t z a z a je d n ic u . Taj m i s e p la n u i n i o t o i i k o d iv n im d a n is a m o k l e v a o d a g a 'o b z n a n im ; o s o b a m a k o jih se o n t ic a o n ije s e m n o g o s v id e la n je -
10/
11/
g o v a s a d r in a , p a su m e n a z v a le lju d o d e r o m : t a k o je m o ja k a r ije r a d r u t v e n o g d o b r o t v o r a p o e l a u n e p o v o l j n i m o k o ln o s t im a . V i sa m i, ia k o s te ta k o p le m e n it i i, s v r e m e n a n a v r e m e , ta k o p r e d u z im ljiv i, n a v e li ste m e s iln im o g r a d a m a i p r im e d b a m a d a d ig n e m r u k e o d o s tv a r iv a n ja m o j e zam is li. D a li je m o j p la n b io z a o s u d u ? O n j e iz r a a v a o s a m o o n o t o svak i s v o jo j z e m lji p r iv r e n o v e k p r i e ljk u je u d n u d u e : d a p o lo v in a n je g o v ih s u n a r o d n ik a b u d e sm a k n u ta . K a d m is lim n a te t r e n u t k e o d u e v lje n ja i p o m a m e , n a b e z u m n e s p e k u la c ije k o je su m i z a m a g ljiv a le d u h i h a r a le u n je m u , s a d a s m a tr a m d a su o n i b ili p o s l e d i c a n e n e k ih m o jih m a ta n ja o o v e k o lju b lju i u n i ta v a n ju , p o t p u n e zao k u p lje n o s t i n e k a k v o m is t o t o m , n e g o z v e r s k e s u m o r n o sti k o ja je , s k r iv e n a p o d o b r a z in o m a ra , u z im a la m a h a n a m o ju te tu , a iji s a m ip a k b i o s a u e s n ik , p r e s r e a n t o n e m o r a m , k a o t o l i k i d r u g i, d a s e o p r e d e l j u j e m i z m e d u d o s a d n o g i u a s n o g . P o t o m i je p r ip a lo o n o u a s n o , ta s a m b o l j e m o g a o p o e le t i? D u a m i je b ila k u rja k a , i m o ja krv o lo n o s t , h r a n e i se s o b o m , is p u n ja v a la m e je z a d o v o l j s t v o m i la s k a la m i: u k r a tk o , b i o sa m n a js r e n iji l i k a n t r o p . 1 I s t o v r e m e n o s a m t e i o z a s la v o m i o d u s t a ja o o d n a m e r e d a j e s t e k n e m : ta o n a v r e d i n a k o n to s e p r o s la v im o , g o v o r i o s a m u s e b i, im n a nas s k r e e p a n ju s a m o sa d a n jih i b u d u ih p o k o l e n j a i n a m e e nas j e d i n o n jim a , a isk lju u je nas iz p r o lo s t i? e m u b iti p o z n a t a k o z a n a s n ije z n a o taj i taj m u d r a c ili taj i taj lu d a k , je d a n M a r k o A u r e Lije ili je d a n N e r o n ? N ik a d a , z a c e lo , n is m o p o s t o ja li z a t o l ik o n a ih id o la , n a e im e n ije , z a c e lo , u z n e m i r i l o n ije d a n r a n iji v e k , a k a k v u v a n o s t im a ju b u d u a s t o le a , kak\ai v a n o s t im a b u d u n o s t , ta p o l o v i n a v r e m e n a , z a o n o g k o l u d u je z a v e n o u ? N e u V a m r e i j e r b i t o b ila p r e d u g a k a p r i a p o m o u k a k v ih p r e m i lja n ja i n a k o ji n a in s a m u s p e o d a se o s l o b o d i m t o lik ih p o m a m a ; z a t o b i b i o p o t r e b a n je d a n o d o n ih b e s k r a jn ih r a z g o v o r a k a k v i se s a m o n a B a lk a n u z n a ju , ili, b o l j e r e e n o , k a k v i su s e s a m o n a n je m u z n a li v o d it i. M a k a k v a d a su b ila m o ja p r e m i lja n ja , o n a n ik a k o n is u b ila j e d i n i r a z l o g p r o m e n e m o j e u s m e r e n o s t i; t o m e J e m n o g o d o p r i n e l a je d n a p r ir o d n ija i a lo s n ija p o ja v a , s t a r o s f^ s a s v o j i m s im p t o m im a k o ji n e v a r a ju : p o c e o sa m d a is p o lja ^ a m - s v e v e u t o le r a n t n o s t , t o je , k a k o m i s e i1O s o b a o b o l e l a o d lik a n t r o p ije , d u i e v n e b o lc s t i k o ja se s a s to ji u t o m e t o b o l e s n i k v e r u j e d a s e p r e t v o r io u v u k a . - P r i m . p re v .
n ilo , n a g o v e t a v a lo n e k i d u b o k u n u tr a n ji p o r e m e a j , n e k u , b e z s u m n je , n e iz le iv u b o ljk u . N a jv i e m e je o n e s p o k o ja v a lo t o t o v is e n is a m im a o s n a g e d a p r i e ljk u je m s m r t n e k o g n e p r ija t e lja ; ba n a p r o tiv , s h v a ta o s a m ga , u p o r e d i v a o n je g o v u o z l o j e d e n o s t sa s v o jo m : o n je p o s t o ja o , a ja s a m - t o je p r e d s t a v lja lo s r o z a v a n je z a k o j e s e n i s a m u s u d iv a o d a u p o t r e b im p r a v u r e - b i o z a d o v o l j a n t o o n p o s t o ji. M o j e m r n je , u z r o k m o jih lik o v a n ja , iz d an a u d a n p o s t a ja le su s v e s la b ije i u d a lju ju i se o d n o s i l e su sa s o b o m n a jb o lji d e o m e n e s a m o g . J e d n a k o s a m s e p ita o : ta d a ra d im ? u k o ji u t o p o n o r u b r z o s k liz n u ti? U p o r e d o sa s la b lje n je m m o j e e n e r g i j e ja a la je m o ja s k lo n o s t p r e m a t o le r a n t n o s t i. N a jz a d , n is a m v is e b i o m la d : clrugi ovek u k a z iv a o m i s e k a o b i e k o je s e m o e z a m is lit i, p a a k i k a o s t v a r n o b i e . O p r a t a o s a m s e sa Jeclinim i njegovim vlcisnitvom, m u d r o s t m e je p r iv la ila : d a li je b i l o s v r e n o sa m n o m ? T o t r e b a d a se d o g o d i d a b i o v e k p o s ta o iskreni d e m o k r a t . N a s v o ju v e lik u s r e u , u v i d e o sa m d a t o n ije ba s a s v im slu a j sa m n o m , d a su s e u m e n i sa u v a li iz v e s n i t r a g o v i fa n a tiz m a i p o k o j i o s ta ta k m la d o s t i: n is a m n i z a p e d a lj h t e o d a o d s t u p im k a d a j e b i l o u p ita n ju b i l o k o j e o d m o jih n o v ih n a e la , b i o s a m nepomirljivi lib e r a l. T o s a m i d a n a s . T u je p o s r e d i s r e n a n e s p o jiv o s t , b e s m is le n o s t k o ja m e s p a s a v a . P o n e k a d e l i m d a p o s l u i m d r u g im a k a o p r i m e r s a v r e n o u m e r e n o g o v e ka, a u is ti m a h o s e a m se s r e n im t o m i t o n e p o l a z i z a r u k o m , t o l i k o s t r a h u je m o d iz la p e lo s t i. D o i e t r e n u t a k k a d a u s e , n e s tr a h u ju i v is e o d n je , p r ib li it i o n o j id e a ln o j u r a v n o t e e n o s t i o k o j o j p o k a tk a d m a ta m ; p a a k o e te sa g o d i n a m a m o r a t i d a , k a o t o se n a d a m , p o p u t m e n e p a d n e t e n a n is k e g r a n e , m o d a e m o p r i k ra ju o v o g v e k a z a s e d a t i ta m o , je d a n p o r e d d r u g o g , u v a s k r s lo m p a rla m e n t u i, o b o jic a iz la p e li, m o i e m o u n je m u d a p r is u s tv u j e m o a r o b n o m p r iz o r u k o ji e se n e p r e s t a n o p o n a v lja t i. o v e k p o s t a je t r p e ljiv s a m o u o n o j m e r i u k o j o j m u sn ag a o p a d a , u k o jo j p r ija t n o p o d e t in ju je , u k o j o j j e o d v e u m o r a n d a b i k in jio d r u g o g o v e k a iz lju b a v i ili iz m r n je . M o j i p o g l e d i o s v e m u su, k a o t o v id it e , ir o k i . O n i su ta k o ir o k i d a n e z n a m ta z a p r a v o m is lim o b i l o k o m p it a n ju . S a m i e t e s a d a o t o m e d a p r o s u d it e . T a k o , n a p r i m e r , n e z n a m ta d a V a m o d g o v o r i m n a V a se p it a n je : D a li jo o s t a je t e p r i s v o jim p r e d r a s u d a m a p r o t i v n a e m a le ^ a p a d n e s u s e tk e , d a li jo i d a n a s g a jit e p r e m a n jo j istu m r n ju ? U n a jb o lje m s lu a ju m o g u d a Vas z a u d im , ili d a
12 /
13 /
V as r a z o a r a m . S tv a r je , v ic lite , u t o m e t o nas d v o j i c a nis m o im a li is t o is k u s tv o sa M a a r s k o m . P o t o s te s e r o d i l i s o n e s tr a n e K a r p a ta , n is te m o g l i d a u p o z n a t e m a a r s k o g a n a r m a , k o g a s a m se k a o d e a k , i v e i u T r a n s ilv a n iji, s t r a h o v it o b o ja o . K a d b ih g a iz d a le k a u g le d a o , o b u z im a o b i m e p a n i a n stra h p a b ih s e d av a o u b e g : o n je b io o v a p l o e n j e s tra n c a , n e p r ija t e lja ; m rz e t i j e z n a ilo m r z e t i njega. Z b o g n je g a s a m s e sa p r a v o m m a a r s k o m e s t in o m g n u a o sv ih M a a r a . O v im h o u d a V a m k a e m k o l i k o su me o n i zanimali. K a s n ije , p o t o su s e p r ilik e b ile iz m e n ile , n is a m v i e i m a o r a z lo g a d a b u d e m k iv a n n a n jih . Ip a k , in je n ic a je d a jo d u g o n is a m m o g a o d a z a m is lim n e k o g u g n je t a a a d a s e p r i t o m n e s e t im n jih o v ih m a n a i n j i h o v o g s ja jn o g iz g le d a . K o s e b u n i, k o u s ta je n a o r u je ? R e tk o k a d a r o b , a g o t o v o u v e k u g n je t a k o ji j e p o s t a o r o b . M a d a r i v e o m a d o b r o p o z n a j u u g n je t a v a n je z a t o t o su iz v a n r e d n o s t r u n o u g n je t a v a li d r u g e : n a c io n a ln e m a n jin e iz b iv e A u s t r o u g a r s k e m o n a r h ije m o g l e b i d a p o s v e d o e o t o m e . Z a t o t o su u s v o jo j p r o lo s t i z n a li d a ta k o d o b r o ig r a ju u lo g u g o s p o d a r a , o n i su u n a e d o b a b ili m a n je s p r e m n i o d b i l o k o g a d r u g o g n a r o d a iz s r e d n je E v r o p e d a p o d n o s e r o p s t v o ; a k o su v o le li d a z a p o v e d a ju , k a k o n e b i v o l e l i s lo b o d u ? C r p u i sam o p o u z d a n j e iz s v o je p r o g o n it e ljs k e t r a d ic ije , o d l i n o u p u e n i u m e h a n iz a m p o r o b lja v a n ja i n e t r p e ljiv o s t i, o n i su se p o b u n ili p r o t iv j e d n o g r e im a t o p o d s e a n a r e im k o ji su o n i s a m i b ili n a m e t n u li n e k im d r u g im n a r o d im a . P o t o d o s a d a n is m o im a li tu s r e u d a b u d e m o u g n je t a i, m i, p a k , d r a g i p r ija t e lju , n is m o m o g l i im a ti n i tu s r e u d a b u d e m o p o b u n je n ic i. L i e n i t e d v o ja k e s r e e , m i p r is t o jn o n o s im o s v o je o k o v e , i n e b i b ilo l e p o d a p o r i e m d o b r e s t r a n e n a e n e n a m e t ljiv o s t i, o t m e n o s t n a e g r o b o v a n ja , d o k u isti m a h p r iz n a je m d a nas p r e t e r iv a n ja u k o ja z a p a d a m o z b o g s v o je s k r o m n o s t i g u r a ju p r e m a u z n e m ir u ju im k r a jn o s tim a ; t o lik a r a z b o r it o s t p r e la z i s v e g r a m c e ; o n a je t o i i k o p r e k o m e r n a d a m e p o n e k a d , ip a k , b a c a u o a ja n je . Z a v id im , p r iz n a je m V a m t o , n a im s u s e d im a z b o g n jih o v e n a d m e n o s t i, z a v id im im a k i z b o g n j i h o v o g je z ik a , s u r o v o g d a s u r o v iji n e m o e b iti, o b d a r e n o g l e p o t o m u k o jo j n e m a n i e g lju d s k o g , sa z v u n o s t im a iz n e k o g d r u g o g s v e ta , je z ik a m o n o g i k o r o z i v n o g , p o d e s n o g z a m o lit v u , z a u r lik a n ja i r id a n ja , k o ji se iz n e n a d a p o ja v iA iz p a k la d a b i p o t o m d o k je s v e ta i v e k a o v a p l o a v a o nag la s a k iz t o g o b ita v a li t a i n j e g o v b le s a k . P r e m d a z n a m sa-
m o m a d a r s k e p s o v k e , n ik a d a m i n e d o s a d i d a s lu a m taj je z ik , o n m e o a r a v a i p r e s t r a v lju je , p o d l e e m n j e g o v o j d r a e s n o s t i i n j e g o v o j g r o z o m o r n o s t i , s v im o n i m n e k ta r o m i c ija n k a lije m n a t o p lje n im r e im a , ta k o p r i l a g o d e n i m o n o m e t o z a h t e v a s a m r tn i r o p a c . N a m a d a r s k o m b i tre b a lo d a i z g o v o r i m o s v o je p o s l e d n j e r e i, ili, p a k , r e i k o jim a o d b i j a m o d a u m r e m o . S v e u s v e m u , s v e m a n je m r z im s v o je n e k a d a n je g o s p o d a r e . A k o o v e k d o b r o r a z m is li, u v i d e e d a su o n i u v e k , a k i u v r e m e n a jv e e g p r o c v a t a s v o je d r a v e , b ili sa m i u s r e d E v r o p e , o s a m lje n i u s v o jo j g o r d o s t i i s v o jim jad ik o v a n jim a , d a iz m e d u n jih i o s ta lih n a r o d a n ik a d a n ije p o s t o ja la d u b o k a s r o d n o s t . P o s le n e k o l i k o u p a d a n a Z ap a d , g d e su m o g l i d a p o k a u s v o ju p r v o b it n u d iv lja n o s t i d a ju j o j p u n u o d u k u , o n i su se, p r e t v o r iv i s e o d o s v a ja a u n e p o k r e t a n n a r o d , v r a tili n a o b a l e D u n a v a d a n a n jim a p e v a ju i ja d a ju se, d a n a n jim a is t r o e s v o je n a g o n e . T i is ta n a n i H u n i p r o e t i su m e l a n h o l i j o m s a z d a n o m o d p o t is n u t e s v ir e p o s t i, k o jo j n ig d e d r u g d e n e m a r a v n e : re k a o b i o v e k d a je tu r e o k r v i k o ja b i sta la d a s a n ja r i o s e b i s a m o j i n a p o s le t k u se p r e t v o r ila u m e l o d i j u . 1 d a n -d a n ji b lis k i s v o jo j b iti, ia k o ih j e c iv iliz a c ija d o ta k la , p a im a k i u d a r ila s v o j p e a t, s v e s n i d a p o t i u o d h o r d e k o j o j n e m a r a v n e , p r o e t i u isti m a h d u b o k o m i t e a t r a ln o m u o b r a e n o u t o im d a je v is e r o m a n t i a n n e g o t r a g i a n izg l e d , o n i n is u m o g l i d a n e is p u n e z a d a t a k k o ji su b ili p o z v a n i d a iz v r e u m o d e r n o m s v e tu : d a p o v r a t e u g l e d o v in iz m u , u n o s e i u n je g a d o v o l j n o sja ja i z l e k o b i d a b i g a u in ili i v o p i s n i m u o im a p o s m a t r a a o s l o b o e n o g ilu z ija . U t o l i k o s a m v i e s k lo n d a p r iz n a m n jih o v u v r e d n o s t z a t o t o s a m z b o g n jih d o i v e o n a jg o r e p o n i e n j e , p o n i e n j e t o g a o s e a o v e k r o e n k a o r o b , i o n u ,,stid o m iz a z v a n u p a t n ju k o ja je , p o r e im a j e d n o g m o r a lis te , n a jn e p o d n o ljiv ija . N is t e li i V i s a m i o s e t ili o n o u iv a n je k o j e n a m p r u a n a e n a s t o ja n je d a b u d e m o o b je k t iv n i p r e m a o n i m a k o ji su n a m s e r u g a li, k o ji su n a s p o p lju v a li i z lo s t a v lja li, n a r o it o o n d a k a d u s e b i o s e a m o is te p o r o k e i is te ja d e ? N e m o j t e n a o s n o v u o v o g a d a z a k lju it e k a k o e l i m d a b u d e m p r o i z v e d e n u M a d a r a . D a le k o j e o d m e n e t o lik a u o b r a e n o s t : z n a m s v o je g r a n ic e i e l i m d a u n jim a o s t a n e m . S d r u g e s tr a n e , z n a m i g r a n ic e n a e su se tk e , i d o v o l j n o je d a m o j e o d u e v lja v a n je n j o m e o p a d n e m a k a r i za je d a n s t e p e n p a d a se v i e n im a lo n e p o n o s im a u k o ju m i j e u k a z a la p r o g o n e i m e .
14 /
15 /
N a r o d i u m n o g o v e o j m e r i n e g o p o j e d i n c i b u d e u nam a p r o t iv r e n a o s e a n ja ; is t o v r e m e n o ih v o l i m o i m r z im o , ti p r e d m e t i n a e lju b a v i i m r n je n e z a s lu u ju d a p r e m a n jim a g a j i m o n e k o o d r e e n o s n a n o o s e a n j e . P r is tr a s n o s t k o ju is p o L ja v a te g o v o r e i o z a p a d n ja k im nar o d im a , ije n e d o s t a t k e n e u o a v a t e ja s n o , p o s l e d i c a je u d a lje n o s t i: tu j e p o s r e d i p o g r e n o g l e d i t e ili e n ja z a o n i m t o j e n e d o s t i n o . N i ta b o l j e n e z a p a a t e n i n e d o s ta tk e b u r o a s k o g d r u tv a , p a a k p o d o z r e v a m d a p o k a z u j e t e iz v e s n u p o p u s t ljiv o s t p r e m a n je m u . N i ta p r ir o d n ije o d t o g a d a V a m iz d a ljin e o n o iz g le d a u d e s n o ; k a k o g a ja v r l o d o b r o p o z n a je m d u a n s a m d a s u z b ija m ilu z ije k o j e b is te o n je m u m o g l i g a jiti. T o n e z n a i d a m i s e t o d r u t v o b e z u s l o v n o n e d o p a d a p o z n a t a V a m j e m o j a slab o s t p r e m a o n o m e to je g r o z n o a li k o li in a n e o s e t ljiv o s t i k o ja j e n e o p h o d n a d a b i s e o n o m o g l o p o d n o s i t i siln o p r e m a a z a lih e c in iz m a k o jim a r a s p o la e m . M a l o je r e i d a u n je m u im a m n o g o n e p r a v d i; o n o je z a is ta k v in t e s e n c ija n e p r a v d e . J e d in o b e s p o s li a r i, g o t o v a n i, m a js to ri u g a d o s t i, m a li i v e lik i p o k v a r e n ja c i k o r is t e d o b r a k o ja o n o iz la e i i z o b i l j e k o jim se o n o d i i: ta u iv a n ja i t o iz o b i l j e p r e d s t a v lja ju s a m o o n o t o se v i d i n a p r v i p o g l e d . Isp o d p o v r in s k o g sja ja k o jim s e o n o r a z m e e s k r iv a s e s v e t t e k ih ja d a k o je V a m n e u p o t a n k o o p is iv a t i. im e d ru g im , a k o n e n e k im u d o m , d a o b ja s n im o t o t o se o n o n e p r e t v a r a u p r a h i p e p e o n a n a e o i, ili t o t o g a n e k o ovoga asa n e d i g n e u v a z d u h ? V i e t e m i p r ig o v o r it i: N a e d r u t v o n ije g o t o v o n im a l o b o lje . B a n a p r o t iv ! P r iz n a je m to . D o is ta , u t o m e i je s te te k o a . S u o e n i s m o sa d v a n e p o d n o lj i v a t ip a d ru tva , i o p a s n o j e t o to d r u t v e n e n e p r a v d e k o j e p o s t o j e u v a e m d r u tv u o m o g u a v a ju o v o m d r u tv u d a is tr a ja v a u s v o jim n e p r a v d a m a , i d a d o s t a u s p e n o s u p r o t s t a v lja s v o j e s t r a h o t e s tr a h o ta m a k o je s e k o d v a s n e g u ju . V a e m re im u m o e s e z a m e r it i u p r v o m r e d u z b o g t o g a t o j e ra z o r io u t o p iju , i z v o r p r e p o r a d a n ja u s t a n o v a i n a r o d a . B u r o a z ija je s h v a tila k a k v u k o r is t m o e iz v u i iz t e in je n ic e u b o r b i sa p r o t iv n ic im a statnsa quo-. ,, u d o k o j e je s p a s a v a , u v a o d t r e n u t n e p r o p a s t i, je s t e u p r a v o n e u s p e h o n e d r u g e s tr a n e , p r i z o r t o g a * p r u a j e d n a v e lik a iz o b li e n a id e ja , r a z o a r a n je k o je j e iz t o g a p r o is te k J o i k o j e je , o b u z e v i d u h o v e , m o r a lo d a ih p a r a li e . T o je r a z o a r a n je d o is t a b i l o n e o e k iv a n o , i o n o p r e d s t a v lja u d e s n u p o tp o r u b u r u ju k o ji o d n je iv i i u n jo j n a la z i r a z l o g d a se
o s e a b e z b e d n im . M a s e n e p r e la z e u a k c iju a k o im a ju d a b ir a ju s a m o i z m e u s a d a n jih i b u d u ih z a la ; p o m i r e n e sa o n i m n e v o lja m a k o j e p o d n o s e , o n e n e m a ju n ik a k v e k o r isti o d t o g a d a n e p r o m i l j e n o k r e n u u s u s r e t d r u g im , n e p o z n a t i m a li s ig u r n im n e v o lja m a . N e v o l j e k o j e se d a ju p r e d v i d e t i n e p o d s t i u l ju d e d a m a ta ju o b u d u n o s t i i n i j e p o z n a t o d a je n e k a - r e v o lu c ija iz v r e n a u im e n e k e sum o r n e b u d u n o s t i ili n e k o g g o r k o g p r e d s k a z a n ja . K o b i u p r o l o m v e k u m o g a o d a n a s lu ti d a e , s v o jim n e d o s t a c im a i s v o jim n e p r a v d a m a , n o v o d r u t v o o m o g u i t i s t a r o m d r u t v u d a se o d r i, p a a k i u v rs ti, d a e o n o m o g u n o , o s tv a r iv i se, p o h it a t i u p o m o o n o m e t o je p r e iv e lo ? S vi m i, k a k o o v d e ta k o i ta m o k o d vas, n a la z im o s e n a m r t v o j ta k i, j e r s m o p o d j e d n a k o iz g u b ili o n u n a iv n o s t zah v a lju ju i k o jo j s e stva ra ju h im e r i n e k o n s t r u k c ije o bu d u n o s t i. Z i v o t b e z u t o p ije n a p o s le t k u p o s t a je n e p o d n o ljiv, b a r e m z a n a jv e i b r o j lju d i: s v e tu j e p o t r e b a n n o v d e lir iju m , j e r e se b e z n je g a o k a m e n it i. T o je je d i n a o ig l e d n a s tv a r k o ju o t k r iv a a n a liz a s a d a n jic e . D o k s e taj d e lir iju m n e ja v i, p o l o a j nas lju d i k o ji i v i m o u o v o m , zap a d n o m , s v e tu ip a k o s t a je n e o b i a n . Z a m is lit e s iln im s u m n ja m a p r o e t o d r u t v o u k o m e , iz u z im a ju i n e k o l i k o u m n o p o r e m e e n i h o s o b a , n ik o n i ta n e p r ih v a t a u p o t p u n o s t i, u k o m e s e svi, n e o p t e r e e n i p r a z n o v e r ic a m a i u b e e n jim a , p o z iv a ju n a s lo b o d u a n ik o n e p o t u j e o n a j o b l i k u p r a v lja n ja d r u t v o m k o ji je b r a n i i o t e l o r v o r u j e . Tu j e r e o id e a lim a b e z sa d i-in e , ili, d a se p o s l u i m o is t o t o iik o i z v i t o p e r e n o m r e ju , p r a z n im mitovima. V i s te r a z o a r a n i p o s l e o b e a n ja k o ja n isu m o g la b it i is p u n je n a ; a m i s m o r a z o a r a n i z a t o to n a m n isu d a ta n ik a k v a o b e a n ja . B ilo k a k o b ilo , m i s m o s v e s n i p o v la s t ic e k o ju i n t e lig e n c iji d a je r e i m k o ji je , z a sada, o s ta v lja d a id e n a p r e d p o s v o j o j v o l j i , n e p o t in ja v a ju i je s t r o g im o d r e d b a m a b i l o kak v o g im p e r a t iv a . in je n ic a je d a b u r u j n i u ta n e v e r u je ; a li t o p r e d s t a v lja , a k o s m e m ta k o d a se iz r a z im , p o z it iv n u s tra n u n j e g o v o g n i ta v ila , p o t o s lo b o d a m o e d a s e is p o Iji j e d i n o o n d e g d e n e m a v e r o v a n ja , g d e a k s io m i n e p o s t o je , a z a k o n i im a ju o n o l i k o a u t o r ite ta k o l i k o g a im a j e d n a h ip o t e z a . K a d b i m i s e n e k o s u p r o t s t a v io t v r d e i d a b u r z u j ip a k v e r u j e u n e t o , d a n je m u n o v a e z a c e l o z a m e n ju je d o g m u , o d g o v o r i o b ih da je ta d o g m a , n a jg r o z n ija o d sv fh , z a d u h m a k o l i k o t o u d n o z v u a lo n a j p o d n o ljiv ija . M i n e z a v i d i m o d r u g im lju d im a z b o g n jih o v ih b o g a ts ta v a a k o n a m , z a u z v r a t, o n i o s ta v lja ju p o t p u n u s lo b o -
16 /
17/
d u d a u m i r e m o o d g la d i onako kako mi to elitno. N e , n i je t o lik o s t r a n o o v o d r u t v o k o je se n e b r in e o v a m a , k o je d i e r u k e o d vas, ja m i v a m z a p r a v o d a g a n a p a d a te , p o z iv a v a s d a t o in ite , i a k va s p r im o r a v a n a t o u tr e n u c im a s v o je le n o s t i, k a d a n e m a d o v o l j n o e n e r g i j e d a s e sa m o s e b e g n u a . P o d je d n a k o r a v n o d u n o , u k r a jn jo j lin iji, p r e m a s v o jo j k a o i p r e m a v a o j s u d b in i, o n o ni n a k o j i na in n e e l i d a s e u p li e u v a s e n e v o l j e n it i z a t o d a b i ih u b la ilo , n it i z a t o d a b i ih u in ilo jo t e im - i a k o v a s isk o r i a v a , o n o t o in i m e h a n ie k i, b e z p r e d u m i lja ja i z lo b e , k a o t o t o p r ili i u m o r n im i z a s i e n im g r u b im s t v o r o v im a k o ji su s k e p t ic iz m o m z a r a e n i is t o t o l i k o k o l i k o i n jih o v e r t v e . R a z lik a m e d u r e im im a m a n ja je n e g o to t o iz g le d a ; va s p r in u d a in i u s a m lje n im , d o k s m o m i usam lje n i b e z ik a k v e p r in u d e . D a li je r a z m a k iz m e d u p a k la i n e p o d n o l j i v o g ra ja t o lik o v e lik i? S va su d r u tv a r d a v a , ali p r iz n a je m d a p o s t o j e r a z n i s t u p n je v i l o e g , p a a k o s a m iz a b r a o d a iv im u o v o m d r u tv u , u in io s a m t o z a t o t o z n a m d a p r a v im r a z lik u m e d u n ija n s a m a n a jg o r e g . D a b i se s lo b o d a is p o ljila , o n a z a h t e v a , k a o t o sa m V a m t o r e k a o , p r a z a n p r o s t o r ; o n a z a h t e v a taj p r a z n i p r o s t o r i u n je m u u m ir e . U s lo v k o ji j e o d r e d u j e u p r a v o je i u s lo v k o ji je u k id a . N j o j n e d o s t a ju t e m e l j i : t o b u d e p o t p u n ija , t o e b it i n e p o s t o ja n ija , je r j e s v e u g r o a v a , a k i n a e lo iz k o g a p r o is t i e . o v e k n ik a k o n ije s a z d a n t a k o d a j e p o d n o s i , ili d a je z a s lu u je , t e g a i s a m a p r e im u s t v a k o ja m u o n a p r u a s t r a h o v it o p r itis k a ju , p a m u s l o b o d a n a p o s le t k u t o l i k o t e k o p a d a d a p r e t e r iv a n jim a d o k o jih o n a d o v o d i o n p r e t p o s t a v lja p r e t e r iv a n ja s t r a h o v la d e . N a te n e d o s t a t k e n a d o v e z u ju s e i n e k i d r u g i n e d o s t a c i: p o t o je o d b a c i l o o n o t o s e p o m o u r a z u m a n e d a o b ja s n it i" , o n o a p s o l u t n o i ,,p o r e d a k , i p o t o n e m a p r a v u m e t a fiz ik u k a o n i p r a v u p o lic iju , lib e r a ln o d r u t v o n a g o n i p o j e d in c a d a s e p o v u e u s a m o g s e b e , o d v a ja ju i g a u is t i m a h o d o n o g a t o o n je s te , o d n je g o v ih v la s t it ih d u b in a . A k o to j s l o b o d i n e d o s t a ju k o r e n i, a k o je o n a u n a jv e o j m e r i povrinska, t o je z a t o t o o n a , p o t o j e s a m a p o s e b i k rh ka, n e m a n ik a k v o g n a in a d a se o d r i i d a p r e i v i o p a s n o sti k o je je u g r o a v a ju s p o lja i iz n u tr a ; p o r e d t o g a , o n a s e p o ja v lju je s a m o z a h v a lju ju i j e d n o m r e im u k o j i s e b li i k r a ju s v o g p o s t o ja n ja , u tr e n u tk u s la b lje n ja i r a s p a d a n ja je d n e d r u r v e n e k la se : s la b o s t i p le m s t v a o m o g u c i l e su d a s e u X V I I I v e k u v e lie a n s t v e n o tra b u n ja ; a s la b o s t i b u r o a z i j e d a n a s n a m o m o g u a v a ju d a se p r e p u t a m o s v o jim
m u ic a m a . S l o b o d e c v e ta ju s a m o u b o l e s n o m d r u t v e n o m t e lu : r e i t o l e r a n t n o s t " i ,,n e m o im a ju is t o z n a e n je . T o j e o i g l e d n o u p o lit ic i, k a o i u s v e m u . K a d s a m naz r e o tu is tin u , iz m a k lo m i s e t ie p o d n o g a m a . J o i s a d a u z a lu d u z v ik u je m : ,,Ti p r ip a d a j e d n o m d r u tv u s l o b o d n ih l ju d i" , p o n o s k o ji z b o g t o g a o s e a m u v e k j e p r a e n u a s o m i o s e a n je m u z a lu d n o s t i. k o j e p r o i s t i e iz m o g s t r a n o g u b e d e n ja . U p r o t ic a n ju v r e m e n a s l o b o d a n e isp u n ja v a g o t o v o n im a lo v is e tr e n u ta k a n e g o t o ih z a n o s is p u n ja v a u iv o t u m is tik a . O n a n a m i z m i e u p r a v o u t r e n u tk u u k o m e p o k u a v a m o d a je p o j m i m o i fo r m u li e m o : u n jo j n ik o n e m o e s p o k o j n o d a u iv a . B e z n a d e n o s m r tn a , im s e u s t o li i, o n a is k a z u je , u v id u p o s t u la ta , u v e r e n je d a n e m a b u d u n o s ti i s v o m s v o jo m p o d r iv e n o m s n a g o m n a s t o ji d a s e b e p o r e k n e i d o v e d e d o s a m r t n o g r o p c a . Z a r u n a o j lju b a v i p r e m a n jo j n e m a iz v e s n e iz o p a e n o s t i? I z a r n e z a p r e p a u je to t o o b o a v a m o o n o t o n e e li, n it i m o e d a tra je? Z a va s k o ji s te j e iz g u b ili, o n a p r e d s t a v lja s v e ; z a nas k o ji je p o s e d u j e m o , o n a je s a m o v a r k a , z a t o t o z n a m o d a e m o je iz g u b it i i z a t o t o je o n a , u s v a k o m s lu a ju , p r e d o d r e d e n a d a b u d e iz g u b lje n a . S to g a m i, u s r e d n i ta v ila u k o m e se n a la z im o , g l e d a m o na s v e s t r a n e o k o s e b e , n e z a n e m a r u ju i z b o g t o g a m o g u n o s t i s p a s e n ja k o je s e k riju u n a m a s a m im a . U o s t a lo m , u is t o r iji n e p o s t o j i p o t p u n o n i ta v ilo . P o g r e ili b is te a k o bis te p r e t p o s t a v ili d a s e n i ta n e n a z ir e u o v o j n e u v e n o j p r a z n in i u k o ju s m o s a te r a n i i k o ju V a m sa z a d o v o l j s t v o m i sa a l j e n j e m o t k r iv a m ; ja u n jo j n a z ir e m d a li je tu u p it a n ju p r e d o s e a n j e ili p r iv id e n je ? n e t o p o p u t i e k iv a n ja p o j a v e n e k ih drugih bogova. K o jih b o g o v a ? T o n ik o n e b i m o g a o d a k a e . Z n a m s a m o to , k a o i sv i d r u g i lju d i, d a s e p o l o a j p o p u t o v o g a u k o m e se n a la z im o n e m o e b e s k o n a n o d u g o p o d n o s it i. U n a jd u b lje m k u tk u n a e s v e s ti n e k a n a d a nas m u i, n e k o p r e d o s e a n j e n a s u sh i u je . S ta re n a c ije n e m o g u , m a k o l i k o t r u le b i l e o s im a k o n e p r is ta n u d a iz u m r u d a i v e b e z n o v ih id o la . A k o Z a p a d n ije s m r t n o b o le s t a n , o n m o r a p o n o v o d a r a z m o tri s v e i d e j e k o j e su n e k i o d n je g a u k r a li i p r im e n ili, iz v it o p e r u j u i ih, n a d r u g o j s tra n i: h o u d a k a e m d a j e o n d u a n a k o h o e jo d a se p r o s la v i k r a t k o t r a jn im b u e n je m iz m r t v ila ili o s t a t k o m o s e a n ja a s ti d a p r e u z m e u t o p i j e k o j e je , iz p o t r e b e z a d u h o v n o m u d o b n o u , p r e p u s t io d r u g im a , o d r i u i s e ta k o s v o g a d u h a i s v o g a p o sla n ja . I a k o je t r e b a lo d a o n p r im e n i k o m u n is t i k o u e n je
18 /
19/
u p ra k s i, cla g a p r ila g o c ii s v o jim t r a d ic ija m a , o p l e m e n i , lib e r a liz u je i z a t im p o n u d i s v e tu , o n je p r e p u s t i o Is t o k u p r e im u s t v o d a o s tv a r u je o n o t o je n e o s t v a r ljiv o i d a iz n a jle p e ilu z ije n o v o g d o b a m o i u g le d . U i d e o l o k o j b o r b i o n s e p o k a z a o m a lo d u a n i n e b o r b e n , n e k i m u z b o g t o g a e s t ita ju , d o k b i g a z b o g t o g a t r e b a l o o s u iv a ti, j e r se u n a e d o b a p r e v la s t n a d d r u g im n a r o d im a g o t o v o n e m o e o s t v a r it i b e z o s la n ja n ja n a u z v i e n a Lana n a e la k o jim a s e m u a n s t v e n i n a r o d i s lu e z a t o d a b i p r ik r ili s v o je n a g o n e i s v o je n a m e r e . O s ta v iv i s t v a r n o s t r a d i id e je , a id e ju r a d i i d e o l o g i j e , o v e k s e n e o s e t n o p o m e r i o p r e m a j e d n o m s e k u n d a r n o m s v e tu , p r e m a s v e t u s p o r e d n ih p r o i z v o d a , u k o m e fik c ija d o b i j a s v o js t v a o s n o v n e d a te . T o n e o s e t n o p o m e r a n je p o s l e d i c a j e s v ih p o b u n a i s v ih je r e s i Z a p a a , p a ip a k Z a p a d o d b i j a d a iz n je g a iz v u e k r a jn je z a k lju k e : o n n ije iz v r io r e v o lu c iju k o ju je b i o d u a n d a iz v r i i k o ju je c e lo k u p n a n j e g o v a p r o l o s t za h te v a la , n it i j e d o v e o d o v r h u n c a p o r e m e a j e t o ih je izaz v a o . O d r i u i s e u k o r is t s v o jih n e p r ija t e lja o n o g a t o je s a m z a p o e o , o n se iz la e o p a s n o s t i d a d o v e d e u p it a n je r a s p le t s v o je d r a m e i d a p rop u st-i p o s l e d n j u p r ilik u . N e z a d o v o lja v a ju i s e t im e t o je i z n e v e r i o s v e o n e p r e t e e , s v e o n e o t p a d n ik e - p o e v o d L u te r a p a s v e d o M a r k s a k o ji su g a p r i p r e m i l i z a n j e g o v o p o s la n je i d u h o v n o g a u o b li ili, o n jo z a m i lja k a k o e n e k o s p o lja d o i d a izv ri r e v o lu c iju k o ju on t r e b a d a iz v r i, i k a k o e m u v r a tit i n j e g o v e u t o p i j e i n j e g o v e s n o v e . D a li e n a jz a d s h v a titi d a e u p o l i t i c i im a t i n e k u b u d u n o s t i n e k u u l o g u d a o d ig r a s a m o a k o b u c le u s e b i s a m o m p o n o v o o t k r i o s v o je n e k a d a n je s n o v e i u t o p ije , k a o i iz m i l j o t i n e k o j i m a se s lu ila n j e g o v a sta ra o h o lo s t ? Z a s a d a n j e g o v i p r o t iv n ic i, k o ji su se p r e r v o r ili u t e o r e t i a r e d u n o s t i k o ju o n iz b e g a v a d a is p u n i, g r a d e s v o ja c a rstva z a h v a lju ju i n j e g o v o j p la s ljiv o s t i i z a m o r e n o s t i. K a k v o se t o p r o k l e t s t v o n a n je g a o b o r i l o z b o g k o g a n a k ra ju r a z d o b lja s v o g p o l e t a o n ra d a s a m o o n e p o s l o v n e lju d e , o n e b a k a le , o n e m u k a r o s e sa g lu p im p o g l e d i m a i z a k r z lja lim o s m e s im a , k o j e sre e m o s v u d a , u Ita liji k a o i u F r a n c u s k o j, u E n g le s k o j ba k a o i u N e m a k o j? Z a r je ta k o ta n a n a , ta k o s l o e n a c iv iliz a c ija m o r a la n a p o s le t k u d a d o v e d e d o p o ja v e t o g o lo a ? M o d a s e m o r a l o p r o i k r o z to , k r o z j a k v o p o n i e n j e , d a b i s e m o g la z a m is lit i d r u g a v rs ta lju d i. K a o d o b a r lib e r a l, n e e l i m d a u s v o jo j s r d b i o d e m t o i i k o d a l e k o d a p o s ta n e m n e t r p e ljiv , n iti d a se p o v o d i m s v o jim p o r iv im a , ia k o
j e s v im a n a m a p r ija t n o k a d a m o z e m o d a i z n e v e r i m o na e la k o ja s e p o z iv a ju n a n a u p le m e n it o s t . H t e o s a m p r o s t o - n a p r o s t o d a V a m s v r a tim p a n ju n a t o d a b i o v a j s v e t, k o j i n ije n i n a jm a n je u d e s a n , m o g a o u n e k u ru k u ta k a v d a p o s t a n e k a d a b i p r is t a o - n e d a s e b e k o n a n o u n i ti ( e m u je i in a e p r e v is e s k lo n ) n e g o - d a o d s t r a n i s v o je i z r o d e n a m e u i s e b i neostvarljive z a d a t k e , k o ji su u o p r e c i sa o n i m g r o z n i m z d r a v im r a z u m o m t o g a u n a k a z u j e i u p r o p a u je . O s e a n ja k o ja o n u m e n i b u d i p o m e a n a su is t o t o i i k o k o l i k o i o s e a n ja k o ja g a jim p r e m a s v o jo j z e m l j i , p r e m a M a d a r s k o j, ili p r e m a n a o j velikoj s u s e tk i, o ijo j s t e nam e t l j i v o j b liz in i V i v is e k a d r i d a s u d it e n e g o ja. K a k o d a isk a e m a d a t o n e z v u i n e v e r o v a t n o s v e o n o n e iz m e r n o d o b r o i lo s e t o o n jo j m is lim , i o s e a n ja k o ja o n a u m e n i iz a z iv a k a d a r a z m i lja m o n je n o j s u d b in i? G o t o v o n im a lo n e t e im d a Vas n a v e d e m d a p r o m e n i t e m i lje n je o n jo j, n e g o e l i m s a m o d a z n a t e ta o n a p r e d s t a v lja z a m e n e i k o l i k o m e s t o z a u z im a u m o jim o p s e s ija m a . to v is e o t o m e r a z m i lja m , tim se v i e u v r u je m o j e m i lje n je d a s e o n a t o k o m s t o le a iz g r a d ila n e o n a k o k a o t o s e iz g r a d u j e j e d n a n a c ija , n e g o o n a k o k a o t o s e s tv a ra je d a n s v e t, p o t o r a z n i t r e n u c i u n je n o j e v o lu c iji m a n je s p a d a ju u is t o r iju , a v is e u je d n u m r a n u i z a s tr a u ju u k o s m o g o n i ju . T i c a r e v i t o su s e p o n a a li p o p u t n e k ih i z o p a e n ih b o a n s ta v a , ti u m o lit v u i stra v u u t o n u li d iv o v i, k o j e su p r iv la ili s v e t a tv o i z lo in , b ili su, k a o i o n i tira n i iz n e d a v n e p r o l o s t i t o su ih z a m e n ili, b li i g e o l o k o j v it a ln o s t i n e g o lju d s k o j s la b o s ti, b ili su d e s p o t i k o ji su u n a e v r e m e p r e n e l i is k o n s k u iv o t n u s n a g u i is k v a r e n o s t, i s v o jim n e is c r p n im z a lih a m a h a o s a o d n e l i p r e v a g u n a d s v im a n a m a . T im k r u n is a n im ili n e k r u n is a n im c a r e v im a b i l o je i o s t a lo v a n o d a p r e s k o e c iv iliz a c iju , d a je , a k o u s tr e b a , p r o g u ta ju ; taj p o d u h v a t b i o j e ,,za p is a n u n jih o v o j p r i r o d i , p o t o su o n i o d v a jk a d a o p s e d n u t i is t o m e l j o m : e l j o m d a p r o t e g n u s v o ju s v e m o n a n a e s n o v e i n a e p o b u n e , d a s t v o r e c a r s t v o k o j e e b iti is to t o i i k o o g r o m n o k o l i k o i naa r a z o a r a n ja ili n a i u a si. T a k va n a c ija , k o ju g r a n ic e Z e m ljin e k u g le p o t p u n o z a o k u p lja ju i u n je n im m is lim a , i u n je n ir n c in o v im a , n e m o e se o c e n jiv a t i n a o s n o v u u o b i a je n ih m e r ila , n iti s e m o e o b ja n ja v a t i o b i n i m r e im a , r a z u m ljiv im j e z ik o m : z a t o b i b i o p o t r e b a n p o s e b n i j e z i k g n o s t i a r a , o b o g a e n p o s e b n im j e z i k o m o p t e p a r a liz e . O n a s e , b e z s u m n je , k a o t o nas R ilk e 2 u t o u v e r a v a , g ra -
20 /
n i i sa B o g o m ; a a n e s r e u , g r a n i i s e i sa n a o m z e m l j o m , i u b li o j ili d a ljo j b u d u n o s t i g r a n i i e se i sa m n o g i m d r u g im z e m lja m a , a n e u s u u je m se d a k a e m sa s v im a , u p r k o s s a s v im o d r e e n i m u p o z o r e n j i m a k o ja m i o p a k o p r e d o s e a n j e n a m e e . M a g d e d a se n a la z im o , o n a nas v e d o t i e , a k o n e u p r o s t o r u , a o n o s a s v im i z v e s n o u na o j p s ih i. S p r e m a n s a m v i e n e g o b i l o k o d a p r iz n a m ta j o j d u g u je m : d a li b ih b e z n je n ih p is a c a ik a d a p o s t a o sves ta n s v o jih ja d a i s v o je o b a v e z e d a im s e p o s v e t im ? D a n i j e b i l o n je i n jih , z a r n e b ih p r o e r d a o s v o je t r a n s o v e , u p r o p a s t i o s v o ju p o m e t e n o s t ? V e o m a s e b o j i m d a V a m u o v o m t r e n u tk u n ije p o v o l j i o v a n a k lo n o s t k o ja m e n a v o d i d a o n jo j iz r e k n e m n e p r is tr a s a n s u d i iz r a z im j o j s v o ju z a h v a ln o s t . S t o g a p r ig u u je m n e u m e s n e p o h v a le , p r ig u u je m ih u s e b i d a b ih ih o s u d io n a t o d a s e u m e n i s lo b o d n o razm ah n u . U v r e m e k a d a s m o u iv a li u t o m e d a t a n o u t v r u j e m o u e m u s e s la e m o , a u e m u r a z ila z im o , V i s te m e v e p r e k o r e v a li z b o g m o j e n a s tr a n o s ti d a b e z p r e d r a s u d a sud im i o o n o m e t o m i p r ia n ja z a s r c e i o o n o m e e g a se g n u a m , z b o g t o g a t o g a jim s a m o d v o ja k a , n e m i n o v n o la n a o s e a n ja , k o ja s te V i p r ip is iv a li m o j o j n e s p o s o b n o sti d a o s e t im is tin s k u strast, p o d v la e i u isti m a h z a d o v o ljs t v a k o ja sa m u t o m e n a la z io . V aa d ija g n o z a n i j e b ila n e ta n a ; ip a k , b ili s te u z a b lu d i u p o g l e d u z a d o v o ljs t a v a . M is lit e li d a j e ta k o p r ija t n o b it i o b o a v a la c i z r t v a n e p r is t r a s n o g ra s u iv a n ja , o d u e v lje n j e m is p u n je n i o v e k k o ji s e n e p o is t o v e u je sa s v o jim o d u e v lje n jim a , d e lir i n i s t v o r koji tei objektivnosti? T o se n e p o s t i e b e z p a tn ji: n a g o n i n e g o d u ju , p a s e o v e k i p o r e d n jih i u p r k o s n jim a p r ib li a v a p o t p u n o j n e o d lu n o s t i, s ta n ju je d v a l a z l i it o m o d o n o g s ta n ja k o je o s o b e t o p a d a ju u e k s ta z u n a z iv a ju p o s l e d n j i m s t u p n je m p o t ir a n ja s v o g a J a . D a b ih s a m o tk r io ta s t v a r n o m is lim o n e k o j p o t p u n o n e v a n o j stv a ri, d a b ih s e iz ja s n io n e s a m o o n e k o m p r o b l e m u , n e g o i o n e k o j s itn ic i, m o r a m d a s e s u p r o t s t a v im g la v n o m n e d o s ta tk u s v o g d u h a , o n o j s k lo n o s t i d a in t e r e s e , i d e j e i n a e la z a k o je s e b o r e r a z n i t a b o r i p r ih v a t a m k a o s v o j e s o p s t v e n e i u is ti m a h o k r e e m se o d n jih ; s li a n s a m n e k o m s v u d a p r is u t n o m v ir u s u , r a z d ir a n o m iz m e d u u d n j e i zas i e n o s t i, k o b n o m i b e z o p a s n o m in io c u , p o d j e d n a k o n e s t r p ljiv o m i r a v n o d u n o m p r e m a s v e m u , t o n e z n a k o -A u s t r ijs k i k n ji e v n ik ( 1 8 7 5 - 1 9 2 6 ), je d a n o d n a jv e ih lir i a r a X X v e k a
j o j p o a s t i d a s e p r ik lo n i, n e s p o s o b n o m d a p r ih v a t i je d n u o d n jih i z a n ju se s p e c ija liz u je , t o p r e la z i b e z u s p e n o , i n e p r a v e i n ik a k v u r a z lik u m e d u n jim a , sa j e d n e n a d ru g u , k a o m u r d a r b e z p r e m c a , n o s ila c n e i z l e i v o g i n j e g o v m a js to r -k v a r i , o n a j t o iz n e v e r a v a s v e n e s r e e , k a k o t u d e ta k o i s o p s tv e n e . N e m a e l j e k o ju e e im a m o d e l j e d a m i se n ik a d a n e u k a e p r ilik a d a z a u z m e m stav, d a s e o p r e d e l i m z a n e t o ili d a s e b e o d r e d im . AJi m i n e g o s p o d a r i m o u v e k na im p o r iv im a , tim s ta v o v im a u z a e tk u , t im z a e c im a t e o r ije . N e s v e s n o s k lo n i s tv a ra n ju s is te m a , m i ih n e p r e s t a n o s t v a r a m o , o s o b i t o u p o lit ic i, p o d r u ju t o b o n j i h p r o b l e m a , u k o m e s e r a z m a h u je o n a j r d a v i f i l o z o f k o ji s e k r ije u s v a k o m o d n as, p o d r u ju o d k o g a b ih h t e o d a se u d a ljim iz j e d n o g o b i n o g r a z lo g a , z b o g j e d n e o i g l e d n e s tv a r i k o ja u m o j i m o i m a d o b i j a z n a a j o t k r o v e n ja : p o lit ik a s e zan im a is k lju iv o z a o v e k a . P r e s ta v i d a o s e a m n a k lo n o s t p r e m a b i im a , ip a k u z a lu d n o n a s t o jim d a z a v o lim s tv a ri; p r i m o r a n d a o s t a n e m u m e u p r o s t o r u k o ji ih r a z d v a ja , o k o m l j u j e m s e n a n jih o v u s e n k u i is c r p lju je m s e b o r e i se sa n jo m . S e n k e su i o n e n a c ije ija s u d b in a p r iv la i m o ju p a n ju , m a n je z b o g n jih s a m ih , a v is e z b o g i z g o v o r a k o ji m i p r u a ju d a s e is k a lju je m na o n o m e t o n e m a n i o b r is a n i o b lik a , n a e n t it e t im a i s im b o lim a . D o k o n i o v e k k o m e s e d o p a d a e s t in a z a d r a v a s v o ju p r is t o jn o s t ta k o t o o s ta j e u o k v ir im a a p s t r a k t n o g p a k la . P r e s ta ju i d a s e z a n im a z a je d in k u , o n se o s lo b a d a im e n a i lica , o b a r a se n a o n o n e o d r e d e n o , o n o o p t e , i, u s m e r a v a ju i p f e m a n e o p i p l j i v o m s v o ju u d n ju z a is t r e b ljiv a n jim a , iz u m e v a n o v i a n r : p a m f l e t koji se ne odnosi ni na jedan odredeni predmet. P o t o s e v r s t o d r im z a e t v r t in e id e ja i z a n a z o v im a ta n ja , p o t o s a m r a z m i lja n je m p o e o d a s e b a v im s lu a jn o ili p o d s t a k n u t h is t e r ijo m , a n ik a k o t e e i d u h o v n o j s t r o g o s t i, m e d u c iv iliz o v a n im lju d im a s a m s e b i iz g le d a m k a o u lje z , k a o t r o g l o d i t z a lju b lje n u t r o n o s t, u t o n u o u p r e v r a t n i k e m o lit v e , o b u z e t p a n i n im s t r a h o m k o ji n e p r o i s t i e iz n e k o g v id e n ja s v e ta , n e g o iz g r e n ja p u t i i tm in e k rv i. P o t p u n o n e o s e t l j i v n a o n o im e ja s n o a n a s t o ji d a p r iv u e , k a o i n a z a r a z n i u tic a j la t in s k o g d u h a , o s e a m k a k o A z ija k lju a u m o j i m ila m a : je s a m li ja p o t o m a k n e k e h o r d e ije s e n i im e n e m o e o d s tid a p o m e n u t i , ili o v e k t o p r e n o s i, p o ja a v a ju i ga , g la s n e k e n e k a d a b u n e , a d a n a s n e m e rase? e s t o d o la z im u is k u e n je d a iz m is lim z a s e b e d r u g u g e n e a l o g i j u , d a o d b a c im s v o je p r e t k e , d a
22 /
23 /
iz a b e r e m s e b i p r e t k e m e d u o n im a k o ji su, u s v o je v r e n ie , z n a li d a n a r o d e z a v ija ju u c r n o , n a s u p r o t m o j i m p r e c im a , n a im p r e c im a s k r o m n im i u c v e lje n im , o b r v a n im s iln im n e s r e a m a , s t o p lje n im sa b la t o m k o ji su s t e n ja li p o d v e k o v n im p r o k l e t s t v o m . D a , k a d a p o d l e g n e m ta tin i, s k lo n s a m d a v e r u je m d a s a m p o t o m a k n e k e h o r d e t o se p r o s la v ila s v o jim o t im a in a m a , d a s a m s r c e m T u r a n a c , z a k o n it i n a s le d n ik s te p a , p o s l e d n j i M o n g o l.. . N e e l i m d a z a v r im o v o p is m o a d a Vas jo j e d n o i n n e u p o z o r i m d a se k lo n it e o d u e v lje n ja ili s u r e v n jiv o s t i k o j e u V a m a iz a z iv a m o ja ,,s re a , t o je s t, o d r e e n i j e r e e n o , s r e a t o m o g u d a s e e p u r im u g r a d u k o g a s e , b e z s u m n je , n e p r e s t a n o s e a te i p o r e d t o g a t o s te v r s t o u k o r e n je n i u n a o j i e z lo j d o m o v in i. O v a j g r a d , k o ji n e b ih d a o n i z a je d a n d r u g i g r a d n a s v e tu , u p r a v o je z a t o u z r o k m o jih n e d a a . K a k o , p o m o m e m i lje n ju , m e d u s v im d r u g im g r a d o v im a n e m a n ik a k v e r a z lik e , e s t o m i se d o g a a d a z a a lim t o je ra t p o t e d e o o v a j g r a d i t o o n u n je m u n i je b i o u n i t e n , k a o t o lik i d r u g i. D a je b i o r a z o r e n , o s l o b o d i o b i m e s r e e d a u n je m u iv im , t e b ih m o g a o d a pi-ov o d i m d a n e n e g d e d r u g d e , u n a jz a b a e n ije m k u tk u b i l o k o g k o n t in e n t a . N ik a d a m u n e u o p r o s t i t i t o m e je v e z a o z a p r o s t o r , n i t o t o s a m z b o g n je g a o v e k iz o d r e e n o g m e s ta . D o d a u jo d a n i j e d n o g j e d i n o g a sa n e z a b o r a v lja m d a n j e g o v i it e lji - e t ir i p e t i n e n jih , k a o t o j e t o a n f o r ^ p r i m e t i o u m ir u o d ja d a . D o d a u jo , V a m a z a n a u k , d a s e o s ta li, o n i r e t k i p o v la e n i u k o j e i s a m sp a d a m , n e u z b u u ju m n o g o z b o g t o g a , i d a a k z a v i d e to j v e lik o j v e in i n a n je n o m p r e im u s tv u : o n a z n a od eg a . u m ir e . Pariz, 1957. godinc
R u sija i viru s
ilo b o d e
^ F r a n c u s k i m o r a lis t (1 7 4 1 1 7 9 4 ).
