A.X.Mirzcanzad, M..skndrov, M..

Abdullayev,
R.Q.Aayev, S.M.liyev, .C.mirov, .F.Qasmov














NEFT V QAZ

YATAQLARININ STSMARI V LNLMS


Texnika elmlri doktoru,
prof. A.X.MRZCANZADNN
redaktsi il















Bak-2010




ANNOTASYA



Kitabda neft v qaz yataqlarnn ilnmsinin
saslar, quyularn v laylarn tdqiqi, laya sni tsir
sullar, neft yataqlarnn ilnm sisteminin
layihlndirilmsi, qaz v qaz-kondensat yataqlarnn
ilnmsi, layn almas, quyularn mnimsnilmsi v
onlarn fontan, kompressor, drinlik nasos sullar il
istismar msllri haqqnda danlr.
Kitabdan neft mdnlrind alan mhndis-
texniki iilr z biliklrini mhkmlndirmk n v
neft-mdn ixtisas zr thsil alan ali mktb tlblri
drslik kimi istifad ed bilrlr.


























3

GR

Sovet ttifaq Kommunist partiyasnn XXI qurultaynda qbul edilmi
SSR xalq tsrrfatnn inkiafna dair yeddiillik planda (1959-1965-ci
illr) v Sov. KP iyul Plenumu qrarlarnda neftilr qarsnda byk v
msul vziflr qoyulmudur. SSR Ali sovetinin yubiley sessiyasnda
(1957-ci il) N.S.Xruov yolda gstrmidir ki, yaxn 15 ild lkmizd
illik neft hasilat 350-400 milyon tona, qaz hasilat is 270-320 milyard kub.
metr atdrlacaqdr.
Bu zmtli v rfli vzifnin yerin yetirilmsind neft v qaz
snayesi sahsind alan mhndis-texniklrin v fhllrin texniki
biliyinin durmadan artrlmasnn ciddi hmiyyti vardr. Bu
nqteyinzrdn mlliflr, oxucularmza tqdim ediln hmin Neft v qaz
yataqlarnn ilnmsi v istismar kitabnn myyn hmiyyti olaca
midinddirlr.
Bu kitabn I-VI fsillrind neft v qaz yataqlarnn ilnmsinin
saslar, quyularn v laylarn tdqiqi, neft v qaz yataqlarnda sni tsir
sullar, neft yataqlarnn ilnmsinin layihlndirilmsi, qaz yataqlarnn
ilnmsinin saslar, qaz-kondensat yataqlarnn ilnmsi v istismar v
VII-X fsillrind neft v qaz yataqlarnn almas, quyularn fontan,
kompressor v drinlik nasosu il istismar sullarndan bhs olunur.
Kitabn hcmi mhdud olduundan neft v qaz yataqlarnn ilnmsi
v istismar proqramn btnlkl v hrtrfli hat etmk mmkn
olmamdr. Buna gr kutabda bzi msllr etd klind verilmidir.
Hazrda neft snayesind avtomatladrma ilrin ciddi fikir verilir.
Avtomatladrma v telemexanikann ayrca bir bhs olduunu, hminin
kitabn hcmini nzr alaraq mlliflr bu msllri yalnz yeri gldikc
qsaca nzrdn keirmilr.
Kitab hminin mhdud olmasndan v quyularn yeralt tmirin dair
Azrbaycan dilind ayrca kitab buraxlm olduundan hmin bhs d
kitabda verilmmidir. bhsiz, btn bunlar kitabn bitkinliyin myyn
tsir gstrmidir.
Kitabn I fslini geologiya-mineralogiya elmlri doktoru professor
M..skndrov v texnika elmlri namizdi R.Q.Aayev, II v III fsillrini
texnika elmlri doktoru professor A.X.Mirzcanzad v texnika elmlri
namizdi S.M.liyev, IV fslin II paraqrafn prof. M..skndrov, qalan
hisssini v V, VI fsillri texnika elmlri namizdi .C.mirov, VIII v IX
fsillri texnika elmlri namizdi .F.Qasmov v X fsli texnika elmlri
namizdi M..Abdullayev yazmdr.
1960-c ild nr olunmu Neft v qaz yataqlarnn ilnmsi v
istismarnn nzri saslar kitab kimi, oxuculara tqdim olunan bu kitab da
yeni proqramla v Azrbaycan dilind ilk df buraxld n mlliflr
4

kitabn qsursuz olaca iddiasnda deyildirlr. Kitabn nqsanlarn
gstrck oxuculara mlliflr qabaqcadan z minntdarlqlarn bildirirlr.

___________________________________






































5

I FSL

NEFT YATAQLARININ LNMSNN SASLARI

1. NEFT YATAQLARININ LNMS HAQQINDA SAS
ANLAYILAR

Neft yataqlarn istismar etdikd eyni zamanda iki proses gedir:
1) lay qvvlrinin tsiri altnda msamli mhitd maye v qazn
hrkt prosesi;
2) maye v qazn quyu dibindn yer zrin qaldrlmas prosesi.
Hmin proseslr bir-biri il qarlql laqddir v onlarn idar
edilmsi mmkndr.
Neft laylarnn ilnmsi dedikd layda quyu dibin maye (qaz)
hrkti prosesinin mxtlif vasitlrl idar edilmsi nzrd tutulur.
Layda maye (qaz) hrkti prosesini, laya qazlacaq quyularn istismar
edilmsi raitindn, nhayt layn enerji balansna sni olaraq tsir
edilmsindn asl olaraq idar etmk olar.
Yuxarda qeyd etdiyimiz tdbirlr bir-birindn frqlnir
Quyularn i rejimi geoloji v texniki rtlrdn asl olaraq myyn
edilir. Quyularn i rejiminin dyidirilmsi vasitsil laydan mayenin
hrkt prosesinin idar edilmsi hmi mmkndr. Ancaq quyularn
saynn dyidirilmsi il hrkt prosesinin idar edilmsi hmi mmkn
olmur. Ona gr d quyularn sayn, onlarn yerldirilmsi v i salnma
qaydasn vvlcdn dzgn olaraq myyn etmk lazm glir. gr
ilnm zaman quyularn sayn dyidirmk lazm glrs, onda bu lav
kapital qoyuluu, yaxud qoyulmu sasl xrcin yersiz srf olunmas il
laqdar ola bilr.
Digr trfdn quyularn sayn dyidirdikd onlarn yerldirilmsi
qaydasn da dyidirmk lazm gl bilr. Bu is hmi mmkn ola
bilmz.
Bellikl, ilnmnin sas mslsi, laya qazlacaq quyular saynn,
onlarn yerldirilmsi v i salnmas qaydasnn myyn edilmsindn
ibart olduunu grrk.
Layn enerji balansn dyidirmk mqsdil ona sni tsir
gstrilmsi d ilnmnin sas msllrindn biridir. Laya sni tsir
gstrmkl (laya su, yaxud qazn vurulmas, quyudibi zonasna tsir
edilmsi v i.a.) layda gedn prosesi tamamil dyidirmk olar. Laya
ilnmnin lap balancnda, yaxud myyn mddt kedikdn sonra sni
tsir gstrmk olar.
6

Laya gstrilck sni tsit sulu v injeksiya quyularnn say
vvlcdn dzgn myyn edilmlidir. injeksiya quyularnn i rejimlrini
is ilnm zaman tnzim etmk olar.
Yuxarda deyilnlr sasn layn ilnmsin bel trif vermk olar:
laya qazlacaq quyularn sayn, onlarn yerlm v i salnma qaydasn
myyn etmk, quyularn texnoloji rejimlrini tnzim etmk v layn enerji
balansna tsir gstrmkl laydan quyudibin maye (qaz) hrktinin idar
edilmsin layn ilnmsi deyilir. Layda maye (qaz) hrktinin idar
edilmsi mqsdil grln ilr birlikd layn ilnm sistemi deyilir.
Bellikl, layn ilnm sistemi seildikd aadak msllr hll
olunmaldr:
1) lay hans rejiml istismar edilmlidir;
2) lay myyn edilmi rejimd istismar etmk n ona sni tsir
gstrmk lazmdr, ya yox;
3) istismar v injeksiya quyular hans qayda il yerldirilmlidir,
onlarn say v i salnmas qaydas nec olmaldr;
4) istismar v injeksiya quyular hans i rejimind ilmlidir.
Yuxardak tdbirlrin seilmsindn asl olaraq ilnm sistemlri
mxtlif ola bilr.
lnm sisteminin smrli olmasn myyn etdikd aadak sas
gstricilr birlikd nzrdn keirilmlidir:
1) quyularn say v onlarn yerldirilmsi sxemi;
2) laya sni tsir sulu;
3) ilnmnin sonunda ehtiyatdan istifad etm msal;
4) ilnm mddtind hasilatn dyimsi;
5) ilnmnin iqtisadi gstricilri.
Laya qazlacaq quyularn say az gtrldkd bir quyuya dn
hasilat daha yksk olar. Digr trfdn, quyularn sayn artrmaqla mumi
hasilat artr, bu is ilnm mddtinin azalmasna sbb olur. Lakin
quyularn saynn artmas neftin maya dyrinin artmasna cbb olur.
Demli, quyularn sayn myyn etdikd iqtisadi gstricilr d nzr
alnmaldr.
Ilnmnin sonunda ehtiyatdan istifad etm msalnn qiymtin
xsusi fikir verilmlidir.
Lay bircinsli olduqda quyularn saynn, ehtiyatdan istifad etm
msalna ox az tsiri vardr. Bircinsli layda ehtiyatdan istifad etm msal
layn i rejimindn, hrkt edn mayelrin zllyndn, lay tzyiqinin
dyim xarakterindn v baqa amillrdn asldr.
Bircinsli olmayan laylarda is quyularn saynn, yni onlarn
arasndak msafnin ehtiyatdan istifad msalna daha ox tsiri vardr.
Bel laylarda quyularn sayn ox gtrmkl ehtiyatdan istifad msaln
7

artrmaq olar. Lakin quyularn sayn artrmaqla ehtiyatdan istifad msalnn
artrlmas iqtisadi chtdn lverili olmaya da bilr.
Ilnm mddti d sas gstricilrdn biridir. Lakin ilnm
mddtinin vvlcdn seilmsi mmkn deyildir. Ilnm mddtini
serkn, gndlik hasilatn sviyysi, neftin maya dyri v digr iqtisadi
gstricilr nzr alnmaldr. lbtt, btn ilnm mddtind gndlik
hasilatn bir sviyyd qalmas yax olard, ancaq buna nail olmaq hmi
mmkn deyildir. Bu, bzn fiziki chtdn mmkn olan hallarda
ilnmnin iqtisadi gstricilri pislir.
qtisadi amil ilnmnin sas gstricisidir, ancaq bu amil ilnmd
gedn fiziki proseslrdn v xalq tsrrfatnn tlbatnn dnilmsi
mslsindn ayrlqda nzrdn keiril bilmz.
Bellikl, smrli ilnm sisteminin seilmsinin kompleks msl
olduunu grrk. Bu mslni hll edrkn xalq tsrrfatnn neft
mhsullarna olan tlbatnn v hmin neftin hasil edilmsin lazm olan
xrclrin dnilmsini v ilnmnin sonunda ehtimal olunan itkilri (yni
layn neft ehtiyatndan istifad msalnn) nzr almaq lazmdr.
Demli, ayrlqda gtrlm neft yataqlarnn smrli ilnm sistemi
minimal xrcl xalq tsrrfatna tlb olunan gndlik hasilat v yatan
neft ehtiyatndan mmkn qdr tam istifad edilmsini tmin etmlidir.
Neft yataqlarnn smrli ilnm sisteminin myyn edilmsi
mslsini hll edrkn aadak fnlrdn istifad edilir: 1) regional
geologiya v hidrogeologiya; 2) geofizika; 3) neft-mdn geologiyas; 4)
neft laynn fizikas; 5) yeralt hidravlika; 6) neft v qaz xarlmasnn
texnologiya v texnikas; 7) sah iqtisadiyyat.
Neft v qaz yataqlarnn ilnmsi elmi kompleks olmas etibaril
yuxarda qeyd etdiyimiz fnlrin zvi birlmsindn yaradlmdr.
Bu fnlr vaxtil ilnmnin xsusi msllrini mstqil hll etmkl
inkiaf etmidir. Hmin fnlrin kifayt qdr inkiaf etmsi nticsind neft
yataqlarnn ilnmsinin elmi chtc saslandrlmas mmkn olmudur.
Ona gr d neft v qaz yataqlarnn ilnmsi elmi nisbtn cavandr. Neft
yataqlarnn ilnmsi elminin yaradlmas, eyni zamanda hmin fnlrin
daha da inkiaf etmsinin rhnidir.

2. NEFT GEOLOGYASINA DAR BZ MLUMATLAR

Neft v qaz yataqlarnn ilnmsini dzgn layihlndirmk n
geologiya elmi il laqdar olan bir sra msllri aydnladrmaq tlb
edilir. Bu msllr srasna neft v qazn n kimi msamli sxurlarda
toplanmasnn yrnlmsi, neft yataqlarnn tiplri v formalarnn dzgn
myyn edilmsi, yataqlarn hndsi formasnn txmini d olsa,
8

aydnladrlmas v s. daxildir. Bunu nzr alaraq bu paraqrafda geologiya
elmindn bzi mlumatlar vermyi lazm bilirik.

Neft v qaz n kollektor olan sxurlar

Neftin v qazn Yer qabnda hr hans bir msamli mhitdki
(sxurdak) tbii ymna neft v qaz yata deyilir. Bu trifdn grndy
kimi, neft v qaz yatann yaranmas n sxurlarn msamli olmas
mhm rtlrdn biridir. Btn dnyada indiy kimi myyn edilmi neft
yataqlarnn 99,99%-i km sxurlarda yerlir.
Mlum olduu kimi, z mnyin gr sxurlar km, maqmatik v
metamorfik olur. Neft v qaz yataqlar sasn km sxurlarla laqdar
olduundan, bu sxurlar haqqnda bir qdr trafl mlumat verk. km
sxurlar Yer qabnn st hisssi n sciyyvi olan termodinamik
raitdki sxurlardr. Bel sxurlar kntnn sudan kimyvi, yaxud
mexaniki kmsi, orqanizmlrin suda v quruda hyat faliyyti, mxtlif
sxurlarn fiziki v kimyvi anma mhsullarnn yenidn kdrlmsi v
s. nticsind ml glir.
km sxurlar n ox dnizlrd yaranr. Bel ki, dalar, tplri ml
gtirn sxurlar klk, su v digr amillrin tsiri nticsind dalb,
mxtlif ll paralar v qrpntlar ml glir. aylar bu sxur
paralarn v qrntlarn gtirib dnizlr tkr. Yz min v milyon illr
kedikc dnizd bir ne on v yz metrlrl qalnl olan kntlr
ml glir. Bu kntlr brkidikdn sonra km sxurlar yaranr.
km sxurlar srasna qum, qumda, hngda, dolomit, mergel, gil v s.
sxurlar daxildir.
km sxurlar ilk df su hvzlrinin (dnizlrin v s.) dibind sasn
fqi vziyytd yatm laylar ml gtirir. Istr kntlrin ml
glmsi vaxt, istrs d sonra Yer qabnda ba vern grginlik (tektonik
proseslr) nticsind laylar fqi vziyytdn xb, mxtlif yatm
formalar ml gtirir.
Dnizin dibi uzun geoloji dvrlr rzind krs, ml glmi sxurlar
bir ne kilometr drinliy qdr gml bilr. Dniz dibind ml gln bu
km sxurlar byk drinliklr daxil olduqda sxlab, yksk
temperatura mruz qalr. Bunun nticsind km sxurlar z trkiblrini
v qurulularn dyiir. Uzun geoloji vaxt kedikdn sonra temperaturun v
tzyiqin tsirindn km sxurlardan tamamil yeni tipli sxur-metamorfik
1

sxur ml glir. Metamorfik sxurlar maqmatik sxurlardan da yarana
bilr. Byk Qafqaz dalarnn mrkzi hisssind intiar edn kristallik
istlr metamorfik sxurlara misal ola bilr.

1
Metamorfos latnca dyim demkdir.
9

Maqmatik (pskrm) sxurlar yerin drinliklrind yerln maqma adl
mrkkb kimyvi odlu ktlnin ocandan ayrlb soyumas nticsind
ml glir. Yer sthin xmayb Yer qabnn irisind soyuyan maqma
intruziv sxurlar ml gtirir. Maqmann Yer sthin xb, atmosfer v ya
hidrosfer altnda soyumas nticsind effuziv sxurlar ml glir.
Tbitd rast gln neft yataqlar sas etibaril km mnli sxurlarla
laqdardr. Msln, SSR-d (Azrbaycan, Dastan, imali Qafqazda),
AB-da v digr lklrin bir ox rayonlarnda rast gln zngin neft
yataqlar km mnli olan qum v qumdalarla laqdardr. kinci
Bak ad il hrt tapm v Ural sra dalar il Volqa ay arasnda
yerln zngin neft-qaz yataqlar sas etibaril km mnli, hngda,
dolomit adlanan sxurlarla laqdardr. Yaxn v Orta rq lklrind (ran,
Kveyt, raq, ordaniya v s-d) rast gln bir sra zngin neft yataqlar da
hngda v dolomitlrl laqdardr.
Onu da qeyd etmk lazmdr ki, AB, Kanada, Meksika v baqa
lklrd nadir hallarda, bzi czi neft ymlar maqmatik v metamorfik
sxurlarla laqdardr. Msl ondadr ki, maqmatik v metamorfik sxurlar
anmaya (pozulmaya), tektonik grginliy v s. mruz qaldqda, onlarda
atlar ml glir. Qonuluqda yerln km sxurlardak neft bu
sxurlarn atlarna v msamlrin toplab, kiik miqyasl neft yataqlar
yaradr.
Bellikl, neft v qaz, sas etibaril, km sxurlarn-qumlarn,
qumdalarn, ngdalarn, dolomitlrin msam v atlarnda toplanaraq
yataqlar ml gtirir. Onu qeyd etmk lazmdr ki, aparlan tdqiqat
nticsind r bir km v msamli sxurda neftin toplana bilmycyi
myyn edilmidir. Bel ki, btn km sxurlar msamli olmalarna
baxmayaraq, onlarn amsnda neft toplana bilmir. Msln, km mnli
gil sxurlarnn msamlilik msal bzn qum sxurlarndakndan ox olub,
40-50%- atr. Gillrd msamliliyin kifayt qdr ox olmasna
baxmayaraq, onlar neftin ylb, yataq ml gtirmsi n mnasib sxur
esab edilmir. Bunun sbbi gil sxurlarndak msamlrin bir-biril
birlib, neftin rkt etmsi n lverili kanallar ml gtirm-
msinddir. Gil sxurlarnda yaranan kanallar o qdr dar olur ki, bu
kanallarn irisind neft rkt ed bilmir. Qum, qumda, ngda v
digr sxurlarda is kanallar ml gtirn dnlr arasnda yerln
boluqlardan bir-birin yol vardr. Bu boluqlar bir-birin birlib, neftin
kemsi (rkti) n imkan yaradr. Daxilind neft v qaz toplana biln
v yatan istismarna baland zaman min nefti zndn buraxa biln
hr ans bir sxura kollektor deyilir. Neft v qaz kollektor sxurlarn
msamlrin toplanaraq ymlar ml gtirir. Onu da qeyd etmk lazmdr
ki, neftin toplanb ymlar yaratmas n lverili olmayan bzi sxurlar,
qazn yataqlar ml gtirmsi n mnasib olur. Msln, inc tbqli
10

gilli sxurlar (istlr) neftin deyil, yalnz qazn toplanb yataqlar ml
gtirmsi n lverili esab edilir.

Yer qabnn sas struktur vaidlri

Neft v qaz yataqlar yer qabnda rast gln ayr-ayr elementar
struktur formalar (antiklinal, monoklinal v s.) il laqdar olur. Bir ox
allarda neft v qaz ymlarnn (yataqlarnn) ml glmsind dizyunktiv
(qrlma) pozulmalar da mm rol oynayr. Mz buna gr d yer
qabnda tsadf ediln struktur formalar v qrlma pozulmalar xsusi
olaraq aada nzrdn keirilir. Yer qabnda maid olunan elementar
struktur formalarn v qrlma pozulmalarnn tam v dzgn drk edilmsi
n, onlarn yarand geoloji miti, yni yer qabnn sas struktur
vaidlrini mumi kild d olsa nzrdn keirmk lazmdr.
Yer qab tektonik rktlrin xarakterin v strukturlarn formalarna
gr mxtlif xsusiyytlr malikdir. Bel ki, onun quruluunda
geosinklinal v platforma

kimi iki sas struktur vaidlr ayrlr. Bu vaidlr
zlrin mxsus elementar struktur formalar v pozulmalarla xarakteriz
olunur.
Yer qabnn byk aquli mtrrikliy malik olan v oxlu miqdarda
struktur zonalara blnm salrin geosinklinal deyilir. Bel salrd
uzun geoloji zaman rzind ba vern fal enm nticsind dniz mnli
qaln knt qatlar ml glir. Geosinklinal salrinin yuxarda qeyd
ediln xsusiyytlrindn baqa bir ne sciyyvi ctlri d vardr. Bu
sciyyvi ctlrdn salrin kskin diferensiasiyasn, kntulrin xeyli
qalnla malik olmasn, depressiyalarn uzanmasna perpendikulyar
istiqamtd kuntlrin litoloji trkibinin v qalnlqlarnn tez-tez
dyimlrini v ksin, uzanma istiqamti zr sabit qalmalarn, platforma
zonalarnda mlum olmayan xsusi knt tiplrinin (fli, mollas v s.) bu
salrd olmasn, intensiv maqmatizmi, ksr allarda stglm tipli
pozulmalarla mrkkbln iddtli qrql v regional metamorfizmi
gstrmk olar.
Azrbaycan, Dastan, Krasnodar, Trkmnistan, zbkistan, Ukrayna,
Saxalin v bir ox digr salrdki neft v qaz yataqlar geosinklinal tipli
vzlrl laqdardr. Bu salrd neft yataqlar az-ox kskin ifad
olunmu struktur formalarla laqdardr. Geosinklinal salrindki neft
yataqlarnn ksiliind adtn bir ne neftli-qazl lay olur.
Yer qabnn digr byk struktur vaidi platforma hesab edilir. Yer
qabnn az mtrrikliy malik olan, az miqdarda struktur zonalara
blnm v zaman etibaril sabit qalan salrin platforma deyilir.
Platformann bu xsusiyytlrindn doan bir ne sciyyvi ctlri
vardr. Bu sciyyvi ctlrdn geosinklinal salrin nisbtn plat-
formalarda qravitasiya v maqnit salrinin monotonluunu, sa zr
11

kntlrin litoloji trkibi v qalnlqlarnn sabitliyini, burada kontinental
v karbonatl kntlrin ox intiar etmsini, qalnlqlarn mtlq
qiymtinin az olmasn, qrqln mdud inkiaf etmsini (stglm
adissi, demk olar ki, ba verir), qrqlarn az meyilli olmasn,
metamorfizmin ba vermmsini v s. gstrmk olar.
Platforma ikimrtbli qurulua malik olmas il sciyylnir. Alt
mrtb Paleozoydan qdim kristallik sxurlardan, st mrtb is Paleozoy-
Drdnc dvr yal km sxurlardan tkil olur. st mrtbnin qalnl
adtn iki- kilometr olub, bzi allarda is -be kilometr atr.
Platforma salrind neft-qaz yataqlar km sxurlardan tkil edilmi st
mrtby aid edilir.
Platforma tipli neft-qaz yataqlarna kinci Baknn yataqlarn misal
gstrmk olar. Bu yataqlarn ksiliind neftli-qazl laylarn miqdar
geosinklinal salrind yataqlarn ksiliindki neft-qazl laylarn
miqdarna nisbtn xeyli az olur. Lakin platforma salrindki neft-qaz
yataqlar z llrinin byk olmas il frqlnir. Bel ki, eni 10-15 km v
daa ox olan bu yataqlar yz kilometrlrl msafd uzanr.

Qrlma pozulmalar v onlarn nvlri

Neft v qaz yataqlarnn aid olduqlar struktur formalarnn
dudlarnda tez-tez qrlma pozulmalar tsadf edilir. Bu pozulmalar bir
ox allarda ekran rolunu oynayaraq neft-qaz ymlarnn ml glmsi
n lverili rait yaradr.
Sxur laylarnn btvlynn qrlmas il xarakteriz olunan
yatmlardak pozulmaya qrlma pozulmas deyilir. Qrlma pozulmalarnn
bir ne nv vardr: qrlb-dm, qrlb-qalxma, stglm, fqi
yerdyim v s.
Laylarn qrlmas myyn st zr ba verir ki, min st d
qrlma sthi deyilir. Lay stin bnzyn qrlma sti yatm elementlri il
xarakteriz olunur, yni laylarda olduu kimi onun da uzanma, yatm
istiqamtlri v yatm buca vardr.
Qrlma nticsind yerlrini dyin laylar, qrlma stin syknrk
onun trflrini v ya qanadlarn tkil edir. Yuxar qalxm qanada qalxan
qanad, yaxud asl trf, enn qanada is alt qanad v ya bzn yatq trf
deyilir.
Qrlb-dm. Qrlma sti enn qanada trf meyl edrs, bel
pozunlua qrlb-dm deyilir. Qrlb-dmnin qanadlarnn biri
digrin bitiik olarsa, qapal qrlb-dm meydana xr; qanadlar arasnda
myyn qdr boluq olarsa, aq qrlb-dm yaranr.
1-ci kildn grndy kimi, qrlb-dm aadak ndsi
elementlrl xarakteriz olunur:
12

AB-qrlb-dmd yerdyimnin tam amplitudu; BV-qrlbdmd
yerdyimnin aquli amplitudu; AV-qrlb-dmd yerdyimnin fqi
amplitudu; BQ qrlb-dmd yerdyimnin stratiqrafik amplitudu; -
layn yatm buca; -qrlma stinin yatm bucadr.
Qrlb-dmnin bir ne nv olur: uzununa, enin, diaqonal v
yaxud p qrlb-dm. Qrlma stinin uzanma istiqamti laylarn
uzanma istiqamtin uyun glirs, buna uzununa qrlb-dm deyilir.
Qrlma stinin uzanma istiqamti laylarn uzanma istiqamtin
perpendikulyar keirs, enin qrlb-dm meydana xr.
Qrlma stinin uzanma istiqamti, laylarn m uzanma, m d
yatm istiqamtlrin uyun glmzs, diaqonal qrlb-dm alnr.
Bundan baqa, qrlma stinin vziyytindn asl olaraq uyun v
qeyri-uyun yatan qrlb-dmlr meydana xr. Qrlma sti v laylar
eyni istiqamtd meyl edirs, uyun yatan qrlb-dm, ks istiqamtd
meyl edirs, qeyri-uyun yatan qrlb-
dm meydana xr.
Lay pilly oxar formada bir
ne qrlb-dum il paralanarsa, be-
l pozulmaya pillli qrlb-
dm deyilir (2-ci kil).
Qraben, orst v bunlara oxar pozulmalar da pillli qrlb-dmlr
aid edilir. ki v ya bir ne
qrlb-dm arasndak iss-
lrin enmsindn yaranan for-
maya qraben deyilir. Qrabenlr
sad v mrkkb olur. Sad
qraben iki qrlb-dm il
mdudlanm olur (3-c a
kli). Mrkkb qrabend is
enm1r qrlb-dmlr sis-
temi zr ba verir (3-c b
kli). ki qrlb-dm arasn-
dak issnin qalxmasndan
1-ci kil. Qarlb-dm
2-ci kil. Pillli qarlb-dm
A V
B
Q
b
a

3-c kil. Qraben
13

alnan formaya horst deyilir (4-c kil). Horstlar sad v mrkkb olur.
Sad horstlar iki qrlb-dum il, mrkkb (pillli) horstlar is bir ne
qrlb - dmlrl mdudlanm olur.








Qrlb-qalxma. Qrlma sti qalxan qanada trf meyl edrs, bel
pozunlua qrlb-qalxma deyilir (5-ci kil). Qrlb-qalxmann ndsi
elementlri qrlb-dumninki kimi olduundan biz onlar burada tkrar
etmirik.
stglm. Qrlma sti ox kiik bucaq altnda yatarsa, pozulma
qrlb-qalxma tipindn xb, stglm tipin
keir. Bu alda m aquli, m d fqi
yerdyim ba verir. Nticd qrlb-
qalxmann bir qanad digr qanadnn uzrin
rkt edib, stglm adlanan qrlma
pozulmasn yaradr (6-c kil). stglm
mstvisi adtn 45-dn kiik bucaq ml
gtirrk yatr.

Neft-qaz yataqlar yerln sxurlarn yatm
formalar

Qeyd etmk lazmdr ki, neftli vilaytlrin drinliklrind yatan msamli
sxurlarn ams neftl dolmu olmur. Msln, Aberon yarmadasnn
bzi salrind msamli sxur laylarnda neft toplanm, qonu salrd
is min laylarda neft yoxdur. Bunun sbbini neftin yer qabnn yalnz
myyn isslrind toplana bilmsi il iza etmk olar. Neftin toplanmas
n n lverili forma antiklinal tipli struktur formalar esab edilir.
Sinklinal tipli struktur formalar is neftin toplanmas n lverili deyildir.
Laylar yildikd onlarn qabarq isssi yuxarya olarsa, antiklinal (7-ci a
4-c kil. Horst 5-c kil. Qrlb-qalxma
A
V

6-c kil.
stglm
14

kli), aaya olarsa, sinklinal (7-ci b kli) qrq alnr. Qrqn yan
isslrin onun qanadlari deyilir. Antiklinal qrqlarda qanadlar yuxarda,
sinklinal qrq-
larda is aa-
da birlir.
Qrn mr-
kzi isssin
onun nvsi de-
yilir. Antiklinal
qrqlarda n-
vd qdim s-
xurlar, qanadlara trf getdikc cavan sxurlar, sinklinal qrqlarda is
ksin, nvd cavan sxurlar, qanadlara trf is qdim sxurlar yerlir.
Antiklinal qrq formasnda yatan msamli sxurlar neftin
toplanmas n lverili yer esab edilir. Msamli sxurlardan tkil
edilmi laylar keirici olmayan sxurlarla at olunduqda, neftin
toplanmas n rait yaranr. Qeyd etmk lazmdr ki, neft laylarnn
amsnda neftl brabr qaz v su da olur. Neft laylarnda suya nadir
allarda tsadf edilmir. Antiklinal tipli qrqlarda neft, qaz v su xsusi
kilrin gr yerlir. Neftin xsusi kisi suya nisbtn az olduundan
sudan yuxarda yatr. Qa-
zn xsusi kisi su v
neftin xsusi kisindn
xeyli az olduundan, o,
layn n ndr, qabarq
kild yuxar yilmi
ta isssind topla-
nacaqdr (8-ci kil).
Bellikl, neftin
msamli sxur lay-
larnn r yerind deyil,
mvafiq lverili forma-
larda topland mlum
olur. Msamli sxur laylarnn neftin toplanmas n lverili olan
isslrin tl deyilir. Neft bu tllr, yni r trfdn qeyri-keirici
mitl at olunan yer ddkd, yataqlar ml glir.
Antiklinal qrqlarla laqdar olan neft-qaz yataqlar iki nv olur:
tektonik qrlmalarla pozulmam v tektonik qrlmalarla pozulmu geo-
sinklinal salrd (Azrbaycan, Dastan, Turkmnistan v s.) yerln neft
yataqlarnn ksriyyti antiklinal tipli strukturlarla laqdardr. Bu
yataqlarn tipik numayndlri znn neftliliyi il rt tapm Msuldar
a
b

7-ci kil. a antiklinal; b sinklinal.
Neft

8-ci kil. Antiklinaln tanda yaranan
neft yata
15

qatda (Suraxan, Qala, Grgandniz, Bibieybt, Qarada, Qarada,
Miovda v s.) tsadf edilir.
Uzun mddt bel gman edirdilr ki, neft yalnz antiklinal qrqlarda
toplana bilr. Sonralar myyn edildi
ki, antiklinal qrqlardan baqa,
digr struktur formalar da neftin
toplanmas n tl ola bilr. Neftin
monoklinal qurululu msamli sxur
laylarnda da yataq ml gtirdiyi
mlumdur. Laylar byk msafd
eyni bir istiqamtd, yni bir qanad
formasnda yatarsa, monoklinal
qrq alnr (9-cu kil). Bel
laylarda xsusil onlarn st qeyri-
uyun yatan kntlrl rtldkd,
orada neftin toplanmas n rait yaranr. Azrbaycann Xzryan-Quba
vilaytind Maykop dstsinin v okrak orizontunun ksiliind tsadf
ediln neft yataqlarn (Siyzn-Nardaran, Saadan, mirxanl v s.)
monoklinal yataqlara misal gstrmk olar.
Neft yataqlarnn bir
qrupu tektonik ekranlanm
yataqlar tipin aid edilir.
Mlumdur ki, tbitd
laylarn qrlb aaya
dmsi, yaxud yuxarya
qalxmas allarna tsadf
edilir. Msamli sxur-
lardan tkil edilmi lay,
qrlb aa ddkd,
yaxud yuxar qalxdqda,
ox vaxt qeyrikeirici gil
laylar il tmas edir. Bu gil laylar, keirici lay boyunca neftin rktin
mane olur. Baqa szl desk, qrlma sti, msamli laydak neftin
rktinin qarsn alan ekrana evrilir v bu ekran neftin toplanmas n
lverili rait yaradr. Nticd msamli lay boyuna rkt edn neft,
ekran boyu toplanb, yataq ml gtirir (10-cu kil).
Tektonik ekranlanm yataqlar qrlb-dm, qrlb-qalxma, stglm
v s. tipli pozulmalarla laqdar olur. Dlici nv v palq vulkanlarnn
boaz il ekranlanm yataqlar da tektonik ekranlanm yataqlar tipin aid
edilir.
Yuxarda nzrdn keirdiyimiz neft yataqlarnn ams ayr-ayr
struktur yataqlarna aid edilir.
9-cu kil. Monoklinal formada
yatan laylarda neft yata
Neft
Neft
Su

10-cu kil. Neftin pozulma sthi
boyunca ylb,
yataq ml gtirmsi
16

Dnyann mxtlif geoloji salrind aparlan neft axtar v
kfiyyat, elc d istismar ilrind myyn edilmidir ki, bzi keirici
laylarn yuxar isssinin qalnl get-ged azalaraq tamamail yoxa xr.
Bel layn st isssi (iti ucu) yuxar evrilmi paza oxayr. Buna gr d
bel laylar, adtn, yatm zr yuxar pazlaan laylar adlanr. kntlrin


toplama raiti il laqdar olaraq ml gln yatm zr yuxar pazlaan
laylar neftin toplanmas n lverili tl saylr. Bel tllrd neft
toplanaraq, snaye miyytli yataqlar ml gtirir (11-ci kil). Yatm
zr yuxar pazlam laylara aid olan yataqlara misal olaraq Yasamal drsi,
axnaqlar v s. rayonlarda Msuldar qat kntlrinin ksiliindki neft
yataqlarn gstrmk olar. Yatm zr
yuxar pazlaan laylarla laqdar olan neft
yataqlar stratiqrafik tip neft yataqlarna aid
edilir. Keirici olmayan laylarla qeyri-
uyun rtlm keirici laylarda neftin
toplanaraq ml gtirdiyi yataqlar da
stratiqrafik tip neft yataqlarna aiddir (12-ci
kil). Bel yataqlara msln, Gnc
vilaytind Acagil mrtbsi kntlri
il rtln Maykop dstsi ksiliindki
bzi yataqlar aid edil bilr.
Ayr-ayr stratiqrafik vaidlrin (ds-
tlrin) dudunda litoloji trkibin
dyimsi v myyn isslrd yksk
keirici salrin meydana xmas il
yaranan tllrl laqdar olan yataqlar
litoloji tip neft yataqlarna aid edilir.
Msln, bzi gil qatlarnn irisind
kifayt qdr byk ld qum linzalar
rast glir. Tl rolunu oynayan bu linzalara ylm neft bzi hallarda
snaye hmiyytli yataqlar ml gtirir (13-c kil).

