Jozo Tomasevich: ETNICI U DRUGOM SVJETSKOM RATU 1941-1945 sadraj 1 2 Predgovor izdavaa

strana

Dosadanja historiografija i knjiga Joze Tomasevicha o etnicima (V. Kljakovi)

DIO PRVI - PRIBLIAVANJE RATA 3 1. JUGOSLAVIJA IZMEU DVA RATA 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 Povijesna pozadina Vlast i politika, 1918-1939. Ekonomski i socijalni problemi 1918-1939. 2. UOI RATA Sporazum CvetkoviMaek Rastue ekonomske tekoe Njemako napredovanje u jugoistonoj Evropi Jugoslavija pristupa Trojnom paktu Pu od 27. marta 1941. Nerijeivi zadaci 3. INVAZIJA I SLOM Jugoslavenski obrambeni planovi Napad Osovine Vojni i politiki slom Primirje 17. aprila 1941. Tko je odgovoran Komunisti i Aprilski rat Temeljni uzroci sloma Aprilski rat i konana pobjeda Saveznika 4. PODJELA I OKUPACIJA Podjela Njemaki sistemi upravljanja Talijanski sistemi upravljanja Nezavisna Drava Hrvatska Srpska marionetska vlada 5. RANA FAZA ETNIKOG POKRETA etnika tradicija do 1941. Poeci etnikog pokreta u ratu etnici Koste Peanca pod okupacijom Draa Mihailovi

DIO DRUGI - VOJSKA U OTADBINI

34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70

Poetak oruanog otpora etnici stiu legitimnost Sve jai konflikt izmeu etnika i partizana Srpski nacionalistiki otpor izvan Srbije Izbjeglika vlada i oruani otpor 6. ETNICKI CILJEVI I ORGANIZACIJA Glavni cilj: Velika Srbija Vojna organizacija Politika organizacija i propaganda Naini etnikog miljenja i ponaanja 7. ETNICI I STRANI NEPRIJATELJ Dvojna politika u Srbiji Sluaj majora Dangia Kolaboracija s Talijanima u Crnoj Gori Kolaboracija s Talijanima u NDH Kolaboracija s Talijanima u Sloveniji Kolaboracija s ustakom dravom Bitka na Neretvi i njene posljedice etniki teror 8. VLADA U IZBJEGLITVU I ODNOSI S BRITANCIMA Izbjeglika vlada do januara 1942. Jovanoviev kabinet Britanska aktivnost u odnosu na Jugoslaviju, 1941-1942. Sporno pitanje kolaboracije Britanska materijalna i financijska pomo etnicima Izbjeglika vlada nakon juna 1943. 9. OD SLOMA ITALIJE DO BITKE ZA SRBIJU Promjena njemakog stava prema etnicima etniko-njemaki sporazumi o kolaboraciji u Srbiji Neformalna kolaboracija u Srbiji Kolaboracija izvan Srbije do oktobra 1944. 10. ODNOSI SA SAVEZNICIMA Britanski prekid s etnicima Nade u spas iz Sjedinjenih Amerikih Drava Nade u saveznitvo sa sovjetskim snagama 11. GUBITAK BAZE U SRBIJI Kongres u Ba

DIO TREI - OPADANJE I PROPAST

71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85

Uoi bitke za Srbiju Slom njemako-etnike obrane u zapadnoj Srbiji Sovjetske snage ulaze u Srbiju etnici se povlae iz Srbije Lukaevi se otcjepljuje od Mihailovia 12. POSLJEDNJI MJESECI Daljnji pokuaji pribliavanja Saveznicima Nastavak kolaboracije s Nijemcima Planovi OZNE za hvatanje Mihailovia Vratiti se u Srbiju ili poi u Sloveniju? uriiev zlosretni pokret Posljednji dani na Vujaku Prema Srbiji i konanoj propasti Mihailovi je uhvaen 13. BIBLIOGRAFIJA

Predgovor izdavaa Nije u nas obiaj da o osjetljivim temama nae nedavne prolosti objavljujemo prevedene knjige stranih autora. Djelo Joze Tomasevicha etnici po mnogo emu zasluuje da bude izuzetak. Prije svega, Jozo Tomasevich nije u punom smislu te rijei strani autor, iako je njegova knjiga napisana na engleskom jeziku i po prvi put objavljena 1975. godine u izdanju uglednog kalifornijskog sveuilinog izdavaa Stanford University Press.Jozo Tomasevich roden je 1908. godine na Peljecu, zavrio je Trgovaku akademiju u Sarajevu, a studirao je i diplomirao ekonomske nauke u Baselu, gdje je 1932. godine stekao i doktorat radom Die Staatsschulden Jugoslawiens (objavljeno u Zagrebu 1934). Radio je zatim u asopisu Narodno blagostanje u Beogradu, pa u Ekonomistu u Zagrebu, objavio je i dvije knjige u Zagrebu (Financijska politika Jugoslavije 1929-1934 i Novac i kredit) i dobio je 1938. godine Rockefelerovu stipendiju za dvogodinju specijalizaciju iz podruja ekonomsko-financijskih nauka u SAD. Rat ga je zatekao u SAD. Nastavio se baviti naunim radom na podruju ekonomije i financija, radio je u odjelu UNRRA-e za Jugoslaviju, ukljuio se u rad naunih i sveuilinih institucija u Kaliforniji, objavio nekoliko naunih radova, primio je ameriko dravljanstvo i postao nastavnik na sveuilitu u San Franciscu. Bavei se preteno amerikim privredno-financijskim temama, ipak je uspio rezimirati svoja znanstvena saznanja o politiko-ekonomskom poloaju sela u jugoslavenskim zemljama doII svjetskog rata u knjizi Peasants, Politics, and Economic Changes in Yugoslavia (740 str, izdanje Stanford University Press 1955. godine). Tek ezdesetih godina, potkraj njegove sveuiline karijere, zainteresirao se znanstveno temeljitije za ratna zbivanja u njegovoj bivoj domovini i poeo rad na knjizi Rat i revolucija u Jugoslaviji 1941-1945. Pristupio je tom poslu s etikom objektivnog znanstvenog radnika, koji strastveno trai istinu; s akribijom i rutinom ve iskusnog istraivaa; s nepristranou distanciranog Amerikanca, ali i s razumijevanjem ovjeka koji poznaje jezik, ljude, krajeve i prethistorije glavnih zbivanja kojima se bavi njegova knjiga. Obilno je koristio prednosti to ih prua znanstveni rad pod patronatom bogatog amerikog sveuilita kakvo je Stanford: mogunost da se nabavi sva literatura, da se nabave mikrofilmovi relevantnih njemakih, talijanskih, jugoslavensko-emigrantskih, amerikih, britanskih i drugih dokumenata, da se po potrebi putuje i istrauje po svim arhivima od Washingtona do Beograda. Takoer je zahvaljujui prijateljskoj suradnji s kolegama u Jugoslaviji lake prokrio put kroz obilje jugoslavenskih dokumenata u Vojnohistorijskom institutu u Beogradu i u drugim arhivima, a bilo mu je i omogueno da razgovara s nekima od vanih sudionika. Rezultat je petnaestogodinjeg takvoga rada golema prikupljena grada, koja je autora navela da svoj prvobitni plan o jednoj knjizi znatno proiri i da najprije objavi knjigu The Chetniks, a sada dovrava drugu knjigu o ustaama i drugim kolaboracionistima, dok e trea knjiga biti posveena partizanima.

I prije pojave Tomasevicheve knjige u inozemstvu, posebno u SAD, bilo je pokuaja da se povijesno obradi etniki pokret u ratnim godinama u Jugoslaviji. Preteno se, meutim, radilo o pristranim apologijama etnikih emigranata u kojima se zagriljivim antikomunizmom pokuala opravdati vlastita izdaja, ili pak o objektivnijim pokuajima koji su obino bili necjeloviti ili su pak trpjeli od nepotpunog uvida u izvore. Stoga je razumljivo da je u znanstvenim krugovima, posebno medu povjesniarima II svjetskog rata, knjiga Joze Tomasevicha The Chetniks bila doekana s najlaskavijim superlativima: Dogaaji u Jugoslaviji koji su uslijedili poslije raspada vienacionalne drave 1941. godine. . . bili su toliko kompleksni, da jo nijedna zadovoljavajue potpuna i objektivna povijest o tom razdoblju nije napisana. Pojava knjige The Chetniks. .. kao prvog dijela najavljene trodjelne studije, prua nam obeanje da napokon takvu kompletnu i kompleksnu povijest imamo na vidiku. . . Profesor Tomasevich zasluuje najvee pohvale za temeljit i objektivan znanstveni pristup vrlo sloenoj tematici, za koju e ova knjiga jo dugo ostati temeljnim prirunikom... (Stephen Clissold u English Historical Review, januar 1977). (Knjiga Joze Tomasevicha) . .. daje nam o predmetu kojim se bavi takva razjanjenja, koja bez sumnje u svim bitnim dijelovima moemo smatrati definitivnim. .. (Jean-Marie d'Hoop uRevue historique, Paris, svezak CCLVI, 1). Tomasevicheva analiza etnikog pokreta zasluuje epitet djela koje je za ovu temu nezaobilazno. (O. N. Haberl u Sdost-Forschungen, svezak XXXLV, 1977). To je knjiga s dubokim povjesniarskim uvidom, kakav se mogao i oekivati od autora klasinog djela Seljaci, politika i ekonomske promjene u Jugoslaviji, koja je objavljena prije 20 godina... (D. Wilson u Historical Journal Vol. 19/1, mart 1976). Profesor Tomasevich, istaknuti ameriki povjesniar dalmatinskog porijekla, napisao je djelo velike znanstvene vrijednosti, koje ima daleko iri zamah nego li to sam naslov sugerira.. . (F. B. Singleton u The Times, Higher Education Supplement, 22. 8. 1975). Mogli bismo tako nanizati jo prilian broj slinih pohvala iz uglednih pera u uglednim listovima i asopisima, ali moramo takoer rei da te pohvale nisu bile jednodune. U Amerikanskom Srbobranu (Pittsburg, jula 1976) iziao je uljiv napad iz pera biveg ljotievca Karapandia, u kojem je glavni argument protiv profesora Tomasevicha i njegove knjige tvrdnja, da jedan Amerikanac hrvatskog porijekla ne bi smio tako samopouzdano izricati svoje sudove o jednom srbijanskom politikom i vojnom pokretu i o historijskoj epizodi koja je prvenstveno srpska. Istovremeno, u Hrvatskoj reviji (Barcelona-Zrich decembra 1975) emigrant Bogdan Radia dodue priznaje Tomasevichevoj knjizi dokumentarnu vrijednost u odnosu na etniki pokret, ali mu ustro zamjera to prema ustakom pokretu i NDH ima jednako negativan, ili

ak jo negativniji odnos, nego li prema etnicima Drae Mihailovia. U Canadian Journal of History (broj 1 od 1976) Alex N. Dragnich optuio je profesora Tomasevicha da zanemaruje ili namjerno preuuje potene motive koji su pokretali etnike u svim njihovim zapetljanim kolaboracijama. Takvi napadi na knjigu ostali su ipak zanemarivo malobrojni, a argumentacija im je bila providno politiki pristrana, sasvim izvan sfere objektivnih znanstveno-povjesniarskih mjerila. U brojnim knjigama o NOB koje su objavljene u naoj zemlji neke se usput, kao perifernom temom, bave i etnikim pokretom. U njima ima vrijednih podataka, pa i pojedinih ocjena, ali nema niti cjelovitog pregleda niti sintetikih sudova o etnitvu. Neto slino se moe rei i za znanstvene radove u kojima se nai povjesniari, medu njima i neki od vrlo istaknutih, bave pojedinim epizodama ili aspektima etnitva u Jugoslaviji za vrijeme prolog rata: etnici u Srbiji 1941, poeci etnitva u Hrvatskoj 1941-42, etnici u vrijeme bitaka na Neretvi i na Sutjesci, likvidacija etnikog vodstva u Crnoj Gori i dr. Mahom su to ozbiljni nauni radovi koji temeljito istrauju i historiarski iscrpljuju dijelove jedne opsene teme i pruaju neophodan materijal za budue sinteze, ali te povjesniarske sinteze o etnitvu zasad jo nemamo. Stoga je razumljivo da je pojava Tomasevicheve knjige The Chetniks i u strunim krugovima u Jugoslaviji bila odmah zapaena i sa zadovoljstvom prihvaena. O tome je prvi opirnije pisao na povjesniar drugog svjetskog rata Duan Biber u asopisu za suvremenu povijest broj 2-3 1976. godine. Analizirajui iscrpno sve vrijednosti Tomasevicheve knjige, Biber nedvosmisleno zakljuuje kako tako cjelovito djelo o toj temi jo nemamo, pa ono svakako zasluuje da bude prevedeno i prueno na uvid i naem itaocu. To su razlozi pored ocjene strunih recenzenata koji su potakli izdavaa da objavi prvo jugoslavensko izdanje Tomasevicheve knjige The Chetniks u hrvatsko-srpskom prijevodu. Izdava to ini s provjerenim osvjedoenjem, da naoj javnosti prua vrlo vrijedno djelo koje, iako napisano u stranoj zemlji i od autora koji nije na dravljanin, ipak pokazuje veliko razumijevanje naih prilika, paralelno s nunom historiarskom distancom i objektivnou. Vrijednost te knjige nee bitno umanjiti ni neke rezerve to ih sam izdava osjea prema dijelovima teksta, pa na to eli upozoriti i budueg itaoca. Na primjer, raspravljajui o slabostima stare Jugoslavije i uzrocima njena sloma profesor Tomasevich iscrpno sagledava nacionalni aspekt problema (nerijeeno nacionalno pitanje), ali ini nam se da mjestimino zanemaruje socijalni. To se onda neminovno produava i na procjene o uzrocima sukoba izmeu etnika i partizana za vrijeme rata. Potpunijim sagledavanjem socijalno-klasne komponente tih sukoba autorova je analiza mogla biti bogatija za jedan vaan sloj, u kojem se etnitvo pojavljuje ne samo kao protivnik antifaistikih, borbeno-patriotskih, demokratsko-republikanskih i federalistikih koncepcija, ve i kao predstavnik jednog socijalno i klasno neeljenog reima.

Moglo bi se raspravljati i o nainu kako autor tretira kompleks izdaje. Tomasevich je kao nitko prije njega temeljito i detaljno prikazao i dokazao sve vidove etnike kolaboracije s okupatorom, i to je jedna od velikih vrijednosti njegove knjige. Ali, za autora, ini se, ta je kolaboracija bila samo politika pogreka, dok se mi, u ovoj zemlji, ne moemo osloboditi munog dojma o runoj izdaji. Teko moemo samo kao politiku pogreku tretirati muka ubistva partizanskih komandira i komesara na spavanju, udarce iza lea ve u prvoj i u svim ostalim ofanzivama, poubijane ili okupatoru izruene partizanske ranjenike, denuncijacije okupatorskim vlastima, uloge vodia i prethodnice okupatorskim jedinicama koje pale sela, otkrivaju skrivene partizanske bolnice i pljakaju hranu koju je narod sakrio u zemunice. Iz svoje vremenske i prostorne distance autor moda nije ni mogao imati senzibilitet za taj najneasniji aspekt etnikog djelovanja. Slino je s odnosom prema etnikom teroru. U svojoj vrlo opsenoj i iscrpnoj studiji o etnitvu autor raspravlja o etnikom teroru na svega pet-est stranica. Ope konstatacije, kojima se autor tu zadovoljava, svakako su tone, i neumjesno je i pomisliti da se bilo to preuuje ili zatakava. Ali teror je bio jedan od vanih sastavnih dijelova etnikog programa i gotovo uvijek najoitija manifestacija etnikog prisustva na nekom terenu. Jugoslavenski italac stoga nije navikao da se u raspravi o etnicima teror spominje samo periferno, jer teror i etnitvo u naem su iskustvu, u naoj svijesti, ostali nerazdruivo povezani, gotovo kao sinonimi ili barem kao vrlo vrsta simbioza. Autorov hladniji odnos moramo i ovaj put pripisati njegovoj amerikoj distanci, koja se oigledno ponegdje pokazuje kao prednost, ali ponegdje i kao nedostatak. * Izdava je jugoslavensko izdanje ove knjige priredio prema engleskom originalu The Chetniks, izdanje Stanford University Press 1975. Prilikom prevoenja na hrvatsko-srpski autor knjige mnogo je pomogao prevodiocu i urednitvu u preciziranju terminologije, te u provjeravanju citata i izvora. U sporazumu s autorom izdava je terminologiju mjestimino prilagodio jugoslavenskim standardima. Na pet-est mjesta izdava je sam izostavio saete prikaze povijesnih pozadina nekih zbivanja, koja su strancu vjerojatno neophodna, ali jugoslavenskom itaocu dobro poznata, pa ga u ovako presaetom i simplificiranom obliku mogu i smetati. Po istom je kriteriju izostavljen i rezime na kraju knjige, koji je svakako bio namijenjen amerikom itaocu, a za jugoslavenskog koji proita cijelu knjigu nije od interesa. Time je knjiga u odnosu na original skraena za ukupno 11 stranica. Predgovor amerikom izdanju izostavljen je po autorovoj elji. Znanstveni aparat (indexi, bibliografija) obraen je i u ovom izdanju jednako kao i amerikom, na izriiti autorov zahtjev. Izdava je sebi uzeo slobodu da na desetak mjesta u knjizi stavi ispod teksta svoje vlastite biljeke, koje su uvijek oznaene zvjezdicom i potpisane s Izdava. Pokuali smo u

tim biljekama dopuniti autora u nekim pojedinostima koje su nam se inile vanima, a na osnovi dokumenata ili podataka koji su postali poznati nakon to je ova knjiga ve bila napisana (1974) ili ih autor iz bilo kojeg drugog razloga nije uzeo u obzir. Takoer smo zamolili jednog od recenzenata ove knjige - pukovnika Vojmira Kljakovia - da napie svoj predgovor ovoj knjizi, u kojem se znanstveno djelo Joze Tomasevicha smjeta u ire okvire cjelokupne historiografije o etnicima. Na kraju, izdava i ovim putem zahvaljuje autoru to mu je povjerio jugoslavensko izdanje ovog djela, a recenzentima pukovniku Kljakoviu i prof, dru Marjanoviu zahvaljuje na strunoj i drugarskoj suradnji, s uvjerenjem da smo svi zajedno naim jugoslavenskim itaocima priredili zanimljivo i vrijedno izdanje. IZDA VA Dosadanja historiografija i knjiga Joze Tomasevicha o etnicima Nijedan rat modernog doba nije bio toliko dinamian u razvoju ni raznovrstan u sadraju kao to je drugi svjetski rat. Iz njegovih globalnih dimenzija teko je izdvojiti relativno mali prostor kao to je Jugoslavija, na kome su dogaaji razmjerom bili opseniji i pojavama sloeniji. Tu su injenicu uoili jo mnogi dok je rat bio u toku. Otada interesiranje stranih historiara i drugih za Jugoslaviju tog vremena nije prestalo. Od prvih ratnih izdanja o nama, koja su napisali L. Adamic, B. Newman, A. Russo, W. Bernstein i drugi, do danas napisane su stotine knjiga na svim vodeim jezicima svijeta a i drugim, bilo da u cjelini govore o Jugoslaviji ili u kontekstu irih tema. Nai autori objavili su veliki broj djela o narodnooslobodilakom ratu. Ali, reklo bi se da su strani raznovrsniji. Kod njih su zastupljena jugoslavenska meusaveznika politika pitanja, unutranja politika, saveznike vojne misije, pruanje materijalne pomoi narodnooslobodilakom ratu, okupacione sile i njihova djelatnost, pravni problemi rata i okupacije u Jugoslaviji, kvislinzi i drugi suradnici okupatora, ratni zloini, vojna suradnja s Narodnooslobodilakom vojskom i mnoga druga pitanja. Interesiranje stranih autora za ono to se u ratu zbivalo u Jugoslaviji i poticaj da o tome piu nije prestao ni nakon tri i po decenije od kraja drugog svjetskog rata, niti su iscrpli teme o kojima treba pisati. Kao da se eli rei neto to jo nije kazano, neto drugaije objasniti nego to je do sada tumaeno ili da se ue u novu nedirnutu problematiku, u jedno od mnogobrojnih aspekata koji karakteriziraju jugoslavenski narodnooslobodilaki rat i revoluciju. O Jugoslaviji u ratu pisali su iz razliitih pobuda autori iz zemalja ratnih saveznika i ratnih protivnika, kao i politika emigracija. Ve u njihovim prvim radovima odraavala se nova jugoslavenska stvarnost koja je dovela do polarizacije opredjeljenja stranih autora

prema tokovima u Jugoslaviji u ratu. Branei drutveni sistem doratne Kraljevine Jugoslavije, preivjele nacionalne, socijalne i druge odnose tog vremena, branile su se ranije steene pozicije nekih zemalja na zapadu. Otuda su se njihovi sljedbenici stavili na stranu jugoslavenske politike emigracije s kraljem na elu, a s njima i u obranu etnika i voe etnikog pokreta Drae Mihailovia. Pisci zemalja koje su bile u ratu protiv saveznike koalicije ne zaboravljalu iscrpljujui rat i poraz u Jugoslaviji. Svojim djelima oni uglavnom ostaju odani ratnim suradnicima koje su tu nali, ohrabrivani pruenom podrkom tim elementima od strane onih prvih. Tako se stvarno splet radova svih nivoa koji su pisani u apriornoj viziji jedne jueranjice. Ranijih godina, u klimi politike aktualnosti koja se vjetaki gradila, pisali su o njima i branili etnike ljudi koji su za vrijeme rata dolazili u kontakt sa etnicima, kao to su D. Martin, J.Rootham, A. Seitz, C. Lawrence i drugi. Oni su svjetskoj javnosti pruili svoja vienja i svoja uvjerenja. Njima i njihovim gledanjima dali su podrku ili dijelili njihova miljenja neka poznata imena kulturnog i politikog ivota, kao to su John Dos Passos, William Green, Robert Taft, Sumner Welles i drugi. Trebalo je dosta vremena dok su jednostrane interpretacije postepeno zamjenjivali nauni radovi iz ove problematike, koji su se poeli javljati u inostranstvu. Od prvih knjiga, koje su pisane s naklonou prema naoj borbi ili prema drugoj strani, do naunih studija bio je dug put. S vremenom su se na strani sve ee javljali autori s ozbiljnim djelima o Jugoslaviji u ratu. Za razliku od nekih drugih manjih zemalja, nismo ponudili nijedno znaajno sveobuhvatno djelo o naem ratu i revoluciji na nekom od vodeih svjetskih jezika. Tako smo strane istraivae koji ne poznaju hrvatsko-srpski jezik liili potrebne pomoi u traganju za istinom. Njima su u najveem broju ostali nepristupani radovi naih historiara koji su pisali posebno o etnikom problemu, kao to su J. Marjanovi, F. Saje, D. Stanisavljevi, R. Pajovi i drugi, ne raunajui publiciste i autore manjih rasprava. Tu prazninu izdano su koristili emigranti koji su na jezicima zemalja u kojima ive pisali i piu kako ele, pa su i ozbiljni autori vie-manje bili upueni na takvu literaturu. Podvojenost stranih autora iz zemalja ratnih saveznika u pristupu problematici Jugoslavije u ratu kree se uglavnom oko pitanja partizana i etnika. Godinama su traeni argumenti da se obrani i rehabilitira Draa Mihailovi, iz poznatih razloga. Ta nastojanja traju do danas i prisutna su u novim publikacijama i povremenim izjavama. U argumentaciji za njegovu obranu, neke politike linosti na zapadu govore o preko 500 amerikih avijatiara koje su spasile Mihailovieve snage, a preuuju koliko su ih etnici predali Nijemcima. Nitko medu njima ne spominje da je samo u prvoj polovici 1944. godine Randolph Churchill, sin britanskog predsjednika vlade, sa slobodne teritorije organizirao evakuaciju oko hiljadu spaenih saveznikih pilota, za koje su ponekad partizanske jedinice vodile borbu da ih ne bi zarobio okupator ili kvislinzi. To se u ratu znalo,

a u miru se zaboravlja. Ameriki general Ira Eaker, komandant saveznike avijacije na Sredozemlju, pisao je Titu jo 28. marta 1944: Svi lanovi saveznikih zranih snaga na Sredozemlju duboko cijene i dive se mnogim sluajevima kada je Vaa vojska pomagala u spaavanju naeg osoblja oborenog nad Jugoslavijom. U njihovo ime elim da se zahvalim Vama i Vaim hrabrim partizanima za ovu smjelu i plemenitu pomo uinjenu nama. U tenji da se istine podrede interesu jedne strane, nema ograniavanja u pronalaenju proizvoljnih tvrdnji. Kada se ve ne moe partizanima predbaciti da su bili u slubi okupatora, onda se negiraju injenice da su to radili etnici i uvjerava u njihovu borbu protiv okupatora. Na suprotan argument branioci ove fame kau da su tako ponekad postupali samo pojedinci, neki nedisciplinirani voe, mimo i protiv opeg stava. Linost Mihailovia se uvijek ograuje od toga, usprkos njegovim pregovorima s Nijemcima u Divcima. Prelazi se preko njegove izjave u Lipovu, kada je kazao da sve dok Talijani ostaju njihov (etniki - primj. V. K.) jedini pravi izvor pomoi i ope podrke, saveznici nee uope moi utjecati da izmijenimo svoj stav prema njima. . . -kako je zabiljeio tadanji ef britanske misije kod Mihailovia, pukovnik Bailey. Kada je prvi put ef britanske vojne misije pri Vrhovnom tabu Narodnooslobodilake vojske, brigadir Maclean izjavio da Titov tab raspolae nepobitnim dokazima o suradnji etnika s okupatorom, odgovarajui savezniki organi ignorirali su tu istinu. Bezbrojni i rjeiti pokazatelji o tome to su etnici bili i to su radili za rata u Jugoslaviji, na geografskoj distanci od Jugoslavije do Amerike i pri jezinoj barijeri, nisu istinu mogli izvesti do kraja. Ali, u posljednjih nekoliko godina pojava ozbiljnih djela na tu temu u zemljama na zapadu, posebno u Americi, suzila je dotadanje mogunosti etnike emigracije i njihovih prijatelja da uvjeravaju svijet u svoju priu. Gotovo istovremeno 1975. godine objavljene su dvije znaajne knjige: Jozo Tomasevich The Chetniks i Matteo Milazzo The Chetnik Movement and Yugoslav Resistance. Pojava ovih knjiga pokazuje trajno interesiranje stranih pisaca i italaca cijelog svijeta da saznaju to se uistinu dogaalo u Jugoslaviji za vrijeme rata. Dok je Milazzova knjiga skromnijih pretenzija, Tomasevicheva knjiga najdublje zahvaa ovo pitanje od svih koji su do sada o tome pisali na bilo kojem jeziku i predstavlja prvi dio njegove trilogije Rat i revolucija u Jugoslaviji 1941 -1945. Ono to je napisao plod je njegovih dugogodinjih istraivanja po svim dostupnim arhivama u Evropi i Americi. Impresivan je njegov nauni aparat i koritena bibliografija koji pokazuju koliko je autor duboko pronikao u ovu problematiku. Najavljujui njen izlazak iz tampe, ameriki izdava kae da ona predstavlja konanu historiju jedne od najdramatinijih epizoda drugog svjetskog rata, uspon i pad - kako ga naziva -jugoslavenskog pokreta otpora poznatog pod imenom etnici koji je vodio general Draa Mihailovi. Zaista, teko da bi neki strani autor mogao dati neto vie. Tomasevich nije izostavio nijednu bitnu komponentu etnikog

fenomena. Stoga e pisci koji se budu vraali ovom pitanju i dalje imati otvorene mogunosti za interpretacije i dopune, moi e razraivati postojei sadraj, ali nee pronalaziti nove osnovne inioce ireg znaaja. Reagiranje javnosti na Tomasevichevu knjigu, do ega je ubrzo dolo u Americi, Velikoj Britaniji, Kanadi, Njemakoj, Francuskoj i drugim zemljama i kod jugoslavenske emigracije, pokazuje koliko su njen sadraj i dokumentiranost uzdrmali stara uvjeravanja i legende. U kratko vrijeme o knjizi je napisano preko etrdeset prikaza i osvrta u raznim asopisima i novinama. Svi se slau da je Tomasevicheva knjiga do sada najtemeljitija studija o etnicima. Tek to je izala iz tampe dovela je do preispitivanja miljenja amerikog javnog mnijenja o tim problemima. Njen sadraj izazvao je revidiranja izvjesnih poluslubenih dranja nekih krugova u Americi o etnicima i Drai Mihailoviu. Nemona bez argumenata, razgoliena dokazima i injenicama koje rue jedan mit a s njim i sliku godinama proturanog nestvarnog svijeta, etnika emigracija i njoj bliski krugovi ine nov napor da neutraliziraju ovaj efekt. Nakon Tomasevicheve knjige, stari prijatelj etnika David Martin, autor Ally Betrayed, pod urednitvom Milorada Drachkovitcha, objavio je knjigu Patriot or Traitor.The Case of General Mihailovich, u pokuaju da spasi to moe od nekadanje reputacije Drae Mihailovia i njegovih pozicija, toliko dugo i brino graenih u poslijeratnom svijetu na zapadu. S druge strane, uz Drachkovitchevu pomo, Milije LaiVasojevi knjigom Enemies On All Sides: The hall of Yugoslavia ini neuspjeli pokuaj da se zasjeni oruana borba naroda Jugoslavije. Ta uoljiva veza ovih linosti i njihovih politikih pogleda pokazuje svrhu objavljivanja ovih radova. Ali, Tomasevich je dao odvie zrelu i iscrpnu studiju da bi se njen sadraj mogao opovrgnuti ovakvim pokuajima. S. M. Horak je bio u pravu kad je napisao: Niti period a niti predmet knjige strunjaku nisu nepoznati, jer ima ve dosta knjiga koje se time bave, ali nijedna od njih ak se i ne pribliava analitikoj savjesnosti ove studije, koja nadmauje sve dosadanje. Tomasevich je knjigu etnici napisao u prvom redu za amerikog itaoca, kao i za druge na zapadu, godinama optereivane kontraverznim informacijama o ovom pitanju. Otuda autor zadire i u neka druga srodna pitanja koja su posredno s tim u vezi. To je razlog zato je pokrenuo neke teme i neke proirio mimo potreba naeg itaoca. Autor je savjesno koristio obilje arhivske grade i veoma brojnu literaturu na vie jezika. Ali kako se u vrijeme rata nalazio u Sjedinjenim Amerikim Dravama, ta se udaljenost od poprita zbivanja o kojima pie morala odraziti u izvjesnoj mjeri na njegova saznanja, sud i prezentiranje dogaaja u zemlji. Zato autor neke stvari objanjava uproenije dok ponekad njihova delikatnost i sloenost zahtijevaju vie finese pa ne treba oekivati da e svaki navod i objanjenje dati pravi odgovor i biti u skladu s vienjem svjedoka dogaaja i ljudi koje je zahvatila struja rata kakav se vodio u Jugoslaviji. Jugoslavenski italac, upravo zbog bliskosti prolosti trai da se jo neki faktori navedu, a izneseni naglase. Prirodno je to nai ljudi, stariji i mlai, koji su doivjeli ili naslijedili duboku impresiju jednog tekog vremena, oekuju u sadraju ona psiholoka doimanja koja su rijetka pojava u ratovima druge vrste.

Dati historijsku panoramu etnitva i njegovog rukovodstva s Draom Mihailoviem na elu nije ni za koga lak zadatak. Tomasevich je realistiki priao ovome i nije u Mihailoviu vidio heroja klasinih grkih tragedija, niti je traio uporeenja kod Euripida i Eshila, kao to su neki napredni ali slabo verzirani pisci vidjeli. Dao je potpun portret njegovog dometa, koji je razoarao jo za rata njegove prijatelje i njegove saveznike s obje strane barikade. Ocjena Mihailovievih slabih vojnih sposobnosti koju je dao njemaki komandant Balkana, general Lhr, nakon bitke na Neretvi, trajna je Mihailovieva karakteristika: Dosadanje borbe pokazuju da je Mihailovi kao vojni komandant zatajio. Mihailovi snosi osnovnu krivicu za dosadanje neuspjehe.... (iz Predgovora Vojmira Kljakovia). To je varijanta ocjene generala Badera, tadanjeg njemakog komandanta Srbije, da Mihailovieve snage u odluujuem asu nisu poloile ispit zrelosti. Mihailovi ni u jednoj znaajnoj prilici nije pokazao potrebni uzrast niti opravdao svoj poloaj. Njegova vojna i politika nedoraslost potvrivala se kroz cijelo vrijeme rata. Stara Schlieffenova postavka i ovdje se potvruje da pobjedu jednog grade oba protivnika, svaki na svoj nain. Konani poraz etnika s jedne strane je potvrda njegove vojne i politike inferiornosti a s druge strane vitalne dinaminosti i superiornosti narodnooslobodilakog pokreta i njegovog rukovodstva. Bio je tuen u svakoj rjeavajuoj bitki - na Neretvi 1943., u Srbiji 1944., u Bosni 1945. godine. Mihailovieva organizacija niti je stvorena s pretpostavkom da se bori protiv okupatora, niti je mogla opstati bez oslona na okupacione sile. Rastua snaga narodnooslobodilakog pokreta, koju etnici nisu mogli slijediti ni dostii, sve vie je etnike inila zavisnim od okupatora. Pod njihovim okriljem imali su izglede da se odre, s nadom da e u otvorenoj i bespotednoj borbi Narodnooslobodilaka vojska napokon klonuti, a oni sauvati snagu za konani obraun. S vremenom kada su etnici bili na izmaku snaga, s izgubljenom nadom da e pobijediti, Draa Mihailovi nudio je tjenju suradnju svima i svakome tko je bio spreman da je prihvati, od ve postojee suradnje s okupatorom i kvislinzima do ideolokih protivnika i nesklonih mu vjerskih zajednica. To je trebalo da pojaa borbu protiv narodnooslobodilakog pokreta, s parolom da im je zajedniki cilj unitenje komunista. Oslon etnika na snage koje su se borile na strani Osovine bio je vrlo dobro poznat saveznicima. Ali, politiki razlozi tolerirali su takvo stanje: Britanci su u njima vidjeli jedinog politikog saveznika u upornoj tenji da poslijeratnoj Jugoslaviji vrate dinastiju, a preko nje i svoj raniji utjecaj. Svaki drugi pokret koji nije bio te orijentacije ignoriran je. Rukovodstvo narodnooslobodilakog pokreta dobro je osjetilo tu politiku. Na etnike su raunale i vodee okupacione sile, s njima su suraivale i snabdijevale ih. General Zanussi iz taba talijanske okupacione 2. armije u svojim sjeanjima navodi ta su sve etnici dobili od njih. Razlozi su bili jasni: Zato bismo mi morali oklijevati - pie Zanussi - da se koristimo etnicima i time utedimo talijansku krv u obrani od ustanika? Pa i onda kada su nastali lokalni krizni, ali prolazni trenuci u takvim odnosima, okupator je bio obziran prema etnicima. Na Sutjesci, kada je njemaki general naredio da se svaki zarobljeni partizan odmah strijelja, dao je uput

i za postupak prema etnicima na tom podruju: etnike, suprotno od komunista i drugih hapenika tretirati kao ratne zarobljenike i odvojeno smjestiti. Tomasevich je objasnio ove privremene i rijetke pojave u odnosima okupatora prema etnicima i istakao onu drugu trajnu i sveobuhvatnu stranu, o sistemu suradnje na kome su poivali principi okupacione politike, razradenije i perfidnije od obinog klasinog cilja osvajaa - divide et impera. Jedno pitanje, toliko prisutno u stranoj literaturi, mahom proizvoljno pokretano i tumaeno s odreenom tendencijom, pokree i Tomasevich. Rije je o kontaktu, uspostavljenom za vrijeme bitke na Neretvi izmeu predstavnika Narodnooslobodilake vojske i njemakih komandi. Autor nije slijedio druge pisce koji su stvarali svoje verzije o toj epizodi iako ne raspolau iscrpnijom i pouzdanom graom. Zato on samo registrira to se zbilo po njegovu miljenju i logino ukazuje da se o tome ne moe nita rei sa sigurnou sve dok Jugoslaveni ne daju svoje tumaenje. Nedavno smo uli s visokog mjesta to je u stvari bilo, pa je to sada prvi put u ovoj knjizi u nas objanjeno. Ako bismo traili to je u knjizi trebalo jo rei, to bi bilo pitanje politike Sovjetskog Saveza prema etnicima do 1944. godine. Jugoslavenski e italac uoiti da je o tome relativno malo reeno. Vjerojatno nedostatak odgovarajuih radova i, svakako, zatvorenost sovjetskih arhivskih fondova bili su razlog da ova komponenta etnikog problema ne dobije odgovarajui prostor u knjizi. Ono to je poznato ukazuje da je ovo pitanje naroito zanimljivo, kako u unutranjim okvirima Jugoslavije, tako i na meusaveznikom planu; reklo bi se u obratnoj relaciji nego to je bila britanska politika u istom problemu. Ne tako otvorena kao britanska, ali zato vie sloena, sovjetska politika prema etnicima velikim dijelom ilustrira njenu politiku prema Jugoslaviji uope i nije nita manje zanimljiva, jer se odnosi na iste inioce prema kojima se na svoj nain postavljala kao i druge vodee saveznike zemlje - prema jugoslavenskoj vladi u izbjeglitvu, etnicima i narodnooslobodilakom pokretu. Taj trio jo vie je komplicirao sovjetsku politiku jer ju je Sovjetski Savez vodio formalno na dva kolosijeka: s jugoslavenskom vladom odravala je odnose sovjetska vlada, a s rukovodstvom narodnooslobodilakog pokreta Kominterna, dok je postojala. Meuveza sovjetske vlade i Kominterne po jugoslavenskim pitanjima sama po sebi je svojevrstan fenomen. Gotovo da nema djela objavljenog u inostranstvu koje narodnooslobodilaku borbu u Jugoslaviji ne kvalificira kao pokret otpora. To isto ini i Tomasevich, mada postoje sutinske razlike izmeu tog pojma i pojma narodnooslobodilaki rat. Dok pokret otpora bilo kojeg stupnja i razmjera ima zadatak da nanese tetu okupatoru, narodnooslobodilaka borba ima za cilj da kroz rat za osloboenje zemlje razvije oruane snage i novu vlast, da nakon pobjede nad okupatorom ne dozvoli obnovu starog reima, nego da izgradi novi napredniji poredak. U izvjesnoj mjeri ovakva definicija moe tota objasniti u ve poznatim pojavama. Knjiga Joze Tomasevicha e u naem prijevodu sigurno izazvati panju strune i ire javnosti. Moda se itaoci nee sloiti sa svakim autorovim objanjenjem i o pojedinostima

moi e se diskutirati, ali mu se nee osporiti vrijednost cjeline. Ovo djelo je veliki doprinos produbljavanju naeg saznanja o etnicima Drae Mihailovia i njihovoj historiji kakvu napisanu nismo imali. Njegova je vrijednost trajna i takva e biti ak i kada se budu pisali novi radovi o istom pitanju. Osim memoarskih radova, u nas nije bilo primjera da se sa stranog jezika prevodi bilo koja knjiga ovakve ili druge tematike iz naeg rata. Ovo je presedan na koji se izdava odluio i dao dobar primjer kako se iz bogatog opusa stranih pisaca dobrim izborom mogu ponuditi naim itaocima vrijedna djela koja osvjetljavaju jo nedovoljno istraene pojave iz naeg narodnooslobodikog rata. VOJMIR KLJAKOVI DIO PRVI Pribliavanje rata

GLAVA PRVA Jugoslavija izmeu dva rata POVIJESNA POZADINA Poetkom devetnaestog stoljea zemlje i narodi dananje Jugoslavije pripadali su mnogonacionalnim carstvima, otomanskom i habsburkom. Postepeno, najprije je otomansko, a mnogo kasnije i habsburko carstvo, poelo gubiti snagu; istovremeno je unutar njihovih granica pod utjecajem ideja nacionalizma i demokracije poeo rasti pokret za nezavisnost meu Slavenima i drugim narodima. Srbija i Crna Gora postigle su svoju nezavisnost od otomanskog carstva tokom devetnaestog stoljea, a u balkanskim ratovima 1912-1913. oslobodile su i sva ostala junoslavenska podruja kojima su do tada vladali Turci. Poslije propasti Austro-Ugarske, krajem prvog svjetskog rata, Srbija i Crna Gora stvorile su zajedniku dravu Junih Slavena s Hrvatima, Slovencima i Srbima koji su ranije bili pod habsburkom vlau. Tokom stoljea postepenog oslobaanja i ujedinjavanja, Juni su Slaveni znatno napredovali na politikom, kulturnom i privrednom polju, ali su jo uvijek u razvoju zaostajali za dravama zapadne i srednje Evrope. Godine 1918. najmanje razvijena podruja bila su ona, to su pod otomanskom vlau ostala sve do 1878. (Bosna i Hercegovina) ili do 1913. (Sandak i Makedonija). Teritorijalno oblikovanje nove jugoslavenske drave u razdoblju 1913 19. naznaeno je na Karti 1. Ujedinjenje Junih Slavena u jednu dravu krajem prvog svjetskog rata udruilo je pet razliitih, iako vrlo srodnih naroda (Srbe, Hrvate, Slovence, Makedonce i Crnogorce),

koji su ivjeli u osam povijesno relativno jasno definiranih podruja (ua Srbija, Makedonija, Vojvodina, Bosna i Hercegovina, Hrvatska-Slavonija, Dalmacija, Slovenija i Crna Gora), ispovijedali tri glavne religije (srpsko-pravoslavnu, rimokatoliku i muslimansku), govorili tri bliska, srodna, a ipak razliita jezika (srpsko-hrvatski ili hrvatsko-srpski, slovenski i makedonski), te upotrebljavali dva pisma (latinicu i irilicu). Tih pet naroda nisu nikada prije bili ujedinjeni u jednoj dravi, a njihova politika, kulturna i socioekonomska prolost mnogo se razlikovala.1 U srednjem vijeku i Srbi i Hrvati imali su dobro razvijene drave. Hrvati su svoju izgubili 1102, kad su sklopili ugovor s ugarskim kraljevstvom. Ta veza trajala je sve do 1918. Od 1526. do 1918. i Maarima i Hrvatima vladala je habsburka dinastija. Od 1868. do 1918. Hrvatska je bila autonomni dio ugarske polovine dvojne monarhije. Srpsku srednjevjekovnu dravu osvajali su Turci kroz razdoblje od devedeset godina, poevi od bitke na Marici 1371, a zavrivi s padom smederevske despotovine 1459. U srednjem vijeku bilo je na crnogorskom prostoru nekoliko dravica koje se openito smatraju srpskim, a Crna Gora je pala pod Turke 1499, ali neka njena izolirana, ekonomski i strateki nevana podruja, nikada nisu bila potpuno potinjena. Sve do stvaranja moderne crnogorske drave 1850-tih godina stanovnici tih podruja ivjeli su kao plemenski savez. 1 Za pregled povijesti Junih Slavena od vremena dolaska na Balkan u ranom srednjem vijeku pa do 1918, vidi moju knjigu Peasants, Politics, and Economic Change in Yugoslavia, str. 3-232; orovi, Istorija Jugoslavije; i Grafenauer i dr; Istorijanaroda Jugoslavije, 2 sveska, koja obraduje samo razvoj do kraja 18. stoljea. Za potpuni pregled imena autora, naslova i podataka o izdanjima svih djela i o objavljenim i neobjavljenim (na mikrofilmu ili ne) zbirkama dokumenata citiranih u biljekama, vidi Bibliografiju, str. 409-421. Bosanska srednjevjekovna drava, ije su osvajanje Turci dovrili 1463, ukljuivala je i Hrvate i Srbe. Gotovo cijelo vrijeme njenog postojanja u njoj su vladali bogumili, heretika kranska crkva, koja se otro suprotstavljala prodiranju kako katolike Hrvatske i Ugarske, tako i pravoslavnog Bizanta i Srbije u Bosnu. Napokon su bogumili preteno prigrlili islam. Veina bosansko-hercegovakih Muslimana, a 1971. bilo ih je oko milijun i po, potomci su bogumila. Slovenci su takoer imali nekoliko ranosrednjevjekovnih kneevina, ali njihove su zemlje ubrzo pale pod vlast njemakih drava i oni su ostali u sastavu Austrije sve do 1918. U Makedoniji je takoer postojala srednjevjekovna drava, ali je taj prostor, izvorno pod Bizantom, povremeno prelazio sad pod srpsku, a sad pod bugarsku vlast; pod Turke je pao najranije i ostao je pod njihovom vlau sve do 1913. U kasnom osamnaestom stoljeu u junoslavenskih se naroda pojavljuju prvi osjeaji nacionalnog identiteta i prve elje za nacionalnom nezavisnou i udruivanjem. Nacionalni

se identitet meu Srbima, Hrvatima i Slovencima u dananjem smislu te rijei potpuno razvio u prvoj polovini devetnaestog stoljea, i to pod utjecajem tadanjih ideja nacionalizma i demokracije koje su dolazile sa Zapada. Medu Crnogorcima je postojalo dvojstvo osjeaja: neki su se smatrali dijelom srpskog naroda, a neki posebnim narodom, iako u najuem srodstvu sa Srbima. Meu Makedoncima, iji su teritorij kao integralni dio svoje drave estoko svojatali i Srbi i Bugari i Grci, postepeno se razvio osjeaj da su posebna nacionalnost, ni u kakvoj zavisnosti o bilo kojem od spomenutih pretendenata. To uvjerenje dobilo je veliki zamah u toku drugog svjetskog rata, i danas post oji potpuno razvijena makedonska nacija, sa svojim vlastitim knjievnim jezikom i nacionalnim osjeajem, koja ivi kao posebna socijalistika republika unutar Jugoslavije. U prvoj polovini devetnaestog stoljea u Hrvatskoj se takoer razvila ideja junoslavenskog kulturnog i politikog jedinstva, ideja koja e postati osnovom jugoslavenskog nadnacionalizma. Jedinstvo je na vie naina izgledalo logino. Svi su junoslavenski narodi imali zajedniku rasnu pozadinu. Hrvati i Srbi govorili su varijante istog jezika i pomijeani ivjeli na mnogim podrujima. Junoslavenski narodi, koji su ivjeli u Austro-Ugarskoj monarhiji bili su pojedinano preslabi da se s punim uspjehom suprotstave politikim, kulturnim i ekonomskim pritiscima Austrijanaca i Maara. Izgledalo je da njihove najbolje nade lee u ujedinjenju u jednu dravu s ostalim Junim Slavenima.

Karta 1. Teritorijalna formacija Jugoslavije 1913-1919

Jugoslavenska nadnacionalna ideja proirila se iz Hrvatske u izvjesnoj mjeri i na druge junoslavenske narode. Zbog drugaijih uvjeta i aspiracija oni su tu ideju esto drugaije tumaili, ali su se slagali da su Srbi, Hrvati i Slovenci u biti grane istog jugoslavenskog naroda i nadali se da e u jednoj jugoslavenskoj dravi, u kojoj e osjeaj meusobnog pripadanja postepeno odmijeniti osjeaj srpske, hrvatske ili slovenske nacionalne posebnosti, moi poluiti puno politiko osoboenje i ujedinjenje. Jugoslavenstvo je imalo dva osnovna izvora. Jedan je bio elja da se sauva nacionalni identitet i da se u jedinstvu stekne snaga za borbu protiv mnogonarodnog habsburkog carstva koje je prijetilo germanizacijom i maarizacijom, i u kojem su junoslavenski narodi bili tretirani kao graani drugoga reda. Drugi je izvor bio primjer nacionalnih pokreta u nekih evropskih naroda koji su tada jo uvijek ivjeli u vie drava, prije svega primjer Nijemaca i Talijana. Ovo se integralno jugoslavenstvo nije proirilo u mase, ali je imalo mnogo pristaa medu intelektualcima u

veini junoslavenskih naroda i bilo je vana ideoloka snaga u pozadini stvaranja jugoslavenske drave 1918.2 2 Za Jugoslaviju izmeu dva rata i povijest njenih raznih sastavnih dijelova, vidi bibliografiju (do 1954.) u Peasants..., str. 703-726. Neke od novijih studija o Jugoslaviji izmeu dva rata su Lederer, Yugoslavia at the Paris Peace Conference: Astudy in trontiermaking; Hoptner, Yugos lavia in Crisis, 1934-1941; Valev, Slavin i Udaljcov, Istoriia Iugoslavii, II, 7-184; ulinovi, Jugoslavija izmeu dva rata; Kukolea, Analima privrede Jugoslavije pred drugi svjetski rat; i Staji, Nacionalni dohodak Jugoslavije 1923- 1929 u stalnim i tekuim cenama. Od literature koju su objavili jugoslavenski politiki emigranti, vidi osobito Paveli, Dr Ante Trumbi: Problemi hrvatsko-srpskih odnosa; Maek, In the Struggle for Freedom; Stojadinovi, Ni rat ni pakt: Jugoslavija izmeu dva rata; Jareb, Pola stoljea hrvatske politike; i Ostovi, The Truth about Yugoslavia.

Junoslavenski narodi vrlo se razlikuju po svojoj brojnosti. Kako je Jugoslavija izmeu dva rata bila potpuno pod velikosrpskom dominacijom i nije priznavala ni makedonski ni crnogorski narod, za nau e svrhu najbolji pokazatelji biti oni iz poslijeratnog popisa stanovnitva (Tablica 1). Kako pokazuje tablica, dva su najbrojnija junoslavenska naroda Srbi i Hrvati; slijede ih Slovenci, Makedonci, Muslimani koji odbijaju da se izjasne bilo kao Srbi ili kao Hrvati,3 te konano Crnogorci. Meu ostalim Slavenima najvee grupe su Slovaci i Bugari. Tome treba dodati da je - kao posljedica mirovnih ugovora nakon prvog svjetskog rata - pod Italiju potpalo izmeu 500.000 i 600.000 Hrvata i Slovenaca koji su ivjeli u Istri, Slovenskom primorju, Rijeci, Zadru i na nekoliko jadranskih otoka.4 Oko 65.000 korukih Slovenaca i oko 40.000 Gradianskih Hrvata ostalo je nakon 1918. pod Austrijom.

TABLICA 1 - NACIONALNI SASTAV JUGOSLAVIJE NA DAN 15. MARTA 1948.

Slavenski narodi Srbi Hrvati Slovenci

Stanovnika % 6,547.117 41,50 3,784.353 23,99 1,415.432 8,98

Neslavenski narodi Albanci Maari Vlasi

Stanovnika 750.431 ,76 496.492 ,15 102.953 ,65

0 4 3 0

Makedonci Crnogorci

810.126 425.703

5,13 2,70 5,13 1,53

Turci Talijani Romi Rumunji Nijemci ostali

97.954 ,62 79.575 ,50 72.736 ,46 64.095 ,41 55.337 ,35 19.883 ,13 1,739.456 1,03

0 0 0 0 0 0 1

Muslimani, 808.921 neopr. ostali Slaveni 240.990

Ukupno

14,032.642 88,97

Ukupno

Izvor: Statistiki godinjak FNRJ 1954, str. 60.

3 Muslimani junoslavenskog porijekla, to jest Muslimani iz Bosne i Hercegovine, mogli su se u popisu stanovnitva 1948. slobodno izjasniti kao Srbi, Hrvati ili neopredijeljeni. Okruglo 89% izjasnilo se kao neopredijeljeni, 8% kao Srbi a 3% kao Hrvati. Krajem 1960-tih godina, Muslimani iz Bosne i Hercegovine dobili su slubeno status jednak zasebnoj naciji. 4 Ova su podruja, osim malog dijela Julijske krajine, pripojena novoj Jugoslaviji 1945. i 1953.

Neslavenski narodi u Jugoslaviji sainjavaju manjinu brojniju nego u bilo kojoj drugoj evropskoj zemlji, osim u Sovjetskom Savezu. Najbrojniji su Albanci, koncentrirani na podruju Kosova (oko 30 posto svih Albanaca ivi u Jugoslaviji), i Maari koji gotovo iskljuivo ive u Vojvodini. U meuratnom razdoblju ovim se dvjema velikim manjinama pribrajala i trea, Nijemci, koji su uglavnom ivjeli u Vojvodini, (podrazumijevajui ovdje i Srijem), Slavoniji i Sloveniji. Njihov je broj tridesetih godina iznosio oko 550.000. Nakon dobrovoljnog povlaenja s njemakom vojskom u odstupanju, u zavrnoj fazi rata, te nakon to je od ostataka nova vlast veinu protjerala, taj se broj 1948. smanjio na jednu desetinu. Vienarodni karakter Jugoslavije i injenica da je brojno manjinsko stanovnitvo ivjelo u pograninim podrujima, uinili su zemlju u periodu izmeu dva rata krajnje krhkom s politike toke gledita. Velike manjine su potencijalni izvor neprilika ako im se nametnu politika, kulturna i ekonomska ogranienja koja ne pogaaju veinu, ili ako su njihove

matine zemlje spremne i sposobne da ih iskoriste u revanistike ili ekspanzionistike svrhe. Jugoslavija je ispunjavala oba uvjeta. U pogledu vjerske podjele, podaci iz popisa 1931. pokazuju da je oko 48 posto stanovnitva ispovijedalo pravoslavnu vjeru (Srbi, Makedonci, Crnogorci i razne manjine na podrujima naseljenim veinom Srbima), rimokatolika je bilo 37 posto (uglavnom Hrvati i Slovenci), muslimana 11 posto (muslimani slavenskog podrijetla u Bosni i Hercegovini, te albanska i turska manjina), a manje od 4 posto bili su protestanti i idovi. U popisu iz 1953. odnosi su u biti isti: 48 posto pravoslavnih, 36 posto katolika, 14 posto muslimana i 2 posto ostalih.5 Budui da je vjerska pripadnost vrlo utjecala na osjeaj nacionalne pripadnosti veine junoslavenskih naroda, budui da su odnosi meu razliitim crkvama bili obiljeeni sumnjiavou i netrpeljivou (kako zbog openitih povijesnih, tako i zbog specifinih novijih razloga) - vjerska raznorodnost zemlje bila je jedan od njenih mnogih problema. 5 Yugoslavia, Information Service, The Churcb in the Federal People's Republic of Yugoslavia, str. 3.

VLAST I POLITIKA 1918-1939. Stradavajui u ropstvu stoljeima, a u sluaju Srbije i Crne Gore iskusivi tek relativno kratko razdoblje moderne dravnosti, ujedinjeni su junoslavenski narodi 1918. iznad svega eljeli sauvati svoju nacionalnu nezavisnost, svoj nacionalni karakter i nasljee, te svoje nacionalne tenje. Logino, novu je dravu trebalo organizirati na federalnom principu koji bi svakom od naroda dopustio slobodni razvitak sve dok je taj spojiv s krajnjim ciljem jaanja meusobnih veza. Umjesto toga, nova se jugoslavenska drava 1918. organizirala na kruto centralistikoj osnovi. Uzme li se u obzir etrdesetak godina praktine nezavisnosti i jo etrdeset godina potpuno nezavisnog postojanja Srbije, pa njeno izvrsno dranje u balkanskim ratovima 1912-13. i u prvom svjetskom ratu u kojem je bila na strani Saveznika, zatim injenica da su Srbi bili daleko najbrojnija nacionalnost - srpska se prevlast u novoj dravi mogla unaprijed oekivati. Veina Junih Slavena koji nisu bili Srbi uskoro je vjerojatno poela osjeati da se dogodila puka zamjena jednog oblika strane vladavine - austrijske, maarske ili turske - za drugi, iako blai oblik. Tako je nerijeeno nacionalno pitanje, posebno ono Hrvata i Makedonaca, ve od samog poetka zatrovalo ivot nove drave i potkopavalo joj temelje. Novom vienacionalnom i raznovjernom jugoslavenskom dravom, koja je tada imala preko 12 milijuna stanovnika, upravljala je - kako u unutranjim tako i u vanjskim poslovima - srpska vladajua elita, ali jedva drugaije nego to je prije 1918. upravljala balkanskom srpskom kraljevinom - malom zemljom, nacionalno i vjerski homogenom, bez znatnih regionalnih razlika i samo s 3,5 milijuna stanovnika.6 Voe stare srpske drave

postale su dominantne politike figure u novoj jugoslavenskoj dravi, koju je nova vlast u biti tretirala kao proirenu Srbiju. Ustav iz 1921, koji su u Konstituanti progurale srpske stranke uz nekoliko kupljenih glasova makedonskih i bosanskih Muslimana i s pomou frakcije jedne male slovenske stranke, ne samo da je ustavno omoguio srpsku hegemoniju, ve je efektivno zaguio konstruktivni politiki ivot nove drave.7 6 Za koncizan prikaz politikog razvoja i problema Jugoslavije izmeu dva rata vidi Vucinich, Interwar Yugoslavia, a za analizu kompleksnog nacionalnog problema od 1918. do ranih 1%0-tih godina vidi njegov Nationalism and Communism. 7 Prilikom glasanja 28. juna 1921, za ustav su bila 223 glasa. 196 glasova bilo je protiv ili su pripadali lanovima koji nisu sudjelovali u radu Ustavotvorne skuptine, to jest Hrvatskoj seljakoj stranci. lanovi Ustavotvorne skuptine koji su glasali za ustav predstavljali su, zahvaljujui prekrajanju izbornih okruga, manje od polovice ukupnog birakog tijela. Nakon prihvaanja ustava, Ustavotvorna skuptina proglasila se Narodnom skuptinom, redovitim parlamentom. Isprva regent, a nakon 16. augusta 1921. i kralj, Aleksandar je imao veliku mo i utjecaj na djelovanje srpskih politiara i stranaka. Da se sauva forma, nekolicina Hrvata i Slovenaca uvijek je ulazila u vladu, ali su poloaj predsjednika vlade i sva vanija ministarstva (vanjski i unutranji poslovi, pravda, vojska i mornarica) uvijek drali Srbi. U obrani svojih pozicija srpski vladajui krugovi sluili su se kombinacijom prividne zakonitosti i zastraivanja, koristei centralistike ustave, prekrajajui izborne okruge, a nakon listopada 1929. i banovinske granice, propisujui stroge zakone o zatiti drave, uz potpunu kontrolu vojnih i policijskih snaga i cenzuru tampe. Razilaenje u miljenju bilo je opasno ak i u Skuptini. Dvadesetog juna 1928, usred skuptinske debate, jedan od poslanika Radikalne stranke i bivi predsjednik jednog od ekstremistikih etnikih udruenja, Punia Rai, izvukao je revolver i pucao na pet lanova. Hrvatske seljake stranke, ubivi dvojicu na mjestu. Oni su se usudili optuiti vladu zbog korupcije.8 estog januara 1929. kralj Aleksandar ukinuo je Ustav iz 1921. godine, sve je politike partije stavio van zakona i zaveo svoj osobni reim. Predsjednikom vlade imenovao je generala Petra ivkovia, zapovjednika kraljevske garde.9 8 jedan od trojice ranjenih, voa stranke Stjepan Radi, umro je oko est tjedana kasnije. O pozadini i politikim vezama Punie Raia vidi ehi, str. 83-91. Vidi takoer Glavu 5. str. 115-119. 9 Mjesta u vladi zaposjedali su ili stari srpski, hrvatski i slovenski politiari koji su uivali kraljevo povjerenje, ili inovnici.

Kraljevu osobnu vlast podupirali su beogradski politiki i ekonomski krugovi, te vojska institucija nad kojom je kralj stekao kontrolu jo na solunskom procesu, u vrijeme prvog svjetskog rata, kad je uklonio opozicioni dio vojnog rukovodstva.10 Aleksandar je ustavnu promjenu opravdavao obrazloenjem da su stalna gloenja i nesuglasice meu politikim strankama ugroavale opstanak drave. Godine 1931. doao je do zakljuka da bi bilo lake vladati s nekim prividom parlamentarnog ivota nego li bez njega. Sam je donio novi Ustav, kojim su u potpunosti zajamena kraljeva izvanredno velika osobna ovlatenja, a doputena je vrlo ograniena stranaka djelatnost. Aleksandar je umoren u Marseillesu 9. oktobra 1934, po dolasku u dravnu posjetu Francuskoj. Njegov je ubojica bio lan VMRO, ali akciju je organizirala hrvatska teroristika organizacija, ustae, koji su djelovali iz baza u Italiji i u Maarskoj.11 Vodio ih je dr Ante Paveli. Aleksandra je naslijedio njegov sin, kralj Petar II. Ali kako je bio maloljetan zastupalo ga je namjesniko vijee od tri regenta, kojima je na elu bio knez Pavle, Aleksandrov brati. Knez Pavle, praktino jedini regent koji je odluivao, htio je zatititi ustav i prirodu reima, u elji da dravu preda Petru tono ovakvu kako ju je ostavio Petrov ubijeni otac. Pavlova se diktatorska vlast pokazala mnogo blaom od Aleksandrove, a vanjske i domae prilike prisilile su ga da poneto ispravi politiku organizaciju zemlje. To je u stvari znailo promjenu ustava iz 1931, ali je hegemonija dvora i velikosrpskih politiara ostala osigurana kao i prije. 10 Dinastiju Karadorevia vratila je na srpsko prijestolje 1903. grupa oficira predvoena Dragutinom T. Dimitrijeviem-Apisom, nakon to je ubila posljednjeg Obrenovia, kralja Aleksandra. Godine 1911. Apis je sudjelovao u organiziranju tajnog udruenja Ujedinjenje ili smrt, u javnosti poznatog kao Crna ruka. Cilj je bio ujedinjenje svih Junih Slavena. To udruenje bilo je izravno upleteno u ubistvo nadvojvode Franza Ferdinanda u Sarajevu, 1914. Poslije balkanskih ratova, Apis (koji je u meuvremenu postao ef vojne obavjetajne slube) i njegovi prijatelji razili su se s vladom oko politike koju je trebalo provoditi u novoosloboenim krajevima na jugu. Te su se svae nastavile i nakon povlaenja srpske vojske preko Albanije na grki otok Krf 1915, te njenog prebacivanja u Solun. Kad je 1915. izgledalo da e Srbija biti prisiljena da sklopi separatni mir sa Centralnim silama, mislilo se da e Apis tome stati na put. Stoga se iz itavog niza razloga smatralo da je najbolje ukloniti ga. Inscenirani su neki incidenti, pa su Apis i jo neki optueni za pokuaj umorstva regenta Aleksandra i predsjednika vlade Nikole Paia, te za zavjeru sa ciljem da se zbaci dinastija i zavede vojna diktatura. Na vojnom sudu u Solunu 1917. Apis i jo dvojica osueni su na smrt i kasnije strijeljani, mnogi su drugi bili zatvoreni, a oko etrdeset oficira je umirovljeno. Na reviziji procesa 1953. u Beogradu, Apis i njegovi prijatelji posmrtno su rehabilitirani. Vidi Milan . ivanovi, str. 178-184 i passim. 11 Madeta Milievi, Der Knigsmord von Marseille. Vie o ustakoj organizaciji u Glavi 4.

Bilo je prilino istine u onome to je kralj rekao 1929: da su glavne politike partije, ukljuujui i one u opoziciji (naroito Hrvatska seljaka stranka, Samostalna demokratska stranka, srpska Zemljoradnika stranka, vrlo esto Slovenska ljudska stranka i Jugoslavenska muslimanska organizacija, a tokom tridesetih godina i veliki dio Demokratske i Radikalne stranke) uvijek u neslozi. Niti jedna jugoslavenska graanska ili seljaka stranka nije imala ni opejugoslavenski program niti takav sastav sljedbenika. Praktino su sve partije bile ne samo regionalne nego i natranjake, pa sve da su i nale naina da se sloe, pitanje je da li bi se mogle efikasno nositi s problemima onakve Jugoslavije. Po zakonu je minimalna dob za lanove narodne skuptine bila trideset godina, za senatore etrdeset. Kako na lokalnoj razini skoro i nije bilo politike aktivnosti, nije bilo ni terena za odgoj politikog kadra. Stranaki vode bili su uglavnom stariji ljudi i nisu poticali rad s omladinom. To je vrijedilo ak i za dobro utemeljenu Hrvatsku seljaku stranku.12 Tek u nekoliko navrata tokom tridesetih godina dole su opozicione stranke do sporazuma za zajedniku akciju protiv koalicije vladinih stranaka. Tako su na izborima u maju 1935. i u decembru 1938. neke opozicione stranke poduprle zajedniku izbornu listu kako bi na taj nain izbjegle izborni cenzus to ga je nametao Ustav iz 1931, kojim se za svaku izbornu listu zahtijevao minimum od ezdeset potpisa u vie od polovine svih kotareva u najmanje dvije treine od devet banovina. U veini sluajeva opozicione su stranke bile slone samo u onome protiv ega su bile, a ne u onome za to su bile. U svjetlu kasnijih dogaaja posebno zanimljiva stranka bila je Komunistika partija Jugoslavije. Stvorena je 1919. godine ujedinjenjem dijelova socijaldemokratskih stranaka koje su i prije 1914. postojale u raznim krajevima to su se udruili u Jugoslaviju. Kao i u drugim evropskim zemljama, lijevi socijaldemokrati odvojili su se 1919. i stvorili Komunistiku partiju Jugoslavije kao sekciju Komunistike Internacionale. Na izborima za Ustavotvornu skuptinu, u novembru 1920, Komunistika partija dobila je 12,3 posto svih glasova i 13,8 posto od svih izabranih zastupnika. Jo je vei uspjeh imala na opinskim izborima u Srbiji i u Hrvatskoj, osobito u gradskim sreditima, ukljuujui Zagreb i Beograd.13 U stvari, komunisti su dobili u Beogradu vie glasova nego ijedna druga stranka i tako stekli pravo da upravljaju gradom, ali je centralna vlada intervenirala i sprijeila ih da preuzmu upravu. Partija je na to potaknula trajkove u mnogim dijelovima zemlje, ukljuujui i vrlo efikasan trajk na dravnim eljeznicama, te je irila propagandu protiv postojee vlasti i socijalnog poretka. Uznemirena onim to se dogodilo u Rusiji i u Maarskoj, jugoslavenska je vlada krajem decembra 1920. izdala specijalni dekret kojim je drastino smanjila aktivnost Komunistike partije, njenih sindikata i tampe. U junu 1921. jedan lan partije pokuao je ubiti princa-regenta Aleksandra, a u julu je drugi njen lan ubio biveg ministra unutranjih poslova Milorada Drakovia, autora decembarskog dekreta iz 1920. Vlada je odgovorila stavljanjem partije van zakona u augustu 1921, a mandate komunistikih poslanika ponitila je Skuptina. Partija je prela u ilegalnost i tu je usprkos policijskom gonjenju nastavila djelovati u smanjenom opsegu.

12 U vrijeme dok je Hrvatska seljaka stranka sudjelovala u vladi, izmeu augusta 1939. i aprila 1941, i skoro potpuno kontrolirala autonomnu banovinu Hrvatsku, kumovala je i izbornom zakonu za Sabor koji je biraku dob postavio na 24 godine. Za jugoslavensku narodnu skuptinu ta granica iznosila je 21 godinu, ali je dr Maek, voa HSS, mislio da je to prenezrela mladost za takvu politiku odgovornost kao to je glasanje. Maek, str. 200-201. 13 Hasanagi, str. 18-23, 38-40. Ilegalna Komunistika partija nije jo bila vrsta politika grupa. Njeni su rukovodioci bili previe doktrinarni da bi dovoljno razumjeli politiku i ekonomsku situaciju Jugoslavije, i nisu se mogli sloiti oko strategije i taktike. U lanstvo su se ubacili policijski agenti, a rukovodioci su jedan po jedan bili zatvarani ili prinueni da bjee iz zemlje ili ubijeni.14 Do 1932. partija se je smanjila na nekoliko stotina lanova. U meuratnom periodu njen Centralni komitet djelovao je uglavnom iz inozemstva. Komunistika Internacionala i sovjetske vlasti nisu odobravale neprestanu frakcijsku borbu u Partiji; rukovodstvo se esto smjenjivalo i praktino su svi lanovi Centralnog komiteta iz sredine tridesetih godina nestali u Staljinovim istkama 1936. i 1937. Konano se je 1937. otvorila perspektiva za poboljanje stanja u Partiji, kad je za njenog efa, s naknadnim punim ovlatenjem Kominterne da imenuje ostatak novog rukovodstva, doao Josip Broz kasnije poznat kao maral Tito koji je zatim prionuo da nanovo izgradi partiju.15 14 Za tekstove glavnih zakona i uredaba protiv komunista i o njihovoj primjeni u meduratnoj Jugoslaviji, vidi Ribar, Stara Jugoslavija i komunizam. Takoder vidi Hasanagi, str. 47 56, 201230. 15 Za miljenje rukovodstva KPJ potkraj tridesetih godina o rjeenju nacionalnog pitanja u Jugoslaviji, vidi Kardelj, (pod pseudonimom Sperans), Razvoj slovenskega narodnega vpraanja, str. 205 255. EKONOMSKI I SOCIJALNI PROBLEMI 1918-1939. Usporedo s poremeenom domaom politikom situacijom, jugoslavenska je drava u razdoblju izmeu dva rata imala mnoge tekoe socijalne i ekonomske naravi. Neke je od njih dijelila s drugim zemljama balkanskog podruja, neke su bile samo jugoslavenske. Saeto reeno, ti su problemi bili slijedei: 1) opi porast stanovnitva, ali i velike razlike u stopi rasta izmeu pojedinih junoslavenskih naroda i vjerskih grupa; 2) ekonomska nerazvijenost zajedno s uglavnom seoskom ekonomijom, koja je u sve manjoj mjeri bila sposobna da izdrava rastue stanovnitvo;

3) kompleksni odnosi s drugim zemljama, odnosi u kojima su politiki i ekonomski interesi esto bili u suprotnosti; 4) raireni strani interesi u industriji i rudarstvu; i 5) rastua tendencija prema etatizmu, to je imalo neposredno politiko i ekonomsko znaenje. U godinama od 1921. do 1939. stanovnitvo Jugoslavije naraslo je od 12,149.000 do procijenjenih 15,703.000. To je bila jedna od najveih stopa rasta u tadanjoj Evropi, iako je zapravo opadala: od prosjenih 14,8 promila godinje u razdoblju 1921 25. do prosjeka od 11,7 promila u razdoblju 1936-39. Padala je i stopa nataliteta i stopa mortaliteta. Ova potonja djelomice zbog smanjene visoke stope smrtnosti dojenadi (u razdoblju 1936-39. ona jo uvijek iznosi prosjenih 141 na tisuu ivih poroaja). Oekivano trajanje ivota je 1931. procijenjeno na 46,5 godina za mukarce i 49,5 godina za ene.16 16 Tomasevich, Peasants ..., str. 287-307. Jedan od vodeih jugoslavenskih demografa izraunao je da se stanovnitvo obuhvaeno dananjom Jugoslavijom priblino udvostruilo izmeu 1880. i 1957. Na dananjem teritoriju Slovenije stanovnitvo je poraslo 1,4 puta; u Hrvatskoj 1,6 puta; u Srbiji 2,2 puta; u Makedoniji i Crnoj Gori 2,3 puta, a u Bosni i Hercegovini 2,5 puta.17 Openito je rast bio najbri u siromanim i zaostalim predjelima, a neravnotea u stopama rasta stanovnitva samo je pojaavala napetost koja je ve postojala medu raznim nacionalnim i vjerskim grupama. Posebno vana bila je znatno vea razlika u stopi rasta srpskog (pravoslavnog) prema hrvatskom (rimokatolikom) stanovnitvu. 17 Macura, str. 7-8 Bilo je neto migracija stanovnitva, osobito u godinama neposredno iza prvog svjetskog rata, kad su ljudi iz planinskih podruja, uglavnom Srbi i Crnogorci, selili u Vojvodinu, Srijem, Slavoniju, Makedoniju i na Kosovo, da preuzmu zemlju dobivenu agrarnom reformom. Ta je kolonizacija imala politiki aspekt utoliko, to se njome namjeravalo ojaati srpski element u koloniziranim podrujima. Stalna je bila i emigracija turskog elementa iz Makedonije u Tursku. Relativno je bila velika i migracija stanovnitva, prvenstveno mladih ljudi, sa sela u gradove i vea mjesta, u potrazi za radom i obrazovanjem. Kretanje sa sela u gradove ve je dugo postojalo kao tendencija. Ali dok je relativni broj zaposlenih u poljoprivredi i umarstvu poneto padao, njihov je apsolutni broj uporno rastao zajedno sa stanovnitvom. Uinak tog porasta moe se dramatino pokazati na seljatvu. Pretpostavimo, kao openito prihvaenu normu u jugoslavenskim uvjetima

seljakog obraivanja zemlje, poljoprivredno stanovnitvo od 80 osoba na 100 hektara obradive zemlje (koja je ovdje definirana tako da ukljuuje oranice, vrtove, vonjake i vinograde, ali iskljuuje livade i panjake) ili oko pet hektara na prosjenu seljaku obitelj. Jugoslavija je 1921. ve imala 135 poljoprivrednih stanovnika na 100 hektara obradivog zemljita, te je tako bila poljoprivredno najnapuenija zemlja istone i jugoistone Evrope. Iako su u slijedeih deset godina poveane obradive povrine, njihovo poveanje nije dralo korak s rastom poljoprivrednog stanovnitva, pa se 1931. broj stanovnika na 100 hektara popeo na 140, a 1938. dosegao je procjenu od 144, ili u skladu s gornjim standardom, viak poljoprivrednog stanovnitva od 44,4 posto.18 K tome se izmeu dva rata pogorao omjer izmeu broja poljoprivrednog stanovnitva i broja stoke, to je imalo nepovoljne posljedice za etvene prinose i prehranu seljaka. I konano, kako je u dvadesetim godinama prekomorska emigracija bila uvelike ograniena, a zbog krize u tridesetim godinama postala praktino nemogua, i kako su mogunosti za zapoljavanje izvan poljoprivrede rasle vrlo polako, velika veina nabujalog seoskog stanovnitva morala je ostati na selu, gdje je sa svojim razoaranjima (pogoranim politikim ugnjetavanjem, niskim prihodom, nepovoljnim uvjetima razmjene poljoprivrednih i industrijskih proizvoda, pretjerano visokim kamatama i porezima) postala potencijalno eksplozivna snaga. 18 Tomasevich, Peasants ..., str. 322, 324. Moore, str. 63-64, smatra da je tokom tridesetih godina postotak prekobrojnog puanstva u poljoprivredi Jugoslavije, ako se rauna na osnovi normi drugaijih od naih, iznosio 61,5%. Sredinom tridesetih godina openito se shvatilo da se rjeenje, ili bar znatnije ublaenje poljoprivredne prenapuenosti ne moe nai u samoj poljoprivredi, u to su ranije vjerovale naroito seljake stranke, ve da to zahtijeva obimne i dugorone napore industrijalizacije. Na alost, uvjeti za takav napor jedva da su mogli biti loiji. Dohodak po glavi stanovnika bio je u Jugoslaviji tridesetih godina skoro najnii u Evropi; za 1938. procijenjen je na 3.100 dinara, ili priblino 70 dolara. Iz te osnovne injenice izrastao je dobro poznati zaarani krug nerazvijenosti. Niski dohodak znaio je slabu potronju i malu tednju; male utede znaile su male investicije; male investicije znaile su niski dohodak, i tako dalje, bez nade u promjenu, ako se stvari prepuste svojem toku. Niski dohodak po glavi stanovnika bio je u Jugoslaviji prije svega posljedica slabe produktivnosti koju su uzrokovala dva faktora: oskudni prirodni izvori i malobrojna proizvodna sredstva u usporedbi s brojem stanovnitva, i niska produktivnost rada. I kvantitativni i kvalitativni pokazatelji odraavaju stanje ekonomske nerazvijenosti. U 1931. godini, na primjer, 76,5 posto stanovnitva ivjelo je od poljoprivrede, a samo 11 posto od industrije, rudarstva i zanatstva. Izmeu 1926. i 1939. (po cijenama iz 1938) od poljoprivrede je dolazilo 46 posto nacionalnog dohotka, 18,9 posto od industrije, a 35,1 posto od ostalih aktivnosti.19

19 Staji, Realni nacionalni dohodak Jugoslavije u periodima, 1926-1939. i 1947 1956. str. 19. Nadalje, poljoprivredna proizvodnja je bila veinom na razini golog opstanka. Oko 80 posto obradive zemlje bilo je zasijano itaricama (najvie kukuruzom), koje su uglavnom sluile za neposrednu ljudsku ishranu. Svega 14 posto ukupne potronje bjelanevina potjecalo je od ivotinjskih prehrambenih preraevina. Uzgoj stoke obavljao se na veoma primitivan nain. Radni uinak ivotinjske vune snage bio je nedovoljan u mnogim podrujima. Neposredno prije izbijanja drugog svjetskog rata u Jugoslaviji je bilo svega oko 2.300 traktora, uglavnom u Vojvodini, gdje je poljoprivredna tehnologija bila na mnogo vioj razini nego drugdje. Juno od Dunava i Save jo su se uvijek mnogo upotrebljavali drveni plugovi. Umjetna se gnojiva gotovo nisu upotrebljavala, a pesticidi su se rabili samo u vinogradarstvu, tek ponegdje i u voarstvu. Organizacija unutranje trgovine bila je slabo razvijena. Nacionalno trite novca i kapitala nije postojalo, a financijske institucije zemlje bile su openito primitivne. Kapital drutvene potronje bio je nedovoljno razvijen. Prosjeno trajanje ivota bilo je, kao to smo vidjeli, nisko, djeja smrtnost visoka, a visoke su bile i stope smrtnosti od tuberkuloze, malarije i bolesti prouzroenih loom ishranom. Od, svih osoba iznad deset godina starosti 1921. godine, 51,5 posto bilo je nepismeno; visoki dodatni postotak bio je polupismen. Razlika u pismenosti izmeu pojedinih podruja bila je napadna: od 8,8 posto nepismenih u Sloveniji do 83,8 posto u Makedoniji.20 20 Tomasevich, Peasants ..., str. 198. Nije iznenaujue da se i ekonomska razvijenost u mnogome razlikovala od podruja do podruja, dijelom zbog razlika u prirodnom bogatstvu, ali i zbog razliite povijesne pozadine, te razliitog prirasta stanovnitva. Kako za meduratni period nemamo podataka o dohotku i proizvodnom bogatstvu stanovnika po podrujima, moramo se zadovoljiti podacima iz 1953. (Tablica 2).21

TABLICA 2 RASPODJELA BOGATSTVO STANOVNITVA, DOHODAK PO STANOVNIKU I PROIZVEDENO

PO STANOVNIKU PO NARODNIM REPUBLIKAMA I ZA JUGOSLAVIJU, 1953.

Dohodak

Proizvedeno

Podruje

Stanovnitvo po stanovniku (31. marta (1953) % od 1953) u postocima nacionalnog prosjeka

bogatstva po stanovniku (krajem 1953) % od nacionalnog

FNR Jugoslavija NR Srbija ua Srbija AP Vojvodina AP Kosovo Metohija NR Hrvatska NR Slovenija NR Bosna Hercegovina NR Makedonija NR Crna Gora

100,0% % 41,3 26,4 10,1 4,8 23,1 8,6 16,8 7,7 2,5

prosjeka 100,0 100,0 % 90 85 80 117 45 113 188 80 71 61 126 185 80 62 74

Izvori: Za broj stanovnika, Statistiki godinjak FN RJ, 1956, Beograd, 1956, str. 51. Za dohodak po stanovniku, Narodni dohodak 1952-1956, Statistiki bilten br. 115, Beograd, 1958, str. 10. Jugoslavenski pojam nacionalnog dohotka razlikuje se od onog u upotrebi u zapadnim zemljama po tome to ne ukljuuje vrijednost onog to marksisti nazivaju ekonomski neproduktivnim djelatnostima, kao npr. dravne slube; ta injenica ne utjee znatnije na gornje brojeve. Za proizvedeno bogatstvo po stanovniku, Ivo Vinski, Procjena fiaciona/nog bogatstva po podrujima Jugoslavije, Zagreb 1959, str. 33. 21 Ove brojke treba uzeti samo kao pokazatelje redova veliine za 1953. jer je proizvedeno bogatstvo u razliitim krajevima pretrpjelo razliitu tetu u drugom svjetskom ratu. Investicijska aktivnost izmeu 1946. i 1953. pokazuje velike razlike u raznim podrujima, a relativne cijene su 1953. u znatnoj mjeri odstupale od meduratne strukture cijena. Podaci iz 1953, meutim, daju prilino pouzdanu sliku o regionalnim razlikama u nivou meduratnog ekonomskog razvoja. Kao to pokazuje tablica, nivo dohotka po stanovniku u Sloveniji bio je skoro dvostruko vei od prosjeka: u Crnoj Gori, Makedoniji i Bosni i Hercegovini bio je znatno ispod

nacionalnog prosjeka. Na alost, nisu mi bili pristupani podaci o dohotku po stanovniku za sastavne dijelove Narodne Republike Srbije, ali podaci o proizvodnom bogatstvu po stanovniku pokazuju neravnomjernost ekonomskog razvitka: ua Srbija bila je za dvadeset poena ispod nacionalnog prosjeka, Autonomna Pokrajina Vojvodina sedamnaest poena iznad nacionalnog prosjeka, a Albancima nastanjena Autonomna Pokrajina Kosovo i Metohija (danas Kosovo) koja ima najveu stopu prirasta stanovnitva u zemlji, bila je ispod polovine prosjeka. Jugoslaviji je izmeu dva rata jako nedostajao poduzetniki talent. Tko je imao kapitala teio je investiranju u trgovinu ili u gradska zemljita i nekretnine, to je zahtijevalo malo poduzetnikih ili menederskih sposobnosti. Dugorone investicije u industriju privlaile su tek nekolicinu, dobrim dijelom zbog male potranje industrijskih proizvoda. (Iznimku je inila tekstilna industrija sa svojim niskim omjerom izmeu uloenog i zaraenog kapitala, ali i znaajnim domaim tritem). Nedostatak uteda i domaeg poduzetnikog talenta doveo je do irokog uvoza stranog kapitala i menederskog osoblja, kao i do iroke dravne ekonomske aktivnosti. Drava je nastojala potaknuti ekonomski rast ne samo takvim klasinim mjerama kao to su zatitne carine i porezne olakice, ve i stvaranjem dravnih industrijskih poduzea, investiranjem u saobraaj, javne radove, kolstvo i narodno zdravlje, to je posredno poticalo razvoj privatnih poduzea. Usprkos naporima drave ekonomski rast bio je tako trom da je jedva premaivao brz porast stanovnitva.22 Nalet svjetske ekonomske krize zahvatio je sve grane jugoslavenske privrede, ali se osobito osjetio u poljoprivredi i bankarskom sistemu, i to u takvoj mjeri da je oporavak trajao jo dugo nakon to je najnia toka krize bila prevladana u mnogim drugim zemljama. Nagli oporavak koji se zbio poslije 1936. bio je ponajvie rezultat poboljanih ekonomskih uvjeta u inozemstvu, pri emu su vojne pripreme raznih evropskih zemalja, a naroito Njemake, imale velikog udjela. 22 Staji procjenjuje da je izmeu 1926. i 1939. dohodak po glavi stanovnitva kao cjeline (u cijenama iz 1938) rastao po stopi od 0,73% godinje (Realni nacionalni dohodak str. 21-26). Vinski procjenjuje godinji rast za period 1920-1939. (u cijenama iz 1953.) na 1,70% (National Product and Fixed Assets, str. 206-211). Razlika proizlazi iz upotrebe razliitih osnovnih godina i drugaijih relativnih cijena. Kao to smo vidjeli, stanovnitvo je raslo u prosjeku za 1,48% godinje u razdoblju 1921-1925. i za 1,17% godinje u razdoblju 1936-1939. itaoca koji eli precizniju informaciju moemo uputiti na Pregled istorije SKJ (Beograd 1963), u kojem se opirnije analiziraju dugotrajne teoretske polemike unutar KPJ u odnosu na nacionalno pitanje u Jugoslaviji. Tek godine 1935. KPJ je jasno definirala svoju politiku prema nacionalnom problemu. (Izdava)

Unutar sukoba i odnosa snaga meuratne Evrope, poloaj Jugoslavije bio je vrlo nesiguran. Zemlja je od samog osnivanja bila izloena revanistikim i ekspanzionistikim pritiscima Italije, Bugarske i Maarske. S dolaskom nacista na vlast, dodatnu prijetnju predstavljao je njemaki ekonomski i politiki pritisak. Svaka je od tih stranih drava bila u bliskom dodiru s jednom ili vie ekstremistikih politikih grupa u Jugoslaviji, koje su bile spremne i voljne prihvatiti stranu podrku kako bi porazile svoje domae neprijatelje. Stara VMRO postala je orue i Bugarske i Italije. Hrvatskom ustakom teroristikom organizacijom posluila se Italija, Maarska i Njemaka, albanskom manjinom Albanija i nakon 1939. Italija. Uz to je Komunistika partija Jugoslavije u meuratnom razdoblju bila orue Sovjetskog Saveza i Kominterne. Partija je od 1923. do 1935. zagovarala ne samo zbacivanje reima, ve i razlamanje jugoslavenske drave u separatne nacionalne komunistike republike. Glavna diplomatska saveznitva Jugoslavije bila su od poetka s Francuskom, a u okviru Male antante sa Cehoslovakom i Rumunjskom, dakle s francuskim sistemom poslijeratnih saveza. S Turskom, Rumunjskom i Grkom stvorila je Jugoslavija 1934. Balkanski savez. Od pet saveznikih zemalja samo je Cehoslovaka imala snane ekonomske veze s Jugoslavijom. Grka, Rumunjska i Turska, i same svojom ekonomskom strukturom sline Jugoslaviji, bile su vie takmaci no saveznici. Sto je jo gore, najjae ekonomske veze Jugoslavija je imala sa zemljama s kojima su je vezivale male i nikakve politike simpatije s Italijom, Austrijom i Njemakom. Taj problem dramatino osvjetljuje Tablica 3. Usporedno s opadanjem francuskog utjecaja i s evropskim usponom nacistike Njemake, Jugoslavija je oko 1935. pod vodstvom kneza Pavla i predsjednika vlade Milana Stojadinovia poela voditi vanjsku politiku koja je formalno bila neutralna, ali je postepeno prema silama Osovine postala dosta prijateljska. Tekoe u koje su zemlju bacile ekonomske sankcije Lige naroda protiv Italije, nakon invazije Etiopije, uinile su neizbjenom jau ekonomsku orijentaciju prema Njemakoj, a s tim i ue politike veze. Prikljuenjem Austrije Reichu i slamanjem ehoslovake, Jugoslavija je konano ekonomski izruena na milost i nemilost Njemakoj. Kao i u drugim sluajevima, Nijemci su i ovu ekonomsku prednost koristili da pripreme tlo za politiko i/ili vojno osvajanje. TABLICA 3 JUGOSLAVENSKI IZVOZ I UVOZ PO ZEMLJAMA, 1931-35. (U POSTOCIMA)

Zemlja Francuska Velika Britanija Sjedinjene Drave Cehoslovaka

Izvoz 2,4% 3,3 2,7

Uvoz 4,5% 8, 6 5, 3 14

12,8

,3 Austrija Njemaka Italija Grka Rumunjska Turska Sovjetski Savez 17,9 ,8 14,1 ,0 21,4 ,9 4,2 3 0,6 2 0,1 1 0,0 1 Izvor: Jugoslavija, Ministarstvo financija, Carinski odio, Statistique du commerce exterieur, Beograd, godinjaci 1931-35. Jugoslavenski se izvoz sastojao uglavnom od poljoprivrednih proizvoda i sirovina, kao drvo i obojeni metali; uvozile su se uglavnom tekstilne sirovine, strojevi, alati, kemikalije, farmaceutski proizvodi, te goriva, ukljuujui koks. Za vie podataka vidi Jozo Tomasevich, Foreign Economic Relations, 1918-1941, u Robert J. Kernered, Yugoslavia (Berkley and Los Angeles,1949), str. 169-214. Veinu velikih poduzea u meuratnoj Jugoslaviji - tvornice, rudnike, banke, osiguravajua drutva posjedovali su, kontrolirali i njima upravljali stranci. Prije 1918, dok je vie od polovine jugoslavenskog teritorija bilo u Austro-ugarskom carstvu, austrijski i maarski investitori vladali su svim granama privrede u tim krajevima. Veina je njihovih investicija nakon prvog svjetskog rata nacionalizirana, ali je nacionalizacija bila samo formalna i strani vlasnici nastavili su kontrolirati ta, sada nominalno jugoslavenska poduzea. Poto se sredinom dvadesetih godina valuta defacto stabilizirala i financije sredile, poeo je strani kapital ulaziti u pojaanoj mjeri, i posredno i neposredno, putem komercijalnih banaka u stranom vlasnitvu. Da ohrabri tu tendenciju, drava je poduzeima u stranom vlasnitvu omoguila porezne olakice, slobodan uvoz strojeva, transfer profita i slino. Krajem 1937. postotak stranog vlasnitva u ukupnom dionikom kapitalu svih jugoslavenskih poduzea bio je slijedei: elektrina energija 83%; kemikalije i petrolej 69,9%; rudarstvo 69,2%; osiguranje 38%; cement, boksit i staklo 37%; metalurgija 32,7%; drvena grada 28,8%; rafinerije eera 24%; tekstil 22,7%; hoteli 21%; mlinovi 19%; bankarstvo 9%. Uzmu li se kao osnova dioniki kapital i strani krediti, tada su jednu etvrtinu svih stranih investicija posjedovali Francuzi. Britanski interes drao je 17,4%, slijede ga Sjedinjene Amerike Drave sa 15%; Njemaka (ukljuujui austrijski i ehoslovaki udio) 11,1%; Italija 0, 0, 2, 1, 12 16 13

9,5%; Belgija 7,4%; vicarska 5,9%, te jo neki manji vlasnici.23 K tome je mnoga poduzea, iji je dioniki kapital bio preteno jugoslavenski, u stvari efikasno kontrolirao strani kapital, i to zahvaljujui ugovorima s velikim inozemnim kupcima ili stranim kratkoronim kreditima, ili sudjelovanju tih poduzea u meunarodnim kartelima. U svim poduzeima koje su kontrolirali stranci, oni su drali i kljune pozicije; drali su obino i nie menederske poloaje i visoko kvalificirana mjesta u proizvodnji. Usprkos visokoj cijeni uvezenog kapitala i osoblja, profit je obino bio vrlo visok i to zbog carinske zatite, kartelizacije industrije, a osobito zbog niskih nadnica, koje su proizlazile iz injenice da je Jugoslavija imala veliki viak nekvalificirane radne snage, a bez efikasnih sindikata. 23 Prema Rozenbergu i Koticu, str. 94-231. Podaci su iskazani prema faktino zastupljenim dioniarima na skuptinama. Vidi takoer Tomasevich, Foreign Economic Relations, str. 185-195. Izmeu 1922. i 1931. Jugoslavija je koristila vie stranih zajmova da pokrije budetski deficit, financira izgradnju eljeznica, stabilizira valutu i slino. Nakon 1931, zbog sloma meunarodnog kretanja kapitala, strani zajmovi Jugoslaviji bili su mnogo manji i namijenjeni iskljuivo za gradnju eljeznica, mostova i slinih objekata drutvene potronje. Krajem tridesetih godina jugoslavensko se javno miljenje odluno okrenulo protiv stranih investicija u zemlji. Ljudi su s negodovanjem primali izvjetaje o visokim profitima i specijalnim privilegijama stranih poduzea i postajali su sve sumnjiaviji prema stranom utjecaju na domai politiki ivot. Optuivali su Francuze i Britance da pomau politiki status quo (to jest, prevlast srpskog vladajueg sloja). Sa sve veom zabrinutou gledalo se na Nijemce, osobito nakon to su preuzeli kontrolu nad velikim poduzeima to su ih ranije drale Austrija i ehoslovaka. Ipak, nema sumnje da je u meuratnom periodu strani kapital imao veliku ulogu u ekonomskom razvoju Jugoslavije, ali je i cijena te pomoi bila vrlo visoka. Openito uzevi, niske privatne utede i nedostatak poduzetnikog talenta u Jugoslaviji krivi su ne samo za opsene strane investicije, uvoz menederskog osoblja i visoko kvalificirane radne snage, nego takoer i za ulogu drave kao investitora i upravljaa u mnogim sektorima privrede koji bi u razvijenim kapitalistikim zemljama bili preputeni privatnoj inicijativi. Samo drava sa svojom snagom oporezivanja, mogla je kao dunik dati potrebnu garanciju i sigurnost za velike dugorone zajmove za financiranje gradnje eljeznica, rijene plovidbe, telegrafske i telefonske mree. Samo centralne i lokalne vlasti mogle su upotrebljavati poreske prihode za financiranje kola, komunalnih usluga, i lokalnog saobraaja. to vie, nunost da drava u korist stranih vjerovnika zaloi neke relativno sigurne i obimne porezne prihode, dovela je do dravnog vlasnitva i monopola u proizvodnji nekih roba iroke potronje, posebno duhana, cigaretnog papira, ibica i soli.

Na prosvjetnom i kulturnom polju drava je ustanovila i financirala sve kole (osim nekih koje su pripadale vjerskim zajednicama), sva priznata kazalita, opere, muzeje, galerije i neke izdavake kue. Veinu postrojenja za proizvodnju oruja, municije i ratnih brodova, posjedovala je drava. Centralne i lokalne vlasti takoer su u svojim rukama imale i dio dravnog bankarstva, koje se i nadopunjavalo i natjecalo s privatnim bankama. Sekvestracijom i nacionalizacijom nakon prvog svjetskog rata, jugoslavenska je drava postala vlasnik nekih industrijskih poduzea, meu kojima su bili rudnici ugljena, postrojenja za preradu drva, rudnici i topionice eljeza, tvornice eera i dravna poljoprivredna dobra. S prodorom bilateralizma u meunarodnu trgovinu i pojavom velikih blokiranih salda u kliringu s inozemstvom, posebno s Njemakom, vlada je odluila investirati u nova postrojenja za proizvodnju elika, bakra i aluminija. Strojevi za te objekte kupovani su uglavnom u Njemakoj na raun tih zamrznutih potraivanja, a unutarnje financiranje ureeno je pomou dravnih banaka. Nijemci su smiljeno favorizirali ekspanziju postrojenja za proizvodnju stratekih materijala, znajui da e ih u sluaju rata moi dobiti pod svoju kontrolu. Razvoj postrojenja za proizvodnju nekih stratekih materijala i samog naoruanja, nedvojbeno je posluio kao stimulans ekonomskom razvitku Jugoslavije. Meutim, injenica da je jugoslavenski vojni budet izmeu dva rata iznosio oko 30 posto svih rashoda centralne vlade (5 do 7 posto nacionalnog dohotka), ostavlja malo mjesta sumnji da su opseni trokovi za nacionalnu obranu bili jedan od uzroka koji su spreavali i razvoj poljoprivrede i razvoj ekonomije u cjelini. Kao rezultat svih tih procesa, drava je, poslije poljoprivrede, bila najvaniji poslodavac. Zbog toga, pitanje namjetenja u dravnoj slubi postalo je jedan od osnovnih problema za sve politike stranke. injenica da su ta namjetenja kontrolirale velikosrpske vladajue grupe, pojaavala je tekoe koje su izvirale iz nacionalne i vjerske podvojenosti u dravi i muile i ogoravale jugoslavenske narode. Gledani izdaleka, problemi Jugoslavije izmeu dva rata bili su nastavak i varijacija situacije koja je tu postojala sve od dolaska Junih Slavena na Balkan - to sjecite vjerskih, kulturnih, politikih, vojnih i ekonomskih imperijalizama. Junoslavenski narodi i novostvorena Jugoslavija imali su nesreu da stoje s obje strane linije koja je u ova ili ona vremena razdvajala Bizantsko i Zapadno rimsko carstvo, istonu pravoslavnu i rimokatoliku crkvu, irilsko i latinsko pismo, bizantsku i zapadnoevropsku civilizaciju, islam i kranstvo, te prostore s preteno despotskom i one s preteno demokratskom vladavinom. Uz to je Balkan u novijim stoljeima bio podruje na kojem su se u svojim imperijalistikim tenjama sukobljavale velike evropske sile, upotrebljavajui komade tog teritorija za izravnavanje svojih rauna.

Pod takvim vanjskim utjecajima, junoslavenski narodi lavirali su izmeu razliitih svjetova, pokuavajui s vie ili manje uspjeha sintetizirati sve te pritiske i ostvariti vlastiti nain ivota. Kada je 1939. izbio rat izmeu zapadnih demokracija i Osovine, ti su pritisci jo jednom dostigli svoj vrhunac. Jugoslaviju i Balkan jo jednom je zahvatio vrtlog. GLAVA DRUGA Uoi rata Slabljenjem francuske dominacije u Podunavlju, koja je bila uspostavljena mirovnim i drugim ugovorima nakon prvog svjetskog rata, te pojavom nacistike Njemake kao vodee i bezobzirne ekspanzionistike sile u Evropi, Jugoslavija je pokuala zadrati neutralistiku poziciju izmeu zapadnih demokracija i nacifaistikog bloka. To joj je kroz nekoliko godina i uspijevalo.1 Ali u kasnijem razdoblju Stojadinovieve vlade, politiki i ekonomski pritisci gurali su Jugoslaviju sve vie na stranu Osovine. Okupacijom Austrije, a zatim komadanjem i djelominom okupacijom Cehoslovake, osjetljivo su smanjene mogunosti za uspjeno odoljevanje njemakom pritisku. Brze promjene koje je na politikoj karti Evrope izazvao najprije Hitler, a zatim okupacijom Albanije u aprilu 1939.Mussolini, najavile su novu fazu jugoslavenske unutranje i vanjske politike. (Cisto vojni aspekti te nove situacije u kojoj se nala Jugoslavija bit e raspravljeni u slijedeoj, treoj glavi) 1 Za detaljnu i dobro dokumentiranu analizu jugoslavenske vanjske politike u tom razdoblju, vidi Hoptner, Jugoslavija u kri^i, 1934-1941. SPORAZUM CVETKOVI-MAEK S talijanskom okupacijom Albanije postalo je jasno da se Jugoslavija po svoj prilici ne moe sauvati od potpunog uvlaenja u rat koji je predstojao skoro sigurno. Njen geografski poloaj u sreditu strateki vanog balkanskog prostora inio ju je mjestom vjerojatnog sukoba i predmetom teritorijalnih pretenzija revanistikih sila. Tako dugo zanemarivano pitanje nacionalne solidarnosti sada se inilo Vitalnim, jer ako doe rat, nezadovoljni nesrpski narodi, osobito Hrvati, mogli bi zemlji prouzroiti velikih neprilika. Knez regent Pavle praktino je od poetka svoje vladavine upuivao prijedloge voi Hrvatske seljake stranke, dru Vladku Maeku, nadajui se da e pokrenuti razgovor o trnovitom hrvatskom pitanju. Na zahtjev regenta, predsjednik vlade Stojadinovi i Maek sastali su se u januaru 1937, ali predsjednik vlade nije bio voljan suoiti se s pravim spornim pitanjima. Zbog tog neuspjeha da postigne bilo kakav napredak u rjeenju hrvatskog pitanja, a djelomino i zbog Stojadinovieva sve izraenijeg pro-osovinskog stava, knez Pavle smijenio je svog predsjednika vlade u februaru 1939. Na njegovo mjesto postavio je Dragiu Cvetkovia, jednog od prijanjih Stojadinovievih ministara, povjerivi mu posebno zadatak da postigne sporazum s Hrvatima. Skoro est mjeseci trajali su napori novog predsjednika vlade, dra

Maeka i grupe strunjaka, pa je konano 26. augusta 1939. s blagoslovom kneza Pavla zakljuen sporazum Cvetkovi-Maek.2 Uvodni paragraf sporazuma Cvetkovi-Maek sadri tvrdnju da je Jugoslavija najbolji jamac nezavisnosti i napretka Srba, Hrvata i Slovenaca. Time je Hrvatska seljaka stranka, koja je u to vrijeme nesumnjivo predstavljala hrvatski narod, dala vanu naelnu izjavu, potvrujui da prihvaa jugoslavensku dravu. Tu izjavu slijedio je niz specifinih toaka sporazuma: da se sastavi nova vlada u koju e biti ukljueni predstavnici Hrvatske seljake stranke, da se spajanjem postojee Savske i Primorske banovine stvori Banovina Hrvatska kojoj e se pridodati neki kotari u Slavoniji, Dalmaciji, Bosni i Hercegovini, koji su tada bili u sastavu drugih banovina. U Banovini Hrvatskoj, jednako kao i u drugim dijelovima zemlje, garantira se politika jednakost Srba, Hrvata i Slovenaca, ukljuujui tu i jednakost pri stupanju u dravnu slubu. Sve vjere proglaene su ravnopravnima. Da bi se garantirala jednaka graanska i politika prava svih graana, treba izraditi i prihvatiti novi ustav. Unutar hrvatskog podruja svu administraciju za poljoprivredu, trgovinu, industriju, ume i rude, zatim sudsku, policijsku (osim andarmerije), prosvjetnu i zdravstvenu administraciju, javne radove, socijalnu politiku, a do izvjesne mjere i financije, treba prenijeti u nadlenost Banovine Hrvatske. Sve druge stvari, to jest nacionalna sigurnost, obrana, vanjski poslovi, financije, bankarstvo, zakonodavstvo i sva administracija od opeg interesa preputa se centralnoj vladi. Banovina Hrvatska imat e svoj Sabor, a poglavar banovinske vlade bit e ban, koji je organ kraljeve izvrne vlasti u Hrvatskoj. Ban je odgovoran kralju i saboru. Sve zakone i uredbe koje se odnose na Hrvatsku potpisivat e kralj, a supotpisivati ban, ukljuujui tu i ukaz o smjenjivanju s banskog poloaja. Banovina treba imati svoj vlastiti budet, a za njeno funkcioniranje treba osigurati dovoljna financijska sredstva. 2 Maek, str. 177-195; Cvetkovi, Smisao, znaaj i posledice srpsko-hrvatskog sporazuma. Najbolja i najpotpunija studija o sporazumu od 26. augusta je Boban, Sporazum Cvetkovi-Maek. Osobito je zanimljiva njegova rasprava o stavovima raznih jugoslavenskih politikih grupa i stranaka koje nisu bile direktno vezane ni s Maekom ni Cvetkoviem, str. 218-280. Konano, sporazumom je uglavljeno da se nee opstruirati zakoni koji pridonose demokratizaciji zemlje, te da je sporazum u cijelosti privremene prirode, sve dok nova ustavotvorna skuptina ne odobri novi ustav. Tako sporazum Cvetkovi-Maek i nije trebao biti vie od prvog koraka u rjeavanju hrvatskog pitanja, korak koji bi vodio do potpune ustavne reorganizacije zemlje. Oito su dr Maek i njegova stranka imali dojam da bi trajna ustavna reforma znatno poveala autonomiju Hrvatske.3 Uza sve to, predsjednik vlade Cvetkovi angairao je grupu pravnih strunjaka koji su izradili plan za ustanovljenje srpske federalne jedinice sa sjeditem u Skopju, koja bi ukljuivala ostatak zemlje s izuzetkom Slovenije.4 Slovenija je trebala biti trea federalna jedinica, ali budui da je stanovnitvo te pokrajine homogeno, postojea Dravska banovina jednostavno bi postala Banovina Slovenija, te bi imala neto proirenu jurisdikciju. Separatizmu skloniji hrvatski politiari nisu

bili zadovoljni sporazumom, a nesretni su bili i mnogi Srbi, iako iz suprotnog razloga, smatrajui da su Hrvati dobili previe vlasti. Velik broj ljudi bio je protiv podjele Bosne i Hercegovine. Bilo je onih koji su smatrali da je cijela ta pokrajina hrvatska, zatim onih brojnijih koji su tvrdili da je srpska, i treih koji su mislili da je uope ne bi trebalo nikome pripajati, nego joj omoguiti da ivi svojim vlastitim specifinim politikim ivotom, kao zasebna federalna jedinica u okviru jugoslavenske drave. Daljnja slabost sporazuma bila je, to nije sadravao nikakve klauzule, niti sugerirao ikakvu buduu odredbu o makedonskoj ili crnogorskoj federalnoj jedinici. Drugim rijeima, sporazum je ak i kao privremeno rjeenje propustio da se uhvati u kotac sa svim aspektima nacionalnog problema u Jugoslaviji. 3 U tom smislu vidi Boban, str. 281-319, 421-424. 4 Prema Bobanu, str. 314. taj plan je napravljen bez sudjelovanja ili suglasnosti HSS i predviao je neke odredbe kojima se HSS otvoreno protivila. Za nacrt tog plana vidi ibid. str. 412-418. Sporazum Cvetkovi-Maek stupio je na snagu uredbom zasnovanom na lanu 116. ustava iz 1931.5 Stvorena je Banovina Hrvatska, a odmah zatim i nova vlada u kojoj je Cvetkovi ostao predsjednik vlade, Maek je postao potpredsjednik, a dr Ivan ubai, zastupnik Hrvatske seljake stranke, poznat po svojim jakim dinastikim i jugoslavenskim sklonostima, imenovan je banom Banovine Hrvatske. Rat u Evropi, koji je izbio samo nekoliko dana kasnije, trajno je odgodio izvrenja nekih toaka sporazuma, ukljuujui tu i izbornu reformu i izglasavanje novog ustava. Ali sporazum je na irokom frontu doputao Hrvatima znatan stupanj autonomije. Izmeu ostalog, Hrvatska seljaka stranka ojaala je svoje poluvojnike organizacije, Seljaku zatitu u seoskim podrujima, i Graansku zatitu u gradovima. U Zagrebu je Graanska zatita proglaena pomonom policijskom snagom. 5 lan 116. Ustava iz 1931. glasi: U sluaju rata, mobilizacije, nereda i pobune, koji bi doveli u pitanje javni poredak i sigurnost drave ili kad su do te mere uopte ugroeni javni interesi, Kralj moe, u tom izuzetnom sluaju, ukazom narediti da se privremeno preduzmu sve izvanredne, neophodno potrebne mere u celoj Kraljevini ili u jednom njenom delu nezavisno od' ustavnih i zakonskih propisa. Sve izuzetne preduzete mere podnee se naknadno Narodnom Predstavnitvu na saglasnost. ak ni pod najidealnijim uvjetima ne bi promjene do kojih je dolo sporazumom Cvetkovi - Maek mogle odmah iskorijeniti lo uinak od dva desetljea srpske hegemonije i krutog centralizma, te jednog desetljea kraljevske diktature. Svakom je, na alost, bilo jasno da srpski vladajui sloj nije uinio ustupke Hrvatima iz neke ljubavi prema federalizmu, ve iskljuivo u cilju pokuaja ujedinjenja i jaanja zemlje ako bi bila uvuena u rat. (Maek je u stvari i smanjio neke od svojih zahtjeva kad ga je njegov predstavnik u.inozemstvu dr Juraj Krnjevi, obavijestio da je rat neminovan.)6 Nacionalna kohezija i solidarnost, koju je kratkovidna politika velikosrpskih vladajuih grupa tokom proteklih dvadeset godina

efikasno guila, nije mogla oivjeti u tim tjeskobnim danima kad je zemlja bila pod tekim unutarnjim i vanjskim politikim, psiholokim i ekonomskim pritiskom. 6 Maek, str. 191-192. Sporazum je u biti bio hitna politika mjera, ustupak hrvatskim politikim snagama u nadi da e time ojaati unutarnja politika struktura. Ali bilo je prekasno da se to postigne. Sporazum ne bi postigao taj cilj ak da je i bio stvoren - to u stvari nije na zadovoljstvo pretene veine i Hrvata i Srba. Tako je Jugoslavija i dalje ostala slabo pripremljena za svaku veu krizu; o ratu protiv strahovito nadmonog neprijatelje da i ne govorimo. RASTUE EKONOMSKE TEKOE Malo je tko u Jugoslaviji i na Balkanu septembra 1939. optimistiki gledao u budunost. Zemlje jugoistone Evrope bile su ne samo vojno i politiki, ve i ekonomski potpuno izloene na milost Osovine, posebno Njemake. Geografski izolirane, daleko od zapadnih demokracija s kojima ionako nisu imale jakih ekonomskih odnosa, one su mnogim nitima bile vezane za snage Osovine. U nekima od ovih zemalja postojale su jake pronacistike ili profaistike grupacije, a u nekima, kao u Jugoslaviji, postojala je velika njemaka manjina spremna uiniti sve to je bilo u njenoj moi da pomogne nacistikoj stvari. Nedostatak jakog interesa zapadnih demokracija za balkanske zemlje, i njihova nevoljkost da im pomognu stvarnim poveanjem kupovine poljoprivrednih i stoarskih proizvoda, mnogo je pridonijela da su te zemlje bile gurnute u naruje Reicha. U razdoblju izmeu 1936 1939. njemaki udio u jugoslavenskom izvozu iznosio je 28,3 posto, a uvozu 34,8 posto. U istom razdoblju udio Francuske iznosio je 2,8, odnosno 2,3 posto, a britanski 8,4 odnosno 7,5 posto. Prikljuenjem Austrije i ekog protektorata, udio Njemake iznosio je vie od 50 posto, i u jugoslavenskom uvozu i u izvozu. Nadalje za jugoslavenskog poslovnog ovjeka pristup Njemakoj i Italiji bio je lak, jeftin i siguran, dok je pristup na zapadnoevropska trita bio skup i potencijalno rizian. Nakon septembra 1939. Jugoslavija je popustila sve veem pritisku, te je u Njemaku i Italiju sve vie izvozila hranu i sirovine, dok je u isto vrijeme imala sve vie tekoa da uveze prijeko potrebne tekstilne sirovine, naftne derivate i koks.7 7 Za statistike podatke o jugoslavenskoj trgovini, od izbijanja rata u septembru 1939. pa do invazije zemlje u travnju 1941, osobito s Velikom Britanijom, Njemakom i Francuskom, vidi orevi, str. 67-72, 174-191, 233-237. Odmah nakon izbijanja rata, vlada je donijela nekoliko hitnih i iroko zamiljenih mjera, u naporu da zaustavi val ekonomske krize. Uvela je ogranienja pri povlaenju bankovnih uloga iz privatnih i dravnih banaka, kako bi izbjegla navalu ulagaa, a kako su se rasplamsale i groznica stvaranja zaliha i pekuliranje cijenama, vlada je ozakonila mjere

protiv pekulacije. Kad su se one pokazale neadekvatne, izravno su kontrolirani i izvoz i uvoz i raspodjela sirovina, a plafonirane su cijene brana, jestivog ulja i sjemena za njegovu proizvodnju, te od juna 1940. i cijene iroke liste uvoznih roba (rie, kave, aja, sirovog pamuka i pamunog vlakna, gume i gumenih proizvoda, sirove i stavljene koe, kositra, naftnih derivata itd). Specijalni propisi regulirali su prodaju naftnih derivata, drugim propisima vlada je stekla prioritet pri kupnji ugljena, a jo nekim propisima rasporeena je proizvodnja obojenih metala za domau potronju i posebno za izvoz. Da obuzda domau potronju i ostavi vei viak mesa za izvoz u zemlje Osovine, vlada je u maju 1940. uvela dva bezmesna dana u tjednu. Bankovni sistem podvrgnut je daljnjoj kontroli, a poveani su i razni porezi.8 8 Za tekstove svih ovih propisa treba konzultirati Slubene novim Kraljevine Jugoslavije. Ali slijed i sutina ovih mjera moe se vidjeti i iz rezimea Narodne banke, IJactivite economique en Yougoslavie objavljivanih mjeseno u Beogradu do januara 1941. Izvjetaje koje su o tim stvarima svojim pretpostavljenima slali njemaki slubenici u Beogradu mogu se vidjeti u izdanju Vojnoistoriskog instituta, Aprilski r -t 1941 - Zbornik dokumenata, str. 358-359, 430-431, 464-465, i passim, (u daljnjem tekstu djelo se citira kao Aprilski rat 1941). Vidi takoer Hoptner, str. 159-161. Ustanovljeni su neki novi vladini uredi kako bi pomogli pri provoenju izvanrednih mjera. U septembru 1939. osnovana je direkcija za ishranu koja je imala zadatak da proui i pobolja prehranu, da stvara rezerve hrane i da openito usmjeri prehrambenu politiku. U martu 1940. stvorena je direkcija za vanjsku trgovinu, a u maju iste godine vladin savjet za obrambenu privredu, sa zadatkom da koordinira, koliko je to bilo mogue, smjernice u odnosu na vojne i civilne zahtjeve za opskrbom. U januaru 1941. ustanovljeno je zasebno ministarstvo za snabdijevanje. Ali ni jedna od tih mjera i nijedan od novih vladinih ureda nije mogao mnogo uiniti da se rijee tekoe nagomilane u vanjskoj trgovini, u opskrbi hranom i osnovnim sirovinama, a nije sprijeeno ni nagomilavanje zaliha, spekulativno poveanje cijena, i gubitak povjerenja u bankovni sistem. U maju 1939, nekoliko mjeseci prije izbijanja rata, jugoslavenska vlada poduzela je mjere opreza i naredila Narodnoj banci Jugoslavije da prebaci vei dio zlatne rezerve u Englesku; kasnije su te rezerve, u visini od 47 milijuna dolara, deponirane u Federalnoj banci za rezerve u New Yorku.9 U zemlji se opticaj novanica, glavnog sredstva plaanja, ve popeo od 6,6 milijardi dinara krajem decembra 1938, na 8 milijardi dinara krajem augusta 1939, ali do samog izbijanja rata nije bilo znakova inflacije. Zapravo je opi indeks cijena (1926 = 100) tokom devet mjeseci i pao, od 77,5 na 76,8. Ali poetkom septembra 1939. poele su se strmo penjati i cijene i opticaj novanica. 9 Hoptner, str. 156.

Specijalnom zakonskom uredbom od septembra 1939. vlada je bila ovlatena da kod Narodne banke diskontira specijalne bonove za narodnu obranu. Taj se potez pokazao kao najvanija inflatorna mjera tokom slijedee godine i pol: krajem 1940. diskontirani iznos tih bonova popeo se na 6,9 milijardi dinara to je pomoglo da se iznos novanica u opticaju popne na 13,8 milijardi. K tome su se obaveze po vienju kod Narodne banke popele od 1,35 milijardi dinara (to je bilo neto ispod normale) na 3,5 milijardi dinara. U meuvremenu je inflacioni pritisak jaao ne samo porastom novane mase, ve i ubrzanim opticajem novca (zbog oekivanja daljnjeg porasta cijena), te nestaicom svakovrsne robe. Kao posljedica svega toga, opi indeks cijena popeo se od 76,8 u augustu na 90,9 u decembru 1939, na 143,9 u decembru 1940, te na 155,3 u februaru 1941. Najizrazitiji porast dogodio se kod prehrambenih proizvoda biljnog porijekla: od 75,7 u augustu 1939. na 90,7 u decembru 1939, te na 195,6 u decembru 1940. i na 213,7 u februaru 1941. Zbog zamrzavanja cijena glavnih predmeta uvoza sredinom 1940, cijene izvoznih roba narasle su povrh cijena uvoznih roba. Usprkos sve kontrole, trokovi ivota u Beogradu popeli su se od 81,7 u augustu 1939. na 141,3 u februaru 1941.10 10 L'activite economique en Yougoslavie, III 1940, str. 1, 14; V 1940. str. 1, 12; I 1941. str. 1, 7. NJEMAKO NAPREDOVANJE U JUGOISTONOJ EVROPI Uvjeti pod kojima je Jugoslavija funkcionirala od septembra 1939. pa do invazije u aprilu 1941. uinili su neizbjenim promjene u njenom privrednom i novanom stanju, od zla na gore. Pored poveanih domaih ekonomskih i financijskih poremeaja, pored nagomilanih politikih pritisaka unutranje i vanjske prirode, njemako osvajanje^rancuske^i praktina nacifaistika kontrola gotovo cijele Evrope sve do sovjetskih granica, s nesposobnou Engleske da prui efikasnu pomo zbog smrtne opasnosti kod kue i u svojim mediteranskim posjedima, pored stava Sjedinjenih Drava da ne ulaze u rat sve to uinilo je jugoslovensko oslanjanje na Zapad u ono vrijeme i za neposredne svrhe potpuno iluzornim. Vojniki je poloaj Jugoslavije bio vrlo nesiguran. Talijanska okupacija Albanije 1939. stjerala je zemlju u strateki tjesnac izmeu talijanskih snaga u Albaniji i njemakih i talijanskih snaga na sjeverozapadu i sjeveru, stavljajui u pitanje veinu tradicionalnog vojnog planiranja koje je bilo zasnovano na sigurnom pristupu Solunu. Slom Francuske, tradicionalnog jugoslavenskog saveznika ije je vojno miljenje u mnogome utjecalo na jugoslavenski Glavni eneraltab, zbrisalo je sve nade u francusko-britansko otvaranje Solunskog fronta, na nain koji je tako uspjeno djelovao u prvom svjetskom ratu. U toj je novoj situaciji za Jugoslaviju bilo prirodno, bez obzira na njeno nepriznavanje Sovjetskog Saveza kroz sve godine izmeu dva rata, da pokua dobiti neku podrku u Sovjetskom Savezu kao sili koja je tradicionalno zainteresirana za Balkan i eljna da sprijei njemaku (ili, ranije, austro-ugarsku) dominaciju u tom dijelu Evrope.11 U julu 1940, nakon to je

prethodnog maja sklopljen ugovor o trgovini i plovidbi, Jugoslavija i Sovjetski Savez stupili su u diplomatske odnose. Taj potez postao je u Jugoslaviji popularan zahvaljujui tradicionalnim vezama Srbije i Crne Gore s Rusijom, ali je mogao biti od male praktine koristi budui da je daleki Sovjetski Savez i sam oajniki pokuavao izbjei tekoe s Njemakom, u namjeri da dobije na vremenu i pojaa svoju obranu protiv njemakog napada. Sve do 13. marta 1941. jugoslavenska je vlada gajila nadu da e sa Sovjetskim Savezom zakljuiti vojni savez, ali kad jugoslavenski poslanik u Moskvi nije uspio ostvariti instrukcije koje je dobio, knez Pavle nije kroz preostala dva tjedna svoje vladavine vie pokretao tu stvar.12 11 Izgleda da su bar neki jugoslavenski visoki oficiri pomiljali da bi se uspostavljanjem diplomatskih odnosa sa Sovjetskim Savezom mogao ublaiti njemaki p_ritisak. Cvetkovi, Jugoslavija i razvoj meunarodne situacije izmeu dva rata,osobito str. 20. 12 Kljakovi Memoari generala Simovia i dokumenti 19391942. Politika, 9. IX 1970. Studiju jugoslavenskog vojnog historiara pukovnika Vojmira Kljakovia objavljivao je u 96 nastavaka beogradski dnevnik Politika i to od 21. VIII do 24. XI1970. Ona se sastoji dijelom od Simovievih memoara, dijelom od dokumenata i Kljakovievih komentara. Prvi kritini potezi u cilju invazije jugoslavenskog teritorija nisu doli iz Njemake koja je izgledala kao najvea prijetnja, ve iz Italije, i Jugoslavija u to vrijeme zapravo nije bila potpuno svjesna opasnosti. U septembru 1940, prema zamjeniku naelnika Generaltaba talijajiske vojske, generalu Mariu Roatti, sve raspoloive snage u sjevernoj Italiji skupljene su na jugoslavenskoj granici izmeu Tarvisia. i Rijeke: dvije armije na liniji fronta, a trea armija u rezervi. Ukupno je tamo bilo trideset i sedam divizija, osamdeset i pet odreda srednjokalibarske artiljerije i razne specijalne jedinice s odgovarajuim slubama i opskrbom.13 Talijani su od Nijemaca traili dozvolu da dio svojih trupa i opreme prebace preko teritorija Reicha (prije austrijskog teritorija), tako da sa sjevera mogu izvriti invaziju iz Austrije kao i sa svojih granica, ali Nijemci su zahtjev odbili, s izlikom da Fhrer eli mir na njemakim junim granicama, jer bi inae Britanci mogli dobiti povod da se sa svojim zranim snagama smjeste u Jugoslaviji.14 Taj odgovor prisilio je Mussolinija na razmiljanje i on je krajem septembra odluio da ne izvri invaziju, ve je naredio demobilizaciju 600.000 rezervista.15 Generali su se sloili s Mussolinijevim odustajanjem od invazije, ali se nisu sloili s demobilizacijom rezervista. Do nje je djelomice ipak dolo, i u toj vojno oslabljenoj poziciji, ovoga puta bez savjetovanja s Hitlerom o svojim planovima, Mussolini je 28. oktobra 1940. iz Albanije udario na Grku.16 13 Roatta, str. 117. Za prijevod direktive talijanske Vrhovne komande za planiranu operaciju E, vidi Aprilski rat 1941. str. 765-768. Vidi takoer Rossi, str. 72-75. 14 Von Rintelen, str. 105.

15 Roatta, str. 118. 16 Izgleda da je zbog protivljenja talijanskog Generaltaba demobilizirano samo oko 300.000 rezervista. Ali upravo u tom najopasnijem i nepredvidivom trenutku vlada je odluila da zarati s Grkom. Ibid, str. 119. Talijanska invazija Grke bila je za Jugoslavene straan ok, jer je prijetila potpunom izolacijom Jugoslavije od prijateljskog svijeta, zatvarajui svaki pristup Solunu. Odmah nakon to su vijesti stigle u Beograd, odran je sastanak regenta kneza Pavla, predsjednika vlade Cvetkovia, ministra vanjskih poslova Aleksandra Cincar-Markovia, ministra vojske i mornarice Milana Nedia, naelnika Glavnog eneraltaba Petra V. Kosia i ministra dvora Milana Antia. Sastanak nije rezultirao niim odluujuim, osim to je (a ima razloga da se u to vjeruje) knez Pavle traio od generala Nedia tom prilikom da generaltabu naredi izradu uvjetnog plana za mogui napad na lijevi bok talijanskih snaga u Grkoj, ako bi izgledalo da e uskoro zauzeti Solun.17 Nadalje, ini se da je general Nedi shvatio diskusiju na tom sastanku kao povod da izloi svoje poglede na vojnu situaciju s kojom je suoena zemlja. U dugakom memorandumu kojim se je 1. novembra obratio knezu Pavlu i vladi, Nedi je u uvodu naglasio 1) da nije mudro i da nije mogue nastaviti s politikom neutralnosti, 2) da e Jugoslavija uskoro biti potpuno okruena neprijateljskim zemljama, te da e, kad se okruenje zavri, morati poloiti oruje ako se to od nje bude trailo, i 3) da je jugoslavenska vojska slaba i nespremna da se odupre jakom, modernim orujem naoruanom neprijatelju.18 Glavno pitanje, rekao je, s kojim je suoena zemlja, jest: Hoemo li mi zajedno s Italijom i Njemakom ili protiv njih? Ako hoemo s njima, moramo definitivno prekinuti svaki kontakt i koketiranje s Engleskom. Britanska pomo Grkoj nije bila efikasna i nije ju mogla spasiti. to se Jugoslavije tie, rekao je, mi smo potpuno sami. Nitko nam ni uz najbolju volju ne moe ozbiljno pomoi. Ako Jugoslavija eli nastaviti sadanju (neutralistiku) politiku, bit e potrebno da mobilizira sve svoje snage i pouri u pomo Grkoj, da spasi Solun od Talijana, te da zajedno s Grcima sprijei okruenje Jugoslavije. Ali takav bi korak po njegovu miljenju doveo do zajednikog napada na Jugoslaviju od strane Njemake, Italije, Maarske, Rumunjske i Bugarske, to bi odmah uslijedilo porazom i komadanjem zemlje. Moe se razmotriti obrambeni pakt sa Sovjetskim Savezom, ali u svjetlu njegove slabe vojne pozicije ukljetene izmeu Njemake i Japana (a i zbog nekih drugih razloga) zakljuio je da se ni iz tog pravca ne moe oekivati pomo. Preostaje samo trei kurs: pridruiti se Osovini bez daljnjeg odlaganja. Svoj zakljuak zasnovao je na vrstom uvjerenju da e Njemaka dobiti rat i da e, osim u sluaju graanskog rata, kroz dugo vrijeme zadrati kontrolu evropskog kontinenta. Nadalje, mislio je, ako Jugoslavija odmah prie Osovini, Njemaka e je zatititi od pohlepnih susjeda. ak i u tom sluaju, smatrao je da e na kraju rata neke revizije granica na tetu Jugoslavije biti neizbjene. Konano, objasnio je da e knez Pavle i vlada morati odluiti kakvu politiku da vode u budunosti i tu mu odluku dati napismeno, tako da kao lan vlade odgovoran za vojne poslove moe poeti s potrebnim planovima.

17 Vidi Hoptner, str. 183-187. On analizira ovu epizodu po zapisnicima sjednica kojima je predsjedavao knez Pavle, 28. i 31. X i 1. XI 1940. Hoptneru je ipak nedostajao jedan bitni dokument, Nediev memorandum knezu Pavlu i vladi, od 1. XI. Vidi takoer ulinovi, Dvadeset sedmi mart, str. 85-100. 18 Za njemaki prijevod teksta memoranduma vidi mikrofilm br. T-501 rola 251, snimke 368-371. Iako se knez Pavle nadao da e moi nastaviti s politikom neutralnosti, on i njegovi politiki i vojni savjetnici bili su potpuno svjesni opasnosti za Jugoslaviju, ako bi se talijanske i bugarske snage udruile u Solunu i tako dovrile okruenje zemlje. Formalni razgovori s Italijom o tom problemu smatrani su uzaludnim,19 a Nedi je objasnio da bi svaki samostalni jugoslavenski pokret prema Solunu samo ubrzao intervenciju Njemake i njenih saveznika. U skladu s tim knez Pavle je naredio Nediu da jugoslavenskom vojnom ataeu u Berlinu, pukovniku Vladimiru Vauhniku, poalje instrukcije, neka od njemakih vojnih vlasti sazna kakva bi bila njemaka reakcija na jugoslavenske pokrete prema Solunu. estog novembra je, meutim, knez Pavle naglo smijenio Nedia, oito uvidjevi da je nemogue slijediti ministrov savjet, i zamijenio ga je popustljivim sedamdesetogodinjakom, penzioniranim generalom Petrom Peiem, koji je bio manje sklon da osporava regentove ideje. Vauhnikovi pokuaji da u Berlinu sazna njemako miljenje o tome kakva bi bila reakcija na jugoslavenski pokret prema Solunu nisu dali nikakav odgovor, i kad je general Nedi napustio vladu, Vauhnik je pustio da se stvar zaboravi.20 19 Svejedno je uinjen pokuaj neformalnih razgovora. Vidi dalje u tekstu, iza naslova Jugoslavija pristupa Trojnom paktu. 20 United States, Department of State, Documents on German Foreign Policy, 19181945, serija D, svezak XI, str. 525. (dalje citirano kao DGFP). Vidi takoer Hoptner, str. 183186. Izgleda da su razgovori na visokom nivou, vodeni 28. oktobra i slijedeih dana, postali ubrzo poznati Talijanima i Nijemcima; i jedni i drugi imali su izvrsne obavjetajne izvore u jugoslavenskim vojnim krugovima, a Talijani su takoer nesumnjivo saznali za Vauhnikova propitkivanja u Berlinu. Moda kao upozorenje, talijanski su avioni 5. novembra napali jugoslavenski grad Bitolu u blizini grke granice i bacili sedamdeset i tri bombe, ubivi deset i ranivi dvadeset tri civila.21 Usprkos odlunom iskazivanju neutralnosti, Jugoslavija je oito inila sve to je bilo u njenoj moi da pomogne svom napadnutom susjedu na. jugu, makar da se samo odri i sprijei da Talijani zauzmu Solun. Prema Cvetkoviu, jugoslavenska je vlada Grcima tajno isporuila.raznu opremu iz vojnih magazina smjetenih u garnizonima blizu grke granice i progledala kroz prste privatno organizirani, inae zabranjeni izvoz konja, kao i izvoz municije

(osobito granata i upaljaa) iz tvornice oruja Vistad (u Valjevu i Viegradu) u Grku.22 Izvjetaje o takvom izvozu potvruju Hoptnerovi razgovori s bivim direktorom Vistada Nikolom Stankoviem, i pismo tadanjeg grkog poslanika u Beogradu R. BibicaRosettisa knezu Pavlu, u kojem Bibica-Rosettis kae da je Jugoslavija opskrbila Grku s mnogo tona oruja i svim potrebnim konjima.23 Nisam mogao nai potvrdu Cvetkovievoj tvrdnji da je Jugoslavija prebacila neke jedinice u pogranino podruje prema Albaniji, uzrokujui tako poputanje talijanskog pritiska na Grku, ali tono je da je jugoslavenska vlada naredila reaktiviranje (u stvari mobilizaciju) svojih jedinica u Makedoniji i dijelovima Srbije, to je moglo imati nekog utjecaja na pokrete talijanskih trupa.24 Takoder je tono, da su Jugoslaveni,, opravdavajui to neutralnou, odbili Talijanima dozvolu za prebacivanje tisuu kamiona iz Njemake u Albaniju preko jugoslavenskog, teritorija. Na insistiranje Talijana, to odbijanje stajalo ih je isporuke 327 raznih aviona.iz Njemake (mahom iz zaplijenjenih poljskih, belgijskih i francuskih rezervi) kao i dijelova za proizvodnju 40 aviona njemake proizvodnje, te 50 dovrenih njemakih aviona, iako su ti avioni ve ranije bili narueni, a dijelom i plaeni.25 21 General Simovi u svojim memoarima kae, da je Nedi svoj memorandum knezu Pavlu predao 5. XI, nakon to su Talijani bombardirali Bitolu i da je u njemu zagovarao okupaciju Soluna. Vidi Kljakovi, u Politici 31. VIII 1970. Ali okupacija Soluna nije bila alternativa koju je predlagao Nedi, a Vauhnikovo oslukivanje njemakog miljenja izgleda da je sugerirao knez Pavle. O bombardiranju Bitole vidi Aprilski rat 1941, str. 890-891, 894900. 22 Cvetkovi, Jugoslavija i razvoj meunarodne situacije izmeu dva rata, str. 16 18. 1951-52. god. izbila je ogorena prepirka izmeu Cvetkovia i Radoja Kneevia koji je bio istaknuta figura pua od 27. marta 1941. Potonji je optuio kneza Pavla i Cvetkovia da su potajno planirali zakljuenja vojnog saveza s Njemakom i zauzimanje Soluna u asu kad su Grci bili u borbi na ivot i smrt s Italijom. Kneeviev napad objavljen je u lanku Knez Pavle, Hitler i Solun, InternationalAffairs, I 1951, str. 38-44, i pretampan u listu Poruka br. 2-3, str. 3-6. Cvetkovi je dva puta odreito opovrgao objavivi: Porodom lanka Radoja Kneevia o 25. i 27. martu i Dokazi Radoja Kneevia, oba u Dokumenti o Jugoslaviji (br. 1, str. 11 -12; br. 2, str. 14-22). Cvetkovi ne samo negira da je Jugoslavija ikad pokuavala zauzeti Solun, ve izjavljuje da sa famoznim pitanjem Soluna, Knez Pavle i tadanja jugoslavenska vlada nemaju nieg zajednikog (vidi njegov prvi lanak, str. 15). Iako ta tvrdnja uope nije tona, to e se vidjeti iz nie navedenih dokumenata, nema sumnje da je Kneeviu, ije su injenice dijelom tone, bilo uglavnom do toga da ocrni kneza Pavla, i obratno, osvjetla obraz puistima. 23 Hoptner, str. 191-192; pismo Bibica-Rosetisa je u Hoptnerovom arhivu. 24 Aprilski rat 1941, str. 875-889. Ali talijansko bombardiranje Bitole priguilo je eventualne jugoslavenske ideje o pokretu prema Solunu.

25 DGFP, serija D, svezak XI, str. 643-644, 803-804, 810-811. Jugoslavija je prije toga naruila i drugu vojnu opremu u ukupnom iznosu od 41,000.000 rajhsmaraka, ali je zbog njemakih potreba veina tih ugovora uzajamnim sporazumom opozvana. Ibid, str. 644. Italija je i dalje gajila prema Jugoslaviji neprijateljske namjere, ali Italija vie nije bila glavna prijetnja. Prava je prijetnja, naravno, bio Hitler i razvoj jugoslavenske,situacije krajem 1940. i poetkom 1941. treba razmatrati u svjetlu Hitlerovih planova. Odluivi u junu l940. da idueg proljea napadne Sovjetski Savez, on je trebao osigurati svoj desni bok na Balkanu. Nije bilo sumnje da bi on to vie volio postii diplomatskim, vojnim i psiholokim pritiskom nego li ratovanjem, kao to je uinio i prilikom nekoliko svojih ranijih osvajanja, ali Hitlerove su planove u jugoistonoj Evropi komplicirale samostalne akcije njegovog partnera Mussolinija. Nakon poetnih talijanskih uspjeha, Grci su se oporavili i stali potiskivati Talijane iz svoje zemlje, a itava je talijanska kampanja jenjala.26 Taj obrat dogaaja otkrio je slabosti mlaeg osovinskog partnera i traio je njemaki zahvat. Hitler je sada morao intervenirati u Grkoj, u namjeri da spasi svog partnera i sprijei Britance da se sa svojim zranim snagama i drugim jedinicama ne utvrde na grkom kopnu. Hitlerovi planovi nisu ni pod koju cijenu doputali da Britanci steknu vrstu poziciju na grkom kopnu s kojeg bi njihova avijacija mogla ugroavati luke i transportne instalacije u junoj Italiji i na Balkanu ili, to je bilo jo vanije, rumunjska petrolejska polja, koja su bila glavni izvor goriva za osovinsku ratnu mainu. 12. novembra 1940. Hitler je izdao svoju direktivu broj 18 koja je sadravala ciljeve na podruju Sredozemlja. Izmeu ostalog, tom je direktivom naredio pripremu za okupaciju Grke sjeverno od Egejskog mora, s ulaskom iz Bugarske. Glavna je svrha tog poteza bila dobivanje zranih baza za napad na britanske zrane baze po istonom Sredozemlju, osobito one u ijem su akcionom radijusu leala rumunjska naftonosna polja.27 Na sastanku s talijanskim ministrom vanjskih poslova grofom Galeazzom Cianom 18. novembra, i kasnije u pismu Mussoliniju od 20. novembra, Hitler je kritizirao talijanski napad na Grku. Navodei probleme Osovine na Mediteranu i na Balkanu, naglasio je da su talijanske tekoe u Grkoj oteale njemake diplomatske poteze na Balkanu, i obeao Mussoliniju da e uiniti sve to mu moe olakati sadanju situaciju. Ali rekao je, na Balkanu je nemogue voditi rat prije marta. Svaki bi zastraujui pritisak na Jugoslaviju stoga bio beskoristan, budui da je srpski generaltab potpuno svjestan nemogunosti izvoenja takve prijetnje prije marta. Jugoslaviju zato treba, ako je ikako mogue, pridobiti drugim nainom i sredstvima.28 26 Najbolju talijansku studiju o zlosretnoj talijanskoj kampanji protiv Grke napisao je Cervi, Storia della guerra di Greda. S grke strane vidi Papagos, The Battle oj Greece, 19401941 (prijevod na hrvatsko-srpski Grka u rat 1940-1941). 27 DGFP, serija D, svezak XI, str. 527-531. 28 Njemaku zabiljeku razgovora Hitler-Ciano vidi ibid, str. 606-610; za tekst Hitlerovog pisma Mussoliniju vidi ibid, str. 636-643.

U svom odgovoru od 22. novembra, Mussolini se ispriao to unaprijed nije obavijestio Hitlera o svojim akcijama protiv Grke, i objasnio je tamonje talijanske tekoe. Sto se Jugoslavije tie, Mussolini je rekao: Spreman sam Jugoslaviji garantirati sadanje granice i priznati joj pravo na Solun pod slijedeim uvjetima: a) da Jugoslavija prie Trojnom paktu; b) da demilitarizira. Jadran; c) da sepostigne dogovor o njenoj vojnpj intervenciji; drugim rijeima, neka to bude samo nakon to je Grkoj zadan poetni talijanski udarac. Mussolini je dalje pisao: Ovim pismom dajem Vam zato svoj pristanak na sve to elite uiniti da se taj cilj postigne to je bre mogue.29 29 Ibid, str. 671-672. Drugom porukom od 5. decembra Hitler je obavijestio Mussolinija da je Rumunjskoj zajamio da e je tititi od svake prijetnje, te da je naredio da se pone s pripremama za napredovanje njemakih jedinica kroz Bugarsku prema Solunu.30 13. decembra Hitlerje izdao direktivu broj 4 za operaciju Marita, osvajanje Grke. 30 Ibid, str. 789-791. Uz osiguranje njemakog desnog boka pri predstojeim operacijama protiv Sovjetskog Saveza (spaavanjem Mussolinija u Grkoj, te izbacivanjem britanskih trupa koje su se tamo ve iskrcale), Hitlerovi su ciljevi u jugoistonoj Evropi trebali dovriti strateko okruenje Jugoslavije, tako da ona nema drugog izbora nego da prihvati njemake prijedloge za ulazak u Trojni pakt, te da zastraivanjem prisili Tursku da ostane neutralna. Drugim rijeima, Hitler je planirao da mirnim putem na svoju stranu pridobije ili snagom oruja eliminira Maarsku, Rumunjsku, Bugarsku, Jugoslaviju i Grku. Osim u Grkoj, nigdje nije predviao posebne tekoe. Mirnim ulaskom njemakih trupa tokom oktobra i novembra 1940. Maarska i Rumunjska ve su bile pod punom kontrolom, i odmah su prile Trojnom paktu: 20. novembra Maarska, a 23. novembra Rumunjska. lanstvo u Osovini Berlin-RimTokio bilo je za male narode dokaz njihove lojalnosti Osovini i njenim planovima za novi poredak u Evropi.31 Istovremeno, Hitler je uinio nekoliko teritorijalnih promjena u korist Maarske i Bugarske, a na tetu Rumunjske, mnogo je ojaao poloaj njemakih manjina, a u izvjesnoj mjeri i poloaj pronacistikih politikih stranaka u tim zemljama. S time je ruku pod ruku ilo daljnje ekonomsko podvrgavanje sve tri zemlje Njemakoj. 31 Trojni pakt zakljuile su Njemaka, Italija i Japan 27. septembra 1940. Za jezgrovit prikaz diplomatskog i vojnog nadiranja nacistike Njemake u jugoistonu Evropu, vidi Wiskemann The Subjugation ofSouth-eastern Europe, June 1940 to June 1941. Nakon ulaska njemakih trupa u Rumunjsku, Hitler je nastavio s mekanjem Bugarske i krajem februara 1941. Bugarska je takoer pristala da pristupi trojnom paktu, te da svoje granice otvori nacistikim trupama. Tako su ve u martu 1941. Hitlerove

divizije izbile na sjevernu grku granicu i operacija Marita mogla je otpoeti svakoga asa. Njegove su armije takoer stajale na svim sjevernim i istonim granicama Jugoslavije. S gledita jugoslavensko-njemakih odnosa, ulazak njemakih trupa u Bugarsku znaio je da se diplomatska, ekonomska, a sada tJUGOSLAVIJA PRISTUPA TROJNOM PAKTU Dok su se odvijale akcije usmjerene na ostale zemlje u jugoistonoj Evropi, Hitler je primjenjivao sve intenzivniji diplomatski, politiki i psiholoki pritisak na jugoslavensku vladu.32Zastraena Hitlerovim planovima, Jugoslavija se oajniki osvrtala za alternativama, vodei neke neformalne razgovore s Italijom (kao posrednik posluio je beogradski odvjetnik dr VladislavStaki, inae pravni savjetnik talijanskog poslanstva)33 i ispitujui mogunost da dobije efikasnu pomo, osobito od Velike Britanije, a u izvjesnoj mjeri i od Sovjetskog Saveza i Sjedinjenih Amerikih Drava. Ali u sreditu svih nevolja bili su njemaki planovi i jugoslavenski odnosi s Njemakom. Nijemci su svoj prvi potez, povukli krajem novembra 1940. traei od jugoslavenskog ministra vanjskih poslova CincarMarkovia da doe u Njemaku i da se sastane s Joachimom von Ribbentropom. Sastanak je uslijedio u najveoj tajnosti 27. novembra, a slijedeeg je dana Cincar-Markovi razgovarao s Hitlerom. Ovi su razgovori oznaili poetak neposrednog njemakog pritiska na Jugoslaviju da prie Osovini i pridrui se Trojnom paktu. Na udicu je kao mamac stavljen Solun.34 Neto vie od tjedan dana nakon povratka Cincar-Markovia iz Njemake, 7. decembra, jugoslavenska je vlada obavijestila njemakog poslanika u Beogradu Viktora von Heerena, da je Jugoslavija voljna raspraviti potpisivanje pakta o nenapadanju s Njemakom i Italijom, na osnovi talijansko-jugoslavenskog sporazuma d 25. marta 1937. Tokom slijedea tri i pol mjeseca, jugoslavenski i njemaki predstavnici (ovi potonji zastupali su i Italiju) pokuavali su postii suglasnost o naravi pakta koji je Jugoslavija trebala potpisati, i o tome koje e specijalne note biti prikljuene protokolu o potpisivanju pakta. Jugoslavija je inila sve to je bilo u njenoj moi da otegne proces pregovaranja, nadajui se da e nekako nai alternativu umjesto pristupanja Osovini. U meuvremenu, 30. decembra 1940. britanska je vlada ponudila Grkoj da uspostavi zranu bazu u Solunu i o toj je ponudi obavijestila Jugoslaviju i Tursku. Knez Pavle smatrao je taj potez tekom pogrekom, jer e ta britanska akcija biti dovoljno jaka provokacija da izazove njemaku invaziju balkanskih drava, a nedovoljna da je sprijei. To su miljenje takoer dijelili Grci.36 Otegle su se rasprave o slanju britanskih snaga u Grku, i rano u martu, to jest poslije njemakog ulaska u Bugarsku, britanske su se trupe poele iskrcavati na grko kopno. 32 Za slijed dogaaja koji su doveli do ulaska Jugoslavije u Trojni pakt, vidi Hoptner, str. 202-243; ulinovi, Dvadeset sedmi mart 1941, str. 13-222; Terzi, str. 99-126, Paveli, Jugoslavija i Trojni pakt. Takoder vidi Gregori, str. 92-157. 33 Staki je posjetio Rim jedanput u novembru 1940. godine i dvaput u februaru 1941. i opirno razgovarao s Mussolinijem i Ganom; Staki, str. 80-117.

34 Izvjetaj o pozivanju Cincar-Markovia vidi u DGFP, serija D, svezak XI, str. 692, a o predmetu razgovora s Hitlerom, kako su ga zabiljeili Nijemci, vidi ibid, str. 728-735. Biljeka o razgovoru izmeu Cincar-Markovia i von Ribbentropa oito je izgubljena. 35 Za saopenje jugoslavenske vlade njemakom poslaniku kojem se potvruje ta spremnost vidi ibid, str. 805-809. 36 Woodward, I, 519-520. Jugoslavenskoj vladi postalo je jasno da ni Velika Britanija niti Sovjetski Savez ne mogu pruiti dovoljno direktnu pomo kao protuteu njemakom pritisku. Jo manje se mogla oekivati podrka od Sjedinjenih Drava. Pukovnik William J. Donovan posjetio je od 23-25. januara 1941. Beograd kao specijalni predstavnik ministra mornarice Franka Knoxa, traei naina kako da podupre Jugoslaviju u njenom otporu njemakom pritisku; on je bio sklon britanskom planu za otvaranje balkanskog fronta, ali nije ponudio neposrednu ameriku pomo.37 Slijedei poziv Nijemaca uslijedio je sredinom februara, ovaj puta i predsjedniku vlade Cvetkoviu i ministru vanjskih poslova Cincar-Markoviu. Dok su Nijemci obeavali da e svi jugoslavenski interesi biti zatieni i u stvari ojaani, takoer su uporno isticali kako nitko nije u stanju oduprijeti se stalnom napredovanju njemakog oruja u Evropi. Prema parafraziranoj biljeci o razgovorima, Hitler je u jednom asu rekao Cvetkoviu da je za Jugoslaviju dola jedinstvena, povijesna prilika da uvrsti svoje mjesto u Evropi definitivno i zauvijek. Ona je ta koja sada treba zauzeti jasan stav prema novom poretku u Evropi, a to je, da budemo sigurni, u njenom najsvojskijem interesu; to jest, da svoje mjesto u poretku koje su zamislile Njemaka i Italija zauzme odmah, pristupanjem Trojnom paktu.38 Jo uvijek je kao meku nudio Solun, ali bilo je jasno da nije ostavio mjesta odbijanju, kad je pourivao Jugoslavene da izaberu odmah pristupanje Trojnom paktu. To jo uvijek nije bio izravni ultimatum, ali do ultimatuma nije bilo daleko. Konano, knez Pavle je 4. marta pozvan u Berchtesgaden na tajni sastanak, na kojem je Hitler ponovio mnogo od onoga to e rekao Cvetkoviu. Ponovio je obeanje da e Jugoslaviji odobriti kontrolu Soluna poslije rata, ako Jugoslavija pristupanjem Trojnom paktu na vrijeme osigura svoje pretenzije, ali odlaganja ne moe biti: u interesu Jugoslavije je da tu odluku donese u slijedeih etrnaest dana.39 Jo uvijek su Jugoslaveni pokuavali odgoditi potpisivanje, nastavljajui da od Nijemaca trae ustupke. Osobito su htjeli pismenu izjavu od Njemake i Italije kojom bi se osigurala Kugoslavenska nezavisnost i nepovredivost jugoslavenskog .teritorija, to, bi iskljuilo pokrete osovinskih trupa preko jugoslavenskog teritorija, zajedno s obeanjem da se od Jugoslavije nee traiti vojna pomo. 37 Hoptner, str. 205; Woodward I, 528-529.

38 Za njemaku biljeku o razgovorima s Cvetkoviem,vidi DGFP, serija D, svezak XII, str. 79-96; citat : sa str. 95. Za Cvetkovieva sjeanja s tog sastanka vidi njegov lanak Razgovori u Berchtesgadenu; takoer idi Cvetkovi, Jugoslavija i razvoj meunarodne situacije izmeu dva rata. 39 Za njemaku biljeku o razgovorima izmeu kneza Pavla i Hitlera 4. marta, vidi DGFP, serija D, vezak XII, str. 230-231. Jugoslavenska je vlada, kao i druge evropske vlade prije nje, bila uasnuta pomilju na unitavajuu snagu njemake ratne maine, te na politiko i policijsko divljatvo nacistikog sistema. Tokom nekoliko mjeseci, od alijanskog napada na Grku krajem oktobra, Jugoslavija je bila suoena s dilemom: ili pristupiti Osovini, ili e je vojna maina Osovine zdrobiti. Nijemci nisu pretjeravali kad su urgirali zakljuenje ugovora s Jugoslavenima. Dvanaesti maj odreen je kao dan napada jia Sovjetski Savez, a prije tog datuma trebalo je osvojiti Grku, ije su snage poetkom marta bile pojaane jedinicama britanskog ekspedicionog korpusa od oko 50.000 ljudi; trebalo je takoer, osigurati jugoslavenski prostor, na ovaj ili onaj nain. I Velika Britanija i Sjedinjene Amerike Drave pomnim su okm pratile Jugoslaviju i opu situaciju na Balkanu, a Britanci su upotrebljavali sva raspoloiva sredstva ne bi li sprijeili da se Jugoslavija pod njemakim pritiskom srui. Britanci su poslali tokom tih kriznih mjeseci neke od svojih glavnih vojnih ljudi u Beograd, a drugi vojni i diplomatski predstavnici sastajali su se s jugoslavenskim vojnim predstavnicima u Grkoj da rasprave probleme s kojima se Jugoslavija suoila, kao i eventualnu britansku pomo. Takoer su u Beogradu vrlo pojaali svoju obavjetajnu slubu i grupu za specijalne operacije (bili su to operativci britanske SOE ili Special Operations Executive Uprava za specijalne operacije, sluba za suradnju s pokretima otpora u Evropi),40 s namjerom da djeluju protiv njemakog pritiska, i da prema potrebi prue podrku grupama protivnim jugoslavenskoj vladi i njenom plutanju prema Osovini.41 Zanimljivo je zabiljeiti da su, upravo dok je Hitlerpokuavao podmititi Jugoslaviju da prie Osovini, obeavajui joj grku luku Solun, i Britanci obeavali Jugoslaviji ispravak granice prema Italiji, ako ostane izvan Osovine i pridrui se Britancima.42 40 Sef SOE grupe u Beogradu bio je Tom S. Masterson, koji je s uspjehom izvrio sabotau naftonosnih polja u Rumunjskoj u prvom svjetskom ratu. Pomagali su mu Julius Hanau, engleski poslovni ovjek koji je u Beogradu ivio od svretka prvog svjetskog rata, S. W. Bailey, rudarski inenjer koji je do tada radio u britanskoj firmi Trepa Mines Ltd, Duane T. (Bill) Hudson, rudarski inenjer junoafrikog podrijetla takoer zaposlen u jednom, tada britanskom rudniku u Srbiji, te nekoliko drugih, ukljuujui tu i vie intelektualno usmjerenog Hugh Seton-Watsona i Juliana Ameryja. Nekoliko mjeseci prije invazije Jugoslavije, grupa je pojaana s jednim od glavnih SOE funkcionara Georgom Taylorom, Australijancem po podrijetlu. Vidi Sweet -Escott, str. 21 -22, 55, 60-64, i passim. U vrijeme sloma, sredinom aprila 1941, veina tih ljudi pola je prema jadranskoj

obali da ih evakuiraju britanske podmornice, ali su ih uhvatili Talijani i odveli u Italiju. Brzo su bili osloboeni kao diplomati i kasnije su tokom rata imali vane uloge ili kao kljuni ljudi u SOE sekcijama koje su se bavile Jugoslavijom ili kao oficiri za vezu sa etnicima. O ustanovljenju i opim ciljevima SOE takoer vidi Dalton, str. 366 384. Naravno, prije invazije su u Jugoslaviji djelovali i mnogi drugi engleski redovni obavjetajci. 41 Jedan od planova SOE i britanskog Intelligence Servicea zahtijevao je sabotau u Demir-kapiji na Vardaru; u planu je bilo ili potapanje brodova ili miniranje obala. I jugoslavenska i njemaka obavjetajna sluba znale su za plan. Pod njemakim pritiskom uhapen je i Julius Hanau, jedan od britanskih operativaca. Aprilski rat 1941, str. 505-506, 519-521. 42 Prema Phyllis Auty, britanska vlada ovlastila je ministra vanjskih poslova Edena 27. februara 1941. da nagovesti princu Pavlu da Jugoslavija, ako pree na stranu saveznika, moe da oekuje ispravljanje granica u pogledu Istre... Vidi njen lanak Neki aspekti britansko-jugoslovenskih odnosa 1941. godine u Ustanak u Jugoslaviji 1941. godine i Evropa, izd. Srpske akademije nauka i umetnosti, str. 92. Nakon to su poslali ekspedicione snage u Grku, Britanci nisu bili u stanju ponuditi Jugoslaviji vojnu pomo, ali dali su mnogo savjeta i moralnog ohrabrenja i bili spremni upotrijebiti sva sredstva da odvrate Jugoslaviju od pristupanja Osovini. Jedna takva sugestija, koju je prenio delegat jugoslavenskog Glavnog eneraltaba, major Milisav Perii, koji je 8. marta prisustvovao konferenciji britanskih i grkih predstavnika u Ateni, bila je, da bi Jugoslavija trebala izvriti invaziju Albanije koju su drali Talijani. Takva akcija, osim to bi Jadran uinila sigurnijim, oslobodila bi dio pritiska na Grke i rasteretila neke grke jedinice i sve britanske trupe za borbu protiv Nijemaca, te im omoguila prisvajanje velikih skladita talijanskog oruja u Albaniji.43 Jugoslaveni se na ovu sugestiju, nisu obazirali, sigurni da bi Njemaka smjesta uzvratila invazijom njihove zemlje. Iste se sugestije, pored nekih drugih, latio u svom pismu knezu Pavlu 17. marta ministar vanjskih poslova Anthony Eden, i opet bez povoljnog odgovora.44 Ovo je bio posljednji britanski pokuaj da se knez Pavle odvrati od prelaska na stranu Osovine. Ali, kao to e se vidjeti, britanska diplomatska i obavjetajna sluba, kao i grupa za specijalne operacije, uz neto amerike potpore, nastavile su punom parom djelovati u Beogradu, s nekim dalekosenim posljedicama. 43 Eden, str. 255; i naroito Kljakovi u Politici od 7. i 8. IX 1970, koji navodi dijelove Periievog zapisnika s tog sastanka. Vidi takoer Churchillovu poruku Rooseveltu, 10. marta 1941, u United States, Department of State, Foreign Relations of the United States Diplomatic Papers 1941, II, 951 -952 (dalje kao FRUS 1941). Neki su antifaistiki raspoloeni talijanski oficiri povjerljivim kanalima takoer sugerirali jugoslavenskoj vladi da bi svoje vojne napore trebala koncentrirati na izbacivanje talijanske vojske iz Albanije, tako da Mussolini padne i da se obnovi vlast monarhije. Vidi Vladeta Milievi, str. 101-102.

44 Eden, str. 257-259. Ve je tjednima bilo oigledno da Jugoslavija ne moe dulje odgaati pristupanje Trojnom paktu. Odsad su knez Pavle i.njegovi glavni savjetnici bili protiv onog to su smatrali beskorisnim vojnim otporom u obrani neutralnosti zemlje, izgledalo je da izlaza nema. estog marta krunsko vijee odluilo je da e Jugoslavija potpisati Trojni pakt ako se ispune svi njeni uvjeti, ali je odluka zadrana u tajnosti.45 Nekoliko dana kasnije, knez Pavle i Glavni eneraltab primili su detaljnu poruku od pukovnika Vauhnika iz Berlina, kojom ih obavjetava da se Njemaka sprema napasti Sovjetski Savez vrlo skoro.46 Ta vijest trebala je Jugoslavenima objasniti da Hitler nee trpjeti nikakvo odlaganje na Balkanu, ali iz nekog razloga imala je potpuno obrnuti efekt: ohrabrila je Jugoslavene da izmiljaju nove izgovore. Meutim, do 19. marta Nijemci su izili u susret svim jugoslavenskim protuprijedlozima s obzirom na specijalne otvorene i tajne klauzule koje bi ile uz potpisivanje jugoslavenskog pristupa Trojnom paktu, kao i s obzirom na nain njihovog objavljivanja,,pa vie nije bilo mogueg izgovora. Slijedeeg dana, na sjednici krunskog vijea, a nekoliko sati kasnije i na sjednici kabineta, odlueno je da je kobni as doao. Trojica od sedamnaest lanova vlade odbili su da se sloe, a sama vlada bila je toliko nesklona da Nijemcima nije htjela rei kad e potpisati pakt.47 45 Kljakovi, u Politici, 6. IX 1970. 46 Vauhnikov lanak pod naslovom Deset godina od raspada Jugoslavije, djelomino naveden u Dokumenti o Jugoslaviji, br. 2, str. 23-26. Pukovnik Vauhnik bio je vrlo sposoban obavjetajni oficir koji je znao loi do strogo povjerljivih njemakih vojnih podataka. Za pojedinosti vidi Hoptner, str. 231-233. 47 Hoptner, str. 233, 238. Tek tada su Britanci odigrali svoju prvu jaku kartu, sklonuvi jednog od svojih prijatelja u jugoslavenskoj vladi koji je glasao protiv pristupanja Osovini, da podnese ostavku. Takva gesta mogla je sruiti vladu, a u najmanju ruku trebala je odgoditi potpisivanje.48 Potez je propao. Imenovani su novi ministri, a vlada je nastavila radom. Nijemci su oito uzeli ostavku kao znak da odrede krajnji rok za definitivnu odluku: u pono 23. marta.49 Usprkos telegramu koji je Churchill u posljednji as, 22. marta, uputio Cvetkoviu, traei da se odupre Njemakoj,50 jugoslavenska je vlada nakon nove sjednice krunskog vijea i kabineta, kasno uveer 23. marta, obavijestila njemakog poslanika da e sutradan uputiti svoje predstavnike, predsjednika vlade Cvetkovia i ministra vanjskih poslova Cincar-Markovia u Be, te da e oni potpisati protokol o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu na dan 25. marta.51 U meuvremenu je knez Pavle rekao svom ministru vanjskih poslova neka obavijesti sve vode srpskih opozicionih stranaka da e vlada potpisati pristupanje Paktu, ali da je ugovorila razne ublaavajue klauzule koje e postati dio dokumenta. Ovi su voe jo uvijek bili protiv potpisivanja, kao to je bio i patrijarh srpske pravoslavne crkve

Gavrilo.52 Pei, ministar vojske i mornarice, i Koi, naelnik Glavnog eneraltaba, bili su za potpisivanje, kao to su to oito bili i komandanti sedam armija koji su, prema nekim izvorima, bili konzultirani tokom prethodnih tjedana i brzo obavijeteni o konanoj odluci.53 Sam knez Pavle objasnio je odluku generalu Simoviu, komandantu zrakoplovstva i prijanjem naelniku Glavnog eneraltaba, koji je bio odluan pristalica prozapadne orijentacije i vrlo protivan Paktu, te se u nekoliko navrata pred knezom Pavlom tako i izjasnio. Simovi, potiten vijeu, upozorio je kneza Pavla da e, ako vlada izvri svoju odluku, doi do ogorenja naroda i pobune u beogradskom garnizonu, a da e vojska biti na strani naroda. Rekao je knezu Pavlu da je kao najvii oficir u beogradskom garnizonu sazvao sastanak garnizonskih komandanata da rasprave situaciju i da e o rezultatu obavijestiti ministra vojske i mornarice.54 uvi za Simovieve prijetnje, vlada se na njih uope nije obazirala.55 48 Zapravo su ostavku podnijela tri ministra: dr Sran Budisavljevi, ministar unutranjih poslova, dr 3ranko Cubrilovi, ministar poljoprivrede i dr Mihailo Konstantinovi, ministar bez portfelja, ali objavljene su ;amo prve dvije ostavke. Ni britanski ni jugoslavenski izvori nikada nisu otkrili tko je od trojice tako usko mraivao s Britancima. Vidi Eden, str. 62; Kljakovi u Politici od 9. IX 1970; Hoptner, str. 238. Bio je to 3udisavljevi. 49 Hoptner, str. 240. 50 Churchill, The Second World War, III, 159-160. 51 Hoptner, str. 240. 52 Ibid, str. 237-238. 53 Oito po nalogu samog kneza Pavla. [bid su. 237. U tom smislu vidi naroito izjavu prijanjeg ministra dvora Milana Antia pred Dinievom komisijom (komisiju je, na zahtjev njemakih okupacionih vlasti, formirao general Nedi, ef srpske marionetske vlade, da se utvrdi odgovornost za pu 27. marta 1941). Dokumenti o Jugoslaviji, br. 10, str. 4. 54 Kljakovi, u Politici, 11. IX 1970. 55 Hoptner, str. 239-240. Jugoslavenska vlada odrala je svoju rije, i 25. marta u Beu su Cvetkovi i CincarMarkovi potpisali protokol kojim je Jugoslavija postala lan Trojnog pakta. Bio je to in predaje, ali pod danim okolnostima to se knezu Pavlu i njegovim ministrima, kao i veini jugoslavenskih politiara i generala, inilo manjim zlom od beznadnog oruanog otpora. Nema sumnje da su knez Pavle i njegova vlada bili ideoloki i politiki protivnici Osovine i da su uinili sve kako bi odgodili kobno potpisivanje, ali bez nade u efektivnu inozemnu vojnu pomo nisu mogli vie izdrati. etiri su mjeseca pregovora, u svakom

sluaju, donijela dovoljno koncesija da potpisivanje uine probavljivijim no to bi inae bio sluaj. Protokol je popraen sa etiri klauzule; prve dvije trebalo je objaviti zajedno s objavljivanjem jugoslavenskog stupanja u Pakt, druge dvije su trebale ostati u tajnosti. Sutina prve klauzule glasi: Njemaka vlada potvruje svoju odluku da e u svako vrijeme potovati suverenitet i teritorijalni integritet Jugoslavije. U glavnom dijelu druge klauzule kae se: Sile Osovine nee Jugoslaviji upuivati zahtjev da dozvoli prelazak ili transport trupa preko jugoslavenskog teritorija. (Ova druga klauzula nije objavljena doslovce, ve u parafraziranoj formulaciji s kojom su se sloile obje potpisnice). Dvije tajne toke sadravale su dodatni sporazum izmeu Jugoslavije i sila Osovine. Prva od njih glasi: Uzimajui u obzir vojnu situaciju, Njemaka i Italija uvjeravaju jugoslavensku vladu, da nee iz vlastitih pobuda postavljati bilo kakav zahtjev za vojnu pomo. Ako bi jugoslavenska vlada u bilo koje vrijeme smatrala da je sudjelovanje u vojnim operacijama sila potpisnica Trojnog pakta u njenom interesu, ostavlja se jugoslavenskoj vladi da u tom smislu uini potrebne vojne sporazume sa silama potpisnicama Trojnog pakta. Druga tajna toka sadravala je slijedei bitni paragraf: Prilikom novog odreivanja granica na Balkanu, uzet e se u obzir interes Jugoslavije za teritorijalnu povezanost s Egejskim morem, proirenjem njenog suvereniteta na grad i luku Solun.56 Ali u dokumentu nije bilo garancije da u budunosti nee biti nametanja dodatnih obaveza, zavisno o promjenama Hitlerovih ratnih planova u odnosu na jugoistonu Evropu. Ipak su knez Pavle, Cvetkovieva vlada i jugoslavensko vojno rukovodstvo - s nekim znaajnim iznimkama - smatrali da e pristupajui Paktu, s dodatnim klauzulama to ih je vlada uspjela osigurati, sauvati mir i teritorijalni integritet drave bar za neko vrijeme. Toje takoer prualo mogunost da se pree na stranu Saveznika kad okolnosti za to postanu povoljnije. 56 Za puni tekst nacrta ovih toaka vidi DGFP, serija D, svezak XII, str. 312-315, a za jugoslavensko--njemaku pismenu i usmenu razmjenu miljenja oko potpisivanja protokola o stupanju u Trojni pakt, vidi ibid, str. 353-357. Takoer vidi Hoptner, str. 240-241, 303-305; ulinovi, Dvadeset sedmi mart, str. 197-211. Teko je precizno govoriti o reakciji irokih slojeva jugoslavenskog puanstva na potpisivanje Trojnog pakta. Ono to je sigurno poznato, to je injenica da su mnogi ljudi, osobito u Srbiji, iako potpuno svjesni opasnosti ratnog razaranja u sluaju odbijanja ili nepriznavanja potpisa, vie voljeli rat i okupaciju nego predaju, jer su vjerovali u konanu pobjedu Engleske, i htjeli su da Jugoslavija na kraju rata bude na pobjednikoj strani. Ali najvjerojatnije je dobar dio stanovnitva i u Srbiji, a osobito u drugim krajevima, prihvatio potpisivanje kao manje od dva zla, upravo kao knez Pavle i njegova vlada. Protivnici pristupanja Jugoslavije Osovinskom savezu bili su: velik dio oficirskog kora (posebno nii inovi), dobar dio srpskih politikih voda u Srbiji i u podrujima izvan Srbije, glavari Srpske pravoslavne crkve, voe i velik dio lanstva srpskih organizacija kao to su Srpski kulturni klub, Narodna odbrana, etnika organizacija i udruenje rezervnih oficija. Zatim veliki dio stanovnitva u Srbiji i u drugim krajevima Jugoslavije, te liberali i komunisti u

cijeloj zemlji. Zadnjih dana prije potpisivanja Pakta, ak i kad su predsjednik vlade i ministar vanjskih poslova ve bili u Beu, te su grupe sasvim otvoreno izraavale svoje protivljenje. Dolo je do masovnih ulinih demonstracija u Kragujevcu, Beogradu, Splitu, Suaku, Ljubljani i drugdje. U svim tim demonstracijama esto su bili zapaeni lanovi i simpatizeri Komunistike partije Jugoslavije. Moda po prvi puta nakon mnogo godina iri sloj stanovnitva postao je svjestan spremnosti Komunistike partije da u tim opasnim vremenima odigra vodeu ulogu. Meu vojskom koju su kontrolirali srpski generali i medu srpskim opozicionim politikim strankama, neprijateljstvo prema Paktu imalo je dva usko povezana unutranjopolitika aspekta. Jedan je od njih bio opozicija regentu knezu Pavlu, koji je pokazivao mnogo trpeljivosti prema Hrvatima i sudjelovao je u donoenju sporazuma Cvetkovi-Maek u augustu 1939. Knez Pavle bio je pomalo jalov, engleski odgojen intelektualac koji se drao po strani od srpske politike i ekonomske elite. Smatralo se da ga umjetnost i knjievnost zanimaju mnogo vie nego politika. Odmagalo mu je i to, to su tokom dvije posljednje i kljune godine njegove vladavine, i predsjednik vlade Cvetkovi i drugi stup njegova kabineta, dr Maek, bili ljudi tek osrednjeg formata. Opozicija je dakle bila usmjerena protiv politike koju je utjelovljavao sporazum Cvetkovi-Maek, kojeg su mnogi Srbi smatrali prevelikim poputanjem Hrvatima i stoga opasnim po dravu. Razmjer srpskog nezadovoljstva nije ba bio tajna: ve je 25. oktobra 1940. njemako poslanstvo iz Beograda javilo Berlinu da opozicija knezu Pavlu i vladi Cvetkovi-Maek raste medu generalima i srpskim nacionalistikim snagama, i da krue glasine o mogunosti pua.57 Oito je postojalo nekoliko oficirskih grupa, a ponegdje su u njih bili ukljueni i civili, koje su razmiljale o zbacivanju reima kneza Pavla. (Neke takve grupe postojale su ve 1938. godine). Ali nije bilo zavjere koja bi obuhvatila sve grupe i niti jednu od njih ne moemo smatrati prethodnicom one grupe generala i oficira srednjeg ranga koja je pripremila i izvela pu 27. marta.58 57 DGFP, serija D, svezak XI, str. 396. 58 ulinovi, Dvadeset sedmi mart, str. 248-252. U tim krajnje tekim martovskim danima 1941, u Beogradu su snaga od ne male vanosti bile britanska diplomatska i obavjetajna sluba, te sluba za specijalne operacije; one su inile sve mogue da Jugoslaviju odvrate od stupanja u Trojni pakt. U sluaju da ti napori ne urode plodom, bile su spremne poduzeti sve mjere, ukljuujui tu i pomo pri udaru, ne bi li nova vlada obrnula odluku svojih prethodnika.59 Sjedinjene Drave vrile su takoer (diplomatskim kanalima i direktnim porukama predsjednika Roosevelta knezu Pavlu) odreeni pritisak na Jugoslavene da se odupru njemakom nadiranju, ali taj je pritisak imao manji intenzitet od britanskog.60 Britanci su najmanje sedam mjeseci mislili o nekoj vrsti pobune.

59 Hoptner, str. 241-243, 275. 60 Za amerike diplomatske manevre u to vrijeme vidi FRUS 1941, II, 937-984. Britanski poslanik u Beogradu Ronald Campbell javio je 25. jula 1940. da postoji takva mogunost, te da bi vodstvo bilo iz redova srpske patriotske organizacije Narodna odbrana. Pobunu bi trebalo izvesti istovremeno s pobunom agrarne partije u Bugarskoj, u asu kad britanska pomo sa Srednjeg istoka postane mogua. Ali Campbell je smatrao da bi preuranjena akcija mogla vie tetiti nego koristiti britanskim interesima na Balkanu i naredio je svom osoblju da je ne potiu. Foreign Office se sloio, ali je smatrao da bi taj plan mogao dobiti na vanosti u neko kasnije vrijeme. Pri eventualnom izvoenju plana postojalo je ipak jedno ogranienje, naime, da se protiv kneza Pavla nee primijeniti nasilje.61 61 Za Campbellov telegram iz Beograda i reakciju u Londonu, vidi navedeni prilog Auty, str. 94-95. Sa svojim pro-britanskim simpatijama i bliskim vezama s grkom i engleskom kraljevskom obitelji, knez Pavle bio je, logino, prava osoba kojoj bi se Britanci obratili, ali njegova je glavna briga u tim mjesecima bila da dobije neposrednu i dovoljnu pomo kako bi se odupro Nijemcima. Meutim, upravo to Britanci u blioj budunosti nisu mogli ni pruiti ni obeati. Prema tome, kad se krajem 1940. vidjelo da knez Pavle i njegova vlada nezadrivo kliu prema Osovini, Britanci su odluili da pokuaju s drugaijim pristupom: poeli su pritisak na neke grupe protivne knezu Pavlu, iako nisu poputali ni s pritiskom na regenta; kad bi im uspjelo da postignu zbacivanje reima, Jugoslaviju bi moda bilo mogue zadrati izvan osovinske orbite. Razmjena miljenja izmeuCampbella i Foreign Officea daje naslutiti da su britanski predstavnici radili u tako uskoj vezi s nekima od vodeih zavjerenika, da su bili u stanju utjecati na stvarno vrijeme izvrenja udara. U telegramu od 21. marta Campbell je od Foreign Officea zatraio savjet da li da prekine odnose s jugoslavenskom vladom u asu potpisivanja Trojnog pakta i tako ubrza dravni udar. Prvim odgovorom Foreign Office javio je Campbellu da se ne mie i da prema udaru bude na oprezu, ali slijedeeg je dana Eden savjetovao Campbellu da treba imati na umu da smo spremniji riskirati ubrzanje njemakog napada nego pustiti Jugoslaviju da malo po malo sklizne u njemaku orbitu. Nakon to je Campbell 24. marta poslao vijest da je Hitler Jugoslaviji dao ultimatum da prie Osovini, Eden je ovlastio Campbella da upotrijebi sva raspoloiva sredstva kako bi javno miljenje i politiari shvatili realnost trenutka, te da poduzme sve mjere, ak i dravni udar kako bi se promijenila vlast.62 Dan nakon to su jugoslavenski predstavnici potpisali Trojni pakt, tj. 26. marta, lan britanske vlade Leopold S. Amery, ovjek s brojnim vezama u Beogradu, poslao je preko BBC-a uzbueni poziv svim Jugoslavenima, ali osobito Srbima, nagovarajui ih da spase svoju nacionalnu ast i da ne priznaju akcije svoje vlade.63 62 Eden, str. 262-264.

63 Hoptner, str. 241-242.akoer i vojna oma nabaena Jugoslaviji oko vrata, stegla do toke davljenja.

PU OD 27. MARTA 1941. Pod takvim je uvjetima grupa oficira zrakoplovstva i vojske u noi od 26. na 27. marta uspjeno zbacila reim kneza Pavla i predsjednika vlade Cvetkovia. Iako se o planu pua oito diskutiralo mjesecima, izgleda da je zavrna faza bila pripremana u urbi, i u obje faze pomou britanskih predstavnika u Beogradu. Planer i izvoa ovoga pua bila je grupa prozapadno orijentiranih oficira iz Komande avijacije u Zemunu, te iz redova jedinica kraljeve garde u Beogradu. Oficiri u rangu generala bili su samo iz avijacije, dok su iz kopnene vojske i garde sudjelovali samo oficiri srednjeg ranga. Neprijeporno je utvreno tko su bili oficiri koji su izvrili specifine zadatke, ali postoje proturjene tvrdnje o tome tko je zapravo rukovodio cijelim planom to jest, tko je donio odluku da se poduzme pu, tko je odredio vrijeme izvrenja i tko je rasporedio razliite zadatke kod preuzimanja centara vlasti u Beogradu (razne komandne poloaje i jedinice, centre civilne administracije i policijskih snaga, jedinice kraljevske garde, beogradsku radio-stanicu itd). Da su rukovodili puem tvrdili su i komandant avijacije general Duan Simovi i njegov pomonik, general Bora Mirkovi, a u izvjesnoj mjeri, bar to se tie samog izvrenja pua, i neki oficiri nieg ranga, naroito major ivan Kneevi. General Mirkovi poeo je jedino sebi pripisivati zaslugu im je pu bio izveden64 i ta stvar postala je jedan od elemenata razdora koji su, tokom ratnih godina, muili vladu u londonskom izbjeglitvu. Kralj Petar je govorei grupi uglednih Britanaca 17. decembra 1941, zasluge za pu pripisao mlaim i srednjim (oficirskim) inovima jugoslavenske vojske,65 naglaeno ne spominjui ni generala Simovia niti generala Mirkovia. U javnosti vie nita o tome nije reeno sve do jedno desetljee kasnije, kad je na desetogodinjicu pua Mirkovi u Londonu izjavio da je on bio iskljuivi zaetnik. Rekao je da je kroz vie godina planirao kako da vojska zaigra znaajniju ulogu u politikom ivotu zemlje, te da je za pomonike imao na umu vei broj generala, ali da nije naiao na razumijevanje sve dok se nije povjerio generalu Simoviu koji je prihvatio njegovu ideju. Tek kada sam o ovoj mojoj ideji obavestio Simovia i on je prihvatio, doneo sam odluku da izvrim nameravani prevrat. Odluku sam doneo sam, a isto tako i celu organizaciju proveo sam. Ja sam odredio momenat i as, kada treba prevrat da se izvri.66 General Simovi je utio, uvajui svoju verziju prie za posthumnu izjavu. U izjavi koja je sastavljena 27. januara 1956. u Beogradu, a objavljena nakon Simovieve smrti 1962, on se postavlja potpuno nasuprot Mirkoviu. On je taj koji je stajao u centru celog poduhvata i prigovorio knezu Pavlu i predsjedniku vlade. Takoer je razgovarao s patrijarhom srpske pravoslavne crkve i s nekolicinom politiara te ih obavijestio da su oruane snage protiv Trojnog pakta, i on je bio taj koji je lino angaovao svog

pomonika, brigadnog generala Boru Mirkovia za akciju i doveo ga u dodir s drugim oficirima, meu njima i s majorom Kneeviem. Izjava se nastavlja u treem licu: 26. marta popodne eneral Simovi doneo je odluku za izvrenje udara nou 26/27-og, i u 17 asova izdao nareenje Bori Mirkoviu: da akcija otpone u jedan sat posle ponoi 26/27-og. Izjava zavrava kako slijedi: 1. Ja sam vrio samo svoju dunost isto, kao i svi ostali uesnici u tome martovskom inu i ne traim nikakvo prvenstvo ispred onih koji su zalagali svoje ivote u izvrenju neposredne akcije. 2. Miljenje da je Bora Mirkovi bio voa lider ele akcije, da je on doneo odluku za izvrenja akcije nou 26/27. marta i da je on izvrio dravni udar 27. marta 1941 ne priznajem i smatram da je pogreno isticati njegovu ulogu iznad uloge u radu neposrednih izvrilaca ina od 27. marta. 3. Isticanje uloge ivana Kneevia i njegovog brata Radoja iznad ostalih, naroito iznad uloge pukovnika Stojana Zdravkovia, nije na mestu.67

64 Kljakovi, u Politici, 20. IX 1970. 65 Dio govora koji sadri te rijei citira Radoje Kneevi u svom lanku u Poruci br. 53 54, str. 32. Radoje Kneevi, brat majora ivana, bio je ministar dvora u izbjeglikoj vladi i vrlo je lako mogao biti pisac kraljeva govora. 66 Iz govora generala Mirkovia, kako je naveden u Dokumenti o Jugoslaviji, br. 2, str. 37. Hoptner, str. 252, kae Mirkovi je vjerojatno poeo oblikovati svoj plan za udar negdje u vrijeme potpisivanja talijansko--jugoslavenskog pakta 1937. 67 Simovi, Objanjenje o ulozi vodeih linosti u dravnom udaru od 27. marta 1941. Kapetan Dragia Risti, Simoviev adutant u vrijeme pobune, podrava Simovia. Vidi njegovu Yugoslavia's Revolution 1941, posebno str. 84-94. Simovieva izjava je vrsta, ali Mirkovi (koji je jo jednom kasnijom izjavom ponovio svoje tvrdnje)68 je vjerodostojniji od dva generala, a njegovu izjavu potkrepljuju s nekoliko strana i Saveznici i sile Osovine. Jedan obavjetajni dokument njemake Dvanaeste armije s datumom od 31. marta 1941. istie slabost Simovieve vlade, biljeei da je Simovi previe mudar da zauzme anti-osovinski kurs, a preslab da od naroda a moda i od oficirskog kora zatrai politiku suradnje s Njemakom i Italijom, i zatim dalje nastavlja: General Mirkovi, ovjek koji je stvarno odgovoran za prevrat, doao je u vezu s njemakim vojnim ataeom i izjavio da e nova vlada stajati uz Trojni pakt. Vojni atae nije dao nikakav odgovor.69 Premijer Churchill, koji je sigurno mogao saznati mnogo o onome to se zbivalo

u Beogradu, vjerovao je Mirkoviu i brai Kneevi.70 I prema pouzdanom izvoru, postoji memorandum pisan Mirkovievom rukom nekoliko dana poslije pua, koji je pronaen u komandi avijacije i u kojem se tvrdi da je 26. marta poslije podne Mirkovia posjetio T. G. Mapplebeck, dugogodinji operativac britanskog Intelligence Servicea u Beogradu, koji mu je rekao da udar treba izvriti u slijedeih etrdeset osam sati. Mirkovi je odvratio da e udar biti izveden na vrijeme. Ali ni Mirkovi ni Simovi niti bilo tko drugi od puistikih voda, nije nikada javno spominjao bilo kakvu ulogu britanske obavjetajne slube u udaru. 68 Mirkovieva izjava pojavila se najprije 22. X 1962. u listu Kiic Triglava koji objavljuju slovenski politiki emigranti u Londonu. Budui da je datirana prije objavljivanja Simovieve izjave, mora da je Mirkovi bio upoznat s njenim sadrajem prije objavljivanja. Kasnije ju je gotovo u cijelosti citirao Kljakovi, u Politici od 19. i 20. IX 1970, u cijelosti je objavljena kao dodatak srpsko-hrvatskom prijevodu ovdje esto citirane J. B. Hoptnerove knjige, objavljene u Beogradu 1964, str. 424-429. Svi ostali pozivi na stranice u Hoptnerovoj knjizi odnose se na njezino ameriko izdanje. 69 Mikrofilm T-312, rola 470, snimki 8,059, 270-71. 70 Churchill, The Second World War, III, 161. Ali ako je Mirkovi bio glavni zaetnik, zato nije stao na elo nove vlade? To je pomalo zagonetno, no treba pretpostaviti da bi kao brigadni general (tada najnii generalski in), bez nacionalne reputacije i u sredini koja je mnogo drala do inova i ranga, imao problema s generalima vieg ina koji ne bi htjeli sluiti pod njim. Isti bi sluaj bio sa srpskim a osobito s ne-srpskim politiarima koji bi uli u vladu. U takvim je okolnostima logian potez bio povezati se s ovjekom najvieg vojnog ina i nacionalne reputacije, te nesumnjivih prozapadnih uvjerenja. Sve te uvjete ispunjavao je njegov pretpostavljeni, general Simovi, poznati prozapadnjak koji se uporno opirao ulasku Jugoslavije u Trojni pakt i koji je tovie simpatizirao s idejom pobune. Pod vrhovnom komandom i kontrolom generala Mirkovia rasporeeni su vani zadaci oko voenja raznih jedinica koje su trebale preuzeti vojne, vladine i policijske centre u Beogradu, te aerodromske ureaje u Zemunu. To je bilo povjereno oficirima srednjih inova iz avijacije, vojske i kraljeve garde. U naznaeno vrijeme, u rane jutarnje sate, plan je glatko proveden u djelo. Pukovnik Dragutin Savi (avijacija) preuzeo je komandu zrane baze u Zemunu; pukovnik Dimi (kopnena vojska) preuzeo je kontrolu nad dva mosta preko rijeke Save izmeu Zemuna i Beograda; pukovnik Stjepan Burazovi (vjerojatno jedini Hrvat u rukovodstvu pua), jedan od Mirkovievih zamjenika u komandi avijacije, preuzeo je gradsku upravu, upravu policije i beogradsku radio-stanicu; major ivan Kneevi (garda) preuzeo je dio grada u kojem su bila smjetena razna ministarstva i Glavni eneraltab; pukovnik Stojan Zdravkovi (garda) preuzeo je kraljevski dvor; potpukovnik Miodrag Lozi preuzeo je kontrolu glavne pote u Beogradu, a neki drugi oficiri preuzeli su kontrolu gardijske kasarne i

autokomande. Sve je svreno u nekoliko sati i reim kneza Pavla bio je zbaen. Izgubljen je samo jedan ivot i to nesretnim sluajem.71 ini se da je prilino definitivno utvreno da su zavjerenici unaprijed osigurali podrku mnogih kljunih oficira po garnizonima irom zemlje, iako su, s nekim iznimkama, u to bili upueni samo oficiri Srbi.72 Neki stariji oficiri koji su podravali vlast kneza Pavla, kao na primjer general Petar V. Kosi, naelnik Glavnog deneraltaba, pokuali su navesti one jedinice kraljevske garde koje nisu sudjelovale u udaru da se odupru puistima, ali su brzo odustali od beznadnog napora.73 Kad je ocijenjeno da su garnizoni bili sigurni, voe udara svrgnuli su Namjesniko vijee kojem je na elu bio knez Pavle i proglasili kralja Petra (koji jo nije imao osamnaest godina) punoljetnim i punopravnim vladarom. Jedan mladi oficir s glasom slinim kralju Petru proitao je preko radija proglas narodu, koji je i samom kralju doao kao iznenaenje. General Simovi je smjesta preuzeo vlast, te je kao predsjednik vlade i naelnik Glavnog deneraltaba poslao kneza Pavla u izbjeglitvo u Grku i naredio hapenje nekolicine politiara i generala. 71 Za opis pua na engleskom jeziku vidi Hoptner i Risti. Standardno jugoslavensko djelo o tom predmetu je ulinovi, Dvadeset sedmi mart, posebno str. 268-276, ali takoer vidi Kljakovi, u Politici od 12-20. i 27. IX 1970; Milovanovi, Vojni pu i 27. mart, str. 29-33. 72 Hoptner, str. 256. 73 Vidi izvjetaj Dinieve komisije, Dokumenti o Jugoslaviji, br. 10, str. 16. Srpske opozicione stranke i patriotske grupe, te srpska pravoslavna crkva, sve protivnici kneza Pavla i potpisivanja Trojnog pakta, s oduevljenjem su primili vijest o dravnom udaru. U Beogradu i drugim srpskim gradovima, te u mnogim gradovima irom itave Jugoslavije, izbile su masovne uline demonstracije, neke inscenirane, a mnoge nesumnjivo spontane, to je sve pridonijelo irenju raspoloenja u znaku uspjene pobune. U mnogima od tih demonstracija sigurno je igrala ulogu Komunistika partija, iako ni posredno ni neposredno nije imala nita sa samim puem. Kakva je bila reakcija meu irokim masama srpskog naroda, osobito srpskog seljatva, nije poznato, ali kako je sve to predskazivalo rat, moemo pretpostaviti da je izazvalo veliku zabrinutost. To se takoer sa sigurnou moe rei i za veinu stanovnitva u podrujima izvan Srbije. Zbacivanje vlade i demonstracije koje su podrale prosaveznike oficire, naelektrizirale su za kratko potinjene zemlje u Evropi i izbacile iskru koja je bljesnula irom svijeta. Na dan udara Churchill je izjavio da je rano jutros jugoslavenski narod naao svoju duu. Ali za trenutkom ushienja slijedio je trenutak gorkog otrenjenja. Pobuna je znaila da je pristupanje Jugoslavije Trojnom paktu dovedeno u sumnju i da je time pokrenut lanac dogaaja sa sudbonosnim posljedicama.

NERIJEIVI ZADACI Uvjeti su zahtijevali formiranje nove vlade nacionalnog jedinstva, i to je bio prvi zadatak koji je oekivao oficire ija je pobuna uspjela. Trebalo je nekoliko dana uvjeravati dra Maeka, vou Hrvatske seljake stranke vodee ne-srpske stranke u zemlji da prihvati mjesto u kabinetu. Za njegov nain miljenja udar je bio isto srpska stvar, usmjerena ne samo protiv kneza Pavla, nego i protiv sporazuma Cvetkovi-Maek, i on je oklijevao da ude u novu vladu. Meutim, njegovo je sudjelovanje bilo stvar od najvee vanosti, jer je trebalo pokazati punu suglasnost njegove stranke.74 Iako ni Maek ni Simovi u svojim memoarima ne spominju da je Maek postavljao uvjete za svoj ulazak u vladu, nema sumnje da je on to uinio. Uvjeti su bili: prvo, da se prizna sporazum o hrvatskoj autonomiji od 26. augusta 1939, te da se proire neke ovlasti Banovine Hrvatske, posebno s obzirom na kontrolu andarmerije i policije; drugo, da nova vlada u potpunosti prihvati sve obaveze koje je Jugoslavija prihvatila pristupajui Trojnom paktu u Beu, 25. marta; tree, da jedan vodei Srbin i jedan vodei Hrvat privremeno preuzmu ulogu regenata. Prva su dva uvjeta bila u potpunosti prihvaena,75 ali budui da je kralj Petar ve bio proglaen punoljetnim, jedva da je bilo mogue nametnuti novo regentstvo. Kad se vodstvo Hrvatske seljake stranke sastalo u Zagrebu 1. aprila da raspravi Maekovo sudjelovanje u Simovievoj vladi, sloilo se o jo jednoj dodatnoj toki: odlueno je da se u sluaju rata i eventualne namjere vlade da ode u izbjeglitvo, Maek, kao potpredsjednik, zahvali, te da se vrati u Zagreb, a njegovo bi mjesto popunio tajnik stranke dr Juraj Krnjevi.76 Nije poznato da li je Maek o ovome uvjetu obavijestio Simovia kad su se tri dana kasruje sastali u Beogradu. 74 Boban, str. 359. 75 Ibid, str. 363-371. 76 Ibid, str. 366, 373. Krnjevi je godine od 1929-1939. proveo u egzilu. Ulazei u Simovievu vladu kao prvi potpredsjednik, dr Maek je kao uvjereni pacifist nesumnjivo vjerovao da pomae ouvanju mira i teritorijalnog integriteta zemlje.77 Ali ini se da je ve na prvom sastanku kabineta, 5. aprila poslije podne, shvatio da su mu nade uzaludne. Razmatrajui taj sastanak u svojim memoarima, Maek pie: Onda je poeo govoriti Simovi. Njegov govor nije imao nikakav politiki sadraj i sastojao se u cjelini od patriotskih fraza i nacionalnih parola. Postalo.je jasno da Simovi eli u rat pod svaku cijenu.78 Prema slovakom diplomatu, koji je dobro poznavao Maeka i nakon tog sastanka razgovarao s njim, Maek je shvatio da su njegovi mirotvorni napori propali, da su on i njegova politika propali, te da je on jo samo jedan slomljeni starac.79 77 Za tekst Maekove izjave za tampu vidi Poruka br. 2-3, str. 7, kako je pretampana iz Obzora, Zagreb, 4. IV 1941.