X o n e k a d m i s e d o g a d a d a m is lim k a k o b i t r e b a lo d a s v e z e m l j e li e n a v a jc a rs k u , d a , k a o o n a , u iv a ju u h ig ije n i, o t u n o s t i, o b o a v a n ju z a k o n a i b e z g r a n i n o m p o t o v a n ju o v e k a , i d a t o n u u n jih ; s d r u g e s tr a n e , p r iv la e m e s a m o o n e - n a c ije ija m i lje n ja i in o v i n is u o p t e r e e n i n ik a k v im m o r a ln im o b z ir im a , n a c ije g r o z n i a v e i n e z a ja ljiv e , u v e k g o t o v e d a p r o d e r u o n e o s t a le i d a j e d n a d r u g u p r o g u t a ju , n a c ije k o je g a z e v r e d n o s t i t o im o m e t a ju u s p o n i u s p e h , o d b o j n e p r e m a m u d r o s t i, t o j b o l j k i s ta rih n a r o d a k o ji su s iti s e b e s a m ih i s v eg a , i t a k o r e i o a r a n i to z a u d a r a ju n a b u d . I s t o ta k o , ia k o se g n u a m tira n a , ip a k v id im d a o n i t v o r e p o t k u is t o r ije i d a s e b e z n jih n e m o e z a m is lit i n i id e ja o s tv a r a n ju j e d n o g ca rstva , n i n j e g o v r a z v o j. S a v r e n o o d v r a t n i, n a d a h n u t o b e s tija ln i, o n i su s lik a i p r ilik a o v e k a p r i m o r a n o g d a u s v o m p o n a a n ju is p o lji p o t p u n o o p r e n e k a r a k te r n e o s o b in e , o n i o t k r iv a ju k r a jn ju g r a n ic u d o k o j e o n m o e d o p r e t i in e i s r a m n a d e la i is p o lja v a ju i s v o je v r e d n o s t i. Iv a n G r o z n i d a p o m e n e m o tira n in a k o j i n a jv i e o p in ja v a n o s io je u s e b i s v e t o p o s t o j i u s k r o v it im i n a js k r iv e n ijim k u t o v im a lju d s k e p s i h o l o g i j e . Ta j o v e k t o j e b io p o d j e d n a k o s l o e n u s v o m e lu d ilu i u s v o j o j p o l i t i c i, k o ji j e s v o ju v la d a v in u i, d o n e k l e , s v o ju z e m lju p r e t v o r i o u o b r a z a c m o r e , taj p r o t o t i p iv e i n e is c r p n e h a lu c in a c ije , ta m e a v in a M o n g o l i j e i V iz a n t ije u k o j o j su b i l e z d r u e n e v r lin e i m a n e j e d n o g k a n a i j e d n o g b a z ile ja , t o d e m o n s k im s r d b a m a i o g a v n o j m e l a n h o l i j i p o d l o n o u d o v i t e , r a z a p e t o iz m e d u s k lo n o s t i p r e m a p r o liv a n ju k r v i i s k lo n o s t i p r e m a k a ja n ju , o b d a r e n o v e s e lo u k o ju su p o d r u g iv a n ja d o p u n ja v a la i k ru n is a la , taj je o v e k o s e a o n e o d o l j i v u s k io n o s t p r e m a z lo in u ; n ju o s e a m o i s v i m i, k o l i k o g o d nas im a : tu je r e o d iz a n ju r u k e n a d r u g e l j u d e ili n a nas s a m e . S a m o , ta s k io n o s t o s t a je u n a m a n e z a d o v o l j e n a , ta k o d a su n a a d e la , m a k a k v a b ila , p l o d n a e n e s p o s o b n o s t i d a u b ija m o d r u g e lju d e , ili d a s e b i o d u z m e m o iv o t . M i t o n e p r i z n a j e m o u v e k , m i o b i n o n e e l i m o d a u p o z n a m o s k r iv e n i m e h a n iz a m n a ih m a n a . A k o s a m n e p r e s t a n o z a o k u p lje n c a r e v im a ili r im s k im im p e r a t o r im a , t o j e z a t o t o s e t e m a n e , k o j e su u n a m a p r ik r iv e n e , u n jim a o t v o r e n o is p o lja v a ju . O n i nas o t k r iv a ju n a m a s a m im a , o v a p lo a v a ju i o s v e t lja v a ju n a e ta jn e . M i s lim n a o n e m e d u n jim a k o ji su se, o s u d e n i n a v e li a n -
25 /
s t v e n o iz r o d a v a n je , o t r v ljiv a li n a s v o j e n a jb li e i, s tra h u ju i d a b i ih o v i m o g li v o le t i, o t p r a v lja li ih n a o n a j s v e t. M a k o l i k o d a su b ili m o n i, o n i su ip a k b ili n e s r e n i, j e r s tr e p n ja d r u g ih lju d i n ije p o t p u n o z a d o v o lja v a la n j i h o v e e lje . Z a r o n i n is u t a k o r e i s lik a o n o g z l o g d u h a k o ji o b it a v a u n a m a i u v e r a v a n a s d a b i n a jb o lje b i l o s m a k n u ti s v e lju d e iz n a e o k o lin e ? C a r s tv o s e s tv a ra sa ta k v im m is lim a i tak v im n a g o n im a : u t o m s tv a r a n ju s u d e lu je i o n a j n a jd u b lji s lo j n a e s v e s ti u k o m e s e k r iju o n e m a n e k o je su n a m n a jd r a e . Is k rs la iz d u b in a t o se je d v a d a ju n a s lu titi, i iz j e d n o g is k o n s k o g p o r iv a , t e n ja z a g o s p o d a r e n je m s v e t o m p o ja v lju je s e s a m o k o d iz v e s n ih p o je d in a c a i u iz v e s n im r a z d o b ljim a , i n ije u n e p o s r e d n o j v e z i sa v r e d n o u n a r o d a u k o m e s e is p o lja v a : r a z lik a iz m e d u N a p o l e o n a i D in g is - k a n a m a n ja j e o d r a z lik e iz m e d u N a p o l e o n a i b i l o k o g a fra n c u s k o g p o lit i a r a iz p o t o n jih r e p u b lik a . A li t e d u b in e , k a o i taj p o r iv , m o g u d a p r e s a h n u , d a s e is c r p u . K a r lo V e lik i, F r id r ih I I H o e n t a u fe n , K a r lo V B o n a p a r ta i H i t le r o s e t ili su, s v a k i n a s v o j n a in , e lju d a o s t v a r e z a m is a o o o s n iv a n ju s v e t s k o g ca rs tv a : u n j e n o m o s tv a r iv a n ju o n i su, sa m a n je - v i e s r e n im p o s le d ic a m a p o o s t a le n a r o d e , d o i v e l i n e u s p e h . Z a p a d , n a k o m e ta z a m is a o d a n a s iz a z iv a jo s a m o p o d s m e h ili n e l a g o d n o s t , s a d a iv i o b u z e t s t id o m z b o g s v o jih o s v a ja n ja ; a li z a n i m l j i v o je d a s e n j e g o v i r e c e p t i n a m e u i ir e u p r a v o u t r e n u t k u k a d a s e o n p o v la i u s e b e ; u p e r e n i p r o t i v n j e g o v e m o i i n je g o v e p r e v la s t i, o n i n a ila z e n a p o v o l j a n p r ije m iz v a n n je g o v ih g r a n ic a . O n p o b e d u je p r o p a d a ju i. T a k o je u d u h o v n o j o b la s t i G r k a p r e v a g n u la t e k o n d a k a d j e p r e s t a la d a b u d e sila , p a a k i n a c ija ; d r u g i su o p lja k a li n je n u f i l o z o fxju i n je n u u m e t n o s t , o b e z b e d i l i d u g v e k o n o m e t o je o n a s t v o r ila , n e m o g a v i p r i t o m o d n je d a p r e u z m u n je n e s p o s o b n o s t i; is to ta k o , o d Z a p a d a se u z im a i u z im a e s e s v e o s im n j e g o v o g d u h a . J e d n a c iv iliz a c ija p o k a z u j e se p l o d n a a k o je k a d r a d a p o d s t i e d r u g e d a s e n a n ju u g le d a ju ; a k o p r e s t a n e d a ih z a s e n ju je , o n a se s v o d i n a s k u p o s ta ta k a i r a z v a lin a . I e z a v a ju i iz o v o g k ra ja s v e ta , id e ja o s tv a r a n ju c a r stv a n e o e k iv a n o e n a i iz v a n r e d n o p o v o l j n o p o d n e b l j e u R u s iji, g d e je , u o s t a lo m , u v e k p o s t o ja la , o s o b i t o u d u h o v n o j o b la s ti. P o s le p a d a V iz a n t ije , M o s k v a je z a s v e t p i av o s la v a c a p o s t a la tr e i R im , n a s le d n ic a p r a v o g * h ii c a n -
stva , is t in s k e v e r e . T o j e p r e d s t a v lja lo p r v o b u d e n j e i d e j e o s p a s it e ljs k o j u lo z i. D a b i d o i v e l a n j e n o d r u g o b u d e n je , R u s ija j e m o r a la d a s a e k a d a n a n je v r e m e ; a li o v o g a p u ta o n o j e b i l o p o s l e d i c a o d r ic a n ja Z a p a d a o d t e u l o g e . U X V v e k u R u s ija je is k o r is t ila p r a z n in u k o ja se p o j a v i l a u p o d r u j u v e r e , k a o t o d a n a s k o r is ti p r a z n in u u o b la s t i p o lit ik e . T o su z a n ju "b ile d v e p r ilik e d a s e b e p o t p u n o u b e d i u s v o ju o d g o v o r n o s t p r e d is t o r ijo m . K a d a je M e h m e d I I o p s e o C a r ig r a d , h r i a n s k i s v e t, p o d e l j e n k a o i u v e k , a u z t o i s r e a n t o je z a b o r a v i o n a k r s ta k e r a t o v e , u z d r a o se o d u p lit a n ja u taj rat. Taj s ta v i z a z v a o j e m e d u o p s a e n im a n a jp r e s r d b u , k o ja s e p o t o m , p r e d ja s n o m s lik o m s lo m a , p r e t v o r i l a u z a p r e p a e n je . K o le b a ju i s e iz m e d u p a n ik e i p o t a j n o g z a d o v o ljs t v a , p a p a j e o b e a o p o m o , a li ju je p r e k a s n o p o s la o : e m u h ita ti r a d i tih ,,o t p a d n ik a ? T a ,,izm a e , m e u t im , o ja a ti n a d r u g o j s tra n i. D a li j e R im p r e t p o s t a v i o M o s k v u V iz a n tiji? D a le k i n e p r ija t e lj u v e k je p r ih v a t ljiv iji o d b lis k o g n e p r ija t e lja . A n g lo s a k s o n c i e u n a e v r e m e n a s li a n na in p r e t p o s t a v it i, u j e d n o m tr e n u tk u , u E v r o p i, ru s k u p r e v a g u n e m a k o j p r e v a z i z a t o t o je N e m a k a b ila oclve blizu njih. T e n je R u s ije d a p r e e sa n e o d r e e n o g p r v e n s t v a n a iz r a z itu p r e v la s t n isu n e o s n o v a n e . ta b i b i l o sa z a p a d n im s v e t o m d a o n a n ije z a u s ta v ila i r e s o r b o v a la m o n g o ls k u naje z d u ? U t o k u v i e o d d v e s t o t in e g o d in a p o n i e n j a i r o b o v a n ja R u sija je b ila o d s t r a n je n a iz is t o r ije , d o k su n a Z a p a d u n a c ije p r u a le s e b i s k u p o z a d o v o ljs t v o d a s e u z a ja m n o ra s tru . D a je b ila u s ta n ju d a se n e s m e t a n o r a z v ija , o n a b i v e n a p o e t k u m o d e r n o g d o b a p o s t a la s ila p r v o g re d a : u XVT ili X V I I v e k u b ila b i o n o t o j e sa d a . A Z a p a d ? M o d a b i b i o pravoslavan, a u R im u b i s e , u m e s t o S v e t e s t o lic e , e p u r i o S v e ti s in o d . A li R u si m o g u d a n a d o k n a d e s v o j e z a o s t a ja n je . A k o im s e u k a e m o g u n o s t k a o t o se n a o s n o v u s v e g a to d a p r e d v id e t i d a s r e n o o s tv a r e s v o j e n a m e r e , n ije is k lju e n o d a e se o n i o b r a u n a t i s p a p o m . O n i su p r e d o d r e d e n i d a b i l o u im e m a r k s iz m a , b i l o u im e p r a v o s la v lja u n i t e u tic a j i u g l e d K a t o li k e crk v e , ije t e n j e n e m o g u t r p e t i a d a s e p r i t o m n e o d r e k n u o n o g a t o j e b i t n o u v la s t it o m p o s la n ju i p r o g r a m u . V id e v i u n jo j, u d o b a v la d a v in e c a r e v a , o r u d e u A n tih r is t o v im r u k a m a , o n i su j e u s v o jim m o lit v a m a proklinjali; s a d a k a d j e s m a tr a ju s a ta n s k im z a s t u p n ik o m R e a k c ije , za -
26/
27 /
s ip a ju je u v r e d a m a k o je su n e t o d e l o t v o r n i j e o d n jih o v ih n e k a d a n jih a n a te m a ; u s k o r o e je s m o d it i s v o j o m te in o m , s v o m s v o jo m s n a g o m . I ta k o , n ije b a n e m o g u n o d a e n a e s t o le e u v r s titi m e d u s v o je z n a m e n it o s t i, i k a o b e z n a a jn u a p o k a lip s u , i e z a v a n je p o s l e d n j e g n a s le d n ik a s v e t o g P e tra . O b o g o t v o r a v a ju i Is t o r iju z a t o d a b i B o g u u b i o u g le d , m a r k s iz a m j e u s p e o s a m o d a B o g a u in i n e o b i n i m i jo n e o d o l j i v i j e p r is u t n im . TJ o v e k u se m o e u g u it i s v e o s im p o t r e b e z a a p s o lu t n im , k o ja b i n a d iv e la i r a z a r a n ja h ra m o v a , p a a k i i e z a v a n je r e lig ije n a Z e m lji. P o t o j e ru s k i n a r o d u s v o jo j b iti r e lig io z a n , ta n j e g o v a r e l i g i o z n o s t n e m i n o v n o e p r e v a g n u t i. T o m e e d o b r im d e l o m d o p r i n e t i n e k i is to r ijs k i r a z lo z i. P r ih v a t a ju i p r a v o s la v lje , R u sija j e is p o ljila s v o ju e lju d a s e o d v o j i o d Z a p a d a ; b io j e t o n jo j s v o js t v e n n a in d a s e b e jo n a s a m o m p o e t k u o d r e d i. I z u z im a ju i p l e m i k e k r u g o v e , R u s ija n ik a d a n ije d o p u s t ila d a j e k a t o li k i m is io n a r i u d a t o m s lu a ju je z u it i - s k r e n u s p r a v o g p u ta . R a s k o l n e iz r a a v a t o l i k o r a z ila e n ja u v e r s k o m u e n ju , k o l i k o t e n ju z a e t n i k im p o t v r iv a n je m : u n je m u s e m a n je is p o lja v a s p o r o k o n e k o g a p s t r a k t n o g p ita n ja , a v i e u k a z u je je d a n n a c io n a ln i r e fle k s . C r k v e se n is u p o d e l i l e o k o b e z n a a jn o g p it a n ja p r ih v a t a n ja ili o d b a c iv a n ja sta va filioque . 1 V iz a n t ija je e l e l a d a s t e k n e p u n u s a m o s t a ln o s t , a M o s k v a u t o lik o p r e . R a s k o li i je r e s i p r e d s t a v lja ju p r e r u e n e n a c io n a liz m e . M e u t im , d o k s e r e f o r m a c ija u k a z a la k a o p o r o d i n a sv a a , k a o b r u k a u krilu Z a p a d a , t e n ja p r a v o s la v n e c r k v e z a s a m o s t a ln o u e , d o b iv i d u b lje o b e l e j e , o z n a it i o t c e p ljiv a n je o d s a m o g z a p a d n o g s v e ta . O d b a c iv i k a t o lic iz a m , R u s ija je u s p o r ila s v o ju e v o lu c iju , p r o p u s t ila n a jp o v o ljn iju p r ilik u d a s e b r z o p r o s v e t i, a u isti m a h j e tim in o m o ja a la s v o ju s u tin u i je d in s t v e n o s t ; z a s t o j u n je n o m r a z v o ju in io ju je razliitom, drugaijom: o n a je t o m e i t e ila , p r e d o s e a ju i, b e z s u m n je , d a e Z a p a d j e d n o g a d a n a z a a lit i z b o g t o g a t o j e b i o iz m a k a o is p r e d n je . K a k o b u d e p o s t a ja la ja a , p o s t a ja e i s v e s v e s n ija s v o jih k o r e n a , o d k o jih e je m a r k s iz a m n a n e k i n a c in z a c e l o
1Lat. i ocl s in a ; tim r e im a d o p u n j e n a je, n a T r e e m s a b o r u h r i a n s k ih c rk a v a , o d r / a n o m 58 9. g o d i n e u T o le d u , d o g m a p o k o jo j D u h S veti iz laz i o d B o g a O c a " ; is t o n c c rk v e n isu p r ih v a tile tu d o p u n u . P r im . p rev.
u d a ljiti; p o s l e n e m in o v n e k u r e u n iv e r z a liz m a , o n a e se o p e t p o r u s it i, u k o r is t p r a v o s la v lja . U o s t a lo m , o n a je m a r k s iz m u u d a r ila ta k o s n a a n p e a t d a g a je , z a c e lo , p o s lo v e n ila . S v a k i n a r o d o b d a r e n iz v e s n o m d u h o v n o m s n a g o m , k o ji p r ih v a t a s o p s t v e n im t r a d ic ija m a tu u i d e o l o g i ju a s im ilu je j e i iz v it o p e r a v a , s k r e e j e u s m e r u s v o j e n a c io n a ln e s u d b in e , is k r iv lju je je u s v o ju k o r is t, ta k o d a j e n a p o s le t k u n e m o e m o r a z lik o v a ti o d n j e g o v o g v la s t it o g d u h a . O n p o s e d u j e s o p s t v e n u p e r s p e k t iv u k o ja n e m i n o v n o s v e is k r iv lja v a , n j e g o v o v i e n j e im a m a n u k o ja n e sa m o t o g a n e z b u n ju je n e g o m u , n a p r o tiv , la sk a i p o d s t i e g a . I a k o su li e n e o b je k t iv n e v r e d n o s t i, is t in e k o jim a s e o n d i i su , u p r k o s t o m e , d e l o t v o r n e , p a k a o ta k v e d o v o d e d o z a b lu d a k o je in e is to r ijs k i p e j z a r a z n o lik im , s tim t o s e s a m o p o s e b i r a z u m e d a se is to r i a r , k o g a n j e g o v a s tru k a , n j e g o v t e m p e r a m e n t i n j e g o v o o p r e d e l j e n j e in e s k e p t i n im , o d m a h p o s t a v lja iz v a n Is tin e . D o k su s e z a p a d n i n a r o d i iz n u r iv a li u s v o jo j b o r b i z a s l o b o d u i, jo v i e , u s t e e n o j s l o b o d i (n i ta n e is c r p lju je t o l i k o k o l i k o p o s e d o v a n j e ili z l o u p o t r e b l j a v a n j e s l o b o d e ) , r u s k i n a r o d j e t r p e o n e t r o e i s v o ju s n a g u ; j e r n a r o d i t r o e s v o ju s n a g u s a m o u is t o r iji, p a k a k o j e o n iz n je b i o istis n u t, b i o je p r im o r a n d a p o d n o s i n e p o g r e i v e d e s p o t s k e s is t e m e k o ji su m u b ili n a m e t n u t i: b i l o j e t o a n o n im n o , v e g e t a t i v n o b it is a n je , k o j e m u j e o m o g u i l o d a o ja a , u v e a s v o ju e n e r g iju , n a g o m ila z a lih e s n a g e i iz s v o g r o b o v a n ja iz v u e n a jv e u m o g u u b io lo k u k o r is t. U t o m e m u j e p o m o g l o p r a v o s la v lje , a li o n o n a r o d s k o , k o j e je b i l o izv a n r e d n o u s a e n o u n je g a d a b i g a d r a l o iz v a n d o g a a ja, n a s u p r o t z v a n i n o m p r a v o s la v lju k o j e j e u s m e r a v a lo v la s t p r e m a z a v o je v a k im c ilje v im a . T u s e is p o lja v a ju d v a lic a p r a v o s la v n e c rk v e : o n a je , s je d n e s tr a n e , n a s to ja la d a u s p a v a n a r o d n e m a s e . a, s d r u g e s tra n e , p o m a g a la je c a re v im a , p o d s t ic a la n jih o v u a m b ic iju i o m o g u a v a la o g r o m n a o s v a ja n ja , k o ja su b ila v r e n a u im e p a s iv n o g n a r o d a . T o j e b ila s r e n a p a s iv n o s t, j e r j e o n a o b e z b e d i l a R u s im a n j i h o v u s a d a n ju p r e v la s t , k o ja j e p l o d n j i h o v o g z a o s t a ja n ja u is t o r ijs k o m r a z v o ju . B ilo d a su p r o e t i d o b r i m ili rd a v im n a m e r a m a p r e m a n jim a , s v i p o d u h v a t i E v r o p e v e z a n i su z a n jih ; im n a n jih u s r e d s r e d u je s v o ja in t e r e s o v a n ja i s v o je z e b n je , o n a p r iz n a je d a o n i n j o m e p o t e n c i j a l n o g o s p o d a r e . T a k o je , e t o , g o t o v o o s t v a r e n j e d a n o d n j i h o v ih n a js ta r ijih s n o v a . O k o ln o s t d a su o n i t o p o s t i g l i p o d
28 /
29 /
z n a m e n je m j e d n e s tr a n e i d e o l o g i j e in i n j i h o v u s p e h jo p a r a d o k s a ln ijim i z a n im ljiv ijim . N a k ra ju k r a je v a , v a n o je t o d a j e s a m r e im ru sk i, i d a je p o t p u n o u s k la d u sa trad ic ija m a te z e m lje . Z a r n ije s im p t o m a t i n o t o d a s e r e v o lu c ija , k o ja j e n e p o s r e d n o p r o iz a la iz; p r o z a p a d n ih t e o r ija , s v e v is e u s m e r a v a la p r e m a s l o v e n o fils k im id e ja m a ? U o s t a lo m , n a r o d m a n je p r e d s t a v lja s k u p id e ja i t e o r ija , a v is e s k u p op sesija-. o p s e s ije R u sa, b e z o b z ir a n a t a b o r k o m e p r ip a d a ju , u v e k su, a k o n e is t o v e t n e a o n o b a r e m s li n e . J e d a n a a d a je v 2- k o j i u s v o jo j n a c iji n ije v i d e o n ik a k v u v r e d n o s t , ili je d a n G o g o l j , k o j i j o j se n e m i l o s r d n o p o d s m e h n u o , b ili su jo j is t o t o iik o p r iv r e n i k o l i k o i D o s t o je v s k i. N a jp o m a m n iji n ih ilis t, N je a je v ,3 b i o je n j o m e is t o t o iik o o p s e d n u t k o lik o i P o b e d o n o s c e v ,4 o b e r p r o k u r a t o r S v e t o g s in o d a , o k o r e l i r e a k c io n a r . J e d in o je ta o p s e s ija v a n a . S v e o s t a lo je s a m o p o z a . D a b i R u s ija p r ih v a tila lib e r a ln i r e im , t r e b a lo b i d a z n a t n o o s la b i, d a jo j s n a g a v e o m a o p a d n e , p a b i a k t r e b a l o i d a iz g u b i s v o ju p o s e b n o s t i o s ta n e b e z s v o jih b it n ih nac io n a ln ih o d lik a . K a k o b i o n a t o m o g la p o s t i i k raj s v o je n e ta k n u t e u n u tr a n je s n a g e i s v o je h ilja d u g o d i n je s a m o d r a v n o s ti? U k o lik o b i d o t o g r e im a d o s p e la u j e d n o m s k o k u , o n a b i se o d m a h rasp a la. I z v e s n o m b r o ju n a c ija p o t r e b n a je iz v e s n a k o li in a strah a d a b i s e o d r a le i u p u n o j m e r i r a z v ile . I sa m a F ra n c u s k a m o g la je d a se z a p u t i k a d e m o k r a t iji t e k u o n o m tr e n u tk u u k o m e su n je n e u n u tra n je o p r u g e p o e l e d a p o p u ta ju , u k o m e se, n e t e e i v i s e p r e v la s t i, p r ip r e m a la d a p o s t a n e z e m l j a d o s t o j n a p o t o v a n ja i r a z b o r ita . P r v o c a r s tv o p r e d s t a v lja lo j e n je n u p o s le d n ju lu d o s t. P o s le n je g a , o t v o r iv i v r a ta s l o b o d i , o n a e s e t e k o n a n ju n a v ik a v a ti, d o iv lja v a ju i m n o g e p o t r e se, z a r a z lik u o d E n g le s k e k o ja se e t o p r im e r a t o z b u n ju j e o d a v n o n a n ju n a v ik la n e d o iv e v i u n u tr a n je s u k o b e i n e iz la u i s e o p a s n o s t im a , z a h v a lju ju i k o n fo r m iz m u i p r o s v e e n o j n e d o t u p a v n o s t i n je n ih it e lja (u n jo j se, k o l i k o m i j e p o z n a t o , n ije r o d i o n i je d a n j e d i n i a n a r h is t). V r e m e , n a p o s le t k u , id e n a ru k u p o d j a r m l j e n i m n a c ija m a k o je , s k u p lja ju i s n a g u i g o m ila ju i ilu z ije , i v e u b u 2 F ilo z o fs k i p is a c p r o s v e tit e lj (1 7 9 4 1 8 5 6 ). R e v o l o c i o n a r ( 1 8 4 7 - 1 8 8 2 ) , o s n iv a t e r o ris t i k e o r g a n iz a c i je N a r o d n a v o !ja . 4 P r a v n ik i p o li t i a r ( 1 8 2 7 - 1 9 0 7 ), v is e o d d v e d e c e n i je b i o n a e lu S i n o d a , n a jv i e g u p r a v n o g o r g a n a R u s k e p r a v o s la v n e c rk v e .
d u n o s t i, u n a d i; a e m u b i s e lju d i jo m o g l i n a d a ti u s l o b o d i ili u r e im u k o j i je o v a p lo u je , r e im u t o s e s v o d i na r a z u z d a n o s t , s p o k o j s t v o i o m lit a v e lo s t ? u d o o d r e im a k o j e n e m a n i ta d a p o n u d i lju d im a , d e m o k r a t ija j e za je d a n n a r o d is t o v r e m e n o ra j i n je g o v a g r o b n ic a . i v o t im a s m is la s a m o z a h v a lju ju i n jo j; a li o n a je b e iv o t n a ... S r e a u s a d a n je m t r e n u tk u , p r o p a s t u s k o r o j b u d u n o s t i e t o u e m u s e s a s to ji k r h k o s t t o g p o l i t i k o g p o r e t k a z a k o ji o v e k n e m o e d a s e o p r e d e l i a d a se n e u p l e t e u m u n u d ile m u . S n a b d e v e n a v e im z a lih a m a s n a g e i m n o g o s r e n ija , R u s ija n e m o r a d a p o s t a v lja s e b i ta k v a p ita n ja , p o t o n e o g r a n i e n a v la s t z a n ju p r e d s ta v lja , k a o t o j e t o v e K a r a m z i n 5 p r i m e t i o , s a m u o s n o v u n j e n o g p o s t o j a n j a . Z a r se u p r a v o u t o m e t o u v e k s t r e m i s l o b o d i , n ik a d a n e d o s e u i d o n je , n e s a s to ji n je n a v e lik a n a d m o n o s t n a d zap a d n i m s v e t o m , k o j i je , n a a lo s t, o d a v n o d o s p e o d o s lo b o d e ? O n a s e , u z t o , n im a lo n e s tid i s v o g a c a rs tv a , n e g o , b a n a p r o t iv , m is li s a m o n a ir e n je n j e g o v i h g r a n ic a . K o s e v is e o d n je p o t r u d i o d a iz v u e k o r is t iz t e k o v in a d r u g ih n a r o d a ? D e l o P e tr a V e lik o g , p a i s a m o d e l o r e v o lu c ije , p r o iz a lo je iz genijalnog gotovanstva. R u s ija je d o v i t l j i v o p o d n e l a a k i s t r a h o t e ta ta r s k o g u g n je t a v a n ja . A k o j e u m e la d a o p o n a a Z a p a d p o v la e i se is t o v r e m e n o u p r o r a u n a t u u s a m lje n o s t, o n a je jo b o l j e z n a la d a g a n a v e d e d a j o j s e d iv i i d a o a r a n j e g o v e in t e le k t u a lce . E n c ik lo p e d is t i su se o d u e v lja v a li p o d u h v a t im a P e tr a V e l i k o g i K a ta r in e V e lik e is t o o n a k o k a o t o e s e n a s le d n ic i v e k a p r o s v e e n o s t i h o u d a k a e m le v i a r i o d u e v lja v a t i L e n j i n o v i m i S t a ljin o v im p o d u h v a t im a . O v a p o ja v a g o v o r i u p r i l o g R u s iji, a li n e i z a p a d n ja c im a k o ji su, p o t o su k o m p l i k o v a n i i lu c k a s ti u n a jv e o j m o g u o j m e ri, i p o t o n a s t o je d a o t k r iju ,,n a p r e d a k n a d r u g o j stra n i, iz v a n s e b e s a m ih i o n o g a t o su s t v o r ili, d a n a s b ii i n e g o R u s i t o j e p a r a d o k s a ln o ju n a c im a iz r o m a n a D o s t o je v s k o g . U z t o t r e b a d a p o d v u e m o d a o n i p o d s e a ju sa m o n a s la b e s tr a n e tih ju n a k a , a n e m a ju n i n j i h o v e o k r u tn e h ir o v e , n i m u a n s t v e n u z l o v o l j u : t o su z l i m d u s im a o p s e d n u t i l j u d i k o jim a su s iln a u m o v a n ja i m o r a ln i o b z iri u n i t ili s n a g u , lju d i r a z je d a n i iz v e t a e n im g r i a m a sav e s t i i s t o t in a m a p ita n ja , t o su m u e n ic i k o j e m u i su m n ja, z a s e n je n i i sa ti*ven i s v o jim n e d o u m ic a m a .
s R u s k i k n ji e v n ik i is t o r ic a r ( 1 7 6 6 - 1 8 2 6 ).
30 /
31 /
S v a k a c iv iliz a c ija v e r u je d a je j e d i n o n je n n a in i v o t a d o b a r i z a m is liv , d a o n a t r e b a d a p r i d o b i j e s v e t z a n j e g a ili d a m u g a n a m e t n e ; o n z a n ju im a istu v a n o s t k a o i iz r i it o is k a z a n a ili p r ik r iv e n a s o t e r io l o g i ja ; u s tv a ri, n j e g o v o p r o p a g ir a n je p r e d s t a v lja o t m e n i im p e r ija liz a m ija o t m e n o s t i e z a v a im o n p r ib e g n e v o j n o j sili. C a r s t v o s e n e s tv a ra s a m o iz k a p r ic a . D r u g i n a r o d i s e p o d j a r m l j u j u z a t o d a b i v a s o p o n a a li, z a t o d a b i va s, v a a v e r o v a n ja i v a e o b i a je u z e li k a o s v o j o b r a z a c ; p o t o m s e ja v lja i z o p a e n i n e o d o l j i v i z a h t e v d a ih p r e t v o r it e u r o b o v e k a k o b is t e u n jim a p o s m a t r a li la s k a v i ili k a r ik a tu r a ln i z a m e t a k v a s sam ih . S la e m se s m i lje n je m d a p o s t o j i h ije r a x h ija c a r s tv a p o v r e d n o s t i: M o n g o l i i R im lja n i n is u p o d ja r m ljiv a li n a r o d e iz is tih r a z lo g a i n jih o v a o s v a ja n ja n is u im a la is te p o s le d ic e . Ip a k , n e o s p o r n o j e d a su o n i b ili p o d j e d n a k o v i n i t o m e d a s v o g a p r o t iv n ik a d o v e d u d o p r o p a s t i svaclei ga nci svoju sli/ . B ilo d a ih je iz a z iv a la ili p o d n o s ila , R u s ija s e n ik a d a n i je z a d o v o lja v a la m a lim n e s r e a m a . U t o m p o g l e d u t a k o e b it i i u b u d u e . O n a e s e n a v a liti n a E v r o p u z b o g fiz i k e n e m in o v n o s t i, z b o g a u t o m a t s k o g p o m e r a n ja s v o j e m a s e , i z b o g s v o je p r e v e lik e i n e z d r a v e v it a ln o s t i k o ja t o l i k o id e n a r u k u s tv a r a n ju c a rs tv a (u k o m e s e u v e k o t e l o v l j u j e m e g a lo m a n ija j e d n o g n a r o d a ), z b o g t o g s v o g z d r a v lja p r e p u n o g n e o e k iv a n ih stva ri, u a s a i z a g o n e t k i, s t a v l j e n o g n a r a s p o la g a n je je d n o j m e s ija n s k o j z a m is li, k o ja p r e d s t a v lja z a e t a k i p r e d z n a k o s v a ja n ja . K a d a su s l o v e n o f i l i t v r d ili d a o n a t r e b a d a spase s v e t, o n i su s e tu s lu ili e u f e m i z m o m : s v e t s e g o t o v o n ik a k o n e m o e s p a s ti u k o l i k o s e n jim e p r e t h o d n o n e z a g o s p o d a r i. K a d a je u p it a n ju je d a n n a r o d , o n o t k r iv a s v o je i v o t n o n a e lo u s e b i s a m o m , ili ga, u p r o t iv n o m , n ig d e n e o tk r iv a : k a k o b i g a m o g a o s p a s ti n e k i d r u g i n a r o d ? R u s ija i d a n a s m is li d a ju i s v e t o v n o o b e l e j e s lo v e n o f ils k o m n a in u iz r a a v a n ja i s lo v e n o fils k o j z a m is li d a je d u n a d a d o n e s e sp a s s v e tu , a n a p rv o m m e s tu Z a p a d u , p r e m a k o m e , u o s t a lo m , n ik a d a n ije o s e a la n e t o s a s v im o d r e d e n o , n e g o je , n a p r o tiv , o s e a la d a j e o n i p r iv la i i o d b ija , d a p r i z o r o m t r u le i p o e l j n e k o l i k o i o p a s n e ; s k o j o m t r e b a s tu p a ti u d o d ir , a li j e se jo p r e k lo n it i b u d i u n jo j s u r e v n jiv o s t (m e a v in u p o t a j n o g o b o a v a n ja i ja v n o g g n u a n ja ). P o t o m u je m r s k o d a s e b e o d r e d i i d a p r ih v a t i n e k e g r a n ic e , p o t o n e g u je d v o s m i's le n o s t u p o l i t i c i i u m o r a lu , i - t o j e jo o p a s n ije - u g e o g r a fiji, n e o p t e r e e n b i l o k o -
j o m o d o n i h n a iv n o s t i to su s v o js t v e n e p r o s v e e n i m lju d i m a , k o ji su z b o g p r e t e r iv a n ja u k o ja ih je g u r n u la ra c io n a lis t i k a t r a d ic ija p o s t a ii n e s p o s o b n i d a p r o n i u u s tv a r n o s t, p o t o j e p r e v e ja n z a h v a lju ju i k o l i k o s v o j o j in t u ic iji, t o l i k o i v e k o v n o m isk u s tv u u p r e tv a r a n ju , R u s je m o d a d e t e k a d a s e p o s m a t r a sa is t o r ijs k o g s ta n o v i ta , a li t o n i u k o m s lu a ju n ije k a d a s e g le d a sa p s i h o l o k o g stan o v i t a ; o t u d a p o t i e n je g o v a s lo e n a p r i r o d a o v e k a sa m la d im n a g o n im a i s ta rim ta jn a m a , a o t u d a i p r o t i v r e n o sti, z a o t r e n e d o g r o t e s k n o g , u n j e g o v i m s t a v o v im a . K a d n a s t o ji d a b u d e d u b o k (a t o la k o p o s t i e ) , o n iz v it o p e r a v a i n a jb e z n a a jn iju in je n ic u , n a jb e z n a a jn iju id e ju . R ek a o b i o v e k d a o n lu d u je z a m o n u m e n t a l n o m g r im a s o m . U is t o r iji n j e g o v i h id e ja , r e v o lu c io n a r n ih ili o n i h d r u g ih , s v e j e o m a m lju ju e , g r o z n o i n e s h v a t ljiv o . O n j e jo s i d a n a s n e p o p r a v l j i v i iju b it e lj u t o p ija ; a u t o p ija j e o p t im is t i k o g r o t e s k n o , p o t r e b a d a se s r e a p a , p r e m a t o m e , o n o s t o j e n e v e r o v a t n o - z d r u u je sa p o s t o ja n je m , d a s e je d n o o p t im is t i k o , n e s t v a r n o v i d e n j e d o v e d e d o o n e t a k e u k o j o j e u is ti m a h d o s e g n u t i d o s v o g a p o la z i t a , t o je s t d o c in iz m a , k o ji je h t e lo d a s u z b ije . L Ik ra tk o, u t o p ija p r e d s ta v lja u d o v i a n p r i z o r iz b a jk e . M o g u n o je , a li n ije iz v e s n o d a j e R u s ija k a d r a d a o s t v a r i s v o j s a n o o s n iv a n ju s v e t s k o g c a rs tv a ; z a u z v r a t, o i g l e d n o je d a o n a m o e d a o s v o ji i s e b i p r i p o j i c e lu E v r o p u , p a a k i d a e t o p r e d u z e t i, m a k a r s a m o z a t o d a b i u m ir ila o s t a li s v e t... N j o j je d o v o l j n o t a k o m a lo ! G d e b i s e m o g a o n a i u b e d ljiv iji d o k a z s k r o m n o s t i, u m e r e n o s t i? D o v o l j a n j o j j e d e o k o n t in e n t a ! D o k se t o g a n e p o d u h v a ti, o n a taj d e o p o s m a t r a is t o o n a k o k a o t o su M o n g o l i p o s m a t r a li K in u , a T u r c i V iz a n tiju , s t o m r a z lik o m , ip a k , t o je o n a v e p o t p u n o p r ih v a t ila d o b a r b r o j z a p a d n ja k ih v r e d n o s t i, d o k su ta ta rs k e i o t o m a n s k e h o r d e s a m o u b r o j a n o m p o g l e d u b ile n a d m o n e u o d n o s u n a s v o ju b u d u u r tv u . Z a lo s n o je , b e z s u m n je , t o o n a n ije im a la s v o ju r e n e s a n s u : t o j e u z r o k s v e k o l i k o g n j e n o g z a o s ta ja n ja u o d n o s u n a Z a p a d . M e d u t im , sa s v o j o m s p o s o b n o u d a s e r a z v ija b e z p r e d a h a , o n a e k r o z s t o g o d i n a , a m o d a i p r e , b it i is t o t o l i k o is ta n a n a i is t o t o l i k o r a n jiv a k o l i k o i Z a p a d , k o ji j e d o s e g a o d o s t e p e n a c iv iliz a c ije o d k o j e g s e r n o e o t i i d a lje s a m o kreui se silaznom linijom. N a jv i a a m b ic ija is t o r ije s a s to ji se u t o m e d a z a b e le i p o m e r a n j a t o g s t e p e n a . P o t o j e n i i o d o n o g a n a k o m e s e E v r o p a n a la z i, s t e p e n n a k o je m j e R u s ija m o e s a m o d a
32 /
33 /
s e p o m e r a n a v i e , p a t im e i o n a u isti m a h u z d i e : t o z n a i d a je R u s ija o s u d e n a n a t o d a se u z d i e . Ip a k , n e iz la e li s e o n a o p a s n o s t i d a o n a k o n e o b u z d a n a , p r i s v o m u z d iz a n ju iz g u b i r a v n o t e u , r a s p r s n e se i p r o p a d n e ? Sa s v o jim d u a m a o b lik o v a n im u s e k ta m a i s t e p a m a o n a p r o i z v o d i n e o b i a n u tis a k p r o s tr a n s t v a i u s ta ja lo s ti, o g r o m n o s t i i sap e t o s t i i, n a p o s le t k u , u tis a k d a se tu s u o a v a m o sa S e v e r o m , a li n e k im n a r o it im S e v e r o m , n e s v o d ljiv im n a n a e a n a liz e , o b e l e e n i m u m a lo u i n a d o m k o ji u a s a v a ju , j e d n o m n o i is p u n je n o m m n o g im e k s p lo z ija m a , j e d n o m z o r o m k o ju e m o p a m titi. K o d tih H i p e r b o r e j a c a ija p r o lo s t, k a o i s a d a n jo s t, k a o d a p r ip a d a n e k o m d r u g o m , a n e n a e m tr a ja n ju , n e m a n i tra g a o d m e d it e r a n s k e p r o v id n o s t i i p r o iz v o ljn o s t i. P r e d k r h k o u i u g l e d o m Z a p a d a o n i o s e a ju n e la g o d n o s t , k o ja je p o s l e d i c a n j i h o v o g kas n o g b u d e n ja iz u m a lo s t i i n jih o v e n e is k o r i e n e s n a g e : tu j e p o s r e d i o s e a n je m a n je v r e d n o s t i k o j e s e ja v lja kod snanog oveka... O n i e se o t e t i t o m o s e a n ju , s a v la d a e g a . J e d in a s v e t la ta k a u n a o j b u d u n o s t i je s t e n jih o v a p o t a jn a i n e s t r p ljiv a e n ja z a is t a n a n im s v e t o m , ije a r i o m e k a v a ju s n a n e n a g o n e . A k o d o s e g n u d o t o g s v e ta (a ta k a v n a m iz g le d a o i g l e d n i s m is a o n j i h o v e s u d b in e ) , o n i e se c iv iliz o v a t i n a u tr b s v o jih n a g o n a i is k u s i e i s a m i d e l o v a n j e v ir u s a s lo b o d e . to s e j e d n o c a r s t v o v is e h u m a n iz u je , t o se v is e u n j e m u r a z v ija ju p r o t iv r e n o s t i z b o g k o jih e o n o p r o p a s t i. P o t o m u je i z g le d r a z n o lik , a stru k tu ra ' h e t e r o g e n a ( d o k j e k o d n a c ije , k o ja p r e d s t a v lja o r g a n s k u r e a ln o s t , o b r n u t s lu a j), p o t r e b n o m u je , d a b i o p s t a lo , k o h e z i o n o n a e lo t e r o r a . A k o o n o p r ih v a t i t o le r a n t n o s t , o n a e m u u n i titi je d in s t v o i s n a g u , i d e lo v a e n a n je g a k a o k a k a v s m r t o n o s a n o t r o v k o ji b i o n o s a m o s e b i u b r iz g a v a lo . S tv a r je , n aim e , u t o m e t o t o le r a n t n o s t n ije d r u g i, n e u o b i a je n n a z iv s a m o z a s lo b o d u , n e g o i z a d u h ; a d u h , jo k o b n i j i p o cars tv a n e g o p o p o j e d i n c e , n a g r iz a t e d in o v s k e t v o r e v i n e , d o v o d i u p it a n je n jih o v u p o s t o ja n o s t i u b r z a v a n j i h o v o r a s p a d a n je . S t o g a je o n g la v n o o r u d e k o j i m s e s lu i p o c lr u g ljiv o n a s t r o je n a p r o m is a o d a b i p o n jim a u d a r ila . K a d b i n a m , u p r k o s p r o iz v o ljn o s t i t o g p o k u a ja , p a l o n a p a m e t d a u t v r d im o g d e s e u E v r o p i n a la z c- podruja na kojima ive ncirodi puni ivotne snage, u s t a n o v ili bis m o d a , t o s e v i e p r ib li a v a m o Is t o k u , i v o t n i n a g o n s v e v i e ja a , a d a p o s t a je s v e s la b iji t o v is e i d e m o p r e m a Z ap a d u . R u s i n ik a k o n isu je d in i n a r o d k o ji se d a n a s o d lik u -
j e i v o t n i m n a g o n o m , ia k o n a c ije k o j e g a t a k o d e p o s e d u ju s p a d a ju , u r a z li it o m s t e p e n u , u p o d r u j e p o d s o v je t s k im u t ic a je m . T e n a c ije jo n isu n i iz b liz a p o k a z a le z a ta su s v e s p o s o b n e ; n e k e o d n jih , k a o , n a p r im e r , P o ljs k a ili M a d a r s k a , o d i g r a l e su u is t o r iji u l o g u k o ja s e n e m o e za n e m a r iv a t i; d o k su s e n e k e d r u g e , p o p u t J u g o s la v ije , B u g a r s k e i R u m u n ije , p o t o su i v e l e u s e n c i d r u g ih , s a m o n a k r a t k o b u d i l e iz s v o j e u m a lo s t i. Ip a k , m a k a k v a b ila n j i h o v a p r o l o s t i b e z o b z i r a n a s t e p e n n j i h o v e c iv iliz o v a n o s t i, s v e o n e j o i d a n a s r a s p o la u b i o l o k i m k a p it a lo m , k o j i b i s m o u z a lu d p o k u a v a li d a o t k r i j e m o n a Z a p a d u . Z lo s t a v lja n e , r a z b a tin ja v a n e , s u n o v r a iv a n e u s t r a d a n je k o j e je o s t a ja lo n e p o z n a t o , r a z a p in ja n e iz m e d u o s e a n ja iz g u b lje n o s ti i e lje za p o b u n o m , o n e e u b u d u n o s ti m o d a d o b i t i n a d o k n a d u z a t o lik a is k u e n ja , p o n i e n ja , p a a k i t o lik e n is k e p o s t u p k e . Jaina ivotnog nagona n e m o e s e o d r e d i t i s p o lja ; d a b is m o j e o d r e d i l i , p o t r e b n o je d a s m o b o r a v ili u tim k r a je v im a ili p r o n i k n u l i u o n o t o u s e b i k i'iju ti je d i n i k r a je v i n a s v e tu k o ji u s v o jo j siln o j z a s l e p l j e n o s t i jo p o la u s v o je n a d e u s u d b in u Z a p a d a . Z a m i s l i m o s a d a d a je na k o n t in e n t s a s ta v n i d e o rus k o g c a rs tv a , z a m is lim o p o t o m k a k o t o c a r s tv o , z a t o t o je o d v e p r o s t r a n o , s la b i i r a s p a d a se , t o b i p r ir o c ln o d o v e l o d o o s a m o s t a ljiv a n ja n a r o d a to u n je m u iv e : k o j i b i o d n jih i z b i l i u p r v i r e d i d o n e l i E v r o p i o n a j v i a k n e s t r p ljiv o s ti i s n a g e b e z k o g a j o j p r e t i o p a s n o s t d a e z a p a s t i u n e iz le iv u o b a m r lo s t ? U b e d e n sa m d a b i t o b ili n a r o d i k o j e s a m u p r a v o p o m e n u o . S o b z i r o m n a u g le d k o ji o n i u iv a ju , m o ja t v r d n ja i z g le d a e s m e n a . P r ih v a t a m d a b i t o m o g l i b it i n a r o d i iz s r e d n je E v r o p e " , r e i e ita la c , a li z a r b i t o m o g l i b iti b a lk a n s k i n a r o d i? N e e l i m d a ih b r a n im , a li n e e l i m n i d a p r e c u t k u je m n j i h o v e v r e d n o s t i. Z a r ta s k io n o s t p r e m a p u s t o e n ju , p r e m a u n u t r a n je m n e r e d u , p r e m a iv lje n ju u s v e tu Sto je n a lik ja v n o j k u i u p la m e n u , t o p o d r u g l j i v o v i d e n j e v e lik ih n e s r e a t o su se v e z b i l e ili e s e z b it i u s k o r o j b u d u n o s t i, ta u n o s t , t o s la t k o le n s t v o v a n je o v e k a to p a ti o d n e s a n ic e ili u b ic e , z a r j e b e z ik a k v e v r e d n o s t i ta k o b o g a t o i ta k o t e k o n a s le d e , t o z a v e t a n je iz k o g a iz v la e k o r is t o n i k o ji o t u d a d o la z e i k o ji, o p t e r e e n i ,,d u o m , s a m im t im d o k a z u ju d a u s e b i jo n o s e o s ta ta k d iv lja tv a ? D r s k i i o ja d e n i, o n i b i e l e l i d a s e o v e n a ju s la v o m , a u d n ja z a n j o m n e r a s k id iv o j e p o v e z a n a sa v o l j o m z a s a m o p o t v r d iv a n je m i p r o p a d a n je m , sa s k lo n o u ka brzom o p a d a n ju . A k o su im r e i
34 /
35 /
je t k e i a k o j e n jih o v n a g la s a k n e lju d s k i i p o n e k a d g a d a n , t o je z a t o t o ih h ilja d u r a z lo g a n a g o n i d a ja e v i u o d o n i h p r o s v e e n ih lju d i k o ji v i e n is u u s ta n ju d a v i u . P o t o su o n i je d in i p r im it iv c i u E v r o p i, m o d a e jo j d a ti n o v p o d s t ic a j, u e m u e o n a s v a k a k o v i d e t i s v o j e p o s le d n je p o n i e n j e . P a ip a k , a k o ju g o is t o n a E v r o p a p r e d s t a v lja s a m o n e t o u a s n o , z a to , o n d a k a d o d e m o iz n je i u p u t im o s e p r e m a o v o m k ra ju s v e ta , o s e a m o k a o d a p a ri a m o t o je p a d a n je , d o d u e , d iv n o u p r a z a n p ro s t'o r? iv lje n je u d u b in i, p r it a je n o b iv s t v o v a n je , t o je s t b iv s t v o v a n je n a r o d a k o ji su p o t o su im a li t o o g r o m n o p r e im u s t v o d a ih je d o s a d a is t o r ija o d b a c iv a la m o g l i d a n a g o m ila ju s n o v e , t o s k r iv e n o b iv s t v o v a n je k o j e e m o r a ti d a d o i v i n e s r e e t o ih v a s k r s a v a n je sa s o b o m d o n o s i, p o i n j e iz B e a , t e k r a jn je ta k e d o k o j e je d o p r l o z a p a d n ja k o s la b lje n je . A u s tr ija , ija is t r o e n o s t d e l u j e g o t o v o k a o k a k a v s im b o l ili o s ta v lja s k o r o k o m i a n u tis a k , o li a v a s u d b in u k o ja e N e m a k u k a s n ije s n a i. K o d G e r m a n a s e v i e n e m o e o t k r it i n i j e d n o j e d i n o k r u p n o z a s tr a n jiv a n je , n ik a k v o p o s la n je n iti b i l o k a k v a p o m a m a , n e m o e s e v i e o t k r it i n i ta t o b i ih in ilo p r iv la n im ili m r s k im . K a o v a r v a r i k o jim a j e u n a p r e d b i l o o d r e e n o d a d o i v e iz u z e t n u s u d b in u , o n i su r a z o r ili R im s k o c a r s t v o d a b i E v r o p a m o g la d a se r o d i; o n i su je s t v o r ili, p a su b ili d u n i d a je r a z o r e ; p o s r u i sa n jim a , o n a je o s e t ila p o s le d ic e n j i h o v o g is c r p ljiv a n ja . M a k o lik a b ila iv o t n a s n a g a k o ju o n i jo p o s e d u ju , o n i v i e n e m a ju o n o t o s e k r ije iza s v a k e e n e r g ije , ili t o j e o p r a v d a v a . O s u d e n i n a t o d a p o s ta n u b e z n a a jn i, b u d u i v a jc a rc i, z a u v e k li e n i s v o j e u o b i a je n e n e o d m e r e n o s t i, s v e d e n i n a t o d a je d n a k o r a z m i lja ju o s v o jim o s la b e lim v r lin a m a i s v o jim u m a n je n im p o r o c im a , b e z ik a k v o g d r u g o g iz la z a s e m d a p r e d s t a v lja ju i t o im j e j e d i n o e m u s e m o g u n a d a ti j e d n o b e z n a a jn o p le m e , o n i n is u d o s t o jn i s tra h a k o j i su jo k a d r i d a izaz iv a ju ; v e r o v a t i u n jih , ili ih s e p r ib o ja v a t i, z n a i in it i im ca st k o ju o n i g o t o v o n im a lo n e z a s lu u ju . N j i h o v p o r a z z n a io j e n e o e k iv a n u b la g o d a t z a R u s iju . D a su u s p e li d a o s t v a r e o n o t o su s m e r a li, o n a b i b a r e m z a s t o g o d i n a m o r a ia d a s e o d r e k n e o s tv a r iv a n ja s v o jih v e lik ih a m b ic ija . A li o n i n is u m o g l i t o d a o s tv a r e , j e r su v r h u n a c s v o j e m at e r ija ln e m o i d o s t ig li u t r e n u tk u u k o m e v is e n i ta nisu-. im a li d a n a m p o n u d e , u k o m e su b ili jciki i prazni. V e je b i o k u c n u o a s n e k ih d r u g ih n a r o d a . Z a r S l o v e n i u o d -
n o s u n a o v a j s v e t k o ji n e s ta je n e p r e d s t a v lja ju nekadanje Germane? , p it a o s e s r e d in o m p r o l o g v e k a H e r c e n , 6 n ajp r o n i c l j i v i j i i r a z n im n e d o u m ic a m a n a jv i e r a s tr z a n i ru s k i lib e r a l, in t e le k t u a la c k o j i je p o s t a v lja o v id o v it a p ita n ja , z g a e n n a d s v o jo m z e m ljo m , ra z o a ra n Z a p a d o m , p o d je d n a k o n e s p o s o b a n d a tr a jn o o s ta n e k a k o u n e k o j z e m l j i k o ju b i iz a b r a o s e b i z a d o m o v in u , ta k o i u o k v ir im a j e d n o g p ita n ja , ia k o je v o l e o d a a p s tr a k tn o r a z m i lja o iv o t u n a r o d a , p r e d m e t u n e o d r e d e n o m i n e is c r p n o m , e m ig r a n t s k o j r a z b ib r iz i. M e d u t im , a k o m o e m o v e r o v a t i j e d n o m d r u g o m R u s u , S o lo v jo v u , n a r o d i n isu o n o t o z a m i lja ju d a su , n e g o o n o t o B o g u s v o jo j v e n o s t i m is li d a su . N e z n a m ta B o g m is li o G e r m a n im a i S lo v e n im a ; ip a k , z n a m d a je d a o p r e d n o s t o v i m p o s le d n jim a , i d a j e is t o t o i i k o u z a lu d n o e s t ita t i m u n a t o m e k o l i k o i o s u d iv a t i g a z b o g to g a . D a n a s v is e n e m a n ik a k v ih n e d o u m ic a u v e z i sa p ita n je m k o j e j e u p r o l o m v e k u t o iik o R u sa p o s t a v lja lo s e b i 0 s v o jo j z e m lji: D a li je o v a j g o r o s t a s b i o s t v o r e n b e z ikak v e s v r h e ? P o s t o ja n je t o g g o r o s t a s a im a , k ra tlc o i ja s n o re e n o , je d a n s m is a o , i t o k a k a v s m is a o ! K a rta n a k o j o j b i b i la p r ik a z a n a r a s p r o s t r a n je n o s t r a z n ih i d e o l o g i j a o t k r ila b i d a s e o n v e p r u a p r e k o s v o jih g r a n ic a , d a p o v l a i s v o je g r a n ic e o n d e g d e h o e , g d e m u s e d o p a d a d a ih p o v u e , 1 d a n j e g o v o p r is u s t v o s v u d a m a n je iz a z iv a p r e d s t a v u o k r iz i, a v is e o e p i d e m i j i , p o n e k a d k o r is n o j, e s t o t e t n o j, a u v e k m u n je v it o j. R im s k o c a r s t v o b i l o j e d e l o j e d n o g g r a d a ;' E n g le s k a je p o l o i l a t e m e l j e s v o m e c a rs tv u z a t o d a b i d o s k o ila si u n o s t i o s tr v a n a k o m e s e n a la z i; N e m a k a je p o k u a la d a s t v o r i s v o je c a r s t v o k a k o s e n e b i u g u ila n a j e d n o j p r e n a s e l j e n o j t e r it o r iji. S v o je e k s p a n z io n is t i k e n a m e r e R u s ija e p r a v d a t i t o je je d in s t v e n slu a j u is t o r iji o g r o m n o u s v o g a p r o s t o r a . P o t o p r o s t o r a im a m d o v o l j n o , z a t o g a n e b ih im a la odvie? ta k o b i g la s ilo p a r a d o k s a ln o n e is k a z a n o r a s u d iv a n je k o je se k r ije k a k o u n je n im p r o k la m a c ija m a ta k o i u n je n im u ta n jim a . P r e tv a r a ju i b esk o n a n o s t u p o lit i k u k a t e g o r iju , o n a e p o t p u n o iz m e n iti k la s i n o p o i m a n j e i t r a d ic io n a ln e o k v ir e im p e r ija liz m a , i p r o b u d i t i ir o m s v e ta n a d u k o ja e b it i o d v e v e lik a d a s e n e - b i iz v r g la u d u b o k u p o m e t n ju .