Neft
Neft

11-ci kil. Yatm zr yuxar 12-ci kil. Qeyri-uyun rtlm
pazlaan laylarda neft yata keirici laylarda neft yata

13-c kil. Neftin qum
linzalarnda ylb yataq
ml gtirmsi
17

Qolvar neft yataqlar, litoloji tip neft yataqlarna aid edilir. Qolvar neft
yataqlar qdim ay drlrinin linzavar qum kntlrind yerln neft
yataqlarna deyilir (14-c kil). Neft yataqlar axtarnn tarixind ilk df
bu tip neft yataqlar 1910-cu ild .M.Qubkin trfindn imali Qafqazda
Maykop dstsinin aa isssind myyn edilmidir. Bir qdr sonra
(1215 il sonra) bel neft yataqlar AB-da akar edilmidir. Geoloji
dbiyyatda qolvar yataqlar bzn qaytanvar yataq da adlandrlr.
Litoloji tip neft yataqlarnn ml glmsi qdim sail zonalarnda v
ya su axnlar nticsind ml glmi kntlrl, elc d kntlr
dzgn (ala-uxur) olmas il laqdardr.
Bellikl, tbitd neftin toplana bilmsi n bir ox tllrin
olduunu grrk. Hr bir lverili raitd bu tllr xeyli neft ylb,
mxtlif tipli neft yataqlar ml gtirir.


14-c kil. Qolvar neft yata


3. LAY TZYQ V TEMPERATURU

Neft v qaz yataqlarnn digr faydal qazntlar mnbyindn sas frqi
onlarn tbii enerjilrinin olmas v neftin, abel qazn yer zrin
xarlmasnda bu enerjidn istifad edilmsidir. min enerjini xarakteriz
edn sas parametrlr lay tzyiqi v temperaturudur.
Lay raiti sas olaraq tzyiq v temperaturla xarakteriz edilir. Laydak
neftin, qazn v suyun xasslri min parametrlrdn asl olaraq myyn
edilir. Lay tkil edn sxurlarda lay temperatur v tzyiqin tsiri altnda
olur.
Lay tzyiqi

Neftli layda neft, su v srbst qaz myyn tzyiq altnda olur; bu
tzyiq lay tzyiqi deyilir. stismardan vvlki lay tzyiqin balanc lay
tzyiqi deyilir. Balanc lay tzyiqini laya yeni qazlm quyularda drinlik
manometrlri vasitsil dqiq lmk olar (drinlik manometrlri aqqnda
II fsil 2-d danlr). gr lay tzyiqini drinlik manometri il lmk
mmkn olmazsa, onda balanc lay tzyiqini (p
b
) tapmaq n aadak
dsturdan istifad olunur:

=

10
, (I.I)
18

burada H-layn orta yatm drinliyi; -idrostatik qradiyent, yni
drinlikdn asl olaraq tzyiqin artmasn nzr alan msaldr. Bu msal
drinliyin 10 m artmas il tzyiqin dyimsini gstrir.
(I.1) dsturundan lay tzyiqinin layn yatma drinliyindn asl olduunu
grruk. mumiyytl, msal ox byk intervalda, yni 0,45

il
2,3

arasnda dyiir. ksr allarda =1,04 olur ki, bu da lay suyunda

(minerallam suda) duzlarn konsentrasiyas 55

olduqda, onun xsusi

kisinin ddi qiymtin brabrdir.
Bu msaln qiymti r lay n konkret olaraq taplmaldr.
Lay tzyiqi mxtlif sbblr gr yarana bilr. Neftli laylarda
tzyiqin sas olaraq iki yaranma mnbyi mlumdur:
1) su stununun arl;
2) laydan yuxarda onun zrin yatm sxurlarn arl.
Qdalanma mnblri yer zri il laqdar olan laylarda kontur
arxasnda olan suyun idrostatik basqs lay tzyiqinin yaranmasna sbb
olur. Balanc lay tzyiqi layn yatm drinliyin mvafiq su stununun
tzyiqin brabrdir.
Bel alda yer z fqi olduqda, idrostatik qradiyentin () ddi
qiymti lay suyunun xsusi kisinin (
su
) ddi qiymtin brabr olacaq,
yni ||=|
su
| sularnn xsusi kilri 1

3
il 1,3

3
arasnda dyidiyi
kimi msalnn qiymti d 1

il 1,3

arasnda dyickdir.
Yer z v ya pyezometrik sth (layn qidalanma konturundan ken
sth) fqi olmadqda is ||=|
su
| rtinin dnilmsi n laydak nqtnin
pyezometrik sthdn olan drinliyini gtrmk lazmdr (15-ci kil). gr 1
nqtsindki tzyiqi tapmaq n onun yer zrindn drinliyini gtrsk
||<|
su
| olacaqdr, 2 nqtsind is
ksin, | |>|
su
| olacaqdr. Hr iki
nqtd tzyiq pyezometrik sth
gr hesablandqda is ||=|
su
|
olacaqdr.
Neftin v xsusn qazn
xsusi kisi lay suyunun xsusi
kisindn frqli olduu n,
layn qazl v neftli isslrind
gtrlm nqtnin lay tzyiqi
min nqtnin drinliyin uyun
su stununun idrostatik tzyiqindn frqlnckdir.

1
2
1
2

15-c kil. Yer z v pyezometrik
sthi fqi olmayan neftli lay
19



16-c kild yer zri il laqsi olan qazl, neftli v sulu lay sistemi
verilmidir. Bel lay sisteminin neftli isssind lay tzyiqini tapmaq n
aadak dsturdan istifad etmk olar:

(
.

)(

)
10
(I.2)
burada
su
,
n
lay raitind su v neftin xsusi kilri,

3

il;
H
s.n
su-neft kontaktnn yer zrindn drinliyi, m il;
H
n
neftli issd gtrlm nqtnin yer zrindn drinliyidir, m il.

su
>
n
olduundan (I.1) v (I.2) dsturlarn mqayis etdikd >
su

olaca grnr.
Layn qazl isssind lay tzyiqinin esablama dsturu aadak
kild olacaqdr.

.
(

)+
.

10
, (I.3)
burada H
q.n
qaz-neft kontaktnn yer zrindn drinliyi, m il;
H
q
qazl issd gtrlm nqtnin yer zrindn drinliyi, m il;

q
qazn lay raitind xsusi kisidir,

3
il.
Bu dsturda qalan iarlr (I.2) dsturunda gstrilmidir.
Tmiz qaz yataqlarnda dstur aadak kli alacaqdr:

+
.

10
, (I.4)
burada H
s.q
su-qaz kontaktnn drinliyidir, m il.
(1, 2, 3, 4) dsturlarn (I.1) dsturu il mqayis etdikd
su
>
n
>
Q

olduundan ||>|
su
| olacan grrk. lbtt, layn qazl isssind || il
|
su
| arasnda daa byk frq olaca aydndr. Bu frqin gtrlm
H
q
H
qn
H
n H
sn
16-c kil. Qazl, neftli v sulu lay sistemi
20

nqtnin su-neft, yaxud su-qaz kontaktlarndan olan ndrlyndn d asl
olduu aydndr.
Qapal laylarda lay tzyiqinin yaranmas da (geostatik) tzyiqil d
laqdardr (da tzyiqi, yuxar tbqlri tkil edn sxurlarn arlndan
yaranan tzyiq deyilir). Bel allarda ||
sx
| olur. Burada
sx
yuxar
tbqlri tkil edn sxurlarn orta xsusi kisidir.
Lakin, lay tzyiqi da tzyiqin brabr olmaya da bilr. Bu, lay tkil
edn sxurlarn sxlma qabiliyytindn asldr. Sxurun sxlma qabiliyyti
ox olduqda lay tzyiqi da tzyiqin yaxnlar. Da tzyiqinin tsirindn
yaranan lay tzyiqi zn ox az mddtd gstrir. Ona gr d bel
allarda balanc lay tzyiqini dzgn lmk olmur.
gr layn yatmnn mailliyi az olarsa, onda onun r ans bir
nqtsind taplm lay tzyiqi btn lay sciyylndir bilr. Lakin, layn
mailliyi ox olanda, onun mxtlif nqtlrind tzyiq mxtlif olacaqdr,
yni yatm drinliyi artdqca lay tzyiqi d artacaqdr.
Bel allarda orta (p
or
), yaxud evrilmi lay tzyiqlrindn istifad
etmk olar.
Orta lay tzyiqini tapmaq n aadak dsturdan istifad edilir:

, (I.5)

burada p
i
layn r ans bir nqtsind lulm lay tzyiqi;
S
i
lay tzyiqi llm nqtni at edn sadir. Hmin sad orta lay
tzyiqi d p
i
il iar edilir.
gr lay tzyiqi izobar xritsin gr esablanrsa, onda: p
i
iki qonu
izobar yrisin uyun olan tzyiqin orta qiymtidir, S
i
is iki qonu izobar
yrisi arasndak sadir. Hmin sani planimetrl lurlr.
evrilmi lay tzyiqi rans bir ixtiyar mstviy nzrn esablanr.
Hmin ixtiyar mstvi, adtn, ilk su-neft, yaxud ilk qaz-neft kontaktndan
ken mstvi qbul olunur.
Layn r ans bir nqtsind qiqi lay tzyiqin sasn evrilmi lay
tzyiqini aadak dsturla esablamaq olar:
p = p
l
+ z , (1.6)
burada p
l
gtrlm nqtd qiqi lay tzyiqi;
zgtrlm nqtnin rti mstvidn ndrly;
lay raitind mayenin xsusi kisidir.
lk alda layda rkt olmadndan onun btn nqtlrind evrilmi
lay tzyiqi brabr olacaqdr. gr lay istismar olunarsa,

yni layda maye v
ya qaz rkt edirs, layn r ans bir nqtsind llmu tzyiq
dinamikli lay tzyiqi deyilckdir. Buna qsa olaraq lay tzyiqi d deyilir.
21

Bel alda hrktin istiqamtindn asl olaraq evrilmi tzyiqin
qiymti layn mxtlif nqtlrind muxtlif olacaqdr. Ona gr d
idrodinamik esablamalarda evrilmi lay tzyiqindn istifad edirlr.
Hqiqi lay tzyiqindn is layda olan neft, qaz v suyun xasslrinin v lay
enerjisinin yrnilmsind istifad olunur.

Lay temperaturu

Lay temperaturu da drinlikdn asl olaraq artr. Temperaturun
drinlikdn asl olaraq artmas btn neft yataqlarnda brabr olmur.
Drinlikdn asl olaraq lay temperaturunu tapmaq n iki anlaydan
istifad edilir:
1) geotermik pillyni temperatur 1 dyidikd drinliyin artm.
Geotermik pillni aadak dsturla tapmaq olar:

1
=

, (I.7)
burada h
1
geotermik pill, m il;
Hlay temperaturu llm drinlik, m il;
t
l
H drinliyind llm lay temperaturu, C il;
t
o
yer zrind orta illik temperaturdur, C il. (I.7) dsturundan

alnr. Geotermik pill dnyann r yerind eyni deyil v orta esabla
34 m- brabrdir. SSR-d geotermik pill 16 il 150

arasnda dyiir;
2) geotermik qradiyent, yni drinlik 100 m artdqda temperaturun
artm. Geotermik qradiyent aadak dsturla taplr:

=
100

) , (I.8)

burada t
h
geotermik qradiyentdir.
Bu dsturdak qalan iarlr (I.7) dsturunda olduu kimidir. (I.8)
dsturundan

100
+

alnr.





22

1-ci cdvl

SSR-nin bzi rayonlarnda drinlikdn asl olaraq temperatur v
geometrik qradiyentlr

Rayon v sahlr
Temperatur, il
Geotermik
qradiyent, C /100m
il

o
x

t

d
q
i
q

o
l
u
n
m
u

r
i
n
l
i
k
d

5
0
0

m

d

r
i
n
l
i
k
d

1
0
0
0

m

d

r
i
n
l
i
k
d

o
x

d

r
i
n
l
i
k
d

5
0
0

m

d

r
i
n
l
i
k
d

1
0
0
0

m

d

r
i
n
l
i
k
d

o
x

d

r
i
n
l
i
k
d

Qrbi Baqrdstan
Buquruslan rayonu
Kuybev-Volqaboyu
Saratov-Volqaboyu
Stalinqrad-Volqaboyu
Grcstan
Qrbi Ukrayna
Trkmnistann
cnub-qrbi
(Nebitda)
Emba rayonlar
Aberon yarmadas
Oktyabr rayonu
(Novoqrozn)
eleken
Stavropol
11,3
16,5
19,0
20,1
-
26,3
21,8

39,8
27,3
34,3
68,0
68,0
53,7
16,2
22,0
25,0
28,7
29,0
37,6
36,0

52,1
43,6
49,5
96,6
72,4
90,9
36,0
48,0
35,7
61,0
54,6
106,0
64,2

82,2
-
90,5
-
-
-
0,91
1,00
1,46
1,73
-
1,93
2,52

3,62
4,21
3,86
10,60
7,44
7,57
0,96
1,12
1,30
1,70
2,10
2,12
2,73

2,97
3,44
3,42
8,62
3,39
7,51
1,81
1,82
1,38
1,83
2,45
2,49
2,31

2,13
-
3,05
-
-
-
1793
2140
1700
2700
2000
3265
2530

2585
976
2500
-
-
-

(I.7) v (I.8) dsturlarna sasn geotermik qradiyentl geotermik pill
arasnda aadak asll yaza bilrik:

=
100

(I.9)

Geotermik pill, yaxud qradiyent sas olaraq sxurlarn litoloji
xasslrindn v rayonun struktur-tektonik amillrindn asldr. Ona gr d
dnyann r yerind geotermik qradiyent, yaxud pill eyni olmamaqla
brabr drinlikdn asl olaraq dyiir. Bunu biz l-ci cdvldn grrk.
Hmin cdvld SSR-nin bzi rayonlarnda drinlikdn asl olaraq
temperatur v geotermik qradiyentin qiymtlri verilmidir.
mumiyytl, geotermik pill v ya geotermik qradiyent sasn lay
temperaturunu dqiq tapmaq mmkn deyil, ox drinlikd yerlmi
laylarda geotermik pilldn istifad edrk lay temperaturunu tapdqda ox
23

sv olur, min drinliklrd temperaturun dyimsi kifayt qdr tdqiq
olunmamdr.
Lay temperaturunu dzgn tapmaq n termometrdn istifad edilir.
Adtn, termometri drinlik monometri il birlikd quyuya endirirlr.
Temperaturu lmk n elektrik termometrindn d istifad edilir.

4. LAY REJMLR

Laydan quyu dibin maye (qaz) axn yaratmaq n dib tzyiqi lay
tzyiqindn aa olmal, yni tzyiqlr dks yaradlmaldr.
Tzyiqlr dksnn (depressiyann) qiymti mxtlif amillrdn,
yni layda axan mayenin (qazn) srfindn, zllyndn, lay tkil edn
sxurlarn xasslrindn v s. asldr. Hmin amillrin szlmd gstrdiyi
tsir aqqnda I kitabda (V fsil) trafl mlumat verilmidir.
Laydan quyu dibin mayenin rktini tmin etmk, yni lazm olan
depressiyan yaratmaq n enerji mnbyi olmaldr. Layn tbii enerji
mnblri v onlarn zlrini gstrmsi mxtlif killrd ola bilr.
Layda mayeni (qaz) rkt etdirn aadak enerji mnblrini
saymaq olar: 1) layda olan suyun v neftin arlndan yaranan idrostatik
basq enerjisi; 2) layda su, neft, ll olmu v srbst qazn, lay tkil edn
sxurlarn elastik enerjisi.
Layda mayeni (qaz) rkt etdirn enerji mnbyini yrnmk n
layn rejimini bilmk lazmdr. Lay rejimi dedikd, laydan quyu dibin
mayenin (qazn) sxdrlmas mexanizmi v bu prosesd itirak edn
qvvlrin zlrini gstrmsi raiti nzrd tutulur.
Lay rejiminin yrnilmsi, layn smrli ilnm sisteminin
seilmsind sas rol oynayr.
Lay enerjisinin nvlri onun geoloji yatm raitindn asldr.
Lay raitind yuxarda qeyd etdiyimiz enerjilrin ams eyni zamanda
zn gstr bilr. Ancaq onlar zlrini mi eyni drcd gstr
bilmir.
Layn ilnmsi zaman onun tbii raitindn asl olaraq sas v
miyytli enerji mnblrindn istifad etmk olar. Ona gr d laylarn i
rejimlrindn asl olaraq, onlarn tsnifatn verdikd sas hrkt etdirici
qvvlr nzrd tutulmudur. Demli, biz llik elementar rejimlr
aqqnda danrq.
Misal n, arlq (qravitasiya) rejimindn baqa digr rejimlrd
neftin arlq qvvsi nzr alnmamdr.
Deyilnlri nzr alaraq elementar lay rejimlrinin aadak
tsnifatn vermk olar:
1. Su basqs rejimlri;
a) srt qravitasiya su basqs rejimi;
24

b) elastik su basqs rejimi;
c) elastik qravitasiya su basqs (qarq) rejimi.
2. Qaz basqs rejimlri:
a) srt qaz basqs rejimi;
b) elastik qaz basqs rejimi.
3. Qravitasiya rejimlri:

a) mail yatml layda qravitasiya rejimi;
b) fqi yatml layda qravitasiya rejimi.
4. Hll olmu qaz rejimi.
Hmin rejimlri trafl olaraq aradraq.

Su basqs rejimlri

Su basqs rejimlrind neftin laydan quyu dibin sxdrlmasnda
itirak edn sas rkt etdirici qvv, neftlilik konturunun arxasnda olan
suyun arlndan yaranan hidrostatik basq v sulu issnin elastik
xasslridir.
Bel rejimin olmas n layda neft rkt etdiyi zaman, ll olunmu
qaz neftdn ayrlmamaldr, yni layda birfazal maye rkt etmlidir.
Layda neftdn qazn ayrlmamas n is layn btn nqtlrindki tzyiq
(p
l
) neftin qazla doyma tzyiqindn (p
d
) byk, yni p
l
>p
d
olmaldr. Bel
rtin dnilmsi n quyu dibin dun tzyiqi neftin qazla doyma
tzyiqindn (p
d
) ox, yni p
l
<p
q
olmaldr.
Su basqs rejimind, neftin arlnn rolu ox az olduundan nzr
alnmr. p
q
>p
d
rti daxilind btn ilnm mddtind qaz amili sabit
qalacaqdr.
Su basqs rejimlrind su-neft kontaktnda axnn v tzyiqin
ksilmzliyi rtlri hmi gzlnilmlidir. Su basqs rejimlrini nzrdn
keirk:
1. Srt qravitasiya su basqs rejimi. Bu rejim qsa olaraq srt su
basqs rejimi adlandrlr. Srt su basqs rejimind sas rkt etdirici
qvv neftlilik konturunun arxasnda olan suyun arlq qvvsindn
yaranan idrostatik basqdr. Burada layn sulu v neftli isslrinin cmi
nisbtn kiik olduuna gr layn v layda olan mayenin elastiklik xasslri
nzr alnmr. 17-ci kild qravitasiya su basqs rejimli layn sxemi
verilmidir.
Tbii alda bel rejimin olmas n qidalanma konturu xaricdn
qidalanmaldr, yni layn yer zrin xan hisssind dniz, ay yaxud
qrunt sular olmaldr.
25


17-c kil. Srt qravitasiya su basqs rejimli layn sxemi

Srt su basqs rejimind sas idrodinamik rt layn xarici srdind,
yni qidalanma konturunda evrilmi lay tzyiqinin sabit qalmasdr. Bu
rejimlrd layn r ans bir nqtsind tzyiqin dyimsi ani surtl (iq
surti il) layn btn nqtlrind v eyni zamanda qidalanma konturunda
iss olunduu nzrd tutulur. Srf srt su basqs rejimlrini neftlilik
konturunun yaxnlnda yerldirilmi injeksiya quyularna su vurmaqla
sni olaraq yaratmaq mmkndr. Bu alda injeksiya quyularna vurulan
suyun cmi laydan xarlan mayenin cmin brabr olmaldr, ks alda
layn sulu isssi az da olsa z elastiklik xasslrini gstr bilr.
Qidalanma konturunda tz-
yiqin sabit qalmas nticsind
dib tzyiqinin sabit qiymtind
quyularn asilat aa dm-
yck, ksin, neftlilik konturu
irli rkt etdikc neft v
suyun zllynn nisbti

n
/
su
>23 olduqda, quyu-
larn asilat artacaqdr, nki
layda zlly ox olan neftli
hiss azalacaq, zlly az
olan sulu iss is artacaqdr.
Neft v suyun zlly nisbti

n
/
su
<23 olduqda is quyu-
larn asilat sabit qalacaqdr
(bu haqda IV fslin 5-ci para-
qrafnda danlr). Neftlilik konturu quyulara atdqda, quyularn asilatnda
suyun miqdar srtl artmaa balayacaqdr. 18-ci kild srt su basqs
rejimind layn sas gstricilrinin zamandan asl olaraq dyimsi
dinamikas verilmidir.
Q = const
P
q = const
Q
m = const
P
k = const
P P
q d
n
s
=
K
K
s
Q Q =
n n
( ) t
>

18-ci kil. Srt su basqs rejimind
layn sasgstricilrinin zamandan
asll
26

2. Elastik su basqs rejimi. Bel rejim lay tkil edn sxurlarn v
layda olan mayenin elastiki qvv sinin tsiri il laydan quyudibin neftin
rkt etmsi nticsind yaranr. Srf elastik su basqs rejiminin olmas
n lay fqi olmal v xaricdn qidalanmamaldr. Laylarn sulu isssinin
cmi neftli isssinin cmin nisbtn ox boyk olmaldr. Layn
xaricdn qidalanmamas n o r trfdn ekranlamaldr. Bel layn
sxemi 19-cu kild verilmidir.
Layn hr ans bir nqtsind (quyuda) tzyiq aa ddkd, lay
tkil edn sxurlarn v mayenin elastiklik xasslri nticsind
msamlrin cmi kiilck, mayenin cmi is genilnck v bunun
nticsind mayenin bir isssi laydan xaric olacaqdr.
Layn sulu isssind tzyiq dmy balayarsa, onda min layn
sulu isssindn, suyun bir isssi neftli zonaya keck, bunun nticsind
neftlilik konturu rkt edck v mayenin quyudibin rkti tmin
edilckdir.
mumiyytl, btn allarda layda tzyiq dks zaman
msamlrin elastik kiilmsi v mayenin elastik genilnmsi adissi ba
verckdir, lakin sxurun v
mayenin sxlma msallar
ox kiik olduundan layn
lulri ox byuk olduqda
bunu nzr almaq lazm
glir. Lay cminin byk
olmas un is onun sasn
sulu isssinin llri neftli
isssinin llrin
nisbtn ox byk olmaldr. Sulu issnin cmi neftli issnin cmin
nisbtn ox byk olduqda neftli issnin elastiklik xasslrini nzr
almamaq da olar. Layn neftli isssi byk olduqda, bunun elastiklik
xasslrini nzr almaq lazm glir.
Neftli lay istismar edildikd onu tkil edn sxurlarn elastik
sxlmasnn ilnmy tsirini 20-ci illrd birinci df .N.Strijov
sylmidir. O, bel rejimi elastik yk rejimi adlandrmdr.
AB-da llrin (sasi 8-10
4
km
2
) v neft etiyatna gr n byk
olan rqi Teksasn Vudbayn neftli laynn elastik rejiml istismar edildiyi
akara xarldqdan sonra laylarn bel rejiml ilnmsi nzri ctc
saslandrlmdr.
Lakin, Amerika alimlri elastik rejimi ilk df iza etdikd ancaq layda
olan mayenin elastik genilnmsini nzr alm, lay tkil edn sxurlarn
elastiklik xasslri is nzr alnmamd. Ona gr d ilnmnin nzri
esablamalarla qiqi gstricilri arasnda frq alnmamas n lay

19-cu kil. Elastik su basqs
rejimli layn sxemi
27

raitind mayenin ox yksk sxlma qabiliyytin malik olduunu qbul
etmilr. Vudbayn laynda suyun sxlma msal:

= 3,78 10
5
1

olduu alda Amerika alimlri bu msal

= 5,3 10
4
1

qbul etmilr.
Professor V.N.elkaov lay tkil edn sxurlarn elastiklik xasslrini
nzr aldqda Vudbayn laynda nzri esablamalarn qiqi ilnm
gstricilri il dz gldiyini gstrmidir.
Lay tzyiqi azaldqda sxurun elastiklik xasssindn asl olaraq
msamlrin cmi aadak sbblr gr azalr:
a) lay tzyiqi azaldqda lay tkil edn sxurlara dn yk artr.
Da tzyiqindn yaranan ykn bir isssi lay tkil edn sxurlarn, bir
isssi is mayenin zrin dur. Lay tzyiqinin azalmas, maye zrin
dn ykn azalmasna sbb olur. Ona gr d lay tkil edn sxur
dnlri zrin dn yk artr. Bu, sxur dnlrinin lav sxlmasna,
onlarn bir-biril tmas stlrinin oxalmasna v bellikl msamlr
cminin azalmasna sbb olur;
b) lay tzyiqi azaldqda sxur dnlrini r trfdn sxan maye
tzyiqi azalr. Bunun nticsind dnlrin cminin genilncyi v
msamlr cminin kiilcyi aydndr. Lakin, dnlrin cmi
genilnmsi ox kiik olduundan bu amil msamlr cmin ox az tsir
edckdir. Ona gr bunu nzr almamaq olar;
c) lay tzyiqi azaldqda dnlrin yerlm qaydas dyi bilr. Bu,
mstsna allarda ox drin yataqlar ilndikd ba ver bilr;
) trkibind elastiklik xasslri daa yksk olan sementldirici
maddlr olan sxurun lay tzyiqi azaldqda lav olaraq msamlr
cminin azaldn etimal etmk olar.
Elastik rejim raitind istismar ediln laylar srt rejimlrdn
aadak lamtlrl frqlnir:
1) Quyular i salndqdan sonra v ya onlarn asilat dyidirildikd
tzyiqin lay zr tzdn paylanmas prosesi uzun kir.
2) Layda tzyiq azaldqda onun elastik maye etiyat azalr, tzyiq
artdqda is min etiyat artr.
Srt su basqs rejimlrindn frqli olaraq layn r ans bir nqtsind
tzyiqin dmsi btn lay zr tdricn yaylr, lakin myyn zamandan
sonra qapanma konturunda tzyiqin dmsi iss olunur. Nzri olaraq
demk olar ki, elastik rejimd d tzyiqin dmsi qapanma konturunda ani
iss olunacaqdr. Lakin layda el bir srd gtrmk olar ki, min srd
28

qdr olan sad tzyiqin dmsi kifayt qdr iss olunur, bu srdin
xaricind is tzyiqin dmsi o qdr az olur ki, onu nzr almamaq da
olar. Bellikl, min srdl qapanma konturu arasndak sad tzyiqin
dyimdiyini v ilk lay
tzyiqin brabr olduunu
frz etmk olar.
Gtrduymz srd xtti
rti qidalanma konturu
adlandrlr. Burada rti
qidalanma konturu
zamandan asl olaraq z
yerini dyiir v qapanma
konturuna yaxnlar.
Elastik su basqs
rejiminin iki fazas ola
bilr. Birinci faza tzyiq
dumsinin qapanma
konturunda iss olunana qdr, yni rti qidalanma konturu qapanma
konturuna atana qdr davam edir. Qapanma konturunda tzyiq dmsi
hiss olunduqdan sonra da lay
ilnilrs, onda ikinci faza
balayacaqdr. Ikinci fazada
tbii qapanma konturunda tzyiq
dmy balayacaqdr. Hr iki
fazada zaman kedikc
quyularn debiti aa
dckdir. 20-ci kild lay
tzyiqinin profil zr zamandan
asl olaraq paylanmas qrafiki
verilmidir. Tzyiqin paylan-
masn asan baa dmk n
fqi dairvi layda sabit dib
tzyiqli bir quyu gtrlmdr.
Birinci fazada tzyiqlr
frqi p
k
p
Q
=const olub, rti
qidalanma konturunun R radiusu
dyiir (artr) v quyunun debiti d dyiir (azalr). kinci fazada is p
k
-p
Q

frqi dyiir (azalr), nki p
k
tzyiqi azalr R=R
k
=const olur v Q azalr.
Birinci fazada quyunun debiti rti qidalanma konturu radiusunun
artmas esabna, ikinci fazada is qidalanma (qapanma) konturunda tzyiqin
aa dmsi esabna azalacaqdr. Demli, r iki fazada debitin dyim
qanunu mxtlif olacaqdr. Nzri olaraq elastik su basqs rejiminin ikinci
P
P
P
R R R R R R R R(t )
(t ) (t ) (t ) (t ) (t ) (t ) (t )
(t )
(t )
P
k
q
4 3 2 1 1 2 3 4
5
6
R
k

20-ci kil. Elastik su basqs
rejimind lay tzyiqinin
zamandan asl olaraq paylanmas
P
q
d
P
P P
P
=
=
=
k k
q
= const
Q
m
= Q
Q
m
(t)
(t)
(t)
n
Q
n
r = const


21-ci kil. Elastik su
basqs rejimind layn sas
gstricilrinin zamandan asll
29

fazas p
k
q
q
=p
d
olana qdr davam ed bilr. Hqiqtd is quyularn debiti
iqtisadi ctc smrli olana qdr ikinci fazan davam etdirmk olar.
21-ci kild elastik su basqs rejimind layn sas gstricilrinin
zamandan asl olaraq dyimsi dinamikas verilmidir.
Quyularn debitini sabit saxladqda dib tzyiqinin zamandan asl olaraq
dyicyi aydndr.
Elastik su basqs rejimind laya sni tsir gstrmdn v dib tzyiqini
neftin qazla doyma tzyiqindn aa salmadan ilnmnin sona atdrlmas
n layn sulu hisssinin hcmi kifayt qdr byk olmaldr. ks halda
basq rejiminin davam etdirilmsi n p
q
p
d
olmamdan qabaq laya sni
tsir gs-trilmlidir.
3. Elastik qravitasiya su basqs rejimi. Bu rejim elastik v srt su
basqs rejimlrinin qardr. Elastik qravitasiya su basqs rejiminin sxemi
srt su basqs rejimininki
kimidir. sas frq sulu
issnin lsnn ox byk
olmasndadr. Lakin, layn
xarici konturunun s-viyysi,
quyudibi sviyysindn xeyli
yksk olmaldr.
Srt su basqs rejimind
d layn elastiklik xasslrinin
zn gstrmsi nticsind
tzyiqin paylanmas elastik su
basqs rejiminin birinci faza-
snda olduu kimidir. Lakin,
layn ls nisbtn kiik
olduundan bunu biz nzr
almamalyq. Layn ls
byk olduqda is elastiklik xasslrinin tsirini nzr almaq lazm glir.
Demli, elastik-qravitasiya su basqs rejiminin birinci fazas elastik su
basqs rejiminin birinci fazas kimi olur. Tzyiqin dmsi konturda iss
olunduqdan sonra ikinci faza balayr ki, min fazada konturda tzyiq sabit
qaldndan lay zn srt qravitasiya su basqs rejimi kimi aparr. Layn
xarici konturu qidalanmadqda da oradak tzyiqi sabit qbul etmk olar,
nki neftli issnin cmi sulu issnin cmin nisbtn o qdr kiik olur
ki, laydan neft xarlan zaman xarici konturda sviyynin aa dmsi
praktik ctdn iss olunmayacaqdr.
Hmin rejimin ikinci fazasn injeksiya quyularna neftlilik konturu
arxasndan suyun vurulmas il d yaratmaq olar.
22-ci kild elastik-qravitasiya su basqs rejimind layn sas
gstricilrinin zamandan asl olaraq dyimsi dinamikas verilmidir.
r = const
P
r = const
P
k = const
P P
q d
Q = Q
(t)
>


22-ci kil. Elastik qravitasiya su basqs
rejimind layn sas gstricilrinin
zamandan asll
30

Su basqs rejimlrinin amsnda layn neftlilik zonasnda onun neftl
doyma msal sabit qalr, lakin o, su-neft kontaktnda dyiir.

Qaz basqs rejimlri

Qaz basqs rejimlrind, nefti quyu dibin rkt etdirn qvv qaz
papanda olan qazn elastik enerjisidir. Bel rejimd neft yata xarici
trfdn mdudlamaldr; gr su-neft kontakt varsa, o, istismar zaman
rkt etmmlidir (16-c kl baxn). Onu da qeyd etmk lazmdr ki,
tbii olaraq srf qaz basqs rejimin rast glmk olmaz. Layda qaz papann
(srbst qazn) olmas lay raitind neftin qazla doymu olduunu, yni
neftli issd lay tzyiqinin neftin qazla doyma tzyiqin brabr olduunu
gstrir. Laydan quyudibin maye rktini tmin etmk n dib tzyiqi
lay tzyiqindn kiik olmaldr. Bel olduqda is neft laydan quyudibin
rkt etdiyi zaman neftd ll olmu qaz neftdn ayrlmaa balayacaqdr.
Lakin, layda neftdn ayrlan qazn miqdar ox az olduqda, bunu nzr
almamaq olar. mumiyytl, qaz basqs rejimi ll olmu qaz rejimi il
birlikd ola bilr.
Qazn zlly neftin zllyn nisbtn ox kiik olduundan qaz
papann btn nqtlrind tzyiqi brabr v ona gr d, qaz-neft
kontaktndak tzyiqi qaz pandak tzyiq brabr qbul etmk olar. Qaz
basqs rejimlri iki cr ola bilr:
1) srt qaz basqs rejimi;
2) elastik qaz basqs rejimi;
1. Srt qaz basqs rejimi. Bel rejimd qaz papanda, yeni qaz-neft
kontaktnda tzyiqin sabit qalmas nzrd tutulur.
Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, tbii alda srf srt qaz basqs rejimin
rast glmk olmaz. Lakin qaz papann cmi neftli issnin cmin
nisbtn ox byk olduqda, qaz papanda tzyiqin dmsini nzr
almamaq olar. Digr trfdn istismar zaman depressiya az olduqda neftdn
az miqdarda qaz ayrla bilr. Srf srt qaz basqs rejiminin yaranmas n
quyularn dib tzyiqi (p
q
) neftin qazla doyma tzyiqin (p
d
) brabr, yaxud
ondan bir qdr ox olmaldr. Laydan quyudibin birfazal mayenin
rktini tmin etmk n qaz papanda tzyiq (p
q.p
) dib tzyiqindn
lazm olan depressiya (p) qdr ox olmaldr.
Bellikl, p
q
p
d
olmas n p
q.p
=p
q
+p olmaldr. Balancda
p
q.p
=p
d
olduundan p
q
>p
d
rtini yaratmaq n yataq ilnmy
verilmmidn qabaq qaz papana injeksiya quyularnn vasitsil sxlm
ava (qaz) vurmaqla oradak tzyiqi p qdr artrmaq v ilnm zaman
min tzyiqi bir sviyyd saxlamaq lazmdr. Srt qaz basqs rejimind
neftlilik konturu quyulara doru rkt etdiyindn onlarn asilat
artacaqdr, qaz amili is sabit qalacaqdr. Srbst qaz, quyulara daxil
olduqdan sonra quyular srtl qazlaacaq, ona gr d neft asilat
31

azalacaq, qaz amili is artacaqdr. 23-c kild srt qaz basqs rejimind
layn sas gstricilrinin dyimsi dinamikas verilmidir.
2. Elastik qaz basqs rejimi. Bu rejimd srt qaz basqs rejimindn
frqli olaraq laydan neft sxdrld zaman, qaz papanda tzyiq aa
dr. Demli, srt qaz basqs rejimindn frqli olaraq, bu rejimd qaz-neft
kontaktnda tzyiq dyickdir.
Bel al, qaz papann cmi nisbtn kiik olduu v qaz papana
xaricdn sxlm ava (qaz) vurulmad zaman ba ver bilr. Burada da
qaz papann elastik genilnmsi nticsind neft laydan sxdrlacaqdr.
Layda olan qaz v neft etiyatnn nisbtindn, yatan formasndan asl
olaraq, quyularn debiti zaman kedikc arta, azala v xsusi alda sabit d
qala bilr.
Q = Q (t)
r = r (t)
P = const
l


23-c kil. Srt qaz basqs rejimind layn sas
gstricilrinin zamandan asll

24-c kild elastik qaz basqs rejimind layn sas gstricilrinin
dyimsi dinamikas verilmidir.