78 Maek, str. 223. 79 Za puni tekst poruke njemakog charge d' affaires svom ministarstvu, koja se bazira na saopenju slovakog diplomata, vidi Boban, str. 371. Na kraju, vlada je sastavljena od vodeih predstavnika svih znaajnih politikih stranaka, to ju je bar po imenima inilo najjaom jugoslavenskom vladom itavog meuratnog razdoblja. Ilegalna Komunistika partija Jugoslavije nije, naravno, bila zastupljena, niti su antikomunistike mjere popustile. Nova vlada se u tom pogledu nije razlikovala od stare, a takoer je htjela izbjei oiti izazov Hitleru. Stvarno je, naime, vlada bila krajnje razjedinjena i zbog toga slaba. Sudei po njihovim rijeima i djelima, miljenje lanova Simovievog kabineta o osnovnom problemu rata ili mira s Njemakom bilo je otro podijeljeno u dvije grupe. Dobra treina vlade stajala je u sredini. Osim predsjednika Simovia (koji je uz to bio i naelnik Glavnog eneraltaba) i generala Bogoljuba Ilia, ministra vojske i mornarice, bilo je jo nekoliko politiara jako protivnih Osovini. Meu njima su bili Sran Budisavljevi (unutranji poslovi) i Sava Kosanovi (snabdijevanje), obojica lanovi Samostalne demokratske stranke, opejugoslavenske partije kojom su dominirali Srbi iz Hrvatske; Branko ubrilovi (poljoprivreda), bosanski lan srpske Zemljoradnike stranke, i Radoje Kneevi (ministar dvora), lan skoro iskljuivo srpske, Demokratske stranke. Na suprotnom kraju bili su oni lanovi kabineta koji su iskreno htjeli da Jugoslavija ispuni obaveze preuzete stupanjem u Trojni pakt 25. marta i koji su traili dodatne garancije u nadi da e na taj nain sauvati mir i teritorijalni integritet zemlje. Osim Maeka kao prvog potpredsjednika, u tu su grupu spadala i etiri lana Hrvatske seljake stranke: Ivan Andres (trgovina i industrija), Josip Torbar (pote i telegrafi), Juraj utej (financije) i Baria Smoljan (ministar bez portfelja); Momilo Nini (vanjski poslovi), lan, gotovo iskljuivo srpske, Radikalne stranke; Dafer Kulenovi (ume i rude) iz Jugoslavenske muslimanske organizacije, stranke bosanskih Muslimana, i dva lana Slovenske ljudske stranke, koja je bila u uskoj vezi s katolikom crkvom, Fran Kulovec (javni radovi) i Miha Krek (ministar bez portfelja). Preostalih sedam lanova kabineta bili su u sredini, neki od njih skloniji prvoj, a neki drugoj grupi. To su bili Milan Grol (socijalna politika i narodno zdravlje) i Boa Markovi (pravda), obadva iz Demokratske stranke; Milo Trifunovi (prosvjeta) iz Radikalne stranke; Bogoljub Jefti (saobraaj) i Jovo Banjanin (ministar bez portfelja) lanovi, uglavnom srpske, Jugoslavenske narodne stranke i Marko Dakovi (ministar bez portfelja), crnogorski politiar. Jasno je da oficiri koji su izvrili pu nisu bili spremni preuzeti iskljuivu odgovornost za sudbinu zemlje i zbog toga su inzistirali da Simovi stvori vladu sa irokim stranakopolitikim sudjelovanjem. To je vie od svega bio dokaz da oficiri nisu imali dugoroni plan, a jo manje detaljni politiki program. iroka politika lepeza nove vlade onemoguila je jedinstvo miljenja i ciljeva. Ali akcijom zbacivanja reima kneza Pavla, a time implicitnog negiranja jugoslavenske pripadnosti Trojnom paktu, oni su ini se odrazili politike elje velikog dijela vojske, srpskih opozicionih grupa, vjerskih i kulturnih snaga, jednako kao i

srpskog naroda i odreenog dijela ne-srpskog stanovnitva irom zemlje. Svi oni koji su odluno stajali iza nove vlade bili su emocionalno odani paroli Bolje rat nego pakt, bolje grob nego rob, koja se na dan pobune izvikivala na ulicama Beograda i mnogih drugih gradova. Ali to je bila parola, a ne program po kojem bi se moglo upravljati zemljom u opasnim vremenima. Dilemu vlade prikladno je opisao pukovnik Kljakovi u komentarima kojima je popratio memoare generala Simovia: Nije prolo ni dva dana od izvrenog udara, kada je Simovievoj vladi bilo jasno da su novi prijatelji (Engleska, SAD) nemoni da ita efikasno urade u korist Jugoslavije, dok izazvani nesueni saveznici (Nemaka, Italija) poseduju veliku snagu. Izmeu ova dva pola, vlada nije bila u stanju da nade neko svoje reenje. Sada se svaki njen akt brino odmeravao, da se ne zameri ni jednoj strani i to e biti sutina spoljne politike.80 80 Kljakovi, u Politici, 25. IX 1970. Posebno zanimljivo je, naravno, pitanje to je na ime pomoi nova vlada primila od Britanaca, nakon to su njeni tvorci posluati britanski savjet da zbace vladu koja je potpisala Trojni pakt. Odgovor je - nita, osim pohvale, savjeta i obeanja. O tome su Britanci zapravo ve prije odluili, kako je to u poruci od 24. marta Eden objasnio Campbellu u Beogradu. Eden je upravo dao Campbellu slobodne ruke da pomogne sruiti kneza Pavla. Ali ga je kasnije istoga dana obavijestio da nee biti mogue isporuiti Jugoslaviji nita od oruja koje je sada u rukama britanskih trupa, da Jugoslaveni takoer ne bi mogli upotrijebiti to oruje bez prethodnog uvjebavanja, te nadalje, da nema drugog raspoloivog .izvora oruja.81 U svojoj prvoj poruci Simoviu, 4. aprila,Churchill ga obavjetava o masovnim pokretima njemakih trupa prema Jugoslaviji i daje mu svoj, ve uobiajeni, savjet: Najbolji potez prema pobjedi i sigurnosti jest da se izbori odluna prethodna pobjeda u Albaniji i pokupe gomile opreme to e vam pasti u ruke.82 81 Eden, str. 264. 82 Churchill, The Second World War, III, 174. Vlada generala Simovia izjasnila se spremnom da prihvati sve meunarodne obaveze prijanje vlade, ukljuivi pristupanje Trojnom paktu, pod uvjetom da nacionalni interesi Jugoslavije budu zatieni. To nije reeno samo dru Maeku s namjerom da ue u vladu kao potpredsjednik; glavni akter pobune, general Mirkovi, rekao je to takoer njemakom vojnom ataeu u Beogradu, a najvie je to naglasio ministar vanjskih poslova Nini, u izjavi predanoj 30. marta Viktoru von Heerenu, njemakom poslaniku u Beogradu (izjavi koja je za informaciju poslana svim jugoslavenskim predstavnitvima u inozemstvu): Sadanja kraljevska jugoslavenska vlada ostaje vjerna principima potivanja zakljuenih meunarodnih ugovora, meu koje spada i protokol potpisan 25. ovog mjeseca

u Beu. Vlada e na najodluniji nain inzistirati da ne bude uvuena u sadanji sukob. Njena glavna briga bit e posveena odranju dobrih i prijateljskih odnosa sa svojim susjedima, njemakim Reichom i kraljevinom Italijom. Kraljevska vlada je posebno zainteresirana za nain primjene spomenutog protokola; u vezi s tim ona e pomnjivo tititi sve bitne interese jugoslavenske drave i naroda.83 83 DGFP, serija D, sv. XII, str. 421-422. Kad se von Heeren vratio u ured iz posjete ministarstvu vanjskih poslova, naao je poruku iz Berlina s instrukcijama da on i ostalo osoblje poslanstva izbjegava svaki kontakt s jugoslavenskim slubenim licima. Nijemci nikad nisu odgovorili na Ninievu notu. Von Heeren je bio pozvan u Berlin da podnese izvjetaj, a otpravniku poslova je nareeno da prema jugoslavenskim vlastima bude krajnje rezerviran. Ibid, str. 422-423. 2. IV Nijemci su naredili hitnu evakuaciju svih osim nekoliko slubenika svog poslanstva u Beogradu. Istovremeno je otpravnik poslova bio obavijeten da sugerira diplomatima prijateljskih zemalja u Beogradu da veinu svog osoblja poalju kui ili u neku neutralnu zemlju. Ibid, str. 431-432. Smisao svih tih poteza bio je oit: do njemakog napada na Jugoslaviju bilo je jo samo par dana. Nini je naravno djelovao s nalogom i odobrenjem predsjednika vlade Simovia, i (prema mojim izvorima) primio je od Simovia memorandum u kojem se kae da Jugoslavija ne bi trebala pokazivati nikakve probritanske simpatije, ve treba slijediti politiku neutralnosti; da e Jugoslavija u stvari zatititi lijevi bok Talijanima u Albaniji i desni bok Nijemcima u Bugarskoj, te nadalje, da treba okupirati Solun kako bi tamo sprijeila iskrcavanje antinjemakih snaga. Nova je vlada ipak htjela od Nijemaca dodatna uvjerenja i pokuavala je stoga povesti nove pregovore - ne samo u Beogradu ve i u Budimpeti (s njemakim predstavnicima koji su trebali doi na pogreb maarskog predsjednika vlade Pala Telekija), a poslije toga i u Berlinu - i prilino naivno je traila da Mussolini, nikakav prijatelj Jugoslavije, posreduje za Jugoslaviju..kod Hitlera. Jugoslavenski predstavnici za ove razgovore ve su bili imenovani, i odreeno je da otputuju 6. ili 7. aprila. U meuvremenu je nova vlada nastavila Cvetkovievu politiku prema oruanim snagama ubrzavajui aktiviranje rezervista. (U poetku nije htjela proglasiti opu mobilizaciju, smatrajui da bi to jo vie izazvalo Hitlera, to se nastojalo izbjei). Uinjeni su neki prilino neefikasni pokuaji da se hrana i druge vojne rezerve prebace iz izloenijih ravniarskih krajeva na sjeveru u manje pristupane planinske krajeve u centralnom dijelu zemlje. Beograd, Zagreb i Ljubljana proglaeni su u sluaju rata otvorenim gradovima. Idui stopama svojih prethodnika, vlada je poduzela posljednji pokuaj da pobolja svoj poloaj jaanjem odnosa sa Sovjetskim Savezom, i u tu svrhu potpisan je u Moskvi, nou od 5. na 6. aprila, ugovor o prijateljstvu i nenapadanju. To je bio, meutim, uzaludni diplomatski potez, koji na postojeu situaciju nije mogao imati nikakvog stvarnog utjecaja.

Retrospektivno gledano, jasno je da novi reim nije imao vremena da uvrsti svoju politiku vlast u zemlji. Nije imao ni vremena ni sredstava da zemlju politiki, psiholoki, vojno i ekonomski pripremi za poduzimanje bilo kakvog produenog oruanog otpora. Nije .imao iluzija o stanju u kojem se nala zemlja ni o ansama da se uspjeno suprotstavi invaziji sila Osovine. Tako je reim, pokuavajui uvrstiti svoju obrambenu sposobnost, a da ne izazove Hitlerov gnjev, istovremeno pokuavao povesti nove razgovore s Nijemcima, nadajui se da e dobiti daljnje garancije za dravni suverenitet i nacionalnu nezavisnost. Ali da bi se s Osovinom mogao sklopiti bilo kakav novi sporazum, volja za pregovorima trebala je biti obostrana. Glavna Hitlerova briga u tom asu bio je vremenski raspored za planirani napad na Sovjetski Savez i nije imao ni vremena ni volje da pregovara s Jugoslavenima, tim vie to je dravni udar smatrao osobnom uvredom i uvredom Treega Reicha. Zbog toga je 27. marta, nekoliko sati nakon primitka vijesti o pobuni, izdao direktivu (br. 25) za napad na Jugoslaviju u najkraem moguem roku: Vojni pu u Jugoslaviji promijenio je politiku situaciju na Balkanu. ak i ako bi Jugoslavija brzo dala izjavu o lojalnosti, mora se smatrati neprijateljem i zato je treba unititi to je bre mogue.84 84 Ibid, str. 395-396. Da je udar od 27. marta bio vaan ali sporan dogaaj jugoslavenske povijesti, potvruje i nain na koji se ocjenjivao i jo uvijek ocjenjuje. Veina otvorenih srpskih nacionalista i veliki dio predstavnika prijanjih vladajuih grupacija ukazuje na njega s ponosom. Pristae politike prilagoavanja Osovini tvrde da je Jugoslavija bez tog dogaaja mogla ostati neutralna i tako izbjei invaziju i mnoge posljedice drugog svjetskog rata, ili da je mogla ui u rat u povoljan as i s malo rtava. Rukovodstvo Komunistike partije Jugoslavije reklo je o tom dogaaju slijedee: Prvi revolucionarni proboj starog politikog sistema odigrao se 27. marta 1941. godine. Pu prozapadno orijentisane frakcije buroazije i vojnih vrhova protiv pristupanja Jugoslavije hitlerovskom bloku, prevazien je raspoloenjem i kretanjem narodnih masa, jer rastui revolucionarni demokratski pritisak koji se ostvarivao pod rukovodstvom Komunistike partije, nije dopustio da taj pu ostane u granicama u kojima su ga pokuavali da zadre njegovi nosioci. Komunistika partija uspjela je da ga dalje razvije u pravcu dubljeg revolucionarnog pokreta.85 85 VII kongres SKJ, str. 991. Vidi takoer Kardelj, Deset godina Narodne revolucije, str. 55-59. Bez obzira kako pu tumaili njegovi izvodioci i pristae, ili oni protiv ije je politike bio poetno usmjeren, ili oni koji su se njime najvie okoristili, nema nikakve sumnje da je njegov neposredni uinak bio ogroman i da je postao poetnom tokom uspjene komunistike revolucije. U slijedeoj e se glavi pokazati da je to, takoer, prouzroilo

sudbonosno odlaganje njemakog napada na Sovjetski Savez, injenicu od vrlo velike vanosti za konanu pobjedu Saveznika nad silama Osovine. GLAVA TREA Invazija i slom Kao to smo vidjeli, udar od 27. marta potpuno je iznenadio Nijemce. Njemaki diplomati i agenti u Beogradu bili su vrlo svjesni injenice da su dijelovi jugoslavenskog oficirskog kora, i izvjesni srpski politiki, crkveni i kulturni krugovi nezadovoljni politikom kneza Pavla prema Osovini, te vladom Cvetkovi-Maek uope. Ali oni nisu raunali s mogunou udara, ne vjerujui da bi mala, politiki smekana, ekonomski slaba, razjedinjena i skoro potpuno okruena zemlja, povej^^pjlitiku ravnu dravnom samoubistvu. Kad se dogodilo neoekivano, Hitler je bio tako bijesan zbog te akcije da je odluio odbaciti svaku eventualnu deklaraciju o lojalnosti nove beogradske vlade i uiniti sve potrebne pripreme da Jugoslaviju uniti i vojno i kao dravu. Na konferenciji koja je odrana u Hitlerovoj kancelariji 27. marta poslije podne, razjanjeni su iroki ciljevi predstojeih vojnih operacija protiv Jugoslavije: Politiki je osobito vano da se udar protiv Jugoslavije izvede s nesmiljenom estinom, te da se vojno unitenje izvri u formi blitz-operacije. Na taj e nain Turska vjerojatno biti dovoljno zastraena, to e na predstojeu kampanju protiv Grke imati povoljan utjecaj. Treba oekivati da e Hrvati kad napadnemo stati na nau stranu. U skladu s tim osigurat e im se politiki tretman (autonomija kasnije). Za pretpostaviti je da e rat protiv Jugoslavije biti vrlo popularan u Italiji, Maarskoj i Bugarskoj, jer e im se obeati teritorijalni dobici: jadranska obala Italiji, Banat Maarskoj, a Makedonija Bugarskoj.1 1 Zapisnici sa konferencije u DGFP, serija D, svezak III, str. 372-375. Banat se ovdje odnosi na ono to Jugoslaveni zovu Vojvodina i sastoji se od jugoslavenskog dijela Banata, Bake i Baranje. Budui da su Rumunji prijetili invazijom jugoslavenskog dijela Banata, ako bi pripao Maarskoj, Hitler ga je ukljuio u okupiranu Srbiju, a upravu predao lokalnoj njemakoj manjini. Hitlerova naredba o vojnom unitenju i politikom komadanju Jugoslavije sadrana je u direktivi broj 25, izdanoj nakon sastanka 27. marta. U direktivi broj 26, izdanoj 3. aprila, Hitler je skicirao ulogu koju u jugoslavenskoj kampanji trebaju igrati Maarska, Rumunjska i Bugarska. Samo je Maarska trebala sudjelovati u invaziji; Rumunjska je trebala samo osigurati svoje granice prema Jugoslaviji i Sovjetskom Savezu, a Bugarska je trebala prebaciti veliki dio svojih trupa na granicu prema Turskoj. Kako bi osigurao operativno jedinstvo kampanje, Hitler je za sebe zadrao zadatak da koordinira talijansko i maarsko sudjelovanje, ali je odluio da to uini tako da efovi dviju drava pred svojim narodom i

oruanim snagama ispadnu kao suvereni vojskovoe. U pismu od 5. aprilaHitler je objasnio Mussoliniju cijeli plan za napad na Jugoslaviju, i dao mu takoer neke operativne smjernice.2 2 Za tekst direktive br. 25. vidi ibid, str. 395-396, kao i Zbornik DNOR, TOM II, sv. 2; za tekst direktive >r. 26. vidi ibid, 440-442, (bez Zbornika), a za tekst Hitlerovog pisma Mussoliniju, vidi ibid, str. 475-478. JUGOSLAVENSKI OBRAMBENI PLANOVI Poput generaltabova drugih zemalja, i jugoslavenski generaltab pripremio je u toku tridesetih godina nekoliko ratnih planova. Kako je vrijeme prolazilo i strateka se situacija zemlje mijenjala, to su i ti planovi bili modificirani. Do prve osnovne revizije jugoslavenskih planova oito je dolo zbog njemakog prikljuenja Austrije u martu 1938; revidirani plan potpisao je general Milutin . Nedi (Milanov brat), naelnik Glavnog eneraltaba, na dan 17. septembra 1938.3 Nekoliko tjedana kasnije Nedia je smijenio general Duan T. Simovi, i pod Simovievim rukovodstvom izraen je novi ratni plan, Plan S (S za sjever), zasnovan na pretpostavci da e napad doi iz Italije, Njemake i Maarske, te da e Nijemci udariti takoer s maarske zapadne granice.4 Prema tom planu, oko 50% svih jugoslavenskih snaga treba u cilju poetne obrane rasporediti na zapadnim i sjevernim granicama, dijelom na liniji fronta, dijelom u utvrenjima; ostalih 40 posto treba drati u rezervi. Budui da se dugotrajnija uspjena obrana tih granica smatrala nemoguom, plan je predviao postupno i uredno povlaenje svih snaga u jugoistonom pravcu, kroz brdovito sredite zemlje prema Grkoj, gdje se pretpostavljalo da e stvar u svoje ruke uzeti jake saveznike armije. Najvaniji zadatak bio bi sprijeiti pojedinano razbijanje jedinica i gubitak oruanih snaga, te odrati otvorenim linije opskrbe i put povlaenja. 3 Aprilski rat 1941, str. 38-40. 4 Kljakovi, u Politici, 21. i 22. VIII 1970. Vojnoistorijski institut, Drugi svetski rat (Pregled ratnih operacija), . 416-417. (dalje citirano kao Drugi svetski rat). O jugoslavenskim ratnim planovima takoer vidi Terzi, str. 109-324. Strateka pozicija Jugoslavije radikalno se promijenila talijanskom okupacijom Albanije u aprilu 1939, jer je talijanska prisutnost u Albaniji, osim to je bila prijetnja po sebi, ugroavala i jugoslavensko odstupanje prema Solunu, to je oduvijek bio jedan od temelja jugoslavenskih ratnih planova. Poetkom januara 1940, knez Pavle je uklonio generala Simovia s poloaja naelnika glavnog eneraltaba i zamijenio ga generalom Petrom V. Kosiem. Zbog promijenjenih uvjeta i poneto razliitih stratekih shvaanja, ratni plan S je naputen i tokom prvih mjeseci 1940. pripremljen je novi ratni plan, R-40.5 Taj plan je uzeo u obzir prisutnost talijanskih snaga u Albaniji, unio je nekoliko novih crta, ali slijedio je plan S u zahtjevu za poetnom obranom zapadnih i sjevernih granica, te postupnim povlaenjem svih

snaga u jugoistonom pravcu prema Grkoj. Novosti u planu predviale su brz i jak napad na talijansko uporite u Zadru na dalmatinskoj obali, tako da se smanji ugroenost sredinjeg dijela zemlje iz tog pravca; dranje fronta prema Albaniji, aktivno izvianje prema Rumunjskoj, te koncentrini napad na Bugarsku svih lanica Balkanskog saveza, ako bi Bugarska napala jednu od zemalja lanica. Snage odreene za operacije na granicama trebalo je pojaati do 70 posto ukupnih snaga. 5 Drugi svetski rat, I, 416-417. Kljakovi u Politici, 25. VIII 1970, prema pismenom iskazu generala Cosia, napisanom poslije rata. Ali ubrzani razvoj dogaaja uskoro je pretekao i plan R-40, pa je u februaru 1941. izraen plan R-41, koji je raunao s prisutnou njemakih trupa u Maarskoj i Rumunjskoj i vjerojatnou njihova ulaska u Bugarsku. Planom R-41 bilo je predvieno stvaranje obrambenog pojasa uzdu itave jugoslavenske kopnene granice u ukupnoj duini od skoro 3000 km, s izuzetkom granice prema Albaniji, gdje se predviala kombinirana grkojugoslavenska ofenzivna akcija sa ciljem da se eliminira talijanska vojska u Albaniji i tako zatiti povlaenje prema Grkoj. Predviena je velika koncentracija trupa prema bugarskoj granici, osobito na podruju jugoslavenske Makedonije, da bi se zatitila komunikacija Skopje-Solun i put povlaenja. Ne ba mudro, jo su vie smanjene rezerve u odnosu na ukupne efektive na liniji fronta, do jedan naprama sedam. Iz ovog ili onog razloga, plan R41 ipak nije sve do 31. marta bio poslan komandantima grupa armija. Zbog toga je ostalo malo vremena da se u danima neposredno prije invazije prestroje oruane snage, i stari plan R-40 ostao je i dalje, u aprilu 1941, operativni plan za svaku praktinu svrhu.6 6 Drugi svetski rat, I, 417, 421-422, 435-436. Takoer vidi Kljakovi, u Politici 1. i 4. X 1970. Svi su ti planovi pretpostavljali da e napad doi sa strane sila Osovine, te da e Jugoslavija biti saveznik zapadnih demokracija; po karakteru su bili defanzivni, a jugoslavenski je cilj bio da se spasi to je vie mogue ive sile, te da se na kraju bude na pobjednikoj, saveznikoj strani. Poetna obrana granica i upotreba pograninih utvrenja, te nekoliko dijelom spremnih drugih linija obrane, dozvolile bi postupno povlaenje u brdovito sredite zemlje, gdje je, smatralo se, bila mogua dugotrajnija obrana. Put u Grku trebalo je sauvati otvorenim, i kao liniju opskrbe i kao eventualni izlaz. Povlaei se u Grku, jugoslavenska vojska bi mogla udruiti svoje snage s grkim i drugim saveznikim armijama, a potpomognuta saveznikim jedinicama i opremom, mogla bi se kasnije vratiti i osloboditi Jugoslaviju od neprijatelja. To je zapravo bilo srpsko iskustvo iz prvog svjetskog rata, osim to se tada povlailo kroz Albaniju da bi trupe bile prebaene na solunskifront. Na tom iskustvu zasnovani su planovi iz tridesetih godina. Za vrstu rata koju je srpska vojska vodila 19141915. i uz pretpostavku da nema neprijateljske avijacije, oklopnih i motoriziranih jedinica, ti bi planovi bili teoretski izvedivi.

Ali uz uvjete 1941. oni su bili beznadni i neadekvatni. Protiv neprijatelja koji se slui tehnikom blitzkriega, zasnovanoj na upotrebi velikih zranih, oklopnih i motoriziranih snaga, i koji napada zemlju sa svih strana odjednom, ti su planovi bili praktino beskorisni i vodili su u brzu katastrofu. Jugoslavenski ratni planovi zamiljali su vojsku koja bi pri punoj mobilizaciji imala oko 1,200.000 ljudi u operativnim jedinicama, i oko 500.000 ljudi (u dobi od 41 50 godina) u neborbenim slubama.7 Tokom 1939 1940. bilo je nekoliko uzastopnih ali neefikasnih povremenih aktiviranja (eufemizam za mobilizaciju) rezervista, pozvanih da se iskua efikasnost mobilizacionih planova i pojaaju ve postojee snage vojske, a i radi daljnjeg uvjebavanje i, u nekim sluajevima, radi poveanja radne snage za radove na fortifikacijama.8 Ali dogaale su se brojne zloupotrebe u smislu tko je, kada i na kako dugo pozvan. Ni budet nije dostajao da se program izvri zadovoljavajue i vojniki dovoljno struno. tovie, pokazalo se da je mogue aktivirati samo mali dio motornih vozila i stone vue. Zbog svega toga je ukupni uinak takvih aktiviranja na borbenu spremnost jugoslavenske vojske ostao neznatan.9 7 Drugi svetski rat, I, 417. 8 Ibid) str. 433. 9 Ministar vojske i mornarice, general Nedi, u svom memorandumu knezu Pavlu i vladi, 1. XI 1940, iznio je vrlo nepovoljnu ocjenu politike periodikog aktiviranja rezerve. O looj uvjebanosti rezervnih oficira u to vrijeme vidi pismo jednog takvog oficira, napisano u maju 1939, Aprilski rat 1941, str. 236-241. Nakon rata, kritiku te politike iznio je Maek u svojoj knjizi In the Struggle for Freedom, str. 196-198, i general ivko Stanisavljevi u pismu Politici, 11. IX 1970. (u vezi s Kljakovievim objavljivanjem Simovievih memoara). Veliina i sastav potpuno mobilizirane ratne vojske zamiljen je kako slijedi: tab Vrhovne komande; 3 taba grupe armija; 7 tabova armija sa delovima van diviziskog sastava; 28 peadiskih divizija; 3 konjike divizije; 1 gardiska konjanika brigada; 2 planinska odreda (po 1 plp. i 1 art. divizion); 16 zdruenih odreda (od 1-3 pp i 13 art. diviziona); 16 posadnih pukova za granina utvrenja; 2 tvravske komande (Boka i ibenik); Komanda vazduhoplovstva sa jedinicama i ustanovama; Komanda ratne mornarice sa jedinicama i ustanovama; specijalne jedinice van armijskog sastava: 4 puka teke motorizovane artiljerije, 2 tenkovska bataljona, 1 bataljon za vezu, 3 eleznika puka (saobraajni, tehniki i radniki) i 6 automobilskih bataljona; Komanda pozadine Vrhovne komande sa jedinicama i ustanovama; 6 armijskih oblasti; 16 komandi diviziskih oblasti i 49 komandi vojnih okruga; trupe za zatitu i zatvaranje granica i za osiguranje unutranjosti teritorije u jaini od 48 peadiskih pukova od po 2-5 bataljona sa neto artiljerije (u sastav

ovih pukova ulazile su andarmerija i granina trupa); Komanda teritorijalne vazdune odbrane sa jedinicama i ustanovama.10 K tome je jugoslavenska vojna organizacija od aprila 1940. ukljuivala i specijalnu komandu za gerilske operacije, etniku komandu, koja je imala svoj vlastiti tab i trebala je imati sedam bataljona. Ta je snaga mogla biti upotrijebljena kako protiv domae petokolonake aktivnosti, tako i za gerilske operacije. Poetkom aprila 1941. bilo je organizirano est od sedam bataljona, koji su pridodani komandama armija (to jest jedan bataljon svakoj armiji), radije nego da budu pod posebnom komandom.11 10 Drugi svetski rat, I, 418. Za detaljnu informaciju o mirnodopskoj organizaciji vojske vidi ibid, str. 74-77, i lanak Jugoslavenska vojska (stara Jugoslavija), Vojna enciklopedija, IV, 235-255, prvo izdanje. 11 lanak etovanje, Vojna enciklopeja, u, 321. i lanak Jugoslavija IV, 252. Hagen (str. 243) mijea imena: nije pukovnik Draa Mihailovi bio ef etnike komande, ve divizijski general Mihailo Mihailovi (koji je jula 1965. jo ivio u Beogradu). Vidi takoer Terzi, str. 696. Zbog pritiska potpredsjednika Maeka ime komande je neko vrijeme bilo potpuno neprikladno: Jurina komanda. Prvotno ime vraeno je u aprilu 1941. Dvije od temeljnih slabosti jugoslavenske vojske (prije 1941) bile su: sistem vrlo velikih jedinica, i zavisnost o stonoj vunoj snazi (esto volovi) i tovarnim ivotinjama za transport. To je bio uzrok sporosti i nedostatka manevarske pokretljivosti jugoslavenskih snaga, naroito velikih formacija. Tako je pjeadijska divizija u ratnom sastavu imala 26 27.000 ljudi, a konjika divizija 6-7.000 ljudi.12 A prema planu, potpuno mbilizirna vojska imala bi oko 900.000 vunih i tovarnih ivotinja.13 Nadalje, iskustvo periodikog aktiviranja jedinica, teglee marve i vozila, pokazalo je da izdravanje ivotinja i vozila stoji dvostruko vie od izdravanja aktiviranih ljudi. Jugoslavenska vojska bila je potpuno svjesna ovih nedostataka i u junu 1940. poela se prouavati mogunost da se smanje i poboljaju vojne formacije, te smanji zavisnost o stonoj vui. Ali osim motorizacije etiri artiljerijska puka, do invazije zemlje praktino nita nije postignuto u tom pravcu.14 12 Drugi svetski rat, I, 75-76. 13 Ibid, str. 417. 14 Aprilski rat 1941, str. 715-717. Jo je ozbiljniji problem bila nedovoljna opremljenost orujem (osobito automatskim orujem i orujem specijalne namjene, to je uzrokovalo slabu vatrenu mo jugoslavenskih jedinica) i ostalom vojnom opremom, i praktino potpuna nemogunost da se popuni orujem i opremom. Oruje pjeadijskih i artiljerijskih jedinica glavne snage jugoslavenske

vojske sastojalo se po svom porijeklu i starosti od tri glavne grupe: a) teko naoruanje, ukljuujui teke mitraljeze preostale iz prvog svjetskog rata, od kojih su mnogi bili zastarjeli i u loem stanju; b) neto tekog i neto lakog naoruanja, kao laki mitraljezi uvezeni u meduratnom periodu iz ehoslovake, i u manjoj mjeri iz Francuske; c) lako naoruanje koje se sastojalo od oko.1,000.000 puaka tipaMauser, i .20.000 pukomitraljeza, dijelom uvezenih, ali veinom proizvedenih po stranoj licenci kod kue. Samo je ovo lako naoruanje bilo moderno i za njega je bilo dovoljno rezervnih dijelova. Jedinice rezervista bile su naoruane austrijskim pukama iz prvog svjetskog rata. Od oko 7.000 artiljerijskih oruja, oko 4.000 oruja bilo je relativno moderno, ukljuujui tu i 800 protivtenkovskih topova. Zatim je bilo oko 1.900 modernih minobacaa i oko 250 protivavionskih topova. Sve to oruje bilo je uvezeno, sa raznih strana, to je znailo da su razni modeli oruja esto bili bez municije i bez mogunosti da se odgovarajue popravljaju i odravaju. Nakon izbijanja rata u Evropi, 1. septembra 1939, postalo je mnogo tee i esto nemogue upotpuniti oruje stranog porijekla. Nadalje, poetkom aprila 1941. jugoslavenska vojska imala je na raspolaganju municiju samo za 75 dana za pjeadijsko naoruanje, 100 dana za artiljeriju i svega za dva do sedam dana za protivavionsko oruje.15 Vojska je imala 110 tenkova od kojih su 60 bili, neprikladne maine od pet tona iz prvog svjetskog rata, a 50 moderni 10-tonski tenkovi kupljeni u Belgiji.1940.6 Vojska je imala mali broj posada za tenkove i to loe izvjebanih. Za protivtenkovske operacije vjebanje je bilo minimalno. 15 Drugi svetski rat, I, 431. Vidi takoer Jugoslavija, Vojna enciklopedija, IV, 250-252, prvo izdanje. 16 Drugi svetski rat, I, 432. Onih 459 aviona jugoslavenskog zrakoplovstva bili su takoer razne proizvodnje britanske, francuske, njemake, talijanske i jugoslavenske a ak ni za avione jugoslavenske proizvodnje nije bilo mogue osigurati rezervne dijelove i zamjenu. Ukupna avijacija sastojala se od 125 lovaca (38 zastarjelih), 173 bombardera i 161 izviakog aviona (od toga 150 zastarjelih).17 17 lanak Jugoslavija, Vojna enciklopedija, IV, 248, prvo izdanje. Drugi svetskj rat, I, 422-425, navodi neto manje brojke, ali budui da je prvi citirani izvor kasnijeg datuma, upotrebljavam njegove podatke. Jugoslavenska mornarica je bila skromna. Sastojala se od jedne male zastarjele krstarice, etiri moderna razaraa, etiri stare torpiljarke, osam velikih i dva mala torpedna amca, etiri podmornice, jedanaest minonosaa, oko tucet pomonih plovnih jedinica i etiri rijena monitora na Dunavu.18 Mornarica je takoer imala oko 150 veinom zastarjelih hidroplana.19 Osnovni cilj pomorskog obrambenog plana bio je da za 24-48 sati zadri

eventualno talijansko amfibijsko iskrcavanje, to je bilo vrijeme potrebno da kopnena vojska stigne do obale i pone s operacijama protiv mostobrana.20 18 Jednu od ekstremnih ilustracija arolikosti jugoslavenskog uvoznog oruja predstavlja razara Dubrovnik. Taj brod je sagraen u Engleskoj, glavni topovi bili su iz ehoslovake, protivavionska orua iz vedske, torpedni ureaji iz Engleske, topovski ureaji iz Nizozemske, radio-oprema iz Belgije. Drugi spetski rat, I, 431; vidi takoer lanak Jugoslavija, Vojna enciklopedija, IV, 241-243, prvo izdanje. 19 lanak Jugoslavija, Vojna enciklopedija, IV, 248, prvo izdanje. 20 Prema osobnom saopenju prijanjeg kapetana fregate Jugoslavenske kraljevske mornarice Zenona V. Adamicha koji je radio na tim planovima u jugoslavenskom admiralitetu. Osnovni razlog da je Jugoslaviji nedostajalo moderno naoruanje lei u nerazvijenoj ekonomiji. Niski dohodak po glavi stanovnika i mala industrijska baza onemoguili su proizvodnju dovoljne koliine modernog oruja kod kue, kao i uvoz takvog oruja. Godine 1938. dohodak po glavi stanovnika procijenjen je na 3.100 dinara, to iznosi oko 70 dolara. Za usporedbu, evo cijena uvoznog naoruanja u novembru 1938. godine: laki tenkovi (12 15 tona) 2,500.000 dinara; teki tenkovi (20-25 tona) 5,000.000 dinara; teki kamioni 90.000 dinara; haubice 150 mm (M 36) 3,500.000 dinara; lovaki avioni (oito bez naoruanja) 1,750.000 dinara; bombarderi (oito bez naoruanja) 4,500.000 dinara.21 Kontrast izmeu krajnje niskog dohotka po glavi stanovnika i visokih cijena naoruanja otkriva apsurdnost situacije u kojoj su se nale ekonomski nerazvijene zemlje kao Jugoslavija, kad su pokuavale stvoriti modernu vojsku ili izvriti barem djelominu modernizaciju svojih oruanih snaga. Ili, da kao indikator ekonomske, a time i vojne snage uzmemo proizvodnju elika. U 1938. Jugoslavija je proizvela oko 230.000 tona elika, od ega je jedna treina proizvedena u eljezarama na pograninom podruju ili nedaleko granice.22 Te iste godine njemaka proizvodnja elika iznosila je 22,600.000 tona,23 a u slijedee tri godine, kad je Njemaka pod svoju kontrolu podvrgla kapacitete za proizvodnju elika u Austriji, ehoslovakoj, Poljskoj, Francuskoj, Belgiji, Luxemburgu, Nizozemskoj, Danskoj i Norvekoj, ukupna proizvodnja s kojom je raspolagala ogromno se poveala, dok jugoslavenska proizvodnja jedva da je uope rasla. 21 Za cijene raznog oruja vidi izvjetaj Glavnog eneraltaba od 20. XI 1938. ministru vojske i mornarice. Izvjetaj se bavi nespremnou jugoslavenskih oruanih snaga i potrebom poboljanja naoruanja i opreme kao i proirenjem vojne industrije zemlje. Aprilski rat 1941, str. 68-95, posebno str. 85-90. 22 Ibid, str. 49-50; Statistiki godinjak FN RJ 1954, str. 157.

23 Za podatke o njemakoj proizvodnji elika vidi Lnderrat des amerikanischen Besatzungsgebietes, Statistisches Handbuch von Deutschland, 1928-1944, str. 8-9, 288, 600. Jugoslavenske vojne vlasti bile su bolno svjesne malog ekonomskog potencijala svoje zemlje, malih zaliha oruja i municije i nedostatka ostalih nuno potrebnih vojnih materijala kao odjee, obue, lijekova, vozila, te rezervi hrane.24 Godine 1938. grevito su pokuali unaprijediti i poboljati domau vojnu industriju, ali vrijeme je bilo prekratko a sredstva premala da bi se uinila uda. Jugoslavija je nastavila kupovati strano oruje; kad je izbio rat a njena neutralistika pozicija izazivala sumnju i Osovine i Velike Britanije, taj uvoz je postajao sve manji, a negdje u 1940. jo je samo kapao.25 Uoi invazije bilo je odjee i obue za svega oko dvije treine potencijalnih jedinica prve linije, a za druge jedinice samo djelomino. Ostale bitne opreme bilo je samo za treinu jedinica prve linije. Medicinske i sanitetske opreme bilo je za svega nekoliko tjedana, a ljudske i stone hrane bilo je samo za dva mjeseca.26 Za sve ovo postojala je mala ili nikakva mogunost popune. U mjesecima koji su prethodili invaziji, Jugoslaviji je uspjelo da iz Sjedinjenih Amerikih Drava uveze oko 1.000 kamiona vojne namjene, ali praktino je sve teko naoruanje i opskrba zavisila o stonoj vunoj snazi.27 Za ilustraciju: njemake trupe i oprema mogle su za sat prevaliti udaljenost za koju je jugoslavenskim jedinicama i komori trebalo dvadeset etiri sata. Treba takoer zabiljeiti da je Jugoslavija, sa zanemarivom domaom proizvodnjom nafte, skoro potpuno zavisila o uvozu, dijelom iz zemalja pojput Rumunjske koja je sada bila pod njemakom kontrolom. Uvoz morem lako bi presjekla talijanska mornarica. Pod pretpostavkom da rezervoari i rafinerije ne budu bombardirani, rezerve benzina u zemlji su, navodno, dostajale za dva ili tri mjeseca.28 24 Vidi naroito izvjetaj jugoslavenskog Glavnog deneraltaba od 20. XI 1938. citiranog u biljeci 21. 25 O oruju i vojnoj opremi koju je Jugoslavija htjela uvesti ili kupiti kod kue, vidi listu datiranu 20. III 1939, Aprilski rat 1941, str. 152-160. Glavni su dobavljai oruja trebale biti Njemaka i Italija, ali nakon izbijanja rata obje su osovinske zemlje bitno smanjile svoje isporuke. O avionima i oruju iz Velike Britanije, od 1935. do marta 1941, vidi Vinaver, str. 77-92. O opim problemima vojne industrije i nabave oruja i vojne opreme iz domaih i stranih izvora, takoer vidi Terzi, str. 290-297, osobito str. 297. 26 Terzi, str. 277-278. 27 Drugi svetski rat, I, 432. 28 Terzi, str. 274.

Od 1937, Jugoslaveni su troili prilino velike svote novaca na utvrivanje svojih granica, najprije prema Italiji, a zatim prema Njemakoj (Austriji) i Maarskoj. Na granicama prema Rumunjskoj, Bugarskoj i Albaniji trebalo je krajem marta 1941. zapoeti s obimnim radovima na utvrivanju, ali u vrijeme invazije utvrenja su bila dovrena samo na zapadnoj i sjeverozapadnoj granici. Ona su bila mnogo .nesavrenija nego, na primjer, ehoslovaka utvrenja prema Njemakoj, i sastojala su se uglavnom od utvrenih mitraljeskih gnijezda, protivtenkovskih i protivpjeadijskih zapreka.29 Zapoeti su i neki vrlo mali obrambeni radovi na utvrivanju desne obale Dunava, Save i Une.30 Kad je dolo do invazije, glavni udarac je nekom ironijom doao s bugarske granice, koju prema ratnim planovima S i R-40 nije trebalo smatrati tokom velike opasnosti, i koja je praktino bila bez utvrenja.31 29 O raspravi visokih jugoslavenskih vojnih predstavnika o fortifikacijama, o odluci-da se grade, o cijenama, o podrujima koja treba utvrditi i napredovanju radova, vidi Aprilski rat 1941, str. 90-123, 143-150, 223-232, 319-329 i passim. 30 Ibid, str. 638-643, 649-650, 658, 700-704. 31 Drugi svetski rat, I, 427-430; Terzi, str. 303-309. Ve je naglaeno da su svi jugoslavenski ratni planovi izmeu 1938. i 1941. raunali s mogunou povlaenja u Grku i s osloncem na snane saveznike armije. Istovremeno, bilo je u britanskom i grkom interesu da pomognu Jugoslaviji odbiti svaki neprijateljski napad. S namjerom da pomognu Grcima, britanske ekspedicione snage poele su iskrcavanje u Pireju 7. marta.32Kao to smo ve spomenuli u proloj glavi, Jugoslaveni su 8. marta poslali u Grku generaltabnog majora Periia da obavijesti britanskog komandanta za Srednji istok, generala HenryjaMaitlanda Wilsona, da e se Jugoslaveni oduprijeti njemakom napadu, te da se raspita moe li se ili ne raunati s nekim specifinim oblicima britanske vojne podrke u sluaju da Jugoslavija mora veliki dio svojih trupa povui u Grku. Britanski i grki komandanti bili su vrlo razoarani injenicom da su svi jugoslavenski planovi defenzivne prirode, i zahtijevali su promjenu u korist ofenzivnog pristupa, posebno u odnosu na talijanske snage u Albaniji. Jugoslavenske vlasti zakljuile su da ne mogu oekivati nikakvu pomo od Britanaca u Grkoj. Nakon pua u Beogradu, Britanci su nastavili s pritiskom da Jugoslavija svoje planove koordinira s planovima grkih i britanskih snaga, ali je odaziv neoekivano izostao. Nova jugoslavenska vlada odbila je posjetu ministra vanjskih poslova Edena Beogradu, bojei se da bi Nijemci to smatrali provokacijom, a s oklijevanjem je pristala da primi generala sira Johna G. Dilla, naelnika britanskog Imperijalnog generaltaba, pod uvjetom da doe u civilnoj odjei. Razgovori od 1. aprila izmeu Dilla i Simovia bili su potpuno besplodni: Jugoslaveni nisu bili voljni ni za kakvu akciju na koju bi Nijemci imali primjedbi, i pristali su samo da poalju jo jednog oficira na daljnje razgovore u Grku. Tako je 3. aprila zamjenik naelnika Glavnog eneraltaba, general Radivoje Jankovi, otputovao u Grku, ali ni ti razgovori nisu urodili plodom. Stvarna slabost britansko-grkojugoslavenske kombinacije i obeshrabrujui strah od Nijemaca (barem na jugoslavenskoj

strani), sprijeili su svaki realistiki plan za zajedniku akciju. Postignut je jedino sporazum u smislu kombiniranog jugoslavensko-grkog napada na talijanske snage u Albaniji, ali to se nije ostvarilo, a invazija je dola. Niti jedna od tri strane nije bila u poziciji da pomogne drugoj, a rezultat je bio uzajamno razoaranje i laka pobjeda Nijemaca u Jugoslaviji i Grkoj.33 32 Britancima je bilo vrlo teko odluiti da poalju ekspedicione snage u Grku. Britanske vojne vlasti na Srednjem istoku i ministar vanjskih poslova Eden (prilikom posjeta Ateni) optimistiki su gledali na takvu operaciju i shvaali su da e vrlo nepovoljno utjecati na sliku o Britaniji ako ne pomogne savezniku u nevolji. Ameriki pukovnik William J. Donovan, koji je posjetio Balkan i Tursku u januaru, bio je jo vei optimist u pogledu veeg britanskog izazova Nijemcima na Balkanu. Britanci su konano poslali oko 60.000 ljudi u Grku. S vojnog stanovita, operacija je bila oita pogreka. Do kraja aprila Nijemci su dosegli najjuniju toku Peloponeza, a izmeu 20. i 31. maja osvojili su Kretu zranim desantom. Britanci su uspjeli povui oko 50.000 ljudi. Britanski gubici svih vrsta, ukljuujui zarobljenike, iznosili su oko 12.000 ljudi. K tome su izgubili oko 8.000 kamiona i 209 aviona. Na Kreti su britanski gubici takoer bili teki: 1742 ubijenih, 1737 ranjenih i 11.835 zarobljenih. Vidi Playfair i dr., II, 70-105, 121-151; Woodward, I, 525-536. Slabost jugoslavenske vojske u ivoj sili, naoruanju, transportu i snabdijevanju, dopunjavale su se s nedostatkom kohezije i jedinstva pogleda i ciljeva u redovima politikog i vojnog rukovodstva zemlje, kao i u veini stanovnitva. Politika i vojna kratkovidnost monarhistikog reima uinila je za protekle dvadeset tri godine zemlju potpuno nespremnom za svaku veu vanjsku krizu. Ukratko, tek neposredno prije i nakon udara od 27. marta, spremnost na borbu pokrenula je duhove odreenog broja oficira avijacije i kopnene vojske, srpskih politiara i javnosti u Srbiji, a u vrlo maloj mjeri i drugdje u zemlji. Kad se nova vlada suoila sa stvarnou, i taj duh je nestao. Kad je invazija jednom otpoela, veina je visokih oficira bila uvjerena da je otpor Nijemcima beznadan, i razmiljala je samo o tome kako se najbre predati i spasiti ivote, a ne kako se oduprijeti i braniti zemlju. Petokolonaka aktivnost smatrana je stvarnom opasnou, zbog nezadovoljstva raznih jugoslavenskih nacija i nacionalnih manjina, osobito njemake manjine u Vojvodini, ali malo se poduzimalo protiv takve aktivnosti.34 Iako je vodstvo hrvatske ustake ekstremistike organizacije zajedno s tri do etiri stotine najeih sljedbenika bilo u emigraciji, u zemlji je 1941. bilo vjerojatno nekoliko puta vie zakletih lanova i nekoliko desetaka tisua simpatizera. Ustae u bili sigurni da e ih dobiti jo vie ako Jugoslavija bude uvuena u rat. Postojala je takoer i potencijalna peta kolona medu pro-bugarski orijentiranim Makedoncima, te meu albanskim stanovnitvom na Kosovu. U godinama prije invazije jugoslavenske su vojne vlasti bile opsjednute idejom o komunistikoj opasnosti u zemlji uope, a posebno u oruanim snagama, ali su takoer vrlo paljivo pratile razvoj dogaaja meu nacionalnim manjinama, te Hrvatima i Makedoncima.35

Na kraju treba naglasiti da je uvjebanost svih vidova, rodova i slubi vojske bila loa i zastarjela.36 Jugoslavenski vojni vrhovi pristupali su ratovanju na nain iz prvog svjetskog rata, kadrovski rok bio je relativno kratak, a modernog naoruanja nije bilo ni za vjebu ni za borbenu upotrebu. 33 Drugi svetski rat, I, 435-521; Wilson, str. 63-103, osobito str. 72-75, 80-84, 100; Hoptner, str. 274-275; Terzi str. 111-113, 145-150. 34 Vidi Todor Milievi, str. 13-14. 35 Vidi razne izvjetaje u Aprilski rat 1941, str. 175-176, 252-260, 341-343, 382-383, 412-416, i passim. 36 Drugi svetski rat, I, 433. Jugoslavija je u asu invazije imala pod orujem samo oko 700.000 ljudi: od toga su vie od 400.000 bili loe uvjebani regruti, s manje od mjesec dana u uniformi.37 Veina jedinica bila je jo uvijek na zbornom mjestu, a ne na frontu ili na poloajima u blizini fronta, gdje im je prema planu bio raspored. Niti jedna jedina divizija nije bila spremna za akciju, iako neki pjeadijski i konjiki pukovi i neke pionirske jedinice jesu. Prema najautoritativnijim izvorima, niti jedan vii komandni tab, niti jedna jedinica veze, artiljerijska, pogranina, pozadinska, sanitetska ili opskrbna jedinica nije bila popunjena do svoje planirane ratne jaine, to jest potpuno mobilizirana u trenutku invazije. Tako ni one jedinice koje su bile spremne, ili skoro spremne, a zavisile su o podrci drugih jedinica, nisu mogle biti valjano iskoritene.38 Opa mobilizacija nije namjerno proglaena da se Hitler ne izazove, i do 3. aprila nije ni nareena. A kad je bila nareena, vrlo mnogo ljudi, vlasnika stoke, vunih i motornih vozila, nije se odazvalo pozivu, osobito u podrujima koja nisu simpatizirala s reimom. 37 Prema tvrdnji generala Koia, naelnika Glavnog eneraltaba od januara 1940. do udara, u Culinovi, Slom stare Jugoslavije, str. 162-168. Prema slubenim podacima, na dan udara bilo je pod orujem oko 600.000 ljudi (Drugi svetski rat, I, 434), ali Terzi (str. 35) kae da taj broj ukljuuje i neke jedinice koje su radile na utvrenjima. 38 Drugi svetski rat, I, 434; Terzi, str. 359; lanak Jugoslavija, Vojna enciklopedija, IV, 254, prvo izdanje. NAPAD OSOVINE U Hitlerovoj direktivi broj 25, izdanoj 27. marta poslije podne, stajalo je da Jugoslavija mora biti unitena to je bre mogue. U toki 2. ove direktive navodi se osnovna strateka zamisao:

Moja je namjera da u Jugoslaviju prodrem u generalnom pravcu prema Beogradu i prema jugu, koncentrinom operacijom iz podruja Rijeka-Graz s jedne, i iz podruja oko Sofije s druge strane, te da jugoslavenskim oruanim snagama zadam unitavajui udarac. K tome namjeravam odsjei krajnji juni dio Jugoslavije od ostale zemlje i zauzeti ga kao bazu za nastavak njemako-talijanske ofenzive protiv Grke.39 Hitler je dalje postulirao zaotravanje domae politike napetosti u Jugoslaviji davanjem garancija Hrvatima.40 Meu vanim pojedinostima direktive bila je slijedea: im budu na raspolaganju dovoljne snage i im vremenske prilike dopuste, treba unititi sva zemaljska postrojenja jugoslavenskog zrakoplovstva i Beograd, neprekidnim danononim napadima Luftwaffe.41 39 Za potpuni tekst vidi DGFP, serija D, sv. XII, str. 395-396. 40 Ovaj dio Hitlerove strategije protiv Jugoslavije doveo je kasnije do proglaenja Nezavisne Drave Hrvatske, o kojoj e biti vie rijei u Glavi IV. 41 DGFP, serija D, sv. XIII, str. 395. Budui da nisu imali prethodnih planova za napad na Jugoslaviju, Nijemci su iznenaeni beogradskim dravnim udarom bili prisiljeni improvizirati: trebalo je smisliti napad koji bi garantirao brzi slom jugoslavenskih snaga, i koji bi u najmanjoj mjeri oteao pripreme za napad na Rusiju (operacija Barbarossa).42 Kako Hitler nije mogao pouzdano znati kakav e otpor pruiti Jugoslaveni, brz i snaan napad bio je tim potrebniji. Trupe njemake 12. armije ve su u Bugarskoj ekale za napad na Grku i jedan njihov dio lako se mogao upotrijebiti protiv jugoslavenske Makedonije i Srbije; dijelovi drugih njemakih velikih jedinica smjetenih u Austriji, Maarskoj i Rumunjskoj za operaciju Barbarossa mogli su se privremeno odvojiti za operacije protiv jugoslavenskih snaga u Sloveniji, Hrvatskoj, Vojvodini i Srbiji. Zbog nestaice materijala, sve ove jedinice ipak nisu bile u punoj pripravnosti. Iz toga je proizlazilo da snage koje e sudjelovati u jugoslavenskoj kampanji treba prikupiti s prostora izmeu istone Njemake i june Francuske, a u izvjesnim sluajevima nuno je poduzeti specijalne mjere da se ubrzaju pripreme za njihovo sudjelovanje u bitci.43 42 Plan Operacije 25. podastrt je Hitleru 29. marta. Uurbano su ga pripremili i sastavili specijalni odjeli njemakog Generaltaba i operativnog taba Vrhovne komande. Za opis tih priprema, prema jednom njemakom oficiru, koji je u to vrijeme bio adutant u Generaltabu, vidi Mueller-Hillebrand, The German Campaign in the Balkans 1941 - A Model of Crisis Planning, str. 17-34. Za detaljni raspored jedinica, kako ga je naredila Glavna komanda kopnene vojske (Oberkommando des Heeres OKH) 30. aprila 1941. vidi mikrofilm br. T-78, rolu 329, snimke 6.285, 869-915. Vidi takoer Kriegstagebuch des Oberkommando der Wehrmacht (Wehrmachtfhrungsstab) I, 150, 368-370, 1181 (dalje citira kao KTBjOKWjWFSt); Greiner, str. 280-282.

43 Mueller-Hillebrand, The German Campaign, str. 73. Sve u svemu, snage napadaa sastojale su se od 24 njemake divizije i oko 1500 njemakih aviona, 23 talijanske divizije i oko 670 talijanskih aviona zajedno sa znaajnim brojem pomorskih jedinica, i pet maarskih divizija - ukupno 52 divizije sa oko 2200 aviona. Njemake divizije, najbolje naoruane i opremljene, bile su kima napadakih snaga. Od toga su dvije petine bile oklopne ili potpuno motorizirane divizije s ogromnom vatrenom moi i pokretljivou, a vodili su ih veterani iz kampanja u Poljskoj, Norvekoj i Francuskoj. Bili su to savreno uvjebani, pouzdani, sposobni i majstorski predvoeni ljudi. Oni su bili nosioci siline udara protiv jugoslavenskih trupa. Jugoslavenska vojska s oko 30 divizija, od kojih nijedna nije bila do kraja popunjena ljudstvom i u stanju borbene spremnosti, niti je zaposjela poloaje u pojedinim podrujima predvienim planom, bila je, nasuprot njemakoj, loe uvjebana, borbeno neiskusna (s izuzetkom viih oficira koji su bili u prvom svjetskom ratu) i obiljeena krajnje defetistikim duhom svojih glavnih komandanata. Nadalje, komanda nekih najveih vojnih jedinica povjerena je umirovljenim generalima, koji su bili reaktivirani svega nekoliko dana prije invazije.44 44 Zelenika, str. 209. Karta 2 pokazuje raspored jugoslavenskih obrambenih snaga, te raspored i pravac napredovanja napadakih armija. Veina njemake 12. armije bila je rasporeena u Bugarskoj, s nekim jedinicama u Rumunjskoj; 2. armija bila je na poloajima u Austriji i zapadnoj Maarskoj. Talijanska 2. armija bila je u Istri i na sjeveru, sve do austrijske granice; talijanske 9. i 11. armija bile su u Albaniji. Glavnina maarskih snaga bila je koncentrirana na podruju izmeu Dunava i Tise. Sedam jugoslavenskih armija, podijeljenih u etiri grupe armija, bile su rasporeene po obrambenom pojasu na periferiji zemlje. Prva grupa armija sastojala se od Sedme armije, rasporeene u Sloveniji i sjeverozapadnoj Hrvatskoj, nasuprot Nijemcima. etvrta armija u sjevernoj Hrvatskoj rasporeena je kao zatita od njemakog napada iz zapadne Maarske. Druga grupa armija sastojala se od Druge armije u Slavoniji i Baranji i Prve armije u Bakoj. Trea grupa armija sastojala se od Tree armije koja je trebala braniti Crnu Goru, Kosovo i zapadnu Makedoniju od napada iz Albanije, i snaga Tree armijske oblasti koje su trebale braniti Makedoniju od napada iz Bugarske. Peta armija, rasporeena u jugoistonoj i istonoj Srbiji, i esta armija, raporeena u junom Banatu i centralnoj Srbiji, bile su pod neposrednim zapovjednitvom Vrhovne komande i trebale su braniti Srbiju i Banat od napada iz Bugarske, odnosno Rumunjske. Uz to su postojale i relativno slabe trupe primorske oblasti, sa zadatkom da tite od talijanskog kopnenog napada iz Zadra, te protiv napada talijanske mornarice ili amfibijskog iskrcavanja. Tako su sve toke napada bile zatiene, ali nijedna od njih dovoljno jako da izdri teki nasrtaj. Nadalje bilo je premalo

jedinica u rezervi; kao to se sjeamo, ratni su planovi poveavali postepeno broj jedinica na liniji fronta u odnosu na rezervu, sve dok ih plan R41 nije sveo na omjer sedam naprama jedan, a tako je bilo i u vrijeme invazije 1941. K tome su rezerve bile loe rasporeene, a njihova slaba pokretljivost smanjivala je njihovu efikasnost.45 45 Drugi svetski rat, I, 444-445, 491.

Karta 2. Invazija Jugoslavije, april 1941 (Prema karti nasuprot str. 32 u knjizi Ahmeta onlagia, arka Atanackovia i Duana Plene: Jugoslavija u drugom svjetskom ratu, Beograd 1967) Za dan napada odreen je isprva 31. mart, ali je napad odgoen do 6. aprila. Jugoslavensku vladu je 2. aprila o tonom datumu napada obavijestio pukovnik Vauhnik, jugoslavenski vojni atae u Berlinu, ali vlada nije ozbiljno shvatila njegovo upozorenje.46 Snani udar 6. aprila poeo je masovnim zranim napadom na Beograd, te na sve aerodrome i instalacije jugoslavenskog zrakoplovstva.47 Istovremeno su oklopne, motorizirane i pjeadijske jedinice njemake 12. armije iz jugozapadne Bugarske otpoele s napadom na jugoslavensku Makedoniju.48 Jaki prodor u Makedoniju omoguio je Nijemcima da 7. aprila zauzmu grad Skopje i da presjeku eljezniku i cestovnu vezu izmeu Jugoslavije te grkih i britanskih snaga u Grkoj, zadajui tako fatalni udarac osnovnom naelu svih jugoslavenskih ratnih planova odranju otvorenog puta do Soluna kao linije snabdijevanja ili eventualnog povlaenja. Osmog aprila su njemake snage iz Bugarske prodrle u Srbiju i pojurile na sjever, prema Beogradu. One su etiri dana kasnije, zajedno s njemakim

snagama koje su krenule iz Rumunjske, dole do Beograda i zauzele ga bez otpora. Napad jedinica 2. njemake armije iz zapadne Maarske na Hrvatsku, te iz Austrije na Sloveniju, opoeo je 7. aprila, ali to su bile samo uvodne operacije. Usprkos ustakoj petokolonakoj aktivnosti, jugoslavenska etvrta armija pruila je mjestimini otpor, ali je 9. aprila bila prisiljena otpoeti s povlaenjem prema jugu. Sedma armija takoer se poela povlaiti iz Slovenije. Desetog aprila, nakon izviakih napada i uspostavljanja mostobrana, njemake trupe iz zapadne Maarske krenule su u unitavajuem nasrtaju kroz sjevernu Hrvatsku, podrujem koje je trebala drati etvrta armija, i brzo se pribliavale Zagrebu. Kasno poslije podne njemaki su tenkovi poeli ulaziti u grad. Dotad su njemake trupe, napredujui iz Austrije, zauzele veinu Slovenije i neke su se od tih jedinica 11. aprila sastale juno od Zagreba s jedinicama koje su dole iz Maarske. Ostale njemake jedinice iz zapadne Maarske udarile su na jugoistok, kroz Slavoniju, sa ciljem da dou do Sarajeva. Tamo su se 15. aprila sastale sa snagama koje su nadirale iz Zagreba. U blizini Sarajeva su 15. aprila Nijemci zarobili jugoslavensku Vrhovnu komandu, koja je zapravo ekala da se preda. Tokom itave jugoslavenske kampanje Nijemci su, kadgod su to vremenske prilike doputale, intenzivno angairali svoje zrane snage u samostalnim operacijama i kao podrku kopnenim snagama. Iako je jugoslavensko zrakoplovstvo bilo skoro potpuno mobilizirano i prilino se dobro dralo protiv neprijatelja, Nijemcima je uspjelo stei kontrolu nad jugoslavenskim nebom ve prvog dana rata. 46 Vidi Hoptner, str. 281-283; Kljakovi, u Politici 3. X 1970. 47 Na sam dan invazije Jugoslavija je zatraila oruje od SAD. Do kraja aprila Sjedinjene Amerike Drave odredile su malu koliinu oruja iz postojeih rezervi, ali tad je ve bilo prekasno. Vidi Stettinius, str. 91. 48 Za njemake izvjetaje o ratu na Balkanu, vidi OKW, Der Feld^ug auf dem Balkan und die Rckeroberung der Cyrenaika; KTB/OKW/WESt I, 375382; Bathe i Glodschey, Der Kampf um den Balkan; Greiner, str. 273-282, 286-287. Takoder, United States, Department of the Army, The German Campaigns in the Balkans (Spring 1941), Department of the Army Pamphlet br. 20-260. Ta i druge takve broure bile su sastavljene na osnovi referata koje su pisali njemaki oficiri u amerikom zarobljenitvu uglavnom po sjeanju a ne na osnovi dokumenata, iako su se sluili dnevnicima feldmarala Franza Haldera, te kartama i razgovorima s ostalim sudionicima. Za talijanske izvjetaje, vidi Stato Maggiore del R. Esercito, Bollettini della Guerra, str. 229-239; Zanussi, I, 83-101; Roatta, str. 161-183. Meu jugoslavenskim izvorima najvaniji je Vojnoistorijski institut, Zbornik dokumenata i radova o narodnooslobodilakom ratu jugoslavenskih naroda, Tom II, sv. 2, str. 465-570. (dalje citiran kao Zbornik DNOR). Za diskusiju i analizu Aprilskog rata 1941. najvaniji su izvori Drugi svetski rat, I, 74-77, 398-493, osobito 446-493; radovi Terzia, Krizmana i Zelenike; ulinovi, Slom stare Jugoslavije, str. 145-347; i lanak Aprilski rat

u Vojnoj enciklopediji, I, 185-189. Za miljenja jednog od kraljevskih jugoslavenskih generala u emigraciji, vidi Todor Milievi. Talijani su svoje zrane napade 7. aprila usmjerili protiv zrakoplovnih i pomorskih jedinica i njihovih ureaja, te gradova uzdu jadranske obale, i nastavili ih s prekidima tokom slijedeih dana. Takoer su Nijemcima dopustili upotrebu svojih aerodroma za napad na iste ciljeve. Operacije jedinica talijanske Druge armije ograniile su se na sporadinu artiljerijsku vatru od 6. do 11. aprila, kad su i talijanske trupe prodrle na jugoslavenski teritorij. Dotad su jugoslavenske snage ve bile u procesu raspadanja na svim frontovima osim albanskog. Ne susreui praktino nikakvog otpora u Sloveniji, Hrvatskoj i Dalmaciji, Talijani su brzo napredovali. 12. aprila uli su u Ljubljanu, dok su ostali dijelovi 2. armije nadirali u Hrvatsku i Dalmaciju. Neke jugoslavenske snage prodrle su u Albaniju gdje su bile rasporeene trupe talijanske Devete armije, ali su Talijani otkrili jugoslavensku ifru i slanjem lanih poruka zbunili jugoslavensku viu komandu na albanskom frontu, tako da ak ni tu Jugoslaveni nisu ponjeli nikakav uspjeh.49 To je moralo posebno obradovati Hitlera koji je naroito traio od Mussolinija da albanski front brani svom estinom.50 Jedanaestog aprila su maarske trupe otpoele svojim operacijama protiv Jugoslavije u Bakoj. Ni one nisu susrele praktino nikakav otpor, pa su brzo napredovale prema svojim ciljevima: da bi ih okupirale ili kasnije anektirale. Tjedan dana kasnije, 19. aprila ule su u Jugoslaviju i bugarske trupe da zauzmu podruja koja im je Hitler dodijelio. 49 Janekovi, str. 27-46, osobito str. 27-28. Prema ovom izvoru, talijanski vojni atae u Beogradu imao je prije rata 34 agenta u jugoslavenskim oruanim snagama, od kojih dvojicu u Glavnom eneraltabu. 50 DGFP, serija D, sv. XII, str. 476, Hitlerovo pismo Mussoliniju, 5. aprila 1941. Strategija njemakog napada na Jugoslaviju je bila jednostavna: prvo, proizvesti ogromni psiholoki udarac brutalnim zranim napadom na Beograd, odsjei eventualnu liniju povlaenja prema Grkoj, te bezobzirno napasti aerodrome i instalacije neutralizirajui taj dio jugoslavenske obrane. Drugo: razoriti zranim napadima glavne komunikacije i napasti jugoslavensku kopnenu vojsku iz vie pravaca s mnogo jaim snagama, ispresijei zemlju snanim frontalnim i obuhvatnim operacijama u dijelove, i time preduhitriti otpor polumobilizirane, loe opremljene, nepokretne i slabo predvoene jugoslavenske vojske. Tree, jugoslavenske armije unititi pojedinano i eliminirati ih kao organizirane borbene jedinice. U stvari su se sve te operacije slile u jednu i izvrene su tokom pet ili est dana. Hitlerova odluka da brzim, masovnim napadom prisili Jugoslaviju da poklekne to je bre mogue, jedva da je mogla biti efikasnije provedena. Zemlja je za par dana pala.

VOJNI I POLITIKI SLOM

Vojna kampanja Osovine protiv Jugoslavije moe se prikladno podijeliti u dvije faze: najprije odluni nalet u trajanju od 6. do 10. aprila, a zatim druga faza, od 11. do 17. aprila, koja ukljuuje zauzimanje vitalnog prostora i svrava predajom jugoslavenske vojske.51 Prva se faza sastoji od velikih ofenzivnih pokreta u Makedoniju, Srbiju i Banat, i konano 10. aprila u sjevernu Hrvatsku i Sloveniju, to je dovelo do sloma svih jugoslavenskih frontova obrane. Do 10. aprila jugoslavenske su snage bile ve u potpunom neredu, predajui se i odstupajui u svim podrujima osim uzdu albanske granice. Videi slom na svim frontovima, jugoslavenska Vrhovna komanda izdala je tog dana Operativnu direktivu broj 120 kojom je naredila ope povlaenje svih jedinica prema brdovitoj unutranjosti zemlje, gdje bi se mogla uspostaviti jaka linija obrane i izdrati dok ne stigne pomo od zapadnih saveznika. Vrhovna komanda je preko radija takoer obavijestila sve jedinice da tuku neprijatelja na svoju vlastitu inicijativu gdje god bude mogue iako je to sigurno bila pusta nada usred skoro potpunog raspada oruanih snaga.52 51 Kronologiju Aprilskog rata treba rekonstruirati na osnovi krtog jugoslavenskog dokumentarnog materijala, objavljenih neprijateljskih materijala i svjedoanstava nekih visokih oficira koji su u to vrijeme komandirali raznim jugoslavenskim jedinicama. Vidi Drugi svetski rat, I, 7; Dedijer, Sur l'armistice 'germano-yougoslave' osobito str. 1 2. 52 Terzi, str. 505-507. Desetog aprila, posljednjeg dana prve faze, nekoliko sati prije ulaska njemakih tenkova u Zagreb, hrvatski ustae su pod vodstvom i uz pomo njemakih agenata proglasili Nezavisnu Dravu Hrvatsku. U Sloveniji su prvoga dana rata slovenske politike stranke (osim komunista) formirale Slovenski narodni savjet, ali. aprila, slijedei dogaaje u Zagrebu, Narodni savjet se preko Radio-Ljubljane proglasio jedinom suverenom vlau koja jedina predstavlja slovenski narod.53 Slijedeeg dana savjet se predao talijanskoj vojsci koja je ula u Ljubljanu. Dok su armije Osovine 13. aprila napredovale sebi svojstvenim tempom na svim frontovima, predsjednik vlade Simovi, koji je bio i naelnik taba Vrhovne komande, prenio je svoja ovlatenja na generala Danila Kalafatovia i dao mu instrukcije da zatrai primirje, jer je daljnji otpor nemogu zbog dogaaja u Hrvatskoj i Dalmaciji.54 Pod dogaajima u Hrvatskoj i Dalmaciji Simovi je mislio na djelovanje ustake pete kolone i nekih hrvatskih oficira u jugoslavenskoj vojsci, te dijela poluvojnih organizacija Hrvatske seljake stranke, ali ono je, kao i aktivnost slovenskih politiara u Sloveniji, u stvari bilo od malog vojnog znaenja. Oni su teko mogli biti uzrok potpunog sloma, ali su predstavljali prikladan izgovor da se objasni ono to je u stvari bio (kao to je Simovi kasnije priznao) potpuni slom jugoslavenskih oruanih snaga na svim frontovima i neuspjeh jugoslavenskih visokih oficira (velikom veinom Srba) da pokau borbenu inicijativu ili odlunost protiv neprijatelja.55 53 O razvoju dogaaja u Sloveniji, vidi Saje, str. 15 27.

54 Simovi je taj korak poduzeo oito na svoju ruku. Za tekst njegove naredbe Kalafatoviu i za druge dokumente o slomu oruanih snaga i primirju, vidi Zbornik DNOR, tom II, sv. 2. str. 549-570; vidi takoer ulinovi, Slom stare Jugoslavije, str. 281 -309. 55 Terziev detaljni opis vieg komandnog osoblja jugoslavenskih oruanih snaga tokom aprilskog rata (str. 691-698), iz kojeg se skoro bez greke moe izvesti nacionalnost komandanata, pokazuje da su uz poloaje zapovjednika Vrhovne komande i ministra vojske i mornarice sva komandna mjesta via od divizije bila u rukama Srba. Komandanti 29 od 30 divizija bili su Srbi, kao i komandanti 11 kombiniranih odreda, od ukupno 12. Na poloajima u zrakoplovstvu drugi su narodi bili prilino dobro zastupljeni, a u mornarici veinu komandnih mjesta nisu zapremali, Srbi. Nepovoljan poloaj jugoslavenskih snaga od prvog dana napada i neposredne uzroke njihova sloma najbolje je karakterizirala autoritativna Vojna enciklopedija u svom lanku o Aprilskom ratu: Tri poetna udara reila su sudbinu jugoslavenske vojske: 6. IV u Makedoniji, 8. IV u Srbiji, a 10. IV u Hrvatskoj. Sva tri puta su Hitlerovci probili granini front, prodrli duboko u unutranjost, i jugoslavensku odbranu izbacili iz leita... Kad je probijen granini front, jugoslovenske trupe bile su ubrzo prevaziene, raskomadane, opkoljene, bez veze, bez komora, vostva.56 Meutim, kolikogod treba kriviti jugoslavensku vojsku zbog nedostatka borbenosti, treba rei da se .ona jednostavno nije mogla mjeriti sa^silama Osovine. Kombinirana vojna sila Njemake i njenih saveznika bila je nerazmjerno nadmona, i mala jugoslavenska vojska nije imala nikakve anse za uspjenu obranu. Jugoslavenska Vrhovna komanda ve je prvoga daha rata izgubila kontrolu nad svojim armijama na poloaju, a u veini sluajeva i svaki kontakt s njima. Nastavila je s izdavanjem nareenja, ali ona su bila samo formalna, budui da se nisu odnosila na stvarno stanje na bojitu; nareenja se nisu mogla ni prenositi do armija, a jo manje provesti u djelo.57 56 Aprilski rat Vojna enciklopedija, I, 189, prvo izdanje. 57 Drugi svetski rat, I, 491-492. etrnaestog aprila kralj i njegova ua okolina, a 15. aprila predsjednik vlade Simovi i vlada, te praktino svi glavni sudionici nedavnog udara, pobjegli su iz zemlje s jednog aerodroma kraj Nikia u Crnoj Gori. S izuzetkom nekih jedinica koje jo nisu ule tu vijest (pa je bilo neto borbe na albanskoj granici), Aprilski rat je bio zavren. Od itave jugoslavenske oruane sile samo je mali dio izbjegao zarobljavanju, a i taj privremeno; mali dio mornarice u sastavu od dva torpedna amca i jedne podmornice pobjegao je u Egipat;58 dio zrakoplovstva, izmeu ezdeset i sedamdeset aviona, odletio je iz zemlje; oko

1500 vojnika pobjeglo je u Grku. Vojnike su uskoro zarobili Nijemci, a etrdeset etiri aviona je kratko vrijeme nakon bijega unitio napad njemakih bombardera na aerodromu Paramythia blizu Janjine, u sjeverozapadnoj Grkoj. Oko dvadeset drugih aviona odletjelo je u Egipat.59 I Nijemci i Talijani bili su iznenaeni brzinom jugoslavenskog rasula. Oekivali su da e se vojska, ili bar dio vojske, nakon poetnih poraza povui u unutranja planinska podruja i vrsto se boriti sve dok bude imala municije i hrane.60 Umjesto toga, kao to je primijetio jedan njemaki oficir, osvajanje Jugoslavije, s njemake toke gledita, bilo je praktiki vojna parada.61 General Roatta komentirao je u svojim memoarima: Mi smo u stvari vrlo dobro znali da jugoslavenska vojska ne bi mogla izdrati protiv snaga Osovine. Ali mislili smo da e neprijateljska komanda, shvaajui da je bitka izgubljena, ipak vie voljeti slavnu propast (morire in bellezza) pokuavajui izvriti briljantni proboj na nekoj od naih slabih toaka, ili na frontu u Alpama ili u Albaniji.62 58 Vidi Adamich, The Royal Yugoslav Navy in World War II 59 Richards, I, 298. 60 Vidi nareenje o rasporedu za Operaciju 25. od 30. marta 1941, kako ju je izdala OKH, mikrofilm br. T-78, rola 329, snimke 6, 285. 870. 61 Von Melenthin, str. 31. 62 Roatta, str. 162. Planinski tereni Jugoslavije, idealni za gerilsko ratovanje, bili su zaista velika vojna prednost, ali izuzev nekoliko gerilskih jedinica, jugoslavenska vojska je bila uvjebana samo za konvencionalno pjeadijsko i artiljerijsko ratovanje, tipino za prvi svjetski rat. Pod postojeim uvjetima, u Jugoslaviji u to vrijeme ne bi niti gerilski rat bio mogu. General Terzi (bivi kraljevski jugoslavenski oficir koji je tokom rata postao partizanski general) sugerira da je jugoslavenska Vrhovna komanda trebala izdati nareenje za openarodni gerilski rat u podrujima na kojima nije bilo iroke petokolonake aktivnosti, ali njegova sugestija proizlazi iz kasnijih partizanskih uspjeha koji su postignuti pod politikim i psiholokim okolnostima sasvim drugaijim od onih koje su vladale u vrijeme invazije i tokom Aprilskog rata.63 63 Terzi, str. 506-507. PRIMIRJE 17. APRILA 1941. Dva dana nakon to su Nijemci zarobili u Sarajevu generala Kalafatovia i tab Vrhovne komande, Jugoslaveni i Osovina potpisali su 17. aprila Odredbe o izvrenju primirja od 17. aprila 1941. Sa strogo pravne toke gledita to nije bio dokument koji obavezuje. Kao to se u lanu 1. izriito kae, to nije bio prekid neprijateljstava ve bezuvjetna kapitulacija - a

Kalafatovia je predsjednik vlade Simovi opunomoio samo da trai i potpie primirje. Ve taj nedostatak punomoja ini dokument nezakonitim, bar to se Jugoslavije tie. Nadalje, jugoslavenski potpisnici, general Radivoje Jankovi i Aleksandar Cincar-Markovi predstavljali su generala Kalafatovia, ali Kalafatovi je bio ratni zarobljenik i u stvari nije imao zakonsko pravo da djeluje u ime Jugoslavije ili njenih oruanih snaga, niti da ovlasti predstavnike da to uine (Jankovi je takoer bio ratni zarobljenik).64 64 Za detalje pregovora vidi lanak jednog sudionika, potpukovnika Radmila Trojanovia, Pregovori o primirju s Njemakom, 16. i 17. aprila 1941 str. 9-17. Za tekst direktive vidi Zbornik DNOR, tom II, sv. 2, str. 559-562, ili ulinovi, Slom stare Jugoslavije, str. 303-305. General Jankovi bio je pomonik naelnika taba Vrhovne komande, ali Cincar-Markovi, bivi ministar vanjskih poslova u vladi Cvetkovi-Maek, nije uope imao slubeni poloaj. General Maximilian von Weichs, zapovjednik njemake Druge armije, i pukovnik Luigi Bonfatti, talijanski vojni atae u Beogradu, potpisali su za Osovinu. Za daljnje detalje o zakljuenju primirja i o njegovom nezakonitom karakteru, vidi Dedijer Sur Parmistice 'germano-yougoslave'. Dokumentom od 17. aprila odreena je predaja svih jugoslavenskih oficira, podoficira i ljudi pod orujem; sveg oruja i municije; sve vune i tovarne stoke; svih sredstava veze i vojnih skladita; svih instalacija i sredstava kopnene vojske, avijacije i mornarice; svih transportnih i plovnih sredstava; te svih dokumenata, arhiva, planova i drugih spisa od vojnog znaenja. Osobito vana odredba, u svjetlu kasnijih dogaaja, sadrana je u prvom paragrafu toke 14: Vojnim licima je zabranjeno da napuste zemlju. Ko bude uestvovao u borbi protiv sila Osovine, sa njim e se postupiti kao sa franktirerom. U skladu s tim njemaki su generali za vrijeme okupacije uvijek inzistirali na tome da je Jugoslavija 17. aprila potpisala dokument o bezuvjetnoj kapitulaciji te da su sve mjere koje okupaciona vojska poduzima da bi suzbila oruani otpor opravdane, i po tom dokumentu i po meunarodnom ratnom pravu. Iako su svi oficiri i vojnici jugoslavenske vojske bili prisiljeni na predaju zajedno sa svim naoruanjem i rezervama, postojala je razlika u tretiranju. Njemaka politika je bila da se ratnim zarobljenicima smatraju samo Srbi i neki Slovenci, a od drugih nacionalnosti samo oni koji su bili poznati po jakoj jugoslavenskoj orijentaciji. Tako, praktino, nisu zarobljavani ili su brzo puteni svi Hrvati, kao i ljudi iz Makedonije (smatrani Bugarima), zatim veina Slovenaca i Crnogoraca, kao i pripadnici manjina. Talijani su uglavnom slijedili istu politiku. Kasnije su putani i Srbi s teritorija Nezavisne Drave Hrvatske, ako su to eljeli. Podaci o broju ratnih zarobljenika zbunjujui su, dakle, iz oitih razloga. Prema najranijim njemakim slubenim podacima broj ratnih zarobljenika iznosio je 6.298 oficira i 337.864 podoficira i vojnika, sve Srba.65 Prema amerikim izvorima koji se temelje na zaplijenjenim njemakim dokumentima, Nijemci su zarobili oko 254.000 vojnika i oficira, ne ubrajajui one koji nisu bili iz Srbije66. Piui kasnije na bazi potpunije evidencije, Terzi tvrdi da je zarobljeno oko 375.000 ljudi; od toga su 30.000 zarobili Talijani. Nakon putanja raznih kategorija ljudi,

ukljuujui i neke bolesnike, on procjenjuje da je na kraju ostalo oko 200.000 ratnih zarobljenika u Njemakoj, a 10.000 u Italiji, te da su 90 posto njih bili Srbi.67 Jo kasnije njemaki slubeni izvor procjenjuje broj jugoslavenskih ratnih zarobljenika u Njemakoj 21. juna 1941. na 181.258, ukljuujui i one koji su puteni, pobjegli ili umrli. Od tog broja 13.559 su bili oficiri.68 65 Der Feld^ug auf dem Balkan, str. 64. 66 United States, Department of the Army, The German Campaigns in the Balkans, str. 64. 67 Terzi, str. 575-576. 68 KTB/OKW/WFSt I, 1106. Zbog unitenja, zarobljavanja ili gubitka jugoslavenske ratne dokumentacije, ne postoje podaci, ak niti priblina procjena o broju jugoslavenskih vojnika i oficira ubijenih u Aprilskom ratu. Gubici pri bombardiranju Beograda bili su isprva procijenjeni na preko 10.000 ljudi, ali je broj nakon paljivog poslijeratnog ispitivanja znatno smanjen. Ukupni gubitak ljudskih ivota iz njemakih bombardiranja u aprilu 1941. i saveznikih bombardiranja izmeu aprila i septembra 1944. iznosi neto preko 5.000; gubitak u njemakim napadima na Beograd 1941. iznosi negdje izmeu 3.000 i 4.000.69 Ne postoji jugoslavenska procjena o gubitku meu civilnim stanovnitvom u cijeloj zemlji tokom dvotjednog Aprilskog rata. Paradnu prirodu napada jasno pokazuju krajnje mali gubici na njemakoj strani: 151 ubijeni, 392 ranjena i 15 nestalih u akciji. U svom naletu na Beograd, 41. oklopni korpus izgubio je samo jednog oficira, rtvu civilnog snajpera.70 69 Marjanovi, Srbija u narodnooslobodilakoj borbi: Beograd, str. 300-304, 343. Svrha saveznikih bombardiranja bila je razaranje saobraajnih postrojenja u Beogradu, ali su civilni gubici bili teki, osobito u napadima 16. i 17. aprila 1944, kada je prema procjenama ubijeno oko 1160 ljudi. 70 The German Campaigns in the Balkans, str. 64. Brzina i nain sloma jugoslavenske vojske i drave u aprilu 1941. kao da su podrazumijevali da se Jugoslavija nee nikada oporaviti, ili biti u stanju oivjeti kao neto to bi bar donekle sliilo na teritorijalno i politiko tijelo koje je postojalo u meuratnom razdoblju. Ne samo da je bio uniten stari politiki reim, ve je izgledalo da je Jugoslavija unitena takoer i kao drava. TKO JE ODGOVORAN?

Odgovornost za neuspjeh jugoslavenskog dravnog i vojnog rukovodstva u aprilu 1941. jo je uvijek predmet spora. Srpska vladajua elita, koja je svoju hegemoniju u meuratnom razdoblju opravdavala srpskim dravotvornim vrlinama, politikim otroumljem i vojnikom hrabrou, bila je oito najneposrednije odgovorna za neslavni poraz, i odmah je pokuala nai krivce u razliitim petokolonakim grupama, na koje bi bacila svu odgovornost. Istovremeno, dugogodinji unutarnji neprijatelji Jugoslavije, prije svega hrvatski ustae, htjeli su sebi pripisati mnogo vie zasluga za slom nego to im je pripadalo. Djela onih koji su pisali o ratu i napisi jugoslavenskih politikih emigranata poslije 1945. o Aprilskom ratu 1941. obiluju okrivljavanjem i optubama; svaka strana pokuava prebaciti odgovornost, ili se njome hvaliti. ak i neki noviji napisi nastavljaju tu prepirku, a postoji najmanje pola tuceta proturjenih interpretacija. Iako je general Simovi okrivio za vojni slom dogaaje u Hrvatskoj i Dalmaciji, odnosno petokolonaku aktivnost hrvatskih ustaa i njihovih simpatizera, i iskoristio te dogaaje kao pretekst za naredbu generalu Kalafatoviu da zakljui primirje, Kalafatovi je sam sasvim iskreno izjavio da se radi o porazu svih armija na svim frontovima, ali osobito u Hrvatskoj, Sloveniji i Dalmaciji.71 Oba generala ignorirala su fatalna podruja sloma jugoslavensku Makedoniju, gdje su njemake snage drugog dana napada presjekle moguu odstupnicu i jedinu vezu s Grkom, te istonu Srbiju, gdje su se linije obrane raspale pod jakim napadom njemakih snaga koje su dolazei iz Bugarske otvarale put prema Beogradu. Simovi je iste optube ponovio i nakon to je s ostatkom vlade pobjegao u Atenu (uz neto poetnih pohvala srpskim, hrvatskim i slovenskim jedinicama),72 ali oko tjedan dana kasnije, u manastiru Tantura blizu Jeruzalema, gdje se vlada privremeno smjestila, rekao je kabinetu da su komandujui generali oni koji su odgovorni. Skoro svi generali su bili protiv otpora... Kad su generali eleli to pre primirje, da se vrate svojim porodicama, to se moglo oekivati od ljudstva.73 Gotovo svi generali na vodeim komandnim poloajima u kopnenoj vojsci savjetovali su Cvetkovievoj vladi da prie Trojnom paktu, jer su vjerovali da se Jugoslavija ne bi mogla oduprijeti napadu Osovine, a sam Simovi je bio taj koji je vratio u vojsku generala Milana Nedia i dao mu komandu nad Treom grupom armija, koja je imala zadatak da brani vitalno podruje jugoslavenske Makedonije, most do Soluna i Grke. Budui da je Nedi kao ministar vojske i mornarice bio smijenjen jer je htio da se Jugoslavija pridrui Osovini, a izmeu novembra i aprila nije promijenio miljenje, njegova elja za brzim primirjem nije uope iznenaujua. Gotovo se unaprijed moglo zakljuiti da e nakon 27. marta on i ostali generali kopnene vojske biti za to bre zakljuivanje primirja, pozivajui se na uobiajeni izgovor da ele sprijeiti nepotrebno prolijevanje krvi. Ali ako je general Simovi i shvatio to se dogodilo, njegov sud zanemarili su ostali srpski emigrantski pisci koji su pisali o ratu, pisci koji ne vole da se u nepovoljnom svjetlu prikazuje kraljevska vojska, najistaknutija ustanova meuratnog reima. Uobiajeno objanjenje generala i politiara velikosrpskog kova jest da se stara Jugoslavija vojno raspala jer su je izdali Hrvati

implicirajui time da se inae rat mogao odvijati drugaije i da njegov ishod nikako nije morao biti sigurni poraz. 71 Zbornik DNOR, tom II, sv. 2, str. 349-350, 553-554. 72 Kljakovi, u Politici 23. X 1970. 73 Mari, str. 105. Mari citira iz zapisnika vladinog sastanka koji se uva u arhivu Vojnoistorijskog instituta u Beogradu. U tom smislu tvrdi i Branko Cubrilovi {Zapisi i% tuine, str. 26) ministar poljoprivrede u Simovievoj vladi, koji je prisustvovao sastanku od 28. IV 1941. Grupa mlaih oficira emigranata koji su sudjelovali u udaru od 27. marta i sainjavali tzv. ligu majora optuivali su kasnije i Simovia i njegova ministra vojske i mornarice, generala Ilia, za loe voenje i kukaviku predaju u aprilu 1941.74 Trebalo je okriviti pojedine generale, a ne vojsku u cjelini, jer su se ti oficiri prilikom izvrenja udara pozivali na to da imaju podrku vojske, srpskog naroda, a takoer i velikog dijela drugih naroda Jugoslavije. Ista grupa oficira krivila je takoer i kneza Pavla i Cvetkovievu vladu za predaju u Beu, za vojnu nespremnost i openito za loe rukovoenje prije 27. marta. I ovdje su opet optube dijelom istinite, a dijelom pretjerane. Vlada Cvetkovi-Maek, ili knez Pavle kao glavni faktor u donoenju odluka, mogu se opravdano optuiti za neodlunost, defetizam i eventualno poputanje pod pritiskom Osovine, ali svi su ti ljudi bili za Saveznike, a ne za Osovinu. Nagodbu s Osovinom traili su samo kao jedinu moguu alternativu pod postojeim uvjetima. Svoje su odluke donosili u potpunom sporazumu s vodstvom oruanih snaga, vjerujui da rade u najboljem interesu zemlje. Vodei generali vlade Cvetkovi-Maek (Nedi, Pei i Kosi) bili su naravno beznadni defetisti, ali veliki dio puistike vlade i veina njenih generala koji su zapovijedali kopnenom vojskom nisu u tom smislu bili mnogo drugaiji. 74 Ova optuba pala je u estini takozvane Kairske afere o kojoj e se raspravljati u Glavi VIII. Vidi osobito komentare Radoja L. Kneevia u Poruci, br. 2-3, str. 9-11, koji odgovara na optubu generala Vasilija Petkovia u Iskri (ljotievskom listu objavljivanom u Mnchenu) od 1. III 1951, da je puistika vlada izazvala rat. Vraajui milo za drago, bivi predsjednik vlade Cvetkovi i neki njegovi ministri bacajui dio krivice i na petu kolonu hrvatskih ustaa glavnu odgovornost za rat i slom svaljuju na Simovievu vladu, prvenstveno na oficire koji su stajali iza nje, zakljuujui da je njihova neodgovorna akcija svrgavanja vlade izazvala Hitlera i uzrokovala invaziju. To je zatim neminovno uslijedilo slomom i raspadom zemlje.75 Sve je to vrlo jednostavno: da nije bilo udara, Jugoslavija je mogla ostati van sukoba, jer su se sile Osovine u Beu obavezale da e potovati njenu neutralnost. Kad bi se zatim ratna srea promijenila i Njemaka stala gubiti, Jugoslavija, ije su simpatije uvijek bile na strani Saveznika, mogla je u pravi as ui u

rat na saveznikoj strani, i tako biti meu pobjednicima, te ponjeti svoj dio plodova. Da nije bilo udara ne bi bilo napada, ne bi bilo sloma ni komadanja zemlje, ne bi bilo partizana ni graanskog rata, i napokon, ne bi bilo komunistike pobjede i komunistike diktature poslije rata. Slino tumaenje sloma daje i ve citirani lanak generala Todora Milievia. On se prvenstveno suprotstavlja tezi nekih ljudi da je jugoslavenska vojska 1941. htjela rat, te da je zbog toga kriva za slom. Milievi tvrdi: da je u Beogradu u martu 1941. postojala zaista reprezentativna i stoga jaka vlada, umjesto nereprezentativne i slabe vlade CvetkoviMaek (nereprezentativne u smislu da Cvetkovi i njegovi srpski kolege nisu pravi predstavnici srpskog naroda), te da je takva vlada prila Trojnom paktu i da nije bilo udara, Jugoslavija je mogla ostati neutralna. Po njegovu miljenju ni jugoslavenski narod, niti vrhovno vojno vostvo nije pod postojeim uvjetima htjelo rat s Njemakom. Rat je, prema tome, izazvala i elela vlada od 27. marta.76 Tvrdnja generala Milievia jo je jedan dokaz podvojenosti koja je postojala i u vojnom rukovodstvu i u oficirskom koru jugoslavenske vojske. Iako je veina oficira, osobito meu viim inovima, bila krajnje defetistika i kapitulantski raspoloena, meu niim inovima bilo je onih koji su bili spremni boriti se pod svaku cijenu, ali i drugih koji su djelovali kao petokolonai, bilo za njemaki, talijanski ili ustaki raun. Ta podijeljenost prije i za vrijeme rata odraavala je, naravno, podijeljenost politikog ivota u Jugoslaviji, razliku u irokom spektru politikih, nacionalnih, ekonomskih i ideolokih problema. 75 Vidi Cvetkovievu publikaciju Dokumenti o Jugoslaviji, br. 1, str. 10; br. 2, str. 27-33; br. 6, str. 31. Vidi takoer Maek, str. 223. 76 Todor Milievi, str. 47. Na drugoj strani stoje tvrdnje hrvatskih ustaa i onih osoba koje su iz ovog ili onog razloga podravale ustaki stav. Oni ne samo da prihvaaju dio odgovornosti za slom - ve ga sebi i pripisuju. Njihova petokolonaka aktivnost i hrvatska oruana pobuna, kau, koja je razoruala i inae neutralizirala etvrtu armiju u sjevernoj Hrvatskoj i Jadransku diviziju u sjevernoj Dalmaciji, ubrzala je pobjedu Nijemaca i Talijana i poraz Jugoslavije. Tokom rata i poslije, u emigraciji, mnogi su ustae tako tvrdili. Ministar vanjskih poslova Mladen Lorkovi analizirao je to detaljno u svom govoru u Hrvatskom saboru ustakog saziva, 24. februara 1942: Na 6. travnja 1941. poeo je rat protiv Jugoslavije. Ve 7. travnja pojedini odredi hrvatskih vojnika, sliedei poziv Poglavnika i glas svoje hrvatske krvi, digoe se protiv srbskih astnika i srbskih odreda vojske. 8. i 9. travnja na razliitim podrujima bive Jugoslavije te su se pojave sve vie i vie mnoile. 10. travnja hrvatski vojni odredi, koji su na Dravi imali braniti granice Jugoslavije, razoruavi i pohvatavi srbske jedinice, doekae oslobodilaku njemaku vojsku ne samo bez otpora, nego sa najveim oduevljenjem, kao to ju je u

deliriju radosti istoga dana poslije podne doekao glavni grad Zagreb. Kad je u tome asu Vojskovoa Slavko Kvaternik u ime Poglavnika proglasio uzpostavu Nezavisne Drave Hrvatske na itavom hrvatskom narodnom podruju od Mure, Drave i Dunava do Drine i Jadranskoga mora, planuo je obi hrvatski narodni ustanak, u toku kojega su hrvatski vojnici, ustae, te graanska i seljaka zatita u nevjerojatno kratko vrieme posvuda preuzeli vlast, razoruali i raztjerali potuene skupine srbske vojske i doekivali sa oduevljenjem dolazak saveznikih njemakih i talijanskih eta. Sa ponosom i dubokom radou moemo utvrditi poviestnu istinu, da je ustanak hrvatskoga naroda, koji je usliedio na proglas i poziv Poglavnika, a voden bio po na dugo spremanoj ustakoj akciji, doprinio znatan udio toliko brzom slomu Jugoslavije, te je hrvatskim narodnim ustankom skraeno prolievanje krvi i smanjeni su gubitci velikih saveznikih vojska, koje su Jugoslaviji na iztonim granicama Srbije zadale smrtan udarac.77 77 Brzopisni zapisnici Prvog zasjedanja Hrvatskog dravnog sabora u NDH, godine 1942, str. 20. Lorkovieva tvrdnja sadri neke elemente istine. Nema sumnje da je ustako djelovanje (zajedno s akcijama nekih oficira Hrvata koji su radili za Osovinu ili za ustae, i akcijama poluvojnih organizacija HSS koje su infiltrirane ustaama stale u aprilu 1941. na njihovu stranu) na podruju koje je branila etvrta armija pomoglo dezorganizaciji i demoraliziranju fronta i pozadine te armije. Ustae posebno spominju pobunu od 8. aprila u 108. puku Slavonske divizije, smjetenom u Bjelovaru, ali ta takozvana pobuna bila je samo odbijanje jedinice da ide na front i dezerterstvo, ali nikako okretanje oruja protiv postojeih jugoslavenskih vlasti. ini se da je daleko vanija bila izdaja jednog hrvatskog oficira u jugoslavenskoj vojsci, pukovnika Franje Nikolia, naelnika taba Prve grupe armija, koji je 10. aprila ujutro otiao u Zagreb i ponudio pomo Slavku Kvaterniku, penzioniranom austrougarskom pukovniku i Pavelievom pouzdaniku, koji je bio glavni vojni strunjak ustake organizacije u Zagrebu. Poto se sporazumio s Kvaternikom, Nikoli se vratio na svoje mjesto i razglasio da su poeli pregovori s Nijemcima oko primirja, te da zbog toga nema potrebe za daljnjim vojnim djelovanjem. Zatim je nekim jedinicama naredio da se udalje iz okolice Zagreba, omoguujui tako Kvaterniku .da bez opasnosti izvri proglaenje Nezavisne Drave Hrvatske.78Bilo je takoer neto petokolonake ustake aktivnosti u pozadini Druge armije u Slavoniji, i na podruju Jadranske divizije oko Knina u sjevernoj Dalmaciji. Vrijedno je jo primijetiti kako Lorkovi tvrdi da je smrtni udarac Jugoslaviji zadan na istonim granicama Srbije (to oito namjerno ukljuuje i istone granice Makedonije), gdje su se snage Tree armijske oblasti i Tree, Pete i este armije slomile pod punom estinom njemakog napada. 78 Za Nikolievo djelovanje vidi izvjetaj generala Vilka Begia, podsekretara u hrvatskom Ministarstvu domobranstva, poetkom XI 1941, generalu Edmundu Glaise von Horstenau, njemakom opunomoenom generalu u Hrvatskoj, mikrofilm br. T-501, rola 265, snimke

782-784. Za nagradu, Nikoli je 12. IV 1941. primljen u novi generaltab domobranstva NDH u inu pukovnika, to je bio i u Jugoslaviji. KOMUNISTI I APRILSKI RAT Komunistika partija Jugoslavije dala je svoje vlastito objanjenje vojnog i politikog sloma u aprilu 1941. u dokumentu koji je sastavljen na sastanku partijskog rukovodstva u Zagrebu, mjesec dana nakon predaje.79 Ta interpretacija je tim vanija zbog vodee uloge koju e kratko vrijeme nakon toga preuzeti KPJ. Ona naravno nije mislila na dobrobit starog reima i bila je protiv Osovine, a njen stav je bio iskreno jugoslavenski. Tako su njeni pogledi, iako pristrani, bili sasvim drugaiji od ranije spomenutih grupa ili pojedinaca. Kad je KPJ poela aktivno sudjelovati u organiziranju ulinih demonstracija u gradovima irom zemlje, u drugoj polovini marta, uinila je to jer se protivila sve veem jugoslavenskom pribliavanju Osovini, a takoer i zato jer je takva aktivnost bila dio njenog sistematskog nastojanja da uvrsti sliku o sebi kao o patriotskoj snazi koja je spremna do kraja braniti zemlju. U tom svjetlu, kao i u svjetlu komunistike ideologije, treba promatrati Zakljuke, napisane u maju 1941, podrazumijevajui da su imali i specifine politike i propagandne ciljeve. 79 Aprilski (zapravo majski, op. ur.) zakljuci 1941, savjetovanje Komunistike partije Jugoslavije u Zagrebu, Zbornik DNOR, tom II, sv. 2, str. 7-23. Osnovni razlog brzog vojnog sloma KPJ vidi u tome, to buroazija (prvenstveno ona srpska kao vladajua, ali takoer i ostale) nije uspjela pripremiti zemlju za obranu ni vojno, ni politiki, ni ekonomski. Velik dio buroazije stavio se jo prije invazije u slubu neprijatelja da zatiti svoje klasne interese i, djelujui kao peta kolona, dokazao je jasno svoj krajnji defetizam. Nakon sloma, svaka je nacionalna buroazija okrivljavala onu drugu ili je, kao ustae, sebi pripisivala zaslugu za slom, ako je to vie odgovaralo njenim politikim ciljevima. Srpska buroazija je za aprilski poraz okrivila hrvatski narod, a hrvatska buroazija krivila je za sva ranija stradanja Hrvata srpski narod. Obadvije su tako potkapale moralne temelje budue jugoslavenske drave. U svako doba, prije, za vrijeme i poslije vojnog sloma, buroazija je svoj klasni interes stavljala ispred nacionalnog interesa, povezujui se s neprijateljem protiv svog vlastitog naroda. Zakljuci su takoer dokazivali da su komunisti u redovima vojske bili odluni da se bore i da su partijsku liniju da se zemlja mora braniti vojnici, podoficiri i nii oficiri primili sa simpatijama i spremnou za borbu, ali su ih u tome sprijeili vii vojni i civilni voe koji su bili aktivni petokolonai ili potpuni defetisti. Zakljuci su optuivali petokolonatvo koje je uzelo maha od samih vrhova pa do dna vojne organizacije u zemlji, s tim da je meu viim inovima bilo najvie pravih izdajica: Danas je svakome jasno, jer se svatko mogao uvjeriti u to, da smo mi, komunisti, imali potpuno pravo kada smo govorili i pisali o razornom radu pete kolone, kada smo govorili i pisali da peta kolona nisu samo frankovci i slina bratija, nego da ona postoji u vladi, u generaltabu armije, u dravnom aparatu, policiji i drugim

dravnim ustanovama. Mi smo to vidjeli i upoznavali narod, ali je, evo, trebalo ovo teko i krvavo iskustvo da se u to uvjere na svoje oi najire narodne mase. Nai vojnici, koji su poli sa puno elana da brane nezavisnost naroda Jugoslavije od imperijalistikih razbojnika sa zaprepaenjem su se brzo uvjerili da u vrhovima armije cvate izdaja i pijunaa, da je sve vjeto i sistematski pripremljeno, ne za odbranu, ve za poraz i kapitulaciju, uvjerili su se da je akcija pete kolone u vojsci uzela takvog mana na komandujuim mjestima, da je potpuni krah na frontovima bio svakome jasan.80 80 Ibid, str. 9. Za znaenje pojma Frankovci vidi Glavu IV, biljeku 39. Propagandna linija u tumaenju jugoslavenskih zbivanja u martu i aprilu 1941. u kategorijama klasne borbe i klasnih interesa ovdje je vrlo jasna: zaloiti se za izdane mase obinih vojnika i niih oficira, pokazujui narodnim masama da je samo komunistika partija istinski branilac njihovih interesa, te otro kritizirajui politike i vojne vrhove kao vodstva klasnog neprijatelja, buroazije. Prave injenice nisu bile tako jasne. Kao to je KPJ rekla, neke jugoslavenske jedinice i mnogi oficiri i vojnici bili su odluni da se bore, i borili su se, ukljuujui tu praktino cijelo zrakoplovstvo, ali veina trupa nije se htjela boriti, prije svega zato to nije imala pravog interesa za odranje Jugoslavije kakva je bila u meduratnom razdoblju. Drava je bila orue nacionalnog ugnjetavanja za sve ne-srpske narode u zemlji i nije uspjela uiniti nita znaajno da odgovori socijalnim i ekonomskim potrebama velike mase ljudi. Niti jedan njen voa nije bio ovjek kojemu bi obini ljudi potpuno vjerovali ili ga slijedili. tovie, nitko iz starog rukovodstva ni sam nije imao vjere u dravu u asu kad ju je trebalo braniti, niti je vrsto vjerovao u njeno ponovno oivljavanje nakon to se sruila i bila raskomadana. U interpretaciji aprilskog poraza koju daje KPJ zanemaruje se injenica da je najoitiji razlog brzog vojnog sloma neodoljiva nadmonost agresorove vojne snage. Priznati tu injenicu znailo bi oslabiti propagandnu liniju, a propagandni element bio je, naravno, snano politiko i psiholoko oruje protiv stranog neprijatelja i domaih protivnika partije, te sredstvo pokretanja i okupljanja masa oko stavova KPJ. Od dolaska Hitlera na vlast, a osobito nakon Sedmog kongresa Kominterne u augustu 1935, koji je podigao zastavu narodnog fronta protiv faistike prijetnje, zatim tokom panjolskog graanskog rata i poslije njega, jugoslavenski su se komunisti, kao i komunisti uope, estoko protivili nacistima i talijanskim faistima i njihovim ekspanzionistikim planovima. Ti su planovi bili posebno opasni za Jugoslaviju koja je direktno leala na putu njemakog i talijanskog nadiranja u Podunavlje i na Balkan. Nakon to je Tito 1937. preuzeo rukovodstvo, KPJ je poela proces pomlaivanja kako bi bila spremna za predstojee meunarodne krize i vjerojatni rat - za uvjete koji e, prema marksistikoj doktrini, pogodovati revolucionarnom djelovanju i preuzimanju vlasti od strane komunistikih partija.81 Ali kako mi je rekao maral Tito, u razgovoru 4. augusta 1965, komunista je bila

samo aka, i pratio ih je glas da su anacionalni. Stoga je trebalo medu lanovima Partije razvijati osjeaj jugoslavenskog patriotizma i odlunost da brane Jugoslaviju od rastue faistike opasnosti; samo u tom sluaju mogli su se nadati da e preuzeti vodeu ulogu u oruanoj borbi protiv neprijatelja u predstojeim uvjetima okupacije, te stei snagu i podrku za tu borbu, za svoj dolazak na vlast i revolucionarni preobraaj Jugoslavije u komunistiku zemlju. 81 Vidi Tito, Politiki izvjetaj CK KPJ (1948), str. 44-50. Kako je vjerojatnost rata bivala sve vea, KPJ se suoila sa slijedeim hitnim zadacima: 1) bilo je nuno poboljati rad tajne partijske organizacije, konspirativne metode rada i moral lanova, tako da moe opstati kao revolucionarna organizacija i pod uvjetima rata i okupacije, kada e biti izloena jo veim progonima nego ranije. 2) Pripremiti rukovodei kadar za uvjete koji e nastati tokom rata i okupacije; ako se budu inile greke to e partiju dovesti u krajnju opasnost, ali ako se stari reim slomi i komunisti se pokau kao uspjeni organizatori oruanog otpora, ako mobiliziraju revolucionarne energije jugoslavenskih masa i politiki ih usmjere, tada se pruaju neograniene mogunosti. 3) Nastaviti s politikom Narodnog fronta i traiti jo veu podrku masa, jer se tek s masovnom podrkom nekomunista KPJ moe nadati da e postii svoje ciljeve. 4) Kao disciplinirani lan Kominterne KPJ treba stajati uz bok svih politikih zaokreta Sovjeta, ali to je ne smije sprijeiti da jaa svoje redove i da se priprema za eventualni napad Osovine na Jugoslaviju. 5) Sto se tie vanjsko-politike orijentacije zemlje, KPJ je zagovarala sve jae povezivanje sa Sovjetskim Savezom kao zatonikom mira. U tom smislu dogodila se, zapravo, velika promjena slubene politike kad je Jugoslavija priznala Sovjetski Savez i uspostavila diplomatske odnose, nadajui se da e nekako nai protuteu rastuem njemakom utjecaju u Jugoslaviji.82 82 Zakljuivanje ugovora o prijateljstvu i nenapadanju, kasno nou 5. IV 1941, nije poboljalo vojnu situaciju Jugoslavije. Mjesec dana kasnije (9. V) Sovjetski je Savez, da ne bi kod Hitlera stvorio podozrenje, prekinuo je diplomatske odnose s jugoslavenskom vladom u emigraciji. Nakon njemakog napada, sovjetska je vlada ponovno uspostavila odnose s jugoslavenskom vladom. Potpisivanje njemako-sovjetskog pakta u augustu 1939. stavilo je KPJ u nezavidan poloaj, koji se odrazio i na propagandnu liniju. S jasne antifaistike pozicije, a u skladu s odlukama VIIkongresa Kominterne, Partija je prela na protivljenje imperijalistikim ratovima uope, a posebno na protivljenje bilo kakvom svrstavanju Jugoslavije na stranu Francuske i Engleske u njihovom ratu s Njemakom. Partija je nastavila zagovarati promjenu domae politike u pravcu jaanja Narodnog fronta i jae orijentacije prema Sovjetskom Savezu. U skladu s tom linijom odrana je Peta konferencija KPJ u Zagrebu, u oktobru 1940, koja je formulirala stavove i politiku, propagirajui ideju obrane zemlje protiv imperijalistikih napadaa.83 Na istoj konferenciji partijsko rukovodstvo je podvrglo otroj

kritici propagandnu liniju regionalne partijske organizacije u Crnoj Gori, koja je u maju 1940. zastupala demobilizaciju vojnika, odbijanje poslunosti, i ak dezerterstvo. U stvari, etniki su izvori objavili izvode iz takvih letaka KPJ, u kojima se od ljudi sposobnih za puku trailo da se oglue na poziv u vojsku ako ne ele biti topovska hrana za interese britanskih imperijalista.84 83 Za Titov izvjetaj Petoj zemaljskoj konferenciji vidi Communist (englesko izdanje) br. 1, str. 49-89; a za rezoluciju prihvaenu na toj konferenciji vidi Komunist (srpsko-hrvatsko izdanje) br. 1, str. 100-122. Za Titov izvjetaj Kominterni krajem maja 1941, o prilikama u Jugoslaviji neposredno prije invazije, o toku rata i odgovornosti za brzi slom, te o prilikama prvih pet-est tjedana okupacije, vidi Tito, Vojna djela, I, 11 - 20. Vidi takoer Trgov referat KPJ i obrana zemlje, odran na simpoziju u Splitu,X 1969, koji se posebno bavi razdobljem od 1931. do IV 1941. 84 Za Titovu kritiku propagandne linije crnogorskih komunista, vidi njegov izvjetaj podnesen na Petoj konferenciji u Communist, br. 1, str. 69 70; za neke izvode iz letaka KPJ, te nekih komunistikih antifrancuskih i antibritanskih tekstova prema etnikim izvorima, vidi Vukain Perovi, str. 72 75. Ali jedna je stvar pokazati da su jugoslavenski komunisti 1940. i poetkom 1941. bili protiv vlade i da su u jednoj pokrajini izdavali propagandni materijal u kojem se rezervisti nagovaraju da se ne odazovu vojnom pozivu, a sasvim je druga stvar kriviti ih za slom vojske, kao to je to uinio ivan Kneevi kad pie: Uz izdaju hrvatskih ustaa u toku rata, komunisti su svojom aktivnou zabili no u lea jugoslovenskoj vojsci koja se uhvatila u kotac sa silama Osovine, 6. aprila 1941 .85 Komunisti su bili preslabi da bi utjecali na ishod napada na Jugoslaviju na bilo koji nain;86 niti su mogli ubrzati, niti odgoditi, a jo manje otkloniti slom. Kneevieva optuba, koja pada u vrijeme kad su komunisti dokazivali svoju jakost kao revolucionarna snaga otpora, bila je priznanje njihove nove pozicije kao opasne prijetnje braniocima starog, monarhistikog reima. 85 ivan L. Kneevi, Why the Allies Abandoned the Yugoslav Army of General Mihailovicb, dio I, str. 17, iz memoranduma predanog britanskoj vladi 2. VI 1943, koji je Kneevi pripremio u svojstvu efa Vojnog ureda predsjednika vlade. 86 Tito, Stvaranje i razvoj jugoslavenske armije, str. 47. S komunistikog stanovita, mizerno dranje i skoro trenutni slom vlade i vojske u aprilu 1941. mogao se povoljno iskoristiti, jer su svi faktori vlasti u zemlji: dinastija, vojska, policija i graanske politike stranke, i srpske i one ostale bili potpuno diskreditirani i/ili u raspadu, ostavljajui ogromni politiki i psiholoki vakuum. Komunistika partija praktino

jo netaknuta, koja nije bila diskreditirana jer nikad nije imala priliku da uini neto to bi je moglo diskreditirati, koja je znala to hoe i usudila se ii za svojim ciljevima usprkos uasnoj razlici snaga bila je jedina dinamina, integrirajua snaga koja je obuhvaala cijelu zemlju i jedina snaga sposobna da povede oruanu borbu protiv okupatorskih armija i njihovih marionetskih reima, a kasnije i protiv etnika kao branitelja starog poretka. Kao takva integrirajua snaga, bila je u stanju da postupno izgradi program politikih i (bar implicitno) socioekonomskih reformi, to e joj osigurati stalno rastuu podrku meu svim narodima Jugoslavije, s kojom e i pobijediti. Najvei dio propagande KPJ postao je zaista uspjean nakon sloma, a ne ranije, dijelom i zbog same brzine sloma. U vojsci je bilo malo pravih komunista, i zapravo su lanovi KPJ u nekim jedinicama, koje su se zbog ustakog podbadanja pobunile u Hrvatskoj, mirno stajali ne poduzimajui nita, pa ih je kasnije partijsko rukovodstvo kritiziralo. Pored toga to je preivjela rat i komadanje zemlje skoro netaknuta - to je injenica od najvee vanosti Partija je takoer iskoristila nered da prikupi i sakrije prilinu koliinu oruja i municije, koju je prikupila od vojske u raspadu. Tako je dola do jednog dijela oruja s kojim e nekoliko mjeseci kasnije zapoeti ustanak. Stvarna promjena slike o KPJ u oima javnosti dogodila se kasnije i postupno, kao rezultat ogromnih napora i odlinog rukovoenja u borbi protiv okupatora, raznih kvislinkih snaga i etnika; posredno su joj pomogli politiki kratkovidni i krajnje krvavi postupci okupacionih vojski i kvislinkih reima protiv svakoga tko je odbijao da se podvrgne njihovoj vlasti. U tom je smislu osobito vana politika KPJ zacrtana u Zakljucima, u maju 1941, koji su zastupali jedinstvo i bratstvo svih naroda Jugoslavije, te bespotednu borbu protiv stranih neprijatelja i njihovih domaih pomagaa kao stvar golog opstanka. TEMELJNI UZROCI SLOMA Nakon svega to se reklo o odreenim unutranjim faktorima koji su pridonijeli slomu Jugoslavije u aprilu 1941. (petokolonaka aktivnost ustaa i ostalih, defetizam u vojnom i politikom vodstvu to je rezultiralo opim nedostatkom borbenog morala, nepotpuna mobilizacija), neizbjeno se vraamo osnovnom uzroku poraza, koji je naprosto bio u nadmonoj vojnoj snazi Njemake. U tom ratu agresor je, ak i bez svojih saveznika, bio ogromna industrijska sila koja se pod Hitlerom grozniavo naoruavala i usavravala svoje vojno rukovoenje i tehnologiju. U aprilu 1941. ona je bila na vrhuncu svoje moi. Protiv nje se branila mala, siromana i slaba zemlja, ija se privreda zasnivala na seljakoj proizvodnji s krajnje ogranienim mogunostima za moderno ratovanje. Njemaka je bila druga najvanija industrijska sila na svijetu, dok je Jugoslavija imala tek rudimentarne zaetke industrijskog razvoja. Njemaka (bez Austrije) je u maju 1939. imala 69,3 milijuna stanovnika, a Jugoslavena je bilo 15,5 milijuna. Godine 1938. Njemaka je imala prosjenih 480 dolara dohotka po stanovniku, a Jugoslavija 70 dolara. Prva je proizvodila 22,6 milijuna tona sirovog elika, a druga 230.000 tona, ili samo jedan posto njemake proizvodnje.

Razlika izmeu dvije zemlje u veliini i u privrednoj snazi odraavala se, naravno, i na brojnost vojske koju su mogle baciti na bojite, a osobito na nivo vojne tehnologije i koliinu oruja koju su mogle proizvesti ili drukije nabaviti. Iz toga proizlaze i razlike u strategiji i taktici koju takvo oruje omoguuje. Osvajanjem Poljske i Francuske, zemalja znatno veih i jaih od Jugoslavije, kao i Nizozemske, Danske i Norveke, Njemaka je stekla jo vee izvore ekonomske snage. Imajui pred sobom takvog neprijatelja, potpuno izolirana i bez izgleda na neposrednu pomo izvana, Jugoslavija je podlegla paralizirajuem strahu koji je proimao ne samo sva jugoslavenska politika i vojna tijela i one koji odluuju, ve takoer iroke mase stanovnitva, oduzimajui svaku razumnu nadu u mogunost obrane na konvencionalan nain. Za dugotrajniju obranu naprosto nisu postojali nuni geografski, ekonomski, politiki, vojni i psiholoki temelji. Njemaka je 1941. imala na raspolaganju ogromne koliine modernog oruja i mogla ih je lako nadopunjavati; njemaka strategija i taktika blitzkriega - upotrebe masovnih zranih udara i brzog proboja jakih oklopnih i motoriziranih jedinica - bila je iskuana i usavrena. Protiv svega toga jugoslavenska vojska organizirana, uvjebana i vodena prema stratekim i taktikim principima iz prvog svjetskog rata, naoruana prema ekonomskoj snazi male, seljake i k tome polumobilizirane zemlje nije imala skoro nita u svoju korist. To se pokazalo odmah, ve prvog dana bitke, u svakom d tri glavna podruja napada: Makedoniji, jugoistonoj Srbiji i sjevernim dijelovima Hrvatske i Slovenije. Iskazana pojmovima konvencionalnog ratovanja, konfrontacija tako nejednakih snaga bila je groteskna. Prirodu sloma treba ipak objasniti jo neim, a ne samo njemakom snagom. Jugoslavija je bila podvojena zemlja; njome su vie od dvadeset godina vladali velikosrpski politiari koji su ignorirali prava i potrebe drugih nacija u zemlji. Bila je to vlast nekolicine, po nekolicini i za nekolicinu. Samo je neznatna manjina ljudi imala pravi interes za ouvanje Jugoslavije kakva je bila prije 1941, a oito su ak i oni osjeali da se za nju jedva vrijedi boriti ili umrijeti. Tako su se isto vojne potekoe i nedostaci dopunjavali s podvojenou meu nacijama i klasama, s opim politikim, socijalnim i ekonomskim nezadovoljstvom, te centrifugalnim politikim silama kojima su se sluile susjedne zemlje. S te toke gledita treba, dakle, srpske vladajue grupe i vojsku, koja je bila pod kontrolom njihovih generala, smatrati odgovornima za nain na koji se odvio slom u aprilu 1941. Poraz je bio neizbjean pod bilo kojim okolnostima, ali da zemlja nije bila bezizgledno podvojena, slom bi bio isto vojniki, a ne takoer politiki i moralni, kakav je u stvari bio. Brzi vojni slom Jugoslavije u aprilu 1941. bio je posljedica ogromnog ekonomskog i vojnog nesrazmjera izmeu protivnika. Politiko i moralno rasulo Jugoslavije u vrijeme vojnog poraza (to je samo zavrna faza dugotrajnog procesa) bilo je posljedica meuratnog politikog reima karakteriziranog veliko srpskom hegemonijom i - faktorom koji ga je najvie oslabljivao - nerijeenim nacionalnim problemom u dravi. Nezadovoljstvo zbog nacionalnog problema bilo je praeno s bezbroj socioekonomskih problema kojima je reim jedne uske, grabeljive politike i ekonomske elite posveivao malu ili nikakvu panju. Glavni

nezadovoljni drutveni sloj bilo je seljatvo, poveano radnikom klasom u nastajanju i velikim dijelom inteligencije. Svima njima stari reim nije mogao pruiti nikakvu nadu ni perspektivu. Te grupe su smatrale da jugoslavensku dravu, kakva je bila u meuratnom razdoblju, nije vrijedno sauvati. Svi drugi faktori, ukljuujui i aktivnost pete kolone, bili su samo pomoni, i imali su samo nominalni uinak na brzinu i ukupnost vojnog sloma, a samo mali uinak na nain rasula i vojske i drave. APRILSKI RAT I KONANA POBJEDA SAVEZNIKA Nekoliko rijei moe se posvetiti i uinku to ga je invazija na Jugoslaviju imala na Hitlerovo voenje rata i na konanu pobjedu Saveznika. Dogaaji u Jugoslaviji, koji su poeli udarom od 27. marta, bili su djelomice uzrok onome to se pokazalo fatalnim: odlaganju Hitlerovog napada na Sovjetski Savez. Isprva je za poetak operacije Barbarossa, tj. tog napada, bio odreen 12. maj.87 Prvo odgaanje operacije Barbarossa pada na dan 27. marta, na Hitlerovo) konferenciji s generalima iz Vrhovne komande povodom udara u Beogradu. Nakon diskusije o novonastaloj situaciji i o nainu na koji je Hitler odluio postupiti s Jugoslavijom, zapisnici sa sastanka kau: Taj plan (invazija Jugoslavije) pretpostavlja ubrzano izvrenje svih priprema i upotrebu tako jakih snaga da se slom Jugoslavije dogodi u najkrae vrijeme. U vezi s tim bit e potrebno operaciju Barbarossa odgoditi do etiri tjedna. Invazija je kasnije opet odgoena i u stvari je poela 22. juna. Mnogi pisci smatraju da je to odlaganje krivo to Nijemci nisu uspjeli osvojiti Moskvu u zimi 1941/42. i da je ovdje, a ne kod Staljingrada, bila ratna prekretnica. Tako je De Witt C. Poole, koji je vodio istraivanje grupe amerikih strunjaka o tome kako su nacisti stvarali svoju vanjsku politiku, napisao: Karl Ritter, koji je neko vrijeme zastupao ministarstvo vanjskih poslova pri Generaltabu, rekao nam je potpuno sabrano da je to odlaganje stajalo Nijemce zimske bitke pod Moskvom i da je na tm mjestu rat izgubljen.89 87 Grlitz, Generalfeldmarschall Keitel: Verbrecher oder Offizier? str. 231. 88 DGFP, serija D, sv. XII, str. 374. Kurziv kao u originalu. 89 Poole, str. 150. Jedan njemaki admiral koji je posebno prouavao bitku za Moskvu i smatra je vie od staljingradske bitke prekretnicom drugog svjetskog rata, utvrdio je da su vojne operacije protiv Jugoslavije prouzroile odgodu napada na Sovjetski Savez i gubitak dragocjenog vremena, to je uz krajnje otru zimu 1941/42. onemoguilo Nijemcima da osvoje Moskvu. Ta se injenica pokazala kobnom za njemaki rat protiv Rusije.90 Openito je prihvaeno da

su jo dva faktora igrala takoer vanu ulogu u neuspjehu Nijemaca da zauzmu Moskvu: prvo, ogorene razmirice izmeu Hitlera i rukovodstva njemake vojske o strategiji koju je protiv Sovjetskog Saveza trebalo primijeniti u jesen 1941, to je prouzroilo zakanjenje u njemakim operacijama; i drugo, injenica da su odlini sovjetski obavjetajci u Japanu saznali japanske planove za napad na Sjedinjene Amerike Drave, a ne na Sovjetski Savez. To je Rusima omoguilo da prebace veliki dio svojih snaga s Dalekog istoka za pojaanje obrane Moskve. Vremenske prilike takoer su igrale ulogu, jer su s proljea 1941. rijeke u Poljskoj i zapadnoj Rusiji snano nabujale, to je znailo, samo na raun toga, odgoditi operacije za dva ili tri tjedna. Uza sve to, prema H. B. Mueller-Hillebrandu, dok balkanske operacije zbog brzog izvoenja i potpunog uspjeha nisu imale neki znatniji uinak na operaciju Barbarossa saspekta ive sile i ratnog materijala one su ipak pridonijele njenom odlaganju najvie za tri tjedna.91 A upravo su ta tri tjedna bila krajnje znaajna. Promatrani s gledita sveukupnog ratnog napora protiv Osovine, beogradski dravni udar i napad na Jugoslaviju koju je izazvao, djelovali su na vrlo vaan, iako indirektan nain na konanu pobjedu nad Osovinom. 90 Assmann, Deutsche Schiksalsjabre, str. 255-286. Generalpukovnik Alfred Jodl, naelnik Operativnog taba Vrhovne komande, primijetio je uglavnom isto, 15. V 1945: ... Kad je dola zimska katastrofa 1941/42, Fhrer i Generaltab vidjeli su jasno (dijelom zbog veoma otre zime) da se s takve kulminacione toke poetkom 1942. nikako ne moe krenuti u pobjedu. Vidi KTBjOKWjWFSt sv. IV, dio 2. (1945), str. 1503. 91 Mueller-Hillebrand, Der Zusammenhang ^wischen dem deutseben Balkanfeld^ung und der Invasion in Russland, GLAVA ETVRTA Podjela i okupacija Priznati propis meunarodnog ratnog prava kae da nakon poraza i pokoravanja neke zemlje u ratu, njen teritorij ostaje pod formalnom vojnom okupacijom sve do zakljuenja mirovnih ugovora. Ali kao to se nije osvrtao na ostale propise zakona o ratu i okupaciji, Hitler nije potivao ni ovaj spomenuti, kad se radilo o Jugoslaviji.1 Podjela Jugoslavije izmeu dvije sile Osovine i njihovih satelita (kao i uspostavljanje marionetske Nezavisne Drave Hrvatske) dogovoreno je dijelom prije invazije a dijelom u toku rata, iako se o definitivnom rjeenju nije odluivalo sve do zavretka osvajanja. O glavnim obrisima tog rjeenja odluivao je skoro iskljuivo sam Hitler.2 1 Prema Oppenheimu I Lauterpachtu, 7. izdanje, II, 448-449, za vrijeme aktivnog perioda neprijateljstava u drugom svjetskom ratu, Njemaka je osobito s obzirom na teritorije okupirane u istonoj Evropi krivac za povredu bez presedana praktiki svih zakona o okupaciji u ratnom stanju.

2 Za Hitlerov osnovni plan od 12. IV 1941. o komadanju Jugoslavije, vidi Meunarodni vojni sud, Trial of the Major War Criminals before the International Military Tribunal, Nuremberg, XXVII, 60-62. Taj plan upotpunili su na svom sastanku od 20-22.IV 1941. u Beu ministri vanjskih poslova von Ribbentrop i Ciano. Vidi DGFP, serija D, sv. XII, str. 606-610, i osobito str. 630-632. Vidi takoer Tuman, Okupacija i revolucija str. 69-80; Hory i Broszat, str. 39-57. Hitler je imao nekoliko namjera s jugoslavenskim teritorijem. Prije svega, htio je zaokruiti teritorij Reicha anektirajui ili prikljuujui na neki drugi nain podruja u kojima su obitavali Nijemci, ili koja su prema njemakim miljenjima iz tridesetih godina bila podlona brzoj germanizaciji. Takoder je htio nagraditi pomo svojih saveznika, zadovoljavajui teritorijalne aspiracije Italije, Maarske i Bugarske. Mogao je tako i hrvatske ustae nagraditi teritorijem da stvore nezavisnu dravu. Dijelei te nagrade, Hitler je mogao osigurati korisnu podrku i istovremeno uvrstiti posebne njemake ekonomske interese u bivoj jugoslavenskoj dravi.3 Tako su svi aranmani s partnerima o podjeli jugoslavenskog teritorija sadravali specijalne klauzule koje su titile ili formalno odnosno neformalno uspostavljale njemaku kontrolu nad vanim prirodnim bogatstvima u tim podrujima, bar dok traje rat. 3 DGFP, serija D, sv. XII, str. 662.

Karta 3. Komadanje Jugoslavije 1941

Daleko najvei kamen smutnje izmeu Njemake i Italije pri podjeli Jugoslavije bila je Nezavisna Drava Hrvatska. Jo nekoliko godina ranije, 1938/39, njemaki dravnici govorili su da u Jugoslaviji imaju samo ekonomske, a ne i politike interese; inilo se da se slau da Jugoslavija lei u talijanskoj interesnoj sferi.4 Tokom 1940, i u prvim mjesecima 1941, njemaki se stav ipak promijenio. Sad im se Jugoslavija inila od najvee politike vanosti, jer je leala na prostoru od velikog stratekog znaenja za njemake planove u jugoistonoj Evropi i u Sovjetskom Savezu. Na osnovi tih novih procjena, Nijemci su odluili priznati Italiju samo kao mlaeg partnera u odnosu na jugoslavenski plijen, ali su nastavljali s izjavama da e Talijani vriti glavni politiki utjecaj u Hrvatskoj. PODJELA Prema Hitlerovoj odluci od 12. aprila i njemako-talijanskim razgovorima u Beu od 20. do 22. aprila, Jugoslavija je podijeljena izmeu slijedeih zainteresiranih strana: osovinskih partnera, njihovih satelita Maarske, Bugarske i (za talijanski raun) Albanije, te novostvorene hrvatske marionetske drave. Tu dravu dijelila je otprilike na pola demarkaciona linija izmeu njemake i talijanske zone; sa stanovita Osovine to su praktino bile okupacione zone. Demarkaciona linija poinjala je zapravo u Sloveniji i, prelazei preko hrvatskog dravnog teritorija, nastavljala se prema jugoistoku do spojne toke njemake, talijanske (tj. albanske) i bugarske okupacione zone (ili anektiranog podruja). Kako pokazuje Karta 3, Njemaka je okupirala vei dio Slovenije, iskljuujui grad Ljubljanu ali ukljuujui sjeverozapadna podruja te pokrajine sve do talijanske granice, i itavo podruje to se prostire sjeverno od demarkacione linije (deset do petnaest kilometara udaljene od desne obale Save), te na istok do nove hrvatske i maarske granice. Njemaka je liniju u Sloveniji povukla na svoju ruku i bez konzultiranja s Italijom. Italija se morala zadovoljiti s ostatkom. Njemaka je isprva namjeravala anektirati to podruje Reichu, ali plan formalno nikad nije proveden vjerojatno zato to denacionaliziranje Slovenaca koji su inili 96,4 posto ukupnog stanovnitva i iroko zamiljena deportacija slovenskog puanstva nikad nije izvrena.5 Italija je anektirala ostatak Slovenije i nazvala ga Ljubljanskom provincijom, vrlo ogorena to je Njemaka za sebe uzela one dijelove Slovenije preko kojih vodi eljeznika pruga do Zagreba, te podruje u kojem lei Trbovlje s rudnicima ugljena.6 4 Ciano's Diary 1939-1943, str. 49, 52. i passim, (preveden na hrvatsko-srpski kao Cianov dnevnik). Hory i Broszat, str. 31-33. 5 Herzog, str. 45-46. Za vie pojedinosti vidi Harriman Slovenia as an Outpost of the Third Reich. 6 Miku, I, 37-45, 52-68. Ostala podruja koja je Italija anektirala ipak nisu bila beznaajna. Ona je uzela dio hrvatskih teritorija u zaleu Rijeke, pojas zemlje uzdu velikog dijela istone obale Jadrana

zajedno s veinom jadranskih otoka, te cijelo podruje Boke Kotorske. K tome je okupirala itavu Crnu Goru koju je namjeravala uiniti posebnom kraljevinom, vazalnom dravom privrenom Italiji. Albanija je za talijanski raun pripojila zapadni dio Makedonije, veinu Kosova i ui pojas Crne Gore u blizini Skadarskog jezera - to jest, sva podruja u kojima su Albanci inili veinu ili veliki dio stanovnitva. Bugarskoj je bilo doputeno da prikljui veliki dio Makedonije, dio Srbije i mali dio Kosova.7 Maarskoj je odobreno da uzme Baranju, Baku, hrvatsko Meimurje i slovensko Prekomurje.8 7 To nije bilo uinjeno posebnim proglasom ili slinim aktom vlade ve jednostavnim proirenjem bugarskog zakonodavstva i upravne organizacije na ta podruja. ulinovi, Okupatorska podjela Jugoslavije, str. 602-605. 8 Posebni cilj Maara, naime dogovor po kojem bi im Hrvati i Talijani dali specijalna prava na izlaz na Jadran u Rijeci, nije se meutim nikad ostvario. Vidi DGFP, serija D, sv. XII, str. 564-577, 586. Srbija je u biti bila svedena na svoje granice prije 1912. godine, ali je ukljuivala dio Kosova i Banat. Nju su izravno okupirale njemake trupe koje su uspostavile vojni sistem vlasti, dok je Banatom upravljala lokalna njemaka manjina. Od 640.000 ukupnog stanovnitva u Banatu, njemaka manjina je sainjavala oko 120.000, ili 18,7 posto.9 Uom Srbijom upravljala je njemaka okupaciona vojska, isprva uz pomo grupe srpskih komesara, a od augusta 1941. pomou kvislinke vlade kojoj je na elu stajao general Milan Nedi, bivi jugoslavenski ministar vojske i mornarice. Posebnim sporazumom izmeu Nijemaca i Bugara pozvane su bugarske trupe koje su u tri uzastopne etape okupirale najvei dio Srbije i tako zamijenile neke njemake jedinice koje su dobile drugi raspored. Ali kontrola je ostala u njemakim rukama. 9 Marjanovi, Ustanak i narodnooslobodilaki pokret u Srbiji 1941, str. 23. (dalje se citira kao Marjanovi, Ustanak 1941). I na kraju, od teritorija Hrvatske i Slavonije (bez Meimurja, manjeg podruja sjeverno od Rijeke i bez nekih sjevernih jadranskih otoka), zajedno s onim dijelom Dalmacije koji Italija nije anektirala, te itavog teritorija Bosne i Hercegovine, stvorena je Nezavisna Drava Hrvatska. Njena granica prema Njemakoj regulirana je njemako-hrvatskim ugovorom od 13. maja 1941, a prema Italiji talijansko-hrvatskim ugovorom od 18. maja 1941; njena granica prema Srbiji, postavljena na Drini, utvrena je jednostranom zakonskom odredbom NDH koja je prvo dogovorena s Nijemcima i zatim po njima formalno priznata. Granica prema Crnoj Gori rijeena je specijalnim talijansko--hrvatskim ugovorom od 27. oktobra 1941.10 U tako ucrtanim granicama hrvatske marionetske drave srpski je ivalj inio oko jednu treinu ukupnog stanovnitva i bio je razasut na oko 65 75 posto teritorija. Kao i meuratna Jugoslavija (i ona poslije rata), ali u neto manjoj mjeri, kratkovjena NDH bila je vienacionalna drava s vie religija. Ustaki je reim, nerazumno (kao to je vrijeme

pokazalo) odluio da ne prizna pravo na postojanje tom brojnom srpskom ivlju, stavljajui ga van zakona i postupajui prema njemu tokom rata na najneovjeniji i uasavajui nain. 10 Za spomenute ugovore vidi NDH, Ministarstvo vanjskih poslova, Meunarodni ugovori 1941, str. 24-28. Za ugovor s Njemakom; str. 49-59. za ugovor s Italijom (zakljueno je istovremeno izmeu Italije i NDH nekoliko drugih ugovora o kojima se raspravlja nie); str. 83-86. za naredbu o granici prema Srbiji, i str. 305-306. za ugovor s Italijom o granici prema Crnoj Gori. to se tie odnosa izmeu teritorija i broja stanovnika, Jugoslavija (koja je krajem marta 1941. imala povrinu od 247.542 km2 i prema procjeni 15,970.000 stanovnika)11 je podijeljena na slijedei nain:12

11 Taj broj dobiven je projekcijom banovinskih godinjih stopa rasta za 1937/38. 12 Prema Marjanoviu, Ustanak 1941, str. 22-23. Ovo su njemake procjene od 1. V 1941, ali nije naznaeno da li su to jednostavne projekcije zasnovane na stopi rasta tokom tridesetih godina ili (manje vjerojatno) procjene stvarnog stanovnitva u raznim podrujima na dan 1. V 1941.

km2 Slovenija, njemaka okupaciona 9.620 zona Slovenija, pripojena Italiji Ostali teritorij pripojen Italiji Crna Gora i podruja pripojena Albaniji Podruja pripojena Bugarskoj Srbija, njemaka okupaciona zona Banat, njemaka okupaciona zona Podruja pripojena Maarskoj Nezavisna Drava Hrvatska 5.242 5.381 28.000 28.250 51.100 9.776 11.601 98.572

stanovnika 775.000 380.000 380.000 1,230.000 1,260.000 3,810.000 640.000 1,145.000 6,300.000

Stalna prisutnost i talijanskih i njemakih trupa u NDH (iako su operirale i bile stacionirane na raznim podrujima) zahtijevala je da se reguliraju njihovi meusobni odnosi, koji su neizbjeno utjecali i na njihove odnose s ustakom dravom. Kako istie Helmuth

Greiner, teritorijalni aspekt problema su von Ribbentrop i Ciano rijeili u Beu samo privremeno: Budui da se nije mogao postii sporazum o podjeli Hrvatske u okupacione svrhe, jer su Talijani postavili ogromne teritorijalne zahtjeve i zapravo traili prevlast u itavoj Hrvatskoj (koju je nakon ulaska njemakih trupa u Zagreb hrvatski voda dr Ante Paveli, u stvari njegov predstavnik pukovnik Kvaternik, proglasio posebnom, nezavisnom dravom) ministri su se za poetak ograniili na to da utvrde demarkacionu liniju izmeu talijanske i njemake okupacione zone.13 13 Greiner, str. 286. Opi tok demarkacione linije odredio je, naravno, Hitler, ali kako je konano zacrtavanje linije podrazumijevalo povlaenje i prebacivanje trupa, sreivanje veza izmeu vojnih komandi, ureenje eljeznikog i cestovnog prometa, a iznad svega pitanje vitalno vanog rudnog bogatstva, svoju su ulogu u tome odigrali i vojni, vanjskopolitiki i ekonomski forumi. Dva ministra vanjskih poslova samo su dovrila odluke koje su donijeli Hitler i vojska, te regulirala ostale sporne toke, kao npr. kontrolu proizvodnih bogatstava. Stvarna okupacija NDH od strane Njemake i Italije dovela je kasnije do velikog suparnitva izmeu dva partnera Osovine, to je posebno smetalo vojnim akcijama protiv oruanog otpora koji se postupno razvijao u marionetskoj dravi. Vojno i politiko rukovodstvo u Njemakoj i u Italiji bilo je otro podijeljeno oko komadanja i okupacije Jugoslavije. Vojno rukovodstvo u obje zemlje bilo je oito za direktnu okupaciju itave Jugoslavije, stojei na stanovitu da marionetske drave svagdje jako kompliciraju ulogu vojske, smanjujui njen utjecaj i slobodu djelovanja. Njemaki ministar vanjskih poslova vrlo je zagovarao marionetsku Hrvatsku, moda po teoriji da e preko svog poslanika imati stanovit utjecaj na Zagreb, to pri jednostavnom uspostavljanju okupacionog vojnog reima ne bi bio sluaj. Vjerojatno jevon Ribbentropa podravao Hitler, koji je sistematski nastojao da podijeli vlast medu svojim potinjenima, a u ovom konkretnom sluaju htio je takoer zadovoljiti goruu potrebu svog partnera Mussolinija da svom narodu objavi neku pobjedu. U Italiji je prvenstveno Mussolini bio taj koji je zastupao neposrednu podjelu teritorijalnog plijena i time uspostavljanje marionetske drave u kojoj je Italija trebala imati punu prevlast. Vrlo skoro nakon proglaenja NDH, ustaki reim Ante Pavelia otpoeo je sistematskim progonima srpskog stanovnitva. Ti su progoni direktno izazvali izbijanje prvog oruanog otpora u Hercegovini, krajem juna, ali to je bila lokalna i spontana manifestacija a ne dio smiljenog ustanka. U julu, nakon njemakog napada na Sovjetski Savez 22. juna, te poziva Kominterne i Staljina evropskim komunistikim partijama na oruani otpor i sabotau protiv Nijemaca kako bi se bar malo smanjio pritisak na Sovjetski Savez, Komunistika partija Jugoslavije poela je (manje-vie simultano u raznim dijelovima zemlje) s planiranim

oruanim ustankom protiv okupatorske vojske i protiv kvislinkih vlasti i njihovih trupa. U veini su podruja snage otpora bile mjeovite, sastojei se prvih pet do est mjeseci i od komunista i njihovih sljedbenika i od srpskih nacionalistikih grupa. U Srbiji su komunistike i srpske nacionalistike ili etnike snage bile odvojene od samog poetka. Priroda okupacionih ili kvislinkih reima u nekim dijelovima raskomadane i okupirane Jugoslavije imala je velikog utjecaja na rast otpora u njegovim raznim oblicima. Zbog toga je potrebno ukratko opisati sistem upravljanja u glavnim podrujima, osobito u prvoj godini okupacije (isputajui podruja koja su anektirale Bugarska i Maarska, koja su imala samo malu ulogu u etnikom pokretu). To je nuna predradnja za ispitivanje etnikog pokreta Drae Mihailovia. Specifini uvjeti u Sloveniji i u Crnoj Gori raspravit e se u Glavi sedmoj. NJEMAKI SISTEMI UPRAVLJANJA Ua Srbija, otprilike u svojim granicama od prije 1912. godine, jedino podruje raskomadane Jugoslavije u kojem je uspostavljena neposredna njemaka vojna vlast, bila je iz nekoliko razloga krajnje dragocjena njemakom Reichu. Njene prometnice, Dunav i srpske eljeznice, povezivale su srednju Evropu s Bugarskom na istoku, a s Grkom i sjevernom Afrikom na jugu. Zatim, Srbija je imala bogate zalihe strateki vanih obojenih metala koje je Njemaka trebala za svoju ratnu industriju. titei takve prednosti, Nijemci su morali odravati red i mir, a htjeli su, naravno, zemljom upravljati sa to manje troka. Srpska marionetska vlada (o kojoj e kasnije biti vie rijei) stvorena je da pomogne izvrenju tog zadatka. Njemaka vojna vlast u Srbiji ustanovljena je naredbom komandanta OKH (Glavna komanda kopnene vojske) feldmarala Walthera von Brauchitscha, 20. aprila 1941. Ova naredba koja je stupila na snagu 22. aprila 1941, upotpunjena serijom drugih propisa, ustanovila je poloaj vojnog zapovjednika u Srbiji kao efa okupacionog reima. On je bio podreen pomoniku naelnika OKH, a tako dugo dok je dio 2. njemake armije bio u Srbiji, takoer i komandantu te armije, te je svoju izvrnu vlast provodio u ime obje te instance.14 Prema uputama za vojnog zapovjednika u Srbiji, izdanim 27. aprila, njegovi su glavni zadaci bili: zatita eljeznike pruge izmeu Beograda i Soluna, plovnog puta na Dunavu, izvrenje ekonomskih nareenja marala Reicha HermannaGringa, opunomoenika za etverogodinji plan, te uspostava i odranje reda i zakona.15 14 Mikrofilm br. T-501, rola 264, snimak 421. 15 Ibid, snimci 427-428. Medu vanim poetnim zadacima bilo je takoer i uvanje jugoslavenskih ratnih zarobljenika koji su jo bili na srpskom teritoriju i zatita vojnog plijena zarobljenog od jugoslavenske vojske.

Posebnom naredbom OKH, 23. aprila, odreene su mnogo detaljnije dunosti i ovlasti vojnog komandanta u Srbiji. Njegova neposredna komanda podijeljena je u vojni tab i administrativni tab. Za organizaciju te komande dodijeljeno mu je osoblje za etiri oblasne i deset okrunih komandi: etiri bataljona za lokalnu obranu (Landesschtzen), trupe koje je trebalo razdijeliti meu etiri oblasne komande; jedan odred tajne vojne policije i drugo osoblje za nadzor administracije i za organizaciju i izvrenje ekonomske eksploatacije zemlje. Pod svojom komandom nije imao borbene ili garnizonske jedinice, i njegova odgovornost bila je posebno ograniena na odravanje reda i zakona samo dotle dok se moe uspostaviti i osigurati administrativnim naredbama, zakonodavstvom i izvrenjem osuda.16 Prvi vojni komandant u Srbiji bio je zrakoplovni general Helmuth Frster. U junu 1941. smijenio ga je general protivavionske artiljerije Ludwig von Schrder, koji je umro mjesec dana kasnije od povreda zadobivenih prilikom avionske nesree. Do kraja ljeta mjesto je popunio zrakoplovni general Heinrich Danckelmann.17 16 Ibid, rola 249, snimci 1046-1048, osobito snimci 1046. 17 Stamboli, Okupacija Srbije 1941, str. 50. Ovaj lanak (1953) je najranija sistematina jugoslavenska studija o njemakoj okupaciji Srbije. Vidi takoer Vinji, Nemaki okupacioni sistem u Srbiji 1941. U junu su Nijemci doveli u Srbiju Viu komandu za specijalne zadatke LXV, pod ijom komandom su bile etiri nepotpune divizije potinjene artiljerijskom generalu Paulu Baderu. Ona je vrlo kratko bila pod nadletvom 2. armije, tj. dok itava ta armija nije prebaena na ruski front; nakon toga Via komanda LXV stavljena je pod komandu komandanta oruanih snaga jugoistone Evrope. Tri od etiri posade divizije (704, 714. i 717) rasporeene su okupiranoj Srbiji; 718. divizija je bila u susjednim dijelovima marionetske hrvatske drave. Poloaj generala Badera bio je vie paralelan nego li podreen vojnom zapovjedniku Srbije. Ovaj potonji mogao je narediti Baderu da poduzme vojne operacije u sluaju izbijanja ustanka, ali nije mogao djelovati kao Baderov pretpostavljeni u vojnom smislu.18 18 Stamboli, str. 55-56. Prisutnost vie okupacionih vojski (to jest njemake, talijanske, bugarske i maarske) u podrujima koje su sile Osovine osvojile na Balkanu i postojanje vie okupacionih reima u raznim podrujima pod njemakom kontrolom, zahtijevale su da se sve njemake snage na Balkanu stave pod jednu jedinstvenu komandu. Nju je ustanovio Hitler svojom direktivom br. 31. od 9. juna 1941. Prema toj direktivi, feldmaral Wilhelm List, komandant njemakih snaga na Balkanu (komandni poloaj koji je do 17. maja bio poznat kao: komandant 12. armije) preimenovan je u komandanta oruanih snaga u jugoistonoj Evropi (Wehrmachtbefehlshaber im Sdosten) i podreen neposredno Hitleru. Listov tab ostao je i nadalje u Solunu, ali se njegova jurisdikcija proirila nad vojnim komandatima u

Srbiji, solunsko-egejskom podruju i u junoj Grkoj, kao i nad generalom Baderom u Srbiji. To je znailo da je odgovarao za sigurnost i obranu svih naznaenih podruja i za odravanje veza izmeu njemakih snaga na tom prostoru i njihovih saveznika, prije svega Talijana.19 Ovakva komandna organizacija ostala je na snazi (uz dvije promjene komandanata) sve do 31. decembra 1942. 19 Hubatsch, ur, Hitlers Weisungen fr die Kriegsfhrung 1939- 1945, str. 117-119, 122-125. (dalje se citira kao Hitlers Weisungen). Talijani su imali jednu jedinicu za vezu u Solunu a drugu pri njemakoj komandi u Beogradu. Vidi mikrofilm br. T-501, rola 247, snimak 1047. Nakon izbijanja ustanka u julu 1941. lokalna andarmerija, malobrojni Landesschtzen bataljoni i njemake policijske snage zaduene za odravanje poretka u Srbiji nisu vie bile u stanju da se nose sa svojim zadatkom. Kako je do sredine augusta pobuna sve vie rasla, u akciju je stupio general Bader kao komandant Vie komande za specijalne zadatke LXV.20 Tri posadne divizije koje su mu stajale na raspolaganju bile su od juna neto pojaane (dijelom artiljerijskim jedinicama koje su imale teka orua zarobljena od jugoslavenske vojske), ali su jo uvijek bile male i slabe, s mnogo starijih vojnika, s loim naoruanjem i bez motoriziranog transporta, iako su bile rasporeene na irokom prostoru.21 Bile su to divizije namijenjene za slubu u mirnim podrujima u pozadini i nisu bile dovoljno jake da bi ponovno mogle uspostaviti poredak u Srbiji. etvrtog septembra poslan je iz Grke 125. pjeadijski puk pojaan artiljerijskom jedinicom. Do tog asa ustanak je brzo rastao, i nakon daljnjih konzultacija u Beogradu, u tabu feldmarala Lista u Solunu i u Hitlerovom Glavnom stanu, poduzete su otre mjere za njegovo suzbijanje. 20 Vidi Baderovo nareenje o borbi protiv komunistikih bandi od 13. VIII 1941. Mikrofilm br. T-501, rola 246, snimci 78-80. 21 Dokument br. NOKW - 1898, verzija od 190 stranica jednog dueg izvjetaja, to ga je pripremio Ernst Wisshaupt, vojni arhivist, za naelnika taba komandanta za jugoistonu Evropu, pod naslovom: Die Bekmpfung der Aufstandsbewegungim Sdostraum, dio I, VI 1941. - VIII i942, Str. 6. Direktivom br. 31 a, od 16. septembra Hitler je naredio feldmaralu Listu da slomi ustanak u Srbiji, navodei da je glavni cilj najprije osigurati linije komunikacija i poduzea vana za njemaku ratnu privredu, a zatim, u irem smislu, ponovno uspostavljanje reda na cijelom podruju primjenom najotrijih mjera.22 Istom direktivom premjeten je u Srbiju general Franz Bhme, komandant XVIII armijskog korpusa u Grkoj - s titulom opunomoenog komandujueg generala - da preuzme vodstvo svih njemakih trupa u Srbiji i sve operacije protiv pobunjenika. Direktiva je takoer nagovjetavala slanje jedne, ili ako bude potrebno, dvije operativne divizije. Takoer je 16. septembra, OKW, Vrhovna komanda oruanih snaga, izdala Hitlerovo nareenje s dalekosenim posljedicama o suzbijanju

komunistikih pokreta oruanog otpora na okupiranim podrujima, koje e tokom slijedee dvije godine posluiti kao formalna osnova za dobar dio njemake vojne i policijske aktivnosti protiv oruanog ustanka na jugoslavenskom teritoriju, osobito u Srbiji, a posebno kao osnova za masovne odmazde nad civilnim stanovnitvom. 22 Hitlers Weisungen, str. 128. General Bhme je preuzeo komandu 19. septembra. Kratko nakon toga general Danckelmann je smijenjen sa svog poloaja, jer je oito krivo procijenio ozbiljnost ustanka, a generalBhme je preuzeo i dunost zapovjednika okupacionog reima u Srbiji. K tome je oko 20. septembra poela stizati iz Francuske 342. pjeadijska divizija koja je nekoliko dana kasnije ve sudjelovala u operacijama u sjeverozapadnoj Srbiji. U Srbiji je takoer doao i jedan odred 100. tenkovske brigade, a poetkom novembra jo jedna, 113. pjeadijska divizija, prebaena je iz Sovjetskog Saveza.23 Kombinirani napori ovih snaga i srpskih kvislinkih trupa slomili su otpor: do kraja decembra ustanak u Srbiji bio je skoro potpuno razbijen, a general Bhme i tab XVIIIarmijskog korpusa premjeteni su u Finsku. Njihovim odlaskom, dunost opunomoenog komandujueg generala u Srbiji preuzeo je general Bader; dva mjeseca kasnije (2. februara 1942) njegova su ovlatenja jo poveana kad je po nareenju Vrhovne komande trojna vojno-komandna vlast u Srbiji, koja se sastojala od opunomoenog komandujueg generala, vojnog zapovjednika Srbije i Vie komande za naroitu upotrebu, stopljena u jedinstvenu dunost glavnog komandanta Srbije. U tom svojstvu general Bader bio je podreen komandantu oruanih snaga jugoistone Evrope.24 23 Wisshaupt, str. 42, 51-52, 62, 66 -67; Zbornik DNOR, Tom I, sv. 1, str. 450-452, 622623, i passim. 24 Zbornik DNOR, Tom I, sv. 1, str. 626; mikrofilm br. T-501, rola 247, snimak 940. S guenjem ustanka u Srbiji, Nijemci su odatle povukli jedinice koje su u tu svrhu poslali izvana, i od januara 1942. poeli su upotrebljavati bugarske trupe za okupacione zadatke u Srbiji da na taj nain smanje upotrebu vlastitih trupa. S tri uzastopna proirenja onog podruja koje su okupirale bugarske trupe, veina teritorija Srbije dola je pod bugarsku kontrolu, iako su i te trupe, naravno, djelovale pod opom njemakom komandom i za njemake interese.25 25 Za diskusiju o prisutnosti bugarskih okupacionih trupa u Srbiji u drugom svjetskom ratu, vidi Vojin Popovi, Bugarska vojska u okupiranoj Srbiji, 1941 1944. U Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj, koju je Njemaka priznala kao suverenu dravu, Nijemci formalno nisu imali pravo da uvedu vojnu okjap^aruTvIaTTao" Srbiji. Ali s vremenom su na neformalan nain uspostavili visoki stupanj kontrole ..nad vlau u marionetskoj dravi. Petnaestog aprila 1941, pet dana nakon to je uz njemaku asistenciju proglaena Nezavisna

Drava Hrvatska, general Edmund Glaise von Horstenau imenovan je njemakim generalom u Zagrebu, s direktnom odgovornou feldmaralu Wilhelmu Keitelu, naelniku Vrhovne komande. Sredinom novembra Glaiseova je titula promijenjena u opunomoeni njemaki general u Hrvatskoj. Njegova glavna dunost je bila da titi njemake vojne interese u Hrvatskoj, ali je takoer trebao i savjetovati hrvatsku vladu i vojsku, ako se to bude od njega trailo.26 Glaiseov pandan nadlean za diplomatske i ekonomske odnose izmeu Njemake i Hrvatske, bio je njemaki poslanik u Zagrebu, Siegfried Kasche.27 26 Mikrofilm br. T-501, rola 264, snimak 522. General Glaise, prijanji austrougarski generaltabni oficir, smatran je odlinim obavjetajnim oficirom. Bio je obrazovan ovjek i poznati vojni historiar. Na nacistikoj strani bio je mnogo prijeAnschlussa i u nekim austrijskim kabinetima predstavljao je pronacistike elemente. Nakon Anschlussa pripadao njemakim oruanim snagama. Iako nije govorio hrvatsko-srpski, imao je mnogo poznanstava meu bivim austrougarskim asnicima u Hrvatskoj, koji su nakon ustanovljenja NDH preuzeli vodstvo oruanih snaga. Bio je izrazito antitalijanski nastrojen. Vidi takoer RG 226, OSS-dokument br. XL 13559. 27 Poslanik Kasche bio je SA Obergruppenfhrer i funkcionar NSDAP (nacistike stranke) u Mecklenburgu. Pria se da je jedva preivio veliku istku 1934. Nije imao diplomatskog iskustva niti je posebno poznavao hrvatske ili jugoslavenske probleme (a nije znao ni hrvatsko-srpski jezik) i smatralo se da je lo izbor za poloaj poslanika. Dunosti ove dvojice nisu bile striktno razgraniene, pa su oni u kompleksnim ratnim uvjetima esto radili isti posao ili su im se namjere ukrtavale, tim vie to je Glaise ubrzo postao protivnik, a Kasche do kraja nastavio kao veliki pomaga ustakog reima. Vie od godinu i po Glaise nije imao nikakvih trupa, iako je izgleda bio odgovoran za sigurnost glavne eljeznike pruge Zagreb Beograd i zbog toga je vjerojatno imao potpunu ili djelominu komandu nad jedinicama koje su radi zatite eljeznica bile stacionirane uz pruge u Hrvatskoj. Njemake operativne snage bile su pod komandom njemakog glavnog komandanta Srbije (Badera) i djelovale su pod njegovom komandom 1942, izvodei vojne operacije srednjih razmjera na teritoriju NDH (u istonoj Bosni u januaru, na Kozari u sjeverozapadnoj Bosni u junu i julu, te na Frukoj gori u Srijemu u augustu.) Njemaka nije eljela da za teritorij hrvatske marionetske drave vee vie jedinica, ali u stvari nije imala velikog izbora. Kako je rat napredovao i partizanske se akcije u NDH irile, njemako angairanje bivalo je sve vee. K tome je vlada NDH bila sve nezadovoljnija to su njemake trupe na njenom teritoriju bile pod operativnom komandom generala Badera koji je zapovijedao iz Srbije. Zbog toga je u novembru 1942. ustanovljena nova komanda generala njemakih trupa u Hrvatskoj, sa sjeditem u Slavonskom Brodu. Novu je komandu preuzeo general Rudolf Lters, a pokrivala je sva podruja NDH izmeu Save i njemako-

talijanske demarkacione linije. Ta su podruja proglaena zonom operacija. Istovremeno je general Glaise zaduen za operacije na hrvatskom teritoriju izmeu Save i Drave. Usporedo s uspostavljanjem vojne okupacione vlasti u Srbiji, i imenovanjem opunomoenog generala u Hrvatskoj (ime su stekli veliki vojni utjecaj u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj), Nijemci su bili izravno zauzeli ili stavili pod svoj nadzor sva vana industrijska, rudarska, trgovaka, bankarska i transportna poduzea na jugoslavenskom teritoriju. Zatim su dobili pravo na iskoritavanje stratekih rudnih bogatstava u talijanskim (boksit) i bugarskim (krom) podrujima, i na poljoprivredne vikove i naftu iz maarskih podruja.28 Za razliku od mnogih promjena to su se dogodile u njemakoj vojnoj i administrativnoj organizaciji na teritoriju Jugoslavije tokom etiri okupacione godine, iskoritavanje ekonomskih izvora ilo je relativno glatko i efikasno, u granicama koje je doputala gerilska aktivnost. Nijemci su sistematski uzimali sve vei dio jugoslavenskog ljudstva za njemake vojne i privredne potrebe. Nametnuli su Srbiji velike okupacione trokove koji su daleko prelazili stvarne trokove okupacionog reima i velikim su dijelom zapravo predstavljali hara. Posebnim sporazumima prisilili su NDH da do 1943. snosi trokove ne samo za odravanje njemakih trupa na njenom teritoriju ve i za razne graevinske radove za potrebe njemakog oruja, osobito Luftwaffe. I poslije januara 1943. vlada NDH snosila je vei dio trokova koji su joj natovarile njemake trupe. 28 Za razne ugovore koje su Nijemci u to vrijeme potpisali s Italijom, Bugarskom i Maarskom s obzirom na eksploataciju rudnog bogatstva, vidi DGFP, serija D, sv. XII, str. 623, 630-632, 935. Meu najvanije privredne doprinose jugoslavenskog teritorija njemakoj ratnoj maini spadale su strateke rude i metali: boksit iz talijanske okupacione zone, bakar, olovo, cink i antimon iz okupirane Srbije, te krom, a potkraj rata i molibden iz podruja koje su okupirali Bugari. Druge vane kontribucije bile su u hrani i poljoprivrednim sirovinama (konoplja, industrijski alkohol) iz Banata, te iz Bake i Baranje koje su anektirali Maari, a drvo i eljezna ruda iz NDH. Sva vanija industrijska poduzea stavljena su posredno ili neposredno u slubu njemake ratne privrede, a sva transportna postrojenja stavljena su pod njemaku kontrolu: Dunavom je u Njemaku ila nafta iz Rumunjske, te rudaa i sirovine iz Jugoslavije, a eljeznice su sluile za transport trupa i vojnog i civilnog materijala u Njemaku i iz nje. Kako je rat napredovao, a Trei Reich se smanjivao zbog vojnih poraza, vanost Jugoslavije za njemaku ratnu mainu postajala je sve vea. TALIJANSKI SISTEMI UPRAVLJANJA Talijani su primjenjivali nekoliko razliitih sistema kontrole u Jugoslaviji. U dijelu Slovenije i u hrvatskim zemljama koje su anektirali uveli su i vojnu i civilnu vlast. U Crnoj Gori je od sredine jula 1941. pa nadalje vojni komandant bio u isto vrijeme nadlean i za vojnu i za civilnu vlast. U dijelovima Kosova i zapadne Makedonije koje su Talijani pripojili Albaniji,

takoer je djelovala i vojna i civilna uprava. U dijelovima NDH koje su najprije okupirali, zatim se iz njih povukli i ponovno ih okupirali (u razmaku od nekoliko mjeseci), vojni komandant imao je i vojnu i civilnu vlast. Talijani su upotrebljavali etnike kao pomonike i, u izvjesnoj mjeri, favorizirali srpski element u tim krajevima, vodei istovremeno izrazito antihrvatsku politiku. To je dovelo do brojnih protesta hrvatskih vlasti, kao i do njemakog nezadovoljstva talijanskom politikom. U grubim crtama, odnosi izmeu Italije i NDH vidljivi su iz serije dokumenata potpisanih u Rimu 18. maja 1941. Bili su to: ugovor o granicama, sporazum o vojnim pitanjima priobalnog podruja i ugovor o garanciji (nezavisnosti i teritorijalnog integriteta) i suradnji, sklopljen na dvadeset pet godina.29 Svi su ti ugovori bili poniavajui za Hrvatsku; za ustaki reim koji je u stanovnitvu imao vrlo usku bazu, predstavljali su estoki udarac od kojeg se nikada nije oporavio. (K tome je bilo dogovoreno da e kralj Vittorio Emanuele imenovati jednog princa od kue Savoia za hrvatskog kralja. Na tu sumnjivu ast imenovao je svog neaka Aimonea, vojvodu od Spoleta, ali kako mu se nije mogla garantirati osobna sigurnost, nije u stvari nikad ni stupio na hrvatsko tlo). 29 Za tekst ovih ugovora vidi NDH, Ministarstvo vanjskih poslova, Meunarodni ugovori 1941, str. 49-59. Prema uvjetima Rimskih ugovora, pojas hrvatskog teritorija uzdu jadranske obale (i veinu otoka) trebalo je prepustiti Italiji; ostatak teritorija koji je leao izmeu anektirane zone i demarkacione linije trebalo je podijeliti u dva dijela, od kojih je onaj priobalni trebalo demilitarizirati. Talijani su kasnije anektiranu zonu nazvali Zona I, demilitariziranu zonu Zona II, a ostatak podruja do demarkacione linije Zona III. Nakon toga Italija je povukla glavninu svojih snaga iz Zona II i III - iako samo privremeno, kao to emo vidjeti - a trupe koje su tamo ostale formalno su smatrane sve do 7. septembra 1941. saveznikim trupama stacioniranim na teritoriju NDH, prema obostranom sporazumu.30 Druga talijanska armija, glavna talijanska snaga u napadu na Jugoslaviju, ostala je u zemlji kao okupaciona vojska31 na velikom teritoriju, koji je iao od stare jugoslavenskotalijanske granice na sjeverozapadu, do Crne Gore i Jadranskog mora na jugoistoku i do talijansko-njemake demarkacione linije na sjeveru (s nekim dijelovima tog teritorija i formalno pripojenim Italiji). Bila je to velika vojska koja je brojila oko 200.000 ljudi i tokom dvije i po godine talijanske kontrole nije se nikad povukla. Devetog maja 1942. preimenovana je u Glavnu komandu Slovenije Dalmacije (skraeno Supersloda). Jedan za drugim njeni komandanti bili su general Vittorio Ambrosio (do januara 1942), general Mario Roatta (1942) i general Mario Robotti (ranije komandant talijanskih trupa u Sloveniji). 30 Italija, Stato Maggiore del R. Esercito, Bolkttini della guerra, str. 541.

31 Osim, formalno, u periodu izmeu potpisivanja Rimskih ugovora i 7. IX 1941, dana tad su dvije zone bile i formalno i stvarno ponovno okupirane. etiri ili pet mjeseci nakon potpisivanja Rimskih ugovora talijanske su se trupe vratile u Zonu II i Zonu III u punoj snazi. Italija se jednostrano odluila na ponovnu okupaciju, ali je pojedinosti raspravila s vladom NDH. Sedmog septembra je general Ambrosio kao komandant Druge armije preuzeo komandu i vojnih i civilnih poslova u tim zonama. (U svom proglasu od 7. septembra kae da je to uinio na osnovi sporazuma s vladom NDH.)32 Odreen je administrativni predstavnik te vlade da mu pomae u administrativnim stvarima, ali praktino su sve jedinice vojske NDH i ustake vojnice bile protjerane u njemaku zonu. Kao slubeni razlog za ponovnu okupaciju navedena je potreba da se ponovno uspostavi red i mir nakon izbijanja ustanka krajem jula, te zatita ovog podruja od mogueg britanskog iskrcavanja na dalmatinskoj obali. Ipak se ini da su mnogo vaniji razlozi bile elje da se ojaa poloaj za eventualnu daljnju ekspanziju u bogati podunavski bazen, ako bi se ukazala prilika, te da se hrvatske i naroito njemake snage dre daleko od priobalnog podruja. Apeli ustakog reima Njemakoj za pomo protiv ponovne talijanske okupacije ostali su bez uspjeha, jer se Njemaka u to vrijeme nije htjela suprotstavljati Italiji. Ali poetkom 1942, nakon teke jeseni, Talijani su shvatili da su se vojno previe rairili i da sebi ne mogu priutiti jo jednu godinu operacija protiv partizana na tako prostranom podruju. Devetnaestog juna postigli su sa ustakom vladom novi sporazum33 i tokom ljeta povukli su vjerojatno skoro polovicu svojih snaga iz Zona II i III. 32 Za tekst zapisnika konferencije izmeu talijanskih i NDH predstavnika o ponovnoj okupaciji dana 26. VIII 1941. i za proglas generala Ambrosija, vidi Zbornik DNOR, tom XIII, sv. 1, str. 345-353, 374-376. 33 Za njemaki prijevod ovog sporazuma i za razne direktive vlade NDH o njegovoj primjeni i normama provoenja na talijanskoj strani, vidi mikrofilm br. T-501, rola 264, snimci 642-693. Za vrijeme napada na Jugoslaviju u aprilu 1941. talijanska 9. i 11. armija drale su Albaniju. Nakon pobjede Osovine, 9. armija preuzela je kontrolu Crne Gore i nekih dijelova Kosova34 i zapadne Makedonije, koji su za talijanski raun bili ukljueni u Albaniju. Talijani su planirali da od Crne Gore stvore nezavisnu dravu blisko vezanu za Italiju, ali opi ustanak koji je planuo u Crnoj Gori 13. jula 1941. prisilio ih je da ukinu poloaj civilnog administratora i da svu vlast predaju vojnom komandantu, generalu Alessandru Pirziu Biroliju, kao guverneru s punim ovlastima u vojnim i civilnim poslovima.35 Trupe u Crnoj Gori pod njegovom komandom, XIV armijski korpus 9. armije, preimenovane su 1. decembra 1941. u Trupe Crne Gore. Za vrijeme talijanske okupacije to se vie nije mijenjalo. Talijani su tako za teritorij Jugoslavije vezali vrlo velike snage vie od deset divizija u sastavu Superslode, dvije ili tri u sastavu Trupa Crne Gore.36 K tome su Talijani u Jugoslaviji

drali jo policiju i crnokouljake jedinice, kao i zrakoplovne jedinice, a specijalna pomorska komanda Maridalmatia uvala je istonu jadransku obalu. 34 Za talijanski a kasnije njemaki okupacioni sistem na Kosovu i Metohiji, vidi Hadri Okupacioni sistem na Kosovu i Metohiji, 1941-1944. 35 Zbornik DNOR, tom XIII, sv. 1, str. 412-413. 36 Za raspored deset divizija talijanske Druge armije od 1. X 1941, vidi Ibid, str. 403411. Poput Nijemaca, Talijani su takoer imali poslanika u Zagrebu; to je najprije bio Raffaele Casertano, a zatim Luigi Petrucci. Kao protuteu generalu Glaiseu imali su i predstavnika talijanske vojske; najprije generala Antonia Oxilia (do augusta 1942), a kasnije generala Gian Carla Re. Neko je vrijeme i talijanska faistika partija imala svog specijalnog predstavnika u Zagrebu, generala faistike milicije Eugenia Coselschija. Kondominij u NDH bio je najvaniji primjer talijansko-njemakog partnerstva u upravljanju i pljaki jednog okupiranog podruja. Ali taj odnos nije karakterizirao sklad, ve trajno suparnitvo i sistematsko meusobno potkopavanje pozicija na kraju uvijek na raun hrvatskog naroda i Talijana, dok su njemaka prevlast i vojno angairanje neprestano rasli. Iako je do pogoranja talijanskog poloaja dolo uglavnom zbog partizanske aktivnosti, ne iznenauje da su Talijani, u svjetlu rastue njemake vojne snage u Hrvatskoj, na generala Glaisea, njemakog opunomoenog generala u Hrvatskoj, i dobro poznatog italofoba, gledali kao na svog velikog dumanina.37 S druge strane, prema brojnim Glaiseovim dokumentima, gotovo su svi talijanski visoki oficiri i inovnici na sceni NDH bili izrazito antinjemaki raspoloeni, osobito Roatta, Oxilia, Casertano i Giuseppe Bastiannini, guverner anektiranih dijelova Dalmacije. U tome se posebno isticao Roatta koji je s Nijemcima suraivao preko volje i bio otvoreno proetniki nastrojen, pa su ga Nijemci vie puta optuivali da sabotira njihova nastojanja oko pacifikacije, koja je za vojsku bio primarni problem i glavni cilj svih njemakih snaga na teritoriju NDH. 37 Zanussi, I, 177, 215, 245. Odnosi izmeu Italije i NDH bili su izmeu maja 1941. i septembra 1943. iz tih razloga mnogo kompleksniji i posve razliiti od onog to se htjelo postii odredbama Rimskih ugovora. Talijansko kvazi-pokroviteljstvo nad marionetskom dravom zavisilo je u stvari o njemakom pristanku i nizu obaveza ekonomske, vojne i politike prirode koje su Nijemci nametnuli vladi NDH prije i poslije Rimskih ugovora, i koje su s vremenom sve vie rasle.38 Te su se obaveze prema Njemakoj tajile pred Talijanima koliko je bilo mogue, ali se nisu mogle sakriti njihove posljedice i ubrzo je postalo jasno da Italija u NDH, usprkos Rimskim ugovorima, stoji daleko slabije od Njemake.

38 Usporedi odredbe iz tzv. Clodius protokola od 16. V 1941. o njemakim ekonomskim povlasticama u Hrvatskoj; utanaenje o tzv. legionarskim divizijama; i sporazum o statusu drave u dravi za njemaku manjinu u Hrvatskoj. Sve u svemu, Italija je izvukla krai kraj u podjeli ekonomskog plijena u Jugoslaviji. Sva proizvodnja boksita, glavnog stratekog materijala na njihovu podruju, bila je za cijelo vrijeme rata namijenjena Njemakoj. Italija je izvukla najvie iz velikih prirodnih rezervi drva, ali njeno je podruje imalo slabu poljoprivrednu proizvodnju, posebno itarica, pa je bilo potrebno uvoziti hranu. Da stvar bude jo gora, partizanske su operacije na velikom dijelu talijanskog podruja jako oteavale eksploataciju prirodnih bogatstava. Partizani su neprestano napadali eljezniku prugu Karlovac Rijeka; ona je sluila za transport rumunjske nafte to je Dunavom dolazila do Vukovara i zatim produavala na zapad eljeznicom. Isto je vrijedilo za jednako vanu prugu kroz Liku i sjevernu Dalmaciju do Splita. Poput Njemake, i Italija je NDH nametnula plaanje trokova za izdravanje svojih trupa. Pravno su to bili samo zajmovi koji e se vratiti poslije rata, ali kad je NDH zapala velike financijske tekoe u drugoj polovici 1942, Italija je vratila odreen iznos tog zajma preko redovnog klirinkog rauna. NEZAVISNA DRAVA HRVATSKA Napad Osovine na Jugoslaviju bio je vrhunac nade za ustae u emigraciji. Veina ih je provela tridesete godine u Italiji (neki od njih u Maarskoj i u Njemakoj) gdje su se uvjebavali u teroristikoj aktivnosti. Njihova je uloga u napadu na Jugoslaviju bila neznatna, a sastojala se od neto propagandnih radio-emisija iz inozemstva i petokolonake djelatnosti u Hrvatskoj i Dalmaciji za ono malo dana borbe. Ali dobili su dobru nagradu: nekoliko sati prije ulaska njemakih tenkova u Zagreb, 10. aprila, uz pomo njemakih agenata, ustae su proglasili Nezavisnu Dravu Hrvatsku. Par dana kasnije dr Ante Paveli, ovjek za kojeg su se Njemaka i Italija sloile da bude na elu nove marionetske drave, uao je u Zagreb u gluho doba noi, u pratnji dvije do tri stotine uniformiranih ustaa iz logora u Italiji. Oni su zajedno s grupom ostalih ustaa iz Njemake i Maarske i s malim brojem pristaa kod kue, postali vladari nove Nezavisne Drave Hrvatske koja kao marionetska drava, naravno, nije uope bila nezavisna.39 39 Toan broj zakletih ustaa poetkom aprila 1941. nije poznat; procjene idu od 900 pa do nekoliko tisua. Takoer je bilo nekoliko desetaka tisua ljudi koji su simpatizirali s tom grupom. Ustaki pokret predstavljao je ekstremno hrvatstvo, ekstremno anti-srpstvo, antijugoslavenstvo i antidemokratizam. U svom anti-srpstvu nastavljao je jednu ideoloku sttuju koja se u Hrvatskoj javlja poetkom devedesetih godina XIX stoljea, pod vodstvom dra Josipa Franka, zagrebakog advokata njemako-idovskog porijekla, koji je stajao na elu jednog ogranka Stranke prava, koju je tridesetak godina ranije osnovao dr Ante Starevi. Frank je tu antisrpsku politiku vodio sve do kraja svoje politike karijere, oko 1910.

Njegovi sljedbenici bili su poznati kao frankovci, a u meuratnom se razdoblju to ime pridavalo svim onim Hrvatima koji su iskazivali ekstremno antisrpstvo i antijugoslavenstvo. Poslije aprila 1941. termin frankovci zamijenjen je terminom ustae, iako svi frankovci nisu podravali ustaku politiku. Za pojedinosti o Franku vidi idak i dr. str. 18, 143-148, i passim. Ustae su inzistirali na tome da je sva Bosna i Hercegovina dio hrvatskog povijesnog i etnikog teritorija, i uspjelo im je istonu granicu svoje drave postaviti uzdu toka rijeke Drine i dalje, granicom izmeu Hercegovine i Crne Gore prije 1918. godine. Tako je ta drava ukljuivala blizu dva milijuna Srba, to je inilo oko 30 posto ukupnog stanovnitva. Htijui potkrijepiti pravo koje su polagali na Bosnu i Hercegovinu, ustae su proglasili Muslimane iz te pokrajine najiim od svih Hrvata.40 Na taj nain blizu 60 posto stanovnitva te pokrajine smatrano je Hrvatima (oko 23 posto Hrvata katolika i blizu 37 posto Muslimana). Ustaka je drava stavila van zakona Srbe, zajedno sa idovima i Romima. Oni su bili iskljueni iz vojne slube (s izuzetkom nekoliko Srba koji su bili bivi austro-ugarski oficiri i s iznimkom mogueg sudjelovanja Srba u radnoj slubi), zatim praktino iz svake dravne slube, iz politikog ivota (s izuzetkom nekoliko osoba), iz rada u masovnim medijima i slobodnim profesijama; njihova poduzea preuzela je vlada ili tvrtke NDH; irilica je bila zabranjena.41 Formula koju je trebalo primijeniti na srpsko stanovnitvo bila je jednostavna: jednu treinu trebalo je prognati u Srbiju, jednu treinu prekrstiti na rimokatoliku vjeru, a preostalu treinu istrijebiti. Program s takvim ciljevima brzo se poeo provoditi, dobivi jo i podstrek nakon Pavelieve prve posjete Hitleru, poetkom juna 1941. Konani rezultati odgovarali su toj formuli. Vie od 120.000 Srba slubeno je prognano i transportirano u Srbiju, veina njih tokom prvih est mjeseci ustakog reima. Mnogi su pobjegli na svoju ruku. Blizu etvrt milijuna prekrteno je na rimokatoliku vjeru uz pomo dijela hrvatskog katolikog klera, a nekoliko stotina tisua poubijano je ili umrlo u koncentracionim logorima.42 (Ista okrutnost karakterizirala je i ustaki postupak prema Zidovima i Hrvatima koji su se protivili reimu). Kolikogod su te brojke uasne, nesumnjivo bi bile jo vee da su ustae mogli provoditi svoj program bez smetnji. Samo partizanski otpor, a u mnogo manjoj mjeri etniki, spasio je Srbe na teritoriju NDH od potpune propasti. TisueSrbaj osobito mlaih, suoenih s alternativom: ili pod ustaki no ili u umu, otilo je u umu gdje ih se veina pridruila partizanima. U stvari, sve do 1943. veina partizana na teritoriju ustake drave inili su Srbi s tih podruja, iako su istovremeno drugi Srbi iz ustake drave prilazili i etnicima. 40 To je bilo veliko pretjerivanje. Velika veina Muslimana nije se smatrala ni Hrvatima ni Srbima ve naprosto Muslimanima. Iako je odreen broj Muslimana otvoreno suraivao s ustaama, veina je bila ili direktno protiv njih ili neutralna. Neki od njih stali su na stranu etnika, neki su prili partizanima, a trei su pokuali postii specijalni autonomni poloaj za poneto okrnjenu Bosnu i Hercegovinu neposredno pod Treim Reichom. Vidi dva lanka Rasima Hurema: Pokuaj nekih graanskih muslimanskih politiara da Bosnu i Hercegovinu

izdvoje iz okvira NDH i Koncepcije nekih muslimanskih graanskih politiara o poloaju u Bosni i Hercegovini u vremenu od sredine 1943. do kraja 1944. 41 Za zakonske odredbe i naredbe na osnovi kojih je sprovedena takva politika vidi NDH, Ministarstvo pravosua i bogotovlja, Zbornik ^akona i naredaba Nezavisne Drave Hrvatske 1941, str. 2, 1011, 14-15. 19-20, 42-43, i passim. 42 Prema njemakim podacima, ustae su u Srbiju deportirali do otprilike 20. septembra 1941. ukupno 118.110 osoba. DGFP, serija D, sv. XIII, str. 570. Postoji obimna literatura o pokrtavanju na rimokatolicizam i istrebljenju srpskog naroda u NDH tokom rata, ali budui da su svi podaci zasnovani na procjenama, ne moe se navesti ni jedan zadovoljavajui izvor. O tom problemu se dalje nee raspravljati u ovoj knjizi. U prvim mjesecima ni Italija ni Njemaka nisu bile sklone dopustiti ustakom reimu izgradnju veih oruanih snaga, pa su sistematski pokupili sve oruje koje je na teritoriju NDH ostalo od stare jugoslavenske vojske, ostavljajui ustaama samo vrlo mali dio. Trupe koje su ustae mogli sakupiti tokom prvih nekoliko tjedana, bile su s izuzetkom nekoliko ustakih odreda, bive poluvojne organizacije Hrvatske seljake stranke Graanska i Seljaka zatita. Zatita im je pomogla pri uspostavljanju vlasti u nekim dijelovima zemlje, ali ustaka je vlada uskoro razoruala Zatitu i zamijenila je novo organiziranim vojnim jedinicama (domobrani) i jedinicama ustake stranake vojske, ili ustakom vojnicom. Takoer su tokom prvih mjeseci postojale brojne divlje oruane jedinice koje su u mnogim mjestima vatreni ustae organizirali na vlastitu inicijativu. One su igrale istaknutu i sramotnu ulogu u progonima i pokoljima srpskog stanovnitva, i nareenjem same ustake vlade rasputene su prije kraja ljeta. 1 Iako su se Nijemci nadali da e upotrijebiti neto hrvatske ive sile na istonom frontu, samo je jedan hrvatski puk iz NDH stigao tamo. Tri regularne divizije sastavljene od ljudstva iz NDH i njemakih oficira i specijalista (takozvane legionarske divizije) uvjebane su i opremljene u Austriji za borbe u Sovjetskom Savezu, ali je sve vea aktivnost partizana na teritoriju NDH prisilila Nij emce da te divizije upute u NDH. Takoer su bili prinueni vezati nekoliko svojih divizija u NDH i pomoi tamonjoj vladi da organizira svoju vojsku za borbu kod kue. I tako, dok je s razvojem rata evropski jugoistok prerastao u sve vanije ratno poprite, vojska NDH i sve vie njemakih trupa postale su vitalno vane za osiguranje njemakih interesa. Izvjetaj to ga je dr Paveli podnio njemakom poslaniku u Zagrebu 1. septembra 1943. u vrijeme kad su njegove kvislinke snage bile brojano na vrhuncu, daje nam najvjerodostojniju informaciju o sastavu tih snaga. U kategoriji trupa pod njemakom komandom izvjetaj navodi: 62.020 vojnika u sastavu njemakih oruanih snaga; 9.000 novih regruta za te snage; 36.300 hrvatskih vojnika koje su opremili Nijemci i koje su pod njemakom komandom, i 62.760 vojnika koje su opremile vlasti NDH ali su pod njemakom

komandom - ukupno 170.080 vojnika. U drugoj kategoriji, u trupama pod hrvatskom komandom, bilo je 92.246 oficira, podoficira i vojnika. Zbroj tih dviju kategorija iznosi ukupno 262.326 ljudi. Od tog zbroja 28.500 ljudi ili 11 posto bili su u ustakoj vojnici i u Pavelievoj osobnoj gardi. Najvea pojedinana formacija, od otprilike 92.000 ljudi pod hrvatskom komandom, bila je andarmerija s oko 18.000 ljudi.43 43 Mikrofilm br. T-77 rok 883, snimci 5, 631. 890-92. Tokom itavog rata jedinice NDH nisu u biti nikada bile nita vie od njemakog orua. Kad god su njemake snage bile angairane u operacijama na teritoriju NDH, tj. od januara 1942. nadalje, jedinice NDH koje su sudjelovale u tim operacijama bile su pod njihovom komandom. Njemaki je vojni komandant, tovie, imao vrhovnu izvrnu vlast na podruju operacija, zastupajui formalno takoer i hrvatsku administraciju, iako mu je u tome pomogao administrativni predstavnik NDH. Usprkos relativnoj brojnosti, domobrani, tj. redovna vojska NDH, nisu bili kvalitetna borbena snaga. Veina jedinica bila je demoralizirana, a oficiri veinom nisu imali nikakvih simpatija za Osovinu. Nasuprot tome, ustae su kao stranaka vojska, sastavljena od potpuno indoktriniranih dobrovoljaca odanih Paveliu, predstavljali izvanrednu borbenu snagu. Bili su krajnje razulareni i nedisciplinirani i zbog toga skoro uvijek u trvenjima s domobranima i njemakim komandantima u Hrvatskoj. Sve u svemu, hrvatska marionetska vlada imala je pored Nijemaca i Talijana vrlo malo slobode, osim u postupanju sa srpskim stanovnitvom i s onim Hrvatima koji su se protivili ustakom reimu, a time i okupaciji. A u tim pitanjima reim je provodio politiku od koje je ogromna veina hrvatskog naroda ustuknula u uasu. SRPSKA MARIONETSKA VLADA Za razliku od hrvatske, srpska marionetska vlada sastojala se od osoba koje su bile tijesno povezane s predratnim jugoslavenskim vladama, i koje su uoi Aprilskog rata, vrsto vjerujui u njemaku vojnu nadmo, jako zagovarale ulazak Jugoslavije u Trojni pakt. Ti ljudi bili su izraziti antikomunisti i uvjereni da e Nijemci dobiti rat. Nekom ironijom, iako su se njima sluili, Nijemci im nikad nisu vjerovali, a najmanje Hitler, i to zato to su bili Srbi. Prvo administrativno tijelo koje su Nijemci ustanovili u okupiranoj Srbiji (30. maja 1941) bila je komesarska vlada predvoena Milanom Aimoviem, bivim efom beogradske policije, a jedno kratko vrijeme poetkom 1939. i ministrom unutranjih poslova u proosovinskom kabinetu predsjednika vlade Stojadinovia.44 To tijelo bilo je kadro obavljati rutinske administrativne poslove te odravati red i mir pod uvjetima mirne okupacije. Ali nedostajale su mu policijske i andarmerijske snage sposobne da se nose s ustankom koji je u Srbiji izbio u julu i razmahao se tokom ljeta i jeseni. Kako je njemaki vojni zapovjednik

Srbije i sam bio bez dovoljno policijskih i vojnih snaga, a imao je potekoa da dobije pojaanje, odluio je u konzultaciji s drugim njemakim instancama da na elo nove srpske marionetske vlade postavi jakog ovjeka i dopusti mu da stvori neto veu vojsku. Na taj bi se nain samim Srbima mogao dati zadatak da ugue ustanak. 44 Mikrofilm br. T-501, rola 264, snimci 422-423. Kosti, str. 20-21. ovjek koji je izabran za tu ulogu bio je prijanji ministar vojske i mornarice i naelnik Glavnog eneraltaba Milan Nedi. Njega su 1940. u novembru razrijeili dunosti jer je traio pristup Jugoslavije Osovini. U aprilu 1941. Nijemci ga nisu zarobili, iako je bio komandant Tree grupe armija koja je od Nijemaca branila Makedoniju, a Crnu Goru i Kosovo od talijanskih snaga to su nadirale iz Albanije. Nedi je 29. augusta organizirao takozvanu Vladu narodnog spasa.45 S vojnim zapovjednikom Srbije, generalom Danckelmannom,46 sklopio je usmeno neke sporazume o proirenju svojih ovlasti, ali nakon smjenjivanja Danckelmanna u septembru te su sporazume njegovi nasljednici lako zaobili i Nedieva se vlast postepeno smanjivala. Nedi je neprestano imao tekoa s njemakim vojnim vlastima, nekoliko puta prijetio je ostavkom i vrio brojne promjene u svom kabinetu, pa iako je njegova vlast krajem 1943. praktino prestala postojati, ostao je na poloaju sve do kraja njemake vladavine u Srbiji, oktobra 1944. 45 Mikrofilm, br. T-501, rola 264, snimak 424. 46 Ibid, rola 246, snimci 190-191, 333; rola 256, snimci 1032-34. Nedi je oito bio u nelagodnom poloaju: nije imao nikakve stvarne moi u donoenju odluka, a bio je potpuno svjestan injenice da mu Nijemci, iako je bio njihovo orue, uope. ne.vjerujui da od njih moe oekivati vrlo malo pomoi. Nakon januara 1942. morao je i on progutati neugodan svreni in da su veinu njegove zemlje okupirali Bugari, koji su od poetka do kraja bili krajnje omrznuti. Imao je manje-vie trajnih problema s disidentskim elementima u svojoj vladi. S druge je strane bio izazov etnika koji su se s uspjehom infiltrirali na svim razinama u njegove oruane snage i administraciju, pa nevolje s partizanima, a nije bio siguran ni u svoje sljedbenike. Kao potpunog kvislinga, koji je u njemaku pobjedu vjerovao sve tamo do u 1943, Srbi su ga uglavnom promatrali s nevjericom, pa i s mrnjom.47 U poetku je oito imao podrku prilinog broja svojih zemljaka, koji su vjerovali da je spasio mnogo srpskih ivota, kad je na veliko opominjao stanovnitvo da ne poduzima akcije nasilja i sabotae, te ga upozoravao da ne mari za rijei BBC-a i Radio-Moskve kojima na srcu ne lee interesi srpskog naroda. Ali kako se rat razvijao bivalo je sve jasnije da e Nijemci izgubiti, pa je i podrka Nediu neprestano opadala. 47 Vidi ocjenu naelnika taba njemakog komandanta jugoistone Evrope, generala Hermana Foertscha, iz augusta 1943, u mikrofilmu br. T-311, rola 196, snimci 159-160.

Djelujui prema svom prvobitnom sporazumu s vojnim zapovjednikom Srbije, Nedi je osnovao Srpsku dravnu strau. Ona je uskoro preuzela staru andarmeriju, a komandirali su joj bivi jugoslavenski oficiri. Dozvoljene su joj maksimalne efektive od oko 17.000 ljudi i nikada nisu bile vee. Straa se sastojala od tri dijela: seoske strae u selima koja je u biti izvravala zadatke bive andarmerije, policijskih snaga u gradovima, te pogranine strae. Vrlo brzo su se u strau infiltrirali etnici i za itavog svog postojanja bila je to loa i nepouzdana oruana snaga. Oruje i municiju za dravnu strau davali su Nijemci iz ratnog plijena zarobljenog u raznim dijelovima Evrope. Trebalo je poduzimati i mjere opreza protiv etnikog potkradanja oruja, jer se znalo da se ubacuju u redove strae. Osim Srpske dravne strae Nedi je neko vrijeme imao pod svojom jurisdikcijom i Srpske dobrovoljake odrede koje je organizirao srpski faistiki voda Dimitrije Ljoti, ali pod komandom bivih jugoslavenskih oficira. Ti su odredi s njemakom podrkom organizirani u septembru 1941, a do januara 1942. narasli su na oko 3.700 ljudi.48 Bili su stranaka vojska koja se uglavnom sastojala od mladih profaistikih dobrovoljaca. Krajem 1942. ti su odredi reorganizirani u Srpski dobrovoljaki korpus s ogranienom jainom od 3.600 ljudi (koja je nakon augusta 1943. znatno poveana), a njemaki vojni zapovjednik Srbije imao je neposrednu kontrolu nad njim.49 Dobrovoljaki korpus borio se efikasno ne samo protiv partizana, ve i protiv etnika, i bio je u stvari jedina naoruana grupa Srba na njemakoj strani kojoj su Nijemci vjerovali i smatrali je hvalevrijednom.50 48 Mikrofilm br. T-500, rok 247, snimci 756-758. 49 lbid, rola 249, snimci 61, 142, 524. 50 Za pohvale za hrabrost u njemakim izvjetajima vidi ibid, snimci 60-63; rola 253, snimci 936-937; rola 256, snimci 596, 757. Druga specijalna snaga koju su Nijemci organizirali u okupiranoj Srbiji bio je Ruski zatitni korpus, iji su vojnici regrutirani meu ruskim izbjeglicama koji su ivjeli u Srbiji i drugdje u jugoistonoj Evropi. Dozvoljena jaina tog korpusa iznosila je najprije 3.000 ljudi, ali prema dokumentima korpusa, poetkom septembra 1944. brojao je 11.197 ljudi.51 Bio je pod komandom bivih caristikih oficira, koji su djelovali pod nadzorom njemakih oficira za vezu. Iako je korpus formalno bio dio njemakih oruanih snaga,52 uglavnom je obavljao straarsku dunost u rudnicima i industrijskim poduzeima koja su radila za Nijemce, te na cestama i eljeznicama. 51 Vertepov, ur. str. 405. 52 Ibid, Mikrofilm br. T-501, rola 249, snimak 142.