f}, R u s k i r e v o lu c io n a r d em o k rat, filo z o f p ro s v e tite lj i k n ii e v n ik
(1 8 1 2 -1 8 7 0 ).
36 /
37 /
Sa s v o jih d e s e t v e k o v a s tr a h o v a , t a m e i o b e a n ja , o n a je b ila s p o s o b n ija n e g o b i l o k o ja d r u g a z e m lja d a s e p r ila g o d i m r a n o j s tr a n i is t o r ijs k o g tr e n u tk a u k o m e i v im o . A p o k a lip s a j o j iz v a n r e d n o o d g o v a r a , n a v ik la j e n a n ju i o s e a n a k lo n o s t p r e m a n jo j, i u n jo j s e d a n a s o k u a v a v i s e n e g o ik a d a r a n ije , p o t o je o i g l e d n o p r o m e n i l a s v o j rita m . K u d a t a k o h ita, o R u s ijo ? , z a p it a o s e v e G o g o l j k o ji je b i o u o i o p o m a m u k o ju o n a k r ije p o d s v o j o m p r iv i d n o m n e p o k r e t n o u . S a d a z n a m o k u d a o n a h ita , a o s o b i t o z n a m o d a jo j se, k a o t o je t o b i o s lu a j s n a c ija m a k o ji m a j e b i l o d a t o d a s t v o r e ca rs tv a , v i e u r i d a r e i p r o b l e m e d r u g ih n e g o s v o je s o p s t v e n e . T o z n a i d a t o k n a e g iv o t a it vretnenu z a v is i o d o n o g a t o e o n a o d lu iti ili p r e d u z e t i: o n a v r s t o d r i n a u b u d u n o s t u s v o jim ru k a m a ... S r e o m p o n as, v r e m e n e is c r p lju je o n o o d e g a s m o s a z d a n i. O n o n e u n i t iv o , o n o s e d r u g d e z a in je . d a li u n a m a , ili iz v a n nas? K a k o t o d a u t v r d im o ? B i l o k a k o b ilo , u o v a k v o j s itu a c iji v r e d i s e z a n im a ti s a m o z a strate k a i m e t a fiz i k a p ita n ja , t o je s t o n a p it a n ja k o ja n a s vrs t o v e z u ju z a is t o r iju i o n a k o ja n a s o d n je o t r u : v r e d i s e z a n im a t i s a m o z a s k u p s a d a n jih z b iv a n ja i z a o n o a p s o lu t n o , z a n o v i n e i J e v a n d e lja ... N a z ir e m d a n k a d a e m o ita ti jo s a m o t e le g r a m e i m o lit v e . U p a d l j i v o j e d a t o nas v is e z a o k u p lja o n o t o n a s n e p o s r e d n o o k r u u je , t o v is e o s e a m o p o t r e b u d a m u se s u p r o t s t a v lja m o , t a k o d a u is t o m t r e n u tk u i v i m o u s v e tu i iz v a n s v e ta . N a k ra ju kraje v a , d o k g l e d a m o k a k o c a rs tv a s m e n ju ju j e d n o d r u g o , p r e o s t a je n a m j e d i n o d a p o k u a m o d a n a d e m o n e k u sred in u iz m e d u is c e r e n o g lic a i v e d r in e . 19 5 7 .
Tircini k a o Uitelji
v y naj k o n ije d o a o u is k u e n je d a b u d e p r v i u d r a v i n i ta n e e s h v a titi u p o lit i k o j ig r i, u t e n ji d a s e d r u g i l ju d i p o t i n e k a k o b i p o t o m b ili p r e t v o r e n i u p r e d m e t e , n it i e n a s lu titi e l e m e n t e o d k o jih se s a s t o ji v e t in a p r e z ir a n ja . R e tk i su lju d i k o ji n is u o s e t ili u b i l o k o j o j m e r i u d n ju z a m o i: u r o d e n a n a m j e ta u d n ja , p a ip a k , a k o je d o b r o r a z m o t r im o , o n a s e u k a z u je sa s v im o b e l e j i m a n e z d r a v o g sta n ja k o g a s e o s l o b a d a m o sa m o s lu a jn o , ili, p a k , z a h v a lju ju i u n u t r a n je m s a z r e v a n ju s l i n o m o n o m s a z r e v a n ju to s e o d i g r a l o u K a rlu V o n d a k a d a je , o d r e k a v s i s e p r e s t o la n a v r h u n c u s la v e , p o k a z a o s v e tu d a k r a jn ja z a s i e n o s t m o e d a n a v e d e o v e k a n a g e s t o v e k o j i z a s lu u ju is to o n o l i k o d i v l j e n j e k o l i k o i g e s t o v i t o su p l o d k r a jn je h r a b r o s ti. Ip a k , b i l o d a o d r i c a n j e p r e d s ta v lja a n o m a liju ili u d o k o m e s e t r e b a d iv iti, d o n je g a , t o g i z a z o v a n a im s ta ln im p s ih o lo k im o d lik a m a , n a e m id e n t it e t u , n e o e k i v a n o d o l a z i u n e k im iz u z e t n im tr e n u c im a , o n o p r e d s t a v lja g r a n i n i s lu a j k o ji f i l o z o f a is p u n ja v a n a jv e im z a d o v o ljs t v o m , a is to r i a r a z b u n ju je . P o s m a t r a jt e s e b e u tr e n u tk u k a d a v a s a m b ic ija ra s p in je , k a d a s e o d n je t r e s e t e k a o u k a k v o j g r o z n ic i; p r o u ite , p o t o m , p a l j i v o n je n e ,,n a p a d e . U t v r d i e t e d a s e p r e n jih ja v lja ju n e o b i n i s im p t o m i, n e k i n a r o it i ar, k o j i e va s s v a k a k o p o n e t i i u z n e m ir it i. Z a t r o v a n i b u d u n o u z b o g p r e t e r a n o g p r ik la n ja n ja n a d i, iz n e n a d a o s e a t e d a s te o d g o v o r n i z a s a d a n jo s t i b u d u n o s t , d a s e n a la z it e u s r e d i tu tr a ja n ja i s p u n je n o g v a im d r h t a jim a sa k o jim , k a o u z r o k s v e o p t e a n a r h ije , s n e v a t e o t o m e d a s e r a s p r s n e te . P a ljiv o p r a t e i ta s e z b iv a u v a o j g la v i i p r o m e n e k o j e se o d ig r a v a ju u v a o j k rv i, u s r e d s r e d e n i n a p o r e m e a j u v a m a , v i v r e b a t e z n a k e k o ji n a n je g a u k a z u ju i u n jim a u iv a te . A k o p o l i t i k o lu d ilo , taj u z r o k je d in s t v e n ih p o r e m e a ja i n e la g o d n o s t i, p o t p u n o z a g o s p o d a r u je r a z u m o m , o n o , u n a k n a d u z a t o , id e n a ru k u n a g o n im a i z a g n ju r u je va s u s p a s o n o s a n h a o s . O r a s p o l o i e vas i o d u e v it i p o m is a o n a d o b r o , a n a r o it o n a z l o k o j e z a m i lja t e d a s te u sta n ju d a u in it e ; a v a e m a n e o s t v a r i e ta k a v p o d v i g , tak v o u d o d a e va s o d r e d i t i za g o s p o d a r a s v ih i s v e g a . P r im e t i e t e o k o s e b e s li a n p o r e m e a j k o d o n ih k o j e m u i ista strast. D o k g o d o n a b u d e g o s p o d a r i l a n jim a , o n i e b iti n e p r e p o z n a t ljiv i, o b u z e t i p ija n s t v o m r a z li it im ocl s v ih d r u g ih p ija n s ta v a . S v e e se p r o m e n i t i u n jim a , a k i
38 /
39 /
b o j a n j i h o v o g g la s a . A r n b ic ija j e d r o g a k o j a o v e k a k o j i j o j s e o d a p r e t v a r a u p o t e n c i j a l n o g lu d a k a . O n o m e k o t e z n a k e , taj i z g l e d p o m a h n i t a l e i v o t i n j e , t e n e s p o k o j n e i n e k o m r u n o m e k s t a z o m t a k o r e i o i v l j e n e c r t e li c a n i j e p o s m a tr a o n a s e b i n i n a d r u g im Iju d im a o s t a e n e p o z n a t o k o b n o i b l a g o t v o r n o d e l o v a n j e V la s t i, t o g o k r e p l j u j u e g p a k la , s i n t e z e o t r o v a i le k a z a s v e b o l e s t i . Z a m i s l i t e s a d a o b r n u t p r o c e s : p o t o j e o n a g r o z n i c a i e z l a , n i s t e v i e o m a i j a n i i p o s t a l i s t e preterano n o r m a l n i. N e m a t e v i s e n ik a k v u a m b i c i j u , p a , p r e m a t o m e , n ik a k v u m o g u n o s t d a p o s t a n e t e n e k o ili n e t o ; p r e t v o r ili s te s e u o l i e n j e n i t a v ila , o v a p l o e n j e p r a z n i n e ; v a e l e z d e i u t r o b a p o s t a l i s u p r o n i c l j i v i , k o s t i v a m v i e n is u u z a b lu d i, t e l o v a m j e p r e p l a v l j e n o l u c i d n o u , o s l o b o e n o s e b e s a m o g , iz v a n i g r e , iz v a n v r e m e n a , o n o l e b d i v e z a n o z a je d n o t o s e o k a m e n ilo u s v e o b u h v a t n o m z n a n ju u kome nema konkretnih znanja. G d e d a p r o n a e t e p r o h u ja li t r e n u t a k ? K o e v a m g a v r a t it i? S v u d a v i d i t e m a h n it e ili o m a d i j a n e I j u d e , m n o t v o n a s t r a n ih l j u d i k o j e j e ra z u m o s t a v io d a b i s e s k lo n io k o d va s, je d in o g o v e k a k o ji j e s v e r a z u m e o , p o t p u n o n e z a v i s n o g p o s m a t r a a , z a lu t a l o g m e u la k o v e r n e lju d e , z a u v e k o d b o j n o g p r e m a s u d e l o v a n j u u s v e o p t o j la k r d i j i . P o t o s e r a s t o j a n j e k o j e v a s o d v a ja o d d r u g ih lju d i n e p r e s t a n o p o v e a v a , n a p o s le tk u d o l a z i t e d o t l e d a s e p i t a t e n is t e li m o d a o p a z i l i n e k u re a ln o s t k o ja s v im a o s t a je n e v id ljiv a . B ilo d a je t o o t k r i e b e z n a a jn o ili p r e s u d n o v a n o , n je g o v a s a d r in a o s t a e z a v a s n e ja s n a . P o u z d a n o z n a t e s a m o t o d a s t e s e d o m o g l i n e u v e n e u r a v n o t e e n o s t i , k o j a p r e d s t a v l j a u s p o n n a v i i s t e p e n d u h a to s e o s l o b o d i o b i l o k a k v o g s a u e s n i tv a sa d r u g im lju d im a . V id it e s e b e k a o o v e k a n e p r ili n o ra z u m n o g , u r a v n o t e e n i j e g o d s v ih m u d r a c a ... A a k o , i p a k , li ite n a b e s o m u n ik e k o ji va s o k r u u ju , o s e a t e d a e t e se o d n jih u v e k r a z l i k o v a t i n e k o m m a l e n k o u ; z b o g t o g o s e a n ja , i l i t e i l u z i j e , a k o i i n i t e i s t o t o i o n i , n e i n i t e t o s a is t im p o l e t o m i s a i s t o m u b e e n o u . P o d v a l j i v a n j e e z a v a s b i t i p i t a n j e a s t i i j e d i n i n a in d a s u z b i j e t e ,,n ap a d e k o ji su v a s s p o p a li, ili d a s p r e it e d a v a s o n i p o n o v o n e s p o p a d n u . A k o je z a to b ilo n e o p h o d n o u p r a v o n ek a k v o o t k r o v e n je , ili n e k a k v o s t r a h o p o t o v a n je , iz t o g a e t e i z v e s t i z a k l j u a k d a e o n i k o j i n is u p r o l i k r o z s li n u k r iz u v i s e t o n u t i u l u d o s t i s v o j s t v e n e n a o j r a s j. J e s te li o v d e z a p a z ili s im e t r i n o s t? D a b i o v e k p o s t a o " p o l i t i a r , t o j e s t d a b i i m a o s p o s o b n o s t i z a t ir a n in a , n e o -
p h o d a n je je d a n m e n ta ln i p o r e m e a j; d a b i p r e s ta o d a b u d e p o l i t i c a l -, is t o t o l i k o j e n e o p h o d a n d r u g a i j i p o r e m e a j: z a r tu , u s t v a r i, n i j e r e o p r e o b r a a j u n a e m e g a l o m a n ije ? O d r e i s e t e n j e d a b u d e m o p r v i u d r a v i i p r i k l o n i t i s e t e n ji d a b u d e m o p o s le d n ji u n jo j t o z n a i z a m e n it i, z a h v a l j u j u i p r o m e n i t o s e o d i g r a l a u n a o j o h o l o s t i , d in a m i k o l u d i l o s t a t i k im l u d i l o m , n e o b i n o m v r s t o m b e z u m l j a , n e o b i n o m is t o t o l i k o k o l i k o i o d r i c a n j e k o j e iz n je p r o iz la z i i k o je , p o t o p r e s p a d a u a s k e z u n e g o u p o lit ik u , n e u la z i u o k v ir e n a e t e m e . P o t o s e v e h ilja d a m a g o d i n a u d n j a z a s t i c a n j e m m o c i u s i t n ja v a la u m n o g i m , m a lim i v e l i k i m t ir a n ija m a t o su o v d e - o n d e h a r a le , i z g l e d a d a j e d o a o a s u k o m e o n a n a jz a d t r e b a d a s e s a b e r e , u s r e d s r e d i, k a k o b i d o s t i g l a v r h u n a c u j e d n o j j e d i n o j t ir a n iji, k o ja e b it i i z r a z t e u d n j e t o j e p r o d i r a l a i jo i s a d a p r o d i r e Z e m l j i n u k u g lu , k r a jn ji c ilj s v ih n a ih m a t a n ja o m o i , k r u n u s v ih n a d a n ja i n a ih z a b l u d a . R a t r k a n o I ju d s k o s t a d o b i c e s a k u p l j e n o p o d n a d z o r o m j e d n o g n e m i l o s r d n o g p a s t ir a , n e k a k v o g u d o v i t a n a d n e s e n o g n a d c e lu Z e m l j i n u k u g lu p r e d k i m e e n a c i j e , o b u z e t e p r e s t r a v l j e n o u s l i n o m e k s t a z i, p a d a t i n a k o le n a . P o t o c e o s v e t p a d n e n a k o le n a , z a v r i e s e j e d n o v e l i k o p o g l a v l j e is t o r ije . Z a t im e n o v o c a r s t v o p o e t i d a s e r a s p a d a i v r a a u o n a j p r v o b i t n i n e r e d , u o n u s ta r u a n a r h iju ; p o n o v o e iz b i t i n a p o v r i n u p r i g u e n e m r n j e i p o r o c i , a s a n j i m a i o n i m a li t ir a n i iz p r o h u j a l i h r a z d o b l j a . P o s l e v e l i k o g r o p s t v a , d o i e o b i n o r o p s t v o . A li n a k r a ju m o n u m e n t a ln o g r o b o v a n ja , o n i to g a b u d u p r e iv e li p o n o s i e s e s v o j i m s t i d o m i s t r a h o m i, k a o r t v e k o j i m a n e m a r a v n ih , s v e a n o e o b e l e a v a t i s e a n je n a n je g a . D i r e r 1 j e m o j p r o r o k . t o v is e p o s m a t r a m s m e n j i v a n j e s t o l e a , t o p o s t a j e m s v e u v e r e n i j i d a su etiri jahaa cipokalipse j e d i n a s lik a k o j a j e u s t a n ju d a o t k r i j e n j e g o v s m i s a o . V r e m e iji j e d o l a z a k p r e d s k a z a n p r i b l i a v a s e s a m o g a z e i , s a m o s a t ir u i l ju d s k e g o m i l e ; s la b ih e iz g i n u ti i s t o t o l i k o k o l i k o i o n i h ja k ih , p a e i z g i n u t i a k i ti ja h a i, o s i m jednog. V e k o v i m a su l j u d i is p a t a li i ja u k a li z b o g n je g a , z b o g n j e g o v o g s t r a n o g u g l e d a . V i d i m k a k o n a o b z o r j u o n p o s t a j e s v e v e i, u j e m a k n a e j a u k e , a n o c k o ja - ^ p r o d r e t i u n a e k o s t i n e e u n jih u n e t i s p o 1N e m a k i s l i k a r re n e sa n se .
g rav e i
(1471 1528),
je d a n
od
n a jv e ih
p r e d s ta v n ik a
40 /
41/
k o js t v o , o n a k o k a o t o je k r a lja D a v id a is p u n ja v a la s p o k o js t v o m , n e g o u a s. A k o o n je m u s u d im o im a ju i n a u m u t ir a n e k o j e je o n o s t v o r ilo , n a e d o b a je , z a c e lo , b i l o s v e d r u g o s a m o n e d o b a o s r e d n jo s t i. D a b is m o p o n o v o p r o n a li t a k v e t ir a n e , t r e b a lo b i d a s e v r a t im o u d o b a R im s k o g c a rs tv a , ili u d o b a m o n g o l s k ih n a je z d i. H it le r , m n o g o v i e n e g o S ta ljin , z a s lu u je d a m u se p r iz n a d a j e d a o t o n o v o m v e k u . O n j e k r u p n a fig u r a , m a n je s a m p o s e b i, a v is e z b o g o n o g a t o n a g o v e t a v a , o n j e n a g o v e t a j n a e b u d u n o s t i, v e s n ik d o la s k a m r a n o g m e s ije i k o s m i k e h is t e r ije , p r e t e a o n o g d e s p o t a t o e g o s p o d a r it i k o n t in e n t im a , t o e u je d i n j e n j e s v e ta o s t v a r it i p o m o u n a u k e , k o ja j e p r e d o d r e d e n a n e d a n a s o s l o b o d i - n e g o d a n a s p o d ja r m i. T o s e n e k a d a z n a lo , i o p e t e se j e d n o g d a n a z n a ti. R o d e n i s m o z a t o d a b is m o p o s t o ja li, a n e z a t o d a b is m o s p o z n a li s v e t; d a b is m o b iv s t v o v a li, a n e d a b is m o s e p o t v r d iv a li. P o t o j e r a s p a lilo i p o d s t a k lo n a u u d n ju z a s t ic a n je m m o i, z n a n je e n a s n e u m it n o d o v e s t i d o p r o p a s t i. N a a s u d b in a b o l j e je u o e n a u Pastanju n e g o u n a im m a ta n jim a i s is te m im a . O n o t o s m o o t k r ili z a h v a lju ju i s e b i s a m im a , b i l o k o j e s a z n a n je iz v u e n o iz n a e v la s t it e r iz n ic e m o r a e m o d a p la t im o jo v e o m n e u r a v n o t e e n o u . P o t o p r e d s t a v lja p l o d d u b o k o g u n u t r a n je g n e r e d a , n e k e o d r e d e n e ili dif u z n e b o le s t i, p o r e m e a ja u s a m o j o s n o v i n a e g p o s t o ja n ja , z n a n je n a r u a v a e k o n o m iju j e d n o g b i a . S v a k o m o r a d a b u d e k a n je n a k o p o k u a d a i u n a jm a n jo j m e r i iz m e n i svet k o ji je sa zd a n ta k o da o s ta n e ra v n o d u a n p r e m a s v e m u i d a s e n e r a z v ija ; p r e ili p o s le , o n e se p o k a ja t i to g a n ije o s t a v io n e ta k n u t im . T o v r e d i z a s p o z n a ju , a jo v i s e z a a m b ic iju , j e r z a d ir a n je u o n o t o je t u e p o v l a i z a s o b o m p o s l e d i c e k o je su t e e i n e p o s r e d n ij e o d p o s le d ic a iz a z v a n ih z a d ir a n je m u o n o t o j e n e d o k u i v o , ili s a m o u m a t e r iju . o v e k n a jp r e u t e r u je stra h u k o s t i d r u g i m lju d im a , a li o n i n a p o s le t k u p r e n o s e n a v a s s v o j e s t r a h o v e . Z a t o i t ir a n i iv e u u a s n o m stra h u . U a s n i s tra h k o j i e o s e a t i n a b u d u i g o s p o d a r b i e , b e z s u m n je , u le p a n t a k v im g r o z n i m o s e a n je m s r e e k a k v o n ik o n ije d o i v e o , o s e a n je m ije e r a z m e r e p o t p u n o o d g o v a r a t i v e l i i n i t o g u s a m lje n ik a u p r a v o m s m is lu r e i, u s p r a v l j e n o g nas p r a m s v e k o lik o g o v e a n s t v a , s l i n o g n e k a k v o m b o g u t o v la d a o k r u e n u a s o m i s v e m o n o m p a n ik o m , k o m e s e n e z n a n i k a d a s e p o j a v i o n i k a d a e i e z n u t i, k o ji u se-
b i z d r u u j e u n o s t j e d n o g P r o m e t e ja s n a d m o n o u j e d n o g J e h o v e i p r e d s t a v lja s a b la z a n z a u o b r a z ilju i m is a o , iz a z o v m it o lo g iji i te o lo g iji. P r i r o d n o j e d a s e p o s l e u d o v i t a k o ja n isu p r e k o r a iv a la g r a n ic e j e d n o g g r a d a , j e d n o g k r a lje v s t v a ili j e d n o g c a rs tv a , p o j a v e m o n ija u d o v i t a z a h v a lju ju i n e k o j u a s n o j n e s r e i, u n i t e n ju n a c ija i n a ih s lo b o d a . P o t o p r e d s ta v lja o k v i r u k o m e o s t v a r u je m o o n o t o j e s u p r o t n o na im t e n ja m a , u k o m e ih n e p r e s t a n o i z v it o p e r a v a m o , u s v o j o j b it i I s t o r ija z a c e l o n ije a n e o s k a . K a d a j e p o s m a t r a m o , o s e a m o s a m o jo je d n u e lju d a o g o r e n j e p r o g la s i m o z a s p o z n a ju . S v i su l j u d i z a v i d l j i v i m a n je ili v is e , a p o l i t i a r i u n e o g r a n i e n o j m e r i. o v e k p o s t a je p o l i t i c a r s a m o u o n o j m e r i u k o j o j n e p o d n o s i n ik o g a p o r e d ili iz n a d s e b e . U p u s titi s e u n e k i p o d u h v a t , b i l o kakav, a k i o n a j n a jb e z n a a jn iji, z n a i r o b o v a t i z a v is ti, n a jv i o j is k lju iv o j p o v la s t ic i iv ih lju d i, k o ja u v e k o c lr e d u je i p o k r e e n jih o v e in o v e . K a d a p r e s t a n e t e d a o s e a t e za v is t, p o s l e t o g a n is te v is e n ita d r u g o d o k u k a v a c , n i ta v ilo , s e n k a o d o v e k a . I b o l e s ta n o v e k . A k o va s, p a k , z a v is t p o d r a v a , o n a je l e k z a p o s u s t a ja n je o h o l o s t i , o n a b d i n a d v a im in t e r e s im a , p o b e u j e b e z v o l j n o s t , p o s t i e u d a . Z a r n ije u d n o t o n i u j e d n o j t e r a p iji i n i u j e d n o m m o r a lu n ije o b a s u t o h v a lo m n j e n o b l a g o t v o r n o d e js t v o , ia k o o n a , m ilo s r d n ija o d P r o v id e n ja , id e is p r e d n a s k a k o b i n a s u s m e r a v a la ? T e k o o n o m e k o n ju n e o s e a , k o je z a p o s t a v lja ili iz b e g a v a ! O n t im e u is ti m a h iz b e g a v a p o s l e d i c e p r v o b i t n o g g r e h a , p o t r e b u d a d e la , s tv a ra i ra za ra . P o t o n ije u s ta n ju d a z a v id i d r u g i m lju d im a , ta b i o n m e d u n jim a tra io ? P r e t i m u o p a s n o s t d a s e n a p o s le t k u p r e t v o r i u o lu p in u o d o v e k a . D a b i b i o s p a s e n o d p r o p a s t i, t r e b a lo b i g a p r im o r a t i d a s e u g l e d a n a tira n e , d a iz v u e p o u k u iz n jih o v ih p r e t e r iv a n ja i n jih o v ih n e d e la . O d n jih e , a n e o d m u d r a c a , n a u iti k a k o d a p o n o v o z a v o l i stva ri, k a k o d a iv i, k a k o d a s e m o r a l n o s r o z a v a . N e k a p o d e n a tr a g p r e m a g r e h u , n e k a s e v r a ti p r v o b i t n o m g r e h u a k o e l i d a i s a m u e s tv u je u o p t e m s r o z a v a n ju , d a i s a m s u d e lu je u o n o j, v e n im p r o k le t s t v o m iz a z v a n o j, e u f o r i j i u k o ju su lju d s k a b i a u to n u la . D a li e m u t o p o i z a r u k o m ? N i ta n ije n e i z v e s n i j e o d t o g a , j e r o n o p o n a a s a m o s a m o u tira n a . a l i m o g a , s m ilu jm o s e ja d n ik u k o ji, p o t o n e p r is ta je d a o d r a v a s v o je p o r o k e , n it i d a se n a d m e e sa b i l o k im , o s t a je s o v e s tr a n e s e b e s a m o g i is p o d svih .
42 /
43/
A k o n a i in o v i p r o is t i u iz z a v is ti, s h v a t i e m o z a t o s e , u s v o m k o n a n o m v id u , p o lit i k a b o r b a s v o d i n a sm ic a lic e i lu k a v s tv a k o ji su p o d o b n i z a o d s t r a n jiv a n je n a ih s u p a r n ik a ili n a ih n e p r ija t e lja . e lit e li d a u d a r it e b a p o o n i m a p o k o jim a t r e b a u d a riti? A k o t o e l i t e , o n d a n a jp r e s m a k n it e o n e k o j i - p o t o r a z m i lja ju d r e i s e k a t e g o r ija i p r e d r a s u d a k o jih se i v i d r it e , i z a t o t o su u z v a s p r e v a l i l i is ti p u t n e m i n o v n o s a n ja ju o t o m e d a v a s is tis n u ili d a v a s u b iju . T o su v a i n a jo p a s n iji s u p a r n ic i; o g r a n i i t e e n a n jih , o s t a li m o g u d a p r i e k a ju . K a d b ih s e d o k o p a o vla sti, p.rva b i m i b r ig a b ila d a s m a k n e m s v e s v o je p r ija t e lje . P o s t u p a t i d r u g a ije z n a i n e p o t o v a t i p r a v ila ig r e , u b ija ti u g l e d tir a n iji. V e o m a s tr u c a n u o v o j o b la s ti, H i t le r je d a o d o k a z a o s v o jo j m u d r o s t i o s lo b o d i v i s e R e m a , j e d i n o g o v e k a k o m e j e g o v o r i o ,,ti , i d o b r o g d e la s v o jih p r v o b it n ih s a b o ra c a . S ta ljin je , sa s v o je s tr a n e , b i o is t o t o l i k o n a v is in i, k a o t o t o p o k a z u ju p r o c e s i o d r a n i u M o s k v i. D o k g o d n e k i o s v a ja n i e u s p e h e , d o k g o d n a p r e d u je , o n m o e d a d o p u s t i s e b i d a p o i n i b i l o k a k a v z lo in , ja v n o m n je n je e g a o s l o b o d i t i k r iv ic e ; im g a s r e a iz n e v e r i, i n a jm a n ja n je g o v a p o g r e k a o k r e e s e p r o t i v n je g a . S v e z a v is i o d trenutka u k o m e tir a n in u b ija : z l o i n p o in je n n a v r h u n c u s la v e u v r u je a u t o r it e t n e p r ik o s n o v e n im s t r a h o m k o ji u liv a . V e tin a u liv a n ja s tra h a i iz n u d iv a n ja p o t o v a n ja s v o d i se n a o s e a j k a d a j e p r a v i t r e n u t a k d a s e p o n e k i n e p r ija t e lj s m a k n e . O l i e n j e n e s p r e t n o g ili z lo s r e n o g d e s p o t a , M u s o lin i j e p o s t a o s v ir e p o n d a k a d je n j e g o v p o r a z b i o o ig le d a n , a n j e g o v u g l e d o k a lja n : s v e te i s e u p o g r e n o m t r e n u tk u , o n je u t o k u n e k o l i k o m e s e c i p r o i g r a o s v e t o je p o s t ig a o d v a d e s e t o g o d r n jim m u k o t r p n im r a d o m . N a p o l e o n j e b i o m n o g o o t r o u m n iji: d a je Jcasnije p o g u b i o v o jv o d u o d A g n e n a 2 p o s l e p o h o d a n a R u s iju , n a p r i m e r o s t a o b i z a p a m e n k a o d e la t ; u m e s t o t o g a , t o u b is t v o s a d a s e u k a z u je s a m o k a o m r lja n a n j e g o v o m im e n u , i t o je sve. A k o s e u id e a ln o m s lu a ju m o e v la d a t i n e in e i p r i t o m z l o in e , n i u k o m s lu a ju n e r jio e s e v la d a t i n e in e i p r i t o m n e p r a v d e . Ip a k , t r e b a t a n o o d r e d i t i u k o jim e s e r a z m e r a m a in it i i o n i p r v i i o v e d r u g e , i p r ib e g a v a t i im s a m o n a m a h o v e . D a b i v a m ih lju d i o p r o s t ili, v a lja z n a t i g lu m it i g n e v ili lu d ilo , s tv a r a ti u tis a k -d a s te n e h o t i n o svi2 F r a n c u s k i v e lik a (1 7 7 2 -1 8 0 4 ); po N a p o le o n o v o m n a r e e n ju otet u
N e m a k o j, g d e s e n a l a z i o u e m i g r a c i j i , o p t u e n k a o z a v e r e n i k i o s u e n
n a s m r t s t r e lja n je m .
r e p i, p r i p r e m a t i u a s n e s m ic a lic e sa d o b r o u d n i m iz ra z o m lic a . N ije la k o d r a ti u s v o jim r u k a m a n e o g r a n ic e n u v la s t; u t o m e s e istiu j e d i n o lju d i k o ji z n a ju d a s e p r e n e m a u , ili m u k e u b ic e v e l i k o g fo r m a ta . G l e d a n o sa lju d s k o g s ta n o v i ta , n ik o n e z a s lu u je v e e d iv lje n je , d o k a k o s e g l e d a sa is t o r ijs k o g s ta n o v i ta , n ik o n e d e l u j e ja d n ije o d tir a n in a iju su o d lu c n o s t o s la b ili n j e g o v i m o r a ln i o b z ir i. n a r o d ? " , u p it a e n e k o . M is lila c ili is t o r i a r k o j i o v u r e c u p o t r e b l j a v a b e z i r o n i j e t im e is k lju u je s e b e iz o z b i l j n e r a s p r a v e . I s u v i e s e d o b r o z n a z a ta je ,,n a r o d p r e d o d r e d e n : p r e d o d r e e n je d a p o d n o s i d o g a d a j e i h i r o v e u p r a v lja a , p r is ta ju i n a p la n o v e k o ji m u is c r p lju ju s n a g u i p r e d s t a v lja ju t e k o b r e m e z a n je g a . S v a k i p o l i t i k i o p it , m a k o l i k o ,,n a p r e d a n b io , o d v ija s e n a n j e g o v u te tu , o k r e e s e p r o t i v n je g a : p o b o j o j ili a v o l o v o j o d lu c i, o n n a s e b i n o s i i g r o p s tv a . B e s k o r is n o j e s a a lje v a ti g a : n je g o v a je s tv a r iz g u b lje n a . N a c ije i c a rstva b iv a ju s t v o r e n i za h v a lju ju i n j e g o v o m p r is ta ja n ju n a n e p r a v d e ija j e o n rtva. N e m a e fa d r a v e n it i o s v a ja a k o ji g a n e p r e z i r e ; n o o n s e m ir i s tim p r e z i r o m i o d n je g a iv i. K a d bi p r e s t a o d a b u d e m e k u a c ili rtv a , k a d b i i z n e v e r i o s v o ju v o k a c iju , d r u t v o b i i e z lo , a sa n jim i is t o r ija u n a jo p t ije m s m is lu r e i. N e b u d im o p r e v e lik i o p t im is t i. n i ta u n je m u n e d o p u t a n a m d a p r e d v i d i m o ta k o le p u m o g u n o s t . Tak a v k a k a v je , o n p r e d s t a v lja p o d s t r e k u v o d e n j u d e s p o t iz m a . O n p o d n o s i s v o ja is k u e n ja , p o n e k a d je s a m n j i h o v u z r o k , i u s ta je p r o t i v n jih s a m o z a t o d a b i p o h i t a o u sus r e t n o v i m is k u e n jim a , k o ja e b iti jo g r o z n i j a o d o n i h s ta rih . P o t o j e r e v o lu c ija z a n je g a j e d i n o s k u p o z a d o v o l j s t v o k o j e s e b i m o e d a d o p u s t i, o n s e u n ju s u n o v r a u je n e t o l i k o d a b i iz n je iz v u k a o p o n e k u k o r is t, ili u i n i o s v o j p o l o a j s n o ljiv ijim , k o l i k o z a t o d a b i i s a m s t e k a o p r a v o d a b u d e d r z a k , t o p r e d s t a v lja p r e im u s t v o u k o m e n a la z i u te h u z a s v o je u o b i a je n e n e d a e , a li o n g a g u b i im s e u k in u p o v la s t ic e d a t e u d o b a n e r e d a . P o t o m u n ij e d a n r e im n e o b e z b e d u j e s p a s e n je , o n s e p r i l a g o d a v a s v a k o m o d n jih i n e p r ila g o d a v a s e n i j e d n o m . I ta k o , j e d i n o n a ta o d v r e m e n a P o t o p a p a s v e d o S t r a n o g s u d a m o e d a p o l a e p r a v o je s t e t o d a p o t e n o ig r a s v o ju u lo gu p o b ed en o g . E sad, v r a tiv i s e sa o v e t e m e n a p it a n je n a ih p r ija te lja , r e i u d a , p o r e d n a v e d e n o g r a z lo g a d a s e o n i sm a k n u , p o s t o j i jo je d a n r a z lo g : o n i o d v e d o b r o p o z n a ju na e g r a n ic e i n a e n e d o s t a t k e (p r ija t e ljs t v o s e s v o d i s a m o
44/
45/
n a t o ) d a b i g a jili i n a jm a n ju ilu z iju o n a im p r e im u s t v im a . P o r e d t o g a , p r o t iv n i t o m e d a b u d e m o p r e t v o r e n i u p r e d m e t o b o a v a n ja n a ta b i, p a k , ja v n o m n j e n j e b i l o p o tp u n o s p re m n o za d u en i da b d e n ad n a om p rosen o u , n a d n a im s t v a r n i m r a z m e r a m a , o n i p o t p u n o p o d s e c a ju k r ila m itu k o ji b is m o v o l e l i d a s t v o r im o o s e b i, v e z u ju n a s z a n a p r a v i lik i o t k r iv a ju la n u s lik u k o ju im a m o o s e b i s a m im a . A k a d a n a m u p u t e p o n e k u p o h v a lu , o n i u n jih u n e s u t o iik o stva ri k o je se p o d r a z u m e v a ju , i t o i i k o ta n in a d a z b o g s iln e o b a z r iv o s t i n j i h o v o la s k a n je d e l u j e k a o k a k v a u v r e d a . O n i p o t a jn o p r i e ijk u ju d a o s la b im o , d a b u d e m o p o n i e n i i d a d o i v i m o p r o p a s t . I z je d n a a v a ju i n a u s p e h sa n a s iln im p r is v a ja n je m o n o g a t o n a m n e p rip a d a , o n i sv u s v o ju p r o n ic ljiv o s t u s r e d s r e d u ju n a p r o u a v a n je n a ih m is li i n a ih g e s t o v a d a b i o b z n a n i l i k a k o o n i n e m a ju b a n ik a k v u s a d r in u , i p o s t a ju b la g i t e k o n d a k a d n a m k o la k r e n u n iz b r d o . D o k g le d a ju k a k o se s t r o p o t a v a m o , o k r u u ju nas t o iik o in p a n jo m d a n e m o e i n o s u m n ja ti u t o d a nas ta d a s t v a r n o v o l e , u z b u d u ju s e z b o g n e s r e a k o je su n a s z a d e s ile , iz b e g a v a ju d a m is le o s v o jim n e s r e a m a k a k o b i s a u e s tv o v a li u n a im i n a s la d iv a li s e n jim a . D o k s m o se u z d iz a li n a d r u t v e n o j le s tv ic i, o n i su n a s n e m i l o s r d n o p o r n n o p o s m a t r a li, b ili su o b j e k t i v n i ; a s a d a m o g u d a d o p u s t e s e b i d a o t m e n o p o s t u p e i v i d e nas d r u g a ijim n e g o to s m o , o p r o s t e n a m n a e n e k a d a n je u s p e h e , j e r su u v e r e n i d a n e c e m o d o i v e t i n ik a k a v n o v u s p e h . N j i h o v a j e s la b o s t p r e m a n a m a t o lik a d a n a jv e i d e o s v o g v r e m e n a t r o e n a b r i ljiv o i r a d o z n a l o p r o u a v a n je n a ih m o r a ln ih iz o p a e n o s t i i n a u s h i a v a n je n a im n e d o s t a c im a . C e z a r je s iln o p o g r e i o t o s e n ije t u v a o s v o jih p r ija t e lja , o n ih k o ji, p o t o su g a p o r n n o p o s m a t r a li, n i su m o g l i d a p r ih v a t e d a s e o n p o z iv a n a n e k o s v o je b o a n s k o p o r e k l o ; o n i su o d b i l i d a g a u v r s t e u r e d b o g o v a ; s v e t in a j e n a t o p r is ta la , ali o n a p r is ta je n a s v e . D a s e n jih b i o o t a r a s io , o n b i, u m e s t o d a p o g i n e k a o o b i a n o v e k , d o i v e o d a m u s e u d u g o m r a z d o b lju u k a z u ju n a jv i e p o a sti, t o b i p r e d s t a v lja lo p r o p a d a n je k o j e o d g o v a r a p ra v o m b o g u . I a k o j e b io p r o n ic ljiv , C e z a r je u p o n e e m u b i o n a iv a n i n i j e z n a o d a se n a i p r is n i p r i j a t e l j i n a j e e p r o t iv e p o d iz a n ju n a e g k ip a . U r e p u b lic i, ra ju z a s la b e li n o s t i, p o l i t i a r j e m a li tiran in k o ji s e p o k o r a v a z a k o n im a ; ja k a li n o s t ih , m e d u t im , n e p o t u je , ili, b o lje r e e n o , p o t u je j e d i n o o n e z a k o n e k o j e je s a m a d o n e la . V i n a s v e m u t o j e t o i i k o g n u s n o d a
n e m a d o v o l j n o ja k ih r e i k o jim a b i s e o n o m o g l o o s u d it i, ja k a li n o s t v id i u u ltim a tu m u t a k o r e i o n a j in k o j i m n a jv i e m o e d a s e d i i u s v o m e iv o t u , n j e g o v v r h u n a c . M o ci u p u t it i je d a n u ltim a tu m ili v is e n jih t o , z a c e l o , p r u a u iv a n je k o j e j e t o i i k o s iln o d a , u p o r e d e n j u s n jim , sv a o s t a la u iv a n ja d e lu ju k a o k a k v a p r e n e m a g a n ja . N e m o g u d a s h v a tim d a n e k o m o z e p o la g a t i p r a v o n a t o d a u p r a v lja d r a v n im p o s l o v i m a a k o n e e z n e z a tim i z a z o v o m sa k o j im se n ije d a n d r u g i n e m o e u p o r e d it i, i z a z o v o m n a jd r s k ijim i jo g n u s n ijim o d n a p a d a k o ji o b i n o p o s l e n je g a d o la z i. K o l i k o je u ltim a tu m a n j e g o v o m a s !o ? t a k o b i t r e b a l o d a g la s i p it a n je k o j e s e p o s t a v lja u v e z i s je d n i m e f o m d r a v e . Z a r o n n e m o e d a se p o h v a li n i j e d n i m u lt im a t u m o m ? A k o je ta k o , is t o r ija g a p r e z i r e , j e r o n a p o s t a j e n a d a h n u t a s a m o o n d a k a d g o v o r i o u a s n im s tv a r im a , d o k jo j je d o s a d n o k a d g o v o r i o t o le r a n t n o s t i, Iib e r a liz m u , r e im u u k o m e t e m p e r a m e n t i s la b e i u k o m e i n aj u n iji p o j e d i n c i iz g le d a ju , u n a jb o lje m s lu a ju , k a o k a k v i z a v e r e n i c i u o b la n d i. a lim o n e l ju d e u k o jim a se n ik a d a n ije z a e o b e z u m a n sa n o g o s p o d a r e n ju i k o ji n ik a d a n isu o s e t ili k a k o s e r a z n a r a z d o b lja u n jim a k o v it la ju . K a d s e s a m o s e t im o n o g a v r e m e n a u k o m e j e A h r im a n 3 b i o m o j e n a e l o i m o j b o g , u k o m e sa m , o s e a ju i n e u t o ljiv u u d n ju z a v a r v a r s t v o m , s lu a o t o p o t h o r d i t o su u m e n i n a d ir a le k a o p lim a i iz a z iv a le s la tk e k a ta s tr o fe ! P r e m d a s a m s a d a p o t o n u o u s k r o m n o s t , ip a k s a m i p o r e d t o g a z a d r a o n a k lo n o s t p r e m a tir a n im a , k o je u v e k p r e t p o s t a v lja m s p a s io c im a i p r o r o c i m a ; v is e ih v o l i m z a t o t o se n e s k r iv a ju iz a n e k ih fo r m u la c ija , z a t o t o j e n jih o v u g le d d v o s m is le n , z a t o t o n j ih o v a u d n ja z a v la u n jih s a m e u n i ta v a , d o k o n i d r u g i, p o t p u n o o b u z e t i b e z g r a n i n o m a m b ic ijo m , p r ik r iv a ju n j e n e c i l j e v e v a r ljiv im p o u k a m a , o k r e u s e o d g r a a n in a k a k o b i v la d a li s v e s tim a , k a k o b i ih o s v o jili, u n jim a s e u v r s t ili i p o i n i l i p u s t o s t r a jn im p o s le d ic a m a , n e iz la u i s e p r e k o r u k o ji, m e u t im , z a s lu u ju d a su n a m e t ljiv i ili s a d is ti k i n a s t r o je n i. K o lik u t e in u im a m o o s v a ja a , k a d a j e u p o r e d i m o sa rn o u j e d n o g B u d e , j e d n o g Ilr is t a , ili j e d n o g M u h a m e d a ? O d r e c i t e se p o m i s l i o s tic a n ju s la v e a k o n e o s e a t e e lju d a o s n u je t e n e k u r e lig iju ! I a k o su u t o m p o d r u ju m e s ta z a p o s e d n u t a i t o v r s t o lju d i s e s t im n e m i r e t a k o b r z o : ta su d r u g o v o d i s e k ti a k o n e
^Bog ( n a e l o ) z la u s t a r o p e r s ijs k o j Z o r o a s t r o v o j r e lig iji.