P = P (t)
l l
Q = Q (t)
r = r (t)


24-c kil. Elastik qaz basqs rejimind layn sas
gstricilrinin zamandan asll
32

Onu qeyd etmk lazmdr ki, tbii olaraq bel rejim rast glmk
olmaz, nki layda tzyiqin aa dmsi orada qazn neftdn ayrlmas il
nticlnckdir. gr tzyiq ddy zaman ayrlan qazn miqdar az
olarsa, onda bel rejimin mvcud olduunu txmini qbul etmk olar.
Srf elastik qaz basqs rejimini sni olaraq yaratmaq n vvlc qaz
papana qaz vurmaqla orada tzyiq artrlmal, sonra is qaz papana qazn
vurulmas dayandrlaraq laydan neft xarlmas davam etdirilmlidir. Qazn
vurulmas dayandrlandan sonra lay, elastik qaz basqs rejimi il
ilyckdir.
Su basqs rejimlrind olduu kimi qaz basqs rejimlrind d neftli
zonada layn neftl doyma msal sabit qalr, lakin rkt edn qaz-neft
kontaktnda z maksimum qiymtindn minimum qiymtin qdr dyiir.

Qravitasiya (arlq) rejimlri

Yuxarda yrniln basq rejimlrind rkt etdirici qvvlrin layn
neftli isssinin xaricindn tsir etdiyini grrk. Arlq v bundan sonra
yrncyimiz ll olmu qaz rejimlrind ksin olaraq rkt etdirici
qvvlr, neftli issnin daxilindn tsir gstrir. Arlq rejimlrind
rkt etdirici qvv layda olan neftin z arlq qvvsidir, min qvv
btn neftlilik zonas zr yaylmdr. Arlq rejimlri yatan mailliyindn
asl olaraq iki cr ola bilr:
1) neftlilik konturu rkt edn qravitasiya (arlq) rejimi;
2) neftlilik konturu rkt etmyn qravitasiya (arlq) rejimi.
1. Neftlilik konturu rkt edn qravitasiya (arlq) rejimi. Bel
rejimd lay dik olur. Layn yuxar
isssind olan neft z arlq
qvvsi il aayaquyuya doru
rkt edir. 25-ci kild neftlilik
konturu rkt edn qravitasiya
rejiminin sxemi verilmidir. Laydan
quyular vasitsil neft xarldqca,
neftlilik konturu yerini dyirk
aa dckdir. Bellikl, neft
stununun yarand idrostatik basq
laydan xarlan neftin miqdarndan,
yni zamandan asl olaraq azalacaqdr. Neftlilik konturunda tzyiq mi
sabit qalaraq, atmosfer tzyiqin brabr olur v bu xsusiyytin gr
min rejim srt qaz basqs rejiminin xsusi al kimi baxmaq olar.
Neftin arlq qvvsindn yaranan idrostatik basqnn qiymti az
olduundan, quyularn debiti digr rejimlrdki debitdn az olur, lakin
neftlilik konturu quyuya yaxnlaana qdr asilat sabit qalr. 26-c kild
dik layda qravitasiya rejiminin sas gstricilrinin dyimsi dinamikas

25-ci kil. Neftlilik konturu
hrktedn layda qravitasiya
rejimi
33

verilmidir. Neftli issd layn neftl doyma msal sabit v ilk neftl
doyma msalna brabr olur.
2. Neftlilik konturu rkt etmyn qravitasiya rejimi. Bel rejim
lay fqi, yaxud mailliyi ox az olduqda rast glmk olar. 27-ci kild fqi
layda qravitasiya rejiminin sxemi verilmidir. Quyulardan neft xarld
zaman btn lay zr neftin sviyysI aa dckdir. Lay zr sviyy
pyezometrik depressiya yrisi qanunu il dckdir.

P
r
= const
P = P (t)
Q = Q (t)



Bu rejimd quyularn debiti daa kiik olacaq v layda neftin sviyysi
aa dudkc tdricn azalacaqdr.
Bel rejimd neftlilik konturunun daxilind, basq rejimlrindn frqli
olaraq, layn neftl doyma msal dyirk azalacaqdr.

Hll olmu qaz rejimi

Yuxarda nzrdn keirdiyimiz rejimlri yrnrkn biz laydan quyu
dibin ancaq bircinsli mayenin, yni neftin rkt etdiyini qbul etmidik,
lakin ll olmu qazn neftdn ayrlmasn nzr almamdq, nki min
rejimlrd neftin quyudibin rkt etmsind neftdn ayrlan qazn elastik
enerjisi itirak etmirdi.
Hll olmu qaz rejimind is sas rkt etdirici qvv neftdn ayrlan
qazn elastik enerjisidir.
28-ci kild ll olmu qaz rejiminin sxemi verilmidir.
Elastik su basqs rejimind olduu kimi bu rejimd layn r ans bir
nqtsind tzyiqin dmsi btn lay zr tdricn yaylr.
Elastik su basqs rejimind enerji mnbyi btn lay zr pay-
lanmdr, ll olmu qaz rejimind is enerji mnbyi ancaq layn neftli
26-c kil. Qravitasiya rejimind layn 27-ci kil. fqi layda qravitasiya
sas gstricilrinin zamandan asll rejiminin sxemi
34

hisssind brabr paylanmdr. Onu da qeyd etmk lazmdr ki, qazn
elastik qvvsi sxurun v suyun elastik qvvsindn xeyli oxdur.
Hll olmu qaz rejimind, elastik qvvy malik olan qaz qabarcqlar
neftl birlikd rkt edir, ona gr d buradak neftin qazla sxdrlma
mexanizm elastik su basqs rejimindkindn xeyli frqlnir, bunun
nticsind layda qazl maye xsusi v mrkkb qanuna sasn rkt
edir.


28-ci kil. Hll olmu qaz rejiminin sxemi.

Srf ll olmu qaz rejiminin olmas n, lay qapal v fqi olmal,
neft qazla doymal (yni p
d
=p
l
) v qaz papa olmamaldr.
gr qapal layn sulu isssi varsa v onun cmi neftli issnin
cmin nisbtn byk deyils, onda sulu issnin elastiklik xasssinin
tsiri az olacaq, ona gr bel layn rejimini ll olmu qaz rejimi kimi qbul
etmk olar. Layn sulu isssi aktiv olmadndan onun qapanma konturunu
neftlilik konturu esab etmk
olar.
Elastik su basqs rejimind
olduu kimi ll olmu qaz
rejimind d iki faza maid
olunur. Birinci fazada tzyiqin
dmsi lay zr tdricn yaylr
v bundan asl olaraq
drenajlanma radiusu tdricn
genilnmy balayr.
Bu fazada tzyiqin dmsi,
neftlilik konturunda iss olunana
qdr, yaxud qonu quyularn
drenajlanma konturlar bir-birin toxunana qdr davam edckdir.
Hmin fazada elastik su basqs rejimind olduu kimi rti qidalanma
mnbyind tzyiq sabit qalr, lakin drenajlanma radiusu genilnir. kinci
fazada is qapanma konturunda tzyiq aa dr, drenajlanma radiusu is
sabit qalr.
29-cu kild ll olmu qaz rejimind layn sas gstricilrinin
dyimsi dinamikas verilmidir.
P
P = P (t)
Q
=
Q
(
t
)



Q
l
l l
t
q
q = q (t)

29-cu kil. Hll olmu qaz
rejimind layn sas
gstricilrinin zamandan asll
35

mumiyytl, lay rejimlrini iki kateqoriyaya ayrmaq olar.
Birinci kateqoriyaya aid olan rejimlrd yata istismar edrkn
neftlilik konturunun fqi proyeksiyas z

yerini dyiir. Bel rejimlr
dyin konturlu lay rejimi deyilir.
kinci kateqoriyaya aid olan rejimlrd is istismar zaman neftlilik
konturunun fqi proyeksiyas yerini dyimir. Bel rejimlr sabit konturlu
lay rejimi deyilir (27 v 28-ci killr baxn).
Onu da qeyd etmk lazmdr ki, neft yata istismar edildikd su-neft
yaxud qaz-neft kontakt aquli istiqamtd rkt edckdir. Lakin
neftlilik konturunun fqi proyeksiyasnn rkti layda neft v suyun,
yaxud qazn yerlmsi raitindn asldr.
Hll olmu qaz v fqi layda qravitasiya rejimlrindn baqa qalan
rejimlrd r iki kateqoriyaya rast glmk olar. Hll olmu qaz v
qravitasiya (fqi layda) rejimlrind is neftlilik konturu hrkt etmir.
Lay rejimlrini yrndikd sas olaraq neftlilik konturu rkt edn laylar
gtrlmdr.
Srt su v qaz basqs rejimlrind btn ilnm mddtind lay
tzyiqinin sabit qalmas onun enerji mnbyinin tknmdiyini gstrir.
Elastik su v qaz basqs, qravitasiya v ll olmu qaz rejimlrind lay
enerjisi zamandan asl olaraq azalr, bu da layn enerji mnbyinin
tkndiyini gstrir.
Demli, enerji mnbyinin dyimsindn asl olaraq lay rejimlri iki
cr ola bilr: 1) enerji mnblri tknmyn lay rejimlri; 2) enerji
mnblri tknn lay rejimlri.

Qarq rejimlr

Yuxarda biz ancaq elementar rejimlr aqqnda dandq. lbtt,
min elementar rejimlr mi mstqil olaraq zlrini gstr bilmir.
Tbitd sas olaraq qarq rejimlr rast glirik, yni laydan quyudibin
mayenin sxdrlmasnda bir ne qvv eyni zamanda itirak edir. Misal
n mayenin arlq (qravitasiya) abel, maye il sxurun elastik
qvvlri btn rejimlrd zn gstrir. Lakin, yuxarda qeyd edildiyi
kimi min qvvlr zlrini miyytli drcd gstrdikd nzr
alnmaldir.
Elementar lay rejimlrindn lav aadak qarq rejimlr rast glmk
olar.
1. Su-qaz basqs rejimi. Bel rejimi iza etmk n 16-c kildn
istifad etmk olar.
Qaz basqs rejimind kontur arxasndak suyun aktiv olmadn, yni
su-neft kontaktnn rkt etmdiyini qeyd etdik. Su-qaz basqs rejimind
is kontur arxasndak su da aktiv olur. Bellikl, qaz papandak qazn
36

elastik genilnmsi v kontur arxasndak suyun idrostatik basqs
nticsind neft quyudibin sxdrlr, yni lay iki trfdn qidalanr.
Bel rejiml ilyn layda quyular iki issy blmk olar: l) qaz
papann tsiri altnda olan quyular; 2) konturarxas suyunun tsiri altnda
olan quyular. Lakin, layda el bir neytral xtt d olacaqdr ki, min xtt
uzrind olan quyular r iki trfin tsiri altnda olacaqdr, yni min
quyular eyni zamanda qaz papa v kontur arxasndan qidalanacaqdr.
Neytral xttin vziyyti dyi d bilr.
2. Qaz basqsll olmu qaz rejimi. Tbitd srf qaz basqs
rejimin rast glmk mmkn olmadn yuxarda qeyd etdik, nki qaz
papa olan laylarda lay tzyiqi neftin qazla doyma tzyiqin brabrdir.
Bel rejimd quyudibin maye axn yaratmaq n quyudibi tzyiqi
qazn neftd doyma tzyiqindn az olduundan vvlc maye quyudibin
ll olmu qazn esabna, sonra is qaz papandak qazn elastik
genilnmsi esabna axr.
Bellikl, qaz papana yaxn olan zonada quyular qaz papann tsiri
altnda olacaqdr. Qaz papandan nisbtn uzaq olan zonada maye
quyudibin ll olmu qazn esabna axr. Sz yox ki, zaman kedikc qaz
papann tsir zonas genilnck v myyn mddtdn sonra qaz
papann tsir zonas ola bilsin ki, btn lay at edckdir.
Qaz papanda tzyiq aa ddkd, yni elastik qaz basqs rejimind
layda gedn proses daha da mrkkblck v bel alda qaz papann
tsir zonas v onun genilnmsi tempi nisbtn az olacaqdr.
3. Su basqsll olmu qaz rejimi. Yuxarda srt su basqs rejimini
iza edrkn bel rejimin olmas n p
q
>p
d
rtinin gzlnilmsinin lazm
gldiyini syldik. Tbii alda bel rejimin yaranmas n p
l
>p
d
olmaldr.
Bel laylara ikinci Bak rayonlarnda ox rast glmk olar. Lakin, dnyada
balanc lay tzyiqi neftin qazla doyma tzyiqin brabr (p
l
=p
d
) olan laylar
da kifayt qdr vardr. Buna Bak, Qrozn v Krasnodar rayonlarndak neft
yataqlarnn oxu misal ola bilr.
Bel laylar sni tsir gstrmdn istismar etdikd quyudibi tzyiqi
neftin qazla doyma tzyiqindn aa olmaldr (p
q
<p
d
). Bunun nticsind
layda neftdn qaz ayrlr v min qaz neftin quyudibin rkt etmsind
itirak edir. Konturarxas su aktiv olduqda is layda qarq rejim
mvcuddur. Neftin quyudibin rkt etmsind konturarxasndak suyun
idrostatik basqs v neftdn ayrlm qaz itirak edir. Qaz basqsll
olmu qaz rejimind olduu kimi bu rejimd d konturarxas suyun tsir
zonas tdricn genilnir.
p
l
>p
d
olduuna baxmayaraq p
q
<p
d
raitind quyularn istismar
edilmsinin faydal olduu son zamanlarda akar edilmidir.
mumiyytl, qarq rejimd layda bir ne rkt etdirici qvv
itirak etdiyini gstrdik. Lakin dbiyyatda v bu kitabda bundan sonra
37

qarq rejim dedikd, hll olmu qaz rejimi il basq rejimlrinin qar
nzrd tutulur.
ki trfdn qidalanma mnbyi olan qaz-su basqs rejimind d
balanc lay tzyiqi neftin qazla doyma tzyiqin brabr olduundan ll
olmu qaz rejimi zn gstrckdir. Bel layda zona olacaqdr:
1) qaz papann tsiri altnda olan zona;
2) su basqsnn tsiri altnda olan zona;
3) ll olmu qaz rejiminin tsirind olan zona.
Mrkkb rejimlrd ilnmnin sas gstricilrinin zamandan asl
olaraq dyimsi dinamikas, min rejimi tkil edn elementar rejimlrin
zlrini gstrm drcsindn asldr.

5. LAYIN NEFTVERM MSALI V ONUN
REJMDN ASILILII

Layn ilk v qalq neftl doyma msallar frqinin ilk neftl doyma
msalna olan nisbtin neftverm msal deyilir. Bu msal bel ifad olunur:

0
(I.10)
burada
v
layn neftverm msal;

0
layn ilk neftl doyum msal;
i
n
ilnmnin sonunda layn qalq neftl doyma msaldr.
lnmnin r ans bir momentind layn neftl doyma msaln bilmk
lazm olarsa, onda (1.10) dsturunda i
n
vzin cari momentd layn neftl
doyma msaln (I
n
) yazmaq lazmdr.
Neftverm msalndan lav, layn neft etiyatndan v msamlrdn
istifad etm msallar da vardr.
Laydan xarlan mumi neft miqdarnn (V
1
) layn ilk neft etiyatna
olan nisbtin neft ehtiyatndan istifad msal deyilir v bel ifad olunur:
=

1

0

(I.11)
Burada xarlan neft v neft etiyat atmosfer raitind m
3
, yaxud m-la
gtrlur.
Laydan sxdrlan neft cminin msamlrin mumi cmin olan
nisbtin msamlrdn istifad msal deyilir v bel ifad olunur:

=

1

(1.12),
Yuxardak msallar ilnmnin sonunda v cari momentind tapmaq
olar.
lk alda lay raitind neftin cmi

0
olacaqdr, gr laydan V
1

qdr neft xarlbsa, qalq neftin cmi

0

1

olacaqdr. Onda
layn neftverm msaln aadak ifaddn tapmaq olar:
38

0
= 1

0
1

1

0
= 1

0
(1 ), (I.13)
burada

0
,

1
ilk v cari momentd neftin cm msallardr;

0
ilk alda layn neft etiyatdr (atmosfer raitind);
V
1
cari momentd laydan xarlan neftin mumi miqdardr.
Srt basq rejimlrind lay tzyiqi dyimdiyindn neftin cm msal
da dyimyckdir, yni

1
=

0
olacaqdr. Onda (I.13) dsturuna gr

= =

1

0

olacaqdr. Elastik qravitasiya su basqs rejimlrind d bu brabrlikdn
istifad etmk olar, nki basq rejimind tzyiqin dmsi nticsind
neftdn qaz ayrlmadndan neftin cm msal ox az dyiir.
mumiyytl, layda bir fazal maye olduqda
v
= qbul etmk olar.
Hll olmu qaz rejimind is vziyyt tamamil baqadr.
Hll olmu qaz rejimind lay istismar edildikd, lay tzyiqi
ddyndn neftdn qaz ayrlacaq v neftin cm msal azalacaqdr.
Bellikl, layn neftl doyma msalnn azalmasna laydan xarlan neftdn
lav neftin cm msalnn azalmas da sbb olacaqdr.

0
<1 olduundan
(1.13) dsturuna sasn
v
>

olacan demk olar.
Neftverm msal il msamlrdn v neft etiyatndan istifad etm
msallar arasnda aadak laqni yazmaq olar:

(1 ) (I.14)

= 1

0
(1 ) (1 ) (I.15)
mumiyytl, ll olmu qaz rejimind neft v msamlrdn istifad
msallarndan istifad etmk dzgn deyildir, nki laydan ancaq qaz xsa
da neftin cm msal azalacandan (

1 <

1
) (1.13,15) ifadlrin gr
= 0 olmasna baxmayaraq
v
>0 v
ms
>0 olacaqdr.
Layda laqli suyun miqdar mlum olmadqda, msamlrdn istifad
msalnn ttbiq edilmsi daa yax olur.
Neft yataqlarnn ilnmsi layisini verdikd ilnmnin sonunda neft
etiyatndan istifad yaxud neftverm msallarnn qiymtini, yni
ilnmnin sonunda layn qalq neftl doyma msaln bilmk lazm glir.
Layn qalq neftl doyma msal bir ox amillrdn, yni sasn
msamli mitin strukturundan, onun msamlilik v keiriciliyindn,
msamli mit v neftin xasslrindn, nefti quyudibin sxdran agentin
(suyun, yaxud qazn) xasssindn v sxdrma tempindn, layda olan
qvvlrin tsir etm mexanizmindn asldr. Lay istismar edn quyularn
sxl v laydan xarlan gndlik maye asilat miqdarnn neftverm
msalna tsiri kifayt qdr yrnilmmidir.
39

Neftverm msal eyni zamanda quyularn (debit gr) iqtisadi ctc
smrli istismar edilmsi ddindn d asldr.
Yuxarda qeyd ediln amillrin oxunun lay rejimindn asl olduunu
grrk. Ona gr d demk olar ki, layn neft etiyatndan istifad msal
sasn onun i rejimindn asldr.
Eyni rait daxilind basq rejimlrind neft etiyatndan istifad
msal daa yksk olar, nki bel rejimlrd su, yaxud qaz nefti poren
kimi sxdrr. Su basqs rejimind neft etiyatndan istifad msal qaz
basqs rejimin nisbtn daa yksk olur, nki suyun nefti yuma
qabiliyyti qaznkna nisbtn daa ykskdir.
Sxdrlan maye v sxdrc agentdn asl olaraq layn neftverm
msal aqqnda I kitabn V fslind danlr.
Qravitasiya (arlq) rejimind neft ancaq z arlq qvvsi il
quyudibin rkt etdiyindn etiyatdan istifad etm msal daa aa
olur. Sulam quyular uzun mddt dayandqdan sonra i salndqda neft
vermy balayr. Bunun sbbi neftin suya nisbtn yngl olmas
nticsind onun zrk su uzrin xmasdr. Bel allarda arlq qvvsi
neft etiyatndan istifad etm msalnn artmasna sbb olur.
Hll olmu qaz rejimlrind layn neft n faza keiriciliyinin
azalmas v rktetdirici enerjinin tez tknmsi nticsind baqa
rejimlr nisbtn etiyatdan istifad etm msal n aa olur.
Laboratoriyalarda aparlan tcrblr v laylarn ilnmsi
tcrbsin sasn rejimdn asl olaraq etiyatdan istifad etm msalnn
qiymtini aadak cdvldn grmk olar.
2-ci cdvl
Lay rejimlri
Ehtiyatdan istifad etm msal
Dyim
interval
Nadir hallarda
Su basqs rejimlri
Qaz basqs rejimlri
Qravitasiya rejimlri
Hll olmu qaz rejimi
0,5-0,8
0,4-0,6
0,5- kimi
0,15-0,3
0,9
0,7
0,5
0,4

Basq, xsusn su basqs rejimind layn neftverm msalnn digr
rejimlr nisbtn daa yksk olduunu 2-ci cdvldn grruk. Lakin bu
cdvl elementar rejimlr n verilmidir. Hmin cdvl gr ll olmu
qaz rejimind layn neftverm msal n az olur. Bu al layn btn ilnm
mddtind ancaq ll olmu qaz rejimind istismar edilmsi raitind olar.
Qarq rejimd is quyular ancaq az mddtd ll olmu qaz rejimi tsiri
altnda olur, sonra is quyudibin maye v qazn sxdrlmasnda kontur
arxasndak su (yaxud qaz papa) itirak etdiyindn layn neftverm
msallarnn daa yksk olaca aydndr.
40

Srt su basqs rejimind p
q
>p
d
rtinin gzlnilmsinin lazm
olduunu qeyd etdik. Balanc lay tzyiqi neftin qazla doyma tzyiqin
brabr olduqda v quyular laya sni tsir gstrmdn istismar edildikd
qarq rejimin olacan yuxarda qeyd etdik. Bak, Qrozn v Krasnodar
neft rayonlarnda bel rejiml ilyn laylar vardr. Hmin laylarn
neftverm msal srf su basqs rejimind istismar ediln laylarn neftverm
msalndan e d az olmur. Bel allarda layn neftverm msal kontur
suyunun aktivlik drcsindn asldr.
Kontur suyunun faliyyt balamas gecikdikd, lay sasn ll olmu
qaz rejimind ilnck v onun neft verimi az olacaqdr.
Son zamanlarda lay tzyiqi neftin qazla doyma tzyiqindn ox
olduqda da (p
l
>p
d
) quyudibi tzyiqin doyma tzyiqindn kiik
gtrlmsinin (p
q
<p
d
) mmkn olduu akar edilmidir.
vvllr quyular p
Q
<p
D
raitind istismar edildikd, layn neft
veriminin azalaca etimal edilirdi. Lakin son zamanlar Sovet ttifaqnda v
xaricd aparlan tdqiqat nticsind quyular p
q
<p
d
raitind istismar
edildikd layn neft veriminin ninki azalmayaca, tta artaca (312%)
myyn edilmidir.
Qaz-neft qarn su il sxdrdqda neft veriminin artmasn
sulam issd qalq qazn olmas il iza etmk olar. Sulam issd qaz
olmasa idi, onun yerini neft tutaca v bellikl, qalq neftin artacan
gzlmk olard.
Basq rejimlrinin v xsusn, su basqs rejimlrinin etiyatdan
istifad msalnn yksk olmasndan lav aadak stnlklri d var:
1) quyular sasn n smrli olan fontan sulu il istismar edilir;
2) quyular arasndak msafni baqa rejimlr nisbtn daa byk,
yni quyularn sayn daa az gtrmk olar.
3) yuxardak stnlklr kapital v istismar xrclrinin az srf
olmasna, neftin maya dyrinin aa dmsin v yatan ilnm
mddtinin az olmasna sbb olur;
4) quyularn asilat daa yksk v stabil olur.
Yuxarda lay rejimlri aqqnda dandqda basq rejimlrinin sni
olaraq yaradlmasnn mmkn olmasn qeyd etdik.
Basq rejimlrinin, xsusn su basqs rejiminin digr rejimlr
nisbtn stnly olduu n almaq lazmdr ki, laylar su basqs rejimi
il istismar edilsin. Lakin layn tbii raiti yaxud neft yatann corafi yeri
basq rejiminin yaradlmasna kmk etmy bilr.
III fsild ans allarda sni tsir sullarnn ttbiq edilmsinin
smrli olduu aqqnda yazlmdr.
gr neft yata olan rayonun kifayt qdr energetika bazas, yaxyd
vurulacaq ii agenti (su) mnbyi olmazsa, laya sni tsir sulu v bundan
asl olaraq basq rejiminin yaranmas mvqqti olaraq txir salna bilr.
41

Yuxarda eyni zamanda qarq rejimlrd d layn neft veriminin
yksk olduunu syldik. Ancaq vvllr quyular p
q
<p
d
raitind istismar
edildikd aada qeyd ediln bzi tinliklrin olaca etimal edilirdi:
1) laydan quyudibin qaz-maye qar sxdrldqda mqavimtin
artaca v bunun nticsind quyularn msuldarlq msalnn kskin olaraq
azalaca qorxusu. Lakin mdnd v laboratoriyalarda aparlan tdqiqat bu
qorxunun sassz olduunu gstrdi, nki p
q
<p
d
raitind istismar ediln
quyularn mhsuldarlq msalnn ox az aa ddy mahid
olunmudur;
2) quyudibin yaxn zonada neftdn qaz ayrldqda parafinin d
ayrlmas v bununla laqdar olaraq keiricilik msalnn azalmas qorxusu.
Laboratoriya v mdn raitind aparlan tdqiqat bu qorxunun da sassz
olduunu gstrmidir;
3) quyular p
q
<p
d
raitind istismar edildikd fontan etmy bilr; ona
gr mexaniki istismar sulu ttbiq edilmlidir. Fontan sulunun smrli
olmasna baxmayaraq bel sulla istismar ediln quyunun debiti mduddur.
Quyunun asilatn artrdqda, quyu fontan etmy bilr. Lakin, bu, iqtisadi
ctc smrli ola bilr.
Yuxarda qeyd edilnlrdn lav quyular p
q
>p
d
raitind istismar
edildikd lay tzyiqini sni olaraq yksk sviyyd saxlamaq lazmdr. Bu
da kapital qoyuluunu v neftin maya dyrini artra bilr.
Bellikl, quyularn p
q
<p
d
raitind istismar edilmsi ilnm
sisteminin sas gstricilrinin yaxlamasna sbb olur.
Onu da qeyd etmk lazmdr ki, quyudibi tzyiqini istdiyimiz qdr
azalda bilmrik. ks allarda bu, pis nticlr ver bilr. Hazrda quyudibi
tzyiqini txminn doyma tzyiqindn 40%- qdr az gtrmk mmkn
olduu etimal edilir. Lakin bu msl l kifayt qdr yrnilmmidir.















42

II FSL

QUYULARIN V LAYLARIN TDQQ

1. QUYULARIN V LAYLARIN TDQQNDN MQSD

Quyularn v laylarn tdqiqindn sas mqsd neft yataqlarnn geoloji
quruluunu, neftli v qazl sxurlarn fiziki xsusiyytlrini (msamliliyini,
keiriciliyini, neft v qazla doymasn), onun msamlrini tutan neftin v
qazn fiziki xsusiyytlrini, layn rejimini, layn parametrlrinin
dyimsini, su-neft kontaktnn rktini v neftxarma texnologiyas
n lazm olan baqa msllri yrnmkdir.
Bu fsild ancaq lay parametrlrini, msln, layn msuldarln,
keiriciliyini, pyezokeiriciliyini, balanc v cari lay tzyiqini tyin etmk
v quyu n dzgn texnoloji rejim yaratmaq mqsdi il aparlan mdn
tdqiqatlar nzrdn keirilir.
Birinci kitabda msuldarlq msal v ya keiriciliyin verilmsi il
quyudibi tzyiqi v asilat arasnda olan asllq msllri ll edilmidir.
Quyularn tdqiqat zaman is ks msl ll edilir. Bunun n
msuldarlq msal tyin edilmlidir. Msuldarlq msalnn tyin edilmsi
n is quyudibi tzyiqi v asilat mlum olmaldr.
Tcrbd ttbiq ediln sas idrodinamiki tdqiqat sullar 2 qrupa
blnr: 1) qrarlam rejimlr saslanan v 2) qrarlamam rejimlr
saslanan sullar.

2. DB TZYQNN TYN EDLMS

Tdqiqat zaman dib tzyiqini drinlnk manometri vasitsil lrlr.
Myyn bir sbbdn drinlik manometrini quyuya endirmk mmkn
olmursa, bu alda dib tzyiqini quyu aznda lln amillr (bufer tzyiqi,
boruarxas tzyiq) sasn analitik usullarla esablayrlar. Bu paraqrafda dib
tzyiqinin bilavasit lm v analitik sulla esablanmas verilir.

Dib tzyiqinin drinlik manometrlri vasitsil llmsi

Dib tzyiqinin manometr vasitsil llmsi daa dqiq nticlr verir.
Dib tzyiqi il brabr quyu dibindki temperatur da llr. Bunun n
drinlik manometrlrindn istifad edilir. Quyunun bal vziyytind statik
vziyyt yarandqda manometrin ldy tzyiq lay tzyiqin brabr
olacaqdr. Drinlik manometrini quyuya endirmkdn tr quyuaz xsusi
Kipgcl (lubrikatorla) tmin edilir (30-cu kil).

43


Manometr quyuya
diametri 1,6-2,0 mm olan
mftill avtomanda qo-
yulmu bucurqad vasi-
tsil endirilir. Mdn-
lrd n ox eliksli
drinlik manometrindn
(HDM) istifad edilir. Bu
manometrlr 250, 320,
400 atm tzyiq esab-
lanaraq azrlanr (31-ci
kil). Manometrin sas
is-ssi oxyivli yay
eliksdir (3), bunun aa
isssi yaysaxlayc v
silfonla (1) laqdardr.
Yayn yuxar srbst
ucuna pero brkidilmidir.
Hmin pero arabacq (2)
zrin brkidilmi kaz
vrqi zrind tzyiq
yrisi czr. Arabacq saat
mexanizmi (4) vasitsil
hrlnn hrkt vintinin
kmyi il aquli isti-
qamtd rkt edir.
Manometrin aa iss-
sind maksimal termometr
n kamera (5) yerlir.
Quyudak tzyiq eliks
silfon v kapilyar vasi-
tsil verilir. Tzyiq
artdqda yay burulur,
azaldqda is sxlr. Nticd pero ciazn endirilmsi, saxlanmas v qald-
rlmas zaman yrilr czr (32-ci kil). Yazln uzunluu (L
y
) myyn
miqyasda maksimal tzyiqi, diaqramn pillli isssi is manometrin quyu
dibindn qaldrlmasn gstrir. Manometrin czd diaqram sonra
aadak kimi ilnrk dib tzyiqi taplr.
Tutaq ki, diaqramn ordinat 40 mm-dir. Quyudak temperatur 45C-dir.
Drinlik mnometrinin yoxlanma cdvlindn istifad edrk onun
endirildiyi drinlikd olan tzyiq taplmaldr.