Nedi i Nijemci imali su takoer na raspolaganju ve od augusta 1941. etnike jedinice Koste Milovanovia Peanca; slijedee jeseni i nadalje u toku 1942. njima je dodan veliki dio etnikih jedinica koje su bile pod komandom Peaneva suparnika, pukovnika Drae Mihailovia. Porijeklo i rana faza razvoja ove dvije vrste etnika bit e objanjena u slijedeoj glavi. Kao dio Nedievih snaga nisu vrijedili mnogo. Jaina Peanevih jedinica bila je ograniena; u aprilu 1942, iznosila je 8.745 ljudi, a moglo ih se upotrijebiti samo u Srbiji. Ukupni broj u obje vrste etnikih jedinica iznosio je 15. maja 1942. godine 13.400 ljudi, organiziranih u 78 odreda.53 To je vjerojatno bio najvei broj koji su ti odredi ikada imali. Nijemci nisu vjerovali etnicima Koste Peanca, a jo manje su vjerovali onima koji su ranije bili pod Mihailoviem. Na legalizaciju ovih potonjih Nijemci su gledali samo kao na privremenu pogodnost za ove i ostale Mihailovieve etnike koji e, kad doe prikladan .trenutak svoje oruje okrenuti protiv Nijemaca,. Zato su tokom ljeta 1942. Nijemci donijeli odluku da razoruaju obje grupe etnika, da one koje su smatrali pouzdanima prebace u Ljotieve dobrovoljake odrede, a da ostale poalju na rad. Do kraja godine sasvim su rasputeni odredi u jaini od 12.000 ljudi, a ostali odredi bili su jako smanjeni. 53 Izvjetaj komandujueg generala u Srbiji, ibid, rola 352, snimak 809. U svemu, tih nekoliko dijelova Nedievih vojnih snaga u prvoj su godini njegova predsjednikovanja doli do priline jaine: oko 21.000 ljudi pod orujem u redovnim jedinicama (Srpska dravna straa i Ljotievi dobrovoljaki odredi) i preko 13.000 ljudi u pomonim snagama (Peanevi etnici i legalizirani etnici Drae Mihailovia). Ali nakon reorganizacije u dobrovoljaki korpus i oduzimanja Nediu komande nad njim, te nakon razoruanja pomonih jedinica, ostala mu je samo Srpska dravna straa koju je kontrolirao njemaki vii komandant policije i SS za Srbiju. To nikad nije bila jaka borbena snaga: tokom rata se izrodila i sve vie su se u nju infiltrirali etnici. Tako su u usporedbi sa snagama ustake drave srpske kvislinke snage bile vrlo ograniene. Podjela Jugoslavije izmeu sila Osovine i njihovih satelita razderala je politiko, administrativno i ekonomsko tkivo zemlje koje se razvilo tokom prethodna dva desetljea. Svaka od sila koja je uzela dio jugoslavenskog teritorija, jednako tako i marionetska drava Hrvatska, slijedila je svoje specifine interese u upravljanju tim podrujima i u iskoritavanju njihovih prirodnih i ljudskih rezervi. Zbog svoje nadmonosti, Njemaka je mogla osigurati za sebe proizvodnju svih stratekih materijala na itavom podruju Jugoslavije, tokom cijelog rata. Ipak, partizani i etnici dvije grupe koje su s vremenom narasle do velikih vojnih i politikih organizacija i u razliito vrijeme uivale jaku podrku Saveznika osporavali su poredak koji je Hitler ustanovio na jugoslavenskom teritoriju. Iako su obje te grupe eljele i borile se za obnavljanje jugoslavenske drave, njihovi poslijeratni ciljevi bili su totalno razliiti i one su tokom rata slijedile potpuno razliitu vojnu i politiku strategiju. Budui da je svaka od njih htjela potpunu a ne djelominu vlast u poslijeratnoj dravi, i njihova meusobna protivnost bila je potpuna. Tako se, dakle, pod uvjetima komadanja, okupacije i

borbe protiv stranog neprijatelja, u zemlji vodio i graanski rat izmeu predstavnika starog reima i revolucionarnih snaga predvoenih komunistima. DIO DRUGI Vojska u otadbini

GLAVA PETA Rana ratna faza etnikog pokreta ETNIKA TRADICIJA DO 1941. Hajdukovanje, srodno gerili ali^ u manjoj mjerim irm dugu tradiciju u junoslavensHm zemlfama, osobito u Srbiji, Makedoniji, Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini, koje su tokom mnogih stoljea bile pod otomanskom vlau. Bio je to jedan od naina kojim su narod, ili bar pojedinci i grupe ljudi, mogli iskazati svoje protivljenje nadmonoj i jakoj stranoj vladavini. Iako je takva pobunjenika aktivnost, sve do poetka devetnaestog stoljea, esto pogoravala a ne smanjivala ugnjetavanje, djelovala je stimulativno na nacionalnu psihu, to se moe vidjeti iz glorifikacije hajdukih voa i grupa u epskom narodnom pjesnitvu junih Slavena. To je pomagalo da se odri na ivotu nada u eventualno osloboenje naroda od tuinskog jarma. Naravno da se hajduka akcija pojedinaca i grupica ponekad pretvarala u razbojnitvo, ili graniila s njim. Ali ako je razbojnitvo bilo upereno protiv tuinskog nasilnika, smatralo se junatvom. Prvi srpski ustanak 1804, koji je iz pobune protiv terora i zlodjela lokalnih turskih glaveina i uzurpatora vlasti prerastao u opu pobunu protiv turske vladavine, poeo je stvari akcijama ve postojeih gerilskih druina (hajdukih eta).1 Pod vodstvom ora Petrovia (Karaorda, utemeljitelja dinastije Karadordevi) pobuna je poprimila karakter openarodnog ustanka.2 U drugom srpskom ustanku, koji je izbio u proljee 1815. pod vodstvom Miloa Obrenovia (utemeljitelja suparnike dinastije Obrenovi), . gerilsko ratovanje opet je posluilo s velikom efikasnou.3Zanimanje za gerilsko ratovanje nastavilo se u Srbiji i kasnije Kroz 19. stoljee, to djelomice pokazuje i postojanje dviju knjiga o tom predmetu. Jednu je s poljskog prepriao Matija Ban i objavljena je u Beogradu 1848, a drugu je napisao Ljubomir Ivanovi i pojavila se 1868. 1 Rije etnik dolazi od rijei eta (pl. ete), druina vojnika ili grupa ljudi angairanih u gerilskom ratovanju i naprosto znai gerilski borac. Zapovjednik ete ili podruja zove se vojvoda i prema nepisanom etnikom zakonu ima apsolutnu vlast nad svojim ljudima i na svom podruju.

2 Tuman, Rat protiv rata, str. 83-94, osobito str. 86-87. 3 orovi, str. 416-428 i passim 4 Pravilo o etnikoj vojni i etovanje ili etniko ratovanje, obadvije publikacije naruile su srpske vlasti. Latentno zanimanje za gerilsko ratovanje ponovno je izbilo u prvi plan poetkom dvadesetog stoljea. Izmeu 1904. i 1912. pojavile su se u Makedoniji male grupe ljudi, organizirane, opremljene i financirane iz Srbije, s namjerom da budu zalog osloboenju Makedonije. od otomanske vlasti, tako da se moe ujediniti sa Srbijom. Srpska je vlada ubrzo poela usmjeravati ono to je isprva bio privatni pothvat, pa je pojaavala ili smanjivala aktivnost tih grupa zavisno o vanjskopolitikoj situaciji. Te su etnike jedinice uglavnom bile pod komandom oficira i podoficira srpske vojske. lanstvo tih grupa regrutiralo se na dobrovoljnoj bazi iz srpske vojske, iako je nakon 1908. stanovit broj tih ljudi dolazio i od Srba van Srbije, prvenstveno iz Bosne i Hercegovine. Bugari i Grci ak su i ranije slali svoje gerilske grupe u Makedoniju, i to u istu svrhu kao neto kasnije Srbi. Bugarski gerilci bili su dosta uspjeni na podrujima koja su svojatali Srbi, pa su srpske gerilske grupe u Makedoniji troile mnogo vremena na borbu protiv svojih suparnika.5 Naravno, nitko nije pitao obian narod u Makedoniji kakve su njegove elje; a simpatije naroda bile su nesumnjivo podijeljene i sezale su od elja za ujedinjenjem s jednom od tri pretendentske drave do tenje za punom nezavisnou. S iznimkom socijaldemokratske tampe,6 te su akcije u Srbiji nailazile na odobravanje, a s toke gledita srpskog nacionalnog interesa, kako je openito bio tumaen sve do kraja meuratnog perioda, vrlo su se isplatile. U prvom balkanskom ratn protiv Turaka 1912/13, Srbi, Bugari i Grci su se sluili s podjednako velikim uspjehom svojim gerilskim odredima. Srbi su ih koristili na vie naina: kao prethodnicu nastupajue vojske kako bi smekali neprijatelja i olakali napredovanje, za napad na komunikacije iza neprijateljskih linija, kao poljsku andarmeriju, za irenje panike i zabune, te kao sredstvo da se uspostavi rudimentarna uprava u novoosloboenim krajevima. Srpske etnike jedinice i takozvani gorski tabovi, koji su koordinirali njihovu djelatnost, bili su podreeni ratnoj komandi vojske, a njihove su operacije izvoene u tijesnoj suradnji i prema potrebama raznih armija. etnike su jedinice upotrebljene protiv Bugarske i u drugom balkanskom ratu, koji je izbio izmeu prijanjih saveznika oko podjele teritorijalnih steevina iz prvog balkanskog rata. Kad su balkanski ratovi zavrili, srpska je vlada formirala krstaree etnike odrede u svrhu pacifikacije osloboenih krajeva (isto su uinile bugarska i grka vlada sa svojim gerilskim odredima). Njihova se aktivnost ponekad sastojala i od terora nad civilnim stanovnitvom.7 Ta je aktivnost u krajevima dodijeljenim Srbiji dosegla svoj vrhunac nakon albanskog ustanka u zapadnoj Makedoniji, ustanka kojem .su poneto pomogle i bugarske gerilske formacije.

5 ehi, etnis'tvo u Bosni i Hercegovini (1918-1941J, str. 19-37,39, 53 i passim. Ova studija, glavni izvor za ovaj dio moje knjige, sadri povijesnu pozadinu tradicionalnog etnikog pokreta prije 1918, kao i njegov razvoj od 1918-1941, ne samo u BiH ve i u cijeloj Jugoslaviji. 6 Ibid, tr. 52. 7 Ibid, str. 37-39. Kako je vrijednost etnikih jedinica dokazana u balkanskim ratovima. srpska je vojska, prirodno, takve odrede upotrijebila na isti nain i u prvom svjetskom ratu. etnici su se ponovo dobro drali u bitkama, ali su pretrpjeli velike gubitke. Zajedno sa srpskom vojskom povlaili su se pred austrougarskim snagama u Albaniju i na Krf 1915, a kasnije su prebaeni na solunski front. U meuvremenu su u dijelovima june Srbije koju su okupirali Bugari, zbog grubog okupatorskog reima, niknule nove etnike druine koje su poele pobunjeniki djelovati. uvi za te akcije i bojei se da bi ustanak irokih razmjera doveo do masovnih bugarskih represalija, srpska je vojska poslala u te krajeve jednog od etnikih vojvoda, Kostu Milovanovia Peanca, sa strogim instrukcijama da sprijei izbijanje opsenijeg gerilskog ratovanja, sve dok to srpska Vrhovna .komanda ne bude smatrala za potrebno. Bugari su meutim uzbunili Srbe nareujui regrutiranje, pa su ljudi na stotine poeli prilaziti etnikim odredima. Poetkom februara 1917. izbio je opi ustanak, poznat pod imenom Topliki ustanak. Vodio ga je vojvoda Kosta Vojinovi, a donekle i Kosta Peanac, koji se na kraju pridruio kad je uvidio da se na njegove savjete protiv pobune ustanici ne obaziru. Ustanak je poeo veoma uspjeno. Osloboeno je veliko podruje s nekoliko gradova, ali su Bugari pozvali pojaanja pomou kojih su do 25. marta skrili svaki otpor. Nakon poraza uslijedile su krvave represalije nad civilnim stanovnitvom. Slijedee je godine srpska vojska u vezi s probojem solunskog fronta opet s velikim uspjehom upotrijebila etnike formacije. Meutim, neposredno prije primirja nareeno je rasputanje etnikih odreda koje su dijelom preuzele jedinice redovne vojske, a dijelom su ljudi puteni kuama. Treba zabiljeiti da su i crnogorski etnici tokom prvog svjetskog rata poduzimali neke akcije protiv austrougarskih okupacionih snaga.8 8 Ibid, str. 40-50. Uloga Peanca u Toplikom ustanku je sporna, ali on ju je vjeto koristio i, stvorivi od nje legendu, uspio je doi na vodei poloaj u etnikom udruenju. Za aktivnost etnika izmeu 1904. i 1918. vidi takoer lanak etnici, Vojna enciklopedija, 2. izdanje (1971), II, str. 259-261. Zahvaljujui djelovanju od 1904. do 1912. u Makedoniji, te borbama u balkanskim ratovima 1912/13 i u prvom svjetskom ratu, etnici su se pri stvaranju nove jugoslavenske drave pojavili kao jedna od vodeih srpskih patriotskih grupacija.

Godine 1921. etniki su veterani u Beogradu osnovali Udruenje etnika za slobodu i ast Otadbine. Njegovi su utvreni ciljevi bili; njegovanje etnike historije, irenje etnikih patriotskih ideja r^briga za udovice i siroad palih etnika te etnikih veterana invalida. Oito je ipak da je udruenje bilo zamiljeno i kao grupa za vrenje politikog utjecaja i pritiska.9 Pitanje vodstva i politike orijentacije bilo je od poetka tegobno. Glavni utjecaj na organizaciju imala je Demokratska stranka, ali je to osporavala Radikalna stranka, od 1903. do 1918. najvanija politika partija u Srbiji i dvadesetih godina u Jugoslaviji, koja je poela osnivati suparnike organizacije. Proradikalski, velikosrpski elementi etnikog lanstva otcijepili su se od matinog udruenja i 1924. osnovali dvije nove organizacije: Udruenje srpskih etnika za Kralja i Otadbinu i Udruenje srpskih etnika Petar Mrkonji.10 U julu 1925. ove su se dvije organizacije stopile u Udruenje srpskih etnika Petar Mrkonji za Kralja i Otadbinu. Stvarni voda tog udruenja sve do 1928. bio je Punia Rai. U septembru 1927. Rai je izabran u skuptinu kao predstavnik Radikalne stranke, a 20. juna 1928. pucao je i ubio dva hrvatska zastupnika za vrijeme skuptinske debate. Udruenje Petar Mrkonji muile su trzavice u vodstvu i prestalo je djelovati negdje 1928, da bi 1929, nakon zavoenja kraljevske diktature, bilo rasputeno. Raniji otpadnici ubrzo su se vratili prvobitnoj organizaciji11 koja je sada bila jedina postojea etnika grupa. 9 etniko udruenje imalo je nekoliko vrsta lanova: redovite (tj. veterane), utemeljitelje, podupirajue, poasne, a od 1922. i nove lanove. Da bi privuklo omladinu, drutvo je svoje redove otvorilo ljudima od esnaeste godine na vie. Masovnost lanstva je u oitoj vezi s namjerom udruenja da postane masovni pokret. ehi, str. 55-57. 10 Ibid, str. 55-56, 80, 109-110. Vodei etnici dijelili su se ne samo na one koji su bili blie Demokratskoj ili Radikalnoj stranci, ve i na one koji su bili prijatelji dvaju protivnikih oficirskih drutava, Crne Ruke i Bijele Ruke. U obje frakcije to je znailo borbu za vlast i politike principe obojene jakim strastima. Udruenje Petar Mrkonji uzelo je ime po ratnom nadimku kneza Petra Karadorevia, koji je kao gerilski borac sudjelovao u ustanku protiv Turaka u sjeverozapadnoj Bosni, 1876. Nakon umorstva kralja Aleksandra, posljednjeg odvjetka dinastije Obrenovi, 1903, Petar je postao kralj Srbije, a 1918. proglaen je kraljem nove Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. 11 Ibid, str. 91. Kosta Peanac postao je predsjednik etnikog udruenja godine. 1934. Nastojao je proiriti organizaciju, ali njegova politika primanja mnogobrojnog novog lanstva uskoro je izazvala opoziciju starih etnikih veterana. Novo lanstvo nije sudjelovalo u etnikoj prolosti i nije marilo za etnike ideale, ve je prilazilo samo iz politikih i ekonomskih razloga. Neki veterani, ukljuujui tu i Iliju Trifunovia-Biranina koji je bio predsjednik udruenja od 1929. do 1932. i stajao na elu druge srpske patriotske organizacije, Narodne odbrane povukli su se i osnovali suparniku organizaciju pod imenom Udruenje starih etnika, ali ona nije bila ozbiljan takmac. Izmeu ubistva kralja Aleksandra u Marseillesu,

oktobra 1934, i 1938, udruenje koje je vodio Peanac irilo se na veliko: 1938. imalo je prema godinjem izvjetaju vie od tisuu odbora po cijeloj zemlji s nekih petsto tisua lanova. Nakon 1935. otvorena djelatnost organizacije bila je formalno zabranjena u Savskoj, a oito i u Primorskoj i Dravskoj banovini, zbog protivljenja Hrvata i Slovenaca. Ali izgleda da su njeni odbori u tim krajevima nastavili djelovati i u slijedeim godinama, iako u smanjenom opsegu i s potekoama.12 12 Ibid, str. 69, 92, 175-178. Na svom vrhuncu, pod Peancem, etnika se organizacija u biti sastojala od ljudi iz srpskog malograanstva i seljatva. Nikada nije ukljuivala vei broj intelektualaca, i djelomice zbog toga nije nikad bila u stanju razviti politiki privlaan program, iako je poetkom dvadesetih godina posuivala mnoge svoje ideje od Organizacije jugoslavenskih nacionalista (ORJUNA), koja se u irenju ideja integralnog jugoslavenstva oslanjala na silu. Takoer je usko suraivala sa Srpskom nacionalistikom omladinom (SRNAO) koja je bila tvorevina Radikalne stranke. etnika organizacija se predstavljala kao zatitnik svete batine srpskog naroda od domaih i stranih neprijatelja u novoj jugoslavenskoj dravi. Njen okvir je bio jugoslavenski u smislu koji su tom pojmu prida vale srpske vladajue grupe, to jest da su Srbi, Hrvati i Slovenci (postojanje makedonske ili crnogorske nacije nije se, naravno, priznavalo) tri dijela jednog te istog naroda koji se trebaju ujediniti u centralistikoj a ne federalistikoj formi vlasti. Ali njena je orijentacija bila iskljuivo srpsko-nacionalistika, iako u tonu mnogo blaa od onih organizacija koje su se otcijepile izmeu 1924. i 1929. Budui da je spremno sluila interesima srpskih vladajuih grupa, postala je takoer poznata zbog svojih antidemokratskih, antiliberalnih i antikomunistikih stavova. Ali kako je vodstvo organizacije bilo skoro uvijek korumpirano, a dio lanstva nije ni u kom pogledu bio odan proklamiranim idealima i ciljevima, njen utjecaj nije nikad bio razmjeran njenom brojnom stanju.13 13 Ibid, str. 105-163, U vojnim akademijama i kolama za rezervne oficire dobivalo se izmeu dva rata neto malo znanja o problemima i taktici gerilskog ratovanja. Povjerljivi prirunik, Uput za etniko ratovanje, to ga je 1929. izdalo ministarstvo vojske i mornarice, razlikuje dva koncepta gerilskog ratovanja: 1) gerilske operacije u kojima specijalne gerilske jedinice u slubi redovnih snaga djeluju kao prethodnica veih jedinica, ili na njihovim bokovima, ili samostalno u pozadini neprijatelja; 2) gerila ili mali rat (ili ono to Nijemci zovu Kleinkrieg), kada kompletna vojska jedne zemlje ili njen veliki dio prelazi u gerilu ili neredovan rat, sa ili bez suradnje s redovnim trupama. U prvom sluaju veliina gerilskih jedinica zavisi o specifinoj prirodi zadatka. U drugom sluaju, utvrena je unaprijed formacijska organizacija. U oba sluaja osnovni je princip djelovanja napad i iznenaenje. Uspjene operacije gerilskih snaga pretpostavljaju prijateljski raspoloeno stanovnitvo i

njegovu podrku.14 Godine 1938. jugoslavenski Glavni eneraltab priredio je posebni izvjetaj o gerilskom ratovanju pod modernim uvjetima i o moguoj upotrebi etnikog udruenja u sluaju rata. Izvjetaj je na nov nain pristupao gerilskom ratovanju i revidirao je mnoge stavove iz prirunika objavljenog 1929. Ne omalovaavajui etnike uspjehe u Makedoniji i Srbiji izmeu 1904. i 1918, doao je do zakljuka da bi operacije sline onima iz razdoblja 1912 1918. bile neizvedive u suvremenom ratu.15 Zadaci koje su etnici prije izvravali u pozadini neprijatelja trebalo bi npr. povjeriti zranim desantnim jedinicama, a odravanje reda u zemlji osiguravala bi andarmerija i/ili rezervne trupe. I ovaj dokument i jugoslavenski ratni planovi izraeni izmeu 1938. i 1941. pokazuju da vojno rukovodstvo nije razmatralo iru upotrebu gerilskog ratovanja u sluaju invazije. Izgleda da je jo manje pomiljalo da etnikom udruenju povjeri bilo kakvu vaniju ulogu. 14 Za kratak resume o organiziranju gerilskih jedinica i principima gerilskog ratovanja, kako je navedeno u priruniku iz 1929, vidi ibid, str. 190-192, ili lanak etovanje u Vojnoj enciklopediji, prvo izdanje, II, str. 320-321. Jugoslavenske vojne vlasti izdale su 1925. povjerljivi prirunik za gerilske operacije jugoslavenskih etnikih jedinica na maarskom teritoriju, u sluaju rata s Maarskom. ehi, str. 192-195. 15 ehi, str. 196-197. Kao to je pokazano u Glavi treoj, jugoslavenska je vlada u aprilu 1940. ustanovila etniku komandu koja je onda organizirala est potpunih i jedan nepotpuni bataljon i regrutirala ih na dobrovoljnoj bazi iz redovne vojske. est bataljona u punom sastavu pridodani su po jedan svakoj armijskoj komandi (u svemu je bilo sedam armija) i smjeteni su u Novom Sadu, Sarajevu, Skopju, Karlovcu, Niu i Mostaru. etnika komanda bila je najprije u Novom Sadu, a zatim u Kraljevu. Nekoliko dana nakon poetka aprilskog rata povukla se u Sarajevo, gdje se zajedno sa sarajevskim etnikim bataljonom predala Nijemcima 18. aprila.16 Nije zabiljeeno da je bilo koji drugi etniki bataljon postupio prema ulozi koja mu je bila namijenjena, ili da je bilo koji od njih organizirano opstao ili djelovao nakon sloma jugoslavenske vojske. Izgleda, nadalje, da se kratko vrijeme prije invazije vojska obratila Kosti Peancu, dajui mu ovlatenja, oruje i novac da organizira gerilske jedinice. O tome e jo biti rijei. 16 Ibid, str. 209-212. Dvije stvari je vano podvui obzirom na povijest etnikog pokreta tokom slijedee etiri godine rata i okupacije. Prvo, da se jugoslavensko vojno rukovodstvo u godinama prije invazije 1941. nije pouzdavalo u gerilsko ratovanje u irim razmjerima, niti je uinilo ozbiljnije pripreme za takvo djelovanje. Drugo, da nije imalo ozbiljnog plana da lanstvo etnikih organizacija iskoristi za gerilske operacije. Budui da su u itavom meuratnom periodu postojale razlike u milienju i trajale razmirice izmeu voa raznih etnikih organizacija, a jednako tako i u redovima lanstva, bilo je prirodno da su se etnici nakon

napada Osovine i okupacije podijelili. Teko se moglo oekivati da e etnike organizacije pod udarom okupacije i graanskog rata nai jedinstvenu zajedniku politiku prema okupacionoj vojsci, kvislinkim reimima i onim grupama otpora to su se stvarale u zemlji. Kao to e se vidjeti, Peanac se ubrzo pokazao kao otvoreni kolaboracionist s Nijemcima, a Trifunovi-Biranin i bosanski etniki vojvoda Dobroslav Jevevi pridruili su se Mihailoviu i postali vani komandanti i oficiri za vezu s talijanskom okupacionorn vojskom, Neki su se obini etnici, meutim, odvajali te prilazili i pomagali partizanima.

POECI ETNIKOG POKRETA U RATU Jezgra koja je kasnije prerasla u etniki pokret otpora sastojala se od male grupe oficira, podoficira i vojnika jugoslavenske kraljevske vojske, skoro iskljuivo Srba, koji su odbili da se predaju na svojim poloajima u blizini Doboja, u sjevernoj Bosni, u vrijeme sloma jugoslavenske vojske sredinom aprila 1941. Pod vodstvom generaltabnog pukovnika Dragoljuba-Drae Mihailovia, koji je u vrijeme sloma bio zamjenik naelnika taba jugoslavenske Druge armije, ti su se ljudi povukli u brda. (Njihov cilj bio je da se povuku u planinsku unutranjost Srbije gdje su se nadali pronai druge dijelove jugoslavenske vojske kojima bi se pridruili i nastavili borbu protiv neprijatelja. Tokom slijedeih tjedana ta se je grupa kretala najprije jugoistono, a zatim istono prema Srbiji. Putem su je sastale i pridruile joj se neke omanje i ratrkane grupe vojnika, ali nisu nali ni uli za neku jedinicu jugoslavenske vojske koja bi u planinama pruala otpor. U prvih nekoliko dana odstupanja tu su grupu napali neki njemaki odredi, a kasnije, nakon prelaska u Srbiju, i neki andari. Na dan 28. aprila bilo ih je osamdesetak, ali tokom slijedeih nekoliko dana Mihailovia je napustio odreen broj oficira i vojnika, bojei se tekoa i neizvjesnosti. On sam poslao je dio svojih ljudi na podruje planine Rudnik, s naredbom da se sastanu desetak dana kasnije. Tako je Mihailovi, kad je njegova grupa dola do pastirskih koliba na Ravnoj Gori (podruje panjaka na zapadnim padinama planine Suvobora, na visini od oko 610 metara, otprilike na pola puta izmeu Valjeva i aka u zapadnoj Srbiji) imao sa sobom samo sedam oficira i dvadeset etiri podoficira i vojnika. Jedan oficir. Hrvat, otiao je nakon par dana i kasnije se pridruio Ljotiu.17 Izmeu trenutka kad je Mihailovieva grupa shvatila da ne postoje nikakvi ostaci jugoslavenske vojske koji se bore u planinama unutranjosti, i prvih dana na Ravnoj Gori, ona se suoila s dilemom: da li se sa zakanjenjem predati okupacionim vlastima i vjerojatno biti najotrije kanjen, ili postati jezgra pokreta otpora. Mihailovi i njegovi ljudi odabrali su drugu alternativu i tako su poeli egzistirati kao vrlo sporan pokret otpora u Jugoslaviji.18 Ti su vojnici na Ravnoj Gori osnovali svoj tab i sredite akcija; otud i ime Ravnogorski pokret - ime koje su etnici rabili i jo ga uvijek esto rabe. Jedan bivi etniki komandant navodi slijedee razloge za Mihailovievu odluku da sredite organizacije bude na Ravnoj Gori: 17 Mekovi, Od Bosne do Ravne Gore, str. 29.

18 O etnikom pokretu tokom drugog svjetskog rata i o njegovom vodi generalu Drai Mihailoviu postoji obimna literatura. Od djela samih bivih etnika i njihovih inozemnih simpatizera, navodim, kao vjerojatno najvanije, slijedee: dva sveska lanaka i sjeanja koja je izdao Radoje L. Kneevi pod naslovom Knjiga o Dra\i, a napisali su ih etniki veterani ili vatreni etniki pristae; ta dva sveska pokazuju sve nedostatke i pristranost takvih djela, ali su ipak vaan izvor informacija, osobito za ranu fazu pokreta. Sline mane i predrasude vidljive su takoer i u seriji lanaka Radoja Kneevia, pod zajednikim naslovom Jugoslovenska vlada i Draa Mihailovi, koja je objavljena u est brojeva londonskog asopisa Poruka, izmeu novembra 1952. i novembra 1954, i u dvije publikacije Radojeva brata, potpukovnika Zivana L. Kneevia: Why the Allies Abandoned the Yugoslav Army oj General Mihailovich i General Mi hailovich and U.S.S.R (obje 1945). Otprilike u istu kategoriju spadaju i etiri Topalovieve knjige: Pokreti narodnog otpora u Jugoslaviji 1941 - 1945 (1958), Kako su komunisti dograbili vlast u Jugoslaviji (1964), Borba ^a budunost Jugoslavije (1967), i Srbija pod Dravom (1968), te Fotieva knjiga The War We Lost. Ostala upotrebljiva djela su: Martin, Ally Betrayed; Seitz, Mihailovi: Hoax or Hero?; Lazitch, La tragedie du General Mihailovitch; Sergije M. ivanovi: eneral Mihailovi i njegovo delo; Vueti, Graanski rat u Crnoj Gori 1941 - 1945; i Vukevi, Na stranom sudu. Kompletan broj asopisa Glasnik SIKD Njego (koji u Chicagu objavljuju etniki emigranti) za juni 1966. posveen je Mihailoviu. Za miljenje o etnicima onih Srba u emigraciji koji su tokom rata bili na strani Ljotia i generala Nedia, vidi Karapandi, Graanski rat u Srbiji 1941 -1945, i Krakov, General Milan Nedi. Za miljenje hrvatskih ekstremista o Mihailoviu vidi Omranin, Istina o Dra^i Mihailoviu. Za slubeno tumaenje jugoslavenskih komunista o etnikom pokretu i njegovoj djelatnosti u drugom svjetskom ratu vidi (pod Jugoslavija) Savez udruenja novinara, The Trial of Dragoljub - Dra\a Mihailovi; Dokumenti o izdajstvu Dra%e Mihailovia, sv. I i Suenje lanovima politikog i vojnog rukovodstva organizacije Dra^e Mihailovia. Vidi takoer Mi. Mi. (Milo Mini) etnici u Drugom svetskom ratu, Enciklopedija Jugoslavije 11. U zasebnu kategoriju spada publikacija: Allied Force, Mediterranean Headquarters, The etniks: A Survey of etnik Activity in Yugoslavia, April 1941July 1944. Ova knjiga bazira se na izvjetajima britanskih oficira za vezu kod Mihailovievih i Titovih snaga, raznim izvjetajima koje su Britancima dali etniki i partizanski oficiri, na anketiranju raznih ljudi koji su neto znali o ratnoj situaciji u Jugoslaviji, na pisanju jugoslavenske kvislinke tampe i na kopijama Mihailovievih izvjetaja emigrantskoj vladi koji su bili slani britanskim kanalima.

Za poetke oruanog otpora u Srbiji 1941. i pokuaje partizansko-etnike suradnje te njihov kasniji sukob u interpretaciji jednog od jugoslavenskih historiara, vidi dva Marjanovieva djela: Prilozi istoriji sukoba izmeu narodnooslobodilakog pokreta i etnika Drae Mihailovia u Srbiji 1941. i Ustanak i narodnooslobodilaki pokret u Srbiji 1941. Ostali objavljeni materijali, mikrofilmovi njemakih i talijanskih ratnih dokumenata i zbirke dokumenata u raznim arhivima, bit e navedeni u daljnjim biljekama. Homogenost stanovnitva i njegov jasan nacionalni i demokratski stav; ispresecanost i zaklonjenost terena u odnosu na komunikacije i velika naselja kroz koja su se kretale okupatorske jae snage; relativna blizina vanijim centrima, naroito prestonici, i manje-vie sredinji poloaj u odnosu na dravnu celinu; odlino poznavanje terena, na kome je Draa Mihailovi jo kao mlad potporunik 1914. godine uestvovao sa svojim vodom u pobedonosnoj . Suvoborskoj ofanzivi.19 19 Vukovi, Ustanak u Zapadnoj Srbiji, str. 129. Veina Mihailovievih sljedbenika i veina njegovih domaih i stranih pristalica, kao i mnogi nedovoljno obavijeteni ljudi, tvrde da je to bila prva gerilska snaga protiv Osovine u Evropi, koja je prethodila pojavi jugoslavenski orijentiranih partizana predvoenih komunistima.20 Ta tvrdnja je istinita samo ukoliko se prihvati da jednostavno otii u brda znai poetak gerilskog pokreta. No, ako pod gerilskim pokretom podrazumijevamo politiku i vojnu organizaciju relativno velikog broja ljudi i oruane operacije koje se manje ili vie trajno i s odlunou izvode, tada to sigurno nije tono. Jer Mihailovi je sa svojih pedeset do ezdeset ljudi (ukljuujui tu i one koje je poslao na podruje Rudnika) jedva bio spreman otpoeti s gerilskim operacijama ili potaknuti sveopi ustanak u Srbiji, pet ili est tjedana nakon dolaska na Ravnu Goru; o drugim dijelovima zemlje da se i ne govori. Piui o Mihailovievoj odluci da ode u brda, Vukovi tvrdi: Sledeeg dana (15. aprila) Vrhovna komanda izdaje naredbu o obustavi neprijateljstava. Mihailovi odbija da nareenje izvri. Naprotiv, on se odluuje da krene ka Srbiji, u nadi da e naii na neki nerazbijeni front ili organizovan otpor i sa ljudstvom mu se prikljuiti.21 Isto je Mihailovi izjavio pukovniku Robertu H. McDowellu, vodi posljednje amerike vojne misije, koja je od kraja augusta do 1. novembra 1944. boravila u njegovom tabu.22 20 Radoje Kneevi, Poeci pokreta otpora, str. 13, gdje se navodi da je sam Mihailovi oznaio 15. april, dan kad je odluio da se ne preda Nijemcima, kao poetak svog gerilskog otpora. Kneevi ga datira 23. aprila, kad je Mihailovieva grupa navodno unitila jedan most - to jest, od prvog etnikog akta sabotae.

21 Vukovi, Ustanak u zapadnoj Srbiji, str. 128. 22 Razgovor s pukovnikom McDowellom, na Stanford University, 19. marta 1968. Znatan broj drugih profesionalnih i rezervnih oficira u Srbiji takoer je odbio predaju ili je nekako uspio izbjei njemako zarobljavanje sredinom aprila. Neki od njih pridruili su se Kosti Peancu, a mnogo vei broj otiao je na Ravnu Goru, uvi za Drau Mihailovia i njegovu grupu. Budui da su ti ljudi bili uglavnom mlai po inu, nitko nije dovodio u pitanje Mihailovievo vodstvo. Mnogi, koji su kasnije postali vani etniki komandanti ili vani lanovi Mihailovieva taba meu njima Radoslav uri, Boko Todorovi, Duko Todorovi, Sima Uzelac, Aleksandar Mii, Neko Nedi, Milo Glii, Zvonimir Vukovi, Dragoslav Pavlovi, Vuko Ignjatovi, Velimir Pileti, Sinia Ocokolji-Pazarac, Ljubomir Jovanovi-Patak, Dragutin Keserovi, Nikola Kalabi, Predrag Rakovi, Ivan Fregl i Rudolf Perhinek - doli su Mihailoviu na taj nain.23 Neki, koji su kasnije postali znaajni komandanti, bili su ranije civili i rezervni oficiri, kao Nikola Kalabi i Vojislav Lukaevi. Nijemci i Talijani nisu dugo drali u ratnom zarobljenitvu oficire jugoslavenske vojske podrijetlom iz Crne Gore, ve su ih putali kuama, budui da su Talijani koji su okupirali Crnu Goru imali za taj teritorij specijalne planove. Partizanima se u Crnoj Gori priduio vei dio oficira no to je to bio sluaj u Srbiji, ali jo ih se mnogo vie pridruilo etnicima i s vremenom su mnogi od njih postali vodei etniki komandanti, kao Bajo Stanii, orije Lai i Pavle urii. Dva Crnogorca koja su se iz izbjeglitva vratila s prvom britanskojugoslavenskom vojnom misijom, major Zaharije Ostoji i major Mirko Lalatovi, zauzeli su vodee tabne poloaje pod Mihailoviem. 23 Mekovi, Na Ravnoj Gori, str. 55. Fregl i Perhinek su bili Slovenci. Od sredine maja do augusta 1941. glavna se aktivnost Mihailovievih etnika sastojala u procjenjivanju potencijalnog novog ljudstva za njihovu organizaciju, popisivanju onih koji su bili voljni odmah prii, i pripremi mobilizacionih spiskova onih koje bi se moglo pozvati u danom asu, zatim u skupljanju i ureenju skrovita za oruje i municiju, opreme za vezu i druge opreme, te planiranju strategije otpora. Iako je prvobitna grupa koja je s Mihailoviem dola iz Bosne (i oni oficiri to su im prili u Srbiji) oekivala da e se angairati u oruanom otporu protiv okupatorske vojske, to nije znailo da su odmah planirali borbu: odgaanje je, s njihovog stanovita, bilo ne samo jedino logino i mudro, ve pod postojeim uvjetima i neizbjeno. Napokon, njih je u poetku bilo samo nekoliko desetina i tek su poeli izgraivati svoju organizaciju; nisu znali kakvo je ope raspoloenje naroda, a nisu imali ni dovoljno oruja, municije i druge potrebne opreme. U stvari je temeljna komponenta njihove strategije od poetka bila da se organiziraju i sakupe snagu, ali da odgode stvarnu oruanu borbu protiv okupatora, sve dok se pod naletom zapadnih Saveznika, ije su iskrcavanje u Jugoslaviji oekivali, okupatorske armije ne ponu povlaiti.

Ubrzo nakon dolaska na Ravnu Goru, Mihailovi i njegovi ljudi organizirali su komandno mjesto i prozvali se etniki odredi jugoslovenske vojske.24 Ime etnik bilo je naravno preuzeto, ali ta gerilska organizacija nije se ni u kom smislu zasnivala na predratnom etnikom udruenju ili udruenju starih etnika, niti je izrasla iz one etnike komande jugoslavenske vojske koja je stvorena u aprilu 1940. Ipak, Mihailovi je svoju organizaciju u odreenoj mjeri sagradio na dugoj i cijenjenoj borbenoj tradiciji srpskih gerilaca. 24 To ime je zatim promijenjeno u Vojno-etniki odredi. Kad je Mihailovi uspostavio kontakt s izbjeglikom vladom i kad je imenovan ministrom vojske, mornarice i zrakoplovstva, u januaru 1942, ime je opet promijenjeno u Jugpslovenska vojska u otadbini i to su slubeno ime etnici nosili do kraja rata. Vidi Mi. Mi. str. 581-582. Posljednja promjena imena oznaila je formalnu promjenu Mihailovieve organizacije od gerilskih formacija u nacionalnu vojsku, nasljednika bive jugoslavenske kraljevske vojske. Pored vojnog taba na Ravnoj Gori, Mihailovi je ve u augustu 1941. organizirao Centralni nacionalni.komitet, sastavljen od ljudi koji su imali nekoga ugleda u srpskom politikom i kulturnom ivotu. (Neke od tih osoba bile su lanovi beogradskog komiteta koji je podravao Mihailovia). Tri najvanija lana Centralnog nacionalnog komiteta bili su Dragia Vasi, bivi potpredsjednik Srpskog kulturnog kluba i lan male Republikanske stranke, dr Stevan Moljevi, Srbin iz Bosne i advokat, i dr Mladen ujovi, Vasiev advokatski partner i lan Republikanske stranke. Ti su ljudi dugo vremena sainjavali Izvrni odbor, a Vasia je Mihailovi posebno imenovao kao starjeinu grupe trojice (u kojem su jo bili potpukovnik Dragoslav Pavlovi i major Jezdimir Dangi) koji e ga naslijediti na elu pokreta ukoliko bi se Mihailoviu neto dogodilo.25 25 Lazitch, Iz istorije Ravne Gore, str. 171. Prema Lazitchu, Vasi je napisao historiju ravnogorskog pokreta, ali rukopis nikad nije pronaen. Centralni nacionalni komitet, osobito njegov Izvrni odbor, djelovali su kao Mihailovievi savjetnici u unutranjim i vanjsko-politikim pitanjima, a takoer su odravali vezu s pristaama medu stanovnitvom Srbije i ostalih podruja u kojima su etnici bili jaki. Mihailoviu je komitet trebao ne samo zbog oite podrke koju mu je pruao, ve i zbog politikog i upravnog iskustva njegovih lanova. A to je bila vrsta iskustva koja je njemu i njegovim oficirima toliko nedostajala.26 25 Lazitch, Iz istorije Ravne Gore, str. 171. Prema Lazitchu, Vasi je napisao historiju ravnogorskog pokreta, ali rukopis nikad nije pronaen. 26 Za vie podataka o Centralnom nacionalnom komitetu, vidi The Trial of Draja Mihailovi, str. 316-319.

ETNICI KOSTE PEANCA POD OKUPACIJOM U tekim danima nakon sloma zemlje, mnogi su Srbi gledali u predratnom etnikom udruenju i u Kosti Peancu, ovjeku koji mu je bio predsjednik od 1932, snagu koja e prei u akciju protiv okupatora. Nikad nisu posumnjali u njegov patriotizam, iako su priznavali da je sporna i reakcionarna linost. Neto prije invazije, jugoslavensko ministarstvo vojske i mornarice zatrailo je od Peanca da organizira gerilske operacije u junim dijelovima Srbije, Makedonije i Kosova, vjerojatno sa ciljem da se probugarsko i proalbansko stanovnitvo tih krajeva dri pod kontrolom.27 Bio je opskrbljen izvjesnom koliinom oruja i novca i uspjelo mu je organizirati i naoruati nekoliko stotina ljudi koncentriranih u dolini rijeke Toplice u junoj Srbiji. Ta je vojska bila jo uvijek netaknuta poslije njemake okupacije Srbije, a njene su redove pojaavale izbjeglice iz Makedonije i Kosova. Izgleda da je bilo nekih sukoba izmeu tih odreda i albanskih grupa poetkom ljeta 1941, u vrijeme dok je Mihailovi, jo uvijek nepoznat veini srpskog stanovnitva, organizirao svoje snage na Ravnoj Gori. U tim prvim danima okupacije i jo prilino dugo poslije, pojam etnik bio je identian samo s odredima Koste Peanca koji su bili mnogo poznatiji od Drainovaca, Drainih ljudi.28 27 Mekovi, Na Ravnoj Gori, str. 65. Mekovi kae da je Peanac bio ovlaten za prelaz preko granica zemlje ako se ukae potreba. Najtemeljitija studija Peaneve organizacije i njene djelatnosti od aprila do oktobra 1941. je Petrovi, etnika organizacija Koste Peanca u okupiranoj Srbiji do poetka oktobra 1941. godine. 28 Petrovi na str. 178 pie: Tek sa stvaranjem organizacije irom Srbije, pridobijanjem veeg broja ljudi, povezivanjem sa jugoslovenskom vladom van zemlje, tek kad se Kosta Peanac kompromitovao krajem avgusta, zbog otvorenog deklarisanja za kvislinga Nedia, pokret Drae Mihailovia je poeo uspeno konkurisati etnikoj organizaciji Koste Peanca. Peanac je bio apsolutni gospodar svojih odreda. Svoje komandante ili vojvode izabrao je sam. Bili su to uglavnom bivi oficiri (i jedan general), seljaci, pravoslavni sveenici, uitelji i trgovci - ljudi bez politikog dara ili iskustva. Organizaciona struktura bila je najjednostavnija.29 No, iako su Peanevi odredi uivali izvjestan glas i tokom prva tri mjeseca privukli vie ljudi nego inae, izgleda da se nisu borili osim s albanskim grupicama. S pojavom partizana koje su vodili komunisti, Peanac je oito odluio da napusti svaku pomisao o tome da postane snaga otpora, i do kraja augusta postigao je sporazum i sa srpskom kvislinkom vladom i s njemakim okupacionim vlastima da svoje odrede okrene i protiv partizana.30 Drugim rijeima, u roku od pet mjeseci etnika organizacija Koste Peanca postala je izravno orue okupacionog reima. 29 Za organizaciju i za neke aktivnosti Peanevih etnika, od poetka jula do kraja septembra 1941. vidi seriju dokumenata koju su zarobili Nijemci, mikrofilm br. T-314, rola 1457, snimci 577-598. Za zanimljiv opis organizacije i stanja u Peanevim odredima vidi

takoer Drainac, Crni dani. Rade Drainac bio je srpski pjesnik koji je neko vrijeme 1941/42. bio s Peanevim etnicima. Umro je tokom rata i ta knjiga je objavljena posthumno. 30 Marjanovi, Ustanak 1941, str. 73-80, 126-127, 174- 176 i passim; Petrovi, etnika organizacija Koste Peanca, str. 186-190. Takva je uloga naravno zahtijevala jau organizaciju i opremu, oruje, platne fondove i tako dalje. Trebalo je uvjebanih oficira, a za vezu i koordinaciju dodijeljen je Peanevom tabu i jedan njemaki oficir. Sedmog oktobra 1941. Peanac je u poduem ed-memoaru upuenom generalu Nediu postavio svoje zahtjeve,31 a izgleda da je s vremenom i dobio vei dio onog to je traio. Prema njemakim podacima, na dan 17. januara 1942. andarmerijska komanda kvislinke srpske vlade izdravala je (hranila, oblaila, naoruavala i plaala) 72 etnika oficira i 7.963 vojnika.32To je bilo neto manje od krajnje doputene jaine od 8.745 ljudi, a u taj broj ukljuene su vjerojatno i dvije ili tri tisue Mihailovievih etnika koji su se legalizirali od novembra 1941. 31 Mikrofilm br. T-501, rola 246, snimci 501-509. Ovo pismo sadri primjedbu: Ne razumem sledbenike pukovnika Mihailovia i njihovu organizaciju, jer su se udruili s komunistima, to e ih stajati ivota. Mihailovi misli da moe nadmudriti komuniste, ali se teko vara. 32 Ibid, rola 247, snimak 757. 18. augusta 1941, upravo u vrijeme kad e Peanac sklopiti svoj sporazum s Nijemcima, jedan Mihailoviev emisar donio je Peancu pismo u kojem Mihailovi predlae sporazum, po kojem bi Peanac upravljao etnikom organizacijom juno od Zapadne Morave, dok bi Mihailovi upravljao na svim ostalim podrujima. Peanca to nije zanimalo, ve je Mihailoviu natuknuo da bi mu mogao ponuditi poloaj naelnika svog taba, te da bi Mihailovieve odrede trebalo raspustiti, a ljude pridruiti njegovim odredima.33 Peanac je 27. augusta u obliku Proglasa dragom narodu bacio otvoreni izazov. U proglasu je sebe opisao kao branitelja i zatitnika srpskog naroda i pozvao izvesne, bez moga odobrenja obrazovane ete (oita aluzija na Mihailovieve odrede) da se ujedine pod njegovom komandom. Svi oni koji su u umama smjesta treba da se, pod prijetnjom smrtne kazne, vrate svojim kuama. Upozorio je takoer da e svi oni koji poduzimaju akte sabotae protiv javnih zgrada i komunikacija i svega to pripada okupacionim vlastima biti osueni na smrt.34 Jedan autor sugerira da su predstavnici Peanca i Mihailovia u septembru postigli sporazum o podjeli teritorija koje e kontrolirati, te o prirodi svojih aktivnosti protiv partizana,35 ali o tome nisam naao nikakvu potvrdu, ni u ratnim dokumentima niti u novijim jugoslavenskim spisima o etnicima Koste Peanca. 33 Mekovi, Na Ravnoj Gori, str. 65-66.

34 Ibid, str. 66-68; Petrovi, etnika organizacija Koste Peanca, str. 188-189. 35 Marjanovi, Ustanak 1941. str. 191-192. Peanac je svojevoljno bio orue Nijemaca i dodvoravao im se, predlaui, na primjer, jednom prilikom da treba pootriti mjere protiv partizana, i izraavajui miljenja koja su ak i Nijernci smatrali pretjeranim.36 Ali za Osovinu, njegova je karijera etnikog voe ubrzo dola kraju. Nijemci su uskoro otkrili da je njegova vojska od preko osam tisua ljudi neefikasna i nepouzdana i da im malo pomae u vojnom smislu; do marta 1943. potpuno su ie rasgustili^ba kao i Mihailovieve legalizirane etnike. O Peanevoj aktivnosti u slijedeim mjesecima ne zna se nita, za neko vrijeme internirale su ga srpske kvislinke vlasti, da bi ga u junu 1944. smaknuli etniri Drae Mihailovia 37 36 Mikrofilm br. T-501, rola 247, snimci 1019- 1022. Na istom sastanku Peanac je rekao Nijemcima da su njegovi komandanti doli u dodir s Talijanima na albanskoj granici i od njih primili neto oruja - to je potvrdio talijanski oficir za vezu kod njemakih okupacionih snaga u Srbiji, poetkom decembra 1941. Predmet razgovora izmeu Peanevih predstavnika i Talijana bila je eventualna pomo Peanca protiv komunista u talijanskim dijelovima Sandaka. Vidi mikrofilm br. T-281, rola 21, snimak 287. 37 Mekovi, Na Ravnoj Gori, str. 66-68; RG 226, OSS-dokument, br. L 40002. Vie da se pokae sva sloenost uvjeta u Srbiji u ljetu 1941. i kao ilustraciju suparnitva oko vodstva medu nacionalistikim snagama otpora, a ne zbog njegove stvarne vanosti, treba ovdje spomenuti sluaj jugoslavenskog brigadnog generala Ljube Novakovia (Crnogorca po roenju) koji je pobjegao iz vojne bolnice u Valjevu drugom polovinom maja 1941, i u junu iskrsnuo u Mihailovievom tabu na Ravnoj Gori. Mihailovi i njegovi ljudi hladno su primili Novakovia; bio im je sumnjiv zbog svog vieg vojnog ina i bojali su se njegove eventualne ambicije da smijeni Mihailovia kao gerilskog vou. Novakovi je uskoro otiao da bi se pridruio Peancu, koji mu je povjerio komandu nad svojim odredima u umadiji, podruju koje nije bilo daleko od Mihailovievog taba.38 Videi da je Peanac poeo kolaborirati s Nijemcima i da Mihailovi eka svoj as, Novakovi je 18. septembra izdao naredbu kojom utvruje svoje ciljeve i poziva svoje komandante i njihove odrede da se skupe za akciju na dan 22. septembra.39 Praktino nije doao nitko i Peanac je Novakovia razrijeio dunosti.40 On je tada napustio Srbiju i otiao u istonu Bosnu, gdje je navodno radio protiv partizana. Krajem januara 1942. uhvatili su ga partizani i odveli u Fou, gdje je bio njihov tab.41 Partizani su ga neko vrijeme drali pod nadzorom, vjerojatno zbog eventualne protutee Mihailovievom utjecaju na etnike u istonoj Bosni. Tada je u martu u partizanski Vrhovni tab dola britanska vojna misija (o kojoj e se vie rei u Glavi 8) koja je bila na putu k Mihailoviu. Novakovi je poao s njom sredinom aprila, kad je misija tajno napustila Fou, a da partizane nije obavijestila o svojoj namjeri.42 Konano se pojavio u Crnoj

Gori i izgleda da je tamo krajem 1943. poeo ponovno skupljati razasute ostatke etnika, ali uhvatili su ga partizani, sudili mu kao neprijatelju naroda i strijeljali ga.43 38 Mekovi, Na Ravnoj Gori, str. 68-70; Marjanovi, Ustanak 1941. str. 77. 39 Mikrofilm br. T-314, rola 1457, snimci 605-613. Za izvjetaj obavjetajnog oficira opunomoenog komandujueg generala u Srbiji od 22. septembra, koji se bavi grupama otpora u Srbiji, ukljuujui i Novakovia, vidi ibid, snimci 662-665. 40 O Novakovievom neuspjehu vidi izvjetaj sreza Oraac od 23. IX 1941, poslan Ministarstvu unutranjih poslova, ibid, snimci 575-576. 41 Zbornik DNOR, tom II, sv. 2, str. 275. 42 Ibid, takoer tom II, sv. 3, str. 390-391. 43 Ibid, torn II, sv. 2, str. 275. DRAA MIHAILOVI Pukovnik (kasnije general) Dragoljub-Draa Mihailovi bio je ovjek u kojeg je velik broj Srba u Jugoslaviji i u izbjeglitvu polagao svoju nadu i vjeru kroz vei dio ratnih godina. U tim godinama Mihailovi nije ni po emu bio briljantan, pa ak ni dovoljno dobar vojni rukovodilac, ali u njegovom porijeklu i dotadanjem ivotu ima dosta toga to moe pomoi da se objasni zato je postao komandant oruanih snaga izbjeglike vlade. Kao tisue drugih Srba koji su bili oficiri ili dravni slubenici u meuratnoj Jugoslaviji, i Mihailovi je pripadao drugoj generaciji urbaniziranih seljaka. Rodio se 27. aprila 1893. u gradiu Ivanjici, pedesetak kilometara juno od aka u jugozapadnoj Srbiji. Otac mu je tamo bio sreski inovnik.44 Dva su njegova strica bili oficiri. Odrastao je u vrijeme u kom je Srbija, iako jo uvijek sputana patrijarhalnom tradicijom zajednikom svim balkanskim zemljama, prolazila kroz proces izvanrednog politikog, ekonomskog i vojnog razvoja, i kada je srpska omladina bila proeta ogromnim nacionalnim ponosom i vjerom u misiju svoga naroda. 44 Veina podataka o Mihailovievom ivotu do 1941. uzeta je iz njegovog osobnog dosjea koji su Nijemci nali u arhivima jugoslavenskog ministarstva vojske i mornarice. Vidi mikrofilm br. T-314, rola 1457, snimci 1203-1207. Vidi takoer lanke Purkovia i Milosavljevia o Mihailoviu u Knjizi o Draj, sv. I, i Stojanovi, Kako je kanjavan Draa Mihailovi. Nakon propisanih est razreda gimnazije, Mihailovi je u septembru 1910. uao u Srpsku vojnu akademiju. Sudjelovao je u balkanskim ratovima 19121913. kao pitomac, a u julu 1913. proizveden je u potporunika kao prvi u svojoj klasi. Sluio je u prvom svjetskom

ratu i sa srpskom vojskom preao preko Albanije 1915, a na Solunskom je frontu kasnije bio vie puta odlikovan. Zbog nekih incidenata poetkom rata nije dobio jedno od redovitih promaknua, ali je u periodu izmeu dva rata normalno napredovao. Od 1921. do 1923. bio je u Vioj koli Vojne akademije, te je nakon dopunskog obrazovanja preveden 1926. u generaltabnu struku. Izmeu 1927. i februara 1935. bio je prvo zamjenik naelnika, a zatim naelnik taba komandanta kraljeve garde. U junu 1935, nakon kratkog predaha u organizacionom odjelu Glavnog eneraltaba, imenovan je za vojnog ataea u Sofiji (unaprijeen u in pukovnika u septembru 1935), ali to je mjesto napustio idueg aprila jer je dolazio u dodir s nekim bugarskim oficirima koji su bili u nemilosti, pa je bugarska vlada zatraila njegov premjetaj. Ponovno je u istom svojstvu otiao u Prag, gdje je ostao do maja 1937. U toku te dvije godine slubovanja u inozemstvu, ini se da je uspostavio dobar kontakt ne samo s oficirima tih zemalja, ve i sa sovjetskim vojnim ataeima koje je tamo upoznao. Takoer je stekao i nova iskustva u obavjetajnom radu. Od maja 1937. pa do aprila 1941, Mihailovi je zauzimao nekoliko razliitih poloaja u jugoslavenskoj vojnoj hijerarhiji, od naelnika taba Dravske divizijske oblasti do komandanta 39. pjeadijskog puka u Celju. Zatim je u Ministarstvu vojske i mornarice bio na mjestu naelnika sekcije za fortifikacije, nakon ega je vrio nastavniku dunost na Vojnoj akademiji. Konano, bio je naelnik opeg odjeljenja pri Inspektoratu vojske. Njegov je profesionalni interes itavo to vrijeme bila pjeadijska taktika, ali se krajem tridesetih godina poeo zanimati za gerilsko ratovanje. Poetkom 1939, dok je bio na slubi u Celju, izradio je i predao svojim pretpostavljenima plan za reorganizaciju jugoslavenskih oruanih snaga na principu nacionalnog porijekla - to jest srpskog, hrvatskog i slovenskog, oito po teoriji da e nacionalno iste jedinice vie od mijeanih poboljati koheziju vojske i njenu obrambenu mo. Njegovi pretpostavljeni su mu na tom planu otro zamjerili, i on je 1. novembra 1939^ bio kanjen sa trideset dana strogog zatvora, to je bilo oglaeno u itavoj vojsci. U novembru 1940. opet je bio kanjen sa trideset dana zatvora jer je bez doputenja prisustvovao u uniformi nekom kvazi-politikom kvazi-drutvenom skupu to ga je za pripadnike Udruenja rezervnih podoficira priredio britanski vojni atae u Beogradu. Nakon tog drugog incidenta jedva je izbjegao da ne bude udaljen iz elitne generaltabne struke ili da ne bude penzioniran. Ali usprkos tim incidentima, njegov osobni vojni dosje opisuje ga kao ustrajnog radnika i odlinog oficira.45 45 Vidi mikrofilm br. T-314, rola 1457, snimak 1206. Nekoliko mjeseci prije invazije, Mihailovi je postao zamjenik naelnika taba este armijske oblasti u Mostaru; tu dunost je jedan od njegovih kasnijih komandanata, major Vukovi, opisao kao potpuno beznaajan poloaj 46 Njegov ratni raspored pomonika naelnika taba Druge armije, s kojom se je u vrijeme sloma nalazio u sjevernoj Bosni, bio je jednako tako beznaajan. Bio je u Drijateljskim odnosima sBorom. Mirkovi.ein i sudjelovao

je u pripremama za adar od 27. marta 1941,47 ali budui da u to vrijeme nije bio u Beogradu, to sudjelovanje vjerojatno treba tumaiti tako da su ga rukovodioci udara, kao i mnoge druge oficire, unaprijed obavijestili o puu. 46 Ustanak u zapadnoj Srbiji, str. 128. 47 The Trial of Dra" Mihailovi, str. 333. Dakle, do aprila 1941. Mihailovi se ni po emu nije izdvajao od mnogih irugih jugoslavenskih generaltabnih oficira - poneto natprosjean, odgojen u :radicionalnom vojnom nainu razmiljanja, iako je pokazivao izvjesnu tezavisnost miljenja. Vjerojatno je samo izdaleka poznavao meunarodna ibivanja (od stranih jezika govorio je francuski i bugarski) i, naravno, nije imao skustva u politikom organiziranju i rukovoenju. Posve je sigurno imao vrlo nalo vojne i politike pronicljivosti i fleksibilnosti za ovjeka koji je sluajem sostao voa jednog pokreta u zemlji, koja je ve bila duboko podvojena starim lacionalnim i vjerskim svaama, a sad ju je jo rastrzala okupacija, te socijalna i jolitika revolucija. Ono to je imao bila je duboka odanost dinastiji i politikom )oretku srpske dominacije u Jugoslaviji; i tokom ratnih godina, iako je za sebe ivijek govorio da je naprosto oficir, pokazivao je tu odanost dinastiji s vrdoglavom odlunou i usmjerenou prema cilju. POETAK ORUANOG OTPORA U prvom nastavku serije svojih lanaka u Poruci (Jugoslovenska vlada i Draa Mihailovi), Radoje Kneevi kae da su Mihailovievi etnici imali svoj prvi oruani sukob s Nijemcima ve 28. maja 1941. u selu Ljuljaci, koje lei na cesti izmeu Kragujevca i Gornjeg Milanovca, te da su po tome prvi gerilci u Evropi u drugom svjetskom ratu.48 Nijedan se takav sukob ne spominje u njemakim izvjetajima iz Srbije; ako se zaista dogodio, mora da se radilo samo o maloj naoruanoj grupi koja je spadala pod lokalne vlasti. To sigurno nije bio planirani gerilski napad na Nijemce, napad kojem bi uslijedili i drugi smiljeni napadi, i ne moe ga se smatrati poetkom oruanog otpora u Jugoslaviji. etniki izvori, nadalje, navode sasvim jasno da Mihailovi nije elio preuranjenu oruanu konfrontaciju s Nijemcima, budui da se s vojne toke gledita takva konfrontacija smatrala jalovom. Postoji jedan dokumentirani sluaj izoliranog, oito neplaniranog sukoba izmeu Nijemaca i grupe jugoslavenskih vojnika, koji su se skrivali u jednom selu u sjeveroistonoj Srbiji, prvih dana okupacije. Jedan njemaki oficir bio je ubijen, a Nijemci su za odmazdu strijeljali stotinu Srba. To je uinjeno na osnovi nareenja komandanta njemake Druge armije, generalpukovnika Maximilliana von Weichsa, od 28. aprila.49 Tom prilikom je po prvi puta primijenjena ova formula, koja e se opetovano primjenjivati kasnije i uvijek nanovo, na osnovi drugih nareenja. Ali sam taj sukob nije znaio poetak gerilskog rata. 48 Poruka br. 8. str. 5.

49 Za opis ovog dogaaja i za tekst naredbe o odmazdi za takve napade u budue, zajedno s oglasom o strijeljanju sto ljudi, vidi Trials of War Criminals Before the Nuernberg Military Tribunals under Control Council Law No. 10, XI, 799-01. Neki su se sukobi dogodili takoer .i u istonoj Hercegovini. Poeli su sporadino, izmeu 3. i 23. juna, i narasli su do masovnih razmjera prije nego to su ugueni, oko 7. jula. Ono to se dogodilo, bilo je ukratko slijedee: 20. maja, dva dana nakon potpisivanja Rimskih ugovora izmeu Italije i NDH, Talijani su upravu istone Hercegovine predali vlastima NDH, iako nisu odmah povukli svoje garnizone. Nova vlast je odmah poela postavljati predsjednike opina i inovnike, te formirati lokalne ustake jedinice, dovlaei nekoliko stotina andara, domobrana i ustaa da bi se odrao red. Budui da je hrvatsko (katoliko) stanovnitvo u istonoj Hercegovini (u opinama Bilea, Gacko i Nevesinje) inilo samo vrlo malu manjinu, oko 1,1% ukupnog stanovnitva, skoro svi imenovani lokalni inovnici i organizirani ustae bili su Muslimani, koji su sainjavali oko 23,7 posto stanovnitva tog podruja.50 Novi su ljudi smjesta poeli konsolidirati svoju vlast raspirivanjem mrnje prema srpskom stanovnitvu, kojega je bilo oko tri etvrtine od ukupnog broja stanovnika. U nekoliko gradova i sela 1. juna je dolo do strijeljanja Srba, a mnoge radnje koje su imali srpski trgovci i obrtnici prigrabljene su pod razliitim izgovorima. Dva dana kasnije bilo je nekih pokuaja da se Srbi osvete orujem; ta su sela ustae popalili i pri tom vrili masovna strijeljanja, tako da je nasilje samo raslo. Dvadeset etvrtog juna, dva dana po njemakom napadu na Sovjetski Savez, pobuna je poprimila masovne razmjere i u njoj je sudjelovalo oko tri tisue ljudi, ukljuujui tu i neke Crnogorce. Pobunjenici su savladali nekoliko andarmerijskih postaja, zauzeli ili blokirali nekoliko gradova. Konano se, pod pritiskom est do osam bataljona hrvatskih kvislinkih trupa potpomognutih artiljerijom (i nakon to im je obeano da nee biti kanjeni), veina pobunjenika predala. Oni odluniji pobjegli su u svoja planinska skrovita, ali su do 7. jula hrvatske kvislinke snage imale opet punu kontrolu nad svim gradovima i komunikacijama na tom podruju.51 50 Ovo su brojevi iz popisa od 31. marta 1971. i treba ih uzeti samo kao priblinu naznaku reda veliina koji je postojao 1941. Jugoslavija, Savezni zavod za statistiku, Nacionalni sastav stanovnitva po optinama, Statistiki bilten br. 727, str. 12-18. Dananje opine imaju otprilike istu veliinu kao srezovi (kotarevi) 1941. 51 Za izvjetaje o ustanku u Hercegovini generala Glaisea, zasnovane na podacima koje su mu dale domobranske vojne vlasti i koji su datirani 28. i 30. juna, 1, 2, 3, 4, 10. i 12. jula, vidi mikrofilm br. T-501, rola 264, snimci 1185-1212. General Glaise, njemaki opunomoeni general u Hrvatskoj, smatrao je da su se Talijani vjerojatno namjerno suzdrali od mijeanja u ustanak. Za jugoslavensko tumaenje ustanka vidi lanke koje su napisali Baji; Kovaevi i Skoko; i Piljevi. Ne treba sumnjati da je ustanak u istonoj Hercegovini bio spontani, neorganizirani prolom i da je kao takav bio osuen na brzo gaenje. Treba naglasiti da niti Mihailovievi

etnici, niti vodstvo KPJ nisu imali nita s tim preuranjenim ustankom, usprkos izvjetaju vojnih vlasti NDH i kasnije raznih jugoslavenskih autora da su pobunjenike grupe ile s crvenim zastavama. To se vie zbilo kao kulminacija mnogih zadjevica i slinih uvjeta ustakog terora, mrnje pomijeane sa strahom od novog reima, duge lokalne tradicije pobune protiv turske vladavine, krajnjeg siromatva itave regije, te u izvjesnoj mjeri i vijesti o napadu na Sovjetski Savez. Potpuno drugaija bila je priroda ustanka koji je poetkom jula izbio u zapadnoj Srbiji i oznaio poetak oruane borbe u Jugoslaviji. Taj ustanak imao je izravnu vezu s njemakim napadom na Sovjetski Savez, 22. juna. Odazivajui se pozivu Staljina i Kominterne upuenom evropskim komunistikim partijama da vre sabotae i napadaju Nijemce, kako bi smanjili njemaki pritisak na ruskom frontu, KPJ je 4. jula na sastanku svog rukovodstva u Beogradu odluila: da od sabotaa i diverzija prede na opi ustanak, da ve ranije formirane udarne grupe uputi na teren, da organizira partizanske odrede i otpone s borbenim akcijama, te da narode Jugoslavije pozove da ustanu protiv neprijatelja. Po prvi puta od aprila Nijemci su postali ranjivi, budui da su praktino sve svoje operativne snage iz Jugoslavije povukli za operacije protiv Sovjetskog Saveza. I psiholoka situacija bila je povoljna, jer je Sovjetski Savez sada bio dio antihitlerovskog saveza. Jugoslavenski su komunisti bili uvelike spremni, s ilegalnom mreom vojnih komiteta koji su se po cijeloj zemlji pripremali jo od aprila, s jakim i neprijepornim vodom, Josipom Brozom Titom, koji je sada mogao preuzeti ulogu Vrhovnog komandanta. Prva oruana akcija izvedena je 7. jula u Beloj Crkvi, u blizini Krupnja u zapadnoj Srbiji, gdje je kvislinka andarmerija pokuala rastjerati jedan javni skup; u sukobu su stradala dva andara. Uskoro borba je zahvatila i druge krajeve u Srbiji i u roku od nekoliko tjedana poprimila masovne razmjere.52 52 Za poetke partizanskog ustanka u Srbiji, iz pera pojedinaca koji su rukovodili akcijama, vidi Colakovi, Zapisi i% oslobodilakog rata. sv. I, i Dudi, Dnevnik 1941. Rodoljub olakovi bio je lan Glavnog taba za Srbiju do kraja septembra 1941, kad je prebaen u Bosnu; Dragojlo Dudi, seljak i dugogodinji lan KPJ, zauzimao je i vojne i politike poloaje sve dok nije bio ubijen 29. novembra 1941. Trinaestog jula ustanak je planuo u Crnoj Gori, 22. jula u Sloveniji, 27. jula u Hrvatskoj, te u Bosni i Hercegovini. U Makedoniji, gdje je regionalno vodstvo Partije odbilo da prima nareenja od Centralnog komiteta KPJ, ustanak je poeo tek 11. oktobra, nakon to je rukovodstvo smijenjeno. Tokom augusta ustanak u Srbiji dobio je veliki zamah i postao ozbiljan problem i njemakom okupatoru i srpskom kvislinkom reimu. S njemake toke gledita bilo je vrlo vano ustanoviti da li ustanak u Srbiji podravaju nacionalistiki krugovi i oruane grupe koje su organizirali nacionalisti, jer su Nijemci mislili da bi samo s nacionalistikom podrkom ustanak mogao zadobiti masovni karakter. Izvjetaji

od 1, 8. i 12. augusta koje je predstavnik njemakog ministarstva vanjskih poslova pri Vojnom zapovjedniku Srbije, Felix Benzler, poslao svom ministarstvu (a odatle u Hitlerov Glavni stan),53 ukazuju na to da bi snaga komunistikog ustanka mogla takoer privui i nacionalistike snage. Tim izvjetajima uslijedio je 14. augusta zahtjev Generaltaba Vojnom zapovjedniku Srbije, za daljnjim obavjetenjima. U svom odgovoru, Vojni zapovjednik je istoga dana izjavio: Komunistiki terorizam i akcije sabotae, koliko se za sada moe ustanoviti, vode se po jednoobraznom planu, nastavljaju se i usmjereni su protiv njemakih oruanih snaga. Meutim, za sada se ne moe dokazati da su zahvatili i srpske nacionalistike krugove.54 53 Za sukus telegrama od 1. i 8. augusta, te za puni tekst telegrama od 12. augusta, vidi DCFP, serija D, sv. XIII, str. 308. 54 Mikrofilm br. T-501, rola 246, snimci 83-85. Benzler je 27. augusta poslao u Berlin jo loije vijesti: Od mog telegrama 12. augusta, javljao je, situacija je postala jo akutnija. Komunistiki pokret se iri i djeluje s nacionalistikim parolama koje poinju nailaziti na odaziv. Bijeda srpskih bjegunaca iz Hrvatske i Maarske, i njihove prie, samo dodaju ulje na vatru. Dodir s komunistima i drugim pobunjenicima u Makedoniji, Hrvatskoj, Crnoj Gori itd. postaje sve tjenji.55 Dva dana kasnije Benzler je obavijestio Berlin da njemake vojne i policijske snage nisu dovoljne za kontrolu situacije, a kako pojaanja nisu poslana, odlueno je da se srpska vlada reorganizira i da joj se dozvoli poveanje vojnih efektiva tako da sami Srbi slome tu komunistiku aktivnost kako bi sprijeili ujedinjenje komunista i nacionalistikih elemenata, koje uzima maha.56 55 Ibid, kadar 334. 56 DGFP, serija D, sv. XIII, str. 400. Primijetivi znaajan uspjeh ustanka, te sve iru i veu podrku naroda, etnici su do septembra shvatili da e potpuno izgubiti vodstvo u srpskom ) narodu i prepustiti ga komunistima, ako se i sami ne pridrue borbi protiv Nijemaca. O tom novom razvoju dogaaja Benzler je izvijestio 12. septembra: Pod utjecajem nacionalistiki kamufliranih komunistikih parola, pojedine etnike grupe takoer zauzimaju stav protiv njemakih okupacionih trupa, iako do sada nije dolo do borbe s njima.57 Neki su etniki odredi zaista, neto kasnije tog istog mjeseca, poeli borbu protiv Nijemaca, na svoju ruku ili povezani s partizanima. 57 Ibid, str. 411.

Oito primivi dopunska obavjetenja, tab Vojnog zapovjednika Srbije sumirao je 16. septembra u jednom izvjetaju dotadanji razvoj ustanka i meu ostalim rekao: Potaknuti djelomino uspjenom borbom komunista, srpski nacionalisti su takoer organizirali odrede za borbu protiv Nijemaca; (postoji) suradnja komunistikih i nacionalistikih bandi i aktivna borba obiju grupa (djelomino zajedno) protiv njemakih snaga.58 58 Ibid, str. 479. Osim Benzlerova izvjetaja imamo jo jedan suvremeni izvor informacija o ranoj fazi ustanka, i to sa etnike strane. To je izvjetaj to ga je polovicom septembra za izbjegliku vladu u Londonu pripremio dr Milo Sekuli, lijenik i istaknuti lan Srpske zemljoradnike stranke, kad je s redovnom putnicom iz okupirane Srbije stigao u Istanbul. Budui da je prije toga imao kontakte s generalom Nediem i pukovnikom Mihailoviem, kao i s komunistikim rukovodiocima, moe se vjerovati da je sastavio auran izvjetaj o prilikama u Srbiji, ukljuujui u nj i zadatak Jugoslovenske vojske (Mihailovieve snage) te opise etnikih i komunistikih akcija. Prema Sekuliu, zajednike akcije vojske i etnika predstavljale su zajedniku narodnu akciju, dok je etniki vojvoda Kosta Peanac, koji je kolaborirao s neprijateljem, imao podrku samo nekolicine. Jugoslavenska vojska je - po njemu - smatrala da se treba boriti sve do pobjede nad Nijemcima. Znala je da to ne moe mnogo utjecati na razvoj na glavnim frontovima, ali bila je uvjerena da e Saveznici pobijediti i da je njena dunost da se odupre kad god bude napadnuta i kad god moe, te da je to ono to ona i radi. Izvjetaj nastavlja: Glavni zadatak jugoslovenske vojske bie (u) vreme, kada nastupi interregnum, t.j. vreme sloma nemake vojske. Tada ona ima tri cilja.... Prvi zadatak je da se odri red u zemlji i ne dozvoli nikakva pljaka niti razbojnitvo. Drugi zadatak je da se razoruaju Nemci i po mogustvu pobiju, tako da dugo ostane seanje u Nemakoj kako su proli Nemci, koji su muki napali mnogo slabijeg neprijatelja.... Trei zadatak je da se kazne svi oni, koji su sluili neprijatelju... Shodno ovim ciljevima u zemlji se organizuju tri vrste eta na elu sa oficirima radi izvrenja pomenutih zadataka.59 59 Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, Dokumenti vlade u emigraciji, reg. br. 12/2, str. 53, kutija 20. Sekuli kae da ovakva etnika akcija ima defanzivni karakter i samo izuzetno vri takozvanu sabotau u zemlji. Ona je jo uvek u fazi organizovanja i jedino kada doe u dodir sa neprijateljem stupa u borbu. O komunistikom djelovanju Sekuli zauzima potpuno drugaiji stav:

Komunistika akcija je ofanzivna. Odredi su rastureni po celoj zemlji... Ovi odredi meusobno su povezani centralnim vostvom i naredbama otuda... Svi komunistiki nastrojeni i njihovi prijatelji, a ne samo organizovani komunisti, jednom rei, sve to je borbeno i ofanzivno, i trai odmah napad na Nemce, ulazi u ovu akciju. Moe se rei da esto imate samo komunistu na elu, a njegov odred ni pojma nema o komunizmu. Na elu ovih odreda imate intelektualce, radnike, seljake, pa i rezervne i aktivne oficire. Moral kod ovih odreda je izvanredan i raspoloenje je za neposrednu akciju i sabotau... Kao to vidimo, oni ne misle na stanje u interregnumu, oni neposredno i odmah deluju da pomognu sovjetskoj vojsci i ubrzaju svretak rata.60 60 Ibid, str. 55. Uskoro nakon primitka Sekulievog izvjetaja, predsjednik vlade Simovi primio je novi izvjetaj, preko Lisabona, kamo ga je donio Gradimir Bajloni, student i lan ugledne beogradske obitelji. Taj izvjetaj je potvrivao jezgru Sekulievog izvjetaja, a prema etnikim izvorima opisivao je situaciju oko 1. oktobra kako slijedi: Srbija Komunistiki odredi po celoj zemlji otvorenu oruanu akciju i sabotau protiv Nemaca, pod parolom borbe za osloboenje.... Aktivni su i borbeni. Uglavnom razvijaju dejstvo u zapadnoj Srbiji kojom praktino gospodare... Crna Gora - tu je u junu (treba julu) izbio ustanak, voen od komunista. Ustanak u poetku uspean, zavrio se ponovnom strogom okupacijom Crne Gore sa dosta rtava. Kljakovi, u Politici, 4. XI 1970. Meutim, ima jo vie svjedoanstava koja pokazuju da su komunisti a ne etnici bili oni koji su poeli s prvim gerilskim ustankom protiv Nijemaca u Jugoslaviji. Jedan od dokaza sadran je i u zapisniku sastanka izmeu Mihailovia i predstavnika opunomoenog komaridujueg generala za Srbiju, odranog 11. novembra u selu Divci. Na tom sastanku o kom e se ovdje jo govoriti jedan od bliskih Mihailovievih pomonika, pukovnik Branislav J. Panti, izjavio je: Komunisti su bili prvi koji su poeli borbu, dok se Mihailovi drao potpuno po strani i spremao se da udari u pravcu Bosne i Sandaka. Hteo je da se osveti ustaama koji su muki poubijali stotine hiljada Srba.61 61 Mikrofilm br. T-314, rola 1457, snimak 1322. Jo jedan dokaz sa etnike strane nalazi se u brouri koju je pripremio Branko Lazitch (pseudonim Branislava Stranjakovia), jedan od voa etnikog omladinskog pokreta u Srbiji, kojeg je poetkom 1944. Mihailoviev tab odredio da istrauje i pie o razliitim otvorenim politikim problemima u Jugoslaviji. Evo to se u toj brouri kae: Drugo, dokazuju ga (protivsrpski karakter jugoslavenskih komunista) po tome to su digli ustanak u Srbiji i u Crnoj Gori onda, kad je srpski narod bio podvrgnut istrebljenju u Bosni i Hercegovini, Liki i Baniji. Umesto da se srpski narod iz ostalih krajeva uputi da

brani svoju brau od ustaa, komunisti ga okreu protiv okupatora; umesto svojom intervencijom da Srbi smanje rtve u Hrvatskoj, komunisti ih ubacuju u nesreu i van Hrvatske; i ne samo da se rtve ne smanjuju tamo, nego se izazivaju i drugde. Da li je to samo sluajna podudarnost ili smiljen plan da u isto vreme kad Paveli sprovodi pokolje Srba u Hrvatskoj, Josip Broz gura Srbe na ustanak u Srbiji i Crnoj Gori? Tree, svoje protivsrpsko obeleje komunisti dokazuju ne samo time to su nagnali Srbe u smrt van Hrvatske, nego i po tome to su preneli svoju akciju protiv Srba i u samoj Hrvatskoj. Dok su bili najstrahovitiji pokolji Srba u Hrvatskoj (u leto 1941), Komunistika partija die ustanak u Srbiji i Crnoj Gori...62 62 Lazitch: Osnovne istim o radu i ciljevima Tita i komunista, str. 56. Pitanje, u kurzivu (u originalu) eli sugerirati komunistiko-ustaku zavjeru protiv srpskog naroda. Tu su tezu etnici ponavljali tokom rata. Poslije rata Lazitch je promijenio miljenje: u svojoj knjizi Titov pokret i reim u Jugoslaviji 1941-1946 (str. 17-20) on tvrdi da su etnici bili oni koji su prvi podigli ustanak, pozivajui se, poput Kneevia, na navodni dogaaj u blizini sela Ljuljaci, 28. maja 1941. Major Vukovi, jedan od vanih etnikih komandanata, u svom lanku Ustanak u Zapadnoj Srbiji takoer pripisuje komunistima poetak ustanka. Jedan je od osnovnih zadataka etnikog pokreta, objanjava on, u pogodnom trenutku, kad izgledi na uspeh oruane akcije budu povoljni, krenuti na ustanak, ali kasnije u istom lanku pisac kae: Tako je pokret Drae Mihailovia, silom dogaaja, pre nego sopstvenom inicijativom, naveden da tokom septembra 1941. stupi u akciju i da njome vodi, uz ogromne rtve.63 Pogodan trenutak znaio je, naravno, moment iskrcavanja Saveznika na Balkanu, a poto do njega nije dolo ljeti 1941, sila dogaaja koja je Mihailovia uvukla u akciju mogla je biti samo uspjeni partizanski ustanak. Ne ba malo autoritativan izvor je i sam Mihailovi koji je na svom suenju priznao da su partizani bili ti koji su podigli ustanak u Srbiji.64 63 Vukovi, Ustanak u zapadnoj Srbiji, str. 131-134. To potvruje jo jedan etniki komandant, Pavle Mekovi, koji je s Mihailoviem bio na Ravnoj Gori: ia je do poslednjeg trenutka izbegavao vratolomne borbe sa Nemcima bez ikakvog cilja, i bio je primoran da borbu prihvati. Na Ravnoj Gori, str. 64. 64 The Trial of Draka Mihailovi, str. 117-118. Druga omiljena teza etnike emigracije jest da je ustanak u Srbiji rezultat intervencije Moskve kod Britanaca, da se otpone s oruanom akcijom iza njemakih linija, kako bi oslabio jaki njemaki pritisak na Crvenu armiju. Najbolju i najautoritativniju formulaciju ove teze dao je Radoje Kneevi:

Ustanak u Zapadnoj Srbiji, koji Mihailovi u prvom trenutku nije hteo, - jer je kao vojnik od zanata znao da se osloboena teritorija ne moe da odri, - planuo je u avgustu i septembru 1941, ne pod pritiskom Komunistike partije, kako komunisti tvrde, a mnogi veruju. Taj ustanak je dignut jer su od Mihailovia to zahtevali Saveznici, ne bi li se, ma i malo, olakao nemaki pritisak na ruskom frontu. Mihailovi nije nikad hteo da narod gura u nekorisne vojnike avanture, jer njemu nije bilo svejedno da li e Jugoslavija biti naseljena Jugoslovenima ili Kinezima. Ali je na taj ustanak pristao, i sjajno ga vodio, kao na akciju potrebnu tada u okviru opteg saveznikog plana, bez obzira na rtve.65 65 Kneevi O desetogodinjici smrti (Drae Mihailovia), str. 339. Ova teza, koju prihvaa i major Vukovi, nije odriva vie od ostalih etnikih pokuaja da uljepaju povijest etnike uloge u ratu. Ni Kneevi ni Vukovi ne idu tako daleko da bi tono rekli kad su to Britanci traili od Mihailovia da zapone s ustankom u Srbiji, ali kako znamo da je prva radio poruka Mihailovieve grupe primljena na Malti 14. septembra, i da prvi britanski agent, kapetan Hudson, nije stigao u Mihailoviev tab do 25. oktobra, Britanci nisu nikako mogli dati znak za ustanak u augustu ili poetkom septembra. Materijalna istina moe se utvrditi iz nekoliko izvora. Brltansko-sovjetska razmjena miljenja o situaciji u Jugoslaviji poela je ubrzo nakon to su Britanci uspostavili kontakt s Mihailoviem i od Hudsona uli da u Srbiji postoje dvije gerilske grupacije, jedna pod Mihailoviem a druga pod komunistima, te da su im ciljevi opreni i da u stvari vode meusobnu oruanu borbu. Jugoslavenska izbjeglika vlada zatraila je 13. novembra od svog izaslanika u Kujbievu da zamoli sovjetsku vladu neka poalje hitne instrukcije komunistima da surauju s Mihailoviem i da pod njegovom komandom ujedine svoje napore protiv agresora.66 Britanska je vojna misija podnijela memorandum sovjetskom ministarstvu rata 24. novembra u kojem zahtijeva od Sovjeta da odmah interveniraju kod ustanika u Jugoslaviji. U memorandumu se takoer kae: Na poseban zahtjev sovjetske vlade, britanska je vlada potakla ustanak u Jugoslaviji, pa je stoga u interesu sovjetske vlade da pomogne ostvarenje jedinstva svih ustanika u Jugoslaviji.... britanska vlada smatra pukovnika Mihailovia jedinim moguim vodom i zbog toga bi sve strane trebale sluati njegova nareenja ili bar suraivati s njim.67 66 Foti, The War We Lost, str. 169. 67 Citirano u ibid, str. 170. Kneevi i Vukovi bi htjeli da vjerujemo kako ti kontakti izmeu Britanaca i Sovjeta u kojima je sudjelovala i jugoslavenska izbjeglika vlada stoje u neposrednom odnosu s poetkom ustanka u Srbiji. Ali to nam onemoguuje datum tih kontakata: oni su uspostavljeni nakon to je ustanak ve dugo trajao. Sovjeti su se jednostavno nadali da e navesti Britance da uine sve to mogu kako bi pojaali ustanak sada kad su doli u dodir s

Mihailoviem, a Britanci i Jugoslaveni u izbjeglitvu nadali su se navesti Sovjete da svojim pritiskom dovedu partizane pod Mihailovievu komandu. Britanci su se kao izraziti legitimisti sloili sa eljom predsjednika vlade Simovia da snage otpora treba ujediniti pod Mihailoviem. Mihailovi je napokon bio profesionalni oficir i Srbin i moglo se oekivati da e voditi bitku u velikoj tradiciji srpske vojske iz balkanskih ratova i prvog svjetskog rata. Jugoslavenski komunisti bili su vojni amateri, a britanski obavjetajni podaci iz Jugoslavije do njemakog napada na nju nisu bili takvi da bi u tom asu davali povoda optimizmu u pogledu rukovodeih sposobnosti, vlastite inicijative i veliine podrke koju je imala Komunistika partija Jugoslavije.68 68 Auty, str. 97-99, 106, 110. Opi ustanak poeo je kao rezultat inicijative i vodstva komunista, a ne ljudi ovlatenih da zastupaju legitimizam. Kako ustanak nije poeo na znak Britanaca, posve je jasno da se nije slagao s britanskim planovima. Tokom augusta i septembra, prije nego to se moglo doi do pouzdanih informacija, a djelomice i na Simovievo urgiranje, te na temelju barem jedne poruke koja je iz Jugoslavije dola preko Lisabona, BBC se nije osvrtao na ustanak.69 Sredinom oktobra, kad je postalo jasno da se radi o dvjema razliitim grupama, Britanci su vrsto stali na etniku stranu. Htjeli su da se obje grupe ujedine, ali pod pretpostavkom da se partizani podrede Mihailovievoj komandi. 69 Bivi sekretar amerikog poslanstva u Beogradu, Karl Rankin, koji je napustio grad sredinom jula, stigao je u Lisabon s porukom da bi BBC trebao prestati s emitiranjem izvjetaja o oruanim akcijama u Srbiji. Ibid, str. 11-13. etnici Drae Mihailovia bili su u stvari uvueni u ustanak samo zato to nisu mogli ostati po strani i dozvoliti da vodstvo pokrenutog srpskog stanovnitva pree potpuno u ruke komunista. Nisu htjeli da uprava u osloboenim dijelovima zemlje ostane iskljuivo pod kontrolom komunista; bojali su se da e komunisti zavesti teror u osloboenim krajevima i htjeli su to sprijeiti.70 Ali Mihailovi nikada nije bio potpuno odan ustanku, niti je, kao to emo vidjeti, sudjelovao u njemu dulje vrijeme. 70 Tako je Mihailovi objasnio svoje akcije njemakim predstavnicima na sastanku u Divcima. Mikrofilm, br. T-314, rola 1457, snimci 1317-1321. U ranoj fazi ustanka, kada je svatko stajao pred istim neprijateljem i istim problemima, dolo je do nekih kontakata i, prirodno, do neke vrste suradnje izmeu partizanskih i etnikih odreda i njihovih voda. S partizanske toke gledita to je bilo u savrenom skladu s komunistikom linijom stvaranja Narodnog fronta. Tito je sam izjavio da je tadanji Glavni tab partizanskih odreda u Beogradu uo o Drai Mihailoviu i grupi oficira koji se skrivaju negdje u planinama oko Ravne Gore, te da je naredio tabu valjevskog partizanskog odreda da stupi u kontakt s Mihailoviem i pokua ga uvjeriti u potrebu zajednike borbe s

partizanima.71 Do kontakta izmeu predstavnika dviju grupa dolo je u julu, u Beogradu, a tokom augusta bilo je jo nekih dodira izmeu predstavnika obje grupe, i izgleda da je dolo do nekog sporazuma o meusobnom nenapadanju i o jo nekim stvarima.72 Ali kad se je Tito, upravo po dolasku iz Beograda na slobodni teritorij, sastao s Mihailoviem 19. septembra u Struganiku, selu blizu Valjeva u zapadnoj Srbiji, oba su voe shvatila da su razlike izmeu njihove taktike i njihovih ciljeva prevelike da bi dolo do bilo kakvog stvarnog kompromisa.73 Dolo je do nekog povrnog sporazuma o nekim manje vanim stvarima, ali i on je trajao samo nekoliko tjedana. Do kraja oktobra svaka je nada u trajniju suradnju nestala u trzavicama i izravnom krenju dogovora. Tokom ta dva tjedna takoer je postalo jasno da partizansko rukovodstvo uope ne sumnja da treba nastaviti borbu protiv Nijemaca i srpskog kvislinkog reima, a da etnici kolebaju i trae nain da odustanu od borbe, te da svu svoju snagu okrenu protiv partizana. Bio je to proces polarizacije koji je u Srbiji trajao nekoliko tjedana i imao je za posljedicu u nekoliko sluajeva mijenjanje strana. Tako je, na primjer, etniki odred popa Vlade Zeevia i porunika Ratka Martinovia koji je i dotad usko suraivao s partizanima, preao potpuno na partizansku stranu.74 Nakon vie od mjesec dana neslaganja i manjih sukoba izmeu etnika i partizana, zbio se niz dogaaja (koje emo neto kasnije razloiti) to su svoju kulminaciju dostigli 1. novembra, etnikim napadom na partizane u Uicu i okolici, gdje su partizani imali svoj tab. etniki pokuaj da savladaju partizane nije uspio i od tog asa neprijateljstvo izmeu partizana i etnika postupno je bivalo sve vee, sve dok nisu stupili u odlunu meusobnu borbu skoro po itavoj Jugoslaviji. Ta borba razvila se do najvanijeg vojnog i politikog problema rata u Jugoslaviji i imala je krajnje sloene meunarodne implikacije. 71 Tito, Borba %a osloboenje Jugoslavije 1941-1945. str. 207-208. 72 Marjanovi Prilozi, str. 183 - 192; The Trial ofDra^a Mihailovi, str. 110-111. Vidi takoer Dedijer, Josip Broi^ Tito, str. 301-303. Za jednu ranu (30. august) izjavu o zajednikoj akciji partizana i etnika vidi Zbornik DNOR, tom II, sv. 1, str. 44-45. 73 Jo jedan sastanak izmeu Tita i Mihailovia (o tome kasnije) odran je 27. oktobra u selu Brajii, blizu Ravne Gore. Za partizansko tumaenje tih sastanaka vidi dva djela Jovana Marjanovia koja se odnose na sukob etnika i partizana u Srbiji 1941. i na narodnooslobodilaki rat u Srbiji 1941. Za etniko tumaenje tih sastanaka vidi npr. Sergije M. ivanovi, III, 8-50. Vidi takoer tumaenje pro-ljotievskog pisca Karapandia, str. 9496, 115-118. 74 Zeevi, bivi lan Demokratske stranke, priao je KPJ ve 1942. Kasnije je zauzimao visoke poloaje u partizanskoj privremenoj vladi, u jugoslavenskoj federalnoj i srpskoj republikoj vladi. Umro je u oktobru 1970. Preostaje nam pitanje kakva je bila brojana snaga etnika u zapadnoj Srbiji u jesen 1941. Tu nije mogue dati nikakav zadovoljavajui odgovor. Suvremeni partizanski izvori

ukazuju na to da su u posljednjem tjednu oktobra etnici imali oko tri tisue ljudi.75 Problem je u tome koga sve ubrojiti: samo ljude u ve organiziranim i operativnim odredima, ili njih i ljude koji su bili popisani i vjerojatno spremni da se jave na poziv? Osim toga, koliko ih se od tog broja stvarno borilo? Prema izjavi jednog zarobljenog etnikog komandanta (Zdravka Drakovia) snaga Mihailovievih etnika procijenjena je 8. oktobra na najmanje 10.000 ljudi.76 Njemaka karta od 29. oktobra sa smjetajem raznih pobunjenikih snaga u Srbiji naznauje za Mihailovia 10.000 ljudi s upitnikom. Izvjetaj obavjetajnog oficira opunomoenog komandujueg generala u Srbiji za dan 1. oktobra naznauje jakost etnika izmeu pet i deset tisua, ali zatim dodaje: Najvei dio pobunjenih etnika jo nije uao u otvorenu borbu protiv njemakih snaga.77 75 Kako navodi Marjanovi, Ustanak 1941, str. 184. 76 Mikrofilm br. T-314, rola 1457, snimci 351-352. 77 Za kartu vidi ibid, snimak 1099, a za izvjetaj od 1. novembra vidi ibid, snimci 1133-1137. Na istoj karti Nijemci su procijenili broj partizana na 12.700 ljudi. Naravno, partizanske su procjene znatno vee. ETNICI STIU LEGITIMNOST Mihailovievi etnici, shvaeni kao snaga otpora u zaetku, nisu prvih tjedana inili nikakav napor da stupe u kontakt s izbjeglikom vladom, oito zbog toga to su okrivljavali Simovievu vladu i Vrhovnu komandu za ponizujuu predaju.78 Ipak su do jula ili augusta Mihailovi ili njegovi prijatelji stupili u neki dodir s jugoslavenskim predstavnicima u Istanbulu i to posredstvom povremenih putovanja poslovnih ljudi iz Srbije. Ti su izvori oito prenijeli vijest da ustanak koji je izbio nije pod vodstvom bivih oficira jugoslavenske vojske, ve da ga zapravo vodi KPJ. Ti su izvjetaji uredovno proslijeeni britanskim vlastima i jugoslavenskoj izbjeglikoj vladi u Londonu. Izvjetaji o ustanku pojavili su se i u kvislinkoj tampi u Beogradu, te u novinama raznih evropskih zemalja. O tome je 8. augusta izvijestio i Radio-Moskva. Slubenu britansku reakciju na dogaaje u Jugoslaviji izrazio je Hugh Dalton, lan vlade odgovoran za SOE poslove, u augustu 1941. kako slijedi: Jugoslaveni (to jest jugoslavenska kraljevska vlada u egzilu), Ministarstvo rata i svi mi sloili smo se da bi gerilske i sabotane grupe koje sada djeluju u Jugoslaviji, trebale pokazati dovoljno aktivan otpor koji bi prouzroio trajno ometanje okupacionih snaga i sprijeio njihovo smanjivanje. Ali te bi grupe morale ostati u ilegalnosti i izbjegavati svaki pokuaj da poduzmu dizanje ustanka u irokim razmjerima ili da povedu ambiciozne vojne operacije. To bi za sada moglo rezultirati samo otrim represalijama i gubitkom naih kljunih ljudi. One bi trebale uiniti sve to je u njihovoj moi da pripreme iroku podzemnu organizaciju spremnu da snano udari kasnije, kad mi damo znak.79

78 Marjanovi, Prilozi, str. 196-197; Marjanovi, Ustanak 1941, str. 194-195. 79 Ehrman, str. 77. Britanci su s tom politikom nastavili sve do kraja 1942, kad je njihova strategija na Sredozemlju dola do toke na kojoj bi se oruana borba u Jugoslaviji dobro poklapala s njihovim planovima. Jasno protivljenje izbjeglike vlade preuranjenom ustanku koji ne bi vodili kraljevski oficiri izrazio je u svom govoru jugoslavenskom narodu preko BBC-a 12. augusta, i predsjednik vlade Simovi. Svoj govor je zakljuio ovako: Kraljevska vlada zna da aka nesavesnih ljudi dananjom preranom akcijom nanosi teke patnje narodu. Nevine rtve koje Nemci danas streljaju, bie isto tako osveene i na raun Nemaca i na raun onih koji ine da te rtve padaju. as slobode je blizu, a prava vlada u Londonu dae signal kada e poeti ponovna borba za slobodu.80 80 Kljakovi, u Politici, 30. X 1970. Ovaj savjet ustanicima da trebaju ekati na znak iz Londona ponavljat e se kao refren u porukama koje e vlada slati u Jugoslaviju, a kao to e se vidjeti, to se u potpunosti slagalo s Mihailovievim pogledima. Po nalogu britanskih i jugoslavenskih vojnih i obavjetajnih nadletava, jedna grupa oficira napustila je 13. septembra Kairo i odletjela na Maltu. Prvi zadatak misije bio je da iznae to se to dogaa u Jugoslaviji. Dobili su nareenje da uspostave kontakt s ustanicima i izvijeste o zbivanjima. Grupu su sainjavali kapetan Duane T. (Bill) Hudson iz SOE, dva jugoslavenska zrakoplovna majora, Mirko Lalatovi i Zaharije Ostoji (obojica Crnogorci), i rezervni zrakoplovni narednik Veljko Dragievi koji je rukovao radio-stanicom. Kapetan Hudson, koji je u Jugoslaviji bio poznat i pod svojim ratnim nadimkom Marko, bio je prije rata rudarski inenjer u britanskom rudniku antimona Zajaa, u zapadnoj Srbiji, ali je u mjesecima to su prethodili napadu na Jugoslaviju radio za beogradski centar SOE. Govorio je teno srpsko-hrvatski. Hudson i dva jugoslavenska oficira imali su u Kairu odvojene sastanke, svaki sa svojim pretpostavljenima, i ponijeli su u Jugoslaviju svaki svoju ifru. Grupa je s Malte otplovila podmornicom i iskrcala se na crnogorskoj obali 22. septembra.81 Ubrzo su susreli odred crnogorskih partizana koji su ih otpratili do partizanskog taba za Crnu Goru, gdje su susreli i Milovana ilasa, delegata partizanskog Vrhovnog taba. Otuda je Hudson poslao svojim pretpostavljenima neke izvjetaje koji su govorili u prilog partizanima i njihovoj organizaciji u velikom dijelu Crne Gore koji su kontrolirali. Poslije su Hudson i Ostoji (Lalatovi i Dragievi putovali su sporije i odvojeno) u pratnji partizanskog komandanta majora Arse Jovanovia otili u Vrhovni tab NOPOJ u Uice u zapadnoj Srbiji. Tamo su susreli Tita.82 81 Zbornik DNOR, tom II, sv. 2, str. 209; Deakin, The Embattled Mountain, str. 126, 129, 131, 138; (prevedeno na hrvatsko-srpski kao Bojovna planina). Sweet-Escott, str. 96.

konspirativno ime Hudsonove misije i njegove radio-veze s Britancima u Kairu bilo je Bullseje. Istom vezom prenoene su i poruke izmeu Mihailovia i vlade u izbjeglitvu, ali su sve poruke koje je Mihailovi slao svojoj vladi britanskim kanalima nosile konspirativni naziv Villa Resta. The etniks, str. 83. 82 Deakin daje potpuni opis Hudsonovog putovanja s obale do Uica u The Embattled Mountain, str. 131-134. Vidi takoer Lekovi, Boravak britanske vojne misije na osloboenoj teritoriji Crne Gore i jugoistone Bosne, str. 301-302. U meuvremenu je 14. septembra britanska radio-.sluba. na .Malti., uhvatila poruku iz Mihailovievog taba koji se identificirao i proslijedila ju, kako je zatraeno, jugoslavenskoj vladi u Londonu.83 U odgovoru, Britanci su obeali da e Mihailoviu poslati pomo. Hudson je 9. oktobra radiom primio iz Kaira instrukcije da bez odlaganja krene Mihailoviu u Srbiju jer mu treba sigurna ifra,84 pa su tako nakon kratkog boravka u Uicu Hudson i Ostoji produili za Ravnu Goru. Tamo su stigli oko 25. oktobra, a kasnije im se pridruio i Lalatovi.85 Do tog vremena Mihailovi je ve imao kontakt s Londonom i saznao je da su Britanci odluili da ga priznaju kao jedinog legitimnog komandanta snaga otpora u Jugoslaviji i da e mu poslati pomo. To je bila prekretnica u ivotu Mihailovieve organizacije. Od tog asa pa nadalje, etnici su bili organ jugoslavenske vlade u izbjeglitvu. Britanska vojna misija poslana je njihov tab i to je etnicima donijelo veliki presti; bio je to vidljiv izraz da su i slubeno postali dio Saveznika koji se bore protiv Osovine. Ovakva vrsta priznanja i podrke bila je Mihailoviu neobino vana, osobito sada kad je bio suoen ne samo s njemakom okupacionom vojskom i srpskim kvislinkim snagama, ve i s borbom kojom su rukovodili komunisti, s partizanima. 83 Za nain na koji je uspostavljen taj kontakt i o provjeravanju autentinosti radiosignala iz Jugoslavije, vidi Radoje L. Kneevi Jugoslovenska vlada i Draa Mihailovi, Poruka, br. 8, str. 5-14, osobito str. 6-7. 84 The Embattled Mountain, str. 130-131. Priznanje Mihailovia od strane izbjeglike vlade i Britanaca za vou oruanog otpora u zemlji imalo je nekoliko drugih posljedica koje su etnicima ile u prilog. Prvo, Mihailovieva brza unapreenja izmeu decembra 1941. i juna 1942. godine do najvieg generalskog ina, i postavljanje za ministra vojske, mornarice i zrakoplovstva u izbjeglikoj vladi u januaru 1942, a u junu 1942. za naelnika taba Vrhovne komande, koja je formalno time iz Egipta prenesena natrag u zemlju. To mu je omoguilo da u izvjesnoj mjeri kontrolira etnike i proetnike grupe otpora koje su se drugom polovinom 1941. javile bez ikakvog sudjelovanja etnika iz Srbije, i u pravilu u uskoj vezi s partizanima, u Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini, sjevernoj Dalmaciji, jugozapadnoj Hrvatskoj (u Lici, na Kordunu i Baniji), a do neke mjere ak i u Sloveniji. Jo je vie dobio na prestiu kad su jugoslavenska i britanska propaganda stvorile od njega heroja u protivosovinskom svijetu. Drugo, Mihailovi je imao

monopol u kontaktima sa zapadnim Saveznicima, a preko izbjeglike vlade i normalan kontakt sa Sovjetskim Savezom, dok se zapadni Saveznici uope nisu osvrtali na partizane, iako su oni bili jedina snaga koja je aktivno nastavljala s borbom protiv Osovine i domaih kvislinga.86 Tree, iskljuivo su etnici primali skoro dvije godine ono malo materijalne i financijske pomoi koju su Britanci i vlada u izbjeglitvu mogli poslati. Svi ti faktori zajedno pojaali su unutranju politiku poziciju etnika meu Srbima i u Crnoj Gori, a istovremeno su stvarali tekoe za politiku poziciju partizana. 85 Zbornik DNOR, tom II, sv. 2, str. 209. Major Ostoji je kasnije postao ef operativnog, organizacionog i obavjetajnog odjela Mihailovievih snaga, a major Lalatovi postao je lan etnike Vrhovne komande. Narednik Dragievi ostao je u Uicu jo nekoliko dana i, kako su etnici tih dana napali Uice, odluio je da ostane s partizanima. Postao je glavni Titov radiotelegrafist i dobio in majora. Poginuo je prilikom njemakog desanta na Drvar, 25. maja 1944. 86 Do oktobra 1942. BBC u svojim emisijama uope nije spominjao partizane; kad ih je poeo spominjati, Mihailovi se razjario jer je to smatrao ugroavanjem svojeg prava da bude voda otpora. Deakin, The Embattled Mountain, str. 182. SVE JAI KONFLIKT IZMEU ETNIKA I PARTIZANA Kao to smo vidjeli, uspjeh partizanskog ustanka u Srbiji i podrka naroda koju je uivao, natjerali su neke etnike voe da u septembru zajedno s partizanima ili samostalno napadnu Nijemce, Na primjer 24. septembra major Dragutin Keserovi, bivi komandant kod Koste Peanca koji je preao Mihailoviu, napao je Nijemce u blizini Kruevca i ubio je dvadeset tri njemaka vojnika.87 U oktobru su partizanske i etnike jedinice pod komandom kapetana Radoslava Raia, porunika Ratka Martinovia i popa Vlade Zeevia, s uspjehom napadadale Nijemce u raznim dijelovima zapadne Srbije.88 Ali sam Mihailovi nije se obavezao na ustanak i uskoro je s pozicija nesklonog i zakanjelog pridolice borbi koju su zapoeli partizani, preao na pozicije njihovog aktivnog protivnika. Tri glavna razloga za tu promjenu pozicije bila su: Drakonske mjere koje su Nijemci primjenjivali u elji da skre ustanak u Srbiji; Mihailoviev novi status slubenog voe svih snaga otpora u Jugoslaviji, voe koji uiva podrku izbjeglike vlade i Britanaca; i konano, spoznaja da partizani predstavljaju najozbiljniji izazov etnikoj poziciji u Jugoslaviji, i tada, i u budunosti. Od poetka oruane borbe u Srbiji, njemaki okupacioni reim postajao je svakog dana sve otriji. Slubena saopenja i statistika o masovnim pogubljenjima, poevi od 15. jula, ne ostavljaju mjesta sumnji u tu otrinu, a tako ni dokumentacija o paljenju kua, hapenjima, uzimanju velikog broja talaca i tako dalje.89 U prvim mjesecima ustanka njemake okupacione i kvislinke vlasti pripisivale su oruane akcije i sabotae iskljuivo komunistima (i idovima) i u isto vrijeme naglaavale da se veina obinog srpskog puanstva ponaa lojalno prema njemakim i srpskim vlastima.90 Njemaka propaganda je posve oito htjela

stvoriti jaz izmeu manje-vie pasivne veine stanovnitva i one rastue manjine koja je sve vie i vie otvoreno nastavljala s otporom ili ga podravala. 87 Mikrofilm br. T-314, rola 1457, snimak 329. 88 Zbornik DNOR, tom II, sv. 1, str. 75-76, 89, 98. 89 Za objave strijeljanja i statistike njemakih okupacionih vlasti ili kvislinkog reima vidi tekstove u ibid, tom I, str. 297-376. 90 Njemaka propaganda uvijek je spominjala komuniste i idove zajedno, raunajui s eventualnim antisemitskim osjeajima stanovnitva, ili da ih na to potakne. Usprkos potrebama na istonom frontu, Nijemci su uskoro uvidjeli da moraju pojaati svoje snage u Srbiji ako ele suzbiti ustanak. Sredinom septembra doveli su jedan ojaani puk (125. puk) iz Grke i 342. pjeadijsku diviziju iz Francuske, a sredinom novembra prebacili su sa sovjetskog fronta 113. pjeadijsku diviziju. Politika krajnje brutalnog guenja oruanog ustanka u Srbiji je 16. septembra i slubeno zapoeta s dva dokumenta: Hitlerovom direktivom br. 31 A, kojom se nareuje feldmaralu Listu da ugui pokret otpora na jugoistoku, i Fhrerovom naredbom o suzbijanju komunistikih pokreta oruanog otpora u okupiranim podrujima koju je izdala OKW, a potpisao feldmaral Keitel. U Fhrerovoj naredbi specificirano je da za svakog ubijenog njemakog vojnika treba pogubiti stotinu, a za svakog ranjenog njemakog vojnika pedeset talaca.91 Okrutno provoenje ove naredbe jasno se vidi na primjeru njemakog strijeljanja moda vie od pet tisua osoba u gradovima Kraljevu i Kragujevcu sredinom oktobra 1941; bila je to odmazda zbog napada na njemake snage u kojem po svoj prilici nije poginulo vie od dvadesetak njemakih vojnika, a tek neto vei broj bio je ranjen.92 Mihailovi je mislio da ovakve represalije dokazuju kako e bilo kakve gerilske operacije uskoro postati nemogue i da e ak i vrlo ograniena gerilska aktivnost ili akti sabotae stajati neizmjerno mnogo ivota. On je od poetka bio uvjeren da je ustanak poeo prerano, jer je nadmona snaga Nijemaca onemoguavala postizanje bilo kakvih trajnijih vojnih rezultata u smislu dranja osloboenog teritorija, i jer bi cijena u ivotima bila previsoka u usporedbi s bilo kojom privremeno postignutom prednou. Mihailovi i ostali iz njegove generacije jo su se ivo sjeali stranih gubitaka meu stanovnitvom u prvom svjetskom ratu, kad je Srbija zbog ratnih operacije i epidemija tifusa izgubila oko 20 posto svog puanstva; tu su bile prisutne i strahote u izvjetajima o velikim gubicima meu srpskim stanovnitvom u NDH, koje je ginulo od ustake ruke. Tako je Mihailovi izraavao osjeaje znatnog dijela srpskog stanovnitva kad je zahtijevao uvanje srpskih ivota. Iste poglede izraavali su i Nedieva vlada i Peanevi etnici i vlada u izbjeglitvu. Njima bi nastavljanje ustanka protiv okupacionih snaga bilojednako veim gubicima u srpskim

ivotima, a nema dvojbe da je svijest o tome bila vrlo vaan faktor koji je utjecao na Mihailovievo ponaanje.93 91 Za tekst direktive br. 31 A vidi Hitlers Weisungen, str. 128-129; za tekst naredbe OKW, vidi International Military Tribunal, Trial of the Major War Criminals, XXV, 530-533. Ovu naredbu trebalo je formalno primijeniti na sva podruja pod njemakom okupacijom, ali striktno je provoena samo u Srbiji. 92 Njemaki izvori pokazuju da je u Kraljevu strijeljano 1.736 mukaraca i 19 ena (ZbornikDNOR, tom I, sv. 1, str. 554-556), a u Kragujevcu 2.300 stanovnika grada (Trial of Major War Criminals, XXXIX, 366). Neke procjene o broju strijeljanih samo u Kragujevcu idu ak do 7.000, ali najistaknutiji autoritet za pitanje njemakog terora u Srbiji navodi broj od oko 3.000 ljudi. Glii, str. 66-67. 93 Mihailovi je njemakim predstavnicima na sastanku u Divcima kao svoju najvaniju brigu naveo spaavanje srpskih ivota, i od njemakih kaznenih ekspedicija i od kumunistikog terora. Mikrofilm br. T-314, rt""T457; smmci '1317-1318. Vidi takoer Marjanovi, Prilozi, str. 186, 193-194. Pogorani vojni uvjeti za pobunjenike u Srbiji, koji su nastali kao posljedica velikih njemakih operacija protiv snaga na osloboenom teritoriju (tzv. prva neprijateljska ofenziva)94 takoer su pojaali napetost izmeu partizana i etnika; oruani incidenti izmeu njih poeli su bivati sve ei i bilo je mnogo sluajeva da su etnici razoruali partizane ili partizani etnike. Da izgladi nastale potekoe i da prui traenu informaciju o partizanskim pogledima i stavovima, Tito se 20. oktobra obratio Mihailoviu pismom koje je sadravalo dvanaest toaka.95 Ugovoren je i sastanak, pa su se 27. oktobra dvojica voa sastala u selu Brajii, blizu Ravne Gore. 94 Veina jugoslavenskih pisaca dijeli vojne operacije Osovine protiv partizana u sedam ili pet posebnih velikih ofenziva, od kojih je prva njemaka i srpska kvislinka operacija protiv partizana (i etnika) u zapadnoj Srbiji od 20. septembra do prvih dana decembra 1941. 95 Zbornik DNOR, tom I, sv. 1, str. 203-207. Partizani su tekst svojih prijedloga objavili u svom listu Borba, 11. novembra 1941. u Uicu. Razlike koje su se pojavile na tom sastanku bile su ak izrazitije nego prilikom sastanka u Struganiku. Izgleda da se u Brajiima prvo diskutiralo o etiri prijedloga, po dva sa svake strane: s partizanske strane, da se nastavi zajednika oruana borba protiv okupacione vojske, bez obzira na posljedice, te da pukovnik Mihailovi pree u partizanski Vrhovni tab kao naelnik taba; sa etnike strane, da se partizanski odredi stave pod Mihailovievu komandu i da se ogranie na onaj tip akcija koje zagovaraju i izvode etnici.96 Kako je svaka

strana pokuavala nametnuti svoje stavove o taktici ustanka i htjela stei punu kontrolu nad vojnom snagom one druge, sporazum o tim tokama nije postignut. etnici oito nisu bili voljni prihvatiti etiri najvanije od dvanaest toaka koje je iznio Tito. Toke 1, 2, 6 i 7 bavile su se zajednikim vojnim operacijama protiv Nijemaca i kvislinkih snaga, i stvaranjem zajednikog operativnog taba; zajednikim snabdijevanjem trupa kroz zajedniki operativni tab; organizacijom privremenog sistema lokalne vlasti u formi narodnooslobodilakih odbora koji e pomoi snabdijevanje oruanih snaga, ukljuujui tu i stvaranje centralnog narodnooslobodilakog odbora za cijeli osloboeni teritorij, te formiranje nove narodne strae za odranje reda umjesto stare andarmerije i policijskih organa; napokon, tu je bio i partizanski prijedlog da se vojska popunjava na osnovi dobrovoljnosti i da se odustane od prisilne mobilizacije ljudi. Kapetan Hudson upravo je dan-dva ranije stigao u Mihailoviev tab, pa su Tito i njegovi drugovi htjeli da i on sudjeluje na sastanku. Ali, prema Hudsonu, Mihailovi se tome protivio pa je ili neposredno prije ili poslije sastanka rekao Hudsonu: Ovaj napad na partizane koji u izvesti i moji odnosi s njima iskljuivo su jugoslavenska stvar, a ja sam legitimni predstavnik svoje vlade.97 96 Sergije M. ivanovi, III, 44. Jugoslavenski historiari ne spominju injenicu da je Tito ponudio Mihailoviu poloaj naelnika taba, ali to je potvrdio sam Tito u razgovoru s Raymondom Tournouxom, politikim urednikom lista Paris Match. Razgovor je objavljen LI broju od 36. novembra 1968. 97 Kako je naveo Hudson u St. Anthony's s College, Oxford University, Proceedings of a Conference on Britain and European Resistance 1939-45. Diskusija o Jugoslaviji, str. 12. Sastanak u Brajiima doveo je meutim do sporazuma u nizu manje vanih toaka: naime, da obje grupe mobiliziraju svoje ljude kako su to inile i do sada; da snage ostaju otprilike na svojim sadanjim poloajima i da u budue izbjegavaju meusobne sukobe; da se ratni plijen dijeli; da transport trupa i materijala po osloboenom teritoriju bude slobodan za obje grupe; da se ustanove mjeoviti sudovi koji e suditi pljakaima i narodnim neprijateljima; da se tisuu dvjesto puaka iz tvornice oruja u Uicu zajedno s izvjesnim dijelom novca, otkrivenog u trezorima Narodne banke u Uicu, preda etnicima.98 Ali oito je da etnici nisu ili na sastanak u Brajie, niti sklapali te parcijalne sporazume, s iskrenim namjerama. Slijedeeg su dana u Beogradu dva Mihailovieva pomonika, pukovnik Panti i kapetan Nenad Mitrovi, rekli njemakom obavjetajnom oficiru iz Abwehra Josefu Matlu da ih je Mihailovi ovlastio da uspostave kontakt s predsjednikom vlade Nediem i odgovarajuim njemakim komandnim tijelom, te da im kau da je Mihailovi voljan staviti sebe i svoje ljude na raspolaganje za borbu protiv komunizma. Odluku mora da je donio prije sastanka u Brajiima ili as nakon njega. Panti je dalje izjavio da Draa Mihailovi lino garantira za definitivno ienje srpskog teritorija od komunistikih bandi i istono i zapadno od Morave, u svrhu uspostavljanja mira i poretka. U tu svrhu Mihailovi treba oko 5.000 puaka, 350 lakih i 20 tekih mitraljeza. Iz kasnijih dogaaja proizlazi da su ova dva etnika traila i neto municije. Takoer su jasno

rekli da za vrijeme tih operacija oekuju da Nijemci nee poduzeti nikakvu kaznenu ekspediciju." 98 Marjanovi, Prilozi, str. 208. etnicima je u stvari isporueno samo nekoliko stotina puaka i mala svota novca. Glavni razlog zbog kojeg se Mihailovi obratio Nijemcima bio je taj to je ve bio odluio da napadne partizane, ali kako mu Britanci nisu slali ni oruje ni municiju (prva britanska isporuka oruja zranim putem uslijedila je 9. novembra) smatrao se prisiljenim da ih zatrai od Nijemaca. Nijemci su 29. oktobra obavijestili Pantia i Mitrovia da ele vidjeti Mihailovia osobno i da mu garantiraju sigurnost.100 Taj poziv je oito potaknuo Mihailovievu naredbu od 31. oktobra, da etnike jedinice napadnu partizane na podruju Uica i Poege, s neposrednim ciljem da se zauzme aerodrom u Poegi preko kojeg se nadao dobivati britansku pomo, a istovremeno Nijemce uvjeriti u vjerodostojnost svoje ponude. Napad je poeo 1. novembra, a 3. novembra Mihailovi je obavijestio njemakog opunomoenog komandanta u Srbiji da je voljan sastati se s njim, ali da operacije protiv komunista u kojima su angairane njegove trupe i koje su se oito pretvorile u opi sukob, zahtijevaju da trenutno ostane u svom tabu.101 99 Memorandum kapetana Matla svom pretpostavljenom, datiran 28. oktobra 1941. Mikrofilm br. T-314 rola 1457, snimci 1086-1087. 100 Ibid, snimci 1110-1112. 101 Mihailovievo pismo u njemakom prijevodu vidi u ibid, snimak 1338. Ali sastanak nisu dugo odgaali. Sastali su se 11. novembra u selu Divci blizu Valjeva. Mihailovia su pratili pukovnik Panti, kapetan Mitrovi i major Aleksandar Mii. Glavni njemaki predstavnik bio je potpukovnik Rudolf Kogard, obavjetajni oficir opunomoenog komandanta u Srbiji. Kogardova dugaka uvodna rije nije sakrila injenicu da Nijemci nisu doli ovamo da raspravljaju o Mihailovievoj ponudi za suradnju protiv partizana, ve prije da vide ovjeka kog su smatrali opasnim, da mu objasne uzaludnost borbe protiv Nijemaca, te da mu pokau da je jedini nain na koji moe posluiti svome narodu neposredna i bezuvjetna predaja. Mihailovi je bio krajnje razoaran kad je vidio da njegove ponude nisu prihvaene, da je doao samo zato da mu se dijele lekcije, a osobito ga je ojadilo to nije uspio dobiti municiju. Stalno je ponavljao da mora dobiti bar neto municije, jo te iste noi. Nita to su on i njegovi kolege rekli, izgleda da nije moglo uvjeriti Nijemce u ozbiljnost njihove ponude: ni uvjeravanje da je takva suradnja i u njemakom i u srpskom interesu, ni obeanja da nee prekriti rije, da ni pod kojim okolnostima nee pomisliti na borbu protiv Nijemaca, ni da su voljni primiti njemake oficire za vezu koji bi provjeravali njihovu aktivnost. Sve to nije uope uinilo nikakav dojam na Nijemce, a Kogard je jasno rekao da e, ako se Mihailovi ne preda, Nijemci nastaviti borbu protiv etnika. Mihailovi je odluno

odbio predaju, Nijemci nisu namjeravali udovoljiti njegovim eljama i sastanak je tako zavrio. Mihailovieve zavrne rijei bile su: I orujem i ideoloki, ja sam angairan u borbi protiv komunista do kraja.102 102 Vidi svretak zapisnika tog sastanka, ibid, snimak 1322. Njemaka ocjena Mihailovia nakon sastanka nije nelaskava. Ocijenili su ga kao jakog srpskog nacionalistu, ovjeka velike fizike snage koji potpuno vlada svojim osjeajima, ak i kad uje loe vijesti. Ibid, snimci 1332-1335. O sastanku u Divcima treba dodati jo dvije stvari. Prva se odnosi na Mihailovievu potrebu za tajnou. Mihailovi je naveo da je general Nedi pogrijeio kad se otvoreno stavio na stranu okupatora i da je Peanac, uinivi istu stvar, izgubio svoj ugled i utjecaj u srpskom narodu, ali da on ne namjerava uiniti istu pogreku. Zbog toga je od Nijemaca traio najstrou tajnost, ne samo o sastanku, ve i o svakoj pomoi koju bi mu Nijemci mogli pruiti. Drugim rijeima, Mihailovi je ve poetkom novembra 1941. bio voljan kolaborirati s neprijateljem pod uvjetom da to ostane tajna, ali oito nije dovoljno uzimao u obzir injenicu da ako narod ne odobrava otvorenu kolaboraciju, sigurno nee odobriti ni tajnu suradnju, ako za nju sazna. Druga stvar odnosi se na Mihailovievu utnju o identitetu partizanskih rukovodilaca. Iz nekog razloga ili zato to je partizanima uspjelo sakriti od njega svoj pravi identitet, ili zato to je, iako znajui tko su, odluio da ne govori - Mihailovi Nijemcima nije pruio nikakvu korisnu informaciju o partizanskim rukovodiocima. Posve obratno, rekao im je da su svi stranci i posebno je spomenuo samo jednog Zidova imenom Lindermaier, Bugara imenom Jenkovi, Maara imenom Borota, dvojicu Muslimana ija imena nije znao i jednog ustau, majora Bogania sve imena koja nikad nisam naao spomenuta bilo gdje drugdje.103 103 Ibid, snimci 1318-1320. O sastanku u Divcima vidi takoer u The Trial of Dra^a Mihailovi, str. 66-67, 127; Wisshaupt, str. 63 64. Pukovnika Pantia uhapsili su Nijemci ubrzo poslije sastanka u Divcima i odveli ga u martu 1942. u Njemaku kao ratnog zarobljenika. Nakon rata otiao je u Australiju. Njegov izvjetaj o sastanku u Divcima (Karapandi, str. 129-152) iz temelja se razlikuje od suvremenih njemakih dokumenata. Iako u Divcima nije postignut nikakav sporazum, etnici su nastavili s politikom kojom su poeli u novembru: borbom protiv partizana ali ne i borbom protiv Nijemaca. Jedna od etnikih akcija koja je estoko zagorala odnose izmeu etnika i partizana, dogodila se dva dana poslije sastanka u Divcima. Jedan etniki komandant, ije je pozivanje na Mihailovia sumnjivo, vjerojatno je bez njegova znanja izruio Nijemcima 365 partizana koje su etnici ranije zarobili; osim tridesetak njih, svi su ti zarobljenici kasnije smaknuti ili poslani u koncentracione logore.104

104 Izvjetaj o izruenju tih zarobljenika Nijemcima pojavio se najprije u Borbi od 20. novembra 1941; prestampan u KPJ, Istorijski arhiv Komunistike Partije Jugoslavije, tom I, sv. 1. str. 310-312. Vidi i The Trial of Draja Mihailovi, str. 23, 129-130. Marjanovi, Ustanak 1941. str. 367. Oito ne znajui za sastanak u Divcima, kapetan Hudson je u meuvremenu inio sve mogue da pomiri dvije grupe otpora, i u poruci od 13. novembra sugerirao je svojim pretpostavljenima da Mihailovia izloe pritisku: Predlaem da javite Mihailoviu kako puna britanska pomo nee dalje pristizati osim ako ne pokua da pod svojom komandom ujedini sve antifaistike elemente. Taj pokuaj zatim trebam izvesti osobno ja, tako da odem u Uice i tamo s partizanima prodiskutiram uvjete takvog zdruivanja, te da vam poaljem izvjetaj preko naeg Mark III W/T aparata tamo, i njegovog (Mihailovievog) W/T aparata ovdje. Takvom nastojanju trebao bi prethoditi odluan poziv Radio-Moskve partizanima da se ujedine s Mihailoviem.105 105 Deakin, The Embattled Mountain, str. 139. Kad su partizani 1. novembra s uspjehom odbili napad etnika na podruju Uica i Poege, poeli su s protunapadom. Nakon dva tjedna neprestanih borbi, opkolili su etniki tab na Ravnoj Gori. Kapetan Hudson komentirao je nekoliko godina kasnije taj dogaaj: partizani su doli, i dok sam ja bio tamo, skoro zauzeli Ravnu Goru.106 Izgleda da uope ne bi imali velikih potekoa da je zauzmu, ali ih je, prema Dedijeru, odvratila od toga emisija Radio-Moskve na srpsko-hrvatskom, o borbama protiv Nijemaca u Srbiji. U njoj je Mihailovi naveden kao voa svih snaga otpora u Srbiji. Iako zapanjen emisijom, Tito je shvatio da bi borba protiv etnika, i eventualna Mihailovieva smrt, mogla Rusima prouzroiti neprilike s Britancima. Zbog toga je naredio da se operacija obustavi i da se etnicima poalju parlamentarci na daljnje pregovore.107 Izmeu 18. i 20. novembra sastala se u aku mjeovita komisija. Na tom sastanku predstavnici dviju grupa otpora opet su se suglasili da obustave meusobne borbe i da poduzmu zdruene operacije protiv Nijemaca, te da stvore novu mjeovitu komisiju za rjeavanje problema i mjeoviti sud koji bi kanjavao one pripadnike dviju grupa koji bi se ogrijeili o taj sporazum.108 Ta se komisija u nekoliko navrata zaista i sastala, posljednji puta 27/28. novembra u selu Pranjani, blizu Ravne Gore, ali oito bez ikakvih pozitivnih rezultata. U meuvremenu su Nijemci krenuli u svoj konani napad da likvidiraju partizanski slobodni teritorij sa sreditem u Uicu. Tito je 28. novembra telefonom pozvao Mihailovia da krenu u zajedniku akciju protiv Nijemaca ali nije postigao nita: Mihailovi mu je rekao da ne moe prihvatiti frontalne napade i da osim toga mora svoje odrede vratiti u njihova zaviajna podruja.109 106 Hudson, str. 13; vidi takoer The etnih, str. 10. Saopenje partizanskog Vrhovnog taba o postanku etniko-partizanskog sukoba tih dana, izdano 4. novembra 1941. i objavljeno u Borbi od 7. i 8. novembra 1941, vidi u Zbornik DNOR, tom I, sv. 1, str. 242-247.

107 Dedijer, Josip Broz Tito, str. 308. 108 Marjanovi, Prilozi, str. 219-220; Marjanovi, Ustanak 1941, str. 369-371. 109 Marjanovi, Prilozi, str. 220-221. Ovo je bio posljednji neposredni kontakt izmeu dvojice voda. Vidi i elevi, str. 187-188. Drugi osnovni razlog koji je pridonio prekidu, i time sukobu izmeu etnika i partizana u zapadnoj Srbiji, jest injenica da je Mihailovi uspostavio kontakt s Britancima i vladom u izbjeglitvu, to je jako povealo njegovo samopouzdanje i presti. Iako se to moe izvesti iz opeg razvoja dogaaja u tom razdoblju, to potvruje i slijedea poruka kapetana Hudsona: Britansko obeanje za pomo djelovalo je na pogoranje etniko-partizanskih odnosa. Kad sam prvi put stigao na Ravnu Goru i Uice, krajem oktobra 1941. i prije izbijanja etnikopartizanskih neprijateljstava, Mihailovi je ve iz jednog telegrama saznao da e dobiti britansku podrku. S pravom je osjeao da nitko izvan zemlje ne zna nita ni o partizanima ni o tome da on sam nije zasluan za pobunu.110 110 Radio-poruka citirana u The etniks, str. 11. Samo nekoliko dana nakon Mihailovievog sastanka s njemakim potpukovnikom Kogardom u Divcima, predsjednik vlade Simovi je preko BBC-a 15. novembra spomenuo Mihailovia kao komandanta svih jugoslovenskih oruanih snaga u zemlji i pozvao je sve borce da se ujedine pod njegovom vrhovnom komandom.111 To je Mihailoviu davalo autoritet koji je ve neko vrijeme i svojatao i od tog asa pa sve do kraja novembra, on je u svim svojim pregovorima s partizanima, s obzirom na partizanski prijedlog za zajednike operacije protiv neprijatelja i za stvaranje zajednikog operativnog taba, neprestano inzistirao da se partizani stave pod njegovu komandu, budui da je on jedini legitimni predstavnik vlade.112 Vlada u izbjeglitvu savjetovala mu je da prestane napadati Nijemce i da borbu prihvati tek u samoobrani, jer e inae Nijemcima dati izliku za krvave represalije nad civilnim stanovnitvom. Time je potkrijepila njegove argumente. K tome je 16. novembra Hudson primio i slijedeu poruku, oito da je prenese Mihailoviu: Vlada Njegovog Velianstva sada smatra da borbu trebaju voditi Jugoslaveni za Jugoslaviju, a ne revolucija komunista za Rusiju, ako se eli da borba uspije. Zbog toga je vlada Nj. V. zatraila od sovjetske vlade da se komunistiki elementi okupe oko Mihailovia i da surauju s njim protiv Nijemaca, te da se bezrezervno stave na raspolaganje Mihailoviu kao nacionalnom vodi. Simovi e takoer narediti Mihailoviu da se suzdri od osvetnikih akcija.113 111 Kljakovi, u Politici, 6. IX 1970. 112 Marjanovi, Prilozi, str. 219-220.

113 Deakin, The Embattled Dra^a Mihailovi, str. 131.

Mountain, str.

140;

vidi

takoer The

Trial

of

Britanska odluka da pomau i podre iskljuivo etnike imala je dubok utjecaj na razvoj situacije u Jugoslaviji tokom mnogih mjeseci. Svojim izborom izolirali su partizane i izgubili svaku mogunost da na njih utjeu ili da ih iskoriste kao izvor informacija. Time su stvarno poveali njihovo nepovjerenje. S druge strane, Mihailovi je bio vrlo nezadovoljan Hudsonom i njegovom ulogom posrednika izmeu etnika i partizana, smatrajui da Hudson pokuava izvriti pritisak na njega izravno i preko svojih pretpostavljenih (vidi Hudsonovu poruku od 13. novembra). Pri slanju svojih poruka Hudson je ovisio o Mihailovievoj radio-stanici, ali je imao svoju vlastitu ifru. On je 21. novembra jo uvijek sumnjao u Mihailovia kao saveznika, to je i rekao u poruci svojim pretpostavljenima: Moje je miljenje o Mihailoviu da ima sve kvalifikacije osim snage. Partizani su sada jai i on britanskim orujem mora likvidirati njih, prije no to se ozbiljno okrene protiv Nijemaca.114 Mihailovi je ve pravio neprilike Hudsonu i, oko dva tjedna kasnije, nakon to su se okolnosti u zapadnoj Srbiji radikalno promijenile, zabranio je Hudsonu svaku upotrebu radio-stanice i time ga odsjekao od njegovih pretpostavljenih i od vanjskog svijeta.115 114 Deakin, The Embattled Mountain, str. 141. 115 Teko je razmrsiti injenice u vezi s Hudsonovim primopredajnikom i njegovim radio-vezama. Problem je nastao kad je Deakin u svome lanku Britanija i Jugoslavija 19411945 (str. 48) tvrdio da je Mihailoviu uspjelo sprijeiti Hudsona da se slui radiostanicom. Hudson je na konferenciji u Oxfordu, u decembru 1968, objasnio da je u Jugoslaviju ponio dva aparata: jedan manji, koji se uo samo do Malte i ubrzo je pregorio i jedan teki, zastarjeli aparat; taj je imao oko 25 kg, radio je samo na struju i za njegovo prenoenje trebala je tovarna ivotinja. Druge stvari Hudson ne objanjava. Pokuao sam od njega dobiti daljnja obavjetenja, pisao sam mu zimi 1970, ali bez rezultata. Ipak, Hudsonova poruka pretpostavljenima, 13. novembra (vidi str. 143 ove knjige) jasno pokazuje da nije mogao sa sobom ponijeti svoj jedini ispravni primopredajnik kad je potkraj oktobra iz Uica poao u Mihailoviev tab, jer je aparat stigao u Uice s Lalatoviem i Dragieviem, nakon to su Hudson i Ostoji otili na Ravnu Goru, i u Uicu je ostao kod partizana. Hudsonov radiotelegrafist ostao je u Uicu i stoga se Hudson sluio i morao se posluiti Mihailovievom stanicom i njegovim radistom, jer sam nije znao rukovati radiom. Razoaran to nakon jedine male poiljke od 9. novembra nije dobio vie nikakvo oruje, Mihailovi je vjerojatno posumnjao da ga Hudson sabotira i da je za partizane. Hudson je prisustvovao nekim sastancima mjeovite partizansko-etnike komisije i otiao u Uice da posreduje, doavi upravo u vrijeme kada se s Titom i dijelom njegova taba morao povui 29. novembra kad su Nijemci napali. Naputajui s Titom Uice, Hudson je sluajno naiao na svoj primopredajnik, uzeo ga i s velikim naporom prebacio kod Mihailovia na podruje Ravne Gore, kamo se vratio u noi izmeu 7. i 8. decembra. Naao je Mihailovia i nekoliko njegovih oficira, ali Mihailovi je odbio da ga vidi i nije mu dopustio da se poslui ni radijom ni

radiotelegrafistom. Prema Baileyju, Hudsonov radio bio je u to vrijeme neupotrebljiv. Vidi Deakin, The Embattled Mountain, str. 146; Tito, Ratna sjeanja, str. 48-54, 62; i Baileyjev izvjetaj iz aprila 1944, nakon povratka iz Jugoslavije. F.O. 371/44282, R 21295/11/92, Dodatak 3 str. 2. Ali najvaniji etniki razlog za odluku da se bore protiv partizana leao je u njihovoj krajnjoj opoziciji prema prirodi i ciljevima partizanskog pokreta. Partizani su bili revolucionarna snaga predvoena komunistima koja je djelovala kroz oblike Narodnog fronta i s nacionalnim parolama; teili su tome da tokom rata zadre punu samostalnost, a primjenjivali su kombiniranu strategiju oruanog otpora protiv okupatora i kvislinga s revolucijom usmjerenom protiv starog politikog i socijalno-ekonomskog poretka. Kao takvi, bili su direktna prijetnja etnicima, koji su bili organ izbjeglike vlade i branitelji starog poretka, i oigledna prijetnja glavnom etnikom cilju da poslije rata kontroliraju vlast u zemlji. U meuratnom periodu drava je bezobzirno gonila komuniste, a bilo je mnogo vatrenih antikomunista ne samo meu profesionalnim oficirima, graanskim politiarima, poslovnim ljudima i seljacima, ve i meu intelektualcima. Nije se moglo oekivati da e oni koji su prili etnicima zagovarati dugoronu ili bar kratkoronu suradnju s partizanima koje predvode komunisti. Pozicije dviju grupa nisu se mogle pomiriti ni ideoloki, ni u pogledu ratne strategije i taktike, ni u odnosu na poslijeratne ciljeve. S podrkom emigrantske vlade, etnici su normalno zauzeli stav da bi partizani morali prihvatiti Mihailovia kao vrhovnog komandanta i podrediti se njegovom autoritetu; partizani su to naravno odbijali znajui da bi podrediti se znailo prestati postojati. Ali bili su voljni postii nekakav sporazum, raunajui da bi im udruivanje s etnicima pod zastavorn Narodnog fronta pruilo mogunost da progiitju ili razvodne cijeli etniki pokret. Kmunisticka partija je imala veliki utjecaj na Narodni front, pa bi najopasniji domai neprijatelj, koji je imao znaajne veze sa zapadnim Saveznicima, u Narodnom frontu bio znatno onemoguen. etnici, naravno, nisu namjeravali dozvoliti da se to dogodi i jer su bili pouzdanici zapadnih Saveznika, mogli su prihvatiti okupaciju, pa ak i kvislinke reime u Jugoslaviji kao privremenu ivotnu injenicu. Prava opasnost nastala bi tek kad bi se Komunistikoj partiji dopustilo da postane tako jaka, da uz podrku Sovjetskog Saveza postane element vlasti pri kraju rata i u jugoslavenskoj politici poslije rata. Drugim rijeima, nagrada je bila ni manje ni vie nego vlast u buduoj dravi: s jedne strane sutinsko nastavljanje politikog, socijalnog i ekonomskog poretka kakav je bio do 1941. koji bi bio izmijenjen tako da pojaa velikosrpsku hegemoniju, ili, s druge strane, potpuno novi politiki i socijalno-ekonomski sistem izgraen po komunistikom konceptu. etnicima je izbor bio jasan: trebali su unititi partizane sami ili uz pomo Osovine i kvislinkih snaga. Partizani su tako postali neprijatelji protiv kojih su sva sredstva dopustiva, ubrajajui tu paktiranje i nagodbu s okupatorom i marionetskim reimima. Napad na Uice bio je samo prvi pokuaj u tom smjeru i unitenje partizana postalo je od tada glavni cilj etnike politike.

Na partizanskoj strani razmiljanja su bila obrnuta: etnici su postali primarni neprijatelji, jer se polazilo od pretpostavke da e Saveznici pobijediti u ratu; odlaskom okupacionih vojski i kvislinkih reima s jugoslavenskog teritorija, etnici e kao instrument emigrantske vlade koji od poetka uiva savezniku podrku, uiniti sve mogue da zadre iskljuivu vlast u poslijeratnoj dravi. Budui da su etnici branili ne samo srpsku hegemoniju nego i stari socioekonomski poredak, sa partizanskog stanovita bili su glavna i najvanija snaga kontrarevolucije u Jugoslaviji. Da bi postigli svoj cilj, partizani su morali poraziti i etnike. Iz taktikih razloga oni su svoju borbu predstavljali uglavnom i prvenstveno kao borbu protiv okupatora i kolaboracionista, otvorenih i prikrivenih to jest, protiv kvislinkih reima i etnika - i tokom rata poricali su komunistike ciljeve, iako nisu tajili vodeu ulogu Komunistike partije u novostvorenom Narodnom frontu i u narodnooslobodilakom ratu. Premda po definiciji sve komunistike partije dok su u opoziciji imaju za cilj dolazak na vlast i provoenje socijalistike revolucije, pa su to u prvoj fazi ustanka tvrdili i neki predstavnici KPJ, tek se nedavno u Jugoslaviji otvoreno poelo pisati da su i KPJ i partizani dodue bili angairani u ratu protiv okupacionih sila, ali i u graanskom ratu protiv snaga starog reima kod kue. Iz domaih i meunarodnih politikih razloga, o tome se tokom rata openito nije govorilo.116 116 Vojmir Kljakovi, O elementima socijalistike revolucije u oslobodilakom ratu naroda Jugoslavije, referat proitan januara 1972. u Ljubljani, na simpoziju o temi Oslobodilaka borba naroda Jugoslavije kao openarodni rat i socijalistika revolucija. Objavljeno u zborniku radova pod ovim drugim naslovom, knj. 1, Beograd 1977. etnici nisu lako proveli svoju odluku iz novembra 1941. da se ne bore protiv Nijemaca u zapadnoj Srbiji, sve dok ne doe povoljan as (to se kasnije proirilo na odluku da se ne bore protiv snaga Osovine ni van Srbije). Mihailovi je na sastanku u Divcima posve dobro razumio: ako se bezuvjetno ne preda Nijemcima, oni e nastaviti s borbom protiv njega. To su bez odlaganja i uinili, smatrajui da su etnici prozapadno orijentirani bez obzira na ono to govore, te da e prije ili kasnije svoje oruje okrenuti protiv Nijemaca.117 Nakon zavrenih operacija protiv Uica i partizana, Nijemci su od 6. na 7. decembra poduzeli tzv. operaciju Mihailovi i napali njegov tab na Ravnoj Gori. Mihailovi je jedva izbjegao zarobljavanje (vidi Glavu 7).Tako su poetkom decembra 1941. Nijemci povratili kontrolu nad teritorijem koji su partizani i etnici drali u zapadnoj Srbiji; veinu preostalih partizana odbacili su iz Srbije u Sandak, a etnike snage su baene u nered. etniki odredi veinom su rasputeni, neki su se povukli u ilegalnost, a drugi su se legalizirali kao dio Nedievih kvislinkih oruanih snaga. 117 Vidi izvjetaj Gerharda Feinea, savjetnika u slubi opunomoenika njemakog ministarstva vanjskih poslova u Beogradu, datiran 3. decembra 1941. u DGFP, serija D, sv. XIII, str. 946. SRPSKI NACIONALISTIKI OTPOR IZVAN SRBIJE

Snage koje su s vremenom postale poznate kao etniki pokret Drae Mihailovia, nisu u prvim mjesecima okupacije zapoele kao jedinstveni pokret. Mihailovi je vodio i organizirao etnike u Srbiji, ali grupe izvan Srbije koje su se kasnije identificirale kao dio Mihailovieva pokreta u stvari su poele ili kao dio ustanka koji je povela KPJ, ili su nastale_jy^mauc^U,j^rani svojih ivota.,} obitelji. To je bio sluaj u Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini, u sjevernoj Dalmaciji i u jugozapadnoj Hrvatskoj (Lika, Kordun, Banija). U toku prvih nekoliko mjeseci ustanka borbene grupe u svim tim krajevima sastojale su se od komunista i raznih pripadnika njihova Narodnog fronta, te od srpskih nacionalistikih elemenata. Rukovodstvo tih oruanih odreda takoer je bilo mijeano. Za razliku od partizana, koje je od poetka ustanka vodio Centralni komitet Komunistike partije i Glavni tab preimenovan poslije sastanka rukovodstva KPJ u Stolicama, u zapadnoj Srbiji, 26. septembra 1941. u Vrhovni tab kojem su pomagali pokrajinski Glavni tabovi - srpske nacionalistike grupe izvan Srbije nisu imale centralno vojno ili politiko rukovodstvo. S iznimkom nekih odreda u istonoj Bosni, veina ih je tokom prva tri ili etiri mjeseca ustanka imala slab ili nikakav dodir s Mihailovievom grupom na Ravnoj Gori. Ne obazirui se na koordinacionu aktivnost komunista, te su srpske nacionalistike grupe radile samostalno, ne suraujui meusobno ni na sreskoj, a kamoli na oblasnoj ili pokrajinskoj osnovi, a njihova je motivacija uglavnom bila samoobrana i zatita vlastitih obitelji. U nekim podrujima, kao na teritoriju NDH pod talijanskom okupacijom, nesuglasice izmeu komunista i srpskih nacionalista poele su istog trenutka kad i ustanak, i to na pitanju da li se boriti protiv ustaa i Talijana, to su htjeli partizani, ili samo protiv ustaa, to su htjele srpske nacionalistike grupe. Tako je proces polarizacije izmeu ta dva sastavna dijela ustanka poeo odmah. Voe srpskih nacionalistikih elemenata koji su se digli na oruje u Bosni i Hercegovini, Dalmaciji i u nekim drugim dijelovima Hrvatske, bili su bivi politiari ili uitelji, trgovci, pravoslavni sveenici, dugogodinji lanovi srpskih patriotskih organizacija kao to su Udruenje etnika,118 Narodna odbrana i Jugoslavenski sokol. Bili su to samozvani voe, koji su slijedei staru srpsku tradiciju sami sebe prozvali vojvodama i polagali pravo na apsolutnu vlast u svojim odredima. 118 Prema ehiu, str. 214-220, u Bosni i Hercegovini je malo koji od vodeih etnika tokom rata bio lan predratne etnike organizacije. Od 245 lanova upravnih tijela lokalnih etnikih odbora, samo ih je 57 otilo u etnike odrede, mnoge su tokom 1941. ubili ustae, drugi su otili u partizane ili ostali neaktivni, itd. Kada su vijesti o tim grupama dole do Mihailovia, on nije gubio vrijeme i smjesta je poslao svoje emisare da preuzmu komandu i da te odrede stave pod njegovu kontrolu. Krajem augusta poslao je najprije majora Boka Todorovia, kao svog glavnog delegata u Bosnu i Hercegovinu, i majora Jezdimira Dangia u istonu Bosnu. U poetku je njihova djelatnost bila usmjerena prvenstveno protiv ustaa i muslimanskog puanstva.119 Neko

vrijeme u Bosni je, kao i u Srbiji, postojala labava suradnja izmeu partizana i ovih Mihailovievih delegata, te jedinica koje su bile pod njihovom komandom. U istonoj je Bosni 1. oktobra sklopljen formalni sporazum izmeu partizanskih i Mihailovievih predstavnika. Sporazum je predviao stvaranje zdruenog etniko-partizanskog operativnog taba za istonu Bosnu i zajednike uprave na osloboenim teritorijima, zatim izdavanje zajednikog proglasa narodu kojim se poziva na borbu protiv neprijatelja, i prestanak svake borbe protiv muslimanskog i hrvatskog stanovnitva.120 Budui da su obje strane i to vie etnici nego partizani - taj sporazum sklopile sa zadnjim mislima, jedva da je mogao biti proveden u djelo, a kad su etnici douli za rascjep izmeu Mihailovia i partizana u Srbiji, prekid izmeu ove dvije grupe u Bosni bio je samo pitanje vremena. 119 Marjanovi, Prilozi, str. 202. 120 olakovi, Zapisi iz oslobodilakog rata, II, 17-37; Jugoslavija, Vojnoistorijski institut, Hronologija oslobodilake borbe naroda Jugoslavije 1941-1945, str. 122. Mihailovi je takoer poslao oficire u Crnu Goru, u ostale dijelove Bosne i Hercegovine, u Dalmaciju i u jugozapadnu Hrvatsku (Liku) da uspostave kontakte i formiraju regionalne komande isprva u mnogo sluajeva samo na papiru, ali s vremenom stvarno i u potpunosti. No, jedno je bilo ubrzati proces polarizacije izmeu dvije grupe otpora i otpoeti borbu protiv partizana, izjavljujui da su sve srpske nacionalistike grupe otpora dijelovi Jugoslavenske vojske u otadbini, a posve je drugo bilo staviti takve raznorodne jedinice pod jedinstvenu vojno-politiku komandu. Okolnosti pod kojima su pojedjne grupe nastale i djelovale vrlo su se razlikovale, a karakter svake grupe ovisio je velikim dijelom o snazi i osobnim sklonostima pojedinih voa, od kojih su mnogi ljubomorno uvali svoju samostalnost. Skoro svi ljudi koje je Mihailovi poslao da preuzmu komandu na podrujima izvan Srbije bili su mladi oficiri kraljevske vojske, koji su u aprilu odbili da se predaju, ili iz nekog razloga nisu bili poslani u zarobljenike logore, ili su nakon kratkog vremena bili otputeni (npr. oficiri crnogorskog porijekla). U nekim su krajevima takve oficire brzo prihvaali u Crnoj Gori npr. kamo je Mihailovi slao i postavljao Crnogorce (koji su se, naravno, smatrali najboljim Srbima). Ali u drugim podrujima ti su oficiri, gotovo sve Srbi iz Srbije, imali samo ogranien uspjeh u nastojanju da se nametnu kao komandanti. Ipak, svi voe otpora izvan Srbije koji su naginjali srpskom nacionalizmu, prihvaali su Mihailovia teoretski kao svog vrhovnog komandanta. Krajem februara 1942. hercegovaki su partizani uhvatili Mihailovievog delegata, majora Todorovia, koji se prebacio iz istone Bosne. Nali su kod njega kompromitirajue dokumente koji su ukazivali na kolaboraciju s Talijanima, i nad njim je po kratkom postupku izvrena smrtna kazna.

Mihailovi ga je zamijenio vojvodom Ilijom Trifunoviem-Biraninom, imenujui ga komandantom svih etnikih snaga u jugoistonoj Bosni, Hercegovini, Dalmaciji, zapadnoj Bosni i u jugozapadnoj Hrvatskoj.121 Biranina su priznavali svi proetniki komandanti na tim podrujima, ali on je samo djelomino uspio u pokuaju da neke od komandanata zamijeni ljudima koje je imenovao Mihailovi. Lokalni etniki voa Momilo uji (pravoslavni sveenik i samozvani vojvoda), odbio je, na primjer, da preda dunost komandanta Dinarske divizije, iako je ostao lojalan Mihailoviu, i svog je nesuenog nasljednika imenovao najprije svojim zamjenikom, a kasnije inspektorom svojih jedinica.122 U dijelu Bosne pod njemakom okupacijom nekoliko se etnikih voa jako protivilo Mihailovievim pokuajima da ih smijeni ili podredi svojim ljudima. Oni su uporno tvrdili da ve dugo vode borbu protiv neprijatelja te da i sami mogu zapovijedati, bez pomoi emisara iz Srbije.123 Ali ak su i takvi priznavali Mihailoviev vrhovni autoritet, iako su nastavljali djelovati samostalno. Samozvani vojvoda Dobroslav Jevevi, lan predratnog udruenja etnika, bivi poslanik u Skuptini (Jugoslavenska nacionalna stranka), koji je suraivao s Biraninom, zadrao je svoj utjecaj meu etnicima sve do kraja rata, iako ga nije imenovao Mihailovi. Opunomoenici koje je imenovao Mihailovi, potpukovnik Ilija Mihi i major Slavko N. Bjelajac, bili su u Lici sretnije ruke i uglavnom im je uspjelo da lokalnim etnikim grupama nametnu svoju komandu.124 U Sloveniji je imenovani komandant, pukovnik Jakob Avi, odmah preao partizanima, a njegov naelnik taba major Karlo Novak preuzeo je komandu. Ali etnici u Sloveniji nikad nisu igrali neku vanu ulogu. 121 Radmilo Gri, str. 264. Biranin je izmeu aprila i oktobra 1941. proveo mnogo vremena u Crnoj Gori, a onda je otiao u Split, u onaj dio Dalmacije koji su okupirali Talijani. 122 Stanisavljevi, str. 101. 123 Vie o tome u zapisnicima konferencije etnikih voda iz dijela Bosne okupiranog po Nijemcima, odrane 1. decembra 1942. u selu Kulai (kotar Prnjavor), u Dokumenti o izdajstvu Dra%e Mihailovia, I, 217-224, osobito 221 -222. Dva bosanska voe koji su naroito kritizirali komandante koje im je poslao Mihailovi bili su Stevan Boti i Mirko ukanovi. Ali i prije sastanka u Kulaima, Mihailovi je naloio svojim komandantima da Botia moraju bezusiovno onemoguiti. Ibid, str. 474-475. 124 Stanisavljevi, str. 112-114. Krajnje zanimljiv razvoj situacije dogodio se u istonoj Bosni, prvom polovinom 1942. U jesen 1941. partizani su na tom podruju imali est odreda ija se jaina cijenila na 7.300 boraca;125s izuzetkom malog broja lanova Partije (uglavnom radnika i intelektualaca), ove su se snage u ogromnoj veini sastojale od bosanskih Srba, seljaka koji su otili u umu da spase svoje ivote i zatite svoje porodice i sela od ustakog terora, i nisu bili privreni partizanskim politikim ciljevima, ak moda niti zainteresirani za njih. Dobar dio partijskog lanstva, koje je u odredima veinom zauzelo rukovodee poloaje, bili su Hrvati i

Muslimani. lanovi partije su od poetka nastojali u svoje odrede unijeti vjeru partije u jedinstvo svih junoslavenskih naroda; pokuavali su ih uvjeriti kako je ono to se ini Srbima u istonoj Bosni i drugdje po NDH djelo stranih neprijatelja i njihovih domaih pomagaa, te da zbog toga ne treba openito bacati krivnju na hrvatski narod ili na Muslimane; da je jedinstvo, a ne bratoubilaki rat ono to je nuno da bi se opstalo i opet steklo slobodu. Ve spomenuti zajedniki operativni tab za istonu Bosnu rasputen je 16. novembra povlaenjem partizanskih predstavnika. Na to su etnici uspostavili svoju privremenu upravu za istonu Bosnu, ali jo nisu bili spremni da se dohvate s partizanima zapravo su neki partizanski i etniki odredi nastavili djelovati zajedniki, po meusobnom dogovoru svojih komandanata. Partizanski poloaj u istonoj Bosni bio je nadalje otean zbog nedostatka politikog opredjeljenja i discipline u odredima, pa i zbog opeg pada morala, djelomino zahvaljujui krajnje otroj zimi.126 125 Danilovi, Kriza ustanka u istonoj Bosni u proljee 1942, str. 386. Za detaljnu kronologiju tih dogaaja u Bosni iz pera jednog od vodeih partizanskih funkcionara, vidi olakovi, Zapis, sv. II i III, koji pokrivaju period od kraja septembra 1941. do novembra 1942. Za dogaaje u razdoblju od augusta 1941. do aprila 1942. vidi takoer Vujasinovi, str. 13- 370. 126 olakovi, Zapisi, II, 187-201; Danilovi, Kriza, str. 410-421. Novu situaciju temeljito je prodiskutirao pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu na savjetovanju u selu Ivanici blizu Sarajeva, 7. i 8. januara.127 Kako su Tito i njegovi pomonici upravo stigli na to podruje sa 1. proleterskom brigadom, prisustvovali su i oni.128 Budui da je to u stvari bio prvi sastanak partizanskog rukovodstva nakon nesretnih dogaaja u zapadnoj Srbiji, diskusija je obuhvatila mnoge probleme. to se ticalo stanja u istonoj i sjeveroistonoj Bosni, konferencija je kritizirala slijedee pogreke: kolebljiv stav prema etnicima, nesreivanje slobodne teritorije, zanemarivanje organizovanja partijskog rada i preuzimanje vojnih dunosti, nebudnost, nepodizanje mlaeg komandnog kadra i sporost u formiranju pokretnih udarnih jedinica. Donesene su odreene odluke: za borbu protiv etnika, za pojaanje partizanskih odreda, davanje posebnog statusa onim borcima odnosno formacijama izvan sastava etnikih ili partizanskih jedinica, koji su spremni da se pod partizanskom komandom bore protiv Nijemaca i ustaa, i koji e na kapama nositi svoje nacionalne trobojke, a ne crvenu zvijezdu. To je bio poetak narodnooslobodilakih dobrovoljakih odreda.129 Nekoliko dana kasnije partizansko rukovodstvo izdalo je proglas narodu Bosne i Hercegovine, optuujui etnike vode, a naroito oficire, da sabotiraju narodnooslobodilaku borbu i da vode bratoubilaki rat. Takoer je pozvalo Srbe, Hrvate i Muslimane da stupe u zajedniku borbu protiv okupatora, ustaa i etnika.130 127 Vidi Danilovi, Savetovanje u Ivaniima, str. 467-469; Vukmanovi-Tempo, U Sarajevu i Istonoj Bosni 1941. i poetkom 1942. - Savetovanje u Ivaniima, str. 651-661.

128 Prvu proletersku brigadu sastavljenu od srpskih i crnogorskih partizanskih odreda osnovao je Tito 22. decembra 1941. u selu Rudo, jugoistona Bosna; ona je bila prva regularna jedinica one vojske koja e s vremenom postati Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije. Partizanski odredi osnivali su se praktiki do svretka rata, a djelovali su kao teritorijalne jedinice. 129 Hronologija 1941-1945, str. 191-192. Zbornik DNOR, tom II, sv. 1, str. 115-116. 130 Ibid, str. 189. Oko tjedan dana kasnije situacija u istonoj Bosni dobila je nov i kritian obrat kad su Nijemci zajedno s hrvatskim kvislinkim trupama otpoeli veliku operaciju sa ciljem da smire to podruje (jugoslavenski naziv: druga neprijateljska ofenziva).131 Kad je vijest o toj operaciji stigla do majora Dangia i majora Todorovia, poeli su medu etnikim komandantima iriti glas da je ofenziva uperena samo protiv komunista i da se etnici ne trebaju mijeati. Neke su se etnike jedinice smjesta povukle s poloaja koje su drale, druge su propustile Nijemce, a neke su svoje ljude poslale kuama. To je potkopalo partizansku obranu, pa su partizani izgubili velik dio slobodnog teritorija i pretrpjeli mnogo gubitaka. Bilo je jasno da je tada i posljednji trag suradnje izmeu njih i etnika nestao. ak ni Titovo kratko prisustvo na tom podruju, zajedno s veim dijelom Vrhovnog taba i novoformiranom 1. proleterskom brigadom, nije moglo promijeniti teku situaciju, iako je privremeno potpomoglo partizanski poloaj. 131 Danilovi, Kriza str. 389-398. Vidi takoer knjige onlagia i Lekovia. U meuvremenu je (kao to e se podrobnije opisati u Glavi 7) major Dangi, jo uvijek odan Mihailoviu, uspostavljao kontakt s Nediem i Nijemcima, te poeo pregovarati s Nijemcima o uvjetima njegove suradnje za borbu protiv partizana u istonoj Bosni. Sporazum koji je Dangi postigao 1. februara 1942. s generalom Baderom, glavnim komandantom Srbije, nije nikad proveden zbog protivljenja komandanta oruanih snaga u jugoistonoj Evropi, generala Waltera Kuntzea, a takoer i zbog protivljenja vlasti NDH koje je podupirao njemaki poslanik u Zagrebu Kasche. Ali nema sumnje da su etnici u istonoj Bosni, kao i Mihailovieve snage u zapadnoj Srbiji par tjedana ranije, prestale s borbom protiv Osovine i postale aktivni neprijatelj partizana. Da situacija bude jo kompliciranija, neki drugi etniki oficiri, npr. kapetan Radoslav Rai i kapetan Milorad Momilovi, doveli su svoje odrede iz zapadne Srbije kako bi izbjegli da ih Nijemci ne unite i bacili su ih u borbu protiv partizana u istonoj Bosni. etnici su partizane zasipali antikomunistikom, antihrvatskom i antimuslimanskom propagandom, i nastavili su svojim antihrvatskim i antimuslimanskim programom. Taj je daleko prelazio granice puke propagande protiv njih kao pripadnika NDH iji su organi proganjali Srbe, i pretvorio se u teroristike akcije po hrvatskim i muslimanskim selima na etnikom podruju.

Najefikasnija etnika antipartizanska tehnika u to vrijeme, prije opeg sukoba, bila je subverzija iznutra u partizanskim odredima. Izmeu februara i juna 1942. etnici su uspjeno izveli pu u pet od est partizanskih odreda u istonoj Bosni (i u odredima na drugim podrujima), a praktino i u svim odredima dobrovoljake vojske, i ubili su velik broj partizanskih komandanata i politikih komesara. Na kraju tog procesa, negdje u junu ili julu, efektivne partizanske snage u istonoj Bosni pale su na oko est stotina ljudi, potpuno izoliranih od ostalih partizanskih jedinica.132 132 Danilovi, Kriza, str. 398-410. Krajem januara 1942, pod pritiskom druge neprijateljske ofenzive, Tito i 1. proleterska brigada bili su krenuli prema jugu, do Foe, koju su u meuvremenu od etnika oistili crnogorski partizani. Od 25. januara do 10. maja Foa je bila partizansko vojno i politiko sredite. Tito je u Foi 1. marta formirao 2. proletersku brigadu, koja se sastojala od preostalih srpskih odreda. Dvije su proleterske brigade zajedno s nekim dobrovoljakim odredima uspjele povratiti neto od teritorija to su ga partizani izgubili u istonoj Bosni (koju su u to vrijeme smatrali vanom kao bazu za skori povratak u Srbiju). Taj su teritorij drali vrlo kratko, jer su 15. aprila Nijemci, kvislinke trupe NDH i Talijani, uz neto etnike pomoi, krenuli u jo jednu veliku ofenzivu (trea neprijateljska ofenziva) u jugoistonoj Bosni, istonoj Hercegovini i u Crnoj Gori. Do 15. juna partizani su praktino izgubili sav svoj slobodni teritorij na tim podrujima.133 Izgubivi zbog etnike subverzije mnogo svojih jedinica, Vrhovnom tabu je uspjelo da krajem juna glavninom svojih snaga krene u uveni pohod brigada u zapadnu Bosnu. 133 Moraa, Prelomna godina narodnooslobodilaikog rata, str. 89-120. Jaanje etnikih snaga u istonoj Bosni tokom prve polovine 1942. odvijalo se paralelno s jaanjem u svim krajevima izvan Srbije i bilo je povezano s dva glavna, upravo opisana dogaaja: prvo, sa slabljenjem ili jenjavanjem partizanskog pokreta zbog gubitka slobodnog teritorija u zapadnoj Srbiji i zbog ozbiljnih udaraca u istonoj i zapadnoj Bosni, Hercegovini i Crnoj Gori; drugo, zbog etnike pogodbe s Nijemcima i Talijanima u cilju zajednike borbe protiv partizana. Mihailovieva osobna pozicija je, kao to smo vidjeli, vrlo ojaala u tom razdoblju; sada je kao slubeni predstavnik izbjeglike vlade mogao odrati direktnu kontrolu nad mnogim, iako ne svim etnikim odredima, jer je bio uvjeren u potpunu i trajnu podrku zapadnih Saveznika, osjeao se dvostruko sigurnim na svom poloaju: bio je ne samo glavni ratni predstavnik prijeratne srpske politike i drutvene elite, ve je vjerovao da je takoer i jedini voda Srba izvan Srbije koji su mnogo trpjeli od ustake ruke (ili Bugara i Maara) i oekivali od Srbije vodstvo i zatitu. U to su vrijeme etnici, s Mihailoviem kao svojim voom, bili u vrlo povoljnoj poziciji da se u poslijeratnom periodu pojave kao vladajua grupa, a inilo se da su partizani bezizgledno ispali iz trke. Ipak, ve u tom trenutku, etniku poziciju

obiljeavaju dvije slabosti koje e ih konano odvesti u propast: 1) bili su isto velikosrpski orijentirani, pa tako nisu mogli raunati ni na kakvu stvarnu podrku meu ostalim narodima Jugoslavije, osim u Crnoj Gori; 2) postali su suradnici neprijatelja, kolaboracionisti, irom zemlje, sa svim opasnim i nepredvidivim posljedicama to ih takva politika vue za sobom. IZBJEGLIKA VLADA I ORUANI OTPOR Kao to znamo, prva reakcija izbjeglike vlade na vijesti o ustanku u Jugoslaviji bila je negativna. Smatralo se da je ustanak preuranjen, da je poeo bez konzultiranja vlade u izbjeglitvu ili Britanaca, a iznad svega, izvjetaji su govorili da ustanak ne vodi nijedna ,grupa koja se mogla smatrati legitimnom, ve zapravo Komunistika partija Jugoslavije. General Simovi je 12. augusta u svom govoru preko BBC-a osudio tu akciju i ak prijetio represalijama protiv voa ustanka nakon rata. Slubena linija bila je utvrena: vrijeme za ustanak jo nije sazrelo, a vlada u emigraciji, oito u vezi s Britancima, dat e znak kad doe as. Ali kad su etnici preko volje ipak uzeli oruje u ruke i, kako je ustanak dobivao na zamahu, poeli s akcijama, ili na svoju ruku ili s partizanima, vlada u izbjeglitvu promijenila je svoj stav: uvidjevi prednosti koje je mogla izbiti iz ustanka, poela je podravati etnike kao snagu otpora. Uspostavljanjem kontakta izmeu Mihailovia i obje vlade (jugoslavenskom i britanskom) kocka je baena, i u nizu emisija BBC-a, Simovi, a nakon njegova otputanja njegov nasljednik i kralj Petar, uvjeravali su Mihailovia u britansku pomo i nastavljali mu davati savjete to da poduzima. Tako je, na primjer, 28. oktobra 1941. Simovi savjetovao ovako: NJ. V. Kralj i Kraljevska Vlada preduzimaju sve potrebne mere da vam se to pre prui sva potrebna pomo. Pitanje povoljno reeno. Pripreme u toku. Stoga saekajte i savetujte svima strpljenje i uzdravanje od prenagljene akcije, kako biste izbegli gubitke i odrali se preko zime. Sad se ne izlagati, ve saekati odavde nalog za akciju. Odravajte stalno vezu sa naima u Bosni i Crnoj Gori. Preduzmite mere: za manevrovanje u cilju prebacivanja iz ugroenih mesta u krajeve van neprijateljskog dometa, za sluaj potrebe za zimovanje i za pretstojeu akciju. Do datog znaka za zajedniki rad, bez krajnje potrebe ne izazivati neprijatelja.134 134 Radoje L. Kneevi, Jugoslovenska vlada i Draa Mihailovi, Poruka br. 10, str. 11. Simovi je 15. novembra izjavio ne samo da je Mihailovi na elu svih snaga otpora u Jugoslaviji, te da se svi borci trebaju staviti pod njegovu komandu, ve je takoer dao Mihailoviu smjernice kakav kurs da slijedi:

Tamo gde se narod ne nalazi u tako neposrednoj opasnosti, treba imati strpljenja. Zahtevamo da se sabotae i pojedinani ispadi, koji samo slue neprijateljima kao izgovor za svirepstva i zloine nad mirnim graanima, odmah obustave, da bi se utedele nepotrebne rtve i uzaludno prolivanje krvi naeg naroda. Nama teko padaju rtve koje se daju u dananjoj borbi. Mi smo ne jednom poruivali da za otsudnu borbu as jo nije kucnuo.135 135 Ibid. Vlada je Mihailoviu pruila svaku podrku u vidu brzog unapreenja i imenovanja na najvie vojne poloaje Ministra vojske, mornarice i zrakoplovstva i naelnika Vrhovne komande136 a kad je apelirala na suradnju izmeu dvije grupe otpora, to je uvijek znailo da partizani trebaju prihvatiti Mihailovievu komandu. Tako je i ostalo, od oktobra 1941. pa sve dok je Mihailovi imao poloaj u izbjeglikoj vladi, tj. do maja 1944. Za primjer bi se mogla navesti izjava kralja Petra na dan 27. marta 1942, preko BBC-a: ...Sad treba da se priberete od pretrpljenih udaraca, da se prikupite i organizujete pod vrhovnim vostvom denerala Drae Mihailovia. Treba se uvati preuranjenih akcija koje bi donele rtve prevelike i nesrazmerne sa onim to se moe postii. U borbu sa neprijateljem stupice svi, i Srbi i Hrvati i Slovenci, kad doe pravi as i znak bude dat.137 136 Unapreenje Mihailovia u in brigadnog generala, 7. decembra 1941, dolo je zapravo kao nagrada za njegov izvjetaj od 22. novembra o sporazumu izmeu partizana i etnika. Taj izvjetaj zaveo je Britance i emigrantsku vladu da pomisle kako su partizani prihvatili Mihailovievu vrhovnu komandu. Kljakovi u Politici, 7. XI 1970. 137 Jugoslovenska vlada i Draa Mihailovi, Poruka br. 10, str. 12. Politike principe koje je u odnosu na oruani otpor u zemlji vjerojatno zastupala izbjeglika vlada pod novim predsjednikom Slobodanom Jovanoviem, od januara 1942. do juna 1943, iznio je Radoje Kneevi, ministar dvora od 27. marta 1941. do juna 1943, i ujedno jedan od najnepokolebljivijih Mihailovievih pristaa u inozemstvu, u jednom poslijeratnom lanku. Ti su principi, pie on, bili: (1) Pre svega, uiniti da se dva rivalna pokreta otpora sliju u jedan, pod vostvom enerala Mihailovia; ukoliko bi to bilo neizvodljivo, nastojati da se obustavi njihova meusobna borba i postigne izvesno sadejstvo protiv zajednikog neprijatelja. (2) Maksimum snaga prebacivati, iz Srbije i Crne Gore, na teritoriju Pavelieve drave, da bi se akcijom protiv Ustaa umanjilo i eventualno zaustavilo dalje unitavanje Srba. (3) Otporne elemente povezati irom zemlje, radi dejstva protivu okupatora u irim razmerama gde god i kad god to budu zahtevali interesi saveznike strategije. Tom stalnom pretnjom organizovanih snaga bie, u svakom sluaju, vezan za Jugoslaviju vei broj neprijateljskih divizija. (4) Opti ustanak za osloboenje zemlje dii u asu

saveznikog iskrcavanja na Balkan, ili kad se bude od strane koalicije slobodnih naroda pristupilo juriu na evropsku tvravu. (5) Propagandom preko radija, i delovanjem na samom terenu, suzbijati plan prepredenih neprijatelja koji su, potpirivanjem antagonizma izmeu pojedinih delova naroda, podrivali same osnove jugoslovenske drave i za sutranjicu.138 138 Ibid, str. 10. Od vanosti, naravno, nisu bili ni stvarni ni navodni stavovi izbjeglike vlade o oruanom otporu u zemlji, nego kakvu politiku sprovodi vladin predstavnik u zemlji, general Mihailovi. Kakva je to politika bila pokazat e se na slijedeim stranicama ove knjige. Ona nije nikada bila jasno definirana, ve puna okreta i obrata, varirajui od podruja do podruja, od jedne do druge faze rata, i esto je izgledala proturjena. Nemogue joj je dati jedinstvenu karakterizaciju. Ipak, moe se rei da od jeseni 1941, tri glavna motiva lee u pozadini svakog etnikog razmiljanja i djelovanja: prvo, htjeli su Jugoslaviju nanovo sagraditi oko Velike Srbije, ukljuujui u nju sva podruja u kojima su Srbi sainjavali veinu ili ak samo znatan dio stanovnitva, s dinastijom Karaordevia na elu i sa etnicirna koji bi potpuno kontrolirali dravni mehanizam; drugo, koliko je mogue nastojali su izbjegavati borbu s mnogo nadmonijom silom Osovine sve do zavrne faze rata, a i tada su se namjeravali boriti samo zajedno sa Saveznicima za koje su oekivali da e se iskrcati na jadransku obalu i koji bi u stvari bili glavni faktor pri istjerivanju neprijatelja iz zemlje; tree, partizani su bili njihov glavni neprijatelj na kratki i na dugi rok, te su stoga~bili spremni kolaborirati sa svakim, osobito s okupacionim snagama Osovine koje su se borile protiv partizana. Sve druge specifine karakteristike etnikog ponaanja bile su tek varijacije ili finese ovih triju osnovnih crta njihove politike.

GLAVA E S T A etniki ciljevi i organizacija GLAVNI CILJ: VELIKA SRBIJA Glavna briga Mihailovia, etnika i vlade u izbjeglitvu (bar tako dugo dok su u njoj dominirale velikosrpske snage) bila je da izgrade nadmonu vojnu silu i odre je tokom rata; kad okupacione vojske budu izbaene iz zemlje i kvislinki se reimi slome, etnici bi tad bili najjai pretendenti na vlast u poslijeratnoj Jugoslaviji. Polazei od pretpostavke da Osovina mora izgubiti rat, bez obzira na to to oni sami mogu ili ne mogu uiniti, etnici su odluili da e svom primarnom cilju najbolje posluiti tako da svoju ivu silu ne unitavaju u borbi s daleko jaim snagama Osovine. Umjesto toga oni treba da se koncentriraju na usavravanje vlastite organizacije i borbu protiv domaih takmaca za vodstyo u poslijeratnoj Jugoslaviji,

prvenstveno protiv partizana predvoenih komunistima, a da se protiv Osovine okrenu samo u zavrnoj fazi sukoba, kada tu ve budu saveznike snage. Izvjestan privid borbe protiv Osovine bio je nuan, kako bi zadrali svoju reputaciju herojske grupe koja prua otpor i ostali u dobrim odnosima sa zapadnim Saveznicima, ali stvarne borbe treba biti to manje. Zapravo je postojala prilino velika kolaboracija izmeu etnika s jedne, te kvislinkih i osovinskih snaga s druge strane, kako bi to efikasnije tukli partizane, zajednikog neprijatelja. Do etnikog kongresa u januaru 1944. u selu Ba, u zapadnoj Srbiji, etniki programi i ciljevi vidljivi su iz niza dokumenata koji su izdani u razna vremena i od raznih osoba i grupa. U njima su neki ciljevi navedeni manje ili vie detaljno. Prvi od tih dokumenata, koji ujedno sadri najpotpuniji prikaz etnikih velikosrpskih teritorijalnih aspiracija (ili onog to se ponekad blae nazivalo srpskom jedinicom u Velikoj Jugoslaviji), bio je memorandum to ga je dr Stevan Moljevi pripremio u junu 1941, dva mjeseca prije nego to je postao lan etnikog Nacionalnog komiteta i njegova Izvrnog odbora, i prije nego to se uope sastao s pukovnikom Mihailoviem. Mnoge Moljevieve ideje izraene u tom memorandumu o homogenoj Srbiji oite su i u veini drugih etnikih programatskih tvrdnji, bilo da potjeu iz Moljevievog memoranduma ili je Moljevi sudjelovao u njihovu formuliranju, bilo da su nastale kao rezultat slinog miljenja.1 1 Kopiju Moljevievog memoranduma koji je datiran 30. juna 1941, dobio sam Ijubeznou pukovnika Vojmira Kljakovia iz Vojnoistorijskog instituta u Beogradu. http://www.znaci.net/00001/4_14_1_1.htm Dokument je registriran u arhivu Instituta pod: etniki dokumenti, br. 4/1, kutija 144. Moljevi je roden u Rudom u jugoistonoj Bosni 1888. godine. Bio je advokat u Banjoj Luci i predsjednik lokalne sekcije Srpskog kulturnog kluba, ali je napustio svoje boravite 10. IV 1941, na dan proglaenja NDH. Dok je pisao taj memorandum, ivio je u Crnoj Gori.

Karta 4. etnika zamisao budue Jugoslavije, iz 1941 (Prema jednoj etnikoj brouri pod naslovom Na put, u arhivu Vojnoistorijskog instituta, Beograd) Moljeviev teritorijalni plan za homogenu Srbiju bio je zasnovan na ideji da Srbi imaju pravo na poloaj vodee nacije na Balkanu, jer su se tako dugo borili protiv Turaka i jer su bili jedini narod koji se odupirao nadiranju Nijemaca na Balkan. Ipak, da bi autoritativno mogli zauzeti taj poloaj, oni prije svega moraju postati neosporno vodea nacija u Jugoslaviji. To e uiniti tako, kae Moljevi: ... da stvore i organizuju homogenu Srbiju koja ima da obuhvati elo etniko podruje na kome Srbi ive, i da joj osiguraju potrebne strateke i saobraajne linije i vorove, te privredna podruja kako bi joj bio omoguen i obezbeen slobodan privredni, politiki i kulturni ivot i razvitak za sva vremena. Te strateke i saobraajne linije i vorovi potrebni za sigurnost, ivot i opstanak Srbije, iako gdegde danas ne bi imali srpsku veinu, imaju da poslue Srbiji i srpskom narodu da se

ne bi vie ponavljala teka stradanja koja Srbima nanose njihovi susedi im im se prui prilika. Preseljavanje i izmena iteljstva, naroito Hrvata sa srpskog i Srba sa hrvatskog podruja, jedini je put da se izvri razgranienje i stvore bolji odnosi izmeu njih, a time otkloni mogunost da se ponove strani zloini koji su se deavali i u prolom ratu, a naroito u ovom sadanjem, na svemu podruju na kome su Srbi i Hrvati bili izmeani, i gde su Hrvati i Muslimani s planom ili za istrebljenjem Srba. Teritorij Velike Srbije, kako ga je predlagao Moljevi (vidi Kartu 4) ukljuivao je ne samo glavninu teritorija stare Jugoslavije, ve i neka podruja koja su pripadala njenim susjedima.2 Prije svega trebalo je Srbiji, kakva je bila u granicama prije 1912. dodati sva podruja steena u balkanskim ratovima 1912-13, tj jugoslavensku Makedoniju i dio Sandaka; zatim Crnu Goru i dio Sandaka koji je 1912-13. prikljuen Crnoj Gori; ciielu Bosnu i Hercegovinu; cijelu Dalmaciju s gradom Dubrovnikom koji bi dobio poseban status; podruje Dalmacije od ua Neretve do blizine ibenika i neke opine s hrvatskom veinom u zapadnoj Hercegovini i Bosni inile bi posebno autonomno podruje unutar Srbije. Od hrvatsko-slavonskog teritorija, Velika Srbija uzela bi veinu Like i praktino cijeli Kordun i Baniju, zatim teritorij istono od Pakraca, zatim 20-25 km iroki koridor koji bi se pruao od Pakraca na sjever, do maarske granice (s kotarima Daruvar, Grubino Polje, Slatina i dijelovima kotara Nova Gradika i Poega), dio Slavonije s Osijekom i Vinkovcima, i sav Srijem, Baranju, Baku i Banat koji su izmeu dva rata pripadali Jugoslaviji. Velika Srbija polagala bi pravo na slijedee teritorije svojih susjeda, koji su trenutno bili na strani Osovine i protiv Jugoslavije: na sjeverni dio Albanije, na okruge Kjustendil i Vidin u Bugarskoj, Resita i Timisoara u Rumunjskoj, Szeged, Baja i Pecs u Maarskoj. Slovenija bi postala Velika Slovenija, vie nego dvostruko vea, jer bi joj se dodala Istra, Slovensko primorje, dio talijanskog teritorija, vrlo veliki dio Koruke koji dre Austrijanci i komad maarskog teritorija. Sve u svemu, Velika Srbija imala bi 65-70% ukupnog jugoslavenskog teritorija i stanovnitva. Hrvatska, smanjena za vie od polovinu svog teritorija i stanovnitva (u odnosu na granice Socijalistike Republike Hrvatske poslije 1945) bila bi efikasno okruena Velikom Srbijom i Velikom Slovenijorn. Moljevi je vjerovao da su srpski dravnici uinili ozbiljnu pogreku kad nisu paljivo definirali granice nove Srbije u novoj jugoslavenskoj dravi 1918. i inzistirao je na tome da Srbi trebaju na kraju drugog svjetskog rata izbjei tu pogreku i da trebaju zauzeti sva podruja na koja polau pravo, te druge jugoslavenske narode staviti pred gotov in, pa onda s te pozicije razgovarati o federalnom ureenju Jugoslavije. Njegov plan predviao je zamana na zakonu zasnovana protjerivanja ne-srpskog stanovnitva iz raznih podruja, kao i razmjene stanovnitva, ali nije u brojkama izraavao opsege tih planova. 2 Naao sam jo dvije karte etnikog porijekla koje se odnose na Buduu Jugoslaviju, a nalaze se u arhivu Vojnoistorijskog instituta u Beogradu: etniki dokumenti, reg. br. 36/2 i reg. br. 38/2, kutija 7. Na obim kartama nalazi se koridor koji

povezuje Jugoslaviju i ehoslovaku i razdvaja Austriju i Maarsku. Postoje neke manje razlike izmeu te dvije karte, te izmeu njih i karte reproducirane u ovoj knjizi, ali na svakoj je Hrvatska drastino reducirana u usporedbi s njenim dananjim granicama. Prema prvoj od te dvije karte ak i juni dio Istre spada u Veliku Srbiju. Moljevi je imao definirane misli o socijalno-ekonomskoj organizaciji nove Velike Srbije. Shvaao ju je kao naciju u kojoj rad uz pravednu nagradu ima da bude osnov, cilj i smisao ivota svakog ovjeka; ali nosilac kapitala i investicija ima da bude u prvom redu drava. Privatni kapital mogao bi djelovati dravnom kontrolom. Svim graanima bilo bi zagarantirano pravo na rad, zdravstvenu zatitu i starosnu mirovinu. Sloboda linosti, inicijative, misli, tampe i vjeroispovijesti bila bi zagarantirana, ali se ne bi smjela zloupotrebljavati na raun drugih; prva funkcija tampe bila "bi da slui narodu i dravi. j da unapreuje javni moral. Crkva bi dobila priznanje i potporu samo ako bi bila potpuno nezavisna od vanjskog svijeta i ako bi njen poglavar sjedio u zemlji; ne bi smjele postojati politike partije zasnovane na vjerskim naelima. Svi ti faktori trebali bi se spojiti u narodni preporod u kojem bi svi dijelovi srpskog stanovnitva, podijeljeni po raznim zvanjima i nadahnuti primjerom inteligencije i omladine, ivjeli i radili u meusobnom skladu. Vrlo slini teritorijalnim zamislima dra Moljevia bili su i oni prijedlozi koje je Beogradski etniki komitet formulirao ljeti 1941, a u septembru ih je iznio iz zemlje i kasnije predao emigrantskoj vladi dr Milo Sekuli.3 Karta koja je izraena navodno na toj osnovi nadilazi Moljevievu, jer izlae detalje velikih preseljavanja stanovnitva, potrebnih da bi u srpskoj jedinici stanovnitvo postalo isto srpsko. Detaljnije: iz zamiljene Velike Srbije trebalo je silom protjerati ne manje od 2,675.000 ljudi; ta brojka ukljuuje 1,000.000 Hrvata i 500.000 Nijemaca; u redefiniranu Srbiju ulo bi zatim 1,310.000 ljudi, od toga 300.000 Srba iz Hrvatske. Dopustilo bi se da u novoj Velikoj Srbiji ostane nekih 200.000 Hrvata.4 Nisu navedeni nikakvi brojani podaci o preseljenju Muslimana, njih se u stvari samo kratko spomenulo: U srpskoj jedinici kao naroito teak problem uzeti pitanje muslimana i po mogunosti reiti ga u ovoj fazi (misli se oito u zavrnoj fazi rata i neposredno poslije rata).5 3 Za tekst dokumenta vidi Marjanovi, Prilozi, str. 179-188. Program je razdijeljen na etiri dijela koji se bave radom u ratu, u prelaznom periodu, pripremama za normalno stanje i pitanjem unutranje socijalne i politike organizacije. 4 Ovi su brojevi mnogo detaljnije naznaeni na karti koja pokazuje Buduu Jugoslaviju, izraenoj na osnovi memoranduma beogradskog odbora. etniki dokumenti, reg. br. 36/2, kutija 7. 5 Marjanovi, Prilozi, str. 180.

Moemo pretpostaviti da je Mihailovi pristajao na sve ili na gotovo sve ovakve prijedloge koji su se odnosili na teritorij Velike Srbije. On na njih aludira u svom proglasu srpskom narodu slijedeeg decembra,6 a u nizu detaljnih instrukcija koje je 20. decembra dao svojim novoimenovanim komandantima u Crnoj Gori, majoru Laiu i kapetanu uriiu, posebno se poziva na njih kao na dio etnikog programa. Ciljevi su: 1. Borba za osloboenje celokupnog naeg naroda pod skiptrom Nj. V. Petra II. 2. Stvoriti veliku Jugoslaviju i u njoj Veliku Srbiju, etniki istu, u granicama Srbije (mislei tu i na Makedoniju), Crne Gore, Bosne, Hercegovine, Srema, Banata i Bake. 3. Borba za ukljuivanje u na dravni ivot svih jo neosloboenih slovenakih teritorija pod Italijom i Nemcima (Trst, Gorica, Istra i Koruka) kao i (podruja koja su sada pod vlau) Bugarske i Severne Albanije sa Skadrom. 4. ienje dravne teritorije od svih narodnih manjina i nenacionalnih elemenata. 5. Stvoriti neposredne zajednike granice izmeu Srbije i Crne Gore kao i izmeu Srbije i Slovenake ienjem (uklanjanjem?) muslimanskog ivlja iz Sandaka i muslimanskog i hrvatskog ivlja iz Bosne.7 6 Zbornik DNOR, tom I, sv. 2, str. 377-379. 7 Dokumenti o izdajstvu http://www.znaci.net/00001/4_14_1_34.htm Drae Mihailovia, I, 12.

U instrukcijama je zabiljeeno i to da Sa komunistima partizanima ne moe biti nikakve saradnje jer se oni bore protiv dinastije i za ostvarenje socijalne revolucije, to nikada ne sme biti na cilj, jer smo mi jedino i iskljuivo samo vojnici i borci za Kralja, Otadbinu i slobodan narod. Specifini uvjeti Bosne i Hercegovine, sjeverne Dalmacije i jugozapadne Hrvatske (Like) predmet su programatske izjave koju je priredila etnika Dinarska divizija u martu 1942, a mjesec dana kasnije prihvatili su je komandanti s tih podruja na sastanku u Strmici, selu blizu Knina u sjevernoj Dalmaciji. Ta izjava uslijedila je ubrzo nakon instrukcija to ih je prethodnog decembra Mihailovi dao Laiu i uriiu, zastupajui stvaranje Velike Srbije nastanjene iskljuivo Srbima, s teritorijalnim koridorom koji povezuje Hercegovinu, sjevernu Dalmaciju, Bosnu i Liku sa Slovenijom; u izjavi se spominje irenje nacionalne ideje i mobilizacija svih nacionalnih (tj. srpskih) elemenata u svrhu ienja Hercegovine, Dalmacije, Bosne i Like od drugih nacionalnosti. Ali ona sadri jo nekoliko ideja o ratnoj strategiji. To su: kolaboracija s Talijanima na osnovi naela ivi i daj drugima da ive; odluna borba protiv ustakih formacija i domobrana kao i protiv partizana; pristojan postupak s Muslimanima - privremeno, kako se ne bi pridruivali partizanima, iako ih se kasnije moe

eliminirati; stvaranje posebnih hrvatskih etnikih jedinica od projugoslavenskih i antipartizanskih Hrvata.8 8 Stanisavljevi, str. 96- 100. Kasno naredne jeseni, na konferenciji mladih etnika intelektualaca Crne Gore i oblinjih podruja, odranoj u ahoviima, selu blizu Bijelog Polja u Sandaku, od 30. novembra do 2. decembra 1942, pojavila se jo jedna vana i neto proirena verzija etnikog osnovnog programa. Sam Mihailovi nije prisustvovao, ali zastupala su ga tri njegova komandanta Ostoji, Lai i urii a zakljuci sastanka imali su slubeni karakter. Glavni ciljevi ostali su nepromijenjeni: ouvanje monarhije pod dinastijom Karaorevia; jedinstvena Jugoslavija sa srpskom,Hrvatskom i slovenskom jedinicom koje bi uivale iroku samoupravu, ali bi sve tri imale meusobnu neposrednu teritorijalnu vezu; predaja cjelokupne izvrne vlasti - s pristankom Krune etnikoj organizaciji i to za razdoblje dovoljno dugo da se provede izgradnja i preporod zemlje; stanovnitvo trebada se sastoji samo od Srba, Hrvata i Slovenaca (to je znailo negirati narodnost i Makedoncima i Crnogorcima) bez ikakvih nacionalnih manjina. Tim ciljvima dodana je agrarna reforma po principu zemlja pripada onima koji je obrauju, zagarantirana privatna inicijativa ali nacionalizirana industrija, veletrgovina i bankarstvo, ekonomija organizirana na naelu dravnog zadrugarstva, strogo zakonodavstvo protiv korupcije, andarmerija regrutirana iz redova etnika i pod nadzorom etnike organizacije, te pojaana propagandna aktivnost u cilju etnike ideologije.9 9 Dokumenti o izdajstvu Drae Mihailovia, I, http://www.znaci.net/00001/4_14_1_200.htm 14-25, osobito str. 23-25.,

Otprilike u isto vrijeme je etniko vodstvo pripremilo prirunik koji je podrobno objanjavao etniku organizaciju i njene ciljeve i postavio precizne direktive za postizanje tih ciljeva.10 Dio teksta ponavlja principe sadrane u ranijim etnikim programatskim izjavama, ali glavnina je nova, osobito u detaljima o zadacima pojedinih komponenti etnike organizacije u razliitim fazama rata, i o nainima na koje etnici kane postii svoj temeljni cilj: Osloboenje Kraljevine Jugoslavije i brae koja sada ive van njenih granica, te stvaranje uslova za zdrav i napredan ivot Jugoslovena. U priruniku je rat podijeljen u tri faze.: Prva faza bio je Aprilski rat i sramotna kapitulacija drugih, ali ne onih ljudi pod vodstvom pukovnika Drae Mihailovia koji su, vjerni slavnim tradicijama srpskog naroda, odbili da poloe oruje i, pokrenuti herojskim nacionalizmom, poeli skupljati sve to je najbolje u narodu za borbu protiv neprijatelja. Druga (tekua) faza bio je period od kapitulacije do onog asa kad e uvjeti opravdati podizanje opeg ustanka protiv neprijatelja. To ekanje, osnovna komponenta etnike strategije, nuna je budui da su Jugoslaveni razoruani, a zemlja okupirana i neprijatelj krajnje jak, ali oni e se organizirati za odlunu bitku upotrebljavajui bezobzirno sva druga sredstva i ekajui da svoje operacije sinhroniziraju s povoljnim razvojem dogaaja na ostalim frontovima. Napokon, u treoj fazi,

prei e u opi napad na neprijatelja i izbaciti ga iz zemlje; u isto vrijeme unitit e ostatke svojih suparnika u borbi za vlast i preuzeti iskljuivu kontrolu zemlje, protjerati veinu nacionalnih manjina i pohapsiti sve unutarnje neprijatelje koji su poinili zloin protiv Jugoslavije. Samo temeljitom organizacijom i brinom pripremom u drugoj fazi, uspjet e pokret i u zavrnoj fazi. Tako je upozoravao prirunik. Zato su slijedea dva zadatka u drugoj fazi najvanija: a) Organizacija narodne borbe Jugoslovenske vojske u otadbini na isto vojnim principima, bez ikakvog (stranakog) politikog uticaja ili tendencije, i b) preventivno onesposobljavanje unutarnjih neprijatelja narodne borbe (na prvome mestu komunista). Nacrt metode rada u drugoj fazi pokreta jo je detaljniji: Tajna organizacija spojena s autoritativnim voenjem; jugoslovenska, nacionalno ujedinjavajua propaganda sa ciljem da se stvori optenarodni pokret; prema potrebi aktiviranje i primena specijalnih, disciplinovanih oruanih formacija koje bi se snabdevale plaanjem u gotovu; izvoenje sabotaa samo po nareenju ovlatenih komandi; upotreba beskrupulozne taktike prema okupacionim snagama i neprijateljima; borba protiv unutarnjeg neprijatelja u svakoj prilici; pomo jedinicama novcem koji se skuplja u jednom centru sa strogom kontrolom troenja. Nakon toga slijedi detaljna lista po grupama zadataka koje treba izvriti u tekuoj fazi, od momenta opeg napada na neprijatelja do predaje zemlje u ruke legalnih vlasti koje e imenovati Kralj i narod, nakon ega bi uslijedila demobilizacija. Za budunost,prirunik predvia: a) zajednika drava Srba, Hrvata i Slovenaca, a kasnije moda i Bugara, dok je oblik dravnog ureenja od sekundarne vanosti; b) radikalna socijalna reforma; c) uvoenje viegodinjih dravnih planova; d) prosvjetni i moralni preporod; e) nacionalne crkve, ako ne ve jedna nacionalna crkva. Iako taj prirunik na rijeima zastupa ideju jugoslavenstva (vidi snimke 376-378) i vie puta tvrdi kako je pokretu potrebno da proiri svoj oslonac meu svim jugoslavenskim narodima, etnici zapravo nikad nisu eljeli da postanu istinski svejugoslavenski pokret, jer je to bilo u suprotnosti s idejom o Velikoj Srbiji u Velikoj Jugoslaviji. etnike snage bile su, naravno, skoro iskljuivo srpske, osim onog dijela Crnogoraca koji su se osjeali Srbima. Oito je da ciljevi pokreta, kako ih postavlja ovaj prirunik i ostali dokumenti, nisu mogli biti privlani za druge narode Jugoslavije; s druge strane, nije se moglo ne uzeti u obzir te ne-srpske narode. etnici nikada nisu uspjeli realistiki shvatiti nacionalno pitanje u Jugoslaviji. ak ni u selu Ba nisu prilazili rjeenju s gledita Jugoslavije kao cjeline; polazna toka uvijek je bila Velika Srbija, uvijek u granicama Jugoslavije, ali bez osvrtanja na legitimne interese drugih naroda Jugoslavije, s iznimkom Slovenaca s kojima Srbi nisu pomijeani i s kojima nemaju zajedniku granicu, pa prema tome ni razliite interese. etnikim rjeenjem Makedonci i Crnogorci naprosto su proglaeni Srbima, a srpskim zemljama proglaena je veina teritorija na kojima su Srbi ivjeli ak i u relativno malom broju s drugim junoslavenskim narodima, prije svega s Hrvatima. To je ve odavno bilo tradicionalno velikosrpsko miljenje. Nova karakteristika nesumnjivo reakcija na pokolj Srba u NDH - bio je plan za ienje tih krajeva od nesrpskog stanovnitva.