46/
47 /
d r u g o s t e p e n i o s n iv a i r e lig ije ? A k o u z m e m o u o b z i r s a m o e fik a s n o s t , o i g l e d n o je d a je d a n K a lv in ili j e d a n L u te r, z a t o t o su iz a z v a li s u k o b e k o ji jo n i d a n a s n is u o k o n a n i, b a c a ju u z a s e n a k j e d n o g K a r la V ili j e d n o g F ilip a It. D u h o v n i c e z a r iz a m p r e f in je n iji je o d c e z a r iz m a u p r a v o m s m is lu r e i i iz a z iv a v is e k r u p n ih p o r e m e a j a n e g o o n : a k o e l i t e d a z a s o b o m o s t a v it e n e k o im e u is t o r iji, v e i t e g a za k akvu crk vu p r e n e g o za n e k o c a r s tv o . T a k o e te s te i n o v o p e e n e p r is t a lic e k o je s e p o t p u n o v e z u ju z a va u s u d b in u ili z a v a e h ir o v e , v e r n ik e k o j e e t e m o i d a p o s v o jo j v o l j i s p a s a v a te ili z lo s t a v lja t e . V o d i n e k e s e k t e n e u z m i u n i p r e d im , j e r su i n jih o v i m o r a ln i o b z i r i s a s ta v n i d e o n jih o v e ta k tik e . Ip a k , d a n e i d e m o a k d o s e k ti, k o je p r e d s t a v lja ju g r a n i n i s lu a j, n a r a z in i a m b ic ije v is e v r e d i o s n o v a t i k a lu d e r s k i r e d n e g o u p r a v lja t i n e k o m d r a v o m ili o s v o jit i o r u j e m n e k e z e m lje . U v u i s e u d u h lju d i, z a g o s p o d a r i t i n j i h o v i m ta jn a rna, li iti ih u n e k u ru k u n jih o v e li n o s t i, n j i h o v e je d in s t v e n o s t i, o d u z e t i im a k i p o v la s t ic u , z a k o ju s e s m a tr a d a je n e p r ik o s n o v e n a , p o s e d o v a n ja ,,s a v e s ti k o j i je t o tiran in , k o ji je t o o s v a ja t e i o d a o s tv a r i t a k o a m b i c i o z n e cilje v e ? V e rs k a s t r a t e g ija u v e k e b iti ta n a n ija i s u m n jiv ija o d p o lit i k e s t r a t e g ije . U p o r e d i t e D u h o v n a . u e z b a n ja 4, is p o d ije g s e r a v n o d u n o g iz g le d a s k r iv a v e lik a p r e p r e d e n o s t , sa o g o l j e n o m is k r e n o u k o ju o t k r iv a m o u M a k ija v e lije v o m V la d c i a c u , p a e t e v id e t i k o l i k o r a s t o ja n je d e l i u isp o v e d a o n i c i p r im e n jiv a n a lu k a v s tv a o d lu k a v s ta v a lcan cela ra ili v la d a r a . to s e u d u h o v n im v o d a m a ja e r a z g o r e v a u d n ja z a s t ic a n je m m o i, o n i t im v is e n a s t o je , n e b e z r a z lo g a , d a je o b u z d a ju u d r u g im lju d im a . K a d b i m o g a o d a in i ta m u j e v o lja , s v a k i o d n a s z a u z e o b i it a v o tie , a k i v a z d u h , i s m a tr a o b i s e b e n jih o v im v la s n ik o m . D r u t v o k o j e b i h te l o d a b u d e s a v r e n o t r e b a lo b i d a u v e d e u m o d u ili d a svim a n a m e t n e n o e n je lu d a k e k o u lje . J e r o v e k d e l a sa m o z a t o d a b i in io z lo . N a s t o je i d a g a o s l o b o d e o d o p s e d n u t o s t i v la u i d a u s m e r e n j e g o v e t e n j e p r e m a n e e m u d r u g o m , a n e p r e m a p o lit ic i, r e l i g i j e s e iz je d n a c a v a ju sa a u t o r it a r n im r e im im a p o t o b a k a o i o n i, ia k o p o r n o t u d r u g ih m e t o d a e l e d a g a n k r o t e , d a o b u z d a ju a j e g o v u p r ir o d u , n je g o v u u r o e n u m e g a lo m a n iju . O n o t o im j e u v r s t ilo u g le d , o n o z a h v a lju ju i e m u su d o sa' O e l o I g n a s ija l.o jo le ( 1 4 9 1 ? -1 5 5 6 ), o s n iv a a je z u i t s k o g r e d a .
d a s a v la d a v a le n a e s k lo n o s t i h o u d a k a e m a s k e ts k i e l e m e n t u p r a v o je t o p r e s t a lo d a d e l u j e n a n as. T o e d o v e s t i d o o p a s n o g o s lo b a d a n ja ; k a o lju d i k o jim a s e n e m o e u p r a v lja t i n i u j e d n o m s m is lu r e i, p o t p u n o o s a m o s ta lje n i, o s l o b o d e n i s v o jih o k o v a i p r a z n o v e r ic a , p r ip r e m l j e n i s m o z a l e k o v e k o j e d o n o s i te r o r . O n a j k o s t r e m i p o t p u n o j s l o b o d i d o s e e d o n je s a m o z a t o d a b i s e v r a t io n a s v o j e p o la z i t e , u s v o ju p r v o b it n u p o t in je n o s t . T o j e u z r o k r a n jiv o s t i v is o k o r a z v ije n ih d r u ta v a , b e z o b l i n i h m a s a b e z i d o la i iclea la , u o p a s n o j m e r i o s l o b o d e n i h fa n a t iz m a , n e p o v e z a n ih o r g a n s k im v e z a m a , i t o l i k o p o m e t e n ih u s r e d s v o jih h ir o v a ili s v o jih g r c e v a d a r a u n a ju i t o je j e d in a s tv a r o k o jo j su o n a k a d r a d a s a n ja ju - sa s ig u r n o u i d o g m a m a k o j e e im r o p s t v o d o n e t i. N e s p o s o b n a d a p r ih v a t a ju t o k o m d u e g r a z d o b lja o d g o v o r n o s t z a s v o ju s u d b in u , o n a jo v is e n e g o p r im it iv n a d r u t v a p r ip r e m a ju u s t o li a v a n je d e s p o t iz m a d a b i ih o n o s l o b o d i o p o s le d n jih o s ta ta k a iz n u r e n e , p r a z n e i b e s k o r is n o o p s e s iv n e u d n j e z a s tic a n je m m o i. S v e t b e z tira n a b i o b i is to t o l i k o d o s a d a n k o l i k o i z o o lo k i v r t b e z h ije n a . G o s p o d a r k o g a e k a m o u s tra h u b i e u p r a v o I ju b it e lj tr u le i, u ije m e r a o p r is u s tv u s v i iz g le d a t i k a o le in e . N e k a o n c lo d e d a n a s o n ju i, n e k a s e p o t p u n o z a g n ju r i u z a d a h k o ji s e iz n a s iri! N o v i s m r a d v e le b d i n a d s v e t o m . D a o v e k n e b i p o d l e g a o is k u e n ju d a s e b a c i u p o lit iku , t r e b a n e p r e s t a n o d a m o t r i n a s e b e . K a k o d a t o p o s t ig n e , o s o b i t o u d e m o k r a t s k o m r e im u , iji s e g la v n i n e d o s ta ta k s a s to ji u t o m e t o b i l o k o m e d o p u t a d a t e i o s v a ja n ju v la s ti i d a p o t p u n o p u ta n a v o l j u s v o jim a m b ic ija m a ? Z b o g t o g a se u n je m u s iln o m n o e r a z m e t ljiv c i, n a g v a d a la b e z s v o g u s u d a , b e z n a a jn i lu d a c i k o jim a k o b o c lb ija d a u d a r i s v o j p e a t, n e s p o s o b n i z a p r a v u p o rn a rn u , n e p r is t a li k a k o z a v e lik u p o b e d u , t a k o i z a p r o p a s t . Ip a k , n jih o v a n i ta v n o s t o m o g u a v a i o b e z b e d u j e n a e s l o b o d e , k o j e i z u z e t n e li n o s t l u g r o a v a ju . R e p u b lik a k o ja d r i d o s e b e m o r a la b i d a se u n a jv e o j m e r i u z n e m ir i p r i p o j a v i n e k o g v e l i k o g o v e lea, d a g a p r o g n a p r e k o s v o jih g r a n ic a , ili b a i e m d a s p r e i s tv a r a n je l e g e n d e o k o n je g a . A k o j o j j e m r s k o t o d a u in i, t o z n a i d a , z a s le p ije n a s v o j o m v e lik o 'm n e s r e o m , o n a v is e n e v e r u je n i u s v o je u s t a n o v e , n i u r a z l o g e s v o g p o s t o ja n ja . O n a se z a p l i e u s v o je z a k o n e , a o v i je , S tite i n j e n o g n e p r ija t e lja , n a v o d e i p o d s t i u d a
48/
49 /
s e o d r e k n e v la s t it e u lo g e . P o d le u i p o s le d ic a m a p r e t e r iv a n ja d o k o jih j e n je n a t o le r a n t n o s t d o v o d i , o n a t e d i p r o t iv n ik a k o ji n ju n e e p o t e d e t i, d o p u t a s t v a r a n je m it o v a t o j e p o d r iv a ju i r u s e , n a s e d a u m iln o j p i t o m o s t i s v o g d e la t a . Z a s lu u je li o n a d a o p s t a n e k a d je n je n a v la stita n a e la p o d s t i u d a i e z n e ? T r a g i n a p a r a d o k s a ln o s t s l o b o d e s a s to ji s e u t o m e t o lju d i s k r o m n ih s p o s o b n o s t i a j e d i n o o n i o m o g u a v a ju n je n o s t v a r n o k o r i e n j e n e m o g u d a o b e z b e d e n j e n o tra ja n je . N j i h o v o j b e z n a a jn o s t i i m a m o d a z a h v a lim o z a s v e t o im a m o i z b o g n je o s ta je m o b e z i e g a . P r e m a t o m e , o n i n ik a d a n is u n a v is in i s v o g z a d a tk a . T u m a lu s p o s o b n o s t m r z e o s a m u v r e m e k a d a s a m b e z ik a k v ih o g r a d a v o l e o tir a n e , k o j i su t o n ik a d a n e e m o d o v o l j n o n a g la s iti n a s u p r o t s v o jo j k a r ik a tu r i (s v a k i d e m o k r a t je o p e r e t s k i t ir a n in ), lju d i k o ji im a ju n e k i, a k i preveliki u s u d . O b o a v a o s a m ih z a t o t o , o b d a r e n i n a g o n o m z a z a p o v e d a n je m , n e p a d a ju t a k o n is k o d a s tu p a ju u r a z g o v o r s p r o t iv n ik o m , ili d a s e s lu e a r g u m e n t im a ; o n i n a r e d u ju , o d lu u ju n e p r is ta ju i d a o p r a v d a v a ju s v o je in o v e ; o t u d a n jih o v c in iz a m , k o ji sa m c e n i o v is e o d s v ih v r lin a i s v ih p o r o k a , taj b e l e g n a d m o n o s t i, p a a k i u z v i e n o s t i, k o ji ih je , p o m o m m i lje n ju , o d v a j a o o d o s t a lih s m r tn ik a . P o t o n is a m b io u s ta n ju d a ih p o s t a n e m d o s t o ja n d e l o m , n a d a o s a m s e d a u t o p o s t i i r e ju , n e p r e s t a n o iz g o v a r a ju i s o f iz m e i o g r o m n e g lu p o s t i: h t e o s a m d a u z p o m o d u h o v n ih s r e d s ta v a p o s t a n e m is t o o n o lik o o d v r a t a n k o lik o su o n i t o b ili u z p o m o s r e d s t a v a k o ja im je v la s t s ta v lja la n a r a s p o la g a n je , h t e o s a m d a p u s t o im i v o m r e ju , d a d ig n e m u v a z d u h r e i s v e t z a j e d n o s n jo m , d a o d l e t i m u v a z d u h s n jim a i d a se n a p o s le t k u sru im p o d n ji h o v im o s ta c im a ! L i e n tih n a s tr a n ih e lja , s v eg a o n o g a t o m i j e u k r a a v a lo iv o t , s a d a s a m d o t e r a o d o t le d a m a ta m o je d n o j u d e s n o u m e r e n o j d r a v i, k o j o m u p r a v lja g r u p a p o m a l o iz la p e lih o s a m d e s e t o g o d i n ja k a , s p o n t a n o p r ija tn ih , jo d o v o l j n o lu c id n ih d a b i s e s v o j o m o r o n u l o u v a lja n o s lu ili, o s l o b o e n i l i e lja , a lje n ja i s u m n ji, i t o i i k o z a o k u p lje n ih o p t o m r a v n o t e o m i o p tim d o b r o m d a b i i na s a m o s m e h g l e d a l i k a o n a z n a k n e r e d a ili r u e n ja p o r e t k a . S a d a s a m t o i i k o n is k o p a d a m i i s a m i d e m o k r a t i iz g le d a ju p r e v is e a m b ic io z n i i p r e v i s e p o m a m n i. Ip a k , b i o b ih n jih o v s a u e s n ik k a d b i n j ih o v a m r n ja p r e m a t ir a n iji b ila m o r a ln o b e s p r e k o r n a ; a li o n i s g n u a n je m o d b a c u ju tir a n iju s a m o z a t o t o ih o n a p o t is k u je u p r iv a t n i iv o t i p r im o r a v a d a s e s u o e sa s v o j o m
n i ta v n o u . J e d in a v r s ta v e li in e k o ja im j e d o s t u p n a je s t e v e l i i n a p o r a z a . L ik v id ir a n je im d o b r o d o l i k u j e i, k a d a su m u v r l o v i n i, z a s lu u ju n a e p o t o v a n je . U o p t e n o g o v o r e i , d a b i s e je d n a d r a v a d o v e l a d o p r o p a s t i, p o t r e b n a j e iz v e s n a iz v e b a n o s t , p o s e b n e s k lo n o s t i, p a a k i n e k i ta le n ti. A li m o e s e d o g o d i t i d a o k o l n o s t i t o m e id u n a r u k u ; taj z a d a t a k s e ta d a la k o m o e iz v r iti, k a o t o t o d o k a z u j e p r i m e r z e m a lja k o jim a su k o la k r e n u la n iz a stran u , li e n ih u n u tr a n jih m o g u n o s t i z a d e la n je , o b r v a n ih o n i m t o j e n e r a z r e iv o , r a z d o r im a , d e l o v a n j e m p r o t iv r e n ih m i lje n ja i t e n ji. T a k a v j e b i o s lu a j sa s t a r o m G r k o m . P o t o s m o m a lo a s g o v o r i l i o p o r a z u , r e i e m o d a j e n je n b i o s a v r e n : r e k a o b i o v e k d a s e o n a o k o n je g a t r u d ila k a k o b i g a p o n u d ila k a o o b r a z a c p o r a z a i k a k o b i p o t o n j e n a r a ta je o d v r a t ila o d p o k u a ja d a g a d o s e g n u P o t o je o n o t o je i n i l o n je n u b it b i l o p r o e r d a n o , p o t o su jo j i d o l i b ili u z d r m a n i, a p o lit i k i i v o t r a z d ir a n su k o b im a i z m e d u d v e s tr a n k e s tr a n k e o n ih k o ji su b ili z a M a k e d o n iju i s tr a n k e p r is ta lic a R im a o n a je p o e v o d I I I v e k a p r e n a e e r e m o r a la , k a k o b i r e ila s v o je k r iz e i o t k lo n ila p r o k l e t s t v o k o je su z a n ju p r e d s t a v lja le n je n e s l o b o d e , d a s e o s l o n i n a tu in s k u vla st, d a v i e o d p e t s t o t in a g o d i n a i v i p o d r im s k im ja r m o m ; n a t o su je b ili n a g n a li u p ra v o o n a s iln a is ta n a n o s t d o k o j e s e b ila d o v in u la i o n o d u b o k o t r u l j e n j e t o ju je b i l o z a h v a t i l o . S v o d e n j e m m n o g o b o a k e v e r e n a g o m ilu m it o v a , o n a e iz g u b it i s v o j v e r s k i d u h , a z a j e d n o s n jim i s v o j p o l i t i k i d u h , te n e r a s k id iv o p o v e z a n e r e a lit e t e : d o v e s t i u p it a n je n je n e b o g o v e z n a i d o v e s t i u p it a n je i d r a v u n a d k o j o m o n i b d e . O n a n ije m o g l a d a n a d iv i n jih o v u s m rt, k a o t o n i R im n e e n a d iv e t i s m r t s v o jih b o g o v a . D a b is m o s e u v e r ili d a j e sta ra G r k a z a j e d n o sa s v o jim s m is lo m z a v e r u izg u b ila i s v o j s m is a o z a p o lit ik u , d o v o l j n o je d a p o g l e d a m o n j e n e r e a k c ije z a v r e m e g r a d a n s k ih r a t o v a k o jim a je R im b i o z a h v a e n : u v e k s e o p r e d e l j u j u i z a p o g r e n u s tra n u , p r id r u u ju i s e P o m p e ju p r o t i v C e z a r a , B r u tu p r o t i v O k ta v ija n a i A n t o n ija , A jn to n iju p r o t i v O k ta v ija n a , o n a se red o v n o o p r e d e l j i v a l a z a n e s r e u , k a o d a je u n e p r e k i d n o m n iz a n ju v e lik ih n e u s p e h a n a la z ila n e k o je m s t v o s t a b iln o sti, u te h u i u d o b n o s t k o je p r u a o n o to s e n e d a p o p r a v iti. to su p r o s v e e n i j e n a c ije k o j e su s ite s v o jih b o g o v a , ili k o jih su s a m i b o g o v i siti, tim su v is e o n e i z l o e n e o p a s n o s t i d a la k o p o d l e g n u n e p r ija t e lju . G r a d a n in p o s t a je s v e iz o b r a e n i j i n a u tr b u s ta n o v a ; p o t o je p r e s t a o d a v e -
50 /
51 /
r u je u n jih , v i e n ije u s ta n ju d a ih b r a n i. K a d a su s e , u d o d ir u sa G r c im a , R im lja n i n a p o s le t k u o t e s a li i k a d a su , p r e m a t o m e , i o s la b ili, r e p u b lic i su d a n i b ili iz b r o ja n i. O n i su s e p o m i r i l i sa d ik t a t u r o m , a m o d a su j e p o t a j n o i p r iz iv a lir n ije d a n d ik t a t o r n e o d lu u je d a p r e d e R u b ik o n a k o m u u t o m e o p t a z a m o r e n o s t n a r o d a n e i d e n a ru k u . N a e l o s m r ti, k o je j e s v o js t v e n o s v im r e im im a , la k e s e d a u o it i u r e p u b lik a m a n e g o u d ik ta tu r a m a : o n e p r v e o b z n a n ju ju g a i ja v n o is ti u , d o k g a o v e d r u g e p r ik r iv a ju i p o r i u . U p r k o s t o m e , z a h v a lju ju i s v o jim m e t o d a m a , o v e p o s l e d n j e u s p e v a ju s e b i d a o b e z b e d e d u e a n a d a s v e p u n i j e tr a ja n je : o n e p o d s t i u d o g a d a j, u n a jv e o j m e r i u iv a ju u n je m u , d o k g a se o n e d r u g e r a d o li a v a ju , p o t o j e s lo b o d a s ta n je n e p o s t o ja n ja p r in u d e , a o n o m o e d a se ... iz v r g n e u n e t o s u p r o t n o o n d a k a d a g r a d a n i, is c r p lje n i t e k o m o b a v e z o m d a b u d u s a m o s v o jn e li n o s t i, n e e le v i e n i ta d r u g o d o d a s e p o n i z e i o d r e k n u s v o g a ja , d a z a d o v o l j e s v o ju e n ju z a r o b o v a n je m . N i t a a l o s n i j e o d s la b lje n ja i p r o p a s t i j e d n e r e p u b lik e : o n jim a b i t r e b a lo g o v o r i t i e le g i n i m ili e p ig r a m a t i n im t o n o m ili, jo p r e , t o n o m k o ji o t k r iv a m o u d e lu D u h z a k o n a ^. K a d a je S u la h t e o d a v r a ti R im u s lo b o d u , o v a j v is e n ije b i o u s ta n ju d a je p r im i; b i l o m u je o s t a lo s a m o jo m a l o v r lin e , i k a k o s e i t o m a lo v r lin e n e p r e s t a n o t o p ilo , u m e s t o d a s e p r o b u d i p o s l e C e z a r a , T ib e r ija , K a lig u le , K la u d ija , N e r o n a i D o m ic ija n a , o n j e s v e v is e p o s t a ja o r o b : svi d r a v n i u d a r i b ili su u p e r e n i p r o t i v tira n a , d o k n ije d a n n ije b i o u p e r e n p r o t i v t ir a n ije . S tv a r u p r a v o i je s t e u t o m e t o se t ir a n ija r n o e z a v o le ti, j e r se o v e k u d o g a d a d a v is e v o l i d a tr u li u s tra h u n e g o d a s e s u o i sa s t r e p n jo m t o je o s e a p r e d z a h t e v o m d a b u d e s lo b o d n a li n o s t. K a d ta p o ja v a u z m e m a h a , d o la z e c e z a r i: k a k o d a ih o p t u u j e m o k a d o n i u d o v o lja v a ju z a h t e v im a p r o iz a lim iz n a e b e d e i p r e k l i n j a n j e m t o ih u s v o m e k u k a v i lu k u n jim a u p u u je m o ? O n i a k z a s lu u ju d a im se d iv im o : o n i h ita ju k a u m o r s tv u , n e p r e s t a n o n a n je g a m is le , n e u z m i u p r e d n j e g o v o m g r o z o t o m i g n u s n o u , n a n je g a u s r e d s r e d u ju s v e s v o je m is li t a k o d a z b o g t o g a z a b o r a v lja ju n a s a m o u b is t v o i p r o g o n s t v o , te m a n je u p e a t ljiv e a li b la e i p r ija t n ije n a in e o s lo b a d a n ja o d p r o t iv n ik a . P o t o su iz a b r a li n a jt e i n a in , o n i m o g u d a im a ju u s p e h a s a m o u n e s ig u r n im v r e m e n im a , d a b i u n ji5 R a s p r a v a a r la M o n t e s k je a (1 6 8 9 - 1 7 5 5 ) , f r a n c u s k o g p o li t i k o g m islio^ c a i k n ji e v n ik a .
m a o d r a v a li h a o s ili d a bi g a p o t p u n o s u z b ili. R a z d o b l j e k o j e je p o v o l j n o z a n jih o v u s p o n p o d u d a r a se s k r a je m j e d n o g c iv iliz a c ijs k o g cik iu s a . T o je o i g l e d n o k a d a je r e o a n t i k o m s v e tu , a b i e is to t o i i k o o i g l e d n o i z a r n o d e r n i s v e t k o j i id e p r a v c e m p r e m a tir a n iji m n o g o v e o j o d o n e t o j e h a r a la u p r v im v e k o v im a n a e e r e . N a jje d n o s t a v n ije r a z m i lja n je o is t o r ijs k o m p r o c e s u ija s m o m i k r a jn ja ta k a o t k r iv a d a e c e z a r iz a m b iti n a in n a k o ji e n a e s l o b o d e b it i u k in u te . A k o k o n t in e n t i t r e b a d a b u d u s p o je n i, s je d in je n i, t o e b iti o s t v a r e n o s ilo m , a n e u b e d iv a n je m ; t o b u d u e c a r s tv o b i e , k a o i R im s k o c a r s tv o , o b li k o v a n o m a e m , i n a s ta e u z p o m o s v ih n a s, p o t o n a i s o p s t v e n i s t r a h o v i z a h t e v a ju d a b u d e s t v o r e n o . U k o l i k o b i m i n e k o p r i g o v o r i o d a g o v o r i m k o je ta , o d g o v o r i o b ih m u d a je clo sta m o g u n o d a p r e u r a n j e n o p r e d v i d a m o n o t o e s e d o g o d i t i . D a tu m i n is u g o t o v o n im a lo v a n i. P rv i h r i a n i o e k iv a li su s v a k o g t r e n u t k a p r o p a s t s v e ta ; p r e b a c ili su s e s a m o z a n e k o l i k o h ilja d a g o d i n a... LJ o e k iv a n ju s a s v im d r u g e v r s te , i ja m o g u d a se p r e b a c im ; ali, n a k ra ju k ra je v a , v iz iji s e n e o d m e r a v a te ina, n iti s e o n a d o k a z u je : v iz ija b u d u e tir a n ije n a m e e m i s e k a o n e t o t o je t o i i k o n e o s p o r n o o i g l e d n o d a m i izg l e d a d a b ih s e o s r a m o t io k a d b ih h t e o d a d o k a e m n je n u o s n o v a n o s t . T u je p o s r e d i iz v e s n o s t k o ja je is t o v r e m e n o n a lik n a je z u i n a n e k i a k s io m . P r ih v a ta m je sa e s t i n o m ja n s e n is t i k o g z a n e s e n ja k a i sa u b e d e n je m m a t e m a ti a r a . N e , n e g o v o r i m k o je t a i n e p r e b a c u je m se , p a a k n e b ih m o g a o d a k a e m , k a o K its 6, d a m e o s e a j t a m e o b u z im a . P r e b ih m o g a o d a k a e m k a k o m e n e k a s v e t lo s t p r e p la v lju je , ja s n a i n e p o d n o ljiv a , z b o g k o j e p r e d v id a m , n e s m a k s v e t a g o v o r i o b ih k o je t a o n d a k a d b ih t o r e k a o n e g o k ra j j e d n o g c iv iliz a c ijs k o g stila ili j e d n o g n a in a b iv s t v o v a n ja . O g r a n i a v a ju i se n a o n o t o s e u p r a v o d o g a d a a n a p o s e n a E v r o p u , r e i u d a k r a jn je ja s n o v id im d a se n j e n o je d i n s t v o n e e iz g r a d it i z a h v a lju ju i s a g la s n o s ti i sav e t o v a n ju , n e g o p o m o u n a silja , u sk i a d u sa z a k o n im a k o ji u p r a v lja ju s t v a r a n je m ca rstava. D a b i s e t e s ta r e n a c i j e o d r e k l e i o s l o b o d i l e s u r e v n jiv o s t i i p r o v in c ija ln ih o p s e sija u k o j e su s e u p e t lja le , n a t o e m o r a t i d a ih n a te r a je d n a g v o z d e n a ru k a , je r o n e n a t o n ik a d a n e e d o b r o v o l j n o p r is ta ti. P o t o b u d u p o r o b l j e n e , o n e e , o s e a ju i se m e d u s o b n o v i's to p o v e z a n e p o n i e n o u i p o r a z o m , m o i
6V e lik i e n g le s k i r o m a n t i a r s k i p e s n ik (1 7 9 5 - 1 8 2 1 ).
52 /
53 /
d a se p o s v e t e , p o d b u d n im i p o d r u g ljiv im p o g l e d o m s v o g n o v o g g o s p o d a r a , s tv a ra n ju je d n e n a d n a c io n a ln e t v o r e v in e . N j i h o v o r o p s t v o b i e b lis ta v o , o n e e se r e v n o s n o i n e n o s ta ra ti o n je m u , t r o e i n a t o p o s l e d n j e o s t a t k e s v o g s t v a r a la k o g d a ra . O n e e s k u p o p la t iti n j e g o v b le s a k . T a k o e , id u i is p r e d v r e m e n a , E v r o p a d a ti, k a o i u v e k , p r im e r s v e t u i s te i sla vu s v o jo m u l o g o m p r o t a g o n i s t e d o g a d a ja i n jih o v e r t v e . N je n s e z a d a t a k s a s t o ja o u t o m e d a u n a p r e d d o a r a n e d a e d r u g ih , d a p a ti r a d i n jih i p r e n jih , d a im p o n u d i s v o je s o p s t v e n e g r e v e k a o o b r a z a c k a k o o n i n e b i m o r a li d a iz m i lja ju o r i g i n a l n e i o s o b e n e g r e v e . t o s e v is e t r o ila r a d i n jih , t o s e v is e b r in u la i u z n e m ir a v a la , t im su b o l j e o n i iv e li k a o p a r a z it i k o ji s e h r a n e s t r a h o t a m a t o ih o n a p r e iv lja v a i k a o n a s le d n ic i o n o g a t o j e o n a iz v o je v a la s v o jim p o b u n a m a . O n i e s e i u b u d u n o s t i n jo j o b r a a t i z a p o m o , s v e d o o n o g d a n a k a d a e , is c r p lje n a , o n a m o i d a im z a v e t a jo s a m o n e k e o tp a tk e .
O d ise ja z lo p u m e n ju
J t r e n e g o t o z a s p im o n a jv e i
d e o v re m e n a p r o v o d im o s e k u i u m is lim a s v o j e n e p r ija t e lje n a k o m a d e , v a d e i im o i i u t r o b u , s t e u i im i l e i c e d e i k r v iz n jih , gaz e i i d x o b e c i sv a k i n j i h o v o r g a n , a li im u is ti m a h o s t a v lja m o , iz lju b a v i p r e m a s v o m b li n je m , d a k o r is t e s v o j k o s tu r . P o t o im u in im o taj u s tu p a k , s m ir u je m o s e i m r t v i u m o r n i n e o s e t n o t o n e m o u san. Z a s lu ili s m o d a p o i n e m o p o s le t o l i k o g o s t r v ljiv a n ja i t o l i k o p e d a n t n o g ra d a . M o r a m o , u o s t a lo m , d a p o v r a t i m o s n a g u k a k o b is m o n a r e d n e n o i m o g l i o p e t d a z a p o n e m o tu o p e r a c iju , k a k o b is m o o p e t p r i o n u l i n a p o s a o t o b i o b e s h r a b r io i H e r k u la p r e o b r a e n o g u k a s a p in a . D o is ta , im a ti n e p r ija t e lja n ije s in e k u r a . N a n o n i p r o g r a m n e b i b i o t o l i k o p r e t r p a n k a d a bi n a m b i l o d o p u t e n o d a d a n ju p u t a m o n a v o lju s v o jim r d a v im s k lo n o s t im a . D a b is m o s e d o m o g l i n e t o l i k o s r e e k o l i k o u r a v n o t e e n o s t i, t r e b a lo b i d a s m a k n e m o d o b a r b r o j s v o jih b li n jih , d a s v a k o g d a n a z v e r s k i u b ija m o g o m ile lju d i, p o u g le d u n a s v o je v e o m a s r e c n e i v e o m a d a le k e p r e t k e . O n i n is u b ili t o lik o s r e n i, p r i m e t i e ita la c , p o t o z b o g m a le g u s t in e n a s e lje n o s t i u p e in s k o d o b a n is u ba m o g l i s v e v r e m e j e d n i d r u g e d a k o lju . N e k a je ta k o ! A li o n i su z a p o m e n u t o im a li iz v e s n e n a k n a d e , b ili su b o l j e s r e e n e g o m i: id u i u l o v u b i l o k o m tr e n u tk u d a n a , n as r u i n a d i v l j e iv o t in je , o p e t su u b ija li b i a is te v r s te . N a v ik li n a p r o l i v a n j e k rv i, la k o su m o g l i d a stia ju s v o ju p o rn a m n u e lju z a u b ija n je m ; o n i u o p t e n is u m o r a li d a s k r iv a ju s v o j e u b ila k e n a m e r e i o d la u n j i h o v o iz v r a v a n je , d o k s m o m i o s u d e n i n a t o d a m o t r i m o n a s v o ju k r v o l o n o s t i o b u z d a v a m o je , d a je p u t a m o d a u n a m a p a t i i c v ili j e r s m o p r im o r a n i d a s e m ir im o sa o d la g a n je m , s n e o p h o d n o u d a o d g a d a m o iz v r a v a n je s v o jih o s v e t a ili d a o d n jih o d u s t a je m o . N e o s v e t it i s e z n a i v e z a t i se z a p o m i s a o o o p r o t a ju , u t o n u t i u n ju , z a g lib it i s e u n jo j, z n a i z a t r o v a t i s v o j d u e v n i i v o t m r n j o m k o ju u s e b i p r ig u u je m o . P o t e d e n i n e p r ija t e lj o p s e d a n a s i s m u u je , n a r o it o o n d a k a d s m o oclluili d a g a v is e n e m r z im o . U o s t a lo m , m i m u s r v a r n o o p r a t a m o s a m o a k o s m o d o p r i n e l i n j e g o v o m p a d u ili g a v i d e l i s v o jim o im a , a k o s m o b ili s v e d o k n j e g o v o g s ra m n o g k ra ja , ili a k o ta d a se u n a jv e o j m e r i i z m i r u j e m o s n jim p o s m a t r a m o n j e g o v le . Ta se s re a , is tin i z a v o lju ,
54 /
55 /
r e t k o k a d d o iv lja v a ; b o l j e je n e r a u n a ti n a to . N e p r i j a t e l j n ik a d a n ije o b o r e n n a t lo ; p o t o u v e k o s t a je n a n o g a m a s p o b e d n i k i m iz r a z o m lic a , p r v a m u je o d lik a d a s e is p r e a v a p r e d n a m a i d a n a e m b o ja l j i v o m p o d r u g iv a n ju sup r o t s t a v lja s v o ju o z a r e n u z a je d ljiv o s t . N a jv i e s m o n e s r e n i z b o g t o g a t o m o r a m o d a s e o d u p i r e m o o n o m e n a jis k o n s k ije m u n a m a , d a o d o l e v a m o o n o m e e m u n a s v u k u n a i k o r e n i. I z t o g a p r o is t i u o n e m u k e p r o s v e e n o g o v e k a p r im o r a n o g d a s e s m e i, p r is il j e n o g d a b u d e u g la d e n i d v o li a n , n e m o n o g d a u n i ti p r o t iv n ik a d r u g a ije s e m r e im a , o s u e n o g n a k le v e t u i t a k o r e i o a j n o g t o m o r a d a u b ija n e m r d n u v i p r s t o m , j e d i n o z a h v a lju ju i s n a z i k o ju p o s e d u j e r e , ta n e v id ljiv a k a m a . R a z n o v r s n i su n a in i k o jim a s e s v ir e p o s t s lu i. Z am e n ju ju i d u n g lu , r a z g o v o r o m o g u a v a n a o j o k r u t n o s t i d a s e r a z m a h n e b e z n e p o s r e d n ih p o s le d ic a p o n a e b li n je . K a d b is m o z b o g h ir a n e k e z l o k o b n e s ile iz g u b i l i m o g o v o r a , n ik o v is e n e b i b i o b e z b e d a n . U s p e li s m o d a p o t r e b u z a u b ija n je m a o n a n a m je u k r v i - p r e b a c i m o u s v o je m is li: j e d i n o se t o m m a js to r s k i i z v e d e n o m o p e r a c ij o m m o e o b ja s n it i m o g u n o s t p o s t o ja n ja d r u t v a i n je g o v o t r a jn o o p s t a ja n je . T r e b a li iz t o g a iz v e s t i z a k lju a k d a n a m p o l a z i z a r u k o m d a s a v la d a m o s v o ju u r o d e n u isk va r e n o s t , s v o je u b ila k e s p o s o b n o s t i? K a d a b is m o t o u in ili, p o g r e n o b is m o o c e n ili m o r e i i p r e u v e li a li n j e n o m ag i n o d e lo v a n je . O k r u t n o s t k o ju s m o n a s le d ili i k o j o m r a s p o la e m o n e d a se t a k o Ia k o o b u z d a t i; d o k g o d j o j se p o t p u n o n e p r e p u s t im o i d o k j e n e i iv ir n o d o k ra ja , u d n u d u e o s t a je m o o k r u t n i i g o t o v o n im a lo s e n e o s lo b a d a m o t o g z la . Iz r a z it i m u k i u b ic a s m i lja z l o i n , p r ip r e m a g a i iz v r a v a i, iz v r iv i g a , o s lo b a d a se n a n e k o v r e m e s v o jih u b ila k ih p o r iv a ; z a u z v r a t, o n a j k o n e u b ija z a t o to n ije u s ta n ju d a u b ije , ia k o o s e a e lju d a t o u in i, n e o s t v a r e n i u b ic a , o v e k s la b e v o l j e i s e tn i p o b o r n i k p o k o lja , u m is lim a u b ija b e z b r o j lju d i i a m i i p a t i m n o g o v is e n e g o o n a j d r u g i z a to to g a n e p r e s ta n o m u t i a lje n je z b o g s v ih s t r a h o ta k o je n ije u m e o d a p o in i. N a isti n a in , o n a j k o se n e u s u d u je d a s e o s v e t i t r u je s e b i iv o t , p r o k l i n j e s v o je m o r a in e o b z i r e i o p r o t a j, taj p r o t i v p r i r o d n i in . O s v e t a , b e z s u m n je , n ije u v e k sla tk a : p o t o s e o s v e t i, o v e k o s e a d a j e u m o r a ln o m p o g l e d u ispod s v o j e r t v e , ili s e z a p li e u c e p id la k a , g r i o m s a v e s ti iz a z v a n a r a z m i lja n ja ; p r e m a t o m e , i o s v e t a n a m t r u je iv o t , ia k o j e o n a v i s e u s k la d u sa o n ijn t o s m o , sa o n i m t o o s e a m o , sa o s o -
b e n im u n u t r a n jim z a k o n o m s v a k o g o v e k a ; o n a j e is t o ta k o i zdravija o d v e lik o d u n o s t i. U s t a r o m v e k u s m a tra 10 se d a su s e E r in ije ja v ile p r e b o g o v a , u k lju u ju i tu i Z e v s a . D a je o s v e t a s ta rija o d v r h o v n o g b o a n s t v a t o je v e o m a v a n a s tv a r k o ja je n a s lu e n a u a n t i k o j m i t o l o g ij i . O n i k o ji b i l o iz n e m o i, b i l o z a t o t o im s e n ije u k a z a la p r ilik a , b i l o iz t e a tr a ln e v e lik o d u n o s t i n is u r e a g o v a li n a s m ic a lic e s v o jih n e p r ija t e lja , n o s e n a s v o jim lic im a i g p r ik r iv e n ih s r d b i, t r a g o v a te k e u v r e d e i lja g e , s r a m o t e t o su o p r o s t ili. a m a ri k o j e d r u g im a n is u o p a l i l i o k r e u s e p r o t i v n jih , p lju t e im p o lie u i i z n o s e n a v i d e l o n ji h o v z a k lju a k . D o k ih g l e d a m o o n a k o u n e z v e r e n e i o p s e d n u t e , u s r e d s r e d e n e n a s v o ju s r a m o tu , p r e p u n e je tk o s ti, k o l i k o u z d r z a n e t o i i k o i g o t o v e d a p la n u , i m a m o u tis a k d a o n i in e n a t o v e a n s k e n a p o r e k a k o b i o t k lo n i1 1 o p a s n o s t d a p o d l e g n u g r e v im a . to je n j i h o v o n e s trp l j e n j e v e e , t o v is e m o r a ju d a g a p r ik r iv a ju , a k a d a im t o n e p o d e z a r u k o m , o n d a n a jz a d p la n u , a li b e s k o r is n o , g l u p o , j e r is p a d a ju k r a jn je s m e n i, is t o o n o l i k o s m e n i k o l i k o i o n i lju d i k o ji se, p o t o se u n jim a n a k u p ilo p r e v i s e u i i p o t o su p r e d u g o u ta li, p o t p u n o z b u n ju ju p r e d s v o jim n e p r ija t e ljim a i p o k a z u ju d a ih n is u d o s t o jn i. N j i h o v p o r a z jo v i e e u v e a t i n jih o v u o z l o j e d e n o s t , i svak o is k u s tv o , m a k o l i k o b e z n a a jn o b ilo , p r e d s t a v lja e z a n jih jo j e d n u k a p u c a s i-z u c i k o ju m o r a ju d a is p iju . o v e k p o s t a je p i t o m iji, p o s t a je dobar s a m o u n i ta v a ju i o n o t o j e n a j b o l j e u s o p s t v e n o j p r ir o d i, s a m o p o c lv r g a v a ju i s v o je t e l o d is c ip lin i m a lo k r v n o s t i, a s v o j d u h d is c ip lin i z a b o r a v a . D o k g o d o n m a k a r i u n a jm a n jo j m e r i p a m t i u v r e d u k o ju je d o i v e o , o p r o t a j s e s v o d i n a b o r b u sa v la s t it im n a g o n im a , n a n a p a d u s m e r e n p r o t i v s o p s t v e n o g . N a i p o d l i p o s t u p c i d o v o d e n a s u s k la d s n a m a s a m im a , o b e z b e u ju na k o n t in u it e t , s p a ja ju n a s s n a o m p r o lo u , p o d s t i u n a e m o i d o a r a v a n ja ; is t o ta k o , m a t o v it i s e p o k a z u j e m o s a m o o n d a k a d i e k u je m o n e s r e u k o ja e z a d e s it i d r u g e lju d e , s a m o u n a s t u p im a g a e n ja , u o n o m r a s p o lo e n ju k o je n a s p o d s t i e a k o n e d a i n i m o s r a m n a d e la , a o n o b a r e m d a o n jim a s a n ja r im o . K a k o b i u t o m p o g l e d u m o g l o b it i d r u g a ije n a p la n e t i n a k o j o j s e ta p u t b e z o n o iri p o p u t k a k v e p o a s ti? K u d g o d d a k r e n e m o , s p o t i e m o s e o n e t o lju d s k o ; ta o d v r a t n a s v e p r is u t n o s t z a p r e p a u je nas i in i o g o r e n i m , p r e d n jo m z a p a d a m o u n e k a k v u o t u p e l o s t proetu jarou. U s v o j e v r e m e , k a d a p r o s t o r n ije b i o p r e t r p a n , k a d n ije b i o
56 /
57 /
p r e p l a v l j e n lju d im a , iz v e s n e s e k te , k o j e je n e s u m n jiv o nad a h n jiv a la n e k a b la g o d a t n a sila, p r e p o r u i v a l e su u k o p lja v a n je i p r im e n jiv a le g a ; u s le d d e lo v a n ja p a k l e n o g p a r a d o k s a ln o g s tic a ja o k o ln o s t i, o n e su i e z le u p r a v o u t r e n u tk u u k o j e m b i n j i h o v o u e n je b i l o u m e s n ije i k o r is n ije n e g o ik a d a . S t v o r o v i o p s e d n u t i r a z m n o a v a n je m , d v o n o c i s p o r u n e lim lic im a , p o s t a li s m o p o t p u n o n e p r iv la n i j e d n i d r u g im a , i n a e f i z i o n o m i j e m o g l e b i d a p o v r a t e s v o ju n e g d a n ju d r a s a m o n a u p o l a p u s t o j Z e m lji, n a k o j o j b i i v e l o n a jv i e n e k o l i k o h ilja d a s t a n o v n ika. R a z m n o a v a n je n a ih b li n jih g r a n i i s e s n e i m o d v r a t n im , a o b a v e z a d a ih v o l i m o g o t o v o j e s m e n a . U p r k o s t o m e , s v e n a e m is li z a g a e n e su p r is u s t v o m I ju d s k o g , s v e o n e za.udara.ju n a lju d s k o i n e u s p e v a ju d a s e iz n j e g a i u p a ju . K o ju b i is tin u o n e b ile u s ta n ju d a o t k r iju , d o k o g a b i o t k r o v e n j a m o g l e d a s e v in u , k a d a taj k u n i s m r a d g u i d u h i o n e s p o s o b lja v a g a d a u z im a u o b z i r b i l o ta d r u g o o s im s m r d ljiv e i o p a s n e i v o t i n j e iji v o n j p o d n o si? O n a j k o je p r e s la b d a b i o b ja v i o ra t o v e k u n ik a d a n e b i t r e b a lo d a z a b o r a v i, u t r e n u c im a s v o g a ra , d a s e m o l i d a d o d e d r u g i p o t o p , k o ji b i b io n e m i l o s r d n i j i o d o n o g p rvog. S p o z n a ja u n i ta v a lju b a v : p r o n i u i u n a e v la s t it e tajn e , p o i n j e m o d a m r z im o s v o je b li n j e u p r a v o z a t o t o su n a m s li n i. Kada ovek vise nema iluzija o sebi, nema ih ni o drugim ljudima; o n o o d v r a t n o k o j e o t k r i v a m o s a m o p o s m a t r a n je m p r o t e e m o , o s n o v a n im u o p t a v a n je m , n a o s t a le s m r t n ik e ; p o t o su o n i u s v o jo j b it i i z o p a e n i , n e g r e i m o k a d a im p r ip is u je m o s v e p o r o k e . D o s t a j e z a n im l j i v o t o t o v e in a n jih p o k a z u je d a n e u m e i li n ik a k o n e e l i d a im u la z i u tra g , d a ih o t k r iv a u s e b i s a m im a ili u d r u g im lju d im a . L a k o je in iti z l o : t o s v a k o m e p o l a z i z a r u k o m ; z a u z v r a t , iz r i it o p r e u z im a n j e o d g o v o r n o s t i z a n je g a , p r iz n a v a n je n je g o v e n e u m it n e r e a ln o s t i, p r e d s t a v lja n e o b i a n p o d v ig . U p r a k s i b i l o k o m o e d a s e n a d m e e sa d a v o l o m ; u t e o r iji s tv a ri s t o je d r u g a ije . P o in it i g r o z n a d e la i z a m is lit i grozotu t o su in o v i k o ji s e n e m o g u s v e s ti je d a n n a d r u g i: iz m e d u p r o i v l j e n o g c in iz m a i a p s t r a k t n o g c in iz m a n e m a n i je d n e j e d i n e d o d i r n e ta k e . B u d i m o s u m n ji a v i p r e m a o n im a k o ji p r ih v a t a ju n e k u u m ir u ju u f i l o z o f i j u , k o ji v e r u ju u D o b r o i r a d o g a p r o g la a v a ju i d o l o m ; o n i n e b i d o t l e d o li d a su , p o t e n o z a g le d a n i u s e b e s a m e , p o m n o p r o u il i d u b i n e s v o j e p s ih e ili s v o je k u n e k lic e ; a li o n i lju d i n jih , d o d u e , m a l o im a