30-cu kil.
Drinlik
manometrini
quyuya endirmk
n kipgc
4
2
3
1
5

31-ci kil.
Drinlik
manometri
44

Y
a
z

u
z
u
n
l
u

u
,

m
m
Mddt dq. il
L
t
0 10 20 30 40
10
20
30
40

32-ci kil. Drinlik manometrinin yazd dinamoqram

3-c cdvld 80 kQ/sm
2
tzyiq esablanm eliksli manometrin
yoxlanma nticlri verilmidir.
3-c cdvl
Manometrin yoxlanma cdvli
Tzyiq,
kQ/sm
2
Yoxlanma zaman ordinatn
orta qiymti, mm il Ordinatlar
frqi L
Temperatur
dzlii
msal, 10
3
m
il
L
k
L
t
1 2 3 4 5
8
16
24
32
40
48
56
64
74
80
4,77
9,63
14,46
19,30
24,01
28,59
34,04
39,21
44,44
49,81
4,91
9,91
14,88
19,86
24,71
29,43
35,02
40,33
45,70
51,21
0,14
0,28
0,40
0,56
0,70
0,84
0,98
1,12
1,26
1,40
4,22
9,82
14,71
19,57
24,47
29,38
33,76
38,30
42,77
17,13

3-c cdvldki m msal aadak dsturla esablanr:
=

)
[/
2
],

45

burada Lordinatlar frqi; L = L
t
L
k
frqi cdvlin 4-c qrafasndan
gtrlr;
ptzyiq, cdvlin 1-ci qrafasndan gtrlr;
t'otaq temperaturu;
t"termostatda olan temperatur 68C.
Ordinatn orta ddi qiymti:

2
. Cdvld 42 mm-lik ordinat
yoxdur, bu ordinat p=64 kQ/sm
2
tzyiq uyun gln 39,21 mm il 72
kQ/sm
2
tzyiq uyun gln 44,44 mm arasndadr. 42 mm-lik ordinata uyun
gln tzyiqi aadak kimi tapmaq olar:

=

+ (

= 64 + (44 39,21)
72 64
44,44 39,21
=
= 72,33 /
2


Alnan tzyiqin qiymtind temperatur duzliini d nzr almaq
lazmdr, nki manometr 18C-y yoxlanm, quyudak temperatur is
45C-dir. Temperatur duzliini nzr aldqda
p
i
= p p
t
alrq;
burada p
t
temperatur dzlii;
p
t
= m (t
q
t
k
)
m L=42 mm ordinatna uyun gln temperatur dzlii msal;
t
q
quyudak temperatur;
t
k
manometrin yoxland otaq temperaturudur.
gr quyudak temperatur, manometrin yoxland temperaturdan
bykdrs, temperatur duzliini mnfi iarsi il gtrmk lazmdr.
42 mm ordinata uyun gln dzli msaln aadak kimi tapmaq
olar:
=

+ ( +

,

burada m'aa qiymt uyun temperatur msal olub, cdvl zr 38,30-
dur;
m'temperatur msallarnn frqi, 42,7738,30 = 4,47;
L
k
cdvld 42 mm- uyun olan ordinat qiymtlrinin frqi (2-ci
qrafadan gtrlr),
L
k
= 44,4439,21 = 5,20
Yuxardak dsturda qiymtlri yerin yazsaq alarq:
10
3
= 38,30 + (44,44 39,21)
4,47
5,20
= 42,42
ndi d p
t
-nin qiymtini tapaq:
46

P
t
=42,42 (4518) 10
3
= 1,15 kQ/sm
2
Bellikl, manometrin ldy qiqi tzyiq
p
h
= p p
t
= 72,33 1,15 = 71,18 71,2 atm olar.
Drinlik nasosu quyularnda dib tzyiqini lmk n drinlik lift
manometrlrindn istifad edirlr. Bu manometrlr nasosun qbul xttind
qoyulur.
Dinamik sviyyni exalot v Yakovlev ciaz vasitsil lrlr.
Axrnc sul byk dinamik sviyylrd yax nticlr gstrir.
Mdnlrd exalot daa geni yaylmdr.
Bu ciazn i prinsipi ss dalasnn maye sviyysin dyrk ks
olunmasna saslanmdr. Bu ciazn prinsipial sxemi 33-c kild
gstrilir.
Quyuaznda ss dalas yaradan pnevmatik yaxud bart aqqlda (1)

8
2
1
3
4
5
7
6

Quyuaz
Reper
Sviyy
t
T


34-c kil. Exoqram.

v bunun orta isssind is odsndrn (2) qoyulur. Odsndrn, bart
qazlarnn temperaturunu azaldaraq, alqavar fzada qaz fazasnn
partlamasnn qarsn alr.
Ss dalas quyu gvdsind rkt edrk maye sviyysin dyir v
ks edilir. Bu zaman termofon (3) ss dalasn tutur.
Termofon, diametri 0,03 mm olan W-killi volfram mftildir. Ss alas
termofondak cryan iddtini dyidirir. Termofondak elektrik impulsu,
gclndirici (4) vasitsil gclndirilrk qeydedici ciaza (5) verilir.
Ciazn perosu lent zrind diaqram (6) czr. Buna exoqram deyilir. Lent
sabit srtl kiik elektrik mrriki (7) vasitsil rkt edir. 34-c kild
exoqram gstrilmidir.
Birinci pik ss impulsunu, ikinci pik ss dalasnn reperdn, nc
is sviyydn ks olunmasn gstrir.
33-c kil. Exolotun sxemi.
47

Dalann sviyyy qdr yaylmasna srf ediln vaxt lentin mlum
srtin gr taprlar.
Lenti frladan qasnan diametrindn asl olaraq o, 50 yaxud 100
mm/san srtl frlanr. Sviyynin vziyytini tapmaq n bir d ssin
quyudak yaylma srti mlum olmaldr.
Quyuda qarq mit olduundan orada ssin srtinin taplmas
tinlir. Odur ki, xsusi reperlr qoyulur. Reperlrin yerldiyi msaf
mlum olur. Adtn bir yaxud iki reper qoyulur.
Reperin qoyulduu msaf v dalann srti mlum olduundan onun
quyuda yaylma srtini aadak dsturla tapmaq olar:
=
2

,
burada lreperin qoyulduu msaf;
tdalann quyuazndan reper qdr v ksin kemsin srf
olunan vaxtdr.
Maye sviyysini aadak dsturla tapmaq olar:
=

2
=

,
burada Tdalann sviyyy qdr v ksin kemsin srf ediln
vaxtdr.
Dib tzyiqinin analitik sulla taplmas

Qeyd etmk lazmdr ki, quyu boyunca tzyiqin dyimsin ox amil
tsir etdiyindn, dib tzyiqinin analitik sulla esablanmas mslsi
mrkkblir.
Tsir edn btn amillri nzr alsaq, dib tzyiqi n alnan dstur
ox mrkkb olar. Dayaz quyularda v yksk dib tzyiqlrind qaldrc
borularda idravlik itki dib tzyiqin nisbtn ox kiik olduundan bunu
nzr almamaq olar. Bundan baqa, talt qvvlrini nzr almayaraq
kvaziomogen mayelr (fazalarn nisbi srmsin srf olan itkini nzr
almamaq mmkn olan mayelr) n aadak dstur verilmidir. I kitabda
(s. 398) kvaziomogen mayelr n dib tzyiqinin xarl verilmidir.
Qazn neftd ll olma msalnn ll boyunca orta qiymtinin v neftin
cm msalnn tzyiqdn asllnn dzxtli qanunla dyidiyini qbul
edrk, S.A.Mvsmzad, K.V.Vinoqradov, A.N.Dadazad, F.T.Aayev
trfindn fontan quyularnda dib tzyiqinin tyin edilmsi n aadak
dstur verilmidir:

2

.
2
+
.
+ ( )

.
= 10
4
(II.1)
burada
= (1 +0,1

;
=

(1 + 0,1

)
1

.

;
48

=
1

.

,
=

2

.
,
H quyunun drinliyi, m il;

n
v
q
qazszladrlm neftin v trapdan alnan qazn xsusi kisi,
kq/m
3
il;
Q trapda lln qaz amili, m
3
/m
3
il;
G
su
1m
3
neft dn suyun kisi, kq/m
3

qazn neftd orta hllolma msal, m
3
/m
3
atm il;
Q
su
1m
3
neft dn suyun hcmi, m
3
/m
3
il;
Q
n
neftin asilat, m
3
/gn il;
p
o
dib tzyiqi, atm il;
T
2
dib temperaturu, C il;
z
or
gvdd qaz fazasnn orta sxlma msal;
G trkibind 1m
3
neft olan qarn kisi, kq il p
0
1,033 atm;
T
0
293K;
p cari tzyiq, ata il;
p
q
.
a
quyuaz tzyiq, ata il;
T
1
atq xttind neftin temperaturu, K il.
(II.1) tnliyI ardcl yaxnlama sulu il ll edil bilr.



Bak neft v qazlar n qazn neftd orta llolma msal v
minin a v msallar 35 v 36-c killrdn taplr. Dib tzyiqinin
esablanmas n olan bu dstur idravliki itkilr nzr alnarsa, daa
dqiq olar. Bu hal n aadak dstur verilmidir:

2

.
2
+
(2)

2

.
+
(2)+()
2
3



2
+2+

.
2
+2
.
+
= 10
4

burada
0,0006
0,0008
0,3
0,4
K
0,85 0,87 0,89 0,91,
o

m
2
1

35 ci kil. Hllolma msalnn
neftin xsusi kisindn
asllq yrisi
|
0,0008
0,0007
0,0006
0,82 0,84 0,86 0,88 0,90

m

36-ci kil. - msalnn neftin
xsusi kisindn asllq yrisi
49

=
0
(1 + 0,1

;
A = 1+
2
;
B = ;
D =
2
;
=

0

0

;
=

86400

2
1
2
,
r
0
lld neftin orta cm msal olub, aadak dsturdan taplr:
z
or
= z
0
+ p
r
0
= 1 + t
burada qazszlam neftin termik genilnm msaldr.
t=t
dib
20

C (t
dib
dib temperaturu, C il).
(II.2) dsturuna daxil olan srtnm msaln Blazius dsturundan,
yaxud daha dqiq esablamalardan istifad edrk tapmaq olar.
Qaz-kondensat quyularnda bufer tzyiqi byk v quyular drin
olduundan bel quyularda dib tzyiqi ancaq analitik yolla tapla bilr.
Qaz-kondensat quyularnda dib tzyiqinin taplmas n aadak
dstur verilmidir:

2

.
+
1
2

2
2


2
2
2
2
+

.
2
+2
.
+

2


2

+(+
2
)+
.

= 10
4
. (II.3)
Dsturdak msallarn qiymtlri aadak kimidir:
= ( + 0,1

0

0

;
= +
(1)

22,4

0

0

B = ca
D = c
2
=

86400

2
1
2


burada
k
stabillmi kondensatn xsusi kisi, kq/m
3
il;
Q trapda lln qaz amili, nm
3
/m
3
il;

q
trapdan gturlm qazn xsusi kisi, kq/nm
3
il;
50

G
su
quyunun msulunda 1 m
3
kondensata dn suyun kisi,
kq/m
3
il;
m verilmi p v T-da kondensatn maye fazasnn cmi, m
3
/m
3
il
(37-ci kildn taplr);
Q
su
quyunun msulunda 1 m
3
kondensata dn suyun cmi,
m
3
/m
3
il;
k qazn kondensatda
llolma msal, nm
3
/m
3

atm il;
z qaz fazasnn sxlma
msal;
p
q.a
quyuaz tzyiq, ata il;
p
2
H drinliyind tzyiq, ata
il;
Q
k
kondensatn miqdar, m
3
/gn
il;
d qaldrc borunun diametridir,
m il.
Srtnm msal -nn qiymti Veymaut dsturu il esablandqda yax
nticlr gstrir.
Sxlma msaln tapmaq n r iki alda orta tzyiqi qbul etmk v
mslni ardcl yaxnlama sulu il ll etmk lazmdr. Msln: szgcin
orta dliyi 4431 m drinlikddir.
I sra borular: 2
1
/
2
uzunluu 1500 m,
4uzunluu 1600 m.
II sra borular: 2
1
/
2
/
uzunluu 1000 m.
Qaldrc borularn atq xttind I tuserin diametri 12,5 mm, quyuaz
tzyiqi 237 ati. I tuserdn sonrak tzyiq 179,4 ati, boruarxas fazadan xan
atq xttind I tuserin diametri 9 mm, boruarxas tzyiq 257 ati.
I tuserdn sonrak tzyiq 176,4 ati; alqavar fzada tzyiq 260,3 ati.
Kondensatn mumi miqdar 179,9 m
3
/gn. Bundan 123,20 m
3
/gn
qaldrc borulardan, 56,7 m
3
/gn is boruarxas fzadan alnr.
Suyun mumi miqdar 2,3 m
3
/gn; qaz amili 3576 m
3
/m
3
. Stabillmi
kon-densatn xsusi kisi 0,7654 q/sm
3
; dib temperaturu 120C.
Trapdan alnan qazn xsusi kisi 0,738 kq/m
3
kondensatn molekulyar
kisi 130-dur.
Quyu aznda II srann bamana qdr olan intervalda (II.3) dsturuna
daxil olan msallar tapaq.
0 100
0,2
0,4
0,6
0,8
m
120

91
50
20
300 P, at

37-ci kil. Maye fazas hcminin
tzyiqdn asllq yrisi
51

gr temperaturun drinlikdn
asl olaraq dz xtt qanunu il d-
yidiyini qbul etsk, 500 m drinlikd
orta temperatur T
or
=337,3K olar.
Orta tzyiqi (min intervalda)
txminn p
or
=270 ati qbul edib, 38-ci
kildn
z
c
= 0,90, m = 0,56
v esablamalardan is

=0,678;

=
2,3
179,9
= 0,013; G
su
=13; a=0,1652;
= 3958, c=0,1628; =0,0235 (Veymauta gr)
A= 1,0001048; B=2,5096; D=60121,4
olduunu taprq. Bu qiymtlri (II.3) dsturunda yerin yazaraq
10
-5
GH=342,39
alrq.
Bamaqdak tzyiqi 290 ati qbul etsk, 426,3342,39 brabrsizliyini
alarq. Odur ki, ikinci df bamaqdak tzyiqi 275 ati qbul edirik. Bu
zaman
310,13342,39
alnr. Demli, 275 ati azdr. Odur ki, p
2
=280 ati qbul edirik v
353,5342,39
alrq. Nayt, p
2
=282 ati qbul etsk
357,5342,39
alarq. Bellikl, axtardmz tzyiq 282280 arasnda olur.
II srann balancndak tzyiqi bildikdn sonra baqa intervallar n
d tzyiqlri tapmaq ox sad olur.
I srann keiricisind 294,5 ati, I srann bamanda is 359 ati v
nhayt, dib tzyiqi 390,5 ati olacaqdr.
Qaz quyularnda quyudibi tzyiqini aadak dsturla tapmaq olar:

=
.
2

2,
+ 1,377

5
(
2
1) (II.4)
burada
2 =
20,03415

=
0,683

.
Bu dsturun xarl I kitabda (s. 403) verilmidir.
Burada p
q
dib tzyiqi, ata il;
0,7
0,9
1,1
Z
120

91
50
20
100 300 P, at

38-ci kil. Qaz fazasnn sxlma
msalnn tzyiqdn asllq yrisi
52

p
q.a
quyuaz tzyiq, ata il;
Q qazn srfi, 1000 nm
3
/gn il;
qazn nisbi xsusi kisi;
L borunun uzunluu, m il;
T
or
boruda orta temperatur, K il;
D borunun diametri, sm il;
z
or
qazn sxlma msaldr.
Injeksiya quyularnda dib tzyiqinin taplmas asandr. Bunun n
quyudak maye sviyysini bilib zrin quyuazndak tzyiqi lav etmk
lazmdr. Yaxud:

= +

2
2
.
Maye, qaldrc borulardan vurulduqda idravlik mqavimt nzr
alnmaldr. Hidravlik mqavimt msal rejimlrdn (laminar, yaxud
turbulent) asl olaraq taplr (bax, 1 kitab, s. 114). Btn yuxarda
syldiklrimiz quyuaz tzyiqi mlum olduqda dib tzyiqinin taplmasna
aiddir.
Dib tzyiqini boruarxas tzyiqn gr d tapmaq olar.
p
q
<p
doyma
olduu al n dib tzyiqini aadak kimi tapmaq olar:
p
q
= p
b.a
e
1,2

10-4L
,
burada p
b.a
boruarxas tzyiq, atm il;
qazn nisbi xsusi kisi;
Lboru kmrinin uzunluu, m il;
enatural loqarifmin sasdr.
Qeyd etmk lazmdr ki, bu dsturla esabladqda alnan tzyiq
qaldrcnn bamandak tzyiqdir. Qaldrc szgc qdr endirildikd
min tzyiq dib tzyiqin brabr olacaqdr.

3. QUYULARIN QRARLAMI REJMD
TDQQ EDLMS

Qrarlam rejimd quyularn tdqiq edilmsi sulu mxtlif rejimd
v myyn quyudibi tzyiqind v ya maye sviyysind onlarn
qrarlam asilatn lmkdn ibartdir.
Qrarlam rejimlr saslanan tdqiqat sulunu btn istismar
nvlrind ttbiq etmk olar. Bu sulda mxtlif qrarlam rejimlr
uyun gln msuldarlq v quyudibi tzyiqlri llr. Bunun n
quyunun rejimi dyidirilir. Msln, bunu fontan istismarnda tuserlrin
53

dyimsi il, kompressor istismarnda vurulan ii agentin miqdarn
dyimkl, drinlik nasos istismarnda is mancanaq dzgann atq
parametrlrini dyimkl ld etmk olar. Bu sula tcrbd nmunvi
atq sulu da deyirlr. Bu sulla tdqiqat aparlan zaman Q =(p) indikator
yrisini qurmaq n bir ne rejim gtrlmlidir. Buna sbb qrarlam
rejimd maye axnnn dz xtt qanunu il dyimsini akar etmkdir, nki
Darsi qanununa gr asilatla depressiya arasnda dzxtli asllq vardr.
Onu da qeyd etmk lazmdr ki, bir nqt vasitsil d Reynolds ddindn
istifad edrk rejimin dz xtt qanunu il dyidiyini yrnmk olar. Lakin
Reynolds ddinin dz xtt qanunu n bran qiymti byk intervalda
dyiir. Msln, V.N.elkaova gr Reynolds ddinin bran qiymti
l12 arasnda dyiir (I kitab, s. 247). Bellikl, bir nqtdn istifad
etdikd alnan nqtnin dz xtt zrind olduunu sylmk dqiq olmur.
gr dzxtli rejim n Reynolds ddinin ancaq myyn bir bran
qiymti olsa idi, onda bir nqtdn istifad etmk olard.
Qrarlam rejimd aparlan tdqiqat sulunun msbt cti tdqiqat
zaman quyunun dayandrlmamas, quyunun msulunun sas isslri
(neft, su, qaz) arasnda mnasibtin taplmas v s.-dir.
Bu suldan istifad edilmsini saslandrmaq n frz edilir ki,
quyunun ilnmy balamasndan myyn zaman kedikd, layn quyudibi
zonasnda szlm prosesi praktiki olaraq qrarlar. Tdqiqat zaman rejimi
ardcl dyimk lazmdr. Bu, quyunun qumluluq drcsindn asldr.
gr quyu ox qum verrs, onda xarlan qumun yer zrin qaldrlmas
n asilat get-ged azaltmaq lazmdr. Adtn, tdqiqata qdr olan
qrarlam i rejimi tdqiqatn rejimlrindn biri saylr, baqa rejimlr is
depressiyann artmas, yni quyudibi tzyiqinin azalmas il v yaxud
depressiyann azalmas, yni quyudibi tzyiqinin artmas il alnr.
Tcrbd qiqi qrarlam rejim almaq qeyri-mmkndr. Odur ki,
rejimin txminn qrarlamasn yoxlamaq n eyni rejimd iki df tkrar
lm nticsind alnan asilat v quyudibi tzyiqi bir-birindn 10%-dn
ox frqlnmmlidir. Bir rejimdn o biri rejim kedikd (quyudibind
srbst qaz olmadqda) rejimin qrarlamas n lazm olan vaxt tqribi
olaraq aadak empirik dsturla esablamaq olar:
= 15

, (II.5)
burada neftin zlly, santipuazla;
keffektiv keiricilik, darsi il;
hlayn qalnldr, m il.
54

Btn rejimlr zr quyudibi tzyiqi v asilat qeyd etdikdn sonra
(mmkn olarsa) quyunu balayb statik vziyyt alndqdan sonra lay
tzyiqini lrlr. gr quyunun balanmas mmkn deyils, ancaq bir
ne rejimd quyunun asilat v buna uyun dib tzyiqlri llr. Bu
gstricilr sasn indikator yrisi qurulur. Alnan yrini absis oxuna qdr
uzadb, ksim nqtsind lay tzyiqinin tqribi qiymtini alrlar. Bununla
da tdqiqat qurtarm saylr. Tdqiqat nticsind alnm mlumata gr
cdvllr dzldilir v bu cdvllrdn istifad edilrk qrafiklr qurulur.
Quyunun asilatnn depressiyadan asllq yrisini almaq n
dzxtli koordinat sistemi gtrlr. fqi oxda quyunun neft asilat
(m/gn il), aquli oxda is
depressiya (atm il) qeyd olunur.
Uyun nqtlrin birldirilm-
sindn alnan yriy indikator
yrisi, qrafik is indikator
diaqram deyilir. ksr allarda
indikator yrisi parabola klind
(39-cu kil) olur v mumi
kild aadak dsturla ifad
olunur:
Q=K(p
L
p
Q
)
n
=K p
n
(II.6)

burada Q quyunun gndlik
asilat, m il;
p depressiya, atm il;
K v n msallardr; bunlar r bir quyu n sabit olub, min
quyunun tdqiqi nticsind tyin edilir.
Q-nn l vaidini m
3
/gn v yaxud sm
3
/san gtrmk olar.
Qazn, mayenin, suyun, minin qaz amilinin v qumun mayedki
miqdarnn depressiyadan aslln gstrn yrilr d indikator yrisi
deyilir. Biz ancaq quyunun asilat (neft v ya maye) zr alnan indikator
xtti aqqnda mlumat vercyik.
Neft (mayey) gr qurulmu indikator xttinin formas bir ne
amillrdn asldr:
AP
Q O

39-cu kil. ndikator xttinin
qurulmas sxemi
55

1) layn rejimi, 2) szlm rejimi, 3) rkt edn sistemin bircinsli
olub-olmamas, 4) mayenin v sxurun elas-
tikliyinin zn gstrmsi il laqdar olan
laydak qrarlam proseslr v s.
Mdn tcrbsindn quyularn tdqiqat
nticsind sasn forma indikator xtti alnr
(40-c kil). Quyunun asilat il tzyiqlr
frqinin aslln gstrn indikator yrisi
aadak rtlr dndikd 2-ci formada olduu
kimi, yni dz xtt klind alnr:
1) mayenin quyuya szlmsi dz xtt
qanunu zr olmal;
2) layn rejimi subasql olmal;
3) maye quyuya v minin quyuda rkt edn zaman bircinsli
olmal, yni mayedn qaz ayrlmamaldr;
4) indikator yrisi quyunun rejimi qrarlaan vaxt alnm tdqiqat
mlumatna gr qurulmaldr.
Hasilatn depressiyadan aslln gstrn indikator yrisi dzxtli
olduqda szlm rejimini xarakteriz edn n gstricisi vaid brabr olur
v (II. 6) dsturu
Q = Kp (II.7)
klin dr. Tzyiqlr frqi 1 atm olduqda
Q = K
olur. Demli, mhsuldarlq msal 1 ati tzyiqlr frqind quyunun
msuldarlna brabr olur. Msuldarlq msalnn l vaidi m
3
/gn
atm yaxud

,
olur.
p
Q
=0 olduqda, quyunun ver bilcyi maksimal msuldarla potensial
msuldarlq deyilir v

klini alr. (II.7) dsturu dz xtt tnliyidirs, quyunun msuldarln
xarakteriz edn msal min dz xttin bucaq msal olub, tdqiqatn btn
nqtlri n sabit olacaqdr.
Mdn tcrbsindn ksr allarda indikator xtti 1-ci formada olduu
kimi alnr. Bu indikator xtti rejim gr bir birindn kskin drcd
frqlnn iki hissdn ibartdir. Koordinat balancndan M nqtsin qdr
dz xtt olur, M nqtsindn sonra is yrixtli formaya keir. Dzxtli
issd n gstricisi sabit olub, vaid brabrdir. yrixtli issd is
O Q
AP
M
n

1
<
n

=

1
n


1
> 1
2
3
40-cu kil. ndikator
xttinin formalar
56

dyin olub (n<1), depressiya artdqca azalmaa balayr. Hminin
msuldarlq msal da indikator xttinin yrixtli isssind dyin
olduundan mayenin quyuya axmasn xarakteriz etmir.
Su basql rejimd indikator xttinin yilmsini V.N.elkaov aadak
kimi iza edir: quyudibi tzyiq azaldqca maye axnnn srti artaraq el bir
qiymt atr ki, min qiymtd, mayenin dzxtli szlm qanunu
pozularaq quyudibi zonasnn myyn bir nqtsindn qeyri-xtti axn
balayr.
Eyni zamanda indikator xttinin yilmsi baqa sbblrdn d, msln,
qazbasql rejimd, szln maye bircinsli olmadqda, quyudibind szgcin
deiklrind yaranan mqavimtlrdn v s-dn d ba ver bilr. 3-c
formada alnan indikator xttini is analiz etmk tindir, buna baxmayaraq
dbiyyatda indikator yrisinin bu kild alnmasn iza etmk n bir
ne tdqiqat ilri grlmdr.
M.E.Altovski geni idrogeoloji materiallarn dqiq analizindn bel bir
nticy glir ki, indikator xttinin 3-c formada alnmasna sbb ya
hasilatn v yaxud quyudibi tzyiqinin dzgn llmmsi, ya da ki,
bunlarn rejimin l qrarlamam dvrnd llmsidir.
F.A.Trebin qrarlam rejimd neftin msamli mitd rkti
zaman ged biln fiziki-kimyvi proseslr aid laboratoriya tdqiqatlar
aparmdr. Bu qrarlam prosesin nticsind d indikator yrisi asilat
oxuna nzrn qabarq alnr. Qabarq indikator yrilri n n gstricisi
2>n>1 qiymtlri arasnda dyiir.
ndikator yrisi 3-c formada alndqda tdqiqat yenidn aparlmal v
bir rejimdn digrin kedikd rejimin qrarlamas n lazmi rtlr
ml olunmaldr,
Qrarlam rejimd quyularn tdqiq edilmsi sulu il alnan indikator
xtti szlmnin xarakterini, xtti (Darsi) qanundan istifad etmk srdini
v axnn mxtlif isssind ml gln szlm mqavimtini tlil
etmk n imkan verir.
Neft quyularn, mayelrin layda v minin quyudibin rktinin
xarakterin gr bir-birindn frqlnn iki raitd istismar etmk olar:
1) layda v minin quyudibin rkt edn maye bircinslidir, bu al
o zaman olur ki, quyudibi tzyIqi doyma tzyiqindn byk v quyu sululuq
v qazllq konturundan uzaqda olsun;
2) layda v minin quyudibin rkt edn maye bircinsli olmur,
yni neft-su, neft-qaz v yaxud r nn bir yerd qar olur. Bu o vaxt
olur ki, quyudibi tzyiqi doyma tzyiqindn kiik olsun.
57

Qeyd etdiyimiz raitd istismar olunan quyularn tdqiqat
materiallarnn ilnmsini nzrdn keirk.

Layda axan maye bircinsli olduqda keiriciliyin tyini

Bu raitd iki al ola bilr.
1. Tdqiqat zaman mayenin quyudibin axn xtti qanun zr gedir.
Bu alda yuxarda qeyd edildiyi kimi indikator xtti 2-ci formada (40-c
kil) alnr. Bu zaman Q = Kp dsturundan istifad edrk msuldarlq
msal taplr.
Mlum msuldarlq msalnda keiricilik aadak dsturla
esablanr:
=

0

+
2
, (II.8)
burada K
0
quyunun msuldarlq msal, dstura sm
3
/san atm-d daxil
olduu n indikator xtti zr esablanm qiymtini 15,57

msalna
vurmaq lazmdr. Onda adi raitd t/gn il llm neft asilatnn
qiymti lay raitind sm
3
/san il olur ki, bununla da (II.8) dsturuna daxil
olan K
0
msal sm
3
/san atm-d alnr;
adi raitd llm nefti lay raitin evirmk n cm msal;

n
qazsz neftin xsusi kisi, t/m
3
il;

n
neftin lay raitind zlluy, santipuazla;
hlayn effektiv qalnl, sm il;
R
K
qonu quyuya qdr olan msafnin yars, m il;
r
q
quyunun, yni uyun olaraq quyunu qazyan baltann radiusu, m il;
Cdzli msal olub, quyunun alma drcsi v xarakterin gr
natamamlndan ml gln lav szlm mqavimtini xarak-
teriz edir. C msalnn taplmas I kitabda verilmidir (s. 343).
2. Quyunun asilat il tzyiqlr frqinin aslln gstrn indikator
xtti, quyudibi zonasnda szlm prosesinin qeyri-xtti qanuna tabe
olduunu gstrirs (msln, qaz asilatnda olduu kimi), onda asilat
esablayan zaman mqavimt msal n olan ikidli dsturdan istifad
etmk lazmdr. .
kidli dstur baqa mlliflr kimi E. M. Minski trfindn d irli
srlmdr. kidli dstur qaz quyusu asilatnn tzyiqlr frqindn
asll n
p
2
= AQ + BQ
2
(II.9)
58

klini alr.
Keiricilik is aadak dsturla hesablanr:
=

+ , (II.10)
burada A v B parametrlri r bir quyu
n sabit olub, tdqiqat mlumatna gr
esablanr. Bunun n tdqiqat mlumatna
gr

-nn Q-dn (p
2
atm il, Q is adi
raitd sm
3
/san il gstrilir) asllq
qrafiki qurulur. Bu asllq dz xtl (yaxud
txminn dz xtl) ifad olunduqda, onun

= + dz xtti il mqayissindn
grnr ki, A msal min dz xttin p
oxundan ayrd paraya, B msal is Q
oxu il ml gtirdiyi bucan tangensin
brabrdir (41-ci kil), yni:
=

1
2

1

1
(II.11)
=

2
2

1
2

2
(
2

1
)
. (II.12)
gr bu msallar tapmaq n ox dqiqlik tlb olunursa, onda n
kiik kvadratlar sulundan istifad etmk lazmdr. Bu alda:
=

2

2

2
()
2
, (II.13)
=

2

2
()
2
, (II.14)
burada N tdqiqat zaman qeyd olunan nqtlrin (rejimlrin) saydr.
Qeyd etmk lazmdr ki, qaz quyularnda quyudibin maye v yaxud
neft axn olduqda tdqiqat materiallarnn thlili mrkkblir.
Quyudibind maye stunu olduqda qaza gr olan quyudibi tzyiqi

1
=

dsturundan taplmaldr;
burada h maye stununun hndrly, m il;
p
q
drinlik manometri il lln quyudibi tzyiqidir. Onda
indikator yrisi n

2
= +
2
+
0
(II.15)
A P
2
Q
A P
Q
A P
Q
2
2
1
1
1
Q Q
Q
2
2
O
41-ci kil. Qeyri-xtti
hrktd alnan indikator
yrisi
59

alnr, C
0
hddinin qiymtini tapmaq n
Q = 0, p
q
= p
l
,
yni p
q
= p
l
h
m
dsturundan istifad olunur.
Onda
C
0
= 2p
L
h
m
(h
m
)
2
olur. Qrafik sulla C
0
msaln tapmaq n vvlc
2
=

2
-nin
Q-dn asllq yrisini qurub, yrinin ordinat oxundan ayrd paradan
istifad edirlr. Sonra is

-nn Q-dn aslln qururlar. C dzgn

tyin edilmis bu asllq dz xtt verir ki, buradan da A v B msallarnn
taplmas dibind maye olmayan qaz quyularnda olduu kimidir.

Quyudibind axan maye bircinsli olmadqda (p
q
<p
doyma
)
keiriciliyin tyini

Layn parametrlrini ll olmu qaz rejimi il ilyn quyularn
tdqiqat mlumatna gr tapmaq n layda v minin quyudibi
zonasnda qazn neftdn ayrlmasn nzr almaq lazmdr.
Qrarlam axnda ll olmu qaz rejimi dairvi laya ilyn quyunun
normal rait gtirilmi neft asilatn aadak dsturla esablamaq olar:
=
2

+
(II.16)
olub, Xristianovi funksiyas adlanr.
F
n
(I)layn neft gr nisbi keiriciliyidir.

n
(p) v (p) funksiyalarnn tzyiqdn asll tcrbdn mlum
olmaldr. Layn nisbi keiriciliyi onun msamlrinin maye il doyma
msalndan (I) asl olub, Vikov, Botset v Leverett yrilrindn taplr. ndi
biz nisbi keiriciliyin tzyiqdn aslln bilmk n doyma msalnn
tzyiqdn nec asl olmasn nzrdn keirk.
Hll olmu qaz rejimind neft-qaz qarnn quyudibin rkti
zaman bunlarn normal rait gtirilmi asilat

=
2

()

()()

(II.18)

=
2

()

()

(II.19)
dsturlar il esablanr. Qaz faktoru =

olduuna gr (II.18) v (II.19)

dsturlarnn nisbtindn
60

=

()

()()

()

+ ()

(II.20)
ifadsini alrq ki, bu biz doyma msal il tzyiq arasndak asll verir;
burada,
(p) qazn neftd ll olmasnn cm msal;

q
lay raitind qazn zlly;
F
q
(I) layn qaza gr nisbi keiriciliyidir.
Bellikl, (II.20) dsturu il Vikov v Botset yrilrinin qrafik aslln
alrq ki, bununla da biz (II.17) dsturundan H funksiyasn esablaya
bilrik.
H funksiyasnn esablanmasna aid bir ox sr vardr.
L.A.Zinovyeva neftin xasslrinin (zlly, cm msal v qazn
neftd llolma msalnn) tzyiqdn aslln nzr alaraq, B.B.Lapuk v
.D.Amelin is bunlar nzr almayaraq min funksiyann tzyiqdn
asllq qrafikini qurmular.
Yen .D.Amelin neftin zlly v cm msalnn tzyiqdn aslln
xtti qbul edrk, onlarn orta qiymtlrin gr H* = N*(p) asllnn
qrafikini

-nin mxtlif qiymtlri n vermidir (42-ci kil).

Burada:
H

=
H

p
atm

; p

=
p
p
atm

; =

q

N
Q; H

= F
N
(I)dp
p
L
p
q



4-cdvl
=

p*15 p*15
0,010
0,015
0,020
H*=0,31 p*
H*=0,33 p*
H*=0,35 p*
H*=0,63 p*-5
H*=0,67 p*-5,3
H*=0,71 p*-5,6






61

.A.arnya saslanaraq .D.Amelin yrilri iki issy blr v r
issni dz xtl vz edir ki, bu da esablaman asanladrr.
4-c cdvld min isslrin analitik ifadlri verilmidir.
Bellikl, tcrb v tdqiqatdan alnm ilk mlumata (5-ci cdvl)

5-ci cdvl
Rejimlr

,

m
3
/
m
3

I
l

,

c
n



I
l

P
Q
,

a
t
m

i
l

P
L
,

a
t
m

I
l

H

(
p
Q
)
,

c
n

I
l

H

(
p
L
)
,

c
n

I
l

(
p
Q
)

(
p
L
)

Q
H
,

m
/
g

n

i
l

0
10
20
30
40
50
20 40 60 80
*
*
H
P
o = 0,020
o = 0,015
o = 0,010

42-ci kil. H
*
funksiyasnn
P
*
-dn asll
62

=

()()

N
(p)(p)

H
'
= H
'
L
- H
'
D

H
D
*

()

m
s
a
l
l
a
r

n

o
r
t
a

d
i

q
i
y
m

t
i

()
=

)
2

)
2


Rejimlr





6
-
c

d
v

l

63


gr H esablanr v onun uyun neft asilatndan aslln gstrn
indikator yrisi qurulur (43-c
kil).












ndikator yrisinin koordinat balancna yaxn isssi txminn dz
xtt olduu n min issy gr quyunun msuldarlq msal
esablanr. Qrafikdn msuldarlq msalnn vaidi t/gnatm alnd
n onu
,

msalna vurub, (II.8) dsturu zr layn keiriciliyi

esablanr.
Hesablama zaman tinlik olmasn dey .D.Amelin gr H= H(p)
funksiyasnn hesablama ardcllnn gedii 6-c cdvld verilmidir. Bu
dvl 4-c v 5-ci cdvldki gstricilr sasn doldurulur. 5-ci cdvl
is laboratoriya v quyunun tdqiqatndan mlum olmaldr.
Qeyd etmk lazmdr ki, qrarlam rejimd tdqiqat sulu saddir.
Qiymtlri o qdr d qiqt yaxn olmayan R
k
-nn v sasn C msalnn,
keiriciliyin esablama dsturuna daxil olmas v tdqiqata ox vaxt getmsi
bu sulun mnfi cti saylr.