10 Posjedujem mikrofilm ovog prirunika u njemakom prijevodu. Original (koji sadri sav opi materijal i neke posebne dijelove za primjenu u Vojvodini, podruju s mijeanim stanovnitvom, od kojeg u to vrijeme veina nisu bili Srbi) su nabavili agenti njemake tajne policije i Sicherheitsdienste!, preveli ga i zatim vratili, a da etnici nisu primijetili to se zbivalo. Njemaki prijevod ima 75 gusto tipkanih stranica. Uz jedno uvodno pismo, prevedeni prirunik je 15. juna 1943. poslan svim njemakim komandama na jugoslavenskom teritoriju. Podaci koji proizlaze iz samog prirunika nagovjetavaju da je pripremljen posljednjih mjeseci 1942. uz Moljevievu pomo. Za prijevod vidi mikrofilm br. 311, rola 192, snimci 312-390, osobito snimci 317, 319 i 320, za ovdje navedene dijelove. U etnikom priruniku s kraja 1942. raspravljalo se o problemu Hrvatske neto opirnije, s milju da se osigura suradnja barem jednog znatnijeg, zamjetljivijeg dijela Hrvata sa etnikim pokretom. Mihailovi je imao malu grupu sljedbenika medu Hrvatima u srednjoj Dalmaciji, osobito s podruja Splita i ibenika. Veina njih bili su lanovi ili projugoslavenskih organizacija s poetka dvadesetih godina, kao ORJUNA, ili mlai ljudi iz takvih porodica, ali ta grupa je bila premala da bi vojno ili politiki neto znaila.11 aica Hrvata u Hrvatskom primorju takoer je bila za Mihailovia. U Sloveniji je postojala mala proetnika grupa koju je vodio major Karlo Novak, a Mihailovi je takoer imao i stanovitu suradnju s glavnim antikomunistikim politikim i oruanim snagama te pokrajine, koje su prvenstveno pristajale uz Slovensku ljudsku stranku. Nekolicina sandakih i bosanskohercegovakih Muslimana takoer je pristajala uz njega. 11 Vidi Radmilo Gri, str. 262-268. i Stanisavljevi, str. 81, 113. U priruniku postoji pomalo udna tvrdnja o tome da su Srbi i Hrvati podjednako bili rtve beskrupuloznih politiara svake vrste izmeu dva rata. Prirunik ak tvrdi bez dokaza da je u itavoj Srbiji, a posebno u Beogradu, bilo vie Hrvata nego Srba u dravnoj slubi i da Srbi ni najmanje nisu bili u povlatenom poloaju, nego su to bili Hrvati. Nadalje, nije hrvatski narod neprijatelj Srba, ve su to samo frankovci (dakle, ustae) i zato etnici na hrvatski narod trebaju gledati kao i na srpski, te pozvati sve Hrvate ispravnog ponaanja na suradnju i formirati hrvatske vojne jedinice pod etnikom zastavom. Takoer trebaju pozvati i domobranstvo da pree na njihovu stranu. Ali svakog ustau koji prua oruani otpor treba po kratkom postupku likvidirati na licu mjesta. Taj iroki program uspostavljanja novih odnosa s Hrvatima trebat e provoditi postupno i pametno, ali vrsto. Diskusije o preseljavanju stanovnitva ne treba pokretati, ve ekati sve dok se ne odlui o granicama raznih nacionalnih jedinica. Takoer ne bi trebalo za sada pokretati vjersko pitanje.12 Drugim rijeima, sve te vane stvari koje se odnose na nacionalno pitanje treba rijeiti nakon to etnici postignu svoj cilj iz tree faze potpunu kontrolu zemlje i kad odrede granice srpske jedinice. 12 Mikrofilm br. T-311, roia 192, snimci 368, 371-372.

Od rata na ovamo, etniku politiku o kljunom nacionalnom pitanju, analizirao je s prilino objektivnosti dr ivkoTopalovi, koji je kao predsjednik Jugoslavenske nacionalne demokratske zajednice, osnovane u selu Ba, bio jedna od vodeih figura politikog krila etnikog pokreta od januara 1944. do sloma.. On osobito naglaava blisku vezu izmeu vjerske i nacionalne pripadnosti, i vrlo jasno naznauje razliku izmeu etnike i partizanske ideologije, osobito u vienacionalnim i raznovjernim podrujima pod talijanskom okupacijom (dijelovima Sandaka i Bosne i Hercegovine): Antihrvatstvo. antimuslimastvo srpskog etnitva... i antijugoslovenstvo, to je ideologija

Iskustvo je meutim pokazalo da je, mimo uzajamnih unitavanja, versko-ovinistika ideologija imala za jedinu posledicu da i Srbe i Hrvate i Muslimane goni u zavisnost i u potinjavanje tuem osvajau. Samo se tako mogao ouvati svoj narod i izboriti se sa domaim inovercima. Komunisti su meutim udarili drugim putem, putem zajednice svih Junih Slovena i verske snoljivosti. Oni su uspeli da za to nau razumevanja kod mladih generacija Srba, Hrvata i Muslimana, upravo u ovim meanim krajevima.13 13 Topalovi, Pokreti narodnog otpora, str. 52-53; takoer strane 16-17, 103. Vidi takoer Glavu 7, biljeka 172. Neki Mihailovievi sljedbenici u emigraciji u svojim prikazima Topalovieve knjige otro osporavaju ovakva tumaenja. Vidi Radoje L. Kneevi u Poruci br. 50-51, str. 17-18, i Vukevi u Glasniku S1KD Njego, decembar 1958, str. 113-125, osobito str. 120-122. Topalovievi pogledi su u sutini ispravni, ali, kao to shvaaju njegovi kritiari, ako se prihvati teza da su velikosrpska ideologija i ostala uska shvaanja skrivila da je etniki pokret bio neprihvatljiv za veinu jugoslavenskih naroda, tada se ne moe tvrditi kao to oni ine - da su Mihailovi i njegov pokret propali kao rtve zlosretnog saveza Velike Britanije, Sovjetskog Saveza i njihovih jugoslavenskih pomagaa, Tita i ubaia. Iako treba uzeti da je ta karakterizacija prvenstveno prikladna za religiozno i nacionalno mijeana podruja, takoer se moe primijeniti na etniki pokret openito. Jednostavna istina glasi da etniki pokret nije za nacionalno pitanje imao rjeenje koje bi ponudio ne-srpskim narodima Jugoslavije, jer Mihailovi, kao i Nikola Pai i kralj Aleksandar, a praktiki i svi ostali srpski politiari i visoki oficiri u meuratnom periodu, nije razumio da jaka i funkcionalna Jugoslavija mora biti neto potpuno razliito od proirene Srbije i da to zahtijeva potpuno razliit politiki i psiholoki stav i voa i stanovnika u svakoj od pet junoslavenskih nacija, ali posebno u Srbiji i Hrvatskoj. Oito, Mihailovi i njegovi savjetnici tek su mutno shvaali svu ogromnost promjena koje su se u zemlji dogaale kao rezultat kapitulacije i okupacije, te komunistima predvoene oruane borbe i revolucije. Njihova glavna misao bila je povratiti izgubljeno, restaurirati monarhiju i dravni aparat pod srpskom kontrolom. U meuratnom razdoblju srpski su politiari i generali vladali itavom dravnom prinudnom silom - vojskom i policijom a tokom dugih godina prakticiranja

politike protekcije takoer i dravnom birokracijom. Sve su te snage radile za srpsku hegemoniju. To se sad svelo na malu, labavo organiziranu i loe voenu etniku vojsku koja se sastojala gotovo samo od Srba i Crnogoraca, a slijedila je usku nacionalistiku politiku i bila je angairana u vojnoj akciji usmjerenoj skoro iskljuivo protiv svojih zemljaka Jugoslavena, a ne protiv tuinskih sila koje su zemlju dovele do katastrofe. Ako je Mihailovi i procijenio pravu prirodu situacije, on to nije pokazivao. I naravno, imao je razloga da se osjea sigurnim sve dok je imao neospornu potporu vlade u izbjeglitvu i zapadnih Saveznika. Imao je takoer i podrku Srpske pravoslavne crkve koja je, kao nacionalna crkva, prirodno bila sklona da se identificira s pokretom to su ga podravali ~ kralj rizbjeglika vlada koju su vodili Srbi. Veina sveenstva bila je prije rata izrazito antikomunistiki nastrojena, a tako je bilo i dalje. ura urovi, generalni sekretar etnikog Centralnog nacionalnog komiteta od juna do septembra 1944, posvjedoio je na svom suenju ljeti 1945. da je tri etvrtine pravoslavnog svetenstva bilo privreno pokretu Drae Mihailovia.14 ini se da je ovo objektivna procjena. Naravno, ta je podrka veinom bila tajna, ali izvjestan dio pravoslavnih sveenika otvoreno je iskazivao svoju privrenost etnikom pokretu. U okupiranoj Srbiji, a jo vie u nekim drugim podrujima, aktivnosti crkve nametnuta su, naravno, mnoga ogranienja. Nijemci su na crkvu gledali krajnje sumnjiavo i nisu oklijevali da interniraju svakog, ma kako visokog crkvenog dostojanstvenika, koji je odbijao suradnju s kvislinkim i okupacionim vlastima. Patrijarh Gavrilo bio je vrlo antinjemaki raspoloen i interniran je najprije u jedan manastir u Banatu, a kasnije prebaen u koncentracioni logor Dachau i napokon puten kratko vrijeme prije svretka rata. I episkop ie, Nikolaj Velimirovi, najpoznatiji srpski crkveni dostojanstvenik u meuratnom periodu, bio je prvo u kunom zatvoru, a zatim odveden u Dachau, te takoer puten tek potkraj rata. 14 Suenje lanovima rukovodstva organizacije Dra^e Mihailovia, str. 80-82. Srpska pravoslavna crkva, kojoj na elu stoji patrijarh, ukljuivala je ne samo crkvu u Srbiji, ve i crkvu u Makedoniji i u Crnoj Gori, zatim na onom podruju koje su anektirali Maari, te na teritorijima koji su u aprilu 1941. postali dijelovi NDH. Takoer je imala i nekoliko episkopija u inozemstvu. Budui da su ta podruja u aprilu 1941. potpala pod razne okupacione reime, uvjeti u kojima je crkva postojala razlikovali su se od podruja do podruja. U Crnoj Gori, gdje crkva nije-bila izloena progonima, mitropolit Joanikije slijedio je primjer etnikih komandanata i kolaborirao je s Talijanima, a nakon njih s Nijemcima, i odluno se protivio partizanima koje su vodili komunisti.15 15 Dokumenti o izdajstvu Dra^e Mibailovtia, I, 186 192. U Makedoniji su sve dostojanstvenike iz vrhova crkvene hijerarhije zajedno s velikim brojem pravoslavnih sveenika prognali Bugari koji su veinu tog podruja anektirali u aprilu

1941, jer su episkope i popove smatrali glavnim zastupnicima srpstva i srpskog pravoslavlja u Makedoniji. Nema sumnje da je jedan od mnogih razloga jake crkvene podrke etnicima bio i etniki stav prema Makedoniji kao integralnom dijelu Srbije i Makedoncima kao Srbima, to je znailo zastupati i punu vlast srpske pravoslavne crkve u Makedoniji. Komunisti su, meutim, priznavali da su Makedonci posebna nacija, s pravom na vlastitu dravu unutar jugoslavenske federalne zajednice.16 16 Strah crkvene hijerarhije za budunost pravoslavne crkve u Makedoniji, ili tonije za vlast srpske crkve nad njom, jasno je vidljiv iz nekih privatnih izjava koje je amerikim funkcionarima u aprilu 1945. dao vrilac dunosti patrijarha Josif, koji je dvadesetih godina bio episkop bitolski, a zatim izmeu 1932. i 1941. mitropolita skopski, kad su ga protjerali Bugari. On je pomagao oko razvoja crkvene organizacije i njenih kolskih ustanova. Vidi RG 226, OSS-dokument br. XL 9761, str. 5-7. Najtei je bio poloaj crkve u marionetskoj dravi Hrvatskoj, gdje su i crkva i srpskopravoslavno puanstvo bilo sistematski i bezobzirno proganjani. Tri pravoslavna episkopa i mnogi sveenici bili su ubijeni, mnoge crkve i manastiri razoreni, a ubijanje srpskog stanovnitva, prisilno obraanje na katolicizam i protjerivanje u Srbiju vrilo se u masovnim razmjerima. U junu 1942. pravoslavna crkva u Hrvatskoj izdvojena je slubenim dekretom iz srpske pravoslavne crkve i konstituirana kao samostalna hrvatska pravoslavna crkva. Poglavnik marionetske drave Paveli imenovao je Germogena (biveg arhiepiskopa jekaterinoslavskog u Rusiji, koji je mnogo godina ivio u Jugoslaviji kao gost Srpske pravoslavne crkve) zagrebakim mitropolitom i poglavarom nove crkve.17 Progoni pravoslavnog stanovnitva nastavili su se usprkos izdvajanju Crkve. 17 Vidi Kai, Srpska crkva u tzv. NDH. I u Crnoj Gori i u NDH, jednako kao i u Srbiji, velika veina pravoslavnog sveenstva bila je na etnikoj strani, a u NDH su neki od njih - na primjer pop Momilo uji i pop Savo Boi - postali vrlo poznati etniki komandanti. S druge strane, na svim je tim podrujima manji broj pravoslavnih sveenika priao partizanima. Treba takoer primijetiti da su partizani openito ublaavali tradicionalnu antiklerikalnu doktrinu komunistike ideologije, ak do te mjere da su doputali regularne vojne sveenike u nekima od svojih borbenih jedinica. Procjene o broju pravoslavnih sveenika koji su poginuli u ratu kao rtve progona i nasilja variraju dosta iroko: najautoritativniji je broj od ukupno 515 sveenika, koji je iznio Kai.18 18 Kai, Srpska crkva pod nemakom okupacijom, str. 231. U Kaievoj studiji o srpskoj crkvi u NDH (str. 191) navodi se broj od 219 pravoslavnih sveenika ubijenih u hrvatskoj marionetskoj dravi tokom rata. Paris, str. 285-289, daje spisak od 171 pravoslavnog sveenika, ukljuujui tri episkopa, koje su ustae ubili poetkom rata. Vidi takoer Smiljani i dr., str. 13.

VOJNA ORGANIZACIJA Budui da je Mihailoviev glavni cilj bio restauracija monarhije i konstituiranie Velike Srbije, on je svoj etniki pokret shvaao vie u vojnom nego u politikom smislu, jer nije imao interesa da iz svojih trupa stvori neto vie nego li vojsku izbjeglike vlade. Kao to smo vidjeli, Mihailovi je najprije svoju malu grupu oficira i vojnika na Ravnoj Gori imenovao etnikim odredima jugoslovenske vojske. Ta oznaka promijenjena je u Vojno etniki odredi, a od januara 1942. pa dalje, tj. nakon to je Mihailovi postao ministar vojske, mornarice i vazduhoplovstva u izbjeglikoj vladi, slubeni naziv glasio je: Jugoslovenska vojska u otadbini. Prvi etniki oruani odredi u Srbiji obino su nosili ime neke planine ili rijeke na svom podruju, a uvjebavali su ih veinom mladi profesionalni oficiri koje bi poslao Mihailovi. Iako su neki odredi nastali spontano, vlastitom inicijativom, prije no to su stigli Mihailovievi emisari, Mihailovi bi ih tek po njihovom dolasku priznao i uvrstio u svoju vojnu organizaciju. Ti naoruani odredi openito su brojali od 50 do 200 ljudi, ponekad i vie, a zapovijedali su im ljudi odgovorni Mihailoviu od kojeg su primali ope upute, ali su i pored toga imali iroku samostalnost djelovanja. Ta sloboda donekle je izvirala iz nude, zbog tekoa u komuniciranju sa tabom, osobito u poetku, ali bio je to takoer nain da se lokalnim komandantima dozvoli uzimanje u obzir lokalnih uvjeta. Takvo je bilo stanje etnikih snaga u septembru 1941, kad su poeli sa sporadinom borbom u ustanku koji je trajao ve od jula pod vodstvom komunista i njihovih oruanih jedinica. U toku veeg dijela slijedee godine etnici su nastavili s takvom labavom organizacijom. Kao to smo vidjeli, vie odreda iz Bosne, Hercegovine i Crne Gore prilo je pod etniku zastavu i Mihailovi je, ne uvijek s uspjehom, nastojao da lokalne komandante zamijeni svojim ljudima, ali je etnikoj komandi nedostajala organizaciona snaga. Trupe je ujedinjavala borba Za Kralja i Otadbinu i za slobodu Srba i Jugoslavije, kako je to naglaavao etniki prirunik, ali oni su bili samo vojnici, u ogromnoj veini seljakog podrijetla, ukorijenjeni u srpsku tradiciju i potpuno neobavijeteni o politikim idejama i odnosima. Ipak, etniki voe nisu pokuavali da sistematski politiki odgajaju i indoktriniraju pripadnike svojih snaga ili uope stanovnitvo onih podruja na kojima su djelovali. Praktiki od samog poetka organizacije, etnici su poeli s osnivanjem eri vrste eta. Negdje s proljea 1942, shvaajui da se lokalni komandanti esto ne osvru na instrukcije, Mihailovi je izdao vano Uputstvo broj 5, koje je detaljno izloilo principe etnike vojne organizacije. Tri vrste eta bile su: kategorija 3, mobilne, operativne trupe, s vojnicima izmeu 20 i 30 godina; kategorija 2; jedinice s ljudima izmeu 31 i 40 godina, iji je zadatak bio sabotaa na komunikacijama. (cestama, mostovima, eljeznicama) i kategorija 1, lokalne trupe i trupe za snabdijevanje, sastavljene od ljudi u dobi od 41 do 50 godina, ija je dunost bila da odravaju red i mir i tite svoja sela. Dvije do tri takve gte inile bi bataljon, a dva do pet bataljona brigadu. Svaki srez trebao je imati komandanta koji bi bio zaduen za ete 1 i 2. Uputstvo broj 5 takoer je specificiralo neke druge dunosti sreskih
19

komandanata, kao organiziranje pijunae i propagande na podruju, ubacivanje u neprijateljske jedinice itd.20 19 Sekuliev izvjetaj iz septembra 1941. spominje tri vrste eta, a navodi ga Marjanovi u svojim Prilozima, str. 169 170. U dijelovima Bosne, Like i u sjevernoj Dalmaciji, ipak su se ve u zimi 1941/42. neke od veih etnikih jedinica zvale pukovi i divizije, na primjer puk Kralj Petar II, Dinarska divizija. 20 Kopija teksta direktive br. 5 nalazi se u arhivu Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, etniki dokumenti, reg. br. 10/3, kutija 1; izvjetaji o njenoj primjeni mogu se nai u direktivnom pismu majora Ostojia etnikim komandantima, 30. jula 1942, reg. br. 14/2, kutija 1 i u izvjetaju majora Miodraga P. Paloevia Mihailoviu, 5. novembra 1942, reg. br. 34/2, kutija 1. Na temelju uhvaenih radio-poruka izmeu Mihailovievog taba i raznih njegovih komandanata, njemaka radio-sluba u Beogradu mogla je vrlo detaljno rekonstruirati cijelu etniku voinu organizaciju i identificirati praktiki sve'komandante, te je 11. septembra 1942. podnijela detaljni izvjetaj pod naslovom Organizacija pokreta Drae Mihailovia. Vidi mikrofilm br. T-312, rola 470, snimci 8,060. 380-435. Ova je organizaciona osnova dopunjena krajem 1942, vjerojatno da odgovori zahtjevima rata protiv partizana koji je uzimao sve vie maha, te da pridonese veoj mobilnosti i elastinosti. Prema novom planu koji je stupio na snagu 1. januara 1943, osnovna jedinica bila je trojka u~sastavu: voa, zamjenik i trei lan za vezu izmeu dvojice, te trojke i pretpostavljenih vlasti. Bilo je to u stvari oivljavanje tradicionalne srpske gerilske jedinice za koju se dugo smatralo da je prikladna i efikasna. 15-30 trojki inile bi etu, tri ete bataljon, a tri bataljona brigadu. Postojali su takoer i korpusi u sastavu tri do pet brigada . (neki su od njih osnovani ak prije nego to je plan slubeno stupio na snagu).21 Elitne brigade sastojale, su se od najmlae i najbolje momadi a zvale su seletee brigade. 21 Vidi Vukovi, Gerilske formacije Jugoslovenske vojske u Otadbini; Ratkovi, str. 99-106. Prema ve citiranom etnikom priruniku, u drugoj fazi su etniki komandni tabovi trebali operirati unutar pojedinih odreenih teritorija, a specifine zadatke trebalo je izvravati na svim nivoima: od korpusa, brigade i bataljona do ete. Ti zadaci detaljno su opisani s obzirom na drugu i treu fazu, a kao primjer tipine organizacije uzeta je Vojvodina. Kao i ranije, komandant svakog sreza bio je zaduen za ete 1 i 2, kao i za radne ete. S nastupanjem tree faze, sva komanda koja je dosad bila u rukama komandanta brigade ili korpusa, podijelila bi se na dva dijela: na operativne trupe (ija su osnova ete iz kategorije 3) pod komandom operativnih komandanata i na teritorijalne trupe (iju osnovu ine ete kategorije 1 i 2) pod sreskim komandantima. Kako e operativne trupe postupno oslobaati

nova podruja, teritorijalne trupe preuzet e ulogu vojnih vlasti i izvravati zadatke kako je predvieno prirunikom.22 22 Mikrofilm br. T-311, rok 192, snimci 323-345. Mnogo kasnije - u proljee 1944, kad su etnici bili izloeni velikom pritisku dviju partizanskih divizija koje su prodrle duboko u teritorij Srbije s jugozapada i borile se tamo neko vrijeme formirano je nekoliko jurinih korpusa i grupa jurinih korpusa, koji su se sastojali od najboljih leteih brigada odvojenih iz redovnih korpusa, ali to je ujedno bila jedina promjena u osnovnoj vojnoj strukturi, ustanovljenoj u januaru 1943. Kako je velika bila etnika vojska i otkud je regrutirala svoje ljudstvo? Lake je odgovoriti na drugi dio pitanja. Prve etnike jedinice bile su naravno dobrovoljake i sastavljene od ljudi koji su eljeli slijediti Mihailovia u otporu protiv vojski koje su upale i okupirale njihovu zemlju. Ali kako su mjeseci prolazili, a partizani postali glavni neprijatelji, kao i suparnika snaga otpora koja je privlaila mnoge dobrovoljce, etnici su nali za potrebno da pribjegnu sistemu regrutacije kad god im je trebalo to jest, u podrujima pod svojom kontrolom gdje su mogli nametnuti vlast kao slubena Jugoslovenska vojska u otadbini iza koje stoje kralj i vlada u izbjeglitvu. Sve te trupe nisu bile stalno aktivne; veina ih je bila samo registrirana na vojnim spiskovima i pretpostavljalo se da e se odazvati na poziv kad bude trebalo. Osim ilegalnih etnika, postojale su od kraja 1941. i legalizirane etnike jedinice koje su kao pomone trupe sluile talijanskoj vojsci i kvislinkim vojskama u Srbiji i NDH. Ubrzo nakon kapitulacije Italije velika je veina etnikih jedinica u cijeloj zemlji poela sluiti Nijemcima kao pomone trupe protiv Narodnooslobodilake vojske, na bazi formalnih pismenih, ili neformalnih usmenih sporazuma i dobivale su oruje, municiju i ostalu opremu za nastavak te borbe. Ali sve su te jedinice etnici uvijek smatrali dijelom Jugoslovenske vojske u otadbini. Zbog arolikosti svojih jedinica, a takoer i zbog etnikog obiaja da iz propagandnih razloga pretjeruju s brojkama, vrlo je teko odrediti stvarnu veliinu etnikih snaga. U svom proglasu srpskom narodu od 1. decembra 1941, Mihailovi je rekao da etnici imaju u zemlji jednu jaku vojniku organizaciju, koja broji preko 300.000 dua.23 Kasnije je mnogo spominjana vojska od 200-300.000 etnika. Oito, neke su brojke ukljuivale ne samo grupe pod orujem, ve takoer i ljude s mobilizacijskih spiskova raznih poziva, za koje se pretpostavljalo da su prisutni na podrujima pod etnikom kontrolom. U svom telegramu vladi u izbjeglitvu od 20. marta 1943. Mihailovi govori da je organizirao najmanje 1000 ljudi u svakom srezu (kotaru) i to u 180 od 338 srezova u zemlji, ili ukupno 180.000 ljudi; u veini ostalih kotareva, osobito u Vojvodini, sjevernoj Hrvatskoj i sjevernoj Sloveniji, navodi da je djelovao potajno.24 Ali prema majoru Vukoviu, jednom od Mihailovievih glavnih komandanata ono to je u svim izvetajima iz tog doba bilo tano, to je broj boraca sa

dotine teritorije koji su se u sluaju dovoljnog naoruanja mogli osposobiti.25Krajem 1943, kae Vukovi, jaina raznih korpusa u zapadnoj Srbiji kretala se izmeu 2.500 3.000 ljudi, ali je bila mnogo manja u Istonoj Srbiji i ravniarskim dijelovima zemlje. Jo jedan izvor Nediev inovnik koji je bio prisiljen da neko vrijeme, tokom jeseni 1943, bude sa etnicima i koji se kasnije vratio u Nediev tabor govori nam da se 67. korpus pod komandom majora Velimira J. Piletia (glavnog Mihailovievog komandanta u sjeveroistonoj Srbiji) sastojao od pet brigada s ukupno oko 600 aktivnih etnika i tabom od oko 60 ljudi.26 22 Mikrofilm br. T-311, rok 192, snimci 323-345. 24 ivan L. Kneevi, Why the Allies Abandoned, dio 1, str. 6-7. 25 Vukovi, Gerilske formacije, str. 72. 26 Izvjetaj Nijemcima 31. decembra 1943. Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimci 232, 237. O etnicima u Crnoj Gori i NDH znamo s vie sigurnosti. Poetkom 1943. bilo je oko 4050.000 etnika u Crnoj Gori i talijanskoj zoni NDH; u njemakoj je zoni krajem 1942. oko 10.000 bosanskih etnika imalo sporazum na principu ivi i daj drugima da ive s hrvatskim kvislinkim vlastima, a broj etnika pobunjenika koji su aktivno radili protiv vlasti NDH bio je nesumnjivo mnogo manji.27 Nijemci su krajem 1943. procijenili stvarnu jainu etnika u cijeloj zemlji kako slijedi: Slovenija 500, sjeverna Dalmacija i Lika 2.000, zapadna Bosna 1.500, istona Bosna 3.000, Hercegovina 3.000, Crna Gora 5.000, jugozapadna Srbija 2.500, sjeverozapadna Srbija 3.000, srednja Srbija 3.000, podruje planine Kopaonika 1.500, jugoistona Srbija 3-4.000 i sjeveroistona Srbija oko 2.000 etnika. To ini ukupnu snagu od 30.000 do 31.000 ljudi.28 Naravno, kao to e se kasnije pokazati, tokom 1944. dolo je do porasta etnikih snaga i u Srbiji i u hrvatskoj marionetskoj dravi. 27 Mikrofilm br. T-501, rola 264, snimci 568-569, 583. Za detalje vidi Glavu 7, str. 206210. 28 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimci 262. Moe se slobodno pretpostaviti: da su Saveznici izveli iskrcavanje velikih razmjera na dalmatinskoj obali, (emu su se etnici nadali), etnici bi bili u stanju provesti svoj opi mobilizacioni plan i poveati svoje snage u podrujima pod svojom kontrolom, a oni odredi, koji su kolaborirali s Nijemcima i sa snagama NDH okrenuli bi svoje oruje protiv njih. Prema priruniku iz 1942. planirali su takoer organizirati zaposlene na eljeznici i u rijenom brodarstvu, u telefonskoj i telegrafskoj slubi na okupiranim podrujima, i od njih su oekivali masovni graanski neposluh poetkom tree faze, kako bi se preduhitrile

neprijateljske mjere protiv opeg ustanka.29 Malo je vjerojatno, meutim, da bi bilo stare, bilo novoregrutirane trupe preko noi postale vrlo efikasna oruana sila, a ona sigurno ne bi bila ni opejugoslavenska, budui da etnici nikad nisu imali vie od aice sljedbenika izvan srpskog i crnogorskog naroda. Nadalje, ak da su se Saveznici i iskrcali na dalmatinskoj obali, za etnike bi nastale neizmjerne politike i vojne komplikacije. Partizani bi takoer suraivali sa Saveznicima, a takoer i hrvatski domobrani koji su eljno ekali taj as i koji bi en bloc preli na stranu Saveznika i traili da ih se prizna kao posebnu vojsku. 29 Ibid, rola 192, snimci 355-357. S iznimkom leteih brigada, a kasnije jurinih korpusa, etnika vojska ostala je tokom itavog rata labavi skup snaga, neka vrsta teritorijalne milicije noninalno pod Mihailovievom komandom s nekim jedinicama ponekad i pod njegovom izravnom komandom - ali u stvari su mnoge jedinice esto djelovale potpuno samostalno. Pomanjkanje mobilnosti bila je karakteristika veine etnikih jedinica, a borbeni moral esto nije bio na visokom nivou, osobito u sluaju svjee regrutiranih jedinica, kad su se borile dalje od zaviajnih podruja. etnikim jedinicama takoer je nedostajala jaka politika ideologija sposobna da ih podri u kritinim razdobljima. Nije bilo vrste discipline, od vrha do dna, a pojedini komandanti bili su esto meusobno ljubomorni zbog pozicija i ugleda u Vrhovnoj komandi, tako da je bilo svaa i sitniavog rivalstva. ini se da Mihailovic i njegova Vrhovna komanda esto nisu bili u stanju provesti svoje zapovijedi ili sklonuti razne komandante da efikasno surauju.30 Bez vrstog vodstva i strogih linija komandiranja, lokalni su komandanti esto radili to ih je bila volja i svoja su podruja smatrali svojom prijom. Kako je rekao jedan bivi oficir u izbjeglitvu, koji je jako podravao Mihailovia: Vrlo retki su bili sluajevi iskrene suradnje i uzajamnog potpomaganja izmeu susednih pokrajinskih komandanata. Izgleda da su ti komandanti bili sloni samo u tome da alju eneralu Mihailoviu vrlo optimistike izvetaje o stanju na terenu i da veliaju svoje sopstvene zasluge.31 Bilo je takoer sluajeva da su se pojedini komandanti meusobno borili, a prema Mihailovievu svjedoanstvu inspektor etnikih oruanih snaga, pukovnik Jevrem Simi, ubijen je na prolazu preko Rakovievog teritorija.32 30 Nedisciplina je bila takva da je u vrlo vanom telegramu br. 487, od 7. novembra 1943, kojim se nareuje mobilizacija svih raspoloivih oruanih snaga u svim srpskim pokrajinama i neodloni najenerginiji napadi na komuniste, Mihailovic smatrao za potrebno da kae: Prema svim komandantima koji ne budu izvrili ovo nareenje preduzee se sve mere kao izdajnicima. Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, etniki dokumenti, reg. br. 19/1, kutija 3. 31 Putnik, str. 39-40. Ostojievo direktivno pismo od 30. jula 1942. nareuje etnikim komandantima: Izbegavati meusobne sukobe i svae i iveti i raditi u slozi. Vidi takoer dva izvjetaja majora Paloevia, oficira koji je Mihailoviu priao jo u pokretu iz Bosne na Ravnu Goru, u aprilu i maju 1941. U njima se ali na ponaanje svojih pretpostavljenih i

svojih podreenih komandanata. Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, Paloevievo pismo od 5. novembra 1942, etniki dokumenti,reg. br. 34/2, kutija 1, i pismo od 25. aprila 1943, reg. br. 3/2, kutija 2. Oba su pisma upuena osobno generalu Mihailoviu; vidi i pismo potpukovnika Ljube Jovanovia - Patka, etnikog komandanta u istonoj Srbiji, generalu Mihailoviu (bez datuma),reg. br. 49/2, kutija 129. 32 The Trial of Dra^a Mihailovic, str. 377; vidi takoer str. 162, 190, 250, 335-336 i passim, za slina Mihailovieva priznanja da komandanti esto nisu sluali njegova nareenja i upute. S obzirom na Rakovia, na samovolju etnikih komandanata u Srbiji i Mihailovievu nemogunost da ih kontrolira, vidi takoer Topalovi, Srbija pod Draom, str. 18-20. Ta krajnja decentralizacija etnikih snaga imala je prednost utoliko to je odravanje trupa bilo lake; ali to je vodilo velikoj ogorenosti naroda na koji je padao teret odravanja, pa je ta prednost time gubila na svojoj vrijednosti.33 U samom poetku pokreta, na Ravnoj Gori, etnici su mogli raunati na svoje pristae u smislu dobrovoljnih novanih priloga i snabdijevanja, ali s vremenom je postalo nuno primijeniti sistem manje ili vie prisilne kontribucije, kako bi se mogao opskrbiti sve vei broj jedinica.34 Od seljaka se oekivalo da na ovaj ili onaj nain opskrbljuju jedinice rasporeene na njihovom podruju, te da daju i hranu i stoku, i novac, ponekad u formi zajma koji e se vratiti im bude mogue.35 U kasnijim poglavljima bit e vie rijei o tekoama oko snabdijevanja i naoruavanja etnika. Nabavka oruja i municije za borbu protiv partizana bila je jedna od Mihailovievih glavnih briga i esto se navodi kao glavni razlog za etniku suradnju s Osovinom i kvislinkim snagama. Legalizirane etnike jedinice bile su, naravno, opskrbljivane i naoruavane i plaene od onih vojski kojima su bile pridodavane kao pomone, a to je Mihailovievim ilegalnim etnicima omoguavalo da kradomice dobiju neto materijala. Britanci su do kraja 1943. slali neto opreme i novca, ali u vrlo maloj mjeri. Meutim, nema dokaza da su etnici ikada sistematski primjenjivali partizansku tehniku, zajedniku svim gerilskim snagama koje predvode komunisti: da su oruje i opremu nabavljali otimanjem od neprijatelja u vojnim akcijama. 33 Dokumenti o izdajstvu Dra^e Mihailovia, I, 592-596. Zbog svog ponaanja i vjerojatno zbog esto razuzdanog naina ivota, etnike komandante u Srbiji narod je prozvao rasovi; rije je izvedena od arapske rijei ras i posebno oznauje lokalne glavare u Etiopiji. Termin je postao popularan u Jugoslaviji za vrijeme talijanske invazije na Etiopiju, ali je tokom rata i u Srbiji i u NDH, gdje su tako zvali ustake zapovjednike, poprimio podrugljivi, prezirni smisao. 34 Mikrofilm br. 312, rola 470, snimci 8,060. 420-21.

35 U svojoj direktivi o mobilizaciji, izdanoj 7. januara 1942, Mihailovi je naredio da pozvani moraju ponijeti hranu za tri dana. Poslije toga, formirane jedinice trebaju poslati po jednog do dva ovjeka u sela po hranu. General Mihailovi, kao imenovani ministar vojske, mornarice i vazduho-plovstva izbjeglike vlade, te naelnik Vrhovne komande, imao je autoritet slubeno priznatog vojskovoe, a kao kolovani generaltabni oficir razmiljao je vojniki tradicionalno. Ipak, uio je o gerilskom ratovanju i moglo se oekivati da e primijeniti svoje znanje. Jedan promatra, potpukovnik Albert B. Seitz, koji je 1943. bio nekoliko mjeseci kao ameriki oficir pridodan britanskoj vojnoj misiji kod Mihailovia, smjeta ga.odmah do Lawrencea od Arabije po izvrsnom znanju i vjetini u gerilskom ratovanju. Prema Seitzu, Mihailovievi principi uspjeha bili su otprilike slijedei: 1. Uvijek budi voda svojim ljudima i nadahni ih ratnikim raspoloenjem. 2. Poznaj svoj teren kao dlan svoje ruke. 3. Naui svoj narod, borce i seljake, da izvijeste o svakom pokretu i akciji neprijatelja. 4. Iskorijeni iz svojih redova izdajice i brbljavce. 5. Udari samo kad time stie prednost. 6. Borci neka budu disciplinirani, hranjeni i u dobroj kondiciji. 7. Upotrebljavaj to manje boraca, a rezervu za posebne zadatke uzimaj od seljatva uvjebanog da se bori na tvoj nain. 8. Nikad ne prui neprijatelju priliku da te napadne. Udari ga snano i povuci se dok je neprijatelj jo uvijek pod dojmom udarca. 9. Za svoje potrebe uzimaj od neprijatelja u borbi, ili od onih kojima pretie. Pomozi siromanima. To e narod drati na tvojoj strani. 10. Bori se za svoju stvar u ime boga i narod e se boriti za tu stvar, jer to znai slobodu, a bez slobode bolje da je ovjek mrtav.36 36 Seitz, str. 39. Po sebi su to zdravi principi i vrlo je mogue da ih je Mihailovi smatrao svojim idealom. Ipak, od samih etnika nemamo u pisanoj formi gotovo nita to bi govorilo o njihovim stvarnim gerilskim akcijama.37 Znamo da su postojali prirunici o gerilskom ratovanju, te da je u tom smislu izvoena i nastava. Takoer znamo da su Talijani, a poslije

septembra 1943. i Nijemci, esto izjavljivali da sebi ne mogu dozvoliti da napuste etnike kao saveznike, jer su se pokazali kao odlini borci protiv partizana. (Naravno, u tim su sluajevima etnici sluili kao talijanske ili njemake pomone trupe, od njih su se snabdijevali, a u velikoj mjeri bili su i pod njihovom taktikom komandom). Usprkos svemu tome, ostaje injenica da se etnici u samostalnim akcijama nisu pokazali kao superiorna borbena snaga, niti kao gerilci, niti u veim operacijama.38 Kroz dobar dio rata imali su svoju bazu podrke i u Srbiji i u Crnoj Gori, ali nedostajalo im je pravo vojno i politiko rukovodstvo, vrsta odanost komandanata i jedinica ciljevima pokreta, kao i jaka ideologija, pa itav pokret nije stoga nikada bio u stanju da postane okupljajua snaga. 37 Zbirka etnikih ratnih dokumenata priprema se u Vojnoistorijskom institutu u Beogradu za objavljivanje. 38 Prema Vukoviu, Gerilska formacija, str. 73, Mihailoviev tab objavio je krajem 1941. Uput za etniko ratovanje, koji je neko vrijeme sluio kao prirunik za vojnu nastavu. Na alost, nije mi uspjelo da dobijem i tu publikaciju, pa je nisam mogao usporediti s prirunikom za obuku, koji je pod istim naslovom objavilo jugoslavensko ministarstvo vojske i mornarice u Beogradu 1929. Vidi takoer Delevi, str. 184. POLITIKA ORGANIZACIJA I PROPAGANDA etniki Centralni nacionalni komitet, formiran na Ravnoj Gori u augustu 1941. bio je zamiljen kao savjetodavno tijelo. U njemu su bili neki bivi politiari - veinom iz etvrte po veliini srpske stranke, Zemljoradnike stranke, i minijaturne Republikanske stranke i neki istaknuti lanovi patriotskih i kulturnih organizacija kao Srpski kulturni klub. Izvrni odbor komiteta koji su tokom dvije prve godine sainjavali Dragia Vasi, dr Stevan Moljevi i dr Mladen ujovi rukovodio je s dosta poslova, kao na primjer s administracijom, vezama sa znaajnijim pristaama Mihailovieva pokreta i propagandom poslovima za koje Mihailovievi komandanti nisu bili prikladne osobe. Praktiki su svi lanovi komiteta i sva tri lana Izvrnog odbora bili ljudi uskih, to jest vie velikosrpskih, negoli irih opejugoslavenskih politikih pogleda, a imali su malo ili nikakvo politiko iskustvo. Mihailovi i njegovi politiki savjetnici neprestano su tvrdili da je etnika organizacija okupljena u jedinicama i oko jedinica Jugoslovenske vojske u otadbini, samo vojna organizacija posveena osloboenju zemlje i osloboenju onih Jugoslavena koji su jo uvijek pod tuinskom vlau, te restauraciji monarhije i legitimne vlasti. Ipak, kao orue vlade u izbjeglitvu i eksponent velikosrpskih ciljeva, etnitvo je bilo i izrazito politika organizacija. To se jasno vidi iz slijedeih injenica: etnici su ak i u ratu poduzimali sve da unite rivale u borbi za vlast u poslijeratnoj Jugoslaviji, posebno Komunistiku partiju Jugoslavije, koja se od poetka pojavila kao najozbiljniji i najopasniji takmac; etnici su definirali velikosrpske teritorijalne ciljeve i borili se za njihovu realizaciju; tvrdei da nisu politiki angairani, inzistirali su na tome da ni druge grupe ne bi trebale biti politiki aktivne dok rat jo traje; i

na kraju, spremali su se da poslije rata zavedu etniku diktaturu koja bi trajala dovoljno dugo da se izvri veina njihovog programa. Ne mijenja na stvari to politike odluke nisu donosili civilni politiari, ve prvenstveno Mihailovi i njegovi vojni komandanti.39 39 Za izjave koje osvjetljavaju prirodu etnike politike organizacije i proces donoenja odluka, a koje je dao na svom suenju u augustu 1945. Durovi, vidi Suenje lanovima rukovodstva organizacije Dra^e Mihailovia, str. 69-83, 481-500. U biti se ti politiki stavovi i odnosi nisu promijenili kroz cijelo vrijeme rata, usprkos principima koji zvue demokratski, a sadrani su u rezoluciji koja je donesena na kongresu u selu Ba i koja je u svakom sluaju dola prekasno da bi mnogo vrijedila, bilo kao propaganda, bilo kao promjena orijentacije. Nitko se od etnika zapravo u dui nije promijenio, iako su neki, pa i sam Mihailovi i neki od njegovih civilnih savjetnika, eventualno shvatili da svoju politiku bazu moraju proiriti suradnjom s predstavnicima raznih srpskih politikih partija, kako bi opovrgli postojei dojam da etnici samo tee sistemu vojne diktature, te da nadive partizane. Izvjetaj koji je u maju 1945. pripremila grupa antikomunistikih srpskih politiara, intelektualaca i ekonomista opisuje atmosferu u etnikom taboru tokom rata na slijedei nain: ...pukovnik Draa Mihailovi, kasnije unapreden u generalski in, bio je okruen ljudima od kojih su neki propali u politikom i javnom ivotu, koji nisu sagledavali svu vanost pokreta i svu kompliciranost borbe koju je istovremeno trebalo voditi protiv okupatora, ustaa, kvislinga u Srbiji i Crnoj Gori, i konano protiv Komunistike partije koja se borila za svoje posebne ciljeve. Bez ikakvog politikog duha, eljni da zadre poloaj koji su imali uz ministra vojnog Drau Mihailovia, bez irine pogleda na celinu jugoslovenskog problema, koji se nakon sloma Jugoslavije pojavio u svoj svojoj ozbiljnosti, ovi su se Mihailovievi savetnici okruili kineskim zidom protiv svih politiara koji bi im mogli pomoi u interesu naroda. Sa svojim uskogrudnim pojmovima i loim savetima koje su davali Mihailoviu - koji je bio samo oficir bez politikog horizonta - katastrofalno su uticali na donesene odluke i na stav pokreta prema okupatoru, Saveznicima, komunistima i vlastitom narodu. Osim toga, kao rezultat loih veza, neki su se Mihailovievi komandanti osamostalili i bili nasilni do te mere da su postali nesrea za narod. Njihovo proizvoljno i esto krvavo delovanje narod je osudio i, premda su se sluili zastraivanjem, u narodu se moglo uti da to nee poi po dobru.40 40 RG 226, OSS-dokument br. XL 13 541, str. 6. Ovaj izvjetaj, oito u grubom engleskom prijevodu, predan je potajno amerikom vojnom ataeu u Beogradu, koji ga je u julu 1945. poslao u Washington. Kritinost te grupe prema Mihailovievoj ratnoj okolini izgleda da je prvenstveno bila usmjerena protiv Vasia i Moljevia. Za Vasievu pozadinu i neke od njegovih karakteristika vidi brouru pod naslovom Dragia Vasi, koju je napisao

njegov kolega Mladen I. Zujovi. Za Vasievo navodno miljenje o Moljeviu, a do neke mjere i o Mihailoviu, kao i o samom sebi, vidi Topalovi, Srbija pod Dravom, str. 16-20. S proljea 1942. vojvoda Trifunovi-Biranin osnovao je u Splitu Srpski nacionalni komitet, a u julu iste godine osnovan je i Komitet crnogorskih nacionalista. Ni jedan od njih nije formalno bio podreen Centralnom nacionalnom komitetu, jer su te organizacije iz taktikih razloga tvrdile da nisu svrstane pod Mihailoviem, ali trebale su djelovati i djelovale su kao regionalna politika tijela koja su podravala Mihailovia i etniki pokret. Sve dok je Mihailovi imao slubeni poloaj u izbjeglikoj vladi, on osobno bio je i glava domaeg ogranka legitimne jugoslavenske vlade i imao je njene prerogative u ime Kralja. U svim podrujima koja su stvarno bila pod etnikom kontrolom i u onima koja su im okupacione snage prepustile na upravljanje (kao npr. veliki dio Crne Gore i izvjesne dijelove teritorija NDH pod Talijanima) etnici su zadrali stari jugoslavenski sistem lokalne uprave stavljajui ga jednostavno pod svoje ljude. To je bio jedan od izraza etnike konzervativnosti i jedna od osnovnih razlika izmeu njih i partizana koji su potpuno unitavali stari upravni sistem i uspostavljali potpuno novi. Uviajui politiku vanost omladine za pokret, etnici su u novembru 1942. ustanovili organizaciju Jugoskovenska ravnogorska omladina, ili JURAO. Ona je zasnovana na prijeratnimomladinskim sekcijama Srpskog kulturnog kluba, Demokratske stranke (skoro potpuno srpske) i Srpske zemljoradnike stranke. Bila je pod opom kontrolom Vrhovne komande i organizirana na regionalnoj osnovi, u formi tabova (npr. tabovi 708 i 801 za Crnu Goru i tabovi 501, 601 i 701 za Srbiju). Najvaniji ogranak bio je oito tab 501, ije je podruje obuhvaalo grad Beograd i svu zapadnu i srednju Srbiju, gdje je poslije juna 1943. bila smjetena Mihailovieva komanda. Veina informacija koje imamo o JURAO tie se tog podruja.41 Direktiva koju je tab 501 izdao 15. februara 1943. pokazuje u kojem smjeru funkcioniraju te organizacije na gradskim podrujima.42 Kako je navedeno, cilj je bio okupiti i organizirati sve srpske nacionalno (politiki?) nekompromitirane mlade ljude, odgajati ih u etnikom duhu i pripremiti za izvrenje svakog zadatka koji zahtijevaju interesi srpskog naroda i naih pretpostavljenih. Osnovna organizaciona jedinica bila je (kao i u reorganiziranoj vojsci) trojka, a postojale su i posebne sekcije na principu trojke za gimnazijsku omladinu, studente (iako je beogradski univerzitet bio zatvoren), za ljude u Nedievoj Omladlnskoj radnoj slubi i za mlade ljude u industriji i zanatstvu. Disciplinska pravila bila su ista kao za Jugoslovensku vojsku u otadbini, a lanovi ravnogorske omladine bili su podloni mobilizaciji na poziv komandanta korpusa ili brigade u njihovom kraju. Ogranien svojim usko srpskim stavom, ogranien bar u izvjesnoj mjeri i etnikim predrasudama protiv ena, etniki omladinski pokret nije se mogao takmiiti s Ujedinjenim Savezom Antifaistike Omladine Jugoslavije, a posebno ne s njenim jezgrom i vodeom snagom, Savezom komunistike omladine Jugoslavije - iako mu je nesumnjivo pripadao prilian broj odanih i discipliniranih mladih ljudi.

41 Jedan od rijetkih tekstova o Ravnogorskom omladinskom pokretu je lanak Omladinski tab 501 Ravnogorske omladine iz pera dvaju bivih voa, Milorada M. Drachkovitcha i Branka Lazitcha, a sadri njihova sjeanja o organizaciji, funkcioniranju i ideologiji. Na str. 97. oni kau da jugoslavenska firma (organizacije) nije odgovarala srpskoj sadrini! Vidi takoer Borkovi, str. 308. 42 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimci 433-441, osobito kadar 434. Jedna od fundamentalnih razlika izmeu etnikog i partizanskog pokreta bio je odnos prema enama. Sudjelovanje ena u partizanskim borbenim redovima i masovnim organizacijama partizanskog pokreta bilo je od takve vanosti da se svi partizanski rukovodioci slau u tome da bez ena ne bi nikad mogli pobijediti. Dok je u partizanskim borbenim redovima bilo izmeu 15 i 20% ena, nisam naiao ni na jedan podatak da su se meu etnicima borile i ene. Zaista, ena uope nije bilo u etnikim jedinicama; ene su sluile samo - kao bolniarke, kuriri i povremeno za pijunau.43 Budui da je socijalni status ene u onim krajevima zemlje gdje su etnici bili najjai (Srbija, Crna Gora, Bosna i Hercegovina) bio vrlo nizak, vjeta politika mobiliziranja ena nesumnjivo bi koristila etnicima u vojnom, politikom i psiholokom smislu. Ali izgleda da etnici nisu ak ni razmiljali o toj mogunosti. ene koje su stupile u partizanske redove, ili koje su uz njih pristajale, bile su omiljena meta etnike propagande, van sumnje usmjerene takoer i na mukarce konzervativnih shvaanja. Tako se, na primjer, u jednom etnikom letku tvrdilo da partizani ubijaju sve crkveno vjenane Srbe, da u Crnoj Gori ima 4.000 nezakonite partizanske djece, te da su obeastili mnoge djevojke, koje su se zatim utopile.44 Sam Mihailovi upotrijebio je rije prostitutke, govorei o partizankama: u telegramu od 12-13. decembra 1943. predsjedniku vlade Puriu, rekao je da u komunistikim redovima ima mnogo ena, koje su u pravilu ili bile prostitutke prije nego to su prile partizanima ili su to postale tokom svog boravka u komunistikoj vojsci.45 A za generala Nedia, predsjednika srpske marionetske vlade, porijeklom iz iste socijalne sredine kao Mihailovi, navodi se da je ene koje su napustile svoje domove i otile u partizane, jednako kao i one koje ih pomau propagandom nazvao razvratnicama, beskunicama, nerazumni-cama i belosvetskim droljama.46 etnika Vrhovna komanda i Centralni nacionalni komitet shvaali su da je propaganda od neizmjerne vanosti i kod kue i u inozemstvu, te je glavni etniki tab imao u svom sastavu aktivni odjel za propagandu. Na elu mu je tokom 1942. i dijelom 1943. bio Vasi, a dr Moljevi je oito nastavio njegov rad. Od augusta 1943. do septembra 1944. takoer je u propagandnom radu bio vrlo aktivan dr urovi, osobito u radio-propagandi namijenjenoj Velikoj Britaniji i Sjedinjenim Dravama. U martu 1942. Mihailovi je u pismu jednom od svojih crnogorskih komandanata, pukovniku Baji Staniiu, napisao: Danas je propaganda od isto toliko velike vanosti koliko i oruana akcija.47 Jedan od glavnih udaraca etnike propagande tokom rata bio je, naravno, usmjeren na dobivanje aktivne podrke etnikom pokretu. U svom direktivnom pismu od 30. jula 1942, major Ostoji iz Vrhovne komande zahtijevao je od svih etnikih komandanata da razviju to jau usmenu i

pismenu propagandu. Narod se mora uveriti da su mu jedini prijatelji Ravnogorci i da od njih treba da oekuje slobodu i srean ivot... Raditi danju i nou i odravati duh naroda; as slobode je blizu. Pomo saveznika sigurna je za Ravnogorce i ceo svet im se divi.48 Nakon sukoba izmeu etnika i partizana s jeseni 1941. u zapadnoj Srbiji, druga osnovna crta etnike propagande bio je antikomunizam. 43 Sergije M. ivanovi, I, 118-121. 44 Suenje lanovima rukovodstva organizacije Drae Mihailovia, str. 245, svjedoenje potpukovnika Keserovia, jednog od optuenika. 45 Jovan onovi, Veze sa generalom Mihailoviem sa Srednjeg Istoka, str. 20. 46 Martinovi-Bajica, str. 321. Cijelo jedno poglavlje ove knjige posveeno je prezirnom obraunu sa enama u partizanskim redovima. 47 Dokumenti o izdajstvu Dra^e Mihailovia, I, 27. 48 Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, etniki dokumenti, reg. br. 14/2, kutija 1. Krajnje sloeni uvjeti pod kojima su djelovali etnici postavljali su pred njihovu propagandu takoer sloene zadatke. U direktivi koju je Mihailovi izdao u septembru 1942. specifini ciljevi etnike propagande navode se ovako: a) borba protiv komunista, koje treba napadati kao trockiste, kako se ne bi kvarili odnosi izmeu vlade u izbeglitvu i Sovjetskog Saveza; b) iscrpna obrada masovnih zloina koje su poinili komunisti, ustae i nemake okupacione trupe; c) razglaavanje masovnih streljanja talaca koje vre nemake okupacione trupe; d) pomo regrutaciji za Jugoslovensku vojsku u otadbini; e) jaati pouzdanje u konanu pobedu Saveznika.49 49 Mikrofilm br. T-312, rola 470, snimci 8,060. 434-35. Drugom direktivom pod naslovom Narodni ravnogorski odbori i naa propaganda, koja je izdana ljeti 1944, zacrtano je zasnivanje odbora po cijeloj zemlji tako da bi naa propaganda obuhvatila svu zemlju i sav narod. Taj sistem je trebao imati ovu strukturu: seoski odbori, opinski odbori, sreski odbori, okruni i konano pokrajinski odbori kojima bi na elu bili razni podruni komandanti; propagandu u samoj Srbiji treba usmjeravati iz

Vrhovne komande. U svakom danom podruju, korpusi ili grupe korpusa trebali bi biti odgovorni za propagandni rad i preko svoje posebne sekcije i preko seoskih, opinskih i sreskih odbora, a sve te tri vrste odbora bile su pod rukovodstvom sreskog etnikog komandanta.50 50 Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, etniki dokumenti, reg. br. 43/2, kutija 7. Jedan dio prirunika iz 1942. posveen je organizaciji propagande i obavjetajne aktivnosti - dviju razliitih ali usko povezanih slubi - i u njemu se detaljno navode principi organizacije, tip ljudi koje treba upotrebljavati za pojedini zadatak i specifini pristup nekim aspektima propagande, kao npr. propagandi meu Hrvatima i propagandi u obranu monarhije.51 Glavna meta etnike propagande bili su komunisti, to je Mihailovi neprestano naglaavao. U ve citiranom telegramu svojim komandantima, 7. novembra 1943, on je, na primjer, rekao: Putem proglasa obratite se svi narodu. Izloite svu opasnost koju mu komunisti nanose. Pozovite u nae redove sve ispravne muslimane i sve ispravne Hrvate. Suzbijajte komunistike lai o njihovom broju i njihovoj snazi Izdajte letke sa potrebnom sadrinom da se narodu ukae sva opasnost od komunista, kao i potreba borbe za njihovo unitenje.52 51 Mikrofilm br. T-511, rola 192, snimci 345-355. Prirunik ak predvia kako treba odgovoriti na neka vjerojatno kakljiva pitanja, kao npr. o politikoj ulozi Jugoslovenske vojske u otadbini nakon svretka rata. 52 Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, etniki dokumenti, reg. br. 19/1, kutija 3. Jedan dio etnike politike aktivnosti tokom rata odnosio se i na kontakte s antikomunistikim politikim grupama i snagama otpora u drugim zemljama jugoistone Evrope - u Albaniji, Bugarskoj, Grkoj, Maarskoj i Rumunjskoj - u cilju stvaranja zajednike politike protiv snaga koje su u tim zemljama predvodili komunisti, kao i u Jugoslaviji.53 Ali dok je komunistike grupe povezivala zajednika revolucionarna i internacionalistika ideologija i odanost Sovjetskom Savezu i Kominterni, sve do njenog rasputanja u maju 1943, nacionalistike snage bile su manje ili vie ovinistike, ekspanzionistike na raun svojih susjeda i jedina spona bio im je antikomunizam. Naravno, kad su etnici jednom iskusili velike potekoe s Britancima, osobito nakon to su ih zapadni Saveznici odbacili, a partizane priznali kao savezniku vojnu silu, svi etniki planovi za suradnju sa slinim grupama u susjednim zemljama izgubili su svako praktino znaenje. Ali sve su se te antikomunistike snage i dalje nadale da e ih spasiti angloameriko iskrcavanje na Balkan, koje bi zaustavilo prijeteu sovjetsku plimu. Kako se pokazalo, bile su to uzaludne nade. 53 The Trial of Dra^a Mihailovi, str. 420-423, 470-480, 497-499. Za neke vijesti o uspostavljanju kontakta izmeu etnika i Bugara koje je izvrio potpukovnik Jovanovi-Patak,

etniki komandant u istonoj Srbiji, vidi Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, etniki dokumenti, reg. br. 49/2, kutija 129; mikrofilm br. T-312, rola 470, snimak 8,060. 326. Za neke kontakte koje je s antikomunistikim snagama u Albaniji odravao izvana Jovan onovi, vidi njegov lanak Moje veze sa Draom Mihailoviem sa Srednjeg Istoka. NAINI ETNIKOG MILJENJA I PONAANJA Izvjesne injenice i izvjesne etnicke ideje i stavovi bili su od osnovne vanosti za etniko poonaanje kroz cijeli rat; njihovo izdvajanje ovdje pomoi e razumijevanju etnikog djelovanja i politike, to e biti predmet rasprave u slijedeim poglavljima. 1) etniki pokret otpora zapoeli su i vodili profesionalni oficiri i oni su precrenjfvali svoju vojnu strunost. To se vidi iz mnogih sluajeva kad su se Mihailovi i drugi etniki oficiri pozivali na svoje vojno kolovanje i na nedostatak vojnog znanja kod partizanskih komandanata. Emigrantska vlada sluila se istim argumentom kad je vrila pritisak da se partizani podvrgnu Mihailovievoj komandi. Profesionalni vojnici skloni su ismijavati sposobnost civila u voenju vojnih operacija. Meutim, gerilsko je ratovanje, a posebno ono kojim su se sluili komunisti u voenju narodnooslobodilakih ratova u nerazvijenim zemljama, poprimilo izvjesne politike, socioekonomske i psiholoke aspekte koji ga jasno razlikuju od gerilskih operacija tradicionalne vrste. Pod rukovoenjem tradicionalno kolovanih profesionalnih oficira, etnike su se snage pokazale kao potpuno nesposobne ne samo za voenje uspjenog gerilskog rata, ve i da pobijede komunistima predvoene partizane i vojsku koja je izrasla iz tih partizanskih odreda. Meu partizanima je, naravno, takoer bilo neto bivih jugoslavenskih oficira ije se znanje koristilo u potpunosti, ali vodei partizanski komandanti bili su civili koji su se borili u republikanskim redovima u panjolskom graanskom ratu i koji su imali stvarno borbeno iskustvo. 2) Tokom prve dyije i po godine svog postojanja kao ratnog pokreta etnici nisu vidjeli potrebe da stvaaju i nisu ni stvorili politiku organizaciju koja bi obuhvaala redove onog stanovnitva koje ih je podravalo. Mislili su da je dovoljno imati uski Centralni nacionalni komitet, (osnovan u augustu 1941. i neto proiren poetkom 1943). Budui da je on bio puki privjesak Vrhovne komande, Mihailoviu je njegova vojna organizacija sluila takoer i kao politiki aparat. Tek u januaru 1944, na kongresu u selu Ba, osnovana je Jugoslovenskodemokratska narodna zajednica, a istovremeno je proiren i Centralni nacionalni komitet, ali ak ni tada ni jedno od tih tijela nije imalo bilo kakvu stvarnu mo. ak su i Ravnogorske narodne odbore, koji su stvarani krajem 1943. i koji su nakon kongresa u selu Ba sluili kao lokalni organi Zajednice, zapravo osnivali sreski vojni komandanti.54 Povrh toga, izleda da je Dragia Vasi, koji je jo duboko u 1943. bio vodei lan Izvrnog odbora Centralnog nacionalnog komiteta i Mihailoviev glavni politiki savjetnik, bio potpuno neprikladan za tu ulogu, kako zbog svoje linosti tako i zbog nedostatka politikog iskustva. Ali ini se da se ak ni nakon Vasievog pada i Moljevievog uspona do uloge glavnog politikog savjetnika, kvaliteta politikih savjeta koje je primao Mihailovi nije mnogo poboljala.

3) etniki vode i njihovi sljedbenici bili su krajnje konzervativni i tradicionalistiki nastrojeni. Ne samo svojim vojnim razmiljanjem ve takoer i svojim izgledom, svojom dugom kosom i bradama, a esto i svojeglavim ponaanjem mnogih komandanata, oni su se vraali unatrag, na iskustva srpskih etnikih odreda u Makedoniji prije 1912, iako te srpske tradicije (osim za Srbe i Crnogorce) nisu imale nikakvog znaenja za bilo koga drugog u Jugoslaviji. Uz to su Mihailovi i drugi etniki komandanti, jednako kao i civil Vasi, bili krajnje sumnjiavi, pa ak i antagonistiki raspoloeni prema profesionalnim politiarima; u svoje redove ukljuili su vei broj njih tek nakon kongresa u selu Ba. Na kraju, kao i mnoge druge organizacije koje vode profesionalni vojnici, etnici su bili izrazito antiintelektualni i u svojim redovima praktiki nisu imali ni pisaca ni umjetnika.55 54 urovieva izjava na organizacije Drafy Mihailovia, str. 489. suenju; Suenje lanovima rukovodstva

55 Prema nekim tvrdnjama, u etnikom taboru tokom prve polovine 1944, bilo je mnogo govora o tome da je nekoliko srpskih knjievnika bilo spremno pridruiti se etnicima u planinama. Do tog nikad nije dolo i to je naprosto mogla biti puka propaganda, da se djeluje protiv vijesti kako su mnogi pisci, umjetnici i intelektualci, ukljuujui nekoliko vrlo istaknutih pjesnika, kipara i slikara, ve neko vrijeme s partizanima. 4) etnici su precijenili svoju vjetinu da na makijavelistiki beskrupulozan nain iskoriste neke svoje neprijatelje. Glavna metoda bila je pri tom kolaboracija s okupacionim i kvislinkim vojskama protiv glavnog domaeg neprijatelja, partizana, koje su vodili komunisti. Tu vrstu politike mogu i protivnike snage primjenjivati s jednakim ili boljim uspjehom kao to su to u Jugoslaviji prvenstveno inile snage Osovine. Povrh toga, ta politika nosi u sebi svoje opasnosti, kao na primjer potekoe izvlaenja iz takve politike kad je ve jednom aktivirana, negativna reakcija u vlastitim redovima kao i u irokoj javnosti, iskoritavanje u propagandne svrhe od strane protivnika, itd. 5) etnici su potcijenili Komunistiku partiju Jugoslavije, iji su rukovodioci organizirali i preuzeli politiko i vojno vodstvo partizanskih snaga. U poetku je Mihailovi, naravno, imao valjan razlog da sumnja u efikasnost komunistikog vodstva, koje je kroz vei dio meuratnog razdoblja bilo prilino nesposobno. Budui da nije znao koliko je mnogo Tito uspio postii otkad je stao na elo Partije, Mihailovi jedva da je mogao oekivati da bi komunisti vojno i politiki uspjeno djelovali pod mnogo teim uvjetima nakon komadanja i okupacije Jugoslavije. Komunisti su naredili da se podigne ustanak dok su Nijemci bili u zenitu snage, a razne greke i bolni partizanski gubici sve do sredine 1942. kao da su potvrivali etniko miljenje. Ali etnici su malo panje poklanjali sve brojnijim dokazima da partizani vrlo brzo ue na svojim grekama. Da su bolje gledali, vidjeli bi da su se do kraja 1942. partizani razvili u izvrsne vojne i politike organizatore ije su snage, predvoene sposobnim i hrabrim komandantima, pokazivale visok borbeni moral; da su stvorili pravu, mobilnu vojsku i velik broj teritorijalnih gerilskih odreda, koje je podupirala dobro

organizirana i sve brojnija Komunistika partija sa svojim masovnim organizacijama, kao i poetnu strukturu revolucionarne vlasti. 6) Jedna od etnikih izjava koja najvie otkriva to misle o partizanima kao svojim vojnim protivnicima, nalazi se u dijelu X direktive br. 1 od 2. januara 1943, a odnosi se na etniki plan za napadanje i unitavanje partizana u Bosni. U tom dijelu pod naslovom Taktika neprijatelja, Vrhovna komanda - to jest, Mihailovi kae na osnovi do tada steenih iskustava u borbi protiv partizansko-razbojnikih bandi: Jedinice su veoma slabo voene i komandovane usled nedostatka spremnog stareinskog kadra. Akcije pojedinih grupa nisu povezane kako po zadacima, tako ni po vremenu i svode se na brze i iznenadne prepade poglavito nou; Prilikom odbrane, a nekada i samog napada, izbegavaju se odlune borbe i poglavito se tei u sluaju nailaska na jaeg neprijatelja da se izbegne reenje borbe, veto se izvlaei iz svake tee situacije; Ubijanje naih stareina i rad trojki glavni su eksponenti njihove akcije. Ubijanjem stareina ele da srue sistem izvedene organizacije i komandovanja, trojke u tom momentu treba da unesu nered svojim prepadima u nae redove. Zbog toga se zahteva zatita stareina i opreza prama trojkama, naroito nou; Jedinice partizanske popunjene su najraznovrsnijim mangupima, kao to su ustae, najvei krvoloci srpskog naroda, Jevreji, Hrvati, Dalmatinci, Bugari, Turci, Maari i sve ostale nacije sveta. Skree se panja na to, da partizani sarauju sa ustaama i sa gestapoom, te se otuda i tumai ubijanje srpskog ivlja od strane partizana. Zbog ovakvog konglomerata borbena vrednost partizanskih jedinica vrlo je slaba, a naroito i s toga, to im je i naoruanje dosta slabo. Partizani su majstori u propagandi, koju uglavnom osnivaju na borbi protiv okupatora, kao da ih okupator ne naoruava za borbu protivu Srba, i unitenje srpskog ivlja. Pri zavoenju masa glavni im je momenat blef, kojega vrlo veto primenjuju, kako u spreavanju nae propagande, tako i u irenju svoje.66 56 Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, etniki dokumenti, reg. br. 13/3, kutija 1. 7) Usprkos pridjevu Jugoslovenska u slubenom nazivu svoje vojske, te povremenom pozivanju na jugoslavensku dravu i na jugoslavensku ideju u etnikoj propagandi, Mihailovi i vodee politike i vojne linosti njegovog pokreta nisu bili odani ni jugoslavenskoj ideji, ni jugoslavenskoj dravi u pravom smislu rijei. Njihovo jugoslavenstvo bilo je ljuska ispunjena velikosrpskim sadrajem i trebalo je sluiti samo tim interesima. Zbog toga ni Mihailovi ni etnici nisu mogli raunati na bilo kakvu stvarnu podrku ne-srpskog stanovnitva zemlje, ve samo na njihovo protivljenje. Budui da je ideja jugoslavenstva

nastala kao obrambena i ujedinjavajua ideologija koja treba sluiti svim junoslavenskim narodima, budui da je Junim Slavenima, pa i Slavenima uope, tokom drugog svjetskog rata prijetilo istrebljenje, bilo je prirodno da e neka politika grupa, usprkos totalno diskreditiranoj jugoslavenskoj ideji u meuratnom periodu, pokuati da toj ideji da novu formu i upotrebi je kao obrambeno i ujedinjavajue ideoloko sredstvo tokom rata. To je uinila Komunistika partija Jugoslavije. Zaista, u suptilnim politikim rukama Josipa Broza Tita procvjetala je nova ideja jugoslavenstva. Kombinirajui elemente i ueg patriotizma pojedinih junoslavenskih naroda i opeg jugoslavenskog patriotizma, ta je nova ideja postala mona ideoloka snaga, ne samo protiv stranih zavojevaa, nego i protiv domaih neprijatelja: protiv ustaa koji su pokuavali zauvijek razbiti Jugoslaviju, i protiv etnika koji su je htjeli obnoviti tako da u biti slui interesima samo jednog junoslavenskog naroda. 8) etniki vode, a posebno Mihailovi, bili su uvjereni da, zbog protivljenja moguem irenju komunizma zapadni Saveznici nee nikad dopustiti Sovjetskom Savezu da ima odluni utjecaj na Balkanu. etnici su pogreno pretpostavljali da su nenadoknadivi zapadnim Saveznicima, te da ih oni zbog toga moraju potpomagati. U telegramu to ga je 7. novembra 1943. poslao svojim komandantima, Mihailovi je tu ideju jezgrovito izrazio ovako: Engleska ne srne nikada prepustiti Balkan ruskom uticaju, jer onda gubi Sredozemlje to je svima jasno.57 Sa stanovita dugoronih politikih razmatranja zasnovanih na tradicionalnim odnosima snaga u Evropi, etniko razmiljanje izgledalo je velikim dijelom razumno. Ali, na njihovu nesreu, kljune odluke nisu donoene na temelju dugoronih politikih premiljanja, ve su ih donosili predsjednik vlade Churchill i njegovi vojni savjetnici na temelju trenutanih vojnih potreba, za koje su borbena snaga i pouzdanost Titovih partizana bile vanije od njihovih komunistikih tenji (koje su i onako izgledale ublaene). Povrh toga, sovjetski utjecaj u Evropi openito, a na jugoistoku Evrope posebno, nije nikada bio tako jak kao krajem drugog svjetskog rata. Jo jednom se ustanovilo kako je za politike grupacije u malim narodima, ili ak za male narode u cjelini, riskantno pretpostaviti da su nezamjenjivi, naroito u uvjetima koalicionih ratova nekoliko velesila. Povijest je opet pokazala da se u takvim ratovima, pa ak i u velikim diplomatskim krizama, mali narodi, a posebno politike grupe u malim narodima, uvijek mogu otpisati. 57 Ibid, reg, br. 19/1, kutija 3. GLAVA SEDMA etnici i strani neprijatelj

DVOJNA POLITIKA U SRBIJI Kad su etnici jednom shvatili to su ciljevi partizana predvoenih komunistima, shvatili su i to da su partizani njihov glavni neprijatelj. Ako ne poraze partizane, nee moi

ostvariti svoj cilj restauracije monarhije i velikosrpsku hegemoniju u poslijeratnoj Jugoslaviji. Ta je bitka zahtijevala oruje i opskrbu, a kako su etnici do poetka novembra 1941. primili od Britanaca samo jednu malu poiljku oruja, zakljuili su da e se za podrku morati obratiti nekom drugom. Takoer su znali, ako ele efikasno tui partizane, da moraju izbjegavati sukobljavanje s okupacionim vojskama i kvislinkim snagama, kao i rizik da se ne nau u karama izmeu njih i partizana. Iskoritavanje neprijatelja u potrebnoj mjeri kako su etnici voljeli nazivati svoj nain kolaboracije inilo im se kao jedino rjeenje i to je bio pravac kojim su etnici odluili krenuti. Tako su etnici kroz stanovito vrijeme i u raznim dijelovima zemlje doli do kolaboracije, najprije s Nedievim snagama u Srbiji, zatim s Talijanima u Crnoj Gori i u talijanskim dijelovima NDH, zatim s nekim Pavelievim snagama u dijelovima Bosne koje su kontrolirali Nijemci, a nakon talijanskog sloma i s Nijemcima neposredno. U svim tim aranmanima, kolaboracija je s obje strane bila vie stvar kratkorone koristi za volju zajednikog cilja, partizanskog poraza, nego li nagodba zasnovana na dugoronim uzajamnim interesima, iako je unitenje partizana predstavljalo takoer i dugoroni interes svih kolaborirajuih snaga. Sile Osovine i kvislinki reimi nisu imali iluzija o osnovnom prozapadnom etnikom stavu i shvaali su da bi etnici vrlo vjerojatno u nekom povoljnom buduem trenutku okrenuli svoje oruje protiv njih; etnici su jednako dobro razumjeli da bi se nakon unitenja partizana Osovina mogla okrenuti protiv njih i unititi ih, jer joj vie ne bi bila potrebna etnika pomo. etnici su istovremeno pokuavali ouvati svoje dobre odnose sa zapadnim Saveznicima, angairajui se tu i tamo protiv kvislinkih snaga i Nijemaca, kako bi zadrali privid aktivnog otpora - i uporno su poricali partizanske, a kasnije sovjetske i britanske optube da surauju s neprijateljem. Skoro od prvih dana Mihailovieva etnikog pokreta zbog nekoliko razliitih motiva s obje strane postojali su kontakti izmeu Mihailovievih predstavnika i kolaboracionistike Aimovieve administracije u Srbiji.1 Jedan od Mihailovievih bliskih politikih pouzdanika, Aleksandar Aksentijevi, posvjedoio je, na primjer, na svom vlastitom suenju, u augustu 1945, da je u junu 1941. nabavljena u Novom Sadu radio-stanica za Mihailovia i da je Aimovi za to znao.2 Vrilac dunosti komandanta srpske andarmerije pod Aimoviem, a neko vrijeme i pod Nediem pukovnik Jovan N. Trii, pruio je raznovrsnu pomo Mihailoviu.3 Kao ef komesarske vlade i kasnije kao ministar unutranjih poslova u Nedievoj vladi, sam Aimovi potpuno je poznavao Mihailovievu organizaciju u Beogradu i nije protiv nje poduzimao nita. U stvari, on je tokom rata uinio Mihailoviu mnogo konkretnih usluga. Aimovi je bio jedan od najodlunijih protivnika komunista prije aprila 1941. Stoga je mogue da je, to se tie borbe protiv komunista, bio potpuno u slubi Nijemaca, ali je takoer elio pomoi Mihailoviu, kojega je dobar dio Srba poeo smatrati srpskim rodoljubom. Takoer, moda, nije htio iskljuiti sve mogunosti i elio se za svaki sluaj osigurati kod Mihailovia. 1 Marjanovi, Prilozi, str. 167-169. 2 Suenje lanovima rukovodstva Drae Mihailovia, str. 502-503.

3 Trii, str. 37, 61-62; The Trial oj Dra^a Mihailovi, str. 115, 149. Kakvi god bili razlozi za to, kontakti izmeu srpske kvislinke vlade i Mihailovievih predstavnika proirili su se nakon to je general Milan Nedi 29. augusta 1941. preuzeo vlast. General Nedi se ve 3. septembra sastao s Mihailovievim predstavnicima, potpukovnikom Dragoslavom Pavloviem i majorom Aleksandrom Miiem, i traio je da Mihailoviu prenesu slijedee prijedloge: 1) da Mihailovi treba svoje oruane odrede prebaciti u Bosnu i Hercegovinu, kako bi srpskom stanovnitvu pomogao da se obrani od ustakog terora; 2) ako Mihailovi podnese zahtjev za potreban novac, Nedi bi nastojao da ga pribavi; 3) da bi Nedi podupro Mihailoviev pothvat u Bosni orujem i ostalom opremom onoliko, koliko bi mogao pribaviti od Nijemaca. Mihailovi nije odgovorio na Nedieve prijedloge i Nedi je neto kasnije dao drugi prijedlog, po kojem bi Mihailovi trebao povui svoje trupe iz podruja u kojima su Nedieve jedinice aktivne protiv partizana, ako ve nee da sam djeluje protiv njih. Ovu drugu poruku uhvatili su partizani4 i ona izgleda nije nikada ni dola do Mihailovia. Nedi se oito nadao da e neutralizirati Mihailovia, navodei ga da prekine svaku suradnju izmeu etnika i partizana, nakon ega bi Nedi mogao koncentrirati svu svoju vojnu i politiku snagu protiv partizana i konano zavesti stanje reda i mira u Srbiji. Samo tada prestat e bezobzirne njemake represalije protiv ustanika i nedunih civila. 4 Krakov, I, 149-154. Ova verzija prvih kontakata izmeu Nedia i Mihailovia potjee od glavnog Nedievog apologeta, roaka i jednog od vodeih novinara u okupiranoj Srbiji, sve dok ga nisu uhapsili Nijemci krajem 1943. ili poetkom 1944. Vidi takoer Marjanovi, Ustanak 1941, str. 192-193. Sa irenjem ustanka u Srbiji, sredinom septembra, to je dolo kao posljedica sve veeg broja dobrovoljaca koji su odlazili u partizane, kao i ulaska u borbu sve vie etnikih jedinica, uslijedio je dolazak njemakih pojaanja, a njemake represalije postajale su sve brojnije i otrije. Vrena su hapenja i strijeljanja tisua talaca, na tisue domova bilo je spaljeno. Nema sumnje da su te represalije bile jedan od vanih razloga Mihailovievog sve veeg oklijevanja da nastavi s otporom koji je od samog poetka smatrao preuranjenim. Ali vie od svega njegov strah od komunista koji su otpoeli s ustankom i stavili mu se na elo naveo ga je da u Divcima pokua dogovoriti potajnu kolaboraciju s Nijemcima i da promijeni svoj odnos prema Nedievoj administraciji. Odluivi da napusti ak i ogranienu suradnju s partizanima, te da prihvati politiku otvorenog neprijateljstva, Mihailovi se naao u poloaju da je neke svoje jedinice mogao potaknuti na suradnju s Nedievim snagama. Izgleda da je to i uinio sredinom novembra, jer su se potkraj tog mjeseca (to jest u vrijeme velike njemake ofenzive protiv partizana u zapadnoj Srbiji) sedam Mihailovievih komandanata - Predrag Rakovi, Milo Glii, Vuko Ignjatovi, Manojlo Kora, Nikola Mladenovi, Radovan Stojanovi i Nikola Kalabi - zajedno sa svojim odredima koji su, prema komunistikim izvorima, brojali oko 2.000 ljudi, legalizirali

izjavljujui da su voljni prihvatiti Nedievu komandu i kolaborirati s njegovim snagama u operacijama protiv partizana.5 5 Krakov, I, 281; Vinji Ofanziva okupacionih i kvislinkih snaga u zapadnoj Srbiji 1941, str. 26. Krakov smatra da su se tim inom etniki odredi spasili da ih Nijemci ne unite. Ve smo vidjeli kako je Mihailovi u Divcima, odbijajui da popusti njemakom zahtjevu za bezuvjetnom predajom, izazvao Nijemce do te mjere da su odluili ukloniti ga s puta. Prvo je trebalo svriti s partizanima u zapadnoj Srbiji, i to operacijom Uice; uinivi to, Nijemci su poeli operaciju Mihailovi sa ciljem da zarobe Mihailovia i etniki tab na Ravnoj Gori, te da raspre etnike odrede. Operacija Mihailovi izvedena je 6. i 7. decembra.6 Mihailovi je 6. decembra bio u kui majora Aleksandra Miia u Struganiku, s grupom svojih ljudi. Izgleda da su bili izdani i opkoljeni, ali Mihailoviu je uspjelo pobjei. Dva njegova suradnika, majori Mii i Fregl, bili su uhvaeni i kasnije strijeljani. Mihailovi se najprije skrivao na podruju Ravne Gore, zatim je pobjegao istono, a kasnije produio u jugozapadnom smjeru, prema Sandaku koji je bio pod talijanskom okupacijom.7 Njemake komande u Srbiji nisu se slagale u tome koliko je operacija Mihailovi zapravo uspjela: izvjetaj 342. pjeadijske divizije, koji sumira operacije, smatra da grupa oko Mihailovia nije likvidirana, ali da je razbijanje njenog komandnog mjesta bio ozbiljan udarac; Bader, glavni komandant Srbije, uvjereniji u uspjeh, mislio je da je Mihailovieva grupa razbijena, ali je ipak raspisao ucjenu od 200.000 dinara na Mihailovia nadajui se da e ga uhvatiti.8 6 Mikrofilm, br. T-501, rola 256, snimak 1149. Petog decembra su Aimovi, tada ministar unutranjih poslova u Nedievoj vladi, i pukovnik Kosta Muicki iz Srpskog dobrovoljakog korpusa, doli u dodir s Mihailoviem, moda jer su znali (iako nema dokaza) neto o skorim njemakim operacijama i htjeli upozoriti Mihailovia. Taj kontakt nije izbjegao Nijemcima i to je dovelo Nedia u teak poloaj, ali mu je uspjelo uvjeriti Nijemce da za to nije znao i da je u stvari izriito zabranio Aimoviu da ima bilo to s Mihailovievim pitanjem, kako je on to zvao. Aimovi je zadrao svoje mjesto u vladi jo godinu dana i nastavio je kontaktirati s Mihailovievom organizacijom za vrijeme cijelog rata. Vidi The Trial of Draya Mihailovi, str. 393-394. Pukovnik Muicki bio je zatvoren, ali je na Nedievu intervenciju osloboen i kasnije postavljen za komandanta Srpskog dobrovoljakog korpusa. Kad su Nijemci u oktobru 1944. istjerani iz Srbije, a ostaci etnika pobjegli u Bosnu, Aimovi je postao Mihailovieva glavna veza s poslanikom Hermannom Neubacherom u Beu. 7 Nareenje za operaciju Mihailovi, vidi u mikrofilmu br. T-501, rola 250, snimci 442443; za izvjetaj o izvrenju zadataka njemake 342. pjeadijske divizije vidi ibid, rola 246, kadrovi 732- 773. Nijemci u toj operaciji nisu imali gubitaka; ubijen je jedan etniki oficir i 11 ljudi, a zarobljeno je 7 oficira (ukljuujui Miia i Fregla), 475 etnika i 2 ene. Pored toga, Nijemci su doli do vee koliine ratnog plijena. Ibid, snimak

Mihailovi se skrivao nekoliko mjeseci, ali do marta 1942. je Nedieva vlada saznala gdje je, pa je s njemakim znanjem i doputenjem dolo do sastanka izmeu njega i Aimovia. General Bader je 26. marta obavijeten da je Mihailovi obnovio ponudu srpskoj vladi da joj se stavi na raspolaganje za borbu protiv komunista. Budui da je Mihailovi sada bio ministar vojske, mornarice i vazduhoplovstva u izbjeglikoj vladi, njegova je nova ponuda imala sasvim drugi znaaj, iako je u biti bila jednaka onoj iz Divaca u novembru. Bader je ipak odbio ponudu i naredio da se ta odluka saopi Nediu, s napomenom da je Nedi slobodan to objaviti.9 U proljee 1942. sredite etnike organizacije i djelovanja prebaeno je u Crnu Goru i u Bosnu i Hercegovinu. Kad je Mihailovi u junu doao u Crnu Goru da tamo smjesti svoj glavni tab, lokalni etniki komandanti ve su bili sklopili nekoliko sporazuma o kolaboraciji s Talijanima. Mihailovi sa sobom nije doveo nikakve jedinice, ali za njim su uskoro doli majori Ostoji i Lalatovi, jo neki oficiri i britanski oficir za vezu, kapetan Hudson, koji su doputovali kamionom prerueni u nedievce.10 Kasnije su i neki lanovi etnikog politikog taba, medu njima Dragia Vasi i Stevan Moljevi, takoer doli u Crnu Goru. 8 Ibid, snimci 736, 750. Za kopiju plakata s ucjenom vidi ibid, rola 256, snimak 1155. 9 Ibid, rola 247, snimak 920; rola 257, snimak 1232.

10 The Trial oj Draja Mihailovi, str. 138-139. Po dolasku u Crnu Goru Hudson je Mihailoviu napisao 11. juna pismo kojim mu nudi svoje usluge u promicanju etnike stvari. Ibid, str. 122. Tako je u Srbiji ostalo oko dvadeset legaliziranih odreda koji su sluili Nediu. Legalizacija tih odreda bila je u stvari jedini nain na koji je Mihailovi mogao sauvati svoje snage i, tako dugo dok su bile hranjene i odravane kao jedinice koje e vjerojatno biti spremne da se svakog asa okrenu protiv Osovine, to se je slagalo s njegovom strategijom. U meuvremenu su ti odredi pomagali Nijemcima u ouvanju reda i mira u Srbiji, pod izlikom da tako smanjuju gubitak srpskih ivota; napokon, taj ga je potez trebao dovesti u bolji vojni i politiki poloaj za borbu protiv partizana u Srbiji. Poslije operacije Mihailovi, mnogi su ilegalni etniki odredi rasputeni i poslani kuama. Ipak, neki su etniki oficiri jo uvijek bili u Srbiji, s nareenjem da stvore podzemnu etniku organizaciju prema naelima koje predvia Vrhovna komanda, a u brdima je takoer bilo nekoliko jako smanjenih odreda. Bilo je takoer i mnogo etnikih voa koji su prikriveno djelovali.11 11 Usporedi izvjetaj (iz septembra 1942) zapovjednika bugarskog okupacionog korpusa, generala Nikolova, njemakom komandujuem generalu u Srbiji, u kojem kae da na podruju korpusa postoje dobro zakamuflirane organizacije (tabovi) nacionalnog

pokreta Drae Mihailovia, ali da zasad nema u brdima nikakvih formacija ili borbenih odreda. lanovi tog pokreta skrivaju se iza slubenih poloaja i ovlasti. Nalaze se meu rukovodstvom vladinih etnika, medu oficirima Srpske dravne strae, meu sveenicima, uiteljima, dravnim slubenicima. Slijedi lista od 194 takve osobe koje treba uhapsiti i 18 osoba ije oruje treba zaplijeniti. Mikrofilm br. T-501, rola 257, snimci 1174-1181. Legalizirani Mihailovievi etniki odredi postali su dio Nedievih pomonih trupa, sa statusom slinim onom etnikih odreda Koste Peanca, koji su se krajem augusta 1941. pridruili snagama Nedieve vlade. Jednom naredbom generala Badera, datiranom 10. aprila 1942, svi odredi dobrovoljaca i svi Peanevi i legalizirani Mihailovievi etnici stavljeni su pod komandu njemakih posadnih divizija na raznim podrujima. Dani su im specijalni brojevi (D-l do D-19 dobrovoljakim jedinicama, C-20 do C-38 samostalnim etnicima, tj. legaliziranim Mihailovievim etnicima i C-39 do C-101 etnikim odredima Koste Peanca) i njihovu je aktivnost trebalo strogo kontrolirati: dodijeljena su im posebna podruja s kojih se ne smiju pokrenuti bez njemakog nareenja; sve operacije ovih jedinica, jo uvijek pod Nedievom komandom, treba unaprijed prijaviti njemakim oblasnim ili okrunim komandama na ijem su podruju stacionirane; svi ti odredi trebaju prilikom operacija imati njemakog oficira za vezu; sve zahtjeve za municiju koji su do sada Nijemcima ili preko srpske vlade, treba odsad podnositi izravno njemakoj oblasnoj ili okrunoj komandi kod koje je odred lociran.12 Dobrovoljake jedinice su u novembru 1942. reorganizirane u Srpski dobrovoljaki korpus koji je stavljen pod neposrednu nadlenost njemakog glavnog komandanta Srbije,13 ali su obje vrste legaliziranih etnika do kraja godine skoro potpuno razoruane, budui da su kao borbene jedinice bile od male vrijednosti, a istodobno i vrlo nepouzdane. Sve u svemu, oko 12.000 legaliziranih Peanevih i Mihailovievih etnika bilo je rasputeno, a mnogo njihovih oficira uhapeno i poslano u Njemaku, u zarobljenike logore.14 Posljednja dva odreda (Peanev odred kojim je komandirao Maan urovi i Mihailoviev odred pod komandom potpukovnika Matia) rasputena su sredinom marta 1943. Do tog vremena izbor je postao jasniji: znajui to se dogodilo mnogim njihovim drugovima prilikom rasputanja odreda, veina je ljudi iz ta posljednja dva odreda pobjegla u brda da se pridrue Mihailovievim ilegalnim odredima.15 12 Ibid, rola 247, snimci 1118-1119; rola 257, snimak 1135. D znai dobrovoljci, C etnici. Vidi i izvjetaj od 18. novembra 1942. o tim jedinicama u ibid, tola 352, snimci 371374. 13 Ibid, tola 249, snimak 142. 14 Ibid, snimak 61. 15 Ibid, snimci 5-6, 56-58, 98. Oko polovice od 6.000 legaliziranih Peanevih i Mihailovievih etnika kojima je nareeno rasputanje do 1. decembra 1942. takoer je otilo u brda s pukama. Ali od 900 ljudi u urovievom i Matievom odredu samo ih se 110

predalo s orujem, predajui jo i 111 puaka. Ibid, rola 352, snimak 809; rola 249, snimak 98. Tokom ljeta i jeseni 1942. ilegalni su etnici, dobivajui postepeno na snazi, poeli s povremenim manjim napadima na jedinice Srpske dravne strae, a osobito na one Srpskog dobrovoljakog korpusa, i povremeno su vrili sabotae na komunikacijama. U nekim sluajevima akcije su pokretali nestrpljivi lokalni komandanti, a neke akcije, osobito sabotae na eljeznikim prugama, poduzimane su pod pritiskom Britanaca koji su htjeli oteati snabdijevanje njemakih trupa u Grkoj i Africi. Tako je npr. 9. augusta 1942. Mihailovi naredio svom ovjeku za vezu 506 u Beogradu, da regrutira pouzdane eljezniare za sabotau lokomotiva i vagona. Zatim je 26. augusta poslao majoru uriu u junu Srbiju instrukcije da naredi jednom agentu koji se zvao Ratko, da organizira trojke za sabotau na eljeznikoj pruzi od Vranja do Beograda i da se pobrine za potrebnu opremu. Uhvativi poruku, njemaka radio-sluba u Beogradu poslala ju je svom tabu uz primjedbu: S ovom naredbom general Mihailovi je po prvi puta zauzeo definitivan stav protiv okupacionih sila, i dodala da su tu naredbu oito inspirirali Britanci i da joj je cilj zaustavljanje eljeznikog prometa kroz Srbiju, koji je od velike vanosti za njemake operacije u Africi. Istom prilikom Nijemci su takoer uhvatili Mihailovievu naredbu nekim njegovim glavnim komandantima u Srbiji (potpukovniku Pavloviu, majoru uriu, majoru Ocokoljiu i kapetanu Sai Mihajloviu) da organiziraju slubu za sakupljanje obavjetajnih podataka o njemakom eljeznikom prometu kroz Srbiju i za sabotau na eljeznici. Mihailovi je traio da mu se dnevno pripremaju i alju izvjetaji o toj stvari. Mihailovi je 8. septembra naredio svojim komandantima u Srbiji i u mnogim drugim podrujima zemlje da skupljaju i redovito alju obavjetajne podatke o vojnim jedinicama i o aktivnostima okupacionih i kvislinkih snaga, kao i o komunistima.16 Tog istog ljeta u vrijeme etve, dva Mihailovieva komandanta u Srbiji, Keserovi i Ocokolji, izdala su opu direktivu kojom se od seljaka trai da sakriju ito, stonu hranu i stoku a 27. augusta Mihailovi je svojim komandantima u Srbiji naredio da kupuju ito od seljaka koji su ga trebali spremiti sami, s tim da im se plati kasnije. Prema njemakim izvorima, Nedievi su inovnici u mnogo sluajeva pomagali Mihailovievim etnicima pri nabavi tog ita. Takva aktivnost pomogla je, naravno, da se neke rezerve hrane sauvaju od ruku Direkcije za ishranu i snabdijevanje (DIRIS) i/ili od okupacionih vlasti.17 16 Mikrofilm br. T-312, rola 470, snimci 8,060.452-26,8, 060.429-30. 17 Ibid, snimak 8,060.432. Tim etnikim naredbama i aktivnostima, koje su Nijemci vjerojatno shvatili kao upozorenje da se spremaju etnike operacije, uslijedile su neke njemake odluke. U

razmjeni miljenja izmeu glavnog komandanta Srbije i naelnika taba OKW, do koje je dolo poetkom septembra, zakljueno je da Mihailovia treba uhvatiti i da u tu svrhu treba u Srbiju dovesti specijalnu etu vojnika (naravno, Mihailovi je u to vrijeme bio u Crnoj Gori koju su okupirali Talijani). General Bader je 9. septembra izdao specijalnu naredbu o izvianjima i borbi protiv etnika. Tih dana su Nijemci iz Banata doveli takoer i SS diviziju Prinz Eugen, sastavljenu od pripadnika njemake manjine s tog podruja, koja je tokom slijedea tri mjeseca izvrila mnoge teroristike akte protiv etnikih i partizanskih simpatizera.18 18 Mikrofilm br. T-501, rola 352, snimci 6, 45-47, 72-75; Glii, 128-131. General Bader izvijestio je 21. novembra komandanta oruanih snaga jugoistone Evrope da je Mihailovi pozvao na opu neposlunost u Srbiji, ali da je odaziv za sada malen, jer se narod boji njemakih represalija. Da bi preduhitrio svako poveanje pobunjenike aktivnosti bilo partizanske, bilo etnike - on (Bader) je izdao proglas s upozorenjem narodu da ne slua nareenja Mihailovia i komunista, jer e svi prekraji biti odluno suzbijani. Na svaku sabotau na eljeznicama, mostovima, telegrafskim i telefonskim linijama, te u industrijskim poduzeima, okupacione vlasti odgovorit e strijeljanjem do stotine talaca.19 Ove nove mjere bit e dodatne onim starima koje su jo uvijek na snazi i predviaju strijeljanje talaca za napad na Nijemce ili na osoblje kvislinke vlade. Njemaki specijalni i dnevni izvjetaji tokom decembra pokazuju da su se njemake trupe angairale u borbi protiv etnikih grupa u nekoliko navrata.20 Otrinu njemake odmazde za napad na svoje osoblje pokazuje objava okupacionih vlasti od 26. decembra 1942. po kojoj su za ubijanje etvorice i ranjavanje dvojice njemakih graana (sve lanove organizacije Todt, koje su etnici napali 14. decembra u opini agubica u istonoj Srbiji) 250 Mihailovievih pristaa strijeljani kao taoci. Nijemci su na sam Boi objavili da su na Badnjak strijeljali etrdeset komunista i jo deset osoba, zbog dva njemaka oficira koje je jedan komunist ranio u Mladenovcu.21 19 Mikrofilm br. T-501, rola 352, snimci 587, 592-594. 20 Vidi osobito izvjetaj od 16. decembra, ibid, snimci 736 737. Jugoslaveni su 1965. objavili kompilaciju mjesenih izvjetaja srpskih kvislinkih vlasti o partizanskim napadima od jula 1941. do novembra 1942. i tjednih izvjetaja i raznih biltena Odelenja bezbednosti Ministarstva unutranjih poslova za period od decembra 1942. do ljeta 1944. (vidi Zbornik DNOR, tom I, sv. 21, passim).Meutim, umanjeno je mnogo od njihove dokumentarne vrijednosti, jer su urednici izostavili sve tekstove koji se nisu odnosili na dejstva partizanskih jedinica ili mesnih partizana, niti na rad partijskih i skojevskih organizacija, to znai da su izostavili aktivnost etnika. Zbornik DNOR, tom I, sv. 21, str. 1.

21 Mikrofilm br. T-501, rola 352, snimci 668-669. Mnogi njemaki dokumenti koji se odnose na represivne mjere nalaze se u Trials of War Criminals Before the Nuernberg Military Tribunals Under Control Council Law No. 10, sv. XI, str. 912-1031 (sluaj talaca), Bivi oficir divizije Brandenburg (divizija komandosa, veinom za borbu protiv ustanika) pria kako je kao komandir ete sklopio s Mihailovievim etnicima iz sjeveroistone Srbije sporazum za zajedniku akciju protiv partizana, ali to je oito bio osamljeni dogaaj.22 Izvjetaj glavnog komandanta Srbije za mjesec februar 1943. spominje zajedno s komunistima i etnike kao metu manjih njemakih operacija. Isti izvjetaj navodi da je strijeljanje talaca na licu mjesta sprijeilo nove akte diverzija, na koje su pozivali i Tito i Mihailovi, ali da su komunisti u iznenadnom napadu ubili komandanta puka i grupu vojnika koja ga je pratila.23 Glavni komandant Srbije takoer je 24. marta 1943. izdao naredbu trupama pod svojom komandom, koje se posebno bavi nainima borbe protiv pobunjenika u Srbiji (izgleda i etnika i partizana), istiui da se usprkos operacijama njemakih trupa i usprkos strijeljanjima mnogih talaca ne moe rei da je zemlja pacificirana... te da bi dogaaji u Hercegovini i Crnoj Gori (mislei na stalno jaanje partizana), kao i mogunost saveznikog iskrcavanja u Dalmaciji, mogli dovesti do znaajnog pogoranja situacije u Srbiji. Pored odravanja sigurnosti u zemlji, glavni zadatak njemakih trupa jo je uvijek bio osiguranje saobraajnih linija, osobito linije Beograd - Ni - Solun, Beograd - Ni - Sofija i Lapovo Kraljevo Skoplje, te vodenog puta Dunavom, kao i poduzea koja su radila za Njemaku. Osnovni princip koji treba primjenjivati u borbi protiv neprijatelja, kae naredba, jest taj da neprijateljske bande treba pronai i unititi u njihovim skrovitima. Naredba zavrava specijalnim ifriranim signalom za hapenje svih onih Srba koji bi u sluaju opeg ustanka preuzeli vodee uloge; sve njemake i bugarske vojne i policijske jedinice, oblasne i okrune komande, imale su posebne liste s imenima koja spadaju u tu kategoriju i koje su trebale biti aurne.24 22 Kriegsheim, str. 238-264, 312. To je romansirana povijest divizije Brandenburg s kronologijom njenih operacija sve do kraja. Iz teksta nije mogue zakljuiti koliko dugo je ta kolaboracija trajala. 23 Mikrofilm br. T-501, rola 249, snimak 43. 24 Ibid, snimci 128-130. Dolaskom proljea situacija se poela mijenjati. Izvjetaj o situaciji koji je za prvu polovinu aprila 1943. podnio glavni komandant Srbije, opisuje to kao period u kojem su razne grupe Srba izravnavale meusobne raune, dok je zbog nastavljanja s politikom represalija na licu mjesta (tokom tog vremena strijeljano je 170 komunista i 165 Mihailovievih pristalica, kao taoci), zbog rezerviranog dranja stanovnitva i zbog proljetne sjetve, aktivnost pobunjenikih bandi smanjena. Kad su komunistike jedinice prisiljene da se bore, bore se estoko i ne bez vjetine. to se etnika tie:

Mihailoviev pokret je u velikoj krizi. London prijeti da e revidirati svoje odnose s Mihailoviem ukoliko nastavi da se bori protiv Hrvata i komunista, umjesto protiv Osovine. Ne samo na strani njegovih naredbodavaca Saveznika, ve i na strani velikog dijela njegovih sljedbenika nema vie nikakvog razumijevanja za politiki bratoubilaki rat. U tome bez sumnje lei glavni razlog oitog vojnog neuspjeha u Hercegovini i Crnoj Gori. Pod postojeim uvjetima, Mihailoviu preostaju samo dvije alternative: ili da popusti dvostrukom pritisku, ili da odstupi s politike scene na Balkanu. S tim u vezi mogle bi se pojaviti neke politike mogunosti. Mihailoviev pokret u Srbiji ima potpuno pasivan stav prema okupacionim snagama, ali nastavlja s vojnom pijunaom, politikom propagandom i izravnavanjem rauna s komunistima.26 25 Ibid, snimak 300. Nakon rasputanja posljednja dva legalizirana etnika odreda u martu 1943, u Srbiji su sada postojali samo ilegalni odredi etrdesetak, ili moda ezdeset, prema izvjetaju o javnoj sigurnosti koji je u aprilu pripremilo Nedievo ministarstvo unutranjih poslova. Velik broj tih odreda (iako ne svi) bio je aktivan, a veina je njihovih prilino estokih . i sistematskih napora bila usmjerena protiv partizana.26 Iako su etnici sada bili posve ilegalna vojna snaga, borei se protiv partizana oni su u stvari pomagali Nijemcima da Srbiju odre u relativnom miru i da je tako lake eksploatiraju. To objanjava i spomenuti izvjetaj srpskog ministarstva unutranjih poslova: Ugroene dejstvovanjem nacionalistiki orijentisanih ilegalnih formacija, komunistike bande su prinuene da se iz umskih i planinskih predela povlae u ravnice, gde je organima SDS mnogo lake da ih progone i unitavaju. Primeuje se da je gotovo kod svih ilegalnih odreda provedeno jedinstvo akcije u pogledu unitavanja komunista koje se vri u mnogo jaoj meri i metodinije no u mesecu martu. Ovi odredi su toliko ojaani da u pojedinim okruzima vode samostalne

borbe protivu komunista i to sa uspehom. U pojedinim okruzima (Kraljevaki i Poarevaki) ova borba je uzela toliku zaotrenost da ilegalni odredi likvidiraju ak i takve ljude, koji su makar i samo jedan dan bili sa partizanima. Inae na propagandnim sastancima ilegalni odredi, sada jo vie no ranije, savetuju narodu lojalno dranje prema okupatoru a poslunost prema naim vlastima.27 26 Za ove ilegalne etnike odrede, njihove komandante i podruja njihove aktivnosti vidi izvjetaj od aprila 1943. u Zborniku DNOR, tom 1, sv. 21, str. 430-440. 27 Ibid, str. 440. U meuvremenu, nakon to je izmeu 7. marta i 10. maja ponovno pretrpio poraze od partizana u Hercegovini, jugoistonoj Bosni i Crnoj Gori i nakon to su Nijemci u Crnoj Gori razoruali neke njegove elitne jedinice (to e biti potpuno opisano kasnije u ovoj glavi), Mihailovi se vratio u Srbiju. Poslije povratka, britanska vojna misija pri njegovu tabu (i njene pod-misije pri nekim regionalnim tabovima) poela je vriti pritisak na etnike da pojaaju svoju aktivnost protiv Nijemaca i srpskih kvislinkih jedinica. Izvreno je nekoliko ogranienih akcija, to ni izbliza nije moglo zadovoljiti Britance. Za razliku, partizani su dobivajui na snazi sve vie intenzivirali svoje napade. Njemaki izvjetaji daju detaljnu informaciju o diverzijama i drugim napadima gerilaca u Srbiji od marta do oktobra 1943. Izvjetaji su dvotjedni i klasificiraju diverzije na eljeznicama, cestama, telegrafskim i telefonskim linijama, napade na zgrade, napade na Nijemce i Bugare, na kvislinke trupe, zatim ubijanja i odvoenja, pljakanje hrane i unitavanje usjeva.28 Ovi izvjetaji ne navode tko je izvrio ta djela - etnici ili partizani - ali iz podataka koji se odnose na razdoblje od jula do septembra, a saopio ih je 13. oktobra komandantu jugoistone Evrope generalu Felberu, 1. bugarski okupacioni korpus, jasno izlazi da su barem na podrujima pod bugarskom okupacijom a to se moe uzeti kao indikativno za cijelu Srbiju - partizani bili najei izvrioci:29 juli august septembar

1. Napadi (nije oznaeno kakvi): etniki partizanski dezertiranja iz Srpske dravne strae Ubijeni Nijemci ili Bugari od etnika od partizana Ubijeni Srbi (u slubi okupacionih snaga) od etnika od partizana 62 178 20 78 138 205 235 54 68

1 9

7 14 13 19

6 60

25 30 70 88

28 Za detalje vidi mikrofilm br. T-501, rola 267, snimci 221-231. 29 Ibid, rola 253, snimci 519-520. U meuvremenu se labava etnika kolaboracija s Nedievim reimom pretvorila u sistematski napor da se infiltriraju u NedSLUAJ MAJORA DANGIA Zanimljivu epizodu u odnosima izmeu Nijemaca, Nedia i etnika na prijelazu iz 1941. u 1942. predstavlja sluaj majora Jezdimira Dangia, biveg andarmerijskog oficira, Srbina iz Bosne, koji je nedugo nakon to je priao Mihailoviu u augustu 1941, bio poslan u Bosnu da se stavi na elo etnikih formacija na tom podruju. U skladu s etnikom politikom u tom asu, Dangi i njegove jedinice suraivali su u poetku, iako rijetko, s partizanima i nastavili u izvjesnoj mjeri tu suradnju i nakon prekida izmeu etnika i partizana u Srbiji. Ali prema izvjetaju beogradske jedinice Abwehra (njemake vojne obavjetajne slube) od 29. septembra 1941, zasnovanom na izvjetajima jednog pouzdanika koji je bio u dodiru s njim, Dangi je praktiki od svog dolaska u Bosnu odravao kontakte s Nedievom administracijom koja ga je podupirala; izvjetaj kae da je imao dobre odnose s Nijemcima i da je inio sve kako bi izbjegao sukob izmeu svojih trupa i Nijemaca.30 Dangiev prvotni cilj bio je da zatiti srpsko stanovnitvo od ustaa. Nakon poetka sukoba izmeu partizana i etnika u Srbiji, on je postao glavni faktor polarizacije izmeu dviju grupa u istonoj Bosni. Pod postojeim okolnostima Nijemce je zanimalo da ojaaju antipartizan-ski front u istonoj Bosni, a svaku pomo koju bi im Dangieve jedinice, koje su navodno imale oko 10.000 ljudi, mogle pruiti, naravno da bi pozdravio Bader, glavni komandant Srbije, koji je bio odgovoran za borbu protiv ustanika i na teritoriju NDH. U januaru 1942. Dangieva suradnja smatrana je jo vrednijom, jer je u istonu Bosnu stigao Tito s Prvom proleterskom brigadom. Kad su Nijemci i hrvatske kvislinke trupe otpoele 17. januara 1942. svojom operacijom u svrhu smirivanja istone Bosne koja je u partizanskoj terminologiji poznata kao druga neprijateljska ofenziva Dangi je naredio etnicima da se ne odupiru neprijateljskim

snagama; za nekoliko dana Nijemcima je uspjelo probiti neke partizanske poloaje i operacija je zavrila odbacivanjem partizana na jug, prema talijanskoj okupacionoj zoni.31 Ali iz oitog razloga da dobiju etniku pomo i da prodube jaz izmeu partizana i etnika, Nijemci su Dangia - iako je jo uvijek odravao kontakt s Mihailoviem - pozvali krajem januara u Beograd na dogovor s generalom Baderom i generalom Nediem. Bader i Dangi su postigli sporazum, ali ga nisu potpisali.32 Ti pregovori nisu bili unaprijed dogovoreni s njemakim komandantom jugoistone Evrope, generalom Kuntzeom, i on je samo obavijeten 5. februara, nakon to je sporazum ve bio zakljuen.33 Unaprijed nisu konzultirane ni vlasti NDH, iako je ona bila njemaki saveznik, a sporazum se ticao vrlo osjetljivog dijela njenog teritorija, ali kad su s tim u vezi pozvani u Beograd, predstavnici NDH i njemaki poslanik u Zagrebu Kasche, kao i predstavnik njemakog ministarstva vanjskih poslova pri glavnom komandantu Srbije Benzler, suprotstavili su se sporazumu. To protivljenje navelo je Badera da promijeni miljenje i odluio je da ne potpie sporazum. Sam Kuntze sumnjao je da Dangi kao Srbin eli tek dobiti na vremenu, sluei se istonom Bosnom kao poligonom za svoje jedinice i pripremajui to podruje za kasnije prikljuenje Srbiji, pa je 12. februara stavio veto na zakljuenje sporazuma. Usprkos injenici da sporazum nikad nije bio potpisan i usprkos Kuntzeovom vetu, izgleda da su zainteresirane strane nastavile s kolaboracijom kroz nekoliko tjedana, iako s jasnim dogovorom da e Dangi djelovati samo u Bosni. Meutim, poetkom aprila Dangi je nainio greku i otiao u Srbiju gdje se sastao s Nedievim predstavnicima i raznim etnikim vodama.34 Kratko vrijeme nakon tih sastanaka, Dangi je po nareenju njemakog komandanta jugoistone Evrope uhapen i poslan u zarobljenici logor u okupiranoj Poljskoj.35 Nijemcima je bilo drago da su uklonili Dangia i zato to su sumnjali da on i jo neki etniki oficiri u jugoistonoj Bosni i u Hercegovini pokuavaju sklopiti izvjesne dogovore s Talijanima, za sluaj da krenu u istonu Bosnu preko demarkacione linije. Ustae su bili vrlo uznemireni i krajnje zabrinuti itavom aferom Dangi, te raznim njemakim, talijanskim i etnikim pokretima u istonoj Bosni, vjerujui da se radi o uroti protiv Nezavisne Drave Hrvatske. Nemoni kao to su i bili, uspjeli su nekako ponovno opskrbiti i pojaati svoju Crnu legiju (oko 1.500 ljudi) i poetkom aprila poslati je na podruje izmeu Sarajeva i rijeke Drine, gdje je etnicima nanijela velike gubitke i vrila krvoprolia meu srpskim dijelom stanovnitva. 30 Mikrofilm br. T-314, rola 1457, snimci 702-704, 711-712; mikrofilm br. T-501, rola 256, snimak 1138, i rola 257, snimak 1223. Vidi takoer Mileti, str. 135-139. 31 Za direktivu generala Badera od 3. januara 1942. o operacijama protiv pobunjenika u NDH (zapravo u istonoj Bosni) vidi mikrofilm br. T-501, rola 247, snimci 677-690. Za jugoslavensko objanjenje ove ofenzive vidi onlagi i Lekovi,Njemaka ofan^iva na istonu Bosnu -januar-februar 1942. Vidi takoer mikrofilm br. T-501, rola 257, snimci 1283 i mikrofilm br. T-314, rola 1457, snimak 1091. Recentni jugoslavenski izvori procjenjuju jainu trupa pod neposrednom Dangievom komandom poetkom 1942. na oko 4.500 ljudi. Mileti, str. 138.

32 Vidi mikrofilm br. T-501, rola 256, snimci 1098, 1105-1111, 1130, za zapisnike i slubene njemake izvjetaje o razgovorima izmeu njemakih slubenih lica, Nedia i Dangia, odranim u Beogradu izmeu 30. januara i 2. februara 1942; tekst neuspjelog sporazuma od 1. februara 1942. nalazi se na snimku 1123. Po tom sporazumu, Dangi i njegovi odredi na podruju omeenom rijekama Drinom, Savom i Bosnom, a na jugu njemako-talijanskom demarkacionom linijom, trebali su se smjesta staviti pod njemaku komandu (konkretno generala Johanna Fortnera, komandanta 718. pjeadijske divizije koji je imao i izvrnu vlast na podruju), uz obeanje da e ostati na njemakoj strani ak i u sluaju opeg ustanka. Dangiu je kao komandno mjesto dodijeljen Zvornik. Trebao je pomoi pri pacifikaciji sjeveroistone Bosne, potujui princip da svaki Srbin, Hrvat i Musliman na tom podruju treba ivjeti u miru; ubojstvo se kanjavalo smru. Na tom podruju postojei organi vlasti NDH trebali su ostati, a gdje ih nije bilo trebalo ih je uspostaviti. Dangi je Nijemcima trebao pomagati na sasvim odreeni nain: irenjem vijesti o sporazumu s Nijemcima kako bi se stanovnitvo umirilo, borbom protiv komunista, ako treba i izvan podruja predvienog sporazumom, uvanjem eljeznikih pruga, industrijskih i rudarskih poduzea prema instrukcijama komandanta 718. divizije. Municiju za Dangieve trupe trebao je dati glavni komandant Srbije. Zarobljenike koje je Dangi ve drao, trebalo je osloboditi. 33 Mikrofilm br. T-501, rola 257, snimak 1278. 34 Ibid, snimak 1117, za kolaboraciju. Mihailovi je 26. marta 1942. zabiljeio u svoj dnevnik (primjerak se nalazi u arhivu Vojnoistorijskog instituta u Beogradu) glavne toke izvjetaja majora uria s njegovog inspekcijskog putovanja po istonoj Bosni, od kojih je svaka bila nepovoljna po Dangia. Dangi se ponaao svojeglavo, komanda mu uope nije bila organizirana, a komandanti su mu bili nedisciplinirani; njegovi obrauni za novac koji je primao iz Srbije bili su neuredni, a to je najvanije nije imao ni autoriteta ni ugleda na svom podruju, jo se je vie kompromitirao svojim kontaktima s kapetanom Matlom i Nijemcima. 35 Ibid, snimci 1103, 1215. Nakon osloboenja Poljske Dangi je vraen u Jugoslaviju. Sud u Sarajevu proglasio ga je 1946. krivim i osudio ga na smrt. Mileti, str. 135. Za pohvalu Dangieve aktivnosti s nedievskog stanovita, vidi Krakov, II, 70-77, 106-107, 128-146. Iako sporazum izmeu Dangia i generala Badera nije nikada stupio na snagu, pomogao je da se raiste odnosi izmeu Nijemaca, generala Nedia i raznih etnikih voa. Neko su vrijeme Nijemci po tom modelu uspostavljali kontakte s nekim etnikim komandantima. Komandant jugoistone Evrope zabranio je svojom direktivom od 15. aprila 1942. jedinicama Wehrmachtada pregovaraju s bivim pobunjenikim grupama ili bilo kakvim nepriznatim oruanim jedinicama, jer bi se takvi pregovori tumaili ne samo kao slabost njemake vojske, ve i kao davanje nekog legalnog statusa takvim grupama; mogli bi, zatim, ograniiti slobodu djelovanja Wehrmachta i stvoriti nesporazume pri izvravanju naredbi u njemakim jedinicama. Odravanje kontakta s bivim pobunjenikim grupama u

svrhu nadzora, to je smatrao potrebnim, rezervirano je iskljuivo za Abwehr i policijske organe, koji za taj zadatak moraju upotrebljavati povjerljive ljude i tajne agente. Glavni komandant Srbije moe policijskim organima dati zadatke koji prelaze nadzor samo s doputenjem komandanta jugoistone Evrope.36 36 Mikrofilm br. T-501, rola 257, snimak 1213.ieve snage i administraciju; bio je to pothvat u kojem su etnici imali mnogo uspjeha. KOLABORACIJA S TALIJANIMA U CRNOJ GORI Za razliku od drugih krajeva Jugoslavije, ustanak ljeti 1941. u Crnoj Gori imao je openarodni karakter, koji su pokrenuli komunisti s njihovim pristalicama, a pridruili su im se i crnogorski nacionalisti ili bjelai, koji su zastupali uske veze sa Srbijom. Protivnici su im bili Talijani i crnogorski separatisti ili zelenai, pod vodstvom Sekule Drljevia i starog crnogorskog generala Krsta Popovia.37 Ustanak je izbio 13. jula 1941, ali nije bio dobro pripremljen, pa se nakon nekoliko uspjenih tjedana suoio s ozbiljnim porazima. Prosrpski nacionalisti priznali su poraz i htjeli prestati s borbom; partizani su odluno htjeli nastaviti. To je dovelo do razdvajanja puteva. Negdje u jesen nacionalisti su doli u dodir s Talijanima, nudei im svoju pomo protiv partizana. Tenja za kolaboracijom vrlo je ojaala nakon to su Crnogorci uli za raskid izmeu Mihailovievih etnika i partizana u Srbiji. Nacionalistike grupe u Crnoj Gori odaslale su krajem novembra u Srbiju kapetana uriia ne bi li utvrdili kakva je situacija u Srbiji, te stupili u direktni kontakt s Mihailoviem. Tokom te posjete Mihailovi je uriiu dao usmene instrukcije i imenovao ga komandantom svih etnikih odreda u Sandaku. Za komandanta svih etnikih snaga u staroj Crnoj Gori imenovao je majora Laia. Mihailovi je u svojoj uputi od 20. decembra (razmatranoj u prethodnoj glavi) ocrtao ope principe etnikog programa i naznaio specifine dunosti s obzirom na organizaciju i budue aktivnosti etnika u Sandaku i u Crnoj Gori. Drugom polovinom decembra urii i Lai poeli su mobilizirati ljude u Crnoj Gori i organizirati ih u posebne jedinice kao konkurenciju partizanskim odredima, a do sredine januara te su se jedinice nale u oruanom sukobu s partizanima.38 Konflikt izmeu dvije grupe ubrzala su dva dogaaja na partizanskoj strani. Jedno je bio slom partizanskog napada na talijanski garnizon u Pljevljima poetkom decembra, u kojem su partizani imali nekoliko stotina mrtvih i ranjenih i koji je doveo do osipanja partizanskih i prelaenja u etnike redove. Drugi dogaaj bio je lijeva devijacija medu partizanima u Crnoj Gori i primjena terora protiv stvarnih i potencijalnih neprijatelja, s obrazloenjem - ne uvijek istinitim - da surauju s neprijateljem. 37 Drljevi je bio glavni crnogorski separatistiki voda koji je pomogao Talijanima da organiziraju proglaenje nezavisne drave Crne Gore, 12. jula 1941; taj potez se slomio pod zamahom opeg ustanka koji je poeo slijedeeg dana. Vjerujui da je Drljeviev ivot u opasnosti, Talijani su ga u septembru poslali u internaciju u Italiju, ali poslije nekoliko mjeseci uspjelo mu je pobjei i vratiti se u njemaki dio NDH. Negdje u 1944. Drljevi je

formirao Crnogorsko dravno vijee u Hrvatskoj i radio na uspostavljanju crnogorske drave uz pomo hrvatskih i njemakih vlasti. Potkraj rata postao je aktivan u vezi s uriievim crnogorskim etnicima (vidi Glavu 12). Pajovi, Politika akcija Sekule Drljevia, str. 75-80. Do sredine februara 1942. pojedini etniki komandanti i komandanti raznih talijanskih divizija poeli su sklapati svoje prve formalne sporazume. Prvi sporazum sklopljen je 17. februara izmeu predstavnika pukovnika Baje Staniia i komandanta talijanske divizije Taro.39 Tome je uskoro slijedio sporazum izmeu predstavnika kapetana uriia i vojnog guvernera i komandanta talijanskih Trupa Crne Gore, generala Pirzia Birolia, o kolaboraciji uriievih etnika s talijanskim snagama na podruju divizije Venezia, a 6. marta zakljuen je sporazum izmeu pukovnika Staniia i generala Pirzia Birolia.40 Svi ti sporazumi podrazumijevali su ili zajedniku akciju ili samostalno etniko djelovanje protiv partizana koje su vodili komunisti. U oba sluaja Talijani su davali oruje i snabdijevali etnike formacije. Devetog marta su brojni Crnogorci, koji su bili profesionalni ili rezervni oficiri Jugoslavenske kraljevske vojske, odrali konferenciju na Cetinju, na kojoj je kao zapovjednik svih nacionalistikih snaga u Crnoj Gori izabran general Blao ukanovi. Bio je to izbor koji je i Mihailovi u potpunosti prihvaao, a koji je moda zaista sam i sugerirao.41 38 Jovanovi, I, 441-485. 39 Dokumenti o izdajstvu Dra^e Mihailovia, I, 65. Pukovnik Stanii bio je jugoslavenski oficir koji je sudjelovao u ustanku od 13. jula i bio je lan crnogorskog pobunjenikog taba. Nakon to je ustanak pretrpio neke poraze, on se povukao iz akcije, ali se u februaru 1942. pojavio vrsto na strani etnika i ostao je s njima sve do svoje smrti u oktobru 1943. 40 Ibid, 40; Jovanovi, str. 508, 511-512. 41 Jovanovi, str. 497. Izmeu marta i juna 1942. etnici su tako stekli prilinu mo u Crnoj Gori, zahvaljujui dijelom sporazumu s Talijanima, te oruju i opremi koju su dobili od njih, a dijelom i slabljenju partizana, kojem su u velikoj mjeri bili krivi partizanski ekscesi na liniji lijeve devijacije. Budui da je Talijanima glavni cilj sporazumijevanja s etnicima bio da gubitke svojih trupa svedu na minimum, mnogo su polagali na pomo etnika u operacijama za izbacivanje partizana iz Crne Gore i istone Hercegovine, u proljee 1942. (Trea neprijateljska ofenziva u partizanskoj terminologiji).42 42 Oslobodilaki rat, I, 212-218. Kako je rat napredovao, etniko-talijanska kolaboracija u Crnoj Gori prerasla je prve formalne sporazume izmeu pojedinih etnikih komandanata i komandanata raznih

talijanskih divizija. Ti su se sporazumi odnosili samo na neka posebna podruja. U namjeri da se proire ta podruja i da se pojaaju sve etnike snage u Crnoj Gori, te da se odre u borbenoj pripravnosti, tako da Talijani imaju to manje gubitaka, izraen je i 24. jula potpisan opi sporazum izmeu generala ukanovia i generala Pirzia Birolia, dakle dva mjeseca nakon Mihailovievog dolaska u Crnu Goru.43 Budui da je sporazum oito ostao na snazi tokom te godine kad je Mihailovi bio u Crnoj Gori, moe se pretpostaviti da je za njega znao i da je bio zadovoljan njegovim odredbama. To se moe izvesti takoer iz Mihailovievih vlastitih izjava (vidi nie, str. 218 u knjizi). 43 Za tekst ovog sporazuma vidi Zbornik DNOR, tom 111, sv. 4, str. 527-530. Sporazum Pirzio Biroli-ukanovi sadravao je nekoliko vrlo izriitih klauzula: etnici trebaju beskompromisno nastaviti borbu protiv komunista i suraivati s talijanskim okupacionim vlastima u uspostavljanju i odravanju reda i mira u zemlji; tri letea odreda (slina jedinicama ukljuenim u Militia volontaria anticomunista, ili MVAC, u podrujima pod komandom talijanske Druge armije) pod komandom uriia, Staniia i Popovia, svaki po 1.500 ljudi, bila su i slubeno priznata;44 uzajamnim dogovorom treba urediti plaanje, hranu, oruje i pomo porodicama etnikih dobrovoljaca; treba formirati Odbor crnogorskih nacionalista od sedamnaest lanova (u stvari sankcionirati jedan ve postojei odbor kojem je na elu general ukanovi). Sporazumom se takoer utvruje da nacionalistiki pokret i odbor koji ga vodi nema drugih politikih ciljeva osim da slomi komunizam, te da osigura red, mir i dobrobit crnogorskom stanovnitvu. Zakljuna odredba ugovora posebno je znaajna: Odbor Nacionalista Crne Gore obavezuje se da e upotrijebiti svu svoju mo i autoritet na odravanju reda i discipline u zemlji i da e spreavati svaku eventualnu akciju koja bi mogla da bude uperena protiv italijanskih vlasti.45 44 Ti su letei odredi u stvari ve postojali i Talijani su se njima sluili, to dokazuje naredba koju je general Pirzio Biroli izdao 10. juna 1942. za operacije protiv partizana, iako karta prikljuena toj naredbi pokazuje da nisu bili angairani kao zasebne trupe, ve su bili rasporeeni izmeu velikih talijanskih jedinica. Mikrofilm br. T-821, rola 60, snimci 3-6. 45 O tekstu ovog sporazuma vidi Zbornik DNOR, tom III, sv. 4, str. 530. etnici u Crnoj Gori postali su vaan dio talijanskog okupacionog reima. Kontrolirali su seoska podruja i omoguavali Talijanima da se koncentriraju na odravanje svoje vlasti u gradovima i da osiguravaju komunikacije izmeu njih. Crnogorski separatisti kolaborirali su, naravno, s Talijanima ve od poetka okupacije i, tokom prve polovine 1942, separatisti i etnici unekoliko su se sporazumjeli o zajednikoj kolaboraciji s Talijanima. Ali, jer su njihovi ciljevi bili dijametralno suprotni, odnosi izmeu dvije grupe bili su uvijek vrlo labavi. U nekim kljunim sluajevima, kao to je npr. pohod crnogorskih etnika na Hercegovinu za vrijeme bitke na Neretvi, meu njima uope nije bilo suradnje. Obje grupe zanimalo je da dobiju to

vie od Talijana - organizirajui svoje snage do dozvoljene granice, s talijanskim naoruanjem, plaom i opskrbom, s talijanskom hranom za civilno puanstvo koje je podravalo etnike sve sa svrhom da se vodi to efikasnija borba protiv partizana. Mihailovi je ovdje, kao i u Srbiji s legaliziranim etnicima, htio imati spremnu i gotovu vojsku, koja e se u povoljnom trenutku okrenuti protiv neprijatelja i ujediniti se s ostalim njegovim snagama, te uz pomo zapadnih Saveznika iznijeti Mihailovia na vlast. Kroz gotovo godinu dana od juna 1942. pa negdje do aprila 1943 - etnici su u Crnoj Gori bili u svojim namjerama izrazito uspjeni: uz onih 3.500 ljudi koje su organizirali kao talijanske pomone snage u Crnoj Gori pod uvjetima sporazuma Pirzio Biroli-ukanovi, imali su nekoliko puta vie ljudi pod orujem koji nisu bili u talijanskim pomonim trupama, ali su na slian nain bili angairani u borbi protiv partizana.46 U stvari su etnici kontrolirali vrlo velik dio itave pokrajine. 46 Jedan interni memorandum talijanskog ministarstva vanjskih poslova, od 2. januara 1943. (mikrofilm br. T-821, rola 247, snimci 736 740) procjenjuje da je uz 3.500 etnika u pomonim trupama (zapravo, prema sporazumu Pirzio Biroli-ukanovi etnici su imali samo 3.000 ljudi u tim jedinicama) u Crnoj Gori bilo 31.500 etnika pod orujem. Ovaj broj je potpuno nerealan, osim moda kao procjena broja ljudi koji bi mogli biti mobilizirani na podrujima pod etnikom kontrolom. Jednom prilikom - za vrijeme bitke na Neretvi, konane faze operacije Weiss - Talijani su crnogorske etnike upotrijebili i van njihove pokrajine; ali za tu operaciju etnici su istovremeno imali i Mihailovieva nareenja za borbu protiv partizana.47 47 Dokumenti o izdajstvu Dra^e Mihailovia, I, 424.

KOLABORACIJA S TALIJANIMA U NDH etnika suradnja s Talijanima u anektiranim dijelovima Dalmacije i po dijelovima Nezavisne Drave Hrvatske koje su okupirali Talijani, bila je slina kolaboraciji u Crnoj Gori, s tom razlikom da su uvjeti bili kompleksniji, i to zbog toga to su hrvatski kvislinki i njemaki interesi bili direktno uvueni u igru, a nesporazumi izmeu grupa predvoenih komunistima i srpskih nacionalistikih grupa koje su sudjelovale u ustanku, jula 1941, pojavili su se mnogo bre nego u Crnoj Gori.48 Partizani su u isti red svrstavali i hrvatske kvislinke snage i okupatora, smatrajui ih faistikim neprijateljima; srpski nacionalisti mrzili su ustae, ali su se skanjivali napadati Talijane i zaista su ve u julu i augustu pokuali pridobiti Talijane da im pomognu suprotstaviti se brutalnim antisrpskim mjerama ustaa.49 Ti rani dodiri, u kojima je vanu ulogu igrao srpski politiar iz Like Stevo Raenovi, jasno su izloeni u izvjetaju komandanta talijanskog estog armijskog korpusa, generala Renza Dalmazza, poslanog 17.

januara 1942. talijanskoj Drugoj armiji pod naslovom Dodiri s voama etnikih formacija.50 Pored veza s Raenoviem, Dalmazzo je posebno pribiljeio kontakte s dvojicom etnikih voa, koji su na tom podruju igrali vodeu ulogu, vojvodama Ilijom Trifunoviem-Biraninom i Dobroslavom Jeveviem, te njihove politike poglede. Oba su ta ovjeka bila naklonjena Talijanima; vjerujui da bi irenje talijanske okupacije na cijelo podruje Bosne i Hercegovine bilo najbolje ratno rjeenje za srpsko stanovnitvo te pokrajine, traili su u Talijanima saveznika protiv ustaa i partizana.51 48 Praktino su se sve ove nacionalistike grupe tokom posljednjih mjeseci 1941. identificirale kao etnike. 49 Dana 11. augusta 1941, dakle prije nego to je dolo do polarizacije medu grupama otpora, etniki i partizanski predstavnici iz Like sastali su se s predstavnicima talijanske vojske, u selu Otri, zapadna Bosna. etniki predstavnici dali su izjavu koju su partizani takoer potpisali i u kojoj se kae da su ustaki progoni Srba glavni razlog ustanka, da borba i sabotaa nee biti uperene protiv Talijana, te da e se zajedno (s Talijanima) boriti protiv svih komunistikih akcija na tim podrujima. Sve partizanske i etnike potpisnike ubrzo su uhapsile jedinice pod partizanskom komandom u zapadnoj Bosni. Pritisak seljaka s tog terena uskoro je doveo do njihovog putanja, ali niti jedna partizanska grupa nije vie u budunosti potpisala neto slino takvoj izjavi. Vidi Stanisavljevi, str. 68-71. Vidi takoer uri, str. 200-202. 50 Mikrofilm br. T-821, rola 53, snimci 697-702. Ovaj izvjetaj izgleda da su ubrzali zakljuci preliminarnog dogovora sa etnicima est dana ranije, budui da je sporazum, o kome e uskoro biti rijei, bio prikljuen Dalmazzovom izvjetaju kao dodatak. 51 Vidi izvjetaj generala Roatte, novog komandanta talijanske Druge armije, Generaltabu talijanske vojske, 2. februara 1942, kojem je prikljuen i Jeveviev memorandum. Ibid, snimci 1162-1171. Politika generala Dalmazza prema etnicima imala je dva cilja: prvo, da izbjegne svaku borbu s njima; drugo, da navede veinu, ako ve ne sve, da se pridrue borbi protiv partizana, to bi po njegovu miljenju bila ogromna korist za Talijane. Predloio je pojaanje samo onih odreda za koje se zna da su prijateljski raspoloeni prema Talijanima, a da se kolebljivi odredi razoruaju; on bi, takoer, na podrujima na kojima su nastanjeni Srbi u veini, uklonio Hrvate iz lokalnih organa vlasti i zamijenio ih Srbima.52 Kao to e se uskoro pokazati, politika talijansko-etnike kolaboracije znatno je uznapredovala i bila sistematizirana pod rukovodstvom generala Roatte, komandanta talijanske Druge armije tokom 1942, a tu su politiku provodili i svi talijanski komandanti na anektiranim ili okupiranim podrujima Hrvatske, Dalmacije, Bosne i Hercegovine, kao i u Sloveniji s pomou vojnih snaga antikomunistikih grupacija.

52 Ibid, snimak 701. Nisam pronaao nikakav tekst sporazuma izmeu etnika i komande talijanske Druge armije koji bi bio usporediv sa sporazumom ukanovi-Pirzio Biroli u Crnoj Gori. Ali postoje tekstovi nekih manje openitih sporazuma i mnogo drugih dokaza tijesne talijansko-etnike kolaboracije na podruju koje je okupirala talijanska Druga armija. Prvi je, izgleda, bio preliminarni sporazum zakljuen 11. januara 1942. izmeu predstavnika talijanskog estog armijskog korpusa, kapetana Angela de Matteisa, i etnikog predstavnika iz jugoistone Bosne Mutimira Petkovia.53Sporazum je trebao stupiti na snagu nakon to ga potpiu i talijanske i etnike komande podruja, kao i major Boko Todorovi, Mihailoviev glavni predstavnik u Bosni i Hercegovini. Kasniji dogaaji nagovjetavaju da su sporazum potpisali svi zainteresirani. Sporazum sadri sedam specifinih odredbi: 1) ako bi Talijani okupirali istonu Bosnu, oni i etnici na tom podruju suzdrali bi se od meusobnog oruanog sukoba; 2) etnikim odredima u istonoj Bosni bit e doputeno da zadre oruje, jer e im ono biti potrebno nakon talijanskog povlaenja s tog podruja; 3) u svim podrujima koja su oslobodili etnici (mislei, vjerojatno, od hrvatskih kvislinkih snaga ili od partizana) sve e vojne i policijske formacije NDH biti razoruane; 4) na svim podrujima u kojima su katolici (Hrvati) u manjini, lokalne vlasti NDH bit e zamijenjene srpskim vlastima, koje e funkcionirati paralelno s talijanskom vojnom administracijom; 5) na tim podrujima srpskom stanovnitvu bit e zagarantirana osobna, nacionalna i vjerska sloboda, kao i pravo vlasnitva; 6) Talijani trebaju pomoi da se puste Srbi iz tih podruja koji su u ustakim koncentracionim logorima, jer bi to vrlo pomoglo suzbijanju komunistike protivetnike propagande; 7) sklopit e se ugovor o trgovini izmeu Talijana i etnika. 53 Za tekst ovog sporazuma vidi ibid, snimci 704-705. Petkovi je bio jedan od oficira koje je Mihailovi poslao u Bosnu da rade na organiziranju bosanskih etnika. The Trial oj Dra\a Mihailovi, str. 134. Iako je sporazum od 11. januara bio usmjeren uglavnom protiv ustaa, jer etnici i partizani u ovim podrujima nisu jo bili potpuno raskinuli, nema sumnje da su Talijani, kao to je tvrdio Dalmazzo, bili veoma svjesni kakvu im pomo protiv partizana etnici mogu pruiti. Vrlo skoro - iako ne jo u to vrijeme - glavni interes i etnika i Talijana postat e meusobna pomo u borbi protiv partizana. U namjeri da izradi smjernice za politiku (Linea di condotta) svoje komande prema NDH, etnicima i partizanima, general Roatta uputio je izmeu 30. januara i 9. februara 1942. niz memoranduma generalu Vittoriu Ambrosiu, svom prethodniku na poloaju komandanta Druge armije, koji je sada bio naelnik generaltaba kopnene vojske.54 Roattu je najvie zanimalo povlaenje velikog dijela talijanskih trupa iz Zone II i III i pregrupiranje ostatka u niz jakih garnizona, kako bi smanjio gubitke; problem je bio u tome kako ispuniti prazninu koja e nastati, a da se ozbiljno ne otete talijanski interesi. Budui da su glavnu opasnost predstavljali partizani, glavnu protuteu su oito, pored hrvatskih kvislinkih snaga,

predstavljali etnici. U odgovoru na Roattine memorandume, general Ambrosio je 13. februara rekao da s obzirom na Hrvate treba pokazati maksimum lojalnosti, ali talijanska politika prema njima ne smije pokazati ni neodlunost, ni slabost, a vrstu ruku ako treba. Sa etnicima, rekao je, situacija je prilino neodreena, dijelom zbog toga to politika njihovih raznih voa nije jasna. U svjetlu talijanske politike prema NDH, treba izbjegavati svako pregovaranje sa etnicima, ali dodiri s njima, kad to situacija i lokalne prilike zahtijevaju, bili bi preporuljivi. to se komunista tie: borba do ogorenog svretka.55Drugim rijeima, dok je politika prema NDH i partizanima pod komunistikim vodstvom bila vrlo dobro definirana, Roatta je imao manje-vie slobodne ruke da sam odreuje svoju politiku prema etnicima. 54 Mikrofilm br. T-820, rola 53, snimci 1162-1164, 1173-1179. 55 Ibid, snimak 1161. Kako je upotrijebio tu slobodu pokazuje njegov izvjetaj o etnicima, koji je 6. marta 1942. podnio Generaltabu kopnene vojske. Njegova politika zasnivala se na etiri toke: Poduprijeti etnike u dovoljnoj mjeri da se bore protiv komunista, ali ne toliko da bi im to dopustilo preveliku irinu akcije; zahtijevati i osigurati da se etnici ne bore protiv hrvatskih snaga i vlasti; dopustiti im da protiv komunista operiraju na svoj raun (tako da pokolju jedni druge); i konano, dopustiti etnikim grupama da djeluju paralelno s talijanskim i njemakim snagama, kao to rade nacionalistike grupe (etnici i separatisti) u Crnoj Gori.56 56 Ibid, kadar 1068. Na sastanku talijanskih, njemakih i hrvatskih kvislinkih generala (28. marta 1942, malo prije poetka tzv. tree neprijateljske ofenzive) pitanje etnika bilo je opet pomno razmatrano. Tom prilikom je general Roatta izjavio da su svi komunisti neprijatelji te da s njima nee biti pregovaranja. etnici su druga stvar: etnici su u stvari neprijatelji NDH, ali nisu neprijatelji Osovine i stoga je za sada korisno pregovarati s njima... borbu protiv etnika trebat e nuno poduzeti kasnije i zajedniki. Mikrofilm br. T-501, rola 257, snimak 1108. U svojim poslijeratnim memoarima, Roatta je potpunije objasnio svoju politiku: etnika politika obojenost, njihovi indirektni odnosi sa saveznicima i njihov program za budunost nisu zanimali tog komandanta i on je ignorirao te stvari. On je samo utvrdio i iskoritavao postojeu injenicu da su na teritoriju pod njegovom komandom etnici djelovali u nau korist. Tim gore po Hrvate i Nijemce u drugim krajevima, koji nisu htjeli ili znali da od etnika stvore svoje saveznike.

Tako smo usprkos protestima Berlina i Zagreba i naporima vlade u Rimu (koja je esto mijenjala svoje miljenje i napokon prihvatila njemako stanovite) sa svoje strane nastavili kolaborirati s etnicima. Dotine formacije snabdijevali smo orujem itd. i tako ih uinili regularnim (kao to su bile i druge dobrovoljake formacije) sve dok nisu dosegle ukupnu jainu od oko 30.000 ljudi.57 57 Roatta, str. 177. Malo prije svog premjetaja, 3. januara 1943, Roatta je rekao maralu Ugu Cavalleru, naelniku talijanske Vrhovne komande, da su etnici jedina ping pong loptica na podruju pod njegovom komandom, tako da je potrebno zadrati ih na talijanskoj strani. Cavallero, str. 429. Vidi takoer Stanisavljevi, str. 95, 125, 129, 137. Ustaka vlada protivila se, naravno, talijanskoj politici, ali nije imala izbora, jer je po uvjetima talijansko-hrvatskog ugovora (zakljuenog u Zagrebu 19. juna 1942.) koji se ticao povlaenja oko polovice talijanskih snaga iz Zona II i III, morala preuzeti teret odravanja etnike antikomunistike milicije, koju su osnovali i do tog vremena izdravali Talijani naravno, s tim da etnici priznaju suverenitet NDH.58 Tako je tokom 1942. i 1943. najvei dio etnikih snaga u onim dijelovima hrvatske marionetske drave koje su okupirali Talijani bio organiziran kao talijanske pomone trupe, u formi dobrovoljake antikomunistike milicije (Militia volontaria anti comunista ili MVAC). Prema generalu Giacomu Zanussiju, koji je jo kao pukovnik bio pomonik naelnika taba Roattine Druge armije, u talijanskim dijelovima marionetske Hrvatske bilo je 19.000 20.000 etnika u MVAC, a Talijani su ih opskrbili slijedeom opremom: sa 30.000 puaka, 500 mitraljeza, 100 bacaa, 15 artiljerijskih orua, 250.000 runih bombi, 7,000.000 metaka, 7.000-8.000 pari obue. Bila im je obeana jo neka oprema, ali izgleda da im nije isporuena, jer je Roatta bio premjeten.59Vjerojatno je, takoer, da ta lista ne ukljuuje oruje, municiju i opremu koja je etnicima isporuena za vrijeme sve tri faze operacije Weiss, (tzv. etvrte neprijateljske ofenzive), zimi 1942/1943, ije su koliine morale biti znatne. 58 Mikrofilm br. T-501, rola 264, snimci 649-661, osobito snimci 658-661. 59 Zanussi, I, 248-249. Snagu i raspored jedinica MVAC na podruju Superslode krajem februara 1943. pokazuje nam tablica 4, zasnovana na detaljnim talijanskim podacima. Te jedinice, koje su varirale od samo dvadesetak ili etrdesetak ljudi do formacija koje su brojale i tisuu ljudi, bile su iz politikih razloga razasute na golemom podruju i podreene komandama mnogobrojnih talijanskih divizija. Na podruju 6. armijskog korpusa (juna Dalmacija i veina Hercegovine) neke su MVAC jedinice bile sastavljene iskljuivo od katolika ili od muslimana, a na podruju 18. armijskog korpusa postojao je vrlo malen katoliki MVAC odred.

TABLICA 4. JEDINICE MVAC U TALIJANSKOJ SLUBI, 28. FEBRUARA 1943.

jedinica

Pravoslavni Katolici 511 321

5. armijski 4.313* korpus 6. armijski 8.385 korpus 18. armijski 7.816b korpus Ukupno 20.514 (okupirana zona) Slovenija (ll.A.K.)

Musliman Ukupn Odred Divizije i o i 4.313 20 Lombardia 2 Re 18 780

9.676 8.137

22 21

Marche 6 Messina 2 Murge 14 Sassari 17 Bergamo 4

832

780

22.126 5.145 40 Isonzo, Cacciatori delle Alpi, Pogranine strae

Dalmacija (18.A.K.) Kotor (6.A.K.) Ukupno (anektirane zone) Sveukupno

882 1.474 7.501 29.627

13 3

Izvori: Mikrofilm br. T-821, rola 31, snimci 218-223 a) Sve etnike jedinice na podruju 5. armijskog korpusa bile su pod komandom potpukovnika Ilije Mihia. b) Od tog broja je 2.807 ljudi prebaeno iz Hercegovine u sjevernu Dalmaciju i bili su pod komandom majora Petra Baovia. Meutim, ime glavnog etnikog komandanta na tom podruju, vojvode Momila ujia, ne spominje se. Vrlo je vaan dokument, koji se odnosi na antikomunistiku miliciju, memorandum talijanskog Generaltaba kopnene vojske od 20. marta 1943. pod naslovom: Ponaanje etnika. Nakon to je raspravio jainu etnika organiziranih u antikomunistiku miliciju, kontrolu koju nad njima ima Draa Mihailovi i vjerojatne ciljeve tih snaga, memorandum postavlja pitanje mogue preorijentacije ovih trupa na neprijateljstva prema Italiji s obzirom na promjenu vojne situacije na Balkanu, a posebno na mogunost anglo-amerikog iskrcavanja na jugoslavenskom teritoriju. Razmatrajui znaajan doprinos ovih trupa u

zajednikoj borbi protiv subverzije i injenicu da su na etniko ponaanje utjecale duboke promjene vojne situacije na Balkanu, potrebno je, navodi se u memorandumu, primijeniti jake kontrolne mjere. U tu svrhu izgleda da e od posebnog interesa biti slijedee mjere: drati etnike snage u malim odredima, strogo se pridravajui teritorijalnog principa, a posebno izbjegavati ujedinjenje crnogorskih i hercegovaih jedinica s jedinicama Dinarskog podruja, Like i Slovenije, kako bi se onemoguilo da te snage poprime unificirani i organski karakter, koji bi tokom vremena mogao postati centar podrke za rekonstrukciju ujedinjene Velike Jugoslavije; treba izbjegavati stvaranje novih jedinica, a oruje i municiju davati samo u apsolutno nunoj koliini.60 60 Mikrofilm br. T-821, rola 247, snimci 746-748. U martu 1943, dok se ovaj memorandum pisao, situacija se u talijanskoj zoni vrlo brzo mijenjala, pa su razne misli iz ovog memoranduma pretekli dogaaji o kojima e kasnije biti vie rijei. Komandant etnikih jedinica organiziranih u MVAC, kao i ostalih etnikih formacija u Dalmaciji, Hercegovini, zapadnoj Bosni i jugozapadnoj Hrvatskoj, bio je vojvoda TrifunoviBiranin, koji je u oktobru 1941. iz Crne Gore doao u Split, a komandu je od Mihailovia dobio u proljee 1942.61 I etniki i talijanski dokumenti jasno ukazuju na to da je njegova uloga oficira za vezu izmeu etnika i talijanske Druge armije bila vana ba kao i njegova komanda nad etnikim formacijama na tim podrujima. Biraninu je bilo podreeno nekoliko vanih etnikih komandanata. U sjevernoj Dalmaciji bio je to samozvani vojvoda Momilo uji, u Lici potpukovnik Ilija Mihi i major Slavko N. Bjelajac (obojicu je postavio Mihailovi), u Hercegovini i jugoistonoj Bosni bili su potpukovnik Petar Baovi (imenovao ga je Mihailovi) i samozvani vojvoda Dobroslav Jevevi, koji je tijesno suraivao s Biraninom u stvaranju veza s Talijanima. Biranin je ve dugo bio slabog zdravlja i umro je u februaru 1943, ali njegovi glavni pomonici (Jevevi, uji, Baovi i Radovan Ivanisevic) obeali su Talijanima da e nastaviti s njegovom politikom tijesne suradnje i nastaviti s borbom protiv partizana.62 Nekoliko tjedana kasnije Mihailovi je za Biraninova nasljednika imenovao potpukovnika Mladena Zujovia (poznatog i pod imenom Aimovi), pravnika u civilu i lana etnikog Centralnog nacionalnog komiteta. ujovi je na tom poloaju ostao sve do kapitulacije Italije.63 61 Stanisavljevi, str. 80-83, i passim. 62 Vidi poruku koju je general Umberto Spigo, komandant 18. armijskog korpusa poslao Superslodi 5. februara 1943. Mikrofilm br. T-821, rola 247, snimak 774. Talijani su vrsto drali Biranina, jer mu je porodica bila s njim u Splitu, a takoer i Jevdevia, kome su brat i zarunica bili internirani u Italiji. Vidi ibid, rola 252, snimak 303.

63 The etniks, str. 68-74. Prema istom izvoru, za vrijeme kapitulacije Italije Bjelajac i ujovi pobjegli su Saveznicima u Italiju i kasnije otili u Kairo. Bjelajac je nakon rata otiao u Sjedinjene Drave i postao je oficir amerike armije, specijaliziravi se za nekonvencionalno i psiholoko ratovanje. Poslije umirovljenja objavio je seriju lanaka o gerilskom ratovanju i borbi protiv ustanika, ali ne pozivajui se na Jugoslaviju. Moe se postaviti pitanje da li je general Mihailovi znao za tu suradnju svojih komandanata s Talijanima. Mnogi dokumenti dokazuju da je znao, a Mihailovi je to i sam rekao govorei 28. februara 1943. u Gornjem Lipovu (vidi Glavu 8). Tokom suenja Mihailovi je priznao da je znao za kolaboraciju svojih komandanata s Talijanima, te da je to primijetio im je doao u Crnu Goru.64Ne samo Mihailovi, ve i vlada u emigraciji ula je, kao to emo vidjeti, na mnoge naine tokom 1942. za tu suradnju. 64 The Trial of Draja Mihailovi, str. 146, 194. Postoji obilje drugih dokumenata o etnikoj kolaboraciji s Talijanima. Meu najzanimljivijima su oni koji se odnose na sastanke Trifunovia-Biranina i generala Roatte u septembru 1942, o kojima e se kasnije rei vie. Tu je takoer naredba generala Roatte od 11. januara 1943. o Zimskoj operaciji (tj. o talijanskom sudjelovanju u operaciji Weiss 1), u kojoj se izmeu ostalog specificiraju zadaci kolaborirajue etnike antikomunistike milicije, i tekst jednog sporazuma, vjerojatno s poetka 1943, izmeu Jevevia i Talijana, o problemu legalizacije jo vie etnikih jedinica u jugoistonoj Bosni i istonoj Hercegovini, to jest o pojaanju efektiva MVAC, ukljuujui i snabdijevanje opremom, orujem i novcem.65 Obimna korespondencija izmeu raznih etnikih komandanata na tom podruju takoer otkriva suradnju s Talijanima.66 65 Dokumenti o izdajstvu Dra^e Mihailovia, I, 351-357. 66 Vidi osobito korespondenciju tokom kljunog perioda u posljednjoj fazi operacije Weiss, ibid, l, 394-487. Neke osobito zanimljive informacije ukljuene su u izvjetaj koji je 13. januara 1943. podnio Glavnom komandantu jugoistone Evrope njemaki general Glaise, a tie se posjeta generala Roatte Zagrebu, kratko prije njegovog premjetaja sa poloaja komandanta Superslode. U izvjetaju se kae: S obzirom na problem etnika koji je pokrenuo Paveli, ispalo je da Roatta pod svojom zastavom ima 3.000 etnika oko Plakog i Vrhovina, 8.000 oko Knina od kojih su 3.00() iz Hercegovine i jo 8.000 u Hercegovini - to ukupno iznosi 19.000 etnika. Da ti etnici ne ine ni koraka bez istovremenih nareenja DM (Drae Mihailovia) poznato nam je iz neosporivih dokumenata. 7.000 tih etnika naoruavaju, snabdijevaju i plaaju Talijani. A samo jo pred nekoliko tjedana Roatta se kleo Hrvatima da ima tek 1.500 etnika u svojoj

slubi i da im vie nee dati ni jednu jedinu puku! tovie, Roatta je rekao Paveliu da bi moglo doi vrijeme kad e za pacifikaciju Hercegovine biti potrebno pozvati i onih 20.000 etnika koji su smjeteni u Crnoj Gori, a slue Talijanima. Takoder je planirano poveanje tog kontigenta za daljnjih 10.000 ljudi. Uzme li se u obzir sve to, Roatta sigurno ne razmilja o razoruanju svojih etnika. Takoder je zanimljivo primijetiti, da je grof Ciano prije nekoliko tjedana rekao hrvatskom poslaniku u Rimu, Periu, da se Hrvati moraju obratiti njemakom Wehrmachtu i pomou njega izvriti pritisak na 67 talijansku Comando Supremo s obzirom na problem etnika. 67 Mikrofilm br. T-501, rola 264, snimci 568-569. U stvari su se Roatta i Paveli na tom sastanku sloili da zbog operacija protiv partizana smjesta treba poslati izvjestan dio crnogorskih etnika u centralni dio zapadne Bosne. Taj plan je ubrzo naputen, ali kao to e se pokazati kasnije, tokom bitke na Neretvi u februaru i martu 1943, glavnina crnogorskih etnika, koji su sluili kao talijanske pomone trupe, poslana je u Hercegovinu da pomogne u borbi protiv partizana.68 68 Dokjimenti o izdajstvu Dra^e Mihailovia, 1,326 50, 373-376 i passim. Kolaborirajui s Talijanima u talijanskim dijelovima NDH, etnici su imali i neposredne i dugorone ciljeve. Temeljna ideja bila je borba protiv partizana, ali oni su se takoer angairali u akcijama protiv hrvatskih kvislinkih snaga i vlasti, koje su bile predstavnici dravne ideje neprihvatljive Srbima i neprijatelji srpskog stanovnitva na tom podruju. Zbog toga je etnika kolaboracija postala jedan od glavnih kamena spoticanja u odnosima Italije i ustake drave. Kritika reakcija na ovu kolaboraciju vidljiva je iz mnotva ustakih protesta, pismenih i usmenih, zbog vanih, a esto i zbog trivijalnih stvari, koji su upuivani talijanskoj Drugoj armiji, talijanskim predstavnicima u Zagrebu, a povremeno i najviim talijanskim politikim i vojnim vlastima u Rimu.69 U svojim odgovorima vlastima NDH, Talijani su nastojali da tu kolaboraciju bagateliziraju i da naglase njen privremeni karakter: ona e trajati sve dok uz etniku pomo ne budu likvidirani partizani, a tad e se i s etnicima izii na kraj.70 69 Vidi posebno protest koji je hrvatski poslanik u Rimu Stijepo Peri predao 29. decembra 1942. maralu Cavalleru, naelniku talijanske Vrhovne komande, u mikrofilmu br. T-821, rola 247, snimci 783-789. 70 Vidi npr. izvjetaj generala Roatte od 13. aprila 1942. o njegovom posjetu Zagrebu, kojom prilikom je hrvatska marionetska vlada pokazala veliku zabrinutost i protestirala protiv talijanske kolaboracije s etnicima, te o Roattinim nastojanjima da smiri vladu, ibid, rola 65, snimci 299-301. Talijani su s vremenom bili prisiljeni uiniti neke ustupke vlastima NDH u tom smislu, tim vie to se iza hrvatskih protesta skrivao znatan njemaki pritisak. Vidi npr.

Lekovi, Planovi Drae Mihailovia za unitenje partizanske drave u zapadnoj Bosni u drugoj polovini 1942. godine.

KOLABORACIJA S TALIJANIMA U SLOVENIJI Nakon to su preuzeli vlast u dijelu Slovenije, Talijani su se predstavljali kao snoljivija okupaciona sila nego li njihovi saveznici Nijemci, nadajui se da e ih obini ljudi u slovenskom narodu prihvatiti. Veina vodeih lanova Slovenske ljudske stranke (katoliki orijentirane partije, koja je vladala politikom sudbinom Slovenije u meuratnom periodu, a sada je bila van zakona) koji su jo uvijek bili u zemlji, opravdavali su punu kolaboraciju s Talijanima kao nain da se cijela okupaciona zona spasi od masovne deportacije i prakse odnarodnjavanja, koju su Nijemci provodili u dijelovima Slovenije pod svojom kontrolom. Medu tim politiarima bili su dr Marko Natlaen, posljednji ban Dravske banovine (Slovenije), dr Lambert Ehrlich, profesor teologije na ljubljanskoj Univerzi i voda jednog od ekstremnih krila omladinskih organizacija Katolike akcije, i dr Gregorij Roman, ljubljanski biskup, kao i drugi politiki i poslovni ljudi, pa ak i bivi general jugoslavenske vojske Leon Rupnik, kojega su Talijani u junu 1942. imenovali gradonaelnikom Ljubljane. (Voda stranke dr Miha Krek i jo neki lanovi bili su s izbjeglikom vladom u Londonu.) Za vrijeme napada na Jugoslaviju, sloma i raspada jugoslavenske vojske i dravnog aparata, Natlaen je organizirao Slovensku legiju kako bi pomogao odranju reda i zakona. Ta grupa se stavila na raspolaganje Talijanima po njihovom ulasku u Ljubljanu i nastavila je postojati kao kolaboracionistika grupa pod talijanskom vlau.71 Ali u Sloveniji je bilo i vie struja koje su bile zainteresirane da stvore vojnu silu za borbu protiv okupacionih reima. Jednu od tih grupa sainjavali su neki bivi oficiri i podoficiri jugoslavenske vojske koji nisu bili zarobljeni ili koji su se vratili u rodnu Sloveniju iz zarobljenikih logora u Njemakoj i Italiji. Komunistika partija Slovenije, ogranak KPJ, bila je ipak najaktivnija i sudjelovala je krajem aprila 1941. u organiziranju Protiimperijalistike fronte, sastavljene od komunista, lijevog krila kranskih socijalista, dijela Jugoslaven skog sokola i velikog broja liberalnih intelektualaca i umjetnika. Ta koalicija koja je krajem juna 1941. dobila ime Osvobodilna fronta - bila je otvorena svim grupama i pojedincima (ukljuujui tu i bive oficire jugoslavenske vojske) koji su bili za neposredan i odluan otpor okupacionim snagama i svim kolaboracionistikim grupama i pojedincima. Komunistika partija Slovenije bila je bez sumnje najorganiziraniji i najdiscipliniraniji dio Osvobodilne fronte (OF), i preko jednog od svojih vodeih lanova, Borisa Kidria, koji je postao sekretar izvrnog odbora, Partija je u svim praktinim pitanjima imala prevladavajui utjecaj u OF.72 Ustanak pod vodstvom Osvobodilne fronte zapoeo je u Sloveniji 22. jula. 71 kerl, str. 19-21.

72 Ibid, str. 28-31, 52-53. Vijesti o postojanju Mihailovieve grupe otpora u Srbiji dole su u Sloveniju krajem ljeta 1941. i, izgleda, pobudile ivo zanimanje meu bivim oficirima. U oktobru su dvojica od njih, pukovnik Jakob Avi i major Karlo Novak, otili s odobrenjem Osvobodilne fronte u Srbiju da vide Mihailovia i on ih je' imenovao komandantom, odnosno naelnikom taba slovenskih etnikih snaga koje je trebalo formirati. Mjesec dana kasnije, kad je Mihailovi napustio svoju ionako mravu suradnju s partizanima u Srbiji za volju izravnog oruanog neprijateljstva, Avi se definitivno opredijelio za politiku Osvobodilne fronte (i kasnije postao jedan od partizanskih generala u Sloveniji).73 Novak se opredijelio za etnike i postao je komandant slovenskih etnika, ali veinu ostalih oficira i podoficira kraljevske vojske koji su bili u anektiranim dijelovima Slovenije Talijani su idueg marta uhapsili i zbog mjera opreza odveli u talijanske zarobljenike logore.74 73 Pismo partizanskog taba za Srbiju slovenskim partizanima, kojim se obavjetavaju o promjeni Mihailovieve politike, vidi Zbornik DNOR, tom VI, sv. 1, str. 146-149. 74 Novak, str. 317-318, 320; Miku, I, 280-281. Takoer je postojala i mala politika grupa koju je vodio dr rtomir Nagode, a stajala je iza Novaka. Glavna antikomunistika snaga u Sloveniji nisu ipak bili etnici, ve oruane formacije stvorene od pripadnika bive Slovenske ljudske stranke Natlaenova Slovenska legija i jedna grupacija nazvana Vake strae (seoske strae). Te dvije organizacije, uz jo neke oruane jedinice, uspjele su odrati vezu s predstavnicima Slovenske ljudske stranke u izbjeglikoj vladi i njihovi su pripadnici preko BBC-a primali povremene poruke sa savjetima i ohrabrenjem. Tako je npr. 1. februara 1942. veleasni Alojzij Kuhar, jedan od slovenskih voda u Londonu, u jednoj emisiji poruio da e sudbinom Slovenaca odluiti Zapad, da je u odnosima s neprijateljem nuno biti mudar i oprezan, te da se narodni vode trebaju pobrinuti da narod ne slijedi politike pustolove koji su svojim akcijama skrivili spaljivanje slovenskih domova i ubijanje Slovenaca.75 Iste godine 26. aprila je dr Krek, potpredsjednik izbjeglike vlade, poruio slovenskom narodu da je jugoslavenska vlada u izbjeglitvu jedina jugoslavenska vlada koju Saveznici priznaju i da ne priznaju ni jednu drugu borbenu grupaciju u Jugoslaviji osim one generala Mihailovia. Svi ljudi sposobni za vojnu slubu, rekao je, obavezni su da se odazovu Mihailovievom pozivu, a oni koji ne posluaju njegov poziv smatrat e se izdajicama i dezerterima i bit e predani vojnim sudovima. Ukratko, jedini je put za Sloveniju da bude dio slobodne Jugoslavije i svi Slovenci trebaju se udruiti na toj osnovi. Pozvao je sve omladinske organizacije, lanove Sokola, bive aktivne i rezervne oficire da slijede nareenja generala Mihailovia.76 Samo nekoliko tjedana kasnije slovenske su buroaske politike partije pod vodstvom Slovenske ljudske stranke organizirale Slovensku zvezu kao politiku organizaciju antikomunistikih snaga, koja je istovremeno politiki i organizaciono stala iza ve postojeih antikomunistikih oruanih formacija.77 U

politikom smislu su etnici majora Novaka takoer bili dio Slovenske zveze, ali u njoj nisu imali nikakav utjecaj.78 75 Saje, str. 251-252, 266-267. 76 Ibid, str. 256-257. Za jo jednu programatsku izjavu koju je dr Krek dao 18. oktobra 1942. vidi Miku, str. 260. 77 Miku, str. 257-261. 78 Novak, str. 320-323. Osvobodilna fronta nazivala je snage pod kontrolom Slovenske zveze bela garda, a snage majora Novaka bile su plava garda. Tako su u Sloveniji koja je za razliku od veine ostale Jugoslavije nacionalno i religiozno skoro potpuno homogena postojale tri jasno razliite kategorije oruanih formacija: prvo, Slovenska legija, Sokolska legija, Vake strae, a neko vrijeme i minijaturna grupa takozvanih Bijelih etnika, koja je djelovala manje ili vie samostalno, ali pod kontrolom Slovenske zveze;79drugo, promihailovievski etnici pod vodstvom majora Novaka; i tree, oruane formacije Osvobodilne fronte, to jest partizani pod rukovodstvom Komunistike partije Slovenije. Ljude od kojih se moglo oekivati da e se opredijeliti, ali su (ukljuujui tu i neke bive oficire) umjesto toga pokuavali ostati neutralni, narod je, za razliku od pripadnika OF (Osvobodilne fronte) s prezirom nazivaoOR (oprezne riti). 79 Izgleda da su vani dio Slovenske legije bili mladi ljudi koje su poslije 1932. organizirale i indoktrinirale omladinske organizacije Katolike akcije: ona na ljubljanskoj Univerzi koju je organizirao dr Ehrlich i koja je bila poznata kao straari, i druga koju je na gimnazijskom nivou organizirao katoliki laik Ernest Tomec, poznata pod imenom mladci. Imena su izvedena iz listova koje su te grupe objavljivale. To su: Strada p viharju, odnosno Mi mladi borci. Vidi Miku, str. 263-271; Saje, str. 135-219. Talijani su u Sloveniji, kao i u drugim krajevima Jugoslavije pod svojom kontrolom, eljeli antikomunistike snage upotrijebiti kao pomone trupe. To se dobro poklapalo sa eljama slovenskih graanskih politikih stranaka i organizacija, osobito pripadnika Slovenske ljudske stranke, koje su htjele pojaati svoje oruane grupe i postii talijansko priznanje i pomo kako bi mogle nastaviti s borbom protiv partizana koji su za njih, kao i za etnike, bili mnogo opasniji neprijatelj od okupacionih snaga. Ove elje slovenskih antikomunistikih snaga bile su po prvi puta jasno formulirane u memorandumu koji je 1. aprila 1942. dr Ehrlich predao komandantu talijanskih trupa u anektiranom dijelu Slovenije.80

80 Za, ini se, parafrazu ovog memoranduma vidi Proces proti vojnim zloincem in i^dajalcem Rupniku, Rsenerju, Ro^manu, Kreku, Viyaku in Hacinu, str. 151-154; vidi takoer Saje, str. 273-314, i Miku, str. 278-284. Prema izvjetaju generala Roatte, u septembru 1942. bilo je u Sloveniji oko tisuu Slovenaca u jedinicama organiziranim kao Militia volontaria anti comunista. Uslijed pritiska koji su general Roatta i general Robotti, komandant XI armijskog korpusa rasporeenog u dijelu Slovenije pod Talijanima, izvrili na razne slovenske prvake, a osobito na utjecajnog ljubljanskog biskupa dra Romana, te su snage vrlo pojaane. U memorandumu koji je 12. septembra 1942. uputio generalu Robottiju, biskup Roman predlae da se Vake strae pod talijanskim okriljem proire i stave pod komandu nekih slovenskih oficira koji su trenutno u talijanskim zarobljenikim logorima (i koje bi trebalo pustiti prema listi koju e dati biskup). Nadalje, da se od Slovenaca formira specijalna tajna antikomunistika policija za grad Ljubljanu. Robotti se sloio sa svim tim prijedlozima i oni su odmah stupili na snagu.81 Oficiri su puteni; potpukovnik Ernest Petelin postao je zapovjednik slovenskih jedinica u talijanskoj slubi i njihov broj je brzo rastao, dostigavi krajem februara 1943. jainu od 5.145 oficira i vojnika (vidi tablicu 4). 81 Mikrofilm br. T-821, rola 252, snimci 313 317. Robotti je izjavio da su znaajnim brojem tih jedinica komandirali rimokatoliki sveenici. O cijelom problemu jedinica MVAC u Sloveniji vidi takoer Saje, str. 487-646. Robotti je neko vrijeme oito bio protiv naoruavanja slovenskih antikomunistikih snaga, ali je zbog sve vee snage partizana morao popustiti. Iako je postojanje ovih snaga (koje su dugovale lojalnost ne samo Talijanima, nego i emigrantskoj vladi pa i generalu Mihailoviu kao svom teoretski glavnom komandantu) uinile one etnike snage koje je Novak pokuao organizirati suvinim, on se nije povukao. Djelujui po Mihailovievim nareenjima, Novak je poetkom 1943. stvorio specijalni tab koji se uglavnom sastojao od oficira to su ih Talijani oslobodili i dva predstavnika Slovenske zveze. Pukovnik Ivan Prezelj postao je Novakov zamjenik i oficir za vezu sa Slovenskom zvezom, a bili su tu i oficiri zadueni za propagandu, obavjetajni rad, tabne poslove i snabdijevanje, kao i komandni kadar. Ali nije bilo trupa. Slijedei direktive generala Mihailovia, Novak je pokuao navesti Slovensku zvezu da prebaci pod njegovu komandu barem 2.500 ljudi iz Vakih straa koji su bili u MVAC pod pretpostavkom da su spremni za lake operacije protiv Talijana. Ali je Slovenska zveza odbila da odobri njihovo prebacivanje, jer joj se nije svidjelo da dio njenih jedinica ode u ilegalnost, dok je istovremeno hinila da su njene snage lojalne generalu Mihailoviu. Kao to je Novak objasnio, te su slovenske snage bile u prvom redu lojalne Slovenskoj zvezi, a tek sekundarno Mihailoviu. Novaku je ipak dozvoljeno da formira jedan mali ilegalni odred koji je u slijedeih nekoliko mjeseci, zahvaljujui prebacivanju iz drugih jedinica i novim regrutima, narastao na oko tri do etiri stotine ljudi. To je bila najvea Mihailovieva etnika vojska koja je ikad postojala u Sloveniji. Odonda su Slovenska zveza i njeno vojno rukovodstvo pod

potpukovnikom Peterlinom efikasno sabotirali Novakova nastojanja da povea broj svojih trupa, iako su ih orujem i municijom snabdijevali Talijani.82 U septembru 1943. ta je mala vojska doivjela svoj definitivni kraj. Izmeu 8. i 10. septembra, u danima talijanskog sloma, partizani su opkolili glavnu etniku jedinicu, Centralni etniki odred, koji je imo oko dvije stotine ljudi, u selu Grarice, oko pedesetak kilometara jugoistono od Ljubljane, te su ubili ili zarobili praktino cijelu grupu. Prema Novaku, izvuklo se samo oko deset ljudi.83 Major Novak nije se nalazio u Graricama i, par tjedana kasnije, nakon to je napisao otar protest Slovenskoj zvezi i prekinuo odnose s njom, otiao je u Italiju gdje je proveo ostatak rata. 82 Novak, str. 323-330. Prema usmenom saopenju jednog biveg Novakovog oficira, sistem snabdijevanja bio je indirektan i sam Novak nije imao kontakta s Talijanima. 83 Za opis partizanskog napada vidi ibid, str. 330 331; Grum i Pleko, str. 68 76; Petelin, Pora% u Grlaricama i na Turjaku, str. 9 12; i Saje, str. 757-795. Petnaestog augusta 1943. jedinice MVAC u talijanskom dijelu Slovenije brojale su 6.049 ljudi, dok su partizanske snage na istom podruju (etiri brigade, tri odreda i jedan samostalni bataljon) imale ukupno 2.958 ljudi. Kako se talijanska kapitulacija bliila, glavna briga slovenskih antikomunistikih snaga bila je kako da sudjeluju u razoruanju talijanskih trupa, kako da dou do jadranske obale i kako da, s obzirom na svoju kolaboraciju, urede da ih priznaju zapadni Saveznici, za koje su se pouzdano nadali da e se tu iskrcati.84 Antikomunistike snage u Sloveniji bile su sada poznate pod imenom Slovenska vojska i bile su integralni dio Jugoslovenske vojske u otadbini, pa tako, formalno, iako ne stvarno, pod Mihailovievom komandom. Za razliku od partizana, antikomunistike trupe su imale malo uspjeha pri pokuaju da razoruaju neto talijanske vojne sile. 84 Petelin, Izmeu Triglava i Trsta, str. 52-53; Grum i Pleko, str. 33-34. Snage Slovenske zveze, neslone oko strategije poto se Saveznici nisu iskrcali, pruile su mogunost partizanima da iskoriste njihovu neodlunost i da im zadaju jo jedan odluni udarac. Oko 9. septembra, nekoliko jedinica Slovenske zveze u jaini od oko 1.600 ljudi skupile su se na podruju dvorca Turjak, nekih 25 kilometara jugoistono od Ljubljane. Jake partizanske snage poele su s opsadom dvorca. Antikomunistike snage koje su bile izvan dvorca uspjele su se izvui, iako s tekim gubicima, ali jedinice u vrsto graenom dvorcu ostale su gdje su i bile, neodlune da li da pokuaju s probojem i nadajui se da bi pomo mogla stii. Nakon deset dana opsade, tokom kojih su imali tek neto gubitaka, partizanima se predalo 695 vojnika, meu njima i 26 katolikih sveenika i sjemenitaraca. Nakon toga su mnogi od zarobljenih u Graricama i u Turjaku bili izvedeni pred vojne sudove, a veliki broj voa osuen je na smrt; veina obinih vojnika poslana je u radne bataljone, a neki su ak preli u partizanske redove.85

85 Petelin, Izmeu Triglava i Trsta, str. 60-72; Petelin, Poraz u Graricama i na Turjaku, str. 12-24; Grum i Pleko, str. 8-110, 128-149. Borba izmeu sljedbenika Osvobodilne fronte i antikomunistikih snaga Slovenske zveze bila je, uzevi u cjelini, krajnje krvava. Za razne zloine protiv domovine koje je poinila ova potonja grupa, u tumaenju jednog partizanskog autora, vidi Saje, passim. Sami partizani imali su vrlo efikasnu i nemilosrdnu Varnostno-obeevalnu slubu ili VOS, koja je osudila na smrt i izvrila presudu nad nekim vanim antikomunistikim prvacima, ukljuujui tu i Ehrlicha (26. maja 1942) i Natlaena (13. oktobra 1942). Politike organizacije koje su stajale iza antikomunistikih oruanih snaga objavile su, uz nesumnjivu asistenciju katolike crkve, crnu knjigu - Crne bukve o delu komunistike Osvobodilne fronte proti slovenskemu narodu - dajui svoju verziju pozadine i djelovanja Osvobodilne fronte i njenih pomonih organizacija. Tu se pored Metoda Mikua medu optuenima za ratne zloine nalaze jo dva katolika sveenika koji su bili lanovi Fronte. Vidi takoer Arnez, str. 78-118. Nakon kapitulacije Italije kontrolu nad veinom slovenskog teritorija preuzeli su Nijemci, a slovenske antikomunistike snage koje su prije suraivale s Talijanima, poele su kolaborirati s Nijemcima. One su sada nosile ime Slovensko domobranstvo i s vremenom su postigle jainu od preko 10.000 ljudi; obilno snabdjevene orujem i opremom, stavljene su pod komandu generala Rupnika. U operacijama protiv partizana, Nijemci su se tim jedinicama sluili sve do posljednjih dana rata. KOLABORACIJA S USTAKOM DRAVOM Kao gotovo svi etnici van Srbije, i srpske nacionalistike grupe u onim dijelovima istone, centralne i sjeverozapadne Bosne koji su leali istono od njemako-talijanske demarkacione linije, suraivale su s partizanima u julskom ustanku 1941, a i tokom slijedeih etiri ili pet mjeseci to jest, sve dok nije dolo do rascjepa izmeu etnika i partizana u Srbiji, te dok se polarizacija nije poela zbivati i u ostalim dijelovima zemlje. Nakon raskida, etnike snage i stanovnitvo koje ih je podravalo na tim podrujima, nali su se u procjepu izmeu ustakih i njemakih snaga s jedne i partizana s druge strane. Nastojanja majora Dangia da poetkom 1942. nae modus vivendi s Nijemcima u istonoj Bosni nisu uspjela, i lokalni su voe morali potraiti novo rjeenje svojih problema. etnike grupe iz temelja se nisu slagale s vlastima NDH, praktiki ni po kom pitanju, ali u partizanima su vidjeli zajednikog neprijatelja, i to je bio razlog koji je sruio sve prepreke za kolaboraciju koja je uslijedila izmeu vlasti NDH i mnogih etnikih odreda. U namjeri da ostvare tu kolaboraciju dvije strane su se ipak morale sporazumjeti barem privremeno i ne bez rezervi o velikom broju drugih pitanja: drugim rijeima, svaka je strana morala platiti cijenu suradnje. (Budui da su hrvatske kvislinke snage na tim podrujima koja su bila zone operacija stajale pod njemakom komandom od januara 1942, a sav je bosanski teritorij izmeu rijeke Save i demarkacione linije u oktobru 1942. postao operativna zona pod

vrhovnom njemakom vlau, ti su sporazumi takoer predstavljali indirektan nain etnike kolaboracije s Nijemcima). Prvi formalni sporazum izmeu hrvatskih kvislinkih vlasti i bosanskih etnika zakljuen je 28. maja 1942. u selu Lipac, jednim dokumentom koji je vrijedio za Ozrenski i Trebavski etniki odred, i odnosio se na onaj dio istone Bosne koji lei uz rijeku Bosnu i eljezniku prugu araj evo-Brod.86 Tokom slijedea tri tjedna potpisana su jo tri naknadna ugovora za podruja centralne i sjeverozapadne Bosne, a 16. januara 1943. jo jedan, za jo jedno podruje u istonoj Bosni.87 Najopseniji obzirom na podruja, jedinice i na prirodu odredbi, bio je onaj prvi ugovor potpisan 28. maja. Tim su sporazumom komandanti Ozrenskog i Trebavskog etnikog odreda priznali suverenitet Nezavisne Drave Hrvatske i kao njeni graani izrazili svoju lojalnost dravi i njenom poglavniku; oba etnika odreda trebala su od tog dana prekinuti sva neprijateljstva protiv vojnih i civilnih vlasti ustake drave; vlasti NDH trebale su na tim etnikim podrujima uspostaviti redovitu upravu, a etniki su odredi obeali pomo u normaliziranju opih prilika. Tako dugo dok traju izvanredne prilike, etniki su voe trebali vriti upravnu vlast na svojim podrujima, a pod nadzorom organa Nezavisne Drave Hrvatske. Glavna odredba (lan 5) ugovora glasi: Tako dugo dok postoji opasnost od naoruanih partizanskih bandi, etnike e formacije dobrovoljno suraivati s hrvatskim oruanim snagama u borbi i unitavanju partizana i u tim e operacijama biti pod glavnom komandom hrvatskih oruanih snaga. U tim operacijama etniki e komandanti zapovijedati svojim odredima. etnike formacije mogu se angairati u operacijama protiv partizana i na svoju ruku, ali to na vrijeme trebaju prijaviti hrvatskim vojnim zapovjednicima.88 86 Za tekst sporazuma od 28. maja 1942. vidi mikrofilm br. T-314, rola 566, snimci 734-736. Sporazumu je 9. jula 1942. dodan amandman u vidu izjave da se njegove odredbe proteu takoer i na odnose dva etnika odreda s njemakim i talijanskim snagama na teritoriju NDH. Ibid, snimak 739. Iako ih vlasti NDH ne navode, izgleda da su ranije potpisana jo dva slina sporazuma - jedan s Uroem Drenoviem, komandantom etnikog odreda Koi u Varcar Vakufu (Mrkonji Grad), 27. aprila, i drugi s Lazom Teanoviem, komandantom etnikog bataljona Mrkonji, 23. maja 1942. Za tekst sporazuma s Lazom Teanoviem vidi ibid, snimci 359-361. Za diskusiju o etnikoj suradnji s vlastima NDH u Bosni vidi takoer Kaavenda, str. 37 67, i Hurem, Sporazumi o suradnji izmeu dravnih organa Nezavisne Drave Hrvatske i nekih etnikih odreda u istonoj Bosni 1942, str. 294325. 87 To su bila dva sporazuma s Radoslavom Radiem, komandantom etnikog odreda Borja. Prvi je potpisan u Banjoj Luci 9. juna i zahvaa zapadnu regiju u kojoj su bili ti etnici; drugi je potpisan 14. juna u Prnjavoru i to za njihovu istonu regiju (mikrofilm br.. T314, rola 566, snimci 740-743). Sporazum s Borivojem Keroviem, komandantom

Majevikog etnikog odreda, potpisan je u selu Lopare 15. juna (ibid, snimci 746-747); 16. januara 1943. potpisan je sporazum sa etnikim komandantom Radivojem Kosoriem u selu Kovanje, istona Bosna (ibid, snimci 712-713). 88 Ibid, snimak 736. etnike e odrede potrebnom municijom opskrbiti vojne vlasti NDH. etnici ranjeni u operacijama protiv partizana dobit e njegu u vojnim bolnicama NDH, a udovice i siroad etnikih vojnika poginulih u borbi protiv partizana dobit e dravnu novanu pomo ravnu onoj koju dobivaju udovice i siroad vojnika NDH. Bude li mogue, vlasti NDH uredit e da se puste i svojim kuama vrate ljudi odvedeni u koncentracione logore, ali samo na posebnu preporuku etnikih komandanata (dakle, po svoj prilici ne partizani i njihovi simpatizeri). Dok se ti ljudi ne vrate, njihovim obiteljima bit e pruena novana pomo, ako zatreba. Svim izbjeglicama dopustit e se povratak kuama i, ako bude potrebno, dobit e dravnu pripomo usporedivu s onom koja se daje ostalim graanima Nezavisne Drave Hrvatske. Srbima e se dopustiti trgovina kao i svakom drugom graaninu. Kao neku vrstu rekapitulacije sporazuma s bosanskim etnicima, poglavnikov glavni stan poslao je 30. juna 1942. Ministarstvu udrube (Ministarstvu socijalne politike - op. ur.) izvjetaj s potpisom vojskovoe Kvaternika, u kojem se sumiraju odredbe ovih ugovora i to u dvadeset toaka koje u opim crtama odgovaraju gore nabrojenim tokama. Kopije izvjetaja trebalo je poslati odborima za socijalnu skrb pri opinskim sudovima koji su odluivali o novanoj pomoi porodicama onih domobranskih vojnika koji su na nju imali pravo i koji su takoer odluivali o plaanju onim etnikim obiteljima koje su na to imale pravo prema ovim ugovorima.89 89 Kopiju ovog izvjetaja dobio sam ljubaznou Dravnog arhiva SR Hrvatske u Zagrebu. Jo jedan saetak ovih sporazuma nalazi se u mikrofilmu br. T-314, rola 566, snimci 709-710. Nijemci su bili za ove ugovore iz nekoliko razloga. Kao prvo, ugovori su bili usmjereni protiv partizana koji su od ljeta 1941. postali glavni njemaki problem u Jugoslaviji, pa i u dijelovima Bosne pod njemakom kontrolom; drugo ulazak etnika u borbu protiv partizana smanjivao je unekoliko broj njemakih trupa vezanih za ovo podruje; i konano, ti su sporazumi doprinosili pacifikaciji bosanskih, posebno sjeveroistonih i sjeverozapadnih podruja, u kojima je Njemaka imala vanije ekonomske interese (eljeznu rudau, drvo, teke kemikalije, elik i vane eljeznike pruge).90 General Glaise je 15. jula 1942. ak predloio hrvatskom generalu Ivanu Brozoviu u Banjoj Luci, da se u Zagrebu osnuje centralni ured za provoenje i nadzor nad ovim ugovorima.91 Od tog prijedloga nije bilo nita, jer bi u to vrijeme jedan takav ured sigurno predstavljao nepriliku za ustaki reim, ali kao to e se zamalo pokazati, jedan centralni ured je kasnije bio zaduen za te ugovore. Ipak nema sumnje da je ugovorom ubuhvaena veina etnikih snaga u Bosni istono od

demarkacione linije, jer Glaiseov izvjetaj od 16. novembra 1942. komandantu oruanih snaga za jugoistonu Evropu ukazuje na to da oko 10.000 bosanskih etnika ima s vladom NDH sporazum na principu ivi i daj drugima da ive.92 Karta koju je pripremio Glavni stoer domobranstva i koja je datirana 17. januara 1943, dijeli etnike na teritoriju Nezavisne Drave Hrvatske u tri grupe: talijanske etnike, koncentrirane na podruju Otoca u Lici, na podruju Knina u sjevernoj Dalmaciji i u istonoj Hercegovini; kolaboracionistike etnike usredotoene u centralnom dijelu Bosne i dijelovima istone Bosne u blizini istoimene rijeke; 90 Izvjetaj generala Lrersa, komandanta njemakih trupa u NDH, od 18. novembra 1942 (mikrofilm br. T-314, rola 566, snimci 357-358), istie i vojne i ekonomske pozitivne efekte ovih sporazuma izmeu vlasti NDH i etnika. 91 Mikrofilm br. T-501, rola 267, snimci 457-458. 92 Ibid, rola 264, snimak 583. 93 Kopiju ove karte dobio sam ljubaznou pukovnika Vojmira Kljakovia iz Vojnoistorijskog instituta u Beogradu. te pobunjene etnike koji dre omanje predjele u sjeveroistonoj Bosni i na podruju istono od Sarajeva.93 U meuvremenu, 22. decembra 1942, poglavnikov glavni stan obavijestio je domobranskog oficira za vezu pri 718. njemakoj pjeadijskoj diviziji o direktivi koju je 9. oktobra 1942. izdalo Ravnateljstvo za javni red i sigurnost Ministarstva unutranjih poslova, a koja se odnosi na pregovore i zakljuivanje bilo kakvih ugovora izmeu hrvatskih vojnih i civilnih vlasti i etnikih odreda. U toj se direktivi kae da nitko ne moe ui u formalne ili neformalne razgovore s etnicima bez odobrenja X odjela Ravnateljstva. Principi po kojima se moraju voditi razgovori i sklapati sporazumi su slijedei: 1) etnike koji su jaki protivnici NDH treba iskljuiti iz pregovora; 2) ne smiju se voditi pregovori s etnikim vodama koji nisu roeni na teritoriju Nezavisne Drave Hrvatske ili koji nisu njeni graani; 3) etnici moraju priznati vojne i civilne vlasti NDH; 4) neprijateljske etnike elemente treba razoruati; 5) ako se ukae potreba dopustiti etnikim odredima da zadre oruje kako bi pomogli odravanju reda i mira; u tome moraju sudjelovati i hrvatske vlasti, a etnike jedinice ih moraju obavjetavati o broju ljudi i oruja; i 6) u talijanskim okupacionim zonama sporazumi izmeu vlasti NDH i etnika ne mogu biti suprotni talijansko-NDH ugovoru od 19. juna 1942.94 94 Mikrofilm br. T-314, rola 566, snimci 706-708. U istoj direktivi takoer se kae da se ne moe poduzeti kolektivna odmazda nad etnicima, bez obzira koliko teka bila njihova djela; treba nastojati da se etnici navedu na povratak iz ume svojim kuama, tako da se bave korisnim radom ili da odu na rad u Njemaku; Srbima optuenim za umorstvo i druge

zloine trebaju suditi redovni sudovi, a ne da ih kanjavaju pojedini slubenici prema svom nahoenju. Izgleda da je X odjel Ravnateljstva za javni red i sigurnost bio jedno neizravno ostvarenje ideje koju je prethodnog jula predloio Glaise, jer je svoju funkciju skrivao iza neodreenog imena. Oito je, poto je saznao za direktivu od 9. oktobra 1942, general Glaise 20. januara 1943. obavijestio poglavnikov glavni stan da svi ugovori s pravoslavnim (etnikim) borbenim odredima u zoni operacija mislei na cijelo podruje izmeu Save i demarkacione linije moraju biti prijavljeni i odobreni od komandujueg generala njemakih trupa u Hrvatskoj.95 95 Ibid, snimak 701. Ne samo oni etniki odredi u Bosni koji nisu prihvaali tu suradnju, nego i oni koji su kolaborirali, ipak su se, usprkos ovim ugovorima, povremeno angairali u sabotaama i drugim aktivnostima koje su bile neprihvatljive ili Nijemcima ili vlastima NDH - drugim rijeima, nisu potpuno napustili misao o pobuni. Zato je nakon zavretka operacije Weiss (o kojoj e se dalje u tekstu vie govoriti) general Lters 28. marta 1943. izdao naredbu o djelominom i postupnom razoruanju neposlunih etnikih odreda. Da ih prisile na poputanje, Nijemci su drali neke od svojih trupa u pripravnosti i planirali su, npr. specijalnu operaciju Teufel na podruju Ozrena. Izvravajui to nareenje, 369. pjeadijska divizija (legionari) zakljuila je 1. maja 1943. s Ozrenskim i Zenikim etnikim odredom ugovore, u kojima su etnici obeali da se nee sukobljavati s njemakim i NDH snagama, da e se uzdrati od sabotae, te da e u roku od pet dana predati dio svojeg oruja. Istovremeno su Nijemci zajamili etnicima da se nee poduzimati nikakva protuzakonita djela protiv srpskog stanovnitva (vjerojatno mislei od strane ustakih snaga). Kao to je na to jasno ukazivalo i Ltersovo nareenje, Nijemci su znali da ne postoje ni politiki ni vojni preduvjeti za neko znaajnije razoruanje etnikih odreda, a dokumenti pokazuju da su bili zadovoljni i s predajom par stotina puaka i nekoliko mitraljeza.96 96 Za tekst Ltersove naredbe od 28. marta vidi ibid, snimci 320-322. Za sporazume od 1. maja o djelominom razoruanju dva odreda vidi ibid, snimci 685-700. Ovi sporazumi izmeu etnikih odreda i vlasti Nezavisne Drave Hrvatske bili su znaajni za obje strane. Za NDH oni su znaili priznanje vojne i politike nemoi i neuspjeha politike koju je dotad vodila prema srpskom puanstvu iako su ustake vlasti, da se nisu morale hrvati s partizanima (a sve do u 1943. veina partizana u nekim podrujima hrvatske marionetske drave regrutirala se preteno iz srpskog stanovnitva mogle mnogo rigoroznije postupati s etnicima. Na drugoj strani, ugovori i razni ustupci koji su im uinjeni znaili su za etnike potvrdu njihove snage, koja je, meutim, mogla biti mnogo vea da su imali vie jedinstva i bolju organizaciju. Iako su mnogi etniki voe zlorabili svoj poloaj, narod ih je

trpio sve dok su mu pruali neku zatitu od ustaa i sve do kraja rata, imali su podrku u nekim dijelovima srpskog stanovnitva u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj. etnika kolaboracija, naroito s Talijanima, ali takoer s Nediem i hrvatskim kvislinkim snagama, a preko njih i s Nijemcima, bila je krajem 1942, kao to emo vidjeti, ve dobro poznata Britancima. Dokle god sredozemna ratna pozornica nije postala popritem vanijih saveznikih operacija, ono to se zbivalo u Jugoslaviji za Britance nije bilo osobito znaajno i etnikoj kolaboraciji s Osovinom moglo se je progledati kroz prste. Ali kad su Saveznici, 8. novembra 1942. otpoeli svojom ofenzivom u sjevernoj Africi, otvarajui perspektivu za invaziju Italije ili Balkana, i etnika i partizanska aktivnost postala je stvar koja je neposredno zadirala u strategije zapadnih Saveznika. Saveznici su konstatirali da Mihailovi i njegovi etnici nisu sposobni i/ili da ne ele odigrati ulogu koja im je namijenjena, ako se Saveznici istovremeno ne iskrcaju na jadransku obalu ili u Grkoj. Od kraja decembra 1942. pa nadalje, britanska je vlada i posredno, preko jugoslavenske izbjeglike vlade, i neposredno, preko vlastitih misija kod Mihailovia, uporno nastojala kako bi Mihailovia uvjerila da prestane kolaborirati s neprijateljem i boriti se protiv partizana, te da se pone boriti protiv snaga Osovine. Ali uzalud. BITKA NA NERETVI I NJENE POSLJEDICE etnika kolaboracija sa silama Osovine dosegla je svoju kulminaciju zimi 1942/1943, za vrijeme bitke na Neretvi, koja je predstavljala zavrnu fazu operacije Weiss, ili u jugoslavenskoj terminologiji, etvrte neprijateljske ofenzive. Bitka na Neretvi imala je dugu i kompliciranu prethistoriju sa etnike i osovinske strane, a za etnike i sudbonosne posljedice. Tokom prvih est mjeseci 1942. partizani su u drugoj i treoj neprijateljskoj ofenzivi pretrpjeli velike gubitke u istonoj Bosni, Hercegovini, Sandaku i Crnoj Gori. Zbog tih gubitaka, kao i zbog uspjene etnike subverzije u mnogim partizanskim odredima, a u izvjesnoj mjeri i zbog nekih ozbiljnih greaka u tzv. lijevoj devijaciji, partizanska je aktivnost na spomenutim podrujima skoro zamrla, a partizanski poloaj postao je kritian. U isto vrijeme etnici su na tim podrujima postajali jai, dijelom zbog subverzija u partizanskim odredima, dijelom zbog kolaboracije s Talijanima, a na nekim podrujima i s hrvatskim kvislinkim snagama do izvjesne mjere, pa tako posredno i s Nijemcima. Posljedica tih dogaaja bila je da su partizani krajem juna 1942. bili primorani krenuti prema zapadnoj Bosni, gdje su druge partizanske jedinice pod svojom kontrolom drale velika podruja. etiri proleterske brigade s glavninom politikog i vojnog rukovodstva zapoele su s pokretom u zapadnu Bosnu krajem juna, a jedna brigada i jedan odred koji su ostali u Hercegovini takoer su zbog etnikog pritiska krenuli prema zapadu. Partizanska odluka da se krene na zapad pokazala se veoma razboritom iz niza razloga, od kojih je najvaniji bila injenica da su Talijani, na temelju zagrebakog sporazuma zakljuenog 19. juna, povukli veliki dio svojih trupa iz zonaII i III, a hrvatska marionetska drava nije imala ni vremena ni

snage da ta podruja u dovoljnoj mjeri zatiti. Na svom putu prema zapadu partizani su oslobodili nekoliko gradova, meu njima Prozor, Gornji Vakuf, Duvno i Livno, te su nakon spajanja s partizanskim odredima iz srednje Dalmacije i zapadne Bosne, oslobodili i neka dalmatinska mjesta, a kasnije i bosanske gradove Mrkonji Grad i Jajce.97 Poetkom novembra, zapadno-bosanske i hrvatske partizanske brigade osvojile su Biha, i time uspostavile izravnu vezu izmeu osloboenog teritorija u Bosni i onog u jugozapadnoj Hrvatskoj (Lika, Kordun, Banija).98 Iako su u meuvremenu Prozor morali prepustiti Talijanima, Livno hrvatskim kvislinkim snagama, a Jajce Nijemcima, partizani su usprkos tome krajem 1942. kontrolirali podruje koje se prualo od zapadnih prilaza Neretvi na jugu, pa do blizu Karlovca na sjeveru, dakle podruje od kojih 250 km u duinu i 40 70 km u irinu. Izgledalo je da je kriza partizanske ratne sree prola: sada su imali devet divizija i mnogo samostalnih partizanskih odreda, njihova vojna organizacija je ovrsla, na tim podrujima izgradili su sistem civilne vlasti u formi narodnooslobodilakih odbora, a politiki su se potvrdili sazivanjem skuptine u novoosloboenom Bihau, koja se konstituirala kao Antifaistiko vijee narodnog osoboenja Jugoslavije (AVNOJ). Bilo je oito da su sada bili u stanju pojaati svoju aktivnost i protiv Osovine i hrvatskih kvislinkih snaga, kao i protiv etnika. 97 Oslobodilaki rat, I, 269-292; vidi i Lekovi, Ofan^iva proleterskih brigada u Uto 1942. 98 Oslobodilaki rat, I, 286-292. Sve to uzbunilo je etnike. Osobito su bili nesretni zbog toga to je partizanska kontrola zapadne Bosne pomutila njihovu nadu u stvaranje koridora izmeu Hercegovine i Like, a zatim i Slovenije, to je bio bitni dio njihove strategije zasnovane na pretpostavci da e se Saveznici iskrcati na dalmatinskoj obali. Ve od septembra 1942. etnici su pokuavali uvjeriti Talijane da poduzmu veliku operaciju protiv partizana na njihovom vlastitom teritoriju znajui da ih bez pomoi Talijani nee moi poraziti. Vojvoda Trifunovi-Biranin sastao se s Roattom 10. i 21. septembra kako bi ga pourio da to je mogue prije poduzme veliku operaciju i istjera partizane s podruja Prozor Livno, nudei mu kao pomo 7.500 etnika pod uvjetom da dobiju oruje i opskrbu.99 Biraninu je uspjelo da nabavi neto oruja i da dobije obeanja za akciju. Poetkom oktobra Talijani su zapoeli s tzv. operacijom Alfa, usmjerenom protiv partizana sjeverozapadno od srednjeg dijela toka rijeke Neretve, u kojoj je sudjelovalo oko 3.000 etnika iz Hercegovine i jugoistone Bosne pod vodstvom potpukovnika Baovia i vojvode Jevevia. U toj operaciji zauzeli su Prozor i neke manje gradove na istom podruju, ali su etnike snage, djelujui na svoju ruku, palile sela i vrile masovna ubistva muslimanskog i hrvatskog stanovnitva. Njihovo ponaanje izazvalo je, naravno, bijes hrvatske kvislinke vlade i Talijani su etnicima naredili da se povuku. Dio etnika je otputen, a druge su kasnije poslali u sjevernu Dalmaciju, da pomognu snagama vojvode ujia. U jednoj manjoj operaciji, Beta, koja je poela kasnije u

oktobru, Talijani su zauzeli nekoliko mjesta oko Livna, a hrvatske kvislinke snage zauzele su Livno.100 99 Na sastanku 10. septembra (mikrofilm br. T-821, rola 251, snimci 309-312) Biranin je rekao Roatti da nije pod komandom Drae Mihailovia, ali da ga je 21. jula vidio u Avtovcu i dobio njegovo odobrenje za suradnju s Talijanima. Za sastanke od 21. i 22. septembra, na kojima je uz Biranina bio i Jevevi, a na mahove i Radmilo Gri, jedan od vodeih etnika iz Hercegovine, vidi ibid, rola 31, snimci 346-353. U pismu s kraja septembra ili s poetka oktobra, Mihailovi je odgovarajui na Biraninovo pismo od 20. septembra ovome estitao na dranju i visokom shvatanju nacionalne linije u tim razgovorima. Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, etniki dokumenti, reg. br. 22/3-1, kutija 1. Vidi takoer The Trial ojDra^a Mihailovi,str. 327, 446 i Lekovi, Planovi Dra^e Mihailovia, str. 85 91. 100 Lekovi, Planovi Dra^e Mihailovia, str. 91-97. Otprilike u isto vrijeme, djelujui iz Banje Luke i Travnika, hrvatske kvislinke trupe i Nijemci ponovno su zauzeli Jajce i Mrkonji Grad. Ali etniko rukovodstvo imalo je vee nade. etnika Vrhovna komanda (u tom asu u Crnoj Gori) odluila je da e na svoju ruku poduzeti mar na Bosnu, operaciju koja bi imala podrku talijanske intendanture, u kojoj bi takoer bile angairane etnike jedinice koje su sluile kao talijanske pomone trupe, ali kojom bi zapovijedali iskljuivo etnici. Plan je bio da etnike formacije u Lici, sjevernoj Bosni i sjevernoj Dalmaciji i Hercegovini, uz pomo crnogorskih etnika, opkole i unite partizanske snage na njihovom slobodnom teritoriju. To bi etnicima omoguilo da djelomino kontroliraju jadransko zalee, te da se pridrue i pomognu Saveznicima kada i ako se iskrcaju na obalu. Mihailovi je vodstvo planirane operacije povjerio svom operativnom oficiru majoru Zahariju Ostojiu i sredinom decembra poslao ga je da formira istureni tab u Kalinoviku, u jugostonoj Bosni. Mihailovi je 2. januara izdao instrukciju br. 1 (koja e stupiti na snagu na dan koji e se odrediti kasnije) navodei detaljno svoje planove za unitenje partizanskih snaga.101 Mihailovi je krajem decembra takoer zacrtao jedan zapanjujue ambiciozan, strogo povjerljivi plan o operacijama koje treba izvesti kad se Saveznici iskrcaju na obalu. Prema tome planu, pukovnik Stanii trebao je doi iz Crne Gore obalom i zauzeti Split. Tamo e se staviti pod komandu vojvode Trifunovia-Biranina i njihove zdruene snage spojit e se s onima iz sjeverne Dalmacije, zapadne Bosne i Like, te krenuti na sjever. Potpukovnik Baovi trebao je zauzeti Sarajevo, a tada krenuti prema sjeveroistonoj Bosni gdje e se sastati sa snagama majora Raia koje bi dole iz Srbije. Te grupe krenule bi tada kroz Slavoniju i Baranju do maarskoga grada Pecs. U meuvremenu, zdruene Biraninove trupe i one iz sjeverne Bosne i Like kretale bi se izmeu rijeka Bosne i Une na sjever i kroz Slavoniju prema Maarskoj, dok bi vei njihov dio skrenuo prema Zagrebu da uniti Pavelieve snage i produio dalje na sjever u pravcu Varadina. Slovenske snage u suradnji s etnicima pomogle bi pri operacijama u Hrvatskoj, ali bi njihov glavni cilj bio da prodru u Koruku i prema Gorici.