k o j i su b ili t o l i k o r a d o z n a li ili t o l i k o n e s r e n i d a su p r o d r li d o o n o g a n a jd u b lje g s lo ja u s v o m b i u , z n a ju ta d a m is le o o v e k u : o n i v is e n e e m o i d a g a v o l e , j e r v is e n e v o le s e b e s a m e , o s ta ju i u isti m a h i t o e b iti k a z n a k o ja e ih s n a i jo v r e v e z a n i z a s e b e n e g o r a n i j e ... D a b is m o m o g l i d a s a u v a m o v e r u u s e b e i u d r u g e lju d e , i d a n e b is m o u o ili ilu z o r n o s t , n i ta v n o s t s v a k o g in a , m a k a k a v o n b io , p r ir o d a nas je u in ila n e p r o z i r n i m z a n a s s a m e , p o d l o n i m z a s le p lje n o s t i k o ja ra d a s v e t i u p r a v lja n jim e . K a d b is m o se p o d u h v a t ili to g a d a s e b e d o k ra ja p r o u im o , z g a d e n o s t b i nas p a ra lis a la i o s u d ila n a b e s k o r is n o iv lje n je . I z g l e d a d a je S o k ra t p r e v i d e o n e s p o jiv o s t in a i u p o z n a v a n ja s a m o g s e b e ; d a n ije ta k o , z a r b i se o n k a o p e d a g o g , k a o o v e k o v s a u e s n ik , u s u d io d a u s v o ji g e s l o iz d e l f s k o g p r o r o i t a sa s v im p o n o r n o d u b o k im o d r ic a n jim a k o je o n o p o d r a z u m e v a i n a k o ja nas p o z iv a ? D o k g o d o v e k p o s e d u j e s o p s t v e n u v o lju i d o k g o d n e e l i d a je s e o d r e k n e (u t o m e s e s a s to ja la L u c ife r o v a k r iv ic a ), o s v e t a j e n e t o t o s e m o r a iz v r iti, o r g a n s k a n u n o s t k o ja o d r e d u j e s v e t r a z n o lik o s t i, s v e t n a e g ,,ja , k o ja n e m o e im a t i n e k i s m is a o u s v e tlu is t o v e t n o s t i. K a d a b i b i l o t a n o d a i v i m o u j e d n o m " ( P l o t i n ) , k o m e b is m o s e s v et ili t a m o g d e s e sv a k a r a z lik a g u b i, g d e s e sv i o s e a m o je d in s t v e n i u o n o m e n e r a s p o z n a t ljiv o m u k o m e g u b i m o s v o j e o b r is e ? M i, u stva ri, i v i m o u o n o m e t o je m n o g o s t r u k o ; n a e c a r s t v o je s t e c a r s t v o n a e g ,,ja , a s p a s e n je s e n e m o e p o s t i i p o m o u s v o g . i v e t i z n a i p r ih v a t it i o s e a j, p a , p r e m a t o m e , i s a m o p o t v r iv a n je ; o t u d a n e z n a n je (s a s v o j o m n e p o s r e d n o m p o s l e d i c o m o s v e t o m ) , o s n o v a fa n t a z m a g o r ije , u z r o k n a ih o d is e ja n a z e m l j i . to v i e p o k u a v a m o d a s e o t r g n e m o o d s v o g a , t o v i e u n je g a t o n e m o . U z a lu d n a s t o jim o d a g a r a z n e s e m o ; ta m a n s m o p o m i s l i l i d a n a m je t o p o l o z a r u k o m , k a d li s e o n o u k a z u je s ig u r n ije u s e b e n e g o ik a d a ; s v e i m e s e s l u i m o d a b is m o g a u n i t ili s a m o p o v e a v a n j e g o v u s n a g u i p o s t o ja n o s t , i n j e g o v a ja in a i n je g o v a iz o p a e n o s t t o l i k e su d a s e , o n d a k a d p a t im o , o n o ir i jo v i e n e g o o n d a k a d u iv a m o . T a k o s tv a r i s t o je s n a im , a u t o l i k o p r e s na im in o v im a . K a d a m is lim o d a s m o ih s e o s l o b o d i l i , v e z a n i s m o z a n jih v is e n e g o ik a d a ; a k i o n d a k a d s e iz v r g n u u p r i v i d n e in o v e , o n i g o s p o d a r e n a m a i p o t in ja v a ju n as. M i s e n a p o s le t k u u v e k v e z u j e m o z a p o d u h v a t ije m s m o o s tv a r iv a n ju p r is t u p ili u b e d e n i u n j e g o v u k o r is n o s t ili p r o t i v s v o je v o l j e , n a k ra ju s e p r e t v a r a m o u n j e g o v e r o -
58 /
59 /
b o v e ili la k o v e r n e r t v e . N ik o n e m o e n i d a s e p o m e r i s m e s ta a d a s e p r i t o m n e v e e z a o n o m n o g o s t r u k o , z a p r iv id , z a . D e la t i z n a i o g r e it i s e o a p s o lu t. S u v e r e n o s t in a p r o t e la z i, r e c im o t o o t v o r e n o , iz n a ih p o r o k a , k o ji g o s p o d a r e d e l o m iv o t a t o je v e i o d o n o g k o jim g o s p o d a r e n a e v r lin e . A k o s t a n e m o n a s tr a n u iv o ta, a o s o b i t o n a s tra n u is t o r ije , n ai s e p o r o c i u k a z u ju k a o u n a jv e o j m o g u n o j m e r i k o r is n i; z a r n e m o e m o r e i d a s e z a h v a lju ju i n jim a g r e v it o d r i m o z a s tv a r i i d a na o v o m s v e tu n e t o p r e d s t a v lja m o ? P o t o su o n i n e r a s k id iv o p o v e z a n i s n a im p o l o a j e m u s v e tu , n e m a ih s a m o o v e k k o ji je p o t p u n o li e n v o lje . H t e t i ih b o j k o t o v a t i z n a i z a v e r it i s e p r o t i v s e b e , p o l o i t i o r u j e u je k u b o r b e , iz g u b it i u g le d u o im a s v o g a b li n je g ili o s ta ti z a u v e k d o k o n . T v r d ic a z a s lu u je d a m u z a v id im o , n e z b o g u s t e d e n o g n o v c a , n e g o u p r a v o z b o g n j e g o v o g tv r d i lu k a , k o j i p r e d s ta v lja n j e g o v o p r a v o b la g o . V e z u ju i je z a j e d n o p o d r u je s t v a r n o s ti, u g la v lju ju i je u n je g a , p o r o k , k o ji n i ta n e r a d i n e p r o m i lje n o , p o t p u n o z a o k u p lja je d in k u , p r o d u b lju je n je n u n u tr a n ji iv o t , p r u a jo j o p r a v d a n je , o d v r a a je o d o n o g n e o d r e d e n o g . N e m a v is e p o t r e b e d o k a z iv a ti p r a k t i n u v r e d n o s t n a s tr a n o s ti, iz o p a e n o s t i i z a b lu d a . U o n o j m e r i u k o jo j s e s v e s n o o g r a n i a v a m o n a o v a j s v e t, n a s a d a n ji t r e n u ta k u k o m e se s u k o b lja v a ju p o j e d i n a n e v o lje , u k o m e h a ra u d n ja d a s e b u d e p r v i, m a li p o r o k p o k a z u je s e d e l o t v o r n i j i o d v e lik e v r lin e . Politikci d im e n z ija b i a (p o d r a z u m e v a ju i o v d e p o d p o l i t i k o m d o v r a v a - n je o n o g a b i o l o k o g ) titi v la d a v in u in o v a , v la d a v in u d in a m i n e n is k o s ti. U p o z n a t i s e b e s a m e z n a i o t k r it i o g a v n o g p o k r e t a a n a ih g e s t o v a , o n o s r a m n o t o j e u tk a n o u n a u b it, s k u p o ig l e d n i h ili s k r iv e n ih m u k a o d k o jih z a v is i n a a e fik a s n o s t. S v e t o p o t i e iz d o n j i h s lo je v a n a e p r i r o d e p r o e t o je s n a g o m , s v e t o d o l a z i o d o z d o p o d s t i e n a s: p o d s t ic a n s u r e v n jiv o u i g r a m z iv o u , o v e k u v e k s tv a ra v i e i z a p in je v i e n e g o o n d a k a d g a p o d s ti u p le m e n it a o s e a n ja i n e k o r is t o lju b iv o s t . J a lo v o s t p r e t i j e d i n o o n im a k o ji n e p r is ta ju d a o d r a v a ju i o b z n a n ju ju s v o je m a n e . M a k a k v o b ilo p o d r u j e k o je n a s p r iv la i, d a b is m o se u n je m u o d lik o v a li, t r e b a d a r a z v ija m o o n u n e z a ja ljiv u s tra n u n a e g k a r a k te r a , d a b r i l j i v o n e g u j e m o n a e s k lo n o s t i p r e m a fa n a tiz m u , n e t r p e ljiv o s t i, g o n je n ju i k a n ja v a n ju . N i t a n ije u m o r a l n o m p o g l e d u ta k o s u m n jiv o k a o p lo d n o s t . A k o s t r e m it e is to ti, a k o t e i t e n e k a k v o j u n u t r a n jo j p r o v id n o s t i, o d r e c i- t e ^ e .b e z o k le v a n ja
s v o jih o b d a r e n o s t i, is k lju ite se iz k r u n o g t o k a in o v a , p o s t a v it e se iz v a n lju d s k o g , o d r e c i t e se d a se p o s l u i m o j e d n i m iz r a z o m iz t e o l o k o g g o v o r a o p t e n j a sa b o j i m s t v o r o v i m a " ... V e lik e o b d a r e n o s t i n e s a m o t o n e is k lju u ju v e l i k e m a n e n e g o ih , n a p r o tiv , p r iz iv a ju i ja a ju . K a d a s v e c i o p t u u ju s e b e z a o v o ili o n o n e d e l o , tr e b a im v e r o v a t i n a r e . N j i h o v o z a n im a n je z a p a t n je d r u g ih lju d i g o v o r i p r o t iv n jih . ta j e d r u g o n j i h o v o s a a lje n je , s a a lje n je u o p t e , a k o n e nedostatak k o ji s e k r ije u d o b r o t i? C r p e i s v o ju d e l o t v o r n o s t iz o p a k o g n a e la k o j e u s e b i s k riv a , o n o se r a d u je n e v o lja m a d r u g ih lju d i, u iv a u n jim a , n a s la d u je s e o t r o v o m t o g a o n e p r o i z v o d e , u s t r e m lju je se n a sva z la k o ja p r i m e u j e ili p r e d o s e a , sa n ja o p a k lu k a o o o b e a n o j z e m lji, p o l a z i o d t o g a d a o n p o s t o ji, g o t o v o n ik a k o n e u s p e v a d a se n a n je g a n e p o z i v a i, a k o s a m o p o s e b i n ije r u ila k o , o n o ip a k iz v la i k o r is t iz s v e g a t o j e ta k v o . K a o k r a jn je i z v i t o p e r e n i v id d o b r o t e , o n o s e n a p o s le t k u p r e tv a ra k o d s v e ta c a u jo v e o j m e r i n e g o k o d nas u n j e n u n e g a c iju . D a b i se u t o u v e r io , ita la c t r e b a d a u z m e itija s v e t a c a i u n jim a p o s m a t r a n e z a ja ljiv o s t s k o j o m se o n i u s t r e m lju ju na n a e g r e h o v e , e n ju k o ju o n i o s e a ju z a m u n je v it im s r o z a v a n je m ili b e s k r a jn o m g r i o r n s a v e s ti, n j i h o v o o g o r e n j e p r e d s k r o m n im r a z m e r a m a n a ih n e d e l a i n j i h o v o a lje n je to n e m o r a ju u v e o j m e r i d a b rin u z a n a e is k u p lje n je . M a k o l i k o s e v is o k o o v e k u z d ig a o , o n o s t a je z a r o b lje n ik s v o j e p r i r o d e , s v o g p r v o b i t n o g p a d a . L ju d i s v e lik im p la n o v im a , ili p r o s t o - n a p r o s t o d a r o v it i lju d i, p r e d s t a v lja ju u d o v i t a , v e li a n s t v e n a i g a d n a , k o ja iz g le d a ju t a k o k a o d a s m i lja ju n e k o s tr a n o n e d e l o ; i, d o is t a , o n i p r ip r e m a ju s v o je d e lo .. ., u p o t a ji r a d e n a n je m u , k a o k a k v i z lo in c i: z a r n e m o r a ju d a s m a k n u s v e o n e k o j i id u is tim p u t e m k a o i o n i? L ju d i s e b a tr g a ju i s tv a ra ju s a m o z a t o d a b i s m o d i l i n e k a b i a ili B i e , n e k e s u p a r n ik e ili S u p a r n ik a . B e z o b z ir a n a t o na k o je m s t e p e n u s e n a la z e , d u h o v i m e u s o b n o r a tu ju , u iv a ju u iz a z iv a n ju i p o t p u n o m u s e p o d a ju : i s v e c i z a v ic le je d a n d r u g o m e i je d a n d r u g o g a o d b a c u ju , k a o t o t o , u o s t a lo m , r a d e i b o g o v i , t o d o k a z u ju o n e n e p r e s t a n e s v a d e , ta n e s r e a s v ih O lim p a . O n a j k o p r is t u p i p r o u a v a n ju is t o g p o d r u ja ili is t o g p it a n ja k o j e i m i p r o u a v a m o u g r o a v a n a u o r ig in a ln o s t , n a e p o v la s t ic e , c e l o v i t o s t n a l e g iv o t a , o d u z im a n a m n a e h i m e r e i li a v a n a s p o v o l j n i h iz g le d a n a u s p e h . N a a d u n o s t d a g a
60/
61 /
s r u im o , o b o r i m o n a z e m lju , ili b a r e m n ip o d a t a v a m o u k a z u je se k a o n e k a m is ija , p a a k i k a o n e k a n e m in o v n o s t. D o p a d a n a m se je d i n o o n a j o v e k k o ji s e u z d r a v a o d s v a k o g d e la n ja , k o ji s e n e is p o lja v a n i n a k o ji n a in ; a li n i o n n e s m e d a p o s t a n e u z o r : priznati m u d r a e p o d s t i e z a v is t i in i j e o p r a v d a n o m . A k o s e is t ic e u le n s t v o v a n ju , a k o s e u n je m u o d lik u je , a k i n e k a le n t in a iz la e s e o p a s n o s t i d a b u d e n a r u e n a , j e r p r e v is e p r iv la i p a n ju ... N a jp o e l j n i j a b i b ila d o b r o o d m e r e n a p o v u e n o s t , a li n ik o m e n e p o la z i z a r u k o m d a s e d o n je d o v in e . S la va s e s ti e s a m o n a te tu d r u g ih , o n ih k o ji jo j is to ta k o t e e , p a s e a k i u g le d s ti e p o c e n u b e z b r o j n i h n e p r a v d i. O n a j k o je iz a a o , ili se s a m o u p in je d a iz a d e , n a g la s d o k a z u je d a je iz s v o g iv o t a o d s t r a n io svak i m o r a l n i o b z ir , d a j e p o b e d i o s v o ju sa vest, a k o je sa v e s ti u o p t e Ik a d a i im a o . O d r e i se s v o g a im e n a z n a i o s u d it i s e b e d a s e d i m o sk rten ih ru k u ; a v e z a t i s e z a n je g a z n a i m o r a ln o s e s r o z a ti. T r e b a li d a s e m o l i m o ili d a p i e m o m o lit v e ? D a i v i m o ili d a s e iz r a a v a m o ? I z v e s n o je d a nas n a e lo e k s p a n z ije , k o j e je n e o d v o j i v o o d na.e p r ir o d e , n a v o d i d a n a p o z i t i v n e o s o b in e d r u g ih lju d i g le d a m o k a o n a n e t o t o je s t e e n o n a ra u n n a ih p o z it iv n ih o s o b in a , k a o n a n e p r e s t a n o iz a z iv a n je . A k o n a m je sla va u s k ra e n a , ili n e d o s t u p n a , m i z b o g t o g a o p t u u j e m o o n e k o ji su d o n je d o s e g li, z a t o t o su, p o n a e m m i lje n ju , m o g l i d a je s e d o m o g n u s a m o o t e v i j e o d n as. o n a n a m je p o p r a v u p r ip a d a la , t r e b a lo je d a je m i s t e k n e m o , i d a n ije b ilo s m ic a lic a tih u z u r p a t o r a , n a m a b i p r ip a la . S la v a je k ra d a u m n o g o v e o j m e r i n e g o s v o jin a t o je o t r e a n a k rila tic a o g o r e n o g o v e k a i, u iz v e s n o j m e r i, s v ih nas. R e tk o k o u iv a u t o m e d a b u d e n e p o z n a t ili n e s h v a e n ; m e d u t im , a k o o t o m e d o b r o r a z m is lim o , z a r s e t o u iv a n je n e iz je d n a a v a sa g o r d o u d o t i n o g o v e k a t o se u z d ig a o iz n a d ta tin a i p o a s ti, sa e l j o m z a stica n je m n e u o b i a je n o g u g le d a i n e k a k v e s la v e samo u sopstvenim oima a to , z a c e lo , p r e d s t a v lja o n a j n a jv i i o b lik , v r h u n a c g la d i z a s la v o m ? O v a r e n ije p r e ja k a : tu j e n a p r o s t o p o s r e d i glad iji s e k o r e n i n a la z e u n a im u lim a i k o ja j e iz r a z f i z i o l o k e p r e k e p o t r e b e , v a p a j n a e u t r o b e . D a b is m o o d v r a t ili p a n ju sa n je i p o b e d i l i je , t r e b a lo b i d a r a z m i lja m o o s v o jo j b e z n a a jn o s t i, d a j e d u b o k o d o i v i m o , n e u iv a ju i u t o m e , j e r p o t p u n a u b e d e n o s t d a n is m o n ik o i n i ta v o d i , a k o n a n ju n e p r ip a z im o , s a m o z a d o v o ljs t v u i o h o l o s t i : o v e k n e m o e o p a a t i s v o ju s o p s t v e n u n i ta v n o s t, n i d u g o ra z m i-
lja t i o n jo j a d a s e p r i t o m z a n ju u ln o v r s t o n e v e e ... I z v e s n i m o s e a n je m s r e e p r o e t a je e s t in a sa k o j o m se o b e l o d a n j u j e n je n a k r h k o s t; is to ta k o , k a d n e k o j a v n o izr a a v a p r e z i r p r e m a sla vi, t o n ik a k o n e z n a i d a je o n n e p r i e l j k u j e ; o n jo j r o b u je u p r a v o u o n o m tr e n u tk u u k o m e o b z n a n j u j e d a j e o n a n i ta vn a . Ta j e e lja , s v a k a k o , o d v r a tn a , a li je s v o js t v e n a - n a e m u s tr o js tv u ; d a b is m o j e i u p a li iz s e b e , t r e b a lo b i o s u d it i i p u t i d u h n a t o d a se o k a m e n e , n a d m e t a t i s e s m in e r a lo m u n e r a d o z n a lo s t i, za b o r a v it i p o t o m d r u g e lju d e , p o t p u n o ih is tis n u ti iz s v o j e s v e s ti, j e r v e n j i h o v o p r is u s tv o , p r o e t o r a d o u i z a d o v o l j s t v o m , b u d i u n a m a z l o g d u h a k o ji n a m n a r e u je d a ih z b r i e m o i d a i z a e m o iz s v o je a n o n im n o s t i p o t a m n ju j u i p r i t o m n jih o v u sla vu . L ju t im o s e n a s v e o n e k o ji su ,,iz a b r a li d a iv e u is t o m r a z d o b l j u u k o m e i m i iv im o , k o ji h r le n a p r e d p o r e d n as, o m e t a ju n a e k r e t a n je ili n a s o s ta v lja ju z a s o b o m . J a s n ije r e e n o , svak i n a m je s a v r e m e n ik m rza k . M ir im o s e s n a d m o n o u n e k o g m r t v o g o v e k a , d o k se n ik a d a n e m ir im o s n a d m o n o u k a k v o g i v o g o v e k a , ije s a m o p o s t o ja n je p r e d s t a v lja za n a s p r e k o r i p o k u d u , p o d s t ic a j d a s e p r e p u s t im o is k u e n jim a s k r o m n o s t i. N e p o d n o l j i v o o i g l e d n u in je n ic u d a n a s t o lik o n a ih b li n jih n a d m a a iz b e g a v a m o d a u v i d i m o t a k o t o s e b i p r ip is u je m o , z a h v a lju ju i n a g o n s k o m ili o a jn i k o m lu k a v s tv u , s v e o b d a r e n o s t i, i t o j e d i n o s e b i p r i d a j e m o p r e im u s t v o d a s m o je d in s t v e n i. G u im o s e o d b e s a p o r e d s v o jih s u p a r n ik a ili s v o jih u z o r a : z a u z v r a t, k o l i k o o la k a n je d o iv lja v a m o p r e d n j i h o v i m g r o b o v i m a ! I u e n ik m o e d a o d a h n e i p o s t a n e p o t p u n o s v o j o v e k t e k p o s l e u it e lje v e s m r ti. S vi m i k o l i k o n a s g o d im a a r k o e l i m o p r o p a s t o n ih k o ji n a s b a c a ju u za s e n a k s v o jim o b d a r e n o s t im a , s v o jim r a d o v im a ili s v o jim p o d v iz im a , i s p o u d n im i g r o z n i a v im n e s t r p lje n je m e k a m o n j i h o v e p o s l e d n j e tr e n u tk e . A k o n a s n e k o n a d m a i u p o d r u ju u k o m e d e la m o , t o je d o v o l j a n r a z l o g d a p o e l i m o d a o d n je g a b u d e m o o s l o b o e n i : k a k o d a m u o p r o s t i m o t o t o nas p r im o r a v a d a m u s e d i v i m o , d a g a u d n u d u e , i p a te i z b o g to g a , o b o a v a m o ? N e k a n e s ta n e , n e k a s e u d a lji, n e k a n a p o s le t k u c r k n e , k a k o b is m o m o g l i d a g a o b o a v a m o n e p a t e i s iln o p r i t o m i n e o s e a ju i g o r in u , k a k o b i p r e s t a le n a e v e l i k e m u k e ! K a d b i b i o k o l i k o - t o l i k o p r e v e ja n , u m e s t o d a n a m b u d e z a h v a la n z b o g n a e v e lik e s la b o s ti p r e m a n je m u , o n b i z b o g n je b i o k iv a n n a n as, o p t u i o b i nas z a p r e t v a r a n je i
62 /
63 /
o d b a c i o g a d e i n a s se ili s a a lje v a ju i nas. P r e v is e z a d o v o lja n s o b o m , n e p o z n a ju d i u o p t e iz is k u s tv a p a tn ju k o ju d i v l j e n j e n e k o m e p o v la c i z a s o b o m , n i p r o t i v r e n e p o r i v e k o je o n o u n a m a iz a z iv a , o n g o t o v o n im a lo n e s lu t i d a s m o , d i u i g a n a p ije d e s t a l, p r is ta li d a s e p o m e r i m o nan i e n a le s t v ic i v r e d n o s t i i d a e o n m o r a t i d a p la t i c e h z b o g t o g p o m e r a n ja : d a li d e m o ik a d a m o d i d a z a b o r a v im o k a k a v j e u d a r a c a d a t o g a , p r iz n a je m o , n ije n i b i o s v e s ta n taj o v e k , z a c e lo , z a d a o s la tk o j ilu z iji o n a o j je d in s t v e n o s t i i n a o j v r e d n o s t i? P o t o j e n e s m o t r e n o ili p r e la z e d i g r a n ic e d o p u s t io d a g a p r e d u g o o b o a v a m o , sa d a m o ra d a p o d n e s e p o s le d ic e t o g s v o g p o s tu p k a : k a k o n a m j e d o z l o g r d i l o , o d l u u j e m o d a g a v is e n e s m a t r a m o p r a v im b o g o m , t e ta k o o n p o s t a je la n i b o g , p r i m o r a n d a s e k a je z b o g t o g a t o je t o l i k o v r e m e n a n e o s n o v a n o b i o p r e d m e t n a ih m is li. M o d a s m o g a o b o a v a l i s a m o n a d a ju c i s e d a d e m o m u j e d n o g d a n a v r a tit i m i l o z a d r a g o . A k o v o l i m o d a p a d a m o n ic ic e p r e d n e k im lju d im a , jo v is e v o l i m o d a s e o d r i c e m o o n ih p r e d k o jim a s m o s e p o n i z i l i . S v a k o p o d r iv a n je is p u n ja v a d o v e k a o d u e v l j e n j e m , u liv a m u s n a g u ; s t o g a su n is k a o s e d a n ja p r e k o p o t r e b n a , s t o g a su o n a p r a k t ic n o n e p o g r e iv a . Z a v is t k o ja p la ljiv c a p r e tv a ra u lu d o s m e l o g d o v e k a , a k e p e c a u tig r a , p o d s t i c e r a d n e r a v a i s t r u ja n je u te lu , u n o s i u n je g a n e k a k v u d r h t a v ic u k o ja g a s p r e d a v a d a n e o m lit a v i, d a je i n a jb e z n a d a jn ije m lie u u s r e d s r e d e n s tr a s tv e n iz r a z ; d a n e m a n je , n e b i b i l o d o g a d a ja , p a d a k n i svet n e b i p o s t o ja o ; o n a je o m o g u d i l a c o v e k u d a o p s t a n e , s t e k n e im e , p o s t a n e v e l i k preko greba, z a h v a lju ju c i to j p o b u n i p r o t iv n e p o z n a t e s la v e k o j o m je u ra ju b i o o v e n c a n , i k o j o m n ije m o g a o k a o n i g r e n i a n e o , n j e g o v in s p ir a t o r i n j e g o v u z o r d a se z a d o v o l j i . S v e t o iv i, s v e t o se k r e c e s v e d o c i o t o m p r v o b i t n o m g r e h u . Z a u v e k v e z a n i z a p o m a m u S a ta n e , g o s p o d a r a V r e m e n a , k o ji se je d v a r a z lik u je o d B o g a , p o t o p r e d s t a v lja sa m o n j e g o v o vidljivo lic e , m i s m o o b r v a n i tim d u h o m p o b u n e k o ja n a s n a g o n i d a iz v r a v a m o s v o ju d u n o s t iv ih lju d i p o d s t ic u d i n a s d a s e o b a r a m o je d n i n a d r u g e u b o r b i k o ja je , b e z s u m n je , a lo s n a , a li i o k r e p lju ju d a : k a d g o d , s u z b iv i s v o je p le m e n it e p o r iv e , p o s t a n e m o s v e s n i s v o je u l o g e r u ite lja , b u d im o s e iz o b a m r lo s t i, o iv lja v a m o . Z a t o t o s la b i n a u b it, d iv lje n je n as, s a s v im o b r n u t o , n a p o s le t k u o b e s h r a b r u je i d in i p o t i t e n im ; s t o g a s e o k r e d e m o p r o t i v oveka kome smo se divili, j e r je k r iv z a t o s t o n a m j e n a m e t n u o te k u o b a v e z u d a s e u z d i g n e m o n a ra-
z in u n a k o j o j s e o n n a la z i. N e k a se, p r e m a t o m e , n e c u d i s t o su n a a h r lje n ja p r e m a n je m u p r a d e n a u z m ic a n jim a i to , s v r e m e n a n a v r e m e , p r is t u p a m o p r e is p it iv a n ju s v o jih o d u e v lje n ja . N a n a g o n z a s a m o o d r a n je m p o z i v a n a s n a r e d , p o d s e c a n a s n a n a u d u n o s t p r e m a n a m a s a m im a , p r im o r a v a nas d a p o n o v o d o d e m o s e b i, d a s e p r i b e r e m o . M i p r e s t a j e m o d a c e n i m o o v o g ili o n o g d o v e k a , ili d a m u la s k a m o , n e z a t o t o su n a v o d n o s p o r n e n j e g o v e p o z it iv n e o s o b in e , n e g o z a to to s e b e m o e m o d a u z d i e m o sa m o n a n j e g o v r a c u n . l a k o n ije p r e s a h la , n a a s p o s o b n o s t d i v lje n ja p r o l a z i k r o z k r iz u u to k u k o je , p o t p u n o s e p o d a v i d a r im a i p o m a m a m a o t p a d n i tv a , n a b r a ja m o s v o je i d o l e d a b is m o ih j e d n o g z a d r u g im o d b a c ili i u n i t ili, a ta p o m a m a ik o n o b o r c a , k o ja s a m a p o s e b i z a s lu u je p r e z ir , ip a k p r e d s t a v lja c in io c a k o ji p o k r e c e n a e s p o s o b n o s t i. N is k i, p a p r e m a t o m e d e l o t v o r n i p o k r e t a c n a d a h n u c a , z l o p a m c e n j e s la v i v e lik u p o b e d u u u m e t n o s t i, k o ja n ije u s ta n ju d a g a s e lii k a o n i fil o z o f i j a , u o s t a lo m : m is lit i z n a d i d o m i l j a t o s e o s v e t it i, z n a d i u m e t i p r e r u it i s v o je p o d l o s t i i s k r iti s v o je r d a v e n a g o n e . A k o o n je m u s u d im o n a o s n o v u o n o g a t o o n is k lju c u je i o d b a c u je , je d a n sis t e m p o d s e d a n a v e t o iz v r e n o b r a d u n . P o t o su n e m ilo s r d n i, f i l o z o f i su, k a o i p e s n ic i, k a o i s v i o n i k o ji im a ju n e t o d a k a u , n e p o p u s t l j i v i lju d i . B la g i lju d i i m la k o n je n e o s t a v lja ju z a s o b o m n ik a k a v tra g , n e z a t o t o su li e n i d u b l j e m is a o n o s t i ili p r o n ic ljiv o s t i, v e c s t o g a t o im n e d o s ta je a g r e s iv n o s t , k o ja , rr ie d u tim , n ik a k o n e p o d r a z u m e v a p o t p u n o o c u v a n u iv o t n u s n a g u . U o p r e c i sa s v e t o m , m is lila c je d e s t o s la b a a n d o v e k , k r lja v k o , i u t o l i k o j e je t k iji j e r o s e c a s v o ju m a n ju b io lo k u v r e d n o s t i z b o g n je p a ti. to g a i v o t b u d e v is e o d b a c iv a o , o n de tim v is e , a li b e z u s p e n o , p o k u a v a t i d a z a g o s p o d a r i n jim e i p o t c i n i g a s e b i. D o v o l j n o u s k r a c e n d a b i t r a g a o z a s r e c o m , ali p r e v is e g o r d d a b i je n a a o ili d a b i se s n jo m p o m i r i o , is t o v r e m e n o s tv a r a n i n e s tv a r a n , stra a n i n e m o c a n , o n p o d s e d a n a n e k a k a v s p o j d iv l j e z v e r i i u tv a r e , n a b e s o m u c n ik a k o j i b i i v e o u m e t a f o r ic k o m s m is lu red i. V e o m a p o s t o ja n o , v e o m a b u d n o z l o p a m c e n j e m o e p o t p u n e s a m o d a p r e d s t a v lja a rm a tu r u j e d n e je d in k e : slab o s t k a r a k te r a n a jd e d e j e p o s le d ic a s la b o g p a m c e n ja . N e z a b o r a v ija t i p r e t r p lje n u u v r e d u t o j e je d a n o d k lju c e v a u s p e h a , v e t in a k o j o m su p o t p u n o o v la d a li svi lju d i sa c v r s t im u b e d e n jim a , j e r se s v a k o u b e d e n je s a s to ji n a p rv o m m e s tu o d m r n je i, n a d r u g o m m e s tu , o d lju b a v i. Z a-
64/
65 /
u z v r a t, n e d o u m i c e su u s u d o n o g a k o , n e s p o s o b a n u p r a v o i d a v o l i i d a m r z i, n e m o e d a se o p r e d e l i n i z a ta , a k n i z a s v o je u n u t r a n je r a z d o r e . A k o e l i d a s e p o t v r d i , d a s e o s l o b o d i s v o je a p a ti n o s t i, d a ig r a n e k u u lo g u , n e k a izm is li z a s e b e n e k e n e p r ija t e lje i v r s t o se z a n jih u h v a ti, n e k a p r o b u d i s v o ju u s p a v a n u o k r u t n o s t ili s e a n je n a te k e u v r e d e k o je je n e r a z b o r it o p r e n e b r e g n u o ! I n a jm a n ji n a p r e d a k u iv o t u , p a a k i g o l o o p s t a ja n je z a h t e v a iz v e s ta n m in im u m p o d lo s t i. N e k a n ik o n e d i g n e r u k e o d sveg a n is k o g t o je u sta n ju d a u in i a k o m u j e s t a lo d o t o g a d a s e o d r i u iv o t u " . Z lo p a m e n j e titi o v e k a o d p r o m e n a , a k o o n u z t o z n a d a g a o d r a v a , d a g a n e g u je , iz b e g a v a m lit a v o s t i o t u n o s t . T r e b a lo b i d a p a m t i m o a k i z l o k o je su n a m s tv a r i u in ile : im a li b o l j e g lu k a v s tv a o d t o g a d a b is m o s e p r e k a lili u d o d ir u s n jim a , d a b i s m o p o s t a li p r ije m iv i z a s t v a r n o s t i d o n je s e p r o b i t a n o s p u s tili? Li e n o b i l o k a k v o g i v o t n o g n a b o ja , i s t o o s e c a n j e " p r e d s ta v lja contradiction in adjecto, n e t o to n ije m o g u n o , flk c iju - S v e u s v e m u , o n o n e p o s t o ji, p a m a k a r n a s t o ja li d a g a o t k r i j e m o u v e r i, p o d r u ju u k o m e o n o , k a k o s e sm atra, c v e ta . N e m o e m o se trsiti d a iv im o , a jo m a n je d a se m o l i m o B o g u , a d a p r i t o m n e p r in o s i m o r t v e d e m o n u . Z a B o g a s e n a j e e v e z u j e m o z a t o d a b is m o s e o s v e t ili iv o t u , d a b is m o g a k a z n ili, d a li m u n a z n a n je d a m o e m o i b e z n je g a , d a s m o n a li n e t o b o lje ; v e z u j e m o s e j o i z a t o t o s e g n u a m o lju d i, z a t o d a b is m o im se o s v e t ili, e l e i d a im d a m o n a z n a n je k a k o n a m n ji h o v o d r u t v o n ije n e o p h o d n o p o t o su n a m o t v o r e n a v ra ta j e d n o g d r u g o g d o m a , i k a k o p u z im o p r e d N jim z a t o d a n e b is m o m o r a li d a p u z im o p r e d n jim a . B e z t e k u k a v n e , m u t n e , s k r iv e n e k o m p o n e n t e , n a o j p o b o n o s t i n e d o s ta ja la b i e n e r g ija , a m o d a o n a n e b i b ila k a d r a a k n i d a se z a m e t n e . R e k lo b i s e d a su b o le s n ic i d u n i d a n a m o t k r iv a ju n e s tv a r n u p r ir o d u is tih o s e a n ja , d a s e u t o m e s a s t o ji n ji h o v z a d a t a k i s m is a o n jih o v ih n e v o lja . N i ta p r i r o d n i j e o d t o g a , p o t o s e m a n e n a e ra s e u n jim a u s r e d s r e d u ju i p o s ta ju jo g o r e . P o t o j e ila o d v r s te d o v r s te i u p o r n o , s v e im ili m a n jim u s p e h o m , n a s to ja la d a im u t is n e s v o j ig , u m o r n a o d s v o g k r e ta n ja , B o le s t je , b e z s u m n je , m o r a la d a p o e l i m ir o v a n je , d a p o t r a i n e k o g a n a d k im e e n a m ir u m o d i d a p o t v r d i s v o ju n a d m o n o s t , n e k o g a k o s e nik a k o n e b i s u p r o t s t a v lja o n je n im h ir o v im a i n j e n o m d e s p o t iz m u , n e k o g a n a k o g a b i d o is t a m o g la d a r a u n a . P o e la je d a lu ta , p o k u a v a la je n a s v im s tr a n a m a d a n a d e
n e k o g a , i u t o m tra g a n ju d o i v e l a je m n o g o n e u s p e h a . N a jz a d je s r e la o v e k a , o s im a k o g a n ije i s tv o r ila . P r e m a t o m e , svi s m o m i b o le s n ic i, j e d n i p o t e n c i j a l n i ( t o j e o n o m n o t v o lju d i k o ji se d o b r o o s e a ju , m ir n a i b e z o p a s n a lju d s k a v r s ta ), a d r u g i iz r a z iti, b o le s n ic i u p r a v o m s m is lu r e i, c in i n a i s tr a s tv e n a m a n jin a . O v e d v e k a t e g o r i j e l ju d i n a i z g l e d su s li n e , a a stva ri n e s p o jiv e : iz m e d u m o g u n o g b o la i s t v a r n o g b o la p o s t o j i z n a ta n ra z m a k . U m e s t o d a z b o g t o g a k r iv im o s e b e s a m e , s v o ju k rh k u t e le s n u g r a d u , m i d r u g e o k r i v l j u j e m o z a s v o je s ta n je , z a n a jm a n ju n e la g o d n o s t , a k i z a n e k u m ig r e n u , o p t u u je m o ih d a m i m o r a m o d a p la a m o c e h z a n j i h o v o z d r a v lje , d a s m o p r ik o v a n i z a b o le s n i k u p o s t e lju z a t o d a b i o n i m o g l i p o s v o j o j v o l j i d a s e k r e c u i d a s k a k u u . S k o lik im li b i s m o u iv a n je m g le d a l i k a k o s e n a a b o le s t , ili n a a slab o s t iri i z a h v a t a n au o k o lin u i, k a d b i t o b i l o m o g u n o , s v e k o l ik o o v e a n s t v o ! R a z o a r a n i u s v o m o e k iv a n ju , srd i m o se n a s v e lju d e , k a k o n a o n e iz n a e o k o l i n e , ta k o i n a s v e o s t a le , e l i m o d a b u d u is t r e b lje n i, jo u g r o e n i j i o d n a s, i d a a s a g o n ije , l e p o g z a j e d n i k o g u n i t e n ja , k u cn e z a s v e i v e lju d e . S a m o v e lik i b o l o v i , neza.bora.vni b o lo v i, o d v a ja ju o d s v e ta ; d r u g i b o l o v i , o n i s la b i, k o ji su u m o r a l n o m p o g l e d u n a jg o r i, p o t in ja v a ju nas n je m u , z a t o t o p o k r e u o n o n a jn i e u n a o j d u i. N e tr e b a im a t i p o v e r e n j a u b o le s n ik e , o n i su o d lu n i, z n a ju d a is k o r i a v a ju i b r u s e s v o ja z lo p a m e n ja . J e d a n o d n jih o d l u i o je j e d n o g d a n a d a s e v is e n ik a d a n e r u k u je sa o v e k o m k o ji se d o b r o o s e a , a li u b r z o j e o t k r i o d a su m n o g i o d o n i h k o j e j e b i o o s u m n j i i o d a su z d r a v i, u s tv a ri b o le s n i. Z a t o o n d a d a s tv a ra s e b i n e p r ija t e lje n a o s n o v u p r e n a g lje n ih s u m n ji? O n je, t o je p o t p u n o o i g l e d n o , b i o r a z b o r it iji o d o n ih o s ta lih i im a o je m o r a ln ih o b z ir a k o jih n e m a o b i a j d a s e d r i o l o k o m e je p r ip a d a o , b a n d a p r ik r a e n ih , n e z a ja ljiv ih i p r o r o k o v a n ju s k lo n ih lju d i k o ju b is m o m o r a li d a i z o l u j e m o z a t o to o n a e l i s v e d a sru i k a k o b i n a m e tn u la s v o ju vla st. B o lje p o v e r a v a jm o p o s l o v e n o r m a ln im lju d im a , k o ji su je d in i s p r e m n i d a stva ri o s t a v e o n a k v e kak v e su : r a v n o d u n i i p r e m a p r o lo s t i i p r e m a b u d u n o s t i, o n i s e o g r a n i a v a ju n a s a d a n jo s t i u n ju se u k la p a ju b e z a lje n ja i n a d a . M e d u t im , im m u z d r a v lje p o p u s t i, o v e k o d t o g tr e n u tk a s a n ja ri jo s a m o o ra ju i p a k lu , u k r a t k o , b a v i s e reformisanjem: e l i d a p o p r a v i o n o t o s e n e d a p o p r a v it i, d a iz m e n i n a b o lje ili d a u n i ti d r u t v o , k o j e v i se n ije u s ta n ju d a p o d n o s i , z a t o t o v is e n e m o e d a p o d -
66/
67/
n o s i s e b e s a m o g . o v e k k o ji p a t i o p a s a n j e p o d r u t v o , t o je n e u r a v n O t e e n a o s o b a k o ja je tim o p a s n ija t o n a j e e m o r a d a p r ik r iv a s v o ju b o le s t , iz v o r s o p s t v e n e e n e r g ije . N a o v o m s v e tu o v e k n e m o e d a p o k a e svu s v o ju v r e d n o s t, n it i d a o d ig r a n e k u u lo g u b e z p o m o i k a k v e b o le s t i, n e p o s t o j i d in a m i n o s t k o ja n ije z n a k n e k e f i z i o l o k e n e v o l j e ili u n u tr a n je o p u s t o e n o s t i. K a d a o s t v a r im o u n u tra n ju r a v n o t e u , n i z a ta se n e z a g r e v a m o , n e v e z u j e m o se a k n i z a iv o t , j e r jesrno iv o t ; a k o ta u r a v n o t e e n o s t i ez n e , u m e s t o d a s e iz je d n a a v a m o sa s tv a rim a , m is lim o sa m o jo n a t o d a n a p r a v im o d a r m a r m e d u n jim a , ili d a ih o b l i k u j e m o p o s v o jo j v o lji. O h o lo s t p r o is t i e iz n a p e t o s t i i p r e m o r e n o s t i s v e s ti, iz n e m o g u n o s t i d a s e p r o s t o d u n o iv i. M e u t im , b o le s n ic i, k o ji n ik a d a n isu p r o s t o d u n i, zam e n ju ju o p a e n u s tv a r n o s t is k r iv lje n o m p r e d s t a v o m t o j e 0 n jo j im a ju , ta k o d a su im o p a a ji, p a a k i r e fle k s i s li n i n e k a k v o m s is te m u o p s e s ija k o je su t o l i k o n e o d o l j i v e d a o n i n e m o g u d a s e u z d r e d a n e s a o s e a ju sa n jim a k a o p o d m u k li i u ljiv i z a k o n o d a v c i k o ji s e t r u d e d a s v o je p a tn je u in e o b a v e z n im z a s v e k a k o b i k a z n ili o n e t o s e u su d u ju d a n e k o d ifik u ju i n e n a m e u d r u g im lju d im a . A k o s e lju d i k o ji se d o b r o o s e a ju p o k a z u ju p r e d u s r e t ljiv i, a k o n e m a ju n ik a k a v r a z lo g d a b u d u n e p o m i r l j i v i , t o d o l a z i o t u d a t o su n jim a n e p o z n a t a r a z o r n a s v o js t v a p o n i e n ja . O n a j k o j e d o i v e o p o n i e n j e n ik a d a g a n e e z a b o r a v it i i n e e se s m ir iti d o k g a n e u tk a u n e k o d e l o k o je e b iti s p o s o b n o d a o v e k o v e i n je g o v e s t r a h o te . S tv a ra ti z n a i o s t a v it i lju d im a u n a s le d e s v o je p a t n je , z n a i e l e t i d a se d r u g i lju d i u n e s u u n jih i p r ih v a t e ih k a o s v o je , p r o m u se n jim a i p o n o v o ih p r o iv e . T o v a i z a p e s m u , a m o e v a iti i z a k o s m o s . U k o lik o s e n e o s l o n i m o n a p r e t p o s t a v k u o n e k a k v o m g r o z n i a v o m , p r o g o n j e n o m b o g u , k o j i je p a t io o d g r e v a i b i o o m a m lje n o d p a d a v ic e , n e m o e m o o b ja s n iti o v a j s v e t g d e su n a s v e m u v id ljiv i t r a g o v i p r v o b i t n i h b a la . A s u tin u t o g b o g a n a s lu u je m o t e k o n d a k a d i nas s a m e s p o p a d n e d r h ta v ic a s li n a d r h t a v ic i k o ju je o n m o r a o o s e t it i u t r e n u c im a k a d a s e g u a o s h a o s o m . M i m is li m o n a n je g a p r o e t i s v im o n im t o s e u n a m a o p i r e o b lik u i z d r a v o m r a z u m u , p r o e t i p o m e t n ja m a i p o m a m a m a , p r id r u u je m o m u se u s r d n im m o lit v a m a u k o jim a se m i r a z la e m o u n je m u , a o n u narna, je r n a m je b liz a k k a d g o d se n e t o s lo m i u n a m a i k a d a se, n a n a m a s v o js t v e n n a in , 1 m i b o r i m o s h a o s o m . D a li o v e r e e n ic e iz ra a v a ju n e k a k v u u p r o e n u T e o lo g iju ? K a d a p o s m a t r a m o o v a j s k le p a n i