4. QUYULARIN QRARLAMAMI REJMD TDQQ
EDLMS

Quyularn qrarlam rejimd tdqiq edilmsindn frqli olaraq, burada
quyunun rejimini dyimkl brabr, m d quyuda tdqiqin zamana gr
dyimsi qeyd olunur.
A H
O
Q

43-c kil. Indikator yrisi
64

Bu sulun mnfi cti az msuldar quyularda tdqiqat prosesinin ox
uzun davam etmsidir.
ox uzun mddt rzind tzyiqin vaxtdan asl olaraq dyimsi yrisi
p=f(t) asimptotik olaraq dz xtt yaxnlar. Tdqiqatn son dvrlrind
yriliyin artmas tempi ox kiik olur. Odur ki, zaman rzind tzyiqin
artmasn tapmaq tinlir. Bu is lay tzyiqinin qiymtin tsir edir, xtan
artrr.
Msln, Umbak neft yatanda olan 188 -li quyu n 11/IX
1955-ci il tarixd aparlan tdqiqat 3 ay davam etmidnr. Lakin quyuda
tzyiq tamamil brpa edilmmidir. Axrnc bir ay rzind tzyiq cmi 2,9
atm dyimidir. Bellikl, kiik zaman rzind tzyiq daa az dyickdir
ki, bunu nzr almaq mmkn olmur. Odur ki, lay tzyiqi dzgn olmur.
Nmunvi atq sulunda (qrarlam rejim) lay tzyiqi nisbtn daa
dzgn olur.
Bu tdqiqat sulunda aadak ilr grlr:
1) fontan quyusunu dayandrdqdan sonra tzyiqin brpa olunma
yrisini almaq;
2) laya su vuran quyunu dayandrdqdan sonra tzyiqin dm yrisini
almaq;
3) drinlik nasosu il ilyn quyunu dayandrdqdan sonra sviyynin
dyim yrisini almaq;
4) quyunun i rejimini dyirkn tzyiqin brpa olunma yrisini
almaq;
5) dayanm quyuya lav maye vurduqda v ya min
quyudan maye gtrdkdn sonra sviyynin dyim yrisini almaq v s.
Qrarlam rejimd aparlan tdqiqat dbiyyatda geni
iqlandrlmdr. Bu tdqiqat sulundan alnan yrilri ilyrk taplan
dsturla, quyudibind tzyiqin dyimsini ifad edn nzri dsturlar
mqayis edrk, layn parametrlri tyin olunur.
Quyudibind tzyiqin dyimsini tapmaq n bir ox nzri dsturlar
olduuna gr tdqiqatdan alnan yrilrin ilnm metodikas da
mxtlifdir.
Quyudibind tzyiqin dyimsini tapmaq n istifad ediln dsturlar
sas iki qrupa blnr. Birinci qrup dsturlarn mlliflri, quyunu
baladqdan sonra mayenin quyudibin axmasn nzr almr, ikinci qrup
dsturlarn mlliflri is mayenin quyudibin axmasn nzr alrlar.
mumiyytl, mayenin qrarlam axnna gr lay parametrlrinin
taplmas mslsini 1930-cu ild V.P.Yakovlev irli srm v ll
65

etmidir. Buna baxmayaraq mayenin sxlmas nzr alnmad n onun
ii sonralar tnqid edilmidir. Sonra bu msl, M.Muskat trfindn
dayandrlm quyuda (maye axnnn ani olaraq ksildiyini v quyunu axnn
toplad nqt frz edrk) mayenin sxlmasn nzr almaqla, ll
edilmidir. V.N.elkaov sxurun sxlmasn nzr alaraq M.Muskatn
dsturlarnn ttbiqini genilndirmi v buradan ald nticlrl qiqi
mdn maidlri arasnda maraql mqayislr etmidir. .A.arn
mayenin quyudibin axmasn nzr alaraq tzyiqin brpa olunmas
mslsini yrnmidir, lakin onun ald dsturlar mrkkb olduundan
layn parametrlrini tyin etmk n lverili deyildir. .Miller, A.Dayes
v .Xetinson elektrik inteqratorunda apardqlar esablama nticsind
bel bir nticy glmilr ki, quyu dayandqdan bir az sonra mayenin
quyuya axnn nzr alan yri, maye axnnn ani olaraq dayandn nzr
alan yri il st-st dr. Bu o vaxt olur ki, quyu qazsz maye il dolmu
v yaxud su quyusu olsun. Bu alda mayenin axnn nzr alan tzyiqin
brpa olunma yrisi, myyn zaman kedikdn sonra maye axnn nzr
almayan al n qurulmu tzyiqin brpa olunma yrisin asimptotik olaraq
yaxnlar. .A.arn bu sulu daa da mkmmlldirmi v inkiaf
etdirmidir.
Qeyd etmk lazmdr ki, yri asimptota myyn bucaq altnda
yaxnlad n asimptotla bu yrinin meyl buca myyn qdr
frqlnir. Odur ki, esablama zaman nzr alnacaq drcd sv edil
bilr. Tzyiqin brpa olunmas yrisinin balanc isssind olan bu
frqlnmni nzr almaq n Qladfelter, Tresi v Uilsi tbbs
gstrmilr. Mlliflrin istifad etdiklri sul elastik rejim nzriyysin
aid mslnin trs llin saslanr. Quyu balandqdan sonra mayenin
quyudibin axmasn nzr alan, yni tzyiqin brpa olunma yrisinin
balanc isssin gr lay parametrlrinin tyin edilmsi sulu
Q..Barenblatt, A.P.Krlov, F.N.Borisov, S.Q.Kamenetski v .A.arn,
.D.Umrixin trfindn verilmidir.
Qeyd etmk lazmdr ki, ox zaman tzyiqin brpa edilmsi sulu il
tdqiqat zaman alnan keiriciliyin qiymti, qrarladrlm rejimlrl
tdqiqatdan alnan keiricilikdn kiik olur. Tzyiqin brpa edilmsi sulu
il alnan keiricilik btn lay boyu olan keiriciliyi, qrarlam rejimlrl
tdqiqatdan alnan keiricilik is quyudibi zonasnn keiriciliyini
xarakteriz edir.
66

Lay boyu olan keiriciliyin quyudibi zonas keiriciliyindn frqli
olmasna skineffekt
1
deyilir.
Quyudibi zonas keiriciliyinin byk olmasna sbb bu zonann daa
ox drenlnmi olmasdr.
Q..Barenblatt v V.A.Maksimov mxtlif cinsliliyin (tzyiqin brpa
edilmsi sulu il alnan gstricilr sasn) lay parametrlrin tsirini
nzr olaraq tlil etmi v aadak nticy glmilr:
a) tdqiqat zaman alnan nticlrin ilnmsi yrisinin ( lnt
0
)
qabarq trfi aa ynlmis, bu onu gstrir ki, quyu trafnda byk
quyudibi zonas vardr.
b) ln t
0
yrisinin qabarq trfi yuxar ynlmis,
bu onu gstrir ki, quyudibin yaxn msafd fay, pazlama, yaxud da kiik
keiricilikli zona vardr.
funksiyas bel taplr:
(
0
) =

0

2

0


0

2
+

.
Dsturdak iarlr IV fsild olduu kimidir.
Tzyiqin brpa olunma yrisinin balanc isssi zr lay
parametrlrinin F.A.Trebin v Q.V.Herbakova gr tyin edilmsi sulu o
biri sullara gr sad olduundan mdn raitind daa ox istifad edilir.
Aada layn keiriciliyinin bu sulla esablanmas ardcl olaraq nzrdn
keirilir.
Tzyiqin brpa olunma yrisinin asimptota yaxnlamas, yni quyu
dayandrldqdan sonra maye axnnn nzr alnmas n qiqi tzyiqdn
gtirilmi tzyiq keilir.
Bunun n
z =
Q
or
Q
or
p

(II.21)
msalndan istifad edilir;
burada Q quyunun dayandrlmasndan vvl olan asilat, sm
3
/san;

or
neftin orta xsusi kisi (neftin lay raitind v adi raitdki
xsusi kilrinin orta ddi qiymti, q/sm
3
il.
(II.21) dsturunda
=
h.f
+
h.b
,
burada
h.f
alqavar fzann en ksik sasi, sm
1
il;

f.b
fontan borusunun en ksik sasi, sm
2
il.
Dsturdak fp' bel esablanr.

1
Sti effekt demkdir.
67

= 16,67
()
+
()

.
Bu dstur zamandan
asl olaraq bel ifad
olunur:
p(t) =
h.f
(p
d.m
p
h.f
) +

f.b
(p
d.m
p
q.a
),
burada t = t
n+1
t
n-1

zamann srdidir, dq il;
p
d.m
; p
h.f
v
p
q.a
uyun olaraq,
drinlik manometri il
lln quyudibi tzyiqi v
nmunvi manometrl l-
ln alqavar fzadak v
quyuazndak tzyiqlr;
(p)
n+1
v (p)
p-
1
zamann t
n+1
v t
n-1
momentlrin uyun olan
fp(t) funksiyasnn qiy-
mtlridir.
Zamann istniln
qiymtind gtirilmi tzyiq,
p*(t) = zp
d.m
(t)
dsturu zr esablanr.
p*(t)-in qiymti ordinat oxunda, uyun zamann loqarifmi is absis
oxunda qeyd olunur. Alnan yri txminn dz xtt olduundan p*(t)
dsturu il

() =

4

2,25

.
2
(II.22)
dsturunun mqayissin sasn layn keiriciliyi esablanr, yni
=

4
(II.23)
burada
_
layn pyezokeiricilik msal; r
q.g
quyunun gtirilmi radiusu;
i alnan xttin absis oxu il ml gtirdiyi bucan tangensidir.
2 lg t
2
2
1
1
1
6
5
4
3
2
AP(t)
AP*(t)
A A P (t), P*(t)
dm
1
,
2
0
,
,,
a
t
44-c kil. lgt il p (t) arasnda olan
asllq yrisi
68

Misal. Quyunun asilat Q=655,4 sm
3
/san; mayenin lay raitind
zlly =3 sp; layn effektiv qalnl h=10 m; istismar kmrinin diametri
D = 6; fontan borusunun diametri d = 2; mayenin cm msal = 1,15;
mayenin orta xsusi kisi
or
=0,794; tdqiqat nticsind alnan p
d.m
, p
h.f
v
p
q.a
-nn qiymtlri is 7-ci cdvld verilir.
Veriln rtlr gr keiriciliyi esablamaq n gstriln suldan
istifad edrk 8-ci cdvldki mlu-mat alrq ki, min cdvlin sasnda
qurulan qrafik sasn (44-c kil) i=1,201 olur.
69

Onda (II.23) dsturundan

=
655,4 3 1,15
4 3,14 1000 1,201
= 0,15
alnr.
Layn keiriciliyi mlum olduqda, onun pyezokeiriciliyi
=

(

)
(II.24)
dsturuna gr esablanr;
burada mlayn msamlilik msal;

m
mayenin sxlma msal,

s
sxurun sxlma msaldr.


























70

III FSL

NEFT V QAZ YATAQLARINA SN TSR SULLARI

1. SN TSR SULLARININ NVLR

Neft yatann ilnmsi zaman bir sra allarda nefti msamli mitd
itlyn tbii enerji ox azalr v bununla laqdar olaraq layn
msuldarl ox aa duur. Azrbaycann kn neft mdnlrindki
laylar adtn tzyiq saxlanmayaraq istismar edilmidir. Odur ki, bel
yataqlarda oxlu neft etiyat qalmaqla brabr lay enerjisinin ox isssi d
srf edilmidir. Bel yataqlarda yaxud laylarda qalq neft etiyatn xarmaq
n tkrar istismar sullarndan istifad edilir, baqa szl, laya su, yaxud
qaz vurulur.
stismarn son pillsind qalq neftin alnmas bir sra tinliklrl
laqdardr. Bel ki, bu dvrd layda tzyiq azaldndan neft qazszlar,
zlly artr, srbst qaz meydana xr; sxurun neft n faza keiriciliyi
azalr; neft yata az v ya ox miqdarda sulanr.
Qeyd etmk lazmdr ki, tkrar istismar prosesinin effekti yataqda olan
qalq neft etiyatnn artmas il oxalr v vurulan ii agentin smrsiz
olaraq itmsi allar azalr.
Buna gr d tkrar istismar sullarnn ttbiqi n daha ox lverili
obyekt ilk ilnm dvrlrind minimal neftverm msal olan yataq v
laylar olacaqdr. Baqa szl el laylar olacaqdr ki, istismar zaman sasn
neftd ll olan qazn enerjisindn istifad edilmi olsun. Mlum olduu
kimi, min rejimd layn qalq neftl doyma msal z vvlki qiymtinin
6075%-i qdr ola bilr.
Bundan baqa yataqda tektonik dyimlrin olmamas, litoloji trkibin
v keiriciliyin bircinsli olmas v neftin zllynn kiik olmas tkrar
istismar sullarnn mvffqiyytl aparlmasna kmk edn amillrdndir.
Qeyd etmk lazmdr ki, tkrar istismar sullar il lay tzyiqinin
saxlanmas sullar bir-birindn frqlnir. Bu sullar arasnda olan sas fiziki
frq prosesin balanc raitidir. Tkrar istismar sullar lay tzyiqinin,
yaxud msamli mitd neftin sxdrlmas n tlb olunan tbii
enerjinin tam srf edildiyi raitd aparld alda lay tzyiqinin saxlanmas
sullar yatan istismarnn ilk dvrndn balayb, axra qdr davam
etdirilir.
71

Bunlardan baqa bir sra amillr d vardr ki, bunlar istismarn son
dvrlrind (tkrar istismar sullarnn aparld zaman) daa ox tsir edir.
Bu amillrdn btn lay boyu neftldoyma msalnn azalmasn, neftin
zllynn oxalmasn, neftin sti grilmsinin oxalmasn v s.
gstrmk olar.
Birinci qrup tsir sulu olan tkrar istismar sullarnn msbt cti
laya su v ya qazn vurulmas n tlb ediln tzyiqin, layda tzyiqin
saxlanmas sulunda tlb ediln tzyiq nisbtn az olmasdr.
Prinsip etibaril is yksk v orta keiricilikli laylarda quyuda olan su
stunu onun suudma qabiliyytinin byk olmas n kifayt edir.
Lakin tcrbd ox zaman neftverm msaln oxaltmaq v yatan
ilnm mddtini azaltmaq n quyu aznda byk tzyiq saxlanlr.
Mlum olduu kimi yataa sni tsir sullar sas etibaril 2 qrupa: a)
laya su vurma; b) laya qaz vurma sullarna ayrlr.
Konkret yataq n bu v ya digr sulun seilmsi saslandrlmaldr.
Msln, keiriciliyi ox az olan sxurlarda (1030 millidarsi) suyun
vurulmas iqtisadi ctdn lverili olmaya bilr, nki bu zaman injeksiya
quyularnn udma qabiliyyti ox az olur. Bel bir vziyytd suyun
vurulmas texniki ctdn byk tinliklr trtmkl brabr, ox sayda
miqdar injeksiya quyular tlb edilir. Bunlarn qazlmas v mnim-
snilmsin saslandrlmam oxlu xrc srf edilir.
Digr trfdn suvurma vasitsil tkrar istismar sulunun ttbiqi su
basqs rejimi il ilyn laylardan tr lverili deyildir. Buna sbb bel
laylarda qalq neft etiyatnn az olmasdr.
Su basqs rejimi il ilyn laylarda kontur sular aktiv rkt
malikdirs, bu zaman layn ilnmsi prosesini srtlndirmk n tzyiqi
brpa etmk deyil, tta bir qdr d artrmaq lazmdr.
Lakin qeyd etmk lazmdr ki, kontur sularnn aktiv rkti mi
mmkn deyildir. Myyn andan sonra kontur sular layn neftli isssin
daxil olaraq orada mqavimti artrdndan sxurun neft gr faza
keiriciliyi azalr. Msln, 45-ci kildki qrafikdn grndy kimi layda
30% su olduqda (s=30%) su n effektiv keiricilik sfra brabrdir.
Demli, su rktsizdir (laqli su). Sxurda 30% laqli suyun olmas
sxurun neft n faza keiriciliyini 2 df azaldr.
Bel allarda kontur xaricindn suyun vurulmas effektli olmaz, nki o
byk mqavimti df etmlidir. Bu zaman sadn, yaxud tacdan su
vurulmas lverilidir.
72

Yatan sulamas byk olduqda suyun vurulmas effektiv olmur.
Sxurun su il doymas 4045% olduqda xarlan mayenin 30%-ni su
tkil edir. Yatan sulamas artdqca
onun su n faza keiriciliyi ox
artr, bu is prosesin effektini aa
salr. Su, neft nisbtn 20:1-dn
25:1-dk olduqda suyun vurulmas
iqtisadi ctdn mqsduyun olur.
Bu raitd sxurun su il doymas 70
75% - atr.
Neft rayonlarnn oxunda qalq
neftl doyma 35%-dn ox olduqda
suvurma prosesi mmkndr.
Tkrar istismar sullarnn ttbiq
edilmsi yatan neft, qaz v su il
doymasndan v eyni zamanda

kmiyytindn d asldr. Keiricilik
ctdn bircinsli v uzunluu byk
olan laylar daa yax sulanr. ksin, tbii yarqlar byk olan, m d
oxlu maye vurmaqla idravlik yarlma aparlan laylar suyun vurulmas n
yax obyekt deyildir. Qaz papann olmamas v layda srbst qazn
toplanmas suyun vurulmas prosesini tinldirir, nki bu zaman vurulan
su, layn qazla doymu isssin asanlqla keir. Neftin zlluynn byk
olmas da suyun vurulmasn mdudladrr. Bel esab edirlr ki, neftin
zlly 50 sp-dan ox olarsa, laya su vurulmas mqsd uyun deyildir.
Bu zaman vurulan su neftin irisindn nazik zolaqlar vasitsil qar.
Neftverm msaln artrmaq un laya qaz vurulmas rtlri su
vurulmasnda olduu kimidir. Baqa szl, qazn vurulmasnda da msuldar
kollektorun bircinsliliyi v qalq neftl doyma msalnn byuk olmas sas
rtlrdndir. gr neft lay sulamsa, bu alda qazn vurulmas lverili
deyildir. Arlq qvvsi tsiri altnda ilnmn laylar da qazn vurulmas
n yax obyekt deyildir. Bununla brabr laqli suyu az olan, fasilsiz v
bircinsli olub, ll olmu qaz rejimind ilyn laylara qazn vurulmas sas
etibaril qazla tmin etm mnblrindn, yeni qazlan quyularn say v
qiymtindn, eyni zamanda keiricilikdn asldr. Keiriciliyin qiymti
injeksiya quyularnn udma qabiliyyti il quyular arasndak msaf v
ilnm mddti arasndak asll gstrir.
s - su il doyma, %
n
i
s
b
i

k
e

i
r
i
c
i
l
i
k
,

%
k
k
,
,
n
s
0 20 40 60 80 100
20
40
60
80
100

45-c kil. Faza keiriciklrinin
(

)
msamlrin su il
doymasndan asll
73

Hava v yaxud qazn laya vurulmas aadak rtlrl mvffqiyytli
gedir:
1) layn yatm buca kiik olmaldr. ksin olduqda qaz, nefti istismar
quyularna trf sxdrmr v layn yuxar isslrin trf qar;
2) layn neftl doymas byk olmaldr. gr msamlrin 3035%-i
qaz il dolmusa, vurulan ava v qaz faydal i grmyrk qazla dolmu
msamlrd srr. Tdqiqat gstrir ki, layn neftl doymas 20 40%-
qdr v su il doymas 40%- qdr olduqda proses mvffqiyytli gedir;
3) layda olan neftin zlly az olmaldr;
4) layn keiriciliyi btn sa boyu bircinsli olub, yarq v faylar
olmamaldr.
Laya qaz, yaxud avann vurulmasn ilk zamanlar 5000 m
3
/gn-dn
balamaq lazmdr, nki qaz byk cml vurulursa, o, istismar quyularna
trf qaa bilr; bu zaman qaz faydali i grmr. stismar quyularna qazn
glmsini, quyunun msulunda qazn artmas, onun trkibinin dyimsi v
boruaras fzada tzyiqin artmas il bilirlr. Bunun qars alnmaldr.
Tkrar istismar sullarnn effektliliyin neftlilik konturunun v
mumiyytl su-neft kontaktnn az rkt etmsi d tsir gstrir. Aberon
yarmadasnda neft yataqlarnn ilnmsind ld ediln byk tcrb
gstrir ki, ox allarda neftlilik konturu rkt etmir, yaxud bu hrkt ox
kiik olur. Qeyd etmk lazmdr ki, bel bir rait byk tzyiqlr
dmsind d maid edilir.
V.S.Mlik-Paayev qeyd edir ki, Aberon yarmadasnda byk neft
etiyatna malik olan bir sra orizontlarn ox uzun mddt ilnmsin
baxmayaraq kontur sularnn rkti maid edilmmidir. Bel bir
raitd neft, quyudibin ancaq hll edilmi qazn enerjisi esabna axmdr.
Bel yataqlara misal olaraq Pirallah adasn v Leninneft NM-d olan
Qrmakualt dstsini gstrmk olar. Binqdi yatann 50 illik istismar
mddtind yataqdak tzyiqin 70 atm-dn 5 atm- dmsin baxmayaraq,
Qrmakualt dstsind neftlilik konturu dyimmidir. Bel bir adis
Suraxan yatanda Qrmakualt dstsind d maid edilmidir.
Bununla brabr neftlilik konturunun rkt srti ox byk olan
yataqlarda vardr. axnaqlar v Bibieybt yatandak Qrmakualt
dstsind neftlilik konturunun rkt srti ayda bir ne on metrlr atr.
Neftlilik konturunun rkt srtinin kiik olmasna sbb xsusn su-
neft kontakt yannda neftin byk zlly malik olmas, layda kontur
sularnn tsiri altnda iib msamlri tutan gil komponentlrinin olmas,
74

su-neft kontaktnda mikrobioloji proseslrin getmsi, sxurun byk
karbonatla malik olmas v s.-dir.
SSR-d neft yataqlarna su vasitsil sni tsir sullar geni
yaylmdr. SSR-d neft asilatnn 50%-dn oxu su vurulmas il istismar
ediln yataqlardan alnr.
Statistik gstricilr AB-da tkrar istismar sullarnn v xsusn su
vurulmas sullarnn geni ttbiq edildiyini gstrir. Msln, 1953-c ild
tkrar istismar sullarnn ttbiqi il AB-da 67575000 m
3
neft istesal
edilmidir ki, bunun 35775000 m
3
-i su vurulmas vasitsil alnmdr. n
kn neft istehsal tatlar olan Nyu-York v Pensilvaniyada neftin 90%-
qdri tkrar istismar sullarnn ttbiqi vasitsil alnr.
Neft laylarna suyun vurulmas sullar sas etibaril 2 qrupa blnur:
a) yatan son istismar mrlsind ttbiq ediln sullar. Bu zaman layn
tbii enerji etiyat ox azalm olur; b) yatan istismarnn ilk dvrlrindn
balayan lay tzyiqinin saxlanmas v artrlmas sullar.
Tkrar istismar sullarnn mvffqiyytl ttbiq edilmsi n
injeksiya v istismar quyularnn bu v ya digr sxeml dzgn
yerldirilmsinin byk miyyti vardr. Qeyd etmk lazmdr ki, yata
sistemsiz suladrdqda yax effekt alnmr, yataq sasinin qeyribrabr
suladrlmas istismar edilmyrk qalan neft adalarnn ml glmsin
sbb olur ki, bunlarn da taplmas ox tinlik trdib, xarlmas n
xsusi quyularn qazlmas tlb olunur. Sadn su vurulmas sulunda
byk effekt almaq n vurulan suyun btn sa boyu brabr v
rtrfli yaylmasna, m d kiik zaman rzind mmkn qdr ox sxur
cminin sulamasna nail olmaq lazmdr.
Yatan sadn suladrlmas sxemlrindn biri quyularn kvadrat
bk zr yerldirilmsidir (46-
c

kil). Bu sxemd injeksiya
quyular biri digrindn eyni
msafd bir xtt zrind, istismar
quyular is injeksiya quyularna
paralel olan xtt zr yerldirilir.
Hr bir injeksiya quyusu qarsnda
iki istismar quyusu durur v

ksin,
r bir istismar quyusu iki injeksiya
quyusu vasitsil tmin edilir.
mumiyytl, injeksiya v istismar
quyularnn saylar nisbti 1:1 olur.
R h
a
a


46-c kil. Quyularn kvadrat
sxeml yerldirilmsi
75

Hesablama gstrir ki, bu sxemd sulama il at ediln sa 57%-dn
ox olmur, baqa szl kvadrat bk n suladrma msal 0,57-dir.
Sulama il at ediln sxur sasinin yatan btn sasin olan
nisbtin sulama msal (A) deyilir.



47-i kil. Quyularn be 48-i kil. Quyularn yeddi
nqt sxemi il yerldirilmsi nqt sxemi il yerldirilmsi

Sonrak tdqiqat gstrmidir ki, bu msal d/a nisbtinin bymsi il,
yni quyularn amat sulu il yerldirilmsi zaman artr. Bu sxemlrdn
benqtli sistemi (47-ci kil) v yeddi nqtli sistemi (48-ci kil)
gstrmk olar. Benqtli sistemd injeksiya quyularnn yaratd
kvadratn mrkzind istismar quyular yerlir. Bellikl, r bir istismar
quyusuna 4 injeksiya quyusu dr v ksin, r bir injeksiya quyusuna 4
istismar quyusu dr. njeksiya v istismar quyular nisbti bu sistemd 1:1
v sulama A =0,723 olur.
Quyularn bucaq sulu il yerldirilmsi bksind 7 nqt sxemi
alnr. Burada injeksiya quyularnn yaratd r bir altbucaqlnn
mrkzind istismar quyusu durur. Bellikl, r bir injeksiya quyusuna
istismar quyusu dr. njeksiya v istismar quyularnn nisbti 2:1 v
suladrma msal 0,74 olur. Neftin zlly suyun zllyn nisbtn
oxaldqda bu msal azalr, ksin olduqda is artr.
Su vurma prosesind quyular arasndak msaf sxurun kei-
riciliyindn, vurulan suyun cmindn v tzyiqindn asl olaraq byk
76

dud daxilind dyiir. ksr allarda bu msaf 50200 m gtrlr.
Vurma tzyiqi sas etibaril vurulan suyun cmindn v sxurun
keiriciliyindn asldr. Qeyd etmk lazmdr ki, suyun vurulmas tempinin
artrlmas mi neftin sxdrlmas vaxtnn qsalmasna sbb olmur.
Bzn su r ans bir istiqamt qaaraq onun xsusi srfi oxalr. Odur ki,
r bir konkret raitdan tr prosesin optimal srti tdqiqat sulu il
taplmaldr. Tcrbd tyin edilmidir ki, bir injeksiya quyusundan yatan
r bir metrinin qalnlna dn vurulan suyun miqdar 13 m
3
olarsa,
yax nticlr alnr.
Qrarlam rejimd vurulan suyun miqdarn vaid zamanda alnan
mayenin miqdarna brabr gtrmk olar.
Benqtli sxemd vurulan suyun miqdar, vurulma tzyiqi v quyular
arasndak msaf arasnda olan laq IV fsild verilmidir.

=
8,64

0,619
,
burada q
n
vurulan suyun gndlik miqdar, m
3
il;
k sxurun effektiv keiriciliyi, millidarsi il;
hlayn qalnl, m, il;
lay mayesinin zlly, sp il;
pinjeksiya v istismar quyularnn dibind mumi tzyiq dks,
atm il;
avurucu v istismar quyular arasnda olan msaf, m il;
r quyunun radiusudur, m il.
Yataa sadn sulama sulu il tsir etdikd iki sas dvr ayrmaq
lazmdr:
a) neftin susuz asilat, dvr; bu dvr suyun istismar quyularna
girmsin qdr davam edir;
b) istismar quyularnn sonrak sulamas dvr.
SSR neft mdnlrind neftverm msaln artrmaq mqsdi il neft
yataqlarna suyun vurulmas ilk df Qazaxstanneft birliyinin" Dossor
mdnind 1943-c ild balanmdr.
Hazrda bu sul Azrneft birliyi mdnlrind (Pirallahi adasnda
QAD lay, Leninneft NM-d QAD lay, V orizont v s, Stalinneft NM-
d), Qroznneft, Krasnodarneft, Buquruslanneft v s. neft mdnlrind
ttbiq edilmkddir.
Yuxarda gstrdiyimiz sullar tkrar istismar sullarna aiddir.
77

kinci qrup tsir sulu olan lay
tzyiqinin saxlanmas v brpa
edilmsinin byk snaye -
miyyti vardr. Bu sullar azrda
neft yataqlarnn ilnmsinin sas
isssini tkil edir.
Bu sullar irisind xsusn
kontur arxasndan su vurma sulunu
qeyd etmk lazmdr. Bu sul layda
mayenin rktin srf ediln
enerji etiyatn tezlikl brpa etmk
v neftin layda qazszlamasnn
qarsn almaq n ttbiq edilir.
Qazn lay-da neftdn ayrlmas
nticsind neft irisind ll olan
qaz miqdar azaldndan, neftin
zlly artr, onun axma qabi-
liyyti pislir. Tzyiqin saxlanmas
mqsdi il kontur arxasndan
suyun vurulmas cari asilat v
layn yekun neftverm msaln
oxaltmaq n n yax vasitdir.
Bu sul elastik su basqs, qarq v
baqa rejimlrd, minin ll olmu qaz rejimind ilyn yataqlarda tt-
biq edilir. AB-da bu sulu da tkrar istismar kimi sayrlar.
Kontur arxasndan suladrma zaman neft laynn fiziki-geoloji
parametrlrindn asl olaraq injeksiya quyular yatan xarici neftlilik
konturundan bu v ya digr msafd olaraq, halqavar sra il dzlr.
stismar quyular da halqavar sra il dzlr (49-cu kil). Quyularn xarici
sras daxili neftlilik konturunun yaxnlndan keir. Adtn, yatan
istismarnn ilk dvrlrind 23 sra istismar quyular qazlr. Eyni zamanda
4 v 5-ci sralarn qazlmas lverili deyildir, nki suyun vurulmas
nticsind yaranan basq ancaq I, II, v III sra trfindn effektiv olaraq
qbul edilir.
Kontur arxasndan su vurma zaman lverili vurulma tzyiqini (p
v
)
tapmaq n A.P.Krlov aadak dsturu vermidir:

.
=

) (III.1)
1
2
3
4

49-cu kil. Kontur arxasndan laya
su vurulmas sxemi:
1-xarici neftlilik konturu; 2-daxili neftlilik
konturu; 3-injeksiya quyular; 4-istismar
quyular konturu
78

burada c
q
injeksiya quyusu avadanlnn v mnimsnilmsinin qiymti,
man. il;
nasos qurularnn faydal i msal;
K
0
quyunun orta udma msal, m
3
/atm gn il;
tinjeksiya quyularnn ildiyi vaxt, gn il;
1m
3
suyun tzyiqini 1 atm- qaldrmaq n srf ediln enerji,
kvt-saat il;
c
e
1 kvt-saat enerjinin qiymti, man. il;
p
st
quyuda su stununun tzyiqi, atm il;
p
l
orta lay tzyiqi, atm il;
p
srt
quyuda idravlik srtnmy srf olunan tzyiq itkisidir, atm il.
Msln, c
q
= 500 min manat: K
0
= 2,5 m
3
/at-gn;
t = 20365 gn, = 0,027; = 0,5; c
e
=0,05 manat; p
st
p
l
p
i
= 0 olarsa,

.
=
5000000,5
2,5203650,0270,05

olacaqdr.
Azrbaycan dniz neft yataqlarnn bzilri ilnilrkn, xarici neftlilik
konturundan myyn msafd qoyulmu injeksiya quyularnn udma
qabiliyyti ox az olduu mlum olmudur. Buna sbb min zonada
keiriciliyin ox az olmasdr. Odur ki, min yatan ilnmsi zaman (QA
dstsi) injeksiya quyularn xarici neftlilik konturu daxilind dzmk tklif
edilmidir. Bu sula konturyan suladrma deyilir (50-ci kil).




50-ci kil. Kontur
yanndan laya
su vurulmas sxemi
51-ci kil. Kontur
daxilindn laya su
vurulmas sxemi
79

Qeyd etmk lazmdr ki, quyular arasndak msaf sfra brabr
olduqda neftlilik konturundan qalereyaya trf axn dz xtl irlilyir.
Quyular arasndak msaf artdqca, bu rktin dzxtli formas yri xtl
vz olunur v bellikl, ycanlanma zonas artr. Hesablamalar gstrir
ki, quyular arasndak msaf 2 (msln, 400 m) olduqda bu zona
(msln, 200 m) olur.
Buradan bel nticy glmk olur ki, konturyan suladrma zaman
yacanlanma zonas artr. Bu da min sxemin mnfi ctidir.
Neftlilik sasi ox byk olan yataqlarda kontur arxasndan suladrma
sulunu ttbiq etdikd vurulan suyun tsiri ox kiik msaflrd iss edilir.
Odur ki, bel allarda yatan (layn) ksilmsi sulundan istifad edilir. Bu
sulda yata (lay) bir ne yerd sadn suladrmaqla, onu sni olaraq
ayr-ayr mntqlr ayrrlar. Bellikl, sni yaradlm r mntq n
kontur xaricindn suvurma ttbiq edilir.
Bzn konturyan zonada layn keiriciliyi ox az olduundan bu sul
yax nticlr vermir (msln, orta Volqaboyunda Pokrovski yatanda).
stismar zaman lay tzyiqinin dmsinin qarsn almaq n bel allarda
injeksiya quyularn daxili neftlilik konturu yaxnlnda dzmk tklif
edilmidir. Bu sula konturdaxili sulama deyilir (51-ci kil). AB-da bu
variant ilk df 1948-ci ild Arkanzas tatndak Uisson yatanda ttbiq
edilmidir.
Azrbaycanda Balaxanneft v Suraxanneft NM-d QA dstsinin
ilnmsi zaman konturyan suvurma il brabr yatan yksk isslrin
d su vurulur. Bu usula tacdan suvurma deyilir (52-ci kil).
Qarda qoyulan mqsddn asl olaraq neft yataqlarna qaz aadak
sullarla vurula bilr:
1) itlm sulu; bu sula Mariyetta sulu da deyilir;
2) layda tzyiqin saxlanmas sulu;
3) layda tzyiqin brpa edilmsi sulu;
4) qaz basqs rejiminin saxlanmas yaxud onun sni olaraq yaranmas
sulu.
Mariyetta sulu ilnmnin son mrlsindki yataqlarda ttbiq
olunur. Bu sul ilk df XX srin vvlrind AB-da Mariyetta (Ohayyo
tat) adlanan yerd aparlmdr.
Qazn qamasnn qarsn almaq n vurma tzyiqi ox da byk
olmayb, cari lay tzyiqindn 1015% ox gtrlr. Qazn vurulma
texnologiyas suyun vurulma texnologiyasndan frqlnmir. i agent neft
80

yata sasind mntzm dzlm quyulardan vurulur. Vurulan ii agent
qalq nefti istismar quyularna doru rkt etdirir (53-c kil).
Vurulan qazn grdy i layda qalm qalq neftin itlnmsin srf
edilir. Odur ki, bel laylarda tzyiq
ancaq layn bzi nqtlrind
(injeksiya quyularnn quyudibi
trafnda) artr, mumi layda is
tzyiqin artmas maid
olunmur. Bu sul bir sra neft
yataqlarnda (Aberon yarm-
adasnda, Qrbi Ukrayna v s.)
ttbiq edilir. Bu, tkrar istismar
suludur.
Tzyiqin saxlanmas sulu
yatan ilnmsinin ilk mrlsindn balayaraq, lay tzyiqini z vvlki
qiymtin yaxn sviyyd saxlamaq n ttbiq edilir. Bu, layda tzyiqin
saxlanmas suludur.
Tzyiqin brpa edilmsi sulu lay enerjisinin azacq srf edildiyi
laylarda ttbiq olunur. Vurulan qazn miqdar laydan alnan neft, qaz v
suyun birlikd miqdarndan ox olur. Bu, tkrar istismar suludur.
Qaz vurulmas vasitsil lay tzyiqinin saxlanmas v brpa edilmsi
sullar SSR neft yataqlarnda geni yaylmamdr.
Drdnc sul olan qaz basqs rejiminin saxlanmas, yaxud sni olaraq
onun yaradlmasnda qaz-neft yatann yksk isslrin vurulur.
Bellikl, lay tzyiqi tbii, yaxud sni yaradlan qaz papann kmyi il
saxlanlr. Bu sul Krasnodar vilaytinin bir sra yataqlarnda, nc

53-c kil. sahdn laya
qaz vurulmas sxemi
1 2 3

52-ci kil. Tacdan laya su
vurulmas sxemi:
1-yatan yuxar srhdi;
2-daxili neftlilik konturu;
3-xarici neftlilik konturu
81

monoklinal adlanan sad (irokaya balka, Asfaltovaya qora, Abuza v s),
minin Aberon yarmadasnda v kemi SSR-nin digr neft
rayonlarnda ox mvffqiyytl ttbiq edilir.
Qeyd etmk lazmdr ki, lazmi miqdarda qazn v yksk tzyiqli
kompressorlarn (300400 atm) olmamas lay tzyiqinin saxlanmasn v
brpa edilmsini, minin neftli layn yksk isssin qazn vurulmas
sullarnn ttbiqini mdudladran amillrdir.
Qaz-kondensat yataqlarnda tzyiqin saxlanmas xsusi miyyt
ksb edir. Lay tzyiqinin kondensat tzyiqindn aa dmsi qaz-
kondensat yataqlarnn istismar iind byk tinliklr sbb olur. Odur
ki, qaz-kondensat yataqlarnda da lay tzyiqi saxlanmaldr.
Kondensat yataqlarn ilyrkn sayklinq prosesindn istifad edirlr.
Bu zaman laydan alnan qaz ildikdn sonra tzyiqi saxlamaq mqsdil
yenidn laya vururlar. Aydndr ki, bunun n lav kapital qoyuluu tlb
edilir.
Qarada kondensat yatanda neft zola olmayan al n aparlm
bel iqtisadi esablama gstrmidir ki, sayklinq prosesini aparmaq n
tlb ediln kompressor stansiyalarnn qiymtiI itiriln kondensatn
qiymtindn ox olmudur.
Qaz-kondensat yataqlarnda neft zola olduqda msl bir qdr
tinlir.
1958-ci ild Qarada sasind olan qaz-kondensat yatanda layn
aa isssind bir ne milyon ton etiyat olan neft zola olduu tyin
edilmidir. Yatan bir ne il tzyiq saxlanmadan istifad edilmsi lay
tzyiqinin ox azalmasna sbb olmudur v nticd neft zonasndan qaz
zonasna trf byk qradiyentlr frqi yaranmdr. Bu is neftin qaz-
kondensat zonasna trf irlilmsin sbb olmudur. Bunun qarsn
almaq n qaz-neft kontaktndan laya su vurulmas tklif olunmudur.