Da je Mihailovi o tom planu ozbiljno razmiljao, djelomino pokazuje i injenica da je o njemu poneto saopio i vladi u izbjeglitvu.102 101 Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, etniki dokumenti, reg. br. 2/3, kutija 1; reg. br. 13/3, kutija 1. 102 Ibid. reg, br. 9/3-1, kutija 1; ivan L. Kneevi: Why the Allies abandoned, dio 1, str. 16. Talijani su i sami bili vrlo zabrinuti zbog stalnog poveavanja i jaanja partizanskih podruja. Od sredine novembra Nijemci su tjerali Talijane da i oni sudjeluju u zdruenim zimskim operacijama velikih razmjera protiv partizana i da razoruaju etnike u svojoj slubi. Ali ni general Roatta, komandant Superslode, niti njegovi pretpostavljeni u Rimu, nisu vie mislili da bi takve velike operacije imale uspjeha.103 K tome su jo talijanske armije u sjevernoj Africi i na sovjetskom frontu pretrpjele velike gubitke, i oni nisu eljeli preuzeti nove velike obaveze u Jugoslaviji. Za Nijemce su se takoer bliili kritini dani. S amerikim i britanskim iskrcavanjem u sjevernu Afriku (Alir i Maroko) i upornim napredovanjem britanskih snaga iz Egipta, poraz njemakih snaga u sjevernoj Africi postao je samo pitanje vremena. Na sovjetskom frontu pomaljala se staljingradska katastrofa. Kao potencijalne zone saveznikog iskrcavanja trebalo je uzeti u obzir Balkan, talijanske otoke i kopno, te jug Francuske. Slabo branjeno i strateki izloeno balkansko podruje moglo se pokazati od izvanrednog vojnog znaenja za Njemaku. A jedno od kljunih podruja na Balkanu bio je teritorij hrvatske marionetske drave, u ijem se sreditu nalazio veliki partizanski slobodni teritorij, a na nekoliko drugih mjesta vee grupe etnika. 103 Roatta, str. 182. Po miljenju njemakih generala (Lhr, Bader, Glaise) konsolidaciju hrvatske drave trebalo je postii ne samo vojnim sredstvima, ve kombinacijom vojnih i politikih sredstava, a ova potonja bila bi prvenstveno politika tolerancije i pravednosti prema srpskom stanovnitvu u dravi. Hitler se nije sloio: on je mislio da bi do konsolidacije moglo doi na isto vojni nain, unitenjem ili razoruanjem i partizanskih i etnikih snaga u dravi, to bi istovremeno onemoguilo svakoj od snaga otpora da pomogne Saveznicima ako bi se iskrcali na istonoj obali Jadrana. Prevladalo je, naravno, Hitlerovo rasuivanje.104 104 Kljakovi, Priprema neprijatelja za etvrtu ofanzivu, str. 66-68. Nijemci su na svoje saveznike Talijane htjeli izvriti najvei pritisak da surauju s njima u unitenju partizana i da se istovremeno odreknu etnikih usluga, te da ih na teritoriju Nezavisne Drave Hrvatske, a kasnije i u Crnoj Gori, razoruaju. Hitler je raspravio problem

etnika i akcija protiv pobunjenika na teritoriju NDH prilikom posjete dra Ante Pavelia njegovom glavnom stanu, 23. septembra 1942.105 General Lhr, komandant oruanih snaga u jugoistonoj Evropi (od 28. decembra komandant jugoistone Evrope), koji je prisustvovao sastanku Hitler-Paveli, izdao je 11. novembra naredbu o razoruanju pobunjenika, ali Nijemci u to vrijeme nisu u Hrvatskoj imali dovoljno trupa, a njemaki opunomoeni general u Hrvatskoj bio je miljenja da se nita uspjeno ne moe poduzeti bez dopunskih njemakih snaga.106 Rad na planu ipak se nastavio: Lhr je tu ideju prodiskutirao s generalom Roattom tokom novembra, a pitanje je takoer pokrenuo i Hitler u razgovoru s naelnikom talijanske Vrhovne komande, maralom Ugom Cavallerom, i ministrom vanjskih poslova Cianom, kad su ga posjetili 19. decembra.107 Detalje predstojeih operacija, koje su nosile konspirativno ime Weiss, pretresli su prvih dana januara general Lhr i talijanski visoki zapovjednici u Rimu, a opet zatim i generali Roatta i Liiters 9. januara 1943. u Zagrebu. Konano su se i Talijani sloili s planom, ali s najveim oklijevanjem. Prema izvornoj zamisli, plan se sastojao od tri faze: Weiss 1 i Weiss 2 za unitenje partizanskih snaga i njihove drave i Weiss 3 za razoruanje etnika na teritoriju Nezavisne Drave Hrvatske108 - ali, kao to e se pokazati kasnije, tokom njegovog provoenja dogodile su se mnoge izmjene. 105 Ibid. 106 Mikrofilm br. T-501, rola 264, snimci 582-585. Glaise je 16. novembra pisao Lhru da partizani i etnici imaju najmanje 35.000-40.000 naoruanih ljudi na prostoru izmeu rijeke Drave i njemako-talijanske demarkacione linije, da odmah juno od demarkacione linije Tito ima 30.000-40.000 relativno dobro naoruanih i organiziranih ljudi, a da jo junije postoji preko 20.000 etnika koji slue kao talijanske pomone trupe. Ve spomenuti izvjetaj generala Ltersa od 18. novembra 1942. (biljeka 90) takoer pokree problem razoruanja pobunjenika, ali kao i Giaise primjeuje da je to u momentu nemogue sprovesti. 107 KTB/OKW/WFSt, sv. II (1942), dio 2, str. 1157-1158; Cavallero, 421. 108 Za talijanska i njemaka nareenja o poduzimanju operacije Weiss vidi Zbornik DNOR, tom IV, sv. 9, str. 509-548. Vidi takoer KTB/OKW/WFSt, sv. III (1943), dio 1, str. 89, 102-103. Za izvrenje operacije Weiss, Nijemci su od poetka angairali 717. i 718. diviziju, dijelove 714. divizije, 7. SS diviziju Prinz Eugen, 187. pjeadijsku rezervnu diviziju, nekoliko kvislinkih domobranskih brigada, kao i oko devedeset njemakih i NDH aviona, a od 27. februara i 369. pjeadijsku diviziju (hrvatske legionare). Talijani su od samog poetka angairali divizije Lombardia, Re i Sassari, kao i oko 6.000 etnikih pomonih trupa iz Like i sjeverne Dalmacije.109 Kasnije su takoer ubacili i dijelove divizija Bergamo, Marche i Murge. U zavrnoj fazi bitke na Neretvi, ukupni broj etnikih pomonih trupa

i drugih etnikih formacija koje su tijesno suraivale s Talijanima, iznosio je izmeu 12.000 i 15.000 ljudi. 109 Mikrofilm br. T-78, rola 332, snimci 6,290.085-89; Oslobodilaki rat, I, 362-363, 481-483. Operacija Weiss 1 poela je 20. januara nadiranjem divizije Prinz Eugen juno od Karlovca, te 717. divizije i dijelova 714. divizije s nekim kvislinkim hrvatskim formacijama juno i zapadno od Banja Luke i odgovarajuim, iako mnogo manje odlunim, pokretima talijanskih divizija i njihovih etnikih pomonika. Njemake formacije koje su djelovale iz sjeverne Bosne i talijanske snage koje su djelovale iz srednje i sjeverne Dalmacije trebale su se spojiti otprilike u sreditu partizanske drave. Na to je trebalo slijediti stezanje obrua oko partizanskih snaga sa zapada i njihovo unitenje. Meutim, nije sve ilo prema planovima. Ono to se dogodilo bilo je ukratko slijedee: partizanske su snage na zapadnom kraju svog podruja pruile snaan otpor u bitkama blizu rijeke Une i na Uni. Ali napadai su ubrzo otkrili da se glavnina partizanskih snaga, sastavljena od 1. i 2. proleterske divizije, 3. i 7. udarne divizije i novoformirane 9. divizije (sastavljene od 3, 4, i 5. dalmatinske brigade), nalazi na junom dijelu teritorija koji su drali partizani, izvan podruja operacije Weiss 1. im je Tito primijetio namjere Osovine, naredio je tim jedinicama da preu u protuofenzivu na jugoistoku, kako bi izbjegle opkoljavanje, oistile koridor za izlaz prema jugu i takoer spasile oko 4.000 bolesnih i ranjenih partizanskih vojnika.110 Talijani su tokom cijele operacije Weiss 1 zaostajali, a suoene s odlunim otporom partizanskih snaga, trupe Osovine morale su usporiti napredovanje. Operacije partizanskih divizija u pravcu Neretve, koje su za neko vrijeme ugrozile sigurnost rudnika boksita oko Mostara, natjerale su Osovinu da promijeni i neprestano mijenja i planove i operacije. Na sastanku generala Robottija s generalom Lhrom u Beogradu 8. februara, operacija Weiss 3. odbaena je zbog talijanskih primjedbi kao nepotrebna i politiki opasna.111 Operacija Weiss 1 zavrena je do 15. februara a da nije postigla svoj cilj i 25. februara poela je operacija Weiss 2 i specijalna operacija Mostar, za osiguranje rudnika boksita. Pored osiguranja boksitnih rudnika, opi je cilj bio sprijeiti partizane da predu preko Neretve, te ih unititi u kanjonima Rame i Neretve. 110 Za kratak prikaz partizanskih planova i operacija tokom operacije Weiss vidi etvrta neprijateljska ofanziva, Enciklopedija Jugoslavije, II, 587-594. Za potpuniju raspravu tih problema vidi Oslobodilaki rat, I, 345 -413; Kladarin, Slom etvrte i Pete okupatorsko-kvislinke ojan^ive; i Trgo, etvrta i Peta neprijateljska ofan^ifa. Za detaljan opis i analizu ovih operacija, osobito bitke na Neretvi, vidi tri sveska Neretva. Za prikaz, a ne tehniki opis toka etvrte neprijateljske ofanzive i dogaaja od sredine marta do kraja aprila vidi Dedijer, Dnevnik, II, 59-247. 111 Mikrofilm br. T-821, rola 125, snimak 815; KTB/OKW/WFSt, sv. III, dio 1, str. 102106.

Ali Nijemci nisu naputali misao da Talijane jo potpunije uvuku u borbu protiv partizana, kao i da razoruaju etnike. Tokom zadnjeg tjedna februara Hitler je poslao u Rim ministra vanjskih poslova von Ribbentropa i generala Waltera Warlimonta, pomonika naelnika operativnog odjeljenja Vrhovne komande, kako bi sklonuli Talijane da prihvate njemako gledite. Ova dvojica nosila su Hitlerovo pismo Mussoliniju, u kojem je Hitler naglasio apsolutnu potrebu razoruanja etnika, zbog njihove potencijalne opasnosti u sluaju saveznikog iskrcavanja na dalmatinskoj obali.112Rezultat rimske konferencije, na kojoj su Nijemci izvrili jaki pritisak, bio je taj da su se Talijani pomirili s aktivnijim sudjelovanjem u operacijama Weiss 2 i Mostar i definitivno obeali da e razoruati etnike u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj im partizani budu poraeni, a ak su obeali da e razoruati i crnogorske etnike u vrijeme koje e se naknadno odrediti.113 Ali im su njemaki predstavnici napustili Rim, Talijani su promijenili miljenje. Treeg i etvrtog marta u Rimu su se sastali najvii talijanski funkcioneri i general Robotti, dotadanji komandant talijanskih trupa u Sloveniji koji je zamijenio Roattu kao komandant Superslode, te guverner Crne Gore, general Pirzio Biroli, pa je tom prilikom nanovo razmotrena situacija. Kao rezultat tih razgovora donesena je odluka da se razoruanje etnika u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj odgodi to je mogue due i da se otegne s izvrenjem; razoruanje etnika u Crnoj Gori smatralo se nemoguim i protivno talijanskim interesima, te je naprosto skinuto s dnevnog reda. U oba sluaja opravdanje je glasilo da Talijani ne mogu sebi dozvoliti da izgube etnike kao saveznika u borbi protiv partizana.114 112 Mikrofilm br. T-821, rola 125, snimak 531-535; Hitler e Mussolini, lettere e documenti, str. 132-136. Pismo o kom se ovdje govori izgleda da ukljuuje dijelove drugih pisama, a njegova mikrofilmska kopija u Nacionalnom arhivu u Washingtonusamo je djelomino upotrebljiva, jer je nekoliko stranica preosvijetljeno i neitljivo. Neposredno prije Rimske konferencije (i ponovo 5. marta) Nijemci su Talijanima poslali prijepis uhvaenih, radio poruka izmeu Mihailovia i njegovih komandanata, kako bi potkrijepili svoju tvrdnju da Mihailovieve etnike treba razoruati. KTB/OKW/WFSt, sv. III, dio 1, str. 169, 192-193. 113 KTB/OKW/WFSt, sv. III, dio 1, str. 162, 168-174, 191-192, 195-196, osobito str. 192. 114 Mikrofilm br. T-821, rola 125, snimci 816-820; rola 252, snimci 319-323. Vidi takoer Warlimont, str. 331-332.

Karta 5. Bitka na Neretvi i njene posljedice. (Prema seriji karata u knjizi Fabijana Trga: etvrta i peta neprijateljska ofansjva, Beograd, 1968) U tom je asu glavni partizanski cilj bio doi do srednjeg toka rijeke Neretve (vidi Kartu 5) i prei je, pa napasti neprijatelja u istonoj Hercegovini, jugoistonoj Bosni, Sandaku i Crnoj Gori, koje su bile pod etniko-talijanskom kontrolom, a zatim krenuti prema Kosovu i Srbiji, kako bi ojaali svoje jedinice i pojaali narodnooslobodilaku borbu na tim podrujima. Prije svega trebali su doi, zauzeti i zadrati grad Konjic na Neretvi, otkuda je vodio put u istonu Hercegovinu. Izmeu partizanskih snaga i Konjica lealo je uporite Prozor, koje su drali dijelovi talijanske divizije Murge. Dok su 1. i 2. partizanska divizija trebale iriti i odrati koridor, 3. divizija trebala je zauzeti Prozor. Prvi nalet 16. februara bio je odbijen, ali slijedeeg su dana partizani zauzeli grad i ubili ili zarobili preko tisuu talijanskih vojnika; takoer su zaplijenili velike koliine oruja i municije, te neto tenkova i kamiona koje su odmah i upotrijebili.115 Konjic se pokazao kao neto posve drugo. Grad su zajedniki drali Talijani i etnici, a u toku bitke dole su kao pojaanje neke njemake i ustake, te dodatne etnike trupe.116 Ni slab napad dva bataljona 1. divizije 19. februara, niti ponavljani napadi 3. divizije izmeu 22. i 26. februara nisu doveli do zauzimanja Konjica, iako je partizanima polo za rukom da zaustave napredovanje trupa iz Konjica nizvodno, prema Jablanici.117 Na zapadnoj strani koridora (oko 30 40 kilometara nizvodno) partizani su od Talijana oteli eljezniku stanicu Drenica i drali je da bi zaustavili napredovanje Talijana i crnogorskih etnikih trupa koje su nadirale od Mostara. Iako je izmeu Drenice i Konjica postojalo najmanje pet cestovnih ili eljeznikih mostova, niti jedan od njih nije

vodio na cestu prema istonoj Hercegovini, ve samo prema loim putevima na sjeveroistonim padinama goleme i opasne planine Prenj. 115 Trgo, etvrta i Peta neprijateljska ofan^iva, str. 32-33; Raievi, str. 169-180. Talijansku analizu gubitka Prozora vidi u Zbornik DNOR, tom IV, sv. 11, str. 368-374. 116 Vidi izvjetaj majora Vojislava Lukaevia, etnikog komandanta na podruju Konjica, majoru Ostojiu, 23. februara, u The Trial oj Dra\a Mihailovi, str. 76-77, 203-204. 117 Oslobodilaki rat, I, 383-386, 411; Neretva, I, 75-79, 196-202. etnici su bili oajni to su Talijani izgubili Prozor, ali kako su partizani bili sa tri strane potisnuti u kanjone Rame i Neretve, u dep koji se stalno smanjivao, etnici su uoili lijepu priliku da pomognu pri njihovom unitenju i tako ostvare cilj zacrtan poetkom januara u direktivi br. 1 (iako pod potpuno drugim okolnostima i na drugom podruju). Mihailovi je 17. i 18. februara poslao dvije poruke crnogorskom etnikom komandantu Staniiu, koji je bio na putu prema Mostaru i dolini Neretve; u njima Mihailovi procjenjuje partizansku situaciju i opisuje svoju strategiju: Baoviu i njegovim trupama u sjevernoj Dalmaciji i zapadnoj Bosni naredio je da udare na partizane s leda i da ih potisnu prema Neretvi; Ostojiu je dao instrukcije da sa svim raspoloivim snagama pree u ofenzivu na sredinjem toku rijeke; a Jevdeviu je naredio da osigura politiku podrku tim operacijama - vjerojatno djelovanjem na Talijane, iji je poloaj, prema Mihailovievim rijeima postao meki, jer su im partizani na prostoru izmeu Jablanice i Prozora zarobili 2.000 vojnika. Zakljune rijei poruka bile su sline: Sad je jedinstven moment da sa komunistima raskrstimo jedanput za svagda.118 Tako se je krajem februara oko 12.000 do 15.000 etnika nalo u blizini ili na obalama Neretve, od Mostara do Konjica i dalje jugoistono oko gradova Kalinovik i Nevesinje, a Baovieve trupe sa sjevera i uriieve s juga kretale su se prema srednjem toku Neretve.119 Za neko vrijeme dio Staniievih trupa i talijanska grupacija Scotti prebaeni su dvadeset do trideset kilometara zapadno od Mostara, gdje su se sastale s Baovievim snagama i operirale protiv dijelova 9. dalmatinske divizije, koja je s neto bolesnika i ranjenika vrila pokret u prostor Jablanice.120 118 Dokumenti o izdajstvu Dra^e Mihailovia, I, 111-112. Ovaj citat je iz poruke od 18. februara; zakljuna tvrdnja u poruci od 17. februara izraava istu misao, ali dodaje; ....ako budemo pametno radili. U protivnom izlaemo se mogunostima poesnog tuenja. Kako su etnici postupili u sprovodenju ovog plana moe se vidjeti iz instrukcije od 18. februara koju je izdao major Ostoji (vidi Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, etniki dokumenti, reg. br. 18/1, kutija 2) i iz instrukcije majora Borivoja Radulovia, delegata etnike Vrhovne komande u Hercegovini, od 6. marta, Dokumenti o izdajstvu Drabe Mihailovia, I, 119- 121. Za dnevne zapovijesti i instrukcije Ostojia i Radulovia u razdoblju od oko 20. februara do 18. marta vidi ibid, str. 109 126, 433 472. Jedna od Ostojievih stalno ponavljanih naredbi komandantima bila "je da ubiju sve komuniste u raznim

hercegovakim gradovima, a druga naredba kae da sve zarobljene partizane treba nakon kraeg ispitivanja ubiti. Ibid, str. 433, 436, 447, 452. 119 Toan broj nije poznat, jedan (izgleda Ostojiev) proraun navodi da je broj etnika na podruju Konjica i Hercegovine na dan 25. februara iznosio 11.667, bez Baovievih i uriievih trupa koje su bile na putu (Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, etniki dokumenti reg. br. 53, kutija 3). Na svom suenju Mihailovi je rekao da je na Neretvi bilo maksimalno 12.000-15.000 etnika (vidi The Trial of Dra^a Mihailovi, str. 172). Glavni etniki autor koji je pisao o bitci, major Borivoje Radulovi(Bitka na Neretvi, str. 81), navodi oko 20.000. Na simpoziju o bitkama na Neretvi i Sutjesci, 1968, neki su autori tvrdili da je skoro 26.000 etnika sudjelovalo u operacijama na Neretvi; drugi su bili skloni da broj procijene na oko 20.000 (Neretva-Sutjeska 1943, str. 157-158, 583-584). Sve zavisi o datumima i podrujima na koje se netko poziva. Treba pripomenuti da su za kratko vrijeme medu tim trupama bila takoer i dva muslimanska odreda, iji je politiki voda bio dr Ismet Popovac, proetniki orijentirani pravnik. (Dokumenti o izdajstvu Dra^e Mihailovia, *I, str. 436). Popovac je kasnije bio umoren. 120 Neretva, I, 290-299. Iako sigurni da e partizani u kanjonima Rame i Neretve biti uniteni, etnici su, izgleda, bili zabrinuti da bi se Nijemci mogli odluiti na prodor u istonu Hercegovinu, koju su etnici smatrali svojom oblau. Iz tog razloga Jevevi je s Nijemcima 23. februara sklopio sporazum kojim je osigurao da Nijemci nee prijei Neretvu, te da bi dodir izmeu njemakih i etnikih trupa trebalo izbjegavati.121 121 Dokumenti o izdajstvu Dra^e Mihailovia, I, 458 459, 471. Ono to je dralo Nijemce da ne prelaze Neretvu i da u isto vrijeme ne krenu na jugoistok, nije naravno bio sporazum s Jeveviem, ve openito njihov plan, priroda njihovih odnosa s Talijanima i injenica da su postigli osnovni cilj operacije Mostar -naime, okupaciju boksitnih rudnika zapadno od Mostara. Evidentno s razlogom da osigura uspjeno provoenje kljune operacije na Neretvi, a i da prisustvuje prizoru ubijanja lovine, sam Mihailovi krenuo je iz Crne Gore u Kalinovik, gdje se pridruio Ostojiu koji je do tog asa zapovijedao operacijama u Hercegovini. Mihailovi 9. marta je pisao pukovniku Staniiu: Celokupnim radom rukujem ja preko Branka (to jest preko Ostojia, Mihailovie-vog efa operacija). Nijedno preduzee nije nareeno bez mog odobrenja. Branko me obavetava o svemu do najmanjih sitnica. Svi predloi njegovi se pregledaju, studiraju, odobravaju ili koreiraju. Pri ovome se rukovodimo sledeim naelima: Mi radimo samo za sebe i nikog vie; nas se samo tiu interesi Srba i budue Jugoslavije; za postizanje cilja koristimo jednog neprijatelja protivu drugog, tano onako, kao to i svi nai neprijatelji bez

razlike rade; postii uspeh sa najmanje rtava, ali podneti i najvee rtve, ako je to potrebno za optu stvar; sauvati narod od svakog nepotrebnog izlaganja na domu.122 122 Ibid, str. 116 117. Ali na suenju je Mihailovi izjavio ... sve radnje koje se vre tada u tim operacijama pod rukovodstvom su Ostojia, jer ja nisam imao vremena da se bavim tim poslovima, poto sam stvarno dolazio radi obilaska trupa i upoznavanja sa stvarnom situacijom. Obzirom na Lukaevievu kolaboraciju s Nijemcima u Konjicu, a s Ostojievim znanjem, rekao je: ... ali oni su obavetavali ono to su oni hteli, jer sve glavne veze drao je Ostoji i ljubomorno ih uvao od mene teei da pojaa svoj uticaj. The trial of Draja Mihailovi, str. 171, 174. Poloaj divizija NOVJ stvarno je izgledao beznadan. Ne samo da je trebalo odrati koridor do Neretve i u pravcu Konjica i u pravcu Drenice, nego je trebalo nekako i dobiti na vremenu da se prikupi i prebaci do Jablanice i preko Neretve oko etiri tisue ranjenika i tifusara, koje su neposredno ugroavale njemake snage u nadiranju sa sjevera.123 Oito kao mjeru predostronosti protiv moguih etnikih napada s lijeve obale Neretve i kao lukavstvo, da zavede neprijatelja o namjeravanom pravcu proboja iz okruenja u kanjonima Rame i Neretve, Tito je 28. februara naredio da se baci u zrak svih pet mostova preko Neretve, od Ostroca ispod Konjica do Karaule, oko trideset kilometara nizvodno. Tokom prva tri dana marta, inenjerijska eta pridodana Vrhovnom tabu pod komandom Vladimira Smirnova, bjeloruskog graevinskog inenjera koji je prije rata radio na graevinskim projektima Jugoslavenskih dravnih eljeznica, bacila je u zrak cestovni most kod Ostroca, te eljezniki i jo jedan cestovni most na drugom kraju doline Neretve, blizu Karaule (koji su bili udaljeni oko 100 metara), ostavivi netaknutim cestovni most na utoku Rame u Neretvu i eljezniki most kod Jablanice, oko sedam kilometara nizvodno. Kad je Smirnov izvijestio Tita o samo djelomino izvrenom zadatku, dobio je nareenje da digne u zrak i dva preostala mosta; uinio je to u roku od nekoliko sati.124 123 Neretva, 1, 335-355, osobito 350. Ovaj broj ne ukljuuje bolesnike u malim divizijskim i brigadnim bolnicama. Od 4.000 ranjenika, po 1.500 njih jahalo je na konjima, a oko 800 bili su na nosilima. Ostali su pjeaili ili su prevoeni kamionima u dolinu kod Prozora. 124 Tomac, etvrta neprijateljska ofan^iva, str. 106; Oslobodilaki rat, I, 389; Neretva, I, 359-372. Da li je to bilo mudro ili koji su pravi razlozi za ruenje svih pet mostova, ime je prelaz preko Neretve bio znatno otean - tim pitanjem bavili su se nedavno neki visoki jugoslavenski oficiri, koji su u to vrijeme bili na visokim poloajima u partizanskoj vojsci. Jedan od tih oficira rekao je da je to moda bilo korisnije neprijatelju nego partizanima. Prevladava tumaenje da se radilo o lukavstvu, da se uspjelo zbuniti neprijatelja u pogledu eventualnog pravca proboja iz obrua, te da je uspjeh potvrdio mudrost tog poteza. Vidi lanke Velimira Terzia i Jove Vukotia u Neretva, I, str. 56,

odnosno str. 156-157, i ispravke teksta koje je izvrio ureivaki odbor ovog simpozija u Errata. Da bi zatitio ranjenike koji su stizali u dolinu kod Prozora, Tito je naredio 1. i 2. proleterskoj diviziji da se prikupe na podruju Prozora gdje je 7. udarna divizija djelovala protiv Nijemaca i hrvatskih kvislinkih snaga koji su se opasno pribliavali ranjenicima i 3. marta naredio je tim divizijama da krenu u protivnapad na 717. i dijelove 718. njemake divizije i na dvije kvislinke hrvatske brigade. To je nesumnjivo pojaalo dojam da bi jedinice NOVJ mogle pokuati proboj prema zapadu ili sjeveru i povealo uvjerljivost varke s dizanjem u zrak mostova na Neretvi. U tri dana tekih borbi jedinicama NOVJ je uspjelo neprijatelja odbaciti natrag, iza Gornjeg Vakufa (oko 25-30 km).125 Tim uspjehom Tito je dobio vrijeme potrebno za prebacivanje ranjenih i bolesnih do Jablanice i, u stvari, privremeno oslobodio sve jedinice u slivu Neretve unitavajueg njemakog pritiska. Kad su osigurale jaku zatitnicu s lea (1. proleterska divizija) sve partizanske jedinice krenule su prema Jablanici i preko Neretve. 125 Oslobodilaki rat, I, 388-394; Tomac, etvrta neprijateljska ofan^iva, str. 107-113; Neretva, I, 98-117, 157-162, 248-251; Trgo, etvrta i Peta neprijateljska ofan^iva, str. 40-44. Nakon uspostavljanja manjeg mostobrana u noi od 6. na 7. marta na mjestu unitenog eljeznikog mosta kod Jablanice, Smirnov je prema ranije dobivenom nareenju poeo s gradnjom provizornog mosta. Posluivi se slomljenom konstrukcijom kao nosaem, sagraen je u jednom danu uski drveni most, tek malo iznad vode i, dok se mostobran neprestano pojaavao, jedinice NOVJ, bolesnici, ranjenici i izbjeglice otpoeli su 8. marta s prelazom i nastavili prelaziti pod uestalim zranim napadima Osovine. Prelaz je zavren do 15. marta, zajedno s trupama koje su ga osiguravale, iako se nije moglo prebaciti teku opremu i vozila, pa ih se moralo unititi ili baciti u rijeku. Kad su njemake snage 17. marta ule u Jablanicu, nale su prazan grad, bez jedinica NOVJ.126 Operacije Weiss 2 i Mostar zavrile su, a samo onaj njihov dio koji se odnosio na ponovno preuzimanje rudnika boksita bio je uspjean. Iako su partizani izbjegli unitenje glavnine svojih snaga i spasili svoje bolesne i ranjene, Nijemci su tokom operacije Weiss uzeli strahoviti danak u ljudskim ivotima. Prema izvjetaju generala Liitersa od 31. marta generalu Vilku Begiu, dravnom tajniku ministarstva oruanih snaga NDH, njemake i hrvatske kvislinke snage zajedno ubile su (izbrojeno ili procijenjeno) 11.915 partizana; 616 strijeljano je smjesta po zarobljavanju, a zarobljeno je jo 2.506 partizana, od kojih je 775 odvedeno u koncentracione logore.127 126 Neretva, I, 117-125, 162-166, 372-384; i II, 268-271. Oslobodilaki rat, I, 394-402. 127 Zbornik DNOR, tom IV, sv. 11, str. 599. Ove procjene zarobljenih i ubijenih partizana bez sumnje ukljuuju najveim dijelom civile koji su se masovno, sve do Neretve, kretali s partizanskim trupama kao izbjeglice, ili su bili stanovnici sela za koje su Nijemce smatrali da su neprijateljska.

Dok je tokom itave operacije Weiss angairao glavninu svojih snaga u kombinaciji povlaenja i ofenzivne akcije, Vrhovni tab NOVJ posluio se s jo dva druga taktika elementa i jednim specijalnim potezom, u pokuaju da dobije na vremenu za povlaenje preko Neretve. Najprije je naredio 1. hrvatskom korpusu u Lici i 1. bosanskom korpusu u sjeverozapadnoj Bosni da se sa svim svojim snagama bore protiv snaga Osovine koje sudjeluju u operaciji Weiss to su oni uinili na takav nain da su, usprkos nekim porazima, stvarno usporili napredovanje neprijatelja.128Drugo, snage NOV i POJ u Lici i zapadnoj Bosni, za koje su Nijemci mislili da su unitene u operaciji Weiss 1, poetkom marta ponovo su prile oslobaanju ranije izgubljenih teritorija i napadati na komunikacije, njemake, domobranske i ustake garnizone ostavljene na tim podrujima.129 128 Kladarin, str. 153- 162; Trgo, etvrta i Peta neprijateljska ofan^iva, str. 24-26, 44; Oslobodilaki rat, I, 362, 378, 380, 386-387, 389-390. 129 Mikrofilm, br. T-78, rola 332, snimci 6,289.908, 6,290.028 i 6,290.062 Specijalni potez bili su pregovori s Nijemcima o vitalnom pitanju uzajamne primjene propisa meunarodnog ratnog prava, prvenstveno s obzirom na tretman zarobljenika, o razmjeni nekih zarobljenika i o nizu drugih pitanja. Priroda tih drugih pitanja jo uvijek nije potpuno razjanjena. Taj predmet jugoslavenski autori izbjegavaju, a izvan Jugoslavije jo uvijek nije obraen na zadovoljavajui nain. Kratko raspravljanje o njemu umjesno je ovdje utoliko to stoji u izvjesnom odnosu s pitanjem da li je bilo kolaboracije s Nijemcima, ne samo etnike, ve i partizanske. Jo prije nego je operacija Weiss otpoela, partizani i Nijemci vodili su pregovore, a 5. septembra i 17. novembra razmijenili su zarobljenike.130 Tom su prilikom partizanski predstavnici uruili pismo zagenerala Glaisea, njemakog vojnog opunomoenika u NDH, u kojem su objanjavali da Narodnooslobodi- ' laka vojska Jugoslavije nije banda, ve nezavisna oruana sila s vojnom disciplinom, i predloili su uzajamnu primjenu propisa meunarodnog ratnog prava s osobitim obzirom na zarobljenike i ranjenike, redovnu razmjenu zarobljenika i neku vrstu primirja izmeu obje strane za te prigode.131 Ne samo Glaise nego i Kasche, njemaki poslanik u Zagrebu, a i zastupnici njemakih ekonomskih organa, bili su za takav kontakt i razmjenu zarobljenika, kako bi na taj nain izvukli neke korisne obavjetajne podatke. Takoer su htjeli neki modus vivendi s partizanima, jer su se na teritoriju koji su oni oslobodili nalazili neki vani rudnici. Uope, nadali su se smirenju hrvatskog teritorija juno od Save i prestanku sabotae na vitalnoj eljeznikoj pruzi Zagreb Beograd. Meutim su Hitler i von Ribbentrop bili protiv svakog modusa vivendi, bojei se da bi svaka nagodba partizanima dala status redovne zaraene strane. Njihovo je miljenje, naravno, prevladalo i partizanski prijedlozi ostali su bez odgovora. 130 Odi, str. 29-36, 67-77.

131 Na alost, nisam mogao nai kopiju tog pisma, ali svoje znanje o njemu zasnivam na tekstu izjave koju su partizanski predstavnici dali 11. marta, a koja u mnogome ponavlja pismo od 17. novembra. Negdje krajem februara ili poetkom marta partizani su zarobili njemakog majora Streckera i oko 25 vojnika, a ve su otprije imali zarobljeno 100 kvislinkih vojnih lica, 15 talijanskih oficira i nekih 600 podoficira i redova. Budui da su se partizani sada nalazili u krajnjoj opasnosti i trebali dobitak na vremenu kako bi izvrili prelaz preko Neretve, odluili su posluiti se majoromStreckerom da bi zapoeli nove pregovore s Nijemcima. Ti su se pregovori vodili 11. marta u Gornjem Vakufu. Vanost koju su im partizani pridavali pokazuje i rang njihovih predstavnika: Koa Porjgvi, komandant 1. proleterske divizije; Milovan ilas (pod imenom Milo Markovi), lan Vrhovnog taba Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije i Politbiroa KPJ; i dr Vladimir Velebit (pod imenom Vladimir Petrovi), zagrebaki pravnik i jedan od Titovih pouzdanika. Nijemce su zastupali generallajtnant Benignus Dippold, komandant 717. pjeadijske divizije, te jedan mladi oficir u tabu i, zaudo, jedan predstavnik Hitlerjugenda. U svojoj pismenoj izjavi partizanski delegati naznaili su broj raznih kategorija ljudi koje nude i koje osobe posebno ele dobiti u zamjenu, i rekli su da razmjenu treba obaviti to je mogue prije. Toka 2. izjave, iako pomalo nejasna, izgleda govori da ako bi Nijemci prihvatili prijedlog NOVJ, osobito s obzirom na ranjenike i zarobljene, Jugoslaveni bi garantirali da e njihove jedinice postupati na isti nain. Toka 3. iznosi kao miljenje Vrhovnog taba Narodnooslobodilake vojske slijedee: a) Da u sadanjoj situaciji nema razloga zbog kojeg bi njemaki Wehrmacht vrio ratne akte protiv Oslobodilake vojske Jugoslavije, osobito u svjetlu poloaja, neprijatelja i interesa obje strane - prema tome, bilo bi u interesu obje strane kad bi neprijateljstva prestala. U vezi s tim, njemaka komanda i ova delegacija trebaju odrediti svoje prijedloge koji se.ticu eventualne zone i navesti ciljeve ekonomskih i drugih interesa. b) Oslobodilaka vojska Jugoslavije smatra etnike glavnim neprijateljima. Tokom 4 predvialo se da bi za vrijeme pregovora trebali prestati svi ratni akti izmeu dviju strana (tj. primirje), a tokom 5 utvrivalo se da bi svaki mogui definitivni sporazum trebale potpisati vie komande. Tokom tih pregovora partizanski su delegati jasno izjavili da njihovi prijedlozi ne znae ponudu kapitulacije, da bi Oslobodilaka vojska povela borbu i protiv Engleza ako bi se iskrcali - neto to etnici nikad ne bi uinili, jer su samo ekali da se to dogodi - te da su svoju propagandu okrenuli prema Moskvi samo zato to nisu htjeli imati nikakve odnose s Londonom.132

132 Njemaki originali dokumenata koji se odnose na razgovore u Gornjem Vakufu i registrirani su pod brojem NOKW-1088, nalaze se na mikrofilmu br. T-1119, rola 16, snimci 68-74; slubeni engleski prijevod nalazi se u ibid, snimci 75-81. Nekoliko dana nakon tog sastanka, 17. marta, poslanik Kasche uputio je izvjetaj Ministarstvu vanjskih poslova, u kojem je ponovio partizansku ponudu i urgirao nastavak razgovora, traei instrukcije. U meuvremenu su ilas i Velebit prebaeni u Zagreb, gdje su nastavili pregovore s generalom Glaiseom i Kascheovim zastupnicima, oito o cijelom dnevnom redu sastanka od 11. marta. Kasche je imao jo dva razgovora s Berlinom i u jednoj od tih razmjena miljenja podrao je pregovore i neki sporazum s partizanima, s obrazloenjem da ih se do kraja ne moe pobijediti samo vojno-policijskim mjerama i da zato treba upotrijebiti takoer politika sredstva. Na kraju su iz Berlina dole negativne instrukcije i razgovor s partizanima o drugim pitanjima pao je u vodu. Do kraja marta ipak je razmijenjena nova grupa zarobljenika, a kasnije je uvedena skoro redovna zamjena.133 133 O razmjeni zarobljenika u novembru 1942. i martu 1943. pregovaralo se u ime Vrhovnog taba NOV POJ. Dr Vladimir Velebit i Marijan Stilinovi pregovarali su o novembarskoj razmjeni, a Velebit, ilas i Popovi u martu 1943. Negdje kasno 1943. pregovaralo se o novim razmjenama i otad pa do kraja rata vrile su se redovite razmjene. Pregovore je sada nastavio Glavni tab Hrvatske - neko vrijeme Marijan Stilinovi, zatim kratko dr Josip Brni, a od marta 1944. pa dalje Boris Bakra. Izmeu marta 1944. i maja 1945. Bakra je imao oko etrdeset sastanaka s njemakim predstavnicima (od toga 25 u Zagrebu, uz salvus conductus) i osigurao je razmjenu nekih 600 do 800 partizana. Od poetka ovih razmjena vodeu ulogu na njemakoj strani imao je njemaki rudarski inenjer Hans Ott, koji je i sam bio zamijenjen u novembru 1942. Informaciju o tome dao mi je dr Vladimir Bakari u pismu od 6. juna 1966. U vrijeme dok je Bakari bio politiki komesar partizanskog Glavnog taba Hrvatske, Stilinovi je njemu podnosio izvjetaje o pregovorima s Nijemcima. Treba takoer zabiljeiti da su bez suglasnosti sa viim tabovima u julu 1944. slovenski partizani u Slovenskom primorju na svoju ruku ponudili neku vrstu primirja Nijemcima. Mikrofilm br. T-311, rola 195, snimci 717-722, 737. ini se da je kasnije sklopljen i jedan sporazum, ali nikad nije proveden. Budui da iz Jugoslavije nema nikakvih podataka o tim drugim pitanjima, ne moe se sa sigurnou rei to je upravo Tita potaklo na te pregovore. Da li su oni bili samo izlika da se dobije na vremenu za prelaz preko Neretve, ili su partizani ozbiljno traili neki trajniji modus vivendi s Nijemcima?* U svom govoru na proslavi 35-godinjice bitke za ranjenike na Neretvi, 12. novembra 1978, maral Tito rekao je izmeu ostalog i slijedee: jo za vrijeme bitke kod Livna mi smo zarobili jednu grupu pripadnika takozvane organizacije TODT koja je pljakala ekonomske resurse nae zemlje. To nisu bili vojnici, nego

civili. S druge strane u zatvoru je bilo i kod ustaa i kod Nijemaca mnogo naih rukovodeih komunista, neto onih koji su zarobljeni u borbi, a neto onih koji su bili na partijskom radu po gradovima, jedan iz te grupe zarobljenih pripadnika organizacije TODT predloio nam je razmjenu zarobljenika, ja sam tada smatrao da bi to dobro bilo, jer radilo se o civilima koje je i inae titila enevska konvencija. Predloio sam da nam za jednog Nijemca daju pet naih ljudi koji su amili u njemakim i ustakim zatvorima i logorima. To je bilo prihvaeno. Tako smo uspjeli da oslobodimo veu grupu naih drugova i drugarica - komunista, da ih spasimo od krvnikih ruku. U toku bitke na Neretvi imali smo drugi sluaj. Kao to sam ve rekao, imali smo vei broj zarobljenih Nijemaca i Talijana. Medu njima je bio i onaj komandant bataljona SS, Strecker. Sa njima nismo znali ta da radimo. Hrane nismo imali ni za sebe. A nismo ih, naravno, htjeli likvidirati, jer smo se pridravali odredbi enevske konvencije o ratnim zarobljenicima. Nismo to inili, iako smo dobro znali da su Nijemci ubijali ne samo nae zarobljene borce, nego i ranjenike i bolesnike, zato smo predloili razmjenu i Nijemci su to odmah prihvatili. Tri naa druga su ili na pregovore sa direktivom da razgovaraju o razmjeni zarobljenika, ime bi se naoj vojsci priznao i status ratujue strane u duhu postojeih normi meunarodnog ratnog prava. Uspjeli smo samo da doe do razmjene zarobljenika, tako da su mnogi nai drugovi bili spaeni iz ruku delata i potom rasporeeni u razne jedinice. Oko toga ja sam imao tekoa sa Staljinom koga sam obavjetavao preko Kominterne. javio sam da mi sa Nijemcima razmjenjujemo zarobljenike, imajui pored ostalog u vidu i to da nas mori glad, da ljudi od iscrpljenosti padaju mrtvi. On je meni odgovorio vrlo grubo, zamjerajui nam to razmjenjujemo zarobljenike sa neprijateljem. A s kime drugim da ih razmjenjujemo, ako ne sa neprijateljem? Ja sam tada Staljinu kratko odgovorio: ako nam ne moete pomoi, ostavite nas na miru, mi emo se nekako snai. Kad sam se 1944. godine sa Staljinom sreo u Moskvi, on mi je otro zamjerio zbog takovog odgovora, ja sam ga gledao i rekao: drue Staljin, da ste bili na mome mjestu, vi biste vjerovatno, napisali i to grublje. Onda je zautio, jer, bilo je to teko vrijeme. Gleda ljude umiru od gladi, a treba se boriti. Meutim, i danas ima pokuaja da se ta razmjena tendenciozno interpretira i zloupotrebi. Mi emo to sve napisati tono onako kako je bilo. Uvjeren sam da nam malo ko nee odobriti ono to smo tada uinili. Mi smo to morali napraviti. Spasili smo tako stotinak naih ljudi, dobrih boraca i aktivista. Istoga dana, u svom odgovoru na zdravicu predsjednika odbora za proslavu bitke na Neretvi, maral Tito je dodao: Ko nama danas moe zamjeriti ako smo inili neto to je jaalo nau snagu, ne prestajui, naravno, da se borimo. Niko od nas nije ni pomislio da Nijemci vie nee ii protiv nas. Jedino smo znali da je i njima potreban predah, da bi napravili novi strategijski plan, i da emo se sigurno ponovo sukobiti. Ja ni jednog momenta nisam sumnjao u to da oni nee,

im prije to budu mogli, udariti na nas. AH, kao to sam malo prije rekao u govoru, sprovodili smo na strategijski plan - da idemo prema Crnoj Gori i Sandaku, i dalje prema Kosovu, junoj Srbiji i Makedoniji, da bi nae jedinice ojaali novim snagama. S druge strane, njemako-partizanski odnosi od 1941. do 1945. uzeti u cjelini, dokazuju da partizani nikad ne bi mogli sklopiti s Nijemcima neku nagodbu koja bi ila mnogo dalje od razmjene zarobljenika. Trebalo bi stoga biti evidentno da je pokuaj od 11. marta 1943. da se postigne neki sporazum, uinjen pod ekstremnim okolnostima, kad je glavnina partizanskih snaga, oko 4.000 ranjenika i bolesnika i njihovo rukovodstvo bilo suoeno s gotovo sigurnim potpunim unitenjem, i da se ne moe staviti u istu kategoriju sa sistematskom i trajnom etnikom kolaboracijom, opisanom u ovoj studiji, iako ni ta nije bila zasnovana na ideolokom afinitetu i takoer nije bila bez rezervi.134 134 Hagcn, str. 258-268, jednostavno izvjetava o partizansko-njemakim pregovorima, ali Juki, str. 148-153 i Roberts, str. 106-112. stavljaju partizanske prijedloge i etniku kolaboraciju u isti red. Tokom cijele bitke na Neretvi etnici su vrlo tijesno suraivali s Talijanima i zavisili su o njima za svu opskrbu i za transport. Iako su prema njemako-talijanskim sporazumima Talijani trebali paziti da ne doe do kontakta izmeu etnika i njemakih i hrvatskih kvislinkih trupa, one su tokom operacija na sektoru Konjica ne samo uspostavile vezu, ve su se nale u borbi rame uz rame, a Nijemci su etnicima dali i neto municije. Takva kolaboracija Nijemcima nije bila ba ugodna, to jasno pokazuje saopenje u vezi sa zavrnom fazom operacije Weiss, koje je svojim trupama 14. marta uputio general Lhr. Treba unititi sve preostale pobunjenike snage bilo koje boje, rekao je, ali to se tie tek zavrene operacije samo je zakljuio: Osobito je potrebno rei da je privremena borba rame uz rame sa etnicima, a protiv partizana, na nekim sektorima, bila samo nuno zlo koje se moralo prihvatiti, jer istovremena borba protiv obje grupacije ne bi omoguila unitenje niti jedne.135 Za etnike je neuspjeh da odre lijevu obalu Neretve i sprijee partizanima proboj u unutranjost istone Hercegovine i dalje na jugoistok van svake sumnje znaio neoekivan i straan gubitak. Za snage Osovine bijeg jedinica NOVJ iz klopke znaio je da im jo jednom nisu uspjeli zadati smrtni udarac. A partizanima je to bila njihova dotad najljepa pobjeda. 135 Mikrofilm, br. T-314, rola 554, snimak 637. Vidi takoer KTB/OKW/WFSt, sv. III, dio 1, str. 212. Odlunost partizana da do kraja iskoriste svoj proboj na rijeci Neretvi imala je dva taktika cilja: zadrati etnike i talijanske snage pod tako neumoljivim pritiskom da im ne dopuste pregrupiranje i uspjean protivnapad, a istovremeno napraviti najvei mogui razmak izmeu svojih snaga i svake njemake potjere. Ali im je prelaz preko Neretve bio osiguran, Vrhovni tab NOV i POJ je u stvari poeo razvijati nov i vrlo ambiciozan plan:

unitenje glavnine etnikih snaga. Iskusivi na Neretvi veliku opasnost od etnika, kad djeluju kao pomone trupe ili usporedo sa snagama Osovine, Tito je tada unitenje etnika postavio kao prvi zadatak, te je u tom smislu izdao niz nareenja. Obavijestio je 9. marta 7. udarnu diviziju da e na novom pravcu njenog napredovanja glavni neprijatelj biti etnici, i oni lokalni i oni koji su dovedeni iz Crne Gore, te da sa svim zarobljenim voama i komandantima treba postupiti bez milosti to jest, nakon kratkog ispitivanja treba ih strijeljati na licu mjesta dok obine vojnike, ako su neduni ili zavedeni, treba sklonuti da uu u partizanske redove ili drati kao zarobljenike. Nareenje je od jedinica trailo da poduzmu krajnji napor: Prema neprijatelju u borbi ispoljiti najveu ofanzivnost, bezobzirnost, drskost i nasrtljivost, unitavajui njegovu ivu silu i rastrojavajui njegove jedinice. Da bi ovo postigli, trebate ispoljiti u svakom susretu sa neprijateljem brzo manevrovanje dejstvujui na njegove bokove i pozadinu.136 Centralni komitet KPJ je 29. marta instruirao Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu da poalje jednu istonobosansku brigadu u Sandak da pomogne divizijama koje su pod Titovom neposrednom komandom, jer najvaniji na zadatak sada jeste unititi etnike Drae Mihailovia i razbiti njegov upravni aparat, koji predstavlja najveu opasnost za daljnji tok Narodno-oslobodilake borbe.137 A 30. marta, Tito je u pismu tabu Prvog bosanskog korpusa identificirao etnike kao privremeno glavnog neprijatelja i naredio je da se glavna akcija usredotoi protiv njih.138 136 Zbornik DNOR, tom II, sv. 8, str. 275-276. 137 Ibid, str. 359. 138 Ibid, str. 361. Ova poruka oito aludira na razgovore izmeu Titovih predstavnika i komandanta njemake 717. pjeadijske divizije i to u primjedbi: Iskoristivi kontakt za razmjenu zarobljenika s Nijemcima nismo uspjeli neutralizirati Nijemce od etnika i Talijana. Prodirui istono od Neretve, divizije NOVJ prvo su zauzele etniko uporite Glavatievo i nakon nekoliko uzastopnih bojeva dijelom snaga ule u Nevesinje, da bi uskoro zauzele Gacko i Avtovac, nastavljajui nadiranjem na istok. Glavnina snaga Prve i Druge proleterske divizije krenule su u to vrijeme ravno na istok. Izmeu 20. i 22. marta slomile su etnike kod Kalinovika, zauzele grad i nastavile prema Drini. Usprkos neuspjehu da s mara preu Drinu partizanske snage potukle su etnike i Talijane i na tom frontu tokom prve polovine aprila, i u slijedea dva tjedna krenule prema jugu u Crnu Goru.139 Trea udarna divizija, a za njom i 7. udarna divizija,140 nakon osvajanja Avtovca produile su preko rijeke Pive ka avniku, u Crnu Goru. Oko 24. aprila stigle su na podruje avnika, neto junije od sektora u koji su partizanske snage prodirale sa sjevera.141 Tako su do kraja aprila etnici iz Sandaka i Crne Gore, koji su sudjelovali u bitci na Neretvi ili u bitkama poslije toga, u Hercegovini i u jugoistonoj Bosni, bili razbijeni i njihovi ostaci odbaeni duboko u svoj zaviajni teritorij, s partizanima za petama.

139 Oslobodilaki rat, I, 400-404, 407-410, 413-419. 140 Nakon to je posluila kao zatitnica za vrijeme prolaza preko Neretve, kada je 14. i 15. marta i sama prela, 9. udarna divizija dobila je zadatak (potpomognuta jednom brigadom 7. udarne divizije i s neto talijanskih zarobljenika) da prebaci partizanske ranjenike i bolesnike oko Prenja, od Krstaa do Glavatieva. Ona je izvrila taj zadatak ali s gubicima koji su zbog neprijateljskih zranih i artiljerijskih napada, kao i zbog studeni, gladi, tifusa i iscrpljenosti bili tako veliki, da se prilikom novog zadatka vidjelo da je njena borbena mo vrlo smanjena. Mali broj je dezertirao kako bi se vratio kui u Dalmaciju. Zbog opeg stanja divizije krajem aprila Vrhovni tab je rasformirao 9. diviziju, a njene jedinice bile su prebaene u sastav drugih divizija.Neretva, I, 276-285, 305-317. Divizija je bila ponovo formirana 8. septembra 1943. u Splitu. 141 Oslobodilaki rat, 1, 404-406, 419-420. Oko 25. marta vojvoda Jevdevi je preko Talijana (kao i sami Talijani) zatraio od 7. SS divizije Prinz Eugen, koja je preuzela podruje rudnika boksita u zapadnoj Hercegovini, pomo u obrani Nevesinja, ali Nijemci su odbili da se obaveu. Rekli su da su im trupe umorne i da im treba odmor, te da su predviene za druge zadatke. Zbornik DNOR, tom IV, sv. 11, str. 507 -508, 510, 530-531. Nije poznato da li su pregovori izmeu Nijemaca i partizana (koji su bili u toku) imali ita s ovim njemakim odgovorom. O operacijama talijanskih jedinica tokom druge polovine marta i poetkom aprila u istonoj Hercegovini, te o uestaloj kritici talijanskih komandi na raun svojih etnikih pomonih jedinica, vidi obavijesti talijanskog 6. armijskog korpusa raznim jedinicama i Superslodi u Zborniku DNOR, tom IV, sv. 11, str. 323-603. Vrhunac operacije, kako se razvijala od februara na dalje, bio je naravno, uspjeni partizanski prelaz preko Neretve izmeu 7. i 15. marta. Tom akcijom partizani su se rijeili opasnog pritiska njemakih i ustakih kvislinkih snaga kao i Talijana na desnoj obali Neretve i ostali su suoeni samo s etnicima i Talijanima istono od Neretve, a bili su i u mnogo boljoj vojnoj situaciji (to jest, s vie manevarskog prostora i na prikladnijem zemljitu). Ta je akcija bila odluujua i s obzirom na osnovnu etniku strategiju: zbog nje se je etnika pozicija potpuno promijenila. etnici su 24. februara objavili da su partizanske snage u zapadnoj Bosni potpuno slomljene i protjerane s tog teritorija, te da se nalaze u rasulu; to saopenje zakljuuje se ovim rijeima: Naa situacija je vrlo povoljna.142 Mjesec dana kasnije, 25. marta, Mihailovi je naredio majoru uriiu koji se tada borio u istonoj Hercegovini, da se svim snagama odupre partizanskom napredovanju prema Sandaku i Crnoj Gori, a 28. marta savjetovao je Ostojiu, svom operativnom komandantu, da je linija Piva Drina, nekih 8090 kilometara jugoistono od zavoja Neretve, najbolja linija obrane Sandaka i Crne Gore.143 Ali partizani su tokom prve polovine aprila porazili one etnike snage, koje su s dijelovima talijanske divizije Taurinense drale liniju na Drini i kad su okrenuli na jug, prema sreditu Crne Gore, bili su ve oko deset do petnaest kilometara istono od rijeke

Pive. Do tog vremena, etnici su izgubili veliki dio svojih trupa i mogli su oekivati samo malu ili nikakvu artiljerijsku podrku ili pomo u snabdijevanju od Talijana, koji su i sami pretrpjeli teke gubitke i zapoinjali mijenjati svoju politiku prema etnicima. Da zaustavi napredovanje NOVJ u Crnu Goru i Sandak nakon proboja obrambene linije Drina Piva, Mihailovi je naredio da se mobiliziraju i iz Srbije prebace dva etnika korpusa i planirao je da s njima i preostalim snagama u Sandaku i u Crnoj Gori povede odlunu bitku s partizanima, na frontu izmeu Nikia na rijeci Zeti i Bijelog Polja na rijeci Limu. Dva korpusa iz Srbije (pod Keseroviem i Rakoviem) stigli su na podruje Bijelog Polja oko 7. maja, ali je u meuvremenu napredovanje jedinica NOVJ, kao i izvjetaji koje je dobio od Talijana da e Nijemci uskoro ui u Crnu Goru s namjerom da ga zarobe, sprijeilo Mihailovia ak i da pokua ostvariti planiranu bitku s partizanima; odluio je radije da se sa svoja dva srpska korpusa vrati u Srbiju.144 142-Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, etniki dokumenti, reg. br. 20/1, kutija 2. 143 Ibid, reg. br. 34/1 i 37/1, kutija 2. 144 Pajovi, etniki pokret i Narodnooslobodilaki pokret u Crnoj Gori, str. 397 399. Prema svjedoenju majora Lukaevia (na njegovom suenju), dva srpska korpusa imala su ukupno 2.000 ljudi. Suenje lanovima rukovodstva organizacije Drae Mihailovia, str. 142. Mihailovi je 18. maja izdao specijalnu naredbu s pohvalom vojnicima Rakovievog korpusa, zbog toga to su odmah priskoili u pomo etnicima u Sandaku i Crnoj Gori; ona takoer sadri jo jednu tiradu protiv komunista. Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, etniki dokumenti, reg. br. 12/2, kutija 2. Iz jedne popularno pisane knjige o etnikom pokretu u drugom svjetskom ratu, iji je autor jedan uriiev tovatelj, izlazi da su na sastanku izmeu uriia i Mihailovia, blizu Kolaina, tik prije nego to je Mihailovi sa dva srbijanska korpusa krenuo natrag u Srbiju, po prvi puta pale teke rijei izmeu njih dvojice, te da je njihov rastanak bio sve samo ne prijateljski. Mini, str. 197 198. etnike neuspjehe na Neretvi i tokom slijedeih tjedana uzrokovala je kombinacija greaka i nedostataka: loe planiranje, loe rukovoenje Mihailovia i njegovih komandanata, nedostatak suradnje izmeu komandanata, preveliko samopouzdanje i potcjenjivanje partizana, te oklijevanje komandanata i vojnika da se bore s dozrelim, superiorno voenim i - na Neretvi - oajniki odlunim partizanskim snagama.145 Samouvjerenost je meu nekim etnikim oficirima bila tako velika, da su se, prema nekim navodima, ve poeli gloiti kome e od njih pripasti zasluge za skoru pobjedu.146 Rasputenost i razjedinjenost Mihailovieve gomile teritorijalnih odreda koji su htjeli braniti samo svoja neposredna podruja, a nisu eljeli da se odluno bore daleko od kue, nikada nisu bile toliko oevidne.

145 Ostoji je bezuspjeno nastojao pojaati disciplinu i subordinaciju, prijetei vojnim sudom i smrtnom kaznom po kratkom postupku. Dokumenti o izdajstvu Drae Mihailovia, I, 114115, 123. 146 Vueti, str. 102-103. U svom izvjetaju o situaciji za mart 1943, koji ukljuuje i prilino detaljan opis zavrne faze operacije Weiss, general Lhr, komandant jugoistone Evrope, kazao je o tome ovo: Dosadanje borbe pokazuju da je Mihailovi kao vojni komandant zatajio. Mihailovi snosi osnovnu krivicu za dosadanje neuspjehe zbog nepravilne procjene vremena, prostora i zemljita i zbog toga to nije " iskoristio ope date mogunosti.147 Bader, glavni komandant Srbije, imao je u svom izvjetaju o situaciji za drugu polovinu marta prilino sline primjedbe; o etniko-partizanskim borbama na Neretvi i u istonoj Hercegovini, komentirao je: Snage Drae Mihailovia nisu poloile svoj prvi ozbiljni ispit. Tome su pridonijeli mnogi razlozi: nesposobnost, kukaviluk, nedostatak discipline kod komandanata, nedostatak vrstog voenja vojnika i konano, ne od najmanje vanosti, precjenjivanje borbene snage vlastitih trupa s najviih komandnih mjesta.148 147 Mikrofilm br. T-78, rola 332, snimci 6,290. 062-63. Najmanje dva Mihailovieva komandanta izrazila su se vrlo kritiki o Mihailovievom voenju operacija u to vrijeme. U izvjetaju iz novembra 1944. koji se bavi etnicima, pukovnik Bailey je izjavio: I potpukovnik Ostoji i major Lukaevi ... tvrdili su da je Mihailovievo ludo, iako odvano, taktiko rukovoenje trupama uvelike pridonijelo neuspjehu operacija. F. O. 371/44282, R 20526/11/92. Vidi i Suenje lanovima rukovodstva Dra\e Mihailovia, str. 141. 148 Mikrofilm, br. T-315, rola 64, snimak 556. U izvjetaju iz onog vremena o partizansko-etnikim borbama tokom marta i aprila, Tito je rekao da su etnici, iako uvjereni da e s Osovinom i ustaama konano likvidirati partizane, uspjeli pokazati svoje pravo lice narodu i oni su umjesto svog pohoda u Bosansku krajinu doivjeli svoj potpuni vojniki i politiki poraz i spali na malene banditske odrede bez svakog uporita u masama.149 Glavni etniki kroniar bitke na Neretvi, major Radulovi, priznaje partizanski uspjeh, ali njegov prikaz, pisan po sjeanju, ne samo to je pristran s osobne i etnike toke gledita, ve sadri takoer mnoge netonosti i nedosljednosti. On, naravno, ne kae nita o etnikoj kolaboraciji s Talijanima i Nijemcima, niti o loem etnikom rukovoenju, ni o tome da se trupe nisu eljele boriti. Da su etnike pobijedile njemake snage, to bi se lako objasnilo nadmonou u ljudstvu i materijalu i ponos bi ostao sauvan. Poraz od strane partizana koje su toliko mrzili i potcjenjivali bio je poniavajui.150

149 Vidi Titov izvjetaj o vojnim zbivanjima u tom razdoblju, Bilten Vrhovnog taba NOV i POJ, januar-april 1943, pretiskan u Zborniku DNOR, tom II, sv. 1, str. 223-227, osobito str. 224. 150 Borivoje Radulovi, str. 82-89. Iako su operacija Weiss 3 za razoruavanje etnika, kao i talijanska obeanja s kraja februara da e ih razoruati, ve davno bila odbaena, porazi koje su partizani nanijeli etnicima prilikom proboja u istonu Hercegovinu i nakon toga, u stvari su hrvatskoj marionetskoj dravi privremeno uklonili etnike kao problem. Ali partizani su i dalje bili snaga s kojom se moralo raunati, ne samo u istonoj Hercegovini, ve i u Sandaku i Crnoj Gori, a tako isto i s dijelom etnika u Crnoj Gori. Dok su partizani i etnici bili vezani bitkama u toku ranog proljea, Nijemci su pripremali svoju operaciju Schwartz, iji je cilj bio razoruanje svih etnika i unitenje svih partizanskih snaga u Crnoj Gori i Sandaku. Operacija, koja je u jugoslavenskoj historiografiji poznata kao peta neprijateljska ofenziva, bila je takvih razmjera da je zahtijevala dopunske snage. Jedna od elitnih njemakih jedinica, 1. brdska divizija, dovedena je s ruskog fronta da se pridrui diviziji PrinzEugen, 369. pjeadijskoj diviziji, 118. i velikim dijelovima 104. lake pjeadijske divizije (bivim posadnim divizijama iz 700-serije, sada operativnim i opremljenim za brdsko ratovanje), jednom puku divizije Brandenburg nekolikim domobranskim jedinicama i 61. bugarskom pjeadijskom puku, koji je doao iz Srbije. Talijani su imali tri divizije u neposrednoj zoni operacija Taurinense, Ferrara, Venezia ali uglavnom sa ciljem da zatvore mogue izlaze. Po obodu zone bile su jo etiri talijanske i jedna njemaka divizija. U svemu, snage Osovine brojale su oko 117.000 ljudi, uz odgovarajui broj njemakih i talijanskih aviona. U toj operaciji je na partizanskoj strani bilo oko 19.000 ljudi (1. i 2. proleterska divizija i 3. i 7. udarna divizija, dvije potonje optereene s oko 3.500 bolesnika i ranjenika).151 Slubeno utvrena svrha operacije Schwartz bila je da se otkloni eventualna opasnost od partizanskih i etnikih trupa za rudnike boksita u Hercegovini i za rudnike olova i kroma u junim dijelovima Srbije, na Kosovu i u Makedoniji. Meutim, oito je da je osnovni razlog, kao i za operaciju Weiss, bila prijetnja saveznike invazije Balkana i potreba da se uklone dvije grupacije otpora kao snage koje bi Saveznicima mogle pomoi pri iskrcavanju.152 Glavni strateki cilj bio je okruiti partizanske i etnike snage u Crnoj Gori i Sandaku, te ih koncentrinim napadima odbaciti na visoravan i u planine izmeu Tare i Pive (Durmitor i Sinjajevina), na teren koji je poznat po nedostatku hrane i komunikacija i gdje bi se sama priroda pokazala kao najokrutniji neprijatelj. 151 Oslobodilaki rat, I, 430-432, 439; Sutjeska, I, 314-316; mikrofilm br. T-78, rola 332, snimci 6,290.240-43. Prema preciznim podacima S. Odia u zborniku Neretva - Sutjeska 1943, njemake i kvislinke snage brojile su 79.558 vojnika (str. 117-118). Talijanske snage brojile su oko 43.000 vojnika (F. Trgo, etvrta i peta neprijateljska ofenziva, isto, str. 56). To je ukupno 122.558 vojnika.

152 Vidi naredbu generala Ltersa od 5. maja 1943, koja se odnosi na operaciju Schwr^. Mikrofilm br. T-501, rola 250, snimak 274. Vidi takoer Boji, str. 125134. Ipak, prije poetka operacije Schwartz zbio se jedan dogaaj koji je vrijedno priopiti. Desetog maja imao je s etnikim komandantom Pavlom uriiem u Kolainu sastanak potpukovnikF. W. Heinz, komandant 4. puka divizije Brandenburg, koja je bila pridodana 1. brdskoj diviziji u Crnoj Gori. Heinz je htio nagovoriti uriia na kolaboraciju s Nijemcima protiv partizana. urii je bio sasvim voljan da to uini i, nakon to partizani budu uniteni, bio je ak spreman da sa dijelom svojih ljudi poe u borbu na Istoni front. Rekao je Heinzu da Mihailovi nije bio u Kolainu od kraja 1942, odbacivao je Mihailovievu tekuu politiku nazivajui ga nepouzdanim sanjarom koji luta po zemlji, kome je glavom zavrtila propaganda i kog su precijenili. Ozbiljan neprijatelj bio je samo Tito. Dan nakon tog sastanka, Heinz je 1. brdskoj diviziji i generalu Ltersu (kome je bila povjerena komanda u izvoenju operacije Schwartz) podnio prijedlog u kojem sugerira na koji bi se nain Nijemci mogli posluiti etnicima, koje su legalizirali Talijani u Crnoj Gori, sve dok Tito ne bude uniten. Po tom prijedlogu trebalo je legalizirati uriieve snage i s njegovom pomoi razoruati ilegalne etnike. Nakon unitenja Tita, ostaviti legalnim samo slabe uriieve odrede.153 Izgleda da je Heinz imao neprilika kod svojih pretpostavljenih zbog tog kontakta s uriiem (iako Heinzeov iskaz o tom dogaaju nakon mnogo godina naginje prenaglaavanju njegove vanosti i ne slae se, u stvari, s njegovim vlastitim izvjetajem od 11. maja 1943).154 Reakcija pretpostavljenih na njegov prijedlog bila je u svakom sluaju vidljiva po tome kako su se dogaaji odvijali: rano ujutro 14. maja, jedna je prethodnica (Vorausabteilung) 1. brdske divizije u sastavu od pet eta velike vatrene moi i mobilnosti ula u Kolain, te zarobila i razoruala majora uriia i oko 1.500-2.000 njegovih ljudi. urii nije pruao otpor, pa ubijenih nije bilo. Talijani su protestirali zbog tog incidenta, ali je njihov protest odbijen, a urii i njegovi ljudi odvedeni u zarobljenike logore.155 General Lters je 12. maja informirao 4. puk divizije Brandenburg, kako slijedi: Glavni cilj puka Brandenburg ostaje hvatanje osobe i taba Drae Mihailovia, te zapljena njegove arhive. U isto vrijeme poeljno je unitenje Tita i njegovog taba.156 Budui da se Mihailovi sa svoja dva srpska korpusa upravo poeo povlaiti u Srbiju, Tito i partizani postali su, osim razoruavanja jo nekih etnikih odreda, jedina meta snaga Osovine. 153 Mikrofilm br. T-315, rola 64, snimci 653-654. 154 Vidi njegov prikaz u Roberts, str. 123-125; vidi takoer Kriegsheim, str. 313. 155 Mikrofilm br. T-78, rola 332, snimci 6,289.989-90. 156 Mikrofilm br. T-315, rola 64, snimak 650.

Ali kao i na sektoru Konjica tokom bitke na Neretvi, tako je i u toku operacije Schwartz dolo do neoekivane i neplanirane njemako-etnike kolaboracije protiv jedinica NOVJ. Nekoliko dana nakon razoruanja uriievih etnika, 98. puk 1. brdske divizije otkrio je da partizani u jaini od 2.000 do 3.000 ljudi dre planinsko podruje zapadno od Kolaina, a da na podruju postoji i velika grupa etnika. Sa etnicima je uspostavljena prijateljska veza, njemaki podoficiri pridodani su etnikim jedinicama kao taktiki komandanti i zdruenom akcijom partizani su odbaeni sa svojih poloaja.157 Kad su njemake pretpostavljene komande ule za tu kolaboraciju, javili su 1. brdskoj diviziji da je prijanje nareenje o razoruanju svih etnika koje susretnu jos uvijek na snazi. Zbog toga je 1.546 etnika koji su kolaborirali sa 98. pukom razoruano 26. maja, ali su deset oficira i 800 etnika Nijemci upotrijebili kao konjevodce i nosae za opskrbu njemakih trupa.158 tovie, general Roncagha, talijanski komandant na podruju Kolaina, koji je ranije estoko protestirao zbog razoruanja uriievih etnika, i sam je na temelju viih nareenja naredio da se razoruaju one etnike jedinice koje su povezane s generalom Mihailoviem, s posebnim izuzetkom, na primjer, Laievih etnika.159 Prema jugoslavenskim procjenama, ukupni broj etnika koje su tih tjedana Nijemci i Talijani razoruali u Crnoj Gori, jugoistonoj Bosni i u Hercegovini, iznosi oko 7.000160 Kad je 17. maja otpoela, pperacija Schwartz iznenadila je partizane. U stvari su ve do tada snage Osovine skoro dovrile ire okruenje koje se odvijalo gotovo po planu. etiri partizanske divizije (1, 2, 3 i 7, sa itavim partizanskim rukovodstvom i partizanskom centralnom bolnicom s oko 2.200 bolesnih i ranjenih) bile su ubrzo opkoljene u jednom gotovo potpuno zatvorenom obruu.161 Borei se ogoreno i uz velike gubitke, 1. 2. i 7. divizija (ova potonja kretala se s oko 600 ranjenika i bolesnika) uspjele su izmeu 5. i 8. juna izai iz prvog obrua na Tjentite, na rijeci Sutjesci, prije nego to se je sasvim zatvorio, zatim su izmeu 9. i 15. juna probile drugu njemaku barijeru blizu Kalinovika, te izmakle u istonu Bosnu. Trea udarna divizija, koja je sluila kao zatitnica i ostala odgovorna za centralnu bolnicu, odstupala je prvo prema jugoistoku i, videi da je put zatvoren, okrenula je na sjever, putem kojim su ranije pole ostale divizije. Ali bilo je prekasno: obru je bio vrsto stegnut. Pokuaj 3. divizije da 13. juna probije obru na Tjentitu pokazao se uzaludnim i divizija je bila skoro potpuno unitena. Sve zajedno, gubici u etiri divizije NOVJ iznosili su do 35% njihovih efektiva, a stradalo je i oko 1.300 ranjenika i bolesnika.162 Ali partizansko rukovodstvo i tri divizije koje su se probile i zajedno s drugim divizijama iz sjeverne Bosne, krenule su u ofenzivu na istonu Bosnu, neizmjerno ojaane u moralnom i politikom smislu, budui da u partizanskom ratovanju pobijediti znai preivjeti i ostati sposoban za daljnje akcije. Komentirajui ishod pete neprijateljske ofenzive, Tito je ljeti 1943. napisao: Draa Mihailovi je bio likvidiran ba u onim krajevima gde je bio najjae zasjeo, kao na primjer u Crnoj Gori, Sandaku i Hercegovini. Otada on vie ne predstavlja nita u vojnikom pogledu, a politiki se potpuno raskrinkao.163

161 U tim je sudbonosnim danima, nou 27. maja, stigla u partizanski Vrhovni tab prva britanska vojna misija pod vodstvom kapetana Williama F. D. Deakina i Williama F. Stuarta. Ta misija, o kojoj e u slijedeem poglavlju biti vie rijei, silno je pridonijela partizanskom ugledu i imala je dalekosene posljedice. Kapetan Stuart je bio ubijen 9. juna u njemakom zranom napadu u kojem je i Tito zadobio lake rane. 162 Oslobodilaki rat, A^l ^bd; Trgo, etvrta i Peta neprijateljska ofan^iva, str. 5583. O cijeloj epopeji partizanskih operacija u petoj neprijateljskoj ofenzivi postoji takoer i djelo u pet svezaka, koje su napisali sudionici, Sutjeska, Beograd 1959-1961. 163 Iz Titovog prikaza pete neprijateljske ofenzive u Biltenu Vrhovnog taba NOV i POJ, juni-juli-august 1943, pretiskan u Zborniku DNOR, tom II, sv. 1, str. 227-282, osobito str. 279. Partizanski uspjeh na Sutjesci bio je moda ak sjajniji vojni podvig od njihove pobjede na Neretvi.164 To je bila posljednja velika njemako-talijanska operacija protiv partizana. Nakon toga Nijemci su morali upotrebljavati manje grupacije trupa, ali povremeno i matovitije operacije protiv partizana a da ni jedna od njih ipak nije bila uspjenija od ranijih. 164 Da se operacija Schwartz na kraju razvila iskljuivo u operaciju protiv partizana, iako je bila zamiljena kao operacija i protiv partizana i protiv etnika, najbolje dokazuju njemake procjene o gubicima obiju grupa: Izvjetaj o poloaju neprijatelja na Jugoistoku br. 53 od 20. juna 1943, koji je izdao njemaki Generaltab, procjenjuje se da su partizani imali 12.000 mrtvih i 1.500 zarobljenih, a etnic samo oko 3.000 zarobljenih i razoruanih. Mikrofilm br. T-78, rola 332, snimci 6,290.244-46. Strijeljanje zarobljenih partizana, inae stalna njemaka praksa, dostiglo je tokom operacije Schwar\ vjerojatno svoj vrhunac. Od 498 partizana koje je zarobila 1. brdska divizija, strijeljano je njih 411. Ibid, snimak 6,289.997. etnika pozicija bila je sada krajnje slaba i ozbiljna: najprije su od 7. marta do 10. maja doivjeli niz poraza od partizana, zatim su razoruani i uklonjeni iz Crne Gore urii i njegove snage, razoruane su i druge etnike jedinice u Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini i, konano, Mihailovi je otiao u Srbiju. etnika snaga i utjecaj izvan Srbije bili su skoro potpuno slomljeni. Povrh toga, Talijani koji su tako dugo podravali i sluili se etnicima, poeli su razoruavati etnike jedinice u Crnoj Gori i Hercegovini - dijelom zbog njemakog pritiska, a dijelom i zato to su shvatili da e im preostale etnike jedinice na njihovom teritoriju u borbi protiv partizana biti od male koristi.165 Razdoblje etniko-talijanske kolaboracije i velike pomoi etnicima u oruju, snabdijevanju i novcu, naglo se bliilo kraju. 165 Jedan od faktora koji je pridonio ovoj promjeni talijanske politike prema etnicima, bile su i radio-poruke izmeu etnikih komandanata s kraja 1942. i poetkom

1943, koje su Talijani uhvatili. U tim porukama etnici su se potcjenjivaki i drsko izraavali o Talijanima, razgovarali o njihovom razoruavanju i zaplijeni njihovog oruja u pogodnom asu itd. Za jezgru nekih ovih poruka vidi mikrofilm br. T-821, rola 31, snimci 370-379. Poslije juna 1943. poela je brzo opadati i snaga samih Talijana na Balkanu, iako su jo uvijek imali veliku vojsku na tom bojitu.166 Jedna od indikacija tog opadanja na jugoslavenskom teritoriju bio je i postupni ulazak njemakih snaga u izvjesna podruja talijanske okupacione zone, prije kapitulacije Italije. Njemako preuzimanje podruja rudnika boksita zapadno od Mostara, 16. marta 1943, (po sporazumu od 10. marta) Talijani su shvatili samo kao privremeni aranman, ali je drugi sporazum od 28. maja dopustio Nijemcima da okupiraju cijelo podruje Mostara i da definitivno smijene Talijane.167 Tome je slijedilo i njemako preuzimanje nekih podruja Sandaka, poetkom juna, a 3. septembra i preuzimanje izvjesnih podruja s rudnicima boksita u blizini Splita, u Dalmaciji.168 General Sandro Piazzoni, komandant talijanskog 6. armijskog korpusa, naredio je 1. juna da se razoruaju sve jedinice etnike MVAC na podruju njegove komande.169 Ali znajui da e Talijani uskoro otii, etnici se naprosto nisu obazirali na nareenje, ili, kako je general Piazzoni rekao 12. augusta komandantu njemake divizije Prinz Eugen (generalu vonOberkam-pu), od oko 8.000 etnika u Hercegovini samo je njih 120 predalo svoje oruje.170 Talijani su, ak i tako kasno, u raznim podrujima razliito tretirali etnike: 11. augusta, na primjer, general Robotti i talijanski poslanik u NDH Luigi Petrucci jo uvijek su govorili o mogunosti da vie ne daju oruje etnicima i da ih postupno razoruaju.171 Ali etnici nisu mogli oekivati da e opstati sami na podrujima gdje su jako zavisili o talijanskom oruju, snabdijevanju i novcu, i kao to e se pokazati u Glavi 9. ubrzo nakon kapitulacije Italije poeli su praviti kolaboracionistike pogodbe s Nijemcima. 166 Prema izvjetaju talijanske Vrhovne komande, Talijani su 1. augusta 1943. imali na Balkanu ukupno trideset i dvije divizije i est brigada s otprilike 672.000 vojnika. Od tog broja 213.000 bilo je u Grkoj i na Kreti, 55.000 na Egejskim otocima, 108.000 u Albaniji (od toga vjerojatno 25.000-30.000 u jugoslavenskim podrujima zapadne Makedonije i Kosova), 71.000 na podruju Crne Gore i Boke Kotorske i 225.000 na podrujima pod komandom Superslode. Tako su samo u Jugoslaviji, ubrajajui i snage na jugoslavenskim podrujima koje je drala Albanija, Talijani imali oko 321.000 vojnika. Mikrofilm br. T-821, rola 252, snimci 64-85.

ETNIKI TEROR Ni jedna studija o etnicima i njihovoj politici u drugom svjetskom ratu ne bi bila potpuna da ne raspravi masovni teror koji su etnici primjenjivali protiv svojih raznih neprijatelja. etnici u tome nipoto nisu bili jedini u Jugoslaviji: primjenu terora u raznim oblicima primjenjivale su sve zaraene strane u Jugoslaviji. To je bio fenomen prisutan svagdje u svim dijelovima zemlje. Na etnike kao poinitelje ovdje ukazujem zato to su se

neki od najneuvenijih primjera etnikog terora dogodili u razdoblju obuhvaenom ovim poglavljem, to jest izmeu oktobra 1942. i februara 1943, a i zato to su ga u najirim razmjerima vrili na podrujima pod talijanskom kontrolom i, moglo bi se rei, pod zatitom talijanskog okupacionog reima. etniki masovni teror bio je usmjeren prije svega protiv tri grupe ljudi. Prvo, to su bili Hrvati na podrujima gdje su Srbi i Hrvati ivjeli pomijeani i gdje su ustae primjenjivali masovni teror prema Srbima a etnici prema Hrvatima. Jedni i drugi iskoritavali su jake religiozne kao i nacionalne razlike, pa su teror i kontrateror nalazili svoje ideoloke aspekte u tisugodinjem antagonizmu pravoslavlja i katolicizma. Druga grupa, muslimansko puanstvo Bosne i Hercegovine i Sandaka bilo je jedna od glavnih rtava etnikog terora. Nakon aprila 1941, stanovit broj Muslimana priao je ustaama i sudjelovao u zvjerstvima protiv Srba. Muslimani su tako za etnike bili tradicionalni neprijatelj i tek nakon sredine 1943, kad im je postala vana potencijalna politika vrijednost muslimanskog stanovnitva Bosne i Hercegovine i Sandaka, etnici su obustavili teror protiv Muslimana. Trea grupa protiv koje su etnici primjenjivali masovni teror bili su, naravno, partizani, njihov glavni neprijatelj. Protiv njih su etnici od kasne jeseni 1941. upotrebljavali teroristike metode u svakoj prilici i bez obzira na nacionalnost ili vjersku pripadnost.172 .U isto vrijeme, ni partizani nisu prezali da uzvrate teroristikim metodama protiv etnika, igoui ih kao suradnike neprijatelja, a u razdoblju lijeve devijacije, otprilike od decembra 1941. do maja 1942, bilo je u nekim krajevima pojava da se teror primjenjivao ak i protiv ljudi koji su zbog svojeg klasnog poloaja smatrani potencijalnim neprijateljima u slijedeoj fazi revolucionarnog razvoja, iako nisu kolaborirali. Tako je nastao uasan ciklus terora i kontraterora. 172 Topalovievi pogledi, u Pokreti narodnog otpora, na psiholoku pozadinu srpskog stanovnitva izvan Srbije, pomau objanjenju etnike teroristike prakse. Nakon to kae da je na podrujima izvan Srbije etniki pokret nastao u obrani protiv ustaa, te da je u ideolokom smislu znao samo za srpstvo. Topalovi nastavlja (str. 52): Srpsko etnitvo... je izjednaavalo nacinalno i dravno pripadnitvo sa verom. Srbin, to je pripadnik pravoslavne crkve kome je svaki katolik Hrvat a svaki Muslimanin Turin. Njih u srpskoj dravi valja kao neprijatelje iskoreniti ili proterati... Po ovoj primitivnoj politikoj ideologiji ni partizani nisu Srbi, ve su isto to i Turci i Ustae, jo gore od toga - bezvernici. U partizanskim odredima bili su zajedno i pravoslavni i katolici i muslimani. To je za voe srpskih etnika znailo izdaju srpstva, povezivanje sa neprijateljima svoje vere i svoga naroda. Kratak pregled etnike teroristike aktivnosti, u raznim formama i u raznim dijelovima zemlje tokom drugog svjetskog rata, moe se nai u obrazloenju presude vojnog suda koji je u ljetu 1946. sudio generalu Mihailoviu i njegovim suoptuenicima.173 Jedan od najranijih dogaaja bio je niz pokolja Muslimana u jugoistonoj Bosni koji su se dogodili u decembru 1941. i januaru 1942. osobito na podruju Foe, gdje je ubijeno vjerojatno preko dvije tisue ljudi. Istona i jugoistona Bosna bile su u stvari teko pogoene i ustakim terorom protiv Srba i etnikim terorom protiv muslimanskog i hrvatskog stanovnitva. Jo neke provale

etnikog terora protiv Muslimana na podruju Foe dogodile su se u augustu 1942. Najgori etniki teror protiv Muslimana dogaao se u Sandaku i jugoistonoj Bosni u januaru i februaru 1943. Prema jednom obavjetenju etnike Vrhovne komande od 24. februara 1943. bile su to kaznene protumjere usled agresivnog dranja muslimana koji su palili srpska sela i ubijali srpski ivalj.174 etnike jedinice koje su decembra 1942. bile mobilizirane u Crnoj Gori i spremale se za planirani ali odloeni mar na Bosnu, dobile su nareenje poetkom januara i opet poetkom februara, da poduzmu tzv. akcije ienja protiv Muslimana, prvo u srezu Bijelo Polje u Sandaku, a u februaru u srezu ajnie i u dijelu sreza Foa u jugoistonoj Bosni, te opine Pljevlja u Sandaku. etniki gubici bili su minimalni, muslimanski gubici procijenjeni su na oko 10.000 osoba. Jo vie pojedinosti otkriva izvjetaj majora uriia, oficira zaduenog za te operacije, kojeg je podnio naelniku taba Vrhovne komande (Mihailoviu). Prema uriievom izvjetaju od 10. januara, spaljena su 33 muslimanska sela, ubijeno je 400 muslimanskih boraca (lanova tzv. Muslimanske milicije koju su pomagali Talijani) i oko 1.000 ena i djece, nasuprot 14 mrtvih i 26 ranjenih etnika.175 Akcija ienja poduzeta poetkom februara ponjela je jo straniju etvu: prema uriievom izvjetaju od 13. februara, u toj akciji etnici su ubili oko 1.200 muslimanskih boraca i oko 8.000 staraca, ena i djece; etniki gubici u toj akciji bili su 22 mrtva i 32 ranjena. K tome su etnici unitavali svu imovinu osim stoke, ita i sijena, koje su plijenili. Moe se primijetiti da bi muslimanski gubici sigurno bili jo vei da ih veliki broj ve nije pobjegao sa tog podruja, veinom u Sarajevo; svi koji su se mogli skloniti na sigurno, uinili su to, naravno, im je februarska akcija poela.176 Iako su akcije ienja u Sandaku i jugoistonoj Bosni etnici predstavljali kao protumjere muslimanskoj agresivnoj djelatnosti, sve okolnosti ukazuju da je ta operacija bila djelomino provoenje onog etnikog plana koji se posebno spominje u Mihailovievoj direktivi od 20. decembra 1941. uriiu i Laiu, a odnosi se na ienje Sandaka od Muslimana i Bosne od Muslimana i Hrvata. Jedna od najgorih provala etnikog terora protiv hrvatskog puanstva u Dalmaciji dogodila se prvih dana oktobra 1942. u selu Gata, u znak odmazde nad narodom tog i drugih oblinjih sela, zbog razaranja nekih puteva na tom podruju; ove represalije kao i jo neke etnici su u stvari poduzeli za talijanski raun. Tu je ubijeno oko stotinu ljudi, a mnoge su kue bile spaljene.177 Ve je spomenuto ponaanje etnikih formacija pod komandom potpukovnika Baovia i vojvode Jevevia, koji su sudjelovali u talijanskoj operaciji Alfa na sektoru Prozora, tog istog oktobra. etnici su palili mnoga sela i masakrirali oko pet stotina Hrvata i Muslimana, sve dok im na inzistiranje hrvatskog kvislinkog reima nije bilo nareeno da napuste to podruje.178 Uzme li se u obzir broj rtava, ustae su, naravno krivi za vei broj okrutnih zloina, ali su etniki pokolji, naroito muslimanskog naroda u Sandaku i jugoistonoj Bosni u sutini iste vrste. Takoer treba istaknuti da su najprije bila poinjena ustaka zvjerstva i da je, bar u

nekoj mjeri, etnika teroristika aktivnost protiv hrvatskog i muslimanskog stanovnitva imala prirodu reakcije. Ostavimo li po strani neke teroristike akte protiv ljotievaca i nedievaca, a u Crnoj Gori, protiv separatista, u Srbiji je etniki teror bio usmjeren skoro iskljuivo protiv partizana, te njihovih obitelji i simpatizera i temeljio se na ideolokim razlozima. Kao to to etniki dokumenti i u opim i u posebnim nareenjima uvijek nanovo dokazuju, cilj je uvijek bio nita manje nego potpuno unitenje partizana. Ukupni broj poginulih partizana nee se nikada saznati. Budui da nije bilo mogue provoditi teror koji ne pravi razlike, jer su partizani i njihovi simpatizeri ivjeli zajedno s ostalim Srbima i Crnogorcima, bile su sastavljane liste pojedinaca oznaenih za likvidaciju, a ponekad su ih izdvajali i etniki oficiri, kao na primjer pukovnik Jevrem Simi, inspektor svih etnikih snaga.179 Za izvoenje tih teroristikih akata bile su uvjebavane specijalne jedinice, poznate crne trojke.180 Uobiajena metoda primjenjivana u tim likvidacijama, osobito na seoskim podrujima, bilo je klanje noem - jer su i etnici, nalik ustaama, bili sljedbenici kulta noa (partizani i ostali protivnici zvali su ih koljai). 179 Vidi npr. liste s podruja pod komandom potpukovnika Dragutina Keserovja u junoj Srbiji, Suenje lanovima rukovodstva organizacije Dra^e Mibailovia, str. 223-230. i kopiju Simieve naredbe od 10. jula 1943. komandantu smederevskog korpusa, Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, etniki dokumenti reg. br. 36/2, kutija 2. Tokom nekoliko ljetnih mjeseci 1942. ak je i BBC posluio kao sredstvo za provoenje jednog od etnikih teroristikih planova. Bilo je to razdoblje Z listi. Te liste, itane preko BBC u emisijama vijesti na srpsko-hrvatskom jeziku koje je u potpunosti kontrolirala izbjeglika vlada, bile su spiskovi Nedievih i Ljotievih pristaa ija je imena slao Mihailovi, a koji su bili oznaeni za likvidaciju, ili ih je trebalo zastraiti da udovolje etnikim eljama.181 Na tim listama nije bilo partizana, budui da su bili van etnikog zakona, pa etniko rukovodstvo oito nije razbijalo glavu s objavljivanjem takvih likvidacija.182 Emitiranje Z listi naglo je obustavljeno kad su britanske vlasti otkrile njihovu namjenu, ali su etnici nastavili sa selektivnom teroristikom praksom, izdvajajui jednu po jednu svoju rtvu. Na taj su nain bili umoreni brojni poznati Srbi: Vojo vrki, prijanji lan Skuptine (koji je navodno organizirao pokuaj ubistva Drae Mihailovia) ljeti 1942, pukovnik Milo Masalovi, ef kabineta generala Nedia u martu 1944, zamjenik ministra unutranjih poslova eka ordevi u maju 1944, i Kosta Peanac u junu 1944.183 181 Protivnici etnika utvrdili su da slovo Z stoji za rije ^aklati, dok su etnici govorili da stoji za rije zastraiti. 182 Za 75 imena na Z listi emitiranoj na BBC-u i za jo jednu listu od 25 imena koje je emigrantskoj vladi saopio Mihailovi, ali nije bila emitirana, vidi Radoje L. Kneevi : Slovo Z, str. 257-262.

Jasno je da bi njemake i talijanske okupacione vlasti bile u stanju zaustaviti masovni ustaki i etniki teror i ne bi ga trpjele da nisu smatrale da ide u njihovu korist. Oito, sve dok su razne grupe u Jugoslaviji zaokupljene meusobnim ubijanjem, one nee formirati ujedinjeni front protiv okupacionih snaga, a njihov teror i kontrateror omoguit e to lake izvrenje zadatka Osovine u Jugoslaviji. Uz to su obje sile Osovine i same primjenjivale teror irokih razmjera na cijelom onom jugoslavenskom teritoriju kojim su vladale, kako bi ojaale svoju vlast ili se osvetile za pobunjeniku aktivnost stanovnitva usmjerenu protiv okupacionih snaga. Ve ranije spomenuti etniki prirunik iz decembra 1942. objanjava da su etnici bili spremni primjenjivati teror u toku zavrne faze rata i jo neko vrijeme nakon toga. Jedan odjeljak pod naslovom Problem osvete raspravlja o osveti kao o svetoj dunosti srpskog naroda prema svakome tko se o njega ogrijei tokom rata i okupacije. To je naravno pretpostavljalo da e etnici kraj rata doekati kao vladajua snaga. Prirunik se protivi nedoputenoj i nesustavnoj odmazdi pojedinaca i grupa i zagovara kolektivnu, to jest dravnu odmazdu, zasnovanu na zakonu, koju e u skladu s presudama posebnih narodnih sudova provoditi specijalne trupe. Pored komunista koji su naravno bili glavni etniki neprijatelji, glavna meta poslijeratne odmazde trebaju biti ustae, njihovi sljedbenici i pomagai, te dio hrvatske inteligencije (vjerojatno nacionalistika i katolika inteligencija). Autori prirunika smatrali su da bi unitenje ovih segmenata hrvatskog stanovnitva bilo takoer i u interesu hrvatskog kao i srpskog naroda, te da bi ojaala njihovo jedinstvo. Takoer su mislili da bi uklanjanje ovih grupa unitilo svaki ostatak proaustrijskog osjeaja meu Hrvatima i time im pomoglo da opet otkriju svoju narodnu duu. Iako prirunik ne navodi izriito koliko bi to Hrvata trebalo likvidirati, red veliine naznaen je posredno kako slijedi: Ne treba se bojati da ovako izvrena odmazda nee biti potpuna to se tie broja likvidiranih. Ako ih nema i vie, tada ima barem toliko frankovaca i izvjesnih pripadnika inteligencije, koliko je bilo ubijenih Srba. (etnike procjene o broju Srba koje su ubili ustae kreu se od 600.000 do 800.000). Da bi se kaznili Srbi koji su kao dravni inovnici djelovali protiv drugih Srba, trebalo je ustanoviti specijalne upravne sudove. Na kraju, prirunik kae da e legalno i uredno provoenje odmazde prije poveati nego smanjiti kulturni i moralni ugled srpskog naroda, to je vrlo vano, jer Srbi ele da budu vodea nacija meu balkanskim narodima bez obzira jesu li s njima ili nisu udrueni u zajednikoj dravi.184

GLAVA OSMA Vlada u izbjeglitvu i odnosi s Britancima IZBJEGLIKA VLADA DO JANUARA 1942.

Kralj Petar, svi glavni voe pua od 27. marta, ministri vlade i prilian broj visokih vladinih slubenika pobjegli su iz Jugoslavije u Grku 14. i 15. aprila 1941. Nakon kratkog zastanka u Ateni produili su u Jeruzalem, gdje su im Britanci dali privremeno sklonite. Kralj i vei dio kabineta stigli su 21. juna 1941. u London, postajui tako novim lanom i onako velike grupe evropskih izbjeglikih vlada s boravitem u britanskoj prijestolnici. Nekoliko ministara, a takoer i ban banovine Hrvatske, dr Ivan ubai, otilo je u Sjedinjene Drave ili u Kanadu, gdje e neki od njih provesti vei dio ratnih godina. Vie politiara, diplomata i ostalih vladinih slubenika bilo je, kao neka rezerva, smjeteno u Cape Townu u Junoj Africi, a u Kairu je emigrantska vlada uspostavila jugoslavensku Vrhovnu komandu, na elu s generalom Bogoljubom Iliem, ministrom vojske i mornarice, koji je ujedno imao i poloaj naelnika taba Vrhovne komande. Jugoslavenske snage kojima je uspjelo napustiti zemlju bile su smjetene u Egiptu i u Palestini. Vlada je takoer imenovala svog specijalnog predstavnika za Srednji istok, Jovana onovia, i povjerila mu voenje propagande i poslove oko veza sa zemljom.1 Izbjeglike vlade rijetko kad imaju velikog uspjeha, a ova jugoslavenska imala ga je manje od veine drugih vlada. Njena povijest dijeli se u etiri izrazite faze. Prva je trajala od bijega u emigraciju do 9. januara 1942, a za to vrijeme je vladi na elu bio general Duan Simovi; ona je ukljuivala sve ministre koji su napustili zemlju, a skoro cijelo to vrijeme podravali su je svi oficiri koji su sudjelovali u puu od 27. marta i/ili koji su otili u emigraciju. Druga faza je trajala od 11. januara 1942. do 10. augusta 1943, kad je na elu kabineta stajao najprije profesor Slobodan Jovanovi, a zatim kratko Milo Trifunovi. Tokom te faze kabinet je uglavnom ukljuivao sve vodee stranake politiare koji su bili ministri u Simovievoj vladi; jedan novajlija, general Mihailovi, koji je imenovan ministrom vojske, mornarice i vazduhoplovstva, iako se nalazio u zemlji, bio je njen najistaknutiji lan. Trea faza trajala je od 10. augusta 1943. do 1. juna 1944. pod predsjednitvom dra Boidara Puria, profesionalnog diplomate. Osim Mihailovia, koji je zadrao svoje mjesto, sva su druga mjesta u vladi bila popunjena ne s politiarima, ve vladinim slubenicima i strunjacima. Tokom etvrte faze koja je poela 1. juna 1944. kabinet sa drom ubaiem na elu bio je sastavljen uglavnom od stranakih politiara, ali nije ukljuivao ni jednog politiara koji bi zastupao srpske politike stranke niti generala Mihailovia. Glavni cilj ove vlade bio je da doe do sporazuma s maralom Titom o spajanju vlade u izbjeglitvu s partizanskom privremenom vladom. Kad je to 7. marta 1945. i postiglo, emigrantska vlada prestala je postojati. U biti se povijest jugoslavenske vlade u izbjeglitvu dijeli na dva razdoblja: prvo, od bijega u emigraciju do juna 1944. bilo je razdoblje srpske dominacije i saveza s Mihailoviem i njegovim etnicima; drugo razdoblje, pod predsjednikom vlade ubaiem, karakteristino je po tome to u vladi nisu sudjelovali niti su na nju imali utjecaja srpski stranaki politiari, oficiri u izbjeglitvu ni general Mihailovi, a vlada je radila na sporazumu s maralom Titom u cilju sjedinjenja s njegovim Nacionalnim komitetom osloboenja Jugoslavije. Ovdje se mogu

zabiljeiti jo dvije karakteristike emigrantske vlade. Prva je nacionalna zastupljenost. Poevi od Simovieve izbjeglike vlade pa do vlade predsjednika Trfunovia postalo je manje-vie uobiajeno da svaka od politikih stranaka u emigraciji bude zastupljena u vladi sa dva lana. Budui da su Hrvati i Slovenci imali svaki po jednu politiku stranku, bili su uvijek u manjini, ak i u prilikama kad je s njima glasala Samostalna demokratska stranka koja je u svom lanstvu imala Srbe, Hrvate i Slovence, zato to su Srbijanci u izbjeglitvu imali predstavnike etiriju politikih stranaka. K tome su jo u tri navrata imali vanstranake linosti u funkciji predsjednika vlade (Simovi, Jovanovi, Puri) i prvo Ilia, a zatim Mihailovia kao ministra vojske, mornarice i vazduhoplovstva. Ta praksa dala je Srbima iz Srbije ogromnu prednost u kontroli vlade, iako je korist od vlasti tokom emigrantskih godina bila zaista mala. U razdoblju od 15. aprila 1941. do 10. augusta 1943. etiri kabineta su bila sastavljena od politiara (ukljuujui ovamo i Simovia, Jovanovia, Ilia i Mihailovia). Ako poloaj predsjednika vlade oznaimo s dvije toke, a svih drugih lanova kabineta s jednom tokom, ak i kad imaju vie od jednog portfelja, te ukljuimo ministra kraljevskog dvora koji je imao veliku vlast iako nije bio lan vlade (a iskljuimo ga samo kad nekog zamjenjuje), tokom tih dvadeset osam mjeseci bilo je u svemu ezdeset dva poloaja u kabinetu, od kojih su trideset est drali Srbi iz Srbije, jedanaest Srbi izvan Srbije, osam Hrvati i sedam Slovenci.2 Poloaj naelnika taba Vrhovne komande takoer je drao Srbin (prvo Ili, a zatim Mihailovi), a ambasadori u Washingtonu, Londonu i Moskvi bili su Srbi iz Srbije. Druga karakteristika bio je naglaeni utjecaj britanske vlade na sve vane vladine odluke. Kako je rat odmicao taj je utjecaj sve vie rastao i dosegao svoj vrhunac u vrijeme Purievog i ubaievog kabineta. 2 Podaci o lanovima Simovieve i Jovanovieve vlade iz Jugoslavije, Slubene novine, br. 1,19. aug. 1; br. 4, 16. jan. 1942; br. 11, 21. mart 1943; o lanovima Trifunovieve vlade iz lista Amerikanski Srbobran, juna 1943 (to je pitsburki list koji je bio glavni organ srpskih iseljenika u Sjedinjenim Dravama). Iako je pobuna od 27. marta pobudila u zapadnom svijetu izraze odobravanja prema novoj jugoslavenskoj vladi, ta je naklonost, uglavnom nestala zbog krajnje loeg dranja vlade i vojske u Aprilskom ratu. Vlada je ve imala neslavnu hipoteku meduratnih kabineta, koje je redom karakterizirao neuspjeh u rjeavanju nacionalnog problema, korupcije u javnom ivotu, loe ekonomske politike, osobito s obzirom na seljatvo, a poslije 1929. i kraljevske diktature. U prvim danima emigracije veina srpskih lanova kabineta bila je zaokupljena nastojanjem da krivnju za slom vojske prebaci na ustae ili ak na Hrvate kao narod. Ako bi za sramotan poraz u aprilu 1941. mogli odgovornost svaliti na Hrvate, uz pretpostavku da se tokom rata, naravno, ne bi dogodile radikalne promjene, predstavnici starih velikosrpskih vladajuih slojeva mogli bi se nadati povratku na vlast u osloboenoj zemlji, i to u biti pod istim uvjetima kao i prije - naime, pod uvjetom njihove hegemonije. Hrvatski predstavnici u kabinetu morali su se boriti protiv takvih tvrdnji i dokazivati da je samo mala grupa hrvatskih ekstremista, ustaa, kriva za petokolonaku djelatnost u aprilu

1941, te da su samo ustae, kao orue Nijemaca i Talijana, a ne hrvatski narod, odgovorni za ugnjetavanje i irenje terora nad srpskim stanovnitvom, do kojeg je kasnije dolo. Sve do stvaranja ubaievog kabineta, hrvatski su ministri traili reafirmaciju sporazuma CvetkoviMaek od 26. augusta 1939. kao osnovu za poslijeratno ureenje jugoslavenske drave, jer su samo po tom sporazumu mogli sauvati pozicije svoje stranke i poslije rata, te kontinuitet one autonomije koju je Hrvatska dobila u augustu 1939. Drugim rijeima, izgleda da ni srpski ni hrvatski politiari u emigraciji nisu shvaali veliko znaenje vojnog i politikog sloma koji se dogodio u aprilu 1941, da i ne govorimo o promjenama koje su se zbivale u politikom ivotu Jugoslavije tokom rata. S neprestanom neslogom izmeu predstavnika raznih nacionalnih grupa, ali osobito izmeu Srba i Hrvata, vlada nije bila u stanju da se suoi s nacionalnim pitanjem, najozbiljnijim problemom koji je u poslijeratnoj Jugoslaviji trebalo rijeiti. Sa ustavnog gledita, nacionalno se pitanje moglo rijeiti samo prihvaanjem istinski federalistikog oblika dravne organizacije, u kojem bi svi jugoslavenski narodi (Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci i Crnogorci), jednako kao i pokrajina Bosna i Hercegovina, bili organizirani u zasebne drave ujedinjene u federalnu zajednicu koja e osigurati i legitimna prava svih nacionalnih manjina. Ta vrsta federalne organizacije bila je neprihvatljiva predstavnicima srpskih vladajuih grupa u emigraciji, kao i etnikom vodstvu u zemlji, ali su prilino rano obje grupe dole na to da prihvate ideju federalnog ureenjajjoje bi imalo samo srpsku, hrvatsku i slovensku~jeiriicu,u kojoj bi"" meutim, hrvatska i slovenska jedinica bile u stvari tek puki privjesak velikosrpske jedinice a o svemu tome odluivalo bi se tek nakon rata, kad e, kako su se nadali, sva vlast biti koncentrirana u etnikim rukama. Sto vie, pretpostavljalo se da e se zemlja rijeiti svih nacionalnih manjina. Mnogi problemi koje je vlada ponijela sa sobom u emigraciju bili su ipak zasjenjeni i jako oteani onim problemima koje su stvarali dogaaji u zemlji nakon sloma i okupacije. To su bili komadanje zemlje i stvaranje hrvatske marionetske drave, ustaki pokolji i progoni srpskog puanstva u toj dravi, etniki pokolji hrvatskog i osobito muslimanskog stanovnitva, a iznad svega rast oruane borbe kojoj su nosioci bili revolucionarni partizani koje su vodili komunisti, i pojava vladinih etnika - te sukob izmeu te dvije grupe. Ustaka zvjerstva nad srpskim stanovnitvom dala su velikosrpskim snagama u izbjeglitvu nov razlog za njihov antihrvatski stav. Kad hrvatski ministri u kabinetu nisu sudjelovali u neprestanim pritubama na ustake zloine protiv Srba, srpski ministri bi brzo osuivali njihovo oklijevanje.3 Nije bilo vano to su postojale sumnje o broju rtava (jer informacije koje su dolazile iz Jugoslavije bile su primarno iz srpskih izvora i vjerojatno pristrane), niti to su neke informacije oito stigle do Londona s njemakim znanjem, a moda ak s njemakom pomou. Najpoznatiji i najperfidniji primjer takve vrste informacija sadre dva memoranduma Srpske pravoslavne crkve, koje su crkveni poglavari predali dvojici vojnih komandanata za Srbiju, prvi generalu Schrderu 9. jula 1941, a drugi, proireni, generalu Danckelmannu u augustu, (esto se citira kao Danckelmannov

memorandum) traei od njih da zamole vladu Reicha da se zauzme za srpsko stanovnitvo u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj. Kopije ova dva memoranduma donio je preko Istanbula i Kaira u London u oktobru 1941. dr Milo Sekuli. Povrh toga, kako je reeno u Glavi 5, Sekuli je za jugoslavensku emigrantsku vladu napisao opiran izvjetaj o stanju u Jugoslaviji izmeu aprilskog sloma i kraja augusta, ukljuujui razmatranje o etnicima i partizanima, odnosno njihovoj aktivnosti. 3 Hrvatski ministri u izbjeglikoj vladi u nekoliko su navrata javno osudili ustake zloine. Govorei preko BBC-a 11. okt. 1941. potpredsjednik vlade dr Juraj Krnjevi je rekao. Ja sam ve u prvom svom govoru na radiju najodlunije osudio zloine to ih ustae poinjaju nad nedunim Srbima. Kao to sam i onda rekao, ponovno i sada velim cijelome svijetu da hrvatski narod nema nita zajednikog s tim zloinima i da ih najodlunije osuuje. Nikada u cijeloj svojoj prolosti nije se on sluio takovim sredstvima. Ti zloini su djelo aice pojedinaca odgojene u nacistikoj Njemakoj i faistikoj Italiji koji su s njemakom vojskom uli u Hrvatsku. Vidi Amerikanski Srhohran od 23. okt. 1941. Memorandumi Srpske pravoslavne crkve bili su zasnovani na obavjetenjima dobivenim od deportiraca i izbjeglica iz hrvatske marionetske drave, a drugom je memorandumu bila prikljuena detaljna lista Srba ubijenih na teritoriju NDH po srezovima, pa ak i mjestima, kao i popis tete nanesene crkvama i manastirima. Ukupni broj Srba ubijenih u ustakoj dravi do poetka augusta 1941 - to jest za prva etiri mjeseca ustakog reima - naznaen je u golemom broju od preko 180.000 ljudi. Brojni ljudi u zemlji i meu emigracijom kritizirali su memorandume zbog njihovog podilaenja Nijemcima, koji su i sami upravo poeli upotrebljavati krajnje surove metode da ugue ustanak u Srbiji. Ali kako mi je kazao jedan od ljudi koji je memorandume navodno napisao, taj ton bio je namjeran (Nemcima je trebalo podii); nadali su se da e molbe, prije nego gnjev, pobuditi velikodunost kod njemakih vlasti, a time i intervenciju kod Pavelieve vlade.4 Kopije memoranduma predane su takoer britanskoj vladi i Anglikanskoj crkvi, a kasnije je tekst objavljen u Sjedinjenim Dravama.5 Budui da su memorandumi implicirali da hrvatski narod u cjelini treba snositi dio odgovornosti za ustako nasilje, smjesta su izazvali odgovor hrvatskih ministara u izbjeglikoj vladi. 4 Nisam slobodan objaviti ime ovog mog izvora. Ipak, ova mi je osoba rekla da je konani tekst memoranduma pisao Pero Slijepevi, hercegovaki Srbin koji je tridesetih godina bio profesor Filozofskog fakulteta u Skoplju. 5 Tekst prvog memoranduma pojavio se u listu Amerikanski Srhohran 4. novembra 1941. Puni tekst drugog memoranduma objavljen je u istom listu, u brojevima od 23. i 2730. oktobra, te 2. i 4- 6. novembra 1942. Za posljedice ovih memoranduma na odnose medu ministrima u vladi i na zaotravanje antagonizma izmeu srpskih i hrvatskih iseljenika u Sjedinjenim Dravama vidi u Kosanovi, str. 13-32, i ubrilovi, str. 62-76.

Odgovor ili komentar, koji je u ime hrvatskih ministara priredio dr Rudolf Biani poricao je kolektivnu odgovornost hrvatskog naroda za ustaka zvjerstva, a okrivljavao je Nijemce, Talijane i ustae. Ukazao je takoer na brojne nedosljednosti u memorandumima i prosudio je da su bili izneseni iz Srbije sa znanjem i uz pomo Nijemaca, koji su time htjeli poduprijeti svoje politike i vojne ciljeve u Srbiji, te izazvati razdor meu Srbima i Hrvatima u izbjeglikoj vladi.6 Nema sumnje da su memorandumi pojaali neslogu utoliko to su se njima sluili ne samo Srbi u vladi i oko nje da bi ilustrirali rtve koje srpski narod podnosi za savezniku stvar, kao i neljudsko ponaanje Hrvata, nego i takve iseljenike novine u Sjedinjenim Amerikim Dravama kao Amerikanski Srbobran, u svojoj neumornoj antihrvatskoj propagandi. Tu propagandu podravao je Konstantin Foti, jugoslavenski poslanik u Washingtonu, a najupadljivije ju je provodio Jovan Dui, znaajni srpski pjesnik i jugoslavenski diplomat, koji se je ubrzo nakon osvajanja Jugoslavije ustraio i u julu 1941. naglo napustio mjesto jugoslavenskog poslanika u Madridu i otiao ivjeti kod rodbine uGary, u Indiani. U ovoj novoj aktivnosti njegov se dobro poznati velikosrpski ovinizam dopunjavao s krajnjim antihrvatskim i antijugoslavenskim stavovima.7 6 Tekst ovog komentara stavio mi je na raspolaganje sam pokojni dr Biani. Dr Biani, koji je od 1946. pa do svoje smrti 1968. bio profesor Sveuilita u Zagrebu, bio je 1941. viceguverner Narodne banke Jugoslavije u emigraciji, ali je u izbjeglikoj vladi bio aktivan i na politikom i na ekonomskom polju; hrvatski su ministri esto traili da kao vjet pisac i ovjek velikog znanja pie za njih. Nakon ovog komentara dr Biani je uskoro pripremio jo jedan memorandum koji je u krugovima izbjeglike vlade bio poznat kao Bianiev memorandum, a u njemu su obraeni uzroci srpskohrvatskih prepirki, naela sporazuma Cvetkovi-Maek i poslijeratni ciljevi hrvatskog naroda. Za tekst ovog memoranduma s urednikim komentarima koji mu se suprotstavljaju vidi Amerikanski Srbobran od 23. aprila 1942. 7 Za Duievu biografiju vidi Pavlovi, Jovan Dui, osobito str. 293-306. Tri serije Duievih lanaka objavljenih 1941. i 1942. u Amerikanskom Srbobranu s potpisom kompetentno pero, izdao je 1942. g. Centralni odbor srpske Narodne odbrane u Americi sa sjeditem u Chicagu kao zasebne broure na srpsko--hrvatskom pod naslovima: Dr Vlatko Maek i Jugoslavija, jugoslavenska ideologija i Federalizam ili centralizam. Office of Strategic Services (OSS) u potpunosti je poznavao Duievu djelatnost i 19. januara 1943. pripremio je izvjetaj o njegovim politikim pogledima i propagandnoj aktivnosti. Vidi RG 266, OSS-dokument br. 27360 Ali velike razmirice postojale su ne samo izmeu srpskih i hrvatskih politiara u emigraciji; one su se takoer pojavile izmeu dvije grupe oficira u izbjeglitvu (koji su praktiki svi bili Srbi) - grupe starijih oficira, predvoene generalom Simoviem koji je drao poloaje predsjednika vlade, ministra vojske i mornarice i ono malo komandnih mjesta koje su Jugoslaveni zadrali u emigraciji, i grupe mlaih oficira u Londonu i Kairu koji su s prvom grupom sudjelovali u puu od 27. marta. Mlai oficiri koje je vodio major ivan L. Kneevi,

bili su nezadovoljni jer im sudjelovanje u puu nije donijelo vie inove ili vaan glas pri odlukama vlade. ivanov stariji brat Radoje bio je ministar dvora, iji je poloaj zbog kraljeve mladosti i neiskustva bio vrlo utjecajan i, dijelom na raun toga, ovi su mlai oficiri (katkad nazivani Liga majora) uspjeli postii i zajedno s Radojem Kneeviem, kao to emo vidjeti, zadrati neko vrijeme velik utjecaj na emigrantsku vladu. ak i u samom poetku, Simovieva vlada, koja je preuzela vlast 27. marta 1941, nije bila slona u osnovnom pitanju rata ili mira s Njemakom. Nain i brzina kojom je zemlja pala dodali su nove nesporazume starima: to su sad bila neslaganja o tome tko je kriv za slom, o statusu sporazuma Cvetkovi-Maek, o postavljenjima raznih ministara u emigraciji, tko e otii na mjesto poslanika u Londonu i Washingtonu itd. Izvjetaji o ustakim pokoljima i progonima Srba u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj dodali su nov i eksplozivan predmet razdora, osobito izmeu srpskih i hrvatskih ministara. Napokon, otpor koji su u zemlji povele dvije protivnike grupe to su se uskoro poele boriti jedna protiv druge, te meunarodne komplikacije proizile iz te situacije stvarale su vladi nove i sve vee potekoe. Zajedno s politikim stvarima, situaciju u vladi poeli su komplicirati i osobni problemi, kojima su u sreditu bile akcije predsjednika vlade Simovia. Srpski ministri, a osobito ministar vanjskih poslova Nini, poeli su optuivati Simovia za diktatorske tenje. Za uzvrat, Simovi se je za podrku sve vie obraao hrvatskim i slovenskim ministrima i time je jo vie izazvao srpske ministre, a kad je pokuao da ih pridobije natrag omalovaavanjem hrvatskih ministara, i ovi potonji postali su njegovi odluni protivnici. Nedavno otvoreni dokumenti britanskog Foreign Officeapokazuju da su ve u jesen 1941, dakle vrlo rano, Britanci bili razoarani djelovanjem i jugoslavenske vlade u izbjeglitvu. Uopte govorei, Simovieva vlada se smatrala slabom, podelje-nom, tekom, tvrdoglavom, uobraenom i neobavetenom, nepredusretljivom, a za neke od ovih prideva se svakako smatralo da se mogu odnositi i na samog generala Simovia.8 8 Autv, str. 104. Za ocjenu stanja u izbjeglikoj vladi u novembru 1941. iz pera Mihaila Petrovia, jugoslavenskog novinara tada u Londonu, vidi Mari, str. 434. Osim to je bio meta mladih oficira i politiara, Simovi je takoer navukao na sebe zlovolju kraljevskog dvora, jer je nastojao potkresati apanau kraljice Marije i kralja Petra.9 Ali tek pojava pukovnika Mihailovia, nove zvijezde u brzom usponu, ovjeka na bojnom polju koji je primao punu politiku i propagandnu podrku zapadnih Saveznika, bila je ono to je ubrzalo Simoviev pad. Mnogi od mlaih i ambicioznijih puistikih oficira, koji su imali dobre veze s dvorom, a i svi srpski politiari, okrenuli su svoju lojalnost prema Mihailoviu. Simovievi neprijatelji naveli su kralja Petra da u decembru 1941. izjavi da su pobunu od 27. marta izveli mlai i srednji inovi (oficira) jugoslavenske vojske, i da tako posredno negira svaku zaslugu i Simoviu i Mirkoviu. Simovievi neprijatelji nastavili su s napadima ak i kad je on izgubio svoj poloaj. Anonimno su ga optuivali za loe rukovoenje i poniznu predaju u aprilu 1941. i tvrdili su da je general Ili pokazivao kukaviki

strah u zadnjim danima rata, prije nego to je vlada pobjegla iz zemlje. Takoer su se tuili da Simovi nije dao punu podrku Mihailoviu i njegovim hrabrim ratnicima koji su se, kako su oni vrsto vjerovali, upustili u nadljudsku borbu protiv sila Osovine u slobodnim planinama Jugoslavije.10 10 Paveli, Kairska afera, str. 55-57, navodi tekst izvjetaja majora Kneevia predsjedniku vlade Jovanoviu, 12. februara 1942 (nakon Simovievog pada) koji sadri krajnje kritinu ocjenu Simovia i njegove politike. Poetkom aprila 1942. poeo je kruiti po Londonu anonimni pamflet (koji Paveli pripisuje Kneeviu) koji je bio jo kritiniji prema Simoviu. Za tekst tog pamfleta vidi ibid, str. 58 64. A. S. Paveli, jugoslavenski diplomat, postao je u decembru 1941. ubaiev sekretar i bio je na tom poloaju sve do sjedinjenja izbjeglike vlade s Nacionalnim komitetom osloboenja Jugoslavije, de facto privremenom vladom Narodnooslobodilakog pokreta, 7. marta 1945. Na tome mjestu bili su mu dostupni razni dokumenti izbjeglike vlade, nakon to je ubai postao njen predsjednik, a neke od njih objavio je u citiranoj studiji i u jednom lanku koji e se citirati kasnije. Do Simovievog pada dolo je poetkom januara 1942, oito u dosluhu izmeu vladinih ministara i kralja; svi lanovi kabineta prisutni u Londonu predali su kolektivnu ostavku, izjavljujui da general Simovi nije sposoban za rukovoenje kakvo zahtijeva ozbiljnost vremena. Nakon toga je kralj poslao Simoviu pismo u kojem kae da je iz razgovora s ministrima i sa njim samim postalo jasno da je meu njima nemogua svaka daljnja suradnja, te da je za novog predsjednika vlade, u ijem e kabinetu biti zastupljene sve politike grupe, imenovao Slobodana Jovanovia.11 U dva duga memoranduma koja je uputio kralju Simovi je uinio sve mogue da bi obranio svoju politiku. U njima je pokuao objasniti probleme s kojima se suoio zamrena neslaganja izmeu raznih politikih grupa i pojedinaca, akcije i motive svojih protivnika itd. Na tvrdnje politiara da u stvari oni predstavljaju narod, te da su u isto vrijeme i vlada i neka vrsta skuptine, on je otro odgovorio da politiari ne predstavljaju nikakav izraz narodnog raspoloenja niti imaju ma koga za sobom, te da ih se stoga ne moe smatrati nikakvom skuptinom.12 Ovi memorandumi samo su pogorali Simoviev poloaj i to je bio njegov potpuni politiki sumrak.13 13 U maju 1943, kad je Jovanovieva vlada ula u zavrnu fazu krize, Simovi je kralju uputio jo jedan memorandum kojim je izrazio svoje politike stavove i brigu za jugoslavenske oruane snage u emigraciji, nudei svoje usluge Kruni i zemlji; ponuda mu nije prihvaena. Slinu ponudu dao je u julu generalu Petru ivkoviu, vriocu dunosti ministra vojske, mornarice i vazuhoplovstva u Trifunovievoj vladi, ali je i ona odbaena. Po dolasku vojne misije NOV i POJ u London, Simovi je s njom uspostavio kontakt i 20. februara 1944. dao je preko BBC-a izjavu kojom podrava partizane. Krajem 1944. i poetkom 1945. bio je jedan od kandidata za trolano regentsko vijee koje je prema sporazumu Tito-ubai od prethodnog mjesesca trebalo vriti kraljeve prerogative sve dok narodi Jugoslavije ne odlue

na izborima hoe li ili ne ponovo uspostaviti monarhiju, ali mu je kandidatura opet propala, navodno zbog jednog njegovog memoranduma iz 1941. upuenog ministru vanjskih poslova, u kojem zagovara nastavljanje jugoslavenske neutralnosti (vidi glavu 2), a na koji je upozoren predsjednik vlade ubai. Simovi se vratio u Beograd u maju 1945. i ivio je od mirovine koju je dobivao od nove vlasti sve do svoje smrti 1962. Vidi Kljakovi, uPolitici od 24. novembra 1970. Za Simovievo reagiranje na injenicu da nije kandidiran u regentsko vijee, vidi njegovo pismo predsjedniku vlade ubaiu datirano 6. februara 1945. u GlasnikSIKD Njego. decembar 1962, str. 73 75. U roku od dva tjedna nakon Simovievog smjenjivanja uslijedilo je smjenjivanje s poloaja svih njegovih pristaa meu viim inovima jugoslavenskog oficirskog kora u Kairu. Grupa puistikih oficira sada se rascijepila na dvije: starija grupa voda (Simovi, Mirkovi, Ili) bila je razvlatena, a Liga majora i njeni prijatelji nali su se na pragu moi. (Praktino su svi

zrakoplovni oficiri u emigraciji podravali generale.) U irem smislu, grupa srpskih politiara koju su postavili puisti, a osobito mlai oficiri koji su sudjelovali u puu, nisu vie trebali Simovia kao osobni simbol pua ni kao centar svog okupljanja, jer je sada postojao mnogo zanimljiviji simbol i fokus okupljanja - Draa Mihailovi. Mihailovi e se uskoro vinuti do najvieg vojnog ina, do najvieg vojnog poloaja i najveeg politikog utjecaja, te tako, uz njenu legitimnost, postati glavni oslonac vlade u izbjeglitvu i velikosrpskih grupa koje su nad njom imale mo. JOVANOVIEV KABINET Simoviev nasljednik Slobodan Jovanovi, bivi potpredsjednik vlade, bio je prije rata predsjednik politiki utjecajnog Srpskog kulturnog kluba, a kao poznatog povjesniara i profesora ustavnog prava na beogradskom Univerzitetu esto su ga dvor i vlada pitali za savjet o ustavnim stvarima. On je bez sumnje bio jedini intelektualno briljantan ovjek meu jugoslavenskim ministrima u emigraciji, ali nije imao nikakvog iskustva u praktinoj politici i jedva se moglo oekivati da bi on u dobi od sedamdeset i tri godine mogao prilagoditi svoje poglede novim injenicama ili da bi, s obzirom na svoju linost, mogao postati energian izvrni rukovodilac. Sastavljen od istih lanova kao i Simovieva vlada, Jovanoviev je kabinet smjesta uveo dvije inovacije u emigrantsku vladu. Najprije je na sam dan svojeg postavljanja, 11. januara 1942, imenovao (s britanskim blagoslovom) Mihailovia na poloaj ministra vojske, mornarice i vazduhoplovstva. Budui da Mihailovi nije mogao sudjelovati u radu kabineta zamjenjivao ga je Jovanovi, a u Jugoslaviji je Mihailovi izvravao mnoge ovlasti koje bi

prirodno pripadale predsjedniku vlade. Drugo, ustanovljen je Vojni kabinet Predsjednika vlade, za ijeg je efa postavljen major (kasnije potpukovnik) ivan Kneevi. Glavna briga Jovanovieve vlade bila je da ojaa Mihailoviev poloaj u zemlji i u inozemstvu. Vlada ga je 19. januara unaprijedila u in divizijskog generala, 17. juna u in armijskog generala, a 10. juna imenovan je naelnikom taba Vrhovne komande.14 Ovi znaci politike i vojne legitimnosti trebali su prije svega potvrditi njegov autoritet u zemlji i potkrijepiti njegov status u poslovima sa saveznikim komandantima na bliskoistonom ratitu.15 Emigrantska se vlada nadalje nadala da e Mihailovieva legitimnost sklonuti sile Osovine da njegove snage priznaju kao regularnu jugoslavensku vojsku, koja predstavlja kontinuitet stare kraljevske jugoslavenske vojske, a ne tek puku skupinu gerilaca. Osovina ipak nikad nije priznala njegovu vojsku legitimnom, tvrdei da je stara kraljevska jugoslavenska vojska ukinuta svojom bezuvjetnom predajom u aprilu 1941. Na meunarodnom planu, vlada je prije svega nastojala za Mihailovia dobiti pomo u oruju i drugom vojnom materijalu; zatraila je od britanske vlade i vlade Sjedinjenih Drava da dobave odreen broj aviona koji bi mogli imati jugoslavenske posade i sluiti za prebacivanje vojnog materijala Mihailoviu, kao i za odravanje veze s njim. Ovi su zahtjevi odbijeni zbog nedostatka aviona i oruja. Jugoslavenska vlada takoer nije uspjela u nastojanju da sklone britansku vladu da naredi svojim najviim vojnim vlastima neka Mihailoviu poalju sve zahteve za sabotau, politiku propagandu, vojnu obavetajnu slubu i sve ostalo to treba u Jugoslaviji uraditi.16 Jovanovieva vlada poduzela je jo jedan korak kako bi ojaala svoju i Mihailovievu poziciju: uredila je da kralj Petar u junu 1942. posjeti Sjedinjene Drave. Kralja su srdano primili predsjednik Roosevelt i slubeni krugovi u Washintonu i on je proveo neko vrijeme u Sjedinjenim Dravama obilazei ratnu industriju. U to su vrijeme etnici bili vjerojatno na vrhuncu popularnosti, pa su kralj Petar i Foti htjeli to vie osnaiti poziciju generala Mihailovia. Povrh toga, Foti je na slubenim sastancima uvijek naglaavao ulogu Srba, istiui da je Nezavisna Drava Hrvatska objavila rat Sjedinjenim Dravama, da u otporu sudjeluju praktino samo Srbi, te da pokolje Srba vre i sile Osovine i hrvatski ustae.17 Kralj je s izrazima velikog odobravanja primio predstavnike pro-mihailovievskih srpskih organizacija u Sjedinjenim Amerikim Dravama i pohvalio pisanje lista Amerikanski Srbobran, zaotravajui time rivalstvo i ogorenost izmeu organizacija i listova raznih junoslavenskih grupa u Sjedinjenim Dravama.18 Kralj Petar doao je s nekim odreenim zahtjevima: elio je da Amerikanci dopuste upotrebu svojih slubi za uspostavljanje izravnih veza izmeu vlade i generala Mihailovia, htio je da se rijei pitanje amerike vojne pomoi Mihailoviu i traio je da se jugoslavenski avijatiari uvjebavaju u Sjedinjenim Dravama. Uspio je s amerikom vladom potpisati ugovor o zajmu i najmu, a oko pedeset jugoslavenskih avijatiara dolo je na kolovanje u Sjedinjene Drave. Ipak, u kljunim stvarima kralj Petar nije postigao nita. Jugoslavija je leala u britanskoj zoni operacija, a Sjedinjene Drave su jo dugo odbijale poduzeti bilo to

da pomognu Mihailoviu snadbijevanjem ili da mimo Britanaca s njim uspostave posebne veze. Tek u augustu 1943. amerika vlada je dozvolila svojoj mornarici da prihvati Mihailovieve poruke Fotiu i to samo jednosmjerno, a za snabdijevanje nije poduzimano nita sve do oktobra 1943, kad su Sjedinjene Amerike Drave predale Jugoslaviji etiri bombardera tipa Liberator, s tim da kao jedinica budu pridodani USAF-u (United States Air Forces) u Italiji za ope zadatke, a po mogunosti i za prenoenje snabdijevanja Mihailovievim etnicima (iako do toga nikad nije dolo).19 Liga majora imala je za vrijeme Jovanovievog mandata velik utjecaj.20 Pored ministra dvora Radoja Kneevia koji je bio njen najutjecajniji prijatelj, dva njena lana majori Svetislav Vohoska i Vlastimir Roalovski imali su kao autanti neposredan pristup kralju, a ivan Kneevi je bio ef najosjetljivijeg i najvanijeg izvrnog organa koji je bio neposredno podreen predsjedniku vlade. Nadalje, Radoje i Zivan Kneevi postavili su svoga brata Nikolu, inovnika u Ministarstvu vanjskih poslova, za efa Odjeljenja za ifriranje u tom ministarstvu, to im je omoguilo da dre oko na svim porukama koje su dolazile vladi i od nje odlazile.21 S takvim direktnim sredstvima utjecaja, iskoritavajui jo i Jovanovievu nesklonost da bude upleten u neprekidne razmirice o politici unutar svog kabineta,22 Liga je mogla iz svoje privilegirane pozicije izvui maksimum koristi. 20 Liga majora, nesumnjivo tek neformalna grupa, nastala je oito u danima prije pua kao grupa kolega sa slinim idejama. Uz Kneevia, openito priznatog kao vodu, te uz rrjajore Roalkovskog i Vohosku, njeni su ostali istaknuti lanovi bili majori Nikola Koi i Danilo Zobenica, te potpukovnik Stojan Zdravkovi. S iznimkom Koia koji je pao u zarobljenitvo i ratne godine proveo u Njemakoj, i Zdravkovia koji je izgleda bio zarobljenik u Italiji, svi drugi bili su u emigraciji. U estini Kairske oficirske afere, general Ili je (Paveli, Kairska afera, str. 21) optuio Kneevia da je poeo stvarati svoju kliku uskoro nakon bijega iz zemlje i kao pripadnika grupe naveo slijedee oficire: potpukovnike Lozica i Luku Baletia, majore Milovana Gligorijevia i Pavla Novakovia i kapetana Kostu Lekia. Nesumnjivo, dio grupe djelovao je u Kairu, a dio u Londonu. Zapadni diplomati akreditirani kod jugoslavenske izbjeglike vlade smjesta su shvatili situaciju. Sir George Rendel, britanski ambasador pri jugoslavenskoj vladi, iako je potovao predsjednika vlade Jovanovia kao intelektualca, znao je da on nikada nije bio ovjek za kriznu situaciju, i bio je u potpunosti svjestan moi koju je imao ministar dvora Radoje Kneevi koji nipoto nije djelovao u skladu s vladom.23 Jedan od ratnih prirunika britanske obavjetajne slube, bavei se jugoslavenskim linostima, kae o brai Kneevi ovo: Njih se sigurno moe smatrati ljudima s najvie moi u emigrantskoj jugoslavenskoj vladi i najodgovornijim za provoenje njene ovinistike velikosrpske i antipartizanske politike.24 A ameriki ambasador pri jugoslavenskoj vladi, Anthony Drexell Biddle Jr, navodi u svom izvjetaju od 19. oktobra 1942. dravnom sekretaru Hullu meu nepovoljnim faktorima s kojima se susree vlada i nastojanje nekih srpskih ekstremista da iskoriste... podijeljenost miljenja meu lanovima vlade. Biddle dodaje:

Taj element sainjava grupa oficira oko kralja Petra. Pripisujui sebi velikim dijelom odgovornost i zasluge za coup d'etat od 27. marta, ti su se oficiri silom ugurali na politiku arenu i pokuavaju uzeti stvari u svoje ruke. Ta se grupa sastoji od majora Kneevia, efa vojnog kabineta predsjednika vlade Jovanovia i brata ministra dvora Kneevia, te majora Rodalkovskog i majora Vohoske, obojice kraljevih autanata. Oficiri su povrh toga pruili podrku djelovanju srpskih ekstremista: zemljoradnicima pod vodstvom ministra pravde Gavrilovia i radikalima pod vodstvom ministra vanjskih poslova Ninia.25 Britanska skeptinost prema jugoslavenskoj emigrantskoj vladi, nastala jo za Simovieva mandata, jedva da se promjenom predsjednika vlade smanjila. Jovanovi nije izgledao nita sposobniji od Simovia da zaustavi neprestane svae svojih ministara, niti da postigne napredak u definiranju ratnih ciljeva i poslijeratnog ureenja svoje zemlje. Pored toga nastali su novi problemi s oficirima u Kairu, s djelatnou brae Kneevia i s tekom linou ministra vanjskih poslova Ninia. Sve vea britanska nestrpljivost prikazana je u jednom povjerljivom izvjetaju londonskog ureda amerike OSS (Office of Strategic Services) svojoj centrali u Washingtonu, od 17. decembra 1942: Mogu dodati da u zadnje vrijeme ujem samo otre ili sarkastine komentare o jugoslavenskoj izbjeglikoj vladi - a meu onima koji daju takve komentare nalaze se britanski ambasador pri jugoslavenskoj vladi gospodin Rendel [sic], ljudi iz Foreign Officea, kao i ljudi iz Ministarstva informacija. Mislim da mogu, bez imalo straha da u pretjerati, rei da su odnosi izmeu jugoslavenske i britanske vlade zategnuti i da jugoslavenska izbjeglika vlada kotira nisko u oima britanske vlade (jo prolog aprila rekao mi je gosp. Eden u prisutnosti jednog amerikog svjedoka da jugoslavenska vlada ini lo dojam u Londonu). Ako se tome dodaju gotovo neprijateljski odnosi izmeu sovjetske i jugoslavenske vlade, ne moe se nego zakljuiti da je poloaj jugoslavenske vlade meu Saveznicima prilino teak. Kao to biva u takvim sluajevima, situaciju shvaa svatko osim jugoslavenskog ministra vanjskih poslova gosp. Ninia.26 26 RG 226, OSS-dokument br. 27302. U junu 1942, kad su kralj Petar i ministar vanjskih poslova Nini bili u Washingtonu, vidjeli su 24. juna i premijera Churcilla. Diskutirajui o vladinim postupcima u vezi s Kairskom aferom, o kojoj e kasnije biti vie rijei, Churchill je pokazao nezadovoljstvo i svoje primjedbe zavrio rekavi Niniu (ali uputivi te rijei oito jugoslavenskoj vladi u cjelini): Vi poinjete da zamarate svoje prijatelje. Paveli, Kairska afera, str. 95. Isti izvjetaj sadri informaciju dobivenu od neidentificiranog britanskog majora X (vjerojatno major Peter Boughey iz londonske centrale SOE, o kojem e uskoro biti vie reeno) koji je izjavio: Mi dobivamo mnogo informacija iz Jugoslavije. Mi znamo da je narod ve odavno traio da vlada uini neto, da se sloi, da poalje vojne i politike direktive. Mi znamo da je narod sad ve otpisao jugoslavensku vladu u Londonu. Ta je vlada postala predmet sprdnje u Jugoslaviji. Nadalje, majora X razbjesnilo je da jugoslavenska

vlada ve neko vrijeme podstie Sjedinjene Amerike Drave protiv Britanaca, optuujui Britance nedolino i neistinito, i zakljuio je rijeima: Oni misle da mi ne znamo to oni rade. Predsjednik vlade Jovanovi od poetka je otvoreno zastupao velikosrpske poglede i politiku, pa su mu se protivili hrvatski i slovenski ministri, osobito Hrvati koje je vodio dr Juraj Krnjevi, a i ban ubai u Sjedinjenim Dravama.27 Ti se ministri nisu slagali s predsjednikom vlade o znaenju sporazuma Cvetkovi - Maek, o njegovim pogledima na poslijeratne ciljeve i na buduu jugoslavensku dravu, nisu se slagali sa ubaievim poloajem, te s antihrvatskom aktivnou ambasadora Fotia, s imenovanjem ambasadora u Velikoj Britaniji itd. U poziciji su im se esto znali pridruiti srpski politiari iz pokrajina izvan Srbije, naroito Sava Kosanovi, Sran Budisavljevi i Branko ubrilovi, pa iako su jo uvijek bili brojem slabiji od velikosrpskih snaga, sainjavali su glasnu manjinu koja je samo poveavala tekoe predsjednika vlade. Osim to je bio vrlo nepomirljiv prema Hrvatima i sumnjao u mogunost ponovnog uspostavljanja Jugoslavije kao ujedinjene zemlje, ministar vanjskih poslova Nini nije se, izgleda, mogao sloiti ni s Britancima niti sa sovjetskom vladom.28 Zatim su, uz partizane i Ruse, jo i Britanci poeli optuivati generala Mihailovia i njegove etnike za kolaboraciju s neprijateljem. 27 Za neke detalje o aktivnosti dra Krnjevia u raz'nim izbjeglikim vladama sa srpske toke gledita, vidi Pavlovievu seriju lanaka o uzastopnim padovima vlada citiranu u bibliografiji, kao i lanak Radoja L. Kneevia Slobodan Jovanovi upolitici, str. 38-40. Za interpretaciju s hrvatske strane vidi Martinovi, str. 66-79. Martinovieva analiza uvjerljivo pokazuje da Krnjeviu nije bilo stalo do Jugoslavije u cjelini, ve samo do hrvatskih i stranakih interesa kako ih je on shvaao. 28 Kao povijesnu ironiju treba zabiljeiti da je Ninieva kerka Olga bila lan KPJ, udana za jednog od istaknutih bosansko-hercegovakih komunista Avda Humu (Muslimana) i Titova sekretarica tokom rata; pratila ga je ak i na sastanak s premijerom Churcillom u Napulj, u augustu 1944. Svaa izmeu Fotia i ubaia, te nekih ministara koji su bili u Sjedinjenim Dravama, postajala je posebno nezgodna. ubai i ministri bili su poslani u Sjedinjene Drave u jesen 1941. da pokrenu za stvar Jugoslavije ameriku vladu, te da organiziraju podrku Jugoslaviji meu junoslavenskim iseljenikim grupama tamo i u Kanadi. Ali kako su Foti i ambasada poeli zauzimati sve vie agresivnu velikosrpsku, proetniku i antihrvatsku poziciju, ti su ministri, osobito ubai, Kosanovi i drugi koji su snano vjerovali u demokratsku federativnu Jugoslaviju, veinu svog vremena morali provesti u obrani same jugoslavenske dravne ideje, a protiv velikosrpske propagande, koja je uglavnom zraila iz jugoslavenske ambasade, kao i protiv zamaskirane proustake propagande koja je dolazila iz nekih hrvatskih iseljenikih izvora.29 U nastojanju da potpomogne rad ministara, jugoslavenska je vlada u januaru 1942. ustanovila Jugoslavenski informacioni centar u New Yorku i u njeg je

prenesena informativna sluba iz poslanstva u Washingtonu. Na elu centra stajao je Bogoljub Jevti, ministar bez portfelja i srpski politiar koji je bio najvii po rangu u ovoj grupi, ali su razni odjeli funkcionirali manje ili vie samostalno. Na elu Ureda za ekonomsku obnovu, koji se bavio prouavanjem problema poslijeratne obnove, stajao je Sava Kosanovi, ministar bez portfelja, koji je takoer usmjeravao rad meu srpskim iseljenicima. Slovenski odio vodio je Franc Snoj, ministar bez portfelja, a ured hrvatskog bana, dra ubaia, osobito se angairao u radu s hrvatskim iseljenicima. Na elu odjela za tampu bio je Bogdan Radia, koji je ranije bio atae za tampu u poslanstvu u Washingtonu i koji se kao Hrvat mnogo protivio Fotievim stavovima.30 Informacioni centar zapoeo je jednostavno kao jugoslavenski, nasuprot velikosrpskoj, proetnikoj ambasadi u Washingtonu. S vremenom su Kosanovi i jo neki od osoblja, zajedno s Radicom i do neke mjere ubaiem, sve vie bili za partizane, jer su osjeali da e partizani uspostaviti istinski jugoslavensku dravu i vladu.31 Ti ljudi su osobito kritizirali Fotia i u tome su imali podrku hrvatskih ministara i jo nekih lanova kabineta u Londonu. Ali Foti je (u septembru 1942. podignut na rang ambasadora) imao jaku podrku u kabinetu i visok osobni i profesionalni ugled kod vlade Sjedinjenih Drava, pa mu je u septembru 1943, nakon to je Puri postao predsjednik vlade, uspjelo zatvoriti Infbrmacioni centar i sve informativne slube vratiti u Washington. Od tog je asa, nasuprot ambasadi koja je podravala Mihailovia, Kosanovi zajedno s nekoliko profesionalnih pomonika iz centra svoju podrku sve vie pruao Titu i partizanima. U propagiranju partizana ujedinio je svoje snage s Louisom Adamiem, amerikim piscem slovenskog porijekla, koji je bio jedan od vodeih lanova Udruenog odbora amerikih Jugoslavena (UnitedCommittee of South-Slavic Americans) u New Yorku i od kraja 1942. pruao nepokolebivu i vrlo djelotvornu podrku partizanima.32 31 Za odnos Fotia i ambasade s jedne i grupe ubai-Kosanovi u Informacionom centru s druge strane, te kako se etniko-partizanski sukob odrazio na jugoslavenske politiare i diplomate u emigraciji vidi Radia, str. 118-122, 138- 142. UHollywoodu je drugom polovinom 1942. Twentieth Century-Fox snimio igrani film The Cetniks. Tehniki savjetnik bio je dr Milo Sekuli. Veina funkcionara jugoslavenskog informacionog centra odbila je prisustvovati 18. marta 1943. premijeri ovog filma uNew Yorku zbog njegove previe pristrane naklonosti prema etnicima. Radicino pismo od 4. aprila 1972. Miljenje o tome to se zbiva u Jugoslaviji mijenjalo se meu jugoslavenskim iseljenikim grupama s proticanjem rata. Veina Amerikanaca srpskog porijekla (kojih je bilo mnogo manje nego Amerikanaca hrvatskog i slovenskog porijekla) bila je u poetku za etnike. Hrvati su preteno bili protiv politike ustakog reima, ali su takoer bili i protiv restauracije srpske hegemonije u Jugoslaviji i hrvatska je tampa ustrajno odbijala optube lista Amerikanski Srbobran kojeg su nadahnjivali Foti i Dui. Kad se uinilo da bi sukob izmeu junoslavenskih iseljenikih grupa mogao omesti amerike ratne napore, Ured za ratne informacije dogovorio je sastanak predstavnika raznih junoslavenskih organizacija i

njihove tampe, u svrhu poboljanja trpeljivosti i suradnje. Na tom sastanku koji je odran u Washingtonu 18. septembra 1942. svi su prisutni osim predstavnika lista Amerikanski Srbobran potpisali obavezu da e slijediti politiku vlade Sjedinjenih Amerikih Drava koja eli razvijati jedinstvo svih Amerikanaca bez obzira na nacionalno ili rasno porijeklo, i pomagati da se dobije rat, te da e se oduprijeti svim pokuajima stvaranja nesloge meu Amerikancima junoslavenskog porijekla.33 Amerikanski Srbobran je nastavio kao i prije sve dok Eimer Davis, direktor Ureda za ratne informacije, nije naao za shodno da 10. juna 1943. opomene izdavaa. Kljuni odlomak Davisovog pisma glasio je: Neki organi vlade Sjedinjenih Drava, ukljuujui Ured za ratne informacije, Ministarstvo pravde i State Department, ve neko vrijeme sa zabrinutou promatraju politiku lista Amerikanski Srbobran. Njegovi estoki napadi na sve ljude hrvatskog porijekla i njihovo sveenstvo, njegovi jaki antikatoliki stavovi i zakrabuljena nastojanja u obranu kvislinga Nedia koji podupire nacistiki reim u Srbiji, esto imaju efekt pomaganja nacistikoj kampanji netrpeljivosti i rasne mrnje, te tete amerikom ratnom naporu.34 31 Za odnos Fotia i ambasade s jedne i grupe ubai-Kosanovi u Informacionom centru s druge strane, te kako se etniko-partizanski sukob odrazio na jugoslavenske politiare i diplomate u emigraciji vidi Radia, str. 118-122, 138- 142. UHollywoodu je drugom polovinom 1942. Twentieth Century-Fox snimio igrani film The Cetniks. Tehniki savjetnik bio je dr Milo Sekuli. Veina funkcionara jugoslavenskog informacionog centra odbila je prisustvovati 18. marta 1943. premijeri ovog filma uNew Yorku zbog njegove previe pristrane naklonosti prema etnicima. Radicino pismo od 4. aprila 1972. 32 Kao svi Amerikanci srpskog i crnogorskog porijekla, te praktino svi jugoslavenski orijentirani Amerikanci hrvatskog i slovenskog porijekla, i Adami je bio za Mihailovia sve dok se u Sjedinjenim Dravama nije nita znalo o pravoj aktivnosti etnika i postojanju partizana. Ljeti 1942, kad su se prvi izvjetaji o etnikoj nagodbi sa snagama Osovine i kvislinzima poeli pojavljivati u britanskoj i amerikoj komunistikoj tampi, Adamievi pogledi poeli su se mijenjati. Ovaj proces shvaanja istine opisao je u lanku pod naslovom Mihailovi: tajanstveni ovjek s Balkana (Mikhailovitch: Balkan Mystery Man), u reviji Saturday Evening Post od 19. decembra 1942. Ovaj lanak i Adamieva knjiga My Native Land objavljena pod kraj 1943, bili su prvorazredni propagandni uspjesi u korist partizana. 33 U dugakom izvjetaju svojim itaocima Amerikanski Srbobran je 28. septembra detaljno objasnio zato njegova tri predstavnika, usprkos potpunom slaganju sa slovom i duhom odluke, nisu mogla potpisati: u obrazloenju stoji da je oito da su Amerikanci srpskog porijekla lojalni Sjedinjenim Amerikim Dravama i ne smatraju da trebaju dati neki novi dokaz lojalnosti; neki njihovi protivnici mogu ih optuiti da su separatisti, ali po njihovom miljenju to je nastojanje da se umanji priznanje to pripada Srbima (u starom

kraju) za njihov doprinos saveznikoj stvari i istovremeno napor da to priznarije podijele i oni koji ga ne zasluuju, jer su u stvari navijestili rat Sjedinjenim Amerikim Dravama (misli se na NDH, odnosno Hrvate); nekoliko sudionika na tom sastanku nisu zastupali nikog osim sebe samih; jedan sudionik sastanka irio je u svom referatu komunistike ideje; svi sudionici sastanka koji su potpisali rezoluciju uinili su to kao pojedinci, a ne kao predstavnici raznih organizacija. Davisov poziv nije djelovao. Amerikanski Srbobran nastavio je svoju ureivaku politiku kao i prije i, kako je Mihailovieva ratna srea slabila, postajao je jo otvorenije netrpeljiv prema svojim protivnicima. Istovremeno, u Sjedinjenim Amerikim Dravama openito poela je opadati podrka Mihailoviu, ne samo meu Hrvatima i Slovencima, ve i medu Srbima. Kako je istina o etnikom i partizanskom djelovanju postajala poznata, podrka se umnogome priklanjala partizanima.35 35 Promjena stava u amerikoj tampi poela je 26. jula 1942. kad je komunistiki Sunday Worker \z New Yorka tiskao depeu iz Turske koju je objavila sovjetska novinska agencija Inter-Continent Press, a koja sadri sutinu rezolucije donesene 16. juna na sastanku to je odran pod partizanskim pokroviteljstvom s delegatima iz Crne Gore, Sandaka i Boke Kotorske, kojom se optuuju Mihailovi i njegovi komandanti u Crnoj Gori za kolaboraciju s Talijanima protiv partizana. Nakon tog lanka poele su se u liberalnoj i prokomunistikoj tampi raznih slavenskih iseljenikih grupa pojavljivati propartizanske i antietnike vijesti. Velik dio tih vijesti potjecao je iz emisija s radija Slobodna Jugoslavija koji je emitirao iz Tbilisija na osnovi izvjetaja iz partizanskih izvora u Jugoslaviji. Tako je oparanost amerike tampe etnicima razbijena i krajem 1942. su New York Times i novine drugih velikih gradova poele tiskati vijesti o partizanima, a njihovi izvjetaji o Mihailoviu i njegovim etnicima postali su realniji. U Londonu je predsjednik vlade Jovanovi pribjegao reorganizaciji kabineta, ne bi li se tako i tu i u Sjedinjenim Dravama rijeio nekih ministara, koji su bili uzrok nesuglasicama. On je 1. januara 1943. podnio ostavku i dva dana kasnije formirao novu vladu iz koje su ispali ministar vanjskih poslova Nini i svi ministri koji su se nalazili u Sjedinjenim Dravama (Cubrilovi, Jevti, Kosanovi, Markovi i Snoj).36 Sam Jovanovi vrio je i dunost ministra vanjskih poslova. Jedna od toaka uredbe kojom je ustanovljena Banovina Hrvatska sprijeila ga je da ne razrijei dunosti i ubaia: prema lanu 8. te uredbe novi ban trebao je supotpisati ukaz o razrjeenju staroga bana, a budui da se pod postojeim okolnostima u izbjeglikoj vladi teko mogao nai novi ban, otputanje starog nije bilo mogue. Foti je naravno ostao, ali predsjednik vlade napisao mu je otro pismo (14. januara 1943) s instrukcijom da nastoji poboljati odnose medu raznim nacionalnim grupama jugoslavenskih iseljenika u Sjedinjenim Amerikim Dravama, te da ne uruje ni sa jednom od zavaenih strana, a njemu i njegovim potinjenima rekao je da se oni moraju na pogoc an nain pokazati kao aktivan elemenat za ideju i interese celine Kraljevine Jugoslavije.37

36 Mari, str. 253. 37 Radoje L. Kneevi, Slobodan Jovanovi u politici, str. 36 37. Jovanovi je tu stvar raspravio s ambasadorom Biddleom i pokazao mu direktivu koju je poslao Fotiu. Vidi FRUS 1943, II, 966-968, 971-972, 1020-1021. Ove su promjene mogle poneto raistiti atmosferu, ali su malo pomogle da se ublai sve vea razdraljivost Britanaca prema neodlunosti i gloenju u jugoslavenskoj vladi. Nagomilani dokazi o etnikoj kolaboraciji s Osovinom postali su bolna toka razilaenja izmeu jugoslavenske izbjeglike vlade (i generala Mihailovia) te britanskih vojnih i civilnih vlasti. Tokom posljednjih est mjeseci Jovanovievog mandata odnosi su se primjetno ohladili. To je bila prva faza dogaaja koji su konano doveli do potpunog prekida Britanaca s Mihailoviem i njegovim pristaama u emigrantskoj vladi. Za budua zbivanja bilo je najvanije to da su Britanci posljednjih tjedana Jovanovieve vlade uspostavili veze s partizanima koje su postale redovite i poeli im slati vojnu pomo.38 38 Od sredine februara 1943, kad su se Britanci odluili da stupe u dodir s partizanima (najprije preko Rusa, a kad su ovi odbili suraivati, onda na svoju ruku), Foreign Office ja preko svojih predstavnika obavjetavao ameriku vladu o napredovanju tog pothvata tako da redoviti izvjetaji State Departmentu ambasadora Biddlea (nakon decembra 1943. ambasadora Lincolna MacVeagha) i do neke mjere ambasadora u Ujedinjenom Kraljevstvu Johna G. Winanta, predstavljaju sekundarnu dokumentaciju o promjenama britanske politike i prema etnicima i prema partizanima. Vidi npr. razne izvjetaje u ibid, str. 974-977, 984-985, 1015-1016, 1018, 1023-1025. Simovievi protivnici u emigrantskoj vladi i meu mladim oficirima u Londonu najprije su potvrdili svoju snagu time to su udesili smjenjivanje generala Simovia s poloaja predsjednika vlade. Meu voama tog pothvata bila su braa Kneevii, iji je dugoroni cilj oito bio da nakon svretka rata i uspostavljanja etnike dominacije u dravi osiguraju neposrednu podjelu vlasti s generalom Mihailoviem. To je prije svega znailo rijeiti se konkurencije starijih oficira koji su rukovodili puem to jest generala Simovia, generala Ilica, koji je jo uvijek bio naelnik taba Vrhovne komande, i generala Mirkovia, komandanta zrakoplovstva i glavnog pokretaa pobune.39 Ova su tri generala uivala podrku veine oficira u emigraciji koji su nosili pukovniki in, praktiki svih avijatikih oficira, te mnogih oficira nieg ina. General Mirkovi i pukovnik arko Popovi, ef vojne obavjetajne slube, kao i neki drugi oficiri imali su odline veze s britanskom vojnom obavjetajnom slubom i SOE, s kojom su tijesno suraivali prije pua od 27. marta i u njegovom izvrenju.40 39 Oruane snage koje su Jugoslaveni imali u izbjeglitvu bile su zaista male. Prema jednom izvjetaju koji je predsjednik vlade Jovanovi podnio kabinetu 23. februara 1942, te snage su se sastojale od nepotpunog bataljona kraljeve garde s 505 oficira, podoficira i

regrutiranih vojnika (veinom Slovenaca iz Slovenskog primorja koji su bili u talijanskoj vojsci, a kad su ih u Africi zarobili Britanci javili su se dobrovoljno u jugoslavensku vojsku), jedne podmornice, dvije torpiljarke i jedne eskadrile hidroplana s ukupno 105 oficira, podoficira i vojnika; te 346 lanova avionskih posada i drugog zrakoplovnog osoblja ali bez aviona, jer su avione kojima su pobjegli u Egipat predali Britancima. Ubroje li se i razne vojne misije, bila su u emigraciji ukupno 1.072 vojna lica, od toga 246 oficira, 2 vojna inovnika, 327 podoficira, 25 vojnih muziara i 472 kaplara i redova. Radoje L. Kneevi Jugoslovenska vlada i Draa Mihailovi, Poruka br. 8, str. 7. Plan izbjeglike vlade da regrutira dobrovoljce medu jugoslavenskim iseljenicima u Sjedinjenim Amerikim Dravama i Kanadi nikada se nije poeo provoditi. 40 Na svom suenju general Mihailovi je izjavio da su svi oficiri koji su mu doli iz Kaira bili protiv generala Mirkovia i generala Simovia. The Trial oj Dra\a Mihailovi, str. 333-334. Kocka je baena ubrzo nakon to je prva Jovanovieva vlada u januaru 1942. poela s radom. General Mirkovi razrijeen je dunosti komandanta zrakoplovstva time to je ukinuta njegova komanda, a general Ili smijenjen je s poloaja naelnika taba Vrhovne komande. Potpukovnik Miodrag Lozi imenovan je 15. januara vriocem dunosti naenika taba Vrhovne komande, iako su po rangu u emigraciji bila starija etiri generala, osam pukovnika i jedan potpukovnik. Generali Ili i Mirkovi odbili su prihvatiti to nareenje, jer da je nejasno i sumnjive vjerodostojnosti. Obratili su se za pomo kraljici Mariji, optuili majora Kneevia da je dezertirao u ratu (ciljajui na to da je ostavio svoj bataljon u Palestini i preselio se u London bez pravog nareenja) i izjavili da je njihovo otputanje ugrozilo red, jedinstvo i ugled jugoslavenskih oruanih snaga u emigraciji, te interese otpora u zemlji. Vlada je zauzela stanovite da ove akcije generala i jo nekih oficira predstavljaju otvorenu pobunu, ali je reagirala tako da je generala Ilia jednostavno penzionirala. Kada je general Mirkovi kao najvii jugoslavenski oficir u Egiptu preuzeo Iliev poloaj naelnika taba Vrhovne komande, i on je takoer umirovljen naredbom. Ostao je na poloaju nekoliko tjedana, dok su njegovi britanski prijatelji nastojali izgladiti potekoe, ali je napokon 4. marta uz britanski pristanak predao komandu koju je kao vrilac dunosti naelnika taba Vrhovne komande preuzeo potpukovnik Miodrag Lozi, lan Lige majora. Oficiri koji su podravali Mirkovia odbili su, meutim, priznati Lozia (s njihove strane bilo je i prijetnje nasiljem) to je imalo za posljedicu da su nekih 430 oficira, podoficira, i redova skoro pola ukupnih jugoslavenskih snaga brzo odvedeni u britanski kazneni logor. Ali kad je Lozi prvoga dana na svom novom poloaju zatraio od Britanaca da Mirkovia i njegove prijatelje uklone iz Kaira i da izrue pukovnika Popovia i jo dva oficira da im zbog pobune sudi vojni sud to u ratno doba znai smrtnu kaznu Britanci su njemu i njegovom osoblju naredili da se povuku sa svojih poloaja. Usprkos protestima jugoslavenskog poslanika u Kairu, Britanci su istoga dana, 5. marta, oito ozlovoljeni cijelom tom zbrkom, imenovali jednog

svog oficira, zapovjednika britanskih trupa u Egiptu, general-lajtnanta R. G. W. H. Stonea, za vrioca dunosti naelnika taba jugoslavenske Vrhovne komande.41 41 Najbolja i najpotpunija studija o ovoj aferi, poznatoj u jugoslavenskim djelima kao Kairska afera, ve je prije citirana knjiga Kairska afera od Pavelia. Ona sadri velik broj osnovnih dokumenata i svjedoanstva o nekima od sudionika. Vidi takoer Foti, The War We Lost, str. 166-167. i Rendel, str. 214-215. Radoje L. Kneevi ne spominje Kairsku aferu u seriji svojih lanaka u Poruci, TI-A temu odnosa izmeu izbjeglike vlade i generala Mihailovia, a u podugakom nekrologu Slobodanu Jovanoviu, u Poruci br. 53-54 (januarmart 1959) spominje je tek jednom (str. 33) i hvali Jovanovia zbog naina na koji je postupio u toj i u nekim drugim stvarima. Za poglede jugoslavenskih komunista o Kairskoj aferi vidi Plena, Meunarodni odnosi Jugoslavije, str. 118-123; i Mari, str. 191-196, 211214. Kako je loe rukovanje situacijom u Kairu natjeralo Britance u otvorenu akciju, bilo je takoer nuno da se i rjeenje nae uz njihovu suradnju. U tom je cilju jugoslavenska vlada odaslala u Kairo pukovnika Miodraga Rakia. Britanci su najprije uznastojali oko rehabilitacije i ponovnog postavljanja generala Mirkovia. Kad u tom nisu uspjeli, sloili su se da njega i njegove pristalice uzmu u britansku vojsku s istim inom. Britanci su takoer bili spremni da poloaj vrioca dunosti naelnika taba Vrhovne komande predaju pukovniku Rakiu, pod uvjetom da ga ne smije ustupiti potpukovniku Lozicu. Njihovi su prijedlozi stupili na snagu 7. maja. U junu je vlada imenujui generala Mihailovia naelnikom taba prenijela Vrhovnu komandu u Jugoslaviju, a u Kairu je ustanovljena nova Komanda jugoslavenskih trupa na Srednjem istoku, s pukovnikom Rakiem na elu. Predstavnici dviju vlada potpisali su 19. novembra 1942. protokol kojim se predvia da e general Mirkovi i neki njegovi najblii prijatelji prei u britansku vojsku i sluiti podalje od Srednjeg istoka i Balkana, te da e jo jednoj grupi oficira biti pruena prilika da se pridrui britanskim snagama, ali ako odbiju nee biti primljeni natrag ni u jugoslavensku vojsku. Ni jednoj od tih dviju grupa nee se dozvoliti povratak u Jugoslaviju bez doputenja jugoslavenske vlade. Ostalim oficirima, podoficirima i vojnicima koji podravaju generala Mirkovia i koji su 2. jula 1942. organizirani kao britanski 244. privremeni bataljon u puku King's Own Royal, omoguit e se izbor ili da nastave sluiti kod Britanaca ili da se bez kazne vrate pod jugoslavensku zastavu. Veliki broj tih ljudi vratio se pod jugoslavensku zastavu i s drugim jugoslavenskim vojnicima sainjavao je bataljon jugoslavenske kraljeve garde, koji je u januaru 1943. imao nekih 850 ljudi. To je u stvari bila glavnina kraljevskih vojnih snaga u emigraciji i veina se njih kasnije odluila pridruiti Titovoj Narodnooslobodilakoj vojsci.42 42 Paveli, Kairska afera, str. 91-113. Moe se zabiljeiti da su se nakon potpisivanja protokola od 19. novembra poele zbivati izvjesne promjene u britanskoj politici s obzirom na jugoslavenske poslove. Tako je : npr. BBC poeo u svojim emisijama spominjati akcije partizana, a emisije vijesti na srpskohrvatskom jeziku, koje je u potpunosti kontrolirala jugoslavenska vlada, prestale su se emitirati nekoliko mjeseci kasnije.

Rjeenje cijele te stvari predstavljalo je djelominu i privremenu pobjedu Jovanovieve vlade i Lige majora nad oficirima koji su bili za Simovia, ali bila je to skupa pobjeda koja je okrnjila ugled vlade u oima zapadnih Saveznika, pa je tako izgubljena mogua pomo za Mihailovia. Moglo bi se rei da je takozvana Kairska afera bila prethodnica mnogo veih nevolja koje su kasnije snale velikosrpske snage u emigraciji i da je bitno pridonijela propasti generala Mihailovia.43 43 Rendel, str. 215, daje dojam da je Kairska afera sa svojim posljedicama uglavnom navela Britance da napuste izbjegliku vladu koju kontroliraju Srbi, a s njom i generala Mihailovia i njegove etnike, te da prihvate partizane. Mnogo je vaniji uzrok ipak bio dokazni materijal o etnikoj kolaboraciji s neprijateljem, a k tome i Mihailovievo odbijanje da slijedi britanske instrukcije. BRITANSKA AKTIVNOST U ODNOSU NA JUGOSLAVIJU, 1941-1942 Jo od vremena kad su prvi izvjetaji o oruanom ustanku u Jugoslaviji poeli stizati do Londona, ljeti 1941, jugoslavenska je vlada bila u tijesnom kontaktu s britanskim vlastima. Budui da su ti najraniji izvjetaji ukazivali na to da ustanak predvode komunisti, Simovieva vlada reagirala je negativno, osuujui poticatelje i govorei da je ustanak preuranjen, te da e vlada dati znak za poetak kad za to bude vrijeme. To vrijeme bi naravno dolo kadgod bi ciljevima britanske strategije na Sredozemlju odgovarao opi ustanak u Jugoslaviji. Ipak, kad je postalo jasno da je ustanak ve zapoeo, Britanci su (kao to pokazuje izjava Hugha Daltona citirana u Glavi 5) zakljuili da je odreena sabotana i oruana aktivnost dobra stvar da se neprijatelju veu trupe u zemlji i da se razviju snage otpora koje bi bile u pripravnosti kada Britanci dadu znak. Panju velikih sila najprije je privukao uspjeh partizana kao nosilaca ustanka, a taj je uspjeh ubrzo aktivirao srpske nacionalistike snage naklonjene izbjeglikoj vladi i Saveznicima, iako se to kosilo s njihovim pravim uvjerenjem. Pojava srpskih nacionalista kao snage otpora promijenila je stanovite Britanaca i vlade u izbjeglitvu, jer ih pod postojeim okolnostima oito nisu mogli ostaviti na cjedilu. Kad je tako nacionalistikim snagama uspjelo uspostaviti kontakt s Britancima na Malti, i preko njih s izbjeglikom vladom, Britanci su shvatili da bi pobunu u Jugoslaviji mogli iskoristiti kao instrument psiholokog ratovanja protiv Osovine, jer se pokazalo da Hitler na kraju i nije ba potpuni gospodar okupirane Evrope, ime se hvalio. Britanci su odluku da stanu iza ustanka u Jugoslaviji takoer saopili 15. oktobra 1941. jednom porukom naelnika taba Glavnom komandantu Srednjeg istoka, u kojoj se kae: S nae toke gledita ustanak je preuranjen, ali rodoljubi su bacili rukavicu i mora ih se poduprijeti svim sredstvima.44 Kako je usiljena i tek djelomina suradnja izmeu partizana i etnika u toku septembra i veeg dijela oktobra postajala sve slabija, Mihailovievi apeli Britancima za oruje postajali su sve naglaeniji, a s njima i zauzimanje emigrantske vlade kod Britanaca. Kralj Petar je 13.

oktobra podnio premijeru Churchillu tri ed-memoara o jugoslavenskoj situaciji. Tjedan dana kasnije Simovi je, odazivajui se hitnom Mihailovievom apelu, uputio Churchillu dodatno pismo traei naroito 120 lakih mitraljeza, 300 mitraljeza tipa Bren, 72 minobacaa i 8.000-10.000 runih granata, kao i medicinsku opremu za 10.000 ranjenika. On je izjavio da broj gerilaca u Jugoslaviji iznosi osamdeset do sto tisua.45 44 Kako je citirano u Howard, Grand Strategy, IV, 386. 45 Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, Dokumenti emigrantske vlade, reg. br. 32/6-2 kutija 180a U svom odgovoru od 26. oktobra Churchill je objasnio Simoviu da je problem pomoi Jugoslaviji preispitan i da se iz Engleske ne moe poslati nikakva pomo, ali da su britanskim vojnim vlastima na Srednjem istoku dane instrukcije da se pomo poalje to je prije mogue i u najveoj moguoj mjeri; on je uvjeravao Simovia da su vlasti na Srednjem istoku ve u dodiru sa srpskim rodoljubima.46 General Sir John G. Dill, naelnik Imperijalnog generaltaba, obavijestio je Simovia 31. oktobra da e vojne vlasti na Srednjem istoku spustiti padobranom neku pomo i to vrlo skoro, a da e vjerojatno neto poslati i podmornicom; istoga dana Simovi je Churchillu, Edenu i Dillu saopio jo jednu Mihailovievu poruku s molbom za brzu pomo, dok je vrijeme jo lijepo.47 46 Ibid, reg. br. 32/6-3, kutija 180a 47 ibid, reg. br. 32/6-5, 6-6, kutija 180a U meuvremenu su se dogodile dvije stvari: prvo, britanski oficir za vezu kapetan Hudson doao je u Mihailoviev tab 25. oktobra pa iako u neto oteanoj situaciji zbog toga to nije imao svoj radio, posluio se Mihailovievim predajnikom da obavijesti svoje pretpostavljene o nekim svojim opaanjima s bojita. Drugo, izbili su sukobi izmeu etnika i partizana. Kao to smo ve vidjeli u Glavi 5, Hudsonove su prvotne instrukcije bile da surauje sa svim grupama koje u Jugoslaviji pruaju otpor neprijatelju. Britanska odluka da u potpunosti podre Mihailovia s kojim su uspostavili vezu nakon Hudsonovog odlaska stavila ga je u nezavidan poloaj da pokua posredovati izmeu partizana i upornog Mihailovia, koji je odbijao suradnju i inzistirao na tome da je on jedini legitimni predstavnik vlade i da njemu iskljuivo pripada komanda kojoj se trebaju podrediti sve ostale grupe. Izgleda da je Mihailovi takoer zamjerio Hudsonu nain na koji on, puki britanski kapetan, uzima sebi slobodu da mu daje savjete o jugoslavenskim pitanjima. Nakon dva tjedna razoaravajuih pokuaja da posreduje izmeu etnika i partizana, Hudson je 13. novembra obavijestio svoje pretpostavljene da odlazi u partizanski tab u Uice te da e tamo i dalje nastojati oko posredovanja i izravno se od tamo javiti.

U Londonu je 13. novembra Simovi informirao Edena o Mihailovievoj poruci i saopio mu slijedee: Komunisti su nas napali i prisilili nas da se u isto vreme borimo protiv Nemaca, komunista, ustaa i drugih frakcija. Ova je poruka, naravno, bila potpuno iskrivljavanje istine, budui da je Mihailovi bio taj koji je napao partizane predvoene komunistima, a ne obratno, a u Srbiji nije bilo ustaa. Simovi je takoer izvijestio o Hudsonovim dojmovima da su komunisti takoer protiv Osovine, da je organizacija ustanka u Crnoj Gori u partizanskim rukama, da etniki voe otvoreno govore da e radije suraivati s Nediem nego s komunistima, te da bi mnogi komunisti preli etnicima kad bi Mihailovi primao pomo koja mu je obeana. Simovi je rekao da se obratio sovjetskoj vladi ne bi li utjecala na partizane da pomognu Mihailoviu protiv Nijemaca i da sada trai da britanska vlada podri njegova nastojanja kod sovjetske vlade. Britanci su se sloili da interveniraju kod sovjetskih vlasti ne bi li ove utjecale na partizane da surauju s Mihailoviem.48 48 Ibid, reg. br. 32/6-8, 6-9, 6-10, kutija 180a Za pet dana Britance su spopale zle slutnje, kao to se moe vidjeti iz pisma koje je Simoviu 18. novembra uputio Sir Alexander Cadogan, britanski stalni podsekretar za vanjske poslove. Pismo poinje uviavno: Vlada Njegovog Velianstva eli uiniti sve to je u njenoj moi da popravi razdor koji se dogodio izmeu sljedbenika pukovnika Mihailovia i komunistikih elemenata, ali nastavlja pozivajui se na jednu Mihailovievu poruku iz koje se vidi da on namjerava likvidirati komuniste im bude imao na raspolaganju potrebno oruje. Izgleda da Sir Alexander Cadogan ovdje implicira da je Mihailovi oruje htio upotrijebiti ne protiv Nijemaca ve protiv partizana. Pismo nastavlja: Mjere osvete treba nedvojbeno izbjegavati ako je mogue i moete smatrati poeljnim da u tom smislu date instrukcije pukovniku Mihailoviu; to je pozivanje na Mihailovievu poruku od 12. novembra preko Malte u kojoj je rekao da e biti u stanju likvidirati komuniste im dobije oruje koje je zatraio.49 Oiti je zakljuak, koji proizlazi iz Cadoganovog pisma, da su Britanci bili potpuno svjesni poetka graanskog rata izmeu etnika i partizana, i da su znali da bi svako oruje poslano Mihailoviu bez prethodnog sporazuma dviju v grupa etnici sigurno upotrijebili protiv partizana.50 Posve sigurno, ako bi se razdor nastavio, borbena sposobnost obiju grupa protiv Osovine bila bi smanjena, ako ne i potpuno unitena, a to bi bez sumnje kompliciralo britanske odnose sa Sovjetskim Savezom, jednako kao to bi pogoralo ve i onako teku sadanju i buduu politiku situaciju u Jugoslaviji. Britanci su stoga bili zadovoljni kad su saznali da je pukovnik Mihailovi poslao poruku koja ini se pokazuje da je smirio svau s partizanima pogreni izvjetaj koji su i jugoslavenska i britanska vlada protumaile kao da znai da su partizani prihvatili Mihailovievo zapovjednitvo.51 U istom pismu Eden je napisao Simoviu da su estitali Mihailoviu na novom sporazumu. Ali jasno stavljamo do znanja da e naa daljnja pomo zavisiti o odranju jedinstvenog fronta pod njegovim vodstvom.52 Istu misao o jedinstvenom frontu pod vojnim i politikim vodstvom generala Mihailovia kojeg treba ne samo odrati ve i ojaati izraava i Simovi u svom

pismu Edenu od 3. decembra.53 Negdje izmeu 7. i 10. decembra Hudson se od partizana vratio na Ravnu Goru, kako je opisano u glavi 5, i ustanovio da Mihailovi odbija razgovarati s njim i da mu ne doputa upotrebu radio-stanice, kao ni da se poslui njegovim radiotelegrafistom. Tako je Hudson bio odsjeen od svojih pretpostavljenih, pa se odvojio od Mihailovia. Time je zavrila prva faza britanskih odnosa s dvojicom jugoslavenskih voda s Mihailoviem, od kojeg e jugoslavenska emigrantska i britanska propaganda nainiti internacionalnog heroja, i s Titom, s kojim se zasad nije slubeno raunalo. 49 Ibid, reg. br. 32/6-10, kutija 180a; Kljakovi, Velika Britanija, Sovjetski Savez i ustanak u Jugoslaviji 1941. godine str. 88, s citatom iz neregistriranih Mihailovievih radiograma upuenih preko Malte u razdoblju od septembra do decembra 1941, u arhivu Saveznog sekretarijata unutranjih poslova. Ovaj lanak je najdokumentiranija i najjasnija prezentacija poneto zamrenih odnosa izmeu dviju velikih sila i Jugoslavije tokom druge polovine 1941. 50 Deakin, The Embattled Mountain, str. 139, kae da su Mihailovieve optube da su partizani izazvali oruane sukobe s etnicima trebale otkriti britanskoj i jugoslavenskoj vladi da bi svaka poiljka oruja Mihailoviu u tim uvjetima bila upotrijebljena u graanskom sukobu. Nema dokaza da su ovaj momenat od kritine vanosti za budunost barem Britanci smjesta uvidjeli. Naprotiv: Mihailovieva poruka od 12. novembra i gornji citat iz Cadoganovog pisma dokazuju da su Britanci bili zaista u potpunosti svjesni ovih okolnosti. Da su britanske vlasti poklonile vie panje Mihailovievo] poruci od 12. novembra i Hudsonovim porukama od 13. i 20. novembra, moda bi bile opreznije. 51 Edenovo pismo od 28. novembra Simoviu, u arhivu Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, Dokumenti emigrantske vlade, reg. br. 32/6-11, kutija 180a, pozivalo se na Mihailovievu poruku od 22. novembra u kojoj Mihailovi kae: Uinio sam sa svoje strane sve i uspeo da prekinem bratoubilaku borbu, koju su izazvali i nametnuli Komunisti. U dosadanjim borbama protiv Komunista i Nemaca moji odredi potroili su skoro svu municiju. Ulaem najvie napore da udruim i povezem sve narodne snage i izvrim reorganizaciju za odlunu borbu protiv Nemaca. Vidi Radoje L. Kneevi, Jugosiovenska vlada i Draa Mihailovi, Poruka br. 8, str. 13. Vidi takoer Kljakovi, u Politici, 7. novembra 1970. Mihailovi je unaprijeen u in brigadnog generala dijelom i zbog ovog izvjetaja koji je uslijedilo nakon etniko--partizanskog sastanka od 18-20. novembra. 52 Dokumenti emigrantske vlade, reg. br. 32/6-11, kutija 180a. I kad su izgubili kontakt s Hudsonom i Mihailoviem, Britanci su preko BBC-a nastavili zahtijevati mirno rjeenje konflikta izmeu etnika i partizana, ali je etnika komanda 16. januara 1942. naredila da ovo britansko nastojanje treba usmenom propagandom objasniti kao etniki potez kojim e komunisti pasti u zamku i biti likvidirani. Istog dana Mihailovi je svojim komandantima izdao naredbu u kojoj kae Naroito podvlaim da je komunistika opasnost jedna od najveih. Te zlotvore i krvnike naih naroda unitavajte be% milosti. Oni nas ometaju da

imamo slobodne ruke prema neprijateljima... Be^ milosti ih unitavajte. Svi komandanti su mi odgovorni za svoje rejone da su isti od ovih mangupa i probisveta koje vode stranci i to Moa Pijade i drugi Marjanovi Prilozi, str. 226. 53 Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, Dokumenti emigrantske vlade, reg. br. 32/6-13, kutija 180a. U slijedeih etiri ili pet mjeseci Mihailovi i Hudson nisu bili u dodiru. Kretali su se i skrivali svaki za sebe u raznim dijelovima Srbije, i Hudsonovi pretpostavljeni nisu od njega imali nikakvih vijesti. Negdje u aprilu 1942. Hudson je uspostavio kontakt s Ostojiem i preko njega s Mihailoviem. U post-skriptumu izvjetaja Mihailoviu od 26. aprila Ostoji je napisao: Marko (Hudson) je sa mnom. Upoznao sam ga naelno sa naim radom. On je sad veliki prijatelj i priznao je svoje greke. Radovan mu je oitao bukvicu po mome savetu. Mek je kao pamuk i ne smeta.54 54 Citirano iz kopije ovog izvjetaja u ibid, etniki dokumenti, reg. br. 7/2, kutija 1. Prema pukovniku Kljakoviu, Radovan je bio Ronald Houghton Jones, australijski oficir kojeg su Nijemci zarobili u Grkoj u proljee 1941; iskoio je kao ratni zarobljenik iz vlaka koji je iao kroz Srbiju i kasnije se pridruio etnicima. U vrijeme Mihailovievog sastanka s vojvodom Trifunoviem-Biraninom i drugima u Avtovcu (22-23, jula 1942), on se nalazio u Hercegovini i 25. jula zarobili su ga Talijani. Mikrofilm br. T-821, rola 252, snimci 297--298. Alarmiran Hudsonovim mukom, SOE nije gubio vrijeme i poslao je druge misije da otkriju to to nije u redu i da sakupe informacije o etnikom otporu. Prva misija, ekipa od dva ovjeka pod ifriranim imenom Henna, iskrcala se je 27. januara 1942. iz jedne podmornice na istonu obalu otoka Mljeta.55 Njihov cilj bio je Split. Zadatak je bio povjeren jugoslavenskom rezervnom poruniku Stanislavu Rapotecu, a pratio ga je radio-telegrafist Stjepan Sinko (obojica su bili Slovenci). Rapotec je stigao u Split prvih dana marta i uspostavio je kontakt s Trifunoviem-Biraninom, etnikim komandantom za jugozapadnu Jugoslaviju i glavnim ovjekom za vezu s talijanskom Drugom armijom. Rapotecu nije uspjelo doi u dodir s Mihailoviem, niti ustanoviti to se dogodilo s Hudsonom. Poslije je krenuo u unutranjost, u Zagreb i Ljubljanu, a zatim se probio iz zemlje i u julu stigao u Istanbul.56 55 Sve informacije o konspirativnim imenima ovih misija uzete su iz Deakin, The Embattled Mountain, str. 155. 56 O Rapotecovom putu i kasnijem izvjetaju vidi Kljakovi, Dalmacija u obavijetenosti i akciji jugoslavenske vlade u emigraciji i Velike Britanije 1941-1942. godine, str. 217-219. inko se navodno pridruio jedinicama popa ujia, etnikog vojvode u sjevernoj Dalmaciji.

Tjedan dana nakon iskrcavanja misije Henna, iskrcala se je 4. februara, na crnogorskoj obali iz iste podmornice i druga misija, pod konspirativnim imenom Hydra. Misiju su sainjavali: major Terence Atherton, bivi britanski novinar koji je prije rata skoro cijelo desetljee ivio i radio u Beogradu i koji se oenio jednom muslimanskom djevojkom, Bosankom; zatim radio-telegrafist narednik Patrick O'Donovan, i jugoslavenski kapetan Radoje Nedeljkovi. Atherton je imao sa sobom veliku svotu novaca: milijun talijanskih lira i oko dvije tisue britanskih zlatnika od po 20 ilinga. Kao to se prolog septembra dogodilo i Hudsonovoj grupi, Atherton i njegova grupa susreli su ubrzo nakon iskrcavanja partizane koji su ih odveli u crnogorski tab. Kasnije su pod pratnjom, ali oito bez radio-stanice koja je trebala biti poslana za njima, odvedeni u partizanski Vrhovni tab NOP i DVJ u Foi, u jugoistonoj Bosni. Tu je Atherton stupio u vezu s ve spomenutim generalom Ljubom Novakoviem (Glava 5, str. 124), koji je tamo boravio pod partizanskim nadzorom. Oko 15. aprila su Atherton i njegovi drugovi, zajedno s generalom Novakoviem, potajno napustili Fou, vjerojatno s namjerom da dou do etnikog glavnog taba. Atherton i O'Donovan su se 22. aprila odvojili od Novakovia i Nedeljkovia i oito krenuli u Srbiju, u potragu za Mihailoviem i Hudsonom, praeni Spasojem Dakiem, razbojnikom koji je izgleda imao neke kontakte s etnicima. O njima se vie nikad nita nije ulo. etnici su za Athertonov nestanak pokuali prebaciti odgovornost na partizane, ali prema kasnijim istraivanjima koja su na terenu poveli Hudson i Bailey, Athertona i O'Donovana ubio je i opljakao Daki u blizini sela Tatarevina, nedaleko elebia. Atherton nikada nije doao u dodir s Mihailoviem ili Hudsonom, a njegovi pretpostavljeni nisu nikada primili ni jednu njegovu radio--poruku.57 57 Deakin, The Embattled Mountain, str. 155-156, 162-177, osobito str. 174. Vidi takoer Lekovi, Boravak britanskih vojnih misija na osloboenoj teritoriji Crne Gore i jugoistone Bosne, osobito str. 324-328. Trea misija koju je pod ifriranim imenom Disclaim poslao SOE i koju su sainjavali jedan britanski oficir, major Cavan Eliot, jedan britanski radio-telegrafist i dva jugoslavenska oficira, baena je 5. februara na slijepo padobranom na podruje Romanije, istono od Sarajeva. Svu etvoricu uhvatile su ubrzo nakon iskrcavanja hrvatske kvislinke snage i predale ih Nijemcima.58 58 Deakin, The Embattled Mountain, str. 155, 158. Iz Deakinove knjige proizlazilo bi da je SOE tokom 1942. jo par puta pokuao ubaciti svoje ljude u Jugoslaviju, morem ili zrakom, ali sa zauujuim neuspjehom, sve do badnje veeri kad je pukovnik S. W. Bailey, vaan slubenik SOE, sputen padobranom u blizinu Mihailovievog taba u Crnoj Gori. (Deakin ipak spominje britansku grupu za vezu koju je vodio porunik P. H. A. Lofts i koja je u augustu s uspjehom sputena blizu Mihailovievog taba u Crnoj Gori.)59 Deakin je moda u pravu kad nastojanja SOE opisuje kao neuspjela, ali previda da su tokom 1942. i ostale britanske obavjetajne slube slale svoje ekipe koje su se sastojale i od jugoslavenskih vojnih lica i od britanskih operativaca. Bivi jugoslavenski oficir,

major Nedeljko Plea, kojega su Britanci u septembru 1942. takoer spustili padobranom u Jugoslaviju, nabraja devet grupa (od kojih Deakin ne spominje niti jednu) koje su bile sputene padobranom u Jugoslaviju izmeu aprila i septembra 1942, neke uspjeno, a neke ne.60 Bilo bi razumno pretpostaviti da su od tih grupa, a sigurno i iz ostalih izvora koji su im stajali na raspolaganju, Britanci primili bar izvjesnu koliinu obavjetajnih podataka s jugoslavenskog teritorija, ukljuujui ovamo i podatke o etnikoj aktivnosti. Deakinov opis situacije prema kojem je zavjesa bila neprobojna, slika tamna, bit e da je ipak ivopisno pretjerivanje.61 Ve i sam sastav misije Typical koja je nou 27. maja 1943. bila sputena u blizini Titovog taba u Crnoj Gori ukazuje na to da su najmanje dvije britanske slube djelovale u Jugoslaviji, budui da je kapetan Deakin predstavljao SOE, a kapetan William F. Stuart vojnu obavjetajnu slubu. Obojica su imala nareenja britanske Glavne komande Srednjeg istoka, ali je svaki imao svog vlastitog pomonika i radistu,62 oito zbog toga da bi izvjetaje svojim pretpostavljenima mogli slati nezavisno. Ali je takoer tono da Britanci oko pola godine - to jest od 28. novembra 1941, kad je Hudson otiao u Uice, pa negdje do poetka juna 1942 - nisu imali s njim nikakvog kontakta. Takoer nije bilo nikakve radio-veze s Mihailoviem i to od zadnje poruke emigrantskoj vladi 5. decembra pa do 6. januara. Izmeu juna i augusta 1942. Hudson je preko Mihailovieve radio-stanice poslao neke poruke, a poevi od augusta sluio se radio-predajnikom porunika Loftsa.63 59 Ibid, str. 150. 60 Plea, str. 40-44. 61 Deakin, The Embattled Mountain, str. 177. 62 Ibid, str. 215-217. Tokom prvih est mjeseci 1942, dok su se dva pokreta u nekim dijelovima Jugoslavije jo uvijek nalazila u procesu polarizacije, Britanci su uglavnom bili zainteresirani da ustanove to rade etnici i nastojali su im pomoi s neto oruja, a osobito s propagandom. Prirodno, i partizanima je bilo pomalo neugodno kad su s vremena na vrijeme preko njihovog teritorija britanske grupe prelazile etnicima, a uznemiravalo ih je i kad su uli za druge grupe Britanaca i jugoslavenskih oficira koje su padobranom sputane na etniki teritorij ili kad su saznali za pojavu novih etnikih odreda pod veoma probritanski nastrojenim vodstvom. Oni nisu eljeli praviti smetnje britanskim misijama, dijelom zato to su bile britanske, a dijelom i zato to nisu htjeli biti uzrok komplikacijama izmeu Rusa i Britanaca, ali nisu bili sigurni koliko daleko trebaju ii u suradnji s tim misijama. Kad je, na primjer, uo za dolazak Athertonove misije u partizanski tab u Crnoj Gori, Tito je pitao Kominternu za miljenje kako bi bilo najbolje da postupi i savjetovano mu je da primi britanske oficire, da pazi (to im govori?) i da ustanovi to oni stvarno hoe.64 S druge strane, Britanci nisu htjeli izazivati Sovjetski Savez time da budu otvoreni protivnici narodnooslobodilakog pokreta, za koji su pretpostavljali da uiva sovjetske simpatije.