s v e t, k a k o d a z b o g n j e g o v o g iz g le d a n e o k r i v i m o n j e g o v o g T v o r c a , a p o g o t o v o k a k o d a g a s m a t r a m o s p o s o b n i m ili s a m o s p r e t n im ? B ilo k o ji d r u g i b o g p o k a z a o b i s e s tr u n iji ili u r a v n o t e e n i j i o d n je g a : k u d g o d p o g l e d a m o , s v e sa m e g r e k e i d a r m a r ! N e m o g u e je o p r o s t i t i m u g r e k e , a li j e is t o ta k o n e m o g u e i n e r a z u m e t i ga . I m i g a r a z u m e m o z a h v a lju ju i s v e m u o n o m e to je u n a m a fr a g m e n t a r n o , n e d o v r e n o i n e u s p e lo . N j e g o v p o d u h v a t n o s i p e a t p r i v r e m e n o s t i , a o n je , m e d u t im , im a o v r e m e n a d a g a u s p e n o p r i v e d e k ra ju . N je m u se, n a n a u n e s r e u , iz n e k i h n e r a z u m ljiv ih r a z lo g a u r ilo . I z o p r a v d a n e n e z a h v a ln o s ti, a i z a t o d a b is m o m u p o k a z a li n a e n e r a s p o l o e n j e , t r u d i m o s e k a o s tr u n ja c i z a r a z a r a n je s v e ta d a o te tim o z d a n je k o j e je o n s a g r a d io , d a d o p r i n e s e m o d a jo b e d n i j e iz g le d a d e l o k o j e je jo na p o e t k u b i l o d o v e d e n o u p it a n je . B ilo b i, b e z s u m n je , m u d r ije i d u h o v n o o t m e n ij e n i ta n a n je m u n e d ir a ti, o s ta v iti g a o n a k v o g k a k v o je , n e is k a ljiv a ti n a n je m u g n e v z b o g n e s p o s o b n o s t i n j e g o v o g T v o r c a ; a li k a k o n a m j e o n o s ta v io u n a s le d e s v o je m a n e , n e m o e m o d a im a m o o b z ir a p r e m a n je m u . A k o g a , k a d s v e u z m e m o u o b z ir , p r e t p o s t a v lja m o lju d im a , o n , z a h v a Iju ju i t o m e , n e o s ta je p o t e e n n a e z l o v o l j e . M o d a s m o g a z a m is lili s a m o z a t o d a b is m o o p r a v d a li i iz n o v a p o th r a n jiv a li s v o je p o b u n e , d a b is m o im d a v a li p r e d m e t k o ji ih je d o s t o ja n , d a b is m o s p r e a v a li n jih o v o je n ja v a n je i s r o z a v a n je , p o d s t i u i ih o s n a u ju o m z l o u p o t r e b o m s v e t o g r d a , t o g o d g o v o r a n a a ri i a r g u m e n t e d u h o v n e k lo n u lo s t i. B o g a se n ik a k o n e m o e m o o ta ra s iti. P o n a a ti se p r e m a n j e m u k a o d a s m o m u r a v n i, k a o d a n a m je o n n e p r ija t e lj, t o p r e d s t a v lja d r s k o s t k o ja o k r e p lju je , k o ja p o d s t i e , p a s t o g a t r e b a v e o m a s a a lje v a ti o n e k o je je o n p r e s t a o d a razd r a u je . Z a u z v r a t, k o lik a je t o s re a t o m o e m o d a g a b e z u s tr u a v a n ja p r o g l a s i m o o d g o v o r n i m z a s v e n a e n e v o l j e , d a g a o b a s ip a m o g r d n ja m a i u v r e d a m a , d a g a n i j e d n o g tre n u tk a n e t e d im o , a k n i u s v o jim m o lit v a m a ! K a k o z l o p a m e n j e n ije n e t o n a ta s a m o m i im a m o p r a v o , i B o g m u je p o d l o a n (k a o t o t o p o k a z u ju m n o g e s v e t e k n j i g e ) , j e r s a m o a m a k a r b ila i p o t p u n a n ik a k o n e u v a o d n je g a . T o t o a k n i z a j e d n o g b o g a n ije d o b r o d a b u d e s a m , u k r a t k o z n a i s le d e e : s t v o r i m o s v e t k a k o b i s m o im a li n a k o g a d a s e o b a r a m o , k o g a d a s e c a m o i n a k o m e d a p o k a z u j e m o s v o ju n a d a h n u tu r e it o s t . A k a d a s v e t ,,is p a r i , o s ta je b i l o d a je u p it a n ju o v e k ili b o g o v a j ta n a n i o b l i k o s v e t e : o s v e t a s e b i, k o ja p o t p u n o z a o -
68 /
69/
k u p lja o n o g a t o jo j s e p r ik la n ja , i k o ja n i u k o l i k o n ije u n i t a v a la k o p o t o d o k a z u je d a se o n jo n a g a a sa i v o t o m , d a se z a n je g a v e z u je u p r a v o m u k a m a n a k o j e s e b e u d a ra . M i n e m a m o o b i a j d a u z v ik u je m o ,,o s a n a . P o d j e d n a k o n e m o r a ln i, ia k o n a r a z li it e n a in e , b o a n s k o n a e l o i sa^ t a n s k o n a e lo la k o s e d a ju z a m is lit i; a n e li, p a k , o s ta ju izv a n d o m a a ja n a e u o b r a z ilje . A k o g o t o v o n ik a k o n e u s p e v a m o d a ih z a m is lim o , a k o o n i z b u n ju ju n a u m a tu , t o d o la z i o t u d a t o s e , n a s u p r o t B o g u , a v o lu i s v im a n a m a , j e d i n o o n i u k o lik o n e s e ju s m r t! o z a r u ju i p o s t a ju s r e n i i b e z p o d s t ic a ja z lo p a m e n ja , k a o i t r e b a li li t o d a d o d a m o ? b e z p o d s t ic a ja la s k a n ja , k o g a p r e z a p o s l e n e i v o t i n j e (a m i s m o t o ) n e m o g u d a se li e . N a r a d z a v is i o d t o g a ta o n je m u n a i b li n ji m is le , m i t r a im o n jih o v a la s k a n ja i m o lja k a m o z a n jih , n e m i l o s r d n o p r o g o n i r n o o n e m e d u n jim a k o ji o n a m a iz r i u p o m a l o u z d r z a n ili a k p r a v i a n s u d i, k a d a b is m o m o g li, n a te r a li b i s m o ih d a iz r i u p r e t e r a n o p o h v a ln e , s m e n e s u d o v e , n e s r a z m e r n e n a im s p o s o b n o s t im a ili n a im o s t v a r e n jim a . P o t o s e o d m e r e n a p o h v a la s v o d i n a n e p r a v d u , n e p r is t r a s n o s t n a iza z iv a n je , a u z d r a n o s t n a u v r e d u , ta o n d a s v e t e k a d a b i s e b a c io n i ic e p r e d n a m a ? U p o g l e d u d r u g ih l ju d i n a s to j i m o d a o t k r ije m o , p r o s i m o s n is h o d ljiv iz r a z , n e p r ik r iv e n o o d u e v lja v a n je n a im g e s t o v im a i p l o d o v i m a n a e g m u k o t r p n o g ra d a , p r iz n a n je a r a u k o m e n e m a n ik a k v e z a d n je m is li, e k s ta z u p r e d n a im n i t a v ilo m . M o r a lis t i a r d ija , p s i h o l o g u k o m e s e k r ije g o t o v a n , la s k a v a c p o z n a je n a u s la b o s t i b e s r a m n o je is k o r i a v a . N a je p a d t o i i k o d u b o k d a s r a u n a to i lic e m e r n o n e o d m e r e n o d iv lje n je , s r a u n a te i l i c e m e r n e iz liv e d i v lje n ja p r ih v a t a m o t a k v e k a k v i su , n e c r v e n e i z b o g n jih , j e r u d v o r i k e la i p r e t p o s t a v lja m o u ta n ju k o je p r e d s t a v lja o p t u b u . U b a e n a u f i z i o l o k e p r o c e s e k o ji s e o d v ija ju u n a m a , u n a e u n u t r a n je o r g a n e , p o h v a la u ti e n a r a d n a ih le z d a , z d r u u je s e s n a im lu e n jim a i p o d s t i e ih , a p o r e d t o g a u s m e r e n a j e n a n a a n a jn i a , p a p r e m a t o m e i n a jd u b lja i n a jp r ir o d n ija o s e a n ja , iz a z iv a u n a m a r u n u e u f o r i j u k o ju z g r a n u t i p o s m a t r a m o ; p o d j e d n a k o z g r a n u t i p o s m a t r a m o p o s l e d i c e p o k u d e , k o je su jo iz r a z it ije , p o t o z a d ir u , d a b i ih u z d r m a le , u s a m e t e m e lje n a ih b i a . K a k o o v e n ik o n e m o e n e k a n je n o u g r o z it i, o d g o v a r a m o n a taj n a p a d b i l o s m e s t a z a d a ju i u d a r a c b i l o lu e i u , t o j e je d n a k o p o m n o p r ip r e m lje n o m o d g o v o r u . D a b is m o p o t p u n o m ir n o p r im ili p r e k o r , t r e b a lo b i d a s e n e s a m o
n a e s k lo n o s t i n e g o i s a m i n a i o r g a n i p r e o b r a z e , p o t p u n o p r o m e n e . P o t o s e t o n e e d o g o d i t i b a u b lis k o j b u d u n o s t i, m i s e d r a g o v o l j n o p r ik la n ja m o p r e d s m ic a lic a rna la s k a n ja i v r h o v n o m v la u o z l o j e d e n o s t i . S u z b iti u s e b i p o t r e b u z a o s v e t o m z n a i h t e t i r a s k in u ti s v r e m e n o m , o n e m o g u i t i n a s t o ja n je d o g a d a ja , z n a i t e it i o d b a c iv a n ju z la , a sa n jim e i in a . N o in , ta u d n ja z a u n i t a v a n je m k o ja j e n e o d v o j i v i d e o n a e g ,,ja , p r e d s ta v lja p o m a m u k o ju s a v la d u je m o s a m o z a h v a lju ju i o n i m t r e n u c im a k a d a , siti z lo s t a v lja n ja n a ih n e p r ija t e lja , p r e p u t a m o t e lju d e n jih o v o j s u d b in i, o s t a v lja m o ih d a b u d a ju i i v o t a r e z a t o to ih v is e n e volimo d o v o l j n o d a b i s m o s t r a s t v e n o p o k u a v a li d a ih u n i t im o , d a ih r a s k o m a d a m o , p r e t v o r i m o u p r e d m e t k o ji e m o p r e k o n o i sec ir a ti. M e d u t im , ta p o m a m a p o n o v o nas s p o p a d a a k o u n a m a i u n a jm a n jo j m e r i p o n o v o o i v e o n a s k io n o s t p r e m a p r iv id u i o n o s tr a s n o z a n im a n je z a s v e t o j e b e z n a a jn o o d k o jih j e s a z d a n a n a a p r iv r e n o s t iv o t u . a k i k a d a je s v e d e n n a o n o n a jm a ju n ije , i v o t s e h r a n i s a m im s o b o m , s t r e m i v i k u b itk a , e l i d a s e u v e a b e z ik a k v o g r a z lo g a d e l o v a n j e m j e d n o g p o n i a v a ju e g i n e z a d r i v o g a u t o m a t iz m a . Is ta u d n ja p r o d i r e m u ic u i s lo n a ; m o g l i s m o o e k iv a t i d a e s e o n a u g a s iti u o v e k u , a v i d e l i s m o d a u o p t e n ije ta k o , d a o n a jo e e h a ra i m e u s a m im b o le s n ic im a . S p o s o b n o s t o d r ic a n ja p r e d s t a v lja j e d i n o m e ri lo d u h o v n o g n a p r e tk a : d o u n u tr a n je o g o l j e n o s t i n e d o s e e m o o n d a k a d nas s tv a ri o s ta v lja ju , n e g o o n d a k a d ih s e m i o d r i e m o ; ta d a d o s e e m o d o o n e k r a jn je t a k e g d e s e v is e n e v e z u j e m o z a o v a j s v e t n i z a s e b e s a m e i g d e p o b e d it i s e b e z n a i o d r e i se svega , u z d r a ti se s p o k o jn o , b e z a lje n ja i, n a r o it o , b e z s e te ; j e r s e ta , m a k o l i k o n e u p a d l j i v i e t e r i a n b i o n je n iz g le d , ip a k s p a d a u z l o p a m e n je : t o j e g o r i n o m p r o e t o s a n ja r e n je , u e n ju p r e r u e n a s u r e v n jiv o s t , m u t n o z lo p a m e n je . D o k g o d o n a n a m a v la d a , n i o d e g a n e o d u s t a je m o , n e g o s e z a g l i b l j u j e m o u s v o m e , n e o s lo b a a ju i s e p r i t o m d r u g ih lju d i, n a k o je m i s l i m o u t o l i k o v is e z a t o t o n is m o u s p e li d a s e o s lo b o d i m o s v o g a . B a u tr e n u tk u k a d a v r s t o o d lu u je m o d a p o b e d i m o e lju z a o s v e t o m , ja e n e g o ikacla o s e a m o k a k o o n a g u b i s t r p lje n je u n a m a , g o t o v a d a p r e d e u n a p a d . O p r o t e n e " u v r e d e iz n e n a d a t r a e z a d o v o I je n je , p r e p la v lju ju n a e b e s a n ic e a jo v i e n a e s n o v e , p r e t v a r a ju s e u m o r e , t o i i k o d u b o k o p r o d ir u u n a e p o n o r e d a n a p o s le t k u p r e d s t a v lja ju o n o i m e su o n i is p u -
70 /
71 /
n je n i. A k o u t o m p o g l e d u s tv a ri ta k o s t o je , e m u s e o n d a g r u b o p r e n e m a g a t i g lu m e i p le m e n it a o s e a n ja , e m u p o la g a t i n a d e u n e k a k v u m e t a fiz i k u p u s t o lo v in u , i li ra u n a ti n a is k u p lje n je ? O s v e t it i se , p a m a k a r s a m o u m is lim a , z n a i n e o p o z i v o s e p o s t a v it i n a o n u s tra n u p r e d k o j o m o s t a je n e d o s e g n u t i a p s o lu t , j e r u p r a v o je r e o a p s o lu t u ! D o k ra ja iv o t a m u t e nas, is c r p lju ju i p r o g o n e n e s a m o ,, z a b o r a v lje n e ili u t k e p o d n e s e n e u v r e d e n e g o a k i o n e u v r e d e n a k o je s m o o t r o o d g o v o r i l i i ta o p s e d n u t o s t k o ja b i t r e b a lo d a n a s d is k v a lifik u je u n a im s o p s t v e n im o im a , b a n a p r o tiv , la sk a n a m i in i nas r a t o b o r n im . i v o m o v e k u n ik a d a n e o p r a t a m o n i n a jm a n je p o n i e n j e , n ije d n u r e ili p o g l e d k o ji iz ra a v a ju n e k o o g r a n i e n je . A n ije a k t a n o n i t o d a m u ih o p r a t a m o k a d a u m r e . S lik a n j e g o v o g le a stia va , b e z s u m n je , na g n e v i p r im o r a v a n a s d a b u d e m o b la g i p r e m a n je m u ; a li im o n a i e z n e , i im u na e m s e a n ju s lik a i v o g o v e k a p r e v a g n e n a d s lik o m p o k o jn ik a i d o d e n a n je n o m e s to , n a e s ta re o m r a z e p o n o v o s e p o ja v lju ju , p r a e n e s v im o n im s r a m o ta m a i p o n i e n j i m a k o ji e iv e t i k o lik o i m i i k o jih b is m o se v e n o s e a li k a d a b i n a m b e s m r t n o s t p r ip a la u d e o . P o t o n a s s v e p o z l e u j e , z a to d a se n e d r i m o s a m o s k e p t ic iz m a i d a n e p o k u a m o d a u n je m u p r o n a d e m o m e le m z a s v o je ra n e? K a d b is m o ta k o p o s t u p ili, p o d l e g l i b is m o jo j e d n o j o b m a n i, p o t o je S u m n ja s a m o p r o i z v o d n a ih s r d b i i n a ih r a z lo g a d a se a lim o , i u n e k u r u k u o r u d e k o jim s e p o v r e e n i o v e k s lu i d a b i s e b e i d r u g e lju d e m u io . A k o r a z a r a m o cv rs ta u b e d e n ja , t o n e i n i m o iz s k r u p u lo z n o s t i n a t e o r ijs k o m p la n u , ili z a b a v e r a d i, n e g o iz b e s a t o v i d i m o k a k o n a m o n a iz m ic u , a is t o ta k o i iz e l j e d a ih , k a d v e n a m a iz m i u i k a d v e m i n e p o s e d u j e m o n i j e d n o v r s t o u b e d e n je , n ik o n e p o s e d u j e . S k o jim b i s e p r a v o m d r u g i lju d i r a z m e t a li is tin o m ? Z a h v a lju ju i k o jo j n e p r a v d i b i se o n a o t k r ila n jim a k o j i m a n je v r e d e n e g o m i? Jesu li s e m u ili, je s u li p r o v o d i l i b e s a n e n o i d a b i je p o s t a li d o s t o jn i? D o k s e m i u z a lu d m u im o k a k o b i j e d o s e g n u li, o n i se e p u r e k a o d a je o n a s a m o n jim a n a m e n je n a i k a o d a j e p o s e d u ju n a o s n o v u o d l u k e P r o v id e n ja . M e d u t im , o n a n e m o e b it i is k lju iv o n j i h o v o d o b r o , p a ih s to g a , k a k o b is m o - ih s p r e ili d a n a n ju p o ia u p r a v o , u v e r a v a m o d a su se, o n d a k a d im s e in i d a su j e s e d o m o g l i , u stva ri, d o k o p a l i s a m o je d n e fik c ije . D a n e b is m o m o r a li s a m im a s e b i d a p r e b a c u j e m o z b o g t o g a , g o d i n a m d a u n jih o v o j s r e i u o a v a m o r a z m e t ljiv o s t , n a d -
m e n o s t , z a h v a lju ju i e m u m o e m o b e z g r i e s a v e s ti d a ih s m u u je m o i d a ih, p r e n o s e i n a n jih n a a z a p r e p a e n ja , u i n i m o is t o t o i i k o x-anjivim i is t o t o i i k o n e s r e n im k o l i k o s m o t o i sa m i. S k e p t ic iz a m je s a d iz a m o z l o j e d e n i h du a. t o s e v i e z a d r a v a m o n a o n o m e t o n a s j e p o z l e d i l o , t o n a m s e v is e o n o u k a z u je k a o n e o d v o j i v o o d n a s e g p o l o a ja lju d i s p u ta n ih s o p s t v e n im s k lo n o s tim a . N a jv e a m o g u n a r a v n o d u n o s t k o jo j b is m o m o g l i t e it i s a s to ji s e u t o m e d a o s t a n e m o n a p o d je d n a k o m o d s t o ja n ju o d e l j e z a o s v e t o m i o d o p r o t a ja , u s r e d i tu z l o v o l j e i v e lik o d u n o s t i k o je su p o d j e d n a k o m lita v e i p r a z n e , j e r su p r e d o d r e d e n e d a j e d n a d r u g u p o tr u . Ip a k n ik a d a n a m n e e p o i z a r u k o m d a se o s l o b o d i m o s k lo n o s t i s v o je g r e n e p r i r o d e , p a m a k a r se z b o g t o g a u z g r a a n ju n a d s a m im s o b o m a k z a u v e k o d r e k li b i l o k o g m e s ta n a le s t v ic i b i a rasp o r e d e n ih p o v re d n o s ti .
72 /
73 /
IVlchlVIizcirn
U top ije
I v l a k a k a v b i o g r a d u k o ji m e slu a j n a n e s e , u d im s e to u n je m u s v a k o g d a n a n e izb ija ju p o b u n e , n e d o l a z i d o p o k o lja , n e u v e n o g k r v o p r o ii a , n e n a s ta je a n a r h ija k a o d a je d o a o s m a k sv eta . K a k o n a t a k o s k u e n o m p r o s t o r u t o lik i lju d i m o g u z a je d n o d a i v e n e u n i t a v a ju i i n e m r z e i s m r t n o je d n i d r u g e ? U stv a ri, o n i s e m r z e , a li n is u s p o s o b n i d a z a d o v o l j e z a h t e v e k o j e n jih o v a m r n ja p r e d n jih p o s t a v lja . Ta s la b a v o lja , ta n e m o sp a sa v a d r u t v o , o b e z b e d u je n j e g o v o o p s t a ja n je i n j e g o v u p o s t o ja n o s t . S v r e m e n a n a v r e m e u n je m u d o d e d o n e k o g p o t r e s a k o ji n a i n a g o n i is k o r i a v a ju ; p o t o m n a s t a v lja m o d a s e g l e d a m o u o i k a o d a se n i ta n ije d e s i l o i d a z a j e d n o iv im o , n e r a z d ir u i p r e v i e v i d n o je d n i d r u g e . S v e p o n o v o d o l a z i n a s v o je m e s t o , o k r u t n o s t s e p r i v r e m e n o sti a v a , i t o n j e n o m ir o v a n je u k r a jn jo j lin iji j e is t o t o l i k o o p a s n o k o l i k o i h a o s k o ji g a je b io p r e k in u o . M e d u t im , jo v is e s e u d im t o m e t o su, s o b z i r o m na t o d a je d r u t v o o n a k v o k a k v o je , n e k i z a p in ja li iz p e t n ih ila d a z a m is le d r u g o , p o t p u n o d i-u g a ije d r u t v o . G d e se t o m o e n a la z it i iz v o r t o lik e n a iv n o s t i, ili t o lik e lu d o s ti? A k o je o v o p it a n je p r i r o d n o i b a n a ln o u n a jv e o j m o g u o j m e r i, r a d o z n a lo s t k o ja m e je n a v e la d a g a p o s t a v im m o g u , z a u z v r a t , p r a v d a t i n je n o m iz o p a e n o u . D o k s a m t r a g a o z a n o v im is k u e n jim a , i u p r a v o u tre n u tk u k a d a s a m p o e o d a g u b im n a d u d a u d o i v e t i n e k o o d n jih , p a l o m i je n a p a m e t d a s e b a c im n a u t o p ijs k u lit e r a t u r u , d a p r e g le d a m r e m e k - d e la iz t e o b la s ti, d a m e p r o m u c e l o g i d a se z a g n ju r im s e u n jih . N a m o j e v e l i k o z a d o v o ljs t v o , u n jim a s a m n a a o d o v o l j n o s tv a ri d a u t o l i m s v o ju e lju z a is p a ta n je m , s v o ju u d n ju z a m u e n j e m sam o g s e b e . P r o v e s t i n e k o lik o m e s e c i u p o p is iv a n ju s n o v a o b o l j o j b u d u n o s t i, o ,,id e a ln o m d r u tv u , it a ju i n ep o d n o l j i v o d o s a d n e k n jig e k a k a v n e o e k i v a n i d o b it a k ! u r im d a d o d a m d a ta o d b o j n a lit e r a t u r a s a d r i m n o t v o p o u k a i d a v r e m e p o s v e e n o ita n ju tih d e la n ije s a s v im iz g u b lje n o . U n jim a n a jp r e u o a v a m o u lo g u ( p l o d n u ili k o b n u , k a k o h o e t e ) , k o ju u n a s ta ja n ju d o g a d a j a ig r a predstava o s r e i a n e s re a , p r e d s t a v a k o ja o b ja n ja v a za t o s e , ia k o s e tr a ja n je g v o z d e n o g d o b a p o k la p a sa trajan je m is t o r ije , s v a k o d o b a t r u d i d a g o v o r i k o je t a r ije o zla tn o m d o b u . U k o lik o b i s e s ta v ila ta k a n a ta b u n c a n ja , t o b i d o v e l o d o p o t p u n o g z a s to ja u r a z v o ju . M i d e l u j e m o sa-
m o u k o l i k o s m o o p i n j e n i o n i m t o j e n e o s t v a r ljiv o , a t o z n a i d a d r u tv u k o j e n ije u s ta n ju d a s t v o r i n e k u u t o p iju i d a s e p o s v e t i n j e n o m o s tv a r iv a n ju p r e t i s k le r o z a i p r o p a s t. M u d r o s t , k o ju n i ta n e o p in ja v a , p r e p o r u u j e datu, p o s t o j e u s r e u ; o v e k o d b a c u je tu s r e u , i j e d i n o g a t o o d b a c i v a n j e p r e t v a r a u i s t o r i n o g s tv o r a , h o u d a k a e m u lju b it e ija izmatane sree. U s k o r o e s v e m u d o i k raj i p o ja v i e s e n o v o n e b o i n o v a z e m l j a " , it a m o u n o v o z a v e t n o m Otkrivenju Jovanovom. O d b a c i t e n o v o n e b o i z a d r it e s a m o n o v u z e m l j u , p a e t e o t k r it i s k r iv e n i u z r o k s tv a r a n ja i fo r m u lu u t o p ijs k ih s is te m a : r a d i v e e ta n o s ti u iz r a z u , m o d a b i r e ,,z e m lja t r e b a lo z a m e n it i r e ju ,,d r a v a ; a li tu je p o s r e d i s a m o s p o r e d n a stvar; v a n e su p e r s p e k t iv a p o ja v ljiv a n ja n e e g a n o v o g , g r o z n i a v o s t k o ju iz a z iv a i e k iv a n je n e e g a b it n o g , d e g r a d ir a n e , m o d e r n i z o v a n e p a r u s ije , iz k o jih p r o i z l a z e tim u b o g im lju d im a ta k o d r a g i s is te m i. B e d a je , o d is t a , u to p is t i g la v n a p o m o n ic a , p r e d m e t k o ji o n o b r a d u je , h ra n a z a n j e g o v e m is li, o s lo n a c z a n j e g o v e o p s e s ije . D a n e m a n je , o n n e b i im a o im e d a se b a v i; a li o n a g a z a o k u p lja , p r iv la i g a ili m u s m e ta , u z a v is n o s t i o d t o g a d a li j e b o g a t ili s ir o m a a n ; s d r u g e s tr a n e , p a k , b e d a n e m o e b e z n je g a , n jo j je p o t r e b a n taj t e o r e t i a r , taj vat r e n i p o b o r n i k b u d u n o s t i, u t o lik o p r e t o o n a s a m a , b e s k o n a n o r a z m i lja n je o m o g u n o s t i b e k s rv a iz s v o je v la s tit e s a d a n jic e , g o t o v o n e b i m o g la p o d n e t i s v o je te k e ja d e d a n ije o p s e d n u t a j e d n o m drugom z e m l j o m . S u m n ja t e li u to ? A k o s u m n ja t e , t o z n a i d a n is te is k u s ili p o t p u n u n e m a tin u . A k o u n ju z a p a d n e t e , v i d e e t e d a e t e , t o v a a o s k u d ic a b u d e v e a , tim v is e v r e m e n a t r o it i n a r e f o r m is a n je s v e g a u m is lim a , t o z n a i p o t p u n o u z a lu d . N e m i s lim s a m o n a u s t a n o v e , t e o v e k o v e t v o r e v i n e , j e r n jih e te , r a z u m e s e , o d m a h i n e o p o z i v o o s u d it i, n e g o m is lim i n a p r e d m e t e , n a s v e p r e d m e t e , m a k o l i k o b e z n a a jn i o n i b ili. P o t o n e m o e t e d a ih p r ih v a t it e o n a k v e k a k v i su , h te li b is te d a im n a m e t n e t e s v o je z a k o n e i s v o je h ir o v e , d a n a n j i h o v r a u n p o s t u p a t e k a o z a k o n o d a v a c ili tir a n in , h t e li b is te jo d a s e u m e a t e u i v o t e le m e n a t a k a k o b is te iz m e n ili n jih o v u f i z i o n o m i j u i s tru k tu ru . A k o va s v a z d u h ra zd r a u je , o d l u u j e t e : n e k a p o s t a n e d r u g a iji! I k a m e n is t o ta k o , a t a k o d e i r a s tin je , i o v e k . K a d b is te s a m o m o g l i d a s e s p u s tit e , s o n e s tr a n e o s n o v a b i a , d o t e m e lja h a o s a , d a b is te ih s e d o m o g l i , d a b is te s e u n jim a n a s ta n ili! K a d a o -
74 /
75 /
v e k n e m a n i p r e b ije n e p a r e u d e p u , o n s e r a s p a lju je , b u la z n i, s a n ja d a s v e p o s e d u je , i d o k g o d ta p o m a m a tr a je , s v e t o d o is t a i p o s e d u je , p o s t a je r a v a n B o g u , a li t o n ik o n e p r im e u je , a k n i B o g , a k n i o n sa m . D e lir iju m s ir o m a h a u z r o k je d o g a d a ja , iz v o r is t o r ije : tu je r e o m n o t v u g r o z n i a v ih lju d i k o ji e l e d a se n a o v o j z e m lji, i s m e s ta , u k a e je d a n d r u g i sv et. O n i n a d a h n ju ju u t o p ije , z b o g n jih s e o n e p i u . Ip a k , p o d s e t i m o n a t o d a r e ,,u t o p ija d o s l o v n o z n a i mesto koje ne postoji. A oclakle b i t o p o t ic a le t e d r a v e t o ih z l o i n e d o t i e , g d e lju d i b la g o s ilja ju r a d i g d e se n ik o n e b o j i s m rti? L ju d im a je u n jim a n a m e t n u t a s r e a s a z d a n a o d g e o m e t r i j s k ih lu d ila , u r e d b a m a p r o p is a n ih e k s ta z a , b e z b r o j n i h o t u n ih d iv o t a , o n a k v ih k a k v e p o g l e d u n e iz o s t a v n o n u d i p r i z o r j e d n o g savrenog s v e ta , j e d n o g i z m i l j e n o g s v e ta . K a m p a n e la 1 sa s m e n o m p e d a n t n o u o p is u je S o la r c e k a o lju d e k o ji n e b o lu ju o d k o s t o b o l j e , r e u m a t iz m a , p r e h la d a , i ija s a , k o lik a , v o d e n e b o le s t i, n a d im a n ja c r e v a ... U G r a d u S u n c a s v e g a im a u iz o b i l j u z a t o t o j e svak o m e s t a lo d o t o g a d a s e is ta k n e u o n o m e t o r a d i. O n o g a k o ji d r u g im a z a p o v e d a u m a k a k v o m p o s lu n a z iv a ju Kraljem... P o d e lje n i u g r u p e , e n e i m u k a r c i p r ih v a t a ju s e r a d a p r i t o m n ik a d a n e k r e i n a r e d e n ja s v o jih kraljeva i n ik a d a s e n e p o k a z u ju i u m o r n im , k a o t o b i s m o m i t o in ili. O n i u s v o jim k r a lje v im a v i d e o e v e ili s ta riju b ra u . N a is te b u d a la t in e p o n o v o e m o n a ila z it i u d e lim a o v o g a n r a , a n a r o it o u k n jig a m a K a b e a 2, F u r je a 3 ili M o ris a4, k o j e su s v e o d r e d a li e n e o n e t r u n ic e o p o r o s t i , k o ja je ta k o n e o p h o d n a k a k o k n ji e v n im t a k o i n e k n ji e v n im d e lim a . D a b i n e k o z a m is lio pravu u t o p iju , d a b i sa u b e d e n je m d a s e o n o m o e iz g r a d it i d a o s lik u i d e a l n o g d r u tv a , o n m o r a u iz v e s n o j m e r i d a b u d e n a iv a n , p a a k i n e d o t u p a v a n , a k a d a je ta n e d o t u p a v n o s t o d v e v id ljiv a , o n a n a p o s le t k u r a z d r a u je ita o c a . it ljiv e su j e d i n o la n e u t o p i je , o n e u t o p i j e k o je , n a p is a n e z a b a v e ili r a z o n o d e r a d i, ili iz m r n je p r e m a lju d im a , n a g o v e t a v a ju Guliverova. puto* It a lija n s k i f i l o z o f i d r u s t v e n i t e o r e t i a r (1 5 6 8 1 6 3 9 ). U d e lu G r a d S u n c a ( 1 6 2 3 ) i z lo i o s h v a t a n je o i d e a ln o n i d r u t v e n o m u r e e n ju . S5 f-an cu sk i u t o p is t ( 1 7 8 8 - 1 8 5 6 ), u e n ik R o b e r t a O v e n a . N a p i s a o u t o p i stiki o c ija ln o -filo z o f s k i r o m a n P u t u Ik a r i ju (1 8 4 5 ). 'F ran cu sk i s o c ija lis t u t o p is t ( 1 7 7 2 - 1 8 3 7 ), n a p i s a o v e lik i b r o j d e la . 4 E n g le s k i slikar, k n ji e v n ik i s o c ija lis t ( 1 8 3 4 - 1 8 9 6 ), p o r e d 'k n j i e v n i h d e la , o b j a v i o je , z a j e d n o sa H i n d m a n o m , N c t e la s o c ija liz m c i (1 8 8 3 ).
vanja.5 ili p o d s e a ju n a n jih , n a tu b ib liju o v e k a o s l o b o d e n o g z a b lu d a , k v in t e s e n c iju r e a lis t i k ih v iz ija , u t o p iju osloboenu nade. S v o jim j e s a r k a z m im a S v ift u t o lik o j m e r i o s l o b o d i o je d a n a n r n je m u s v o js t v e n e n a iv n o s t i d a g a j e t im e u n i tio .
D a li j e la k e s r o it i- u t o p iju ili a p o k a lip s u ? I je d n a i d r u g a im a ju s v o ja n a e la i s v o je a b lo n e . P o t o s e o p t a m e s ta u u t o p i j i b o l j e s la u s n a im g la v n im n a g o n im a , t o j t e m i p o s v e e n o j e m n o g o v is e k n jig a n e g o t e m i a p o k a lip se . N i j e s v a k o u s ta n ju d a ra u n a n a n e k u k o s m i k u k a ta s t r o fu , n iti d a v o l i je z ik k o jim s e o n a p r e d s k a z u je i o b z n a n ju je , k a o i n a in n a k o ji s e t o in i. M e d u t im , o n a j k o s m a tr a d a s e ta k v a k a ta s tr o fa m o e d o g o d i t i , i tu p o m i s a o o d s v e g srca p r ih v a ta , ita e u J e v a n d e ljim a sa z a n o s o m s v o js t v e n im i z o p a e n i m lju d im a o b r t e i k li e e k o ji e d o i v e t i v e l i k i u s p e h n a P a tm o s u : [ . . . ] n e b o e s e p o m r a iti, m e s e c n e e v is e sija ti, z v e z d e e p a s ti [ . . . ] sva p l e m e n a n a z e m l j i u d a r i e u ja d ik o v k e [...] s v e t o d o g o d i e s e z a iv o t a o v o g n a r a ta ja ". O v o p r e d v id a n je n e e g n e u v e n o g , j e d n o g b i t n o g d o g a a ja , o v o i e k iv a n je o d p r e s u d n e v a n o s t i m o e d a s e p r e o b r a t i u ilu z iju , i u t o m s lu a ju u z e e v i d n a d e u p o ja v ljiv a n je ra ja n a Z e m l j i i li n e g d e d r u g d e ; ili se , p a k , m o e p r e o b r a t it i u n e s p o k o j s t v o i tad a e s e u k a z a ti k a o v iz ija n e k a k v o g i d e a l n o g N a j g o r e g , k a t a k liz m e o d k o j e se s la d o s t r a s n o s tr a h u je . [ . . . ] i iz u sta m u tr a e o ta r m a k a k o b i n jim e n a r o d im a u d a r c e z a d a v a o . O v d e su , b e z s u m n je , p o s r e d i u o b i a je n i n a in i p r ik a z iv a n ja s tr a h o te , a b lo n i. S v e ti J o v a n je m o r a o d a u p a d n e u n jih im se o p r e d e l i o z a o v a j v e li a n s t v e n i n e r a z u m ljiv i g o v o r , za o v o r a z m e t l j i v o p r ik a z iv a n je r u e n ja k o j e je , k a d s e s v e u z m e u o b z ir , p r ih v a t ljiv i j e o d o p is iv a n ja n e k ih o s tr v a i d r a v a g d e va s g u i b e z li n a s r e a , g d e va s s v e o p t a h a r m o n ija " s t e e i d u e v n o l o m i. V e in a s n o v a iz u t o p i j e o s tv a r ila se, a li u d u h u p o t p u n o r a z lic it o m o d d u h a u k o m e ih j e b ila z a m is lila ; o n o t o j e z a n ju b i l o s a v r e n s tv o , z a nas j e n e d o s t a t a k ; n j e n e h i m e r e p r e t v o r i l e su se z a n a s u n e s r e e . O n a v r s ta d r u tv a k o ju u t o p ija z a m i ija g o v o r e i sa z a n o s o m o n jo j u k a z u j e n a m s e u p r a k s i k a o n e p o d n o ljiv a . P r o s u d it e k a k v o j e t o d r u t v o n a o s n o v u s le d e e g k a r a k t e r is t i n o g o d l o m 1 5F a n ta s ti n i p u t o p i s (1 7 2 6 ), d e l o e n g le s k o g k n ji e v n ik a D o n a t a n a S vifta ( 1 6 6 7 - 1 7 4 5 ).
76/
k a iz d e la Put u Ikariju: D v e h ilja d e p e t s t o t in a m la d ih e n a (m o d is t k in ja ) r a d i u je d n o j r a d io n ic i, j e d n e s e d e i, a d r u g e s t o je i; d r a e s n e su g o t o v o sv e... K a k o je sv a k a o d n jih n a v ik la d a r a d i istu stvar, o n a r a d i jo d v o s t r u k o b r e , i u z t o s a v r e n o . S v a k o g ju tr a iz ru k u tih le p i h r a d n ic a rad a s e n a h ilja d e n a jo t m e n ijih u k ra s a z a g la v u . .. O v a k v a p is a n ija s p a d a ju u p o d r u je m e n t a ln e z a o s t a lo s t i ili l o e g u k u sa . P a ip a k , K a b e je u m a t e r ija ln o m p o g l e d u t a n o nas lu t io s tv a ri; p r e b a c io s e s a m o u o n o m e t o j e b it n o . P o t o n i ta n ije z n a o o r a s to ja n ju k o je r a z d v a ja ivljenje od proizvodenja ( m i u p u n o m s m is lu r e i i v i m o s a m o iz v a n o n o g a t o r a d im o , s a m o iz v a n s v o jih i n o v a ) , n ije m o g a o d a o t k r ije k o b k o ja je v e z a n a z a sv a k u v r s tu ra d a , b i l o d a j e p o s r e d i z a n a ts k i, in d u s tr ijs k i, ili n e k i d r u g i ra d . D o k o v e k ita u t o p ijs k e p o v e s t i, n a jv i e m u p a d a u o i t o d a n jih o v i p is c i n i u n a jm a n jo j m e r i n e is p o lja v a ju p s ih o lo k u p r o n ic ljiv o s t , u lo z a o n o t o je p s ih o lo k o . N j i h o v i ju n a c i su a u t o m a t i, fik c ije ili s im b o li: n ije d a n o d n jih n ije rea la n , n ije d a n o d n jih n e p r e d s t a v lja n e t o v is e o d m a r io n e te , i d e j e iz g u b l j e n e u s r e d j e d n o g s v e ta b e z o r ije n t ir a . a k i d e c a p o s t a ju u n jim a n e p r e p o z n a t ljiv a . U F u r j e o v o j ,,fala n s t e r s k o j d r a v i" o n a su ta k o n e is k v a r e n a d a n ik a d a n e d o l a z e u is k u e n je d a n e t o u k r a d u , d a u b e r u ja b u k u sa d r v e t a . A li d e t e k o j e n e k r a d e n ije d e t e . e m u iz m i lja t i d r u t v o u k o m e iv e m a r io n e t e ? F u r j e o v o p i s fa la n s t e r e p r e p o r u u j e m k a o n a jd e lo t v o r n ije s r e d s t v o z a p o v r a a n je . P is a c sa s t a n o v i t e m p o t p u n o s u p r o t n im s t a n o v i tu Lar o s f u k o a 6, t v o r a c u t o p ija j e m o r a lis t k o ji u n a m a u o a v a s a m o n e k o r is t o lju b iv o s t , e lju z a r t v o v a n je m , s a m o p r e g o r n o s t . B e iv o t n i, s a v r e n i i b e z n a a jn i, z g r o m l j e n i D o b r o m , n e o p t e r e e n i g r e h o v im a i p o r o c i m a , li e n i t r e e d im e n z ije i o b r is a , p o t p u n o n e u p u c e n i u iv o t , u v e t in u c r v e n je n ja z b o g s e b e , u n o e n ja p r o m e n a u s v o ja o s e a n ja s tid a i s v o je m u k e , n jih o v i ju n a c i g o t o v o i n e n a s lu u ju zad o v o l j s t v o k o je n a m p r i in ja v a o n e m o a l o s t n a ih b li n jih , n e s t r p lje n je sa k o jim o e k u j e m o i p r a t i m o n j i h o v o b r z o p r o p a d a n je . T o n e s t r p lje n je i t o z a d o v o l j s t v o m o g u , k a d s e u k a e p r ilik a , d a iz v ir u iz r a d o z n a lo s t i o d l i n e kak v o e i d a n e s a d r e n i ta s a ta n s k o . D o k g o d s e j e d n o b i d e u z d i e , p o s t i e u s p e h e , n a p r e d u je , n e z n a m o k a k v a je
0 1 :r a n c 1 1 ski m o r a lis t (1 6 1 3 1 6 8 0 ); u s v o jim M a k s i m a m c i (1 6 6 2 ) iz ra z io
o n o li n o s t , j e r j e - p o t o g a n j e g o v o u z d iz a n je u d a lja v a o d n j e g a s a m o g li e n o r e a ln o s ti, j e r n e p o s t o j i . I s t o ta k o , s a m i s e b e p o i n j e m o d a u p o z n a j e m o t e k o d o n o g tre n u tk a u k o m e p o i n j e m o d a p r o p a d a m o , u k o m e s e svak i u s p e h n a r a z in i lju d s k ih i n t e r e s a p o k a z u j e k a o n e m o g u : z a h v a lju ju i t o m p o r a z u k o j i n a s in i p r o n ic ljiv im , p o s t a j e m o g o s p o d a r i s v o g v la s t it o g b i a i o d b a c u je m o s v e o p t e m r t v ilo . D a b is m o b o l j e s h v a tili s o p s t v e n o p r o p a d a n j e ili p r o p a d a n je d r u g ih lju d i, t r e b a d a is k u s im o z l o i d a se , u s lu a ju p o t r e b e , u n je g a z a g n ju r im o : k a k o d a t o o s t v a r i m o u tim d r a v a m a i na tim o s t r v im a o d a k l e je z l o a p r i o r n o m o d l u k o m i iz d r a v n o g r a z lo g a is k lju e n o ? T a m a je t a m o z a b r a n je n a , a d o p u t e n a je j e d i n o s v e t lo s t . T a m o n e m a n i tr a g a o d d u a liz m a , j e r j e u t o p ija u s v o j o j b i ti a n tim a n ih e js k a . N e p r ija t e ljs k i n a s t r o je n a p r e m a a n o m a liji, p r e m a i z o b l i e n o m , n e p r a v iln o m , o n a t e i u v r iv a n ju i s t o r o d n o g , u z o r a , p o n a v lja n ja i p r a v o v e r n o s t i. i v o t p r e d s t a v lja ra s k id , je r e s , k r e n je n o r m i m a t e r ije , d o k o v e k u o d n o s u n a i v o t p r e d s t a v lja je r e s n a d r u g i s t e p e n , p o b e d u i n d iv id u a ln o g , p o b e d u h ira , n e n o r m a ln u p o ja v u , iz m a t i k o g s t v o r a k o g a d r u t v o s k u p u s p a v a n ih u d o v i ta t e i d a v r a ti n a pravi put. P r o b u d e n o u d o v i t e , je r e t ik u p r a v o m s m is lu r e i, o v a p l o e n a u s a m lje n o s t , iz r a z n a r u a v a n ja s v e o p t e g p o r e t k a , u iv a u s v o jo j iz u z e t n o s t i, o s a m lju je s e u s v o jim s k u p im p o v la s t ic a m a i trajanjem s v o g iv o t a p la a p r e d n o s t i k o je s ti e u o d n o s u n a s v o je b li n je : t o s e v is e o d n jih r a z lik u je , t o e i s t o v r e m e n o b i ti o p a s n iji i k r h k iji, j e r n a r a u n s v o je d u g o v e n o s t i p o m u u je s p o k o j s t v o d r u g ih lju d i i u s r e d d r a v e s ti e sta tu s n e p o e ljn e o s o b e . N a a o e k iv a n ja u p o g l e d u b u d u e g s ta n ja Iju d s k e v r s te m o g u s e , r e k a o je K o n d o r s e 7, s v e s ti n a o v e tri v a n e s tv a ri: p o t p u n o o t k la n ja n je n e je d n a k o s t i m e d u n a c ija m a , d a lje p r o d u b l j i v a n j e je d n a k o s t i m e d u je d in k a m a iz is t o g n a r o d a i, n a p o s le t k u , u s a v r a v a n je o v e k a . N e p r e s t a n o z a o k u p lje n a o p is iv a n je m stvarnih d r a v a , is t o r ija , k o ja s v u d a i u v e k u s t a n o v lju je p r e p r o p a s t n e g o o s r v a r iv a n je n a ih n a d a , n ije p o t v r d ila n i j e d n o o d p o m e n u tih p r e d v id a n ja . Z a T a c ite n e p o s t o j i idealni R im . O d s t r a n ju ju i iz s a v r e n e d r a v e i r a c io n a ln o i n e p o p r a v ljiv o , u t o p i j a se s u p r o t s t a v lja i t r a g e d iji, p a r o k s iz m u i
7F r a n c u s k i m a t e m a t i a r , s o c io lo g , e k o n o m is t , e n c i k lo p e d i s t i p r o s v e t itelj ( 1 7 4 3 1 7 9 4 ); t e o r e t i a r n a p r e t k a Iju d s k o g d u h a .
p e s im is t ic k o g l e d a n j e n a lju d s k u p r i r o d u .