2. MAYENN SRTL IXARILMASI

Kontur sularnn aktiv rkt etdiyi neft yataqlarnda istismarn son
mrlsind kontur sularnn esabna lay ox sular. Bu zaman layda
xarlmam oxlu neft qalr ki, bunu adi tzyiqlr frqind xarmaq
mmkn olmur. Buna sbb lay tkil edn sxurlarn msamlilik v
keiriciliyinin r yerd eyni olmamas nticsind kontur sularnn qeyri-
brabr srtl rktidir. Bel neft yataqlarnda qalq neftin myyn
qdr xarlmas n mayenin srtl xarlmas sulundan istifad
82

edirlr. Bu zaman laydan alnan mayenin miqdarn oxaldrlar.
Msamlrd rkt edn olduqca ox su zu il brabr nefti d gtirir.
Mayenin xarlmas srtini tdricn artrmaq lazmdr. Bel ki,
quyulardan alnan mayenin miqdarn vvlc 3050% artrrlar. gr
msbt ntic alnarsa, yni sulama faizi oxalmrsa, mayenin srtini daa
da artrmaq olar. Mayenin srtl xarlmasnda lverili gstrici maye
irisind neftin faizinin oxalmas, yaxud onun e olmazsa sabit
qalmasdr.
Suraxanneft NM-d bu sulun ttbiq edilmsi onun geni imkanlara
malik olduunu gstrir. Sulama faizlri ox olan (tta tamamil sulam
esab ediln) quyularda mayenin srtl xarlmas nticsind lav olaraq
oxlu neft asil edilmidir. Msln, 7298 -li quyu tamamil sulad
n istismardan xmd. Bu quyuda srtl maye xarma sulunu
mrllrl ttbiq edrk 1953-c ild neft asilatn 7,1 t-a atdrmlar.
Bu cr ilr 72115, 7299, 237, 790 -li v s. quyularda da aparlm,
nticd min quyular neft asilat 27 t/gn olmaqla yenidn i
dmlr.
Bu sul ilk df 1943-c ild Novo-Qrozn neft yatanda XIII v XIV
laylarda ttbiq edilmi v yax nticlr vermidir. Prof. V.N.elkaovun
gstrdiyin gr ilk 28 ayda lav olaraq 28000 t neft alnmdr. Hazrda
mayenin srtl xarlmas sulu mvffqiyytl Qazaxstan, Azrbaycan,
Qrozn v baqa neft mdnlrind ttbiq edilir. Bzn lay quyudibi
tzyiqinin doyma tzyiqindn kiik olmas raitind istismar edirlr.
Bzilri el gman edirlr ki, bel rait istismar prosesin mnfi tsir
gstrir, nki qaz, mayedn layda ayrlr v nticd sxurun neft n faza
keiriciliyi azalr.
Hqiqtd is aparlan tcrblr gstrmidir ki, quyudibi tzyiqinin
doyma tzyiqindn bir qdr azaldlmas il keiricilik ox az dyiir. Lakin
bunun nticsind asilat oxalr.

3. QALIQ NEFTN ALINMASI N TTBQ
EDLN BAQA SULLAR

Yuxarda gstrdiyimiz tkrar istismar sullarndan baqa bzn laydan
qalq nefti almaq n digr sullardan da istifad edirlr. Bu sullardan biri
vakuum-prosesdir. stismar zaman mayenin quyudibin rkt etmsi n
myyn bir tzyiqlr frqinin olmas mlumdur. Bzn quyudibin olan
tzyiq 1 atm- qdr dr v bununla brabr tzyiqlr frqi o qdr azalr
83

ki, mayenin rkti mmkn olmur. Bunun n quyudibind vakuum
yaradlr. Quyu azn mkm kipldirib, vakuum nasoslarna
birldirirlr. Bu zaman quyudibind vakuum 0,50,6 atm- qdr d
bilir. Nticd neftin yngl fraksiyalar qaz fazasna keir. Hmin
msullar quyudibin rkt edrkn z il brabr nefti d rkt etdirir.
SSR-d vakuum-proses ttbiq edilmir.
Vakuum-prosesdn baqa layn neftverm msaln artrmaq n
laya istilikl tsir sulu v yataqda neftin qaz fazasna keirilmsi sulu da
vardr.

4. LAYA VURMAQ N AGENTN SELMS.

Tkrar istismar sullarnn mvffqiyytl ttbiqi n laya vurulacaq
ii agentin seilmsinin byk miyyti vardr.
gr laya vurulacaq suyun irisind asl vziyytd dmir birlmlri
v neft olarsa, onlar injeksiya quyularnn quyudibi zonasnda kollektorun
msamlrini tutaraq onun udma qabiliyytini azaldr. Bundan baqa vurulan
su il lay suyu arasnda gedn kimyvi reaksiya nticsind d msamlrin
tutulmas adissi ba verir. Btn bunlarla brabr, vurulan suyun yuma
qabiliyyti d yax olmaldr. Bu nqteyi-nzrdn qlvi suyun ildilmsi
onun yuma qabiliyytinin ox olmas il laqdardr.
Azrneft birliyinin bzi neft mdnlrind kontur xaricindn laya qlvi
su vurulur.
Qeyd etmk lazmdr ki, laya kontur xaricindn su vurarkn onun
qarsnda myyn qdr lay suyu rkt edir. Aydndr ki, az msamli
mitd vurulan su, lay suyu il srbst qarmas mmkn olmadndan
onu sxdrr.
Bellikl, qarsnda layn z suyu olduu raitd layda nefti kontur
xaricindn vurulan su deyil, neftlilik konturu xaricind olan layn z suyu
sxdrr.
Suyun bzi yerlrd irli qamas mumi kli dyi bilmz.
Bellikl, kontur xaricindn laya su vurduqda, onun byk yuma
qabiliyytin malik olmasn tlb etmk n sas yoxdur. Suyun
vurulmasnda n lazmi tlbat onun trkibind asl alda olan dmir
birlmlri v emulsiyal neft olmamasdr. Bu nqteyi-nzrdn istismar
quyularndan alnan qlvi suyun tmizlnmsi ox tindir. Qlvi suyu
tmizlmk n bir sutmizlyn quruda koaqulyator olaraq 150 mq/l
texniki dmir sulfidi lazmdr. Buna baxmayaraq suda yen tin kn kiik
84

issciklr qalr ki, bu da getdikc injeksiya quyularnn udma qabiliyytinin
azalmasna sbb olur.
Btn bunlar nzr alaraq laya vurmaq n dniz suyunun daa
lverili olduu akara xr.
Bak rayonunda laya dniz suyu vurmaq n ox byk imkanlar
vardr. Laya dniz suyunun vurulmasnn mnfi cti lay suyu il
birldikd onun knt vermsi v kntnn lay msamlrini
tutmasdr.
.A.Apelsin trfindn aparlan uyun esablamalar gstrmidir ki,
qlvi su il dolu laya dniz suyu vurduqda CaCO
3
kntlri ml glir.
Lakin ayrlan knt kollektorun msamliliyini ancaq 0,1% azaldacaqdr
ki, bu da injeksiya quyularnn udma qabiliyytin tcrbi olaraq tsir
etmyckdir. Analoji olaraq gstrmk olar ki, cod su il dolu laya dniz
suyunu vurduqda da sulfat v kalium karbonat kntlrinin ml glmsi
kollektorun msamliliyini cmi 0,3% azaldacaq ki, bu da injeksiya
quyularnn udma qabiliyytin az tsir edckdir. Azrneft birliyinin neft
mdnlrind aa v yuxar laylara dniz suyu vurulmas tcrbsi bunu
sbut edir.
Btn bunlarla brabr neft laylarnn dniz suyu il suladrlmasnn
bir sra msbt ctlri d vardr:
1) Azrneft birliyinin neft mdnlrind dniz suyu etiyat olduqca
oxdur v onun alnmas e bir tinlikl laqdar deyildir. stismar
quyularndan alnan qlvi suyun ehtiyat is az olduuna gr laya tsir
edilmsi bu etiyatla mdudlaacaqdr.
2) qlvi suyun ylmas bir sra tinliklrl laqdardr. Bunun n
xsusi qurular (ym rezervuarlar, nasos stansiyalar v s.) lazmdr. Dniz
suyunun su kmri mslsi ox sad ll edilib az sasl xrclr tlb edir;
3) istismar quyularndan alnan qlvi sularda asl alda olan
issciklr v neft ox olduundan onu mrkkb kimyvi tmizlmlrdn
kemmi laya vurmaq olmaz. Dniz suyunun tmizlnmsi is ox tin
deyildir;
4) V.M.Barevin apard tcrblr sasn qlvi su, dniz suyuna
nisbtn layn gil fraksiyalarnn daa ox imsin sbb olur. Odur ki,
bel laylarda qlvi su keiriciliyin daa ox azalmasna sbb ola bilr.
Qlvi suyun dniz suyuna nisbtn stnly ancaq onun yuma
qabiliyytinin artq olmasdr.
Onu da qeyd etmk lazmdr ki, sadn sulama zaman v injeksiya
quyularnn neft zonasna yaxn qoyulduu kontur xaricindn suladrma
85

zaman yuma qabiliyyti ox olan sudan istifad edilmlidir. Odur ki, suyu
serkn mdnin imkanlar v yatan quruluu v litoloji trkibi nzr
alnmaldr.
Tcrbd, yatan quruluunun xsusi aquli xtt zr bircinsli
olmamas nticsind laya tsir prosesinin aparld zaman suyun baqa bir
istiqamtl qamas mmkndr.
Bu, prosesin effektini azaldr. Bununla mbariz etmk n aada
gstriln tdbirlrdn istifad etmk olar:
a) ksiliin ox udan orizontlarn sementlm, kimyvi tamponaj
yaxud pakerlrin qoyulmas vasitsil izol etmk;
b) suyun vurulma v mayenin xarlmas tempini tnzimlmk;
c) ox udan orizonta irkli su, ava-su qar, parafin distillat v s.
vurmaqla min zonann keiriciliyini azaltmaq; burada qeyd etmliyik ki,
suyun sadn vurulmas zaman onun istismar quyularna trf eyni
kanallarla faydal i grmyrk qamas allar da mmkndr.
Tkrar istismar sullarn qaz vasitsil apardqda da ii agentin
seilmsin fikir verilmlidir. Bu mqsd n n yax ii agent tbii neft
qazdr.
Mdnd ox vaxt tbii qaz atmad n ii agent kimi avadan da
istifad edilir.
Havadan ii agent kimi istifad edilmsi bir sra mnfi ctlr yaradr:
1) avann oksidldirm qabiliyyti nticsind neftin xsusi kisi
v zlly artr ki, bu da neftin rkt etmsini tinldirir;
-

2) qaz ava il qardrdqda onun kalorisi azalr;
3) qaz ava il myyn dd daxilind partlayc qarq ml
gtirir. Tcrblr gstrir ki, avada 515% metan (cm zr) olduqda,
partlayc qarq ml glir. Hava-qaz qar sonra kompressorda sxld
n xsusi tdbirlr grmk lazmdr;
4) ava il ildikd istismar quyularnda avadanln korroziyas
artr;
5) neftin su il dayanql emulsiyas ml glir;
6) ava il lay suyunun qarlql tsiri nticsind duz, xsusn dmir
kuntlri ml glir:
7) ava neftin yngl fraksiyalarn z il apard n onun
keyfiyytini pisldirir.
Hidrofil, idrofob v laqli suyu olmayan tbii msamlrdn
kabroidrogenli maddlrin su il sxdrlmas mslsi I kitabn V fslind
( 16, 17, 18) trafl r edilmidir.
86

5. SU V QAZIN VURULMASININ TEXNOLOJ SXEM

Kontur xaricindn v kontur daxilindn laya su vurmaq n lazmi
miqdarda su etiyat olan mnb lazmdr. Bunun n ay, dniz, lay suyu
v s.-dn istifad edilir. Suyun irkli olmas injeksiya quyularnn udma
qabiliyytinin tez aa dmsin sbab olur. Laya vurulan su aadak
tlbat dmlidir:
a) suda dmir duzlar 0,10,2 mq/l-dn ox olmamaldr;
b) asl alda olan mexaniki qarqlar 12 mq/l-dn ox olmamaldr;
c) H
2
S v karbonat turusu olmamaldr;
) idrogen ionlarnn qatl pH=7:8 nisbtind olmaldr.

Odur ki, su laya vurulmazdan qabaq xsusi qurulardan keirilmlidir.
Kontur xaricindn laya su vurulmas sxemlrindn biri (Stalinneft NM-d
ttbiq edilmidir) 54-c kild gstrilmidir. Burada dniz suyundan
istifad edilir. Dniz suyu nasos stansiyasnda (1) qoyulmu AYP tipli
mrkzdnqama nasoslar vasitsil ovuzlara (2) vurulur. Burada su
mexaniki qarqlardan bir qdr tmizlndikdn sonra 3 nasosxanas
vasitsil szkclr (4) vurulur. Buradan su ffafladrclara (5), oradan
is ovuzlara (6) vurulur. Bu ovuzlar qapal tipddir. Hovuzlardan su
ardcl olaraq 7 nasosxanasnda qoyulmu U8-3 tipli mrkzdnqama
nasoslar vasitsil subldrc (8) batareyalara, buradan da injeksiya
quyularna paylanr.
55-ci kild is qaz papana qazn vurulmasnn texnoloji
sxemlrindn biri gstrilmidir. stismar quyularndan alnan asilat yksk
tzyiqli trapa (2) daxil olur. Burada qazn sas isssi ayrlaraq separatora
(13) glir. Separatorda qaz tmizlndikdn sonra lav sxc kompressorun
qbuluna (14) glir. Sxlm qaz injeksiya quyularna (16) nql edilir.
Yksk tzyiqli trapda (2) qazdan ayrlm neft alaq tzyiqli separatora
(5) daxil olur. Trkibind olan yksk molekullu benzin fraksiyalarndan
tmizlmk n qaz absorbsiya qurusuna daxil olur. Bu qurunun sas
elementi absorberdir (8). Benzin fraksiyalarndan tmizlnn qaz alaq
tzyiqli kompressora (15) glir. Burada qaz myyn qdr sxlaraq yksk
tzyiqli kompressorun qbuluna verilir. Absorberd ayrlan distillat
buxarlandrcya (9) daxil olur. Burada benzin fraksiyalar buxarladrlr v
soyuducularda tutulur.
Alaq tzyiqli trapdan ayrlan neft stabilizatora (7) glir. Buradan alnan
neft (10) ym mntqsin gndrilir.

87

2
2
2
1
3
4
4 4
5
6
7
8
5 5
6
6
8 8



54-c kil. Layda su vurulmann texnoloji rejimi
88


1
2 4
5
6
4
3 3
3
8 9
10
6
12
16
15
14
13

6. SU L TCHZAT MNBLR V YATAA VURMAQ
N SUYUN HAZIRLANMASI

Suyun neft yatana vurulmas prosesi mi su mnbyini tapmaqla
sx laqdardr. Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, laya vurmaq n suyun
seilmsi yerli raitdn asldr. Su mnbyi olaraq istismar quyularndan
alnan sudan (bunun msbt v mnfi ctlri 2-d gstrilmidir), dniz,
gl, ay v s. sularndan istifad etmk olar.
z kimyvi trkiblrin gr btn bu sular lay suyundan frqln
bilr. Odur ki, laya vurulmazdan qabaq su xsusi azrlq mliyyatndan
keirilmlidir. Mxtlif mnblrin sular z kimyvi trkiblrin gr
mxtlif sxemlrl azrlanr. Odur ki, su il tcizat mnbyi m d
keyfiyyt gstricilrin gr (kimyvi analiz v ona uyun azrlq prosesin
sasnda) seilmlidir.
Laya vurulmaq n azrlanan suya aadak texniki tlbat verilir:
1) suyun irisind mexaniki qarqlar olmamaldr;
2) suyun irisind zvi qarq olmamaldr;
3) su knt vermmlidir;
4) avadanl korroziyaya uratmamaldr.
Suyun layda knt vermmsi v qarqlardan tmizlnmsi n
onu xsusi qurularda ilyirlr. Hmin qurulara birlikd suhazrlama
stansiyas deyilir.
Bu quruda aadak mliyyatlar aparlr.
Suda ox zaman gil, lil v qum issciklri ola bilr. Bu issciklr
suda asl vziyytd olur. Bu issciklrin qabn dibin kmsi n onlar

55-ci kil. Qaz papana qazn
vurulmasnn texnoloji sxemi:
1-quyudan gln mhsul; 2-yksk
tzyiqli separator; 3-qaz sayac; 4-
siyirtm; 5-alaq tzyiqli separator;
6-maye sayc; 7-stabilizator; 8-
absorber; 9-buxarladrc;10-neft;
11-benzin; 12-vakuum xtti;
13-separator; 14-yksk tzyiqli
kompressor;15-alaq tzyiqli
kompressor; 16-injeksiya quyusu
89


irildirmk lazmdr.
Hissciklrin bel irildirilmsi v nticd kmsin koaqulyasiya
deyilir. Koaqulyasiya ml gtirmk n suya qatlan reagentlr
koaqulyant deyilir. Koaqulyant olaraq alminium sulfat Al
2
(S0
4
)
3
18H
2
0 v
dmir kuporosu geni ttbiq edilir. Reagentlrin miqdarn suyun bulanqlq
drcsindn asl olaraq seirlr. Suyun neft layna vurulmas il laqdar
olan vacib problemlrdn biri d metaln korroziyadan qorunmasdr.
Borularn korroziyaya uramas v suda dmirin oxalmas xsusn suyun
boruda kiik srtl rkti zaman ox olur.
Suda dmirin oxalmas il mbariz mqsdil ona ox az miqdarda
natrium-eksametofosfat qatrlar. Suya 23 mq/l eksametofosfatn
qatlmas korroziyann qarsn alr. Heksametofosfat metaln sti
zrind qoruyucu dmir-fosfat tbqsi ml gtirir.
Bundan baqa aadak sullardan da istifad etmk olar:
1. Aq sistemd vakuum vasitsil sudan ava, oksigen v digr
qazlarn xarlmas.
2. Adi karbonlu poladlarn korroziya mitin davaml olmas n
onlara xsusi lavlr edilmsi.
3. Qoruyucu rtklrin ttbiqi v s.
AB da korroziya il mbariz mqsdil ildiln n effektli v iqtisadi
ctdn lverili sul xsusi zvi inhibitorlardan istifad etmkdir.
Suyun daxilind olan kiik mexaniki qarqlar tmizlmk n nql
szgclrdn istifad edilir. Szgclr qum v ya baqa dnli materiallar
tklm rezervuarlardan ibartdir. Suyu myyn bir srtl min
rezervuardan keirirlr. Asl issciklr szgcd qalr, tmizlnmi su is
nasoslar vasitsil injeksiya quyularna gndrilir.
Suyu yumaltmaq mqsdil ondan maqnezium v kalsium duzlarnn
ayrlmas, yaxud suyun karbonsuzladrlmas layda suyun qzmas
nticsind kalsium-karbonat kntlrinin ml glmsinin qarsn
almaq n ttbiq edilir. Bunun n suyu hng, yaxud ng suyu il
yuyurlar.
Bzi gil minerallar ox olan laylarda gilin imsi nticsind suvurma
prosesinin effekti azalr. Bu, su tbqlrinin gil stind adsorbsiyas
nticsind olur. Bu zaman gilin hcmi bydyn gr iir v
msamlilik azalr. Bunun qarsn almaq un AB-da suvurmadan qabaq
quyudibi zonas lazmi miqdarda xlorid turusu vasitsil ilnilir. Xlorid
turusu laya 1,21,5 m msafy qdr gedir. Bu zaman kristalik bknin
90

ionlar idrogenl vz edilir. Sonra suyun vurulmas balanr. Bu zaman su
z il brabr mlulda az miqdarda ionsuz v kationlu sti aktiv
maddlri aparr. Kation birlmlri gil issciklri zrind adsorbsiya
edir v onu su n islnmz ala gtirir. Nticd gilin imsinin qars
alnr.


56-c kil. Sutmizlyici qurunun sxemi:
1 neft turusu; 2mrkzdnqama nasos; 3ng mlulunu
qardrmaq un quru; 4dozator; 5-koaqulyant ni; 6koaqulyant
mlulu ni; 7koaqulyant dozatoru; 8deikli qardr; 9 reaksiya
kamerind avan ayran tbq; 10 buruvar reaksiya kameri; 11
ffafladrcdan avan ayran tbq; 12 ffafladrc; 13lam
brkidicisi;14szgc; 15tmiz su rezervuar

56-c kild suyu hazrlamaqdan tr sutmizlyn qurunun sxemi
gstrilmidir. Bu sxemd suyun zbana (yksk nqtdn tmiz su
rezervuarna qdr) axn nzr alnmdr.
Quruya daxil olan su deikli qardrcya glir. Buraya eyni zamanda
koaqulyant da verilir. Koaqulyantla qaran su reaksiya kamerin v sonra
ffafladrcya daxil olur.
Suyun tam tmizlnmsi onun kvars szgclrdn keirilmsi il baa
atdrlr. Tmizlnmi su yc rezervuara, oradan da nasoslar vasitsil
injeksiya quyularna gndrilir.

7. QUYUDB ZONASINA TSRETM SULLARI V VZFS

Quyularn qazlmas v istismar zaman sxurlarn tbii keiriciliyi bir
sra sbblr zndn azalr.
1
2
3
4
5
6
8
9
10
12
11
13
14
15
su
5,30
5,20
5,10
5,00
4,90
4,60
4,45
3,65
3,50
0,00
91

Mlum olduu kimi quyularn qazlmas prosesind gilli mlulun
byk hmiyyti vardr. Lakin lay aldqdan sonra gil mlulu ona zrrli
tsir gstrir. Narn dispers gil issciklri laya daxil olaraq iri dnlr
arasnda v yarqlarda ylr. Gil mlulunun filtrat laya daxil olub, orada
sxurun gil issciklrinin imsin v msuldar sxurun issciklri
stind adsorbsiya olunmu tbqlrin ml glmsin sbb olur.
Arladrlm (yni ematit v s. qatlm) qeyri-stabil gil mlulu il
qazma zaman brk faza layn msamlrin daxil olaraq onun szlm
qabiliyytini azaldr. Bunlardan baqa su, laya szlrk kanallara v kiik
boluqlara daxil olub, sxurun v layda olan mayenin stin tmas edir v
onlarn arasnda qarlql fiziki-kimyvi tsir olur. Suyun laya daxil olmas
neft n faza keiriciliyinin v demli, quyunun msuldarlnn
azalmasna sbb olur.
Quyunun istismar zaman neft v qazn rkt etmsi il layda
qarn rktin uyun olan tzyiqlr dmsi yaranr. n ox tzyiqlr
dmsi quyudibi trafnda olur, nki, burada qarq byk mqavimt
rast glir.
Nzri v tcrbi tyin edilmidir ki, quyu gvdsinin diametrinin
artmas mqavimtin azalmasna v demli, asilatn oxalmasna sbb
olur. Bunun n quyunun diametrini ox bytmk lazmdr.
Btn bunlardan lav quyudibi zonasnn tbii keiriciliyinin az olmas
nticsind d quyunun asilat azalr. Btn gstriln allarda asilat
oxaltmaq n quyudibi zonasnn keiriciliyini artrmaq lazm glir.
Prof. V.N.elkaov btn lay n ilk keiriciliyin (k
2
) dyimsi il
quyudibi zonas keiriciliyinin (k
1
) dyimsinin asilata nec tsir
gstrdiyini tyin etmidir.
9-cu cdvld R
k
=10 km; r
q
=10 sm olmaq rti il

nisbti
esablanmdr.
9-cu cdvl

0,01 0,1 0,5 2 10 29

0,25
0,5
1,0
5,0
20,0
100
0,11
0,07
0,05
-
-
-
0,58
0,44
0,36
0,25
0,19
0,16
0,93
0,88
0,83
0,75
0,69
0,63
1,04
1,08
1,11
1,20
1,30
1,43
1,08
1,14
1,22
1,44
1,7
2,17
1,08
1,15
1,23
1,48
1,78
2,33
1,09
1,16
1,25
1,52
1,85
2,50
92


Cdvldn grnr ki, quyudibi zonas keiriciliyinin azalmas il
quyunun asilat ox azalr. Msln, quyu trafnda R=1 m msafd
keiriciliyin 10 df azalmas il (k
1
=0,l k
2
) quyunun asilat txminn 64%
azalr. Keiriciliyin R=0,5 m radiusu trafnda 10 df azalmas nticsind
quyunun asilat 56% azalr. Buradan aydn olur ki, keiricilik quyu
gvdsindn 40 sm msafd 10 df azaldqda asilat 56% azalr,
keiricilik daa 50 sm msafd min nisbtd azaldqda is asilat ancaq
8% azalr. Demli, quyu asilatna sas etibar il tzyiqlr frqi ox olan
quyudibi zonasnn keiriciliyinin dyimsi tsir edir.
Quyudibi zonas keiriciliyinin artrlmas n bir sra sullar vardr.
Hr ans sulun seilmsi lay raitindn asldr. Msln, az keiricilikli
karbonatl laylarda turu il ilm, az keiricilikli, lakin mkm
sxurlardan tkil edilmi laylarda idravlik yarlma, torpedalama v s.
sullar ttbiq edilir.

8. QUYUDB ZONASINA TSR SULLARI V ONLARIN
TTBQ TEXNOLOGYASI

Quyudibi zonas keiriciliyini artrmaq n kimyvi, istilik v mexaniki
tsir sullarndan istifad edirlr. Bu sullar aadaklardr:
1. Quyudibi zonasnn xlorid turusu v termoturu sulu il ilnmsi.
2. Torpedalama.
3. stilikl ilnm sulu.
4. Layn idravlik yarlmas.
Bzn ilnmnin effektini artrmaq mqsdil qarq sullardan
(msln, xlorid turusu il yuma, idravlik yarlmadan) istifad edirlr.

stismar quyularnn xlorid turusu il ilnmsi

Quyudibi zonasnn xlorid turusu il ilnmsi xlorid turusunun ng
v dolomitlrdn tkil edilmi sxurlarla kimyvi reaksiyaya girmsin
saslanmdr.
Xlorid turusu il ngin qarlql tsiri nticsind aadak reaksiya
gedir:
2HCl+CaCO
3
,=CaCI
2
+H
2
O+ CO
2

Xlorid turusunun dolomitl reaksiyas is aadak kimi gedir:
4HCl+CaMg(CO
3
)
2
=CaCl
2
+MgCl
2
+2H
2
0+2CO
2
93

Bu reaksiyalarn nticsind layda genilnmi kanallar ml glir. Bu
kanallar layn irisin trf yaylaraq quyudibi zonasnn keiriciliyini
oxaldr.
Reaksiya nticsind alnan msullar suda ox yax ll olur. Odur ki,
onlarn quyudan xarlmas ii asanlar.
ng v dolomitlrdn tkil edilmi sxurlarda sulfat turusunu
iltmk olmaz, nki reaksiya nticsind alnan duzlar ll olmur v
quyunun dibind krk msamlri tutur.
Xlorid turusu il tsir o zaman yax effekt verir ki, ilniln quyudibi
zonas hng v dolomitlrdn tkil edilsin. Dnlri hngl sementlnmi
qumdalardan tkil ediln msuldar orizontlarda da turu il ilm yax
nticlr verir.
Lay xlorid turusu il ildikd HCL quyunun gvdsin daxil olaraq,
sxura toxunur v reaksiyaya girir. Bunun nticsind quyunun diametri
(quyudibi zonasnda) byyr (tcrbd bunu nzr almamaq olar) v
sonra mlul layn msamli kanallarna daxil olaraq onlar genilndirir.
Bundan baqa xlorid turusu drenaj zonasnda oxlu ensiz kanallar da
ar ki, bu da quyunun drenaj sahsini bydr v hasilatn oxalmasna
sbb olur. Odur ki, xlorid turusu il quyudibi zonasnn ilnmsind sas
mqsd HCl-un quyudan mmkn qdr uzaq msaflr tsir etmsidir.
Turunun laya daxilolma drinliyi turu il sxur arasnda gedn reaksiyann
srtindn asldr. Reaksiya srti is, z nvbsind, sxurun kimyvi
trkibindn, turunun cmindn, temperatur v lay tzyiqindn asldr.
Quyunun xlorid turusu il ilnmsi n 814%-li xlorid turusu
mlulundan istifad edirlr. Mlulun qatl oxaldqca o, quyunun metal
avadanl il reaksiyaya girib, onlar tezlikl sradan xarr. Bundan baqa
mlulun qatl ox olduqda o, ng v dolomitlrdn baqa anidridlri
(CaSO
4
) v gipsi (CaS0
4
2H
2
0) d ll edir. Bunlar is quyudibind krlr.
Mlulun qatlnn az olmas da lverili deyildir, nki bu zaman quyuya
oxlu mlul vurmaq tlb edilir.
Mlulun miqdar ilnck layn gcndn, sxurun trkibindn, m-
samlilik v keiriciliyindn v mlulun vurulduu tzyiqdn asldr.
Tlb ediln qatlqda turu mlulunu azrlayarkn texniki turunun
qatlndan asl olaraq lazmi miqdarda su v turu gtrlr. Bel
esablamalarda xlorid turusunun standart qatln 27% gtrrlr. 1 m
3

lazmi qatlql mlul almaq n ona aadak miqdar 27%-li xlorid
turusu qatrlar (10-cu cdvl). 27%-li xlorid turusundan tlb ediln
94

qatlqda r ans miqdarda mlul azrlamaq n 10-cu cdvldki
qiymtlr tlb ediln kubmetrlrin miqdarna vurulmaldr.