63 Ibid, str. 154. Na oksfordskoj konferenciji sam Hudson proturjeio je Deakinovoj tvrdnji da gotovo godinu dana, od kraja 1941, nije bio u dodiru sa svojim pretpostavljenima, rekavi da ih je od jula ili augusta 1942. mogao obavijestiti o crnogorskim etnikim voama. Vidi Hudson, str. 11-12. tovie, prema Baileyevom izvjetaju iz aprila 1944, Britanci su imali od jula do septembra 1942. u Mihailovievom tabu dva Jugoslavena (kapetane Robertsona i Vemia) koji su sluili kao njihovi samostalni agenti s direktnom ifriranom vezom s Kairom. F.O. 371/44282, R 21295/ll/92, Dodatak 3, str. 2-3. 64 Zbornik DNOR, tom II, sv. 2. str. 441-442 i sv. 3, str. 42. Deakin (The Embattled Mountain, str. 155-172) razmatra taj problem zajedno s kretanjem i nestankom Athertona i njegovog druga O'Donovana. Vidi osobito Titovo povjerljivo pismo CK KPH od 8. aprila 1942, ibid,str. 169-171. SPORNO PITANJE KOLABORACIJE Uz obavjetenja koja su dobivali od vlastitih slubi u Jugoslaviji, Britanci su napabirili izvjesnu koliinu informacija putem svoje kontrole nad kanalima kojima je jugoslavenska vlada bila povezana s jugoslavenskim izvorima u inozemstvu, a koji su vladi saopavali sve informacije to su stizale iz zemlje. Pored Mihailovievih, glavne jugoslavenske informacione linije do Londona ile su preko jugoslavenskih poslanstava u Vatikanu i u vicarskoj i preko srednjoistonih diplomatskih i obavjetajnih kanala, te kasnije takoer preko poslanstva u Madridu (koje je svoje informante imalo u madridskom poslanstvu hrvatske marionetske drave).65 Iz ovoga bi izlazilo da su tokom 1942. britanska, a u velikoj mjeri i jugoslavenska emigrantska vlada, stekle prilino jasnu sliku o tome to se zbiva na teritoriju Jugoslavije, ukljuujui tu i injenicu da Mihailovievi etnici na podrujima pod talijanskom kontrolom kolaboriraju s Talijanima protiv partizana, zatim s Nedievim snagama u Srbiji i s dijelom snaga Nezavisne Drave Hrvatske u onim dijelovima Bosne koje kontroliraju Nijemci, pa tako posredno i s Nijemcima, te da su partizani oni koji se stvarno bore protiv Osovine i kvislinkih snaga. Ali ak i s tim saznanjima Britanci su i dalje nastavljali slati Mihailoviu neku pomo i podupirati etniku stvar sredstvima propagande. Nastavljali su priznavati iskljuivo njih kao grupu koja u Jugoslaviji prua otpor i neko vrijeme nisu zbog etnikog ponaanja protestirali kod izbjeglike vlade. Ipak, od jeseni 1942. britanska strategija na Sredozemlju dosegla je toku na kojoj je Mihailovi morao pokazati dobru volju i efikasnost. Sve se vie uvrivao britanski stav da se Mihailovia mora nekako uvjeriti, direktno i preko vlade u izbjeglitvu, da promijeni kurs: da prestane kolaborirati s Talijanima i kvislinkim reimima, da obustavi borbu protiv partizana i da otpone borbu protiv snaga Osovine na svoju ruku ili jo bolje zajedno s partizanima. 65 Kljakovi Dalmacija ..., str. 213-223. Baileyeva misija koja je Mihailoviu dola u decembru 1942. bez sumnje je imala za cilj da postigne takvu promjenu. Sir Orme Sargent, zamjenik podsekretara u Foreign Officeu,

naeo je 20. decembra tu temu s pomonikom jugoslavenskog ministra vanjskih poslova Vladimirom Milanoviem i obavijestio ga ... da su komunisti mnogo aktivniji od enerala Mihailovia, da se sad oni jedini bore u Jugoslaviji, da se ovaj ve od oktobra prole godine vie ne bori, to oteava mogunost suzbijanja sovjetske propagande protiv enerala Mihailovia.66 66 Milanovi je otiao u Foreign Office da zatrai britansku pomo kako bi se uinilo neto da se odgovori na emisije partizanske radio-stanice Slobodna Jugoslavija koja |e emitirala iz Sovjetskog Saveza Jugoslaven^kajdadAJjj4eJa4e v.eoma odlunuj zjayu u korist etnika koju bi irila po inozemstvu i emitirala za |ugoMaji|u preko radio^^ruc^j^SiraJore u Jenrzalenju, Ova stanica koja je poela emitirati 27 novembra 1942. imala je jugoslavensko osoblje ali pod vrstim britanskim nadzorom. Njene emisije imale su isto etniko usmjerenje, a na kraju je prestala radom kao rtva britansko-etnikog neslaganja. Njeno djelovanje obustavljeno je 27. marta 1943. britanskom naredbom. Vidi Petkovi, etnika radio-stanica Karaorde. Problem je 29. decembra jo otrije postavio major Peter Boughey u razgovoru s majorom ivanom Kneeviem, efom vojnog kabineta predsjednika vlade. Boughey je bio lan Mastersonove slube, SOE jedinice odgovorne za pomo Mihailoviu i za veze s njim. Kad je posjetio Kneevia da raspravi slanje primjeraka Slubenih novina u Jugoslaviju i zahtjev kralja Petra premijeru Churchillu od 9. decembra da se Mihailoviu poalje oruje i brana, Boughey je iskreno rekao da kao pripadnik Mastersonove slube mora dati o tome svoje miljenje koje e posluiti kao osnova za odgovor na zahtjev kralja Petra, a njegovo je miljenje da isporuka oruja s kojim e se Mihailovi boriti protiv partizana ne dolazi u obzir, jer su partizani jedini koji se bore protiv Osovine.67 Boughey je takoer informirao Kneevia da Britanci imaju sigurne podatke od ekipa u Jugoslaviji van sastava enerala Mihailovia, prema kojima (tako je Kneevi zabiljeio) su poznate izvjesne stvari kao: eneral Mihailovi otvoreno sarauje sa Italijanima i njegovi odredi, potpuno naoruani, prebacuju se italijanskim kamionima u zapadnu Bosnu za borbu protiv partizana i to u zajednici sa italijanskim trupama. Kae da se ba danas vodi bitka severno od Mostara izmeu jednog Drainog odreda od 2.400 ljudi iz Crne Gore u zajednici sa Italijanima protiv partizana. 67 Puni tekst biljeki koje su uinili Milanovi i major Kneevi nakon razgovora sa Sargentom i Bougheyem (ukljuujui i ovdje citirane dijelove) bio je objavljen u zavrnom nastavku lanka Radoja L. Kneevia Jugoslovenska vlada i Draa Mihailovi, Poruka, br. 24. str. 11-13. Izvaci iz biljeki bili su najprije objavljeni u" The Trial ojDraa Mihailovi, str. 464-465, 467-468. Za tekst zahtjeva kralja Petra vidi ivan L. Kneevi Why the Allies Abandoned, dio 2, str. 23-24. Za nastojanja izbjeglike vlade da dobije materijalnu pomo Za Mihailovia vidi takoer Plena, Meunarodni odnosi Jugoslavije, str. 128-130, 133-134.

Major Boughey je rekao: Draa Mihailovi je kvisling isto kao Nedi, jer Nedi sarauje sa Nemcima, a Draa sa Italijanima. Major Boughey je bio iskrenog miljenja da se Mihailovievi odredi u to vrijeme uope nisu borili, te da Britanci trebaju prinuditi Mihailovia da se pone boriti smjesta, a ne nakon to se oni iskrcaju na Balkan; tada e biti prekasno, i Britancima e biti svejedno tko e im se pridruiti Nedi, Antonescu (iz Rumunjske) ili Mihailovi. Zapravo, predloio je on, Mihailovia bi moda trebalo maknuti s poloaja i zamijeniti ga nekim drugim. Mihailovi bi u svakom sluaju trebao, prije nego Britanci odlue hoe li mu pomagati ili ne, dobiti instrukcije izbjeglike vlade s obzirom na njen stav o Jugoslaviji i njenom (buduem) ureenju, jer se on bori za Veliku Srbiju, i moraju mu se dati precizne upute o tome kakvi bi trebali biti njegovi odnosi s partizanima i s okupacionim silama. Kneevieve primjedbe u zakljuku razgovora bile su varijacija na temu da su etnici nezamjenjivi Britancima: Da li vi Englezi hoete boljeviku Jugoslaviju i graanski rat, ili hoete demokratsku Jugoslaviju i red i mir? Ako hoete ovo drugo, vi morate pomagati jugoslovensku vladu i enerala Mihailovia. Boughey nije govorio tek tako. Od Baileyeva dolaska u Mihailoviev tab i Bailey i Hudson slobodno su radijom odailjati informacije svojim pretpostavljenima i u nizu od preko dvije stotine telegrama pruili obimnu potvrdu iroko rasprostranjene etnike kolaboracije s Talijanima, s Nediem, a u izvjesnoj mjeri i s hrvatskim kvislinkim vlastima, te posredno i s Nijemcima.68 Ti su se radiogrami vrlo dojmili britanskih vojnih i politikih vlasti i rezultirali su smjesta preispitivanjem odnosa Velike Britanije s Mihailoviem, a na kraju i promjenom u britanskoj politici, te priznanjem partizana.69 Vaan doprinos promjeni te politike dali su i neprestani izvjetaji partizanske radio-stanice Slobodna Jugoslavija koja je djelovala iz Sovjetskog Saveza i vijesti iz Jugoslavije koje su dolazile preko novina i drugim kanalima iz vedske, vicarske i Turske, o tome da etnici kolaboriraju a da se partizani bore to su Britanci zaista mogli i potvrditi preko svojih obavjetajnih izvora. 68 Do augusta 1943. odravanje veza izmeu Mihailovia i izbjeglike vlade u Londonu vrena je iskljuivo britanskim vojnim kanalima, ali nain na koji je vrena predstavlja jo uvijek mnogo diskutiranu temu medu etnikim autorima u zapadnom svijetu. etniki autori tvrde da su te veze bile potpuno pod britanskom kontrolom, te da su Britanci esto zadravali, iskrivljavali, kljatrili ili naprosto proputali da alju poruke u oba smjera, te da su na taj nain naruili suverena prava jedne saveznike zemlje. Predstavnici jugoslavenske vlade su tu situaciju smatrali otvorenim vrijeanjem. Zbog toga je problem odravanja veza uzrokovao mnogo potekoa izmeu izbjeglike vlade i Mihailovia s jedne i Britanaca s druge strane. Radoje L. Kneevi, Jugoslovenska vlada i Draa Mihailovi, Poruka, br. 13, str. 10-11 i br. 23, str. 9-10. Kasnije tokom rata izbjeglikoj vladi i Mihailoviu je bilo mogue uspostaviti druge kanale za vezu, bez britanske kontrole, ukljuujui i jednosmjerni kanal (od augusta 1943. do septembra 1944) izmeu Jugoslavije i ambasadora Fotia u Washingtonu, preko ureaja amerike mornarice. Vidi Foti, The War We Lost, str. 228. Postojali su i kanali

preko Istanbula i Alira neto kasnije. Vidi Jovan onovi, Veze sa generalom Mihailoviem sa-Srednjeg istoka. Ali u vrijeme kad su ti kanali potpuno proradili sudbonosne saveznike odluke da se prelomi tap nad Mihailovievim etnicima u zemlji ve su bile donesene, a time su se izjalovila nastojanja njegovih predstavnika u inozemstvu i mnogih stranih pristalica da mu prue podrku. 69 Hudsonove i Baileyeve poruke posluile su kasnije kao glavni materijal za britanski obavjetajni prirunik The etniks koji je Saveznika komanda za Sredozemlje izdala u septembru 1944. Nakon ovih diskusija izmeu niih jugoslavenskih i britanskih funkcionara o Mihailoviu i njegovoj politici, predsjednik vlade Jovanovi je 31. decembra 1942. pokrenuo tu temu s britanskim ambasadorom Rendelom i slijedeeg je dana dobio od njega uvjeravanja da Foreign Office i dalje ima puno povjerenje u jugoslavensku vladu i Mihailovia. Jovanovi je takoer dobio obavjetenja o misiji pukovnika Baileya pri Mihailovievom tabu.70 Tog istog dana Jovanovi je podnio ostavku. Treeg januara sastavio je svoju drugu vladu, ali budui da je Mihailovi zadran kao ministar vojske, mornarice i vazduhoplovstva, britansko-jugoslavenski odnosi ostali su zategnuti, a novi udarac pretrpjeli su uskoro zbog jednog dogaaja koji se desio 28. februara 1943. u selu Gornje Lipovo u Crnoj Gori. Tamo je na jednoj privatnoj proslavi Mihailovi u poneto pripitom stanju odrao govor u kojem je izrazio mnoge stavove kojima su Britanci mogli prigovoriti. Bailey je o detaljima tog govora izvijestio Kairo i London, i 29. marta Churchill je zamjenjujui otsutnog ministra vanjskih poslova Edena uputio Jovanoviu otru notu.71 70 Raduje L. Kneevi, Jugoslovenska vlada i Draa Mihailovi, Poruka br. 24, str. 14. 71 Tekst ove note br. R 2538/2G prvi je objavio 1945. ivan L. Kneevi u publikaciji Why the Allies Abandoned, dio 2, str. 2-3 i taj izvor sam koristio. Kurziv kao u izvorniku. Vlada Njegovog Velianstva, rekao je Churchill Jovanoviu, postaje ozbiljno uznemirena zbog najnovijeg razvoja dogaaja u jugoslavenskim stvarima i sve vie zabrinuta za budunost ukoliko se ne poduzmu koraci koji bi doveli do vee mjere jedinstva, ne samo meu raznim elementima otpora u zemlji i meu Srbima, Hrvatima i Slovencima, nego i u jugoslavenskim krugovima u inozemstvu. On shvaa potekoe, rekao je, da se pod sadanjim okolnostima postigne bilo kakvo trajno rjeenje, ali uznemiruje ga injenica da podijeljenost miljenja i pogleda postaje sve izrazitija. Konkretno, on zna iz izvjetaja oficira za vezu (Baileya) da se faktino stanje graanskog rata izmeu etnika i drugih pokreta otpora nastavlja i da se u toj borbi general Mihailovi izravno ili neizravno povezao s talijanskom okupacionom vojskom. Zatim se posebno pozvao na Mihailoviev govor od 28. februara, onako kako je o njemu izvijestio pukovnik Bailey koji je bio prisutan:

3.U toku tog govora general Mihailovi je rekao da su Srbi sada ostali potpuno bez prijatelja, da ih Englezi zbog svojih stratekih ciljeva tjeraju da poduzimaju operacije, a da nemaju ni najmanju namjeru da im pomognu, ni sada ni ubudue, te da se sada Englezi bore do posljednjeg Srbina u Jugoslaviji. Dalje je rekao da Englezi pokuavaju kupovati srpsku krv po cijenu jedne beznaajne poiljke oruja, ali da on nikada nee sudjelovati u toj sramotnoj trgovini tipinoj za tradicionalnu englesku perfidiju. Daleko od toga da budu gosti, jugoslavenski Kralj i vlada praktino su engleski zarobljenici. Vlada Njegovog Velianstva zatoila ih je i na njih zaboravila, ona je besramno pogazila jugoslavenski suverenitet pregovarajui direktno sa sovjetskom vladom o unutranjim jugoslavenskim problemima. BBC je s gnusnim cinizmom napustio svoju podrku svetoj srpskoj stvari. Saveznika elja za prevarom zadovoljena je nepravodobnim, licemjernim i antijugoslavenskim djelovanjem partizana - ali neka Saveznici shvate da nikakve njihove prijetnje ili djela nee odvratiti Srbe od njihove zaklete i svete dunosti da istrijebe partizane. Sve dokTalijani ostanu njegov jedini odgovarajui izvor potpore i openito pomoi, nita to bi Saveznici mogli uiniti nee ga natjerati da promijeni svoj stav prema Talijanima. Njegovi su neprijatelji partizani, ustae, Muslimani i Hrvati. Kad svri s njima onda e se okrenuti protiv Talijana i Nijemaca. Na kraju je rekao da mu ne trebaju vie nikakve veze sa zapadnim demokracijama iji je jedini cilj da dobiju rat na tui raun. 4. Vi znate da je politika vlade Njegovog Velianstva oduvijek bila da prui generalu Mihailoviu punu podrku u borbi protiv snaga Osovine i da mu poalje svu moguu materijalnu pomo. Kroz dvije godine ona je provodila tu politiku do granica svoje moi i zbog toga je tim vie zaprepatena ovakvom reakcijom generala Mihailovia. Ja uviam da rijei izgovorene u aru ne moraju izraavati promiljeni sud, te da se general Mihailovi privremeno moe osjeati ogorenim zbog male pomoi (na nesreu, zbog razloga izvan kontrole vlade Njegovog Velianstva) koju mu je do sada bilo mogue poslati. Vi ete ipak shvatiti da vlada Njegovog Velianstva ne moe zaobii taj ispad, niti prihvatiti bez objanjenja i protesta politiku koja se tako potpuno razilazi s njenom vlastitom. Ona ne bi pred britanskom javnou i pred svojim Saveznicima nikada mogla opravdati trajnu podrku jednom pokretu iji se voa ne aca javno izjaviti da su njeni neprijatelji njegovi saveznici da li privremeni ili trajni nebitno je - te da njegovi neprijatelji nisu njemaki i talijanski napadai njegove zemlje, nego njegovi zemljaci Jugoslaveni, a glavni meu njima ljudi koji se upravo ovog asa bore i daju svoje ivote za osloboenje njegove zemlje od tuinskog jarma. Churchill je diplomatski dodao kako ne vjeruje da takva politika ima odobrenje ili da na bilo koji nain odraava poglede jugoslavenske vlade, ali budui da je Mihailovi jugoslavenski ministar rata, jugoslavenska vlada treba biti svjesna njegovih pogleda i odmah poduzeti potrebne korake da generala Mihailovia u potpunosti i pravilno obavijesti o svojim pogledima na te stvari, te da mu naredi da se ubudue dri linije koja e biti u veem skladu sa stavovima jugoslavenske vlade i vlade Njegovog Velianstva. Zavrna

reenica Churchiliovog pisma nije ostavljala mjesta sumnji u britanski stav: Vi ete, siguran sam, uvidjeti da se moe pokazati potrebnim da vlada Njegovog Velianstva izmijeni svoju sadanju politiku favoriziranja generala Mihailovia, a iskljuivanja ostalih pokreta otpora u Jugoslaviji, ukoliko general Mihailovi ne promijeni svoju politiku i prema talijanskom neprijatelju i prema svojim jugoslavenskim zemljacima koji se odupiru neprijatelju. Naravno, u to vrijeme situacija je ve bila posve drugaija. Mihailovieve su snage bile potuene na Neretvi i u istonoj Hercegovini i on ni vojno ni politiki nije vie bio ono to je bio samo mjesec dana ranije, a to e se uskoro odraziti na britanske odnose s Mihailoviem i s partizanima. Jovanovi nije otkrio tekst note svojoj vladi i, nakon nekoliko sastanaka s ambasadorom Rendelom, pokuao je umanjiti znaenje Baileyevog izvjetaja.72 72 U svom lanku Britanci i Draa Mihailovi Ante Smith Paveli poziva se na str. 235 na jedan novinski lanak iz 1956. koji je napisao dr Juraj Krnjevi, potpredsjednik u Jovanovievoj vladi, u kojem se kae da je puni tekst Churchiliovog pisma vidio tek trinaest godina nakon to je napisan. U tom lanku Paveli je u srpsko-hrvatskom prijevodu objavio mnogo jugoslavensko-britanske korespondencije koja se odnosi na Mihailovia i etnike, ukljuujui i Churchillovo pismo. Mihailoviev govor, objasnio je on Churchillu, bio je namijenjen tek maloj grupi ljudi, a ne iroj javnosti: treba uzeti da ne izraava vie od trenutnog raspoloenja. U isto vrijeme Jovanovi duboko ali zbog izraza koje je general Mihailovi upotrijebio protiv Velike Britanije i rekao je da u svojim najnovijim izvjetajima Mihailovi odbacuje optube zbog kolaboracije s Talijanima.73Nakon ove razmjene miljenja, jugoslavenska izbjeglika vlada i britanska vlada inile su odlune napore da poprave odnose Britanaca s Mihailoviem. Britanski Foreign Office sastavio je 7. maja 1943. slubeni niz prijedloga o uzajamnom voenju poslova da ih Mihailovi odobri i Mihailovi ih je prihvatio, iako mu se neki od uvjeta nisu mogli sviati. Glavne toke tih prijedloga predviale su da prvenstveni Mihailoviev cilj treba biti otpor Osovini, da kolaboracija s Talijanima i generalom Nediem mora definitivno prestati, da zbog toga svi kojih se to tie trebaju uiniti svaki napor kako bi se postigla miroljubiva nagodba s partizanima, te da general Mihailovi ni u kom sluaju nee izvoditi operacije protiv njih osim u samoobrani, i da britansku vojnu komandu u prvom redu zanima doprinos koji se od pokreta otpora u okupiranim zemljama razumno moe oekivati u daljem toku rata. Poveana britanska pomo uslijedit e samo ako Mihailovi prihvati ove prijedloge.74 Sporazum je takoer utvrivao da general Mihailovi mora slijediti nareenja generala Henryja Maitlanda Wilsona, britanskog komandanta Srednjeg istoka, koji je odgovoran za isporuku svake pomoi, te za odravanje svih veza s etnicima, ukljuujui i veze pri Mihailovievom tabu.75 73 Vidi Jovanovievo pismo od 6. aprila 1943. Churchillu u ivan L. Kneevi, Why the Allies Abandoned, dio 2, str. 8.

74 Ibid, str. 10-14, citat je na str. 12. Vidi takoer izvjetaj Foreign Officea pod naslovom Odnosi izmeu generala Mihailovia i vlade Njegovog Velianstva, od 27. jula 1944, str. 4-5 F. O. 371/44276, R 12712/11/92 75 To je bio jedan od faktora koji su komplicirali i zadrali slanje pomoi Mihailoviu. Saveznika komanda Sredozemlja u sjevernoj Africi, pod komandom generala Eisenhowera, bila je u mnogo boljoj poziciji od Britanske komande Srednjeg istoka da pomogne Mihailoviu, ali nije bila nadlena da to uini, jer je demarkaciona linija ila sredinom Jadrana. Ova podjela komandnih zona ostala je sve do 1944, kad je general Wilson naslijedio Eisenhowera na poloaju Vrhovnog komandanta saveznikih snaga na Sredozemlju. Wilson je imenovao specijalnog oficira zaduenog za pomo Titovim partizanima i ostalim grupama otpora na Balkanu, koje su podravali Britanci. Vidi Churchill, The Second World War, V, 330-331, 422-424, 447-448. Mihailovi se je u to vrijeme nalazio u vrlo tekom poloaju. Glavninu njegovih snaga iz Crne Gore i Hercegovine unitili su partizani nakon operacije Weiss, a od onoga to mu je ostalo mnogo su razoruali Nijemci, a donekle i Talijani. Sreivanje razmirica s Britancima i dobivanje njihove vee vojne i politike pomoi znailo je sada Mihailoviu jedinu ansu za opstanak i on je bez mnogo oklijevanja prihvatio prijedloge. Ipak je estoko poricao da je kolaborirao s Talijanima i Nedievim snagama,-te izjavljivao da se protiv partizana borio tek u samoobrani protuslovei tako izravno svim injenicama do kojih su doli oficiri britanske SOE i drugi obavjetajni izvori.76 76 Mihailovi je prihvatio britanski prijedlog telegramom br. 1597 od 1. juna 1943, upuenim izbjeglikoj vladi. ivan L. Kneevi, Why the Allies Abandoned, dio 2, str. 13-14. Ovdje je potrebno vratiti se prijedlogu to ga je poetkom 1943. svojim pretpostavljenima u Kairu dao pukovnik Bailey, nakon to je prouio situaciju u Jugoslaviji iz prve ruke. On je predloio da bi Britanci u svrhu slanja vojne pomoi grupama otpora trebali Jugoslaviju podijeliti u dvije zasebne zone. U jednoj od njih trebalo bi priznati etnike kao jedine ovlatene da primaju britansku pomo, a u drugoj samo partizane. Problem bi oito bio u tome da se odrede granice dviju zona, a zatim da se uvjeri partizane da bi trebali suraivati prema britanskim prijedlozima i planovima. Kako je vrijeme prolazilo, dogaaji na sredozemnom ratitu (posebno predstojea invazija Italije) jo su uvjerljivije britanskim obavjetajnim i vojnim nadletvima nametali ideju da se ispita mogunost suradnje s partizanima u nastupanju protiv Osovine na jugoslavenskom teritoriju. Bailey je dao konkretan prijedlog zasnovan na etnikom obavjetenju da se partizanske snage u zapadnoj Bosni sastoje samo od oko etiri tisue tvrdokornih komunista i nekih deset tisua zavedenih boraca koje bi bilo lako obratiti na etnitvo. On je predloio da bi komuniste trebalo navesti da se pomaknu u planinsko podruje zapadno od Zagreba, dok bi etnike snage ule u bosanska podruja koja bi ispraznili partizani. S tako

razdvojenim etnicima i partizanima Mihailovi vie ne bi imao ispriku da se mora u samoobrani boriti protiv partizana umjesto protiv snaga Osovine; Bailey je mislio da bi premjetanjem Hudsona k Titu Britanci mogli osigurati direktnu kontrolu daljnjih partizanskih operacija u Hrvatskoj. Ovaj prijedlog je uvelike potcijenio snagu partizana, a precijenio etniku. Takoer je bila sasvim naivna i gotovo smijena zabluda pretpostaviti da bi Hudson mogao uvjeriti partizane da iz zapadne Bosne odu na podruje zapadno od Zagreba.77 Hotimice ili nehotice, Bailey je svojim pretpostavljenima nudio da ozbiljno razmotre upravo ono to su etnici htjeli postii svojim planiranim marem na Bosnu, iako su etnici u stvari vie eljeli unititi partizane nego ih samo istjerati. Ali njemake jedinice, talijanske divizije s pomonim etnikim snagama te hrvatske kvislinke trupe otpoele su 20. januara operacijuWeiss protiv Titovih snaga na Baniji, na Kordunu, u Lici i u zapadnoj Bosni. Istovremeno, Mihailovicevi etnici pripremali su se da u povoljnom asu uu u bitku s glavninom svojih snaga ne bi li partizanima zadali, kako su mislili, konaan udarac. Bailey je o ovoj operaciji Osovine morao saznati vrlo brzo nakon njenog poetka, ali su ga etnici oito pokuali drati u neizvjesnosti o ulozi koju su oni trebali odigrati, i kao talijanske pomone trupe i u koordiniranim paralelnim akcijama. 77 Deakin, The Embattled Mountain, str. 178-180. Baileyev prijedlog razmatrale su i odbacile britanske vojne i politike vlasti: Foreign Office protivio se iz nekoliko razloga, a Ministarstvo rata tvrdilo je da Bailey nije tono obavijeten o partizanima u Bosni i Hrvatskoj i o razmjerima propartizanskih i antietnikih osjeaja u veem dijelu zemlje.78 Meutim, situacija se poela tako brzo mijenjati da su ove britanske diskusije postale bespredmetne. Kao to je objanjeno u prethodnoj glavi, partizani su, nakon to im je uspjelo prei preko Neretve u istonu Hercegovinu sredinom marta, nanijeli etnicima niz poraza i gonili njihove ostatke cijelim putem do Sandaka i u Crnu Goru. Ovi porazi, kao i razoruavanje uriievih i jo nekih etnikih jedinica koje su poduzele njemake trupe uavi u Crnu Goru oko 12. maja, prisilile su Mihailovia da se povue u pravcu Srbije s nekih dvije tisue ljudi to ih je na brzinu bio pozvao iz Srbije da pomognu zaustaviti partizansko napredovanje.79 78 Ibid, str. 180-181. Stav koji je o tome zauzelo britansko ministarstvo rata jo je jedan dokaz da su Britanci osim SOE imali u Jugoslaviji i druge obavjetajne izvore. 79 Ibid, str. 187. Kairo je javio Londonu da se Mihailovi povlai u Srbiju s 1.000 do 2.000 ljudi. Ova jrojka mora da potjee od Baileva, koji se u to vrijeme povlaio s Mihailoviem u Srbiju. Kako smo vidjeli u jlavi 7, biljeka 144, kasnije je Lukaevi naveo vei broj. Britanska komanda Srednjeg istoka, oslanjajui se nesumnjivo na Baileyeve izvjetaje, obavijestila je drugom polovinom maja London da je njen dojam kako rijeka Ibar u Srbiji predstavlja stvarnu liniju koja dijeli etnike u odstupanju i partizane koji napreduju,80 te je

izdala nareenja generalu Mihailoviu koja bi, budu li posluana, Jugoslaviju podijelila u dvije zasebne zone, jednu etniku a drugu partizansku, ali ti su se teritoriji potpuno razlikovali od onih koje je prvotno predloio Bailey. Ovu detaljnu operativnu odluku generala Wilsona, Bailey je u formi pisma predao 28. maja generalu Mihailoviu. Pozivajui se na ranije sporazume, Wilson je Mihailoviu naloio da u potpunosti surauje sa saveznikim snagama. Ova britanska odluka, primjeuje se u nareenju, zasniva se na tri tvrdnje: da etnici zapadno od Kopaonika ne predstavljaju borbenu snagu od bilo kakve vanosti, da su Mihailovieve jedinice u Crnoj Gori, Hercegovini i Bosni ve unitene ili tijesno surauju s Osovinom, te da je takoer teko rei da njegove jedinice postoje u Hrvatskoj, Slavoniji i Sloveniji. Nadalje, kae se u naredbi, partizani predstavljaju dobru i efikasnu borbenu snagu u svim onim dijelovima zemlje gdje samo kvislinzi predstavljaju generala Mihailovia. Nakon ovih uvodnih reenica u naredbi se daju slijedee posebne instrukcije: 1) Mihailovi mora obustaviti svaku suradnju sa snagama Osovine; 2) on smjesta mora prei na podruje planine Kopaonik u Srbiji (istono od Ibra) sluei se i silom ako bude potrebno; 3) Britanci e odsad smatrati kao Mihailovievo samo podruje istono od Ibra i tamo e mu zranim putem slati obilnu pomo. Komanda Srednjeg istoka takoer je zahtijevala da BBC napadne kao izdajice sve kvislinge koji se bore zajedno s Talijanima, navodei poimence tri etnika prvaka generala ukanovia, pukovnika Staniia i vojvodu Jevevia. Bailey je dobio instrukcije da naredbu preda na krajnje kategorian nain te da dobije hitan i nedvosmisleno povoljan odgovor.81 80 Ibid, str. 187. 81 Za puni tekst vidi ivan L. Kneevi, Why the Allies Abandoned, dio 2, str. 14 15. Ovo je ponovni prijevod na engleski sa srpskohrvatskog (pa opet s engleskog na srpskohrvatski!). Poruku su odobrile takoer i jritanske vlasti u Londonu. Mihailovi je ovu naredbu smatrao totalno neprihvatljivom, pa je, ne odgovorivi Wilsonu, sadraj naredbe i svoje miljenje o njoj javio izbjeglikoj vladi. Mihailovia je vrijeao ne samo stil nareivanja koji smjesta zahtijeva pismeni odgovor i udovoljenje, ve su ga razbjesnile i implikacije ove naredbe, tako je kao ministar vojske, mornarice i vazduhoplovstva, te kao naelnik taba Vrhovne komande polagao pravo na vrenje jurisdikcije u cijeloj zemlji, Britanci mu nareuju da se povue u jedan kut zemlje i govore mu da e priznavati njegovu vlast samo u tom dijelu, dok e u veini drugih dijelova zemlje implicite priznavati jurisdikciju Titovog revolucionarnog pokreta. Mihailovi je naredbu protumaio kao zahtjev da kapitulira pred Britancima. Budui da ni on ni njegovi suradnici nisu priznali kapitulaciju pred Osovinom, oni sigurno nee kapitulirati ni pred Britancima, rekao je, tim vie to prema jugoslavenskom Ustavu i vojnim propisima samo vlada ima ovlatenje da odgovori na takvu naredbu. Takoer ga je duboko uvrijedila britanska prijetnja da e njegove oficire ukanovia, Staniia i Jevevia proglasiti izdajicama zbog njihove navodne kolaboracije s Talijanima; na to je imala pravo samo jugoslavenska vlada, i to na temelju informacija dobivenih od Centralnog nacionalnog

komiteta. Kada to rade Britanci, to predstavlja mijeanje u jugoslavenske unutranje stvari. Izjavio je da vie nee podnositi ovakve uvrede.82 82 Ibid, str. 15. Izdavajui ovu naredbu Britanci su se moda zaista nadali da e istisnuti Mihailovia. On se mogao naljutiti do te mjere da podnese ostavku ili da odbije suglasnost, pa se tako izloiti optubama za insubordinaciju, to Britanci u danom asu ne bi oklijevali iskoristiti.83 Ali Mihailovi je naprosto odbio da naredbu uzme na znanje i britanske su je vlasti povukle izjavivi da e trebati povesti nove razgovore o operativnim mogunostima im Mihailovi prihvati ranije uvjete britanske vlade to je on u meuvremenu i uinio.84 Cijela ta stvar u mnogome je pogorala etniko-britanske odnose. Sporna naredba i sama ukazuje na korijene etniko-britanskih tekoa to jest, na britansko nastojanje da steknu operativnu komandu nad Mihailoviem i njegovom Jugoslovenskom vojskom u otadbini, te na Mihailovievu upornu ali posve razumljivu odlunost da tu komandu ne prihvati, budui da je bio komandant te vojske i legitimni lan jedne Saveznike vlade, pa stoga u boljoj poziciji od Britanaca da bi mogao znati to je za njegov pokret i njegove ljude bolje na kratku i na dugu stazu. Britanskom stavu odmagala je injenica da praktino nisu investirali nita osjetno u vidu vojne pomoi, a nisu mogli Mihailoviu niti obeati bitniju materijalnu pomo za pravi gerilski rat protiv Osovine, pa ni iskrcavanje na dalmatinskoj obali. 83 Na konferenciji jugoslavenskih vojnih i drugih historiara (uz sudjelovanje mnogih koji se ne bave povijeu, te stranih strunjaka) odranoj u Sarajevu od 27. juna do 2. jula 1969, Deakin je ovu naredbu protumaio kao prvi korak u procesu odbacivanja Mihailovia. Vidi Neretva-Sutjeska 1943, str. 404-405. 84 Vidi izvjetaj Foreign Officea pod naslovom Odnosi izmeu generala Mihailovia i vlade Njegovog Velianstva, str. 5. Prvotni prijedlog pukovnika Baileya da se Jugoslavija podijeli na dvije zone otpora podrazumijevao je uspostavljanje neposrednih odnosa izmeu Britanaca i partizana. Kako bi se izbjegla opasnost da od Jugoslavije nastane druga panjolska, Bailey je zahtijevao da podrka jugoslavenskim gerilcima postane zajedniki anglo-sovjetski projekt. Odbacujui ideju o dvije zone, britanske su vlasti 3. marta 1943. odluile da se usporedno s daljnjim pruanjem podrke Mihailoviu britanski oficiri trebaju ubaciti u ostale grupe otpora, te ako njihove informacije to opravdaju, treba svaku moguu pomo poslati i tim grupama. Ova je odluka predstavljala formalnu osnovu za kasnije djelovanje britanskih slubi u cilju uspostavljanja kontakta s hrvatskim gerilcima, mislei na partizane.85 Izviaki kontakti u aprilu i maju pokazali su da su partizani voljni i spremni izvravati koordinirajue zadatke na ije preuzimanje Saveznicima nije uspjelo sklonuti etnike. Ovim preliminarnim dodirima uslijedilo je de facto priznanje partizana kao saveznike borbene snage, te davanje i neke

pomoi. Slijedeu fazu karakterizira podjednaka pomo i partizanima i etnicima, ali s jakom tendencijom u korist partizana. Nakon toga dolo je u Teheranu i do formalnog priznanja partizana kao saveznike snage, a u slijedeih nekoliko mjeseci do povlaenja formalnog priznanja, te vojnih misija i svake pomoi etnicima, i do prijenosa cjelokupne vojne, politike i diplomatske podrke na partizane. Tim korakom Mihailovi je stekao jo jednog neprijatelja, a partizani monog saveznika. Tako je vojnim porazima koje su partizani nanijeli etnicima u martu i aprilu 1943. u istonoj Hercegovini, jugoistonoj Bosni i u Crnoj Gori, zapoela i zalazna faza etnikog pokreta. Njegov se poloaj do septembra zamjetno pogorao, iako je Mihailovi nastavljao polagati pravo na vlast nad itavim jugoslavenskim teritorijem, a njegove snage i dalje nastavljale borbu protiv partizana u Srbiji i drugdje, te poduzimale i neke napade na Nijemce i kvislinke trupe. Prema sporazumu koji su postigli pukovnik Bailey i general Mihailovi negdje u januaru ili februaru 1943. devet britanskih podmisija upueno je od aprila nadalje raznim regionalnim etnikim komandama u Srbiji. Ove su misije bile opremljene radio-stanicama kojima je trebalo izvjetavati o organizaciji i jaini etnika, ali su prema potrebi trebale sudjelovati i u samostalnim sabotanim operacijama na saobraajnim linijama i znaajnim rudarskim postrojenjima.86 Izgledalo je da se stvari odvijaju glade - u septembru je misija pri Mihailovievom tabu podignuta u rangu imenovanjem brigadnog generala CD. Armstronga za njenog vodu, iako bez velike nade da e se odnosi mnogo popraviti - a ak se i Mihailovi doimao malo spremniji za suradnju. U okrunici koju je uputio svojim trupama 7. augusta rekao je: U mesecu junu i julu ove godine bio sam prinuen da otro istupim u odbrani interesa naega naroda i Jugoslavije. Moja poruka saveznicima Englezima bila je otra, puna gorine i prekora... Zadovoljan sam da Vam javim da su od sada ponovo odnosi sa Engleskom Vrhovnom Komandom savezniki, i da u tome ima mnogo Vae zasluge, jer su se nai redovi pokazali vrsti i verni Kralju i Otadbini.87 85 Deakin, The Embattled Mountain, str. 180, 185-186. 86 Ibid, str. 180, 183. 87 Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, etniki dokumenti, reg. br. 3/3, kutija 2. Taj optimizam bio je kratka vijeka. Razmimoilaenja izmeu Britanaca i etnika bila su preozbiljna i prevelika da bi se mogla prebroditi. U mnogim regionalnim etnikim tabovima dolo je do neprilika izmeu etnikih somandanata i britanskih oficira; prema Deakinu, izvjetaji koje su slali Britanci >gotovo bez iznimke... bili su nepovoljni po etnike kao borbenu snagu i... te su Doruke dopunjavale kritike dojmove koje su o Mihailovievom pokretu (ak i u biji) stekli i SOE i Britanska komanda Srednjeg istoka.88 etniki komandanti )ili su jednako kritini prema britanskim oficirima za vezu. Dvije ilustracije bit e dovoljne. Potpukovnik Keserovi informirao je 18. jula 1943. drugu kruevaku etniku brigadu da e britanski kapetan posjetiti podruje brigade. Traio je da kapetana lijepo

prime i sigurno prate, ali da mu kretanje usmjere samo tamo gdje moe vidjeti etniku mo i organiziranost. Obavijest zavrava: Potrebno je imati u vidu da ovi nai 'saveznici' ele mnogo da kupe a nita da ne prodaju. Ne davati im nikakve podatke. Govoriti im o snazi naega naroda i vrstoj odanosti eneralu Drai Mihailoviu, o tome da drugih stvarnih oruanih snaga u Srbiji i nema.89 88 Deakin, The Embattled Mountain, str. 183; vidi i The etniks, str. 16-17. 89 Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, etniki dokumenti, reg. br. 13/1, kutija 129. Druga ilustracija moe se nai u pismu majora Punie B. Veovia, komandanta za podruje rudnika bakra u Boru, sjeveroistona Srbija, majoru Eriku Greenwoodu, glavnom britanskom oficiru za vezu pri njegovoj jedinici. To je dugako protestno pismo, datirano 27. septembra 1943. i napisano nakon verbalnog sukoba koji se dogodio poslije jedne vojne pogreke. U pismu se pria kako su Greenwood i njegovi drugovi natjerali Veovia da napadne njemaku kolonu usprkos etverostrukoj njemakoj brojanoj nadmonosti i jo veoj u naoruanju. Akcija britanskih oficira otkrila je tom prilikom etnike poloaje Nijemcima i svrila je izgleda prilinim brojem ranjenih, meu njima i nekim Britancima. Greenwood je takoer htio natjerati etnike da napadnu Borske rudnike. Kad je Veovi izrazio bojazan od represalija nad civilnim stanovnitvom, Greenwood je odgovorio: Bez obzira na represalije, vi morate napasti Nemce i izvriti naa nareenja; vi nosite britanske uniforme. Veovia su vrlo ljutili ovi pokuaji britanskih oficira da preuzmu operativnu komandu i u tom pismu iznosi sve svoje pritube openito uobiajene etnike pritube protiv Britanaca: slaba i esto neprikladna vojna pomo, neposredna kontrola i popis padobranom sputene opreme, nerijetko neljubazno, gotovo neprijateljsko ponaanje prema etnicima, premalo potovanje svega onoga to je srpski narod uinio za Britance, djelovanje britanskih oficira protivno onome to Veovi smatra da je politika britanske vlade, podrka komunistima, tetoenje Hrvata, antietnike emisije koje emitira BBC, nesmotreni pristup britanskih oficira operacijama, neobaziranje na represalije nad civilnim stanovnitvom i tako redom.90 Kao u odnosima izmeu Mihailovia i britanskih oficira pri njegovom tabu, ovdje je takoer formalni predmet spora bilo otvoreno nastojanje britanskih oficira da se etnicima nametnu kao operativni komandanti. etnicima je moralo izgledati da ih Britanci tretiraju kao da je Jugoslovenska vojska u otadbini domorodaka vojska u nekoj britanskoj koloniji. Da su Britanci isporuili veliku koliinu oruja i ostale vojne opreme, da je njihova vlada nastavila s antipartizanskim i potpuno proetnikim kursom, a osobito da je postojala nada u skoro savezniko iskrcavanje na dalmatinsku obalu, situacija bi bila poneto drugaija. Ali uz tek krte isporuke, uza sve veu podrku partizanima nakon maja 1943, uz neprestanu kritiku Mihailovia i pokuaje da ga se ukloni i zamijeni nekim drugim vodom koji bi ih sluao, nije nikakvo udo da se ni Mihailovi ni njegovi lokalni komandanti nisu htjeli podvri britanskom autoritetu i postati britanski pioni.*

90 Ibid, reg. br. 19/1-2, kutija 129. * Knjiga Joze Tomasevicha The Chetniks napisana je 1974. godine, a objavljena 1975. Autor nije mogao jzeti u obzir neke dokumente britanske tajne slube koji su postali dostupni javnosti upravo 1975. godine. Iz :ih materijala moe se zakljuiti da je vrlo uzak krug najmjerodavnijih britanskih vojnih i politikih voda ve vrlo rano i vrlo precizno bio upoznat s razmjerima etnike suradnje s Nijemcima, a na osnovi deifriranih radio-depea izmeu njemakih vojnih tabova. ini se da je to glavni razlog to Britanci nikad nisu bili ;premni zadovoljiti etnike zahtjeve o isporuci oruja. Bilo im je, naime, jasno da etnici ni s eventualnim veim isporukama oruja ne bi bili spremni da se bore i da pomognu savezniki ratni napor. (Izdava) Britancima je odluka to da uine s Mihailoviem predstavljala problem. Najvie su htjeli da on promijeni kurs i da u borbi protiv Osovine postane saveznik partizana. Na kratku stazu to bi snagama Osovine nanijelo najvie tete, a na dugi rok bi opravdalo Britance da nastave podravati legitimnu vladu i ministra vojnog u zemlji, i olakalo da pomognu nastojanja da se izbjeglika vlada vrati na vlast poslije rata. Takoer su se mogli nadati da bi u toku tog procesa osposobili vladu da partizane koje su vodili komunisti uini nekodljivim i tako odvrati opasnost od poslijeratnog sovjetskog utjecaja na zemlju. Budui da Mihailovi nije htio suraivati, inilo im se da je manje zlo zamijeniti ga nekim drugim etnikim prvakom koji e biti spremniji suglasiti se s njihovim planovima. Ali to se pokazalo nemoguim.91 Konano, zakljuilo se da je jedini nain da se obustavi njegovo djelovanje oslabiti ga do beznaajnosti pa ga uz pomo kralja Petra ili ukloniti, ili nastaviti suraivati s partizanima i pomagati njima. 91 Britanci su svojevremeno ak razmatrali mogunost da pozovu Mihailovia u Kairo da raportira cralju Petru, pa da ga zatim zadre. Ali jer se pretpostavljalo da se on ne bi pokorio jednoj takvoj naredbi, plan e odbaen. Biber u Vjesniku u srijedu(VUS) od 21. juna 1972, str. 34. Prvi vaniji znak britanskog pritiska bila je ostavka Slobodana Jovanovia kao predsjednika izbjeglike vlade, 17. juna 1943. Budui da je Jovanovi bio jedan od najnepokolebljivijih Mihailovievih zagovornika i daleko najutjecajniji jugoslavenski ministar u emigraciji, njegov je odlazak predskazivao poetak kraja etnike prevlasti u izbjeglikoj vladi. Mihailovi je jo skoro godinu dana ostao ministar vojske, mornarice i vazduhoplovstva, ali njegov i vladin poloaj postajao je sve nesigurniji. Britanci su time mnogo gubili: pod uvjetom da se pokore naredbama, etnici su im bili vani kao predstavnici srpskih nacionalistikih snaga u Srbiji, kao jaki potporanj dinastije Karaorevi koju su Britanci htjeli sauvati, kao pokret snane prozapadne orijentacije i, dugorono, kao jaka antikomunistika snaga. Ali mnogo neposredniji vojni razlozi bili su takoer uvjerljivi a konano i najprei. Sve dok Mihailovi nije htio ili mogao promijeniti svoju politiku i odgovoriti potrebama strategije zapadnih Saveznika na Sredozemlju, britansko-etniki

odnosi morali su se pogoravati, a toga su bili sasvim svjesni i Britanci i vlada u izbjeglitvu i sam Mihailovi.92 92 Dio Baileyevih poruka pretpostavljenima doao je sluajno u ruke Mihailovievih ljudi. Za Mihailovieve poruke izbjeglikoj vladi od 28. augusta i 30. augusta 1943, koje sadre izvatke iz Baileyevih poruka i neke Mihailovieve komentare, vidi Jovan onovi Telegrami Drae Mihailovia o engleskim misijama u svom tabu i engleskoj politici na terenu, Glasnik SIKD Njego, juni 1960, str. 24-29. BRITANSKA MATERIJALNA I FINANCIJSKA POMO ETNICIMA Dok je trajala, britanska pomo etnicima imala je nekoliko aspekata, ukljuujui kako znamo politiku i propagandnu potporu, kao i tehniku pomo u odravanju veze izmeu etnika i jugoslavenske izbjeglike vlade. Treba smatrati da je britanska propaganda van svake sumnje bila od ogromne vrijednosti to se tie popularizacije etnikog pokreta i samog Mihailovia, ne samo u inozemstvu ve u izvjesnoj mjeri i kod kue, i da je zaista najzaslunija za stvaranje legende o Mihailoviu. S unutranje i meunarodne toke gledita glavna se britanska politika pomo etnicima do jeseni 1942. sastojala u ignoriranju partizana. Ponaajui se kao da partizani ne postoje, Britanci su dali veliku prednost etnicima u zemlji, ojaavajui time njihovu legitimnost i dodjeljujui im ulogu ve prihvaenih buduih vladalaca u zemlji. Uz to je britanska podrka bitno osnaila etniku poziciju u inozemstvu, pa su etnici iz toga dugo mogli izvlaiti velike propagandne prednosti. Brojni izvjetaji koje su britanske vlasti podnijele jugoslavenskoj izbjeglikoj vladi sadre detaljne podatke o britanskoj materijalnoj i financijskoj pomoi etnicima. Prve poiljke zrakom sputene su Mihailoviu 9. novembra 1941. Slijedile su neke isporuke materijala podmornicom u januaru 1942. i etiri isporuke zranim putem u aprilu 1942. i opet izmeu juna i oktobra 1942, te isporuke avionima u decembru 1942. i u februaru, martu i aprilu 1943. Napokon, postoji izvjetaj o poiljkama izmeu maja i oktobra 1943. Ukupna koliina oruja i municije koju su Mihailoviu isporuili Britanci bila je prema tim izvjetajima ova: 43 minobacaa, 860 mina za bacae, 307 revolvera, 1.203 automatska revolvera, 1.866 puaka, 136 lakih mitraljeza, 217 pukomitraljeza, . 104 p. t. puke, 8.728 runih granata, 1,029.450 metaka za razno oruje i 2.368 kg eksploziva. Pored toga poslano je neto odjee i obue, radio-opreme, sanitetskih potreptina i slino. Neto je od tog materijala oteeno prilikom isporuke, a neto je, kako se navodi, pogrekom sputeno na neprijateljsko podruje. Britanske slube takoer su predale Mihailoviu izvjesne sume novca koje su, nakon utvrenih gubitaka, iznosile 45.410 britanskih funti u zlatu, 5.000 amerikih dolara u zlatu 99.420 dolara u novanicama, 75,980.000 talijanskih lira, 2.015 napoleondora, 13,064.000 Nedievih dinara, 11,540.000 bugarskih leva i 1,014.000 rumunjskih leja.93

93 D. (Duan J. onovi), Pomo koju je slala Velika Britanija (generalu Mihailoviu) Raznim kanalima Britanci su takoer isporuili etnicima stanovit iznos novca, koji je poslala jugoslavenska izbjeglika vlada. Pomo koju je Mihailovi primio iz tih izvora iznosila je oko 50.000 funti sterlinga, 52.000 amerikih dolara, 2.500 napoleondora, 10 do 15 milijuna rumunjskih leja i nekoliko milijuna Nedievih dinara.94 Jugoslavenska izbjeglika vlada i njeni obavjetajni organi u Kairu i Istanbulu takoer su s Britancima raspravili mogunost stvaranja jednog domaeg fonda u Beogradu koji bi Mihailoviu posluio prema potrebama. Raspravljalo se o iznosu od. 100 milijuna Nedievih dinara. 94 Duan J. onovi Pomo u novcu Kraljevske jugoslovenske vlade generalu Mihailoviu. Glasnik SIK.D Njego, decembra 1960. Pretpostavljalo se da e u fond prilagati industrijalci i trgovci u okupiranoj Srbiji koji bi za uzvrat na svoje priloge dobili kredit u inozemstvu. Od tih razgovora nikad se nita nije ostvarilo.95 95 Ibid, Glasnik SIKD Njegoh, decembra 1961. etnici su bili razoarani i razljueni slabom pomoi koju su primali, a Mihailovi i vlada u izbjeglitvu neprestano su od Britanaca traili vie. Sve dok su podupirali Mihailovia, Britanci su imali uvijek isti odgovor da nemaju dovoljno aviona potrebnih za isporuke, te da imaju mnogo drugih, vanijih prioriteta. Ali premda je britanska pomo u vojnom materijalu bila krajnje ograniena i stoga od malo koristi u vojnom smislu, bila je u svoje vrijeme od velikog politikog i psiholokog znaenja. Sve dok je dolazila, bila je dokaz da zapadni Saveznici stoje iza etnika; kad je prestala dolaziti, to je znailo da podrka opada i da e uskoro potpuno prestati. IZBJEGLIKA VLADA NAKON JUNA 1943. Britanska je vlada poetkom 1943. poela predlagati emigrantskoj vladi da iz Londona pree u Kairo, prividno zato da bude blie zemlji za vrijeme vanih tekuih operacija koje su se ticale Jugoslavije.96 Nee biti pogreno rei da je taj prijedlog dijelom doao i kao kulminacija sve veeg britanskog neraspoloenja zbog gloenja u emigrantskoj vladi, zbog Kairske afere i nagomilanih dokaza o kolaboraciji etnika s neprijateljem. Kao to smo vidjeli, Britanci su zaista bili razoarani djelovanjem i dranjem jugoslavenske vlade od jeseni 1941, a s vremenom su se okolnosti samo pogoravale. 96 Pavlovi, Pad Jovanovieve vlade, osobito str. 4. Iako je Pavlovi bio ef kabineta predsjednika vlade, pa tako i upoznat s pravim problemima, on pie samo o pitanjima koja bi se mogla nazvati unutranje politikim pitanjima vlade, (str. 16), izbjegavajui vane

vladine odnose sa Saveznicima i graanski rat u zemlji, te implikacije koje su ta pitanja imala za budunost Jugoslavije kao drave. Izmeu ostalog, britanska je vlada bila nezadovoljna i s kraljem Petrom njegovom okolinom, nedostatkom interesa za studij i nepostojanjem sistematskog programa koji bi ga pripremio za njegove dunosti monarha. Na britanski prijedlog, kralj Petar je u februaru 1943. prihvatio imenovanje jednog britanskog oficira, majora Archibalda Dunlopa Mackenziea, za svog autanta, a smijenio je majora Vohosku. Mackenziejev posao bio je nezahvalan, ali ga je obavljao sve do marta 1944.97 97 Biber u VUSu od 5. jula 1972, str. 33. Vrlo negativna ocjena linosti kralja Petra nalazi se u izvjetaju to ga je 30. juna 1944. podnio pukovnik Bailey. On je kralja pratio na turneji po nekim sredozemnim podrujima. F. O. 371/44292, R 11324/44/92. Jovanovi je podnio ostavku 17. juna 1943, budui da u vladi nije uspio postii koheziju potrebnu za donoenje vanih odluka, a bio je suoen sa sve veim britanskim pritiskom da Mihailovi promijeni svoju politiku. Piui poslije Jovanovieve smrti, Radoje Kneevi jasno kae kako misli da su Britanci bili umijeani: Vladu Slobodana Jovanovia sruila je tuinska ruka .... Recimo samo kao svoj zakljuak: da je obaranje Jovanovieve Vlade (i zatim, takorei automatski, pad Trifunovieve) bilo neophodni preduslov za ostvarenje plana da se Jugoslavija posle rata stavi pod tutorstvo dve Velike Sile.98 Posve jasno, Velika Britanija je htjela da se Jovanovi makne, ali je stvarni razlog njegovog pada bio u velikom porastu moi Narodnooslobodilakog pokreta u zemlji, u uspostavljanju neposrednih odnosa Britanaca i partizana, u openitom slabljenju etnike pozicije i kod kue i kod Saveznika, te u njegovom odbijanju da promijeni svoju velikosrpsku politiku, iako je kod kue oito bila neprovediva, a Britancima neprihvatljiva.99 98 Radoje L. Kneevi, Slobodan Jovanovi u politici, str. 33. 99 Za diskusiju o promjeni britanske politike prema dvjema suparnikim grupama u Jugoslaviji tokom prve polovine 1943. i o padu Jovanovieve vlade, vidi Kljakovi Promjena politike Velike Britanije prema Jugoslaviji u prvoj polovici 1943. godine, osobito str. 44-56. Tokom svog predsjednikog mandata koji je trajao sedamnaest i pol mjeseci, Jovanovi nije uinio nita odreeno da bi rijeio nacionalno pitanje ili problem federalne reorganizacije drave iako je sve to bi emigrantska vlada mogla u tom pogledu uiniti, pod danim okolnostima, imalo samo akademsko znaenje. Budui da je sam bio veoma proetniki raspoloen i okruen jo gorljivije proetniki nastrojenim vojnim i politikim savjetnicima, Jovanovi takoer nije uinio nita da rijei sukob izmeu etnika i partizana. Jovanovi se morao nositi i s dugakim nizom drugih problema u Londonu: s namjeravanom enidbom kralja Petra i grke kneginje Aleksandre, protiv ega je bio i on i svi srpski stranaki politiari, bojei se da bi to u zemlji moglo imati nepovoljan uinak za kralja i

dinastiju;100 zatim, sa sporom oko teksta pripremane vladine deklaracije o poslijeratnoj reorganizaciji zemlje i vladinoj politici;101 s jakom opozicijom hrvatskih ministara gotovo svakom prijedlogu predsjednika vlade i s njihovim inzistiranjem da najmanje jedno ambasadorsko mjesto, bilo u Londonu bilo u Washingtonu, pripadne Hrvatu, te da se odobri posebni budet za banovinu Hrvatsku, kojim e ban ubai raspolagati po svom nahoenju; sa ubaievim odbijanjem da saobraa s vladom i s njegovim inzistiranjem da zadri odnose neposredno s kraljem; s kontroverznom propagandnom djelatnou ambasadora Fotia u Washingtonu; s britanskim pritiskom da se vlada prebaci na Bliski istok i sa sve veim potekoama s Britancima oko Mihailovieve i etnike politike. Suoen s tako nerjeivim problemima unutar svog kabineta i uviajui da je u britanskoj politici prema izbjeglikoj vladi i etnicima dolo do temeljne i nepovoljne promjene, zbog uspostavljanja izravnog kontakta i pruanja pomoi partizanima, Jovanovi nije imao drugog izbora nego da podnese ostavku. 100 elji kralja Petra da se oeni princezom Aleksandrom protivila se je i njegova majka, kraljica Marija, i to je konano dovelo do prekida njihovih odnosa. 101 Za nacrt deklaracije vidi FRUS 194}, II, 1012-1014. Vidi takoer FRUS 1942, III, 827830, i Rendel, str. 216-217. Za srpsko-hrvatski tekst vidi Poruka, br. 53-54, str. 37-38. Jovanovia je na poloaju predsjednika vlade 26. juna 1943. naslijedio Milo Trifunovi. To je bio profesionalni politiar osrednjih sposobnosti, bivi ministar i vaan predstavnik Srpske radikalne stranke, ali je imao sedamdeset dvije godine i vrsto usaene velikosrpske ideje, pa je stoga posve jasno da nije bio sklon promjenama u svojim odnosima s hrvatskim ministrima u vladi, ili u utvrenoj politici prema etnicima i partizanima, ili u odnosima emigrantske vlade s Britancima. Njegova vlada sastojala se od etrnaest lanova, veinom efova, raznih politikih partija i emigrantskih grupa (i s Jovanoviem kao treim potpredsjednikom, uz Krnjevia i Kreka). Mihailovi je ostao ministar vojske, mornarice i vazduhoplovstva. Nije bila zastupljena samo Samostalna demokratska stranka, jer je odbila sudjelovati u vladi u kojoj je general Petar ivkovi bio ministar bez portfelja i vrilac dunosti ministra vojske, mornarice i vazduhoplovstva. Ali dogodila se i jedna vrlo vana promjena: Radoje Kneevi, ministar dvora od marta 1941, smijenjen je, a kao vrilac dunosti postavljen je profesionalni diplomat Niko Miroevi-Sorgo. Time je okonana Kneevieva politika mo i on je uklonjen s londonske scene imenovanjem za otpravnika poslova jugoslavenskog poslanstva u Lisabonu. Trifunovi se u rjeavanju zbrkane mase problema s kojima je vlada bila suoena nije pokazao boljim od svojeg prethodnika. Proturjenosti i potekoe izbjeglike vlade bile su tako velike da nikakvi politiki manevri njenog predsjednika nisu mogli dovesti do sporazuma sve dok je on podravao velikosrpsku politiku, a bez sporazuma se nije mogao rijeiti niti jedan problem.

Nova vlada je ve na poetku pokuala uiniti jedan znaajan pothvat ne bi li iz inozemstva poduprla etnike. Vrilac dunosti ministra vojske, mornarice i vazduhoplovstva ivkovi podnio je 14. jula plan za stvaranje vojske od oko 100.000 ljudi van granica zemlje. Tu je armiju trebalo stvoriti regrutiranjem jugoslavenskih ratnih zarobljenika i politikih deportiraca iz Italije, Slovenaca iz Slovenskog primorja i Hrvata iz Istre koje su u Africi zarobili Britanci dok su sluili u talijanskoj vojsci. Vojsku su trebali opremiti i izdravati zapadni Saveznici, a iskrcala bi se na dalmatinsku obalu i borila se pod saveznikom komandom protiv Nijemaca, ali njena bi prava svrha bila da pomogne etnicima koji bi se smjesta okupili oko iskrcane vojske. Vlada je podnijela taj plan velikoj trojici sa zahtjevom da joj se dopusti regrutacija medu talijanskim ratnim zarobljenicima.102 Vlade velike trojice, osobito one zapadnih Saveznika, koje nisu uope imale planove za iskrcavanje na dalmatinsku obalu, nisu se uope osvrnule na taj prijedlog, i Trifunovieva je vlada pretrpjela teak udarac. 102 Plena, Meunarodni odnosi Jugoslavije, str. 200-201. Nakon nekih mjesec dana neprestanih prepirki izmeu srpskih i hrvatskih ministara u vladi, neki su srpski prvaci i predsjednik vlade Trifunovi doli do zakljuka da je situacija neodriva i da e nova vlada pod vodstvom neke vanstranake linosti s vladinim inovnicima i strunjacima kao ministrima vjerojatno morati preuzeti dunost. Mora da su glasovi o tome doli do kralja i Britanaca, jer se je 3. augusta ministar vanjskih poslova Eden, koji je fingirao kao pokrovitelj jugoslavenske vlade, sastao s Trifunoviem i j.o nekim srpskim, hrvatskim i slovenskim ministrima i obnovio prijedlog da bi jugoslavenska vlada trebala prei u Kairo kako bi bila blie operacijama koje e uslijediti nakon kapitulacije Italije koja se uskoro oekuje.103 inilo se da se ministri po prvi put u toj stvari slau, ali kad se vlada slijedei put sastala, hrvatski su ministri iznijeli opet svoje ranije uvjete za sporazum o prelasku vlade u Kairo: imenovanje Hrvata za ambasadora u Londonu iliWashingtonu i budet za Banovinu Hrvatsku. Srpski ministri optuili su ih za politiku ucjenu i vlada se opet nala u orsokaku.104 103 Pavlovi, Pad Trifunovieve vlade, str. 65 66. 104 Mari, str. 323, 330-332. Mora da su za ove dogaaje takoer smjesta saznali Britanci, jer su 9. augusta predloili kralju Petru da se nova vlada treba ograniiti samo na rutinske poslove i dati kralju dovoljno vremena i slobode da nae zadovoljavajue rjeenje za itav niz vanih tekuih problema.105 105 Plena, Meunarodni odnosi Jugoslavije, str. 202. Stupanj britanskog nezadovoljstva s jugoslavenskim politiarima u emigraciji iskreno je u jednom memorandumu za internu upotrebu izrazio Sir Orme Sargent iz Foreign Officea 25. marta 1943: Ponekad mislim da bi bilo bolje da jugoslavenska vlada uope ne postoji; ako se

jugoslavenski politiari trebaju sloiti meu sobom, bilo bi bolje da odbace svu tu glumu formiranja vlade s ministrima koji imaju resore, a nemaju ime upravljati i ne mogu se sloiti niti o tekuim imenovanjima kao npr. ambasadora pri vladi Njegovog. Velianstva, a jo manje o buduoj politici... Ako trebamo spasiti mladoga kralja, tako da moe odigrati svoju ulogu nakon osloboenja Jugoslavije, ini mi se bitnim da ga se prestane identificirati s njegovom bijednom vladom i diskreditiranim, staromodnim politiarima koji su sluajno u Britaniji... Jedno se ini jasno: uz faktiki slom vlade i pojavu Mihailovia kao svesrpskog voe, kralj ostaje jedini simbol ujedinjavajueg jugoslavenskog ideala. F. O. 371/37630, R 2580/2578/92. Poslije ove britanske intervencije kralj Petar je zatraio Trifunovievu ostavku. Trifunovi je 10. augusta udovoljio kraljevoj elji, ukazavi na to da je glavni razlog njegovoj ostavci nemogunost suradnje s hrvatskim predstavnicima u vladi.106 U svjetlu tekoa koje su svi kabineti tokom rata iskusili zbog nacionalnih, ideolokih i osobnih neslaganja medu ministrima, vlada sastavljena od ljudi koji nisu politiari inila se kao jedino mogue rjeenje udovoljavajui i kralju koji nije mogao dobiti dozvolu za enidbu od vlade kojoj je na elu stajao politiar, ugaajui i Britancima kojima su do kraja dodijale svae. Takoer je jasno stavljeno do znanja da e novi predsjednik vlade biti Srbin iz Srbije (u obzir su dolazili dr Boidar Puri, bivi ambasador u Parizu, ambasador Foti i Ilija umenkovi, ambasador u Ankari), te da e general Mihailovi zadrati svoj poloaj. 106 Mari, str. 335-336; Pavlovi, Pad Trifunovieve vlade, str. 68-69. Kralj Petar se odluio za dra Puria i on je poloio zakletvu u roku od jednog sata nakon Trifunovieve ostavke.107 Glatko odvijanje ove promjene, u kojoj je britanska uloga bila oevidna, kao i presedan da je imenovana vlada koja se ne sastoji od stranakih prvaka (ili u kojoj uope nije bilo vodeih politikih figura) znailo je zapravo svojevrstan dravni udar s kraljeve strane.108 Ali kralj se nije mogao upustiti da provodi takve promjene bez podrke bar nekih meu srpskim partijskim politiarima. Njima je Puri bio prihvatljiv, jednako kao Jovanovi ili Trifunovi, jer je zastupao proetnike velikosrpske snage. Partijski su politiari gunali zbog naina na koji je promjena bila izvrena i zbog britanske uloge u njoj, ali veina njih tjeila se s milju da Puriev mandat nee biti duga vijeka ili su, kao Branko Cubrilovi koji je i sam reflektirao na poloaj predsjednika vlade, od samog poetka poeli pripremati Puriev pad.109 107 Puri je bio zet Nikole Paia, isprva srpskog (prije 1918) a kasnije jugoslavenskog predsjednika vlade, koji je kroz mnogo godina bio na elu Srpske radikalne stranke. 108 ini se da se sam Puri hvalio kako su ga Eden i kralj Petar postavili za predsjednika vlade. Vidi Mari, str. 340-341

109 Ibid, str. 330-342; Cubrilovi, str. 156-189, 198-202. Premijer Churchill napisao je u martu predsjedniku vlade Jovanoviu posve otvoreno (u pismu koje je ranije opseno citirano) da ako Mihailovi ne promijeni svoju politiku i prema talijanskom neprijatelju i prema svojim jugoslavenskim zemljacima koji se odupiru neprijatelju mogla bi se za vladu Njegovog Velianstva ukazati potreba da izmijeni svoju sadanju politiku favoriziranja generala Mihailovia, a iskljuivanja ostalih pokreta otpora u Jugoslaviji. Tokom proljea i ljeta Britanci su nastavili s pritiskom u tom smislu, a nakon to je Puri postao predsjednik vlade postali su jo uporniji, jer se je sada imperativno nametala potreba jake diverzije protiv snaga Osovine na jugoslavenskom teritoriju kako bi se smanjio pritisak na Saveznike koji su tada ve ratovali u Italiji.110 Mihailovi je i dalje odbijao britanski savjet da pokua suradnju s partizanima, a izbjeglika vlada podravala je sve to je on radio u zemlji, jer su srpski politiari bili uvjereni da on brani njihovu stvar i da posjeduje presti i snagu da obnovi njihov reim, moda ak i bez britanske pomoi. Iako postavljen s britanskim blagoslovom, ak se i Puri, sve dok je bio predsjednik, odupirao velikom estinom britanskom pritisku za smjenjivanje Mihailovia. 110 Vidi Pavlovi, Pad Purieve vlade, str. 7-32, osobito str. 12-22. Jedan od poteza Purieve vlade bio je da iz Londona raspri grupu majora koju je vodio ivan Kneevi. Kneevi je kao vojni atae poslan u vaingtonsku ambasadu, a dva biva kraljeva autanta Roalovski i Vohovska poslani su u jednu britansku bazu da naue skakati padobranom, navodno zato da bi se mogli spustiti etnicima u Jugoslaviji (to se nikad nije ostvarilo). Puri je smijenio takoer i Miroevia-SQrga s poloaja vrioca dunosti ministra dvora i postavio svog roaka Vladimira Markovia-Bralu uspostavljajui tako vrstu kontrolu nad kraljevom okolinom i nad kontaktima koje je kralj mogao odravati.111 Kako u Purievom kabinetu nije bilo neprestanih svaa izmeu srpskih i drugih ministara, koje su muile Jovanovievu i Trifunovievu vladu, mogli su se takoer rijeiti neki tekui problemi. Vlada je prela u Kairo sredinom septembra; Bogoljub Jevti postavljen je za ambasadora u Londonu; kralj Petar e dobio doputenje da se vjena s grkom princezom Aleksandrom, to je i ainio 20. marta 1944. Ali kao inovnika vlada, ona se nije usuivala uputati se u dalekosena pitanja, kao npr. da se deklarira o svojim poslijeratnim planovima. Sve u svemu, Purieva je vlada, kao i prethodne dvije izbjeglike vlade, bila naprosto predstavnik i zatitnik interesa generala Mihailovia i njegovih etnika, a tako i interesa tradicionalnih srpskih vladajuih grupa. 111 Mari, str. 338-340, 350, 381; ubrilovi, str. 201. Ali odgaati odluku o etnicima i partizanima vie nije bilo mogue. Sve ^ea snaga NOV i POJ postala je previe oita, i jugoslavenskoj vladi i velikim lilama. Bilo je sigurno'da se problem vojno i politiki ne moe rijeiti na nain coji bi bio prihvatljiv proetnikoj

emigrantskoj vladi. Od poetka 1943. promjene u britanskoj politici prema dvjema suparnikim snagama odvijale su se leobinom brzinom. Izmeu aprila i septembra 1943. britanska se politika prema partizanima kretala od uspostavljanja preliminarnih kontakata do priznanja potpune jednakosti s etnicima u primanju vojne pomoi. Nakon razdoblja neprekidnog pogoravanja odnosa izmeu Britanaca i etnika (odluke konferencije u Teheranu, iskuavanje Mihailovia davanjem naredbi za koje se unaprijed znalo da ih nee izvriti) poduzet je i konaan korak, poetkom marta 1944, povlaenjem svakog priznanja i pomoi etnicima, te koncentracijom vojne, propagandne i politike pomoi partizanima. Kao tvorci politike zapadnih Saveznika prema Jugoslaviji, Britanci su skoro iz dana u dan pojaavali pritisak na kralja Petra i Purievu vladu da se rijei Mihailovia. Ovi su se jo uvijek odupirali, ali nije prolo mnogo vremena do potpunog sloma u odnosima izmeu britanskih vlasti i velikosrpskih snaga koje su dominirale u izbjeglikoj vladi. Kad su Britanci konano odluili da opozovu svoje vojne misije kod etnika, bili su dovoljno svjesni zaprepatenja koje e izazvati u Purievoj vladi i kod Mihailovia, pa o svojoj odluci nisu dali javno saopenje, ve su samo obavijestili 1. marta Puria u Kairu i jednog Mihailovievog predstavnika u Jugoslaviji. General Wilson je Mihailovia proglasio lino odgovornim za sigurnost odlaska britanskih misija, a Britanci su odgodili povratak u zemlju majora Lukaevia i potpukovnika Baovia, sve dok ne vide kako e se izvriti evakuacija njihovih ljudi kod etnika.112 112 Biber, u VUSu od 28. juna 1972, str. 33-34. Jedan od primjera jakog britanskog pritiska na kralja Petra bio je sastanak izmeu premijera Churchilla i kralja Petra, 13. aprila 1944, kojem je prisustvovao i ambasador pri jugoslavenskoj vladi R. C. Skrine Stevenson. Churchill je traio od kralja da to prije otpusti Purievu vladu i da se na taj nain rijei Mihailovia, jer bi Mihailovi u iduim mjesecima mogao djelovati na nain koji bi bio vrlo neugodan za kralja na primjer, da se suprotstavi sovjetskim trupama ako budu morale prei na jugoslavenski teritorij. Churchill je obeao propagandnu pomo koliko bude mogue, ako kralj postupi po ovoj sugestiji. Na tom sastanku i na sastanku s ambasadorom Stevensonom slijedeeg dana izgledalo je da je kralj spreman prihvatiti Churcillov savjet.113 Ali ubrzo je promijenio miljenje, po svoj prilici nakon sastanka s predsjednikom vlade Puriem, jer je 17. aprila poslao hitno pismo predsjedniku Rooseveltu u kojem je izjavio da ne moe smijeniti svog najboljeg predsjednika vlade i razrijeiti generala Mihailovia dunosti, a da ne poini izdaju naroda. Njegov je narod ujedinjen iza njega i njegove vlade, rekao je, i on preklinje predsjednika Roosevelta za razumijevanje i pomo. Nije jasno da li je Roosevelt odgovorio kralju Petru ili ne, ali nacrt namjeravanog Rooseveltovog odgovora ne daje jugoslavenskom kralju nikakvo ohrabrenje nego ak izraava sumnju u tonost nekih informacija navedenih u pismu i openito se slae s mudrou britanskog voenja jugoslavenskih poslova.114

113 F. O. 371/44309, R 6007/658/92. Ne treba se iznenaditi to je kralj Petar promijenio miljenje nakon ova dva sastanka, jer je bio dobro poznat po tome da nema samostalnog miljenja; u jednom od svojih izvjetaja Bailey je zapisao da kralj esto ponavlja miljenje one osobe s kojom je netom razgovarao. 114 FRUS 1944, IV, 1359-1361, 1366-1368. Bilo je nezamislivo da bi Britanci, kad su jednom prekinuli odnose s Mihailoviem i naredili povlaenje svojih vojnih misija iz podruja pod njegovom kontrolom, mnogo dulje trpili jednu jugoslavensku vladu koja bi tvrdoglavo ustrajala u svojoj proetnikoj, velikosrpskoj politici. Britanci su htjeli vladu koja bi im pomogla da nadu modus vivendi izmeu etnika i partizana u interesu stvaranja jake jugoslavenske drave, prijateljski raspoloene prema Britancima i po mogunosti pod ezlom dinastije Karaorevia. Nakon niza manevara i pritisaka na kralja Petra koji su trajali nekoliko mjeseci, britanska vlada je dobila to je htjela: razrjeenje Puria i smjenjivanje njegova kabineta, to je znailo i uklanjanje generala Mihailovia kao ministra vojske, mornarice i vazduhoplovstva. Jedva da se je moglo oekivati da bi se i jedna jugoslavenska izbjeglika vlada kojoj na elu stoji Srbin, politiar ili ne, prihvatila zadatka da ukloni Mihailovia, iako je njegovo uklanjanje jasno zahtijevala i unutarnja situacija u zemlji i meunarodna situacija zemlje, kako su je prema svojim stratekim potrebama shvaali Saveznici. Za taj posao trebalo je nai prikladnog politiara koji nije Srbin. Srpski politiari bili su svjesni to se to pomalja na vidiku i pokuali su nagovoriti kralja da umjesto Puria izabere ovjeka iz njihove grupe - ili Milana Grola, efa Demokratske stranke, ili biveg predsjednika vlade Jovanovia. Ali Britanci su jasno stavili do znanja kralju Petru da Mihailovi mora otii; Tito je inzistirao na tom zahtjevu i vrsto je izjavio da nee razgovarati s emigrantskom vladom sve dok Mihailovi ne bude uklonjen sa svog poloaja. Slino njemu, i Britanci su to zahtijevali kao temeljni preduvjet podrke svakoj novoj izbjeglikoj vladi. Kralj, koji u toj stvari nije imao izbora, raspustio je Purievu vladu i imenovao je 1. juna 1944. dra Ivana ubaia predsjednikom vlade. Sve do 7. jula, kad je izdan ukaz o imenovanju ostalih ministara, ubai je drao sve resore u vladi.115 115 Vidi Pavlovi, Pad Purieve vlade, str. 25-26, 32; ubrilovi, str. 224 ubaia su izabrali Britanci.116 On je uvijek pokazivao iskrenu jugoslavensku orijentaciju i pratio ga je glas da vjeruje u politiki kompromis.117 Jugoslavenski izvori tvrde da je Churchill jo 9. maja 1944. obavijestio Tita o izboru ubaia za novog predsjednika jugoslavenske vlade. Predloeno imenovanje bilo je za Tita prihvatljivo pod uvjetom da Mihailovi ne bude imenovan ministrom vojske, te da nova vlada da izjavu kojom osuuje sve one koji surauju s neprijateljem.118 Imenovanje ubaia otvorilo je novo poglavlje u povijesti izbjeglike vlade i njenih odnosa s.etnicima i NOV i POJ. Nakon

toga velikosrpske snage i etnici nisu vie imali nikakvog utjecaja na akcije vlade. Pokuali su bezuspjeno, preko britanskih i amerikih prijatelja etnika, sprijeiti ubaievu vladu da ne sklapa i ne izvrava razne sporazume s maralom Titom, za koje su smatrali da su tetni za njih, dinastiju, generala Mihailovia i jugoslavensku dravu uope. Slino je i etniki Centralni nacionalni komitet koji se sastao od 20. do 23. jula izdao saopenje kojim iskazuje nepovjerenje ubaievoj vladi, i zadrava za sebe slobodu djelovanja (vidi Glavu 11). 116 Biber, u VUS-u od 2, 9, 23, 30. augusta i 27. septembra 1972. 117 ubai je svoju poziciju jasno iskazao ne samo u javnim izjavama i govorima u Sjedinjenim Dravama (kao u onom ranije citiranom), ve takoer i u brojnim porukama vladi u Londonu, ije su kopije Britanci bez sumnje imali u svojim dosjeima. Za niz odlomaka iz tih izjava i poruka, koje se nalaze u arhivu jugoslavenske izbjeglike vlade, vidi Kljakovi Jugoslavenska vlada u emigraciji i Saveznici prema pitanju Hrvatske, 1941-1944, dio I, str. 108-112, 116, 122, 136. 118 Hronohgija 1941-1945, str. 748. ubaievoj politici protivio se i vodei lan Hrvatske seljake stranke u izbjeglitvu, dr Krnjevi - iako su neki drugi istaknuti lanovi stranke u izbjeglitvu, osobito utej i Biani, bili za ubaia - a protivio se takoer i voa Slovenske ljudske stranke u izbjeglitvu dr Krek. Meutim, ta je opozicija bila uzaludna, jer je sada vrsta britanska politika, uz koju su pristale Sjedinjene Amerike Drave i Sovjetski Savez, bila da se u potpunosti podri sporazum Tito - ubai. Do sredine 1944. prilike u Jugoslaviji i stavovi velike trojice o Jugoslaviji toliko su evoluirali da ubaieva vlada nije mogla imati drugog logikog cilja nego da se sporazumije s partizanima. Sjedinjenje emigrantske vlade i privremene vlade u zemlji uslijedilo je 7. marta 1945. i oznailo je kraj vlade u izbjeglitvu. Konano su i zapadni Saveznici mogli oekivati intenziviranje jugoslavenskih napora protiv Njemake i svretak nesporazuma oko Jugoslavije i u njoj, to je tako dugo kvarilo odnose meu velikom trojicom; mogli su se takoer ozbiljno nadati da e, uz zapadnu pomo, moda jo uvijek biti mogue sprijeiti formiranje jednopartijske komunistike vlasti u Jugoslaviji nakon rata. GLAVA DEVETA Od sloma Italije do bitke za Srbiju Neuspjeh osovinskih, hrvatskih kvislinkih i etnikih snaga da u toku operacije Weiss, zimi 1943, unite partizane, oznaio je poetak opadanja etnikog pokreta u Jugoslaviji. Za etnike je taj neuspjeh bio osobito bolan, jer su ih u odlunoj fazi te operacije, u bitci na Neretvi, nadvladali njihovi najvei i najomraeniji neprijatelji, partizani,

koji su okruenje razbili na sektoru to su ga drali etnici, potukli ih zatim u nizu uzastopnih bitaka i potisnuli u Sandak i Crnu Goru. Tito, Britanci i Nijemci, svi su shvatili da su partizanske pobjede u martu i aprilu znaile nepopravljiv vojni poraz etnika. Tome je u stopu slijedila jo jedna njemaka operacija, Schwartz, od sredine maja do sredine juna, koja je za cilj imala razoruavanje etnikih snaga u Crnoj Gori, hvatanje Mihailovia i njegovog taba, te unitenje partizanskih trupa, Tita i njegovog taba. Jo prije poetka ofenzive jedan od najsposobnijih Mihailovievih komandanata, major Pavle urii, izbaen je iz stroja kad su on i njegove trupe na podruju Kolaina s lakoom zarobljene i razoruane. Slina sudbina zadesila je jo neke etnike trupe u Crnoj Gori i u jugoistonoj Bosni, a Talijani su pod njemakim pritiskom, a vjerojatno i iz svojih motiva, takoer razoruali neke crnogorske etnike. Tako je Mihailovi, shvaajui da nije sigurno ostati u Crnoj Gori, sredinom maja s oko dvije tisue etnika poeo povlaenje u pravcu Srbije. Mihailovi je sada bio u najnezavidnijem poloaju: bio je komandant koji je riskirajui suradnju s okupatorom poeo gubiti ne samo podrku svojih saveznika Britanaca, nego i perspektivu da bude na pobjednikoj strani. Kad su Britanci uspostavili kontakt s partizanima, najprije u Hrvatskoj u aprilu, a zatim u Crnoj Gori u maju, i kad su im poeli slati pomo, Mihailovi je izgubio presti kod mnogih koji su dotad podravali njegov pokret. etnikim nevoljama pridola je u junu i ta, da je pod britanskim pritiskom i zbog neodrivog poloaja svoje vlade pouzdani Mihailoviev pristaa Slobodan Jovanovi bio primoran podnijeti ostavku na poloaj predsjednika izbjeglike vlade. Proljee 1943. bilo je tako na vie naina prekretnica za etnike. Od tog vremena pa nadalje oni su neprestano gubili, dok su partizani postajali sve jai. Kapitulacija Italije 8. septembra i odlazak talijanskih jedinica iz njihove okupacione zone u Jugoslaviji, nije za etnike znaio samo gubitak dragocjenog izvora snabdijevanja; to je takoer znailo gubitak vlasti nad velikim dijelom seoskih podruja u Crnoj Gori, Hercegovini, sjevernoj Dalmaciji, zapadnoj Bosni i Lici, gdje su oko godinu i pol etnici vrili tu vlast uz talijanski pristanak. Istovremeno su partizani od talijanskog sloma imali velike koristi: stekli su kontrolu nad novim velikim teritorijem i zaplijenili su od Talijana velike koliine oruja i municije i drugih vojnih zaliha, prilo im je na tisue novih dobrovoljaca (ukljuujui i neke Talijane), uspostavili su veze sa saveznikim snagama u Italiji, i konano, osjetili su silan moralni polet, jer je slom Italije predskazivao i njemaki slom. Od ljeta 1943. pomo zapadnih Saveznika etnicima poela se smanjivati, dok je pomo partizanima, isprva mala, stalno rasla. Uspjesi Crvene armije u borbi protiv Nijemaca bili su velika propaganda i politika prednost za partizane i prema tome daljnja nevolja za etnike. A krajem novembra, drugo zasjedanje AVNOJ-a u Jajcu proglasilo je AVNOJ jedinim predstavnikom jugoslavenskog suvereniteta i praktino formiralo privremenu vladu u obliku Nacionalnog komiteta osloboenja Jugoslavije (NKOJ) koja je prethodila kasnijoj reorganizaciji zemlje na federalnom principu poriui pravo izbjeglikoj vladi da djeluje u ime naroda Jugoslavije i zabranjujui kralju da se poslije rata vrati u zemlju sve dok se ne

odre izbori koji e rijeiti sudbinu monarhije.1 Time su partizani jasno dobacili svoj izazov etnicima i na unutranje-politikom i diplomatskom planu. 1 Za odluke II zasjedanja AVNOJ-a vidi Zbornik DNOR, tom II, sv. 11, str. 421-435. Konano, krajem novembra u Teheranu, velika trojica priznala su partizane kao savezniku oruanu silu i obeala im poslati svu moguu vojnu pomo. Nekoliko mjeseci kasnije Britanci su povukli svoje slubeno priznanje etnika i opozvali svoje vojne misije. U maju 1944. prekinuli su i zadnji traak slubene podrke Mihailoviu iznuujui smjenjivanje promihailovievske Purieve vlade, a time i smjenjivanje Mihailovia s poloaja ministra vojske, mornarice i vazduhoplovstva, a u augustu Mihailoviu je oduzet i poloaj naelnika taba Vrhovne komande jer je ubaieva vlada ukinula tu komandu. A zatim je 12. septembra i kralj Petar, govorei narodu Jugoslavije preko BBC-a,u skladu s britanskim savjetom ...pozivam sve Srbe, Hrvate i Slovence, da se ujedinite i pristupite Narodnooslobodilakoj vojsci pod maralom Titom. Iako nije spomenuo ni etnike ni Mihailovia, rekao je upozoravajui: Svi oni koji se oslanjaju na neprijatelja' protiv interesa svog vlastitog naroda i njegove budunosti i koji se ne bi odazvali ovom pozivu, nee moi da se oslobode izdajnikog iga ni pred narodom ni pred istorijom.2 2 Za tekst govora kralja Petra vidi Radoje L. Kneevi, ur, Knjiga o Dra\i, II, 118-119. Kasnije je u ivojim memoarima Petar o ovom govoru napisao: Osjeao sam da ostavljam na cjedilu svoje najbolje prijatelje i da dajem puno priznanje grupi koja je iz osnova protiv monarhije i svih demokratskih naela. Sjeme diktature bilo je posijano. Bio sam nemoan da ita uinim A King's Heritage, str. 162.

PROMJENA NJEMAKOG STAVA PREMA ETNICIMA Vidjeli smo da su Nijemci cijelo vrijeme od jeseni 1941. pa do kapitulacije Italije podozrivim okom gledali na etnike i Mihailovia, usprkos mjestiminoj kolaboraciji, etnikim ponudama za modus vivendi i stalnoj borbi etnika protiv partizana. Nijemci su se osobito bojali da e etnici punom snagom okrenuti svoje oruje protiv njih u sluaju saveznikog iskrcavanja na jadranskoj obali ili u Grkoj. Da sprijee tu mogunost, Nijemci su postupno razoruavali legalizirane etnike u Srbiji, a protiv ilegalnih su se borili prema potrebi; podravali su sporazume o kolaboraciji izmeu hrvatskih kvislinkih vlasti i etnika u Bosni; inzistirali su da Talijani razoruaju etnike u svojoj slubi, a konano su u maju 1943. i sami razoruali dio etnikih snaga u Crnoj Gori i u jugoistonoj Bosni. Kad su se saveznike snage iskrcale na Siciliji, a neto poslije toga i na talijansko kopno a ne na Balkan, opasnost od etnika kao potencijalnih protivnika veoma se smanjila i Nijemci su ubrzo nakon kapitulacije Italije bili spremni prihvatiti etnike kao kolaboracioniste. Oni im nikad nee potpuno povjerovati, ali u suradnji protiv zajednikog neprijatelja, partizana, Nijemci nisu mnogo riskirali, osobito dok je kolaboracija bila pod njemakim uvjetima i dok se etnicima

davala samo minimalna pomo. Nijemci su shvatili da bi etnici mogli biti posebno korisni i pomoi da se partizani zadre izvan Srbije, to je bilo od velike vanosti za eljeznike pruge i za njemako snabdijevanje nemetalima i hranom - a ujedno i od temeljne vanosti za same etnike, jer je Srbija bila glavno podruje njihove vojne i politike organizacije. Nekoliko osamljenih i nepodranih primjera izravne njemako-etnike kolaboracije koji su se dogodili prije talijanskog sloma (vidi Glavu 7) bili su rezultat inicijative pojedinih njemakih ili etnikih komandanata. U maju 1943. je glavni komandant Srbije odluio da se ne moe ui u pregovore za sklapanje neke nagodbe izmeu Nijemaca i etnika, to je zatraio etniki komandant Nikola Kalabi.3 Kalabi je bio jedan od najvanijih Mihailovievih komandanata u Srbiji i njegov pokuaj da pregovara s Nijemcima indikativan je za promjenu etnike situacije. etniki porazi u Hercegovini, jugoistonoj Bosni i Crnoj Gori do kojih je dolo u proljee 1943, te Mihailovievo povlaenje prema Srbiji, nesumnjivo su utjecali na Kalabievu odluku da trai neku nagodbu. 3 Mikrofilm br. T-501, rola 249, snimak 372. Krajem ljeta 1943, kad su etnici imali pred sobom vrlo teke borbe protiv partizana za obranu svojega glavnog uporita, potrebe u oruju i municiji za njihove trupe u Srbiji postale su krajnje ozbiljne. Nijemci su bili jedini mogui izvor snabdijevanja, ako ne izravno, a ono posredno, preko Nedieve administracije. S druge strane, injenica da su morali policijski nadzirati veoma prostorno podruje u jugoistonoj Evropi, a istovremeno i dalje voditi borbu protiv partizana, prisilila je Nijemce da stvaraju druge vojne snage ili da udrue i proire postojee. Ova promjena politike zapoela je Hitlerovom direktivom br. 48 od 26. jula, koja je izdana u oekivanju talijanske kapitulacije i dalje upotpunjavana dodatnim nareenjima koja su dali Hitler, Vrhovna komanda, komandant jugoistone Evrope i Vojni zapovjednik jugoistone Evrope. Najvee raspoloive snage u tu svrhu imala je na jugoslavenskom teritoriju je hrvatska marionetska drava i one su u to vrijeme brojale preko etvrt milijuna ljudi. Ipak, bile su to slabo uvjebane i loe vodene jedinice, bez odgovarajue opreme, a njihovo poboljanje trailo je njemaku pomo. K tome je u toj vojsci, medu svim inovima, bilo mnogo partizanskih simpatizera. Hitlerova naredba od 7. septembra o Poboljanju obrambene moi hrvatske vojske trebala je ukloniti te nedostatke, ali se taj pothvat nije pokazao kao osobito uspio. Ve gotovo godinu dana prije talijanske kapitulacije mnogi su njemaki generali i diplomati na sektoru Balkana bili uvjereni da isto vojni pristup borbi protiv partizana ne moe uspjeti. Generali Lhr, Bader i Glaise, kao i njemaki poslanik u NDH Kasche, zahtijevali su kombinirani vojno-politiki pristup. Ali Hitlerov Glavni stan sve do talijanskog sloma nije shvatio da Nijemci moraju nai jo saveznika koji bi im pomogli da ispune svoje znatno poveane obaveze na Balkanu, a osobito za borbu protiv partizana, koji su se nakon svakog udarca oporavljali i postajali sve jai. Ako se borba protiv partizana mora voditi i na vojnom i na politikom planu, to e zahtijevati veliki stupanj elastinosti. Dakle, Nijemci e se ipak

nekako morati sporazumjeti s etnicima i pojaati njihovu efikasnost za borbu protiv partizana, a trebat e sklonuti i srpski narod da podri tu novu politiku, prije svega ublaenjem dugo provoene politike masovnih represalija. Hermann Neubacher, ovjek izabran da koordinira tu novu politiku, odaslan je u oktobru u Beograd sa specijalnim ovlatenjima, koja je trebalo proiriti na svu jugoistonu Evropu. Hitlerove zapovijedi Neubacheru sadrane su u njegovoj direktivi od 29. oktobra 1943. pod naslovom Jedinstveno voenje borbe protiv komunizma na Jugoistoku. Glavne odredbe ove direktive glase kako slijedi (parafrazirano): 1. Komunistika opasnost na Jugoistoku zahtijeva jedinstvenu protuakciju. 2. Politiko voenje protuakcije zadatak je poslanika Neubachera, specijalnog opunomoenika ministarstva vanjskih poslova, koji svoje smjernice dobiva od ministra vanjskih poslova Reicha. Specijalni opunomoenik sprovodi ovu akciju u najuoj suradnji s Glavnim komandantom jugoistone Evrope i Vojnim zapovjednikom jugoistone Evrope. 3. Zadatak je specijalnog opunomoenika da politiki organizira nacionalne antikomunistike snage u raznim zemljama Jugoistoka i da usmjeri njihove napore u borbi protiv komunistikih bandi. Jedino je on ovlaten da vodi, odobri ili odbije pregovore s vodama bandi. 4. Ekonomsku politiku na Jugoistoku, osobito s obzirom na snabdijevanje stanovnitva, treba organizirati tako da doprinosi ujedinjenoj antikomunistikoj akciji. Specijalni opunomoenik ima punu ovlast da ustanovi i sprovodi principe ekonomske politike na Jugoistoku. 6. Njemake civilne vlasti treba efikasnije reorganizirati, a njihovo osoblje smanjiti. Nacionalnim administracijama na raznim podrujima Jugoistoka treba dati veu ulogu u voenju upravnih poslova i ekonomije, pod uvjetom da je to politiki besprijekorno... 8. Za provoenje kaznenih mjera (represalija) treba dobiti pristanak specijalnog opunomoenika.4 4 Mikrofilm br. T-120, rola 753, snimci 365.533-36. Vidi takoer Neubacher, str. 164170. Direktiva je sadravala i nekoliko drugih toaka, ukljuujui i one koje se odnose na poloaj i jurisdikciju njemakih vojnih i diplomatskih predstavnika u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj. Kao to se esto dogaalo pod njemakim okupacionim reimima, Neubacherova aktivnost zapravo se nije proirila do granica njegovih ovlatenja navedenih u direktivi. Kad je politika kolaboracije s etnicima jednom bila zacrtana, Neubacher je usprkos rijeima direktive imao malo to uraditi oko zakljuivanja i provoenja pojedinanih sporazuma o

primirju. On praktino nije imao nikakvog utjecaja na formiranje njemake ekonomske politike ni u Srbiji ni na drugim podrujima Jugoistoka, osim u Grkoj. Ekonomski opunomoenik za Srbiju, Neuhausen, bio je previe moan i previe uspjean u voenju srpske privrede na veliku njemaku korist da bi dozvolio mijeanje izvana. Nadalje, Neuhausenove su ovlasti upravo bile proirene prilikom reorganizacije okupacione administracije, kad je on postao ef i vojne administracije. Neubacher je ipak imao znatan utjecaj na politiku masovnih represalija u Srbiji i zasluan je za drastino ublaenje njene surovosti. Okrutna formula strijeljanja pedeset talaca za svakog ubijenog Nijemca, koja je u februaru 1943. smijenila prijanju formulu 100:1, bila je sada posve uklonjena. Vojni komandanti nisu vie imali naznaen obavezujui broj za odmazdu i zbog toga su strijeljanja talaca postala rjea, a broj strijeljanih relativno malen. Malo je vjerojatno da je ova promjena politike (iako zaista dobrodola) znaajnije promijenila stav irokih slojeva stanovnitva. Ranija divljatva bila su jo previe iva i promjena je bez sumnje shvaena kao jo jedan znak da njemaka ratna srea nestaje. Toka 6 direktive od 29. oktobra ovlastila je Neubachera da proiri ovlasti nacionalnih vlada na Jugoistoku, ukljuujui i Nediev reim u Srbiji. Ali kako se Hitler uporno protivio konkretnim prijedlozima to ih je Neubacherinio u tom smislu, Nedi je ostao bez moi kao i prije. Neubacher je ipak pomogao da doe do nekog stupnja kolaboracije izmeu etnika i Nijemaca i ubrzo nakon njegovog dolaska u Beograd zakljuen je niz takozvanih ugovora o primirju izmeu nekoliko istaknutih etnikih komandanata i njemakih snaga. Usprkos slovu Neubacherove direktive (toka 3) pravo zakljuivanja ugovora o primirju s etnicima i odluivanja o pitanju pomoi imao je Glavni komandant jugoistone Evrope (von Weichs), koji je, u sluaju Srbije, to pravo prenio na vojnog zapovjednika jugoistone Evrope (koji je takoer bio i vojni zapovjednik Srbije), a na komandanta Druge oklopne armije za jugoslavenska podruja pod njegovom komandom.5 Stvarne pregovore, zasnovane na principima koje je obznanio Glavni komandant, i potpisivanje sporazuma obavljali su nii oficiri, uglavnom majori i kapetani. S etnike strane, takoer, poslije pregovora u Divcima 1941. godine nikada nije Mihailovi bio taj koji je pregovarao s Nijemcima, ve su to bili njegovi razni vii komandanti ili zamjenici tih komandanata. Nema sumnje da je to bilo smiljeno nastojanje etnike Vrhovne komande: ako Mihailovi nije osobno uvuen u pregovore, uvijek su mogli rei (to su kasnije stvarno i. govorili) da on nikada nije odobrio takve sporazume, te da su ih pojedini komandanti zakljuili na svoju ruku, pa za to ne treba kriviti Mihailovia. Svejedno se ini da je on sigurno znao za. te sporazume i odobravao ih. Kao to e se uskoro vidjeti, te su ugovore na kraju krajeva sklapali neki glavni Mihailovievi komandanti i glavni inspektor svih etnikih trupa. Ugovori s Nijemcima bili su dio ire etnike politike, a ticali su se velikih i stratekih vanih teritorija, kao i teritorija u neposrednoj blizini Mihailovievog taba. A to je najznaajnije, izgleda da u direktivi Glavnog komandanta jugoistone Evrope od 21. novembra 1943. i u tekstu samih

sporazuma postoji smiljeni napor da se u kolaboraciju ne umijea, general Mihailovi, ak i da ga se razrijei svakog grijeh kolaboracije. 5 Mikrofilm br. T-313, rola 488, snimak 245. ETNIKO-NJEMAKI SPORAZUMI O KOLABORACIJI U SRBIJI Formalna osnova svih ovih tzv. sporazuma o primirju (Waffenruhe-Vertrge) izmeu predstavnika Vojnog komandanta jugoistone Evrope i voda raznih etnikih grupa bila je direktiva od 21. novembra 1943. feldmaralaMaximiliana von Weichsa, Glavnog komandanta jugoistone Evrope, kojom se odreuju principi na kojima takvi ugovori trebaju poivati: 1. Kao rezultat pregovora s voama etnikih snaga koji su otpoeli prije nekog vremena u tijesnoj suradnji sa specijalnim opunomoenikom ministarstva vanjskih poslova (Neubacherom) i Glavnim komandantom jugoistone Evrope, sklopljen je sporazum kojim se preporuuju lokalna primirja i predviaju zajednike operacije protiv komunista, a zakljuivat e se od sluaja do sluaja. 2. Uvjeti tog sporazuma jesu - a isto vrijedi za svaki eventualni daljnji sporazum - da e etnike snage:

a) obustaviti sve borbene i sabotane operacije protiv njemakih snaga, njihovih saveznika i domaih snaga koje surauju s njima, kao i protiv Muslimana (jedinica muslimanske milicije), b) u sluaju zdruenih operacija protiv komunista staviti se pod njemaku komandu, c) prekinuti svaku vezu sa silama koje su u ratu s Njemakom, te izruiti sve oficire za vezu koji su sada kod njih, d) sudjelovati u zajednikoj propagandi protiv komunista. 3. Sve (njemake) oficire treba obavijestiti o slijedeem: a) Postojea zabrana suradnje s etnikim snagama ili s pojedinim grupama donesena je zbog jasne odluke vrhovnog etnikog voe Drae Mihailovia da nastavi borbu protiv Njemake i njenih saveznika, odluke od koje on dosad nije odustao. b) Izjanjavanje pojedinih etnikih voda da e voditi borbu protiv komunista zajedno s njemakim oruanim snagama proizilo je iz ocjene ope situacije na Jugoistoku, prema kojoj

su komunistiki gerilci i dokazana ideoloka i materijalna pomo koju im daje SSSR osnovna opasnost i dovelo je do preocjenjivanja etnikih ponuda (za suradnju?). c) Lojalno ponaanje pojedinih etnikih jedinica u posljednje vrijeme ne moe se generalizirati, jer i danas jo etnike bande vre neke napade i akte sabotae. d) Odsad pa na dalje zabranjuje se trupama da s etnikim jedinicama vode bilo kakve pregovore. Neovlatene akcije u tom smislu mogu dovesti do poremeaja u pregovorima koje su zapoele najvie politike i vojne vlasti i otetiti nau politiku na itavom Jugoistoku. e) Lokalne etnike voe koji nude sudjelovanje u zajednikoj borbi treba povezati s prvom viom instancom Abwehra ili SD (Sicherheitsdiensta). f) Propagandna kampanja protiv etnika treba da prestane, njeno ponovno aktiviranje zavisit e o razvoju novostvorene situacije.6 6 Mikrofilm br. T-77, rola 883, snimak 5,631.870-71. Ovaj dokument je viestruko zanimljiv. On pokazuje da su najvie njemake politike i vojne vlasti u Srbiji ozbiljno eljele uspjenu kolaboraciju s etnicima i da su iz tog razloga zabranjivale lokalnim komandantima sklapanje nagodbi na vlastitu ruku i ak angairanje u pregovorima.7 Naglasak na pojedinim etnikim jedinicama koje surauju u borbi protiv komunizma i pozivanje na Mihailovievu neprekinutu borbu protiv Njemake formalno liava samog Mihailovia svakog neposrednog sudjelovanja u sporazumu i svake odgovornosti za etniko-njemaku kolaboraciju. Izgleda da je to bilo namjerno, jer ako bi etniko-njemaka kolaboracija potkopala etniki ugled kod stanovnitva openito, odgovornost bar ne bi pala na glavnog etnikog vou. Budui da su obje strane nuno trebale jedna drugu, trebalo je initi meusobne ustupke u interesu postizanja osnovnog cilja - ojaanja fronta protiv prodora snaga NOVJ u Srbiju koji je odskora prijetio sa zapada i s jugozapada. Ali promiljeno nastojanje da se Mihailovia oslobodi krivnje za djelovanje njegovih komandanata moglo bi, nadali su se, sauvati njegov ugled u narodu i kod zapadnih Saveznika, ako bi oni saznali za sporazume. etniko vodstvo htjelo je vuka sitog i kozu cijelu, a inilo se da von Weichsova direktiva pokazuje da su u tome uspjeli. I dok su u Srbiji etnici nastavljali voditi dvolinu politiku, njihov odnos s Nijemcima bio je vie izravan nego posredan (preko Nedievog reima) i prilino intenzivan, a barem nekoliko mjeseci zasnivao se i na formalnim sporazumima. 7 etnici su poduzeli iste mjere opreza, ovlaujui samo neke odreene osobe, da pregovaraju s Nijemcima i zabranjujui svakom drugom takve korake. Vidi Dokumenti o izdajstvu Dra^e Mihailovia, I, 687.

Od sredine novembra pa do kraja decembra 1943. zakljuena su etiri kratkorona ugovora izmeu etnika i Nijemaca. Prvi, zakljuen 13. novembra, a potpisan est dana kasnije (na njega se aludira u von Weichsovojdirektivi) bio je sklopljen izmeu vojnog zapovjednika jugoistone Evrope i majora Vojislava Lukaevia, naelnika etnikog taba br. 148.8 Drugi sporazum od 26. novembra sklopljen je izmeu vojnog zapovjednika jugoistone Evrope s jedne, te majora Nikole Kalabia i pukovnika Jevrema Simia s druge, etnike strane. Trei, od 14. decembra, bio je izmeu Nijemaca i kapetana Mihaila aia, komandanta etnike Ravanike brigade. U sva tri sluaja potpisnik za Nijemce bio je konjiki kapetan Prinz von Wrede, obavjetajni oficir vojnog zapovjednika 8 3. novembra 1943. partizani su ugrozili trupe etnikog komandanta koji je drao podruje juno od Uica i on se je obratio komandantu 24. bugarske divizije* za pomo u municiji. Taj zahtjev proslijeen je Nijemcima koji su odgovorili: sve dok se etnici bore protiv partizana Nijemci ih nee napadati s leda i pribavit e im sanitetski materijal ali ne i municiju, jer misle da je etnici imaju dovoljno. Nijemci su takoer izjavili da se etnici mogu boriti protiv partizana ispred njemakih linija, ali da na svaku daljnju pogodbu moraju ekati. Mikrofilm br. T-501, rola 253, snimak 740. Ovdje je jasno implicirano da su se vodili neki razgovori izmeu Nijemaca i etnika, ali da konana nagodba, jo nije bila sklopljena.

Ka rta 6. Podruja u Srbiji obuhvaena etniko-njemakim sporazumima o primirju jugoistone Evrope; s iznimkom aia, etnike komandante zastupao je jedan lan njihovog taba (npr. majora Lukaevia kapetan Milorad Miti, Kalabia i Simia potpukovnik Janko Mijatovi). etvrti sporazum zakljuen je od 23-25. decembra izmeu potpukovnika Ljube Jovanovia Patka, komandanta etnikih snaga za istonu Srbiju i njemakog

majora Mllera u ime okrune komande (Kreiskommandantur) Zajear. Svaki je od tih sporazuma ili ugovora imao deset do dvanaest toaka, koje su trebale biti na snazi u periodu od pet do deset tjedana. Svakim sporazumom utanaena je ili se podrazumijevala njegova obnova, ako sam sporazum bude lojalno izvravan: tako je 17. januara 1944. zakljuen novi sporazum izmeu Nijemaca i pukovnika Simia, kojim je obuhvaeno nekoliko opina vie nego ranijim sporazumom s Kalabiem i Simiem (26. novembra), a odreena je i njegova valjanost do 31. marta 1944.9 9 Za izvode iz Lukaevievog sporazuma vidi mikrofilm br. T-77, rola 883, snimci 5,632.502-4; za izvode iz Kalabievog i Simievog sporazuma snimke 5,632.500-1. Puni tekst Lukaevievog, jialabievog i Simievog, Caievog, Jovanovievog i Simievog sporazuma, svih pod br.NOKW-1082, nalazi se u U.S. National Archives, World War II Crimes Records Record Group 2}8. Puni tekst Simievog sporazuma od 17. januara 1944. navodi se takoer u mikrofilmu br. T-77, rola 883, snimci 5,632.508-10. Jedan njemaki izvjetaj poziva se na sporazum koji je ve bio sklopljen ili ga je upravo trebalo skopiti s etnikim komandantom Popoviem na podruju Leskovca u junoj Srbiji, s valjanou do 21. februara 1944.10 Nije pronaen tekst tog sporazuma niti se pomou dokumentacije mogla potvrditi Neubacherova tvrdnja da je sporazum o primirju zakljuen i s potpukovnikom Dragutinom Keseroviem, jo jednim istaknutim etnikim komandantom, iako je on, kao to e se vidjeti, intenzivno kolaborirao s Nijemcima tokom ljeta 1944.11 10 Mikrofilm br. T-501, rola 256, snimak 101. 11 Vidi Neubacher, str. 166. S iznimkom kapetana aia, etniki komandanti koji su sklapali navedene sporazume bili su meu petoricom ili estoricom najviih Mihailovievih operativnih komandanata u Srbiji. Iako su Lukaevi i Kalabi imali nie inove, obojica su bili glavni komandanti na svojim podrujima. Simi je bio inspektor svih etnikih snaga, a Jovanovi je bio Mihailoviev najvii komandant u istonoj Srbiji.12 Vojnu vanost Lukaevia i Kalabia (i Simia) kao i sporazuma koje su potpisali najbolje pokazuju velika podruja pod njihovom komandom, na koja su se odnosile i odredbe sporazuma. Karta 6 pokazuje podruje obuhvaeno sa etiri sporazuma koji su bili na snazi oko 20. januara 1944. Teritorij obuhvaen Lukaevievim sporazumom od 19. novembra 1943. imao je slijedee granine toke: Bajina Bata, rijeka Drina, rijeka Tara, Bijelo Polje, Roaj, Kosovska Mitrovica, rijeka Ibar, Kraljevo, aak, Uice, Bajina Bata. Simievim sporazumom od 17. januara obuhvaeni su srezovi: Posavina, Vraar, Grocka, Podunavlje, Jasenka, Kosmaj, Mladenovac, Oplenac, Oraac, Kaer, Kragujevac, Grua, Lepenica, Veliki Oraac i Kolubara, te pet kilometara iroki pojas zemlje zapadno od eljeznike pruge izmeu Obrenovca i Gornjeg Milanovca. aiev sporazum pokrivao je manje podruje srezova Parain i uprija i juni dio sreza Despotovac ali kroz to podruje prolazila je sekcija vitalne eljeznike pruge izmeu Beograda i Soluna, a

na samom podruju bila su etiri rudnika ugljena vana za njemaku ratnu privredu. Jovanoviev sporazum ukljuivao je srezove Negotin, Sala, Zajear, Boljevac, Andrejevac, Knjaevac i juni dio sreza Jabukovac - podruja na kojem se nalazi Bor, veliki rudnik bakra, kao i neka druga manje vana rudarska poduzea. 12 Simi je bio Mihailoviev drug iz klase, ali iako mu je Mihailovi dao visoki poloaj u svojoj vojnoj organizaciji, nije o njemu mislio dobro i nije mu vjerovao, jer je Simi imao obiaj da lae. Vidi The Trial of Draja Mihailovi, str. 358. Mnogo se toga moe rei o tim sporazumima, a bit e ispravnije rei izravnim navoenjem. Iz tog razloga navest u kao primjer potpuni tekst jednoga od tih sporazuma; to je Simiev sporazum od 17. januara 1944. Dva motiva koje treba uzeti u obzir opravdavaju ovu potpunu analizu: prvo, vanost njemako-etnikih sporazuma koji usprkos svojoj kratkotrajnosti pokazuju etniku politiku ne samo prema Nijemcima, nego i prema partizanima i zapadnim Saveznicima; drugo, uporno poricanje generala Mihailovia da je znao za takve ugovore, kao i poricanje etnikih i proetnikih autora od rata naovamo da su takvi sporazumi uope postojali ili, ako jesu, poricanje da su bili dio ope etnike politike linije. Ovi pisci dokazuju da su sporazumi sklapani iskljuivo u svrhu dobivanja municije od Nijemaca, te da su ih zakljuivali na svoju ruku samo neki lokalni komandanti i da se ti sporazumi u stvari ne razlikuju od slinih nagodbi koje su navodno i partizani inili s Nijemcima u toku rata. Simiev sporazum je bio jedan od posljednjih sklopljenih sporazuma, bio je najobuhvatniji i sa sigurnou se moe pretpostaviti da je bio briljivo sroen. Njegov tekst glasi kako slijedi: Zakljuuje se slijedei sporazum o primirju izmeu Vojnog zapovjednika jugoistone Evrope (Felbera) kao vrhovnog organa okupacionih snaga u Srbiji i kao predstavnika njemakog Reicha pri srpskoj vladi, s jedne i Inspektora etnikih snaga Drae Mihailovia, pukovnika Jevrema Simia, s druge strane: 1. Svrha sporazuma je zajednika borba protiv komunistikih partizana, u koju e se svrhu sve jedinice etnika Drae Mihailovia koje su pod komandom pukovnika Simia prikljuiti borbi njemakih i bugarskih trupa, kao i trupa srpske vlade, protiv komunista. 2. Sporazumom su obuhvaeni slijedei srezovi: Posavina, Vraar, Grocka, Podunavlje, Jasenica, Kosmaj, Mladenovac, Oplenac, Oraac, Kaer, Kragujevac, Grua, Lepenica, Veliki Oraac, Kolubara, te pored toga u zapadnom smjeru teritorij koji se protee 5 km zapadno od eljeznike pruge Obrenovac-Gornji Milano vac. 3. Na podruju obuhvaenom primirjem nee se za vrijeme trajanja ovog sporazuma poduzimati hapenja ili akcije protiv sljedbenika pokreta Drae Mihailovia, osim ako

bi takve mjere postale potrebne zbog poinjanja kanjivih djela od strane pojedinih sljedbenika Drae Mihailovia. 4. Pukovnik Simi potvruje da na podruju sporazuma i u jedinicama pod njegovom komandom nisu prisutni pripadnici oruanih snaga zemalja koje su u ratu s Njemakom, ni kao oficiri za vezu ni u bilo kojem drugom svojstvu. Pukovnik Simi na podruju obuhvaenom sporazumom preuzima obavezu zabrane (funkcioniranja) svih kanala koji bi mogli neprijatelju pruiti obavjetenja o njemakoj i bugarskoj vojsci, te o vojnim pokretima Nijemaca. 5. Za vrijeme trajanja sporazuma etnici Drae Mihailovia uzdrat e se od svake neprijateljske aktivnosti prema njemakim, bugarskim i srpskim trupama i policijskim jedinicama, kao i prema njihovim vojnim i civilnim organima. U regrutiranje za trupe srpske vlade etnici se ne smiju mijeati niti propagandom. Na isti nain etnici e obustaviti sve represalije i prijetnje porodicama onih Srba koji su kao vojnici, slubenici, namjetenici, radnici, ili u bilo kojem drugom svojstvu u slubi srpske vlade ili okupacione vojske. 6. Ako bi se bilo koje jedinice etnika Drae Mihailovia, s kojima sporazum o primirju nije sklopljen, pojavile na podruju obuhvaenom sporazumom, pukovnik Simi e te jedinice staviti pod svoju komandu ili e se pobrinuti da one napuste podruje. Pukovnik Simi bit e odgovoran za akcije pripadnika takvih jedinica koje bi se mogle ogrijeiti o odredbe ovog sporazuma. Oni potinjeni pukovnika Simia koji odbiju priznati ovaj sporazum bit e uklonjeni s podruja obuhvaenog sporazumom. 7. Na podruju obuhvaenom sporazumom etnici Drae Mihailovia posvetit e se iskljuivo borbi protiv komunistikih partizana i time poduprijeti borbu snaga reda i zakona u Srbiji. 8. Ako bi etnici Drae Mihailovia primili informaciju da se pripadnici njemakih, bugarskih ili srpskih jedinica ili drugih organa ili pojedine osobe bave komunistikom djelatnou ili odravaju veze s komunistima, etnici se nee na svoju vlastitu inicijativu mijeati i dijeliti pravdu, ve e inkriminirajui dokazni materijal, a u sluaju opasnosti i dotine osobe, predati njemakim vlastima. 9. Jedinice etnika Drae Mihailovia moraju to hitnije prijaviti najbliem organu snaga poretka pojavu, porijeklo, pravac mara itd. bilo koje komunistike jedinice (koja bi ula) na podruje sporazuma, kao i njihovu jainu i naoruanje. Jedinice etnika Drae Mihailovia moraju smjesta prihvatiti borbu protiv tih jedinica, ako im snage dostaju. U tu svrhu, a prema potrebi dat e im se municija i sanitetski materijal.

U sluaju da etnike jedinice Drae Mihailovia nisu dovoljne, snage reda i zakona pruit e im pomo u trupama, a po potrebi i u tekom naoruanju. Ranjeni etnici Drae Mihailovia bit e zbrinuti u njemakim vojnim bolnicama. 10. Za borbu protiv komunista etnici Drae Mihailovia stavit e bezuvjetno na raspolaganje snagama reda svoju izviaku i obavjetajnu slubu. U svrhu uzajamne razmjene informacija tabu pukovnika Simia bit e dodijeljena grupa za vezu. Nadalje, uputit e se postaje okupacionih vojski i (srpske) vlade na podruju sporazuma da surauju u smislu ovog sporazuma s etnicima Drae Mihailovia, te da prenose njihova saopenja. 11. Uzajamnim dogovorom etnici Drae Mihailovia preuzet e obavezu zatite saobraajnih pravaca i transportne opreme protiv napada, pljake i sabotae, i ako bi takve akte vrili Angloamerikanci putem operacija na terenu. etnici Drae Mihailovia preuzet e naroito obavezu da unutar podruja sporazuma aktivnim vojnim operacijama surauju u osiguranju slijedeih saobraajnih linija: a) cesta Ripanj - Topola - Kragujevac - Kraljevo, b) eljeznika pruga Obrenovac - Lajkovac - Gornji Milanovac, ukljuivo ogranak Lazarevac - Aranelovac - Mladenovac, c) eljeznika pruga Beograd Mala Krsna - Velika Plana, s ogrankom do Poarevca, d) eljeznika pruga Beograd - Mladenovac - Lapovo. Zaustavljanje i inspekcija svih vrsta vlakova (od strane etnika Drae Mihailovia), ak i kad su na stanicama, smatrat e se neopravdanim ometanjem eljeznikog saobraaja i zabranjuje se. 12. Sklapanje ovog sporazuma treba zadrati u tajnosti. Sporazum stupa na snagu neposredno po potpisivanju i vrijedi do 31. marta 1944.13 13 Mikrofilm br. T-77, rola http://www.znaci.net/00001/4_14_3_267.htm 883, snimci 5,632.508-10.,

Svaki slijedei sporazum bio je veim dijelom jo detaljniji i konkretniji od prethodnih, a upravo navedeni Simiev sporazum krajnje je egzaktan. Specifini uvjeti na raznim podrujima igrali su takoer izvjesnu ulogu pri formulaciji odredbi ovih ugovora. Neki od ranijih sporazuma predviali su da se podruja obuhvaena njime povjere etnikim komandantima za samostalnu borbu protiv partizana, uglavljujui da e samo u sluaju veih

pothvata njemake i etnike snage operirati zajedno i pod njemakom komandom. U nekim od sporazuma izriito se navodi da su sporazumom s njemake strane obavezane i bugarske trupe, Nedieve trupe, Srpski dobrovoljaki korpus, Ruski zatitni korpus i Muslimanska legija u Sandaku. Drugi se naprosto pozivaju na ostale snage reda i zakona. Budui da su Nijemci imali neprilika sa srpskom radnom snagom u rudnicima, aiev i Jovanoviev sporazum imaju posebne odredbe koje ova dva komandanta obavezuju da vrate na rad u rudnike sve odbjegle radnike ak i ako su se pridruili etnikim redovima, te uope da uvaju ove rudnike od sabotae. Kako pokazuje Karta 6, podruje obuhvaeno sporazumima (osim koridora u sredini o kojem e biti rijei kasnije) prostiralo se je od beogradskih predgraa do junih granica Sandaka, a ukljuivalo je takoer ekonomski strateko podruje istone Srbije.14 Treba ipak spomenuti da se etniko-njemaka kolaboracija nije u to vrijeme ograniavala na podruja obuhvaena sporazumima, ve je aktivno sprovodena i na nekim drugim podrujima. Tako se, na primjer, u izvjetaju oblasne komande br. 599 (Beograd) za razdoblje od 15. novembra do 15. decembra 1943. kae: Red i poredak u podruju feldkomande Beograd i krajskomande Poarevac nisu poremeeni. U poarevakom okrugu su etnici odluili da povedu aktivnu borbu protiv komunista, ma da nije postignut nikakav ugovor koji se odnosi na to. Sporazum okupacione sile sa etnicima, u cilju zajednike borbe protiv komunista, skoro je bez izuzetka radosno pozdravljen, moda sa neizraenim mislima, da se ovo teko vreme proe bez odmazde.15 etnici su na poarevakom podruju bili pod komandom jo jednog vanog oficira, potpukovnika Simeona Ocokoljia (poznatog i kao Sinia Pazarac), a o njegovoj kolaboraciji s Nijemcima izvjetavaju i Nedieve vlasti. Slina situacija postojala je i u okrugu abac u sjeverozapadnoj Srbiji, gdje su etnici stupili u akciju protiv poznatih komunista i onih za koje se sumnjalo da su komunisti, a da ih njemake i srpske kvislinke vlasti nisu u tome ometale.16 14 Na kartama kojima su popraeni dvotjedni izvjetaji o situaciji Vojnog komandanta jugoistone Evrope Operativnom tabu Vrhovne komande, a pokazivale su podruja koja su kontrolirale razne gerilske grupe u Srbiji, za podruja obuhvaena sporazumima naznaeno je da ih kontroliraju etnici pod ugovorom (Vertrags-Chetniks). Vidi npr. mikrofilm br. T501, rola 267, snimak 232. 15 Dokumenti o izdajstvu Dra^e Mihailovia, 1, 593. 16 Vidi ibid, str. 558, 561, 596-99. Zanimljiv aspekt podruja obuhvaenih sporazumima je i koridor koji je, kako pokazuje Karta 6, iri na zapadu a ui na istoku i koji je razdvajao Simievo od Lukaevievog podruja. Zemlja neobuhvaena bilo kakvim ugovorom lei sjeverno od linije Kraljevo-aak-Poega i ukljuuje srezove Ljubi, Takovo (osim nekih dijelova zapadno od eljeznike pruge, od sjevera do Gornjeg Milanovca) i vei dio sreza Poega. Na zapadnom dijelu tog podruja, na

jednoj od padina planine Suvobor nalazi se Ravna Gora, gdje je general Mihailovi imao svoj glavni tab, a takoer i selo Pranjani (gdje su u aprilu 1944. etnici napravili privremeno uzletite); tu se takoer nalazi selo Ba, gdje je tokom posljednjeg tjedna u januaru 1944. odran etniki kongres. Unutar toga koridora nalazi se takoer eljeznika pruga i dobre ceste izmeu zapadne i istone Srbije. Tako je Mihailovi sjedio u svom glavnom tabu (kreui se esto unutar tog podruja) nevezan bilo kakvim odredbama sporazuma s Nijemcima. Ta situacija jedva da je bila sluajna, ali ako je to bila koncesija s njemake strane, kao to se moe pretpostaviti, tada nije bila skupa. Tekst von Weichsove direktive od 21. novembra sa svojim kurzivom i paljivim biljeenjem Mihailovievog nastavljanja s otporom, izgleda da podupire takav zakljuak. etnici i Nijemci imali su valjane razloge za kolaboraciju, ali obostrano su postojala ogranienja: za Nijemce Hitlerovo nareenje da se sporazumi moraju sklapati samo s komandatima kao pojedincima i tako po definiciji za manja podruja, te ako se daje pomo u oruju i snabdijevanju, da operacija mora biti dobro definirana i pod njemakom sveukupnom komandom; za etnike Mihailovievo inzistiranje da se njegov poloaj u narodu i kod zapadnih Saveznika ne smije kompromitirati otvorenom suradnjom s Nijemcima.17 U stvari, njemaki sporazum sklopljen s Mihailoviem osobno poprimio bi neto od openito srpskog ili jugoslavenskog karaktera i u svjetlu Hitlerovih specifikacija bio je u principu nemogu. Mihailovieva tobonja odlunost da nastavi s borbom protiv Nijemaca u isto vrijeme dok njegovi komandanti zakljuuju sporazume o primirju s Nijemcima ne dokazuje nita. On te komandante sigurno nije pozvao na disciplinsku odgovornost. A to se Nijemaca tie, obiljeiti podruja obuhvaena sporazumom tako da se iskljui Ravna Gora znailo je na neki nain prednost, iako su Nijemci i prije tih sporazuma vrlo dobro znali za Mihailovievo boravite.18 Zakljuenjem sporazuma Mihailovievo podruje kretanja smanjeno je, a sa Ravne Gore nije bio u poziciji da ugrozi Nijemce.19 17 Nijemci su 21. novembra 1943. uhvatili Mihailovievu poruku vojvodi ujiu, njegovom komandantu za sjevernu Dalmaciju, s instrukcijom da surauje s njemakim snagama. Za sebe samoga rekao je da to ne moe zbog javnog miljenja. Mikrofilm br. T311, rola 196, snimak 223. Odbijanje da osobno ima bilo kakav posao s neprijateljem bilo je politika od koje je Mihailovi odstupio samo u etiri ili pet navrata: na sastanku u Divcima sredinom novembra 1941, na dva sastanka s predstavnikom izaslanika Neubachera, Rudolfom Strkerom, u jesen 1944 (prvi u zapadnoj Srbiji na kojem je Mihailovia pratio pukovnik Robert H. McDowell, ef amerike vojne misije pri njegovu tabu, a drugi u sjeveroistonoj Bosni) i posljednji sastanak sa Strkerom na planini Vujak, poetkom aprila 1945. Poznato je da je jedan etniki komandant, potpukovnik Petar Baovi, savjetovao Mihailoviu da se dri u pozadini, kad se radilo o etnikim poslovima s Talijanima. Vidi The Trial ojDraja Mihailovi, str. 448. Zanimljivo je da i Neubacher u svojoj knjizi, str. 166- 168, takoer pokuava Mihailovia razrijeiti odgovornosti za kolaboraciju.

18 Pukovnik Klamroth iz njemakog generaltaba je nakon inspekcijskog putovanja po Balkanu u augustu 1943. izvijestio: Nadzor nad Draom Mihailoviem je dobar. Njemake slube brzo saznaju za njegova boravita koja neprestano mijenja. Mikrofilm br. T-78, rola 332, snimak 6,289.881. 19 Pastirske kolibe na Ravnoj Gori, smjetene na jednoj od padina Suvobora (865 m), lako su dostupne sa svih strana. Da su Nijemci htjeli istjerati Mihailovia iz te njegove baze, nakon to se vratio u Srbiju u junu 1943, ili ga zarobiti, vjerojatno bi to s malo napora mogli i uiniti. Moe se spomenuti i ovo: jedna od pogodbi u svim etniko-njemakim sporazumima bila je da komandanti na podrujima obuhvaenim sporazumom ne mogu pri svojim tabovima ili pri bilo kojoj svojoj jedinici imati oficire za vezu ili druge oficire koji predstavljaju sile u ratu s Njemakom (misli se oito na britanske, amerike ili ruske oficire). Kod Mihailovia su i dalje, sve do maja 1944, bili britanski i ameriki oficiri za vezu, a zatim opet ameriki oficiri od augusta do druge polovine septembra 1944, kada je bio potisnut iz Srbije (i u sjeveroistonoj Bosni do 1. novembra 1944). Potpisivanje ovih sporazuma bilo je na vie naina korisno etnicima. Sada su bili sigurni od Nijemaca za vrijeme borbe protiv partizana, bila im je zajamena izvjesna koliina municije za voenje te borbe, (iako mnogo manja nego su se nadali) kao i nuna sanitetska oprema, te lijeenje ranjenika u njemakim vojnim bolnicama. Stekli su prilino veliku slobodu da rade na poboljanju svojeg vojnog, politikog i obavjetajnog sistema i faktinu slobodu prisilne regrutacije, ak i u nizinskim predjelima.20 Sporazumi su im do izvjesne mjere olakali snabdijevanje i skupljanje novanih priloga od ljudi, a ta je demonstracija snage navela bar neke da preu s Nedievske ili s neutralistike pozicije etnicima, poveavajui tako etnike mogunosti za infiltraciju Nedievog administrativnog i vojnog aparata. Istovremeno je, naravno, ova direktna kolaboracija mnoge druge ljude odvela na partizansku stranu i etnici su bili vrlo zainteresirani da sporazumi ostanu tajna bojei se kompromitacije. Sporadini ispadi nekih etnikih jedinica protiv Nijemaca ak i nakon potpisivanja sporazuma mogli su moda biti pokuaj da se sprijei negativna reakcija u javnosti, a i raskid Simievog sporazuma sredinom februara 1944. moe se takoer pripisati tome. I zaista: britanski oficir za vezu, major H. B. Dugmore, koji je kod partizana u istonoj Srbiji boravio od poetka novembra 1943. do sredine juna 1944, izvijestio je svoje pretpostavljene da se je u to vrijeme broj partizana u Srbiji popeo od oko 1.700 na preko 13.000 ljudi.21 20 Vidi izvjetaj vojnog zapovjednika jugoistone Evrope glavnom komandantu jugoistone Evrope od 23. decembra 1943. Mikrofilm br. T-501, rola 253, snimci 1.020-21. 21 Prema saopenju iz pouzdanog britanskog izvora.

Nakon potpisivanja sporazuma porasla je po svoj Srbiji etnika aktivnost protiv partizana. Obilje dokaza o tome moe se nai u periodikim izvjetajima njemakih komandi, te sreskih i okrunih predstojnika Nedieve administracije.22 Sredinom decembra 1943. Mihailovi se je pozivom obratio svim tjelesno sposobnim Srbima da uu u njegovu vojsku za odluni boj protiv partizana, a u dijelovima Sandaka je SS-ovski komandant Muslimanske legije Karl von Krempler dao izvjesiti oglase s izjavom da je Lukaevievim etnicima doputeno da mobiliziraju nacionalne snage meu srpskim stanovnitvom ovog podruja.23 Major Lukaevi je u borbi protiv partizana u tim dijelovima Sandaka pokazivao takvu gorljivost da ga je 22. decembra pukovnik Remold, komandant Remoldove grupe, pohvalio specijalnom naredbom, a doputeno mu je i da zadri neto od oruja koje je zarobio.24 22 Dokumenti o izdajstvu Drae Mihailovia, I, 513, 591, 596-598, 605 i passim. 23 Izvjetaj Abwehrove jedinice 381 od 20. decembra 1943. u mikrofilmu br. T-313, rola 488, snimak 249. Za Kremplerove oglase vidi ibid, snimak 350. 24 Ibid, snimci 230-232. Ova dnevna zapovijest razljutila je komandu Druge oklopne armije, a 5. SS brdski armijski korpus pod kojim je djelovala Remoldova grupa dobio je nareenje da obavijesti svoje nie komande kako su takve akcije - mislei na slubene pohvale etnicima - nepoeljne i ne smiju se vie ponoviti bez prethodne dozvole tabova divizija. Kako bi se osigurala bolja ukupna suradnja Nijemaca i kolaborirajuih etnikih snaga i posebno da bi se efikasnije pruila pomo u oruju i municiji pri raznim operacijama, dodijeljeni su specijalni oficiri za vezu onim etnikim jedinicama koje su imale formalni sporazum ili su neformalno kolaborirale s Nijemcima. Ti su oficiri za vezu takoer davali savjete o taktikim problemima prilikom raznih operacija. Medu Nijemcima koji su obavljali tu dunost jedan od najpoznatijih bio je porunik Heusz; on je bio oficir za vezu kod majora Lukaevia do 22. decembra 1943, a kasnije i kod potpukovnika uriia.25 Zatim je tu bio major Weyel koji je odravao vezu s kapetanom Nekom Nediem, naelnikom taba etnikog komandanta Srbije generala Miroslava J. Trifunovia. Weyel je takoer direktno zapovjedao etnicima koji su bili pridodani njegovoj grupi jedinica.26 ak je i Keserovi na svom suenju priznao da je Weyel doao u junu Srbiju ljeti 1944. kao predstavnik njemake komande u Srbiji i da je koordinirao operacije Raievih, Kalabievih i Keserovievih etnikih jedinica s onima njemakih, srpskih kvislinkih i bugarskih jedinica protiv partizana.27 25 Ibid, snimci 171, 225.

26 Vidi npr. dnevne izvjetaje vojnog zapovjednika jugoistone Evrope glavnom zapovjedniku jugoistone Evrope za maj 1944, mikrofilm br. T-501, rola 256, snimci 669-699 i KTBjOKWjWFSt, sv. IV, dio 1 (1944), str. 710. 27 Suenje lanovima rukovodstva organizacije Drae Mihailovia, str. 215. U objavljenoj korespondenciji izmeu Mihailovia i jugoslavenske izbjeglike vlade etniko-njemaki sporazumi nisu nikada bili spomenuti. Ne iznenauje da nikakva informacija o tim sporazumima nije dola do izbjeglike vlade kanalima koji su bili pod britanskom kontrolom, ali nema niti tragova da je u tome saopeno bilo kojim drugim kanalima. Zamislivo je da je izbjeglika vlada o njima mogla saznati od majora Lukaevia osobno kad je s pukovnikom Baileyem otiao iz Jugoslavije u februaru 1944. i posjetio jugoslavenske i britanske funkcionare i u Kairu i u Londonu. Ali ako je ikad i rekao togod predsjedniku vlade Puriu ili nekon drugom funkcionaru izbjeglike vlade, te injenice, koliko je poznato, nisu objavljene. Treba stoga dopustiti da je mogue, ak i vjerojatno, da ni najgorljivije proetniki raspoloeni lanovi vlade u izbjeglitvu zajedno s Puriem, nisu uope znali da postoje takvi sporazumi, bar ne dok su vrili funkcije u vladi, te da su bili iskreni kad su ih u to vrijeme poricali. Znali su toliko koliko bi im Mihailovi saopio: naime, da izmeu etnika i neprijatelja nema kolaboracije.28 Britanska vlada je, naravno, od decembra 1942. pa nadalje saopavala izbjeglikoj vladi izvjesnu koliinu svojih informacija o etnikoj kolaboraciji. 28 Nisam smatrao za potrebno da stupim u dodir s bivim predsjednikom vlade Punem ili da se posebno raspitujem da li je on znao bilo to o postojanju etnikonjemakih sporazuma na prelazu 1943. u 1944; siguran sam da bi on rekao da nije, budui da je i svojim slubenim i privatnim stavom uvijek podravao generala Mihailovia, koji je tvrdio da nije bilo takvih sporazuma. Meutim, pitanje od vanosti jeste: da li su Britanci znali da ti sporazumi postoje? Budui da nikakvi britanski obavjetajni izvjetaji iz Jugoslavije nisu objavljeni, osim izvadaka u raznim autobiografskim djelima kao to su Churchillova, Edenova, Macleanova i Deakinova, sve do nedavna nismo imali slubene potvrde o tome jesu li Britanci nauli za te sporazume, a ako jesu, kada i kako.29 Ali u dosad objavljenim materijalima, kao i u nedavno otvorenim dokumentima Foreign Officea koji se bave jugoslavenskim poslovima i nizom britanskih inicijativa i poteza, ima indicija koje ukazuju na to da su Britanci u najmanju ruku veoma sumnjali na to da se takvi sporazumi zakljuuju, te da su i te kako mogli dobiti tona obavjetenja o njima nekoliko dana nakon potpisivanja.30 Dvije stvari osobito podupiru ovu slutnju. Prvo, Lukaeviev sporazum s Nijemcima potpisan je 19. novembra, a Kalabiev i Simiev sporazum 27. novembra; a ve 29. novembra su britanske vojne vlasti na Srednjem istoku pitale svoju grupu oficira za vezu u sjeveroistonoj Srbiji koju je predvodio potpukovnik Jasper Rootham (a vjerojatno i oficire za vezu na drugim podrujima) da li bi mogli procijeniti reakciju lokalnih komandanata ako bi Mihailovi bio smijenjen i zatim,

znaju li da li je neki od etnikih komandanata primio od Mihailovia nareenje da kolaborira s Osovinom. Rootham je kasnije pisao da nikad nije ni pomislio na Mihailovievu kolaboraciju s Osovinom ili na njegovo uklanjanje, iako je znao da Britanci nisu bili zadovoljni s Mihailoviem i da se mnogi od Mihailovievih pristaa nisu slagali s njegovom politikom, te da je zbog toga ova poruka dola kao silno zaprepatenje.31 29 U ranije citiranoj britanskoj brouri The Cetniks (septembar 1944) koja sadri skraenu verzij u Kalabievog i Simievog sporazuma s Nijemcima, izriito se tvrdi (str. 19) da je jedan britanski obavjetajni oficir izvijestio o tome u junu 1944. Tu se, naravno, moe raditi o sluaju kad se pomiu datumi i druge pojedinosti kako bi se zatitio dotini obavjetajac. 30 Iz danas pristupanih izvjetaja SOE oficira kod Mihailovia izgleda jasno da oni nisu imali dokumentirane dokaze o etnikoj kolaboraciji s Nijemcima. Ali Britanci su te dokaze mogli pribaviti od drugih svojih agenata u Jugoslaviji ili na Balkanu, ili iz drugih izvora. Nakon to je ova knjiga ve bila otisnuta na korekturnim arcima autor je, ljubaznou profesorice Phillis Autv, vidio niz referata predanih za simpozij koji su ona i profesor Richard Clogg organizirali od 6-8. jula 1973. u Cumberland Lodge, Windsor Great Park, Engleska, pod naslovom: British Policy TowardsResistence in Yugoslavia and Greece in the Second World W ar (Britanska politika prema pokretu otpora u Jugoslaviji i Grkoj u drugom svjetskom ratu), a u referatima se kae da su Britanci provalili njemaku ifru i da su iz uhvaenih radio prijenosa znali i to se zbiva izmeu Nijemaca i etnika. Izvor tih informacija smatrao se toliko vanim da su zbog uvanja tajne uhvaena saopenja kruila samo meu strogo odabranom grupom ljudi. Britanci takoer nisu direktno reagirali na informacije iz tih poruka kako ne bi pobudili njemaku sumnju. 31 Rootham, str.171. Druga je indikativna okolnost, da je 16. decembra general Wilson preko brigadnog generala Armstronga izdao Mihailoviu pismeno nareenje da etnici bace u zrak eljezniki most na Moravi, juno od eljeznikog vorita Stala na glavnoj pruzi Beograd-Atena, a takoer i eljezniki most na Ibru, izmeu Kraljeva i Kosovske Mitrovice, na sporednoj pruzi koja povezuje Beograd i Skoplje (a time i Atenu), te da ove akcije izvre do 29. decembra.32 Potpukovnik Rootham takoer je 9. decembra dobio nareenje sa Srednjeg istoka da izvri sabotau na glavnoj eljeznikoj pruzi u blizini svog operativnog podruja.33 Koliko je poznato, nije bilo nikakvog njemako-etnikog sporazuma koji bi obuhvaao podruje na Moravi juno od Stalaa, ali zapadna obala Ibra leala je unutar podruja obuhvaenog Lukaevievim sporazumom. Tim sporazumom nije bilo konkretizirano (kao Simievim sporazumom od 17. januara 1944. u toki 11) da su etnici obavezni uvati eljeznike pruge od sabotae upravo one vrste koju je general Wilson naredio Mihailoviu, ali to se moda smatralo samo po sebi jasnim i etnici

su bili spremni to potivati. Mihailovi je najprije odgovorio generalu Armstrongu da ne mogu baciti u zrak ni jedan most jer nemaju opreme, jer postoji opasnost od njemakih represalija, jer nemaju vojnog materijala da zatite civilno stanovnitvo od takvih represalija, i tako dalje. Na kraju je Mihailovi natuknuo da e izdati naredbu za dizanje mostova u zrak, a izgleda da je to i uradio, ali ta zapovijed nikad nije bila izvrena.34 32 Za djelomini tekst Wilsonove naredbe kojom se konkretiziraju ciljevi sabotae vidi Mihailovievu korespondenciju s izbjeglikom vladom u Jovan onovi, Veze sa generalom Mihailoviem sa Srednjeg Istoka, str. 19. Mihailovieve reakcije na tu naredbu koju je saopio izbjeglikoj vladi nalaze se u ibid, str. 19-22. 33 Rootham, str. 175. , 34 Mnogo godina kasnije, 23. jula 1961, brigadni general Armstrong je na poziv srpske emigrantske grupe Osloboenje odrao govor u srpskoj crkvi u Londonu i rekao da su on i Mihailovi zaista poslali neke oficire na Moravu da unite most, ali da komandant lokalnog etnikog korpusa Radomir Cveti nije dopustio da se izvri akcija, jer su njegovo podruje ugroavali partizani. Govor citira Vukevi Od Teherana do ubaievog ustolienja, str. 45-46. Cveti je moda radio na svoju ruku, ali nije iskljueno da je sluao druge Mihailovieve naredbe, kako bi zatitio etnike pred Nijemcima, a i Mihailovia pred Britancima. Trea indikacija da su Britanci znali o tim sporazumima i da su zbog njih bili vrlo nezadovoljni bila je naredba datirana 13. decembra kojom se Roothamu daje diskreciono pravo da povede svoju grupu do najbliih partizanskih jedinica koje su, prema informaciji dobivenoj istim telegramom, bile udaljene od oko 120 km do oko 233 km. Rootham i njegovi drugovi ipak se nisu prebacili partizanima, ve su prije krenuli prema Ravnoj Gori gdje je glavna britanska misija dovravala svoj posao i otkuda je nekih pet mjeseci kasnije bila evakuirana u Italiju.35 35 Rootham, str. 176-177. Treba ipak jasno rei da nisu svi etnici, ma koliko jako antipartizanski nastrojeni, bili voljni pokoriti se sporazumima o kolaboraciji. Simiev sporazum (toka 6) jasno je predvidio tu nesklonost odreujui da su komandanti podruja obuhvaenih sporazumom duni etnike koji nee suraivati protjerati s podruja. Dok je jo bio oficir za vezu kod Lukaevia, porunik Heusz je 1. decembra 1943. izvijestio o tome da je meu Lukaevievim ljudima bilo negodovanja zbog sporazuma koji je on sklopio s Nijemcima.36 Sami etnici bili su potpuno svjesni negativnog efekta koji e na njihov ugled kod stanovnitva vjerojatno imati ovi sporazumi. Ali kolaboraciju se nije moglo sakriti, a rezultat je bilo neizbjeno osipanje morala u etnikim redovima. Drugim rijeima, dvolina politika koja se priklonila prema tjenjoj kolaboraciji s Nijemcima bila je za etnike oigledno opasna.

36 Mikrofilm br. T-313, rola 488, snimak 524. Pod tim okolnostima sporazumi o primirju nisu uspjeli zadovoljiti ni jednu stranu. Neke su etnike jedinice jo uvijek vrile sporadine napade i sabotae protiv kvislinkih trupa, a ak i Nijemaca; neke odredbe jednostavno nisu uzimali u obzir i openito su se sporazumima sluili kao prikladnim pokriem za jaanje svoje organizacije i za infiltriranje u Nedievu administraciju. ak su se i hvalili da su sporazumi izraz njemake slobosti.37 Taj stav je posebno bio vidljiv na kongresu odranom u selu Ba krajem januara 1944 (o kojem e se raspravljati u Glavi 11), koji se ne bi mogao odrati osim uz preutan njemaki pristanak, a koji je nekom ironijom pruio priliku za izljev antinjemakog osjeaja. Nijemci su reagirali nareenjem da se neki od etnikih voa (ukljuujui i aia) koji se ne pridravaju sporazuma imaju opet smatrati neprijateljem kojeg treba zarobiti i ije odrede treba unititi.38 Na sastanku Glavnog komandanta jugoistone Evrope von Weichsa i poslanika Neubachera, odranom 1. februara, ustanovljeno je da veina etnikih voa ne sprovodi u ivot uvjete sporazuma, te da zbog toga ne samo da sporazume ne treba obnavljati, ve da na etnike treba opet izvriti vojni pritisak.39 General Felber je u svojoj okrunici od 2. februara, kao i u pismu generalu Meyszneru od 11. februara, neto openitijim rjenikom iskreno priznao kako sporazumi o primirju nisu ispunili svoju svrhu da osiguraju kolaboraciju etnika protiv partizana. On je zapovijedio njemakim trupama i srpskim kvislinkim trupama da odluno postupe protiv etnika kad god ovi budu djelovali protiv Nijemaca ili kvislinkih snaga i vlasti. Pokuaje etnikih voa da sklope nove sporazume treba odbijati zbog brojnih prekraja ranijih sporazuma.40 A kad je pukovnik Simi 11. februara opozvao svoj sporazum, ali s uvjetom da kasnije moe povui opoziv, Nijemci su taj opoziv prihvatili kao konaan. Razlog koji su etnici naveli za povlaenje ovog ugovora bio je taj, da Nijemci ne provode sporazum s obzirom na Srpski dobrovoljaki korpus; konkretno, bilo je nekih tekoa s vlakom koji je prevozio ranjenike dobrovoljakog korpusa, pa je u borbi koja se razvila bilo dvadeset pet ubijenih i dvadeset dva zarobljena etnika, bez gubitka na strani dobrovoljakog korpusa.41 U izvjetaju za period od 15. januara do 15. februara Oblasne komande 599 (Beograd) takoer se, i to vrlo znaajno kae da je jedan od razloga za opoziv Simievog sporazuma taj to stanovnitvo osuuje etnike zbog kolaboracije s okupacionom silom.42 Konani ishod ovog neslaganja bila je jedna naredba od 23. februara 1944. Glavnog komandanta jugoistone Evrope: 37 Mikrofilm br. T-501, rola 256, snimak 39; mikrofilm br. T-311, rola 286, snimci 185187. 38 Vidi naredbu vojnog zapovjednika jugoistone Evrope od 2. februara 1944, mikrofilm br. T-311, rola !86, snimak 24. 39 Mikrofilm br. T-501, rola 256, snimak 3. 40 Ibid, snimci 26, 54

41 Ibid, snimci 7, 55. 42 Dokumenti o izdajstvu Drae Mihaitovia, I, 594. Ponovo se naglaava da se na osnovi dosadanjeg iskustva zabranjuje svako daljnje zakljuivanje sporazuma s voama potinjenim Drai Mihailoviu. Na snazi ostaje samo sporazum s Lukaeviem u jugozapadnoj Srbiji. Glavni komandant za jugoistonu Evropu zadrava pravo da okona i taj sporazum, ako etniki vode na tom podruju ne bi ispunjavali svoje obaveze. etniki zahtjevi za municijom moraju biti paljivo ispitani prije nego budu podneseni Glavnom komandantu. U sluaju sumnje uvijek treba pretpostaviti da su zahtjevi preveliki u usporedbi sa ciljem da se popunjavaju zalihe municije Drae Mihailovia.43 Posljednje dvije reenice su u najmanju ruku dvosmislene, ali ini se kao da naznauju da su neki sporazumi jo uvijek funkcionirali. tovie, kako su to pokazali kasniji dogaaji, etniki zahtjevi za municijom su i bez formalnih sporazuma bili prihvaani i udovoljavano im je nakon dueg ispitivanja njihove opravdanosti i predviene namjene. Nisu samo naruavanja odredbi takvih ugovora sa etnike strane djelovala protiv njihovog formalnog produavanja. I Nedi i Ljoti bili su protiv sporazuma koji su teili tome da ih kao njemake lutke odgurnu u stranu za volju etnika. General Meyszner bio je oito protiv njih od poetka. U februaru je otpoeo s pravom kampanjom protiv njih, nastojei uvjeriti vojne komandante da objave kako je Njemaka u ratnom stanju s etnicima. On se je vrlo protivio daljnjem naoruavanju uriia i Lukaevia, ne naprosto zato to su oni bili (nepouzdani) etnici i Srbi, ve zato to su prekrili svoj sporazum s Nijemcima i to je muslimansko puanstvo u Albaniji, na Kosovu i u Sandaku izrazilo zabrinutost zbog njemakog ojaavanja etnika; Hrvati su, rekao je, takoer vrlo zabrinuti zbog jaanja etnika.44 U isto vrijeme je (22. februara) general Asen Nikolov, komandant bugarskog 1. okupacionog korpusa, takoer pokazao svoje protivljenje svakom sporazumu s etnicima.45 43 Mikrofilm br. T-501, rola 256, snimak 97. 44 Ibid, snimci 18, 128, 144 i mikrofilm br. T-311, rola 286, snimak 185. 45 Mikrofilm br. T-501, rola 256, snimak 16. U meuvremenu je primarni razlog etniko-njemake kolaboracije partizanska opasnost za Srbiju dobivao na vanosti. Vojne pripreme NOVJ na zapadnim prilazima Srbiji, kao i ustrajno napredovanje sovjetskih armija s istoka, jasno su nagovjetavali da e glavno podruje partizanskih operacija u drugoj polovini 1944. biti Srbija. Zbog toga je za etnike suradnja s Nijemcima, ili bar njemako oruje i municija, postajalo sve bitnije pitanje. U maju im je povlaenje voe britanske misije, brigadnog generala Armstronga i svih drugih

britanskih oficira za vezu, oduzelo svaku nadu da bi od Britanaca dobili jo oruja i opreme. Mihailovi se je jo uvijek pouzdavao da e zapadni Saveznici na kraju doi i spasiti ga, ali shvatio je da za bitku s partizanima koja se pribliavala ne moe od njih oekivati nikakvu pomo. Problem je stoga bio izdrati, vrsto se drati nekog teritorija i sprijeiti da partizani ne savladaju etnike u Srbiji. Da bi se to postiglo bilo je neizbjeno nastaviti kolaboraciju s Nijemcima. NEFORMALNA KOLABORACIJA U SRBIJI Usprkos nekim primjedbama Nijemci su, kao to smo vidjeli, nakon prekida veine sporazuma s etnicima ivo eljeli sauvati sporazum s Lukaeviem, koji je imao kontrolu nad vitalnim podrujem Sandaka i jugozapadne Srbije i mogao je biti od velike koristi ako pomogne sprijeiti prodiranje partizana u Srbiju. Iz zapisnika sastanka izmeu generala Felbera i Meisznera, odranog 24. februara 1944, je sporazum s Lukaeviem tog datuma jo uvijek bio na snazi,46 ali ubrzo poslije toga Nijemci su izgubili kontakt s Lukaeviem. Dnevni red sastanka od 4. marta izmeu Feldbera i poslanika Neubachera ukljuivao je pitanje: Gdje se sada skriva Lukaevi?47 Lukaevi je u stvari ve bio izvan zemlje - na putu preko Italije i Kaira u London, gdje je na vjenanju kralja Petra trebao zastupati Mihailovia.48 Do 4. marta Nijemci su uhapsili i htjeli sprovesti u Beograd naelnika Lukaevievog taba, majora Rudolfa Perhineka, zbog napada koje su na njemake trupe izvrili njegovi etnici.49 46 Ibid, snimak 128. 47 Ibid, snimak 218. 48 Lukaevia su u Londonu primili kralj George VI i visoki britanski funkcionari, medu njima i ministar vanjskih poslova Eden. Ali Lukaevieva nastojanja da pridobije podrku za Mihailovia nisu uzeta u obzir. On se je u Jugoslaviju vratio krajem maja, upravo u vrijeme kad je voda britanske vojne misije, brigadni general Armstrong, odlazio iz Mihailovievog taba. Vidi lanak od T. Z. Vojislav Lukaevi, str. 97-100. 49 Mikrofilm br. T-501, rola 256, snimak 218. Perhinek, Slovenac, bio je jedini na visokom poloaju medu etnicima u Srbiji, a da nije bio Srbin. Izlazi da je poetkom marta 1944. jedini formalni sporazum na snazi izmeu Nijemaca i etnika bio onaj sklopljen s potpukovnikom uriiem koji je zapovijedao Crnogorskim dobrovoljakim korpusom, jedinicom koju su formirali Nijemci i Nedi jo prole jeseni, s ciljem da se bori protiv partizana u Crnoj Gori, ali koja je vjernost dugovala i Mihailoviu. S dokidanjem etniko-njemakih sporazuma o primirju, krajem februara 1944, etnici su formalno opet postali neprijatelj okupacionih snaga. Izvjetaj Vojnog komandanta za jugoistonu Evropu za razdoblje od 22. januara do 20. februara biljei da Osim pojedinih

sluajeva, do sad nije bilo nikakvih (etnikih) napada i znaajnijih sabotaa.50 Ponovljene izjave, te nastavljene akcije i etnika i Nijemaca u Srbiji ipak pokazuju da su obje strane bile dvoline s obzirom na kolaboraciju ili njeno izostajanje: jedina stvar koja ih je povezivala i primoravala na suradnju bila je sve vea opasnost od partizana. Izmeu marta i kraja augusta 1944. ta je podvojenost bila oita: prevladavala je izvjesna suradnja bez formalnih sporazuma, ali su Nijemci pridrali pravo da upotrijebe silu kad god su etnici istupili protiv njih ili protiv Bugara i srpskih kvislinkih snaga ili vlasti. Ta sila nije tokom 1944. ee primjenjivana u praksi, ali vrijedno je zabiljeiti nekoliko sluajeva njene primjene. Najvei i najpoznatiji je operacija Treibjagd, koja je otpoela sredinom februara protiv Kalabievih etnikih odreda u srednjoj i junom dijelu srednje Srbije. Bila je to zajednika akcija njemakih, bugarskih i srpskih kvislinkih snaga, pod komandom pukovnika Diesenera, inae komandanta taba br. 5 sekcije za osiguranje eljeznikih pruga. Operacija je zavrena do 5. marta, a u njoj su etnici imali 81 mrtvog, mnogo ranjenih i 913 zarobljenih, ukljuujui mnogo oficira.51 Manje akcije bile su ee. Njemaki dnevni izvjetaj za 31. marta spominje jednu akciju protiv beogradske organizacije Drae Mihailovia, u kojoj su uhapena tri komandanta korpusa, dva komandanta brigade i jo neki etniki oficiri.52 Dnevni izvjetaj za 25. aprila biljei da je jedna operacija protiv etnika u blizini Ljiga opozvana, jer nije imala nikakvog uspjeha.53 U istom izvjetaju navode se takoer gubici koje su partizanima i etnicima nanijeli Nijemci od 16. marta do 15. aprila: etnici 182. mrtva, 127 zarobljenih; komunisti 1.586 mrtvih, 94 zarobljena, 40 talaca strijeljano, 200 uhapenih u Beogradu. Ali etniki su komandanti izgleda jo uvijek nastojali sklopiti nove sporazume, jer je na sastanku glavnog komandanta jugoistone Evrope sa zamjenikom poslanika Neubachera, odranom 28. marta, glavni komandant izjavio da je opa linija politike prema Mihailoviu da s njim treba nastaviti igru, ali bez ikakvih obeanja. Treba izjavljivati da nas njegove ponude ne zanimaju.54 50 Ibid, snimak 106. 51 Ibid, snimci 57, 224. 52 Ibid, snimak 380. 53 Ibid, snimak 590. 54 Ibid, snimak 360. Najozbiljniju opasnost u to vrijeme predstavljao je prodor dvije partizanske divizije, 2. i 5., u jaini od oko pet tisua boraca, u jugozapadnu Srbiju iz Sandaka i Bosne. Cilj ovih divizija bio je da preu preko Ibra i Kopaonika i da se spoje sa najjaim i najaktivnijim jedinicama NOVJ u Srbiji koje su djelovale na podruju planine Jastrebac, te u Toplikoj i Jablanikoj dolini u junoj Srbiji i da tako pojaaju partizansku aktivnost u Srbiji i pripreme teren za ulazak ostalih partizanskih snaga iz Bosne i Sandaka.55 Ta opasnost izazvala je

neposrednu i intenzivnu kolaboraciju izmeu Nijemaca, Bugara, srpskih kvislinkih snaga i etnika. Referirajui o novoj situaciji u Srbiji, u svom izvjetaju od 22. aprila, general Felber je o suradnji zabiljeio: Javljeno je da je sam Draa Mihailovi u jednom govoru traio lojalnu suradnju s okupacionim snagama kako bi otklonio komunistiku opasnost u Srbiji. Vidljiv znak ovog novog razvoja je injenica da se u junoj Srbiji Nijemci, srpski dobrovoljaki korpus i etnici bore rame uz rame. Ali u istom izvjetaju Felber takoer kae: Pokret Drae Mihailovia je podvojen. Dok se jedan dio aktivno bori s Nijemcima protiv komunista a da time nikako ne prestaje biti rezerviran prema svim okupatorima - manje grupice Drae Mihailovia u srednjoj i istonoj Srbiji nastavljaju kao i ranije initi tetu.56 Mnogi drugi izvjetaji iz tog perioda pozivaju se na etniko-njemaku kolaboraciju protiv partizana. Na primjer, u dnevnom izvjetaju vojnog zapovjednika jugoistone Evrope od 8. aprila, koji se bavi operacijom Kammerjger povedenom protiv divizija NOVJ koje su prodrle u Srbiju, izjavljuje se da su etnike odrede kapetana Rakovia, istaknutog etnikog komandanta, partizani vrlo teko porazili.57 Deset dana kasnije (18. aprila), naelnik taba Srpskog dobrovoljakog korpusa, potpukovnik Radoslav Tatalovi, izvijestio je generala Felbera da je saradnja sa Cvetievom grupom (Cveti je bio vaan etniki komandant na jugu srednje Srbije) vrlo dobra.58 A u naredbi generala Felbera od 28. aprila, o zavrnim fazama operacija protiv 2. i 5. divizije NOVJ blizu Poege u jugozapadnoj Srbiji, spominje se i etniko sudjelovanje u operacijama s njemakim i bugarskim snagama.59 Jo je zanimljivija informacija u dnevnom izvjetaju za 1. maj generala Felbera, u kojem se kae da je oko tisuu etnika ukljueno u jednu njemaku jedinicu koju vodi major Weyel, koji je u to vrijeme s etnikim kapetanom Nekom Nediem tijesno suraivao u koordiniranju njemako-etnikih operacija protiv partizana. U istom izvjetaju izjavljuje se da na pravcu Poega -Kosjeri-Raana-Povlen ima oko pet tisua etnika, te da su kod njihovih raznih jedinica ve postavljeni njemaki oficiri za vezu. Izvjetaj nastavlja: Draa Mihailovi koji je preuzeo svu komandu nad ovim etnikim snagama uspostavit e radio-vezu s njemakom komandom.60 (Ne mogu ipak dati nikakvu potvrdu toj slutnji da je Mihailovi odravao direktnu radio-vezu s Nijemcima, a uzimajui u obzir njegov nain ponaanja u cijelom ratu, malo je vjerojatno da jest). 55 Oslobodilaki rat, II, 227-235. 56 Mikrofilm, br. T-501, rola 256, snimci 549, 552. 57 Ibid, snimak 450. 58 Ibid, snimak 502. 59 Ibid, snimak 622. Da su britanski oficiri za vezu s etnicima znali za tu njemakoetniku kolaboraciju u jugozapadnoj Srbiji jasno se vidi u The etnih, str. 22-23. Vidi takoer The Trial of Draja Mihailovi, str. 188, gdje Mihailovi priznaje da za ono to su etnici radili s Nijemcima u to vrijeme sadejstvo moe da se kae, saradnja ne.

60 Mikrofilm br. T-501, rola 256, snimci 669-670. Na svom suenju Mihailovi je priznao da je preko majora Lalatovia rukovodio operacijama etnikih snaga protiv dvije divizije NOVJ koje su prodrle u Srbiju. The Trial oj Draja Mihailovi, str. 224. Na sastanku odranom 26. aprila u aku, izmeu efa SD (Sicherheitsdiensta) Biermanna i kapetana Predraga Rakovia, komandanta drugog etnikog korpusa i jednog od glavnih etnikih ljudi za vezu s Nediem i Nijemcima, Rakovi je napomenuo da je general Mihailovi povukao njegova ovlatenja da obavlja poslove s Nijemcima po nareenju i u ime Drae Mihailovia i da zbog toga na ovom sastanku ne sudjeluje kao njegov predstavnik.61 Zakljuak je oigledan: Mihailovi je bio sasvim upoznat sa sporazumima i kontaktima i davao je za njih ovlatenja, a Rakovi je usprkos tome to su mu ovlatenja bila povuena, odravao kontakte i obavljao poslove s Nijemcima. 61 Mikrofilm br. T-311, rola 286, snimak. 314. Kao i u periodu sporazuma o primirju, tako su i sada u periodu neformalne kolaboracije obje strane oito nastojale da stvari ostanu u tajnosti. Na bojitu je tajnost, naravno, jedva bila mogua, ali bilo je mnogo razloga da se ta tajnost sauva na drugim mjestima. Kad su u maju beogradske novine na njemakom jeziku Donau-Zeitung objavile lanak u kojem se kae da se etnici bore pod njemakom komandom, etnici su imali nekih politikih tekoa.62 Ali etniko--njemaka kolaboracija je nastavljena. General Felber rekao je 13. maja glavnom komandantu jugoistone Evrope von Weichsu da ga etnici (mislei neke etnike voe) uvjeravaju da su odustali od svake akcije protiv Nijemaca, te da ele sudjelovati u borbi protiv komunista sve do konane pobjede. Te etnike, rekao je, vode kapetan Neko Nedi i major njemake vojske Weyel. On je takoer podvukao da je krajnje teko nai pravi postupak s Mihailoviem i etnicima, ali da je naredio da se s njima kad god se bore na njemakoj strani protiv komunista postupi odgovarajue (to vjerojatno znai prijateljski), te da im se treba otro suprotstaviti orujem kad god svoje oruje okrenu protiv Nijemaca.63 Tri dana kasnije (16. maja) uslijedila je direktiva generala Felbera, u kojoj se detaljno zacrtava pravilno ponaanje njemakih vlasti i trupa prema etnicima koji su bili i dalje ostaju neprijatelji; etniki neprijatelj br. 1 su partizani, ali okupaciona sila je njihov neprijatelj br. 2. etnici surauju s Nijemcima da bi popunili zalihe municije i openito se ne bore odluno protiv partizana kako bi prolili to manje krvi. Zbog toga sve etnike mjere koje nepovoljno utjeu na njemake interese ili interese Nedieve vlade, napadi na istu, regrutiranje u etnike odrede, mijeanje u poslove lokalne uprave i u isporuke poljoprivrednih i stoarskih proizvoda, treba smatrati neprijateljskim ponaanjem i u skladu s time postupiti, a sve etnike akcije na uvrenju njihovih tabova i centralnih organa treba svim sredstvima sprjeavati. S druge strane, sve etnike grupe koje se bore protiv partizana ne treba smetati ni napadati, ve im prije treba pomoi municijom. U tu svrhu potrebno im je isporuiti ogranienu koliinu municije za tekue i lokalne borbe ali pod strogim njemakim nadzorom, kao i snabdijeti ih sanitetskim materijalom, te zbrinuti

ranjenike. Svaka pomo u municiji mora biti odobrene od vojnog zapovjednika jugoistone Evrope.64 62 Mikrofilm br. T-501. rola 256, snimak 647. 63 Ibid, snimci 723-724. 64 Ibid, kadrovi 754-755. I etniki dokumenti takoer se pozivaju na neodlunost nekih etnikih jedinica iz Srbije u borbi protiv partizana. Vidi npr. naredbu generala Trifunovia od 19. jula 1944, u Dokjimenti o izdajstvu Drae Mibaihvia, I, 86-87. Kad su 2. i 5. divizija NOVJ pod jakim pritiskom zdruenog njemakog, bugarskog, srpskog kvislinkog i etnikog napada bile primorane da se poetkom maja povuku u Sandak, etnici su ak i nakon toga nastavili kolaborirati s Nijemcima protiv domaih partizanskih jedinica u Srbiji. Kolaboraciju su nastavljali pothranjivati isti motivi: etnika potreba za orujem i snabdijevanjem i uzajamna etniko-njemaka borba protiv partizanske opasnosti. etniki voa u istonoj Srbiji, potpukovnik Ocokolji, ije su snage jednom ranijom prilikom napale njemako skladite municije da se domognu oruja, podnio je, na primjer, 30. juna molbu za novo oruje i municiju. Svoju je molbu Ocokolji podupro argumentom da partizani iz jugoistone Srbije planiraju proboj u sjeveroistonu Srbiju i pokret prema Dunavu, gdje e se sastati sa trupama sovjetskog zranog desanta u cilju zdruenih operacija protiv Nijemaca. Ocokolji je takoer rekao Nijemcima da je glavna tema propagande Titovih snaga u Srbiji pomo koju dobivaju zrakom od Angloamerikanaca i da vlada kralja Petra vodi pregovore s Titom (sporazum Tito-ubai od 16. juna bio je stvarno ve potpisan) i upozorio ih je da etnici moraju inzistirati na tajnosti pregovora o dobivanju oruja, jer e inae izgubiti svako povjerenje u narodu.65 65 Mikrofilm br. T-311, rola 286, snimci 556-567. Osim to su pomagali partizanima u Srbiji snabdijevanjem zranim putem, zapadni Saveznici su poevi od aprila 1944. poduzeli niz bombarderskih napada na eljeznike ureaje u Beogradu i u nekim drugim srpskim gradovima, te na neke gradove u kojima su, prema partizanskim informacijama, bile jake njemake snage (iako je neizbjeno u svima njima bilo mnogo civilnih rtava). Ti su napadi, zajedno s pribliavanjem sovjetskih snaga i pripremama partizana u Bosni i Sandaku za upad na Srbiju, predskazivali brzi kraj njemakog okupacionog reima, a vjerojatno su u politikom smislu djelovali i protiv etnikog poloaja u Srbiji. U julu su Nijemci uz pomo bugarskih, srpskih kvislinkih i elitnih etnikih jedinica opet krenuli u napad protiv partizanskih snaga u junoj Srbiji (operacija Trumpf, vidi Glavu 11). U toku te operacije njemaki i etniki predstavnici raspravljali su o daljnjim zdruenim akcijama protiv partizana, a etnici su se kao uvijek osobito brinuli da za svoje jedinice osiguraju vie oruja i municije.66

66 Na primjer, sastanak izmeu kapetana Neka Nedia, glavnog etnikog oficira za vezu s Nijemcima i njemakih predstavnika, na dan 14. jula. Mikrofilm br. T-311, rola 195, snimci 725-726. General Trifunovi, etniki komandant za Srbiju, takoer je u to vrijeme odravao kontakt s poslanikom Neubacherom i obavijestio ga da se Mihailovi nalazi u situaciji u kojoj mora kolaborirati s Nijemcima. Vidi mikrofilm br. T-50 1, rola 256, snimak 458. Moda je ipak najzanimljiviji sastanak odran 11. augusta u Topoli izmeu grupe Nijemaca, koju je vodio konjiki kapetan Prinz von Wrede, zastupajui vojnog zapovjednika jugoistone Evrope i etnike delegacije koja se sastojala od tri vana komandanta: majora Dragoslava Raia, kapetana Neka Nedia i kapetana Nikole Kalabia. Svrha tog sastanka bila je da se razrade uvjeti za sastanak izmeu generala Mihailovia i poslanika Neubachera, te da dvije strane izloe svoje uvjete za pojaanu kolaboraciju. U izvjetaju od 12. augusta, Prinz von Wrede je formulirao pozicije dviju strana kako slijedi: 1. Draa Mihailovi eli razgovarati s Fhrerovim opunomoenikom za Jugoistok, Neubacherom; 2. on trai savez svih srpskih nacionalistikih snaga; 3. on zahtijeva mobilizaciju i naoruavanje svih tjelesno sposobnih nacionalistikih Srba za borbu protiv komunista, s tim da su naoruavanje i vodstvo u rukama Wehrmachta; 4. Draa Mihailovi trai da on sam ostane u ilegalnosti; 5. lanovi etnikog pokreta ne smiju biti u njemakoj uniformi; 6. mjesto sastanka ne smije ni pod kojim okolnostima biti Beograd ili neki vei grad. Nasuprot tome nae vlastite elje su: 1. Draa Mihailovi se mora sloiti samo s usmenim, a ne s pismenim sporazumom; i 2. etniko obeanje da e obustaviti sve korake usmjerene protiv njemake vojne administracije i da e je tititi.67 67 Mikrofilm, br. T-311, rola 286, snimci 508-511. U oitoj vezi s prijedlozima Mihailovieve delegacije na sastanku u Topoli stoji saopenje njemake komande u Beogradu, u kojoj se kae da Mihailovi vri pritisak na Nijemce da donesu odluku do 20. augusta; u saopenju se ukazuje na to da je Mihailovi u dodiru s predsjednikom vlade Nediem i da se s njim sloio o nainu primanja i upotrebi njemake pomoi. U saopenju se kae da uzevi u obzir slabost njemakih trupa u Srbiji i nadmono naoruanje partizana koji su ve otpoeli sa sistematskom infiltracijom Srbije, kao i neizvjesnost u buduem ponaanju bugarskih trupa, Nijemci ne mogu sebi dopustiti da budu bez etnike pomoi.68 68 Mikrofilm br. T-77, rola 883, snimak 5,631.180 Sastanak izmeu Mihailovia i Neubachera nikada nije odran, ali Neubacher je postao jo jai zagovornik naoruavanja etnika u razumnoj mjeri, za nadolazeu bitku protiv NOVJ -

ukoliko je tehniki izvedivo i dok je to u njemakom interesu, to je znailo da etnici nisu imali nikakvog izgleda da stvore zalihu oruja za nastavak borbe protiv partizana nakon to Nijemci budu prisiljeni na povlaenje. Otprilike u isto vrijeme Mihailovi je imao jo jedan dodir s Nijemcima, preko njemakog agenta imenom Jefto. Uvjeti i zahtjevi bili su u biti isti poput onih koje su njegovi predstavnici iznijeli u Topoli, s dopunom da etnici nee svoje oruje okrenuti protiv Nijemaca ak ni u sluaju iskrcavanja zapadnih Saveznika na dalmatinsku obalu, ve e nastaviti borbu protiv partizana i nastojati sprijeiti povezivanje partizana i saveznikih trupa nakon iskrcavanja.69 69 Ibid, snimak 5,631.178. Jedan od najrjeitijih dokaza da su etnici nastavili aktivno kolaborirati s Nijemcima i nakon to je istekao zadnji formalni sporazum, nalazi se u biljekama koje je pripremilo osoblje glavnog komandanta jugoistone Evrope, feldmarala von Weichsa, za njegov sastanak s Hitlerom 22. augusta 1944. U opem uvodnom dijelu o vojnoj i politikoj situaciji koja vlada u Srbiji i drugdje u Jugoslaviji, von Weichs je primijetio da od nedavna ponaanje etnika Drae Mihailovia obiljeavaju slijedee karakteristike: a) aktivna borba protiv komunistikog neprijatelja u Srbiji, NDH i Crnoj Gori, koja je zbog brojane i oruane nadmoi komunistikih bandi za snage Drae Mihailovia u svakom sluaju povezana s rizikom; b) neizvravanje opih i posebnih nareenja Saveznika za sabotau; c) ponekad vrlo aktivna lokalna kolaboracija izmeu etnika Drae Mihailovia i njemakih trupa sigurnosti,Abwehra i njemakih organizacija ustanovljenih za ekonomsku eksploataciju zemlje; d) apsolutna spremnost da se posluaju taktike direktive njemakih oficira za vezu i e) neprestani pokuaji da se u zamjenu za dokazanu lojalnost dobije oruje i municija za borbu protiv komunistikog neprijatelja.70 U kontrastu s ovim opim ponaanjem stoje neki etniki prijestupi, osobito oni u formi napada na transporte s hranom i municijom, ali ti napadi, naglaava se u izvjetaju, nemaju nikakvo veliko znaenje i etnici uvijek nastoje da ne ozlijede njemaku pratnju. 70 Mikrofilm br. T-311, rola 195, snimak 960. U istom se dokumentu nadalje izjavljuje: iako je general Nedi imao neke rezerve prema generalu Mihailoviu, on je sada postao jedan od Mihailovievih zagovornika i govorio je njemu u prilog pred Nijemcima, tako da konano postoji ujedinjeni srpski antikomunistiki front u kojem Mihailovi ima podrku vie od 90% svih Srba. Von Weichs je znao da su takvi pretjerani zahtjevi za municijom kao Nedievi, koji je traio 3,000.000 metaka, potpuno nerealni i predloio je poetnu isporuku od samo 250.000 metaka. etnici su govorili da e podii vojsku od 50.000 ljudi; von Weichs je smatrao da je tako velika vojska nemogua iz tehnikih razloga i umjesto nje predloio je da se iz iskusnih Keserovievih i Raievih etnikih trupa formiraju tri puka s ukupno 6.000 ljudi, te da im se

da zatraeno oruje (oko 5.000 talijanskih puaka, 40 talijanskih tekih mitraljeza i 30 lakih bacaa).71 71 Ibid, snimci 960-962. O cijelom pitanju Nedievih i Mihailovievih nastojanja da pribave oruje i municiju od Nijemaca, te o raspodjeli tog materijala vidi takoer The Trial of Dra^a Mihailovi, str. 242 244. Nedi i Mihailovi sastali su se 20. augusta, u vrijeme kad je von Weichs morao napustiti Beograd da podnese izvjetaj Hitleru. Prema obavijesti koju je primio von Weichs, poloaj dvojice generala u ovoj novoj kombinaciji bio je politiki uvjetovan: Iz obzira prema srpskom narodu i s obzirom na budunost, Draa Mihailovi e kao i do sada ostati u pozadini. Borbu protiv komunista vodit e ipak on, dok e politike veze sa okupacionom silom i dalje ostati u domeni predsjednika vlade Nedia. Von Weichs je bio svjestan da naoruavanje etnika u Srbiji povlai za sobom stanoviti rizik, ali je svejedno u svjetlu prilika koje su vladale u Srbiji i vjerojatnih dogaaja koji su predstojali, a i na osnovi prolih iskustava, bio uvjeren da je pokret Drae Mihailovia u trenutku najpozitivniji element u borbi protiv komunizma, koji u ovom asu Nijemci ne mogu ni pod kojim okolnostima napustiti. To nisu mogli, jer u sluaju povlaenja bugarskih trupa Nijemci u Srbiji ne bi imali dovoljno snaga i bili bi izloeni napredovanju Titovih trupa, a ak da bugarske trupe i ostanu, njemake trupe u Srbiji nisu bile dovoljne da nadomjeste etnike formacije; i na kraju, etnici su u mnogo sluajeva direktno ili indirektno osiguravali ekonomsku eksploataciju Srbije, a to je pod postojeim uvjetima bilo od temeljnog znaenja za njemaku vojnu industriju.72 72 Mikrofilm br. T-311, rola 195, snimci 963-964. Drugi dokument pripremljen u okviru ovog izvjetaja Hitleru bavio se gubicima srpskih nacionalistikih snaga u borbi protiv komunista izmeu 15. marta i 15. augusta 1944. Oni se navode kako slijedi: Ubijeni Ranjeni Nestali Srpski dobrovoljaki korpus 140 312 69 Srpska dravna straa 157 107 26 Srpska granina straa 3 13 2 Lojalni etnici 1.749 2.089 120 Gubici lojalnih etnika po mjesecima bili su kako slijedi: od 16. marta do 15. aprila, 228; od 16. aprila do 15 maja, 231; od 16. maja do 15. juna, 290; od 16. juna do 15. jula, 594; i od 16. jula do 15. augusta, 406. Nijemci nisu mogli tono ustanoviti gubitke etnikih

jedinica koje su se samostalno borile, ali procijenili su da su visoki barem kao i gubici lojalnih etnika.73 Budui da se etnici nisu mogli boriti bez municije, koju su morali dobivati od Nijemaca, ovi brojevi implicitno govore da je tijesna suradnja izmeu Nijemaca i velikog dijela etnika u Srbiji postojala ak i poslije marta 1944, to jest nakon to su istekli svi sporazumi o primirju. 73 Ibid, snimak 968. Von Weichsov izvjetaj u prilog kolaboraciji i pruanju pomoi etnicima moda prejako naglaava vanost etnika, ali on je naravno imao vojne razloge da nastoji uvjeriti Hitlera kako etniku pomo treba za njemaku stranu pridobivati ak i vie nego prije. U toj fazi rata, pritisnuti sa svih strana, Nijemci su mogli odvajati malo materijalne pomoi i Hitler se je vie nego ikad odupirao da etnicima prui ita osim najmanje koliine vojnih potreba. Njegov prvo usmeni, a zatim i telegramom potvreni odgovor von Weichsu bio je eksplicitan: Smiju se upotrijebiti iskljuivo pojedine etnike formacije koje su se i do sada dobro pokazale i to u lokalno ogranienim i taktiki malim pothvatima, te pod njemakom komandom i kontrolom.74 Ova naredba vezala je ruke njemakim komandantima u Srbiji i oduzela Mihailoviu nade u znatniju njemaku pomo u borbi protiv partizana. Hitlerove antisrpske predrasude, kojima su se sada pridruili i neki drugi faktori (gubitak Rumunjske i primicanje gubitka Bugarske, bojazan od udara u Maarskoj i ak strah od antinjemakih promjena u hrvatskoj ustakoj dravi) iskljuivale su svako pruanje neke vee pomoi etnicima.75 74 Mikrofilm br. T-77, rola 781, snimak 5,507.576. 75 U tom smislu vidi KTBjOKWjWFSt, s,v. IV, dio 1 (1944), str. 708-711. Poslanik Neubacher podnio je 28. augusta njemakom ministarstvu vanjskih poslova novi zahtjev za bitniju pomo etnicima u oruju i municiji, nakon to je Hitler samo djelomino prihvatio von Weichsove prijedloge.Neubacher je dokazivao da nedostatak njemake pomoi izaziva nezadovoljstvo u etnikim redovima, te da zbog toga a i zbog drugih razloga kao to su odbacivanje Mihailovia od strane zapadnih Saveznika, uslijed ega je izgubio jo jedini preostali poloaj naelnika taba Vrhovne komande, pribliavanje sovjetskih snaga s istoka i poetak jakih napada NOVJ u Srbiji etnicima prijeti rasulo. S obzirom na ograniene snage koje su Nijemci imali u Srbiji, takvo bi rasulo bilo protiv njemakih vojnih interesa i Neubacher je predloio da se oruje uzme iz tajnih spremita jugoslavenskog oruja, koje je ostalo u maarskim rukama od invazije 1941,76 budui da su njemake rezerve oruja male. To je bio dobro smiljen argument, ali ni on nije imao uspjeha. U okolnostima kad je i sam imao smanjene zalihe oruja, Hitler vie no ikad nije bio voljan pruiti bitniju pomo dvojici srpskih generala kojima nikada nije vjerovao, a jo se uvijek bojao mogunosti saveznikog iskrcavanja na Balkan, u kom bi sluaju etnici okrenuli njemako oruje protiv Nijemaca. Takoer se plaio da bi pruanje pomoi velikosrpskim

snagama moglo pomoi Srbima da ponovno steknu poloaj vodeeg politikog i vojnog faktora na Balkanu, to je on htio sprijeiti i nasuprot emu bi ak i jaanje komunista moglo biti prihvatljivije.77 76 Mikrofilm br. T-77, rola 883, snimci, 5,631.201-6 77 Prema biljekama generala Jodla koje citira general Warlimont, kad je feldmaral von Weichs 22. augusta 1944. doao u Hitlerov glavni stan traiti dozvolu da organizira zajedniku borbu s generalom Nediem i Mihailoviem protiv partizana u Srbiji, Hitler mu je rekao da Njemaka mora do kraja suzbijati sve planove o Velikoj Srbiji. Ne smije se stvarati srpska vojska. Prihvatljivija je ak stanovita komunistika opasnost. Warlimont, str. 499. Jedna od kobnih etnikih pogreaka do sredine 1943. bilo je potcjenjivanje partizanske politike pronicavosti, vojnog rukovoenja i elastinosti. To potcjenjivanje prevladavalo je ak i nakon Mihailovievog povratka u Srbiju, juna 1943. i tokom slijedee godine. Tim tonom prevelikog optimizma obiljeena je i Mihailovieva okrunica iz maja 1944. koja sadri instrukcije za komandante korpusa, osobito one u Beogradu, kao i njegovo pismo Jeveviu pisano u junu 1944 78 Medu mnogim stvarima, Mihailovi u svom pismu Jeveviu govori o slabostima partizana i etnikoj snazi: 78 Mikrofilm br. T-311, rola 286, snimci, 451-456, osobito snimak 452, te snimci 471475 za pismo Jeveviu. Tokom protekla dva ili tri meseca komunisti su imali teke gubitke i mnogo uzastopnih poraza. Komunisti su danas mnogo slabiji na svim podrujima. Nadam se da e uskoro postati jo slabiji i da e biti potpuno likvidirani. Najvanija stvar je da ljudi danas ustaju sve vie i vie protiv njih, jer su zapazili sve njihove zloine i namere. Nasuprot tome, mi smo danas znatno jai nego prije godinu dana i naa organizacija napreduje i iri se sve vie i vie. Nae oruane snage broje u stvari u celoj zemlji preko 100.000 ljudi, dok se broj regruta koji bi mogli biti naoruani penje na preko pola miliona. Ne smatramo za potrebno da ove stvari razglaavamo, niti treba da preterujemo s brojkama kao komunisti. Komunisti tvrde da imaju preko 200.000 vojnika, dok u stvari nemaju vie od nekoliko desetaka hiljada. Mihailovievi izvjetaji izbjeglikoj vladi bili su na slian nain optimistiki, a njegov optimizam nije se smanjio ni nakon gubitka poloaja u izbjeglikoj vladi; njegovi izvjetaji svojim zastupnicima u inozemstvu tokom ljeta 1944 - 12. i 27. jula, na primjer - openito su puni nade s obzirom na etniku situaciju.79 Ali slijedea tri mjeseca pokazat e kako je taj optimizam bio na krivim temeljima.

79 Vidi Mihailovieve izvjetaje kako ih je objavio Jovan onovi u Veze s Draom Mihailoviem sa Srednjeg i Bliskog Istoka i Severne Afrike, str. 56-57, 61-65. Ma koliko je Mihailovi mogao imati brojne pristalice u Srbiji i ma koliko se njegov pokret mogao uspjeno infiltrirati u upravni i vojni aparat Nedievog reima, izvan Srbije, a osobito kod zapadnih Saveznika, podrka mu je brzo opadala. Britanci, koji su bili glavni faktor za utvrivanje politike zapadnih Saveznika u Jugoslaviji i na Balkanu, napustili su ga. Sjedinjene Drave nisu htjele poduzeti nita bitno u njegovu korist, jer se to kosilo s politikim naelima stvorenim u najviim amerikim vladinim i vojnim instancama. Povrh toga, Mihailoviu su bila oduzeta njegova dva poloaja u vladi, pa zbog toga nije vie imao legitimni status, a izbjeglika vlada je postajala instrument Narodnooslobodilakog pokreta. Kako je vrijeme prolazilo, sve vie i vie njegovih sljedbenika u Srbiji shvaalo je da je stvar za koju se Mihailovi bori beznadna i okretalo se je od njega. Rasulo u etnikim redovima, koje je Neubacher primijetio u augustu 1944, bilo je u stvari ve neko vrijeme oevidno. Major Radoslav uri, etniki komandant jugoistone Srbije, u maju je preao partizanima s nekoliko svojih oficira i vojnika,80 a u augustu je partizanima prela Ibarska etnika brigada.81 80 The etnik, str. 24-27. Neki promihailovievski Srbi koji su poslije rata pisali prikaze o ratnim prilikama u Srbiji tvrde da je uri od poetka naginjao partizanima i bio komunistiki trojanski konj kod etnika. Na slian nain i jedan drugi pronedievski emigrantski autor optuuje glavnog politikog savjetnika kod potpukovnika Keserovia, profesora Mihaila Kneevia. Vidi Karapandi, str. 264-267. urieve akcije u kritinim danima oktobra i novembra 1941. u zapadnoj Srbiji i njegova kasnija nastojanja da svede na najmanju mjeru borbu izmeu etnika i partizana ukazuju na to da je bio posve drugaiji od veine ostalih etnikih komandanata. Nakon prelaska postao je zamjenik naelnika Glavnog taba NOV i POJ Srbije. Mihaila Kneevia ubio je etniki komandant kapetan Rakovi ili je ubijen po njegovom nareenju. Vidi Suenje lanovima rukovodstva organizacije Dra^e Mibailovia, str. 530. 81 Mikrofilm br. T-77, rola 883, snimak 5,631.204. U junu 1972. saznao sam u Beogradu od jednog historiara, specijaliste za srpsku povijest u drugom svjetskom ratu, da je u toj brigadi bilo oko ezdeset komunista prije nego je prela partizanima. Takvo je, dakle, bilo stanje stvari u etnikom taboru u Srbiji, krajem augusta 1944. Na istoku su se sovjetske snage pribliavale jugoslavenskim granicama; partizani su upravo otpoeli s napadima i protiv Nijemaca i protiv etnika u Srbiji sa zapada i jugozapada, a Bugari su se spremali za izlazak iz saveza s Nijemcima i za povlaenje svojih snaga iz Srbije i Makedonije. Bugarska je 25. augusta proglasila svoju neutralnost i poslala svoje predstavnike u Kairo da zatrae kontakt sa zapadnim Saveznicima. Sovjetski Savez je 5. septembra navijestio rat Bugarskoj. Tri dana kasnije, Bugarska je navijestila rat Njemakoj, a dan nakon toga kapitulirala je pred sovjetskim snagama.