78 /
79/
k v in t e s e n c iji is t o r ije . U ta k v o j d r a v i p r e s t a o b i s v a k i suk o b ; v o l j e g r a a n a b ile b i u n jo j o b u z d a n e , s m ir e n e , ili n a n e k i u d e s a n n a in u s k J a e n e ; m e d u n jim a b i v l a d a l o sa m o je d in s t v o , d o k b i s lu a jn o s t ili p r o t i v r e n o s t b i l e p o t p u n o is k lju e n e . U t o p ija je m e a v in a d e t in ja s t o g r a c io n a liz m a i p o s v e t o v l j e n o g a n g e liz m a . M i s m o p o t p u n o o g r e z l i u z lu . T o n e z n a i d a su s v i n a si in o v i r a v i; a li k a d a n a m s e d o g o d i d a u in im o neto dobro, m i z b o g t o g a p a t im o je r s m o s p r e ili n a e s p o n t a : n e p o r iv e : o s t v a r iv a n je v r lin e u s v a k id a n je m i v o t u s v o d i s e n a v e b a n je u is p a ta n ju , n a u e n je k a k o s e t e l o m u i. G r e n i a n e o t o s e p r e t v o r i o u s t v o r it e lja s v e ta , S a ta n a , k o ji u p r a v lja z e m ljo m , u s p r a v lja s e p r e d B o g o m i p o k a z u j e d a s e n a o v o m s v e tu o s e a u g o d n i j e n e g o o n , d a j e o v d e a k ja i o d n je g a ; o n n e s a m o t o n ije u z u r p a t o r n e g o j e , n a p r o t iv , n a g o s p o d a r , le g it im n i v la d a r k o j i b i o d n e o p o b e d u n a d S v e v i n jim k a d a b i s v e k o lik i s v e t b i o s v e d e n n a o v e k a . B u d im o s t o g a h r a b r i p a p r i z n a j m o o d k o g a zav is im o . V e lik e r e lig ije n is u se u t o m p o g l e d u p r e v a r ile : M a r a n u d i B u d i, A h r im a n Z a ra tu s tri, a Is k u a v a te lj H r is t u z e m lju i v r h o v n u v la s t n a d n jo m , r e a ln o s t i k o j e su u S a ta n in im r u k a m a . S t o g a e l e t i u s p o s t a v iti n o v u v la s t u t o p iju n a c e lo j Z e m ljin o j k u g li ili s v e t s k o c a r s t v o z n a i n a v rta ti v o d u n a n je g o v u v o d e n ic u , s u d e lo v a t i u n j e g o v o m p o d u h v a t u i p r iv e s t i g a k ra ju , j e r o n v i e o d s v e g a e l i d a se m i z a j e d n o sa n jim o s r a m o t im o i p o d n j e g o v i m u t ic a je m o d r e k n e m o s v e t lo s t i i a lje n ja z a n a im n e k a d a n jim b la e n s tv o m . Z a t v o r e n v e p e t h ilja d a g o d in a , raj je , p o r e im a s v et o g J o v a n a Z la t o u s t o g , b io p o n o v o o t v o r e n u t r e n u t k u k a d a j e H r is t o s iz d is a o ; o n a j r a z b o jn ik k o j i s e n ije r u g a o raz a p e t o m H r is t u m o g a o j e d a u d e u raj, p r a e n A d a m o m , k o j i s e n a jz a d v r a t io t a m o o d a k le j e b i o iz g n a n , i m a lim b r o j e m p r a v e d n ik a t o su iv o t a r ili u p o d z e m n o m b o r a v itu u m r lih o e k u ju i ,,as is k u p lje n ja " . S v e n a v o d i n a t o d a v e r u j e m o d a su v ra ta n a n je m u o p e t z a b r a v lje n a i d a jo d u g o n e e b iti o t v o r e n a . N i k o n e m o e s ilo m d a u d e u n je g a : o n o n e k o l i k o p o v la e n ih kroji u iv a ju u n je m u , b e z s u m n je , z a b a r ik a d ir a li su s e tu , u s k la d u sa s is t e m o m ije su d iv o t e m o g l i n a z e m l j i d a p o s m a tr a ju . Ta j ra j o s ta v lja u tis a k p r a v o g ra ja : n a n je g a p o - m is lja m o o n d a k a d s m o n a ju t u e n iji, u n je g a b is m o v o l e -
li d a s e u t o p im o . I z n e n a d a n p o d s t ic a j g u r a n a s i z a g n ju r u je u n je g a : e l i m o li d a u j e d n o m t r e n u tk u p o v r a t i m o o n o t o s m o o d a v n o iz g u b ili i d a s m e s ta is p r a v im o g r e k u s t o s m o r o e n i? M e t a fiz i k i s m is a o n o s t a lg ije n a j b o l j e s e o t k r iv a u t o m e to o n a n ije u sta n ju d a s e u s k la d i sa b i l o k o j i m t r e n u t k o m : z a t o i tra i u te h u u u d a lje n o j, p r a d a v n o j p r o lo s t i k o ja se o d u p i r e o z n a a v a n ju p o m o u v e k o v a i k a o d a p r e t h o d i p o s ta ja n ju . B o ljk a o d k o j e o n a p a t i p o s l e d i c a r a s k id a d o k o j e g je d o l o n a s a m im p o e c i m a p o s t o ja n ja s v e t a n e d o p u t a jo j d a z la t n o d o b a p r o jic ir a u b u d u n o s t ; z l a t n o d o b a k o j e o n a p r i r o d n o z a m i lja je s te d r e v n o , p r v o b i t n o z la t n o d o b a ; o n a m u s t r e m i, n e t o l i k o d a b i u n je m u u iv a la , k o lik o d a b i u n je g a p o l o i l a b r e m e k o j e s v e s t p r e d s t a v lja . O n a s e v r a a n a p o e t a k v r e m e n a z a t o d a b i tu p r o n a la p r a v i raj, z a k o jim ja d ik u je . O n o j n o s t a lg iji iz k o j e p o t i e z a m is a o o o v o z e m a l j s k o m ra ju n e d o s t a je , s a s v im su p r o t n o , u p r a v o d i m e n z i j a a lje n ja : tu j e p o s r e d i p r e o k r e n u t a , i z v i t o p e r e n a i iz o p a e n a n o s ta lg ija , u s m e r e n a p r e m a b u d u n o s t i, p o t p u n o z a o k u p lje n a n a p r e t k o m " , s v e t o v n o m k o p i j o m i g r im a s a m a p r a e n o m m e t a m o r f o z o m o n o g p r v o b i t n o g raja. T a se m e t a m o r f o z a n a p o s le t k u d a li je tu b i o u p ita n ju n e k a k a v z a r a z n i u tic a j ili n e k i a u to m a tiz a m ? o d i g r a l a u svak o m o d nas. H t e l i n e h te li, m i p o l a e m o s v e s v o je n a d e u b u d u n o s t , p r o g la a v a m o j e le k o m z a s v e n e v o l j e i, iz je d n a a v a ju i j e sa iz n e n a d n im p o ja v ljiv a n je m potpuno drugaijeg v r e m e n a u o k v ir u s a m o g v r e m e n a , v i d i m o u n jo j n e k a k v o b e s k o n a n o , p a ip a k d o v r e n o t r a ja n je , n e k a k v u istoriju izvan vremena, a o n a p r e d s t a v lja contradiction in adjecto i n e r a s k id iv o je v e z a n a z a n a d u u d o la z a k n o v o g c a rs tv a , u p o b e d u u o k v ir im a n a s ta ja n ja n a d o n i m t o je n e r a z r e iv o . N a i s n o v i o b o l j e m s v e tu p o c iv a ju n a je d n o j t e o r ijs k o j n e m o g u n o s t i. ta je c u d n o u t o m e t o je p o t r e b n o , d a b i s e o n i o p r a v d a li, p r ib e i vrstim p a ra d o k s im a ? D o k g o d je h r i a n s tv o p o t p u n o z a d o v o l j a v a l o d u h o v e , u t o p ija n ije m o g la d a ih p r iv u e ; im je p o e l o d a ih r a z o a r a v a , o n a je sta la d a p o k u a v a d a ih o s v o j i i d a s e u n jim a u g n e z d i. O n a s e s v o js k i tr u d ila d a t o p o s t i g n e j o u v r e m e r e n e s a n s e , ali t o e j o j p o i z a r u k o m t e k d v a * v e k a k a s n ije , u d o b a r a z b o r it ih " p r a z n o v e r ic a . T a k o s e r o d i l a B u d u n o s t , v iz ija s ta ln e s r e e , raja g d e j e i v o t p o t p u n o u s m e i e n , a d e l o v a n j e slu a ja is k lju e n o , i g d e s e i n a jm a n ji h ir u k a z u je k a o je r e s ili iz a z iv a n je . O p is iv a t i taj raj z n a -
80/
81 /
i l o b i u la z it i u p o je d in o s t i n e e g a t o j e n e z a m is liv o . I s a m o z a m i lja n je r te k e id e a ln e d r a v e n e p o d n o l j i v o j e z a r a z u m , p r e d s t a v lja p o d u h v a t k o ji s lu i n a a s t s rc u , a d is k v a lif ik u je u m . [K a k o je je d a n P la t o n m o g a o d a p r is t a n e d a s e u n je g a u p u s ti? O n j e z a e t n ik - u m a lo d a z a b o r a v im t o d a k a e m - s v ih tih z a b lu d a , k o j e je T o m a s M o r 8, utemeljiva ilu z ija m o d e r n o g d o b a , p r ih v a t io i u i n i o jo n e p o d n o l j i v i j i m . ] Z a m is liti n a b r z u ru k u i b e z d o v o l j n o k r it i k o g d u h a d r u t v o g d e su , u s k la d u s je d n i m z a s tra u ju im s k u p o m p r a v ila o p o n a a n ju , n a i in o v i p o p is a n i i p r o p is a n i, g d e s e , iz lju b a v i p r e m a b l i n j e m u k o j o j se id e d o n e p r is t o jn o s t i, p o m n o is p itu ju a k i n a e s k r iv e n e m is li t o z n a c i p r e n e t i s t r a h o t e p a k la u z l a t n o d o b a , ili s t v o r it i, u z d a v o lo v u p o m o , d o b r o t v o r n u u s ta n o v u . S o la rc i, U t o p ijc i, H a r m o n ijc i - o v a g r o z n a i m e n a it e lja id e a ln ih d r a v a s li n a su n jih o v o j s u d b in i, m o r i k o ja i n a s o e k u je , p o t o s m o j e s a m i p r o g la s ili z a id e a l. K u ju i u z v e z d e p r e im u c s tv a ra d a , u t o p i j e su s e m o r a le s u p r o ts ta v lja ti o n o m e to s e k a z e u Postanju. N a r o c i t o u t o m p o g le d u , o n e su iz ra z Iju d s k o g r o d a p o t p u n o u to n u l o g u ra d , p o n o s n o g to u iv a u p o s le d ic a m a p r v o b i t n o g g r e h a , m e d u k o jim a k a o n a jte a i sa d a o s t a je n e p r e s t a n a z a o k u p lje n o s t r a d n im u in k o m . M i p o n o s n o i r a z m e t l j i v o n o s im o n a s e b i b e l e g e s o ja t o s iln o c e n i z n o j lic a s v o g a , s t o g a p r o g la a v a z a z n a k u z v i e n o s t i, t o s e s iln o rad u je d o k se b a t r g a i n a p r e e ; o t u d a se m i t o s m o p r o k le li z g r a a m o p r e d iz a b r a n ik o m k o ji o d b i j a d a d ir in i, ili d a s e is t i e u b i l o k o jo j o b la s ti. S a m o o n a j o v e k k o ji s e s e a s r e e iz p r a d a v n ih v r e m e n a s p o s o b a n j e d a t o o d b ija , izaz iv a ju i t im e n a e p r e k o r e . I a k o s e m e d u s v o jim b li n jim a o s e a ta k o k a o d a se n a la z i m e d u t u d in c im a , o n s e n e ra zlik u je o d n jih a ip a k n e m o e d a m is li i o s e a k a o o n i, n a k o ju g o d s tra n u p o g l e d a o , o s e a s e ta k o k a o d a n ije ro d e n u o v o m s v e t u ; s v e t o u n je m u u o a v a - a k i s a m o p o s e d o v a n je im e n a - iz g le d a m u b e s p r a v n o p r i s v o j e n o . . . O n d o iv lja v a n e u s p e h u s v o jim p o d u h v a t im a , j e r s e u n jih s m e lo u p u ta n e v e r u ju i u n jih o v u v r e d n o s t : t o su t o b o n ji p o d u h v a t i o d k o jih g a o d v r a a sasvim jasna p r e d s ta v a o j e d n o m d r u g o m s v e tu . P o t o j e b i o p r o g n a n iz raja , o v e k u je , k a o n a k n a d a z a n je g a i z a t o d a n a t o p r o g o n s t v o v is e n e b i m is lio i z b o g n je g a p a t io , d a ta s p o HE n g le s k i h u m a n is t i d r a v n ik , r o d o n a e ln i k u t o p i js k o g s o c ija liz m a
s o b n o s t h te n ja , s p o s o b n o s t d a s t r e m i in u , d a u n ie s a s o d u s e v l j e n j e m , s p o l e t o m u ra n ja . M e d u t im , k a k a v n a p o r d a u c in i, k o m e p r e d m e t u d a se p o s v e t i p o t p u n o b e z v o ljn i c o v e k , k o ji j e u t o n u o u r a v n o d u n o s t , u n e o b i c n u a p a t iju .'N iS t a g a n e p o d s t i e n a t o d a se p r e n e iz s v o j e o d s u tn o s ti. Pa ip a k , n i o n s a m n e u s p e v a d a u p o t p u n o s t i i z b e g n e p r o k l e t s t v o k o j e p o g a d a s v e lju d e : o n se iscrpljuje u z a lje n ju i n a n je g a t r o i v is e e n e r g i j e n e g o t o j e m i is p o l j a v a m o u s v im n a im p o d v iz im a . K a d j e H r is t o s t v r d i o d a s e c a r s t v o b o j e n e n a la z i n i n a o v o m , n i n a o n o m s v e tu , n e g o u n a m a s a m im a , o n j e u n a p r e d o s u iv a o u t o p ijs k e k o n s t r u k c ije z a ije s e t v o r c e s v a k o c a r s t v o " n e m i n o v n o n a la z i izvan nas i n e m a n ik av e z e s n a im p r a v im ,,ja ili n a im in d iv id u a ln im sp a s e n je m . T e su k o n s t r u k c ije z a c e l o t o i i k o u t ic a le n a n a a s h v a ta n ja d a m i o e k u j e m o d a e n a m sa m t o k k o j i m s e s tv a r i r a z v ija ju , ili r a z v o j d ru tv a , d o n e t i o s l o b o d e n j e . T a k o e s e n e t o k a s n ije p o ja v it i iz r a z s m e r i s t o r i j e , ija e p o p u l a r n o s t p o t p u n o b a c iti u z a s e n a k p o p u l a r n o s t r e i n a p r e d a k " , ia k o u o d n o s u n a o v u o n n ije d o n e o n ik a k v u n o v u z n a e n js k u n ija n s u . Ip a k , t r e b a lo je b a c it i u s t a r o g v o e n e je d a n p o j a m n e g o je d n u o d s u v i e e s t o u p o ti e b lja v a n ih r e i k o jim a j e o n o z n a a v a n . U p o d r u j u id e o l o g i j e o b n a v lja n ja s e n e b i Ia k o o s tv a r iv a la b e z p o m o i s in o n im a . M a k o h k o r a z li it o b i l o je z i c k o r u h o u k o m e s e o n a p o ja v lju je , id e ja u s a v r iv o s ti p r o d r la j e u na n a in m i lje n ja : n ju p r ih v a t a a k i o n a j k o je d o v o d i u p it a n je . N i k o n e z e h d a p r iz n a d a s e is t o r ija p r o s t o - n a p r o s t o o d v i j a s v o jim to k o m , n e d r e i se n e k o g o d r e d e n o g p ra vc a i n e s tre m e c i n e k o m c ilju . N a e e l j e i n a e d o k t r in e o b z n a n ju ju d a o n a im a s v o j c ilj, d a h r li p r e m a n je m u , d a je p o t e n c i j a l n o d o n je g a d o s e g n u la . to j e v e i b r o j z a n a jb li u b u d u n o s t v e z a n ih o b e a n ja k o ja j e d n a id e ja d o n o s i sa s o b o m , o n a e im a t i u t o l i k o v is e i z g le d a d a se n a m e t n e . N e s p o s o b n i d a c a r s t v o b o j e o t k r iju u s e b i ili, b o l j e r e e n o , o d v i e p r o m u u r n i d a b i p r is ta li d a tu n a s t o je d a g a o t k r i ju , h n a m su g a p o s t a v ili u o k v ir e n a s ta ja n ja : i z v i t o p e r i l i su j e d a n H r i s t o v n a u k k a k o b i o b e z b e d i l i n j e g o v u s p e h . U o s t a lo m , H r is t o s j e d o p r i n e o o d r z a v a n ju te d v o s m is le n o s ti: s j e d n e s tr a n e , o d g o v a r a ju i n a p o d m e t a n j a k o jim a su s e fa r is e ji s lu ili p r o t i v n je g a , u z d iz a o j e u n u t r a n je r s t v o , k o j e n e z a v is i o d p r o t ic a n ja v r e m e n a , d o k je , s
(1478 1535). N a jv a n i je m u je d e l o p o lit i k o -filo z o f's k i r o m a n U t o p i ja (1516).
82 /
83 /
d r u g e s tr a n e , s t a v lja o d o z n a n ja s v o jim u e n ic im a d a e , p o t o j e d a n s p a s e n ja b liz u , o n i i s a d a n ji n a r a ta j1 ' b iti s v e d o c i k ra ja s v e g a . S h v a tiv i d a lju d i p r is ta ju d a s tr a d a ju z a n e o s t v a r iv u z a m is a o , a li n e i z a is tin u , n a p r a v io je u stu p a k n jih o v o j s la b o s ti. D a j e d r u k ije p o s t u p i o , d o v e o b i u p it a n je s v o je d e l o . O n o t o j e u n j e g o v o m u e n ju b i l o u s t u p a k ili ta k tik a , k o d u t o p is t a j e p o s t u la t ili strast. V e lik i k o r a k n a p r e d b io j e u in je n o n o g d a n a k a d a su lju d i s h v a tili d a m o r a ju d a se u z a ja m n o p o v e u s t v o r iv i d ru tv o k a k o b i je d n i d ru g e m o g li b o lje d a m u e . A k o je v e r o v a t i u t o p ija m a , o n i su u t o m e s a m o d o p o l a u s p e li; s t o g a s e o n e n u d e d a im u t o m e p o m o g n u , d a im p r u e o k v ir p r ik la d a n z a p o t p u n o s r e a n iv o t , z a h t e v a ju i u isti m a h o d n jih , u n a k n a d u z a to , d a se o d r e k n u s v o je s lo b o d e ili, a k o je b u d u z a d r a li, d a j e k o r is t e is k lju iv o z a t o d a b i o b z n a n jiv a li s v o ju r a d o s t u s r e d ja d a k o je , n a d m e u i se u t o m e , je d n i d r u g im a z a d a ju . T a k a v se u k a z u je s m is a o p a k le n e n e n e b r ig e k o ju o n e z a n jih is p o lja v a ju . Po.to s tv a r i t a k o s t o je , k a k o d a n e z a m is lim o o b r n u t u u t o p iju , p o t p u n o o d s t r a n jiv a n je b e z n a a jn o m a l o g d o b r a i o g r o m n o g z la k o ji su n e r a s k id iv o p o v e z a n i s p o s t o j a n j e m s v a k o g d r u t v e n o g p o r e t k a , m a k a k a v o n b io ? O v a j p la n je p r iv la c a n , a o v o is k u e n je n e o d o l j i v o . N a k o ji n a in d a i z a e m o n a k ra j s t a k o o g r o m n i m m n o t v o m a n o m a lija ? U tu svrh u b i l o b i p o t r e b n o n e t o t o b i s e m o g l o u p o r e d i t i sa univerzalnim sredstvom za rastvaranje k o j e su a lh e m i a r i p o k u a v a li d a p r o n a u , i ija b i s e e fik a s n o s t p r o c e n jiv a la n e n a m e t a lim a n e g o n a u s ta n o v a m a . D o k n e b u d e s m i lje n a f o r m u la z a n je g a , p r i m e t i m o u z g r e d d a se a lh e m ija i u t o p ija p o d u d a r a ju u o n o m e t o j e u n jim a p o z it iv n o : is t r a jn o t e e i d a u r a z n o r o d n i m p o d r u j i m a o s t v a r e s li a n , a k o n e i is t o v e t a n sa n o p o t p u n o m p r e o b r a a v a n ju , p r v a s e h v a ta u k o ta c sa o n i m t o je n e s v o d l j i v o u p r ir o d i, a d r u g a sa o n im Sto j e n e s v o d l j i v o u is to riji. P r e m a t o m e , i sa n o e lik s ir u iv o t a i sa n o id e a ln o j d r a v i p o t i u iz is t o g d u h o v n o g n e d o s ta tk a i is te n a d e . K a o t o j e j e d n o j n a c iji p o t r e b n a z a t o d a b i s e ra z lik o v a la o d d r u g ih n a c ija , d a b i ih p o n i a v a la ili u g n je t a v a la, ili n a p r o s t o z a t o d a b i s te k la je d in s t v e n u f l z i o n o m i j u p e k a b e z u m n a id e ja k o ja b i j e v o d ila i n u d ila jo j c i l j e v e p o t p u n o n e p r i m e r e n e n je n im s t v a r n im s p o s o b fio s t im a , t a k o s e i j e d n o d r u t v o r a z v ija i p o t v r d u j e s a m o a k o m u
s e s u g e r i u ili u s a d e id e a li k o ji n is u p r i m e r e n i o n o m e t o o n o je s te . U iv o t u d r u ta v a u t o p ija ig r a u l o g u k o ja je u i v o t u n a r o d a d o d e l j e n a i d e j i p o s la n s tv a . I d e o l o g i j e su u z g r e d a n p r o i z v o d i t a k o r e i iz r a z m e s ija n is ti k ih ili u to p ijs k ih v iz ija . S a m a p o s e b i, i d e o l o g i j a n ije n i d o b r a n i r d a v a . S v e za v is i o d t r e n u tk a u k o m e se o n a p r ih v a ta . M u e v n o j n a c iji, n a p r im e r , k o m u n iz a m d a je p o d s t r e k ; o n j e g u r a n a p r e d i p o m a e n je n u e k s p a n z iju ; k a d a je , p a k , r e o n e s t a b iln o j n a c iji, n j e g o v u tic a j m o g a o b i b it i m a n je p o v o l j a n . N i istin it n i la z a n , o n u b r z a v a n e k e p r o c e s e , i R u s ija n i j e zbog n je g a , n e g o preko n je g a s te k la s v o ju d a n a n ju s n a g u . D a li b i, n a m e t n u v i s e u o s t a lo m d e lu E v r o p e , o d i g r a o is tu u lo g u ? D a li b i u tim z e m lja m a p r e d s t a v lja o p r e p o r o d a j n o n a e lo ? B i l o b i n a m d r a g o k a d b is m o t o m o g l i d a o e k u j e m o : u s v a k o m s lu a ju , n a o v o p it a n je m o e s e d a t i s a m o p o s r e d a n , p r o i z v o l j a n o d g o v o r , n a k o ji n a v o d e n e k e sli n o s t i is t o r ijs k o g k a ra k te ra . R a z m is lim o o t o m e k a k a v j e u tic a j iz v r ilo h r i a n s t v o u n a jr a n ije m r a z d o b lju s v o g p o s to ja n ja : o n o j e z a d a lo s u d b o n o s n i u d a r a c a n t ie k o m d r u tv u , p a r a lis a lo g a i n a p o s le t k u d o k r a j ilo ; z a u z v r a t , p r e d s t a v lja lo j e p r a v u b la g o d a t z a v a r v a r e , iji su se n a g o n i r a z b u k t a li u d o d i r u sa n jim . O n o n e s a m o t o n ije p r e p o r o d i l o je d a n o r o n u l i s v e t n e g o je , n a p r o tiv , p r e p o r o d i l o s a m o o n e k o j i su v e b ili p r e p o r o d e n i . Is t o ta k o k o m u n i z a m e u n e p o s r e d n o j b u d u n o s t i d o n e t i sp a s s a m o o m n ia k o ji su v e s p a s e n i; o n n e e m o i d a p r u i n e k u o p ip ljiv u n a d u s a m r tn ic im a , a jo m a n je e m o i d a p o v r a t i l e e v e u iv o t . P o t o s m o i g o s a li s m e n e s tr a n e u t o p i j e , d a p r e d e m o s a d a n a n je n a p o z i t i v n a s v o js tv a , p a s o b z i r o m n a t o d a s e lju d i ta k o d o b r o p r ila g o d a v a ju iv o t u u d r u t v e n o j z a je d n ic i i b u d u i d a je d v a u o a v a ju z l o k o j e je o d n je g a n e o d v o j i v o , p o s t u p a j m o k a o i o n i, p r i g r l i m o n jih o v u n e s v e s n o s t. N ik a d a n e e m o iz r e i d o v o l j n o p o h v a la u t o p ija m a z b o g t o g a t o su ig o s a le n e d e la s v o jin e , s t r a h o tu k o ju o n a o li a v a i v e l i k e n e s r e e k o j e iz a z iv a . U s v o j o j b it i s o p s t v e n ik j e b i o s ita n ili k r u p a n u k a lja n , is k v a r e n o v e k : n j e g o v a is k v a r e n o s t o d r a a v a s e i n a n a jm a n je m p r e d m e tu k o j i o n d o d i r u j e ili p r is v a ja . A k o s e u g r o z i n j e g o v a im o v in a , a k o m u s e o n a o d u z m e , b i e p r i m o r a n d a d o d e d o s a z n a n ja d o k o g a o b i c n o g o t o v o n ije k a d a r d a d o d e . D a b i p o n o v o d o b i o lju d s k o o b li je , o p e t s t e k a o ,,d u u , p o -
84/
85 /
t r e b n o j e d a b u d e u p r o p a e n i d a p r is t a n e n a s v o ju p r o p a s t. R e v o lu c ija e m u u t o m e p o m o i. V r a a ju i g a u n je g o v u p r v o b it n u n e m a t in u , o n a g a u p r o p a a v a u s a d a n jo s t i a s p a s a v a u a p s o lu t n o m s m is lu , j e r o s lo b a d a tu j e , r a z u m e s e , r e o u n u t r a n je m o s lo b a d a n ju u p r a v o o n e n a k o je s e n a jp r e o b a r a , t o je s t s o p s t v e n ik e ; o n a im daje drugciije poslove, v r a a tim lju d im a n jih o v u n e k a d a n ju d im e n z iju i o p e t ih u s m e r a v a p r e m a v r e d n o s t i m a k o j e su iz n e v e r ili. a k i p r e n e g o t o e r a s p o la g a t i m o g u n o u ili b it i u p r ilic i d a im z a d a u d a ra c , o n a o d r a v a u n jim a s p a s o n o s a n strah : r e m e t i im sa n , p o t h r a n ju je n ji h o v e m o r e a m o r a p r e d s t a v lja p o e t a k b u d e n ja z a n im a n ja z a m e t a fiz ik u . P r e m a t o m e , r e v o lu c ija s e p o k a z u j e k o r is n a k a o r a z o r n i in ila c ; a k i d a j e k o b n a , j e d n o b i j e u s v im s lu a je v im a u v e k is k u p ljiv a lo : j e d i n o o n a z n a k o j o j v r s ti s t r a h o v la d e t r e b a p r ib e i d a b i s e p r o d r m a o taj s v e t s o p s t v e n ik a , k o ji j e n a jg r o z n iji m o g u n i s v e t. S v a k i o b l i k p o s e d o v a n ja - n e m o j m o s e p la iti d a t o p o d v u e m o v u e o v e k a n a n i e , u n i a v a g a , g o d i u d o v i t u p r i t a j e n o m u d n u d u e s v a k o g o d nas. R a s p o ia g a t i n e im , p a m a k a r t o b ila s a m o m e t la , s m a tr a ti b i l o ta svojim im e t k o m z n a i s u d e lo v a t i u o p t e m n e d o s t o jn o m p o n a a n ju . K o lik i s a m o p o n o s o s e a t e k a d o t k r ije t e d a v a m n i ta n e p r ip a d a , k a k v o j e t o o t k r i e ! S m a tr a li s te s e b e p o s l e d n j i m o v e k o m , k a d e t o , o d j e d n o m , iz n e n a e n i s v o jim s ir o m a t v o m , k o je v a m u n e k u r u k u p o m a e d a s a g le d a t e s tv a r i u p r a v o m s v e tlu , v i z b o g n je g a v i e n e p a t it e ; n a p r o tiv , p o n o s it e s e n jim e i e l i t e jo s a m o d a b u d e t e s ir o m a n i o n o l i k o k o l i k o je t o n e k i s v e ta c ili k a k a v d u e v n i b o le s n ik . K a d a o v e k u d o j a d e t r a d ic io n a ln e v r e d n o s t i, o n s e n e m i n o v n o o p r e d e l j u j e z a i d e o l o g i j u k o ja ih p o r i e . O n a m n o g o v i e p r iv la i lju d e s v o jo m n e g a t o r s k o m s n a g o m n e g o s v o jim p o z it iv n im fo r m u la c ija m a . P r i e ljk iv a t i p r e v r a t u d r u t v e n o m p o r e t k u z n a i p r o la z i t i k r o z k r iz u k o ja j e u m a n jo j ili v e o j m e r i o b e l e e n a k o m u n is t i k im t e m a m a . O v a t v r d n ja j e ta n a d a n a s , k a o t o j e t o b ila ju e i k a o to t o jo i s u tra b iti. S v e s e z b iv a t a k o k a o d a su , o d v r e m e n a r e n e s a n s e p a n a o v a m o , lju d e p r iv la ili i lib e r a liz a m i k o m u n iz a m ; p r v i ih j e p r iv la io p o v r n o , a d r u g i d u b o k o , j e r o n n e s a m o t o n ije p r ig o d a n p r o i z v o d , is t o r ijsk a s lu a jn o s t, n e g o n a p r o t iv , p r e d s t a v lja n a s le d n ik a u t o p is t i k ih s is te m a i u iv a o c a p l o d o v a d u g o t r a j n o g p o t a jn o g ra d a ; u p o e t k u je b i o h ir ili iz m a , d a b i s e p o t o m u k a z a o k a o n e k a k v a s u d b in a ili n e k a k v o p r a v o v e r je . D a n a s s a v e s ti m o g u d a se o k u a v a ju s a m o u d v e m a v r s ta m a
p o b u n e : u k o m u n is t i k o j i u a n t ik o m u n is t i k o j p o b u n i. Ip a k , k a k o b is m o m o g l i d a n e z a p a z i m o d a a n t ik o m u n iz a m p r e d s t a v lja g n e v n u , u a s o m is p u n je n u v e r u u b u d u n o s t k o m u n iz m a ? K a d k u c n e a s n e k e i d e o l o g i j e , s v e d o p r i n o s i n j e n o m u s p e h u , p a i s a m i n je n i n e p r ija t e lji; n i p o l e m i k a n i p o l i c ija n e e m o i d a z a u s t a v e n j e n o ir e n je , n it i d a p o m e r e t r e n u t a k k a d a e s e o n a n a m e t n u t i; o n a h o e i m o e d a s e o s t v a r i, o v a p l o t i ; a li t o v i e u t o m e b u d e u s p e v a la , t o e s e v i e iz la g a t i o p a s n o s t i d a s e is c r p e ; p o t o s e b u d e u s t o li ila , i z g u b i e s v o ju id e a ln u s a d r in u , is c r p e s v o ja b o g a t s t v a , d a b i s e n a p o s le t k u , o b e z v r e u j u i o b e a n ja o s p a s e n ju k o j i m a j e r a s p o la g a la , iz v r g la u b r b lja n je ili u bauk. D u in a v e k a k o j i e k o m u n iz a m d o i v e t i z a v is i e o d b r z in e k o j o m e p o t r o i t i s v o je z a lih e u t o p ije . D o k g o d b u d e r a s p o la g a o t im z a lih a m a , o n e n e i z b e n o p r iv la it i sva d r u t v a k o ja g a jo n is u s a m a u p o z n a la ; u z m i u i n a j e d n o m m e s tu , n a p r e d u ju i n a d r u g o m , o v e n t a n v r lin a m a k o j e n ije d n a d r u g a i d e o l o g i j a n e p o s e d u je , o n e s e ra ir iti p o c e l o j Z e m l j i n o j k u g li, z a m e n ju ju i i e z le ili o s l a b e l e r e l i g i j e i n u d e i s v u d a d a n a n jim m a s a m a a p s o lu t k o j i j e d o s t o j a n n j i h o v o g n i ta vila . K a d a se p o s m a t r a u v la s t it o j b iti, o n s e u k a z u je k a o je d in a r e a ln o s t k o ja s e jo m o e p r ih v a titi, a k o o v e k jo im a m a k a r i n a jm a n ju ilu z iju o b u d u n o s t i: e t o z a t o s m o s v i m i, u r a z li it o m s t e p e n u , k o m u n is ti... A li, z a r s u d it i o j e d n o j d o k t r in i, n e o b a z ir u i se p r i t o m n a a n o m a lije k o je su s v o js t v e n e n j e n o m o s tv a r iv a n ju u p ra k s i, n e p r e d s t a v lja ja lo v u s p e k u la c iju ? o v e k e u v e k o e k iv a t i d o la z a k p r a v d e ; d a b i o n a p o b e d ila , o n e se o d r e i s lo b o d e , za k o j o m e p o t o m a liti. B ilo e g a d a se p o d u h v a t i, n je g o v a d e la i n j e g o v e m is li i z i o e n i su o p a s n o s t i d a z a p a d n u u o r s o k a k , k a o d a o v a j p r e d s t a v lja n e o n o d o e g a o n i d o v o d e n e g o n j i h o v o is h o d i t e , o n o t o ih u s lo v lja v a i o b ja n ja v a . N e p o s t o j i n o v o b l i k d r u tv a k o ji b i b i o k a d a r d a s a u v a p r e d n o s t i n j e g o v o g s t a r o g o b lik a : p r i b l i n o je d n a k z b ir n e d o s t a t a k a s r e e se u s v im t ip o v im a d r u tv a . Z b o g t e p r o k l e t e r a v n o t e e , te n e o t k l o n j i v e s t a g n a c ije , p o d j e d n a k o p a t e j e d i n k e i d ru tv a . T e o r ije su tu n e m o n e , p o t o d o k t r i n e k o j e u d a ra ju p e a t s p o l j n o m i z g le d u i s t o r ije nik a k o n e m o g u d a u ti u n a n je n t e m e lj. H r i a n s k a e r a v e o m a s e r a z lik o v a la o d h ri a n s tv a , a n i k o m u n is t i k a e r a n ije u s ta n ju d a d o a r a k o m u n iz a m u p r a v o m s m is lu r e i.
86/
87 /
N e p o s t o j i d o g a a j k o ji j e s a m p o s e b i h r i a n s k i, ili k o m u n is ti k i. A k o je u t o p ija b ila h ip o s t a z ir a n a ilu z ija , k o m u n iz a m e , id u i jo d a lje , p r e d s t a v lja ti d e k r e t o m p r o p is a n u , nam e t n u t u ilu z iju : iz a z o v u p u e n s v u d a p r is u t n o m z lu , obavezni o p t im iz a m . N je g a e t e k o p r ih v a t it i o v e k k o j i p o t o j e is k u s io m n o g o to ta i d o i v e o m n o g e n e v o l j e iv i o b u z e t v r t o g la v ic o m iz a z v a n o m r a z o a r a n je m , i k o ji, p o p u t a u t o r a Postanja, o s e a o d v r a t n o s t p r e m a v e z iv a n ju z l a t n o g d o b a z a p o s t a ja n je . O n t o n e in i z a t o t o p r e z i r e lju d e o p s e d n u t e i d e j o m b e s k o n a n o g n a p r e t k a i n j i h o v e n a p o r e d a o m o g u e p o b e d u p r a v d e n a o v o m s v e t u ; a li o n , n a s v o ju n e s r e u , z n a d a o n a p r e d s t a v lja m a t e r ija ln u n e m o g u n o s t , v e li a n s t v e n u b e s m is lic u , j e d i n i i d e a l z a k o ji s e sa s ig u r n o u m o e t v r d it i d a s e n ik a d a n e e o s t v a ri ti i p r o t i v k o g a su, k a k o iz g le d a , p r ir o d a i d r u t v o u p r e g n u li s v e s v o je z a k o n e . O v a m u n a k o le b a n ja , o v i u n u tr a n ji s u k o b i n is u s v o js t v e n i s a m o u s a m lje n ik u . I m i d r u g i ih o s e a m o , ja e ili s la b ije : z a r n is m o d o li d o t l e d a p r i e l j k u j e m o u n i t e n je o v o g d r u tv a , ia k o u isti m a h z n a m o k a k v a n a m r a z o a r a n ja p r ip r e m a d r u t v o k o je e g a z a m e n iti? P o t p u n p r e v r a t , p a m a k a r o n b i o i u z a lu d a n , r e v o lu c ija u koju se ne veruje onako kao to vernik veruje u Boga t o je s v e t o se jo m o e o e k iv a t i u d o b u u k o m e v is e n ik o n ije d o v o l j n o b e z a z le n d a b i b io p r a v i r e v o lu c io n a r . O n d a k a d s e o v e k , o b r v a n p o m a m o m in t e le k t a , p r e p u s t i p o m a m i h a o s a , o n r e a g u je k a o k a k a v b e s o m u n ik ije su m e n t a ln e s p o s o b n o s t i o s t a le n e ta k n u t e , taj lu d a k t o s e s v o j o m v r e d n o u iz d i e iz n a d s v o g lu d ila , ili k a o k a k a v b o g k o j i b i u iv a o u t o m e d a u n a s tu p u lu c id n o g b e s a p o t p u n o u n i t i i s v o je d e l o i s v o je b i e . N a i s n o v i o b u d u n o s t i o d s a d a su n e r a s k id iv o v e z a n i z a n a e u a se . U n a jr a n ijim u t o p ijs k im d e l i m a n a p a d a se s r e d n ji v e k , k r it ik u je v e l i k o p o t o v a n je k o j e j e o n p o k a z iv a o p r e m a p a k lu i n je g o v a s k lo n o s t p r e m a v iz ija m a p r o p a s ti sv eta . R e k lo b i se d a su t a k o u m ir u ju i s is t e m i j e d n o g K a m p a n e le ili j e d n o g M o r a b ili z a m i lje n i j e d i n o z a t o d a b i o b e z v r e d i l i h a lu c in a c ije je d n e s v e t e H i l d e g a r d e 9 . P o m ir e n i sa o n im u a s n im , d a n a s s m o s v e d o c i p r o d i r a n j a
N e m a f k a b e n e d i k t i n k a ( 1 0 9 8 - 1 1 7 8 ). S v o jim v iz ija m a i s v o jo m u e n o u s k r e n u la n a s e b e p a n ju s v o jih s a v r e m e n ik a ; d o p i s i v a la s e s a p a p a m a, c a r e v im a i d r u g i m is t a k n u tim li n o s t im a . N a p i s a la v e i b r o j r a s p r a va ra z li ite s a d r in e .
a p o k a lip s e u u t o p iju : n o v a z e m l j a k o ju n a m p r e d s k a z u ju s v e v is e s e u k a z u je k a o n o v i p a k a o , a li taj p a k a o m i o e k u je m o , p a a k s m a tr a m o s v o jo m d u n o u d a u b r z a m o n j e g o v d o la z a k . O v a d v a a n ra , u t o p ija i a p o k a lip s a , k o ji su n a m i z g l e d a l i t a k o r a z lic iti, s a d a se u z a ja m n o p r o im a ju , u ti u j e d a n n a d r u g i, p a ta k o n a s ta je t r e i a n r , k o j i j e iz v a n r e d n o s p o s o b a n d a o d r a a v a o n u v r s tu s t v a r n o s ti k o ja n a m p r e t i, a k o ju e m o m i, ip a k , p r ih v a titi: taj p r is ta n a k b i e p o t e n i li e n ilu z ija . T o e b it i n a in n a k o j i e m o m i n a s t o ja ti d a s e besprekorno d r i m o p r e d n e m in o v n o u .
89/
Z lu tn o d o b a
,, J tV a o b o g o v i iv lja h u lju d i tad a n e z n a ju i n i z a k a k v u b r ig u , d a l e k o o d m u k e i b o la. Z a s ta r o s t t u n u n e z n a a h u , n o g e i r u k e im d o k r a ja v e k a n j i h o v o g j e d n a k o s n a n e b e ja h u , t e u iv a h u u g o z b a m a z a t i e n i o d z la s v a k o g . U m ir a h u o n a k o k o u sa n t o s e t o n e . S v a im b la g a p r ip a d a h u . R a v n ic a p l o d n a d a v a e im s a m a o d s e b e o b i l j e h r a n e , k o je o n i p o v o l j i s v o jo j k o r i a h u ... ( H e s i o d 1, Radovi i dcini) O v a j o p is z l a t n o g d o b a p o d u d a r a s e sa o p i s o m r a ja u S v e t o m p is m u . I je d a n i d r u g i k o n v e n c i o n a l n i su u n a jv e o j m o g u n o j m e r i j e r n e s t v a r n o s t n e m o e b iti d r a m a t i n a. Ip a k , o n i im a ju i je d n u d o b r u s t r a n u : o d r e u j u s lik u s t a t i n o g s v e ta u k o m e is t o v e t n o s t n e p r e s t a n o s a m u s e b e p o s m a t r a , u k o m e v la d a v e n a s a d a n jo s t, v r e m e z a je d n i k o s v im v iz ija m a raja, v r e m e iz m i lje n o k a o s u p r o t n o s t s a m o m p o jm u v r e m e n a . D a b i s e t o v r e m e z a m i s l i l o i d a b i m u s e s t r e m ilo , tr e b a m r z e t i n a s ta ja n je , o s e a t i n j e g o v p r it is a k i v e lik u n e s r e u k o ju o n o d o n o s i i e l e t i i u p a ti s e iz n je g a p o sv a k u c e n u . T o j e je d in a e lja k o ju j e k a d r a d a o s e t i s la b a v o lja , k o ja u d i z a tim d a n a n e k o j d r u g o j s tr a n i p o i n e i i e z n e . D a s m o p o t p u n o p r ih v a t ili v e n u s a d a n jo s t, is t o r ije n e b i n i b i l o ili, u s v a k o m s lu a ju , o n a n e b i z n a ila is t o to i r e i ,,b r e m e i ,,m u k e . K a d n a s o n a s u v i e p r itis k a i sla m a , o b u z im a nas n e k a k v a n e o p is iv a m a lo d u n o s t : p e r s p e k t iv a n a e g d a l j e g k o p r c a n ja u s r e d v e k o v a d o b ija r a z m e r e n e k a k v e m o r e . O n o t o j e i n i l o iv o t p r ija t n im u m it o lo k o d o b a ta d a nas t o i i k o p r iv la i d a z b o g t o g a p a t i m o ili nas a k o s m o d o s t a it a li Postajanje e n jo m p o d s t a k n u t a s a n ja r e n ja p r e n o s e u b la e n u o b a m r lo s t p r v o g o v e k a u o n o m n a js t a r ije m v r tu , d o k s v o jim d u h o m d o a r a v a m o s e b i s lik u a n d e la i u p i n j e m o s e d a p r o n i k n e m o u n jih o v u ta jn u . t o v is e m is lim o o n ji m a , t o v is e o n i isk rsa va ju iz n a e p o t i t e n o s t i, i t o n e b e z iz v e s n e k o r is t i z a n as: z a r n a m o n i n e o m o g u a v a ju d a p r o c e n i m o k o l i k o n e p r ip a d a m o o v o m s v e tu , k o l i k o n i s m o s p o s o b n i d a se u n je g a u k lo p im o ? M a k o l i k o n e m a t e r ija ln i, n e s t v a r n i o n i b ili, ip a k su t o u m a n jo j m e r i o d n a s k o ji n a n jih m is lim o i k o ji ih p r iz iv a m o , o d n a s t o s m o s e n k e ili la n e k o p ije s e n k i, s a s u e n a p u t, p o t p u n o p r e s e e n i d a h . K a o u tv a r e t o je d v a d i ti, m is lim o n a n jih
i U z H o m e r a n a js ta r iji h e le n s k i p e s n ik ( o k o 7 7 0 . p r e n .e .).
i p r i z i v a m o ih sa s v im s v o jim ja d im a . U n j i h o v o j p r i r o d i n e m a n i e g s t r a n o g " , k a o t o s e t o tv r d i u j e d n o j e le g iji; n e , s t r a n o je t o d a o v e k n a p o s le t k u d o d e d o t l e d a m o e d a se s la e jo s a m o sa n jim a , ili t o d a , o n d a k a d m i s li d a su o n i b e s k r a jn o d a ie k o o d n je g a , n a j e d n o m v i d i k a k o is k r s a v a ju iz t m in e u n a o j krvi.
II P r o m e t e j j e u z e o n a s e b e d a n a m o t k r ije i z v o r e iv o ta , k o j e su b o g o v i d a se jo j e d n o m p o z o v e m o n a H e s io d a o d n a s s a k rili. I a k o s e h v a lio s v o j o m I u c id n o u , o n n ije b i o s v e s ta n s v ih n e s r e a k o j e n a m j e n a t o v a r io n a v ra t. R e i t o ih o n iz g o v a r a u E s h ilo v o j2 t r a g e d iji Okovani Prometej p o t p u n o su s u p r o t n e r e im e k o j e s m o u p r a v o p r o it a li u Radovima i dcinim a-. ,,U s t a r o v r e m e lju d i su v id e l i , a li r a v o ; slu a li su , a li n is u s h v a ta li o n o t o u ju ... R a d ili su, a li n ik a d a n e r a z m i lja ju i p r i t o m . ita la c v i d i k o jim t o n o m P r o m e t e j iz g o v a r a s v o je m i lje n je , p a j e i z li n o d a l j e n a v o d it i n j e g o v e re i. K r a tk o r e e n o , o n j e p r e k o r e v a o l ju d e z b o g to g a t o su b ili u t o n u li u o n u p rv o b i t n u id ilu i u p r a v lja li s e p o z a k o n im a s v o j e p r i r o d e , k o ju s v e s t jo n ije b ila n a e la . P r o b u d iv i u n jim a d u h o v n i iv o t , o d v o j i v i ih o d tih izrvora u k o jim a su o n i d o t l e u iv a li, n e p o k u a v a ju i d a p r o n ik n u u n jih o v u d u b in u ili u n j i h o v s m is a o , o n im n ije d o n e o s r e u , n e g o im j e d o n e o p r o k l e t s t v o i p a t n je v e z a n e z a n e u m e r e n o s t s v o js t v e n u t ita n im a . O n i su s a s v im l e p o n e s v e s n o iv e li, a o n d a j e o n d o a o d a im n a m e t n e sv e s t, d a ih p r i m o r a d a j e p r i ll v a t e , i o n a j e p r o u z r o k o v a l a u n jim a d r a m u k o ja s e n a s ta v lja u s v a k o m o d n a s i k o ja e se o k o n a t i t e k k a d a b u d e d o a o k ra j lju d s k o m r o d u . S p r o t ic a n je m v r e m e n a s v e s t n a s s v e v is e z a o k u p lja , s v e v is e o v la d a v a n a m a i o d v a ja n a s o d iv o t a ; m i e l i m o d a se p o n o v o z a n j e g a v rs t o u h v a t im o , p a p o t o n a m t o n e p o la z i z a r u k o m , o b a r a m o s e i n a s v e s t i n a iv o t , a p o t o m p r o c e n j u j e m o n j i h o v o z n a e n je i n jih o v e d a t o s t i d a b is m o s e n a p o s le t k u , o g o r e n i , o k o m i l i n a s e b e s a m e . T o n ije b i o p r e d v i d e o taj k o b n i p r ija t e lj lju d i k o g a o p r a v d a v a j e d i n o n j e g o v a ilu z ija, tita n k o j i j e lju d e i p r o t i v s v o je v o l j e n a v e o n a z l o , n e o p r e z n a i n e p r o m i l j e n a z m ija . L ju d i su sluali; z a t o im j e
2T v o r a c h e le n s k e t r a g e d ije ( 5 2 5 4 5 6 . p r e n .e .).
90/
91 /
b i l o p o t r e b n o d a razumeju? O n ih je n a t o p r i m o r a o , p r e d a ju i ih t a k o p o s t a ja n ju , is t o r iji; d r u g im r e im a , p r o g n a v i ih iz v e n e s a d a n jo s ti. N i j e v a z n o d a li j e b i o n e d u a n ili k riv ; z a s lu io j e k a z n u k o ja g a j e sn ala. H v a lis a n ja i b u n c a n ja t o g v a t r e n o g p o b o r n i k a ,,n a u k e , t o g p r is t a lic e modernog u n a jg o r e m s m is lu t e r e i, n a g o v e ta v a ju h v a lis a n ja i b u n c a n ja m n o g ih d o k t r in a r a iz p r o s l o g v e k a ; u te h u z a t o lik e n a s tr a n o s ti n a la z im o j e d i n o u n j e g o v i m p a tn ja m a . O r a o je , u p r a v o o n , shvatio ta je tu u p it a n ju , p a je , n a s lu u ju i k a k v a e n a m b it i b u d u n o s t , h t e o d a n a s p o t e d i n je n ih u a sa . Ip a k , p r v i p o d s t ic a j b i o j e d a t: lju d im a su s e v e b ila d o p a la d o v ija n ja P r o m e t e ja , t o g k v a r it e lja k o ji ih je , o b lik u ju i ih p o u g le d u n a s a m o g s e b e , n a u io d a , k a o o n , k o p a ju p o skrivenim stranama iv o t a i p o r e d t o g a to su b o g o v i t o b ili z a b r a n ili. O n je p o d s t r e k a u s a z n a v a n ju i s p o lje n e p r e t e r a n e r a d o z n a lo s t i i p o in je n ih p r e s t u p a , o n e p o g u b n e r a d o z n a lo s t i k o ja n a m n e d a d a s e u s k la d im o sa s v e t o m : z a r id e a liz u ju i z n a n je i in , o n n ije u is ti m a h r a z o r i o b i e , a z a j e d n o s n jim i m o g u n o s t p o s t o ja n ja z la t n o g d o b a ? I a k o n is u r a v n e n je g o v im p a tn ja m a , p a t n je k o je n a m j e o n n a m e t n u o t r a ja e , m e d u t im , d u e n o n je g o v e . O n je i z v a n r e d n o i... n a o p a k o o s t v a r io s v o j p r o g r a m " u k o m e j e s v e l o g i c n o i u s k la d e n o k a o u n e m in o v n o s t i; s v e t o n a m je p r e p o r u i v a o i n a m e t n u o , o k r e n u lo s e iz r e d a n a jp r e p r o t i v n je g a , a z a t im p r o t i v nas. L ju d i n e m o g u n e k a n je n o d a se o s l o b o d e s v o je p r v o b it n e n e s v e s n o s t i; o n i k o ji, p o p u t n je g a , d irn u u n ju , n e m i n o v n o d o iv lja v a ju n je g o v u s u d b in u , b iv a ju p r o d ir a n i, im a ju i s a m i sV o ju s t e n u i s v o g o r la . A m r n ja k o j o m g a d a r u ju u t o lik o j e o t r o v n i j a z a t o t o u njemu m r z e s e b e .
Ill P r e la z a k u s r e b r n o d o b a , a p o t o m u b r o n z a n o i, n a p o s le tk u , u g v o z d e n o d o b a o z n a a v a n a e d a lje s r o z a v a n je , na;e s v e v e e u d a lja v a n je o d t e v e n e s a d a n jo s t i i j i jo s a m o p r iv id z a m i lja m o i s k o j o m v i e n e m a m g z a je d n i k u g r a n ic u : o n a p r ip a d a j e d n o m d r u g o m s v e tu , iz m i e n a m , i m i s m o t o l i k o d r u g a iji o d n je d a g o t o v o n e u s p e v a m o d a n a s lu t im o n je n u p r ir o d u . N e m a m o n ik a k v u m o g u n o s t d a je s e d o k o p a m o . d a li n a m je u s t a r o v r e m e o n a d o is t a p r ip a d a la ? I k a k o d a u n jo j o p e t p u s t im o k o r e n
k a d a n a m n i ta n e d o a r a v a n je n n e k a d a n ji iz g le d ? O n a n a m je z a u v e k o d u z e t a , te a k o jo j se p o n e k a d p r i b l i i m o , z a t o i m a m o d a z a h v a lim o o n im s ta n jim a k r a jn je z a s i e n o s t i i m lit a v o s t i u k o jim a o n a , m e d u t im , p r e d s t a v lja jo s a m o s o p s t v e n u k a r ik a tu r u , p a r o d iju n e p r o m e n l j i v o g , izn e m o g l o n a s ta ja n je k o j e s e o k a m e n i l o u n e k a k v o j v a n v r e m e n s k o j k r to s ti, z g r i l o o k o j e d n o g j a l o v o g tr e n u tk a , o k o j e d n o g b la g a k o je g a o s ir o m a u je , s a b la s n o n a s ta ja n je , l i e n o s v e g a a ip a k p o t p u n o is p u n je n o , j e r je is p u n je n o p r a z n in o m . O n e o s o b e k o jim a n ije b i l o d a t o d a d o iv e e k s ta z u m o g u d a s a g le d a ju s v o je k o r e n e j e d i n o a k o p o t p u n o i e z n e n jih o v a v ita ln o s t, a k o i z g u b e sv a s v o ja s v o js tv a , j e d i n o z a h v a lju ju i o n o m o s e a ju d a se s u o a v a ju s p r a z n im b e s k r a je m , s p o t c e n jiv a n im p o n o r o m , s p r o s t o r o m t o s e u n a jv e o j m e r i iri i s m o l e i v i m i n i ta v n im t r a ja n je m . P o s t o ji p r a v a , s tv a rn a v e n o s t , k o ja s e n a la z i s o n e s tra n e v r e m e n a : a p o s t o j i i d r u g a , n e g a t iv n a , la n a v e n o s t , t o s e n a la z i is p r e d v r e m e n a : u p r a v o o n a v e n o s t u k o j o j t r u lim o , d a l e k o o d s p a s e n ja , iz v a n p o d r u ja n a d le n o s t i n e k o g s p a s ite lja i k o ja nas o s lo b a d a s v e g a ii a v a ju i nas s v e g a . P o t o s m o s v e t s k in u li s n j e g o v o g p ije d e s t a la , iscrp l j u j e m o se p o s m a t r a ju i s v o j v la s titi p r iv id . D a li j e z a k r l j a o o r g a n k o ji n a m je o m o g u a v a o d a o p a a m o s a m u o s n o v u n a e g b i a ? I j e s m o li z a u v e k s v e d e n i n a s v o j p r i v id ? K a d a b is m o p o b r o j a l i sva z la o d k o jih p a t e t e l o i d u h , sva o n a o p e t b i b ila s a s v im b e z n a a jn a u p o r e d e n j u sa z l o m k o j e iz v ir e iz n a e n e s p o s o b n o s t i d a s e p r i l a g o d i m o v e n o j s a d a n jo s ti, ili d a o d n je u k r a d e m o m a k a r s a m o j e d a n n je n d e l i k a k o b is m o u n je m u u iv a li. P o t o s m o se z a u v e k s u rv a li u n e g a t iv n u v e n o s t , u o n o r a s p r e n o v r e m e k o je s e p o t v r d u je s a m o u k id a ju i s e b e , tu s u tin u s v e d e n u n a n iz ra z a ra n ja , m n o t v o d v o s m is le n o s ti, p u n o u iji je iz v o r u n i ta v ilu , i v i m o i u m i r e m o u s v a k o m n j e n o m t r e n u tk u n e z n a ju i kada o n b iv s t v u je , j e r u is tin u n ik a d a n e b iv s tv u je . U p r k o s n je n o j k r h k o s ti, t o i i k o s m o z a n ju v e z a n i d a b i n a m , d a b is m o o d v r a t ili p o g l e d sa n je , b i l o p o t r e b n o i n e t o v is e o d p o t p u n o g p r e v r a t a u na im n a v ik a m a : b i l o b i p o t r e b n o d a n a m d u h b u d e p o v r e d e n , d a s e u n a e m ,,ja p o ja v i n a p r s lin a k r o z k o ju b is m o 'm o g li d a n a z r e m o o n o n e u n i tiv o i d o n je g a d o s e g n e m o , a t o p r e d s t a v lja m ilo s t k o ja s e iz liv a s a m o n a n e k o l i k o p r o k le t n ik a k a o n a g r a d a z a n jih o v o p r is ta ja n je d a s a m i p r o p a d n u . Ia k o p r iz n a ju d a n isu s p o s o b n i z a t o lik u rtv u ,
92 /
93 /
o s ta li lju d i, t o je s t g o t o v o svi s m r tn ic i, n e o d u s ta ju o d trag a n ja z a je d n im drugim v r e m e n o m ; n a p r o tiv , o n i z a n jim p o m a m n o tra g a ju , a li z a t o d a b i g a u k l o p i l i u o v a j s v e t, k a k o t o p r e p o r u u je u t o p ija , k o ja p o k u a v a d a iz m ir i v e n u s a d a n jo s t i is to r iju , sla sti z la t n o g d o b a i p r o m e t e j s k e te n je , ili d a s e p o s lu im o b ib lijs k o m t e r m i n o l o g i j o m d a p o n o v o s t v o r i raj p o m o u s r e d s ta v a s t e e n ih z a h v a lju ju i p r v o b it n o m g r e h u , o m o g u a v a ju i ta k o n o v o m A d a r n u d a u p o z n a p r e im u s tv a u k o jim a je u iv a o sta ri A d a m . N i j e li' t o p o k u a j p r e in a a v a n ja S veta?