10-cu cdvl
Lazmi qatlqda
mhlul almaq n
komponentlrin
miqdar
Tlb olunan turu mhlulunun qatll,
% il
8 9 10 11 12 13 14
27%-li xlorid turusu,
m
3
il
Su m
3
il
0,27
0,73
0,31
0,69
0,34
0,66
0,38
0,62
0,41
0,59
0,45
0,53
0,48
0,52
gr xlorid turusunun qatl 27% olmazsa, onda vvlc 27%-li xlorid
turusunun 1m
3
-n uyun gln
miqdarn esablamaq lazmdr.
Bunu 57-ci kildki qrafikdn
d tapmaq olar.
Msln, 20% qatlql tur-
udan 6 m
3
10%-li turu a-
zrlamaq tlb edilir.
Uyun olaraq 6 m
3
turu
azrlamaq n 3,96 m
3
su v
2,04 m
3
turu gtrlmlidir.
Sonra 1 m
3
27%-li turunun 1,40
m
3
20%-li turuya ekvivalent
olduunu 57-ci kildki qrafik
sasn taprq.
Odur ki, 6 m
3
10%-li mlul
azrlamaq n 20%-li turudan
2,041,40=2,85 m
3
gtrmk lazmdr. 6 m
3
mlulu
azrlamaq n tlb ediln
suyun miqdar is
62,85=3,15 m
3
olacaqdr.
Hazrlanm mlulun qatln xsusi areometrl yoxlayrlar.
Keiriciliyi v msuldarl az olan quyularn ilnmsind mlulun
miqdarn n az (layn 1 m qalnlna 040,6 m
3
mlul) gtrmk olar. Bu
3
1 m 27 - li turuya uyun gln hcm. %
T
u
r

u
n
u
n

q
a
t

22
24
26
28
30
32
0,9 1,1 1,3 1,5
57-ci kil. 1m
3
27%-li turuya uyun
gln hr hans qatlql turu
hcmini tapmaq n yri
95

alda turunun tsirini oxaltmaq n onun qatln bir qdr oxaltmaq
lazmdr. Qumdalardan tkil edilmi sxurlarda layn 1 m qalnl n
0,4 m
3
mlul gtrmk olar (birinci df aparlan ilm zaman). gr
tkrar ilm tlb edilrs, onda mlulun miqdarn onun ilk df
gturlm miqdarndan 2040% artq gtrmk olar.
Lay tzyiqi byk olan quyularda 1214%-li, alaq lay tzyiqin malik
olan quyularda is 1012%-li mluldan istifad etmk olar. 8%-li turu
mlulunu, qumdalardan tkil ediln sxurlarn ilnmsi v quyu
divarlarnda olan gil qabnn dadlmas n iltmk olar.
Adi (xsusn qatl ox olan) xlorid turusu dmirl aadak kimi
reaksiyaya girir:
Fe+2HCl=FeCl
2
+H
2
Bellikl, gr xsusi tdbirlr grlmzs, bu zaman turu mlulu
nasos, atq xtti v nasos-kompressor borularndan kerkn, onlar
korroziyaya urada bilr. Bunun qarsn almaq n (yaxud tsirini
azaltmaq n) inhibitor adlanan xsusi maddlrdn istifad edirlr.
nhibitor olaraq n geni yaylm madd formalindir. Formalin,
formaldeidin (CH
2
O) suda mluludur. Texniki formalind 40%
formaldeid olduundan, ona 0,6% formalin v ya r bir 10%-li 1 ton
mlula 6 kq formalin qardrmaq lazm glir.
Formalinin n byk msbt ctlrindn biri, onun karbonatl
sxurlarla xlorid turusu reaksiyasnn srtin tsir etmmsidir. Son
zamanlar inhibitor kimi unikollardan istifad etmy balamlar. Unikol
me-kimya snayesinin tullantlardr. U-2, U-K v MN markal
unikollardan istifad edirlr.
U-2 unikolunu mlulda olan 27%-li xlorid turusu cminin 5%-i qdr
gturrlr. U-K unikolunu 0,125%, MN unikolunu is 27%-li turunun 1%-i
qdr gtrrlr.
Turu mluluna inhibitor kimi DS (detergent sovetskiSovet detergenti)
reagentini d qatrlar. DS sulfatlam neft msullarnn natrium duzlardr.
DS quyuya vurulan turu mlulunun 11,5%-i qdr gtrlr.
DS reagenti sti aktiv madd olduu n m inhibitor kimi tsir edir,
hm d turunun sti grilmsini azaldr. Bu is mlulun sxura daxil
olmasn yaxladrr v onun msamlri islatma qabiliyytini oxaldr.
Bundan baqa DS reagentinin xlorid turusu il ilm n msbt cti
onun turu il sxur arasnda gedn reaksiyann srtini zifltmsidir.
Bunun nticsind quyuya vurulan mlul laya daa ox daxil ola bilir.
96

Turunun sti grilmsini azaltmaq n NQK
1
-dan da istifad etmk
olar.
Qeyd etmk lazmdr ki, NQK korroziyadan mdafi qabiliyytin malik
deyildir.
Xlorid turusunda baqa qarqlarn v sxurlarda mxtlif maddlrin
olmas nticsind turu il sxur arasnda gedn reaksiya zaman suda pis
ll olan duzlar ml gl bilr. Hmin duzlar xlorid turusunu
neytralladraraq kr v turu il ilnmnin effektini azaldr. Bunun
qarsn almaq n stabilizatorlardan istifad edirlr. Stabilizator olaraq
sirk turusu ttbiq edilir. Bunu mhlulun 0,81,6%-i qdr (cm zr)
lav edirlr.
Quyunu xlorid turusu il mvffqiyytl ilmnin rtlrindn biri
quyunun azrlanmasdr. Quyu r eydn vvl tmiz olmaldr. Bu rt
m quyudibin, hm d qoruyucu kmr v qaldrc borulara aiddir.
Mdnlrd n geni yaylm sul quyunun vurucu nasos-kompressor
borlarndan yuyulmasdr
(58-ci kil).
Bunun n vvlc
quyunu neftl doldurub
mayenin dvrann qaydaya
salrlar (I). Sonra, quyu
yannda azrlanm turu
mlulunu borular vasitsil
qururlar. Halqavar fzadan
xan neftin miqdarn xsusi
tutumda lrlr. Turu
mlulunun ilk porsiyasn
el esablayrlar ki, o borunu v bamaqdan layn tavanna qdr alqavar
fzan tutsun (II).
Bundan sonra boruarxas fzann siyirtmsini balayb qalan mlulu da
vururlar. Mlulun bir isssi bu zaman laya (III) daxil olacaqdr. Boru v
quyuda qalan mlulu su, qaz yaxud neft vasitsil laya vururlar (IV).
Bunlara yk deyilir. Bunlarn irisind n yaxs tmiz neftdir. gr neft
yoxdursa, sudan istifad etmk olar. Suyun neft nisbtn msbt cti su
stununun neft stunundan ar olmasdr. Bu, yksk tzyiqlrd nasosun
iini ynglldirir. Lakin su turunu ll edir. Odur ki, ox keiricilikli v
az tzyiqli laylarda HCl-un v suyun laya eyni zamanda daxil olmasna
imkan vermmk lazmdr.

58-ci kil. Quyudibi zonasnn xlorid
turusu il ilnmsi sxemi
N
e
f
t
t
u
r

u
N
e
f
t
97

Turunu laya mmkn qdr byk srtl vurmaq lazmdr ki, o,
quyunun gvdsindn uzaq msafy tsir etsin. Bu mqsdl nasosunun
msuldarl 50-60 m
3
/saat olan avadanlqdan istifad etmk lazmdr.
Tcrbd PA8-80, TSAM-80 v s. yuyucu aqreqatlardan istifad edirlr.
Turu il ilm ilk df 1894-c ild AB-da (Pensilvaniyada) ttbiq
edilmidir. Lakin xlorid turusu il ilnmnin masir sullar AB-da ancaq
1932-ci ild (Miiqan yatanda) yaylmdr.
SSR-d xlorid turusu il ilm 1934-c ild Verxneusovski
rind, 1935-ci ild imbayda v 1938-ci ild is Krasnokamskda ttbiq
edilmidir. Hazrda xlorid turusu il ilm kemi SSR-nin btn neft
yataqlarnda geni yaylmdr.
Son zamanlar turu il ilmni qaz quyularnda da ttbiq etmy
balamlar. Qaz quyularnda bu ii neft quyularnda olduu kimi aparrlar.
Fontan balamamaq n quyuya neft, su yaxud gil mlulu vurmaq olar.
Son zamanlar qaz quyularnda ilm iini fontan saxlamamaq rtil ttbiq
edirlr. Bu zaman turunu quyuya vurduqdan sonra onu laya kompressor
vasitsil, yaxud yaxn quyularn qaz vasitsil basrlar. Qazn tzyiqi
ilniln quyudak lay tzyiqindn 10-15 atm ox olmaldr. njeksiya
quyularn xlorid turusu il ilyirlr.
Injeksiya quyularnn mnimsnilmsi ox vaxt aadak sbblrdn
tin olur: sxurun keiriciliyinin az olmas, kmrin keyfiyytsiz
perforasiyas, quyudibi zonas szlm stinin v gvdnin mxtlif
maddlrl (o cmldn, korroziya msullar il) irklnmsi v s.
njeksiya quyularnn mnimsnilmsi zaman quyudibi zonasna
torpedalama, torpeda il perforasiya, svablama v s. kimi mxtlif tsir
sullarndan istifad edirlr. Bu sullardan r biri ya szgcin v quyudibi
zonasnn tmizlnmsin, yaxud da quyudibi szlm stinin oxalmasna
sbb olur.
Turu layn szlm stini tmizlyib, quyudibi zonasnda tmizlnmi
kanallar bksi yaratdndan yuxarda gstrdiyimiz effektlri bir-
ldirirlr. Qumdalar kollektorlar olan injeksiya quyularn turu il
ilmk n xlorid, yaxud florid turusundan istifad edirlr.

Quyularn termoturu sulu il ilnmsi

stismar quyularnda quyudibind bzn parafin v qtran kntlri
ml glir. Bel allarda parafin quyu dibin krk kanallar tutur v
quyunun msuldarln azaldr. Parafin, qtran v s. maddlri quyudan
knar etmk n onlar ll edilmlidir. Bunun n bir sra sullar vardr.
98

Bu sullardan n ox miyyti olan quyudibin kimyvi reagentlrin
yaratd istilik vasitsil tsir etmkdir. Termokimyvi tsir zonas m d
quyu gvdsind gil mlulunun v duzlarn yaratdqlar qabqlar da
dadr.
n geni yaylm sul xlorid turusu il metallik maqnezium arasnda
gedn reaksiyann istiliyindn istifad etmk suludur.
Bu zaman aadak kimi reaksiya gedir:
Mg2 HCl=MgCI
2
+H
2
+istilik
Maqneziumun hr bir kiloqramndan 4662,5 kkal
istilik al nr. Maqneziumdan baqa onun elektronu olan
MA-2-dn d istifad edirlr. Bunun trkibind 98%-
qdr maqnezium olur. Maqnezium v onun
elektronlarn ubuq klind istifad etmk olar.
Termoturu sulu il ilm zaman xsusi
ucluqlardan istifad edirlr (59-cu kil). Ucluun
yuxar isssind kontakt llsi olan boru (3) vardr. Bu
borunu maqnezium ubuqlar il doldururlar. Burada
maqneziumla vurulan turu mlulu arasnda reaksiya
gedir. Kimyvi reaksiya nticsind qzm turu
mlulu yuxar borudan (3) deikli araksm (4)
vasitsil aa boruya (6), oradan is aa boruya
birldiriln nippel (7) vasitsil quyunun divarna atlr.
Nippellr borunun uzunluu boyunca r 0,5 m
msafd amat sulu il ct-ct dzlmdr.
Yuxar boruya trc (2) v buna da mufta (1)
birldirilmidir. Reaksiya ucluu nasos-kompressor
borular il mufta vasitsil birldirilir. Aa v yuxar
borularn arasnda qazqaytarc qf (5) qoyulmudur.
Aa borunun (6) yuxar isssind muftann
altnda borunun dairsi boyunca bir sra (diametri 3 mm
olan 4-6) deiklr alr. Bu deiklr qazn (N
2
)
xarlmas ndr. Aa borunun (6) aa isssind
temperaturu yazmaq n zyazan termometr (8)
qoyulmudur. Uclua 40 kq maqnezium ubuqlar
qoymaq olar.
Quyularn termoturu sulu il ilnmsi zaman 14-15%-li turu
mlulundan istifad etmk olar.

59-c kil.
Reaksiya
ucluu
1
2
3
4
5
6
7
8
99

stilik esablanmas gstrir ki, 1 kq maqneziumun ll olmas zaman
ayrlan istilik 80 l 15%-li mlulu 90C-y qdr, yaxud 100 l mlulu
70C-y qdr qzdrmaa imkan verir. Bu zaman 15%-li mlulun qatl
birinci alda 11,5%, ikinci alda is 12,2% olur.
Qzdrlm turunun metal avadanl korroziyaya uratmasnn
qarsn almaq n prosesin istilik isssi n 15%-li mlula onun
0,5%-i qdr formalin qatrlar. Bunun n unikol ttbiq etmk mmkn
deyildir, nki onu turuya qatdqda maqneziumun ll edilmsi reaksiyasn
tormozlayrlar. lnm prosesinin ikinci fazas n unikolun tormozlayc
tsirindn istifad etmk lazmdr. Bu zaman turuya formalin deyil, unikol
qatmaq lazmdr.
Qeyd etmk lazmdr ki, prosesin istilik isssi n formalini 15%-li
turu mluluna qatdqda isti turu mluluna oxlu dmir keir. Odur ki,
layn msamli mitind dmirin mluldan dmsinin qarsn almaq
n, ona 1-1,5% sirk turusu qatmaq lazmdr.
Quyunu termoturu sulu il aaqdak qaydada ilyirlr. Maqnezium
qoyulmu reaksiya ucluunu nasos-kompressor borularnda quyuya
buraxrlar. Sonra iki pay turu mlulu azrlayb (prosesin istilik isssi v
ilnm prosesinin aparlmas) baqa azrlq ilrini grr v nefti nasosun
maksimum msuldarl il quyuya vururlar. Nefti vurarkn turu il
ilmd olduu kimi, boruarxas fzada onun sviyysinin qalxmasna
fikir verilmlidir. Neftin vurulmas qurtaran kimi fasilsiz olaraq quyuya
prosesin istilik isssi n azrlanm 15%-li turu mlulu vururlar. Bu
zaman siyirtm bal olur v vurulma srtini esablanm rejim uyun
olaraq tnzim edirlr. Prosesin birinci (istilik) isssi n azrlanm
turunu vurub qurtardqdan sonra quyuya ikinci iss (ilm prosesi) un
azrlanm turu mlulunu vururlar. Btn bunlardan sonra yk vurur v
turunu laya sxdrrlar.

Layn idravlik yarlmas

Layn idravlik yarlmas keiricilik v cari asilat artrmaq mqsdil
quyudibi zonasna gstriln effektiv tsir sullarndandr. Hidravlik yarlma
injeksiya quyularnn udma qabiliyytini artrmaq n d n yax vasitdir.
Bu sulla layn orta keiriciliyinin v demli, msuldarln
artrlmasnn mmknlyn aadak sad idrodinamiki esablama il
gstrmk olar. Mlumdur ki, ayrlqda yarn keiriciliyi aadak kimi
taplr
100

k
2
=85000
2
,
burada k
2
yarn keiriciliyi, dars il;
yarn enidir, sm il. Demli, eni, cmisi 0,5 mm olan yarn
keiriciliyi k
2
=850000,50
2
= 21250 darsi olacaqdr.
Sxurlarn adi keiriciliyin nisbtn yarqlarn keiriciliyinin ox byk
olmas bel sxurlarda asilatn artrlmasna imkan verir.
Tutaq ki, keiriciliyi 100 millidarsi, qalnl 20 m olan xtti layda onun
btn uzunluu boyunca, eni 0,5 mm olan yarq almdr.
Bel mxtlif cinsli layda orta keiriciliyi aadak kimi tapmaq olar:

=

1

1
+
2

1
+
2
,
burada k
1
v h
1
layn keiriciliyi v qalnl;
k
2
v h
2
yarn keiriciliyi v enidir.
Yuxardak hesablamaya sasn eni 0,5 mm olan yarn keiriciliyi
21250 darsi olduqda layn orta keiriciliyi aadak kimi taplr:

=
0,120+212500,0005
20+0,0005
= 603
Bellikl, grrk ki, eni 0,5 mm olan tkc bir yarq, qalnl 20 m olan
layn keiriciliyini 6 dfdn ox artrmaldr. Layn idravlik yarlmasnn
effekti layn v yarn parametrlrindn asl olaraq aadak dsturla tapla
bilr:
=

2

1
=
(
2

2
+
1

1
)

0
+
1

, (III.2)
burada n layda eyni tzyiqlr frqi olduqda idravlik yarlmadan sonrak
asilatn, idravlik yarlmadan vvlki asilata olan nisbti;
R
K
quyunun drenaj sasinin radiusu, m il;
r
k
quyudibinin radiusu, m il;
R
0
yarn radiusudur, m il.
Mdnd aparlan idravlik yarlma tcrblri quyunun asilatnn
idravlik yarlmadan sonra on dflrl artrlmasn gstrir. By onu sbut
edir ki, yeni ml gln yarqlar layda vvl olan yarqlarla birlir v
quyuya msul ayr-ayr yksk msuldar zonalardan axr.
Laylarn idravlik yarlma sulu Bak rayonunda geni yaylmdr.
Tkc 1956-1958-ci illr rzind idravlik yarlma nticsind lav olaraq
300 000 t neft alnmdr. Hidravlik yarlma sulu getdikc daa da geni
ttbiq edilir. Bunu 11-ci cdvldn grmk olar.
101
11-ci cdvl
llr
Hidravlik
yarlmaralarn
say
Effektiv ilr,
% il
lav neft
hasilat, m il
1945
1955
1956
1957
1958
1959 (60)
55
215
659
746
935
425
39,0
43,0
55,0
51,5
50,5
62,0
3045
23544
86560
148836
137534
88680
Cmi 3035 52,3 485199
Sni yolla layda yarqlarn almas injeksiya quyularnn da iini
sadldirmlidir. Nzri tdqiqat v bilavasit mdnd aparlan tcrb
ilri gstrmidir ki, laya vurulan suyun irisind azacq miqdarda
qarn olmas szlmnin myyn mddtdn sonra dayanmasna sbb
olur.
Bellikl, layn idravlik yarlmas istismar quyularnn msuldarln
v m d injeksiya quyularnn udma qabiliyytini artrmaq n ox byk
imkanlar yaradr.
Hidravlik yarlma sulunun maiyyti ondan ibartdir ki, quyuya
irisind oxlu miqdarda asl vziyytd iri dnli qum olan zl maye
vurulur. Maye, aqreqatn byk srflri il vurulur Bu, quyudibind tzyiqin
srtl artmasna sbb olur. Quyudibindki tzyiq idravlik basqdan
txminn 2 df ox olduqda lay yarlr. Bunun nticsind lay tbqlr
ayrlr v orada yarqlar ml glir. risind qum dnlri olan yarc
maye ml glmi yarqlara daxil olur. Hidravlik yarlma prosesi
qurtardqdan sonra quyudibind tzyiq azaldndan yarqlar tutulmaa
alr, lakin yarqlara dolmu vurulan qum dnlri bunun qarsn alr.
Proses qurtardqdan sonra yarqlara dolmu olan yarc maye svab
vasitsil quyudan knar edilir.
Hazrda layn idravlik yarlmas zaman yarqlarn ml glmsi v
inkiaf etdirilmsi aqqnda bir ox nzriyylr vardr. Bu nzriyylrdn
102
birin gr tam sxur tzyiqindn kiik tzyiqlrd layda aquli yarqlar
yaranr. Qiymtc tam sxur tzyiqindn kiik olan tzyiqlrd aquli
yarqlarn ml glmsind sxurlarn yan tzyiqinin miyyti vardr,
lakin bu, yegan amil deyildir.
Tam sxur tzyiqindn kiik tzyiqlrd fqi yarqlarn ml
glmsinin sbbini akad. S.A.Xristianovi layda v yaxud onun tavannda
yerln azdavaml gil v gilli istlrd qazma apararkn quyu trafnda
plastik deformasiya yaranmas nticsind aquli sxur tzyiqinin azalmas
il iza edir.
.Tomir quyu trafndan quyunun irisin doru azdavaml sxurlarn
sxdrlmasn tinliklrl iza edir v bunun sas sbbini quyu
gvdsind ks tzyiqin az olmas il iza edir.
Bundan baqa gman edilirdi ki, pis szln maye iltdikd aquli,
yax szln maye iltdikd is fqi yarqlar alnr. Sonralar bu
nzriyylr tsdiq olunmad.
Layn idravlik yarlmasn tyin edn sas amil sxurlarda olan tbii
yarqlardr. Yksk da tzyiqi v divarn yan tzyiqi nticsind bu yarqlar
sxld n bel sxurlarda keiricilik ox olmur. Layn idravlik
yarlmas zaman quyudibind yaradlan byk izafi tzyiq nticsind bu
yarqlar genilnir v vurulan maye irisind olan qum dnlri tzyiqin
sonrak artmas nticsind yarqlara daxil olur.
UET il Uxtkombinatn Yareq yatann 3-c neft axtasnda
apardqlar idravlik yarlma tcrblri d bunu tsdiq edir.
Hidravlik yarlma aparmaq n obyektlri serkn mxtlif tektonik
salr v ya lay zonalarnn ilnm drcsini (qalq neft etiyat v lay
tzyiqi) nzr almaq lazmdr. Qalq neft etiyat ox olub, lay tzyiqi
nisbtn yksk laylarda idravlik yarlma birinci nvbd aparlmaldr.
Qalq neft etiyat v lay tzyiqi ox az olan laylarda idravlik yarlma
ox zaman yax nticlr vermir. Buna misal olaraq Balaxanneft" v
Binqdineft" NM-d msuldar qatn yuxar blrini gstrmk olar.
12-ci cdvld byk drinlikd yerln Qrmaku, Qrmakualt v Qala
laylarnda aparlm idravlik yarlmalarn nticlri verilmidir.
Layn qalnl oxaldqca idravlik yarlmann effekti pislir. Odur ki,
qalnl 10 m-dn az olan laylarda birdflik yarlma il kifaytlnmk olar.
103







































1
2
-
c
i


c

d
v

l

N
e
f
t

a
r
t

Bir hidravlik yarlma
nticsind
-

2
6

-

-

1
4

-

-

-

-

-


Bir smrli hidravlik
yarlma nticsind
-

1
5
3

-

-

4
1
8

-

-

-

-

-


Cmi
-

4
5
8

-

-

4
1
8

-

-

-

-

-


G

n
d

l
i
k

s
u

h
a
s
i
l
a
t

Yar lmadan sonra
-

2
,
6

-

-

4
,
5

-

-

-

-

-


Yarlmadan vvl
-

1
,
1

-

-

0
,
8

-

-

-

-

-


G

n
d

l
i
k

n
e
f
t

h
a
s
i
l
a
t

Yarlmadan sonra
-

0
,
3

-

-

4
,
0

-

-

-

-

-


Yarlmadan vvl
-

0

-

-

1
,
9

-

-

-

-

-


Basc mayenin orta miqdar, m
3
3
4
,
7

2
7
,
0

4
0
,
5

1
7
,
6

1
9
,
4

-

2
0
,
2

2
0

2
4

2
4


Qumun orta miqdar, m il
1
3

8
,
3

8
,
0

8
,
0

1
3
,
0

-

8
,
6

8
,
0

7
,
2

1
2


Yarc mayenin orta miqdar, m il
6
,
7

6
,
5

6
,
0

7
,
0

9
,
0

1
9
,
0

3
2
,
6

2
2
,
0

1
2
,
8

9
,
3


Orta maksimal quyuaz tzyiqi, atm
il
4
8

1
4
9

6
0

0

2
5
4

3
2
0

4
0
6

2
7
5

1
9
3

1
6
6


Layn orta drinliyi,
m il
2
1
0
9

2
0
9
3

2
2
0
5

2
0
5
6

2
3
5
0

3
9
0
0

2
2
0
8

2
2
5
7

2
0
3
4

2
2
4
3


O
n
l
a
r
d
a
n

Texniki sbbdn ba
vermmi
-

3

-

1

2

-

1

-

5

2


Mnimsmd
-

-

-

-

-

1

-

1

-

1


Smrsiz
3

1
1

1

1

1

-

4

-

1
6

5


Smrli
-

3

-

-

1

-

1

-

4

1


Hidravlik yarlmalarn say
3

1
7

1

2

4

1

6

1

2
5

9

s
t
i
s
m
a
r

o
b
y
e
k
t
i

Q

r
m
a
k
u
a
l
t

r
m
a
k
u

Q

r
m
a
k
u
a
l
t

r
m
a
k
u

Q

r
m
a
k
u
a
l
t

Q
a
l
a

Q

r
m
a
k
u

Q

r
m
a
k
u
a
l
t

r
m
a
k
u

Q

r
m
a
k
u
a
l
t

N
M

-
n
i
n

a
d

L
e
n
i
n
n
e
f
t

z
i
z
b

y
o
v
n
e
f
t

O
r
c
o
n
i
k
i
d
z
e
n
e
f
t

S
t
a
l
i
n
n
e
f
t

O
b
y
e
k
t
l

z
r

o
r
t
a


104

Layn qalnl oxaldqda idravlik yarlmann say da oxaldlr.
Texniki ctdn saz olmayan quyularda su-neft kontakt yaxnlnda
yerln quyularda v s. idravlik yarlma aparlmamaldr.
Bzn idravlik yarlma aparlan zaman ancaq quyudibindki kiik
issciklr laya sxdrlr v bellikl, quyudibi zonas tmizlnir. lbtt,
bu zaman asilatn artmas uzun mddt davam etmir. Laya sxdrlan kiik
qum issciklri yen quyu dibin qaydaraq bu zonann keiriciliyini
azaldr.
Hidravlik yarlmada tlb olunan tzyiqi, mayenin seilmsi v onun
texnoloji sxemini nzrdn keirk.

1.Layn yarlmas n tlb olunan tzyiq

Hidravlik yarlma prosesinin ilk mrllrind el esab edirlr ki,
layn yarlma tzyiqi da tzyiqindn artq olmaldr. Baqa szl, yarlma
tzyiqi quyu drinliyinin r metrin txminn 0,23-0,24 kq dmlidir.
Aparlan muaidlr gstrir ki, drin quyularda layn yarlmas n
tlb olunan tzyiq mi da tzyiqinin myyn faizini tkil edir. Da
tzyiqi layn yatma drinliyinin sxurun orta xsusi kisin olan asilin
brabrdir. Layn drinliyi ox olmadqda yarlma tzyiqi tam da tzyiqin
brabr olmaldr.
Mlli da tzyiqinin qiymtini tapmaq v bu tzyiq tsir edn baqa
amillri (tbii yarqlarn miqdar, yarqlarn istiqamti v s.) nzr almaq
tin olduundan, yarlma tzyiqini, adtn, mdn tcrblrin sasn
tyin edirlr.
Mdn tcrbsin sasn layn yarlmas n tlb ediln quyudibi
tzyiqi idrostatik tzyiqdn 1,5-2,5 df ox olmaldr. Msln, lay gr
1000 m-d yatrsa, yarlma n tzyiq 150-250 atm olmaldr. 13-c
cdvld Azrbaycann mxtlif salrind yarlma tzyiqinin
(quyuaznda) orta qiymti verilmidir.








105
13-c cdvl
NM-nin ad Laylar
Drinlik, m il
900-1000 1700-2000
2000
mindn ox
Olduqda tzyiq, atm il
Leninneft
Stalinneft

Buzovnaneft
Kirovneft
Qaradaneft
Siyznneft
irvanneft
(turu il)
yarlma
Qrmaku
Qrmaku
Qrmaku
Qrmakualt
Qrmaku
Yuxar
Maykop
Maykop
Mhsuldar
qat
107
-
-
-
85
124
-
86
-
-
185
137
150
-
-
81
-
200
-
320
-
-
-
-
-
-
266
Yarlma tzyiqini esablayarkn borularda olan idravlik itkilri
(xsusn qumdayan mayenin zlly ox olduqda) nzr almaq
lazmdr.
Hidravlik itki aadak dsturla esablanr:
=
32
2

0,98110
6

5
, (III.3)
burada Q maye srfi, sm
3
/ sm il;
Lborularn uzunluu, sm il;
mayenin, yaxud maye-qum qarnn sxl, q/sm
3
il;
Dborunun diametri, sm il;
mqavimt msaldr. Laminar v turbulent axn n
mqavimt msalnn esablanmas I kitabda IV fsild (12)
r edilmidir.
106


Nasoslarn hidravlik gcn tapmaq n mayenin srfi v tzyiqi
mlum olmaldr. Mayeni vu-
rarkn quyuaznda olan tzyiqi
tapmaq n idravlik itkilrdn
baqa quyudibind olan tzyiq d
mlum olmaldr. Hidravlik yarl-
ma nticsind tzyiqin alnm
faktiki qiymtlri zr 60-c
kildki qrafik alnmdr. Bu
yrilr dib tzyiqinin maksimal,
minimal v orta qiymtin uyun
glir.
Hidravlik yarlma zaman
quyudibind yaranan tzyiqi aa-
dak dsturla tapmaq olar.
p
q
=p
q.a
+p
a
+p, (III.4)


burada p
q.a
quyuaz tzyiqi;
p
a
idrostatik tzyiq;
p idravlik itkidir.
Dib tzyiqini bilib, idravlik
itkini v hidrostatik basqn esablayaraq, (III.4) dsturundan p
q
.
a
-n tapb,
sonra da mayenin srfin gr tlb ediln idravlik gc tapmaq olar.

2. Layn yarlmas n mayenin seilmsi

Layn idravlik yarlmas istismar v injeksiya quyularnda aparld
n aydndr ki, yarc maye: neft, su v ya emulsiya olmaldr.
Hidravlik yarlma n ildiln maye 3 nv blnur:
a) tbii yarqlarn genilnmsi v drinlmsi, yaxud yeni yarqlarn
almas n olan maye; buna yarc maye deyilir;
b) qum dnlrini yer stindn yarqlara v layn drinliklrin aparan
maye; buna qumdayc maye deyilir;
c) maye-qum qarn laya itlyn maye; buna basc maye deyilir.
Eyni bir maye r 3 nv maye kimi ildil bilr.
Hidravlik yarlma n mayenin seilmsind onun zlly, szlm
qabiliyyti v qum issciklrini znd asl vziyytd saxlaya bilm
qabiliyyti nzr alnmaldr
610 1830 3050 4266
70,5
141
211
282
352
422
493
563
633
705
1 2 3
Q
u
y
u
d
i
b
i

t

z
y
i
q
i
,

k
q
/
s
m
2

60-c kil. Dib tzyiqinin
drinlikdn asl
olaraq dyimsi yrisi
107

Yarc mayenin zlly byk olmaldr. zllk byk olduqca kiik
vurma templrind quyudibind tlb ediln tzyiqi yaratmaq olur. Bu is
lverilidir. Lakin zllk artdqca basq itkisi d oxalr. Basc maye olaraq
qatlam neft (qum kollektorlarnda), qatlam xlorid turusu, neft-turu
emulsiyas (karbonatl sxurlarda), sulfit-spirt cecsi v niastann su
mlullarndan (injeksia quyularnda) istifad etmk olar.
Yarc v qumdayc maye olaraq zl neftdn d (zlulk 30C-d 50
sp-dan az olmamaldr) istifad etmk olar. Lakin bu zaman mayenin
vurulma tempi 3-6 m
3
/dq-dn az olmamaldr. Mayenin szlm qabiliyyti
prosesin effektliliyin byk tsir gstrir.
Szlm qabiliyyti az olan basc v qumdayc mayedn istifad
etdikd yarqlar yax genilndirilir v bu yarqlarla qum daa uzaq
msafy nql etdirilir.
Mdn tcrblrin sasn basc v qumdayc mayenin szlm
qabiliyyti 30 dqiq rzind 10 sm
3
-dan ox olmamaldr. Basc mayenin
miqdarn tcrblr sasn aadak kimi gtrmk olar: brk sxurlarda
gr layn qalnl 20 m-dn ox almamsa, 4-6 m
3
gtrlmli, layn
qalnl 20 m-dn ox olarsa, r qalan 10 m n mayenin miqdar 12 m
3

artrlmaldr. Zif sementlnmi v uqun sxurlar n gstriln mayenin
miqdar 1,5-2 df oxaldlmaldr.
Qumdayc mayenin cmi laya vurulacaq qumun miqdarndan v
onun mayedki qatlndan asldr.
tlyici maye olaraq sti aktiv maddlr qatlm az zl neft v
sudan istifad etmk olar. tlyici mayenin cmi basc v qumdayc
maye vurulan boru kmrinin hcmindn asldr. tlyici mayenin hcmi
kmrin cmindn 20-30% ox olmaldr.
Yarqlar doldurmaq n ildiln qum aadak tlbat dmlidir:
ona xaricdn tzyiq etdikd yksk keiricilik qabiliyytini saxlamaldr. Bu
tlbi mexaniki mhkmliyi byk olan iridnli yax eidlnmi v
qranulometrik trkibi ctc bircinsli olan qumlar dyir.
Tcrbd diametri 0,5-1 mm olan kvars qumlar n ox istifad edilir.
Son zamanlar yarc maye olaraq sudan istifad edirlr. Suyun
zllynn az olmas v qumu znd pis saxlama qabiliyyti onun byk
srtl vurula bilmsi il dnilir. Layn keiriciliyinin mvqqti pislmsi
etimal suya kimyvi lavlr edilmkl aradan qalxr. Yarc maye olaraq
sudan istifad etdikd quyunun msuldarl ox artr v uzun zaman
davam edir. Bu, sxurdn suda ll ola biln duzlarn xarlmas il iza
edil bilr.
108
Yarc maye olaraq irin sudan istifad etdikd layn yarlmas xrci
azalr v yann qorxusu aradan qalxr.
Layn yarlmas texnologiyasnda ttbiq ediln yeniliklrdn biri yarc
maye olaraq durulam sudan istifad edilmsidir. Suyun znd qumu
saxlama qabiliyytinin az olmasna baxmayaraq byk vurma srtlrind
(msln, nasos-kompressor borular il 0,8 m
3
/dq, qoruyucu borular il
2,43,2 m
3
/dq maye vurduqda) qumun mayedki konsentrasiyasn 120
q/l- atdrmaq olar.
Layn su vasitsil yarlmas ilk df Nyu-Meksiko tatnda olan San-
Xuan qaz yatanda ttbiq edilmidir.
Layn su vasitsil yarlmasnn yax nticlr vermsin bir ne
sbblr vardr:
a) su il yarlma zaman srf ediln vsait azaldndan atlara vurulan
materiallar artrmaq olur ki, bu da asilatn oxalmasna sbb olur;
b) suyun zlly az olduundan onun boruda rktin srf ediln
idravlik itkilr azalr. Nticd quyuaznda qoyulmu nasos avadanlnn
gc layn alm isssin daa ox maye vurulmasna imkan yaradr.
Maye miqdarnn artmas msbt amillrdndir. Maye miqdarnn artmas il
ml gln atlar artr v ya uzaq msafy yaylr;
c) su vasitsil idravlik yarlma apardqda o, sxurda olan duz v suda
ll ola biln baqa minerallar ll etdiyindn sxurun keiriciliyi artr.
3. Layn idravlik yarlmasnn texnoloji sxemi
Yarlma tzyiqi mayenin laya szlmsindn asl olduu n n
vvl quyunun divarlarn tmizlmk lazmdr.
Axn az olan tz quyularda v udma qabiliyyti az olan injeksiya
quyularnda idravlik yarlmadan vvl turu il ilm, yaxud torpedalama
msltdir. Quyudibi tmizlnib qurtardqdan sonra quyuya paker v
idravlik lvbrl birlikd nasos-kompressor borular endirilir. Paker,
boruarxas fzan quyudibind yaranan yksk tzyiqdn qorumaq n
salnr.
109

Qroz. ETN tipli paker (61-ci kil) zn yax
gstrmidir. Pakerin kmr boyunca yerdyimsinin
qarsn almaq n idravlik lvbrlr ttbiq edilir
(62-ci kil).
Quyudibind tzyiq qalxdqda poren (1) irlilyir
v qoruyucu kmr dayanr.
Paker szgcin yuxar
deiklrindn 1020 m yu-
xarda qoyulur. Borular
endirdikdn sonra quyunun
azna uyun tzyiq esab-
lanan quyuaz avadanl
qoyulur. Yerst avadanlq:
nasos aqreqatlar, qumqa-
rdran, maye v basc
kollektor n tutumdan
ibart olub, bir-biril bir-
ldirilir.
Layn idravlik
yarlmas n avadanln
quyu trafnda
yerldirilmsinin prinsipial
sxemi 63-c kild
gstrilmidir.
Hidravlik yarlma bel
ardcllqla aparlr:
1. Quyuya paker v
idravlik lvbrl 3, yaxud
4 (bzn 2 ) boru kmri endirirlr.
2. Quyunu su il yuyurlar. gr quyunun su
il yuyulmas mslt deyils, onda onu neftl yuyurlar.
3. Quyunu 1-2 saat yuduqdan sonra paker, borularla bir1ikd quyuya
endirilir v ermetikliy yoxlanr.
4. Boruarxas fzada su dvran olmadn yqin etdikdn sonra
quyuya yarc maye vururlar.
5. Quyu aznda yksk tzyiqli aqreqatla basc mayeni vururlar.