KOLABORACIJA IZVAN SRBIJE DO OKTOBRA 1944. Kao to je ranije izloeno, revidirana njemaka politika mobilizacije svih antikomunistikih grupacija u jugoistonoj Evropi za borbu protiv snaga predvoenih komunistima, bila je nakon talijanskog sloma u septembru 1943. najprije izloena u Hitlerovoj direktivi od 29. oktobra specijalnom poslaniku Neubacheru, a proirena u direktivi glavnog komandanta jugoistone Evrope od 21. novembra. Vidjeli smo da je ovlatenje za sklapanje sporazuma o primirju s etnicima (u stvari o kolaboraciji) u okupiranoj Srbiji bilo prenijeto na vojnog zapovjednika jugoistone Evrope, a na Drugu oklopnu armiju za podruja pod njenom komandom, koja su ukljuivala veinu ostalog jugoslavenskog teritorija, kao i Albaniju. Premda je Crna Gora bila u domeni Druge oklopne armije, vojni zapovjednik jugoistone Evrope je, iz razloga koje emo objasniti kasnije, bio upleten u provoenje ove nove politike na tom podruju. Nadalje, dogodile su se i neke promjene u njemakoj politici prema etnicima na teritoriju Nezavisne Drave Hrvatske, i to odlukom Druge oklopne armije, jo prije nego je nova njemaka politika dobila svoju konanu formulaciju. Raspravimo najprije manje vaan sluaj Crne Gore. Iako su etnici bili vrlo oslabljeni porazima koje su im tokom proljea 1943. nanijeli partizani i razoruanjem velikog dijela njihovih trupa u Crnoj Gori i nekih u jugoistonoj Bosni, oni su u Crnoj Gori jo uvijek imali znatne snage. U toku ljeta 1943. njih je, uz pomo pukovnika Baje Staniia i majora orija Laia, reorganizirao general Blao ukanovi, koji je i ostao komandant. ini se da je general Mihailovi izdao nareenje da se ove trupe s orujem odupru ulasku njemakih trupa u Crnu Goru nakon kapitulacije Italije, kako bi sauvale ovo podruje kao mogui mostobran za oekivano savezniko iskrcavanje. Stanii je, ipak, istovremeno s pozivom partizanima da se stave pod njegovu komandu za borbu protiv Nijemaca, pisao 12. septembra Jevremu Sauliu, gradonaelniku Nikia i svom pouzdaniku, kako je naredio svojim trupama da ne napadaju njemake snage na prolazu preko njegovog teritorija. Nadalje, savjetovao je Sauliu da stupi u kontakt s njemakim komandantom u Nikiu ako smatra za potrebno i da ga obavijesti o Staniievom nareenju, te da zatrai od njega da ne dira u etnike dok rade posao koji su otpoeli (to jest, dok tuku partizane).82 82 The etniks, str. 63-64. Ali, kakve god planove ukanovi i Stanii imali za prilagoavanje njemakoj prisutnosti u Crnoj Gori, nisu ih mogli provesti, jer su ih sredinom oktobra 1943. u manastiru Otrog opkolili i ubili partizani.83 U meuvremenu su Nijemci uli u Crnu Goru i uspostavili vojnu vlast u obliku Oblasne komande (Feldkommandantur) br. 1040, pod generalom Wilhelmom Keiperom, ostavljajui Crnogorsku narodnu upravu, sastavljenu od predstavnika i bjelaa i zelenaa (tj. od prosrpskih i proetnikih grupa, te crnogorskih separatista) ali s malo stvarne vlasti. Budui da je oblasna komanda raspolagala s malo njemakih trupa, reorganizirala je i poveala prijanju andarmeriju ove pokrajine i ubrzo

poela sklapati sporazume s ostacima domaih nacionalnih snaga - to jest etnika - koje su bile pod komandom majora Jove ukanovia. Nijemci su ve poetkom decembra 1943. ove snage koristili protiv partizana, a u aprilu 1944. opet su ih upotrijebili u veoj mjeri, ali u oba sluaja s malim uspjehom.84 83 Vidi Punia Perovi, Kako su zavrila dva najvea crnogorska izdajnika, i Pajovi Likvidacija etnikog vodstva u Ostrogu u oktobru 1943. 84 Vidi Zavrni izvjetaj o vojnoj upravi u Crnoj Gori, pripremljen u aprilu 1945, u mikrofilmu br. T-501, rola 258, snimci 679-684; i Vujovi, str. 491-494. Promjenjiv poloaj njemake vojne vlasti u Crnoj Gori moe se pratiti iz naina na koji je oblasna komanda br. 1040 bila podreena viim komandnim mjestima. Kad je 26. septembra 1943. uspostavljena, bila je podreena njemakom generalu u Albaniji koji je u isto vrijeme bio njemaki komandant Crne Gore. Kasnije je premjetena pod jurisdikciju 5. SS brdskog korpusa, a zatim pod Drugu oklopnu armiju. Konano je u aprilu 1944. podignuta u rang Samostalne oblasne komande i bila je pod neposrednom komandom zapovjednika jugoistone Evrope (Felbera), koji je bio i vojni zapovjednik Srbije, sa sjeditem u Beogradu.85 Ova zadnja promjena bila je rezultat Neubacherova plana da se od Srbije, Sandaka i Crne Gore stvori federacija (kojoj bi s vremenom bio prikljuen i dio istone Bosne) sa ciljem da se ojaa Nediev reim, a time i ukupni antikomunistiki front na jugoslavenskom teritoriju. Zbog Hitlerovog protivljenja taj plan nikad nije bio prihvaen, ali su s obzirom na Crnu Goru uinjeni neki vojni aranmani izmeu generala Felbera i generala Nedia. U tim je aranmanima vanu ulogu igrao major Pavle urii, koji je, kao to smo vidjeli u Glavi 7, 14. maja 1943. bio uhvaen, razoruan od Nijemaca i odveden u zarobljenitvo. urii je bio odveden u zarobljeniki logor u Galiciji, (nedaleko grada Stryj, u meuratnom periodu dio Poljske, sada u Ukrajini). Iz zarobljenitva je pobjegao navodno u augustu 1943. i nakon nekog vremena doao u Srbiju. Uhvatile su ga srpske kvislinke vlasti i smjesta predale Nijemcima, koji su ga zatvorili. Ali, kako se znalo da urii uiva dobar glas meu etnicima i proetnikim stanovnitvom u Crnoj Gori, a da su druga dva starija crnogorska etnika voe u to vrijeme ubijena, Neubacher, Nedi i Felber su bili miljenja da bi se moglo iskoristiti uriia za borbu protiv partizana u Crnoj Gori i za razvijanje vrih veza izmeu Srbije i Crne Gore. urii je zbog toga osloboen i general Nedi imenovao ga je pomonikom komandanta Srpskog dobrovoljakog korpusa. 85 Mikrofilm br. T-501, rola 258, snimak 675. Kada je Samostalna oblasna komanda br. 1040 bila stavljena pod neposrednu Felberovu komandu, Nijemci, Nedi i Ljoti pomogli su Duriiu pri stvaranju Crnogorskog dobrovoljakog korpusa, ije su neke jedinice po prvi puta upotrijebljene u Sandaku, a

kasnije po cijeloj Crnoj Gori. U proljee 1944. poslan je za neko vrijeme u Sandak jedan bataljon Srpskog dobrovoljakog korpusa da pomogne Duriiu, a bivi Nediev ministar i Ljotiev bliski drug Mihailo Olan doao je s tim bataljonom u Sandak kao oficir za vezu izmeu uriia i Nedia (neko vrijeme je kao oficir za vezu sluio Ratko Pareanin).86 Crnogorski korpus dijelom su sainjavale bive uriieve trupe koje su Nijemci pustili iz zarobljenitva, ali veinom su to bili etnici, koji su uglavnom pod imenom nacionalnih snaga ostali u Crnoj Gori. Bivi voda ovih snaga, major ukanovi, bio je takoer obuhvaen ovom uriievom organizacijom i dana mu je komanda Lovenskog korpusa.87 Sve u svemu, ubrojivi trupe koje su bile dio pravog Crnogorskog dobrovoljakog korpusa i ostale etnike koji su se pridruili, urii je u Crnoj Gori i Sandaku raspolagao s vojnom snagom od moda kojih sedam do osam tisua ljudi. 86 Pareanin, str. 485-487; Karapandi, str. 311-317. Oba izvora tumae Duriievu ulogu u Crnoj Gori u to vrijeme s toke gledita generala Nedia i Ljotia. etnika verzija njegovog djelovanja navodi se u njegovoj biografiji u Glasnik SIKD Njego, juni 1960, str. 85-93, koja ga predstavlja kao jednog od vodeih etnika i srpskih heroja iz drugog svjetskog rata. Vidi takoer Neubacher, str. 145. 87 Vujovi, str. 505. Nijemci su Duriiu dodijelili budno oko u osobi oficira za vezu, porunika Heusza, prijanjeg oficira za vezu pri majoru Lukaeviu. Heuszu je 30. maja 1944. poslana detaljna uputa o njegovim dunostima kod uriia, zajedno s instrukcijama da je odgovoran za kontrolu i izvrenje direktiva koje izdaju njemaka komandna mjesta i vezu izmeu tabova i jedinica Crnogorskog dobrovoljakog korpusa s jedne, te njemakih komandnih mjesta s druge strane, osobito tokom operacija protiv bandi (partizana). Upozoren je da bude taktian i da uspostavi osjeaj povjerenja izmeu njemakih komandnih mjesta i Crnogorskog dobrovoljakog korpusa i, naravno, da aurno obavjetava vojnog zapovjednika jugoistone Evrope o prilikama u korpusu, o njegovim borbenim kvalitetama, o personalnim problemima, snabdijevanju i tako dalje.88 88 Mikrofilm br. T-501, rola 256, snimak 862. to se tie organizacije, formalne lojalnosti, komandnih kanala i opskrbe, urii i njegove jedinice bile su dio kvislinkih snaga koje su organizirali i izdravali Nijemci, i tijesno povezane sa Srpskim dobrovoljakim korpusom. Usprkos svemu tome, urii, pa tako i njegove trupe, nastavile su sa svojom prvotnom odanou Drai Mihailoviu i njegovoj organizaciji. Crnogorski etnici opravdavali su svoju kolaboraciju s Nijemcima i prije i poslije uriievog povratka istim razlozima kojim su opravdavali svoju raniju kolaboraciju s Talijanima to jest, nudom da se bore protiv komunista i da zaustave graanski rat koji je

uzrokovao smrt i propast njihovih brojnih pristalica u Crnoj Gori. Imali su, ipak, jo jedan jaki razlog potrebu da u svoju pokrajinu dovoze hrane s podruja pod njemakom kontrolom i pomou njemakih transportnih sredstava. U nekim dijelovima ove pokrajine hrane je bilo tako malo da je skoro vladala glad. Kolaboracija etnika s Nijemcima ipak nije ublaila situaciju, a narod je za oskudicu krivio i jedne i druge.89 etnici su danomice gubili naklonost naroda i zbog nekoliko drugih dogaaja koji su bili van njihove moi: zbog masovnih prelijetanja saveznikih aviona preko Crne Gore i povremenih napada na Podgoricu (u jednom od tih napada ubijen je etniki voda Lai), zbog ulaska divizija NOVJ i sovjetskih snaga u Srbiju i povlaenja Mihailovia i njegovih etnika s tog teritorija, te napokon zbog spoznaje, sve ire prihvaene, da e Nijemci, a time i njihovi saveznici, uskoro biti poraeni. 89 Talijani su za vrijeme svog okupacionog razdoblja uvozili u Crnu Goru (prema njemakim izvjetajima za koje se dri da su pouzdani) izmeu 1200 i 1500 tona hrane mjeseno, uglavnom itarica. Njemake poiljke hrane iz Srbije nikada nisu prele 250 300 tona mjeseno. Kao glavni razlog navodio se nedostatak transportnih sredstava. Vidi Zavrni izvjetaj..., ibid, rola 258, snimak 679. U julu 1944. Nijemci su odluili reorganizirati Crnogorski nacionalni upravni Savjet, koji je izgubio svaku podrku naroda, a kada ni urii nije dopustio da bilo koji od njegovih predstavnika sudjeluje u njegovom radu, sasvim su ga raspustili.90 Kolaboracija izmeu uriievih snaga i Nijemaca nastavila se tog ljeta i dalje tokom jeseni. Kvarile su je povremene tekoe, ali poetkom decembra su se i Nijemci i uriieve snage (kao to emo vidjeti u glavi 12) morali povui iz Crne Gore, idui dijelom puta zajedno: Nijemci u pravcu Austrije, a urii sa svojim snagama u sjeveroistonu Bosnu da se pridrui Mihailoviu. 90 Ibid, snimci 679-682; vidi takoer ibid, rola 256, snimci 550-551. U dijelovima Nezavisne Drave Hrvatske, koje su kontrolirali Talijani, svi su etniki odredi ovom ili onom prilikom kolaborirali s Talijanima protiv NOV i POJ. Nakon to su Talijani kapitulirali, a Saveznici se nisu iskrcali u Dalmaciji, ti su etnici bili manje-vie primorani na kolaboraciju s Nijemcima, kako se ne bi nali u procjepu izmeu njih i partizana. U stvari su neke etnike jedinice odmah krenule tim smjerom, pruajui usluge njemakim divizijama dok su jo preuzimale podruja koja su ranije bila pod talijanskom okupacijom.91 91 Mikrofilm br. T-314, rola 566, snimak 342. Visoka njemaka komandna mjesta oito su jo vjerovala da etnike odrede na tim podrujima treba uiniti nekodljivima uklanjanjem sa scene njihovih voa: negdje oko 20. septembra 1943. je Abwehr u Dubrovniku dobio nareenje da uhapsi sve etnike voe prisutne u tom gradu, a 114. pjeadijskoj diviziji u sjevernoj Dalmaciji nareeno je 23. septembra da uhapsi komandanta najvee postojee etnike formacije, Momila ujia.92

92 Mikrofilm T-501, rola 267, snimak 1034; mikrofilm br. T-314, rola 566, snimak 790. Ali njemaki operativni komandanti mislili su drugaije. Oni su etnike trebali kao saveznike u borbi protiv NOVJ, koja je vrlo ojaala zapljenom brojnog oruja i opreme od Talijana, te prilivom mnogih tisua novih dobrovoljaca. Istovremeno, njemaki su komandanti etnike jo uvijek smatrali potencijalnom opasnou u sluaju saveznikih iskrcavanja na obali, ega su se i dalje plaili. Iz oba razloga nisu eljeli stavljati na kocku sporazume s etnicima, hapenjem njihovih voa. Zbog toga su se najprije ogluili o nareenja, a tada su, ini se, naveli vie komande da promijene politiku, zbog ega je 29. septembra Druga oklopna armija izdala opsenu direktivu o politici koju treba provoditi prema etnicima na teritoriju NDH. Slijedeeg dana je 15. armijski korpus (komandno mjesto poznato od prije kao komandant njemakih trupa u Hrvatskoj, koje je preimenovano u augustu) ovu naredbu podreenim divizijama i samostalnim grupama saopio slijedeom porukom: 1. U sluaju krajnje lokalne nude, komandanti divizija i vode samostalnih grupa mogu se nai u situaciji da iznimno i s obzirom na ogranieno mjesto i vrijeme, moraju zakljuiti sporazume s etnikim grupama za zajedniku akciju protiv komunista. 2. Takve sporazume treba smjesta prijaviti obavjetajnom oficiru 15. armijskog korpusa. 3. Politiki pregovori zabranjeni su u principu. Ako se uini da su takvi pregovori umjesni, to treba prijaviti.93 93 Mikrofilm T-314, rola 566, snimak 681. Budui da su na podrujima NDH koja su stalno bila pod njemakom kontrolom sporazume obino zakljuivale vlasti NDH (iako nakon januara 1943. u dogovoru s Nijemcima), novo nareenje Druge oklopne armije vrijedilo je za sve etnike odrede koji su bili u hrvatskoj marionetskoj dravi. Izgleda da je prvi sporazum sklopljen na temelju nove naredbe bio onaj izmeu 373. pjeadijske divizije (legionara) i etnikog voe Mane Rokvia, koji je imao vlast na podruju koje je ukljuivalo dijelove zapadne Bosne i dijelove Like.94 94 Ibid, snimak 678. Izvjetaj 15. armijskog korpusa od 19. novembra Drugoj oklopnoj armiji daje zanimljive i konkretne pojedinosti njemako-etnike kolaboracije. etnike trupe sluile su u to vrijeme Nijemcima za uvanje eljeznikih pruga i vanih industrijskih poduzea, te za izvianje i akcije u pozadini jedinica NOV i POJ, ali pismeni sporazumi nisu sklapani. Kraj toga to su sluili kao straari etnici su Nijemcima koristili i u obavjetajnom radu s obzirom na partizane i kao vodii, te pri skupljanju stoke od naroda, omoguujui djelomino odravanje

stonih sajmova. Izvjetaj takoer podvlai da e pravoslavno puanstvo (Srbi) koje stoji iza etnika, biti izrueno na milost ustaama ako bi Nijemci prekinuli ovu kolaboraciju, te da e pod tim pritiskom etnike formacije postati ili pljakake bande ili e se pridruiti partizanima, a obje alternative su protiv njemakih interesa.95 95 Ibid, snimci 342-343. U praksi je kolaboracija poprimala oblik dodjele konkretnih akcionih podruja raznim etnikim grupama, uvijek unutar komandnog podruja ove ili one njemake divizije ili samostalne grupe, sa specijalnim njemakim oficirom zaduenim za odravanje veze sa svojim etnikim pandanom, u svrhu koordinacije. etnici su dobivali oruje i municiju, kao i hranu i drugu opskrbu dovoljnu da pokrije najvei dio njihovih potreba, s tim da je uskraivanje snabdijevanja bio nain da se etniki odredi primoraju da izvre dodijeljene zadatke; ako etnici ne bi posluali njemaka nareenja, snabdijevanje bi moglo prestati.96 Ali detalji sporazuma uvijek su se uglavljivali usmeno, dijelom da se zbjegne vrijeanje vlasti NDH, pa pismena nareenja oito nikad nisu ni zdavana.97 96 Vidi ibid, snimci 85 86. Mnogi dokumenti pokazuju kako je raspodjeljivano snabdijevanje. Vidi npr. dan obavjetajni izvjetaj za februar 1944. o tome da su ujievi etnici primili aprovizaciju za otprilike dvije eine svojih jedinica od Nijemaca, dok su ostatak namaknuti iz svojih vlastitih sredstava, u mikrofilmu br. T-3 1, rola 286, snimak 232; izvjetaj od 27. maja 1944. o snabdijevanju hercegovakih etnika orujem, municijom hranom, u mikrofilmu br. T-77, rola 883, snimak 5,631.760; izvjetaj od 27. septembra 1944. o snabdijevanju lujievih etnika s orujem i municijom, u mikrofilmu br. T-501, rola 257, snimci 1074-1075. 97 Moe se primijetiti da generalpukovnik Lothar Rendulic, komandant Druge oklopne armije, u svojim lemoarima posveuje sedamdeset osam stranica razdoblju koje je proveo na dunosti u Jugoslaviji, ali uope ne osvjetljava odnose izmeu jedinica pod svojom komandom i etnika na teritoriju NDH. Gekmpft, gesiegt, schlagen, str. 151-229. Kolaboracija u Hrvatskoj postala je intenzivnija tokom zime 1943-1944, ako je u sluaju hrvatskih kvislinkih snaga i etnika bila pod neprestanom lapetou. Podaci navedeni u izvjetaju generala Glaisea od 26. februara 1944. zasnovani na slubenim podacima NDH) otkrivaju opseg kolaboracije: 11. ebruara bilo je na teritoriju NDH trideset i pet posebno imenovanih etnikih rrupa, neke manje (200-400 ljudi), ostale, kao na primjer ujieva grupa bile su velike i do 2.500 ljudi. Od toga je s Nijemcima i vlastima NDH kolaboriralo levetnaest grupa s ukupno 17.500 ljudi; esnaest ostalih grupa s 5.800 ljudi ibrajane su u pobunjene etnike. S iznimkom odreda Uroa Drenovia u ;jeverozapadnoj Bosni, s oko 400 ljudi, kojeg su vlasti NDH smatrale potpuno ojalnim, za sve druge etnike kolaborirajue grupe vlasti NDH smatrale su da e prema Nijemcima odnose osobito prijateljski kako bi od njih dobile to vie oruja i municije, ali se istovremeno dre neprijateljski prema njihovoj

dravi.98 neto kasnije izvjetaj, datiran 14. aprila 1944, navodi osamdeset sedam etnikih voa za koje su vlasti NDH znale da su bili na teritoriju njihove drave u to vrijeme, i naznauje koji su od njih roeni u Srbiji ili u Crnoj Gori.99 98 Mikrofilm br. T-311, rola 286, snimci 224-228. Za detaljan opis ovih jedinica i imena njihovih lavnih oficira vidi ibid, snimci 230-239. 99 Ibid, snimci 336-342. U jo jednom izvjetaju (ibid, snimak 343) tvrdi se da je tog istog datuma na ritoriju NDH bilo oko 35.000 etnika, to mi se ini prevelik broj. Ba kao to se etniko-njemaka kolaboracija u Srbiji morala do neke mjere lositi s osjetljivou generala Nedia i Ljotia, vidjet e se da su se Nijemci i u marionetskoj dravi Hrvatskoj, samo u mnogo veoj mjeri, morali nositi s upornim protivljenjem ustakih vlasti. U NDH je nadalje situaciju komplicirala injenica da su je Nijemci smatrali formalno nezavisnom dravom, iako je u stvari bila okupirani teritorij, pa su stoga bili obavezani da paze na formalnosti, potekoe izmeu Nijemaca i ustaa u odnosu na etnike poele su skoro odmah nakon talijanskog sloma. To vidimo iz pritube vlade NDH koju je podnijela na sastanku s njemakim funkcionarima u Zagrebu i o kojoj je poslanik Kasche svijestio 19. oktobra 1943, a ticala se upotrebe etnika i pronjemaki orijentiranih Talijana kao straa u raznim dalmatinskim gradovima, dok Nijemci isto vrijeme nisu dozvoljavali trupama NDH da uu u ta podruja.100 Kako je vrijeme prolazilo Nijemci su se sve vie oslanjali na etnike, pa je pitanje njemako-etnike kolaboracije postalo daleko najmunije pitanje izmeu njemakih komandnih mjesta i vojnih i civilnih vlasti NDH. Ustae je osobito uznemiravala injenica da su se praktino svi etniki komandanti na njihovom teritoriju - iako su to poricali - zakleli na vjernost generalu Mihailoviu, to jest voi najmre vojne i politike grupacije u drugoj zemlji, kao i to da je znatan broj oficira iz Srbije i Crne Gore drao vane poloaje u etnikim formacijama u ustakoj dravi. To je bilo protiv ustake politike izolacije svog srpskog stanovnitva od Srba u Srbiji i primoravanja tog stanovnitva na lojalnost iskljuivo NDH. Prisutnost srbijanskih oficira u etnikim jedinicama ugroavala je ak i privid suvereniteta NDH, pa su na toj i na drugim osnovama vlasti NDH neprestano protestirale kod Nijemaca protiv njihove suradnje s etnicima, protiv bratimljenja njemakih i etnikih trupa i tako dalje. Neke takve proteste Paveli je podastro direktno Hitleru. Ali Nijemci su trebali etnike: nisu imali dovoljno vlastitih trupa, a veina domobrana, pa ak i legionarske divizije, bile su od vrlo ograniene koristi, jer su njihovi lanovi masovno dezertirali partizanima. Bar neke etnike jedinice smatrane su odlinim borcima protiv partizana, a za malo njih (osim novo regrutiranih) bilo je vjerojatno da e prei partizanima, zbog zvjerstava koje su poinili nad njima i njihovim simpatizerima.101 Zaista, Nijemci su raunali da e se oni pokazati lojalni ak i u sluaju saveznikog iskrcavanja u Dalmaciji. Njemaki dokumenti porijeklom iz NDH esto sadre tvrdnju koja nam je poznata iz slinih dokumenata o njemako-etnikoj kolaboraciji u Srbiji: da se ne mogu odrei etnika kao saveznika.102 S druge strane, Nijemci nisu eljeli do kraja izazvati ustake vlasti, jer su im i hrvatske kvislinke trupe bile potrebne i, kao to je njemaki vojni atae u Zagrebu izvijestio

Operativni tab Vrhovne komande, bili su svjesni da e prikladnom upotrebom nacionalistikih parola, sve dok su glavna opasnost partizani i Sovjeti, Nijemci jo uvijek moi mnogo izvui iz te zemlje.103 Zbog toga su bili spremni da vlastima NDH uine samo neke manje ustupke koji nisu bili protivni njemakim interesima. 100 Mikrofilm br. T-77, rola 883, snimak 5,631.876; mikrofilm br. T-501, rola 264, snimak 795. 101 Vidi npr. izvjetaj njemake grupe za vezu pri Dujiu od 27. septembra 1944. u mikrofilmu br. T-501, rola 257, snimci 1072-1075. 102 Vidi direktivu od 11. maja 1944, o kojoj se raspravlja nie, te izvjetaj komandanta 369. pjeadijske divizije (hrvatskih legionara) glavnom komandantu jugoistone Evrope, od 7. augusta 1944, u mikrofilmu br. T-311, rola 195, snimak 672. 103 Telegram ataea od 30. augusta 1944. u mikrofilmu br. T-77, rola 883, snimak 5,631.327. Atae je meutim mislio da to ne bi bilo tako u sluaju iskrcavanja zapadnih Saveznika na dalmatinskoj obali, jer da hrvatske mase smatraju ove trupe jedinim moguim spasom svoje osobne i nacionalne egzistencije. Moda je najvaniji pokuaj da se ublai osjetljivost ustaa bila Direktiva o upotrebi i subordinaciji hrvatskih borbenih grupa koju je 11. maja 1944. izdala Druga oklopna armija.104 Direktiva poinje izjavom da se u toku daljnje pacifikacije hrvatskog teritorija Nijemci ne mogu odrei suradnje pravoslavnog stanovnitva koje se bori protiv komunizma. Tu potrebu priznaje i glavni komandant jugoistone Evrope. Konkretna naredba objavljena je na osnovi jedne Hitlerove odluke i bila je formulirana u devet zasebnih toaka. Pod tokom 1. utvruje se da zbog neprestanih nesporazuma izmeu hrvatskih kvislinkih i njemakih komandi s obzirom na etnike formacije (sastavljene od pravoslavnih stanovnika koji su graani NDH i koji su izrazili lojalnost kvislinkoj hrvatskoj dravi), ove formacije treba preimenovati u Hrvatska borbena grupa s naznakom onog etnikog komandanta koji je vodi. Te grupe treba zatim podijeliti u manje jedinice i podrediti ih raznim njemakim (takoer i hrvatskim) jedinicama, a odgovarajue njemako osoblje za vezu treba osiguravati nadziranje i komandu. Pod tokom 3. nareuje se da Hrvatske borbene grupe koje su podreene njemakim jedinicama i pod njihovom kontrolom i koje su time izgubile neto od svoje samostalnosti, treba snabdijevati orujem, municijom, hranom i sanitetskim potrebama, zavisno o veliini borbenih zadataka. U toki 4. izjavljuje se da etnike formacije imaju pravo na njemaku zatitu ukoliko ispunjavaju uvjete suradnje. Konani cilj ovih mjera bio je da se u neko dogledno vrijeme sve borbene grupe pridodaju regularnim vojnim jedinicama NDH. U toki 7. izjavljuje se da treba uskratiti svaku potporu onim etnikim trupama koje odbijaju podrediti se njemakim jedinicama u smislu ove direktive, ali sve dok te grupe vode aktivnu borbu protiv komunistikih bandi, nee ih se za sada u tome spreavati silom oruja. Ako bi takve grupe ipak pokazale bilo kakvo neprijateljstvo

prema njemakim trupama ili trupama NDH, bit e smjesta razoruane. Svaka kolaboracija s etnikim grupama iz ue Srbije bila je zabranjena i zahtijevao se njihov hitan povratak u Srbiju. Sve etnike voe iz Srbije koji se nalaze u NDH treba u sluaju hvatanja predati hrvatskim vlastima. U svjetlu razliitih uvjeta na raznim podrujima, nain provoenja ove direktive :treba prepustiti nahoenju njemakih komandi (oito onih divizijskog ili pukovskog ranga). 104 Za tekst ove direktive vidi mikrofilm br. T-311, rola 286, snimci 423-425. Taj pokuaj da se ublai ustaka srdba nije imao uspjeha. Iako je organiziran znatan broj Hrvatskih borbenih grupa pod nadzorom raznih ijemakih divizija, ni hrvatske politike i vojne vlasti niti etnike formacije nisu likad iskreno prihvatile naziv Hrvatske borbene grupe. Mnoge su jedinice NDH, oito s odobrenjem Zagreba, koliko su god mogle sabotirale kolaboraciju etnicima.105 A ustake vlasti nastavile su s pritubama Nijemcima zbog njihove kolaboracije s etnicima, bombardirajui ih informacijama o prisutnosti oficira roenih u Srbiji na vanim komandnim mjestima u etnikim jedinicama na hrvatskom teritoriju, o bratimljenju izmeu njemakih vojnika i etnika, o etnikoj nepouzdanosti, njihovom prozapadnom stavu i tako dalje.106 Ali 15. armijski korpus bacio je sve to u stranu i naredio komandama niih ealona da se ne obaziru na ustake proteste107 i kolaboracija s etnicima nastavila se kao i prije. 105 Vidi npr. izvjetaj od 11. augusta 1944, o ponaanju 2. hrvatske lake pjeadijske brigade koja je bila ridodana 373. pjeadijskoj diviziji (hrvatskim legionarima) u ibid, rok 195, snimak 674. 106 Medu bogatim materijalom o toj stvari vidi npr. mikrofilm br. T-77, rola 781, snimci 5,507.627-36 i jla 883, snimci 5,631.326-27; mikrofilm br. T-311, rola 286, snimci 336343; mikrofilm br. T-313, rola 488, limci 267-268; mikrofilm br. T-501, rola 264, snimci 464467. 107 Mikrofilm br. T-314, rola 566, snimci 67, 73. U stvari, poetkom 1944, kad su se neki ustaki oficiri ikobili s etnicima koji su u Bosni radili za poduzea vana za Nijemce, te su se i inae pokazali kao tetni za jemake lokalne jedinice, 15. armijski korpus, Druga oklopna armija, pa ak i glavni komandant jugoistone .vrope, odluili su da proriv ustakih jedinica primijene silu, ako te provokacije ne prestanu. Vidi ibid, snimci 33-249. Kasniji dogaaji pokazuju da stvari nisu dole do te kritine toke. Nijemci su ipak imali mnogo rezervi prema kolaboraciji. Te su rezerve dobro furmulirane u memorandumu o sastanku nekoliko zainteresiranih oficira s obavjetajnim oficirom Druge oklopne armije, odranom 29. jula 1944.108 Prema tom memorandumu, jedinice njemake vojske nisu aktivno podupirale prijelaz etnika iz Srbije na teritorij NDH ili im davale municiju, ali su, s druge strane, trebale sprijeiti da ustaki bataljoni zatvore

granicu prema Srbiji ili da povedu borbu protiv etnika koji su uspjeli prijei. to e s obzirom na etnike uiniti Sicherheitsdienst (sluba sigurnosti) ne tie se vojske, stoji u memorandumu, ali nije ni dunost njemake vojske da ometa pokrete etnika iz Srbije u NDH, a naroito ne kad ni obavjetajni oficir vojnog zapovjednika jugoistone Evrope (Prinz von Wrede), koji zna za etniko nastojanje da prijeu i koji uvijek dri etnike na uzici, nije protiv toga poduzeo nita. Bilo je ipak potrebno pobrinuti se da etnici ne ugroze interese NDH. Memorandum nadalje biljei da vojska ne izdaje nikakva pismena nareenja. U sluaju ustakih pritubi uvijek treba podvlaiti da se etnici ponaaju korektno, da zbog ogranienog broja trupa s kojima Nijemci raspolau nisu u stanju sprijeiti etnike da dolaze iz Srbije, te da Nijemci moraju izbjegavati opasnost da se etnici bore protiv njih i hrvatskih kvislinkih snaga. Istina je, istie se u memorandumu, postoje jasne direktive viih komandi da se Srbima nikako ne smije pomagati, ali to ne bi trebalo izazvati mnogo oklijevanja i sve aranmane (s etnicima) treba opravdavati vojnim razlozima pozivajui se na ogranienost njemakih snaga, a treba traiti i podrku NDH. 108 Mikrofilm br. T-501, rola 257, snimak 1042. Ali takva razmatranja na njemakoj strani oito nisu zadovoljavala ustake vlasti. General Glaise izvijestio je 24. augusta 1944. o jednoj posjeti Paveliu; tom prilikom Paveli je posebno zahtijevao da se njemake trupe trebaju vie distancirati od etnika, kako bi se poboljali odnosi NDH i Nijemaca.109 Slijedeeg mjeseca Paveli je pokrenuo pitanje etnika prilikom svog posjeta Hitleru u njegovom Glavnom stanu, u Vujoj jami (Wolfsschanze) blizu Rastenburga u istonoj Pruskoj, i dobio je obeanje da e njemaki Wehrmacht od kolaboracije s etnicima odustajati sistematski i postupno i da im nee pruati pomo ni u kojem vidu.110 Ali to oigledno nije bilo ono to su Nijemci namjeravali; iako je i nakon septembra dolazilo do povremenih borbi izmeu Nijemaca i nekih etnikih grupa s podruja izvan Srbije, Nijemci su svejedno nastavljali pruati pomo svim etnicima kad su se borili protiv partizana. 109 Ibid, rola 264, snimak 756. 110 Mikrofilm br. T-311, rola 196, snimak 332. Da je odluka o kolaboriranju s etnicima zavisila samo o njemakoj vojsci, ono bi vjerojatno poelo mnogo ranije i bilo bi po svoj prilici intenzivnije. Vie instance nisu do kraja 1943. shvatile da su Talijani u toj stvari postupali mnogo mudrije, naoruavajui etnike i prebacujui na njih dio borbe protiv Titovih snaga.111 ak i tada je njemake operativne komandante sputavala Hitlerova mrnja, nepovjerenje i strah od Srba, pa kad je nakon talijanskog sloma i okretanja plime protiv Nijemaca kolaboracija postala vojniki i politiki nuna, mogla se je sprovoditi samo unutar uskih granica koje joj je propisao Hitler. Na svim podrujima na kojima je provoena etnika kolaboracija s Nijemcima i kvislinkim snagama, a to znai na svim podrujima gdje su etnici djelovali, ta je kolaboracija ila na ruku

partizanima i potkopavala je snagu etnika, osobito kad je svakom postalo jasno da e Nijemci izgubiti rat'~i kad su zapadni 'Saveznici odbacili etnike, a svu vojnu, politiku i diplomatsTcu pomo koncentrirali na podrku partizanima. 111 KTBjOKWjWFSt, sv. III (1943), dio 2, str. 1537. GLAVA D E S E T A Odnosi sa Saveznicima BRITANSKI PREKID S ETNICIMA Ljeti 1943. Britanci su uveli politiku jednake pomoi i jednakog tretmana etnika i partizana. Jedan od formalnih znakova ove politike bilo je imenovanje brigadira za efove vojnih misija i pri Mihailovievom (C. D.Armstrong) i pri Titovom tabu (Fitzroy Maclean); pukovnik Bailey, do tada voa britanske misije kod etnika imenovan je oficirom za politika pitanja i zamjenikom efa misije. Glavni razlog za podizanje ranga britanske misije kod etnika bila je, pored politike jednakog tretmana s partizanima, elja da se etnike snanije gurne u samostalnu akciju protiv Nijemaca i, ako bude mogue, zajedno s partizanima. Britanski je pritisak imao neto malo uspjeha. Krajem septembra i u oktobru, dijelom oekujui iskrcavanje Saveznika na dalmatinsku obalu, a dijelom i da opovrgnu prevladavajue miljenje da nisu dovoljno aktivni protiv Nijemaca, etnici su proveli novu mobilizaciju ljudi u istonoj Bosni i poduzeli niz uspjenih akcija, koje su njemake snage na tom podruju protumaile kao nagovjetaj mogueg opeg ustanka etnika. Najvanija je bila akcija u kojoj su etnici zauzeli Viegrad na srpsko-bosanskoj granici i u kojoj su takoer sudjelovali neki britanski i dva amerika oficira iz misija kod Mihailovia.1 etnici su takoer poduzeli neke manje akcije protiv kvislinkih i njemakih snaga u Srbiji. Ali te su se akcije rasplinule nekoliko tjedana kasnije i Britanci su, osjeajui da one ne predstavljaju nikakvu temeljitu promjenu etnike politike, obnovili pritisak na Mihailovia. Mihailovi se nije osvrtao na taj pritisak i u decembru su Britanci obustavili isporuku svakog snadbijevanja etnicima i istovremeno proirili vojnu i politiku pomo partizanima. 1 Vidi npr. izvjetaje 369. pjeadijske divizije (hrvatski legionari) od 29. septembra, te 10. i 11. oktobra 1943, u mikrofilmu br. T-314, rola 554, snimci 931, 1065, 1362, i Seitz, str. 26-30. etnici su ve neko vrijeme pokazivali znakove negodovanja prema britanskoj politici. Osobito ih je ljutilo to nisu bili unaprijed obavijeteni o pregovorima za kapitulaciju Italije i krivili su Britance to nisu naredili talijanskim trupama u Jugoslaviji da se sa svojim vojnim zalihama predaju etnicima. Britanci nisu o tome obavijestili ni partizane, a ni svoje oficire za vezu kod etnika i kod partizana. Svi su oni vijesti o kapitulaciji Italije uli preko saveznikih radio-stanica. U uvjetima primirja, potpisanog 3. septembra, bilo je predvieno da se

talijanske snage moraju predati bezuvjetno (ova odredba je kasnije uklonjena) i da se moraju smjesta povui u Italiju iz svakog sudjelovanja u tekuem ratu sa svih podruja u kojima bi u trenutku mogle biti angairane. Nakon predaje na dan 8. septembra, general Wilson poslao je radijom poruku u Jugoslaviju u kojoj je rekao da za talijanske snage sada vrijede njegova, a ne njemaka nareenja i da im je naredio da obustave sva neprijateljstva protiv jugoslavenskih snaga. Rekao je jugoslavenskim snagama - ne spominjui posebno ni etnike ni partizane - da ne smetaju talijanskim trupama prilikom odlaska u Italiju i da ne nasjednu ni na kakvu njemaku varku kojom bi bili umijeani u nove borbe s Talijanima. Takoder je rekao: Vama koji se borite otvoreno protiv Osovine a to je naravno moglo da se interpretira da se odnosi samo na partizane ja poruujem: uinite sve to moete da dobijete bez borbe italijansko oruje i opremu, koje e vam omoguiti da produite vau slavnu borbu protiv neprijatelja sa jo veim uspjehom ... Oekujte na znak za opti ustanak.2 2 Za dokumente o primirju vidi Velika Britanija, Documents Relating to the Conditions of an Armistice with Italy (September-November 1943); za letak s Wilsonovom proklamacijom vidi mikrofilm T-313, rola 151, snimak 7,404.932. Maral Pietro Badoglio, predsjednik talijanske vlade u to vrijeme, rekao je u svojim memoarima: Pomou saveznikih obavjetajnih slubi pokuavali smo poslati instrukcije trupama na Balkanu i u Grkoj da se pridrue partizanima, a snagama na talijanskim podrujima okupiranim od Nijemaca naredili smo da formiraju gerilske druine. Italy in the Second World War, str. 101. Jedna talijanska divizija, Venezia, smjetena u Beranama u Crnoj Gori, stvarno se predala pukovniku Baileyu i etnikom majoru Lukaeviu, ali Lukaevieve trupe nisu uspjele da diviziju stave pod svoju vrstu kontrolu. Jedinice NOVJ u prisustvu britanskih oficira za vezu, koje su iskrsnule u Berane ubrzo nakon toga, uspjele su u onome u emu etnici nisu sluei se i uvjeravanjem i prijetnjom i divizija se pridruila partizanima.3Drugim jedinicama NOVJ takoer je uspjelo razoruati pet ili est drugih talijanskih divizija i uvjeriti znatan broj talijanskih vojnika da formiraju posebne jedinice i da im se pridrue. 3 Jovan onovi, Telegrami Drae Mihailovia o engleskim misijama, Glasnik SIKD Njego, juni 1960, str. 30-32; Seitz, str. 102-103. etnici su se takoer alili na sve veu naklonost prema partizanima u emisijama BBCa. Ta se naklonost prvi puta osjetila ljeti 1943. Na momente je bila apsurdna, kao kad je etniku viegradsku akciju pripisala u zaslugu partizanima.4 Mihailovi je smatrao za vano da 20. oktobra obavijesti izbjegliku vladu da je narod vrlo razoaran BBC-em i da ga malo ljudi slua, jer narod smatra da je Radio-London komunistiko-ustaki.5

4 Prema pouzdanom britanskom izvoru, Hudson je u svom zadnjem izvjetaju prije odlaska iz Jugoslavije (podnesenom iz Berana sredinom marta 1944.) rekao da je Mihailovi bio vrlo ogoren emisijom o Viegradskoj operaciji; teko je bilo sluati etnike pritube na BBC koji je njihove akcije pripisao partizanima, kae Hudson, ba kao to je bilo teko sluati Tita 1941, kada je BBC partizanske akcije u Srbiji pripisivao etnicima. 5 Jovan onovi, Telegrami Drae Mihailovia o engleskim misijama, Glasnik SIKD Njego, juni 1960, str. 33-35. Britanskom propagandnom linijom, a time i emisijama BBC-a upravljao je PWE (Political Warfare Executive, Egzekutiva za politiko ratovanje), organ koji su sainjavali jedan usmjeravajui ministarski odbor (isprva ministar vanjskih poslova, te ministar informacija i ministar za ekonomsko ratovanje, a kasnije samo prva dvojica) te izvrno osoblje na elu sa R. H. Bruce Lockhartom kao generalnim direktorom. On kae da je promjenjiva situacija na Balkanu bila trajni izvor neprilika za nau propagandu, zbog konfliktnih politikih odluka ili jo bolje niza improvizacija koje su smiljali premijer Churchill i naelnici tabova, a ne Foreign Office. Comes the Reckoning, str. 290. Za tjedne direktive PWE jugoslavenskoj slubi u BBC-u vidi F. O. 371/44289, R14503/25/92. O Mihailovievim pritubama na pukovnika Baileyja ve se govorilo opirnije (glava 8). Kako su mjeseci prolazili, a Mihailovi je i dalje izbjegavao borbu s Nijemcima i nastavljao borbu protiv partizana, Bailey je pokuao pridobiti neke etnike oficire, nadajui se da e smijeniti Mihailovia i time uiniti pozitivan korak prema tome da etnike i partizane dovede u neki oblik zdruene akcije protiv Nijemaca. Mihailovi je optuio Baileya da je pokuao podmititi novcem jednog od njegovih vanih komandanata, majora Keserovia, te da je obeao podrku poslije rata drugim etnikim oficirima. Keserovi je stvarno primio novac od Baileya, ali se nije slagao s njegovim planom. Umjesto toga knjiio je novac kao dravni prihod, te je obavijestio i Baileya i Mihailovia to je uinio. Mihailovi je takoer optuio britansku misiju da je pokuala nahukati jednu grupu oficira protiv druge, ba kao to su to uinili u Kairu i meu jugoslavenskim i medu grkim oficirima, i rekao je da je zadovoljan to moe izvijestiti da su svi njihovi pokuaji u tom smislu propali.6 6 Jovan onovi, Telegrami Drae Mihailovia o engleskim misijama, Glasnik SIKD Njego, juni 1960, str. 27-28. Vidi takoer biljeku 24. U nekoliko navrata etnici su doli u posjed kopija nekih Baileyevih otvorenih izvjetaja pretpostavljenima, a Mihailovi je neke njihove dijelove prenio tokom ljeta i jeseni 1943. izbjeglikoj vladi zajedno sa svojim srditim komentarima. Neki od tih Baileyevih izvjetaja ne samo da nisu bili laskavi za etnike, ve su izriito pokazivali da Britanci namjeravaju iskoristiti Mihailovia i etnike i za svoju ratnu strategiju i u svojim poslijeratnim planovima. Mihailovi je 23. augusta komentirao: Troim poslednje rezerve novca. Britanci pokuavaju da me slome ne dajui mi sredstva za ivot i rad; 30. augusta: novanim sredstvima Englezi nas ucenjuju; 23. oktobra: treba da znate da nas Englezi ostavljaju i bez novanih sredstava. Oni upotrebljavaju i ovo sredstvo za pritisak na nas da bismo izvravali njihove

zahteve bez obzira na nae interese i rtve narodne. Oni trae i takve akcije koje se penju na desetine hiljada streljanih. Pri tome ne daju nam nikakva ni borbena, ni novana sredstva. Za svaki avion ucenjuju kao najgori trgovci. Verujemo da nije Nemaca, Englezi bi bili najgori narod. U jednom izvjetaju s poetka oktobra (br. 104) poslanom generalu Petru ivkoviu, koji je bio na poloaju zamjenika Vrhovnog komandanta Jugoslavenske vojske (to jest kralja Petra) Mihailovi izvjetava da su etnici doli do Baileyeva izvjetaja njegovim pretpostavljenima u Kairu, u kojem Bailey kae: Traim dovoenje partizana, sa engleskim pretstavnicima kod njih, zapadno i juno od Mihailovievih snaga ... [u Srbiji?] Mihailoviev je komentar na ovo bio: Na najvei neprijatelj je pukovnik Beli (Bailey). Sve tekoe koje imamo ovde potiu od njega. On je na strahoviti zlotvor.7 Iz nekoliko Mihailovievih izvjetaja stjee se dojam da je pukovnik Bailey sluio Mihailoviu da se iskali na njemu za svoje probleme s Britancima.8 7 Za tekst nekih izvadaka iz Baileyevih izvjetaja koje je Mihailovi sa svojim komentarima saopavao izbjeglikoj vladi, kako ih je objavio onovi, vidi ibid, str. 25-30; i ibid, decembar 1960, str. 54-55. 8 Nakon to je Bailey otiao, Mihailovi i Moljevi su mu 28. maja 1944. ipak poslali vrlo prijateljska pisma, zahvaljujui mu za njegov trud. Vidi F. O. 371/44273, R10605/11/92. Mihailovi je, naravno, bio zadovoljan jednim od Baileyevih izvjetaja pretpostavljenim iz augusta 1943, u kojem je Bailey rekao da u stvari niti nema s kim raditi osim s Mihailoviem i da samo veto rukovan Mihailovi predstavlja na idealan instrumenat da uputimo njegove snage naem cilju. Mihailovi ima, kae se u izvjetaju, moralni autoritet kod civilnog stanovnitva i taj se autoritet ne moe smanjiti sve dotle dok njegov vojni autoritet nad njegovim lokalnim komandatima ostane nepokolebiv ... Jedini nain koji bi imao garancije da bude uspean bilo bi javno opozivanje od strane Kralja. Ja smatram da to nee, ponavljam, nee biti skoro.9 9 Ibid, str. 25-27. Nijemci su, ini se, bili dobro obavijeteni o prisutnosti saveznikih oficira za vezu i kod etnika i kod partizana. U jednom se njemakom dokumentu kae da se britanski oficiri za vezu kod etnika kreu prilino slobodno po raznim dijelovima Srbije, opskrbljeni ponekad ispravama izdanim od Nedievih vlasti u kojima se njihova nacionalnost navodi kao slovenski izbjeglica.10 U jednom drugom njemakom dokumentu od 1. februara 1944. navode se imena i mjesta boravka za oko tri stotine obavjetajnih oficira, oficira za vezu i ostalih oficira i vojnika stranih sila u Jugoslaviji, Albaniji i zapadnoj Rumunjskoj.11 Ali etnici su oito uspijevali obavljati svoje poslove odvojeno, pa nije dolazilo ni do sluajnih susreta izmeu britanskih i amerikih oficira za vezu s njemakim oficirima za vezu i drugim oficirima; savezniki oficiri uglavnom se nikad nisu nali blizu njemakih trupa. Zna se da je samo u tri navrata dolo do zabune. Prvi je sluaj majora N. IL Selbyja, diverzantskog

strunjaka britanske vojske, koji je djelovao na podruju pod kontrolom majora Keserovia. Prema Deakinu, Selbyju se zgadilo ono to je vidio u tabu kojem je bio dodijeljen i 23. augusta 1943. javio je radijom svojim pretpostavljenima da kree najbliim partizanskim jedinicama. Putem je nekako bio izdan, uhvatile su ga srpske kvislinke trupe i predale ga Gestapou. Odveden je u Beograd i tamo je ubijen prilikom pokuaja bijega iz zatvora.12 Druga su dva sluaja kapetana Nasha i sluaj kapetana Vercoea.13 Nash, poljski oficir poljsko-srpskog podrijetla, bio je britanski agent u sjeveroistonoj Srbiji sa specijalnim zadatkom da pomogne u oslobaanju prisilno regrutiranih poljskih radnika koji su radili u rudnicima bakra u Boru, te da ih odvede etnicima. On je poginuo u akciji 12. decembra 1943, a tom istom prilikom Nijemci su zarobili i britanskog porunika Hargreavesa. Vercoe je bio sputen padobranom u istonu Srbiju, ali se tom prilikom teko ozlijedio. Vie od est mjeseci sakrivali su ga i njegovali etnici i seljaci, dok ga u martu 1944. nisu uhvatili Nijemci i odveli u zarobljeniki logor. Kasnije je repatriran. 10 Mikrofilm br. T-501, rola 256, snimak 903. Ovaj dokument odnosi se prije svega na Christie Lawrencea koji zapravo nije bio oficir za vezu nego britanski komandos, zarobljen u Grkoj u junu 1941, da bi nakon toga pobjegao iz njemakog transporta i na srpskom teritoriju uspostavio kontakt s raznim etnikim grupama, ukljuujui i one Koste Peanca. Mnogo se kretao sve dok ga u junu 1942. nije uhapsio jedan od Peanevih komandanata (Maan urovi) i izruio ga Nijemcima. Vidi Lawrence, str. 257-258. 11 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimci 449-466. 12 Za njemaki dokument koji spominje Selbyjevo hapenje vidi ibid, snimak 458. Izgleda da je prvi britanski izvjetaj o Selbyjevom hapenju pismo kapetana Charlesa Robettsona od 24. augusta 1943. kapetanu Boonu, u kojem se kae da je Selbyja i narednika Boxera zarobila Srpska dravna straa u selu Kulinovo, blizu Malog Jastrepca. Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, etniki dokumenti, reg. br. 16/1-1, kutija 129. O Selbvjevoj smrti vidi osobito izjavu njegovog prijatelja Deakina, koji je nakon rata sam proveo istragu, u St. Antony's College, Oxford University,Proceedings of a Conference on Britain and European Resistence 1939-1945, dio diskusija o Jugoslaviji, str. 8. 13 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimak 464; Rootham, str. 119-120, 179, 182, 205206. Dodjeljivanje brigadira Armstronga Mihailovievom tabu u septembru 1943. trebalo je poboljati odnose izmeu etnika i Britanaca; postojala je nada da bi ovjek njegovog ranga mogao navesti Mihailovia da pristane na suradnju s partizanima ili ako ne to, ono bar da doe do neke nagodbe s njima, pa da svoje trupe okrene na Nijemce, umjesto na partizane. Armstrong nije uspio ni u jednoj od tih namjera a u svjetlu svega to se bilo dogodilo izmeu Britanaca i Mihailovia, njegov neuspjeh vjerojatno nije iznenadio nikoga. Britanci bi se bili rado odrekli Mihailovia, kojim su teko upravljali, ali nisu mogli olako

napustiti etnike. Brojni etniki pristae u Srbiji, kao i taktiki motivi u vezi s partizanima, oteavali su im otpisivanje etnika i to je Mihailovi shvatio. Nastavio je igrati zajedno s Britancima, ali je jasno stavljao do znanja da zamjera to ga iskoritavaju. U poruci od 20. oktobra (br. 138) izbjeglikoj vladi, tui se na britanski stav. Pruaju malu pomo a ele dosta. Naroito se jasno vidi da ele da sprovedu jak uticaj i sada i docnije. etnici su, rekao je, britanske oficire primili ljubazno i otvorena srca, pretpostavljajui da e potpuna otvorenost najvie pridonijeti zajednikoj stvari, porazu neprijatelja. Meutim, nastavio je, ti oficiri bili su neiskreni i tetili su svojim prisustvom. Oni su bili zaneti nekom politikom ulogom i nisu pretstavili ni vanost ni ozbiljnost nae akcije kod svojih nadlenih faktora tamo. Sigurno je da su mnogo pomogli da se razvije propaganda u korist komunista i time tetili mnogo naim interesima. Pozivajui se drugom prilikom na jednu od Baileyevih poruka do koje su doli etnici, rekao je: Samo se Englezi varaju da sam ja njihov idealni instrumenat, jer nepokolebivo stojim na odbrani prava Krune koju oni rue za svoje prljave ciljeve.14Ovaj komentar je zanimljiv, jer je britanska politika od sredine 1943. upravo bila da rtvujui Mihailovia spasi Krunu. 14 Za ove komentare vidi Jovan onovi, Telegrami Drae Mihailovia o engleskim misijama, Glasnik SIKD Njego!, juni 1960, str. 28, 33-34. i ibid, decembra 1960, str. 54-55. Poneto o prirodi posla britanske misije izneseno je u pismu brigadira Armstronga od 15. novembra 1943. Mihailoviu, kojim rezimira sastanak to su ga on i pukovnik Bailey imali s Mihailoviem 13. novembra. Tom prilikom je Armstrong prekorio Mihailovia zbog nedostatka aktivnosti protiv neprijatelja i rekao mu da je zapadnom svijetu vrlo teko shvatiti njegovu neaktivnost. ini se da je Mihailovi potpuno obuzet unutranjom borbom protiv Hrvata, Muslimana i partizana, posebno u Bosni i Hercegovini, a u manjoj mjeri i u Sandaku, to sve predstavlja gubitak za mogui jugoslavenski doprinos ratnom naporu Ujedinjenih naroda; Mihailovi mu nikada nije dao ni jedan plan za akciju protiv Nijemaca u Srbiji i oita etnika neaktivnost prema neprijatelju mogla bi imati aljenja vrijedne posljedice za srpski narod i za ocjenu koju e srpski narod poslije rata donijeti o tome to je Mihailovi radio u ratu. On potpuno razumije Mihailovievu elju da uva srpske ivote, simpatizira s etnikom stvari i eli pomoi koliko god moe, ali ne vidi nikakve koristi od etnike politike odlaganja akcije i odbijanja politike suradnje (oito s partizanima) i akcije protiv Nijemaca.15 15 Ibid, juni 1961, str. 36-37. Mihailovi je ovu poruku proslijedio svojoj vladi (ne britanskim radio-kanalima) zajedno s primjedbom da je Armstrong prekoraio svoja ovlatenja koja ima kao voa prijateljske vojne misije i zaao je u politiku i to na takav nain koji se ne srne oprostiti tako visokom saveznikom vojniku. Mihailovi je takoer obavijestio vladu da je upozorio Armstronga da je njegovo pismo predano Centralnom nacionalnom komitetu na prouavanje. Citirao je svoje pismo Armstrongu u kojem mu je rekao da su interesi srpskog

naroda direkno upleteni u neopravdane prijetnje koje je Armstrong izrazio s obzirom na budunost Srba, te da u meuvremenu britanska misija treba saznati vie o velikim rtvama u krvi i imanju koje su etnici i srpski narod podnijeli borei se sami, bez strane pomoi, koju ve mnoge mjesece uzalud trae. Mihailovi je svoju poruku izbjeglikoj vladi zakljuio ovako: Smatram da je brigadir Armstrong jedan od naih velikih neprijatelja i da sa njim neemo moi nita da postignemo, jer je naklonjen komunistima.16 16 Ibid, str. 37-38. Ibid, decembar 1960, str. 54-55, sadri ovaj uljivi komentar o Armstrongu koji je Mth ilovi poslao izbjeglikoj vladi 23. oktobra 1943: On je obian podnarednik, kao i Beli (Bailey), da striktno izvrava naloge engleske politike kako je dobio instrukcije u Kairu. Pokuava jake prcsije na mene, ali ja ih ve dobro poznajem i vodim rauna o interesima naroda i aktuelnoj situaciji. U kasnu jesen 1943. Britanci su primili nova obavjetenja koja su pokazivala da je Mihailovi i dalje odluan da igra svoju vlastitu igru i ne ispunjava utvrene uvjete iz ranijih sporazuma. Nakon to je krajem novembra jo jednom preispitala svoju politiku, britanska je vlada dola do slijedeeg miljenja o Mihailoviu: a) Mihailovi ne samo da nije bio od nikakve vojne vrijednosti Saveznicima, nego je postao i stalna prepreka bilo kakvom jugoslavenskom jedinstvu, i tada i u blioj budunosti. b) On je bio toliko opsjednut komunistikom opasnou da je izgleda i javno izjavljivao kako je bolje biti zatien od Nedia i Nijemaca nego se podrediti partizanima. c) Nema odreenog dokaza da je on sam kolaborirao s Nijemcima, ali njegovi podreeni jesu; zbog toga je ili nemoan da vlada svojim podreenima, ili je kriv to je odobravao njihove aranmane. d) Svi njegovi pristae ne dijele njegove ekstremistike poglede. e) Partizani ne bi ni pod kojim okolnostima suraivali s njim, ali nita ne ukazuje na to da bi odbili raditi s drugim voama.17 17 Velika Britanija, Foreign Office, Odnosi izmeu generala Mihailovia i vlade Njegovog Velianstva, od 27. jula 1944, str. 6. F. O. 371/44276, R12712/11/92. Par dana nakon ovih politikih smjernica Velika trojica su na sastanku u Teheranu i formalno priznala NOVJ kao savezniku oruanu snagu kojoj e se pruiti svaka mogua pomo. U objavljenim Vojnim odlukama etnici nisu spomenuti. Poslije zavretka teheranske konferencije premijer Churchill je razgovarao s kraljem Petrom i predsjednikom vlade Puriem u Kairu i rekao im da su snaga i znaenje partizana takvi da bi moglo biti potrebno razrijeiti Mihailovia njegova poloaja u vladi i da bi ubudue kraljeva jedina nada

mogla biti u tome da postigne neki sporazum s Titom uz britansko posrednitvo, prije nego to partizani budu jo jai. Rusi su se, rekao je, ve sloili s tim da podre njegov plan.18 18 Churchill, The Second World War, V, 467-468. Britanske vlasti u Kairu mora da su znale ili su bar vrlo sumnjale na to da su etnici sklopili niz sporazuma o primirju s Nijemcima u cilju zdruene akcije protiv partizana u Srbiji. Kratko vrijeme nakon to je otiao iz Teherana, Eden je u Kairu u razgovorima s generalom Wilsonom, britanskim ambasadorom pri jugoslavenskoj vladi Ralphom Stevensonom i brigadirom Macleanom doznao za izvjetaje da Mihailovi ne surauje [s britanskom misijom] i o dokazima da bar neki njegovi podreeni rade s Nijemcima i njihovim marionetama. Piui svoje memoare, Eden se sjea: Bio sam nesretan zbog toga, pa smo premijer Churchill, Wilson i ja odluili zatraiti od Mihailovia da izvri jednu operaciju kako bismo provjerili njegove namjere. General Wilson je stoga 8. decembra 1943. poslao Mihailoviu poruku, sa zahtjevom da napadne dva odreena mosta na eljeznikoj pruzi Beograd - Solun.19 Nedavno otvoreni dokumenti Foreign Officea jasno razjanjavaju namjere tog pokusa. U ve citiranom dokumentu Foreign Officea Odnosi izmeu generala Mihailovia i Vlade Njegovog Velianstva kae se na str. 6: Zbog odluke Komiteta za specijalne operacije (Special Operations Committee) u Kairu nastale su poetkom decembra nove komplikacije; budui da veinu dokaza o Mihailovievoj kolaboraciji s neprijateljem nije mogue objaviti, dokaze protiv njega treba poduprijeti pozivom da do zadanog dana izvri neku konkretnu operaciju za koju se zna da ju moe izvesti uz sigurno saznanje da je nee izvriti. Takav zahtjev upuen je prije nego je Churchill vidio kralja Petra u Kairu: brigadir Armstrong je 16. decembra uruio pismeno nareenje Mihailoviu da baci u zrak vaan eljezniki most juno od eljeznikog vorita Stala na glavnoj pruzi Beograd Solun, a istovremeno i most na sporednoj pruzi koja ide od Kraljeva preko Kosovske Mitrovice do Skoplja i Soluna, te da ovo nareenje izvri do 29. decembra.20 19 Eden, str. 500. 20 Za tekst Wilsonove naredbe i Mihailovievih prethodnih komentara o toj naredbi, koje je saopio izbjeglikoj vladi vidi Jovan Donovi, Veze sa generalom Mihailoviem sa Srednjeg Istoka, str. 19-20. Nekoliko dana nakon to je Armstrong uruio Mihailoviu Wilsonovu naredbu, njih dvojica su se opet sastali. Mihailovi je rekao Armstrongu da e mostovi biti razoreni, ako ne do 29. decembra, a onda prvom polovinom januara 1944, jer da takav pothvat zahtijeva opsene pripreme. Ali pokrenuo je dva druga pitanja: prvo, potrebu da se usklade saveznike operacije na Balkanu s etnikim operacijama, uz zahtjev da unaprijed dobije potrebne informacije, i drugo, okonanje graanskog rata u Jugoslaviji, kako bi se sve snage mogle usmjeriti protiv okupacionih sila. Svu krivnju za graanski rat bacio je na partizane, navodei to kao razlog da im ne vjeruje, i rekao je da e britanski oficiri trebati posluiti kao

posrednici.21 To je stvarno izgledalo kao obrat od Mihailovievog ranijeg stava to ga je ne tako davno, 12. novembra, definirao izbjeglikoj vladi kako slijedi: Naa vlada, kao i svi nai funkcioneri u inostranstvu, ne treba da priznaju niti uopte da pominju komuniste, a to je nazovi narodna oslobodilaka vojska. Sloga jugoslovenske vojske u otadbini i narodnih nacionalno orijentisanih elemenata sa komunistima je nemogua, ponavljam sa komunistima je nemogua. Stoga tamo u inostranstvu ovu slogu ne treba zastupati ni preporuivati.22 Teheranska konferencija i II zasjedanje AVNOJ-a mogli su samo uvrstiti Mihailovia u njegovom stavu. To to se sada inilo da on razmatta moda iz taktikih razloga mogunost suradnje, moglo je vrlo lako biti rezultat loih vijesti o Churchillovim primjedbama kralju Petru i predsjedniku vlade Puriu u Kairu, za koje je Mihailovi morao znati. Koliko je Mihailovi bio iskren nabacujui pokusno prijedlog za suradnju s partizanima, najbolje pokazuje injenica da su upravo u to vrijeme neki od njegovih istaknutih komandanata u Srbiji sklapali s Nijemcima sporazume za zajedniku akciju protiv partizana u Srbiji; na podrujima izvan Srbije veina je njegovih komandanata ve kolaborirala s Nijemcima. U svakom sluaju, kao to je general Mihailovi izjavio na svom suenju, brigadir Armstrong obavijestio ga je 3. januara 1944. da britanska vlada ne eli posredovati.23 Jedva da je mogla i uiniti neto drugo, budui da su Britanci oito ve donijeli odluku da napuste Mihailovia. Churchill je to 2. januara u noti ministru vanjskih poslova Edenu sumirao jezgrovito ovako: Mihailovi je mlinski kamen privezan o vrat maloga Kralja koji nema nikakve anse sve dok ga se ne rijei.24 21 Za Mihailoviev izvjetaj izbjeglikoj vladi o ovom sastanku vidi ibid, str. 21-22. 22 J ovan onovi, Telegrami Drae Mihailovia o engleskim misijama, Glasnik SIKD Njegofa, lecembar 1960, str. 57. 23 The Trial oj Draja Mihailovi, str. 212. 24 The Second World War, V, 470. Za dio korespondencije iz marta i aprila 1944, izmeu Baileya i Armstronga o mogunosti dvorske revolucije protiv Mihailovia i za komentare Foreign Officea vidi F. O. 571/44269, R 4937/11/92. Mihailovi nikad nije izvrio Wilsonovo nareenje koje se odnosilo na miniranje mostova, ali situacija se toliko pogorala da mu ne bi pomoglo ni da ga je izvrio, kao to kae jedan spis iz Foreign Officea, britanski stav prema njemu zavisio je o mnogo irim okolnostima, a miljenje Komiteta za specijalne operacije bilo je da se mi ne moemo obazirati na pokajanje u zadnji as, kao da je to dovoljno da prevagne nad njegovom dvogodinjom neaktivnou.25 25 Foreign Office, Odnosi izmeu generala Mihailovia i vlade Njegovog Velianstva, str. 6.

Isti spis otkriva na str. 6. da je 13. januara 1944. primljen dokazni materijal od britanskih oficira kod partizana i kod etnika, a kojim se ustanovljuju slijedee injenice: 1. Ve dugo vremena neki etniki komandanti u Jugoslaviji otvoreno surauju sa snagama Osovine - Nijemcima, Talijanima, Hrvatima i Bugarima, ve prema tome gdje se nalaze. 2. Nema dokaza o neposrednoj osobnoj kolaboraciji izmeu Mihailovia i neprijatelja, ali nema sumnje da je znao za djela svojih podreenih i da ih je u stanovitim sluajevima opravdavao. 3. Mihailovi je osobno rukovodio operacijama protiv partizanskih snaga u dolini Neretve u martu 1943, kao partner u zajednikoj njemako-talijansko-hrvatskoj ofenzivi. Churchill kae u svojim memoarima da su poetkom decembra 1943. Britanci povukli slubenu podrku Mihailoviu i opozvali britanske misije koje su djelovale na njegovom teritoriju.26 Raskidanje odnosa s Mihailoviem bilo je mnogo zamrenije nego to te rijei pokazuju. ini se da je tono da su neki lanovi britanske misije, Hudson na primjer, dobili nareenje da se povuku prema obali ili prema partizanskom teritoriju ve sredinom decembra, a Bailey je otiao iz etnikog glavnog taba u zapadnoj Srbiji 5. januara (Bailey je bio evakuiran sredinom februara, a Hudson sredinom marta). A britanske grupe za vezu u sjeveroistonoj Srbiji takoer su 13. decembra dobile diskreciono pravo da krenu, ako ele, poslije 15. decembra do najbliih partizanskih jedinica.27 Izbjeglika vlada i Mihailovi obavijeteni su o povlaenju svih lanova britanskih misija s danom 1. marta, ali posljednji lanovi, ukljuujui brigadira Armstronga i neke amerike i britanske avijatiare, koji su iskoili padobranom nad etnikim teritorijem, te neke etnike politiare, nisu bili evakuirani sve do posljednja tri dana u maju. Posljednjih mjeseci su Britanci, koji su jo bili u etnikoj Vrhovnoj komandi, jedva razgovarali sa svojim domainima. Prema Topaloviu, svaki je osobni kontakt izmeu Armstronga i Mihailovia prestao nakon januara. Armstrongov autant, major H. S. K. Greenlees, pojavljivao se u Mihailovievom uredu tokom etiri mjeseca svako jutro u jedanaest sati kako bi saopio elju svog efa da ga Mihailovi primi, ali je odgovor svaki puta bio isti: Zauzet! Tako su komunicirali uljudnim pismima i nisu se sastali ak ni kad je Armstrong odlazio.28 26 The Second World War, V, 467. Armstrongovo posve razumljivo razoarenje vidljivo je iz jednog od njegovih izvjetaja u aprilu 1944. S operativne toke gledita, rekao je, Mihailovieva nareenja o neaktivnosti poznata su i slua ih se gotovo beziznimno ... Glavna briga sve od kraja oktobra je propaganda. Ona nikad nije skrenula s linije da je Srbija u dobru i u zlu vezana za angloameriku zvijezdu, te da nikakav kompromis s okupacionim silama nije mogu. Jednako je tako jaka propaganda protiv partizana koji su u svijesti ljudi zauzeli mjesto Nijemaca, kao

neprijatelj br. 1. Iako britanska misija nema dokaze o kolaboraciji, rekao je, iz ponaanja etnikih komandanata proizlazi da postoji neka vrsta pakta o nenapadanju koji doprinosi lagodnosti svih zainteresiranih. Zakljuio je da etnika organizacija zbog loe vojne spremnosti i moralnog defetizma ne bi sada mogla uiniti ita vie nego da za par dana ubrza ionako neizbjeivo povlaenje Nijemaca, te da e nastaviti borbu s partizanima s onim orujem koje ima, sve dok ne bude konano poraena ili sve dok ne doe do partizanske zastupljenosti u jugoslavenskoj vladi.29Izgleda da Armstrong uope nije slutio da su etnici i Nijemci upravo tada na veliko kolaborirali protiv dvije divizije NOVJ, koje su prodrle u Srbiju. Njegova oskudna obavjetenost mora se bar djelomino protumaiti injenicom da su etnici, budui da su se britanski oficiri za vezu spremali da napuste Jugoslaviju, bili iz oitih razloga krajnje oprezni i pazili su da Britanci ne saznaju nita o etnikoj aktivnosti izvan Vrhovne komande.30 27 Rootham, str. 176. 28 Topalovi Rastanak sa zemljom, str. 56-58. U kratkom lanku Mihailoviu u pohvalu (u kojem ima nekoliko injeninih greaka) Armstrong ne spominje njihove krajnje zategnute odnose tokom zadnjeg dijela svog boravka pri etnikom tabu. Naa Re, London, br. 172-173 (juni-juli 1966), str. 16-17. 29 The etmks, str. 21-22. 30 Bailey se vratio u London poetkom marta i imao je niz razgovora ne samo sa svojim pretpostavljenima i obavjetajnim nadletvima, ve i s Edenom i Churchillom. U aprilu 1944. podnio je svoj Izvjetaj o misiji kod generala Mihailovia i o prilikama u Jugoslaviji, koji se sastojao od 37. odjeljaka ili nastavaka. Manje osjetljivi dijelovi izvjetaja koji su sada dostupni (F. O. 371/44282, R21295/11/92) nagovjetavaju da je itav izvjetaj imao nekoliko stotina stranica. Budui da u januaru 1970. jo uvijek nisam nita znao o nekim stvarima u odnosu izmeu britanske vojne misije i generala Mihailovia, uputio sam niz pitanja pukovniku Bailevu, ali nisam nikada dobio odgovor, iako smo razmijenili nekoliko pisama. Uz pomo nedavno otvorenih dokumenata Foreign Officea i drugih izvora, mogao sam ipak razjasniti sve sporne toke. U Londonu su napori Churchillove vlade da smijeni jugoslavenski kabinet s drom Puriem na elu konano uspjeli, a sa smjenjivanjem Purieve vlade eliminiran je takoer i general Mihailovi kao ministar vojske, mornarice i vazduhoplovstva, iako je jo zakratko ostao na poloaju naelnika taba Vrhovne komande. Churchill je 24. maja rekao u Donjem domu: Razlog zbog kojeg smo prestali snabdijevati Mihailovia orujem i uskratili mu podrku je jednostavan. On se nije borio protiv neprijatelja, tovie, neki su njegovi potinjeni sklapali nagodbe s neprijateljem. U tom je govoru Churchill vie puta naglasio da je glavna misao koja je oblikovala politiku britanske vlade bila potui neprijatelja to je prije mogue i skupiti sve snage u tu svrhu koja je prea od svake druge svrhe.31 Vrijeme koje je

Britancima bilo potrebno za odluku o toj stvari kazuje da su bili spremni nastaviti s podrkom etnicima, koje su smatrali vanom politikom i vojnom snagom u uoj Srbiji, ako bi ustanovili ikakvu temeljitu promjenu u etnikoj politici, kao npr. potpuni zaokret od obustavljanja kolaboracije s Nijemcima na odlunu borbu s njima i neke stvarne poteze prema suradnji s partizanima. Svaki takav obrat etnike politike bio je naravno malo vjerojatan. Ali sve dok je britanska misija ostajala u Mihailovievom tabu, premda su njihovi odnosi bili gotovo neprijateljski, mogao se je odrati neki privid britansko-etnike suradnje. etnici su isto tako znali da e odlazak britanske misije biti oigledan znak da su Britanci prekinuli svoje odnose s etnicima, te da e takav potez neizbjeno imati nepovoljne posljedice po Mihailovia i etnike u vojnom, politikom i psiholokom smislu, posluit e kao prednost Narodnooslobodilakom pokretu. 31 Velika Britanija, Parliamentary Debates, Session 1943-44, sv. 400, str. 775-776. Armstrongov konani oprotaj bio je pokvaren nekim beznaajnim incidentima, koji su, iako ih potpuno razliito tumae etniki i britanski izvori, indikativni za or-sokak u koji su zapali njihovi odnosi. Dva etnika komandanta, major Vojislav Lukaevi i potpukovnik Petar Baovi, na povratku u Jugoslaviju iz Kaira, bili su u Bariju temeljito pretraeni i izgleda da su im Britanci konfiscirali veinu novca, vrijednih poklona i pisama koje su oni nosili sa sobom, oito u svrhu istrage u vezi s pljakom koja se dogodila u jugoslavenskom glavnom tabu u Kairu. Vratili su se u Srbiju upravo u asu kad je brigadir Armstrong trebao otii i zahtijevali su da ga se zadri kao neku vrst taoca, sve dok konfiscirani predmeti ne dou iz Barija.32 Prevladala su treznija razmiljanja, ali je taj incident bio neugodan zavretak uvijek tekih etniko-britanskih odnosa. 32 Topalovi Rastanak sa zemljom, str. 56 65, daje jednu ne ba laskavu sliku britanskog ponaanja. Ali feldmaral Wilson, Eight Years Overseas, 1939-1947, str. 213-214, daje jednako tako nelaskavu sliku o -etnicima. Istodobno s demisijom Purieve vlade i Mihailovia, oko 18. maja stigla je u London partizanska vojna misija s general-majorom Vladimirom Velebitom na elu. Njen cilj je bio da na britanskoj strani olaka britansko-partizansku suradnju, ali je takoer sluila za odravanje kontakta izmeu vlasti narodnooslobodilakog pokreta i nove jugoslavenske vlade dra ubaia, koja je 1. juna preuzela voenje jugoslavenskih poslova u inozemstvu. Zanimljiva je pojedinost iz vremena nakon Mihailovievog smjenjivanja kao ministra vojske, mornarice i vazduhoplovstva: njemake su slube 10. jula 1944. uhvatile pismo naslovljeno na Jevevia, bez datuma, ali pisano evidentno poetkom juna i pripisale ga Mihailoviu. U tom pismu Mihailovi pie Jeveviu, nakon to se pozvao na povratak Lukaevia i Baovia iz Kaira, da su britanski visoki i vrlo vieni funkcionari dali na znanje da trebamo to prije likvidirati komuniste. im izvrimo likvidaciju komunista doi e do promjene situacije to jest, Saveznici e smjesta promijeniti svoj stav, svoju propagandu i,

to je najvanije, svoju politiku.33 Prema tom pismu i Lukaevi i Baovi su bili uvjereni da je sadanja politika prema NOV i POJ samo privremena taktika stvar i da e Saveznici promijeniti svoju politiku im etnici potuku NOVJ. Poto je Mihailovi jo imao mnogo prijatelja meu britanskim funkcionarima, posve je mogue da mu je takva poruka bila poslana, ali je oito da ju nije mogao poslati nijedan funkcionar koji je u to vrijeme imao vanu rije u formuliranju britanske politike prema Jugoslaviji.34 Dakako, da su etnici bili u stanju pobijediti NOVJ u drugoj polovini 1944, njihov bi se poloaj jako popravio i Saveznici bi se morali nanovo odluivati; meutim, takva pobjeda nije dolazila u obzir zbog jakosti same NOVJ, a i zbog snage nadolazee Crvene armije. 33 Mikrofilm br. T-311, rola 286, snimak 473. 34 Na svom suenju Mihailovi je izjavio da je poruka dola od Toma Mastersona iz kairskog taba SOE, koji je bio poznat po svom proetnikom stavu. The Trial of Draja Mihailovi, str. 305. Usprkos kraljevskom dekretu potpisanom 24. augusta 1944. kojim se ukida Vrhovna komanda u Jugoslaviji i usprkos govoru kralja Petra emitiranom 12. septembra, kojim je pozvao sve Srbe, Hrvate i Slovence da predu pod komandu marala Tita, Mihailovi se nije predavao. Veina njegovih etnika ostala mu je i dalje vjerna, a u skladu s rezolucijom Centralnog nacionalnog komiteta od 23. jula, u kojem komitet za sebe zadrava pravo da poduzme mjere za zatitu interesa naroda i drave, Mihailovi i etniko vodstvo nastavili su podravati miljenje da Vrhovna komanda Jugoslovenske vojske u otadbini jo uvijek postoji i da je Mihailovi njen legitimni ef, ali nakon poraza u Srbiji i povlaenja u Bosnu bila je to vojska koja je stalno kopnila. A i podrka civilnog stanovnitva brzo se osipala. I Churchillovi i Edenovi memoari pokazuju da su Britanci iz vie razloga oklijevali s odbacivanjem Mihailovia, znajui da e time od sebe udaljiti cijeli etniki pokret u Jugoslaviji i Mihailovieve prijatelje ne samo meu jugoslavenskim politiarima u emigraciji, nego takoer i meu funkcionarima i narodom u Velikoj Britaniji i Sjedinjenim Amerikim Dravama, te su uinili sve to su mogli kako bi sklonuli Tita da im prui uvjeravanja da e se s kraljem Petrom postupiti ispravno.35 Bitan politiki cilj ovog rtvovanja Mihailovia i podravanja Tita bio je spasiti monarhiju, a s njom i neke politike institucije, a moda i neto britanskog utjecaja u Jugoslaviji poslije rata. Ali Tito nije dao nikakve garancije, osim to je javno oitovao demokratski karakter i namjere partizanskog pokreta i potvrdio da e se odluka o monarhiji donijeti na opim i slobodnim izborima poslije rata. Kralj je tek nakon takvih uvjeravanja, a protiv savjeta velike veine izbjeglih politiara, ipak popustio Churchillovom pritisku i potpuno napustio Mihailovia i etnike. 35 Vidi npr. Churchill, The Second World War, V, 466-478; Eden, str. 500-502, 546-547.

NADE U SPAS IZ SJEDINJENIH AMERIKIH DRAVA U proljee 1943, kad su se odnosi izmeu etnika, iza kojih je stajala izbjeglika vlada, i britanske vojne misije, iza koje je stajala britanska vlada, poeli temeljito kvariti, i kad su se vijesti o etniko-osovinskoj kolaboraciji poele sve ee pojavljivati u britanskoj i amerikoj tampi, izbjeglika vlada i ambasador Foti u Washingtonu jo su jednom pokuali to potpunije angairati Sjedinjene Amerike Drave na etnikoj strani. Foti je 5. maja, vrativi se upravo iz Londona, pokrenuo stvar kod Roosevelta. Fotia je uglavnom zanimalo da uvjeri Roosevelta, za kog se znalo da je naklonjen Srbima i etnicima, kako nema nikakve istine u priama o etnikoj kolaboraciji s Osovinom koje, iako potjeu veinom od sovjetskih agencijskih vijesti na temelju obavjetenja iz partizanskih izvora, sada ponavlja i engleska i amerika tampa; takoer ga je pokuao uvjeriti kako je temeljni cilj partizana pripremanje terena da komunisti preuzmu vlast u Jugoslaviji nakon rata. Foti je traio da Roosevelt poalje nepristrane vojne promatrae, ljude koji ranije nisu bili angairani oko jugoslavenskih problema, u Mihailoviev tab kako bi pravilno procijenili stvari. Od podsekretara State Departmenta Sumnera Wellesa Foti je 12. maja 1943. saznao da je Roosevelt odluio poslati dva amerika oficira Mihailoviu i druga dva Titu.36 To je bilo neto vie od onoga to je Foti elio traei da se utvrde prave prilike u Jugoslaviji, ali nije bio u poziciji da prigovara. Prije no to je i jedan Amerikanac stigao u etniki tab, jedan njemaki agent koji je radio za Abwehrstelle u Beogradu i imao direktne kontakte u Mihailovievom tabu, izvijestio je poetkom augusta da e prema navodno istinitim obavjetenjima general Mihailovi pokuati iz suparnitva izmeu Britanaca i Amerikanaca izvui neku korist za buduu Jugoslaviju. 37 To je zaista i bio oiti etniki cilj. Osamnaestog augusta 1943. stigao je u Mihailoviev tab prvi ameriki oficir, kapetan Walter R. Mansfield.38 36 Foti, The War We Lost, str. 205-207. Vidi takoer FRUS 194}, str. 10061007. Wellesovo saopenje nije zabiljeeno u FRUS 1943. i moda je bilo dano neformalno. Ali drugi dokumenti u ovoj publikaciji, ak i neto kasnijeg datuma, ne daju naslutiti o nekoj takvoj Rooseveltovoj odluci u to vrijeme. Ona je vjerojatno donesena tek nakon to su Britanci uspostavili kontakt s partizanskim Vrhovnim tabom preko misije Typical (DeakinStuart) i Fotiu je saopena kasnije nego on to navodi. 37 Mikrofilm br. T-311, rola 196, snimak 150. 38 Formalni status amerikih oficira kod etnika pretrpio je nekoliko promjena tokom vremena. Od augusta 1943. do maja 1944. ameriki su oficiri bili pridodani britanskoj vojnoj misiji i pod njenom komandom; od kraja jula do kraja augusta 1944. neki ameriki oficiri bili su s etnicima iskljuivo zato da olakaju evakuaciju saveznikih (uglavnom amerikih)

avijatiara, koji su iskoili padobranom nad etnikim teritorijem; a od kraja augusta do 1. novembra 1944. kod Mihailovia je bila samostalna amerika obavjetajna misija. Kapetan Mansfield je napisao nekoliko lanaka o etnicima. U njegovom prvom lanku (1946), jednostavnom pripovijedanju o dogodovtinama jednog marinca kao obavjetajnog oficira, nema ni traka razumijevanja etnike pretpovijesti ni njihove politike u ratu, niti kakve aluzije na njihovu kolaboraciju bilo s Talijanima bilo s Nijemcima.39 Drugi lanak pod naslovom Mihailovi i Tito pripremljen je 1946, u vrijeme Mihailovievog suenja, ali nije objavljen sve do 1956. U tom se lanku tvrdi da se je Mihailovi uvijek borio protiv Nijemaca i da nikad nije kolaborirao. Amerika misija kod Mihailovia, kae Mansfield, nikad ga u toku 1943 i 1944 nije videla da sarauje s Nemcima. On doputa da je nekoliko etnikih komandanata zaista sklopilo nagodbe s Nijemcima, ali samo kako bi odrali svoje jedinice, te dobili oruje koje e kad doe vrijeme okrenuti protiv Nijemaca i kako bi suzbili partizanske napore da unite etnike koji nisu htjeli prihvatiti komunizam.40 39 Marinac s etnicima, Marine Corps Gazette, januar i februar 1946. 40 Mihailovi i Tito, str. 349, 355-356. U jednom ranijem govoru, objavljenom i u Knjizi o Draii, sv. II, Mansfield na strani 362. oito prihvaa etniku tvrdnju da su britanski i ameriki dravnici izdali Mihailovia u Teheranu i Jalti. Nakon to su palte ove knjige ve bile otisnute, dobio sam Mansfieldov izvjetaj Mihailovi i njegove snage, datiran 24. aprila 1944. (F. O. 371/44271, R7885/11/92), koji je ogranien u zapaanju iako relativno realan, ali takoer sadri veoma apologetske iskaze o Mihailoviu. Potpukovnik Albert B. Seitz i porunik George Musulin spustili su se padobranom u Srbiju zajedno s brigadirom Armstrongom, krajem septembra 1943. Oni su, kao i kapetan Mansfield, bili pridodani britanskoj misiji i Seitz kae da mu je Armstrong rekao neposredno po dolasku kako je cijela ta stvar britanski pothvat i kako e mu biti doputeno da saobraa s Mihailoviem samo u prisutnosti britanskih oficira, samo na srpskom, a ne na francuskom jeziku, dok e mu pukovnik Bailey biti tuma.41 Seitz je protestirao kod svojih pretpostavljenih, ali Armstrong je bio podran u svemu osim to nije smio redigirati Seitzove depee (ali je imao pravo da ih proita). O tom razdoblju u Mihailovievom tabu Seitz kae: Mi Amerikanci bili smo tako svedeni na prekobrojne sakupljae vijesti i na slanje onoga to bi tab radiom ili kurirom prikupio od raznih komandanata korpusa. Ti obavjetajni podaci nisu se mogli provjeravati i bio sam siguran da ih se moglo skoro potpuno zanemariti. Osjeao sam da rat treba biti savezniki pothvat, te da Amerika mora izvriti odreeni zadatak na Balkanu. Moda samo snabdijevanjem, ali snabdijevanje je miina snaga rata.42

41 Seitz, str. 13. govori povoljno i o Baileyu i o Hudsonu, ali Armstronga opisuje kao jednog umnogome izvrsnog malog ovjeka, ali koji prilino sporo misli, i koji, izgleda, nije bio u stanju da shvati ni Amerikance ni Srbe (str. 40). 42 Ibid, str. 14. Sputani tom situacijom u tabu, i Seitz i Mansfield su bili eljni odlaska na teren kako bi mogli sakupiti obavjetenja iz prve ruke i provjeriti da li je tono ono to im govore etnici. etnici su pozdravili tu ideju videi priliku da uine na amerike oficire dobar dojam i da time, nesumnjivo, stvore u prilog etnikoj stvari protuteu kojom e izravnati negativan stav britanske misije i britanskih komandnih mjesta na Sredozemlju. Ne ekajui ovlatenje svojih pretpostavljenih iz Kaira, Seitz i Mansfield su poetkom novembra krenuli s odobrenjem brigadira Armstronga na inspekcijsko putovanje. Pratili su ih Hudson i kapetan Borislav J. Todorovi, etniki oficir za vezu koji je govorio engleski, a vodile su ih grupe etnika koje su zastupale komandante podruja kojima su prolazili ili su ih vodili komandanti osobno. Pokazalo im se to su traili da vide, ispitivali su osobe koje bi sreli, vrili su inspekciju i smotru etnikih oruanih jedinica i nenaoruanih rezervista. Jednom prilikom promatrali su i stvarnu borbu jedne etnike brigade i komunista.43 Svagdje su primani s krajnjom ljubaznou i svakoga dana astili su ih jelom i piem njihovi srpski domaini.44 Svoju relativnu slobodu kretanja tokom cijelog putovanja Seitz i Mansfield protumaili su kao dokaz da etnici kontroliraju podruja kojima su proli. Istina je bila, naravno, da je na najmanje dva podruja, na onom pod komandom kapetana Kalabia i onom majora Lukaevia (vidi Kartu 6, str. 290.), vladalo stanje njemako-etnike kolaboracije i da su Nijemci etnike opskrbljivali municijom. Primiti saveznike oficire u svoju sredinu znailo je povrijediti uvjete sporazuma s Nijemcima i nekoliko mjeseci kasnije ti su formalni sporazumi dokinuti ili su istekli. Ali nema sumnje da su u vrijeme posjete saveznikih oficira i Kalabi i Lukaevi (koje Seitz mnogo hvali) kolaborirali s Nijemcima.45 Stoga je udno da Seitz moe rei: Bajka o kolaboraciji nije se mogla shvatiti ozbiljno; bio sam s previe etnikih voa u vrijeme kad ih je sigurno loe obavijeteni ili laljivi Radio-Tbilisi optuivao za kolaboraciju. U nekim svojim tvrdnjama Seitz nadmauje ak i etnike kao kad kae da su etnici svojom pobunom pod Mihailovievim vodstvom uinili neprocjenjivo dobro Rusiji, primoravajui Njemaku da odgodi svoj napad na Rusiju od aprila na juni 1941, te da su etnici tokom zime 1941-42. zadravali trideset neprijateljskih divizija.46 Ni u jednoj ovoj tvrdnji nema ni zrnca istine. 43 Ibid, str. 52. Jedan proljotievski i antietniki orijentirani Srbin u emigraciji, B. M. Karapandi, tvrdi {Graanski rat, str. 260-261) da su etniki komandanti Rai, Kalabi, Markovi, Smiljani, Keserovi i drugi kako bi impresionirali angloameriku inspekcionu komisiju (Hudsona, Seitza i Mansfielda) poveli napad ne protiv Nijemaca nego protiv Nedievih i Ljotievih trupa, tamo gdje je dotad vladao mir i radei tako ubili nekoliko Ljotievih komandanata i vie od stotinu pripadnika Srpskog dobrovoljakog korpusa.

44 Seitz, str. 48-49. 45 Kako je pokazano ranije, Nijemci su u februaru i martu poveli specijalnu operaciju Treibjagd protiv Kalabia i neke operacije protiv aia, kako bi unitili njihove snage, ali nekoliko mjeseci kasnije ovi etniki komandanti opet su neformalno kolaborirali s Nijemcima. 46 Vidi Seitz, str. 128, 138-139. Nakon nekoliko mjeseci koje su proveli u Jugoslaviji, Seitz i Mansfield, a uz njih i Hudson, primili su nareenje da dovre svoju misiju. Budui da etnici u to vrijeme nisu imali ak ni improvizirano uzletite, evakuaciju je trebalo izvriti morem ili polijetanjem s partizanskog teritorija. Odabrali su evakuaciju morskim putem i s kapetanom Todoroviem kao vodiem krenuli prema jadranskoj obali, ali su se Seitz i Hudson, praeni dvojicom britanskih oficira koji su im se usput pridruili, odvojili i umjesto toga otili na partizanski teritorij u Crnoj Gori47 Pukovnik Bailey i jo neki britanski oficiri, kao i major Lukaevi, krenuli su takoer prema obali i njih je zajedno s Mansfieldom i Todoroviem, te etnikim komandantom potpukovnikom Baoviem sredinom februara 1944. evakuirao juno od Dubrovnika jedan britanski ratni brod. Seitz i Hudson stigli su u Berane i odatle su zranim putem oko 18. marta sigurno evakuirani.48 47 Za Todorovieva iskustva kao oficira za vezu sa Seitzom, Mansfieldom i Hudsonom na njihovom inspekcijskom putovanju, kao i za njegov prikaz tekih iskuenja na putu do obale i evakuacije vidi njegov lanak Beleke oficira za vezu, str. 372 412. Osobito zanimljiv je meutim onaj dio Todorovievog kazivanja gdje pria kako su svi etniki oficiri koji su izili iz zemlje s Baileyem bili po dolasku u Kairo uhapeni i zadrani nekoliko dana u vojnom zatvoru (str. 408-412). 48 Za Baileyev izvjetaj o njegovoj evakuaciji iz Jugoslavije vidi F. O. 371/44282, R21295/11/92, odjeljak 5. Za Seitzova zapaanja o njegovom boravku na partizanskom teritoriju vidi njegovu knjigu, str. 94-96. Seitzovi ratni operativni izvjetaji jo nisu otvoreni i nisu mi stajali na raspolaganju. Stavovi izraeni u njegovoj knjizi, koji najvjerojatnije odravaju osnovni ton njegovih ratnih izvjetaja, zamjetno se razlikuju od gledita koje su saopavali britanskim i amerikim komandama drugi (prvenstveno britanski) mnogo iskusniji i obavjeteniji promatrai.49 Iz dogaaja koji su slijedili proizlazi da su se Mansfieldovi i Seitzovi izvjetaji povoljno dojmili efa OSS brigadnog generala Williama J. Donovana i drugih amerikih funkcionara. Donovan je htio ne samo da porunik Musulin ostane kod Mihailovia, nego i da proiri ameriku misiju i za svoj plan dobio je punu podrku State Departmenta. Odgovarajui na Donovanovo pismo od 7. aprila, dravni sekretar za vanjske poslove Cordell Hull je pismom od 18. maja opisao Donovanu zadatke predviene misije kao vojno

obavjetajno djelovanje, specijalne operacije, organizacija linija snabdijevanja, skupljanje tehnikih podataka za zrane snage, te psiholoke operacije protiv neprijatelja.50 Britanci su smatrali da bi bilo pogreno ostaviti ameriku vojnu misiju kod etnika, jer bi se to moglo protumaiti kao znak neslaganja meu Saveznicima. Churchill je intervenirao da se odbaci taj plan i Musulin je povuen u isto vrijeme kad i brigadir Armstrong.51 Ali to nije znailo kraj amerikih nastojanja da imaju bar jednu obavjetajnu misiju kod Mihailovia, tim vie to su Mihailovievi pristae u Sjedinjenim Amerikim Dravama nastavili vriti pritisak na amerike vlasti da imaju jednu takvu misiju. 49 Prema pouzdanom britanskom izvoru Hudson je predao puni izvjetaj nakon svog inspekcijskog putovanja sa Seitzom i Mansfieldom. Ovaj izvjetaj iz Berana s datumom 17. marta 1944, prikazao je uravnoteenu sliku razvoja etnikog pokreta od ljeta 1941, ukljuivi detaljna opaanja o inspekcijskom putovanju. U izvjetaju se nabacuje kako su pomisao da se Mihailovi i njegovi etnici zaista bore podupirali esti sukobi sa Srpskim dobrovoljakim korpusom, povremena razoruanja Nedievih jedinica i ubijanje ostataka partizana u Srbiji, dok su Nijemci uglavnom ostajali ravnoduni prema ovoj borbi medu raznim srpskim grupama. 50 FRUS 1944, IV, 1369-1370. 51 Ibid, str. 1349-1350; Martin, str. 229; Roberts, str. 255-256. Izgleda takoer da su Mansfieldovi i Seitzovi izvjetaji poneto ojaali poziciju onih linosti u vladi Sjedinjenih Amerikih Drava, ukljuujui i dravnog sekretara Hulla, koje su bile miljenja da bi Sjedinjene Amerike Drave trebale ii vrlo polako u irenju svojih odnosa s partizanima. U pismu predsjedniku Rooseveltu, datiranom 17. maja 1944, Hull je sugerirao da Predsjednik ne bi smio osobno odgovoriti na jedno ranije pismo marala Tita, zbog postojeeg sukoba izmeu NOP i vlade kralja Petra, koju Sjedinjene Amerike Drave priznaju. Hull se je posebno protivio prijedlogu da se u Sjedinjene Amerike Drave poalje vojna misija NOVJ poput one koja je upravo dola u London. On je vjerovao da bi takva misija ne samo oteala rjeavanje raznih spornih pitanja izmeu izbjeglike vlade i partizana, ve bi pogorala i prepirke meu raznim junoslavenskim grupama u Sjedinjenim Amerikim Dravama.52 Hullovi prigovori su prihvaeni i u Washington nije nikad bila poslana neka vojna misija NOVJ. 52 Za Titovo pismo od 15. marta 1944. Rooseveltu vidi FRUS 1944, IV, 1356-1357; za izvod iz Hullove >redstavke Rooseveltu od 17. maja, za nacrt odgovora Titu koji e potpisati budui ef vojne misije pri /rhovnom tabu NOV i POJ i za Hullovo pismo od 18. maja generalu Donovanu, vidi ibid, str. 1368-1370. Sjedinjene Amerike Drave su imale nekoliko razloga da se u odreenim granicama umijeaju u jugoslavenske stvari. Prije svega, amerika vojna i obavjetajna nadletva htjela

su odrati vezu s etnicima kako bi spasili amerike avijatiare koji su bili prisiljeni iskoiti nad teritorijem koji su kontrolirali etnici, a prilikom povratka na talijanske aerodrome iz napada na ciljeve u jugoistonoj Evropi. Ta nadletva, a i vlada u Washingtonu, htjela su znati da li ili ne, i ako da u kojoj mjeri, partizani upotrebljavaju oruje i drugu opremu koju su im slali Amerikanci protiv etnika, a amerike obavjetajne slube htjele su dobiti iz prve ruke podatke sa etnikih podruja, kao i podatke iz drugih zemalja jugoistone Evrope kanalima koje su imali etnici. Poevi od jula 1944, amerika se politika u Jugoslaviji prilagodila politici zacrtanoj u direktivi koju je formulirao politiki savjetodavni tab Vrhovne saveznike komande za Sredozemlje i koja je vaila za sve pripadnike Balkan Air Force i koju je amerika misija u Aliru poslala na odobrenje State Departmentu u Washington. Dio nacrta koji se odnosi na Jugoslaviju glasi: Opa je politika da svu moguu vojnu podrku treba pruiti onim elementima koji se hoe i mogu oduprijeti neprijatelju. Konani cilj je potpomoi stvar nacionalnog jedinstva u cijeloj zemlji u pripremi za poslijeratna rjeenja. Ne treba zapoeti nikakvu akciju koja bi nas obavezivala na priznanje bilo kakvog zahtjeva za revizijom predratnih granica. Takva pitanja moraju ostati nerijeena i rjeavat e se na mirovnoj konferenciji. To znai da u Jugoslaviji treba najpotpuniju pomo pruati Titovim partizanima. Poticat emo ujedinjavanje svih borbenih jedinica u Jugoslaviji s Narodnooslobodilakom vojskom u jedinstveni front, u skladu s odredbama sporazuma Tito-ubai. Mihailovievim snagama nee se pruati nikakva podrka. Pomo se nee pruati ni partizanima tamo gdje je oito da se nee upotrebiti protiv Nijemaca, Bugara, ustaa i ostalih koje se definitivno smatra kvislinzima, nego tek protiv etnika. Pomo se moe dati ipak u sluajevima kad se partizanske snage bore protiv etnika koji potpuno jasno kolaboriraju s Nijemcima, Bugarima ili kvislinkim srpskim jedinicama i u sluajevima kad partizanske snage naiu na aktivno suprotstavljanje prilikom napada na rudnike, komunikacije ili druge vojno znaajne ciljeve. Kao nae vodee pravilo, osim u dva spomenuta iznimna sluaja, neka nam poslui misao da se ne smijemo mijeati ili sudjelovati u isto unutarnjim sukobima ili u domaim problemima u Jugoslaviji.53 53 Ibid, str. 1383. Misija Sjedinjenih Amerikih Drava u Aliru smatrala je da takva politika mplicira faktiko iskljuivanje Mihailovia iz saveznike pomoi, a budui da se iporno provlaila misao da bi se Mihailovi jo uvijek mogao nekako boriti srotiv Nijemaca, smatrala je da je to u proturjenosti s politikom pruanja jomoi svim elementima koji hoe i mogu se boriti protiv neprijatelja. Ovu primjedbu podrao je kasnije State Department54 i direktiva ]c moda stoga nogla biti malo promijenjena. Partizani su, s druge strane, bili u stvari potpuno slobodni da oruje upotrijebe protiv etnika, jer su etnici openito kolaborirali s Nijemcima i kvislinkim trupama protiv njih.

54 Ibid, str. 1384, 1386-1388, 1407-1408. to se tie spaavanja amerikih avijatiara s etnikih teritorija, amerike obavjetajne slube i 15. Air Force vie puta su traile britansku dozvolu da uspostave kontakt s etnicima i da poalju amerike oficire koji bi pripremili evakuaciju avijatiara koji su se sakrivali kod etnika. Kontakt je napokon uspostavljen oko 20. jula i 2. augusta spustio se je blizu Ravne Gore padobranom porunik George Musulin. Nou 9. augusta spustio se i porunik (kasnije kapetan) Nick Lalich, koji je pomagao Musulinu, a kasnije je postao i ef jedinice za spaavanje avijatiara koja je pod ifriranim imenom Halyard djelovala na etnikom teritoriju. U noi 9. i 10. augusta, s grubog uzletita kraj sela Pranjani koju su sagradili etnici i seljaci jo prolog aprila, esnaest transportnih aviona evakuiralo je saveznike letae. Tokom tri slijedea mjeseca organizirana su sa istom svrhom jo tri leta u sjeverozapadnu Srbiju i sjeverni dio centralne Bosne. Posljedni let, s kojim je otiao i Lalich, izvren je 27. decembra s jednog uzletita kraj sela Boljanii blizu Doboja. Ukupno je spaeno 417 avijatiara od kojih su 343 bili Amerikanci.55 55 Izvjetaj natporunika Lalicha od 10. januara 1945. o misiji Halyard, RG 226, OSSdokument br. XL5727. Budui da je Lalich bio zaduen iskljuivo za evakuaciju saveznikih avijatiara, a ne za obavjetajni rad, nije podnosio nikakve obavjetajne izvjetaje. U ovom je izvjetaju ipak zabiljeio ono to je uo i vidio na etnikom teritoriju, ali nita nije zaista vrijedno da se na tome zadrimo. Vidi takoer Vukovi, Spaavanje amerikih avijatiara. Misija kod Mihailovia koju je vodio pukovnik Robert H. McDowell potpuno se razlikovala od dosad opisanih. Slijedei prikaz McDowellove misije zasnovan je na jednom razgovoru s njim osobno na Stanford University, 19. marta 1968; nadalje, na razgovoru s jednim lanom etnikog Odbora strunjaka koji je s drugim lanovima odbora razgovarao s McDowellom u Srbiji, na raznim radio-porukama etnike Vrhovne komande niim komandama o navodnim McDowellovim izjavama koje je uhvatila njemaka radio-sluba, te na izjavi koju je on 1946. podnio istranoj komisiji Komiteta za nepristrano suenje Drai Mihailoviu, to je koliko ja znam njegova jedina objavljena izjava. Iz te izjave, kao i iz naeg razgovora, bilo je jasno da su njegove simpatije na etnikoj strani i da ga je duboko smetala drastina promjena stava onih britanskih instanci koje su stvarale politiku, postupno naputanje etnika u korist partizana, koje se dogodilo drugom polovinom 1943. i konano dovelo do odbacivanja etnika. Imao je dobru priliku da promatra promjenu britanske politike prema dvjema suparnikim grupama u Jugoslaviji, budui da je bio lan JICAME (Joint Intelligence Collection Agency Middle East, Zajednika sluba za prikupljanje obavjetajnih podataka, Srednji istok) u Kairu i bio je nezadovoljan s njom ba kao i neki oficiri britanske SOE u Kairu koji su jako podravali Mihailovia. McDowell je najprije traio da ga poalju na zadatak u Jugoslaviju u martu 1944, ali je odbijen, a njegov drugi zahtjev u junu takoer. Razlog odbijanja bilo je protivljenje Britanaca, koji su se izgleda bojali da bi prisutnost jedne amerike misije kod etnika mogla poveati trvenje medu Velikom trojicom s obzirom na jugoslavensko pitanje, te da bi takoer mogla jo vie komplicirati unutarnju

jugoslavensku situaciju, jer bi se inilo da ohrabruje etnike koje su zapadni Saveznici u to vrijeme i slubeno odbacili. Brigadni general Donovan, ef OSS ipak je progurao slanje takve misije i nakon est neuspjelih pokuaja 26. augusta 1944. su pukovnik McDowell i jo etvorica kapetan John Milodragovich, porunik Ellsworth Kramer, stariji vodnik (kasnije porunik) Michael Rayachich i jedan radiotelegrafist sputeni padobranom na etniki teritorij nedaleko od Mihailovievog taba. Nick Lalich, voda jedinice za spaavanje avionskih posada, takoer je bio pridodan McDowellu. Kramer je ubrzo bio rasporeen u tab potpukovnika Keserovia. Pukovnik McDowell mi je rekao da je njegov zadatak u Jugoslaviji bio sakupljanje opih obavjetajnih podataka - uglavnom iz etnikog tabora, naravno i uspostavljanje veza (uz pomo ve postojeih etnikih kanala) s predstavnicima prozapadnih snaga u Maarskoj, Rumunjskoj i Bugarskoj. Budui da se je poloaj etnika u Srbiji i drugdje u Jugoslaviji drastino pogorao ubrzo nakon McDowellova dolaska Mihailoviu, izgleda da su mu najvie vremena uzeli etniki problemi. Jedan bivi lan etnikog Odbora strunjaka rekao mi je u julu 1967. u Beogradu da se cijeli Odbor sastao s McDowellom ubrzo nakon njegovog dolaska u Srbiju, kako bi utvrdio koga on zapravo predstavlja i to mu je pravi zadatak. Osobito ih je zanimalo da saznaju dolazi li on kao specijalni izaslanik predsjednika Roosevelta, ministra rata Stimsona, naelnika generaltaba Marshalla ili je samo jo jedan predstavnik OSS drugim rijeima zanimalo ih je koliko bi on stvarno mogao biti utjecajan. Odgovori pukovnika McDowella na tom sastanku (kojega se on nije mogao sjetiti kad sam ga o tome pitao) bili su neodreeni i Odbor strunjaka pravilno je zakljuio da je on operativac OSS, to jest samo jo jedan obavjetajni oficir. Ranija etnika iskustva i s britanskim i s amerikim obavjetajnim oficirima bila su u najmanju ruku razoaravajua, to je vrlo umanjilo McDowellovu stvarnu vanost i utjecaj. Na ovoj kritinoj toki etnike situacije svejedno se inilo da je pukovnik McDowell stvarni dobitak u psiholokom i propagandnom smislu, a postojala je barem krajnje mala mogunost da e on moi uvjeriti amerike vojne i politike vlasti da etnicima ukazu neku stvarnu pomo. Da je Mihailovi ocijenio McDowellovu misiju u tom smislu moe se vidjeti iz dva dokumenta: iz cirkularnog telegrama br. 677, Samo za komandante korpusa i vie stareine, razaslanog ubrzo nakon McDowellovog dolaska, te iz Mihailovievog pisma Fotiu od 18. novembra 1944. - to jest, kratko vrijeme nakon to je McDowell napustio Jugoslaviju. U cirkularnom telegramu Mihailovi je rekao: ef amerike vojne misije pukovnik Mek Daul (McDowell), koji je stigao u moj tab 26 avgusta ima iroka politika ovlaenja. Sa njim sam izradio detaljan savezniki, politiki i vojniki plan. Sad je potrebno da svaki stareina vri samo ono to mu ja naredim. Svaka inicijativa mimo mojih nareenja moe sve da nam pokvari. Zato nareujem da se nikakva akcija bez moga nareenja, osim protiv komunista ne srne preduzeti.56 U svom pismu Fotiu, Mihailovi pie da je McDowell otiao kao veliki na prijatelj. Rekao je da ga je McDowell pratio kroz veliki dio zapadne Srbije i sjeveroistone Bosne i da je imao prilike

da vidi velike nae vojnike snage, kao i vrstu povezanost izmeu naroda i vojske. U Bosni je bio oduevljen naim radom na zblienju sa Muslimanima i Katolicima. Uestvovao je na zborovima gde su sve ove veroispovesti bile zastupljene, i ja verujem da e njegov referat, pored referata Sajca (Seitz) i Mansfilda (Mansfield), bit jo jedna potvrda stvarnog stanja u zemlji u nau korist. Mihailovi je takoer rekao da je McDowell s njim posjetio vojne bolnice i razgovarao s etnicima koje su veinom ranili partizani i da mu je McDowell rekao da e biti velikog skandala ako ameriki narod uje da se nacionalistiki vojnici ubijaju amerikim orujem koje isporuuju ameriki avioni (partizanima). Mihailovi je sugerirao Fotiu da McDowellovo ime treba uvati kako ga ne bi onemoguili u radu. Mihailovi je dodao i ovaj prijedlog: Smatram da bi trebalo da potraimo to jai naslon na Ameriku, jer Amerika ima velikih ekonomskih interesa na Balkanu, a i mi isto tako imali bi interes da se ekonomski vezujemo za nju.57 56 Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, etniki dokumenti, reg. br. 33/3, kutija 129. Mihailovievo saopenje o McDowellovim ovlastima i o tome da je s njim izradio detaljan, savezniki, politiki i vojniki plan, oito je vie izraz razmiljanja prema vlastitim eljama, nego prema injenicama i vjerojatno je bila namijenjena podizanju morala njegovih komandanata. Kasnije je njegov telegram proitan trupama. 57 Za tekst ovog pisma vidi Knjiga o Drai, II, 171 174. etnici su nuno trebali podrku iz Amerike i prirodno je da su nastojali ne samo obraditi ameriku misiju ve i izbiti najvei politiki i propagandni kapital iz spaavanja oborenih avijatiara. Njihove nade je dobrim dijelom poticalo razmiljanje iskrivljeno vlastitim eljama, ali neosporno je i sam McDowell imao udjela u tome da Mihailoviu poraste nada. Niti njegov izvjetaj nakon izlaska iz Jugoslavije, datiran 22. novembra 1944, niti njegova izjava istranoj komisiji Komiteta za nepristrano suenje Drai Mihailoviu,58 ne govore nita o tome to je on izjavljivao Mihailoviu ili govorio na raznim politikim skupovima dok je bio u Jugoslaviji. U porukama etnike Vrhovne komande ima ipak nekih nagovjetaja. U jednoj poruci datiranoj 17. oktobra 1944. i upuenoj tabu za Dalmaciju, kae se (parafrazirano) da je ef amerike misije pri Vrhovnoj komandi, pukovnik McDowell, izriito izjavio na politikim sastancima da je britansko-amerika invazija Balkana neminovna, te da Balkan nikad nee biti.preputen Rusima i time boljevizaciji. A u poruci od 22. oktobra svim niim komandama kae se: Pukovnik McDowell, ef amerike misije pri Vrhovnoj komandi, izjavio je kako se premijer Churchill boji da e nakon rata Engleska biti jedina zemlja u Evropi koja e morati zastupati ideju monarhizma, te e stoga podravati svaku monarhistiku stranku, ukljuujui i Mihailoviev pokret.59 Jedna slubena izjava (etnike) komande za Srbiju kae jo konkretnije da je McDowell istakao slijedee: a) da su Saveznici prestali snabdijevati partizane, jer to snabdijevanje nisu upotrebljavali za borbu protiv okupatorskih vojski; b) da e uskoro doi do iskrcavanja samo amerikih trupa u Jugoslaviju i da to garantira narodu da svoja demokratska naela moe izraavati bez ikakvog pritiska i c) da su Saveznici u

Francuskoj i Italiji razoruali sve partizanske odrede i dozvolili samo regularnu vojsku. Ova i jo neke izjave izdane su u obliku letaka i raspaavane u velikom broju primjeraka po cijeloj Srbiji.60Stoga ne iznenauje da je pitanje o McDowellovoj misiji i njegovim izjavama iskrsnulo i na Mihailovievom suenju. Mihailovi je posvjedoio da je McDowell ubrzo nakon svog dolaska pravio brojne primjedbe kao: Sadanjost vam je teka, budunost je vaa; Nemaka je izgubila rat - vaa borba s Nemcima nas ne interesuje; vae je da se odrite u narodu - ja sam doao da vam pomognem; i Kad se Rusi pojave na granici i osmotre na dolazak, Crvena Armija nee ulaziti u Jugoslaviju. Jednom drugom prilikom McDowell je rekao Mihailoviu da mora zadrati neto teritorija.61 58 Za tekst McDowellove izjave ovom komitetu vidi Committee for a Fair Trial for Draja Mihailovich, Report of Commission of Inquiry, str. 1216. 59 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimci 1096, 1073. Ove obavijesti Vrhovne komande podreenim komandama su parafraze koje su bile ukljuene u dnevne izvjetaje njemake radio slube za hvatanje radio poruka (Kommandeur der Nachrichtenaufklrung 4, koja se, izgleda do 18. oktobra 1944. skrivala pod oznakom Dienststelle Feldpostnummer 31208). Poruke su vjerojatno bile ifrirane, ali je dobro poznato da su Nijemci zaas deifrirali sve etnike i partizanske ifre. 60 Za tekst ovih izjava i tekst letaka vidi Kosti, str. 169-172, ili Karapandi, str. 368370. 61 The Trail of Drafy Mihailovi, str. 269, 307-308. Jedva da treba rei kako niti jedna od citiranih izjava koje se pripisuju pukovniku McDowellu nije predstavljala slubenu politiku. Kad je McDowell govorio Mihailoviu o iskrcavanju amerikih trupa u Jugoslaviji - to je za etnike bila vitalna stvar on nije mogao govoriti ni na temelju svojih prvobitnih uputa prije odlaska u misiju, niti na bazi novih instrukcija svojih pretpostavljenih, dobivenih tokom boravka kod Mihailovia, jer odluka da angloamerike snage, a jo manje samo amerike snage, izvre invaziju Jugoslavije nije nikad bila donesena niti je to mogla biti u svjetlu utvrene politike Sjedinjenih Amerikih Drava. Sjedinjene Amerike Drave su tokom cijelog rata smatrale da je Balkan izvan njihovih izravnih politikih i vojnih interesa i zbog toga su se protivile svakoj, bilo britanskoj bilo amerikoj, operaciji u Jugoslaviji koja bi prelazila pruanje pomoi gerilcima, podrku iz zraka i povremene akcije komandosa. Za ovu suzdranost postojali su razliiti vojni razlozi s obzirom na ukupnu ameriku vojnu strategiju: vojne operacije na Balkanu previe bi rastegle linije komunikacija i time vrlo poveale problem snabdijevanja trupa na tom podruju; proirene operacije na Balkanu takoer bi mogle odgoditi glavni napad na Evropu u operaciji Overlord i stvoriti munu situaciju s Rusima.62 Mora biti da je McDowell stoga govorio na svoju ruku, oito ne shvaajui kako e se tumaiti njegove izjave ili je moda pomalo nesmotreno pokuao etnicima podignuti moral. Mogue je, takoer, da je te izjave

izmislila etnika Vrhovna komanda i pripisala ihMcDowellu, opet sa svrhom da podigne moral, ali to je malo vjerojatno, jer se izjave iz etnikih izvora malo razlikuju od onih koje McDowellu pripisuju antietniki srpski (pronedievski i proljotievski), partizanski i njemaki izvori.63 62 Vie o amerikoj politici neangairanja u bilo kakvoj operaciji veih razmjera na Balkanu vidi npr. u Stimsonovu memorandumu konferenciji u Quebecu, u augustu 1943, u Stimson and Bundy, str. 436-438, i osobito Rooseveltovu konferenciju s naelnicima zdruenog taba, na palubi broda Iowa, odranu od 15-19. novembra 1943, uoi sastanka u Kairu i Teheranu, u Matloff, str. 343-344, 505. Vidi takoer Wedemeyer, str. 228-234. 63 Nije da etniki organi nisu fabricirali vijesti o McDowellu. Na primjer, tab za istonu Bosnu obavijestio je tab za Hercegovinu 26. novembra 1944, da se pukovnik McDowell prethodnog dana vratio iz Washingtona u etniku Vrhovnu komandu. Vidi mikrofilm br. T-311, rola 189, snimak 1253. Motiv za takvu oito neistinitu tvrdnju zbunjuje: to je moglo biti samo u oajanju. Jedan raniji sluaj takvog izmiljanja vijesti u svrhu podizanja morala etnikih snaga predstavlja i cirkularna objava etnike Vrhovne komande svim niim komandama od 10. oktobra 1944. o tome da se u inozemstvu (Italiji) stvara jugoslavenska vojska od oko 100.000 ljudi u kojoj e biti i mnogo jugoslavenskih oficira i vojnika iz vicarske (bivih jugoslavenskih ratnih zarobljenika u Italiji koji su nakon talijanskog sloma uspjeli prijei u vicarsku). Ibid, snimak 999. Partizani su bili nezadovoljni s time to je pukovnik McDowell poslan u Mihailoviev tab i Tito je otro protestirao kod brigadnog generala Macleana. On ne moe razumjeti, rekao je, prisutnost ovog amerikog oficira kod etnika kad se ima u vidu openito dokazana Mihailovieva kolaboracija s Nijemcima i nakon to ga je ak i kralj Petar javno igosao.64 64 Vidi izvjetaj od 31. oktobra 1944. amerikog politikog savjetnika pri tabu Vrhovne saveznike komande za Sredozemlje dravnom sekretaru; FRUS 1944, IV, 14151416. Prema jednom telegramu amerikog politikog savjetnika pri tabu Vrhovne saveznike komande za Sredozemlje od 7. septembra 1944, pukovnik McDowell je za vrijeme dok je bio pridodan Mihailovievom tabu imao sastanak s jednim njemakim obavjetajnim oficirom (Rudolfom Strkerom) koji je zastupao specijalnog poslanika Hermanna Neubachera, opunomoenika njemakog ministarstva vanjskih poslova na Balkanu. Strker jepredloio jedan sporazum s Britancima i Amerikancima, po kojem bi se sve njemake trupe na Balkanu povukle do linije Dunav-Sava bez ikakvog uplitanja sa strane Saveznika, za uzvrat na njemako obeanje da e te trupe upotrebiti protiv Rusa. Predstavnik OSS odgovorio je da su razgovori na bazi prijevare ili saveznike nesloge van diskusije, ali da e on vrlo rado s njemakim predstavnikom raspraviti skoro okonanje

njemakog otpora na Balkanu i dispoziciju njemakih trupa, te da e prenijeti svaki ozbiljan prijedlog koji bi Nijemci htjeli uiniti.65 65 Ibid, I, 549-550. Treba ipak spomenuti da se je taj kontakt na njemaku inicijativu dogodio u vrijeme kad su savezniko zrakoplovstvo iz Italije i kopnene snage NOV i POJ izvravale specijalnu operaciju pod imenom Rativeek protiv komunikacija u Jugoslaviji u svrhu usporavanja njemakog povlaenja iz Grke i pokreta njemakih trupa i snabdijevanja unutar Jugoslavije. Vie detalja o tome u glavi 11. Budui da se, prema saveznikom sporazumu, o svakoj lokalnoj predaji njemakih komandanata moglo razgovarati samo kao o bezuvjetnoj predaji, od tih razgovora nije bilo nita. McDowellov boravak kod etnika zavrio je, jer je Churchill, s kojim to nije bilo dogovoreno i koji je, sjetit emo se, intervenirao kod Roosevelta jo u aprilu, otro prigovorio. Churchill sve do poetka septembra nije uo da je McDowell u Jugoslaviji. Smjesta je podsjetio Roosevelta na njegovo obeanje da nee poslati misiju. Roosevelt je priznao pogreku i naredio je generalu Donovanu da opozove McDowella.66 McDowell mi je rekao da je ipak odgodio svoj povratak pozivajui se na to da nema uzletita s kojeg bi otiao i ostao je s etnicima do 1. novembra. Po povratku u Italiju primili su ga odgovarajui ameriki i britanski oficiri da ih izvijesti o svojoj misiji, ali kad je to obavio i predao svoj izvjetaj (od 22. novembra), sva su mu britanska vrata u Italiji ostala zatvorena i poslan je natrag u Washington. Tamo su ga primili s pomijeanim osjeajima. Rekao mi je da su ga neke linosti htjele odlikovati zbog dobro obavljenog posla, dok su drugi govorili da e ga zbog neizvravanja nareenja staviti pred vojni sud (mislei po svoj prilici na to da je odgaao s odlaskom iz Jugoslavije). 66 F. O. 371/44262, R13335/8/92; Roberts, str. 256-257. U naem razgovoru pukovnik McDowell mi je rekao (a mogao sam to potvrditi i s drugim izvorima) da je u svom izvjetaju od 22. novembra 1944. dao slijedee preporuke: 1) Saveznici trebaju svim snagama u Jugoslaviji narediti da obustave meusobnu borbu i vrenje nasilja, pod prijetnjom da e izgubiti savezniku pomo. 2) U sve vee gradove Jugoslavije trebalo bi poslati saveznike ekipe da uspostave osnovne organe uprave, suraujui sa onom grupom koja ve kontrolira grad. 3) U Jugoslaviji treba ustanoviti novu vladu sastavljenu treinom od etnika, treinom od partizana, a treinom od osoba koje e iz redova Jugoslavena izabrati Saveznici. Vlada bi trebala pripremiti slobodne izbore i provesti ih pod saveznikim nadzorom. 4) Ova vlada treba prihvatiti predaju i etnikih i partizanskih snaga i formirati od njih jedinstvenu jugoslavensku vojsku koja e se boriti protiv Nijemaca pod saveznikom komandom.

McDowell je smatrao da bi za izvoenje njegovih preporuka bio potreban tek mali broj saveznikih trupa, to bi bilo mnogo bolje nego perspektiva nastavljanja graanskog rata, u koji bi Saveznici mogli biti pozvani da ga zaustave, to bi zahtijevalo mnogo vee snage. On je oekivao da e isprva doi do negodovanja u Jugoslaviji zbog takve saveznike politike, ali je mislio da bi ju ubrzo prihvatilo 85% jugoslavenskog stanovnitva. Moe se zamisliti reakcija koju su ove preporuke izazvale kod britanskih i onih amerikih slubenih krugova koje su podravale britansku politiku u Jugoslaviji. Ne samo da su preporuke ovakve vrste ulazile u sferu visoke politike uglavnom ve unaprijed rezervirane za premijera Churchilla, ve su takoer bile snano u prilog etnika koje su Saveznici nakon mnogo mjeseci razmiljanja napustili, koje su partizani teko porazili i uz sudjelovanje Crvene armije primorali da napuste Srbiju i ije su pristalice u narodu bili ogranieni samo na stanovite dijelove zemlje. tovie, te se preporuke nisu osvrtale na britansku politiku, koja je bila zamiljena tako da sjedinjenjem izbjeglike vlade i Titovog Nacionalnog komiteta osloboenja Jugoslavije postigne osnovnu promjenu u Jugoslaviji, kao ni na britanske aranmane sa sovjetskom vladom o podjeli utjecaja u Jugoslaviji po naelu 50:50 koji su upravo bili sklopljeni u oktobru u Moskvi i na koje su Sjedinjene Amerike Drave pristale. Drugim rijeima, te preporuke jedva da su se mogle uzeti ozbiljno. Za etnike je McDowellov neuspjeh da im pomogne bio jo jedno u nizu razoaranja u situaciji koja se brzo pogoravala. McDowellova izjava istranoj komisiji Komiteta za nepristrano suenje Drai Mihailoviu bavi se uglavnom s dva pitanja: s onim o navodnoj kolaboraciji Mihailovia i Osovine i s pitanjem relativnog doprinosa etnika i partizana zajednikoj borbi protiv Osovine. O prvom pitanju McDowell u svojoj izjavi kae: Potpisani nije ni uo ni vidio nikakve dokaze koji bi posluili da se generala Mihailovia osobno ili oficire pod njegovom neposrednom komandom dovede u vezu s kolaboracijom s Nijemcima u bilo kojoj formi. Ovo potvruju ne samo osobna zapaanja ve i ukupni dokumenti i razgovori vodeni s amerikim, saveznikim i ak neprijateljskim licima. Tu su ukljueni i vrlo visoki , i odgovorni britanski funkcionari.67 McDowell naravno priznaje da su neki ; etniki voe koji nisu bili pod izravnom Mihailovievom komandom sklapali primirja i nagodbe s Nijemcima, ali on optuuje komunistike vode da su radili isto. Ukratko, McDowell razrjeuje Mihailovia svake sukrivnje i odgovornosti za etniku kolaboraciju. 67 Report of Commission of Inquiry, str. 13. (Izvjetaj istrane komisije). Posljednja reenica ovog citata je posebno zanimljiva utoliko to implicira podrku nekih britanskih funkcionara McDowellovim tvrdnjama da Mihailovi i etniki komandanti pod njegovom neposrednom kontrolom nisu kolaborirali s Nijemcima. Kad sam u naem razgovoru McDowellu svratio panju na britansku obavjetajnu publikaciju The Cetniks, rekao mi je da ga je jedan britanski general informirao da je materijal u toj publikaciji patvoren. Tu je optubu predamnom kasnije u Londonu kategoriki odbila jedna osoba koja je i sama pomagala u sastavljanju te publikacije. Praktiki se svaka tvrdnja o

etnikoj kolaboraciji iz te publikacije zaista moe potvrditi zaplijenjenim njemakim i talijanskim dokumentima. McDowell smatra relativni doprinos etnika i partizana borbi protiv Osovine nerijeenim pitanjem. On misli da su sve zasluge koje partizani svojataju nerealne ili pretjerane. Mihailovi je, kae on, bio osobito aktivan protiv sila Osovine tokom 1941 - 1942. i znaajno je pomogao saveznikim operacijama u sjevernoj Africi ometajui njemake linije komunikacija; postojee okolnosti u 1944 - 45, objanjava McDowell, sprijeile su i partizane i etnike da bitnije pomognu Saveznicima. U svjetlu dokumentarnog materijala iznesenog u ovoj knjizi, nema potrebe sporiti se s McDowellovim stanovitem. Ameriki oficiri ipak nisu bili jedini krivci za buenje lanih nada meu etnicima. Tu su takoer bile i optimistike poruke potpukovnika ivana Kneevia, jugoslavenskog vojnog ataea u Washingtonu od ljeta 1943. do jula 1944, koje je Mihailoviu (preko etnikog radio-kanala u Istambulu) prenosio Mladen ujovi, njegov predstavnik u Kairu od septembra 1943. U poruci od 8. juna 1944, na primjer, Kneevi je javio Mihailoviu o njemakom zrano-desantnom napadu na Titov tab u Drvaru i rekao mu da su partizani poraeni na svim podrujima, te da jo samo na tri mjesta u Jugoslaviji postoje njihovi ostaci. Poruku je zavrio ovako: Tito nikad slabiji. Ne treba se iznenaditi da Rusi napuste Tita i priznaju Vas jer Tito nije uspeo da boljevizuje Balkan. U poruci od 19. juna koju je ujovi 21. juna prenio Mihailoviu, rekao je: Iz engleskih izvora potvruju se vesti o akciji na Balkanu. Misli se da e poeti kroz dve nedelje. Pominje se obala Split - Neretva. A u poruci od 1. jula Kneevi je dijelom rekao: eneral Marshall u Londonu pregovara o invaziji u Jugoslaviji. Po padu Ancone (talijanski) stabilizovae sefront i grunuti u nau zemlju ... Ruska misija za Titov pokret kae da je neozbiljan, nema oficira, disciplina slaba i vojnici nisu bliski narodu. Drau smatraju jakom i ozbiljnom snagom.68 Veina ovih poruka bila je ista fantazija, ali kako su potjecale od glavnog jugoslavenskog slubenog obavjetajnog oficira u Washingtonu, koji je uz to imao veza s Britancima zahvaljujui svojoj funkciji efa vojnog kabineta predsjednitva vlade u Jovanovievoj vladi, Mihailovi ih je uzimao vrlo ozbiljno i ini se da su imale znatan utjecaj na njegovo miljenje i na njegove odluke. Teko je ocijeniti Kneevieve razloge kad je Mihailoviu slao ovakve optimistike izvjetaje, jer je sigurno znao da su odgovorni britanski faktori rekli jo prije aprila 1944. kralju Petru da do saveznikog iskrcavanja na Balkanu nee doi.69 68 Ove depee objavio je zajedno s drugim porukama za i od Mihailovia Jovan Donovi u Veze s Draom Mihailoviem sa Srednjeg i Bliskog Istoka i Severne Afrike; vidi osobito str. 53. 69 Vidi pismo kralja Petra od 17. aprila 1944. predsjedniku Rooseveltu, u kojem se takoer kae: Saopeno nam je da do nikakvog iskrcavanja na Balkan nee doi. Ako je takva kobna odluka donesena, aklinjem vas da ju promijenite. FRUS 1944, IV, 1359-1361, osobito 1360.

I sam ujovi bio je od vremena na vrijeme nepouzdan izvor informacija, kao na primjer u slijedeoj poruci koju je Mihailoviu poslao 6. novembra 1944.: a) U vezi s odlukama Moskovske konferencije apsolutno je potrebno odrati srpske jedinice. General Mihailovi mora biti u stanju da rauna s podrkom srpskog naroda i borbenom snagom svoje vojske. b) Govorei vojno, preporuljivo je da sve etnike jedinice budu koncentrirane na jednom ili dva podruja koja se smatraju sigurnim iznutra i izvana. c) Veoma se preporua da general Mihailovi opovrgne glasine kako planira bijeg u Italiju. d) Linosti koje podravaju Mihailoviev pokret u Velikoj Britaniji i Sjedinjenim Dravama uvjeravaju da neposredno predstoji promjena kursa u saveznikoj politici s obzirom na jugoslavensko pitanje, ali pod uvjetom da etnika vojska izdri u meuvremenu.70 Ali, treba se prisjetiti i da su Mihailovievi izvjetaji vladi u izbjeglitvu do maja 1944., a nakon toga njegovim predstavnicima u inozemstvu, osobito onoviu i Fotiu, davali stalno ruiastu sliku.71 Tek tamo nakon etnikog povlaenja iz Srbije u septembru i oktobru 1944. poinju i Mihailovievi izvjetaji zvuati potiteno kao da je konano shvatio ozbiljnost svog opasnog poloaja. Tada je ve nosio na leima teret od nekoliko desetaka tisua dezorganiziranih i demoraliziranih vojnika i izbjeglica, a traginom su ga kraju tjerale sile na koje lije mogao utjecati, a jo ih manje nadvladati.72 Nekom je ironijom ispalo da je tokom zadnjih etiri ili pet mjeseci rata vrlo utjecajan Mihailoviev korespondent z unutranjosti Srbije bio nitko drugi nego jugoslavenska UDBA, koja je djelujui kao etniki izvor slala Mihailoviu lana obavjetenja zajedno s onim tonima, kako bi mu se pruila lana nada; to se naravno odraavalo u Mihailovievim izvjetajima Ljotiu koji se nalazio u Slovenskom primorju i predstavnicima u inozemstvu.73 (Za Mihailovia su, kao to e se vidjeti u Glavi 2, posljedice bile katastrofalne). 70 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimak 1234. Poruku je 28. oktobra poslao ujovi iz Kaira, ali ju je hvatila njemaka radio sluba dok ju je 6. novembra emitirala tajna etnika radio stanica u Istambulu. Ta :anica kojom je upravljao Duan Petkovi radila je od 10. decembra 1943. do 10. maja 1945. Vidi Petkoviev lanak Kako je uspostavljena veza s deneralom Mihailoviem iz Istanbula. 71 vidi Jovan onovi, Veze s Draom Mihailoviem sa Srednjeg i Bliskog Istoka i Severne Afrike, :r. 51-65. 72 Vidi Jovan Donovi, Izvetaji enerala Mihailovia iz kraja 1943. i 1944 godine.

73 Ibid, str. 70-71; Kosti, str. 238-239. Nedostatak potpunijih obavjetenja u Velikoj Britaniji i Sjedinjenim Amerikim Dravama o onome to se zbivalo u Jugoslaviji, bar to se ticalo iroke javnosti a ak i mnogih vladinih funkcionara i vojnih lica, djelovao je u etniku korist. Jo dugo nakon to je etnika stvar izgubila naklonost vrhunskih funkcionara u britanskoj i amerikoj vladi, veliki dio javnosti bio je jo uvijek na etnikoj strani i teio je tome da se partizanski, sovjetski i ak britanski izvjetaji o etnikoj kolaboraciji s Nijemcima odbace kao propaganda komunistike inspiracije. Istovremeno su prianja o tome kako etnici spaavaju amerike avijatiare godila amerikom sentimentu. Veina je tih pria bila poneto preuveliana, kako su kasnije pokazali podaci. Od otprilike tisuu i petsto saveznikih avijatiara koji su evakuirani iz Jugoslavije (a nekolicina i iz Albanije), manje od jedne treine spasili su etnici; ostali su doli s teritorija koji su drali partizani, te su sakupljeni i evakuirani uz njihovu pomo. etnici su, kao i sa lanovima amerikih vojnih misija, uinili sve to su mogli da od spaenih avijatiara dobiju pomo u predstavljanju svoje stvari amerikim komandama i javnosti; kako je izjavio jedan od etnika koji je danas u Sjedinjenim Amerikim Dravama, oni su ih smatrali ambasadorima istine.74 To je naravno i bilo jedino razumno, pa su i partizani u mnogome sprovodili istu politiku, iako suptilnije. 74 Za prijateljski postupak etnika prema saveznikim avijatiarima, osobito amerikim, te za etniku pomo pri njihovoj uspjenoj evakuaciji vidi Vukevi, Amerikanci na Ravnoj Gori. Bilo je sluajeva da su neke avijatiare orobili seljaci, ali su etnike vlasti strogo postupile protiv takvih prekritelja. Vidi Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, etniki dokumenti, reg. br. 33/2, kutija 129. Kad je ubaieva vlada preuzela dunost, Konstantin Foti je izgubio mjesto ambasadora, ali ostao je u Washingtonu kao predstavnik Mihailovia i etnika i radio je sve to je mogao da pomogne njihovoj stvari. U pismu upuenom predsjedniku Rooseveltu 14. oktobra 1944. traio je zatitu srpskog naroda sve dok njegovi propisno i slobodno izabrani predstavnici ne budu u stanju da za njega donose vitalne odluke. Rooseveltov odgovor od 3. novembra nije bio ohrabrujui. Ponovio je, da je amerika politika ne mijeati se u unutranje stvari Jugoslavije, i izrazio je nadu da e nakon dobivenog rata u novom ureenju nacionalnog ivota u Jugoslaviji prevladati duh uzajamnog obzira i razumijevanja - to je samo bio drugi nain da se izrazi politika Velike trojice koji su nastojali da doe do ujedinjenja izbjeglike vlade i privremene partizanske vlade uz potpuno neobaziranje na etniki pokret. Na jo dva Fotieva pisma Rooseveltu odgovoreno je u istom tonu.75 75 Foti, The War We Lost, str. 288-289. etniko oekivanje pomoi od Sjedinjenih Amerikih Drava u obliku iskrcavanja amerikih snaga na jadransku obalu razbilo se na jednoj temeljnoj injenici naime, na vrstom protivljenju vrhovnih amerikih politikih i vojnih vlasti svakom proirenju vojne

uloge zapadnih Saveznika na istonom i Sredozemlju i na Balkanu. Jaka amerika podrka etnicima nikako nije dolazila, ma kakva da su suprotna uvjeravanja Mansfield, Seitz i McDowellmogli pruiti. Uvjeravanja su se mogla zasnivati na pretpostavci da se ve samom prisutnou amerikih oficira u Mihailovievom tabu podrazumijeva dobra volja za pruanje pomoi velikih razmjera: inae, takva bi se uvjeravanja jedva mogla dati, jer je amerika i britanska politika bila potpuno suprotna, protiv iskrcavanja u Jugoslaviji. Britanci su u stvari obustavili sve isporuke pomoi etnicima jo dok su Mansfield i Seitz bili u Jugoslaviji. etnici oito nisu shvatili domaaj britanskog utjecaja na savezniku politiku u Jugoslaviji i na Balkanu. inilo se da se Amerikanci i Sovjeti slau s tom politikom jer su je podravali, ali etnici oito nisu uspjeli shvatiti da su Amerikanci bili apsolutno protiv velikih operacija na Balkanu, a da se bez njihove podrke Britanci u takvim operacijama nisu mogli angairati ak i da su htjeli.76 Sve dok Britanci nisu postavljali Amerikancima nerazumne zahtjeve za kopnenim trupama, njihovo je voenje politike na Balkanu bilo prihvaeno; kao to smo vidjeli, dva su se Saveznika potpuno slagala o poveanju pomoi partizanima i uskraivanju pomoi etnicima. etnici ipak nisu pravili razlike okrivljujui i Britance i Amerikance. onovievim rijeima: Nai veliki Saveznici prosto su nas izdali i pomogli komuniste da zavladaju Jugoslavijom.77 76 Neposredno poslije rata mnogo se govorilo o tome da je postojalo osnovno politiko neslaganje o strategiji na Sredozemlju, te da su Britanci bili za operacije velikih razmjera protiv Nijemaca na Balkanu, dok su Amerikanci bili protiv. Leighton u OVERLORD Revisited: An Interpretationof American Strategy in the European War, 19421944 (osobito str. 922, 928, 932, 937); i Howard u The Mediterranean Strategy in the Second World War, passim, pokazuju uvjerljivo da nije postojao nikakav konkretni britanski plan za invaziju Balkana iako se o tom govorilo, a osobito Churchill, kao i da su Amerikanci napokon priznali nunost sredozemnog fronta sa sreditem u Italiji kao pomonog fronta protiv Nijemaca. 77 Jovan onovi, Izvetaji enerala Mihailovia iz kraja 1943. i 1944. godine, str. 63.

NADE U SAVEZNITVO SA SOVJETSKIM SNAGAMA Diplomatski odnosi izmeu Jugoslavije i Sovjetskog Saveza, koje su Sovjeti prekinuli u maju 1941, ponovo su uspostavljeni s izbjeglikom vladom nakon to je u junu dolo do napada i na sam Sovjetski Savez. Ti su odnosi bili korektni, ali spremale su se neprilike

izmeu proetnike izbjeglike vlade i Sovjeta, ija je podrka i simpatija oito bila na strani pokreta otpora koji su u Jugoslaviji poveli partizani predvoeni komunistima. Britanci su pokuali uvjeriti sovjetsku vladu da pomogne kako bi se dvije grupe otpora ujedinile pod Mihailoviem. Ti napori nisu uspjeli i kako je vrijeme prolazilo, a partizani i etnici se sve vie udaljavali, dolo je do poveane diplomatske napetosti izmeu sovjetske i jugoslavenske vlade. Ali kada su Sovjeti nastavili s uspjenim odupiranjem njemakom napadu i kad se vidjelo da e odigrati odluujuu ulogu u dobivanju rata i oblikovanju mira, jugoslavenska vlada je shvatila da je razborito uiniti napor kako bi poboljala svoje odnose s monom slavenskom dravom. Poetkom 1942. dvije su vlade napravile ugovor o prijateljstvu i uzajamnoj pomoi. Konano potpisivanje je odgoeno (trajno, kako se pokazalo) na savjet britanske vlade, koja je smatrala da nije razborito zakljuiti jedan tako vaan ugovor u vrijeme rata.78 Sredinom ljeta 1942. su novosti o etniko-osovinskoj kolaboraciji poele iz partizanskih izvora stizati do Sovjeta, ali su i pored toga odnosi izmeu dviju vlada nastavljeni bez prekida.79 78 Foti, The War We Lost, str. 172-173. 79 Za neke note jugoslavenske izbjeglike vlade sovjetskim vlastima s obzirom na sjedinjenje dvije grupe otpora, a kasnije i na poricanje da Mihailovi kolaborira sa silama Osovine i marionetskim reimima vidi ivan L. Kneevi, General Mihailwicb and U.S.S.R. Tokom svojih posjeta Jugoslaviji uo sam u nekoliko navrata nagaanja jugoslavenskih znanstvenika o tome da je Mihailovi odravao neke kontakte sa sovjetskom obavjetajnom slubom skoro od samog poetka svog otpora. Oni koji misle da je tako, zasnivaju svoju tvrdnju na tri toke: 1) Mihailovi je bio u prijateljskim odnosima sa sovjetskim vojnim ataeima dok je sluio kao vojni atae u Sofiji i Pragu sredinom tridesetih godina i vjerojatno je zadrao neke od tih kontakata; 2) jedan povjerenik 80 Kominterne, Mustafa Golubi, uspostavio je 1940. ili 1941. u Beogradu kontakt sa dva ovjeka: Dragiom Vasiem, koji je u meuratnom razdoblju navodno imao neke kontakte sa sovjetskom obavjetajnom slubom, i Mladenom ujoviem, a kasnije su obojica, uz dra Moljevia, postali Mihailovievi glavni politiki savjetnici; 3) pria se da je tokom rata Vasi dao jednom etnikom oficiru koji je bio i partizanski agent izjave o tome da je Rusima slao izvjetaje o partizanima, te da im je rekao da su jugoslavenski komunisti trockisti.81 80 Golubi je bio hercegovaki Musliman, lan revolucionarnog udruenja Mlada Bosna i dobrovoljac u srpskoj vojsci u balkanskim ratovima i u prvorn svjetskom ratu, te je bio i zatvoren u vezi sa Solunskim procesom. Imao je dobre veze u srpskim nacionalistikim krugovima, ali je 1920. postao komunist i od 1927. do 1940. ivio u Sovjetskom Savezu. Kominterna ili sovjetska tajna policija uposlile su ga kao povjerenika za meunarodne operacije. U julu 1941. uhvatili su ga u Beogradu Nijemci i smaknuli ga. Vidi Marjanovi, Srbija u narodnooslobodilakoj borbi: Beograd, str. 132.

81 Milovanovi, Bio sam u Drainoj Vrhovnoj komandi, NIN, 15. decembra 1968. To je vrlo zanimljiva teza, ali postoje uvjerljivi dokazi koji joj proturjee. Prvo, u jednoj poruci od 17. aprila 1944. ambasador u Washingtonu Foti savjetovao je predsjedniku vlade Puriu da njeguje odnose sa Sovjetskim Savezom i traio je od njega da od Mihailovia zahtijeva uspostavljanje direktnog kontakta sa Sovjetskim Savezom, s obzirom na usklaivanje vojnih operacija. ini se da je logino pretpostaviti da bi i Foti i Puri znali da je Mihailovi ve imao kontakte sa Sovjetima i ne bi trebali isticati vanost zahtjeva za njihovim uspostavljanjem. Drugo, u poruci od 12. jula 1944. Jovanu onoviu, koji je od poetka aprila 1944. bio jugoslavenski predstavnik pri vladi Slobodne Francuske u Aliru, Mihailovi je pitao onovia da li bi bilo oportuno uspostaviti izravan dodir s Rusima diplomatskim posredovanjem generala de Gaullea. Mihailovi je objasnio da bi uspostavljanjem takvog dodira i stavljanjem Britanaca pred gotov in mogao zadrati izvrenje bilo kojeg njihovog plana koji bi iao na raun srpskog naroda; time bi u isto vrijeme zadao politiki udarac jugoslavenskim komunistima koji idu ruku pod ruku s Britancima, to je injenica koja se Rusima sigurno ne dopada. Izgleda da onovi nije ni pokuao konzultirati de Gaullea, ali je uputio etnike obavjetajne oficire u Kairo da tamo dou u dodir s Rusima, te da pokrenu stvar. Sovjetskoj vladi je u augustu na njihov zahtjev predan ed-memoar o toj temi, ali prema onoviu, od Rusa nije bilo odgovora sve do februara 1945, a i taj je bio neodreen.82 Da je Mihailovi imao direktne kontakte s Rusima prije jula 1944, oito ne bi bilo potrebe da se raspituje kod onovia. Na kraju, to je moda i najuvjerljivije, postojanje takvog dodira otvoreno porie ranije spomenuti njemaki agent koji je imao tijesne kontakte u Mihailovievom tabu. Prema jednoj poruci koju je viim vlastima poslala 5. augusta 1943. Abwehrstelle u Beogradu, agent je javio: Sam Draa Mihailovi sasvim sigurno nema nikakav kontakt sa Sovjetima.83 82 Vidi ovu korespondenciju kako ju je objavio Jovan onovi u Moje veze sa Draom Mihailoviem sa Srednjeg Istoka, str. 90, 92-93. 83 Mikrofilm br. T-311, rola 196, snimak 150. Stoga je oito da su jedini kontakti koje su etnici imali sa sovjetskim vlastima i vojskom bili oni preko izbjeglike vlade sve dok ona nije u maju 1944. jrestala biti njihov eksponent a tek nakon tog vremena etnici su najvie trebali akve dodire, jer su sada bili bez britanske podrke i, usprkos prisutnosti jedne imerike misije u svom glavnom tabu, bez i najmanjeg izgleda da od Amerikanaca dobiju stvarnu podrku. Budui da se je Crvena armija pribliavala jugoslavenskim granicama, etnici su znali da moraju nai neki modus vivendi s Rusima. Foti je u tu svrhu ak i nakon smjenjivanja nastavio odravati vezu s Andrejem Gromikom, sovjetskim ambasadorom u Washingtonu, a onovi je preko svojih agenata odravao kontakt sa sovjetskim predstavnicima u Kairu. Konano je poetkom septembra, kad su i Rumunjska i Bugarska bile izbaene iz rata i dole pod sovjetsku

kontrolu, i kad su sovjetske trupe bile na ugoslavenskoj granici, sam Mihailovi pokuao uspostaviti izravan dodir sa sovjetskim snagama.84 84 Prije no to produimo treba zabiljeiti da su etnici tokom svih ratnih godina bili svjesni uvrijeenih proruskih simpatija u naroda Jugoslavije, koje su postojale, bar u smislu sveslavenske solidarnosti, nasuprot celokupnom njemakom naporu da svim slavenskim nacijama oduzme njihovu dravnost i narodnost. Te su simpatije bile osobito jake u Srbiji i Crnoj Gori koje su s Rusima imale zajedniku religiju i jaku tradiciju prijateljstva. etnici nisu mogli dopustiti da partizani postanu jedini korisnici ove narodne simpatije za Rusiju, ali je komplicirajui faktor bio to to je Rusija komunistika zemlja. etnika propaganda je zbog toga pokuala praviti razliku izmeu ruskog naroda i njegove komunistike vlade i nastojala je pokazati da je velika borba koju Rusi vode protiv Nijemaca vie borba ruskih nacionalnih snaga nego komunista. Takoer su jugoslavenske komuniste prikazivali kao trockiste koji su posve razliiti od ruskih komunista. Vidi mikrofilm r. T-501, rola 249, snimak 99. Potpukovnik ivan Kneevi, ef vojnog kabineta predsjednika vlade Jovanovia, takoer je 1. aprila 1942. poslao pismo sovjetskom vojnom ataeu pukovniku Sizovu, tvrdei da su neke partizanske grupe u Jugoslaviji staljinistike, a neke trockistike, te da ove potonje katkada napadaju i pijuniraju one prve. Kneevi, General Mihailovich and U.S.S.R., str. 14-15. Mihailovievi glavni ciljevi s obzirom na Ruse u tom kritinom asu, to jest kad su sovjetske trupe ve jednom ule u Srbiju iz Rumunjske i Bugarske, bili su da etnicima osigura status saveznike vojske, nadoknaujui od Rusa ono to su etnici izgubili od zapadnih Saveznika i pojaavajui time svoj poloaj naspram partizana, te da kao ruski saveznik osigura pravo na preuzimanje vlasti u osloboenoj Srbiji. Mihailovi je svoj prvi potez povukao jo dok su se sovjetske snage pripremale za operacije protiv Nijemaca u Srbiji i Vojvodini. Poslao je ovjetskim snagama u Rumunjskoj misiju pod vodstvom potpukovnika Velimira Piletia, komandanta sjeveroistone Srbije, s instrukcijama da uspostavi vezu. Mihailovieva pismena naredba nije sadravala nikakve detaljne upute, ali Mihailoviev emisar koji je naredbu donio Piletiu ukazao je na to da misija treba da pokua dobiti rusku suglasnost o nizu prijedloga, koji su svi u biti politiki, prema potpukovniku Ratkoviu, jednom od sudionika u misiji, trebalo je predloiti slijedee: 1) Rusi trebaju posredovati kod partizana u cilju okonanja ;raanskog rata, tako da se sve domae snage mogu okrenuti protiv neprijatelja: 2) nakon to rat zavri treba i etnike i partizanske snage povui u kasarne sve dok neutralna domaa vlada ne odri slobodne izbore pod nadzorom Velike trojice; 3) sva suenja za ratne zloine treba odgoditi do poslije izbora, a tada ih trebaju preuzeti civilni sudovi.85 etnika misija prela je preko Dunava u Rumunjsku 10. septembra i krenula doKrajove (Craiova) gdje je uspostavila kontakt s Rusima. I ti dodiri svrili su razoaranjem, a saznavi da su britanska i amerika vojna misija ve u Bukuretu, odluili su da se probiju do tamo kako bi uspostavili vezu s njima. Ali jo dok su bili u Krajovi, Piletiev autant, jedan student s navodnim komunistikim sklonostima, denuncirao je Rusima lanove misije kao britanske pijune. Tako su, umjesto da

sjednu za pregovaraki stol s ruskim komandantima koji su se spremali ui u Jugoslaviju, etnici 1. oktobra bili uhapeni i avionom prebaeni u Moskvu gdje su bili u zatvoru i ispitivani od sovjetske policije.86 85 Problem s tumaenjem ovih prijedloga koje su etnici navodno predali Rusima je u tome da se oni u 'ora bitnom aspektu - to jest, u politici prema partizanima - razlikuju od politike linije koju potvruju ratna dokumentarna svjedoanstva i koja se je (kao to e se zamalo vidjeti) sastojala u tome da su etnici htjeli biti od Rusa priznati kao saveznici, nastavljajui borbu protiv partizana. 86 Vidi Ratkovi, str. 115-117. Piletia su Rusi drali u zatvoru sve do novembra 1945, a tada je poslan u Jugoslaviju da mu se sudi, ali je u Rumunjskoj uspio pobjei i kasnije doi do zapadne Evrope. Karapandi, str. 350-351. Karapandiev prikaz Piletieve misije razlikuje se poneto od Ratkovievog. etnika nada da e se dodvoriti Rusima koji e ih prihvatiti kao svoje saveznike i da e istovremeno moi nastaviti s borbom protiv partizana bila je samo jo jedan primjer naivnosti koju su tako esto pokazivali i ranije. To je Nijemcima bilo jasno, kako pokazuje jedan obavjetajni izvjetaj od 19. oktobra 1944. o ponaanju Mihailovievih snaga u Srbiji: Draa Mihailovi nije nikada odgovarajuom propagandom spremao etnike za borbeni susret s Rusima. Draa Mihailovi je naprotiv podravao fikciju da Rusi kao britanski i ameriki saveznici nikad nee raditi protiv interesa srpskih nacionalista.87 Mihailovi je i sam rekao uglavnom istu stvar u svojoj cirkularnoj naredbi od 5. oktobra: I Smatramo Ruse svojim saveznicima. Borba protiv Titovih snaga u Srbiji nastavit e se.88 Ono to izgleda nije shvatio, bila je stvarnost suradnje izmeu Tita i Rusa (koja e se vrlo pojaati nakon to je u Moskvi 28. septembra objavljen sporazum kojim se regulira ulazak ruskih trupa na jugoslavenski teritorij u svrhu gonjenja njemakih trupa), a nije shvatio uinak koji je na Ruse imao ne samo etniki gubitak saveznike podrke, nego i dugotrajna kolaboracija izmeu etnika i snaga Osovine. 87 Mikrofilm br. T-311, roia 194, snimci 562-563. 88 Ibid, rola 189, snimak 961. Ovo i sva ostala pozivanja na materijale iz mikrofilma br. T-311, rola 189 (u ovom dijelu knjige) odnose se na njemako hvatanje radio poruka izmeu etnikih komandi. U stvari su samo dva znaajnija etnika komandanta suraivala sa sovjetskim trupama, i to tek kratko. To su bili potpukovnik Keserovi, komandant grupe jurinih korpusa i kapetan Rakovi, komandant Drugog ravnogorskog korpusa. Keserovieve trupe sastale su se s Rusima koji su iz Bugarske napredovali u srednjeistonu Srbiju. Prema poruci Keserovieve grupe jurinih korpusa Drugom jurinom korpusu od 16. oktobra, Keserovievi etnici i neke sovjetske jedinice zajedno su okupirale Kruevac i Rusi su zatim komandu

grada predali Keseroviu. Ali dva dana kasnije, Keserovi je obavijestio majora Raia, komandanta etvrte grupe jurinih korpusa koji je razmatrao mogunost suradnje s Crvenom armijom, da ruska komandna mjesta surauju samo s komunistima (partizanima), te da zahtijevaju razoruanje etnika i odbijaju suradnju s njima. Savjetovao je Raiu da napusti plan o susretu s Crvenom armijom, jer su zbog sovjetske birokratske maine svi kontakti beznadni, a i zbog toga to Rusi barataju s tisuu smicalica.89 Keserovi je 19. oktobra obavijestio Vrhovnu komandu da se njegov predstavnik kod ruske divizije vratio sa ultimatumom koji nareuje da svi etnici pod njegovom komandom poloe oruje do 18. oktobra u podne i da budu prebaeni u logor blizu Paraina gdje e ih reorganizirati u jedinice jugoslavenske Narodnooslobodilake vojske. Ako ultimatum bude odbijen, Sovjeti prijete otvaranjem neprijateljstava. Do te promjene u sovjetskom stavu dolo je po svoj prilici zbog protesta marala Tita maralu Fjodoru I. Tolbuhinu, komandantu Treeg ukrajinskog fronta, kad je Tito obavijeten o sovjetsko etnikoj suradnji.90 Keserovi je odbio ultimatum vjerojatno sluajui jedno nareenje etnike Vrhovne komande od 14. oktobra i povukao se sa malim snagama od pet stotina ljudi prema dolini Ibra.91 Neto vei broj njegovih ljudi mogao je s uspjehom poi za njim u Sandak, ali dvije su. njegove brigade razoruali Rusi koji su obeali da e im izdati novo oruje nakon to poloe ono koje imaju.92 Rusi su takoer odveli amerikog oficira za vezu pri Keserovievom tabu, porunika Kramera i otpremili ga u Bugarsku, ali je ubrzo nakon toga bio puten. 89 Ibid, snimci 1029, 1048, 1102. 90 Prema podacima pukovnika Vojmira Kljakovia iz Vojnoistorijskog instituta u Beogradu. 91 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimak 1233, Keserovieva poruka od 19. oktobra Vrhovnoj komandi. Na suenju Keseroviu u augustu 1945, nije spomenuta njegova kratka suradnja s Crvenom armijom. Keserovievo svjedoenje o jaini trupa pod njegovom komandom prije i tokom povlaenja bilo je proturjeno i u sebi i prema ostalim podacima. Vidi Suenje lanovima rukovodstva organizacije Dra^e Mihailovia, str. 216-220. Glavno sovjetsko djelo o operacijama sovjetskih snaga u Jugoslaviji u jesen 1944. ne spominje posebno sovjetsku suradnju s etnicima, ali spominje suradnju s jugoslavenskim snagama u operacijama oko Gornjeg Milanovca, Kragujevca i Kruevca, a barem su neke od tih snaga bile etnike. Vidi Birjuzov, ur, str. 109. 92 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimci 1074, 1134. Kapetan Rakovi i njegov Drugi ravnogorski korpus suraivali su sa Crvenom armijom u zauzimanju aka. Za razliku od Keserovia, Rakovi oito nije obavjetavao Vrhovnu komandu o razvoju te suradnje. Ipak, 11. novembra se saznalo da je pred Crvenom armijom morao pobjei u Sandak. Tek je 16. i 17. novembra Vrhovna komanda okrunicom izvijestila sve etnike komande i objasnila Rakoviev sluaj. Rakovi je izgleda sa Crvenom armijom

uspostavio zadovoljavajue odnose i zakljuio je s njima pismeni sporazum prema kojem je bio obavezan da surauje s njima u borbi protiv Nijemaca, u zamjenu za obeanje da e njegove jedinice ostati naoruane i pod njegovom komandom. Takoer se podrazumijevalo da te jedinice pripadaju vojsci generala Mihailovia. U operacijama oko aka etnici su se borili dobro i zarobili su 339 pripadnika od Nijemaca organiziranog Ruskog zatitnog korpusa i predali ih Crvenoj armiji. Takoer su pomagali sovjetskim snagama prilikom izvianja. Dok su te operacije trajale, sovjetske jedinice su zadravale jedinice NOVJ na tom podruju od napada na etnike. Rakovi je bez incidenta posjetio tab jedne od sovjetskih jedinica, ali ubrzo poslije toga, oito uslijed Titovog protesta Tolbuhinu, sovjetski komandant je zahtijevao da Rakovi i njegove jedinice preu pod Titovu komandu. Kad je Rakovi to odbio, partizani su pokuali razoruati jednu od njegovih brigada, a Sovjeti su mu dali ultimatum da poloi oruje i krene u logor u kojem e njegove trupe biti reorganizirane u jedinice jugoslavenske Narodnooslobodilake vojske. Videi da su ga Rusi izigrali, te da nema izgleda za zadovoljavajuu suradnju ili pregovore s njima, Rakovi je naredio svojim trupama da krenu prema Sandaku, ali je on sam ostao skrivajui se u Srbiji. U istom se izvjetaju Vrhovne komande jasno navodi da je Crvena armija razoruala i etnike jedinice potpukovnika Ocokoljia u sjeveroistonoj Srbiji.93 93 Ibid, snimci 1211, 1237-38. Major Rai, zadugo jedan od najodlunijih partizanskih neprijatelja u Srbiji, oito je smatrao za potrebno da otpone neprijateljstva protiv Nijemaca u jugozapadnoj Srbiji, kako bi poboljao svoj poloaj u namjeravanom susretu sa Crvenom armijom.94 U borbama protiv Nijemaca angairao se izgleda samo jedan dan (16. oktobra) ali vjerojatno uvi loe vijesti iz Keserovievog i Ocokoljevievog tabora promijenio je miljenje i u skladu s Mihailovievim nareenjem usmjerio je svoje formacije na jugozapad, prema Sandaku.95 Neke druge etnike jedinice, na primjer Zlatiborski korpus, takoer su odluile da e se boriti protiv Nijemaca u jugozapadnoj Srbiji i kratko vrijeme inile su to s neto uspjeha,96 a tada su se i one povukle na jugozapad, prema Sandaku. Prema jednom od etnikih komandanata koji je u tome sudjelovao, to na veliko potvruju poruke koje su uhvatili Nijemci a koje su razmjenjivali razni etniki komandanti, do 21. oktobra velik broj etnikih komandanata i njihovih formacija nalazio se u punom povlaenju i tog dana su komandanti u Ivanjici odrali sastanak da rasprave situaciju. Na toj toki bili su van dohvata Crvene armije i mislili su da idu pravcem koji e ih dovesti do spajanja sa saveznikim trupama nakon to se one iskrcaju na jadranskoj obali.97 94 Izvjetaj Kommandeur der Nachrichtenaufklrung 4 za oktobar kae: Nadajui se da e sprijeiti rusku okupaciju jugozapadne Srbije usklaivanjem svojih operativnih planova s ruskim planovima, (etnici) su napustili svoju dosad postojeu suradnju s Nijemcima. 16. oktobra trupe majora Raia otpoele su neprijateljstva prema njemakim snagama u dolini zapadne Morave. Ibid, snimak 1135.

95 Ibid, snimci 1029, 1055, 1111. 96 Ibid, snimci 1061, 1068, 1111. 97 Milosevic, str. 217-219. Sreom po etnike, malo je njihovih trupa bilo smjeteno na podrujima glavnog sovjetskog udara; Keserovieve, Rakovieve i Raieve snage bile su blizu, ali nalazile su se samo na bokovima glavnog udara.98 Dok su se ti komandanti pokuavali nagoditi sa ruskim komandama (ili razmiljali o tome, kao u Raievom sluaju), sovjetske i partizanske snage borile su se da oslobode Beograd od Nijemaca. Osloboenje grada 20. oktobra neizbjeivo je oznailo kraj svih etnikih nada u Srbiji.99 98 Vidi Kartu 2 u Birjuzov, nakon strane 64. Glavni cilj sovjetskog naleta u dolinu zapadne Morave bio je da odsijee eljezniku prugu kroz Ibarsku dolinu kao put za povlaenje njemakih trupa iz Grke. Vidi mikrofilm T-501, ro!a 257, snimak 210. 99 Tokom kratkog perioda svoje suradnje sa sovjetskim snagama etnici su otkrili da su Sovjeti u operacijama oko aka upotrebljavali Jugoslavensku legiju, koju su organizirali u Sovjetskom Savezu. etniki izvori izvjetavaju da je ta jedinica bila divizija jaine od oko tri tisue vojnika, a vodio ju je navodno ustaa, potpukovnik Marko Mesi. Vidi mikrofilm T-31r\ rola 189, snimak 1253. Birjuzov (str. 107), koji je bio jedan od sovjetskih komandanata u operacijama u Srbiji, mnogo hvali Mesia i jo jednog oficira iz te jedinice, kapetana Milutina Periia, Srbina. Jugoslavenska legija je imala zanimljivu povijest. Bila je djelomice sastavljena od ljudi koji su bili pripadnici 369. hrvatskog ojaanog puka, formiranog u Pavelievoj Hrvatskoj 16. jula 1941, koji je u svom punom sastavu od 3.870 ljudi poslan na ruski front. Njegovi su pripadnici mogli biti samo Hrvati, Ukrajinci i ruski izbjeglice. Jedna treina otprilike bili su bosanski Muslimani. Puk je postupno proirivan i u augustu 1942. imao je, ukljuujui rezervu, pun sastav od 6.300 ljudi. Kao dio este armije feldmarala von Paulusa, puk je uniten kod Staljingrada. Od preivjelih zarobljenika i iz drugih grupa Rusi su poetkom 1944. formirali Jugoslavensku legiju. Na dan 16. aprila 1944. ona je imala u svom sastavu 1543 vojnika, od kojih su 775 bili Hrvati, 440 Slovenci, 293 Srbi, 14 idovi, 10 Slovaci, 5 Rusi, 3 Rusini, 2 Maari, 1 Crnogorac. (Podaci dobiveni od pukovnika Vojmira Kljakovia iz Vojnoistorijskog instituta u Beogradu). Mogue je naravno da je legija prije slanja na jugoslavenski front bila pojaana i da se je tada njen sastav razlikovao od onog iz aprila 1944. etniki komandanti drugdje u zemlji razliito su tumaili vijesti o dogaajima u Srbiji. Major Lukaevi, koji je u to vrijeme bio u Hercegovini, ali i u Mihailovievoj nemilosti, predloio je 19. oktobra da poloaj etnikog pokreta treba nanovo definirati, i to na slijedei nain: prvo, da sovjetske snage koje dolaze treba pozdraviti kao savezniku rusku oslobodilaku vojsku i drugo, da se od Sovjeta zatrai da stave etnike pod komandu

jednog sovjetskog generala.100 Potpukovnik Ostoji, komandant istonobosanskog podruja, bojao se da Sovjeti namjeravaju etnike izruiti komunistima. On je 21. oktobra zatraio sastanak s pukovnikom McDowellom kako bi mu predloio stavljanje etnikih snaga pod komandu jednog amerikog generala, a ako taj potez ne uspije da bi etnici trebali pokuati da se nekako sporazumiju sa Sovjetima.101 Napokon, tu je bio i potpukovnik Baovi, jo jedan istaknuti etniki komandant, koji je par dana kasnije rekao kako je osvjedoen da su Britanci ostavili etniki pokret na cjedilu i ako uskoro ne doe do masovnog saveznikog iskrcavanja na dalmatinskoj obali, etnici e se suoiti sa ivotom ljudi van zakona.102 100 Mikrofilm br. T-311, rola 189, 1036. 101 Ibid, snimak 1043. 102 Ibid, snimak 1072. etniko nastojanje da poprave svoju sudbinu stvaranjem neke nagodbe sa Sovjetima, dok bi u isto vrijeme nastavili borbu protiv NOVJ nije nikako moglo biti uspjeno. Sovjeti su najkasnije do proljea 1943. iz diplomatskih razloga mogli imati interesa da se ne protive Mihailoviu i njegovoj vojsci, ali kad je etnika kolaboracija s Talijanima i Nijemcima bila dokazana, a kad su i Britanci povukli svoju podrku, nije ni za Sovjete bilo nikakvog razloga da prema etnicima imaju obzira. Uostalom, Tito im je bio blizak; iako ih je s vremena na vrijeme znao naljutiti svojim nezavisnim akcijama, on i partizani bili su Rusima, kako se tada inilo, najbolji zalog da e stei velik, ako ne i vladajui poslijeratni utjecaj u Jugoslaviji.103 103 U specifinom smislu Tito je takoer predstavljao izbor Britanaca i Amerikanaca, koji su raunali na to da e njegove trupe pomoi saveznikim operacijama u Italiji vezivanjem velikog broja njemakih trupa za Jugoslaviju i ometanjem dovoza njemakih trupa i snadbijevanja, osobito nafte, njemakim snagama u Italiji.

GLAVA JEDANAESTA Gubitak baze u Srbiji Kolaboracija izmeu etnika i Nijemaca u Srbiji, koja je poela u novembru 1943, bila je u prvom redu diktirana izgledima da e ubrzo ojaati operacije NOVJ, usmjerene na to da se stekne kontrola nad tim podrujima. Poloaj NOV i POJ je sada u svim dijelovima zemlje osim u Srbiji bio zadovoljavajui. Oni su izgubili neto osloboenog teritorija, ali su inae u svakom pogledu jaali - politiki, diplomatski, kao i vojniki - dok su etnici, a i Nijemci, gubili na snazi. Partizani su sada mogli razmiljati o ulasku u Srbiju s jakim snagama i o

preuzimanju kontrole. Do tog je vremena partizanska aktivnost u Srbiji, etnikoj zaviajnoj bazi i izvoru snage, bila ograniena; a kontrola Srbije bila je, meutim, klju za kontrolu Jugoslavije. U obavjetenju od 6. decembra komandantu Drugog partizanskog korpusa u Crnoj Gori jedinici koja je rasporeena da povede operaciju za osloboenje Srbije Tito je analizirao vanost ovog pothvata.1 Osim vanosti za cijelu Jugoslaviju, rekao je, Srbija je takoer od temeljnog znaenja za vojne i politike aktivnosti u drugim balkanskim zemljama, osobito u Bugarskoj. Iako su Mihailovi i njegovi etnici ve bili politiki poraeni, njihove snage i njihova politika organizacija u Srbiji moraju takoer biti likvidirane. Nije od najmanje vanosti, rekao je Tito, da Srbija, uz Makedoniju i Kosovo, predstavlja vaan rezervoar ive sile za budue vojne operacije NOVJ. Naravno, napad na Srbiju zahtijevat e velike snage. (Dodao je da je planirao izdati nareenje za napad prije poetka zime, ali da su nepovoljni uvjeti uzrokovali odgaanje). 1 Tito, Vojna djela, I, 208-209. Plan Vrhovnog taba za operacije u Srbiji imao je dva aspekta: prvi, pojaati jedinice koje su ve u Srbiji i poveati njihovu vojnu i politiku aktivnost,2 a drugi, prodrijeti u Srbiju s velikim snagama sa zapada i jugozapada i povezati se sa srpskim partizanskim snagama za zdruene akcije. Djelujui na temelju razborite pretpostavke da se partizanske snage okupljaju u Crnoj Gori, Sandaku i istonoj Bosni i spremaju za upad u Srbiju, Nijemci su 2. decembra izveli pokret ne bi li ove snage namamili u stupicu i unitili ih prije nego to otpone predvieni napad. Za ovu operaciju, nazvanu Kugelblitz, Nijemci su prikupili velike snage u sastavu: 1. brdska divizija, 7. SS PrinzEugen divizija, dijelovi 369. pjeadijske divizije (hrvatski legionari), dijelovi 187. rezervne divizije i neke manje jedinice, potpomognute 24. bugarskom divizijom iz Srbije i nekim etnikim jedinicama iz Sandaka pod Lukaeviem. Operacijom je zapovijedao komandant 5. SS brdskog korpusa koji je takoer imao na raspolaganju i neke trupe rasporeene u Srbiji (24. bugarska divizija), koje su mu privremeno bile dodijeljene sa zadatkom da granice Srbije obrane od jedinica NOVJ. 2 Krajem 1943, Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju poslao je okrunicu (br. 6) svim partijskim organizacijama i partijskom lanstvu u Srbiji. Okrunica je sadravala savjet kako se infiltrirati i kako sluiti u njemakim, kvislinkim i etnikim formacijama u svrhu pomaganja partizanskih ciljeva; naglaena je potreba d se krivica za sve napade i sabotae prebaci na etnike, tako da se za represalije koje uslijede takoer moe okriviti njih; reeno je kako poticati borbu izmeu etnika i srpskih kvislinkih formacija da bi se sprijeilo njihovo ujedinjenje protiv partizana itd. Ovo pismo nije nikada objavljeno u Jugoslaviji. Opirni izvodi iz te okrunice u njemakom prijevodu nalaze se u mikrofilmu br. T-311, rola 488, snimci 863- 865. Operacija Kugelblitz bila je usmjerena u prvom redu protiv etiri divizije NOVJ - 2, 5, 17 i 27. Plan je bio da se irokim zamahom obuhvate ove divizije i da se zatim to bre stegne obru, a one unite. Tu su taktiku Nijemci i prije mnogo puta upotrijebili, iako u pravilu
3

neuspjeno, a nije uspjela ni ovaj puta. im su uoene namjere Nijemaca, Tito je svojim trupama izdao nareenje da se razvuku, izbjegnu frontalni udar i prebace u pozadinu njemakih snaga kako bi izbjegle okruenje i unitenje.4 Taj manevar je uspio. Glavnina ovih snaga NOVJ potpuno je izmakla Nijemcima i operacija je 18. decembra zaustavljena. Iste su njemake divizije (bez 24. bugarske divizije koja je vraena pod komandu vojnog zapovjednika jugoistone Evrope) skoro smjesta poslane u novu akciju, operaciju Schneesturm, protiv partizanskih snaga u dolini rijeke Krivaje, sjeverno od Sarajeva. Ali pokazalo se da su im partizani i tu izmakli.5 Otprilike u isto vrijeme tri su divizije i nekoliko manjih pridodanih jedinica, u sastavu 15. brdskog armijskog korpusa izvele niz operacija (Ziethen, Herbstgewitter, Panther, Delphin, Merkur,Waldrausch, Weihnachtsmann) protiv jedinica NOVJ u sjevernoj i zapadnoj Bosni, Dalmaciji i Hrvatskoj.6 3 Za nareenje za operaciju Kugelblitz vidi mikrofilm br. T-313, rola 189, snimci 7,449.037-45; vidi takoer snimke 7,449.062-80. Za vanost operacije Kugelblitz sa toke gledita vojnog zapovjednika jugoistone Evrope, koji je takoer bio ef okupacionog reima u Srbiji, vidi mikrofilm br. T-501, rola 253, snimci 879-883 i 893-896. Vidi takoer Oslobodilaki rat, II, 11-12. 4 Oslobodilaki rat, II, 14. 5 Ibid, str. 22-27; KTV/OKW/WFSt, sv. III, dio 2, str. 1372-1373, 1396. 6 Za vrijeme i podruje tih operacija vidi mikrofilm br. T-314, rola 554, snimci 75-126. Vidi takoer Oslobodilaki rat, II, 32-69. Sve su ove operacije bile pod ukupnom komandom general-pukovnika Lothara Rendulica, komandanta Druge oklopne armije, koji je prethodnog augusta sa istonog fronta premjeten u Jugoslaviju zbog dva konkretna zadatka: da preuzme dijelove Jugoslavije i Albanije dotada pod talijanskom okupacijom nakon oekivanog sloma Italije, te da uniti Tita i partizane.7 Operacije u septembru i decembru bile su tako samo poetak neega to se pokazalo kao niz operacija irokog opsega, koje su se produile kroz razdoblje od preko est mjeseci. Pojedinosti tih operacija ovdje nas ne zanimaju. U nekima su Nijemci i njihovi saveznici nanijeli teke gubitke jedinicama NOV i POJ i ponovo zauzeli znatan dio teritorija koji su oni oslobodili. Ali u postizanju glavnog cilja - unitenju NOV i POJ kao efektivne borbene snage Nijemci nisu uspjeli. 7 Rendulic, str. 156. i passim. KONGRES U BA Nedugo nakon nastupa nove godine, dok je prodor jedinica NOVJ u Srbiju bio privremeno odloen, etnici su, iskoritavajui relativnu sigurnost koju su im doputali

njihovi sporazumi o primirju s Nijemcima, sazvali kongres u selu Ba, blizu Ravne Gore u zapadnoj Srbiji. To je bila daleko najvanija politika manifestacija etnikog pokreta tokom cijelog rata a budui da su je Nijemci lako mogli sprijeiti ili raspriti usred vijeanja, mora se pretpostaviti da je odrana s preutnim odobrenjem njemakih okupacionih vlasti. Kongres je zasjedao od 25. do 28. januara (budui da je 27. januara sveti Sava, esto se spominje i Svetosavski kongres). Prisustvovalo mu je preko tri stotine delegata,8 a po prvi i jedini puta okupili su se glavni etniki vojni komandanti, politiari koji su od poetka stali na stranu etnikog pokreta, kao Dragia Vasi i dr Stevan Moljevi, te prilian broj politiara iz starih srpskih stranaka koji su, pomalo u zakanjenju, odluili da se otvoreno svrstaju s etnicima ljudi kao ivko Topalovi, Adam Pribievi i drugi. Na kongresu je takoer bilo i nekoliko Hrvata (Vladimir Predavec, uro Vilovi i Niko Bartulovi),9 jedan Slovenac (Anton Kreji, izbjeglica u Srbiju) i jedan bosanski Musliman (Mustafa Mulali).10 S iznimkom Mulalia, svi nesrpski uesnici nisu bili politiari i predstavljali su samo sebe. Kongres u selu Ba imao je, to se srpskih i crnogorskih sudionika tie, mnogo iru zastupljenost nego ranija konferencija mladih etnikih intelektualaca, odrana krajem 1942. u selu Sahovii u Sandaku. 8 Prisutan je bio i porunik George Musuiin, jedan od amerikih oficira pridodanih britanskoj vojnoj misiji kod Mihailovia. Druga dva amerika oficira, potpukovnik Seitz i kapetan Mansfield, bili su u to vrijeme na svom inspekcijskom putovanju u unutranjosti Srbije. Koliko sam mogao ustanoviti, lanovi britanske misije nisu prisustvovali, a izgleda da nisu bili ni pozvani. Ali u Public Record Office u Londonu postoji iscrpan izvjetaj o kongresu. 9 Bartulovi i Vilovi bili su pisci iz Splita i proetniki opredijeljeni od poetka rata. Ni jedan od njih nije predstavljao neku politiku stranku. ini se da je Predavec u etnikom pokretu imao neki status, dijelom zato to je bio jedan od prvih Hrvata koji je priao etnicima, dijelom stoga to je bio sin Josipa Predaveca, biveg potpredsjednika Hrvatske seljake stranke, ubijenog 1931; on sam meutim nije imao nikakve veze s HSS. Upuivao je Hrvatima pozive da priu etnicima (vidi npr. njegov poziv iz septembra 1943, u mikrofilmu br. T-501, rola 257, snimci 1030- 1031), ali s vidljivim neuspjehom i potkraj rata pokuao je pomoi da doe do kontakta izmeu Mihailovia, te Maeka i Pavelia. 10 Vidi mikrofilm br. T-311, rola 196, snimci 244-249 za pismo koje je Mulali poslao 28. decembra 1943. Huseinu Rovaninu, komandantu Muslimanske milicije u Sandaku. Izgleda da je to bila okrunica, koja je vjerojatno upuena i drugim muslimanskim vodama. U tom pismu Mulali, bivi lan jugoslavenske Skuptine i Jugoslavenske nacionalne stranke, istupa protiv ustaa i partizana u korist etnika, te preporuuje da se sandaki (a naravno i bosanski) Muslimani, osobito Muslimanska milicija, svrstaju uz Mihailovia. Za etniko otvaranje prema Muslimanima od kraja 1943. na dalje i za nastojanje nekih muslimanskih voa, ukljuujui i Mulalia, da muslimanske prvake i oruane grupe svrstaju uz Mihailovia vidi Hurem, Koncepcije nekih muslimanskih graanskih politiara o poloaju Bosne i

Hercegovine u vremenu od sredine 1943, do kraja 1944. godine, osobito str. 536-538, 542545. Miljenja o karakteru kongresa u selu Ba uvelike se razlikuju meu onima koji su na njemu sudjelovali, a glavna je razlika izmeu etnika s dugim staem u vojnim i politikim organizacijama pokreta, i politiara koji su prisustvovali kao predstavnici starih stranaka. Dvije grupe donijele su novoj organizaciji razliita svojstva: etnici su donijeli vojnu organizaciju i vodstvo, te slubeni status organa kao sila izbjeglike vlade, dok su politiari donijeli bar vanjsko obiljeje stare srpske puke demokratske tradicije. A obje grupe eljele su imati jednaku rije u buduoj dravi Jugoslaviji. Uz neke politiare, osobito je Topalovi, ef majune Socijalistike stranke, koji je imenovan predsjedavajuim kongresa, je govorio kasnije o njemu kao u biti osnivakom kongresu Jugoslovensko-demokratske narodne zajednice, koju je pozdravio kao nosioca svejugoslavenskog, demokratskog, narodnog otpora protiv okupacionih sila, a u kojoj su politike stranke ravnopravni partneri s etnicima.11 etnici su, po njemu, postali vojna ruka Zajednice. Istina je, vjerojatnije, bila suprotna: to jest, Jugoslovensko-demokratska narodna zajednica trebala je funkcionirati kao politika ruka etnika, jer je Mihailovi zadrao sva vojna i politika ovlatenja.12 Ubrzo je postalo jasno i etnikim zastupnicima i politiarima na kongresu da nee biti lako sloiti se ak ni o proceduralnim stvarima, a ni o odlukama. Mihailovi je kasnije na svom suenju rekao da su Centralni nacionalni komitet i Beogradski etniki komitet bili protiv svakog kongresa koji bi ukljuio predstavnike starih politikih stranaka, te da su oni pozvani samo na njegovo inzistiranje.13 Mihailovi je, ini se, bio protiv toga da se dodijeli bilo kakva vana uloga Vasiu s kojim se sve vie svaao i popustio je tek na Topalovievo inzistiranje. A mnogi su mlai etnici bili neprijateljski raspoloeni prema starijoj grupi stranakih politiara, koje su prezirali kao nie i korumpirane i stoga su ih smatrali preprekom svakom stvarnom politikom, ekonomskom ili socijalnom napretku poslije rata.14 11 Za etnike poglede na kongres u selu Ba vidi Knjiga o Dra^i, II, 1-32. Za poglede politiara kako ih , / predstavlja Topalovi, koji je uz to to je bio predsjedavajui na kongresu bio i predsjednik Organizacionog odbora trojice ustanovljenog na kongresu, vidi Topalovievu knjigu, Pokreti narodnog otpora, str. 80-94. Dr Topalovi dobio je vodeu ulogu na kongresu, jer je Mihailovi smatrao da to moe pomoi etnikoj stvari, budui da je Topalovi poznavao osobno laburistike lanove britanske vlade Clementa Atlee-ja i Ernesta Bevina, s kojima bi se povremeno sastajao na meunarodnim kongresima socijalistikih partija. Mihailovi je smatrao da su bliski odnosi rukovodstva NOP sa sovjetskom vladom ogromna prednost za NOP, te da je jugoslavenska izbjeglika vlada premjetanjem u Kairo udaljena iz sredita zbivanja i da je sada samo / igraka u britanskim rukama - otuda i nada da bi Topalovieve veze mogle posluiti boljem razumijevanju etnike stvari kod nekih lanova britanske vlade. Vidi Topalovi, Borba %a budunost Jugoslavije, str. 97-98.

12 Po mojem miljenju, neodriva je Topalovieva tvrdnja (Pokreti narodnog otpora, str. 92-95) da je glavni cilj ovih ujedinjenih, etnikih i srpskih stranakih politikih snaga bio postizanje sporazuma s NOP kako bi se okonao graanski rat. Tono je da je Mihailovi tokom decembra 1943. i januara 1944. izrazio Britancima spremnost da otpone razgovor s rukovodstvom NOP, pod uvjetom da britanski oficiri poslue kao posrednici. Ali to je nesumnjivo bio taktiki potez s njegove strane, ili kako su Britanci rekli, pokajanje na samrtnoj postelji u vrijeme kad su (kao to smo ve vidjeli) Britanci poeli vriti pritisak na kralja Petra da Mihailovia~ukloni iz vlade. Tako su Britanci odbili da poslue kao posrednici. 13 The Trial of Draja Mihailovi, str. 331. Vie o Mihailovievim pogledima na kongres u Ba vidi u ibid, str. 320 324, 330 333. Nakon kongresa i proirenja Centralnog nacionalnog komiteta, Mihailovi je posebno htio da etnici steknu iru politiku osnovu u narodu, dijelei odgovornost s predstavnicima starih politikih stranaka. 14 Kako je saopio dr Miloiad M. Drachkovitch iz Hoover Institution, Stanford University. Vidi takoer Drachkovitchev i Lazitchev lanak Omladinski tab 501 Ravnogorske omladine, str. 104, gdje kau da su se delagati omladinske organizacije, kao i mnogi civilni i vojni delegati, protivili slubenoj liniji kongresa jer im se inilo da su drugorazredni politiari, koji su do tog vremena imali samo simbolinu vezu s etnikim pokretom, htjeli preuzeti vodstvo i dati mu drugaiju liniju i sadraj. Samo njihova disciplina i odanost Mihailoviu, kau oni, sprijeila ih je da na kongresu ne protestiraju otvoreno. Za diskusiju (s pro-mihailovievskog gledita) odnosa izmeu srpskih politikih stranaka (koje su tada, naravno, djelovale ilegalno) i etnikog pokreta, vidi Lazitch, La tragedie du General Draja Mihailovitch, str. 50-61. Za Vasievo protivljenje srpskim stranakim politiarima i sazivanju kongresa u Ba vidi takoer Milovanovi, NIN, 2. marta 1969. Rezolucija, koja je konano nakon tri dana rasprave prihvaena, obuhvaala je i politike i vojne odluke. Prvo, kongres je igosao odluke Drugog zasjedanja AVNOJ-a koje je odrano u Jajcu u novembru 1943. kao djelo ustako-komunistike manjine. Da uzvrati na to to se AVNOJ proglasio jedinim predstavnikom jugoslavenskog suvereniteta, kongres u Ba je izrazio punu podrku vladi u izbjeglitvu, Jugoslovenskoj vojsci u otadbini i Mihailovievom vojnom vodstvu. Takoer je ponovo potvrdio etniko neprijateljstvo prema njemakom okupacionom reimu i svim njegovim saveznicima i izjavio svoju odlunost da mobilizira sve antikomunistiki raspoloene Srbe u borbi za spas Srpstva. Napokon, kongres je objavio svoj vlastiti plan za budue politiko i socijalno-ekonomsko ureenje Jugoslavije, podsjeajui srpski narod, u skladu s postojeom etnikom propagandnom linijom, da su partizani i ustae udruili svoje snage kako bi ga istrijebili.15 Tokom 1 prihvaene rezolucije izjavljuje se da kongres s oduevljenjem i naroitim priznanjem pozdravlja Jugoslovensku narodnu vojsku, koja se, pod komandom enerala Drae Mihailovia organizovala u Otadbini. Ova prava narodna vojska, pod komandom narodnih stareina i pod strunim vodstvom

narodnih oficira, jeste istiniti branitelj narodnih sloboda i zaloga dravne budunosti svih Jugoslovena.16 15 Ustae su na slian nain ukazivali na partizane kao na Srbokomuniste koji su vrsto odluili da unite Hrvate. Naravno da nije postojala ni ustako-komunistika niti srbo-komunistika zavjera; partizani su naprosto provodili istinski jugoslavenski program koji je bio koliko protiv ustaa, toliko i protiv etnika. 16 Za tekst rezolucije vidi Knjiga o Drai, II, 10-15, osobito str. 13. i Poruka br, 19, str. 18. etnici su po prvi puta otvoreno usvojili naelo federalizma kao osnovu za budue ureenje jugoslavenske drave.17 Toka 4 b rezolucije kongresa kae: Jugoslavija treba da bude ureena kao federativna drava u obliku ustavne i parlamentarne nasledne monarhije, sa narodnom dinastijom Karaorevia i Kraljem Petrom II na elu. Ovaj ustavni princip trebalo je razraditi i provesti tek nakon svretka rata i to uz jedno strogo ogranienje: Kongres smatra da je solidnost budue Jugoslavije uslovljena stvaranjem, na demokratski nain, jedne srpske jedinice, koja bi na demokratskim osnovama okupila ceo srpski narod na njegovoj teritoriji. Isto naelo treba da vai za Hrvate i za Slovence. Iako je federalizaciju trebalo sprovesti demokratskim putem, lako je prepoznati u toj odredbi poneto modificirane ideje dra Moljevia i drugih etnikih voa o Velikoj Srbiji. Da su pobijedili, etnici bi najvjerojatnije sproveli svoj raniji program to jest, definirali bi granice Srbije jednostrano i stavili bi Hrvate i Slovence pred gotov in s obzirom na srpsku jedinicu. Ne samo da na kongresu u Ba nije priznato postojanje Makedonije i Crne Gore kao zasebnih nacija, nego se takoer podrazumijevalo da Hrvatska i Slovenija i teritorijalno i stanovnitvom trebaju postati puki privjesci Velike Srbije. Tako za one koji nisu Srbi to znai blizu 60% stanovnitva cijele zemlje - ono to su etnici zamislili u januaru 1944. za poslijeratnu jugoslavensku dravu, obnovljenu i pod njihovom punom kontrolom, ne bi znailo nikakvo poboljanje u odnosu na meduratni period, nego bi zaista bilo mnogo gore, osobito za Hrvate. Uzme li se u obzir sastav kongresa, jedva e iznenaditi da je nj-egov duh bio duh spaavanja Srpstva i osiguranja srpske prevlasti u obnovljenoj dravi nakon rata, a ne stvaranja ivotno sposobne i jake Jugoslavije, prihvatljive svim junoslavenskim narodima. 17 Prijedlog za federalno ureenje poslijeratne Jugoslavije pojavio se ranije u internim etnikim dokumentima, osobito u Moljevievom programatskom memorandumu Homogena Srbija, pripremljenom u junu 1941, ali taj je federalizam poivao na uvjetima velikosrpskih snaga, koji su oito bili neprihvatljivi za. druge narode Jugoslavije. Kasnije, u poruci poslanoj iz Londona s datumom 5. decembra 1942, predsjednik vlade Jovanovi obavijestio je Mihailovia da e se poslijeratno ureenje Jugoslavije morati zasnivati na federalizaciji. Poruka jednim dijelom glasi: Unutranje ureenje Jugoslavije posle rata nee moi da bude, po svemu sudei, zasnovano na centralizmu. Razlozi su: stalne tenje Hrvata

ka federaciji, kao i elja Srba da se u budunosti zatite od uasnih iskustava pretrpljenih u Pavelievoj dravi. Federacija, obezbedujui jedinstvo drave bila bi najpodesnija da umiri srpske osetljivosti izazvane ustakim pokoljima. Ona bi vodila rauna o posebnim interesima sva tri dela, a obezbedila bi budunost. Radoje L. Kneevi, Jugoslavenska vlada i Draa Mihailovi, Poruka br. 10, str. 13. U izjavi o socijalno-ekonomskim pitanjima kongres je izrazio elju da se jo u toku stvaranja ovakve dravne organizacije obezbede preduslovi te za korenite reforme: privredne, socijalne i optekulturne koje duh vremena namee i koje budu odgovarale potrebama naroda srpskog, hivatskog i slovenakog, sa ciljem da se osnovna naela demokratije provedu ne samo na politikom, nego i na privrednom, socijalnom i opte kulturnom polju.18 U cjelini, etniki politiki program, kako je izloen u rezoluciji kongresa u Ba, znaajno se udaljavao od etnikih politikih ciljeva kako su bili utvreni 1941. i 1942, naroito u naglaavanju demokratskih principa s nekim socijalistikim crtama. ini se, meutim, da je svrha ovog ispovijedanja demokracije bila daleko vie propagandistika nego programatska; nita ne ukazuje na to da je ono odraavalo istinsku promjenu miljenja meu etnikim voama, te da e mu slijediti pravi napor u cilju zadovoljavanja potreba veine naroda u Jugoslaviji i nekih nacija kao to su posebno Hrvati i Makedonci. Praktiki gledano, osnivanje Jugoslovensko-demokratske narodne zajednice bio je najvaniji ishod kongresa. Budui da su se sve raznorodne prisutne struje izjasnile spremnima da odustanu od samostalne politike akcije sve do obnove drave i normalizovanja u njoj, spremno su se i sloile da postojei etniki Centralni nacionalni komitet treba proiriti tako da ukljui predstavnike svih snaga koje sudjeluju u novoj politikoj organizaciji. Ali zahvaljujui znatnim razlikama izmeu etnikih voa i stranakih politiara, stvarni izbor lanova Centralnog nacionalnog komiteta povjeren je Organizacionom odboru trojice (Topalovi, Vasi, Moljevi) koji je dobio instrukcije da se savjetuje s voama raznih stranaka. Komitet je izabran do slijedeeg juna,19 a ukljuivao je i ljude kao Konstantina Fotia i Jovana onovia, koji su u interesu etnika djelovali u inozemstvu od poetka etnikog pokreta. 18 Politiku i socijalno-ekonomsku platformu za etniki kongres oito je napisao Adam Pribievi, lan obitelji dobro poznate u politikom ivotu i voa Samostalne demokratske stranke. Njegov nacrt je prodiskutiran na kongresu i izgleda da je utjecao na neke formulacije u prihvaenoj rezoluciji. Nacrt je zatim poslan lokalnim ravnogorskim narodnim odborima (lokalnim organima Zajednice) na raspravu, ali revizija nije nikad dovrena. Pribievi je kasnije u emigraciji po sjeanju napisao verziju predloene platforme; vidi njegov lanak Ideologija Draina pokreta. 19 Topalovi, Pokreti narodnog otpora, str. 89. Za spisak lanova Komiteta s danom 15. jula 1944. vidi onovi, Moje veze sa Draom Mihailoviem sa Srednjeg Istoka, str. 90.

Njemake vlasti zanimalo je, naravno, sve to se zbivalo na kongresu u selu Ba i preko SS i policijskog generala Meysznera, koji je od svojih agenata primao podrobne izvjetaje o radu kongresa, znali su da su esto izbijali nastupi antinjemakog osjeaja.20 Jedan je agent izvijestio da je general Mihailovi rekao kako e se za njemaku formulu kojom za svakog ubijenog Nijemca treba ubiti sto Srba, ve naplatiti u pravo vrijeme ubijanjem tisuu Nijemaca za svakog ubijenog Srbina.21 Ova pria je vjerojatno varka, jer su agenti, iako Srbi, mogli biti za Nedia ili za Ljotia i, u tom sluaju, protivnici njemako-etnikih sporazuma koji su tada bili na snazi i spremni da nakode Mihailoviu.22 U drugu ruku, agenti su naprosto moda pokuavali da zadovolje svoga poslodavca generala Meysznera za kog su znali da je protiv sporazuma s Mihailovicem. Ili je moda zaista Mihailovi poneto grandiozno prijetio. Kakve god bile injenice, izvjetaji ovakve naravi sigurno nisu olakavali ve i onako zategnute odnose izmeu etnika i Nijemaca u Srbiji. Kako je pokazano u Glavi 9, svi etniko--njemaki sporazumi o primirju su ubrzo nakon kongresa u Ba okonani, ali okolnosti su i dalje prisiljavale na neformalnu, sporadinu suradnju. Situacija u Srbiji, kao i openito u Evropi, brzo se je, meutim, pribliavala odluci. 20 Mikrofilm br. T-311, rola 286, snimci 181-184, 211-213. 21 Ibid, snimak 183. 22 Nedia je veoma uvrijedila injenica da je etniki kongres uope odran. Rekao je Nijemcima kako ve vie od dvije godine nastoji od njih dobiti dozvolu da sazove skuptinu, a sada je etnicima nakon svega tri mjeseca kolaboracije dozvoljeno da odre kongres koji je po svom karakteru ispao kao antinjemaki. Vidi Nedievo pismo od 22. februara 1944. generalu Felberu, vojnom zapovjedniku jugoistone Evrope, mikrofilm br. T-501, rola 256, snimak 883. Poetkom ljeta, izrazito oslabljeni porazima na ruskom frontu i suoeni sa svim saveznikim armijama nakon dana D, Nijemci vie nisu mogli biti sigurni da e moi braniti Srbiju, a zbog toga ni bilo koji dio jugoistone Evrope. To je znailo da etnici vie nisu mogli raunati na zatitu njemakog okupacionog aparata koji je partizane zadravao izvan Srbije, etnikog zaviajnog teritorija. Poetkom juna etnicima je zadan odluan politiki udarac kad je Purievoj vladi oduzet mandat, a Mihailovi odstranjen kao ministar vojske, mornarice i vazduhoplovstva. Premda slaba, Purieva je vlada Mihailoviu barem pruala legitimnost, slubeni status i slubeno ga predstavljala u inozemstvu. Lien poloaja u vladi i prava na legitimnost, Mihailovi je na svoje ranije orue, na izbjegliku vladu, gledao sada kao na svog neprijatelja. Povrh toga, odlazak posljednjih lanova britanske vojne misije iz etnikog taba krajem maja, presjekao je sve preostale veze s Britancima i oduzeo svaku nadu u njihovu podrku. Sada je jedini otvoreni put bio da pokua ii sam. Vojne akcije u Srbiji koje su poele ljeti 1944. bit e od prvorazredne vanosti za sve etnike. Mihailovi je 30. juna imenovao Odbor strunjaka od est lanova, da djeluje kao

savjetodavno tijelo u pitanjima koja nisu vojne prirode, a oni su bili zadueni za vanjske poslove, zakonodavne poslove, ekonomske i financijske poslove, nacionalna pitanja i propagandu, socijalne poslove i ekonomsku obnovu. Jedna od prvih odluka komiteta bila je da se osudi nova ubaieva vlada kao vlada hrvatskih separatista i komunistikih prijatelja i da se imenuju specijalni predstavnici etnikog pokreta u inozemstvu: Konstatin Foti u Sjedinjenim Amerikim Dravama, Bogoljub Jevti u Velikoj Britaniji, Jovan onovi u Aliru, general Petar ivkovi u Italiji i Mladen ujovi u Egiptu23 sve ljudi koji su izgubili svoje visoke poloaje u izbjeglikoj vladi ili u diplomatskom koru s promjenom karaktera izbjeglike vlade. Plenarna sjednica Centralnog nacionalnog komiteta odrana 20 23. jula takoer je osudila ubaievu vladu za koju se tvrdi da nije ovlatena govoriti ili djelovati u ime Jugoslavije, budui da ne ukljuuje predstavnike politikih stranaka udruenih u Jugoslovensko-demokratskoj narodnoj zajednici. U rezoluciji komiteta izjavljuje se da nova vlada ne moe kako treba tititi interese zemlje i Krune i komitet je za sebe zadrao slobodu akcije prema njoj kao i slobodu preduzimanja mera [koje budu smatrali potrebnim] za zatitu narodnih i dravnih interesa.24 U mjesecima koji su slijedili, Mihailovi i Centralni nacionalni komitet sa svojim prijateljima medu jugoslavenskim politiarima u izbjeglitvu, inili su sve to su mogli protiv ubaieve vlade, oito ohrabreni u svom nastojanju Purievom upozoravajuom porukom od 4. aprila 1944. u kojoj im javlja o stalnim britanskim manevrima da smijene Mihailovia ruenjem Purieve vlade i postavljanjem jedne privremene vlade koja bi se sporazumjela s Titom. Puri je dodao: Kralj i ja odluno smo protiv. Ma ta drugo uli preko radia nemojte verovati. Sve ovo javljamo zbog mogunosti prekida veze. U sluaju ma kakve kombinacije bez vas kao ministra vojske, Kralj i ja mislimo da vi treba da produite u zemlji kao jedini slobodan lan Vlade s parolom: Kralj je zarobljenik, iveo Kralj.25 Mihailovieva odluka da slijedi ovaj savjet vidljiva je iz poruke od 21. jula 1944. onoviu i ujoviu, odgovarajui na onoviev upit o tome kakav treba biti (sadanji) stav jugoslavenskih dravnih inovnika, vojnika i civila u inozemstvu: (1) Centralni nacionalni komitet izraava nepokolebivu volju naroda da zajedniki sa svojim velikim saveznicima nastavi borbu do osloboenja jugoslavenske teritorije od neprijatelja. (2) Izraava vernost dinastiji Karaordevia.

(3) Izraava puno poverenje generalu Drai Mihailoviu i pozdravlja sve pretstavnike srpskih i slovenakih politikih stranaka u emigraciji zbog odlunog stava koji su zauzeli prilikom obrazovanja ubaieve vlade.

(4) Smatra za svoju dunost da izjavi, s obzirom na okolnost pod kojom je obrazovana ubaieva vlada, i na njen sastav, da C. N.K. Kraljevine Jugoslavije nema poverenja da e ova vlada dostojno braniti i zastupati legitimne interese srpskog i slovenakog naroda i Kraljevine Jugoslavije.