IV
I d e ja n a k o ju je V ik o 3 d o a o d a z a m is li id e a ln u is t o r ij u i u g la v n im p o t e z im a p r ik a e n je n v e n i k r u n i t o k , p o n o v o o t k r iv a m o , p r im e n je n u n a d r u t v o , u u t o p ijs k im s is t e m im a k o jim a je s v o js t v e n o t o d a e l e j e d n o m z a s v a g d a d a r e e d r u t v e n o p it a n je " . O t u d a p r o i z l a z i n jih o v a n e p r e s t a n a z a o k u p lje n o s t onim konanim i n j i h o v o n e s t r p lje n je d a t o p r e , u n e p o s r e d n o j b u d u n o s t i, u s p o s t a v e ra j, n e k a k v o s t a t i n o tr a ja n je , p o t p u n o z a u s t a v lje n o M o g u n o , p la g ija t v e n e s a d a n jo s ti. A k o sa t o l i k o m sig u r n o u p r e d s k a z u je m , k a e F u r je , d a e s v e o p t a h a rm o n i j a b it i u s p o s t a v lje n a u v r l o b lis k o j b u d u n o s t i, t o in im z a t o t o su d v e g o d i n e d o v o l j n e d a b i s e o r g a n i z o v a l a fa la n s te r s k a d r a v a ... O v o je p r iz n a n je n a iv n o d a n a iv n ij e n e m o e b iti, a li ip a k iz r a a v a je d n u b it n u in je n ic u . D a li b is m o se u p u s t ili i u n a jm a n ji p o d u h v a t d a u d n u d u e n is m o u v e r e n i d a a p s o lu t z a v is i o d n as, o d n a ih id e ja i n a ih d e la , i d a s m o u s ta n ju d a u d o s t a k r a t k o m r o k u o b e z b e d i m o n jih o v u p o b e d u ? O n a j k o s e u p o t p u n o s t i p o is t o v e u je sa n e im p o n a a s e t a k o k a o d a o e k u j e d o la z a k s v e o p t e h a r m o n ije ili k a o d a v e r u j e d a je d a o p rv i p o d s t ic a j z a n je n o u s p o s t a v lja n je . D e la t i z n a i u k o t v it i s e u b lis k o j b u d u n o s t i, k o ja je t a k o b lis k a d a z b o g t o g a p o s t a je g o t o v o o p ip ljiv a , z n a i o s e a t i se k a o n je n sa sta vn i d e o . S tv a ri n e s t o je ta k o k a d a su u p it a n ju lju d i k o j e p r o g o n i d e m o n n a v ik e o d la g a n ja . O n i s t a ln o p o d s e a j u s e b e n a E p ik t e t o v u 4 m is a o d a je J o k o r is n ije o d u s t a t i o d
M t a lija n s k i is to ri a r, estetia r, f i lo lo g i f i l o z o f (1 6 6 8 1 7 4 4 ), o s n iv a p s ih o l o g i j e k u lt u r e i f ilo z o f ije is t o r ije k a o n a u n e d is c ip lin e . 4 H e le n s k i s t o i a r ( o k o 5 0 - o k o 1 3 0 ).
o n o g a t o j e k o r is n o o d l o z i t i , ia k o n jih o v a s n a n a s k lo n o s t k a o d la g a n ju n e p o t i e , k a o to j e t o b i o s lu a j k o d t o g s t o i a r a , iz r a z m a tr a n ja m o r a in e p r i r o d e , n e g o p r o i z la z i iz n e k a k v o g g o t o v o m e t o d i k o g u a s a v a n ja i g a d e n ja k o j e j e o d v e u k o r e n j e n o d a se n e b i u k a z iv a lo k a o n e k a k v a d is c ip lin a ili n e k a k a v p o r o k . A k o su o n i u k in u li o n o t o je b i l o p r e i o n o t o -e b iti p o s le , a k o su o d b a c i l i d a n a n jic u i s u tr a n jic u k a o p o d j e d n a k o n e n a s ta n jiv e , u in ili su t o z a t o s t o im j e la k e d a u m a ti i v e u v r e m e n u k o je e d o i p o s l e d e s e t h ilja d a g o d i n a n e g o d a s e p r e d a ju u iv a n ju u d a t o m ili u p r e d s t o j e e m tr e n u tk u . O n i su , z a c e l o , g o d i n a m a v is e m is lili n a v r e m e p o s e b i n e g o n a o b j e k t i v n o v r e m e , v is e n a o n o t o je n e o d r e d e n o n e g o n a o n o t o je d e l o t v o r n o , v is e n a k ra j p o s t o ja n ja s v e ta n e g o n a k ra j d a n a . P o t o z a n jih n e p o s t o j e iz u z e t n i t r e n u c i u tr a ja n ju , ili iz u z e t n a m e s ta u p r o s t o r u , o n i id u iz k lo n u lo sti u k lo n u lo s t , a k a d a im j e s a m o t o k r e t a n je n a p r e d o n e m o g u e n o , z a u s ta v lja ju se, g le d a ju n a s v e s tr a n e , p a l j i v o o s m a t r a ju v id o k r u g , a li o n je i e z a o ... T a d a ih s p o p a d a , n e v r t o g la v ic a n e g o iz n e n a d n i strah , s tra h k o ji je t o l i k o s n a a n d a ih p o t p u n o s p u ta v a i n e d o p u t a im d a p o b e g n u . T o su iz d r u t v a is k lju e n i p o j e d i n c i , p r o g n a n ic i, lju d i t o i v e iz v a n v r e m e n a , o d v o j e n i o d r itm a k o ji n e o d o l j i v o n o s i s v e t in u , r t v e o s la b e le i lu c id n e v o l j e , k o ja s e b o r i sa m a sa s o b o m i n e p r e s t a n o slua sebe samu. H t e t i, u p u n o m z n a e n ju t e r e i, z n a i n e o b r a a t i p a n ju n a s v o je h t e n je , z n a i o d b a c it i r a z m i lja n je o v o l j i k a o p o ja v i. o v e k o d a k c ije n e is p it u je n i s v o je p o r i v e , n i s v o j e p o b u d e , a jo m a n je is p it u je s v o je r e fle k s e : o n im s e p o k o r a v a n e r a z m i lja ju i o n jim a i n e o m e t a ju i ih. N j e g a n e z a n im a in s a m p o s e b i, n e g o g a z a n im a n je g o v a s v rh a , n a m e r a k o ja s e u n je m u k r ije ; is t o ta k o , n je g o v u p a n ju p r iv la i e ono na taje volja usmerena, a n e n je n m e h a n iz a m . N o s e i s e sa s v e t o m , o n n a s t o ji d a u n je m u o t k r ije o n o t o j e d e f i n i t i v n o , ili s e n a d a d a e t o d e f m i t iv n o u v e s ti u n je g a , o d m a h ili k r o z d v e g o d in e .. . D a ti g la s a o d s e b e z n a i d o p u s t it i d a n a s z a s e n i b i l o k o ji o b lik s a v r e n s tv a : a k i k r e t a n je k a o t a k v o s a d r i p r im e s u u t o p ijs k o g . I s a m o d is a n je p r e d s t a v lja lo b i z a n a s m u e e n je d a se n e s e a m o ra ja ili d a n e n a s lu u je m o raj, k o ji je n a jv i i c ilj k o g a , m e d u t im , n i s m o n i s v e s n i n a ih e lja , n e is k a z a n a s u tin a n a e g p a m e n ja i n a e g i e k iv a n ja . N e s p o s o b n i d a g a o t k r iju u n a jd u b l j e m s lo ju s v o je p r i r o d e , a is to ta k o i o d v e u u r b a n i d a b i iz n je g a m o g l i d a g a iz v u k u , lju d i m o d e r n i h v r e m e -
94/
95 /
n a p r o jic ir a e g a u b u d u n o s t , p a s t o g a u z a g la v lju s e n s im o n is t i k o g lis ta ,,Le P r o d u c t e u r (,, P r o iz v o a ) o b ja v ljiv a n a k r ila tic a : Z la t n o d o b a , z a k o je je s le p a t r a d ic ija sm a tra la d a je p o s t o j a l o u p r o lo s t i, n a la z i s e p r e d n a m a , p r e d s t a v lja s a e ti iz r a z s v ih n jih o v ih ilu z ija . S t o g a je , p o e s h a t o lo g iji k o ja je p r o iz a la , n e iz n e s p o k o js t v a n e g o iz o d u e v lje n ja i e u fo r ije , iz s u m n jiv e i g o t o v o n e z d r a v e u d n je z a s r e o m , v a n o d a s e u b r z a n j e g o v d o la z a k . R e v o lu c i o n a r m is li d a e p r e v r a t k o ji p r ip r e m a b it i p o s l e d n j i ; svi m i m is lim o is t o k a d a je r e o o n o m i m e se b a v im o : ono poslednje p r e d s t a v lja fik s n u id e ju i v o g o v e k a . B a t r g a m o s e z a t o to n a m , k a k o v e r u je m o , p o p r a v u p r ip a d a d a o k o n a m o is t o r iju , d a je p r i v e d e m o k r a ju , z a t o t o n a m se o n a u k a z u je k a o n a e p o d r u je , k a o , u o s t a lo m , i is tin a , k o ja j e n a jz a d o d b a c ila s v o ju u z d r z a n o s t d a b i n a m s e o tk rila . Z a b lu d a e b it i u s u d d r u g ih lju d i; j e d i n o s m o m i, z a c e lo , s v e r a z u m e li. K o n e p o k u a d a n a d m a i n a jp r e s v o j e b li n je , a p o t o m i B o g a , k o n e e li d a p o p r a v i o n o s to j e o n s t v o r io , d a o t k lo n i n j e g o v e n e d o s t a t k e , k o n e sm a tra d a j e d u a n d a t o p o k u a , taj s e o v e k o d r i e - b i l o d a t o in i s t o g a t o je m u d a r , ili z a t o to je s la b i s v o je s o p s t v e n e s u d b in e . P r o m e t e j j e h t e o d a n a d m a i Z e v s a ; p r e t v o r iv i se n a b r z u ru k u u d e m iju r g e , m i, p a k , h o e m o d a n a d m a im o B o g a , d a g a p o n i z i m o s t v o r iv i raj k o j i e b it i le p i o d o n o g n je g o v o g , d a p o t p u n o o d s t r a n i m o o n o t o s e n e d a p o p r a v it i, d a s v e t d a se p o s l u i m o j e d n i m Pru d o n o v i m 5 iz r a z o m o s l o b o d i m o z l e k o b i . P o s v o jo j o p t o j z a m is li, u t o p ija p r e d s t a v lja k o s m o g o n ijs k i sa n na razini istorije.
V R aj n e e b iti s t v o r e n n a o v o m s v e tu d o k g o d lju d i b u d u n o s ili i g G r e h a ; p r e m a t o m e , t r e b a ih i u p a ti iz n je g o v i h k a n d i, o s l o b o d i t i ih n je g a . S is te m i k o ji su s e p o s v e tili o s tv a r iv a n ju t o g z a d a tk a im a ju n e k a s v o js tv a u v e o j ili m a n jo j m e r i p r ik r iv e n o g p e la g ija n iz m a . P o z n a t o je d a je , p o r i u i p o s l e d i c e p r v o b it n o g g r e h a , P e la g ije 6 ( k o j i j e b i o K e lt i n a iv a n o v e k ) p o r ic a o d a A d a m o v o t e k o o g r e e n j e

15 F r a n c u s k i
-a**--4
t e o r e t i a r
ra d n i k o g
p o k re ta ,
filo z o f,
e t ic a r
e k o n o m is t
0 b o ju z a b r a n u m o e m a u k o j o j m e r i d a p o g a d a n j e g o v e p o t o m k e . N a p r a o t a c je , p o t o m tu m a e n ju , d o i v e o is to li n u d r a m u , z a s lu io d a p a d n e u n e m ilo s t k o j o m j e s a m o o n b i o p o g o d e n , n e d o iv e v i n i u n a jm a n jo j m e r i z a d o v o l j s t v o d a n a m o s ta v i u n a s le d e s v o je m a n e i s v o je n e s r e e . P o t o s m o s e s v i r o d i l i k a o d o b r a i s lo b o d n a b i a , u n a m a n e m a n i tra g a o d n e k a k v e p r v o b i t n e is k v a r e n o s ti. T e k o s e m o e z a m is lit i p l e m e n i t i j e i u j e d n o n e is t in itije u e n je ; tu je u p it a n ju je r e s u t o p ijs k o g k a r a k te r a , k o ja s e p o k a z a la p l o d o t v o r n a z b o g s a m ih s v o jih p r e t e r iv a n ja , z b o g v e o m a p e r s p e k t iv n ih b e s m is lic a k o je je s a d r a la . T o n e z n a i d a su se t v o r c i u t o p ija n jo m e n e p o s r e d n o n a d a h n jiv a li; a li se n e m o e o s p o r a v a t i in je n ic a d a u m o d e r n o j m is li p o s t o ji, n e p r ija t e ljs k i n a s t r o je n a p r e m a a v g u s tin iz m u 1 ja n s e n iz m u , ita v a je d n a p e la g ija n s k a s tr u ja o b o a v a n je n a p r e t k a i r e v o lu c io n a r n e i d e o l o g i j e p r e d s t a v lja e o n o d o e g a e o n a n a p o s le t k u d o v e s t i iji p r e d s t a v n ic i sm a tra ju d a s m o svi m i m a s a potencijalnih iz a b r a n ik a , o s lo b o d e n i h b r e m e n a p r v o b i t n o g g r e h a , p o d l o n i h o b lik o v a n ju k o l i k o s e t o s a m o m o e p o e l e t i , p r e d o d r e e n i h z a o n o t o je d o b r o , s p o s o b n ih z a sva s a v r e n s tv a . R o b e r t O v e n 7 o b e a v a n a m u s v o m m a n ife s tu s is te m k o ji e b it i p o g o d a n d a s t v o r i n o y i duh i n o v u volju u s v e k o l i k o lju d s k o m r o d u , i d a ta k o n a n e o d v o j i v o n u a n n a in n av e d e s v a k o g o v e k a d a p o s t a n e d o s le d a n i r a c io n a la n , d a z d r a v o s u d i i v a lja n o se v la d a . P e la g ije p o la z i, k a o i n j e g o v i d a le k i u e n ic i, o d n a ju p o r n i j e o p t i m i s t i k o g v i e n ja n a e p r i r o d e . M e d u t im , n ik a k o n ije d o k a z a n o d a je v o lja dobra; iz v e s n o je a k d a u o p t e n ije d o b r a , k a k o o v a n o v a , ta k o i o n a stara. S p o n t a n o su d o b r i j e d i n o lju d i ija je v o lja z a k r lja la ; o s ta li m o r a ju d a s e p o t r u d e d a b i b ili d o b r i, i t o im p o l a z i z a r u k o m s a m o z a h v a lju ju i n a p o r im a z b o g k o jih p o s t a ju je tk i. P o t o je z l o n e o d v o j i v o o d in a , iz t o g a p r o i z l a z i d a s e naa d e l a n e m i n o v n o u s m e r a v a ju protiv n e k o g a ili n e e g a ; u k r a jn je m s lu a ju , o n a s e u s m e r a v a ju p r o t i v n a s s a m ih , a li m i o b i n o n e t o hoemo p o d v l a i m o t o s a m o n a ra u n d r u g ih lju d i. M i n e s a m o d a n is m o u m a n jo j ili v e o j m e r i iz a b r a n ic i n e g o s m o , n a p r o tiv , u m a n jo j ili v e o j m e ri p r o k l e t n i c i . e l i t e li d a iz g r a d it e d r u t v o u k o m e lju d i v is e n e e j e d n i d r u g im a k o d iti? A k o t o e l i t e , u v e d i t e u n je g a s a m o l j u d e v e o m a s la b e v o lje .
J E n g l e s k i t e o r e t i a r ( 1 7 7 1 - 1 8 5 8 ), j e d a n o d z n a a j n i h u t o p i s t a .
( 1 8 0 9 - 1 8 6 5 ). f> C rk v e n i p is a c i filo z o t ( o k o 3 6 0 - o k o 4 2 9 ), je d a n o d n a j e ih p r o t iv n ik a s v e t o g A v g u s t in a i n j e g o v o g u e n ja o p r e d e s t in a c iji.
96 /
97 /
U k r a t k o , m o e m o d a b ir a m o s a m o iz m e u b o l e s n e v o l je i o p a k e v o l j e ; o n a p r v a je iz v a n r e d n a , z a t o t o jo j j e zad a t u d a ra c , z a t o t o je p a r a lis a n a , n e d e l o t v o r n a ; o v a d r u g a j e te tn a , p a je p r e m a t o m e s t a ln o u a k c iji, p r o e t a j e d n i m d in a m i k im n a e lo m : t o j e u p r a v o v o l j a k o ja o d r a v a g r o z n i a v o s t n a s ta ja n ja i p r o u z r o k u j e d o g a a je . L iit e o v e k a n je a k o p o l a e t e n a d e u z la t n o d o b a ! T o b i b i l o is t o k a o i li iti g a n j e g o v o g b i a , ija s e s v a ta jn a s a s t o ji u t o j s k lo n o s t i k a in je n ju z la d r u g im lju d im a b e z k o j e g a n e m o e m o z a m is lit i. U p o r n o o d b a c u ju i i s v o ju s r e u i s r e u d r u g ih lju d i, o n d e lu je t a k o k a o d a p r i e l j k u j e za s n iv a n je i d e a l n o g d r u tv a ; a k a d a b i o n o b i l o s t v a r n o izg r a e n o , g u io b i se u n je m u , p o t o su l o s e s t r a n e z a s i e n o s t i n e u p o r e d iv o m u n ije o d lo ih s tr a n a b e d e . O n v o l i n a p e t o s t , n e p r e s t a n o la g a n o k r e t a n je n a p r e d : k a e r n u b i o n d a i a o u s a v r e n o m d ru tv u ? N e s p o s o b a n d a i v i u v e n o j s a d a n jo s ti, o n p o v r h t o g a s t r a h u je o d n j e n e je d n o li n o s t i, o p a s n o s t i k o ju d o n o s i ra j u o b a s v o ja v id a : i u t e o l o k o m i u u t o p ijs k o m v id u . Z a r is t o r ija n ije , u k r a jn jo j lin iji, p l o d n a e g s tra h a o d d o s a d e , t o g s tra h a z b o g k o g a e m o u v e k u p o r n o n a la z iti z a d b v o ljs t v o u z a n im ljiv o s t i v e l ik e n e v o l j e i o n o m e t o j e u n jo j n o v o , i p r e t p o s t a v lja ti b i l o k a k v u n e s r e u s ta g n ira n ju ? N e p r e s t a n a z a o k u p lje n o s t n o v im je s t e u z r o k k o ji p o t p u n o o n e m o g u a v a n a e s p a s e n je . I d e m o p r e m a p a k lu u o n o j m e r i u k o j o j s e u d a l j u j e m o o d v e g e t a t i v n o g iv o t a , ija b i p a s iv n o s t t r e b a l o d a p r e d s t a v lja k lju s v e g a , p o s l e d n j i o d g o v o r n a s v a n a a p it a n ja ; o d v r a t n o s t k o ju o n a iz a z iv a u n a m a s t v o r ila je o d n a s o n u h o r d u c iv iliz o v a n ih lju d i, s v e z n a ju ih u d o v i t a k o ja n e z n a ju o n o t o je b it n o . L a g a n o s e le d it i, s a m o d is a ti i n i ta v is e , d o s t o ja n s t v e n o p o d n o s i t i n e p r a v d u t o p o s t o j i m o , tr a iti n e k u s r e d in u iz m e d u le in e i g o l o g d is a n ja p r e v is e s m o is k v a r e n i i p r e v is e z a s o p t a n i d a b i s m o d o t o g a d o s e g li. N i t a nas, z a c e lo , n e e p o m i r i t i sa d o s a d o m . D a b is m o b ili m a n je o d b o j n i p r e m a n jo j, t r e b a l o b i d a , z a h v a lju ju i n e k o j p o m o i sa n e b a , d o i v i m o p u n o u b e z d o g a d a ja , u p o z n a m o slast n e p r o m e n l j i v o g tr e n u tk a , n a s la d iv a n je u is t o v e t n o m . A li ta k v a m ilo s t t o l i k o j e p r o tiv n a n a o j p r i r o d i d a s m o p r e s r e n i t o s e n a n a s n e iz liva. P r ik o v a n i z a r a z n o lik o s t , m i iz n je c r p e m o o n a j s ta ln i, n a im n a g o n im a t o lik o n e o p h o d n i z b i r r a z o a r a n ja i su k o b a . O s l o b o d e n i b r ig a i s v e g a t o s p u ta v a , b ili b i s m o p r e p u t e n i s e b i s a m im a , z b o g v r t o g la v i c e k o ja b i n a s ta d a s p o p a la p o s t a li b is m o h ilja d u p u t a g o r i n e g o t o s m o sa-
d a , k a d a n a s s p u ta v a ju r a z n e b r ig e i o k o v i. O v a j v id n a e g s r o z a v a n ja p r o m a k a o je a n a r h is tim a , p o s l e d n j i m p e la g ija n c im a , k o j i su o d s v o jih p r e t h o d n ik a ip a k b ili b o l j i z a t o t o su , o b o a v a ju i s lo b o d u , o d b a c ili s v e d r a v e , p o e v sa o n i m i d e a l n i m " , i z a m e n ili ih n o v o m v r s t o m h im e r a , v e li a n s t v e n ijih i n e v e r o v a t n ijih o d o n i h s ta rih . A k o su s e o n i p o b u n i l i p r o t i v d r a v e , i a k o su z a t r a ili d a o n a b u d e u k in u ta , u in ili su t o z a t o t o su u n jo j v i d e l i p r e p r e k u s l o b o d n o m is p o lja v a n ju v o l j e , k o ja je u s v o j o j o s n o v i d o b ra ; m e d u tim , d r a v a je n a s ta la u p r a v o z a t o t o je o n a lo a, i k a d b i d r a v a n e s ta la , o n a b i b e z ik a k v ih o g r a n i e n ja u iv a la u z lu . P a ip a k , z a m is a o a n a rh is ta d a se u n i ti svaka v la s t i d a n a s p r e d s t a v lja je d n u o d n a jle p ih z a m is li n a k o ju su lju d i ik a d a d o li. to se, p a k , t i e n jih k o ji su h t e li d a je o s tv a r e , n e m o e m o d a u d o v o l j n o j m e r i i z r a z i m o s v o j e a l j e n j e z b o g t o g a t o je n jih o v s o j p o t p u n o i e z a o . M o d a su o n i m o r a li d a i e z n u iz v e k a k a k a v j e o v a j u k o m e i v im o , k o m e se t o l i k o u r i d a o p o v r g n e n jih o v e t e o r ij e i n jih o v a p r e d v id a n ja . O n i su p r e d s k a z iv a li d o la z a k e r e in d iv id u e , a in d iv id u a s e b li i s v o m e k ra ju ; i e z a v a n je d r a v e , a o v a n ik a d a n ije b ila ja a i n ik a d a n ije v is e s m e ta la lju d im a ; d o b a je d n a k o s ti, d o k je , u m e s t o n je g a , n a s t u p ilo d o b a te ro ra . S ve se n e p re s ta n o srozava. K a d a te n ta te to s e d a n a s v r e u p o r e d i m o s n jih o v im a te n ta tim a , v i d i m o d a j e a k i tu o p a o k v a lite t: u p o z a d i n i a te n ta ta k o j e v r l o r e t k o n e k o jo p r is t a je d a iz v r i n e d o s t a je o n a j a p s o lu t to je is k u p ljiv a o n j i h o v e a te n ta te , k o je su o n i u v e k t a k o b ri l j i v o i ta k o m a js to r s k i iz v r a v a li! D a n a s n ik o n e n a s t o ji d a b a c a ju i b o m b e d o p r i n e s e u s p o s t a v lja n ju s v e o p t e h arm o n i j e " , n a jv a n ije fik c ije o d k o je m i v i e n i ta n e o e k u je m o . . . ta b is m o , u o s t a lo m , m o g l i o d n je d a o e k u j e m o n a s a m o m k ra ju g v o z d e n o g d o b a d o k o g a s m o d o li? N a n je m u p r e o v l a u j e j e d n o o s e a n je r a z o a r a n o s t , s k u p n a ih n a tr u lih s n o v a . A a k o v i e n e m a m o a k n i taj iz la z d a v e r u j e m o u d o b r e s tr a n e ra z a ra n ja , t o j e p o s l e d i c a o k o l n o s t i d a s m o , p r e s t a v i d a b u d e m o a n a r h is ti, s h v a tili d a je o n o p r e k o p o t r e b n o i b e s k o r is n o .
VI P a tn ja u p o e t k u r a u n a n a d o la z a k z l a t n o g d o b a n a o v o m s v e tu , tr a i o s lo n a c i, u n e k u r u k u , u k o t v lju je s e ti n je m u ; a li t o s e v i e p o g o r a v a , t o se v is e o d n je g a u d a -
98 /
99 /
Ija v a d a b i s e n a p o s le t k u v e z a la s a m o z a s e b e sa m u . O n a k o ja j e n e k a d a b ila p o m o n ic a u t o p ijs k ih s is te m a , s a d a s e o k r e e p r o t iv n jih , u o a v a u n jim a n e t o t o k r a jn je o p a s n o u g r o a v a n je n e s o p s t v e n e u a s e , iju j e d r a u p r a v o o t k r ila . K r o z u sta ju n a k a Zabeleki iz podzemljcfi> o n a e g o v o r it i u p r ilo g h a osu , p o b u n i e se p r o t iv razu m a , o n o g ,,d va p u t a d v a je s u e t ir i , p r o t iv k r is t a ln o g d v o r c a , k o p i je F a la n s te re . O n a j k o j e d o s p e o d o p a k la , d o is p la n ir a n e n e s r e e , p o n o v o e o t k r it i n jih o v u u a s n u s im e tr iju u i d e a l n o j d r a v i, s r e i z a s v e lju d e , k o je s e g n u a s v a k o k o j e m n o g o p r o p a t io : D o s t o je v s k i je is p o l j i o n e p o m i r l j i v u o d b o j n o s t p r e m a n jo j. K a k o su g o d i n e p r o la z ile , o n s e s v e v is e o d r e d i v a o n a s u p r o t fu r je is t i k im id e ja m a iji j e p o b o r n i k b i o u s v o jo j m la d o s t i; p o t o n ije m o g a o d a o p r o s t i s e b i t o t o ih j e b i o p r ih v a t io , s v o j g n e v je z b o g t o g a is k a lio n a ju n a c im a s v o jih d e la , n a d lju d s k im k a r ik a tu r a m a ... v la s t it ih p rv o b it n ih ilu z ija . S lik a ju i t e ju n a k e , iz r a a v a o j e g n u a n je n a d s v o jim n e k a d a n jim z a b lu d a m a , u s t u p c im a k o j e je b i o u in io u t o p iji, ije m u m n o g e t e m e ip a k n e e d a t i m ira: z a r o n d a k a d V e lik i I n k v iz it o r 9 d e li lju d s k i r o d n a s re n o s t a d o i iz m u e n u , v id o v it u m a n jin u k o ja p r e u z im a n a s e b e s ta r a n je o n j e g o v o j s u d b in i, ili k a d a P e ta r V e r h o v e n s k i10 e l i d a p r o g la s i S t a v r o g in a 10 z a d u h o v n o g v o d u b u d u e d r a v e , z a p a p u k o ji e b iti r e v o l u c i o n a r i a te is t, z a r D o s t o je v s k i ta d a n e u z im a k a o u z o r s v e s t e n s t v o " k o j e su S e n - S im o n o v i11 u e n ic i s ta v lja li iz n a d ,, p r o iz v o d a a , ili A n fa n t e n o v u 12 n a m e r u d a s a m o g S e n - S im o n a p r o g l a s i z a p a p u n o v e v e r e ? O n u p o r e d u je k a t o lic iz a m sa s o c ija liz m o m i a k ih iz je d n a a v a , d r e i se n a in a p r o s u d iv a n ja k o ji im a n e k a s v o js tv a m e t o d a i iz v e s n e c r t e d e lir iju m a , t o p r e d s t a v lja u n a jv e o j m e r i s lo v e n s k u m e a v in u . U o d n o s u n a Z a p a d , u R u s iji s e s v e p o d i e z a s t e p e n v is e : s k e p t ic iz a m u n jo j p o s t a je n ih iliz a m , h ip o t e z a d o g m a , a id e ja ik o n a . i g a l j e v 13 n e iz g o v a r a v is e b u d a la t in a n e g o K a b e ; m e d u t im , o n u n jih u n o s i s t r a s tv e n o s t k o ju n e n a la z im o u k n jiz i F r a n c u z a k o ji je D o s t o je v s k o m p o s l u i o k a o u z o r
MN o v ela r k o ju je D o s t o je v s k i o b ja v i o 1 8 6 4 . g o d i n e . 9 L ik iz r o m a n a B ra a . K c ir c im a z o v i. 10J u n a c i r o m a n a Z l i d u s i. 1 1 F r a n c u s k i f i l o z o f i s o c ija ln i r e f o r m a t o r u t o p is t ( 1 7 6 0 1 8 2 5 ). 12F r a n c u s k i s o c ija ln i t e o r e t i a r (1 7 9 6 1 8 6 4 ), j e d a n o d o s n iv a a s e n s im o n is t i k e k o le . 1\ J u n a k iz r o m a n a Z l i d u s i.
p r i s tv a r a n ju t o g lik a . Vi v is e n e m a t e o p s e s ija , j e d i n o ih j o m i im a m o " in i n a m s e d a R u si g o v o r e z a p a d n ja c im a k r o z u sta ju n a k a D o s t o je v s k o g , o p s e d n u t o g o v e k a u p ra v o m s m is lu r e i, k o ji se , k a o i svi n j e g o v i ju n a c i, s a v b i o p r e d a o j e d n o m sn u , s n u o z la t n o m d o b u , b e z k o g a , k a k o n a s u v e r a v a , n a r o d i n e e l e d a iv e i n e m o g u a k n i d a u m r u " . O n n e o e k u j e d a e s e o n o o s t v a r it i u is t o r iji, n e g o , n a p r o t iv , s t r a h u je o d n j e g o v o g d o la s k a , a li z b o g t o g a , ip a k , n e p r e la z i u t a b o r r e a k c ije " , j e r n a p r e d a k " n e n ap a d a u im e p o r e t k a , n e g o u im e h ira , p r a v a n a h ir. D a li e , p o t o j e o d b a c i o b u d u i raj, savivati o n a j d r u g i, n e g d a n ji, p r a d a v n i? O n e g a u z e t i k a o t e m u s n a k o j i e san ja ti n a jp r e S t a v r o g in , p o t o m V e r s ilo v 14, i n a p o s le t k u s m e n i o v e k " 1,5. ,,U d r e z d e n s k o m m u z e ju p o s t o ji s lik a K lo d a L o r e n a k o ja s e u k a t a lo g u v o d i p o d i m e n o m Akid i Galateja [ .. .] T u s lik u v i d e o s a m u sn u , ali n e k a o s lik u , v e k a o s t v a r n i p r e d e o . B io j e t o , ba k a o i n a n jo j, k u ta k g r k o g a r h ip e la g a , i b i o s a m se, k a k o je iz g le d a lo , v r a t io tri h ilja d e g o d in a u p r o lo s t . V i d e o sa m p la v e i n e n e ta la s e , o s t r v a i s t e n e , c v e t n e o b a le ; u d a ljin i se u k a z iv a la a r o b n a p a n o r a m a iz k o j e j e d o l a z i o z o v s u n c a n a z a la s k u [.. .] T u je b i la k o le v k a lju d s k o g r o d a [...] L ju d i su se b u d i l i i t o n u l i u s a n s r e n i i n e v in i; u m e su s e o r i l e o d n jih o v ih v e s e lih p e s a m a , a v i a k n jih o v e o b i l n e s n a g e p r e l i v a o s e u lju b a v i p r o s t o d u n u r a d o s t. O s e a o s a m g a n a z ir u i u is ti m a h b e z g r a n i n u b u d u n o s t k o ja ih o e k u je a k o ju o n i n is u a k n i n a s lu iv a li, i s r c e m i je p o d r h t a v a lo o d r a d o s t i d o k s a m o t o m e m i s l i o " (Z li dusi). I V e r s ilo v e u s n iti isti sa n k a o i S t a v r o g in , a li s t o m r a z lik o m t o e s e s u n c e n a z a la s k u n je m u o d j e d n o m u k a z a ti, n e v is e k a o s u n c e s p o e t k a , n e g o k a o s u n c e sa k r a ja b iv s t v o v a n ja l j u d s k o g r o d a u E v r o p i " . K a o t o v id im o , u Mlcidiu s e ta s lik a m a lo z a t a m n ju je , a p o t p u n o e s e z a t a m n e t i u S n u s m e n o g o v e k a " . Z la t n o d o b a i n j e g o v i k li e i p r e d s t a v lje n i su u n je m u p o m n i j e i sa v i e a ra n e g o u d v a p r e t h o d n a sn a, k a o d a j e tu r e o v i z i j i K l o d a L o r e n a k o ju b i k o m e n t a r is a o n e k i s a rm a ts k i H e s i o d . N a l a z i m o s e n a Z e m lji, ,,u v r e m e k a d a o n a jo n i j e b ila o s k r n a v lje n a p r v o b i t n i m g r e h o m " . L ju d i su n a n jo j i v e l i n e k a k v o m lju b a v lju is p u n je n o m s v e o p t e m i u z a ja m n o m z a n o s u " , im a li su d e c u a li p r i t o m n is u z n a li z a g r o iz r o m a n a M l a d i c . I J u n a k n o v e l e S a n s m e n o g o v e k a .
100 /
101 /
z o t e s la d o s t r a a i r a a n ja , lu ta li su p o u m a m a p e v a ju i h im n e i, n e p r e s t a n o o b u z e t i u s h i e n je m , n is u z n a li z a Ijub o m o r u , g n e v , b o le s t i, itd . S vi o v i e l e m e n t i n a v e d e n o g o p is a d o s t a su k o n v e n c io n a ln i. N a n a u s r e u , n jih o v a s r e a , k o ja je iz g le d a la v e it a , p o k a z a e s e k r h k a k a d a b u d e s ta v lje n a n a p r o b u : s m e n i o v e k s t ig a o j e k o d n jih i s v e ih iz o p a io . Sa p o ja v o m z la , k li e i i e z a v a ju , a s lik a d o b i j a u iv o s t i. k a k v a z a r a z n a b o le s t , k a o a t o m ku g e k o ji j e k a d a r d a z a r a z i it a v o j e d n o c a r s t v o , t a k o s a m i ja s v o jim p r is u s t v o m z a r a z io tu a r o b n u z e m l j u k o ja n ije z n a la z a g r e h d o k s e ja u n jo j n is a m p o j a v i o . N j e n i i t e l j i n a u ili su d a la u , z a v o l e l i su la i o s e t i l i n je n u le p o t u . M o d a j e s v e t o p o e l o n a v r l o b e z a z le n n a in , s a m o za b a v e r a d i, iz k o k e t e r ije , k a o n e k a k v a a ljiv a ig ra , a m o d a j e d o is t a p o e l o o d k a k v o g a to m a , a li taj a t o m la i p r o d r o im j e u s rc a i u in io im se d o s t o ja n n j i h o v e lju b a v i. M a l o z a t im p o j a v i l o s e s la d o s tra e , iz n je g a je p o n ik la l j u b o m o ra, a iz o v e o k r u t n o s t ... A h , n e z n a m , n e s e a m s e k a d a s e t o d o g o i l o , a li u s k o r o , v r l o m a lo v r e m e n a p o s l e t o g a , k r v j e p r v i p u t b ila p r o liv e n a : o n i su se z a u d ili, u a s n u li i s ta li d a s e u d a lja v a ju je d n i o d d r u g ih , d a s e r a z ila z e . S tv o r e n i su n e k i s a v e z i, a li sa d a su o n i b ili u p e r e n i p r o t i v d r u g ih . Z a u li su s e p r e k o r i i p o k u d e . L ju d i su o t k r ili s t id i p r o g la s ili g a z a v r lin u . M e d u n jim a s e r o d i l o o s e a n je a s ti k o je je p o d i g l o s v o ju z a s ta v u iz n a d s v a k o g s a v e z a . S ta li su d a z lo s t a v lja ju iv o t in je , i iv o t in je su p o b e g l e o d n jih u um e i p o s t a le im n e p r ija t e lji. P o e lo je d o b a b o r b i u k o r is t t e n ji z a p o d v a ja n je m , z a iz d v a ja n je m iz d r u tv a , u p r i l o g li n o s t i, r a z lik o v a n ja iz m e d u o n o g a to je m o j e i o n o g a t o j e t v o je . P o ja v ili su s e r a z n i je z ic i. L ju d i su o t k r ili tu g u i z a v o l e l i je , sta li d a e z n u z a p a t n jo m i r e k li d a se is tin a o t k r i v a s a m o p o m o u n je . I ta d a s e n a u k a p o ja v ila m e d u n jim a . P o s ta v i z li, p o e l i su d a g o v o r e o b ra ts tv u i o v e n o s t i i s h v a tili su t e id e je . P o s ta v i p r e s t u p n ic i, iz m is lili su p r a v d u i n a m e t n u li s e b i ita v e z b o r n ik e z a k o n a k a k o b i je sa u va li; a p o t o m su , d a b i o b e z b e d i l i p o t o v a n je tih z a k o n ik a , u s t a n o v ili g iljo t in u . S e a li su se jo s a m o m u t n o o n o g a to su b ili iz g u b ili, p a a k n isu h t e li d a v e r u ju d a su n e k a d a b i li n e v in i i s r e c n i. N is u p r o p u t a li d a is m e v a ju m o g u n o s t p o s t o ja n ja te n e g d a n je s r e e k o ju su n a z iv a li o b m a n o m " ( v i d i S a n s m e n o g o v e k a " ). M e d u t im , p o s t o j i i n e t o g o r e : o n i e u s k o r o o t k r it i d a j e s v e s t o iv o t u iz n a d iv o t a i d a j e p o z n a v a n j e z a k o n a s r e c e iz n a d s r e e . O d t o g tr e n u tk a b ili su iz g u b l j e n i ; z a r o d v a ja ju i ih o d n jih s a m ih d e m o n s k im d e l o m n a u k e i su -
n o v r a u ju i ih iz v e n e s a d a n jo s ti u is t o r iju , s m e n i o v e k n ije n a n jih o v u te tu p o n o v o p o i n i o g r e k e i lu d o sti t o ih je P r o m e t e j u in io ? P o t o j e iz v r io s v o je n e d e lo , o b u z e t g r i o m s a v e s ti, o n p o i n j e d a n a g o v a r a lju d e d a k r e n u u b o r b u z a p o n o v n o o s v a ja n je t o g a r o b n o g s v e ta k o ji je sa m u p r a v o r a z o r io . O n s e u n ju u p u ta , ali n e v e r u je s tv a r n o u n je n u s p e h , a is to t a k o n i p is a c , k a k o s e b a r e m n a m a in i: o d b a c iv i fo r m u le u v e z i sa B u d u n o u , o n s e o k r e e s v o jo j o m i l j e n o j o p s e s iji, b la e n s tv u iz p r a d a v n ih v r e m e n a , s a m o z a t o d a b i u o i o k r h k o s t t o g s v e ta i n je g o v u fa n t a z m a g o r i n o s t . P o ti te n z b o g o n o g a t o je o t k r io , p o k u a e d a u b la i p o s le d ic e s v o g o tk r i a , d a p o n o v o u d a h n e i v o t s v o jim ilu z ija m a , d a s p a s e , m a k a r k a o id e ju , s v o j n a jd r a i san. O n z n a , ba k a o t o i m i t o z n a m o , d a u t o m e n e e u s p e ti, i je d v a e m o i z v i t o p e r i t i n je g o v u m is a o t v r d e c i d a o n n a p o s le t k u zak lju u je d a j e postojanje raja dvostruko nemogue. U o s t a lo m , z a r n ije s i m p t o m a t i n o t o t o s e D o s t o je v sk i, d a b i o p i s a o id ili n i p r e d e o iz tri v e r z i j e t o g sn a, p o s l u io s lik o m K lo d a L o r e n a , 16 ije je o t u n o a r o b n e p r e d e l e v o l e o b a k a o i N i e ? (K a k v u n e d o k u iv u ta jn u p o d r a z u m e v a ta k o iz n e n a d u ju c a o s o b it a n a k l o n o s t ! ) A li o d t r e n u tk a u k o m e t r e b a d a p r e d e n a o p is iv a n je p r o p a d a n ja t e p r v o b i t n e s r e e , s r e d in e u k o j o j se z b iv a o v e k o v p a d i p o m e t n j i t o ih o n iz a z iv a , D o s t o je v s k i v i e n i ta n e p r e u z im a n i o d k o g a , n e g o s v e c r p e iz s e b e s a m o g , a o d b a c u je sv a k u tu d u s u g e s tiju ; o n a k p r e s t a je d a iz m i lja i s a n ja r i, n e g o vidi o n o o e m u p i e . I ta k o s e n a p o s le t k u o n p o n o v o n a la z i u s v o m e le m e n t u , u s r e d i t u g v o z d e n o g d o b a , r a d i k o g a je b i o n a p a d a o k r is ta ln i d v o r a c i r t v o v a o raj.
V II P o t o n a s je p is a c ije j e m i lje n je o o v o m p r e d m e t u t a k o m e r o d a v n o , o b a v e s t i o o k r h k o s t i n e g d a n je g z l a t n o g d o b a i o n i ta v n o s t i b u d u e g z la t n o g d o b a , iz t o g a e m o m o r a t i d a i z v u e m o za k lju c k ie k o ji se n a m e u i n e e m o v i s e m o i d a se u lju ljk u je m o H e s i o d o v i m i P r o m e t e j e v i m b u n c a n jim a , a jo m a n je n jih o v o m s in t e z o m k o ju su u to p i j e p o k u a le d a o s tv a r e . B e z o b z ir a n a t o d a li s e z a m i lja

l6 F r a n c u s k i s lik a r i b a k r o r e z a c (1 6 0 0 1 6 8 2 ), je d a n o d n a jiz ra z it ijih id e alistik i n a s t r o je n ih p e jz a is t a u e v r o p s k o m slik arscvu .
102 /
103 /
k a o s v e o p t a ili d e lim i n a , h a r m o n ija n ik a d a n ije p o s t o ja la , n it i e ik a d a p o s t o ja t i. to se , p a k , p r a v d e ti e , d a b i o v e k p o v e r o v a o d a je o n a m o g u n a , d a b i j e s a m o z a m is lio , t r e b a lo b i d a p o s e d u j e n e o b i a n d a r z a p r e v i a n j e in je n ic a , d a n a n e u o b i a je n n a in b u d e p o v la e n , d a b u d e p r e d m e t b o a n s k e m ilo s t i o s n a e n e d a v o l j o m m ilo u , d a ra u n a , u z t o , i s n a p o r o m n e b a i p a k la d a s e p o k a u p l e m e n it i, n a p o r o m z a k o ji je , p r a v o g o v o r e i , v e o m a m a l o v e r o v a t n o d a b i b io u in je n k a k o n a j e d n o j t a k o i n a d r u g o j stra n i. M i, p o r e im a K a r la B a r t a 17, n e b is m o m o g l i d a s a u v a m o a k n i tru n k u i v o t n e s n a g e u s e b i k a d a u d n u d u e n e b is m o b ili s ig u r n i d a j e B o g p r a v e d a n M e d u t im , p o s t o j e lju d i k o ji i d a lje i v e ia k o n e d o z v o l j a v a ju tu iz v e s n o s t , i ia k o je a k n ik a d a n is u d o i v e l i . U e m u se k r ije n jih o v a ta jn a i z a h v a lju ju i k o m u d u su o n i , z n a ju i o n o t o z n a ju , jo iv i? M a k o lik o n e m ilo s r d n a b ila n a a o d b a c iv a n ja , m i n e r a z a r a m o u p o t p u n o s t i o n o z a im e e z n e m o : n a i s n o v i n a d iv lja v a ju n a a b u e n ja i n a e a n a liz e . U z a lu d p r e s ta j e m o d a v e r u j e m o u s t v a r n o p o s t o ja n je ra ja n a o d r e e n o m m e s tu , ili u r a z n e n j e g o v e s lik e , o n ip a k o b it a v a u n a m a k a o v r h u n s k a d a to s t, kaQ d im e n z ija n a e g p r v o b i t n o g ; s a d a u o v o m e t r e b a d a g a o t k r ije m o . K a d a n a m t o p o d e z a r u k o m , d o iv lja v a m o b la e n s t v o k o j e t e o l o z i naz iv a ju s u ta s tv e n im ; a li ta d a s e n e s u o a v a m o sa B o g o m , n e g o s v e n o m s a d a n jo u , o t e t o m o d p o s t o ja n ja i s a m e v e n o s t i... Z a r j e o n d a is t o r ija v a n a ! O n a n ije o b it a v a li t e b i a , n e g o p r e d s t a v lja o n o u e m u n je g a n e m a , n e g a c iju s v a k e stv a ri, r a s k id i v o g sa s o b o m s a m im ; p o t o n is m o s a z d a n i o d o n e tv a ri o d k o je j e o n a s a z d a n a , m r s k o n a m j e d a u z t o d o p r i n o s i m o n je n im g r e n jim a . O n a m o e , a k o jo j j e t o v o lja , d a nas s m o d i, a li e p o g o d i t i s a m o na s p o lja n ji v id i o n o t o je u n a m a p r lja v o , t e ostatke vre mena k o je u v e k v u e m o z a s o b o m , s i m b o l e n e u s p e h a , z n a k o v e n e o s lo b o d e n o s t i. L e k z a b o ljk e o d k o jih p a t im o t r e b a d a n a s t o jim o o t k r it i u s e b i, u v a n v r e m e n s k o j o s n o v i n a e p r i r o d e . K a d b i n e r e a ln o s t ta k v e o s n o v e b ila p o k a z a n a , d o k a z a n a , b ili b i s m o n e p o v r a t n o iz g u b lje n i. K o je b i d o k a z iv a n je i k o ji b i d o k a z m o g li, m e d u t im , d a p r e v a g n u n a d d u b o k o m , stras t v e n o m u b e e n o u d a d e o nas s a m ih iz m i e o g r a n i e n o m tra ja n ju , n a d p r o v a lo m o n ih t r e n u ta k a u k o j i m a B o g
17S v a jc a rs k i t e o l o g i f i lo z o f ( 1 8 6 6 - 1 9 6 8 ), j e d a n o d n a jis t a k n u tijih p r e d s t a v n ik a d ija le k ti k e t e o lo g ije .
p r e d s t a v lja is t o t o i s v e t lo s t t o se iz n e n a d a u k a z u je n a g r a n ic a m a n a e g v id o k r u g a i z n a i b la e n s t v o k o j e nas p r o j i c i r a u n a s s a m e , v e lik o , iz v a n s v e m ir a d o i v l j e n o u zb u d e n je ? N e p o s t o j e v is e ni p r o lo s t , n i b u d u n o s t ; v e k o v i i e z a v a ju , m a t e r ija s e p o v la i, ta m a p o t p u n o ra s p r u je ; s m r t i z g l e d a s m e n a , a s m e a n i z g l e d a i s a m iv o t . A t o d u b o k o u z b u d e n j e b i l o b i d o v o l j n o , a k i k a d b is m o g a s a m o j e d n o m d o i v e l i , d a n a s iz m ir i s n a im s r a m o t a m a i n a im n e v o lja m a , z a k o je o n o , b e z s u m n je , p r e d s t a v lja nak n a d u . in i n a m s e d a j e svekoliko v r e m e d o l o d a n a s, p r e n e g o t o i e z n e , p o s l e d n j i p u t o b i d e . . . P o s le t o g a u z a l u d n o je v r a a ti s e p r e m a s t a r o m ra ju , ili h r lit i p r e m a b u d u e m r a ju : p r v i j e n e d o s t i a n , a d r u g i n e o s tv a r ljiv . Z a u z v r a t, v a n o j e e n ju i li o e k iv a n je z a t v o r it i u n a u n u tr a n ji s v e t j e r o n i n e m i n o v n o b iv a ju u s k r a e n i o n d a k a d s e o k r e n u s p o lja n je m s v e tu i n a g n a t i ih d a o t k r iju , ili d a s t v o r e u n a m a s re u z a k o j o m u p r v o m s lu a ju a lim o , d o k je u d r u g o m s lu a ju o e k u j e m o . Raj n e p o s t o j i , o s im u n a jd u b lje m k u tk u n a e g b i a i t a k o r e i u o n o m n a e g ,.ja ; ali d a b is m o g a tu o t k r ili, u z t o je n e o p h o d n o i d a s m o r a z m is lili o s v im r a je v im a , o n i m i e z lim i o n i m m o g u n im , d a s m o ih v o l e l i i m r z e li n e s p r e t n o , o n a k o k a k o z a n e s e n ja c i v o l e i m r z e , a d a s m o ih p o t o m p o m n o p r o u i l i i o d b a c i l i sa r a z o a r a n ju s v o js t v e n im p o z n a v a n je m stva ri. D a li e ita la c r e i d a je d n u u tv a ru z a m e n j u j e m o d r u g o m , d a m it o v i o z la t n o m d o b u z a c e l o v r e d e k o l i k o i v e n a s a d a n jo s t n a k o ju p o m i lja m o i d a o n o p r v o b i t n o ,,ja , t e m e lj n a ih n a d a , d o a r a v a s lik u p r a z n in e i u k r a jn jo j lin iji n a n ju s e s v o d i? N e k a j e ta k o ! A li z a r p r a z n in a k o ja p r u a o s e a j p u n o e n e s a d r i v is e r e a ln o s t i n e g o t o j e c e lo k u p n a is t o r ija p o s e d u je ?
Sadrcij
O d v a t ip a d r u t v a P is m o d a le k o m p r ija t e lju R u s ija i v ir u s s l o b o d e T ir a n i k a o u it e lji /37 /53 /72 /23
/7
O d is e ja z lo p a m e n ja M e h a n iz a m u t o p i j e Z la tn o d o b a /88

Emil Sioran - Istorija I Utopija

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Emil Sioran - Istorija I Utopija

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ALEF

dvl t ip a drtltVCl JPismo d c ile k o m p r ija te lju

(1478 1535). N a jv a n i je m u je d e l o p o lit i k o -filo z o f's k i r o m a n U t o p i ja (1516).

( 1 8 0 9 - 1 8 6 5 ). f> C rk v e n i p is a c i filo z o t ( o k o 3 6 0 - o k o 4 2 9 ), je d a n o d n a j e ih p r o t iv n ik a s v e t o g A v g u s t in a i n j e g o v o g u e n ja o p r e d e s t in a c iji.

O d v a t ip a d r u t v a P is m o d a le k o m p r ija t e lju R u s ija i v ir u s s l o b o d e T ir a n i k a o u it e lji /37 /53 /72 /23

You might also like