(5) Ograuje se potpuno od svih njenih buduih postupaka i zadrava pravo prema njoj u pogledu mera koje e smatrati da preduzme. (6) Moli naelnika taba Vrhovne komande da tekst ove rezolucije dostavi Nj. V. Kralju.26

23 Plena, Meunarodni odnosi Jugoslavije, str. 310. Za statut Odbora strunjaka vidi Arhiv /ojnoistorijskog instituta u Beogradu, etniki dokumenti, reg, br. 28/2, kutija 7. O tom Odboru vidi i Vlilovanovi u Borbi od 23. i 24. oktobra 1970. 24 Za tekst ove rezolucije vidi Jovan onovi Veze s Draom Mihailoviem sa Srednjeg i Bliskog stoka i Sjeverne Afrike, str. 59-60. Vidi i Plena, Meunarodni odnosi Jugoslavije, str. 310-311. 25 Jovan Donovi, Veze s generalom Mihailoviem sa Srednjeg Istoka, str. 24. 26 Jovan onovi, Veze s Draom Mihailoviem sa Srednjeg Istoka, str. 90-91. Jasno je da Mihailovi nije prihvaao slubeni gubitak svog ministarskog poloaja. Isto tako nije prihvatio ni gubitak svog mjesta naelnika Vrhovne komande. Do kraja rata etnike snage su se i dalje nastavile nazivati Jugoslovenska vojska u otadbini, s Mihailoviem na elu te vojske. Povijest politikog krila etnikog pokreta za preostalo vrijeme njegovog postojanja moe se opisati ukratko. Izmeu jula 1944. i marta 1945, Centralni nacionalni komitet sastao se samo dva puta.27 Topalovi je krajem maja bio poslan u Italiju da predstavlja Mihailovia i da uini to moe dapotpomogne etniku stvar kod Saveznike vojne komande i politikih predstavnika britanske i amerike vlade pridodanih toj komandi (Harold Macmillanza Britance i Robert D. Murphy kojeg je naslijedio Alexander C. Kirk za Amerikance). U augustu su jo neki lanovi Centralnog nacionalnog komiteta (Adam Pribievi, Vladimir Belaji i Ivan Kova) i jedan od Mihailovievih vodeih komandanata, major Vukovi, odaslani da se pridrue Topaloviu. Razni memorandumi koje su podnijeli saveznikoj komandi nisu meutim nita pomogli etnikoj stvari.28

27 Na judenju vojnim i politikim rukovodiocima Mihailovieve organizacije u julu i augustu 1945, medu kojima je bilo i devet lanova Centralnog nacionalnog komiteta, prika2ano je vrlo malo informacija o aktivnosti tog komiteta. Vidi Suenje Hanovima rukovodstva organizacije Dra^e Mihailovia, str. 69-136. i passim. 28 Za memorandum koji je taj komitet 3. septembra 1944. podnio Vrhovnoj saveznikoj komandi Sredozemlja i predstavnicima britanske i amerike vlade vidi Topalovi, Pokreti narodnog otpora, str. 95 96. Mihailovi je raspustio Odbor strunjaka sredinom septembra, tik prije nego to je bio prisiljen da se iz Srbije povue u sjeveroistonu Bosnu, govorei da sa sobom moe povesti samo borce.29 Veina lanova Centralnog nacionalnog komiteta, zajedno s Moljeviem i nedavno pristiglom amerikom misijom koju je predvodio pukovnik McDowell, ipak je pratila Mihailovia u povlaenju. 29 Prema osobnom saopenju biveg lana ovog Odbora.

UOI BITKE ZA SRBIJU Dolaskom proljea 1944. jedinice NOVJ su prele u akciju: dvije njihove divizije, 2. proleterska i 5. udarna, ule su u Srbiju iz Sandaka sredinom marta. Cilj im je bio da preko Ibra i Kopaonika preu u jugoistonu Srbiju gdje e se spojiti s tamonjim jedinicama NOV i POJ, najveim i najbolje organiziranim od svih jedinica NOP u Srbiji, te posluiti kao kvasac za bujanje narodnooslobodi-lake borbe u cijeloj Srbiji. Dvije su divizije ubrzo naile na jak otpor Nijemaca, Bugara, srpskih kvislinkih i etnikih snaga (operacija Kammerjger) i morale su skrenuti prema sjeverozapadu. Nakon neka dva mjeseca borbi i tekih gubitaka dvije divizije morale su odstupiti prema Sandaku. Osujeeni tako u svom prvom pokusnom napadu na njemako i etniko uporite Srbiju, partizani su odluili pokuati s neto drugaijim pristupom, zasnovanim na jaanju svoje vojne i politike organizacije u samoj Srbiji, a dijelom i na upotrebi mnogo veih snaga sa zapada i jugozapada. Izmeu 20. maja i 21. juna, od partizanskih brigada u junoj Srbiji formirane su divizije (21, 22, 23, 24. i 25. srpska divizija), a poetkom jula doao je u jugoistonu Srbiju general Koa Popovi, koji je ranije bio vrlo uspjean komandant 1. proleterske divizije, da preuzme komandu Glavnog taba snaga NOV i PO za Srbiju, ije su glavne jedinice bile novoformirane srpske divizije.30 30 Hronologija 1941-1945, str. 750, 779-781, 829. Te divizije imale su u poetku moda 1500-2500 ljudi svaka. Jugoslavenski autori procjenjuju ukupnu snagu divizija i partizanskih odreda u junoj i jugoistonoj Srbiji u to vrijeme na oko 15.000 ljudi. Vidi Panteli, str. 252.

Ulazak divizija NOVJ u Srbiju postao je zbog nekoliko dogaaja jo hitniji, a inilo se da je i vrijeme za to napokon sazrelo. Crvena armija pribliavala se jugoslavenskom teritoriju sa sjeveroistoka i bilo je vano da partizani s njom uspostave operativni kontakt, te da s njom zajedno surauju na istjerivanju Nijemaca iz Srbije. Bugarska se upravo spremala da promijeni stranu u ratu i da povue svoje trupe iz Srbije, ostavljajui dijelove srpske granice na zapadu nedovoljno zatiene. Nadalje, zbog saveznikih i svojih strategijskih potreba, te potaknuti od Saveznike komande u Italiji, NOVJ je htjela onemoguiti da se njemaka vojska u Grkoj za svoje povlaenje poslui eljeznikom prugom Solun-Skoplje-Ni-Beogradnajbrom i najdirektnijom linijom - ili prugom koja dolinom Ibra ide do Kraljeva i zatim do Uica i Bosne. Njemako povlaenje je bilo neminovno i Crvena armija je takoer htjela da Nijemcima bude zatvoren put Ni-Beograd tako da Nijemci ne bi ugrozili sovjetsko napredovanje preko granice, u sjeveroistonu Srbiju i Vojvodinu. Pazei na promijenjenu strateku situaciju u Srbiji, divizije NOVJ su nastavile s prikupljanjem u Crnoj Gori, Sandaku i istonoj Bosni dok se i dalje odvijao proces jaanja jedinica u junoj Srbiji, spremajui se za operacije u Srbiji. Ali u julu su Nijemci pokrenuli niz planova kojima su namjeravali osujetiti namjere ovih snaga. Najprije su otpoeli s operacijom Trumpf protiv partizanskih snaga u junoj Srbiji (novoformirane 21, 22, 24. i 25. srpske divizije), na podruju Kopaonika, Jastrepca i u Toplikoj i Jablanikoj dolini, s ciljem da ih neutraliziraju kao krak moguih klijeta u operacijama protiv Nijemaca i njihovih saveznika u centralnoj i sjevernoj Srbiji.31 To je bila zdruena operacija njemakih snaga potpomognutih bugarskim, srpskim kvislinkim i elitnim etnikim jedinicama pod komandom majora Radoslava Raia. Osim Raieve etvrte grupe jurinih korpusa koje je doveo iz zapadne Srbije, etnike su snage ukljuivale lokalnu rasinako-kopaoniku grupu jurinih korpusa, koju je vodio potpukovnik Dragutin Keserovi, u ukupnoj jaini od 10.000 ljudi.32 Koordinacija izmeu njemake komande i etnikih snaga bila je, kako je ve reeno, u rukama njemakog majora Weyela, a Nijemci su, naravno, etnike opskrbili municijom i s neto oruja.33 31 23. partizanska divizija poslana je u istonu Srbiju protiv etnikih i bugarskih snaga. Vidi Vojin Popovi, Prodor jedinica Glavnog taba Srbije u istonu Srbiju (maj - jul 1944), i Ratkovi, str. 110-113, 116. 32 Vidi izvjetaj od 15. jula 1944. vojnog zapovjednika jugoistone Evrope [Felbera] koji je imao ukupnu komandu nad operacijom Trumpf, u mikrofilmu br. T-311, rola 195, snimak 725-726. Neto vee brojke navode se u glavnoj jugoslavenskoj studiji o toj operaciji, u Vinji, Nemaka ofenziva na osloboenu teritoriju u junoj Srbiji sredinom 1944. godine, str. 122. 33 Za Keserovievo svjedoenje o tim operacijama vidi Suenje lanovima rukovodstva organizacije Drae Mihailovia, str. 242-244.

Mihailovi je 12. jula poslao izvjetaj onoviu u Alir, obavjetavajui ga o tim operacijama: Izvodimo akciju protivu komunista, a isto tako se bore protivu njih i druge snage. Nama je glavno da nam druge snage ne smetaju.34 Izgleda kao da je general Mihailovi tono znao to se dogaalo. Nakon zavretka operacija u junoj Srbiji, za koje su oekivali da e biti okrunjene uspjehom, etnici su planirali poduzeti operacije irokih razmjera protiv NOV i POJ u Sandaku i Crnoj Gori, a njihova Vrhovna komanda pravila je opsene planove za te operacije predviajui ne manje od 20.000 vojnika.35 Ali operacije u junoj Srbiji nisu bile okrunjene uspjehom. Neke su divizije NOVJ pretrpjele ozbiljne udarce, sve njih mnogo su progonili, ali nisu bile onesposobljene za daljnju akciju.36 A u meuvremenu su se zbivali drugi dogaaji koji e ne samo smanjiti pritisak na divizije NOVJ u junoj Srbiji, nego e uskoro prisiliti Nijemce i etnike da pomaknu svoje snage na jugozapad i zapad Srbije da doekaju divizije NOVJ koje su ulazile iz Sandaka i Bosne. Usporedo s operacijom Trumpf u junoj Srbiji Nijemci su poduzeli jo jednu akciju sa svrhom da onesposobe glavninu partizanskih snaga koje su se pripremale u Crnoj Gori, Sandaku i Bosni. Poetkom jula otpoela je operacija Draufgnger (ili kako je jugoslavenski historiari zovu, Andrijevika operacija) protiv partizanskih trupa u Crnoj Gori. Ova operacija odgodila je za nekoliko dana ulazak prve tri partizanske divizije u Srbiju, ali ga nije zaustavila.37 Ona takoer nije imala sudbonosne posljedice po etiri srpske divizije NOVJ, koje su bile meta operacija Trumpf, iako je Tito priznao da je do ugroenosti ovih jedinica dolo dijelom i zbog odgoenog ulaska divizija iz Crne Gore i Sandaka u Srbiju. Tito je u naredbi od 25. jula naredio grupi divizija predvienoj za operacije protiv neprijatelja u junoj Srbiji da smjesta krenu u planiranom pravcu.38 Dva dana kasnije, 2. proleterska divizija i 5. udarna divizija - dvije divizije koje u proljee nisu uspjele s prodorom u jugoistonu Srbiju te 17. divizija kretale su se prema Srbiji i do 2. augusta prele su rijeku Ibar na sektoru izmeu Kosovske Mitrovice i Rake.39Nastojei da se suprotstave njihovom napredovanju, Nijemci i etnici su pomakli dio svojih snaga prema zapadu, dalje od akcije u junoj i jugoistonoj Srbiji. Ali taj manevar je smanjio pritisak na srpske divizije NOVJ i niim nije zaustavio ulazak divizija iz Crne Gore. Bilo je samo pitanje vremena kad e se ove divizije povezati sa srpskim divizijama NOVJ, pa da itava vojska bude spremna za daljnje operacije.40 34 Jovan Donovi, Veze s Draom Mihailoviem sa Srednjeg i Bliskog Istoka i Severne Afrike, str. 56-57. Vidi takoer Mihailoviev izvjetaj od 27. jula u ibid, str. 61. 35 Ibid, str. 56-57. Za sredita domaih jedinica NOV i PO u Srbiji i koncentracije divizija NOVJ, kao i za lokacije glavnih etnikih komandanata i njihovih jedinica u Srbiji i drugdje na dan 23. jula 1944, vidi njemaku kartu u mikrofilmu br. T-311, rola 196, snimak 617. 36 Oslobodilaki rat, II, 253-257. 37 Ibid, str. 257-259; KTBjOKWjWFSt, sv. IV, dio 1 (1944), str. 672-674, 681.

38 Tito, Vojna djela, I, 251. 39 Oslobodilaki rat, II, 259-260; KTB\OKW\WFSt, sv. IV, dio 1, str. 682-683. 40 Oslobodilaki rat, II, 260-262. Budui da operacija Draufgnger nije sprijeila napredovanje NOVJ prema junoj Srbiji, Nijemci su (u skladu s nareenjem koje je 29. jula izdao Glavni komandant jugoistone Evrope) obratili svoju panju snagama NOVJ koje su jo uvijek ekale u Crnoj Gori u sastavu: 1. proleterska divizija, 3. udarna divizija i 37. divizija, nadajui se da e ih zadrati od proboja prema jugozapadnoj Srbiji. Ovaj zadatak dodijelili su glavnini snaga 5. SS brdskog korpusa koji je bio vrlo ojaan dolaskom njemake 1. brdske divizije iz Grke, elitne jedinice koja je imala borbeno iskustvo u Crnoj Gori u maju i junu 1943, tokom operacije Schwartz.41 Prema planu trebalo je opkoliti divizije NOVJ na zaravni izmeu Pive i Tare i unititi ih. Ali te su divizije imale strogo Titovo nareenje da izbjegavaju taj susret i da produe prema jugozapadnoj Srbiji.42 Druge divizije iz istone Bosne takoer su imale nareenje da prijeu Drinu i da svoje akcije usklade s divizijama koje su dolazile iz Crne Gore. Ali divizije u Crnoj Gori, koje su djelomice bile zadrane osiguravanjem evakuacije oko tisuu ranjenika i bolesnika avionima za Italiju,43zahvatili su Nijemci napadom koji je poeo 12. augusta. Na kraju neka dva tjedna borbi, koje jugoslavenski historiari zovu Durmitorska operacija, inae crnogorska faza njemake operacije Rbezahl, partizanske su se jedinice izvukle i nakon kratkog zastoja nastavile svoj mar prema jugozapadnoj Srbiji. Nijemcima je i opet uspjelo nanijeti im znatne gubitke i izazvati zastoj u njihovim planovima, ali nisu uspjeli sprijeiti njihov proboj u jugozapadnu Srbiju. Tako je u posljednjem tjednu augusta druga grupa od tri divizije iz Crne Gore, formirajui 1. korpus, prodrla u jugozapadnu Srbiju, jugozapadno od Uica.44 41 Vidi KTBjOKWjWFSt, sv. IV, dio 1, str. 682. Ove snage ukljuivale su takoer SS diviziju Skenderbeg sastavljenu od albanskih vojnika i njemakih oficira i specijalista (to je bila glavna snaga upotrebljena u operaciji Draufgnger) i prema jugoslavenskim izvorima takoer i neke jedinice uriievog Crnogorskog dobrovoljakog korpusa. 42 Oslobodilaki rat, II, 268. 43 Ibid, str. 271. 44 Ibid, str. 272-273; KTBjOKWjWFSt, sv. IV, dio 1, str. 683-684. Za izvjetaj od 22. augusta 1944. taba glavnog komandanta jugoistone Evrope o operacijama Trumpf, Draufgnger i Rbezahl, u kojem se priznaju partizanski uspjesi, vidi mikrofilm br. T-311 rola 195, snimci 956-959.

Dio operacije Rbezahl izvravale su 7. njemaka SS Prinz Eugen divizija i 13. SS divizija Handar u centralnoj i istonoj Bosni protiv divizija 3. i 12. korpusa NOVJ, koji su se na podruju ekovia, jugoistono od Tuzle, spremali na suradnju ili da prue podrku divizijama NOVJ iz Crne Gore pri ulasku u Srbiju. Njemaki je cilj bio da potisnu 3. i 12. korpus to dalje na zapad i od obala Drine. Dva su se korpusa NOVJ veim dijelom augusta pod tekim borbama kretala najprije jugozapadno do podruja planina Konjuh, Zvijezda i Javor, a tada je, da prisili njemake jedinice na irenje, 12. korpus krenuo jo dalje na jug, do podruja Foe. Oba su ova korpusa pretrpjela velike gubitke i bila su prisiljena napustiti svoja polazna podruja, povoljna za operacije u Srbiji. Tri divizije koje su inile 12. korpus 6, 16. i 36. nisu mogle prijei Drinu sve do 5. i 6. septembra, a prijelaz je uslijedio kod Starog Broda, sjeverno od Viegrada, oko 60 kilometara junije nego to je bilo planirano. im su stigle u Srbiju, jedinice 12. korpusa suraivale su u operacijama s jedinicama 1. korpusa koji se ve nalazio tamo. U sjeveroistonoj Bosni partizani su jo vie kasnili u svojim planovima: zbog njemake akcije, 11. divizija nije prela Drinu sve do 18. septembra. Ali iako je bosanska faza operacije Rbezahl samo zadrala ove jedinice, ni ovdje ih opet nije zaustavila.45 45 Oslobodilaki rat, II, 263, 267; KTBjOKWjWFSt, sv. IV, dio 1, str. 684. U meuvremenu su stvari na drugim mjestima dobivale prioritet, jer su Nijemci bili suoeni s novom i zaista nadmonom prijetnjom u istonoj i sjeveroistonoj Jugoslaviji pribliavanjem sovjetskih armija. OperacijaRbezahl je 30. augusta prekinuta. 1. brdska divizija je iz Crne Gore prebaena u sjeveroistonu Srbiju, a 7. SS Prinz Eugen divizija prebaena je iz Bosne u istonu Srbiju,46 dok je veina njemakih trupa iz zapadne i jugozapadne Srbije bila prebaena u sjeveroistonu Srbiju ili u Banat da pojaa obranu protiv sovjetskih snaga. U isto su vrijeme Bugari povukli svoju 24. diviziju iz jugozapadne i zapadne Srbije u Bugarsku. Njemaka obrana u jugozapadnoj i zapadnoj Srbiji bila je tako ostavljena u rukama malobrojnih njemakih trupa, nekih jedinica Srpskog dobrovoljakog korpusa i Ruskog zatitnog korpusa, te iznad svega etnika. Cijelo podruje sjeverozapadne Srbije izmeu Kolubare i Drine bilo je pod komandom pukovnika von Jungfelda.47 46 KTBjOKWjWFSt, sv. IV, dio 1, str. 684-685; Oslobodilaki rat, II, 271. 47 Mikrofilm br. T-501, rok 257, snimci 157 i 173.

SLOM NJEMAKO-ETNIKE OBRANE U ZAPADNOJ SRBIJI Titova strategija za operacije u Srbiji, kako ju je saopio 28. augusta 1944. komandantu operativne grupe divizija, bila je da se jedan dio njegovih snaga treba povezati sa srpskim divizijama NOVJ u jugoistonoj Srbiji, omoguujui tako nekim od ovih srpskih divizija da krenu na sjever prema Dunavu i sastanu se s Crvenom armijom, dok bi ostale divizije krenule

u centralnu Srbiju da s nadolazeom Crvenom armijom surauju u oslobaanju Beograda.48 Divizije NOVJ koje su ule u jugozapadnu Srbiju iz Crne Gore krajem augusta i one to su trebale ui u zapadnu Srbiju poetkom septembra iz Bosne, trebale su krenuti prema sjeveru, stavljajui redom pod kontrolu planine na svom putu, dok ne dou do mavanske ravnice i Save. Tu su se trebale okrenuti prema Beogradu, usklaujui svoje djelovanje s ostalim snagama NOVJ i s Crvenom armijom. Budui da je Tito oekivao estoku njemaku obranu doline Zapadne Morave, to je bila sekundarna linija komunikacije s Grkom kroz Ibarsku dolinu, mislio je da to podruje treba isprva zaobii.49 S neto malo odstupanja, Titovi su komandanti slijedili ove njegove direktive.50 48 Ovdje samo nabacujem letiminu analizu osloboenja Srbije. Moja glavna briga je da pokaem kako su etnici izgubili glavnu bazu svoje snage. 49 Oslobodilaki rat, II, 276-277. 50 Tito je jako kritizirao ova skretanja jednim nareenjem od 18. septembra. Vojna djela, I, 285. Iza itave operacije stajao je, naravno, temeljni cilj da se unite etnike vojne snage i njihova politika organizacija u Srbiji. Tito je to jasno rekao u jednoj naredbi od 5. septembra Komandantu operativne grupe za ubrzanje pokreta (u Srbiji) i likvidaciju etnika: Upamtite da je u cjelokupnoj ovoj operaciji osnovni zadatak likvidacija etnika D. Mihailovia i nedievaca, kao i njihovog aparata. Sprijeite Mihailovia da vri mobilizaciju i odvodi narod sa sobom. etnike seoske stareine pohapsite, jer su oni glavna uporita Mihailovia u narodu.51 Mihailovi je 1. septembra pozvao na opu mobilizaciju u Srbiji. Koliko se mladih ljudi odazvalo tom pozivu nije poznato; zbog nedostatka oruja i ostale opreme mnogi od onih koji su se odazvali poslani su kuama ili su otili kui na svoju vlastitu inicijativu. Jedva da je to bio povoljan trenutak za opu mobilizaciju, jer su etnike anse bile krajnje male, a bilo je i vrlo malo vremena da se izvede takav pothvat. Bez valjane organizacije i dovoljnih zaliha oruja i municije bila je to jalova gesta. ak ni postojee etnike snage nisu imale dovoljno oruja i municije, a Mihailovieve molbe Nijemcima u augustu bile su velikim dijelom uzaludne; mnoge su njegove jedinice psiholoki bile blizu rasulu, stavljene na teku kunju Titovim proglasom od 17. augusta o opoj amnestiji boraca u etnikim redovima i u raznim kvislinkim formacijama u Jugoslaviji, pod uvjetom da priu jedinicama NOV i POJ do 15. septembra.52 51 Ibid, str. 273. 52 U skladu sa slijedeom Titovom naredbom od 18. septembra, ak se i s onim pripadnicima etnikih i raznih kvislinkih snaga, koji su partizanima preli nakon to je rok amnestije istekao, postupalo prilino liberalno. Jedinice koje su prele u cjelini nisu ostale kompaktne, nego su bile rasformirane a njihovo ljudstvo porazmjetano u postojee jedinice

NOVJ, dok su njihovi specijalisti bili stavljeni na raspolaganje Vrhovnom tabu za formiranje tehnikih jedinica. Ibid, str. 284-285. Ukupni broj etnikih snaga u Srbiji krajem augusta 1944. (prije Mihailovievog poziva na opu mobilizaciju) moe se procijeniti samo priblino. Von Weichsova procjena za sredinu augusta, u materijalima koje je kao glavni komandant jugoistone Evrope predao Hitleru 22. augusta, iznosi ukupno oko 25.000 etnika pod orujem u Srbiji, raspodijeljenih kako slijedi: sjeverozapadna Srbija 2.500; jugozapadna Srbija 3.000; jugoistona Srbija 1.500; sjeveroistona Srbija 5.500 i srednja Srbija 12.500.53 Budui da su etnici drugom polovinom augusta inili velike napore da poveaju svoje snage i 1. septembra pozvali na opu mobilizaciju, logino je pretpostaviti (uzimajui u obzir ak i samo djelomian uspjeh mobilizacije) da je u septembru ukupan broj naoruanih etnika u Srbiji iznosio negdje izmeu 30.000 i 40.000. 53 Mikrofilm br. T-311, rola 195, snimak 973. Godinu dana ranije (22. septembra 1943) Nijemci su broj etnika u Srbiji procijenili na samo 16.500 ljudi. Vidi mikrofilm br. T-501, rola 253, snimak 355. Velika koncentracija etnikih snaga u centralnoj Srbiji sredinom augusta uslijedila je dijelom kao rezultat pomaka etnikih snaga pod komandom majora Raia i kapetana Kalabia iz zapadne Srbije zbog operacija protiv partizana na podruju Toplica-Jablanica na jugu. Kad je postalo jasno da e snage NOVJ iz Crne Gore, Sandaka i Bosne upravo krenuti na jugozapadnu i zapadnu Srbiju, Raieve i Kalabieve snage rasporeene su natrag u zapadnu Srbiju, gdje su bile pojaane dodatnim jedinicama i kasnije posluile kao glavna etnika obrana Srbije protiv nadolazeih jedinica NOVJ. Kao to smo vidjeli, jedna od glavnih organizacionih karakteristika etnikih snaga u Srbiji do juna 1944. bio je njihov raspored po cijeloj zemlji u relativno malim jedinicama i jedinicama srednje jaine brigadama i korpusima. Korpus se obino sastojao od dvije do pet brigada i varirao je od 500 do najvie 2.000 ljudi. Prema njemakim izvorima za dan 31. marta 1944. okupirana Srbija bila je pokrivena s ne manje od trideset etiri etnika korpusa; k tome je bilo jo devet korpusa u Makedoniji i u jugoistonoj Srbiji pod bugarskom okupacijom, tri u Sandaku i osamnaest u Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini, Dalmaciji i Hrvatskoj.54 Ovaj tip vojne organizacije imao je stanovite prednosti, ali pokretljivost jedva da je bila jedna od njih. To takoer nije bila ni efikasnost u taktikoj upotrebi trupa niti striktno izvravanje nareenja etnike Vrhovne komande. A Mihailoviu su ljeti 1944. bile potrebne obje te stvari. 54 Vidi detaljnu kartu koju je pripremio njemaki komandant policije i SD (Sicherheitsdienste!) za Beograd u mikrofilmu br. T-311, rola 286, snimci 316-317.

Nakon to su 2. i 5. divizija NOVJ, koje su u proljee prodrle u Srbiju iz Sandaka, bile potisnute, Mihailovi i njegova Vrhovna komanda odluili su, pomalo kasno, da organiziraju viu komandnu kategoriju grupe korpusa i grupe jurinih korpusa, koje su se sastojale od nekoliko korpusa pod jednim komandantom. Najistaknutija i jedina dobro poznata jedinica ovog vieg reda bila je etvrta grupa jurinih korpusa, formirana u junu 1944, u sastavu od dva korpusa gorske garde, Prvog i Drugog ravnogorskog korpusa, Zlatiborskog i Javorskog korpusa - drugim rijeima, od vodeih etnikih korpusa iz jugozapadne Srbije. Jedinice obuhvaene ovim korpusima sainjavali su elitni vojnici (neoenjeni ljudi) i jo su pojaane ukljuivanjem leteih brigada iz nekih drugih korpusa. etvrta grupa jurinih korpusa stavljena je pod komandu majora Raia, a kapetan Neko Nedi bio je naelnik taba. Nikola Kalabi kao komandant korpusa gorske garde i Predrag Rakovi kao komandant Drugog ravnogorskog korpusa bili su ostali vodei komandanti u novoj etvrtoj grupi jurinih korpusa. Prema Mihailovievom vlastitom svjedoenju, organizirao je grupe korpusa i kako bi imao mobilnu i pravu vojsku i da dovede u red ili otpusti razne etnike komandante nad kojima oito nije imao potpunu kontrolu.55 55 The Trial of Draja Mihailovi, str. 245-254; vidi i Milosevic, str. 207-208. etvrta grupa jurinih korpusa imala je u punom sastavu izmeu 8.000 i 9.000 ljudi, to je u augustu iznosilo otprilike jednu treinu svih etnikih snaga u Srbiji. Njen prvi vani zadatak bio je u operaciji Trumpf protiv jedinica NOVJ u Toplikoj i Jablanikoj dolini, u julu i augustu, gdje su joj se pridruile Keserovieve trupe (Keserovi nije bio zadovoljan ovim rasporedom). Kad su partizanske trupe iz Sandaka i Bosne poele poetkom augusta ulaziti u Srbiju, etvrta grupa jurinih korpusa brzo je pomaknuta vie na zapad da ih pokua zaustaviti, a kasnije je sluila protiv drugih divizija NOVJ koje su prodirale iz Sandaka i Bosne. Druge grupe korpusa, ukljuujui i jedan pod Keserovievom komandom, bile su organizirane na isti nain kao i Raieva grupa, ali su Mihailovievi planovi o temeljitoj reorganizaciji njegovih snaga bili samo djelomice provedeni; vjerojatno je polovica etnikih snaga u Srbiji djelovala kao i uvijek kao teritorijalna milicija. S dolaskom tri divizije NOVJ iz Crne Gore poetkom augusta, u Srbiji je bilo osam divizija NOVJ i stanovit broj partizanskih odreda. Tokom posljednjih dana augusta i poetkom septembra iz Crne Gore, Sandaka i Bosne ulo je jo est divizija, a jo dvije (11. i 28.) takoer su krajem septembra i poetkom oktobra ule iz Bosne. Uz to su se partizanske snage koje su dole do Save u sjeverozapadnoj Srbiji i dalje pojaavale ivom silom iz Srijema.56 Pet srpskih divizija koje su rapidno rasle (osobito tokom ljeta) imale su sada ukupno oko 15.000 ljudi. Jedanaest divizija koje su pridole u augustu, septembru i oktobru imale su sastav od po 1.000-3.000 ljudi po diviziji. Njihov se sastav, meutim, s dobrovoljcima, prelazom iz etnikih jedinica i pristupanjem obaveznoj regrutaciji u Srbiji, u nekim sluajevima vie nego utrostruio za nekoliko tjedana.57 to je najvanije, sve su one imale veliku jezgru ljudi prokuanih u bitkama, a vodili su ih u borbi provjereni i pouzdani oficiri. Bile su dobro opremljene lakim naoruanjem, a donekle su ih nastavili opskrbljivati

Saveznici zranim putem (a nakon spajanja sa Crvenom armijom dobili su oruje i municiju takoer i od njih). Uz to su, za razliku od etnika, imale visoki moral, koji se danomice poboljavao. 56 Oslobodilaki rat, II, 294, 313. 57 Ibid, str. 275, 295, 303, 325. Tito je svojim snagama u Srbiji naredio da nastupaju protiv svake etnike grupe i svih njemakih i srpskih kvislinkih snaga koje bi im se isprijeile na putu, i da napreduju kako bi to prije uspostavile dodir sa sovjetskim snagama i uraivale s njima u oslobaanju Srbije i Beograda. Osim to je imao veliku strateku vanost kao glavno prometno sredite u jugoistonoj Evropi, Beograd je za rukovodstvo Narodnooslobodilakog pokreta imao izvanredno politiko i siholoko znaenje, osobito s obzirom na Srbiju, tako da je bilo dvostruko ano da se sa Crvenom armijom to prije dopre do grada. etnika etvrta grupa jurinih korpusa pod Raievom komandom napala je 5. septembra jedinice NOVJ koje su prodirale iz Sandaka, s ciljem da tue komuniste u oblasti Poege i Uica, a potom prikupi snage radi daljeg unitenja crvenih na prostoru Srbije.58 Poetni nasrtaj je bio uspjean i ove jedinice su dbaene juno i zapadno od Uica; ali tri dana kasnije, poto je pregrupisao snage, 1. proleterski korpus je na Jelovoj Gori (sjeverozapadno od Uica) toj grupaciji etnika zadao takav udarac da se od njega nikada vie nije oporavila59 partizani su opet nastavili s napredovanjem na sjever i 13. septembra tek to nisu opkolili i zarobili generala Mihailovia i etniku Vrhovnu komandu, kao i lanove Centralnog nacionalnog komiteta i amerike vojne misije s pukovnikom McDowellom na elu. Mihailovia i njegov najui krug spasila je jedna jedinica Srpskog dobrovoljakog korpusa, ali bili su primorani da odstupaju kroz sjeverozapadnu Srbiju i preu preko Drine u sjeveroistonu Bosnu.60 U tom odstupanju Mihailovi je imao sa sobom samo oko etiri stotine svojih vojnika.61 58 Birjuzov i Hamovi, ur., str. 112, citat iz direktive br. 6 od 4. septembra 1944, koju je izdao tab etvrte grupe jurinih korpusa. 59 Ibid, str. 113. 60 Oslobodilaki rat, II, 274-309; Karapandi, str. 356358; The Trial of Draja Mihailovi, str. 258-260, >3-265. Mihailovi je na suenju izjavio (str. 259) da mu je prijedlog za pokret u Bosnu dao Rai, koji mu je vio da se vie ne moe odrati protiv komunista. Vrlo zbrkan etniki opis bitke na Jelovoj Gori moe se nai Milosevic, str. 211-212.

61 Banovi i Stepanovi, u Politici od 9. augusta 1962. U naem razgovoru na Stanford University 19. arta 1968. McDowell je potvrdio ovaj broj koji oni navode. U to odsudno vrijeme za etnike u Srbiji nakon poraza u bitci kod Jelove rore 9. septembra i umalo Mihailovievog zarobljavanja dva dana kasnije, govor ralja Petra preko BBC-a doao je kao straan udarac svim njihovim nadama. Kraljev poziv svim Srbima, Hrvatima i Slovencima da se ujedine pod komandom marala Tita, bio je upuen takoer hrvatskim i slovenskim kvislinkim formacijama, ali nije bilo sumnje da se uglavnom odnosio na etnike, iji je glavni zapovjednik bio Mihailovi koji je visoko cijenio i kralja i dinastiju. Oni koji ne posluaju, upozorio je kralj, bit e igosani kao izdajice i od naroda i od historije. Po etnike je politiki i psiholoki uinak kraljevog govora bio porazan, a u nekim sluajevima i neposredan. Prema jednom izvjetaju taba za junu Srbiju etnikoj Vrhovnoj komandi, datiranoj 13. septembra, Petrov govor pridonio je raspadanju brojnih etnikih jedinica u Niavskoj grupi korpusa, a ubrzao je i slom etnikih snaga u istonoj Srbiji.62 Mihailovieva reakcija na govor vidi se iz njegovog pisma od 18. novembra 1944. Fotiu: Kralj nam je zadao strahovit udarac. Naroito se on odrazio na kolebljive vojnike stareine u izvesnom broju, ali na narod njegov govor ostavio je obratno dejstvo. Narod je poeo da guna protivu Kralja i Dinastije, i protesti su padali na sve strane, i to javno.63 62 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimak 1210. 63 Knjiga o Drai, II, 172-173. Vie od godinu dana ranije, 20. oktobra 1943. Mihailovi je u izvjetaj izbjeglikoj vladi rekao da u svjetlu postojeeg narodnog miljenja i osjeanja, kralj Petar ne smije dati nikakvu izjavu o komunistima i da ih doista ne smije ak ni spominjati. Vidi Jovan onovi, Telegrami Drae Mihailovia o engleskim misijama u svom tabu i engleskoj politici na terenu, Glasnik SIKD Njego, juni 1960, str. 34. Fotieva reakcija na govor vidi se iz njegovog pisma od 18. septembra 1944. Jovanu onoviu u kojem se spominje kralj kao onaj mladi nesrenik i u kojem se kae da kasnije, kad narod u zemlji sazna za pravo stanje, i Draa i Centralni nacionalni komitet trebaju zauzeti drugaiji stav, te da mu ni mladost ni pritisak koji se na njega vri nee pomoi kao izgovor. Pismo je pregledala britanska cenzura, Vidi F. O. 371/44326, R16741/850/92. Na zabunu koju je kraljev govor izazvao medu srbijanskim seljatvom ivopisno ukazuje i sarkastina narodna pjesmica koja je ubrzo poslije toga kruila: Mi za kralja, kralj za Tita/ ta e biti, Bog te pita. Vidi Topalovi, Kako su komunisti dograbili vlast u Jugoslaviji, str. 111. Tokom druge polovine septembra glavne su etnike jedinice pod komandom majora Raia u zapadnoj i sjeverozapadnoj Srbiji pretrpjele daljnje poraze od jedinica NOVJ, a isto je vrijedilo za etnike jedinice u ostalim dijelovima Srbije, gdje god su se sukobile s njima. Budui da vie nije bilo nade u jo neku bitniju pomo Nijemaca koji su i sami podnosili uzastopne poraze od Crvene armije i NOVJ, etnici nisu imali drugog izbora osim da

odstupaju na svim frontovima. Raieve snage borile su se prema sporazumu zajedno s njemakim snagama pod komandom pukovnika von Jungenfelda, koji je takoer zapovijedao i nekim jedinicama Srpskog dobrovoljakog korpusa i Ruskog zatitnog korpusa. Dva dnevna izvjetaja vojnog zapovjednika jugoistone Evrope, generala Felbera, glavnom komandantu jugoistone Evrope, ukazuju na tu kolaboraciju na vonJungenfeldovom podruju: 26. septembra je planirani napad s etnicima odgoen za 27. septembra, a 28. septembra su etnike formacije krenule na podruje istonojugoistono od apca na odmor; navodno e opet biti na raspolaganju grupi Jungenfeld od 1. oktobra dalje.64 64 Mikrofilm br. T-501, rola 257, snimci 157 i 160. Nijemce je osobito zabrinjavala injenica da bi jedinice NOVJ mogle prei u Srijem, gdje bi bili u poziciji da presijeku vitalne komunikacije izmeu Beograda i zapada, a bojali su se da bi ono to je izgledalo kao pokret prema apcu mogao biti dio sovjetskojugoslavenskog taktikog manevra da se izolira ivotno vano prometno i obrambeno sredite, Beograd. ini se da takav zajedniki manevar nije postojao, ali Nijemci su uz etniku pomo postavili kao svoj neposredni cilj zadrati NOVJ da ne ude na mavansku ravnicu i ne ugrozi grad abac s mostom preko Save i neposrednom vezom s podrujem Srijema, te komunikacije koje vode u Beograd.65 Klju za posjedovanje ovog podruja predstavljala je planina Cer, smjetena ravno na jug od apca. Nju su branili etnici, a 26. septembra su je izgubili i zauzeo ju je 12. korpus NOVJ, pa je time put za prodor u mavansku ravnicu i u abac bio otvoren.66 Njemaki izvjetaj od 27. septembra sumirao je akciju i njene posljedice ovako: Neprijateljski 12. korpus u napadu prema apcu stjerao je Raieve etnike trupe na mavansku ravnicu. .. ini se da se i ove etnike jedinice, nakon to je potvren Mihailoviev prelaz preko Drine, namjeravaju povui u Bosnu. Time se na vlastiti poloaj uvelike pogorava.67 65 Mikrofilm br. T-311, rok 194, snimak 105. 66 Oslobodilaki rat, II, 293-295. 67 Mikrofilm br. T-501, rola 257, snimci 158-159. Nekoliko dana poslije ove akcije, 2. oktobra, Raieva etvrta grupa jurinih korpusa, ili ono to je od nje ostalo, nalazila se je na podruju izmeu apca i Obrenovca, na rijeci Savi. Mihailovi je krenuo u istonu Bosnu, negdje na podruje Majevice i tamo je postavio svoj tab. Rai je izvijestio Majeviki korpus da su komunisti zauzeli gradove Valjevo, Loznicu, Lazarevac i Ljig u zapadnoj Srbiji, te da su opkolili abac.68 Shvaajui beznadnost etnikonjemakog poloaja u sjeverozapadnoj Srbiji, Rai je odluio da se izvue iz etnikog sporazuma s von Jungenfeldom. Njegove su snage pretrpjele teke gubitke i on je htio ne samo da te ostatke sauva od unitenja, nego i da se stavi u bolji poloaj za budue

manevre. Ali umjesto da krene u Bosnu i pridrui se Mihailoviu, razlomio je svoje snage u male grupe i 3. ili 4. oktobra naredio im je da pou na jug do doline Zapadne Morave i etinje, gdje bi se mogle pridruiti ostalim etnikim grupama i ekati na daljnji razvoj dogaaja. 68 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimak 984.

SOVJETSKE SNAGE ULAZE U SRBIJU 22. septembra su prve jedinice Crvene armije 113. divizija Drugog ukrajinskog fronta prele Dunav, iz Rumunjske u sjeveroistonu Srbiju. est dana kasnije su snage Treeg ukrajinskog fronta ule iz Bugarske da zaponu svojim napadom na njemake snage u sjeveroistonoj Srbiji, a 2. oktobra je glavnina snaga Drugog ukrajinskog fronta prela iz Rumunjske u napad na njemake snage u Banatu.69 69 Birjuzov, ur. str. 62, Oslobodilaki rat, II, 298. Njemake snage koje su se suoile s Rusima u Banatu i Srbiji (od 1. oktobra nadalje organizirane kao armijska grupa Felber) sastojale su se od 1. brdske di vizije, dva puka divizije Brandenburg, 117. lovake divizije, 7. SS Prinz Eugen divizije na podruju Nia daleko na jug i desetak drugih jedinica, neke u jaini brigada, a neke mnogo manje.70 Protiv njih Crvena armija je bacila jaku napadnu snagu. Samo jedinice Treeg ukrajinskog fronta imale su 2.200 artiljerijskih orua i bacaa, te 358 tenkova i motoriziranih artiljerijskih orua. Crvena armija raspolagala je na tom frontu i s 1.292 aviona i 80 naoruanih rijenih plovnih jedinica. Krajem septembra i poetkom oktobra ove su jedinice znatno dopunjene tekim naoruanjem i popunjene novim ljudstvom.71 70 Mikrofilm br. T-501, rola 257, snimak 175. 71 Birjuzov i Hamovi, ur. str. 91-93. U ovoj bitci stranih armija na jugoslavenskom tlu, dvije suparnike jugoslavenske vojske bile su u svom prostoru nadmaene brojem ive sile i naoruanjem. Meutim su jedinice NOVJ, dobro, iako ne teko naoruane, te dobro uvjebane za svoje zadatke, bile Crvenoj armiji od velike pomoi. Prije ulaska sovjetskih snaga one su izvrile vojne diverzije kako bi omele njemake snage koje su branile granicu prema Bugarskoj, a kad je Crvena armija stigla suraivali su s njom u svim onim dijelovima Srbije u koje je ona ula, dijelom u samostalnim, a dijelom u zdruenim akcijama. Na zapadu su same uspjeno oistile podruje od manjih njemakih, srpskih kvislinkih i glavnih etnikih snaga, a u srednjoj i istonoj Srbiji, gdje su tijesno suraivali sa sovjetskim snagama, njihov je doprinos bio neprocjenjiv. Po prvi puta su se angairali u regularnim frontalnim operacijama s velikim jedinicama.

Divizije partizana su bile osobito vane u bitci za osloboenje grada Beograda. Iako njihov ulazak u Beograd na elu oslobodilakih kolona treba samo djelomice zahvaliti prethodnim dogovorima Tita i Tolbuhina, broj poginulih samo pri osloboenju grada 2.953 poginula partizana naspram nekih 1.000 poginulih Rusa dokazuje da su se u zdruenoj operaciji partizani drali vie nego dostojno.72 Neki ruski autori, a jednako tako i proetniki pisci, omalovaavaju ulogu NOVJ u osloboenju Srbije u cjelini, a Beograda posebno, ali u svjetlu injenica takve su interpretacije otvoreno nepravedne.73 72 Ibid, str. 260. Birjuzov ipak kae, na str. 71, da je maral Tito 13. oktobra zahtijevao od marala Tolbuhina da se jugoslavenskim snagama prui mogunost da prve udu u Beograd, a da ih sovjetske jedinice podre tenkovima i artiljerijom. 73 Vidi npr. Bosnitch, koji, branei etnike, kae (str. 705-706): Tako su partizani stekli kontrolu nad Srbijom, a da svoje takmace nisu porazili u odlunom vojnom ili politikom boju. Ova tvrdnja zaboravlja pobjede NOVJ nad glavnim etnikim snagama u zapadnoj i sjeverozapadnoj Srbiji, kao i njihov bitan doprinos osloboenju Beograda. Antipartizanska crta u knjizi koju je izdao Birjuzov pobudila je toliko negativnih kritika da su sovjetski i jugoslavenski autori zajedniki pripremili i pod zajednikim urednitvom Birjuzova i Hamovia objavili novu studiju, ve citiranuBeogradsku operaciju. Kako bi sprijeila Nijemce da svoje snage od preko 300.000 ljudi povuku brzo i bez velikih gubitaka iz Grke, te da ih na drugim frontovima upotrijebe protiv zapadnih saveznika ili Crvene armije, saveznika komanda u Italiji je u prvom tjednu septembra zajedno s Vrhovnim tabom NOV i POJ otpoela teki zrani napad na eljeznike i cestovne komunikacije diljem Jugoslavije, ve prije spomenutu operaciju Ratweek. Planom su bili predvieni ciljevi i tona vremena napada saveznikih zranih snaga i jedinica NOV i POJ, te se je uz neke iznimke ova zdruena operacija odvijala glatko. Glavni ciljevi bile su komunikacije u dolini Vardara i Morave, u Makedoniji i Srbiji. Tokom ove operacije savezniko je zrakoplovstvo poslalo nad Jugoslaviju 1.973 aviona (osim njih 600, svi iz amerike 15. Air Force) koji su izbacili preko 3.000 tona bombi. Ovi zrani napadi, osim svoje velike vojne i politike vrijednosti, uvelike su pojaali moral jedinica NOVJ.74 U Srbiji je glavni cilj bio prekinuti komunikacije na eljeznikoj pruzi Skoplje - Ni -Beograd, tako da ne bude upotrebljavan i kao put povlaenja njemakih trupa iz Grke, niti kao saobraajna i opskrbna linija u obrani Srbije. 74 Vidi Maclean, Eastern Approaches, stf. 470-490. Najpotpunija i najbolja jugoslavenska studija o ovoj operaciji je Delebdi, osobito str. 7-14, 22, 47-57. SchmidtRichberg na str. 7 kae da su njemake snage u Grkoj brojale preko 300.000 ali Delebdi na str. 9. navodi da su brojale preko 400.000. U istonoj i jugoistonoj Srbiji (dolini June Morave) i u dolini Vardara, trupe novog bugarskog reima, kojima je po specijalnom sporazumu s Titom bilo doputeno da operiraju

na jugoslavenskom tlu, suraivale su s jedinicama NOVJ u spreavanju njemakih trupa da iz Makedonije i Grke nastave sa svojim povlaenjem prema Beogradu kako bi tamo pojaale njemaku obranu, ili alternativno, da zaobiu s boka sovjetske armije koje su napredovale prema glavnom gradu. Do sredine oktobra NOVJ i Bugarima je u suradnji sa Crvenom armijom uspjelo protjerati 7. SS diviziju Prinz Eugen s podruja Nia. Druge sovjetske snage koje su napredovale sa sjeveroistoka prema Kruevcu, Kraljevu i aku u dolinu Zapadne Morave, potpomognute jedinicama NOVJ i Bugarima koji su dolazili iz pravca Nia, upotrijebljene su da Nijemce skrenu na zapad s njihovog puta na sjever prema Beogradu.75 To su bile one sovjetske snage koje su se sastale i kratko suraivale s Keserovievim i Rakovievim etnicima, kako je opisano u Glavi 10. 75 Oslobodilaki rat, II, str. 303-309; Birjuzov, Karta 2, nasuprot str. 64; SchmidtRichberg, str. 43-54. Jedan od glavnih ciljeva saveznikih bombardera tokom operacije Ratweek bio je Leskovac, gdje se je nalazio veliki njemaki garnizon sa znatnim oklopnim jedinicama. Maclean,Eastern Approaches, str. 486-487. Operacije Crvene armije i NOVJ, iji je direktni cilj bio osloboenje Beograda otpoele su 11. oktobra, a 20. oktobra grad je bio osloboen.76 Nijemci su se ve od 2. oktobra spremali da napuste Beograd, shvaajui da se njihova obrana mora smrviti pod sovjetskojugoslavenskim napadom.77 Napustiti Beograd znailo je napustiti dio planova za evakuaciju trupa. Neke njemake snage koje su branile Srbiju ve su se bile povukle preko Beograda, ali dio njih i preko apca, a dio dolinom Zapadne Morave prema Bosni, i to je bio put koji su Nijemci rabili nakon to su od Crvene armije i NOVJ izgubili Beograd. Izgleda da su krajem decembra i posljednje njemake trupe otile sa srpskog tla. 76 Birjuzov i Hamovi, ur. str. 189-264. 77 Vidi direktivu za evakuaciju Beograda koju je izdao glavni komandant jugoistone Evrope u mikrofilmu br. T-311, rola 194, snimci 153-154. etnike je, ini se, bar neko vrijeme zaokupljala misao da pokuaju sami preuzeti kontrolu nad Beogradom, prije nego to se Nijemci izvuku. Oito odgovarajui na jedan takav prijedlog Jovana onovia iz Alira, Mihailovi mu je 25. jula telegrafirao slijedee (br. 538): Veza vaa 71 i 72. Hvala na sugestijama. One su uvek dobro dole. Mi smo Beograd organizovali. Tamo imamo naeg komandanta koji je organizovao pet korpusa. Korpusi imaju svoje naoruanje, koje se postepeno poveava. Ovi korpusi rade sada na konspirativnoj osnovi. Inae, komandant Beograda radi na povezivanju naroda za nau organizaciju. Razvijena je jaka propaganda. Ve je sve predvieno da se za sluaj potrebe posednu sva vanija nadletva i sve vanije ustanove kao: vodovod, elektrina centrala, radio-stanica i

drugo. Predviene su i druge snage iz Srbije koje e odmah upasti u odreene reone. Komandant Beograda dolazi esto na referisanje. Beogradu posveujemo veliku panju.78 78 Jovan onovi, Veze s Draom Mihailoviem sa Srednjeg i Bliskog Istoka i Severne Afrike, str. 61. Jakost etnikih snaga u Beogradu, kao i njihova sudbina, pomalo je tajanstvena. Ne spominju se u etnikim, njemakim ili partizanskim izvorima koji se bave bitkom za Beograd. etniki komandant Beograda kapetan Saa Mihajlovi otiao je iz grada krajem jula, moda zato da ima laki pristup Drai Mihailoviu. Jedan proljotievski izvor tvrdi da su etnike trupe poele s povlaenjem iz glavnog grada u unutranjost 5. oktobra sa Srpskom dravnom straom, da bi kasnije krenule prema Sandaku i Bosni. U istom se izvoru tvrdi (to sam mogao potvrditi) da su neki od voa etnikog omladinskog taba 501 uredili da ih Nijemci evakuiraju iz Beograda u Austriju.79Dvojica od beogradskih etnikih komandanata, majori Ivan Pavlovi i Jovan Naveli, otili su u Be i zajedno s Milanom Aimoviem sluili kao oficiri za vezu izmeu Mihailovia i poslanika Neubachera tokom preostalih mjeseci rata. 79 Karapandi, str. 381-383, 385-386.

ETNICI SE POVLAE IZ SRBIJE Dok su jugoslavenske i sovjetske snage ulazile u Beograd, etnike su snage u Srbiji bile odluno potuene ili veoma oslabljene, ukljuujui tu i elitnu etvrtu grupu jurinih korpusa. Da ne budu potpuno uniteni etnici su se morali povui iz Srbije. Vrhovna komanda izdala je 14. oktobra nareenje kojim se zabranjuje polaganje oruja, izjavljujui da e narod trebati oruje kad rat svri.80 U roku od tjedan dana iza toga Crvenoarmejci su prisilno razoruali dvije Keserovieve brigade i Ocokoljieve snage, kako je navedeno u Glavi 10. Ni Rakovi ni Keserovi nisu postigli zadovoljavajuu suradnju s Crvenom armijom. Tako su se do 20. oktobra praktino sve jedinice u Srbiji nalazile u procesu povlaenja prema Sandaku ili dolinom Zapadne Morave na putu u Sandak. Komandanti ovih jedinica u povlaenju 21. su oktobra zajedno s Vasiem (koji je jo uvijek bio jedan od glavnih Mihailovievih politikih savjetnika, iako se vie nisu potpuno slagali) odrali sastanak u gradiu Ivanjici, etrdesetak kilometara juno od eljeznike pruge aak - Uice, da odlue to da se radi. Mihailovieve namjere da iz Srbije povue sve trupe (to potvruje i jedna naredba od etiri dana kasnije) jasno su shvaene i ta je odluka prevladala, iako su komandanti takoer razmatrali uriiev poziv da se krene u Crnu Goru.81 80 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimci 1025, 1035. 81 Za naredbu Vrhovne komande od 25. oktobra vidi ibid, kadrovi 1106, 1139.

U opem povlaenju prema Sandaku, a kasnije i prema sjeveroistonoj Bosni, etnike su pratile preostale jedinice bive Srpske dravne strae koje su se odnedavna povezale s etnicima. 6. oktobra je komanda Srpske strae i Granine strae predana naredbom generala Felbera generalu Damjanoviu, efu Nedievog kabineta. Damjanovi je bio i glavni Mihailoviev pouzdanik u Nedievoj upravi, te su se on i komandanti Strae odmah stavili pod Mihailovievu komandu. Ove jedinice, preimenovane u Srpski jurini korpus Jugoslovenske vojske u otadbini, pridruile su se tako drugim etnicima u povlaenju prema Sandaku. Njihovo je saveznitvo ipak bilo nesigurno i, kao to e se vidjeti u slijedeoj glavi, ubrzo se raspalo.82 Tokom posljednjih tjedana njemake prisutnosti u Srbiji, njemaki komandanti, te politike i policijske vlasti analizirale su efikasnost etnika protiv partizana i kao njemakih saveznika i koliko bi jo ubudue mogli biti korisni. Na sastanku 8. oktobra, kojem su prisustvovali i Glavni komandant jugoistone Evrope feldmaral von Weichs, policijski i vii SS voa za Srbiju general Hermann Behrends, poslanik Neubacher i SS voda za Hrvatsku general Kammerhofer, odlueno je da e Nijemci iskoristiti svaku grupu ukljuujui i etnike koja e nastaviti borbu protiv komunista; etnici bi eventualno mogli posluiti kao prethodnica protiv NOVJ na onim podrujima preko kojih se njemake snage povlae. Razmatrane su jo dvije toke. Prva je bila politiki problem koji e nastati s hrvatskim vlastima kad srpski etnici, kako se oekivalo, krenu na njen teritorij. Najprije je odlueno da e Glavni komandant za jugoistonu Evropu obavijestiti Vrhovnu komandu oruanih snaga a poslanik Neubacher ministarstvo vanjskih poslova o oekivanim potekoama, to je impliciralo da e ove vrhovne instance Reicha srediti stvar s vlastima NDH; kasnije je ta ideja naputena jer se smatralo da e, kad i ako njemako-sovjetske vojne operacije budu prebaene na teritorij NDH, problem etnika imati tek sporedno i isto vojno znaenje, te da e s njim lako rukovati i sam Glavni komandant jugoistone Evrope.83 Drugi je problem bio nai djelotvorniju metodu za daljnju kontrolu i komandu nad etnicima. Od nekog vremena u augustu etnici su u sjeverozapadnoj Srbiji bili pod komandom njemakog pukovnika von Jungenfelda, a oni u sjeveroistonoj i istonoj Srbiji pod generalom Arturom Mllerom, koji je pod sobom imao i 1. brdsku i 7. SS Prinz Eugen diviziju, te manje jedinice grupirane oko ove dvije divizije. Von Weichs je bio miljenja da bi vii SS i policijski voa za Srbiju (Behrends) bio najprikladnija osoba za tu funkciju; zapisnici sa sastanka kau da je u zakljuku general Behrends primijetio kako je ve ugradio (eingebaut) dovoljno jake odrede komandosa Sicherheitsdiensta u etnike jedinice, koji e s njima ostati. Nakon toga je glavni komandant kazao da ve sama ta injenica osigurava viem SS i policijskom vodi daljnje upravljanje etnikim formacijama.84 Nije jasno tko su bili ti SD komandosi i kako su regrutirani, niti je jasno da li su general Mihailovi i etniki komandanti znali za njihovu prisutnost i funkciju u etnikim jedinicama. Ti su odredi komandosa moda mogli pomoi da se etnici dre na liniji sve dok su Nijemci u Srbiji bili jaki i dok su mogli nametati svoju politiku s obzirom na razne etnike komandante. Ali potreba velikog i brzog pomicanja njihovih snaga, kako bi se suprotstavili opasnosti od

Crvene armije, dovela je do loma u mehanizmu njemake kontrole nad etnicima85 i Nijemci nisu mogli sprijeiti da se neki vani etniki komandanti, kao Keserovi i Rakovi, ne pokuaju nagoditi s Rusima nakon njihovog prodora duboko u Srbiju. Takoer se ne zna da li su ovi komandosi Sicherheitsdiensta ostali pridodani etnikim jedinicama i nakon njihovog povlaenja iz Srbije. Za razliku od nekih bosanskih, hercegovakih i sandakih, a ak i nekih etnika u Crnoj Gori, koji su se sporadino sukobljavali s Nijemcima, srbijanski etnici (osim Keserovia i Rakovia, te vrlo kratko Raia) nisu nikad okretali oruje protiv Nijemaca tokom preostalih mjeseci rata, ve su, naprotiv, nastavili s njima odravati kontakte, povremeno se uz njih boriti protiv NOVJ i primati od njih bar neto oruja i municije. 82 Mikrofilm br. T-501, rok 256, snimak 871; ibid, rola 257, snimak 187. Za dobar opis odnosa izmeu etnika i Strae od poetka oktobra 1944. u Srbiji pa do njihovog odvajanja poetkom januara 1945. u sjeveroistonoj Bosni i konane sudbine Strae vidi Solari, Druga strana bosanske Golgote. 83 Mikrofilm br. T-311, rola 194, snimci 45-47. 84 Ibid, snimak 46. Behrends je zamijenio Meyssnera u proljee 1944. 85 Ibid, snimak 562. U izvjetajima koje je slao svojim inozemnim predstavnicima u jesen 1944. general Mihailovi iz svojih vlastitih razloga ne spominje etniki poraz i bijeg iz Srbije. Slijedeeg proljea, u jednom saopenju Fotiu s datumom 15. aprila 1945, koje se, meutim, najvie bavi dogaajima u Srbiji iz prolog septembra i oktobra, Mihailovi je dao svoje vlastito tumaenje povlaenja: Da bi se izbegli neminovni sukobi sa sovjetskim trupama, do kojih bi neminovno dolo zbog ovakvih postupaka [on je ve ranije javio o njihovom neprijateljskom dranju prema etnikim trupama i o razoruanju nekih njihovih jedinica sa strane sovjetskih trupa], Vrhovna komanda Jugoslovenske vojske u otadbini naredila je povlaenje borbenih snaga iz Srbije, i to je jedino omoguilo partizanima da nametnu svoju vlast u Srbiji, po odlasku okupatora iz nje.86 86 Jovan onovi, Izvetaji enerala Mihailovia iz kraja 1943. i 1944. godine, str. 76. ak ni tako kasno Mihailovi nije htio priznati svojim prijateljima u inozemstvu to se zaista dogodilo, bojei se moda da bi saznanje o tome moglo jo vie nakoditi njihovoj djelotvornosti kod britanskih i amerikih vlasti a pred irokom javnou stvaranju podrke etnikoj stvari.

Ne moe se sa sigurnou znati u kojoj je mjeri Mihailovi, iako jo uvijek glavni zapovjednik, vrio direktnu kontrolu nad etnikim snagama u Srbiji koje su se suprotstavile napadu NOVJ poetkom septembra. Jedinice NOVJ su ga 11. septembra skoro zarobile, uslijedilo je odvajanje od glavnine trupa u Srbiji i povlaenje u Bosnu u vrijeme dok su drugi etniki komandanti i njihovi vojnici u borbi za ivot jo uvijek bili u Srbiji, a sve to teko da je povealo njegov ugled ili podiglo moral njegovih trupa. Postoji zaista obilje dokaza da je povjerenje izmeu Mihailovia i njegovih komandanata bilo ozbiljno poljuljano i da su obje strane bile veoma razoarane.87 Ali Mihailovia i njegove etnike primoralo je na povlaenje iz Srbije zdrueno djelovanje niza udaraca: porazile su ih divizije NOVJ, Crvena armija je razoruala neke etnike jedinice, nije bilo mogue nai modus vivendi sa Sovjetima, Nijemci su u Srbiji trpjeli poraze i stoga nisu mogli pomagati etnike. Njemaki obavjetajni izvjetaj od 19. oktobra 1944. sadri tvrdnje koje razotkrivaju etniku situaciju u Srbiji u to vrijeme: Titovi vojni uspjesi i njegovi sposobni vanjskopolitiki potezi oito su poveali osjeaj manje vrijednosti kod etnika. U postojeim okolnostima Tito zaista veini Srba mora izgledati kao glavni stub jugoslavenskog jedinstva. Tito, koji je uvijek bio politiki vjet, osobito na niim administrativnim razinama, i koji je svjesno zaobilazio komunistike parole, nesumnjivo je pod tim okolnostima stekao mnogo novih pristaa takoer i u Srbiji. Brojano smanjenje etnikih trupa koje su jo u Srbiji rezultat je ne samo nesumnjivo tekih gubitaka u borbi s Titovim partizanima tokom prolih tjedana, ve takoer i sve veeg dezertiranja. Ali tone brojke u tom smislu nisu nam na raspolaganju.88 87 Vidi posebno Mihailovieve izjave na suenju, osobito s obzirom na majora Raia i kapetana Neka Nedia. The Trial od Draja Mihailovi, str. 252, 258-259. Vidi takoer Banovi i Stepanovi u Politici, 8. i 9. augusta 1962. 88 Mikrofilm br. T-311, rola 194, snimak 563. formulacija sposobni vanjskopolitiki potezi nesumnjivo predstavlja aluziju na Titov sporazum sa sovjetskom komandom o ulasku sovjetskih snaga na jugoslavenski teritorij zbog operacija protiv Nijemaca, sporazum koji je rukovodstvoNOP shvaalo prvim formalnim priznanjem njihovog reima od strane jednog Saveznika. To rukovodstvo se nadalo da e im ovo priznanje sa sovjetske strane pomoi da se odupru britanskom pritisku da im se dozvoli iskrcavanje trupa na jugoslavenskoj obali, barem utoliko to e Britanci morati najprije traiti njihovu dozvolu. Vidi npr. olakovi, Zapisi i% oslobodilakog rata, V, 302. Praktino sve one etnike jedinice kojima je uspjelo da se izvuku nalazile su se krajem oktobra na putu u Sandak. Jedinu iznimku predstavljale su jedinice kapetana Rakovia koji je u razdoblju od neka dva tjedna suraivao s Crvenom armijom i borio se protiv Nijemaca na podruju aka. Ali nakon razmatranja sovjetskog ultimatuma da poloe oruje ili da preu pod komandu marala Tita, te su jedinice sredinom novembra takoer odluile da krenu prema Sandaku.89 Gubitak Srbije bio je nepopravljiv za etniki pokret i za generala

Mihailovia osobno. Srbija je bila ono mjesto gdje su etnici pod Mihailovievim vodstvom zapoeli kao organizirana, oruana grupa s grandioznim oekivanjima, gdje su se u jesen 1941. reorganizirali kao slubena vojska izbjeglike vlade i stekli oduevljenu podrku Britanaca, kojoj je uslijedio uspon Mihailovia kao svjetske figure, gdje su prvi puta formirali svoju vojnu i politiku strategiju prema okupacionim silama, kvislinkim reimima i svojim suparnicima partizanima, gdje je njihova politika organizacija bila najjaa i gdje su u stvari nakon sredine 1943. organizirali i zadrali neku vrstu vlade u sjeni pod okupacionim reimom,90 gdje su jo u augustu 1944. imali svoje glavne snage i gdje su jo i u ljetu 1944. mogli nai stanovitu podrku u narodu.91 89 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimci 1116, 1201-1211, 1303-1304. 90 Njemake vojne vlasti priznale su u nekim svojim izvjetajima da su Mihailovievi etnici u Srbiji imali neto to je u stvari vrijedilo kao vlada u sjeni. Vidi npr. izvjetaj naelnika taba glavnog komandanta jugoistone Evrope generala Wintera, od 5. jula 1944, u ibid, rola 195, snimci 788-791; vidi i komentare iz marta 1945. biveg naelnika taba vojnog zapovjednika Srbije, generala von Geidtnera, o zavrnom izvjetaju o njemakoj vojnoj upravi u Srbiji, u mikrofilmu br. T-501, rola 260, snimak 424. Ali srpsko puanstvo, narod poznat po svojoj politikoj otroumnosti, pronicavosti i jakom antinjemakom stavu, sve je vie privlaila strana NOP, dijelom zbog onoga za to su partizani bili i kako su se za to borili, a dijelom i zbog toga to su predstavljali jedinu alternativu. Nema sumnje da su etniki porazi u septembru i oktobru 1944. osvjedoili mnogo vie ljudi u Srbiji da je NOP pobjednika strana. Sad je izgledalo jasno da su etnici inferiorni NOVJ, brojem, naoruanjem, rukovoenjem, vezama sa Saveznicima i borbenom sposobnou. Razlika izmeu dvije strane s obzirom na borbenu sposobnost jezgrovito je sumirao general August Winter, naelnik taba glavnog komandanta jugoistone Evrope, u svom izvjetaju Drugoj oklopnoj armiji, datiranom 2. oktobra 1944: Prema dosadanjem iskustvu, formacije Drae Mihailovia nikad se nisu pokazale kao efikasna protutea Titovim snagama.92 ini se, zaudo, da ni Mihailovi niti komandanti etnikih trupa u Srbiji nisu shvatili veliinu i implikacije svog poraza. Kreui se prema Sandaku, oni su oito vjerovali da se kreu smjerom na kojem e se s vremenom sastati s trupama zapadnih saveznika koje dolaze s mjesta iskrcavanja na dalmatinskoj ili crnogorskoj obali, te da e se s njima pobjedonosno vratiti u Srbiju. To se iskrcavanje nije, naravno, nikad ostvarilo i egzodus iz Srbije bio je u stvari prva faza na etnikom putu do potpunog unitenja. 91 Njemaki obavjetajni izvjetaj od 11. jula 1944. kae da iza etnika u Srbiji stoji oko 90% stanovnitva; istim brojem slui se i von Weichs u svom izvjetaju Hitleru 22. augusta 1944. U oktobru 1944. kapetan Rakovi je u svojim razgovorima sa sovjetskim komandantima u Srbiji tvrdio da etnici imaju iza sebe oko 80% naroda u Srbiji. Vidi mikrofilm br. T-311, rola 195, snimci 733, 961; rola 189, snimci 1237.

LUKAEVI SE OTCJEPLJUJE OD MIHAILOVIA Smjenjivanje Purieve vlade u maju 1944, a s njom i smjenjivanje generala Mihailovia s poloaja ministra vojske, mornarice i vazduhoplovstva, moralo se odraziti na budue vojno dranje i svrstavanje etnikih snaga izvan Srbije kojih se nije direktno ticala predstojea bitka za glavno etniko uporite. Major Lukaevi, komandant etnikih snaga u Sandaku, potpukovnik Ostoji, komandant etnikih snaga za istonu Bosnu, potpukovnik Baovi, komandant etnikih snaga za Hercegovinu, kao i potpukovnik Pavle Novakovi i kapetan Krivoi, pokuavali su na svoju ruku radijom stupiti u dodir sa saveznikim snagama u Italiji. Kad u tom nisu uspjeli, uputili su 12. augusta pismo brigadnom generalu Macleanu, efu britanske vojne misije pri Vrhovnom tabu NOV i POJ, molei da ih se dovede u dodir s Vrhovnom saveznikom komandom za Sredozemlje u svrhu postizavanja sporazuma za zajedniku borbu protiv neprijatelja. Posebno su traili da se zakljui privremeni pakt o nenapadanju s Narodnooslobodilakom vojskom Jugoslavije dok se ne sklopi njihov sporazum sa Vrhovnom saveznikom komandom. Traili su da se kopija njihovog pisma poalje kralju Petru, te da im se omogui kontakt s jugoslavenskom izbjeglikom dadom. 92 Ibid, rola 194, snimak 149. Nakon odgovarajueg razmatranja britanske su vlasti u Italiji obavijestile narala Tita o tom prijedlogu. Tito nije odbio etniki prijedlog, ali inzistirao je da se etniki komandanti stave pod njegovo zapovjednitvo te da trebaju pokrenuti izravne razgovore s komandantom Prvog korpusa NOVJ.93 Izgleda, meutim da ni britanske vojne vlasti niti jugoslavenska izbjeglika vlada nisu poslale odgovor na Lukaevievo pismo, ili ako su Britanci odgovorili da je njihov odgovor bio neobavezan. Prvih dana septembra su se Lukaevi, Ostoji i Baovi oito sloili da izdaju proglas narodu, u kojem bi objasnili razloge zbog kojih planiraju otpoeti s aktivnom borbom protiv neprijatelja. ini se da je .Lukaevi sam sastavio i izdao proglas u ime sva tri komandanta, ali je uskoro ustanovio da su Ostoji i Baovi promijenili svoje miljenje i da se ne dre dogovora, iako izgleda da je Baovi odredio da se neke njegove jedinice pridrue Lukaeviu.94 Za Lukaevia je kocka bila baena. Odluio je da ide naprijed i bez sporazuma s Britancima ili kontakta s jugoslavenskom izbjeglikom vladom ili privremenog primirja s NOVJ, te bez podrke Baovia i Ostojia. Naredio je svojim trupama koje su brojale oko 4.500 ljudi da krenu prema junoj Hercegovini i 22. septembra napao je jedinice njemake 369. pjeadijske divizije (hrvatski legionari). Zauzeo je neka mjesta i zarobio nekoliko stotina vojnika.95 Mihailovi nije gubio vremena da Lukaeviu oduzme komandu i zahtijevao je d svojih ostalih komandanata da suzbiju Lukaevievu aktivnost.96 Podozrijevajui da bi Lukaevi mogao pokuati stei vrsto uporite u junoj Hercegovini i na obali kako bi bio u

stanju doi u dodir s britanskim ekspedicionim snagama kojima se nadao, rukovodstvo NOVJ je odluilo da se mora napasti. Bilo kakvo povezivanje izmeu Lukaevia i Britanaca kojima partizani usprkos tijesnoj suradnji i dalje nisu potpuno vjerovali moglo je dovesti do neugodnih politikih i vojnih potekoa za NOP. Jedinice NOVJ su napale Lukaevieve snage 25. septembra iz unutranjosti i u roku od par dana zauzele etniko porite Bileu, a zatim napredovale prema junoj Hercegovini gdje su temeljito porazile Lukaevieve snage. Lukaevi se je s nekoliko stotina ljudi iz svoje potuene vojske koji su mu jo preostali, povukao najprije u unutranjost Hercegovine i napokon na podruje Foe u jugoistonoj Bosni.97 93 Niz britanskih dokumenata koji se bave ovim predmetom, ukljuujui i kopiju pisma etnikih komandanata, nalazi se pod brojem F. O. 371/44262, R13201/8/92. Kapetan Krivoi je 24. septembra 1944. stigao u Bari s grupom drugova u malom brodiu. Ispitivale su ga saveznike vojne vlasti i molio je pomo za Lukaevievu grupu, ali je njegova misija ostala bez ikakvog praktinog rezultata. Vidi F. O. 371/44280, 18689/11/92. 94 Lukaeviev pokuaj da djeluje samostalno u potpunosti se razmatra u Pajovievom lanku -formiranje etnike nezavisne grupe nacionalnog otpora. Jedan od specijalnih izvora informacija kojim se posluio Pajovi su prijepisi ispitivanja koje su nakon Lukaevievog hapenja izvrile jugoslavenske policijske vlasti, iako Pajovi kae da taj izvor treba koristiti s rezervom, jer je Lukaevi nastojao da se obrani, a ne da govori istinu. 95 Ibid, str. 62-64, 67-68. 96 Ibid, str. 60-62; mikrofilm br. T-311, rola 189, snimak 1137. Obavjetajni njemaki izvjetaj od 2. okttobra 1944, sluei se pouzdanim izvorom kae: Draa Mihailovi izriito ne odobrava neprijateljski stav /ih etnika prema Nijemcima. Vidi mikrofilm br. T-311, rola 194, snimak 105-106. Posljednjih dana oktobra, sporazumno s Titom, nekoliko se britanskih jedinica iskrcalo na podruju Dubrovnika i ubrzo nakon toga rasporeene su s jedinicama NOVJ u Crnoj Gori za borbu protiv njemakog 21. brdskog korpusa koji se povlaio iz Albanije i dijela Crne Gore. Poetkom decembra jedna od tih britanskih jedinica prodrla je duboko u Hercegovinu i dola do Bilee. Lukaevi je konano doao u priliku da stupi u kontakt s Britancima, ali njegovi pokuaji nisu uspjeli i jedinice NOVJ su ga zarobile.98 Baovi i Ostoji ne samo da nisu sudjelovali u Lukaevievim akcijama protiv Nijemaca u septembru, ve nisu pokuali stupiti u dodir s britanskim snagama ni kod Dubrovnika ni drugdje. Uinili su nekoliko neefikasnih pokreta ne bi li izili iz beznadne situacije u kojoj su se, kao i etniki komandanti svugdje, nali u tom asu, ali su na kraju ostali gdje su i bili.99 97 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimci 1139, 1305.

98 Pajovi, Formiranje etnike nezavisne grupe nacionalnog otpora, str. 70. Lukaeviu je zajedno s grupom drugih etnikih vojnih i politikih voda Vrhovni vojni sud u Beogradu sudio od 28. jula do 9. augusta 1945. Proglaen je krivim zbog toga to je bio jedan od vodeih vojnih komandanata etnikog pokreta, to je vodio vojne operacije protiv Narodnooslobodilake vojske, zbog kolaboracije s neprijateljem i zbog raznih drugih ratnih zloina. Osuen je na smrt, a osuda je izvrena 14. augusta 1945. Vidi Suenje lanovima rukovodstva organizacije Dra%e Mihailovia, str. 25-27, 136-138, 549-551, 562-564. 99 Prema poruniku Lalichu, efu jedinice za spaavanje amerikih avionskih posada pri etnicima, Baovi je rekao Mihailoviu da ga u Bari zove general Masterson (iz SOE), ali Lalich je to provjerio u Bariju i saznao da je Baovieva tvrdnja neistinita. Baovi je (takoer prema Lalichu) elio da se ukrca kao slijepi putnik u jedan od aviona kojim su spaavani ameriki avijatiari. Lalich je takoer izvijestio da je potpukovnik Ostoji elio uspostaviti direktnu vezu s Britancima u Italiji i ak je Lalichu dao u tu svrhu posebnu ifru, ali se nakon par dana predomislio i povukao je. RG 226, OSS-dokument br. XL 5727, str. 6. Privid jedinstva meu etnikim snagama (koje nikad nije karakteriziralo jedinstvo) brzo je nestajao i komandanti su sve vie teili tome da djeluju na svoju ruku, ve kako su im okolnosti i njihovo vlastito prosuivanje nalagali. Neke trupe, naroito one pod komandom ujia i Jevevia, kao i veliki dio snaga u istonoj Bosni, nastavile su kolaborirati s Nijemcima protiv NOVJ. Ostali su tek ekali, kretali se uglavnom po istonoj Bosni, nesigurni to da rade ili to da oekuju. Pukotine koje su se pojavile u komandnom kadru nastavile su se iriti pod obeshrabrujuim udarcima dogaaja koji su se nizali jedan za drugim. ini se da je samo Mihailovi jo vjerovao da e spasenje napokon doi sa zapada. Drao se grevito tog vjerovanja, dijelom zbog toga to je bio uvjeren da mora doi do kavge izmeu zapadnih Saveznika i Sovjetskog Saveza u zavrnoj fazi rata, kad e se njihovi suprotni dugoroni politiki ciljevi i interesi sudariti, a dijelom zbog savjeta koji mu je dao pukovnik McDowell, koji je u etnikom glavnom tabu ostao do 1. novembra. U meuvremenu, znao je da mora zadrati to vie moe od teritorija koji je jo bio pod etnikom kontrolom. To je bio onaj razlog zbog kojeg je naredio povlaenje u sjeveroistonu Bosnu, na podruje gdje su etnici jo uvijek bili prilino jaki i gdje je hrane bilo relativno obilno to je bio vaan motiv jer se pribliavala jo jedna zima. Ali najgore je tek trebalo doi s dogaajima koji e u mjesecima martu, aprilu i maju 1945. dovesti do odluke. GLAVA DVANAESTA Posljednji mjeseci Kako se jesen 1944. bliila svom kraju, Mihailoviev poloaj postajao je .ista vrlo ozbiljan. On je s neto svojih trupa urno izaao iz Srbije, a onda je i Dsljednjim svojim srbijanskim snagama izdao nareenje da se povuku u indak, koji je smjeten centralno i dozvoljava pomak u nekoliko pravaca, ali je drugih razloga bio potpuno neprikladan kao

mjesto zastanka. U prvom redu, :tnici su se povlaili zajedno s njemakim snagama ili na boku njemakih snaga, :kih iz Srbije, a nekih na putu iz Grke, Albanije i Crne Gore; kad Nijemci renu dalje, etnici e biti krajnje ugroeni od NOVJ. Pored toga, savezniki su Dmbarderi esto napadali gradove uzdu vanih komunikacijskih linija koje su jdile kroz Sandak, pa iako su njihov cilj predstavljale njemake trupe u svlaenju, udarali su i po etnikim formacijama. Mihailovi je naredio da se bjegavaju vei gradovi, ali u skladu s jednim sporazumom koji je nedavno bio dopljen s Nijemcima, etnici su trebali pomagati njemakim trupama u svlaenju sve dok one ne dou do Sarajeva. Drugi razlog od velike vanosti bilo je pribliavanje zime i problem opskrbe etnikih snaga. Sandak je bio podruje s nedovoljno hrane. Crna Gora u koju je potpukovnik urii pozvao srbijanske etnike bila je to jo vie. S druge rane, sjeveroistona Bosna je bila plodno podruje i pretpostavljalo se da bi mogla zbrinuti hranu za etnike. Mihailovi je na svom suenju posvjedoio da je opskrba bila vaan razlog kad je svojim trupama naredio da iz Sandaka krenu rema sjeveroistonoj Bosni.1 1 The Trial of Draja Mihailovi, str. 260 - 261. Kao to smo vidjeli Mihailovia je njegov predstavnik u Kairu, Mladen ujovi, energino nagovarao da koncentrira svoje trupe na jednom ili dva podruja koja je smatrao sigurnim - da ih zatim zadri tamo dok eka na pretpostavljenu promjenu politike zapadnih Saveznika u prilog etnicima, promjenu za koju se pretpostavljalo da e velikim dijelom biti uvjetovana sposobnou etnika da izdre u meuvremenu. ini se da je Mihailovia takoer zanimalo da koncentrira svoje snage u sjeveroistonoj i na sjeveru srednje Bosne u svrhu lake kontrole, a vjerojatno i da ima na raspolaganju veliku vojsku za svaki manevar koji bi kasnije elio uiniti. Zbog toga je poetkom oktobra naredio i etnikim snagama pod komandom majora Vranjeevia (procijenjenim na oko deset tisua ljudi) da iz sjeverozapadne Bosne i doline Vrbasa krenu na sjever srednje Bosne, to jest prema dolini rijeke Bosne.2Kasnije je naredio i crnogorskim etnicima (Crnogorskom dobrovoljakom korpusu) pod uriievom komandom da mu se pridrue u sjeveroistonoj Bosni. 2 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimci 991, 1141. Mihailovi je imao jo jedan oito vaan razlog nareujui koncentraciju svih etnika u sjeveroistonoj Bosni, a taj je bio da su lokalni etnici imali dobre odnose s Nijemcima i donekle ak s hrvatskim kvislinkim vlastima. Mihailovi u toj fazi nije elio imati neprilike s Nijemcima ve je vie volio nastaviti suradnju s njima kako bi pribavio oruje i municiju za borbu protiv NOVJ. Takoder je u njemakom interesu bilo da se nastavi suradnja, dijelom zbog pomoi koju su mogli dobiti od etnika protiv partizana, koji su to jai postajali to opasniji Nijemcima, a dijelom i zbog etnike pomoi u odravanju kontrole nad komunikacijskim linijama na pravcu povlaenja izmeu Sarajeva i Bosanskog Broda, koji je veim dijelom puta iao usporedno s rijekom Bosnom. Gotovo sve njemake trupe na

povlaenju iz Grke, Albanije, jugoslavenske Makedonije i Crne Gore, tokom jeseni i zime 1944 1945. pa sve do aprila prole su kroz komunikacijsko vorite Sarajevo prema sjeveru do Bosanskog Broda. Tako je tokom ovog perioda ekanja na dolazak svojih formacija u sjeveroistonu Bosnu, Mihailovi odrao kontakt s Nijemcima, posredno preko nekih svojih komandanata, a ponekad i neposredno, pribavljajui od njih neto oruja i municije, a njegove su se jedinice nastavile boriti protiv NOVJ, bilo u kombinaciji s Nijemcima, bilo samostalno. Meutim je istovremeno vodio i drugu politiku, pokuavajui ponovno stei priznanje zapadnih Saveznika, tako da svoje snage moe prevesti pod njihovu komandu, dobiti njihovu vojnu i politiku podrku, te zapoeti borbu s Nijemcima. DALJNJI POKUAJI PRIBLIAVANJA SAVEZNICIMA U poruci od 13. novembra 1944. koju je generalu Wilsonu, Vrhovnom saveznikom komandantu Sredozemlja, poslao preko dra ivka Topalovia, svog predstavnika u Italiji, Mihailovi je ponudio da e sve svoje trupe za koje je tvrdio da imaju oko 50.000 ljudi prevesti pod komandu generala Wilsona i izrazio je svoju spremnost da se lati bilo kojeg zadatka koji bi mu bio odreen na Balkanu ili na bilo kojem drugom ratitu. Vrijeme u koje je podnesen ovaj apel a doao je manje od dvije sedmice nakon to je pukovnik McDowell iz etnikog glavnog taba otiao u Italiju - nagovjetava da je Mihailovi, koji je u McDowella polagao velike nade, pretpostavljao da jeMcDowell s uspjehom pokrenuo njegov plan za promjenu politike zapadnih Saveznika u smislu pruanja jake pomoi etnicima. Mihailovi se vjerojatno nadao da e svojom porukom potkrijepiti McDowellove napore. U tome se je razoarao, ali kad je kratko nakon toga Wilsona zamijenio feldmaral Harold Alexander, Mihailovi se ohrabrio i opet pokuao. Prema Topaloviu, Mihailovi je Alexandera smatrao svojim prijateljem. Po Mihailovievom nalogu Topalovi je 29. novembra poslao Alexanderu memorandum, traei da se Mihailovieve trupe u tom pismu procijenjene na oko 55.000 do 57.000 ljudi stave pod savezniku komandu i upotrijebe pri hvatanju i unitavanju nekih 40.000 Nijemaca na povlaenju iz Grke i Albanije koji su se nagomilali na podruju Skadarskog jezera u sjevernoj Albaniji.3 Ali Alexander se, kao i njegov prethodnik, nije pomuio ni da potvrdi primitak Mihailovieve poruke. Prema sada jasnoj politici Saveznika koji su pomagali Tita i NOVJ, nikakav oblik suradnje s etnicima nije dolazio u obzir; ini se da je samo Mihailovi ustrajao u nadi da e Saveznici preispitati ovu svoju politiku. 3 Za tekst poruka koje je Mihailovi preko Topalovia uputio generalu Wilsonu i feldmaralu lexanderu, vidi Topalovi, Posljednji pokuaj. Pod postojeim okolnostima Saveznike je malo zanimalo to se dogaa s jemakim trupama na podruju Skadarskog jezera, a na vanim podrujima Mihailovi im nije bio u stanju pomoi. Alexander je jo uvijek gajio neodreene nade da e se probiti dolinom rijeke

Po i kroz sjevernu Italiju, dovoljno brzo da preko Slovenije stigne do Bea prije Rusa.4 Ali njemaka se obrana u Italiji pokazala kao vrlo vrsta, i kad saveznike snage jednom stignu do Slovenskog primorja, pomo je mogla doi samo od Tita a ne od Mihailovia ije su snage bile u Sandaku i Crnoj Gori, nekih 450 kilometara na jugoistoku.5 4 Alexander, str. 138, 151. 5 Osim toga je general Trifunovi, koji je zapovijedao srbijanskim etnicima koji su se prebacili u indak, rekao i samom Mihailoviu: Ovo su izbeglice, sa njima se nita ne moe. The Trial of Dra^a ihailovi, str. 260. Nije udo da je s obzirom na poloaj etnika Mihailoviev optimizam poeo splanjavati. Krajnji neuspjeh njegovih apela Wilsonu i Alexanderu, te McDowellova nemo da u Washingtonu doe do nekog rezultata, odraavaju se, ini se, i u Mihailovievoj poruci od 5. decembra 1944. njegovim predstavnicima u inozemstvu. U narodu vlada veliki strah da e komunisti zavladati cijelom Jugoslavijom, kae se u poruci. Jedini spas oekuje se od Amerikanaca i Engleza. Meutim oni se ne iskrcavaju i to stvara u narodu veliku depresiju.6. Od Fotia iz Washingtona stigao je odgovor (s datumom 15. decembra 1944) koji je obeshrabrujui i eli ohrabriti: U ovim tekim trenucima, najsrenije reenje za vas i vae hrabre borce bilo bi, da budete stavljeni pod savezniku komandu i sa njima zajedno uestvujete u konanoj borbi za osloboenje otadbine. Ovo na alost izgleda da je nemogue postii. Zato smatram da bi bilo od presudne vanosti za vas da ostanete u zemlji i da prilagodite vau aktivnost prilikama, i da izbegavate svaki sukob sa Rusima. Va eventualni odlazak iz zemlje bio bi odmah do krajnosti iskorien od naih neprijatelja, koji bi kroz njihovu propagandu pretstavili tu injenicu kao dokaz vaeg izdajstva. Srpski narod bi se oseao naputen i bez voe; dok bi Vae ostajanje u zemlji pretstavljalo simbol njegove nesalomive volje da se odupre nametnutoj vlasti partizana i njihovih neeljenih voa. To bi narodu sluilo za potstrek u odluci da se bori do kraja za svoja prava: da sam odluuje o svom opstanku i sudbini. Bilo bi od velike koristi ako bi mogli udesiti da se jedna grupa intelektualaca izvue iz zemlje da nas potpomognu u naoj aktivnosti medu naim prijateljima.7 6 Jovan onovi, Izvjetaji generala Mihailovia iz kraja 1943. i 1944. godine, str. 66. 7 Ibid, str. 66 - 67. Ovo je jo jedna od brojnih ironija drugog svjetskog rata u Jugoslaviji, naime to da je Foti, jedan od najodanijih Mihailovievih sljedbenika, a nakon smjenjivanja Purieve vlade najvaniji i najsposobniji predstavnik Mihailovia i velikosrpskih snaga u inozemstvu, u najboljoj namjeri savjetovao Mihailoviu da uini upravo ono to mu je kradomice, naravno

iz sasvim drugih razloga, poela neto malo kasnije savjetovati i sluba sigurnosti NOP to jest, da ostane u zemlji. NASTAVAK KOLABORACIJE S NIJEMCIMA etnici bi nesumnjivo bili vrlo rado odbacili kolaboraciju s Nijemcima da su mogli sklopiti neku zadovoljavajuu pogodbu sa zapadnim Saveznicima ili ak sa Sovjetima. Budui da niti jedna od tih mogunosti nije bila otvorena, kolaboracija s Nijemcima je nastavljena. Mogu se posebno identificirati dva etnika oficira koja su odravala neke kontakte ili sklapala pogodbe s Nijemcima krajem 1944: pukovnik Gojko Borota, komandant etnikog korpusa na podruju Sarajeva i major Jevenijevi iz etnike vrhovne komande. Mogu se indentificirati stanovite etnike jedinice koje su nabavljale municiju od Nijemaca i druge koje su se po njemakom nareenju borile protiv NOVJ. Posljednjih tjedana prije potpunog njemakog povlaenja iz Jugoslavije dolo je i do drugih etniko-njemakih dodira. U radioporuci od 13. oktobra 1944. koju je uhvatila njemaka radio-sluba, etnika komanda za podruje istone Bosne obavijestila je Borotu da njene jedinice dobivaju municiju od Nijemaca.8 U jednoj drugoj uhvaenoj poruci istonobosanske komande Vrhovnoj komandi, datiranoj 28. oktobra, kae se da je pukovnik Borota, budui da su mu zalihe municije bile iscrpljene, dobio doputenje da doe u dodir s Nijemcima i da su Nijemci obeali vee isporuke oruja i municije ukoliko etnika Vrhovna komanda poalje jednog od svojih zastupnika da dogovori uvjete.9 Vrhovna komanda smjesta je posluala ovaj prijedlog; izvjetaj komande njemake Grupe armija F od 3. novembra kae da je major Jevenijevi iz etnike Vrhovne komande pregovarao s oficirima Grupe armija F, te da je postignut sporazum u slijedeim tokama: 1) etnici e pratiti i pomagati njemake trupe koje se povlae iz Grke prema Sarajevu. 2) U sluaju da Jugoslavija bude preputena Rusima, etnici e nastaviti mar s Nijemcima. Ako, u drugu ruku, zapadni Saveznici interveniraju u Jugoslaviji, etnici koji e zbog slabih zaliha zavisiti o njemakom snabdijevanju, obeavaju da nee krenuti prema obali ve e ostati na podruju Sarajeva i boriti se protiv partizana. 3) Pristajui na njemake uvjete za pregovore etnici su obeali Nijemcima da e pustiti sve pripadnike njemakih oruanih snaga koje dre u zarobljenitvu. (Njih je bilo 20 oficira i oko 300 podoficira i vojnika, vjerojatno pripadnika 369. pjeadijske divizije, koje su zarobile jedinice majora Lukaevia u septembru 1944). Izvjetaj zavrava rijeima: Komandna mjesta u Sarajevu trebaju primijeniti krajnju vjetinu u pregovorima i najjai vojni pritisak da sprijee zaokret (Abschwenken) Drae Mihailovia.10 8 Mikrofilm br. T-311, rok 189, snimak 1033. 9 Ibid, snimak 1109; The Trial of Dra^a Mihailovi, str. 266 - 267, 280 - 281, 299 - 300. 10 Mikrofilm br. T-311, rola 196, snimci 264 - 265. Izgleda da je nekoliko motiva pobudilo njemaku elju za ovim sporazumom s etnicima. Jedan od njih bila je nedavna antinjemaka aktivnost etnikih snaga pod

Keseroviem, Rakoviem i (u vrlo maloj mjeri) Raiem u Srbiji, koji su na kratko vrijeme bili okrenuli oruje protiv Nijemaca i pokuali, ako bez uspjeha, da postignu nagodbu sa sovjetskim snagama. Izvan Srbije, neki etniki komandanti poput Lukaevia takoer su poveli u septembru borbu protiv Nijemaca, kao u Hercegovini, a Nijemci su iz radio-poruka uhvaenih u oktobru znali da Lukaevi, a takoer i urii u Crnoj Gori, nagovaraju etnike da zapodjenu borbu s Nijemcima, te da na taj nain utjeu na javno miljenje u Engleskoj i Sjedinjenim Amerikim Dravama u korist etnika.11 Ali budui da je Nijemcima bila potrebna svaka pomo koju su im etnici protiv NOVJ mogli pruiti, ili su bar htjeli osigurati da ovi ostanu neutralni sve dok snage Grupe armija E na povlaenju iz Grke i snage s drugih podruja Balkana ne dou na podruje Sarajeva bili su voljni da do neke granice plaaju etnicima u oruju i municiji. Otprilike u isto vrijeme Nijemci su odaslali svog agenta Strkera da se sastane s Mihailoviem, bez sumnje zbog istog cilja da se Mihailovi i etnici ne okrenu protiv Nijemaca.12 Budui da im nikakav drugi pravac nije bio otvoren i budui da su zavisili o Nijemcima za svoje vojne potrebe, etnici su tako nastavili kolaborirati s njima sve do polovice aprila 1945. 11 Ibid, rola 189, snimak 1302. 12 The Trial of Dra^a Mihailovi, str. 265 - 266. Osim uhvaenih radio-poruka izmeu etnikih komandi i drugi njemaki izvori daju obavjetenja o njemako-etnikoj kolaboraciji u Bosni tokom posljednjih mjeseci 1944. Izvjetaj o situaciji u jugoistonoj Evropi od 26. oktobra 1944. kae da je njemaka 1. brdska divizija (koja je nakon gubitka Srbije bila prebaena u sjeveroistonu Bosnu sa tabom u Bijeljini) uspostavila pripremni dodir s etnikim snagama na tom podruju.13 29. novembra je njemaka borbena grupa Brko izvijestila (uslijed nekih protesta lokalnih ustakih vlasti) da je do tog vremena isporuivala etnicima samo onoliko municije koliko su razumno mogli upotrijebiti u zdruenim operacijama, mislei na operacije protiv 14 NOVJ. Izvjetaj Einsatzgruppe njemake Sicherheitspolizei i Sicherheitsdienste za Hrvatsku, mjesec dana kasnije, kae da su etnike grupe koje su se povukle iz Srbije preko Sandaka sada uglavnom smjetene izmeu Viegrada i Zvornika u istonoj Bosni, te da se bore protiv lokalnih komunistikih odreda, dijelom na svoju ruku, a dijelom kad ih u akciju pokrene Wehrmacht. U istom se izvjetaju (od 28. decembra) kae da je Mihailovi odobrio upotrebu etnikih formacija na srbijanskoj strani Drine, ali da ih je teko odravati i snabdijevati orujem i municijom.15 To se vrlo vjerojatno odnosilo na grupe komandosa koje su uvjebavali etnici u jednoj od njih je bio neki Gaparovi (poznat i kao Gara) koji je bio agent Gestapoa.16 Veinu komandosa pohvatala je UDBA ubrzo nakon to bi preko Drine preli u Srbiju, jer je upotrebljavala radio-stanicu o kojoj e kasnije biti vie rijei - koja se je identificirala kao etnika i imala vezu s najmanje jednom grupom da pomogne planirati ulazak u Srbiju. Samo je nekoliko etnikih komandosa stiglo na svoja odredita, a kasnije su bili pohvatani i ubijeni. Meu njima je bio i bivi etniki komandant Beograda kapetan Saa Mihajlovi.17

13 Mikrofilm br. T-501, rola 257, snimak 235. 14 Ibid, snimak 1076. 15 Mikrofilm br. T-311, rola 196, snimak 491; vidi takoer Oslobodilaki rat, II, 444448. 16 U to je vrijeme etnika Vrhovna komanda takoer ozbiljno razmiljala i o potpunoj reorganizaciji etnikog podzemlja u Srbiji. U jednom dugakom memorandumu (nedatiranom, ali napisanom oito u novembru 1944) pod naslovom Projekt za akciju u Srbiji, navode se zanimljive pojedinosti. Vidi Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, etniki dokumenti, reg. br. 11/2 - 1, kutija 11. Pritisak neodlonijih problema onemoguio je ak i pokuaj provoenja ovih planova. ak i dok je pokuavao da se vrati u milost zapadnih Saveznika nastavljajui na mahove kolaboraciju s Nijemcima, Mihailovi je marljivo planirao svoje vlastite operacije, a nekoliko njih je i izvrio. Jedan od planova koji se nikad nije ostvario, ali o kojem se od kraja septembra 1944. na dalje prialo prilino dugo, bio je da pomou lokalnih etnikih snaga u sjeveroistonoj Bosni, pod njegovom izravnom komandom, otme to podruje jedinicama Treeg korpusa NOVJ.18 Drugi plan, koji je pokuao izvriti, bio je da se zauzme Tuzla, najvaniji grad u sjeveroistonoj Bosni, koju su sredinom septembra 1944. jedinice NOVJ otele od hrvatskih kvislinkih snaga. Za ovu operaciju, koju su poduzeli posljednjih dana decembra, etnici su takoer upotrijebili Prvi srpski jurini korpus (sastavljen od bive Srpske dravne strae i Granine strae) koji je poetkom oktobra preao pod etniku komandu. Zauzeem Tuzle etnici bi zbrinuli hranu, sol, municiju i smjetaj za zimu, a ne manje vana bio bi velik psiholoki uinak na demoralizirane trupe, kao i propagandne prednosti kod kue i na Zapadu.19 Napad nije uspio, a poslije toga uslijedile su meusobne optube izmeu pravih etnika i bivih pripadnika Strae, pri emu je svaka strana okrivljavala onu drugu da se nije dobro borila.20 17 The Trial of Dra^a Mihailovi, str. 270 - 282. Banovi i Stepanovi, u Politici od 20 22. augusta 1962. Vidi takoer Suenje Hanovima rukovodstva organizacije Dra^e Mihaiiovia, str. 246 249. 18 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimci 931, 1141. 19 Oslobodilaki rat, II, 448 - 450; Banovi i Stepanovi, u Politici od 16. augusta 1962. 20 Solari, str. 32 - 35. Uslijed te svae pripadnici bive Srpske dravne strae napustili su etnike i vratili se Nijemcima. Do 10. januara 1945. ve ih je oko 3.000 bilo u Slavonskom Brodu oekujui transport, a druge 2.000 dole su za manje od tjedan dana kasnije.21 Nijemci su veinu njih

prebacili u Austriju i poslali ih na rad kao radne bataljone dodijeljene Organizaciji Todt. Ali budui da su Nijemcima bile potrebne i pomone snage, dopustili su da se neki oficiri i oko 1500 vojnika iz tih formacija prebace na podruje Slovenskog primorja, gdje su mogli slobodno izabrati da se pridrue ili Srpskom dobrovoljakom korpusu ili etnikim jedinicama ujia i Jevevia.22 Mihailoviu, koji je kasnije opisao jedinice formirane od Srpske dravne strae kao najneborbenije trupe na svetu, izgleda nije bilo ao da odlaze.23 Prema partizanskim izvorima, Mihailovi je bio vrlo potiten zbog poraza kod Tuzle koji je pogorao napetost u etnikom vojnom i politikom rukovodstvu, to je oito djelovalo tako da je postao prijemiviji za neke planove koje je sluba sigurnosti NOP snovala njemu i njegovim snagama.24 21 Ibid, str. 35 - 38; mikrofilm br. T-501, rola 266, snimci 537, 575. 22 Karapandi, str. 400 - 401. 23 The Trial oj Dra^a Mihailovi, str. 262. 24 Banovi i Stepanovi, u Politici od 16. i 17. augusta 1962. Usprkos beznadnosti svog vojnog i politikog poloaja, Mihailovi je proveo neko vrijeme u januaru 1945. skicirajui plan za reorganizaciju Jugoslovenske vojske u otadbini, na liniji onog plana koji je najprije izradio poetkom 1939. (i podnio svojim vojnim starjeinama) po kojem bi trebale postojati zasebne nacionalne vojske ujedinjene pod jedinstvenom komandom u Jugoslavensku vojsku. Ovaj novi plan (koji je postojao uglavnom na papiru ili u najboljem sluaju u imenovanju samo malih tabova) zahtijevao je organizaciju zasebne hrvatske i slovenske vojske, te grupe muslimanskih korpusa. Komandanti su bili oznaeni nacionalno simbolinim imenima: General Gubec za hrvatsku vojsku, General Andrej za slovensku vojsku i General erelez za muslimanske korpuse. General Gubec bio je u stvarnosti pukovnik Matija Parac, Hrvat, prikladan za taj poloaj po nacionalnosti, ali ne i po nekom naroitom ranijem isticanju, bilo u jugoslavenskoj vojnoj organizaciji bilo tokom svog kratkog zadravanja s Mihailovievim etnicima. General Andrej bio je u stvarnosti pukovnik Ivan Prezelj, komandant one nekolicine etnika koji su jo ostali u Sloveniji. I Parac i Prezelj, unaprijeeni su u in generala, ali to su bili generali bez vojske.25 Izgleda, meutim da je komandant slovenskih domobrana, general LeonRupnik, koji je kolaborirao najprije s Talijanima, a zatim s Nijemcima, bio voljan da svoje snage koje su brojale 10.000 - 12.000 ljudi stavi pod Prezeljevu komandu, u sluaju da zapadni Saveznici uu na slovenski teritorij.26Generala ereleza nisam mogao identificirati, a moda nikad nitko i nije bio odreen na tu dunost, budui da su etnici u januaru 1945. imali, ini se, samo jedan muslimanski korpus u cijeloj sjeveroistonoj Bosni, na podruju Majevice.27 Mihailovievi muslimanski korpusi, ba kao i hrvatska ili slovenska vojska, bili su samo vizija i san.

25 tab i nekolicina vojnika koje je Parac imao bili su oni Hrvati koji su ranije sluili u Srpskom dobrovoljakom korpusu i koje je Ljoti prebacio Parcu. Karapandi, str. 235 - 236; Kosti, str. 240. Kosti na str. 216. kae da je Parca i njegove vojnike u potpunosti naoruavao i opskrbljivao Ljotiev Srpski dobrovoljaki korpus (kojeg su, naravno, u potpunosti odravale njemake SS jedinice). 26 Karapandi, str. 402 - 403. 27 Mikrofilm br. T-501, rola 266, snimci 554 - 555.

PLANOVI OZNE ZA HVATANJE MIHAILOVIA Dok je tako Mihailovi bio zabavljen i dok je borbena jakost i borbeni duh etnikih snaga sve vie slabio zbog loe opskrbe hranom i zbog nedostatka smjetaja, tifusa i drugih bolesti, te unutarnje nesloge oko toga to dalje initi u beznadnom poloaju, NOVJ je odravala stanovit vojni pritisak na etnike snage gdje god su bile smjetene. Vrili su sistematsku propagandnu kampanju smiljenu da potkopa moral etnika i drugih antikomunistikih snaga, stalno produujui rok amnestije i obeavajui onima koji preu u jedinice NOV i POJ da e zadrati in. A itavo vrijeme razmiljali su na koji e nain napokon onemoguiti sve svoje protivnike. Mihailovi je, naravno, bio specijalni sluaj i planovi namijenjeni njemu i njegovim etnicima nisu nuno bili jednaki onima za druge domae antikomunistike snage. Na sastanku koji je krajem 1944. odran u Beogradu, rukovodioci snaga sigurnosti nove Jugoslavije odluili su, ini se, da u zavrnoj fazi rata unite sve svoje unutranje neprijatelje. Potekoe sa zapadnim Saveznicima, u posljednjim tjednima rata, osobito s Britancima oko Istre i Trsta, te opasnost da bi antikomunistike snage, ako pobjegnu, mogle u budunosti biti upotrijebljene protiv nove Jugoslavije, bez sumnje su uvrstile takvu odluku. Piui ve citirani niz lanaka o hvatanju Mihailovia, Banovi i Stepanovi sumiraju te odluke ovako: Krajem decembra 1944. godine, dok su na Sremskom frontu plamtele najee bitke, odrano je u Beogradu savetovanje naelnika Ozne iz ele Jugoslavije. Na tom savetovanju kojim je rukovodio Aleksandar Rankovi kao lan Vrhovnog taba Narodnooslobodilake vojske Jugoslavije, glavna tema razgovora bila je izrada plana za dalju borbu protiv kvislinkih jedinica i njihovih ostataka u naoj zemlji. Sa okupatorom je svreno - rekao je Aleksandar Rankovi. -Danas ili sutra nijedan okupatorski vojnik nee ostati na teritoriji nae zemlje i mir je veoma blizu, ali za oficire Ozne ostaje teka i uporna borba protiv domaih izdajnika. U toj borbi mi emo kao i dosad imati neizmernu pomo naeg naroda i narodne vlasti, nae vojske, a posebno Korpusa narodne odbrane i Narodne milicije. Jedan deo odmetnikih bandi, naglasio je Rankovi, pokuae da se domogne granice i inostranstva u kome bi na razne naine

dejstvovao protiv Jugoslavije, a drugi e teiti da ostane u zemlji, da bi drugim sredstvima pokuao da poremeti njen razvoj. Bande u zemlji moraju biti razbijene i unitene u oruanim akcijama. S druge strane, u kvislinkim jedinicama koje se povlae ima dosta i nevinih ljudi, mobilisanih ili zavedenih, koji ne bi morali da bee iz svoje otadbine da se potucaju i propadaju po svetu, niti u samoj zemlji da odgovaraju za svoje ratne zablude. A sa zloincima, bilo da budu zarobljeni u zavrnim borbama, na putevima svog povlaenja bilo po zavretku rata, mora se postupiti onako kako su oni i zasluili. Diskusija voena o povlaenju kvislinkih jedinica uopte, pokazala je da neke tako odmiu s Nemcima da ih nee biti moguno zadrati. Meu veim grupacijama, zaostalim u domaaju vojske i Ozne bili su i etnici Drae Mihailovia. O likvidaciji etnikih jedinica govorilo se posebno.28 28 Banovi i Stepanovi, u Politici od 5. augusta 1962. OZNA je Odjeljenje zatite naroda, ime koje je tada nosila jugoslavenska policija. Odluka da se unite domai neprijatelji koji su mogli biti opasni za novu vlast, koja je donesena na opisanom sastanku Rankovia s njegovim najuim suradnicima u decembru 1944, bila je jedna od politiki dalekosenih odluka uoi kraja rata. Osim citiranog mjesta iz Politike, pisci u Jugoslaviji podrobnije o tome nisu pisali ali se iz jedne epizode memoara Svetozara Vukmanovia Tempa, naelnika politike uprave Jugoslavenske armije od 1944. do 1948. i lana najueg rukovodstva KPJ, moe zakljuiti da su za spomenutu odluku znali (ili je moda odobrili) bar neki najvii jugoslavenski rukovodioci tog razdoblja.29 29 Svetozar Vukmanovi Tempo na str. 11 14 druge knjige svojih memoara Revolucija koja tee spominje kako je njegov brat Luka, pravoslavni vjerouitelj i ideoloki protivnik komunista, bio zarobljen krajem rata, na bijegu iz zemlje s grupom uriievih etnika, negdje u Sloveniji. Tempo je bio obavijeten o tome, pretpostavljao je koja sudbina eka brata, ali nije nita poduzeo da ga spasi, jer je brat bio ideoloki neprijatelj. Luka je strijeljan jo istoga dana kad je i zarobljen. Unitenje velikog dijela hrvatske kvislinke vojske, takoer krajem rata na granici Slovenije prema Austriji, bit e raspravljeno u drugoj knjizi moje trilogije Rat i revolucija u Jugoslaviji 1941 - 1945. Ali kolikogod bile neodreene okolnosti koje su dovele do odluke, njeni rezultati mogu se obilno potvrditi: o konkretnim mjerama poduzetim za izvrenje politike unitenja domaih neprijatelja u ovom sluaju generala Mihailovia i njegovih etnika - postoji masa svjedoanstava iz kojih moemo izvesti prilino potpunu sliku o cijelom procesu. Iako je NOVJ temeljito porazila etnike kad su im ovi pokuali oduzeti Tuzlu, zadnjeg tjedna u decembru, izgleda da nisu ni mogli ni htjeli poetkom 1945. krenuti u jedan sveobuhvatan napad na etnike. Razlog tome treba dijelom traiti u injenici da je glavnina

snaga NOVJ bila angairana u borbi protiv Nijemaca u povlaenju na drugim mjestima, uglavnom na Srijemskom frontu, u Hercegovini i jugoistonoj Bosni, ali su takoer bili vrlo oprezni u poduzimanju operacija na podruju Sarajeva i uzdu rijeke Bosne prema Bosanskom Brodu, gdje su jake njemake snage titile povlaenje svojih trupa s Balkana i sluile kao zatita etnicima. Povrh toga, ini se da se htjelo uljuljati etnike u osjeaj relativne sigurnosti i zadrati ih u sjeveroistonoj i na sjeveru srednje Bosne. Zbog toga su jedinice NOVJ planirale dugoronu operaciju protiv Mihailovia i to u vrijeme koje sami odaberu, s najmanje napora i krvi. Raunalo se da bi za cijeli plan trebalo nekoliko mjeseci, a imao je u sebi neto fantastino. Krajem decembra, jugoslavenska policija poela je postavljati Mihailoviu dobro smiljenu zamku. Umjesto da ga zajedno s njegovim snagama potiskuje srema granici u Sloveniju, ili da ga potakne na odluku da prihvati evakuaciju na Zapad zranim putem, ona e ga namamiti da ostane negdje usred zemlje. Tada e ga u pravo vrijeme moi ili unititi ili uhvatiti iva da mu se sudi. Plan koji je, ini se Rankovi imao pod svojim direktnim nadzorom, bio je briljivo smiljen i izraen, te jednako pomno izvren. Kasno u decembru 1944. jugoslavenska milicija opkolila je u jednom selu u zapadnoj Srbiji kapetana Predraga Rakovica, jednog od vodeih etnikih komandanata koji je ostao u Srbiji nakon etnikog povlaenja u Sandak i stonu Bosnu, te nekolicinu njegovih ljudi. Pomou varke naveli su njegove ljude da se predaju, ali Rakovi je izvrio samoubistvo. Kod njega je milicija pronala ifru, a kraj njega ureaj kojim se sluio za radio-vezu s Mihailoviem. snage sigurnosti ve su otprije imale u svojim rukama dva biva etnika radio-telegrafista, kao i biveg etnikog oficira majora Trifuna osia, i policija je upotrebljavajui obeanja i pritisak pridobila jednog radio-telegrafistu da aspostavi vezu sa Mihailoviem. Radio-telegrafist se pretvarao kao da poruke alje neka mala etnika jedinica pod komandom majora osia, koja je jo uvijek na slobodi i operira u Srbiji. Sluei se ovom metodom, sluba sigurnosti poela je poetkom januara 1945. slati Mihailoviu lane informacije o opim prilikama u Srbiji i o navodnim operacijama etnike grupe koju vodi osi. Mihailovi, koji je kao iskusni obavjetajni oficir uvijek sumnjao u svakoga, potrudio se da provjeri ovu novu vezu, ali s vremenom je stekao uvjerenje da saobraa s dobronamjernom etnikom grupom i radio-stanicom, i od tad pa nadalje situaciju su kontrolirale snage sigurnosti. Udica je izdrala sve do njemake kapitulacije. ak i nakon nje. itav pothvat je bio smiljen tako da Mihailovia hrani lanim informacijama koje su nagovjetavale, ohrabrujui ga sve vie, da u Srbiji postoji snaan podzemni val protiv novog komunistikog reima. Navodna etnika jedinica majora osia opisana mu je kao da vodi male operacije protiv partizanske milicije i sabotira linije komunikacija; govori se da mnogi vojnici dezertitaju iz jedinica NOVJ i pridruuju se etnicima. Reeno mu je preko radija da postoji stvarna prilika za organiziranje antikomunistike pobune u Srbiji, jer su teror i pogreke novog reima produbile stara neprijateljstva i stvorile mnogo novih neprijatelja, ali da bi etnike snage uspjele treba im jako i iskusno vodstvo. Mihailovi je za uzvrat majoru

osiu davao razne savjete, a nekoliko drugih etnikih vojnih rukovodilaca takoer su istom radio-vezom slali poruke u Srbiju.30 U svjetlu kasnijih dogaaja postaje jasno da su od januara do sredine aprila 1945. ove poruke iz Srbije bile od velike vanosti zbog utjecaja na Mihailovieve odluke.31 30 O ovome vidi Banovi i Stepanovi, u Politici od 5, 16, 21. i 22. augusta 1962. 31 Tobonje informacije, koje je Mihailovi primao u tim izvjetajima, odraavaju se u njegovim saopenjima svojim predstavnicima u inozemstvu i Ljotiu. Vidi npr. njegovu poruku od 21. marta 1945. svojim predstavnicima u inozemstvu u Jovan onovi, Izvjetaji generala Mihailovia iz kraja 1943. i 1944. godine, str. 71, te njegove radiotelegrame od 1. i 11. aprila Ljotiu, u Kosti, str. 237 - 239. VRATITI SE U SRBIJU ILI POI U SLOVENIJU? Oko sredine januara, Mihailovi je sa svojim trupama krenuo s podruja Majevice prema sjeverozapadu, na podruje planine Trebava.Tamo su ostali oko dva mjeseca da bi im se drugom polovinom februara pridruilo nekih sedam do osam tisua etnika Crnogorskog dobrovoljakog korpusa, koje je pratilo oko tri tisue civilnih izbjeglica, svi pod komandom potpukovnika Pavla uriia.32 Kako je objanjeno u prethodnoj glavi, Crnogorski dobrovoljaki korpus bio je specijalna vojna formacija ustanovljena kao orue Neubacherove politike za borbu protiv NOV i POJ u Sandaku i Crnoj Gori, potpuno u njemakoj slubi. Ali korpus je takoer dugovao lojalnost Mihailoviu, to potvruje injenica da je urii, koji bi mnogo vie volio povlaenje kroz Albaniju i Grku, posluao Mihailovievu naredbu da mu se pridrui u sjeveroistonoj Bosni. uriievi etnici su se, naravno, povlaili iz Crne Gore pomijeani s njemakim trupama u povlaenju ili su ih slijedili izbliza.33 Prema jugoslavenskim partizanskim izvorima, crnogorski etnici su bili bolje opremljeni i bolje uvjebani od svih drugih etnikih trupa i bili su prije svega apsolutno lojalni svom voi uriiu.34 im se pridruio Mihailoviu, urii je shvatio da je uinio ozbiljnu pogreku, jer general uope nije imao nikakvo rjeenje za opasan poloaj etnika. Dok mu se moda mogla pruiti prilika da spasi svoje ljude idui preko Albanije u Grku, ili alternativno, da slijedi ujiev i Jevdeviev primjer i krene uz obalu do Slovenskog primorja, on je ovdje zapeo s komandantom koji je bio odluio da se vrati u Srbiju.35 32 Cemovi, str. 55. Banovi i Stepanovi, u Politici od 18. augusta 1962, navode broj od oko 7.000 izbjeglica, ali broj od 3.000 koji navodi Cemovi, jedan od preivjelih iz uriieve grupe, izgleda mi realniji. 33 Posada jednog amerikog aviona koja je iskoila nad uriievim teritorijem u Crnoj Gori krenula je na put u istonu Bosnu zajedno s uriievim snagama i izbjeglicama to su ih pratile. Kasnije su se odvojili od njih i uspostavili kontakt s partizanima koji su ih odveli u

Beograd, odakle su zatim evakuirani. Jedan od sudionika, major James M. Inks, opisao je to putovanje u obliku dnevnika, u jednom prikazu objavljenom 1954; vidi bibliografiju. 34 Banovi i Stepanovi, u Politici od 19. i 22. augusta 1962. U radiotelegramu od 8. aprila 1945. Ljotiu, Mihailovi je rekao da su te trupe slabe borbene vrednosti - ali to je bilo nakon to je urii napustio Mihailovia. Vidi Karapandi, str. 414. 35 Kako je Crnogorski dobrovoljaki korpus bio formalno dio Srpskog dobrovoljakog korpusa, Ljoti se je nekoliko mjeseci nadao da e pridobiti uriia da svoje snage prebaci u Sloveniju. U septembru je pozvao Pareanina iz Pljevalja gdje je bio oficir za vezu s uriievim snagama u Beograd s posebnim ciljem da ga instruira, kako bi uvjerio uriia da to i uini. Kad Pareaninova nastojanja nisu uspjela jer je urii posluao Mihailovievu naredbu da krene u istonu Bosnu, Pareanin je ostavio uriia kod Prijepolja u Sandaku, Zadnjih dana decembra i praen grupom od oko trideset ljudi, koje je sa sobom doveo iz Srbije, otiao je u Sloveniju. Vidi Pareanin, str. 494 498. Kosti, str. 202, citirajui iz Pareaninovog izvjetaja o njegovoj nisiji u Crnoj Gori, pokazuje da je Pareanin u Sloveniju otiao preko Slavonskog Broda, to znai da je putovao prugom koju su kontrolirali Nijemci i ustae. Negdje polovinom marta ove su razne etnike snage generala Mihailovia krenule preko rijeke Bosne na podruje planine Vujak (vidi kartu 7). U svim tim pokretima etnici su reagirali na dva osnovna motiva: na stvarne i mogue operacije NOVJ, te na pokrete njemakih snaga, koje su jo uvijek vrsto kontrolirale podruje koje je obuhvaalo liniju komunikacije izmeu Sarajeva i Bosanskog Broda, pa su tako i dalje sluile etnicima kao zatita od partizana.36 36 Banovi i Stepanovi, u Politici od 17. i 22. augusta 1962. ak i u ovoj situaciji Mihailovi se je vrsto drao svog vjerovanja da e spas doi sa Zapada.37 Ali kako su dani prolazili, a takva se pomo nije ostvarivala, Mihailovi je znao da mora donijeti neku odluku o svom slijedeem koraku. etniki poloaj na sjeveru centralne Bosne postajao je danomice sve neodriviji. Mihailovi je imao otvorene dvije mogunosti. 37 To je urii rekao Kostiu za vrijeme njegove posjete etnicima, sredinom marta 1945. Vidi Kosti, itr. 231. Jedna je bila da se pokua vratiti u Srbiju, na teren za koji su etnici vjerovali da im je jo uvijek prijateljski naklonjen i gdje je, kako ih se navelo da misle, postojala ansa da ponu s novim otporom novoj vlasti koja je tamo uspostavljena u oktobru 1944. Mihailovi je bio glavni i najodluniji zagovornik ove alternative. Oito pod utjecajem osievih poruka, mislio je da stanovnitvo u Srbiji samo eka dolazak proljea da masovno ustane i da je sve to mora uiniti samo to da se vrati i povede ih. Ali bez obzira na to kako je Mihailovi mogao

tumaiti perspektivu ustanka koji bi podrao etniku stvar ili koje je lade mogao polagati u zapadnu intervenciju ako bi etnici poveli antikomunistiki ustanak: za etnike je snage prije svega bilo potrebno da se vrate u Srbiju. Alternativa je bila probijati se na zapad, do Slovenskog primorja kroz :eritorij koji su dijelom jo uvijek drale njemake snage i snage hrvatske marionetske drave, a dijelom snage NOV i POJ. Tamo su se mogli spojiti sa srpskim kvislinkim i etnikim snagama koje su ve bile na tom podruju i aapokon, nema sumnje, uspostaviti kontakt s amerikim i britanskim snagama ?oje dolaze iz Italije ili, ako to ne bi bilo mogue, onda sa saveznikim trupama soje su u Austriju ulazile iz june Njemake. Ovaj smjer bio je posebno privlaan jtoliko to su Jevevievi etniki odredi iz Like bili u Slovenskom primorju jo ad poetka novembra, a ujievi odredi iz sjeverne Dalmacije, zapadne Bosne i une Like krenuli su na to podruje poetkom januara. Ovi odredi, ukupno oko Dsam do devet tisua ljudi pridruili su se trupama Srpskog dobrovoljakog korpusa koje su Nijemci u oktobru izvukli iz Srbije i transportirali na to podruje za borbu protiv NOV i POJ. S tim trupama bio je takoer i srpski faistiki voa Dimitrije Ljoti.38 Nadalje diljem Slovenije nalazili su se slovenski domobrani (Bela garda) pod vodstvom generala Leona Rupnika, a i nekolicina slovenskih etnika pod komandom generala Prezelja. Usto je jo i dio Srpske dravne strae prebaen iz Austrije u Slovensko primorje gdje se pridruio Srpskom dobrovoljakom korpusu, a mali broj drugih etnika i neki ratni zarobljenici puteni iz Njemake takoer su doli na to podruje. Sve u svemu, ove su trupe prema proljotievskim izvorima brojale moda i do 35.000 ljudi.39 38 Prebacivanje ujievih trupa bilo je ureeno njemako-hrvatskim sporazumom. Prema jednoj Pavelievoj naredbi koju je 21. decembra 1944. izdao svim vojnim i onim civilnim vlastima kojih se to ticalo, hrvatske trupe u vezi s njemakim trupama trebale su osigurati uredan i nesmetan prolaz (ujieve) grupe. Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, Dokumenti NDH, reg. br. 48/1 - 2, kutija 233a. Duji je imao najvie oko 6.000 vojnika (mikrofilm br. T-501, rola 266, snimak 524); Jevevi je ini se imao samo oko 3.000 ljudi. I Ljoti i Jevevi pomogli su da se dobije njemaka dozvola za pokret ujievih trupa na podruje Slovenskog primorja. Vidi Kosti, str. 185, i Karapandi, str. 396 - 399. 39 Kosti, str. 211. Meni se ini da je ova procjena prevelika za oko 20 do 25%. Iako su se sve ove srpske i slovenske kvislinke snage, kao i ujieve i Jevevieve etnike trupe, i dalje nadale da e ih kao svoje saveznike prihvatiti snage zapadnih Saveznika, mora da su shvaali da im njihova poznata kolaboracija s neprijateljem veoma smanjuje anse. S druge strane, Mihailovi je, usprkos svom oteenom renomeu, jo uvijek imao mnogo prijatelja i pomagaa na Zapadu; on je sigurno bio jedini ovjek koji bi vjerojatno bio prihvaen kao vrhovni komandant ove arolike grupe srpskih i slovenskih antikomunistikih snaga. Pokretaka politika snaga koja je stajala iza planova za koncentraciju svih srpskih i slovenskih antikomunistikih snaga na podruju Slovenskog primorja, bio je Ljoti. Izgleda da je Ljoti svoja nastojanja da Mihailovia navede na pokret u

Sloveniju najprije saopio preko Jevevia i ujia koji su imali redovitu radio-vezu s Mihailoviem, a ona su, kako e se ubrzo pokazati, dola do vrhunca sredinom marta, slanjem specijalnog izaslanika Mihailoviu. Pojedinosti o dogaajima i odlukama donesenim u etnikom taboru u sjeveroistonoj i u sjevernom dijelu centralne Bosne od januara 1945. pa nadalje, osobito od poetka marta nadalje, nisu bile potpuno razjanjene ni na suenju vojnom i politikom rukovodstvu Mihailovieve organizacije 1945, niti na Mihailovievom suenju 1946. Neki dokumenti i spisi meutim pomau da se proiri dokumentacija iznesena na tim suenjima. To su: razni njemaki i etniki dokumenti, spisi nekolicine etnika poput Miloevia, Vuetia i Cemovia koji su uspjeli otii na Zapad, spisi drugih srpskih emigranata poput Kostica, Karapandia i Topalovia, a osobito ve spomenuta serija lanaka u beogradskoj Politici od augusta i septembra 1962, koja se bavi hvatanjem Mihailovia. Iz svjedoenja na ovim suenjima i iz drugih spomenutih izvora, moemo dobiti prilino jasnu sliku zavrne faze etnikog pokreta u ratu. Iako ih je pomno prosijala jugoslavenska sluba sigurnosti, materijali prikazani u lancima u Politici bez sumnje su zasnovani na sasluanjima samog Mihailovia, njegovih politikih suradnika koji su bili aktivni s njim u Bosni (Stevana Moljevia, Aleksandra Aksentijevia i Mustafe Mulalia), vojnih komandanata poput Nikole Kalabia i Dragutina Keserovia, a takoer i na izvjetajima policijskih oficira koji su sudjelovali u hvatanju Mihailovia. Prema mojim izvorima, ti su lanci u sutini istiniti. Tokom marta 1945. zbila su se dva vana dogaaja koja su duboko djelovala na sudbinu etnika: 1) formiranje jedinstvene jugoslavenske vlade 7. marta u Beogradu, fuzijom Titovog Nacionalnog komiteta osloboenja Jugoslavije i ubaieve jugoslavenske izbjeglike vlade; 2) dolazak Ljotievog emisara Boka N. Kostia u etniku Vrhovnu komandu kako bi nagovorio etnike da se pridrue srpskim i slovenskim antikomunistikim snagama u Slovenskom primorju. Budui da je jedinstvena vlada s maralom Titom kao predsjednikom i ministrom narodne obrane i drom ubaiem kao ministrom vanjskih poslova bila formirana u skladu s odlukama konferencije na Jalti i da su je Velika trojica gotovo odmah priznala, Narodnooslobodilaki pokret je stekao potpunu domau i meunarodnu legitimnost. Veini etnika to je moralo dokrajiti sve nade da e ponovo stei naklonost zapadnih Saveznika. Samo su Mihailovi i nekolicina njegovih komandanata nastavili vjerovati da e se Veliki savez raspasti, a da e oni biti spaeni. Negdje poetkom marta su lanovi Centralnog nacionalnog komiteta, koji su oito shvatili da je sve izgubljeno, odrali vjerojatno svoj posljednji slubeni sastanak u selu Kouhe blizu Doboja. Mihailovi je odbio njihov poziv da prisustvuje, tako da je komitet otiao njemu s prijedlogom da okona kolaboraciju s Nijemcima i pokua se nekako sporazumjeti s novom Titovom vladom, ime bi etnici poeli suraivati s reimom, a njihove bi se snage pridruile Narodnooslobodilakoj vojsci. Mihailovi je odbio da razmotri oba dijela tog prijedloga: nee okonati kolaboraciju jer je on iskoritavao Nijemce, a glatko je odbio ideju da pokua suraivati s Titovom vladom i

predbacio je lanovima komiteta to su mu uope neto takvo predloili. Predloio je umjesto toga da se etnici vrate u Srbiju, gdje po njegovom vjerovanju narod eka povoljan trenutak da ustane protiv komunistikog reima. Ako doe do ustanka, dokazivao je, doi e do zapadne intervencije i etnici e odnijeti pobjedu. Mihailovi je uspio uvjeriti sve osim jednog lana komiteta. Ta iznimka bio je Mustafa Mulali, muslimanski potpredsjednik komiteta, koji je odmah nakon sastanka s Mihailoviem otiao do najblie predstrae NOVJ i predao se.40 40 Banovi i Stepanovi, u Politici od 19. augusta 1962. Nekoliko tjedana prije tog sastanka jedan je ameriki diplomat, nakon etrnaestodnevnog boravka u Beogradu, podnio State Departmentu izvjetaj sastavljen na temelju neslubenih dodira, u kojem se takoer nalazila i slijedea ocjena: Draine dionice smanjuje neugodna reputacija njegovih drugova i njegov nedostatak politike otroumnosti i vojne snage. FRl.'S 1945, V, 1212. Alternativa koju je predloio Ljoti pokret prema Sloveniji - jo je uvijek bila otvorena i u skladu sa svojim prijedlogom Ljoti je uredio da se u etniki tab poalje misija, koja se sastojala od njegovog pouzdanika Boka Kostica, dva oficira koji su zastupali etnike komandante ujia i Jevevia, i generala Matije Parca, koga je Mihailovi proizveo u vodu Hrvatske vojske unutar Jugoslovenske vojske u otadbini. Dozvolu za to morao je, meutim, dati poslanik Neubacher, a budui da je on bio za to da se Mihailoviu poalje etnika grupa za vezu iz Bea u osobi Milana Aimovia, te majora Ivana Pavlovia i Jovana Navelia, na kraju je od itave delegacije koju je odredio Ljoti ostao samo jedan lan, Kosti.41 Grupa je 15. marta stigla u etniki tab blizu planine Vujak. Kosti je Mihailoviu donio poruke od Ljotia i od etnikih grupa koje su ve bile u Sloveniji, te je uinio sve kako bi uvjerio Mihailovia da sa svojim trupama krene u Sloveniju, u namjeri da se tamo koncentriraju sve srpske i slovenske antikomunistike snage. Ljoti je dijelio Mihailovievo uvjerenje da prije ili kasnije mora doi do razdvajanja puteva zapadnih Saveznika i Rusa i njihovih novih satelita i mislio je da bi antikomunistike trupe, ako udrue svoje snage pod Mihailovievom komandom i zatim stupe u dodir s angloamerikim snagama koje su trebale doi iz sjeverne Italije, mogle tada otpoeti vojnu kampanju protiv partizana. Uz savezniku pomo Mihailovieve bi snage mogle unititi NOVJ i stvoriti jugoslavensku vladu po svom nahoenju.42 Taj plan zavisio je prije svega o volji i sposobnosti generala Mihailovia i njegovih etnika da se probiju putem od sjevernog dijela centralne Bosne do Slovenije. Plan je takoer zavisio o prekidu saveznitva izmeu zapadnih Saveznika i Sovjeta, i to o tako ozbiljnom prekidu da bi zapadni Saveznici zapravo upotrijebili oruje protiv Sovjetskog Saveza, odmah nakon ili ak prije konanog poraza Njemake i u tom asu prihvatili etnike i ostale srpske i slovenske antikomunistike snage kao saveznike. 41 Kosti, str. 206 - 207; Karapani, str. 401 - 405.

42 Kosti, str. 211 - 212, 235, 241 - 243, citirajui razne radiotelegrame Ljotia Mihailoviu i proglas generala Damjanovia. Jedan neobian Mihailoviev plan, koji se spominje ve u februaru 1943, bio je da krajem rata organizira jugoslavenske ratne zarobljenike u Njemakoj i Italiji (oko 90 % njih bili su Srbi) kao specijalnu vojsku pod svojom komandom. Nakon to bi ju opskrbili i u zapadne krajeve Jugoslavije prebacili zapadni Saveznici, ova bi vojska trebala pomoi Mihailoviu da zatvori jugoslavenske granice u Sloveniji i Hrvatskoj, a zatim okupira ona podruja nastanjena Hrvatima i Slovencima koja su jo uvijek bila pod stranim suverenitetom (t.j. Istru, Slovensko primorje i dijelove Koruke), kao i da razorua i uva Pavelieve kvislinke snage i partizane, dok bi etnike snage uspostavljale etniki reim u zemlji. Te bi specijalne trupe kasnije ule u sastav Jugoslovenske vojske u otadbini. Za tekst Mihailovievog nareenja od 5. februara 1943. o organizaciji ove specijalne vojske, vidi Topalovi, Promaene nade. Tokom nekoliko posljednjih mjeseci rata Nijemci su izgleda pokuali navesti neto srpskih ratnih zarobljenika da se pridrue Srpskom dobrovoljakom korpusu smjetenom na podruju Slovenskog primorja, ali su promihailovievski oficiri natjerali zarobljenike da to odbiju. Kad je Mihailovi o tome obavijeten, smatrao je stav ovih oficira pogrenim i preko Kostica je 16. marta 1945. uputio poruku ratnim zarobljenicima u Njemakoj, traei njihovu podrku i pomo. Kosti, str. 222 - 226. Ljotiev prijedlog svidio se gotovo svim vanim etnikim politikim i vojnim licima u sjeveroistonoj i sjeverno-centralnoj Bosni. Jedino je Mihailovi bio do kraja protiv.43 Na Kostievo dokazivanje da bi se ostajui u Bosni general i njegove trupe, u sluaju naglog njemakog sloma, mogle nai u vrlo tekom poloaju, Mihailovi je navodno odgovorio: Ja mislim da e Nemci izdrati ovako jo godinu dana. Zato imam jo vremena da doem.44 Za razliku od Ljotia-politiara, koji je postojeu vojnu situaciju u njenom opem a i u konkretnom jugoslavenskom aspektu shvaao realistiki, Mihailovieve su ocjene bile potpuno pogrene ili se on uope nije obazirao na stvarnu situaciju. U martu 1945. vojni je poloaj jasno pokazivao da su njemakoj vojsci na svim frontovima dani odbrojeni. Ako je Mihailovi elio spasiti sebe i svoje trupe odlaskom u Sloveniju, nije mogao dopustiti ni trena odlaganja. Njegova gruba greka u prosuivanju vojne situacije u svojoj vlastitoj okolici jasno se vidi iz slijedeih izjava u depei Ljotiu, 1. aprila 1945: Sada mi ne vidimo nikakve poteze nemakog povlaenja iz Jugoslavije. Naprotiv, sada su u vrlo otroj ofanzivi i protivu komunista u oblasti Sarajevo Tuzla. No mi smo ak u stanju da verujemo po izvesnim znacima i po ovakvome radu Nemaca u Jugoslaviji da oni moda imaju i neki sporazum sa Anglo-Saksoncima. U istom telegramu takoer se kae: oekujemo da ete sa svima snagama krenuti ovamo.... Na naem prostoru akcije se razvijaju vrlo povoljno po nas.45 Ali njemake akcije o kojima je govorio Mihailovi ile su samo za tim da se zadri Sarajevo kao otvoreno prometno vorite. Samo pet dana nakon Mihailovieve poruke, uslijed nepovoljnih dogaaja po Nijemce u zapadnoj Maarskoj i pod sve veim pritiskom NOVJ, njemake i hrvatske kvislinke trupe nakon uspjenog otpremanja zadnjih transporta s trupama koje su se povlaile, napustile su Sarajevo.46

43 Mora da su Ljoti i ostali pretpostavljali da e se Mihailovi i njegove trupe moi probiti na zapad, ili imati sree pa da u pokretu ne budu napadnuti. Ta pretpostavka nikako nije bila realna. Prolaz kroz partizanski teritorij znaio bi ogorenu borbu jer su partizani jako eljeli zarobiti Mihailovia. to se tie prolaza kroz hrvatski kvislinki teritorij, tono je da su Dujieve i Jevdevieve trupe prole lako, ali neki su dijelovi Srpskog dobrovoljakog korpusa, povlaei se pod njemakom zatitom preko ustakog teritorija na zapad, u oktobru i novembru 1944, uletjeli u ozbiljne neprilike iako se Ljotieve trupe nisu nikad borile s ustaama, a kao vojna snaga koju su odravali Nijemci imale su odlinu reputaciju. Nekih trideset ili etrdeset oficira, iz jedne male grupe ovih trupa, ustae su na prolazu kroz Zagreb skinuli s transporta i po kratkom postupku ubili. Ustae su takoer ubili i grupu od oko 120 etnikih vojnika ukljuujui neke bolesnike i ranjenike, koji su bili transportirani na zapad preko njihovog teritorija, a koje su 17. decembra 1944. uhvatili u Kostajnici. Kosti, str. 186 189. Ustaki general Luburi istie ove i neke druge demonstracije nasilja kao izraz ustake nezavisnosti od Nijemaca. Vidi Luburi (general Drinjanin, pseudonim), str. 21. 44 Kosti, str. 229 - 230. 45 Ibid, str. 237 - 238. 46 Zadravanje Sarajeva je takoer do neke mjere zavisilo i o napredovanju njemake ofenzive u zapadnoj Maarskoj. Ta je ofenziva jenjala sredinom marta, a 20. marta je Hitler dao doputenje da se Sarajevo evakuira, to je bila operacija koja je s operativne toke gledita ve dugo bila neizbjeiva. Schmidt-Richberg, str. 98 - 108, osobito str. 107. Vidi takoer Hronologija 1941 - 1945, str. 1094. Usput se moe zabiljeiti da su se Nijemci za zatitu komunikacije Sarajevo - Bosanski Brod posluili na nekim sekcijama Ruskim zatitnim korpusom koji su organizirali i upotrebljavali u Srbiji. Kasnije su evakuirani u Njemaku. Vidi Vertepov, ed, str. 316 - 325.

URIIEV ZLOSRETNI POKRET Otkad je doao na sjever centralne Bosne, Pavle urii je bio vrlo kritiki raspoloen prema Mihailovievom rukovoenju i bio je glavni predlaga da se krene u Sloveniju. Njegovo vrsto vladanje crnogorskim etnicima i dobru vojnu prolost potovali su drugi etniki komandanti i veina njih slagala se s njim oko pokreta u Sloveniju. Kad se Mihailovia nije moglo uvjeriti, urii je odluio otii i povesti svoje crnogorske etnike. Zamolio je Ljotia da mu u pomo poalje neke svoje formacije da se sastanu na pola puta i Ljoti se s tim drage volje sloio; ali urii je jo uvijek trebao sam doi na podruje Bihaa u zapadnoj Bosni.47 urii se je tada sporazumio s hrvatskim ustakim vlastima i predstavnicima crnogorskog separatiste dra Sekule Drljevia da dobije siguran prolaz ili je bar to tako shvatio. Drljevi je rat proveo veim dijelom u marionetskoj dravi Hrvatskoj,

isprva u Zemunu, a od proljea 1944. u Zagrebu; u ljetu 1944. osnovao je Crnogorsko dravno vijee, neku vrstu crnogorske izbjeglike vlade. Htio je uz njemaku i ustaku pomo uspostaviti crnogorsku dravu i stvoriti svoju vlastitu crnogorsku vojsku. Tako je Drljevi, kad su uriievi i njegovi predstavnici pregovarali za siguran prolaz, uoio priliku da uriieve etnike snage upotrijebi za svoje ciljeve. Nakon zakljuenja sporazuma za siguran prolaz s ustakim vlastima i Drljeviem, urii je sa svojim etnicima, praen velikom grupom civilnih izbjeglica u kojoj je bilo nekoliko desetaka crnogorskih pravoslavnih sveenika, krenuo 18. marta s planine Vujak prema Sloveniji (Vidi kartu 7).48 47 Karapandi, str. 405 - 417; Kosti, str. 230 - 232. 48 Mitropolit Joanikije nije bio meu ovim sveenicima. On je izgleda iz istone Bosne otiao u Srbiju, gdje je prema nekim navodima kasnije u 1945. umro. Koliko je dubok bio rascijep meu etnicima pokazivao je ne samo uriiev odlazak od Mihailovia, ve jo vie injenica da se uriiu na njegovom putu na zapad pridruio i Mihailoviev prvi titularni zamjenik i glavni politiki savjetnik Dragia Vasi. To su uinili i mnogi Mihailovievi vodei komandanti, meu njima Zaharije Ostoji, naelnik komande za istonu Bosnu, Petar Baovi, komandant hercegovakih etnika, Mirko Lalatovi, jedan od vodeih etnikih tabnih oficira, te Luka Baleti i Pavle Novakovi.49 Glavni etniki komandanti iz Srbije, Dragoslav Rai i Nikola Kalabi, takoer su bili za mar na zapad i inili su sve to su mogli da privole Mihailovia da krene, ali kad je on odbio ostali su s njim.50 Glavnina bosanskih etnika (osim onih pod Ostojiem) nije se pridruila ni uriiu ni Mihailoviu, ve se jednostavno razila; veina njih utonula je u masu srpskog pravoslavnog puanstva Bosne otkud je i dola, drugi su otili u duboke bosanske ume gdje su ostali mnoge mjesece poslije svretka rata. Tako su poetkom aprila postojale etiri jasno odreene grupe etnika, a svaka je ila svojim putem u nadi da e izbjei nadolazeu propast: grupa koja je ostala vjerna Mihailoviu, grupa koja je bila uz uriia, bosanski etnici koji su se povukli i ujievi i Jevevievi etnici koji su se ve nalazili na podruju Slovenije. 49 Banovi i Stepanovi, u Politici od 22. i 23. augusta 1962. Sandaki etniki voa Vuk Kalaitovi krenuo je takoer s uriiem, ali je nakon nekog vremena promijenio miljenje i s oko 200 svojih ljudi udario natrag prema Sandaku. ini se da su do Sandaka sretno stigli. Za zadnju fazu zlosretnog putovanja uriieve grupe vidi Cemovi, str. 68 - 88. 50 Kosti, str. 229; Banovi i Stepanovi, u Politici od 22. augusta 1962. Nisu poznate pojedinosti sporazuma koji je urii sklopio s ustaama i Drljevievim predstavnicima, ali ini se da je urii sa svojim etnicima trebao prei preko Save u Slavoniju. Tamo bi se svrstali uz Drljevia pod imenom Crnogorska narodna vojska, urii bi zadrao operativnu komandu i prebacili bi se na zapad eljeznicom. etniki izvori ukazuju

na to da se je urii namjeravao drati sporazuma samo dok se ne rijei bolesnih i ranjenih meu svojim vojnicima i meu civilima koji su ga slijedili, tako da bi postao pokretniji i imao veu operativnu slobodu.51 S tom je namjerom poslao oko osam stotina svojih ranjenika i bolesnika preko Save ustaama i Drljeviu. Tada je sa svojim etnicima i ostalim izbjeglicama, pojaan Baovievim i Ostojievim odredima krenuo prema zapadu, drei se neto junije od desne obale Save. Vie je nego sigurno da su Drljevi i ustae od poetka namjeravali sporazum iskoristiti kao zamku za uriia; kad ih je urii pokuao nadmudriti oni su odbacili svaki privid dobronamjernosti. I Drljevi i ustae imali su svoje posebne razloge kad su htjeli uhvatiti uriia u stupicu - ustae zbog toga to je urii bio jedan od onih koji su najaktivnije vrili masovni teror nad muslimanskim stanovnitvom sandaka i jugoistone Bosne, a Drljevi zato to je urii bio jedan od najjaih pobornika potpunog ujedinjenja Crne Gore i Srbije i time protiv Drljevievog separatizma. 51 Cemovi, str. 65; Zeevi, str. 87 - 91. Zeevi je, kao i Cemovi, jedan od preivjelih iz uriieve grupe, ali on je pripadao jednoj jedinici koja je prilino rano prela Drljeviu. Vidi takoer Vueti, str. 139 - 140. Gotovo od poetka svog kretanja na zapad urii je sa svojim etnicima morao na mahove odbijati ustake i povremene partizanske napade, ali stigli su do Vrbasa i veina ga je prela i dola do Lijeva Polja, sjeverno od Banja Luke. Tu su ih napale jake ustake snage. uriieve snage bile su teko poraene i uslijed poraza su ustae i Drljevievi predstavnici uspjeli navesti uriiev prvi puk da pree pod Drljevievo vodstvo.52 urii je s dijelom svojih preostalih formacija pokuao zaobii Banju Luku s juga, namjeravajui da produi u smjeru zapada, ali je opet naiao na hrvatske kvislinke snage. S njim su doli u kontakt ustaki oficiri i on je napokon pristao da pregovara neposredno s ustakim vlastima i Drljevievim predstavnicima o daljnjem kretanju svojih trupa prema napadu. Pokazalo se da je pria o novim pregovorima bila samo stupica. Putem do mjesta sastanka uriia su zajedno s mnogim njegovim pratiocima, ukljuujui i neke politike voe i sveenike, napali i uhvatili ustae. Ima nekoliko verzija o tome to se zatim dogodilo. Ono to je jasno jest da su urii i neki drugi etniki komandanti, meu njima Ostoji, Baovi, Vasi i jo neki solitiki voe, a takoer i neki pravoslavni sveenici, bili svi ubijeni. Neki vojnici i izbjeglice koji su pratili uriia takoer su ubijeni. Malom dijelu uriieve grupe uspjelo je pobjei i probiti se prema zapadu, ali vei je dio, ostavi bez vodstva, pripojen Drljevievim snagama i odaslan prema austrijskoj granici. Dijelove obje ove grupe uhvatila je kasnije jugoslavenska Trea armija u Sloveniji. Veinu onih koji su uspjeli prei u Austriju Trea armija je vratila u Sloveniju, gdje su drugom polovinom maja zajedno s raznim drugim kolaboracionistikim snagama uniteni. Od cijele vojske onih koji su s uriiem krenuli iz Crne Gore, te onih drugih etnika koji su mu se pridruili za put na zapad, preivjelo je moda manje od etvrtine. Sam Drljevi je poput svojih ustakih prijatelja bio prisiljen da pred napredovanjem Jugoslavenske armije zadnjih dana rata pobjegne u Austriju. Tamo su njega i njegovu enu nekoliko jedana kasnije otkrili i ubili neki uriievi pristae.53 Treba zabiljeiti

da su 11. aprila tri puka Srpskog dobrovoljakog korpusa i jedan kontingent Jevdevievih etnika poslani u jugozapadnu Hrvatsku da se sastanu s uriievim snagama, koje se naravno nisu nikad pojavile. Te su jedinice kasnije usmjerene na sjever prema Ljubljani i dalje prema austrijskoj granici, gdje su se borile protiv Jugoslavenske armije i u zavrnim danima rata zajedno sa slovenskim kvislinkim snagama i bile likvidirane.54 52 Cemovi, str. 71 - 80; Banovi i Stepanovi, u Politici od 22 - 25. augusta 1962. Za ustaki prikaz ove akcije vidi Luburi (Domagoj, pseudonim), Bitka na Lievu polju. Izgleda da je Luburieva teza (str. 78) da je uriiev mar na zapad bio dio znaajnog etnikog plana po kojem je trebalo uspostaviti vezu sa srpskim snagama na podruju Slovenskog primorja, a zatim unititi NDH i dovesti natrag kralja Petra. Na str. 9. Luburi spominje da su ustae tom prilikom uhvatile oko 7.000 etnika, ali ne kae nita o sudbini uriia i njegovih trupa nakon hvatanja. 53 Cemovi, str. 80 - 88; Karapandi, str. 416 - 419. Banovi i Stepanovi, u Politici od 25. augusta 1962. O sporazumu za siguran prolaz, o Drljevievim naporima da organizira crnogorsku vojsku i o sudbini tih naga nakon katastrofe na Lijeve Polju vidi takoer Pajovi, Politika akcija Sekule Drljevia, str. 79 - 89. 54 Kosti, str. 247. POSLJEDNJI DANI NA VUJAKU Iako je Mihailovi donio vrstu odluku da se vrati u Srbiju sa svojim srbijanskim etnicima, ipak je odaslao u Sloveniju generala Damjanovia (biveg efa kabineta generala Nedia i krae vrijeme u oktobru 1944. komandanta Srpske dravne strae), imenujui ga komandantom istaknutog taba Vrhovne komande. Damjanovi je 27. marta preuzeo komandu nad etnicima i snagama Srpskog dobrovoljakog korpusa smjetenim na podruju Slovenskog primorja i time su prema sporazumu postignutom za vrijeme Kostieve posjete Mihailoviu i ove potonje trupe postale dio Jugoslovenske vojske u otadbini. Sve ove jedinice bile su pod komandom SS i policijskog voe generala Odila Globocnika u Trstu, koji se je brinuo i za njihovo odravanje.55 55 Ibid, str. 222, 233 - 234, 240 - 243. Vidi i Tomac, ur. str. 142. Mihailovi je oito pokuavao zadrati neku vlast nad snagama u Sloveniji, makar je i bio tvrdo protiv toga da sam ode tamo. On je htio u Srbiju, osobito sada kad je imao dojam (iz lanih poruka koje je primao od svog tobonjeg etnikog komandanta majora osia) da tamo postoji veliki potencijal za ustanak protiv novog reima. Mihailovi je sebe vidio kao vou i borca za svoj narod i toj svojoj slici o sebi morao je udovoljiti povratkom svome narodu u nevolji. U radiogramu Ljotiu od 1. aprila rekao je: Mi moramo razviti to jau gerilu u elom naem prostoru Jugoslavije. U komunistikim redovima veliko je rasulo

naroito u Srbiji. Narod u Srbiji nas eljno oekuje i kad olista uma prepunie ume i planine. U drugoj poruci Ljotiu, od 11. aprila, rekao je: to se tie ustanka u Srbiji to je sam narod koji se die i to se ne moe spreiti. Ja samo koristim situaciju koja se time stvara.56 Ali Mihailovi je imao i druge razloge da ne ode u Sloveniju. Pridruiti se Srpskom dobrovoljakom korpusu, te Jevevievim i ujievim etnicima u Slovenskom primorju za njega i njegove formacije znailo bi doi pod neposrednu komandu generala Globocnika. Mihailovi koji je dosljedno tvrdio da nije suraivao s Nijemcima ve da im se odupirao, ne bi se dragovoljno mogao dovesti u poloaj otvorene osobne kolaboracije s jednim njemakim SS generalom u ovim zavrnim danima rata. Alternativu - povratak u Srbiju - je vrijedilo riskirati, ako moe ispuniti njegove nade da e uspjeno organizirati ustanak protiv novog reima i time zapadne Saveznike navesti da interveniraju i da dou u pomo njemu i njegovim snagama. 56 Kosti, str. 238 - 239. Jedan od posljednjih Mihailovievih telegrama Fotiu, datiran 2. aprila 1945, pokazuje kako je daleko otiao u svojim snovima o eventualnoj zapadnoj intervenciji. U tom telegramu je Mihailovi dao Fotiu neke instrukcije s tim da se izvre na nain koji vi naete najpogodnijim i na pogodnim mestima. a) On treba zatraiti da se u Jugoslaviju poalju saveznike komisije koje e ispitati politiku situaciju u zemlji i same vidjeti da se etnici u graanskom ratu ne bore za to da prigrabe vlast, nego za zatitu demokratskih sloboda i uvoenje demokratske uprave, b) On treba naglasiti da je potrebno osloniti se na demokratske politike stranke u zemlji i na njihovo sudjelovanje u privremenoj vladi i zahtijevati da se prelazna vlada u Beogradu zamijeni jednom vladom u kojoj e sudjelovati demokratske stranke, ukljuujui Jugoslovensku narodno-demokratsku zajednicu (koju su kontrolirali etnici), c) Da je hitno potrebno da amerika saveznika vojska posedne celu teritoriju Jugoslavije i time sprei dalji graanski rat i omogui uvoenje demokratske uprave u zemlji. Naa Vrhovna komanda i Jugoslovenska vojska u otadbini koja je pod njom, pozdravili bi to i prikljuili joj se.57 Zadnja toka je naravno, bila najvanija; njome se htjelo ne samo sprijeiti uspostavljanje komunistike vlasti u Jugoslaviji, ve istovremeno omoguiti etnicima da u Jugoslaviji uspostave svoju vlast. Foti je zaista podnio memorandum osnivakom sastanku Ujedinjenih nacija koji je 25. aprila sazvan u San Franciscu, ali ne u svrhu u koju je to traio Mihailovi, jer bi nakon formiranja ujedinjene vlade u Beogradu na dan 7. marta i njenog brzog priznavanja od strane Velike trojice takav zahtjev bio smijean. On je zapravo zatraio da jedna meunarodna komisija nadzire i zajami slobodne izbore i zaista demokratsko sprovoenje odluka konferencije na Jalti, koliko su se odnosile na Jugoslaviju.58 57 Jovan onovi, Izvjetaji generala Mihailovia iz kraja 1943 i 1944 godine, str. 74. 58 Foti, The Political Situation in Yugoslavia Today, str. 17 - 18.

Treba zabiljeiti da je pored Mihailovia bilo i drugih koji su posljednjih jedana rata traili da zapadni Saveznici okupiraju neke dijelove Jugoslavije. Dr Gregorij Roman, ljubljanski biskup i jedan od istaknutih voa antikomunistikih politikih snaga Slovenije, poslao je poruku papi Piju XII da je prenese aveznikoj komandi u Caserti, traei da Saveznici okupiraju Sloveniju kako bi sprijeili uspostavljanje komunistike vlasti.59 A Paveli, poglavnik marionetske hrvatske drave na izdisaju, poslao je specijalnog izaslanika dra Vjekoslava Vrania saveznikoj komandi u Italiji, traei od zapadnih Saveznika da dou u pomo hrvatskom narodu, te da od partizana zatite njegovu jezgru i mnoge tisue unutarnjih izbjeglica. Pavelieva vlada je traila hitno odailjanje jedne saveznike misije koja bi utvrdila injenice i zahtijevala je da saveznika vojska doe na nae dravno podruje, da olaka ovo teko i pogibeljno stanje.60 I Romanove i Pavelieve molbe bile su uzaludne. 59 Za tekst poruke biskupa Romana vidi Clissold, str. 223. 60 Vrania su umjesto za zeleni stol s feldmaralom Alexanderom odveli u zarobljeniki logor. O egovoj misiji vidi u S bielom zastavom preko Alpa. Tekst memoranduma Pavelieve vlade moe se nai u Stani, str. 46 - 48. Kako se situacija razvijala, etnici i druge kvislinke snage iz Srbije okupljene u Slovenskom primorju, videi da Nijemci gube na svim frontovima i a se povlae s juga i jugoistoka prema Austriji i junoj Njemakoj i ne videi ni traga od ulaska saveznikih trupa iz Italije morale su odluiti kuda da krenu, kako bi se spasile da ih ne uniti napredovanje Jugoslavenske armije. Usred ove krize odluivanja poginuo je 23. aprila u automobilskoj nesrei politiki voa Srpskog dobrovoljakog korpusa Ljoti.61 est dana kasnije Damjanovi je izdao nareenje svim snagama pod njegovom komandom da preu preko Soe dublje u talijanski teritorij. Ove su snage 4. maja dole do Palmanove, grada udaljenog oko pedeset kilometara na sjeverozapad od Trsta, a 5. maja su po nareenju britanskih snaga koje su bile tamo predale svoje oruje i postale britanski ratni zarobljenici.62 General Kosta Muicki, komandant biveg Srpskog dobrovoljakog korpusa, predan je kasnije Jugoslavenima, ali su drugi oficiri i obini vojnici iz ovih trupa ostali neko vrijeme u britanskim zarobljenikim logorima u Italiji i nakon putanja su se pomalo rasuli po cijelom svijetu. General Damjanovi umro je u Hannoveru, augusta 1956. Vojvoda Jevevi umro je u Rimu, u oktobru 1962, a vojvoda uji je jo 1973. ivio u Sjedinjenim Amerikim Dravama. Ve nekoliko mjeseci Mihailovi je ivo elio suraivati sa snagama hrvatske marionetske drave jer je zajedniki cilj bio unitenje komunista.63 Poslao je svog emisara, advokata dra Janka Braia, ne samo dru Paveliu, poglavniku hrvatske marionetske drave, ve i poglavaru katolike crkve u Hrvatskoj, nadbiskupu Alojziju Stepincu, a takoer i dru Maeku, voi Hrvatske seljake stranke, koji se pasivno protivio kvislinkoj vladi.64 Paveli je Braiu dao odreenu koliinu lijekova protiv tifusa, koji je bio rairen meu etnikim trupama u Bosni. Izgleda da je osim dra Braia i etniki major ika Andri imao tokom posljednjih mjeseci rata neku vrstu stalnog dodira s vojnim vlastima NDH u Zagrebu.65 Konano je Mihailovi sredinom aprila 1945. poslao generala Svetomira ukia, navodno u misiju da uspostavi kontakt sa

saveznikim armijama koje su napredovale u sjevernoj Italiji, ali da istovremeno na prolazu kroz Zagreb vidi Pavelia i raspravi s njim mogunost suradnje izmeu etnikih i hrvatskih kvislinkih trupa, te da od njega dobije niz ustupaka. Da pomogne ukieve napore u Zagrebu, Mihailovi je s njim poslao Vladimira Predaveca, koji je ve due vrijeme bio lan etnikog Centralnog komiteta. uki je praen Predavecem, te Braiem i Andriem, imao dva sastanka s Paveliem, 17. i 22. aprila. Na njima je traio slijedee: oslobaanje etnike bolnice i onih koji su bili u njoj, a koje su ustae zarobili na planini Vujak; putanje 1200 srpskih civilnih lica koje su ustae zarobili i drali u amcu; lijekove, municiju i hranu za etnike, te slobodan prolaz etnikih trupa kroz NDH na putu u Sloveniju (ali bez Mihailovia koji e ostati u planinama).66 Ovaj posljednji zahtjev, slobodan prolaz preko teritorija NDH, oito je trebao zavesti ustake vlasti (a jo vie jedinice Jugoslavenske armije, iji su obavjetajni izvori u Zagrebu sigurno radili efikasno) da pomisle kako Mihailovi namjerava poslati svoje snage u Sloveniju, a ne u Srbiju. 61 Kosti, str. 250. 62 Ibid, str. 259 - 267. 63 Vidi izvjetaj njemakog opunomoenog generala za Hrvatsku od 24. decembra 1944, u kojem se poziva na izjavu jednog svog pouzdanog agenta. Mikrofilm br. T-311, rola 196, snimak 427. 64 Iako je Mihailovi na svom suenju izjavio da je Brai bio opunomoen samo za kontakt s predstavnicima Hrvatske seljake stranke, dokazano je da je Brai takoer vidio Pavelia i Stepinca. Vidi The Trial of Dra%a Mihailovi, str. 289 - 296, 453 - 456. Dru Braiu, koji je tada ivio u New Yorku, pisao sam 26. aprila 1972. i pitao ga da li je neto napisao o svojoj aktivnosti kao ovjek za vezu izmeu Mihailovia i Pavelia, a ako nije, da li bi bio ljubazan da odgovori na niz pitanja o tome. U svom odgovoru od 6. maja 1972. dr Brai je rekao da do sada nije napisao nita meritorno o svojoj nacionalno-politikoj delatnosti iz vremena drugog svetskog rata, jer da u naelu vjeruje kako memoare i sline spise treba objaviti tek pedeset godina nakon dogaaja koje opisuju. S tog razloga takoer nije bio voljan odgovoriti na bilo koje pitanje o svojoj aktivnosti tokom rata. Dr Brai je umro 22. novembra iste godine. Treba zabiljeiti da su ve 1943. godine predstavnici Mihailovia i Hrvatske seljake stranke (koju su podravali mnogi domobranski oficiri) poveli diskusiju o budunosti Jugoslavije. Do sporazuma meutim nije dolo jer HSS nije htjela priznati Mihailovia kao glavnog komandanta svih jugoslavenskih snaga, ukljuujui i domobrane, a Mihailovi se nije htio sloiti s time da se odrekne onih etnikih grupa koje su bile odgovorne za masovni teror nad hrvatskim stanovnitvom. Ova informacija potjee od domobranskog pukovnika Ivana Babia, kome su u januaru 1944. visoke vojne vlasti NDH pomogle da pobjegne u Italiju kako bi uspostavio kontakt sa saveznikim snagama u ime domobranske vojske i HSS. Vidi F. O. 371/44245, R 1040/8/92 i F. O. 371/44249, R 3364/8/92. Krajem 1944. su se i neke domobranske jedinice u Bosni, konkretno one

smjetene u Vareu i Zenici, oito pokuale nekako pribliiti Mihailoviu, stavljajui mu u izgled priznanje njegove vrhovne komande. Vidi npr. Mihailovievo pismo od 29. novembra 1944. domobranskom komandantu Varea Mati Matieviu, u The Trial of Draa Mihailovi,str. 218 i mikrofilm br. T-501, rola 257, snimci 1077 - 1078. Vidi takoer i sasvim nevjerojatnu priu koju saopava porunik Lalich u svom ve citiranom izvjetaju pretpostavljenima iz OSS. 65 Karapandi, str. 438. Prvih dana aprila je i njemaki obavjetajni agent Strker posljednji puta posjetio Mihailovia i donio mu ponudu generalpukovnika Lhra da se preda zapadnim Saveznicima, zajedno sa zahtjevom da im tu ponudu preda Mihailovi. Mihailovi je na svom suenju posvjedoio da je to uinio i da su dva njegova vana komandanta, major Rai i kapetan Nedi, otili u Zagreb (vjerojatno prije 12. aprila) da od Lhra zatrae predaju, ali naravno bez uspjeha.67 To je vjerojatno bila posljedica Strkerove posjete Mihailoviu. 66 Serija lanaka generala ukia o njegovoj misiji kod Pavelia izlazila je u mjeseniku Srpska Rastava (Buenos Aires), od decembra 1954. do maja 1955. pod naslovom Iz ume u emigraciju. ukiu je odgovorio ustaki general Luburi Otvorenim pismom srpskom generalu Svetomiru ukiu u asopisu Drina (Madrid), u decembru 1955. Paveli je 1949. takoer objavio svoja sjeanja na te sastanke. Karapandi, str. 436 - 439, opirno citira ukiev lanak, a na str. 439 - 444, u potpunosti navodi Pavelievu izjavu o istoj stvari. 67 The Trial of Dra^a Mihailovi, str. 270 - 271, 291 - 292. PREMA SRBIJI I KONANOJ PROPASTI Mihailovi i preostali srbijanski etnici, koji su brojili oko 12.000 ljudi, otili su 13. aprila s Vujaka na sjeveru centralne Bosne i zapoeli svoj~Tug pokret prema Srbiji.68 Umjesto da krenu prema donjem toku rijeke Drine, gdje je u to doba godine zbog nabujalih voda bilo nemogue prijei bez posebne opreme, krenuli su zapadnim putem uzdu desne obale Save, sve dok se nisu pribliili utoku Vrbasa u Savu. (Ova ruta trebala je navesti jedinice Jugoslavenske armije na pomisao da su krenuli prema Sloveniji). Zatim je njihova priblina marruta, kako pokazuje karta 7, naglo zaokretala na jug i jugoistono kroz planine, sve do toke koja se nalazi neto istonije od Konjica na Neretvi, a zatim na jugoistok u smjeru Kalinovika i Zelengore, te dalje na istok, opet prema Drini, do toke blizu Broda, gdje je bilo mogue prijei rijeku bez potekoa.69 68 Banovi i Stepanovi, u Politici od 26. augusta 1962. Mihailovi takoer navodi broj od 12.000 u svom saopenju od 28. februara 1945. svojim predstavnicima u inozemstvu. (On zapravo govori o 20.000 etnikih boraca iz Srbije i Crne Gore). Vidi Jovan Donovi, Izvjetaji generala Mihailovia iz kraja 1943 i 1944 godine, str. 71.

69 Najpotpuniji etniki prikaz ovog pokreta, iz pera jednog preivjelog koji je uspio pobjei u inozemstvo, nalazi se u Miloevi, str. 228 - 244. Na suenju u augustu 1945. Keserovi je izjavio da je Mihailovi izabrao najdui i najtei pravac za povratak u Srbiju. Suenje lanovima rukovodstva organizacije Drae Mihailovia, str. 219.

Karta 7. Pravac Mihailovievog i uriievog posljednjeg pokreta

Na tom maru, dugom oko dvije stotine osamdeset kilometara, etnike snage bile su ostaci jedne vojske koja je u bitci za svoju stvar bila poraena i ije su snage desetkovali vojni porazi, tifus i unutarnja nesloga. Bila je to vojska kojoj su nedostajale vojna, sanitetska, kao i transportna sredstva, optereena bolesnim i ranjenim vojnicima. Na poetku su se ove obeshrabrene formacije morale nositi s povremenim uznemiravanjem i ustaa i dijelova Jugoslavenske armije, ali njihovi napadi nisu bili u meusobnom odnosu; zatim su ostale samo jedinice Jugoslavenske armije koje su operirale i kao lokalni odredi i kao jedinice regularne vojske i vrile stalan iako ne unitavajui pritisak, prividno namijenjen tome da omete, ali ne i da zadri etniko napredovanje. Nakon otprilike dvije treine puta, jugoslavenska avijacija postala je dnevni pratilac etnika, ponekad napadajui a ponekad ne, ali izvjetavajui partizanska komandna mjesta o njihovom kretanju. Mihailovi je i dalje cijelo vrijeme od majora osia dobivao poruke koje su pruale primamljivu sliku prilika u Srbiji, pa su tako etnici, trpei loe vremenske uvjete skupa s uznemiravanjem, od strane dijelova Jugoslavenske armije hitali prema, kako su mislili, sigurnom terenu. Nakon otprilike mjesec dana mara pribliili su se mjestu gdje su namjeravali prijei Drinu. Tada ih je 10. maja koncentrirani napad djelova Jugoslavenske armije stjerao u stvarno opasni poloaj na obali Jezerice, male desne pritoke Neretve, zapadno od Kalinovika. Na tom je mjestu obala Jezerice sasvim okomita i visoka klisura, pa je sputanje prema rijeci vrlo oteano. Tako zaustavljeni, etnici su bili na milost i nemilost izloeni zdruenom zranom i kopnenom napadu ovih snaga. Tokom sputanja i prelaenja (iako je Jezerica ovdje tek malo iri potok) etnici su izgubili svu svoju teku opremu, svu radio opremu, sve svoje konje i veliki broj ljudi.70 Dva dana kasnije opet su partizanske snage, Trei udarni korpus Jugoslavenske armije i 3. bosansko-hercegovaka divizija Korpusa narodne obrane Jugoslavije (KNOJ),71koncentrino napale oslabljene etnike kolone. Slubena Hronologija narodnooslobodilakog rata biljei o dogaajima 12. maja 1945, u dijelu o Bosni i Hercegovini, slijedee: U rejonu r. Sutjeske i s. Zakmura jedinice 3. udarnog korpusa JA i 3. divizije KNOJ-a pristupile unitenju jake etnike grupe. (etnici su uglavnom bili zarobljeni i uniteni, izuzev 300-400 etnika rasturenih na prostoriji od Zelengore do r. Prae, sa kojima su se nalazili Draa Mihailovi i lanovi etnike Vrhovne komande.)72 70 Banovi i Stepanovi, u Politici od 26. augusta 1962; Milosevic, str. 238 - 239. 71 Ovaj potonji, poznat kao KNOJ, sainjavale su specijalne trupe, a njegove prve jedinice osnovane su u augustu 1944. One su osobito upotrebljavane za likvidaciju ostataka unutarnjih protivnikih snaga, suradnika okupatora. 72 Hronologija 1941 - 1945, str. 1107.

S ovim snagama Jugoslavenske armije bio je takoer i odred OZNE pod komandom potpukovnika ora Lazia, iji je specijalni zadatak bio da Mihailovia uhvati ivog. Ali njegov plijen mu je izmakao. U stanju konfuzije koja je zavladala meu etnicima, trojici etnikih komandanata Dragoslavu Raiu, Dragutinu Keseroviu i Nikoli Kalabiu uspjelo je da se odvoje i da sa neto svojih vojnika pobjegnu svaki za sebe prema Srbiji. Dva druga vodea etnika komandanta, general Trifunovi i kapetan Neko Nedi, poginuli su. U ta etiri dana, od 10. do 13. maja, pretenu veinu srbijanskih etnika je nekom ironijom zadesila njihova sudbina blizu mjesta gdje je glavnina snaga NOVJ sa svojim vojno-politikim rukovodstvom u junu 1943. izbjegla unitenje u zavrnoj fazi operacije Schwartz (Peta neprijateljska ofenziva). Ostatke etnika gonile su snage KNOJ-a tjednima nakon ove etnike katastrofe. Moda najveu ovakvu grupu, u kojoj je bio i general Mihailovi, opkolila je u noi od 21. na 22. maja blizu sela Bulozi u jugoistonoj Bosni 3. proleterska brigada i gotovo ju potpuno zbrisala. Mihailoviu i jo sedamnaestorici uspjelo je pobjei. Prema detaljnom prikazu jugoslavenskih historiara izmeu 1. i 18. maja etniki su gubici, ubijeni i zarobljeni, iznosili 9.235 ljudi, ukljuujui vie od 300 oficira.73 73 Za potpuni prikaz konanog napada na etnike i za sudbinu nekih komandanata vidi Banovi i Stepanovi, u Politici od 26. i 27. augusta 1962. Sloboda trojice etnikih komandanata koji su uspjeli pobjei ovom napadu u blizini sela Zakmur, bila je kratkotrajna. Keserovia su uhvatili odmah nakon prijelaza preko Drine u Srbiju; sueno mu je, osuen je na smrt i u augustu 1945. je kazna nad njim izvrena. Raia su jugoslavenske snage sigurnosti otkrile idueg novembra u jednom selu u Srbiji i ubijen je na mjestu. Kalabi je u Srbiju doao s moda ne manje od sto i pedeset ljudi i uspio je izmaknuti snagama sigurnosti sve do decembra, kada je uhvaen pomou dobro smiljene lukavtine.74 Pokazat e se da je Kalabi odigrao vanu ulogu u hvatanju Mihailovia nekoliko mjeseci kasnije. 74 Ibid, od 6. do 8. septembra 1962. Kad su slubenici jugoslavenske policije pukim sluajem saznali za Kalabievo, boravite, pravei se da su etnici, uspostavili su kontakt s mladim etnikim oficirom Miliem Bokoviem, kojeg je Kalabi nakon svog povratka u Srbiju imenovao komandantom valjevskog okruga, te su preko njega uspostavili kontakt i s Kalabiem. Rekli su ~Kalabiu da imaju vezu s jednim amerikim obavjetajnim agentom koji je u Jugoslaviji i eli pomoi Kalabiu da pobjegne u inozemstvo. Kad je Kalabi inzistirao na tome da vidi amerikog agenta, doveden mu je ovjek koji se je ponaao kao Amerikanac. Uvjeren, i ne obazirui se na savjete nekih svojih oficira, Kalabi se je sloio da ga agenti otprate do Beograda, kako bi toboe stupio u dodir s etnicima koji su tamo ivjeli u tajnosti. Kalabi i njegov tjelohranitelj otili su u Beograd s navodnim etnicima i amerikim agentom i tamo su ih sakrili u jednoj kui. Ali nakon obroka za kojim se mnogo pilo, Kalabi je odvojen od svog uvara, savladan i odveden u zatvor.

Mihailovi je nekim udom jo uvijek bio na slobodi, sa akom svojih ljudi i usprkos katastrofi koja je zadesila glavninu njegovih trupa, uspio je nastaviti svojim putem. On je lukavim manevrima nadmudrio svoje gonitelje, kreui se sa svojom malom pratnjom od planine do planine, vraajui se natrag kad je trebalo da se otrese potjere, te je s vremenom doao na podruje planina Devetak i Javor u istonoj Bosni. Tu je mala grupa naila na neke bosanske etnike koji su se skrivali u umama i udruili su snage. Grupa oko Mihailovia, koja ga je direktno opskrbljivala hranom, smjetajem i obavjetenjima, brojila je sada oko ezdeset ljudi, ukljuujui majora Dragiu Vasiljevia, Borka Radovia i nekoliko drugih etnikih komandanata. Jugoslavenske snage sigurnosti koje nisu mnogo zaostajale, uskoro su otkrile generalovo boravite, a u julu 1945. su od jednog biveg Mihailovievog pratioca dobile potpune podatke o tome gdje se tono nalazi, o broju ljudi koje ima sa sobom i tako dalje.75 OZNA je u augustu i septembru uinila svoj prvi odluni pokuaj da uhvati Mihailovia. Povjerila je taj zadatak jednom od svojih operativaca, ovjeku poznatom kao major Ljubo Popovi. Nakon to je pustio bradu kakvu su nosili etnici, Popovi je s nekolicinom slino preruenih pomonika otiao u istonu Bosnu; tamo su u etnikoj odjei uli u ume na sumnjivom podruju kako bi pronali Mihailovievu grupu. Bila je to jalova potraga. Ili im je Mihailovi izmakao u zadnjem trenutku, ili nije bilo naina da se probije zatitni pojas koji su oko njega stvorili njegovi ljudi i simpatizeri po selima. Major Popovi je povuen u Beograd, ali su snage sigurnosti i dalje stalno nadzirale podruje.76 75 Ibid, od 28. i 29. augusta 1962. Mihailovi je ini se svoj prvi dodir s istonobosanskim etnicima uspostavio 18. juna i ubrzo poslije toga odrao je ak i sastanak s nekolicinom bosanskih etnikih omandanata koji su jo uvijek bili na slobodi. Meu njima je bio i pukovnik Borota. Nakon sastanka poslao ih natrag na njihova podruja, s obeanjem da e poslije povratka u Srbiju dati znak za novi ustanak. 76 Ibid, od 29. do 31. augusta 1962. Mihailovi nije imao veze s majorom osiem otkad je izgubio radio-stanicu na Jezerici, ali je jo uvijek vjerovao osievim porukama i ivo je elio produiti u Srbiju. U noi od 20. na 21. septembra etnici su drskim napadom na prilino nebudno straarsko mjesto jedne jedinice KNOJ-a doli do jednog amca i sretno prebacili Mihailovia na desnu obalu Drine. Nakon to su se par dana odmarali u blizini rijeke, Mihailovi i mala grupa ljudi poeli su napredovati u Srbiju. Uspjeli su prodrijeti u blizinu gradia Kosjeria, oko dvadeset kilometara sjeveroistono od Uica, ali su se razoarali to nisu nali nikakve etnike odrede i to seljaci oito nisu bili skloni da im pomognu. Prema jugoslavenskim izvorima, Mihailovi je tek tada poeo shvaati istinu o majoru osiu i porukama koje su ga namamile u Srbiju. Umjesto da nastoji prodrijeti dalje u Srbiju, on se je sa svojom grupom vratio u Bosnu, negdje na podruje Viegrada i sakrio se iza zida povjerljivih etnika i etnikih simpatizera. U meuvremenu su snage sigurnosti, doavi do zakljuka da jednostavnim gonjenjem Mihailovia od mjesta do mjesta nee postii nita, kovale potpuno novi plan za njegovo hvatanje.77

77 Ibid, od 1. do 3. septembra 1962. MIHAILOVI JE UHVAEN U novom planu za hvatanje Mihailovia kljuna figura je bio Kalabi, koga ;u do tog vremena (decembra 1945) ve uhvatile snage sigurnosti. Kalabi je :nao da je padom u ruke jugoslavenskih vlasti proigrao svoju sudbinu, ali je bio pripravan, uiniti skoro sve samo da spasi svoju kou. Svoju prvu uslugu policiji ainio je pomaui pri hvatanju petnaest lanova svog vlastitog biveg taba.78 Dnda se je pokuao cjenkati sa slubom sigurnosti: ako budu velikoduni, on e lastojati utjecati na proetniko stanovnitvo u Srbiji da prihvati novi reim; za izvrat je htio da ga njegovi zarobljivai puste otii u inozemstvo ili da mu lopuste ivjeti pod krivim imenom u nekom gradiu u Srbiji s tim da e se jdrei svake politike aktivnosti protiv reima. Policija je ovu ponudu odbila, ali e pozvala Kalabia da im pomogne uhvatiti Mihailovia u mreu i nakon to je azmislio (odbijajui najprije) Kalabi je pristao da surauje. Policija je bila na )prezu zbog mogunosti da se Kalabi u zadnji as povue ili nae naina da dade znak Mihailoviu i njegovim ljudima da su u zamci i znala je da bi u tom sluaju mogli poginuti neki njeni ljudi, a i da bi Mihailovi mogao biti ubijen. Ona nije eljela da Mihailovi bude ubijen, budui da je nova vlast samo sa ivim Mihailoviem mogla prirediti primjereni politiki proces koji joj je bio potreban iz domaih i meunarodnih politikih razloga. Ali vrijeme je bilo najhitnije; to due Mihailoviu uspije ostati na slobodi, to su mu vei bili izgledi da umakne. Jer kada jednom doe proljee i vrijeme se popravi, moi e manevrirati s mnogo vie uspjeha. 78 Ibid, od 10. septembra 1962. Jugoslavenske vlasti drale su esnaest godina u tajnosti okolnosti oko Mihailovievog hvatanja. Slutnju o tome to se dogodilo objavio je ve 1948. na Zapadu Monty Radulovic, predratni Reuterov dopisnik iz Beograda.79 Radulovic tvrdi da je uo tu priu od jednog majora OZNE, koji je u tom asu navodno bio pod utjecajem alkohola. Tek 1962. pojavio se potpuni, neslubeni prikaz hvatanja, u ve ranije citiranoj seriji lanaka Gojka Banovia i Koste Stepanovia u beogradskom dnevniku Politika, od 5. augusta do 17. septembra 1962.80 79 Vidi njegovu knjigu Titos Republic, str. 186 - 188. 80 Ovaj niz lanaka (koji bi u obliku knjige iznosio moda kojih 200 str.) je prilino neobina smjesa injenica i fikcije. Tu se navode imaginarni razgovori izmeu Mihailovia i raznih lanova njegovog taba, te Mihailovieve misli i refleksije. Tu su takoer prikazi mnogih konkretnih teroristikih akata koji uope nemaju veze s Mihailovievim hvatanjem, iako su ih etnici poinili ili im se pripisuju, a na mnogo mjesta autori subjektivno interpretiraju umjesto da prue dokumentirane dokaze. Usprkos tomu, prema nekim dobro obavijetenim osobama s kojima sam o tome raspravljao, uzet u cjelini ovaj prikaz

predstavlja glavne injenice tono. lanci su kasnije trebali biti izdani u obliku knjige, zajedno s dopunskim dokumentarnim materijalom: uz zadnji nastavak najavljen je i skori izlazak knjige. Ali ova se knjiga nije pojavila, to je izazvalo vrlo raznolike komentare. Za komentare etnika ili etnikih simpatizera na lanke u Politici, vidi lanak Nenada Petrovia u Naa Re, juni - juli 1966, str. 20 - 23. Krajem 1971. u Beogradu je agent slube sigurnosti poznat kao Ljubo Popovi objavio knjigu pod naslovom Velika igra sa Dravom Mihailoviem, koja se bavi hvatanjem generala Mihailovia. Popovievo pripovijedanje poinje s oktobrom 1945. i vrlo je slino prikazu Banovia i Stepanovia, na kojem sam zasnovao ovaj opis. Dogodilo se izgleda slijedee: oko 20. januara 1946, nakon odgovarajueg planiranja i pripreme, grupa oficira sigurnosti, preruena u etnike, otila je s Kalabiem na podruje Viegrada i poela ispitivati seljake po nekim selima, ispitujui posebno nekolicinu za koje su sumnjali da znaju za etniku aktivnost ili da su lanovi njihovih obitelji meu etnicima koji skrivaju Mihailovia. Tada je Kalabi u svom svojstvu zamjenika komandanta etnika u Srbiji (OZNA je ve bila poslala poznatim etnikim vezama u Kalabievo ime pismo Mihailoviu) naredio tim seljacima da dogovore sastanak s jednim od lokalnih bosanskih etnika, ovjekom po imenu Budimir Gaji, za kojeg se smatralo da je osobno upleten u skrivanje Mihailovia. Gaji je sumnjao u izvornost poruke koju mu je donio jedan od seljaka i rekao mu je da se vrati Kalabiu i kae mu da ne moe nai Gajia. Kad su Kalabi i oficiri sigurnosti jo dva puta pokuali da isti seljak preda Gajiu pismo, Gaji je, sumnjajui sve vie da iza cijele stvari stoji OZNA, savjetovao tom seljaku da se ne vraa Kalabiu. Seljak je preko jednog roaka javio Kalabiu da ne moe nai Gajia, nato je Kalabi poslao jo jedno pismo Gajiu, javljajui mu da se vraa u Srbiju, ali da e kasnije doi natrag u Bosnu. itavo ovo manevriranje trajalo je nekoliko tjedana i napokon, negdje poetkom marta, zbog nedostatka koordinacije izmeu Beograda i lokalne OZNE, lokalni su slubenici pokuali uhvatiti Mihailovia na svoju ruku. Taj pokuaj nije uspio, a Mihailovi je sa svojom pratnjom shvatio da je njihovo skrovite otkriveno i brzo su pobjegli u novo. Meutim izgleda da je Kalabievo drugo i tree pismo dospjelo Mihailoviu u ruke. Budui da su pisma sadravala i Kalabieve fotografije s njegovim potpisom, Mihailovi je zakljuio da su poruke dobronamjerne. Njegov je boravak na podruju Viegrada tako i tako postajao nesiguran i Mihailovi je ponukao svoje uvare da stupe u kontakt s Kalabiem.81 Tako su se u treem pokuaju (koji su agenti sigurnosti s Kalabiem na uzici zapoeli 6. marta) i Kalabi i Mihailovi ivo eljeli sastati. etnici su i dalje logino bili oprezni i tek nakon to su proli nekoliko etnikih javki, te vie puta bili provjeravani, Kalabi i njegovi oficiri prihvaeni su kao pravi i napokon su 12. marta, jo uvijek na podruju Viegrada, uspostavili direktni kontakt s Mihailoviem i bili priputeni njegovom skrovitu. 81 Banovi i Stepanovi, u Politici od 7. i 11. do 14. septembra 1962.

Kalabi nije imao tekoa da Mihailovia, koji oito nije sumnjao nita, uvjeri da se s njim i njegovim etnicima vrati u Srbiju i dogovoreno je da e na put krenuti jo iste noi. Mihailovi se je takoer spremno sloio s Kalabievim prijedlogom da se desetak njegovih straara priblino polovica poalje na zadatak prema Viegradu, u smjeru protivnom od onog kojim e Mihailovi, Kalabi i drugi krenuti. To je bila mjera opreza zbog koje su oficiri sigurnosti bili posebno zabrinuti, jer bi inae bili brojano slabiji. Grupa straara koju je vodio Gaji otila je na zadatak i te su noi ostali iz grupe agenti, Kalabi, Mihailovi i tucet njegovih uvara krenuli u Srbiju. Bila je mjeseina i mala se grupa kretala umama u koloni po jedan. Na elu kolone bio je etniki straar; iza svakog etnika iao je po jedan prerueni agent sigurnosti. Dva agenta bila su dodijeljena Mihailoviu (ak su ga i prenijeli preko jednog potoka tako da ne smoi noge). Izgleda da je neki nesporazum odgodio zatvaranje klopke, ali kad je dali" dogovoreni znak, svaki je agent ubio etnika ispred sebe s iznimkom Kalabia. Mihailovi je baen na tlo i svezan lisicama. Samo je etnik na elu, iako ranjen, uspio pobjei. Tako je Mihailovi bio nadmudren i konano zarobljenik svojih zakletih neprijatelja. Slijedeeg dana (13. marta) Mihailovi je odveden u Beograd. Aleksandar Rankovi, ministar unutranjih poslova pa tako i ef snaga sigurnosti, poslao je maralu Titu koji je bio u dravnom posjetu Poljskoj trijumfalnu poruku kojom je saopio hvatanje.82 Nekoliko dana kasnije Rankovi je o toj akciji izvijestio Narodnu skuptinu. Osim toga, rekao je Skuptini, mnogi etniki komandanti ... nee vie nikada ugroavati naa mirna sela i stanovnike (oito podrazumijevajui da su ve bili ubijeni ili zatvoreni). Medu njima su uz Kalabia, Raia i Rakovica, bili slijedei srpski i bosanski etniki komandanti: kapetan Vasi, kapetan Vasiljevi, vojvoda Voja Tribroanin, porunik Mii, vojvoda Borivoje Kerovi, kapetan Medi, porunik Filip Ajdai, vojvoda Guda Bosilji, porunik Mili Bokovi, porunik Marko Kotarac, porunik Mati, kapetan Boro, porunik Mirko Tomaevi, kapetan Leka Damjanovi, kapetan Milo Eri, kapetan Bora Mitranovi, pukovnik Gojko Borota, major Slavoljub Vranjeevi i vojvoda Radoslav Radi.83 82 Ibid, od 15. do 17. septembra 1962. 83 Jugoslavija, Ministarstvo za for 1946 (Beograd, april 1946), str. 37 - 40. informacije, The Debate on the Budget

10. juna 1946, nakon skoro tri mjeseca ispitivanja, Mihailoviu je sueno za veleizdaju i ratne zloine. Suenje, koje je bilo veoma pripremljeno i s mnogo publiciteta, trajalo je do 15. jula. Presuda je glasila kriv, a osuda, smrt. Mihailovievu molbu za pomilovanje odbacio je Prezidijum Narodne skuptine FNRJ i 17. jula kazna je izvrena strijeljanjem.84 Mjesto sahrane nikad nije otkriveno javnosti.

84 Slubeni izvjetaj o Mihailovievoj optunici, suenju, presudi i izvrenju kazne je esto citirani The Trial of Draja Mihailovi, objavljen 1946, to je engleski prijevod publikacije Izdajnik i ratni zloinac Draa Mihailovi pred sudom. Suenje je potaklo velike proteste Mihailovievih prijatelja u inozemstvu, osobito u Sjedinjenim Amerikim Dravama, i oni su izdali posebnu publikaciju The Report of Commission of Inquiry of the Committee for a Fair Trial for Draja Mihailovich ( Izvjetaj istrane komisije komiteta za nepristrano suenje Drai Mihailoviu, 1946). Potpomognuti svojim prijateljima u Velikoj Britaniji, a osobito u Sjedinjenim Amerikim Dravama, etnici u emigraciji su otada potroili mnogo vremena i napora ovjekovjeujui i branei legendu o generalu Mihailoviu. Od vanijih etnikih emigrantskih nastojanja u tom smislu, pored dva sveska Knjige o Drai,posebno su zanimljive studije Branka Lazitcha (La tragedie du General Draja Mihailovitch), Evgueniya Yourichitcha (Le proc es Tito - Mihailovitch), te Radoja Vukevia (Na stranom sudu). Avakumoviev Mihailovi prema nemakim dokumentima moe se spomenuti kao krajnje pristrana interpretacija njemakih dokumenata, kako bi se potkrijepila misao da su Mihailovievi etnici bili pravi pokret otpora protiv sila Osovine. To nije nita drugo nego politiki pamflet koji pokuava poduprijeti i obraniti jednu neodrivu tezu. Postoje barem dva zbornika s izjavama podrke Mihailoviu, prije, za vrijeme i poslije suenja: General Mihailovich - The World's Verdict (1947) i Tributes to General Mihailovich (1966). Osim Mihailovia, pred sud su takoer u isto vrijeme izvedene druge dvadeset i tri osobe. To su bili Mihailovievi bliski politiki suradnici (dr Stevan Moljevi, dr Mladen ujovi, dr ivko Topalovi, uro Vilovi), etniki oficiri (vojvoda Radoslav Radi, major Slavoljub Vranjeevi, kapetan Milo Glii), bivi prvaci izbjeglike vlade i jugoslavenski diplomati (Slobodan Jovanovi, dr Boidar Puri, dr Momilo Nini, general Petar ivkovi, Radoje Kneevi, dr Milan Gavrilovi, potpukovnik ivan Kneevi, ambasador Konstantin Foti svi sueni u odsutnosti), vojni komandanti i politiki funkcionari Nedieve vlade i Ljotievih snaga (Dragomir-Dragi Jovanovi, Tanasije Dini, Velibor Joni, general uro Doki, general Kosta Muicki, Boko Pavlovi) i dva stara srbijanska politiara koji za vrijeme rata nisu imali slubenih funkcija, ali su sudjelovali u antipartizanskoj aktivnosti (dr Lazar Markovi i dr Kosta Kumanudi).85 Sedmorica od njih osuena su na smrt i kazna nad njima je izvrena. To su: Radoslav Radi, jedan od bosanskih etnikih voa, Milo Glii, srbijanski etniki oficir, Dragomir-Dragi Jovanovi, gradonaelnik Beograda i ef beogradske policije pod Nedievim reimom, Tanasije Dini, pukovnik i Nediev ministar, Velibor Joni, Nediev ministar, Kosta Muicki, bivi komandant Srpskog dobrovoljakog korpusa i Boko Pavlovi, zamjenik komandanta Nedieve Srpske dravne strae. ujovi i ivkovi sueni su u odsutnosti na smrt. Ostala sedmorica koja su suena u Beogradu, dobila su kazne zatvora u trajanju od najmanje dvije do najvie dvadeset godina. Uz dva velika suenja etnikim i drugim antikomunistikim voama u

Srbiji, nove jugoslavenske vlasti uhapsile su, povele istragu protiv, sudile i osudile na kazne zatvora u raznim trajanjima (ili naprosto pustile nakon ispitivanja) mnogo tisua drugih ljudi koji su bili povezani s etnicima i podravali etniku stvar ili srpske kvislinke vlasti. 85 Generala Nedia uhapsile su negdje u ranu jesen 1945. saveznike snage u Austriji i predale ga jugoslavenskim vlastima. Reeno je da je poinio samoubojstvo u oktobru 1945, skoivi s prozora u hodniku tamnice u kojoj je bio zatvoren. Vladin plan da na suenju Mihailoviu i suoptuenima iskoristi Mihailovia kako bi diskreditirala njega i njegovu stvar, njegove domae suradnike i sljedbenike, te bive jugoslavenske funkcionare u inozemstvu, u velikoj je mjeri uspio. Suenje je takoer posluilo da se u politike i propagandne svrhe igou etniki prijatelji na Zapadu, iako su mnogi od njih (kao i njihove vlade) odbacili Mihailovia i etnike tokom 1943. i 1944, okreui svoju podrku Titu i partizanima.86 Tokom suenja Mihailoviu 1946, kao i suenja drugim politikim i vojnim rukovodiocima etnikog pokreta u augustu 1945, bilo je mnogo meusobnog okrivljavanja medu optuenima. Mihailovi je stalno pokuavao zaobii pitanja tuioca, optuujui svoje komandante za kolaboraciju, nepotivanje njegovih nareenja,

vojnu nestrunost, proizvoljno ponaanje i tako dalje.87 Na isti su nain njegovi komandanti, osobito Keserovi i Lukaevi, na suenju u augustu 1945, okrivili Vrhovnu komandu za veinu akcija za koje su bili optueni, sluei se poznatim izgovorom da su jednostavno izvravali nareenja.88 Svjedoenja na procesu pokazuju da Mihailovi nikad nije imao potpunu i vrstu kontrolu nad veinom svojih komandanata i da komandanti gotovo cijelo vrijeme nisu od njega imali jasna i precizna nareenja, ve su morali raditi po naredbama openite naravi. Ta su nareenja trebali izvravati po svom nahoenju i prema konkretnim uvjetima pod kojima su djelovali i nisu bili u strogom smislu odgovorni za svoja djela. Pod takvim uvjetima je za mnoge etnike komandante bilo prirodno da slijede svoje posebne, osobne i lokalne interese vie nego da rade kao dio dobro usklaene vojne organizacije. 86 Vidi npr. pozivanje na britanske oficire za vezu kod etnika, pukovnike Baileyja i Hudsona, te na efa arnerike vojne misije u Mihailovievom tabu, pukovnika McDowella, u The Trial of Dra^a Mihailovi, str. 123 - 124, 158 - 159, 184 - 185, 191 - 195, 199 - 203, 304 - 309, 465 - 467, i ZiherI, Epilog jedne protivnarodne zavere. 87 The Trial of Dra^a Mihailovi, str. 162, 249 - 250, 252, 254, 258 - 259, 262, 270, 283 - 289, 296 - 297, 304, 334, 351, 358, 377 - 378, 384. 88 Suenje lanovima rukovodstva organizacije Drai^e Mihailovia, str. 144, 146, 149 150, 157, 161 163, 166, 209 - 210, 213, 221 - 223, 223 - 236,' 245, 248. Nedostatak vrstog i odgovarajueg rukovoenja vojnim poslovima iz jednog centra, nedostatak razvoja osobnih sposobnosti generala Mihailovia u skladu sa zahtjevima vremena i odsutnost ivotno sposobnog politikog programa i potrebne politike organiziranosti, sve je to onemoguavalo koheziju u etnikom pokretu, a s vremenom mu oduzelo i svaku efikasnost. Ove slabosti, zajedno s ustrajnom kolaboracijom s neprijateljem protiv svojih domaih protivnika, te nesposobnost da iziu na kraj s meunarodnim problemima s kojima su se suoili, uinile su neizbjenom propast koja je na kraju snala etniki pokret i njegovo vodstvo.