61-c kil.
Paker

62-ci kil. Hidravlik
lvbr
1
110


63-c kil. Hidravlik yarlmada yerst avadanln yerldirilmsi:
I-aqreqatlar; 2- qardrc; 3-avtosistern; 4-kollektor; 5-ksklapanlar;
6-verici; 7-qayka; 8-atq xttri; 9-boaltma kran; 10-kipck; I1- qoruyucu
klapan; 12- siyirtm; 13-manometr; 14-srfln; 15-lafet

6. gr quyu azndak tzyiq layn yarlmas n lazm olan qiymt
atmrsa, ikinci v nc aqreqat qourlar. Lay yarldqdan sonra yarqlarn
aq qalmas v qumun yarqdan daxil olmas n basc mayeni butn
aqreqatlarn maksimal srti il vururlar.
7. Basc maye vurulub qurtardqdan sonra paker olan yk gtrr v
onu bir ne metr qaldrr. Bundan sonra quyuda svablama iini balayrlar.
Bir sra istismar obyektlrind (msln, Leninneft v Buzovnaneft
NM-d QAD lay) kombin edilmi idravlik yarlma, yni xlorid turusu,
neft turusu emulsiyas v zl neft vasitsil idravlik yarlma yax
nticlr verir.
Bu i aadak kimi yerin yetirilir:
a) quyuya 12 m
3
zl neft vurulur;
10
9
11
5
12
8
15
8
14 13
5
7
4
5
8
8
6
1
1
2
1
1
3
111

b) bundan sonra quyuya 12% sirk v min qdr florid turusu il
qarm 34 m
3
15%-li xlorid turusu vurulur;
c) 40% xlorid turusu v 60% neftdn ibart olan neft-turu emulsiyas
vurulur;
) 45 m
3
neftl qarm 15-18 t qum vurulur;
) qum v maye sulfanol qardrlm dniz suyu vasitsil baslr.
1-2 m
3
neftin vurulmasnda mqsd xlorid turusunun dniz suyuna
qarmasnn qarsn almaqdr. Neft turusu emulsiyas layn tbii
yarqlarnn genilnmsi v tzlrinin almas undr. Qum is mi
yarqlar qapanmaa qoymur.

Quyularn torpedalanmas

Quyularn msuldarln artrmaq mqsdil quyudibi zonasna
effektiv tsir etm sullarndan biri d quyularn torpedalanmasdr.
Torpedalanmann sas stnly layn fiziki xasslrindn asl
olmayaraq onda aquli yarqlar sisteminin yaradlmasdr.
Mlumdur ki, quyunun radiusu artdqda onun asilat da artr.
Torpedalama zaman quyunun asilatnn artmasndan lav quyunun
istismarna tsir edn bir sra texnoloji effektlr d yaranr. Bunlardan
aadaklar gstrmk olar:
a) quyunun gvdsi laydak tbii yarqlarla laqlndirilir;
b) qazma zaman ml gln gil tbqsi aradan qaldrlr;
c) perforasiya zaman almam kiik neftli laylar quyunun gvdsi il
laqlndirilir;
) lay yax alr.
Tcrbdn demk olar ki, torpedalama nticsind ba vern partlay
quyudan 10-12 m msafy qdr bilavasit tsir edir.
Laydan neft v qazn axmasn yaxladrmaq mqsdil aparlan
torpedalama prosesi partlayc madd il doldurulmu torpedann
quyudibind partladlmasndan ibartdir.
Partlama zaman kaalardan v quyudan balayaraq radial istiqamtd
kiik v byk yarqlar bksi ml glir, istilik tsiri nticsind
quyunun divarlarnda km parafin v qatran kntlri d riyir. Btn
bu amillr neftin v qazn quyuya axmas raitini yaxladrr.
Torpedalama quyudibi zonasnn turu il ilnm effektini artrmaq
n yax nticlr gstrir. Turu il ildikd layn yarqlar oxala
112

bilmz. Tkrar turu il ilnm zaman is effekt azalr.
Torpedalama nticsind layda yeni yollar alaraq turu
il ilnmnin effekti artr.
Torpedalama, qeyd etdiyimiz kimi idravlik
yarlmann da effektini artrr v onun yerin
yetirilmsini asanladrr.
64-c kild Azrneftgeofizika" trestinin
azrlad torpeda gstrilmidir.
Torpedann gvdsi (1) standart ll borulardan
dzldilir. Baqalarndan frqli olaraq bu torpeda
detonatorun qoyulmas n mrkzi boru (2) il tciz
edilmidir. Torpedann balnda (4) detonatordan gln
naqilin salnmas n mrkzi kanal vardr. Naqilin
daxil olduu yer idrostatik tzyiqin tsiri il kipln
rezin txac qoyulmudur. Partladc madd boluqda (5)
yerldirilir.
Torpedalama iind ox zaman partladc madd
olaraq aromatik sra trmlri (trotil, tetril, eksogen) v
bzn nitroqliserindn istifad olunur. 14-c cdvld
ox ildiln partladc maddlrin xarakteristikas
verilmidir.
Partlay yaradan madd olaraq srtnmy, alova
v qvv tsirin ssas olan gurlayc civ, eksogen v
s. ildilir.
Quyuda aparlan torpedalama ilrinin effekti
seilmi gllnin diametrinin kmrin diametrin olan
nisbtindn asldr.
Torpedalama Sovet ttifaq mdnlrind yalnz 50-
ci illrd, yni ET Geofizika nstitutunun apardq
tdqiqatlar sasnda (mxtlif torpedalama raitind
torpedann lu v gcn semk) elmi saslandrlm sul azrlandqdan
sonra geni yaylmdr. Hazrda yngllmi tipli torpedalar azrlanmdr
(65-ci kil). Bu torpedalarda gcl partladc madddn istifad olunur.
Bu torpedalar AB-da ttbiq olunan nitroqliserin torpedalarna nisbtn
daa tlksizdir Torpedalarn xarakteristikas 15-ci cdvld
gstrilmidir.
64-c kil.
Azrneftgeo-
fizika tipli
torpeda
3
5
1
2
4
113

14-c cdvl
Partladc maddlr
S

x
l

q
,

q
/
s
m
3
i
l

r
i
m

t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
u
,

i
l

P
a
r
t
l
a
m
a


i
s
t
i
l
i
y
i
,

k
k
a
l
/
k
q
i
l

D
e
t
o
n
a
s
i
y
a

s

t
i
,

m
/
s
a
n
i
l

P
a
r
t
l
a
m
a

m

h
s
u
l
l
a
r

n

h

c
m
i
,

l
/
k
q
i
l

Trotil
Heksogen
Trotil-heksogen rintisi 50/50
Nitroqliserin
Tetril
TEN
1,66
1,80
1,70
1,60
1,73
1,77
80
202
80
14
128
142
970
1390
1180
1485
1090
1400
7000
8380
7200
8240
7700
8400
685
900
790
715
740
800
15-ci cdvl
Torpedanin
markas
Gllnin
diametri, mm
il
Gllnin
mmkn
uzunluu, mm
il
Partlayc
maddnin
mmkn
kisi, kq il
Torpedalama
n
mslht
grln
kmrin
diametri,
dym il
T-43
T-50
T-67
T-85
43
50
67
85
1500
1500
1000
600
3,1
4,0
5,0
5,0
5
5 v 6
6 v 8
8
Torpedann gvdsi plastik ktl v ya alminium rintilrindn
azrlanr. Torpedalar quyuda mrkzldirilir.
114



Keiriciliyi ox olan daa sx sxurlardan ibart msuldar laylar n
TB tipli torpedalar (66-c kil) azrlanr. Glllr 126, 166, 206 v 236
mm diametrli buraxlr.
Partlama nticsind layda gllnin diametrindn asl olaraq 710 mm
radiuslu uxur v ya yarq ml glir.
Szgci tmizlmk mqsdil quyular torpedalayarkn deto-
nasiyaladrc nuru olan TD tipli torpedalar mvffqiyytl ttbiq edilir
(67-ci kil).
TD il torpedalamada szgcin deiklri zibildn, pasdan, parafin v
duz kntlrindn tmizlnir. Tmizlm zrb dalasnn tsiri il gedir.

67-ci kil
.
Detonasiyaladrc
nuru olan torpeda
65-ci kil. 66-c kil.
Yngllmi TB
torpeda torpedas

115

Y.A.Kolodyajn trfindn istiqamtlndirilmi torpedadalar tklif
edilmidir. Bunlarn i prinsipi gllnin yerldirilmsi il partlay dalasn
myyn bir istiqamtd toplamaa saslanr. Bu prinsip sasnda ox tsirli,
enin-mstvi v uzununa-mstvi tsirli torpedalar azrlanm v
yoxlanmdr.
Bundan baqa laydaxili partlay sulu da tklif edilmidir ki, bu da
partlayc maddnin laya vurulmas v orada partladlmas prinsipin
saslanr. Laydaxili partlatma sulunun texnikas l yax ilnmmidir.
Lakin bu suldan daa yax fayda gzlmk olar.

9. QUYUDB ZONASINA DGR TSIR SULLARI

Quyudibinin gil turusu il ilnmsi

Gil turusu xlorid turusu il florid turusunun qardr. Bu turudan
qumdalar, yaxud qum-gil sxurlarndan tkil edilmi laylara qazlan
quyularda keiriciliyi artrmaq n istifad edilir.
Xlorid turusu v florid turusunun qarqdak miqdar tcrbdn
taplr. Qumdalar ilmk n adtn 36%-li fluorid turusu v 10
12%-li xlorid turusu gtrlur.
Bu sulla quyudibi zonas mrl zr ilnir:
I mrld ilnck intervaln qarsnda quyunun gvdsind xlorid
turusu vannas dzldilir. Quyunun gvdsind sement qab olarsa, xlorid
turusuna 1-1,5% florid turusu lav edirlr.
II mrld quyudibi zonasnda karbonatlar ll etmk n laya 10-
15%-li xlorid turusu vururlar. Reaksiya nticsind alnan msullar
quyudibi zonasndan xarlmaldr.
III mrld gil fraksiyas v kvars qumlarn ll etmk n gil
turusu vururlar. Gil turusunun tsiri altnda gillr plastiklik v im
qabiliyytini itirir.
Gil turusunun quyuda saxlanma mddti 12 saatdan az olmamaldr.
Bundan sonra quyudibi korroziya msullarndan tmizlnmlidir. Bu sul
injeksiya quyularnn mnimsnilmsind geni yer tutur.

Quyudibi zonasna istilikl tsiretm

Parafinli v qatrand neftlri asil edrkn quyudibi zonasnda parafin
v qatran krk layn msamlrini tutur v bellikl, quyunun
msuldarl azalr. Quyudibi zonasnn qzdrlmas nticsind bilavasit
116

quyu gvdsi trafndak msamlrd kn parafin v qatran maddlri
riyir v neftl birlikd yer stin qaldrlr. Nticd quyu istilik tsirindn
sonra z asilatn brpa edir.
Bu sullardan baqa quyudibi zonasna istilik vasitsil digr tsiretm
sullar da vardr. Msln, quyudibinin isti neftl yuyulmas, quyudibi
zonasnn elektrik vasitsil qzdrlmas v s.
Elektrikl qzdrma sulunda, quyudibin tanqlar vasitsil kontakt
fonarl xsusi elektrik sobas endirilir. tanqlar qoruyucu kmrdn izol
etmk n izolyatorlar nzrd tutulur.
Quyuaznda tanqlar qoruyucu kmrdn 3 dd kipgci olan xsusi
planayba vasitsil izol edirlr. Ortadak kipgc toxunma materiallardan,
knardaklar is rezindn olur.
Boruarxas fzada olan qazn alovlanmasnn qarsn almaq n onu
borular vasitsil quyudan 510 m msafy kirlr.
Elektrik sobas 380 v-luq mdn bksindn alnan cryanla
qidalanr. Cryan naqili olaraq istismar kmri (bir faza) v tanqlar
kmrindn (ikinci faza) istifad edilir. Bunlarn kontakt quyudibind
kontakt fonar vasitsil ld edilir. Quyudibini elektrik sobas il
qzdrdqdan sonra soban quyudan qaldrb, drinlik nasosu endirib i
salrlar.

Quyudibi zonasnn soyudulma vasitsil ilnmsi

SSR EA Neft nstitutunun mkdalar trfindn quyudibi zonasna
tsir sullarnn effektini artrmaq mqsdil min zonann kanallarnda
olan mayenin dondurulmas vasitsil msamlrin tutulmas sulu tklif
edilmidir.
Bu sulun maiyyti aadak kimidir. Hidravlik yarlma, yaxud tzyiq
altnda turu il ilm aparlacaq quyunun quyudibi zonasna alaq
temperaturlu soyuducu agent, msln, maye azot vurulur. Myyn vaxtdan
sonra layda (quyudibi zonasnda) olan neft v su z axma qabiliyytini
itirrk brkiyir v min zonadak msamlri tutur. Bu is quyudibind
yksk tzyiqin alnmasna imkan yaradr. Quyudibi zonas dondurulduqdan
sonra idravlik yarlma, yaxud tzyiq altnda turu il ilm aparlr. Sonra
layda olan tzyiq v temperaturdan asl olaraq quyudibi zonasna istilikl
tsir edilir. Bellikl, quyu i salnr.
Hidravlik yarlma vzin dondurma vasitsil tzyiq altnda turu il
ilmni ttbiq etdikd turu il sxur arasnda reaksiya yava gedckdir.
117

Bu is yksk qatlql aktiv turunun quyudibi zonasnda daha uzaq
msafy tsir etmsi n imkan yaradr. Bu sul injeksiya quyularna da
aiddir.
Bu sulun mnfi cti prosesi apardqdan sonra neftin z vvlki
vziyytin (fiziki xasslri nzrd tutulur) qaytmamas qorxusudur. Lakin,
SSR EA N-da Romakino v Vvedensk neftlri il aparlan tcrb
gstrmidir ki, proses qurtardqdan sonra neft tamamil z vvlki
vziyytin qaydr.

Quyudibi zonasnn kimyvi sulla brkidilmsi

Neft quyularnn istismar zaman maye il brabr laydan gln btn
qumun yer stin qaldrlmas layn quyudibi zonasnn dalmasna, min
zona skeletinin pozulmasna sbb olur. Odur ki, qumun glmsinin qarsn
almaq lazm glir. Bunun n sement mlulundan, sement-qum qar
mlulundan v kimyvi sullardan istifad edirlr.
Sement mlulu il quyudibi zonasnn mkmlnmsi ilk df 1949-
cu ild Qaradaneft NM-d ttbiq edilmidir. Bu sulun maiyyti ondan
ibartdir ki, laya istismar kmrinin szgcindn sement mlulu vurulur.
Bu mlul quyudibi zonasnda brkiyrk onu mkmlndirir v
yuyulmaya qar davaml edir. Bundan baqa kemi Azrb. ETN
trfindn quyudibi zonasna sement-qum qar vurulmas da tklif
edilmi v bu sul Qaradaneft mdnlrind ttbiq edilmidir. Bu sulda
quyudibi zonasna yuyulmaya qar davaml olan beton ktlsi vurulur.
Mlumdur ki, sement v nqln myyn ki isslrindn azrlanm
betonlar byk keiriciliy malik olub, m d yuyulmaya qar ox davaml
olur.
Laboratoriyada aparlan tdqiqat gstrmidir ki, 1:3 nisbtind
azrlanm sement v qum qar brkidikdn sonra lazmi keiriciliy
malik olan beton ktlsi ml gtirir. Stalinneft NM-nin 1110, 1285, 1096
v 1107 -li quyularnda aparlan bu sulla mkmltm ilri yax effekt
vermidir.
Qumun laydan quyuya glmsinin qarsn almaq n perspektiv
sullardan biri kimyvi suldur. Bu sul Azrb. ETN-d D. E. Olvanqn
rbrliyi altnda ilnmi v mdnlrd ttbiq edilmidir, bu sulda
quyudibi zonasna fenol-formaldeid qatran vurulur. Bu, quyudibi
zonasnda brkiyrk qum issciklrini birldirir v onlar yumaya qar
davaml edir. Bu zaman effektiv keiricilik bir qdr azalr. Lakin bu ox
118

kiik olduundan mayenin laydan quyudibin axmas raitin ox tsir
etmir.
NQ-d 1419, 329, 2226, 1114, 1797, 1686, 1071, 1139 -li
quyularda aparlan ilr bu sulun ox effektiv olduunu gstrmidir. Qum
txacnn ml glmsi adissi azalm, tmiraras mddt oxalmdr.
Amerikada quyudibin kabell endirilib, partlayc madd yk dayan
v quyudak idrostatik maye stunu raitind partlayan xsusi iaz tklif
edilmidir.
Partlay nticsind brk sxurlarda fqi atlarn yaranmasna sbb
olan yksk tezlikli dalalar ml glir.
Bu dalalarn yaranmas il brabr tzyiq ani olaraq artr v quyudak
maye dalalarn zrbsi il yaranan atlara baslr.

10. QUYUDIBI ZONASINA TSRETM SULLARI
EFFEKTNN QYMTLNDRLMS

Quyudibi zonasna yuxarda gstriln tsir sullarnn effekti quyunun
cari asilatnn artmas, lav alnan neftin qiymti v aparlan tsir suluna
srf ediln xrclrl tyin edilir. Bu gstricilr quyudibi zonasnn
ilnmsindn alnan iqtisadi effekti v eyni zamanda hmin zonann
keiriciliyinin dyimsini xarakteriz edir.
Msln, quyudibi zonasnn turu il ilnmsi nticsind cari asilatn
artm ilnmdn vvl v sonrak asilatn mqayissi il ld edilir. Neft
asilatnn mumi artm is ilnmdn vvl quyunun msuldarlq
yrisinin ilnmdn sonrak faktiki yri il mqayissindn tyin edilir.
Quyunun ilnmdn vvl istismar edildiyi mddtd asilatn orta aylq
azalma msal esablanr v quyunun cari asilat diaqramnda qrq xtl
gstrilir.
lav alnan neftin miqdarn tapmaq n quyunun ilnmdn qabaq
ver bilcyi nzri asilat faktiki asilatdan xmaq lazmdr. Quyudibi
zonasnn keiriciliyinin dyimsini is tdqiqat materiallarndan tapmaq
olar.
Azrbaycan neft mdnlrind turu il ilmd byk effektlr alnr.
Hidravlik yarlmadan alnan effekti qiymtlndirmk n Azrb. ETN
mkdalar F..Denisov, A.S.Mlikbyov v K.A.Karapetov trfindn
xsusi sul tklif edilmidir. Bu sulda idravlik yarlmann effektini
tapmaq n nomoqram v cdvllrdn istifad edirlr.
119

Quyunun oxalm asilatla ildiyi faktiki vaxt rzind asilatn artm
(Q
f
) aadak dsturla taplr:
Q
f
= Q
f
Q
n
(III.5)
burada Q
F
, v Q
n
uyun olaraq quyunun oxalm asilatla ildiyi faktik
vaxt rzind faktiki v nzri asilatdr.
Nzri asilat aadak dsturla taplr:

= 30
(

)
1
, (III.6)
burada q
i
idravlik yarlmadan vvl orta gndlik asilat, t il;
q
n
orta nzri gndlik asilat, t il;
idravlik yarlmadan vvl istismar msal;
idravlik yarlmadan vvl quyunun asilatnn tbii dm
msaldr.
Hidravlik yarlmadan vvl gndlik orta asilat (q
n
) tapmaq n
nomoqram verilmidir (68-ci kil). o xtti zrind idravlik yarlmadan
vvl asilatn dm msal, n xtti zrind is faktiki ilm vaxt
gtrlr. Bu iki nqt birldirib q= xttin qdr uzadlr. Hidravlik
yarlmadan vvl gndlik orta asilat q
n
xtti zrind gtrlr v bu q=
n

xtti uzrind tapdmz nqt il birldirilrk, q
n
xtti zrind gndlik
orta nzri asilat (q
n
) taplr.

1,0
1,4
1,8
2,2
2,6
3,0
3,8
4,5
6,5
8,5
10,0
14,0
18,0
15,0
10,0
6,0
4,0
3,0
2,0
1,6
1,2
0,9
0,7
0,4
0,4
0,3
0,2
0,1 q
n
0,10
0,15
0,20
0,25
0,30
0,35
0,45
0,50
0,60
0,70
0,80
0,90
1,00
2
3
5
7
9
12
16
20
25
30
35
40
50
q
i q = o
n
o
n
0,890
0,900
0,910
0,920
0,930
0,940
0,950
0,955
0,965
0,975
0,980
0,995
1,000

o
(q - q )
2 1
o
1 - o
q - q
2 1
0,860
0,910
0,930
0,950
0,960
0,980
0,985
2,0
6,0
10
20
30
50
100
200
300
500
0,5
0,6
0,8
1,0
1,5
2
3
5
6
8
10


68-ci kil. Hidravlik yarlmadan 69-cu kil.
(

vvl orta gndlik hasilat kmiyytinin taplmas
tapmaq n nomoqram n nomoqram
120

(III. 6) dsturundak
(

)
1
kmiyytini tapmaq n d nomoqram (69-cu
kil) verilmidir. Burada v q
i
q
n
- gr min kmiyyt taplr.
Bellikl, (III.5) dsturundan idravlik yarlmadan sonra neftin faktiki artm
taplr.
Hidravlik yarlma effektinin tsir etdiyi mddt aadak dsturla
taplr:
=

(III.7)
burada q
f
axrnc ayda gndlik orta asilat;
idravlik yarlmadan sonra istismar msal;

1
hidravlik yarlmadan sonra asilatn dm msaldr.
Gzlniln asilat aadak dsturdan taplr:

= 30
1

0

1
1
1
, (III.8)
burada q
g
- gzlniln dvrn son aynda orta gndlik asilat, t il.
q
g
= q
f

ng
. (III.9)
Quyudibi zonasna baqa tsir sullarnn effekti d quyunun cari
asilatnn artmas il myyn edilir.




















121

IV FSL

NEFT YATAQLARININ LNMSNN
LAYHLNDRLMS

1. SMRLI LNM SSTEMNIN KOMPLEKS SULLA
LAYHLNDRLMS

Neft yatann ilnm sistemini sedikd aadak msllri ll
etmk lazm glir:
1) laya sni tsir gstrilmsinin labdly;
2) istismar v injeksiya quyular ans sxeml yerldirilmlidir;
3) istismar v injeksiya quyularnn say n qdr olmal v min
quyular ans texnoloji rejimd ildilmlidir;
4) yataqda quyular ans ardcllqla i salnmaldr.
Bu msllrin bilavasit ll olunmas mmkn deyildir, nki bir
yatan mxtlif variantlarda ilnm sistemi ola bilr. Hmin ilnm
sistemi variantlarnn ansnn smrli olmasn myyn etmk n
kompleks suldan istifad olunur.
Smrli ilnm sisteminin myyn edilmsi n aadak
mrllr zr i aparlmaldr:
1. Layn geoloji-fiziki ctdn yrnilmsi.
2. Etimal olunan ilnm sistemi variantlarnn seilmsi.
3. lnm sistemi variantlarnn sas texniki gstricilrinin myyn
edilmsi.
4. lnm variantlarnn iqtisadi gstricilrinin myyn edilmsi.
5. Mxtlif ilnm sistemi variantlarnn texniki v iqtisadi
gstricilrini muqayis etmkl n smrli ilnm sisteminin seilmsi.

Layn geoloji-fiziki xasslrinin yrnilmsi

Neft yataqlarnn smrli ilnm sistemini vermk n neftli layn
geoloji quruluu v onun geoloji-fiziki xasslri yrnilmli v bununla da
aadak mlumat ld edilmlidir:
a) layn ndsi quruluu, yni layn strukturu, qalnl, onun bir ne
ara laycna paralanmas, min laycqlarn bir-biri il laqsi, neftlilik,
qazllq v qidalanma, yaxud qapanma konturlar;
b) layn qidalanma mnblri v rejimi;
c) ilk lay tzyiqi v temperaturu;
122

) lay tkil edn sxurlarn xasslri: keiricilik v msamlilik
msallar, sxlma qabiliyyti, mexaniki trkibi, karbonatll v s;
d) lay raitind neftin, qazn v suyun fiziki-kimyvi xasslri: xsusi
kisi, cm msal, zlly, sxlma qabiliyyti, kimyvi trkibi, qazn
neft v suda llolma qabiliyyti, ilk qaz amili, neftin qazla doyma tzyiqi,
mxtlif srdlrd sti grilm msallar v s;
e) sxurun neftl doyma msal v laqli suyun faizi, mxtlif raitd
nefti su, yaxud qazla sxdrdqda verim msal;
) geoloji-texniki rtlrdn asl olaraq yol verilln quyudibi tzyiqi,
yaxud quyularn asilat (debiti).
Smrli ilnm sisteminin mvffqiyytd layilndirilmsi
yuxarda qeyd ediln mlumatn qiqt yaxn olmasndan xeyli asldr.
Lay aqqnda dqiq mlumatn alnmas n laya qazlan kfiyyat v
istismar quyular diqqtl tdqiq olunmaldr. Laya quyu qazlarkn sxur
nmunlri gtrlmli v laboratoriya raitind tdqiq edilmlidir.

Etimal olunan ilnm sistemi
variantlarnn seilmsi

Lay aqqnda geoloji-fiziki mlumat topladqdan sonra ilnm
sisteminin sas sxemini semk lazmdr.
vvlc laya sni tsir gstrilmsinin labdly v onun sxemi
myyn edilmlidir. gr laya su vurmaq lazmdrsa, onda min suyun
kontur arxasndan, yaxud kontur daxilindn vurulmas myyn edilmlidir.
Bu msllrin dzgn ll edilmsi n neftlilik konturunun
arxasndak sa yrnilmli, yni onun sas parametrlri, xsusn kontur
arxasnda sulu issnin bykly v lay tzyiqinin bir sviyyd qalmasn
tmin etmk n tbii qidalanma mnbyinin olmas myyn edilmlidir.
Bu msllrin aydnladrlmas tbii lay rejiminin myyn edilmsin
kmk ed bilr.
Laya sni tsiretm prosesinin effektliliyini myyn etmk n
mxtlif variantlar seilmli v bunun n srd rtlri dyidirilmlidir.
Laya kontur arxasndan su vurduqda qidalanma konturu sni olaraq
istismar quyularna yaxnladrlm olur. Sni yaradlm qidalanma
konturunda (injeksiya quyularnn crgsind) tzyiqin v vurulacaq suyun
miqdarndan asl olaraq ilnm variantn dyidirmk olar. Qaz papana
qaz vurduqda is orada tzyiqin dmsi laydan xarlacaq neftin v
vurulacaq qazn miqdarndan asldr.
123

Sonra lay rejiminin kateqoriyasndan asl olaraq quyularn yerlm
sxemi myyn edilmlidir. Layda quyular iki sxem zr: 1) brabr bk
sxemi il; 2) crglrl (brabr olmayan bk) yerldiril bilr.
Qabaqlar lay rejiminin kateqoriyasndan asl olmayaraq layda quyular
brabr bk sxemi il yerldirilirdi.
sas olaraq iki cr brabr bk sxemi ttbiq edilir: 1) brabr
kvadratlar bksi; 2) brabr bucaqlar bksi.
Quyular arasndak msaf eyni gtrldkd bucaql bkd
drdbucaql bky nisbtn quyularn say ox olur. SSR-d bucaql
bk ttbiq edilirdi.
Axr zamanlarda quyularn yerldirilm qaydasnn lay rejiminin
kateqoriyasndan asl olduu muyyn edilmidir. Layda quyular el
qaydada yerldirmk lazmdr ki, enerji mnbyindn mmkn qdr
maksimal v brabr istifad edilsin.
Bu qaydaya gr ancaq konturu rkt etmyn laylarda (sasn olaraq
qravitasiya v ll olmu qaz rejimlrind) quyular brabr bk sxemi
zr yerldirmk lazmdr, nki bel laylarda enerji mnbyi neftlilik
konturunun btn sasi zr brabr olaraq tsir edir.
Konturu rkt edn laylarda (sasn basq rejimlrind) is quyular
yatan formasndan v neftlilik konturunun rkt etmsi xarakterindn
asl olaraq crglrl yerldirilmlidir. Quyular crgsi neftlilik konturuna
paralel olmaldr, nki bel rejimlrd enerji mnbyi neftlilik konturunun
arxasnda yerlir. Bir crgd olan quyular arasndak msafnin brabr v
crgnin neftlilik konturuna paralel gtrlmsi, eyni zamanda neftlilik
konturunun nisbtn brabr rkt etmsini tmin edir v bununla da su
dillrinin vaxtndan tez ml glmsinin qars alnr. Yatan neft
etiyatndan maksimum istifad edilmsi n istismar quyularnn axrnc
crgsi yatan n yuxar isssind (su basqs rejimind), yaxud n aa
isssind (qaz basqs rejimind) yerldirilmlidir. gr lay eyni zamanda
qaz v su basqs rejimlrind istismar edilirs, quyularn axrnc crgsi qaz
v suyun eyni zamanda atd xtt zrind olmaldr.
lnm sistemi variantlarn sedikd crglrin say n az
variantda gtrlmlidir.
Quyular saynn v crglrd quyular arasndak msafnin
idrodinamik esablanmas mmkn olmadqda crgd yerldirilck
quyularn say, yni quyular arasndak msaf d bir ne variantda
gtrlmlidir. lnm variantlarn sedikd el etmk lazmdr ki,
124

smrli ilnm sistemi min variantlarn daxilind olsun; bu da
layilndiricidn byk bacarq tlb edir.
Layda yerldirilck crglrin i salnmas ardcll mxtlif
variantlarda ola bilr:
1) crglr bir-bir nvb il i salnr, yni eyni zamanda bir crg
ilyir. Birinci crg suladqdan v idn xdqdan sonra ikinci crg,
ondan sonra nc, nayt bu qayda il axrnc crg istismar edilir;
2) eyni zamanda iki crg ilyir;
3) eyni zamanda crg istismar edilir.
mumiyytl, eyni zamanda ilyn crglrin saynn dn artq
gtrlmsi mslt grlmr. Hmin crgnin vasitsil layn
enerjisindn tam istifad edilir. Bellikl, nc crg yata
ekranladrm olur.
Layda dn artq crg gtrdkd, mumi asilatn artmasna ox az
tsir etdiyindn iqtisadi ctc d smrli olmur.
Crglrin nvb il i salnmas nticsind lay mrllrl ilnir.
Bir mrldn digr mrhly keilmsi r df xarici crgnin sulamas
v yeni crgnin i salnmas il myyn edilir.

lnm sistemi variantlarnn sas texniki
gstricilrinin myyn edilmsi

Lay aqqnda toplanm geoloji-fiziki mlumat v srd rtlri
sasnda idrodinamik esablamalarla seilmi ilnm variantlarnn sas
texniki gstricilri myyn edilir.
Hidrodinamik esablamalar nticsind aadak msllr ll edilir:
1) quyularn yerldirilmsi (quyularn say v crglr arasndak
msafnin tyini);
2) quyudibi tzyiqi geoloji-texniki rtlr sasn verildikd
quyularn debitinin, yaxud, ksin min rtlr gr quyularn debiti
verildikd, quyudibi tzyiqinin esablanmas. Bu msl qarq da ll edil
bilr;
3) laya sni tsir prosesi nzrd tutulan variantlarda, yuxardak
esablamalardan lav injeksiya quyularnn say, onlarn yerldirilm
qaydas, ii agentin miqdar v onun vurulma tzyiqi myyn edilmlidir;
4) yuxardak esablamalarn nticsind seilmi variantlardan sas
texniki gstricilr, yni quyular v crglrin sayndan, laya sni tsir
125

prosesindn asl olaraq laydan neft xarlmasnn dyimsi dinamikas
myyn edilir.

lnm variantlarnn iqtisadi gstricilrinin
myyn edilmsi

Smrli ilnm sistemini myyn etmk n eyni zamanda seilmi
variantlarn aadak iqtisadi gstricilri d myyn edilmlidir: 1) my
tlbat; 2) metala tlbat; 3) kapital qoyuluu; 4) istismar xrclri; 5) neftin
maya dyri.
Hesablama nticsind min gstricilrin quyularn sayndan v
onlarn yerldirilm qaydasndan, sni tsir sulundan daimi asll
myyn edilmi olur.
lnmnin iqtisadi gstricilrin quyularn say v onlarn yerlm
qaydasndan lav quyularn konstruksiyas, qazma texnikas, istismar
fonduna xidmt edilmsi v baqa amillr d tsir edir. Lakin min amillr
btn ilnm variantlarnda zn eyni drcd gstrir.
lnm variantlarnn iqtisadi ctc smrli olmasn akar etmk
n onlarn iqtisadi gstricilri vvlcdn verilmi saslara gr mumi
brabr raitd aparlmaldr.

Mxtlif ilnm sistemi variantlarnn mqayissi
v smrli ilnm sisteminin seilmsi

Seilmi ilnm sistemi variantlarnn sas texniki-iqtisadi gstrici-
lrini myyn etdikdn sonra smrli ilnm sistemini semk olar. El
al ola bilr ki, ilnmsi layilndiriln neft yatandan tlb olunan neft
asilat, baqa neft yataqlarnn asilatndan asl olmayaraq verilsin. Bel
olduqda ilnm variantlarnn texniki-iqtisadi gstricilrini mqayis
edrk tlb olunan asilat tmin edn, n az xrc tlb edn, yksk neft
verm msal olan ilnm sistemini semk lazmdr.
Lakin ksr allarda neft yataqlar iqtisadi ctc bir-biri il laqdar
olur v onlar iqtisadi qruplara ayrlr. Ona gr d, verilmi yatan smrli
ilnm sistemini sedikd onunla iqtisadi laqd olan digr yataqlarn
xsusiyyti nzr alnmaldr.
Bel allarda vvlc neft asilat ayr-ayr qruplar zr paylanmaldr.
Hasilat qruplar zr payladqda neftin nqlin minimum xrc srf olunmas
tmin edilmlidir.
126

Sonra qrup zr verilmi asilat min qrupa daxil olan neft yataqlar
zr paylanmaldr. Yataqlar zr asilat payladqda el etmk lazmdr ki,
btn qrup zr xrc n az olsun.
Bunun yerin yetirilmsi n qrupa daxil olan neft yataqlar n
ilnm variantlar seilmli v onlarn texniki-iqtisadi gstricilri myyn
edilmlidir.

2. LAY HAQQINDA GEOLOJ-FZK MLUMAT

Yuxarda deyildiyi kimi, lverili ilnm sisteminin dzgn seilmsi
lay aqqnda fiziki-geoloji mlumatn keyfiyyt etibar il nec tyin
olunmasndan asldr. Bunlar yatan geoloji-texniki nqteyi-nzrdn
rtrfli yrnilmsindn asldr ki, bu da aadak sas msllrin
izan tlb edir;
1. Neft yatanda kontur arxasnda su aktiv olduqda min sani
sciyylndirn aadak l v parametrlri myyn etmk lazmdr:
layn boyu, qalnl, layda neft v su cmlrinin nisbti, layn yer stin
xb-xmamas, sulu sani tkil edn sxurlarn geoloji v fiziki xasslri
(keiricilik, msamlilik, suyun v sxurun elastikliyi v s.), sulu sadn
yatan ekranlamasnn mmkn olmas.
2. Qaz papa olduu allarda onun llri, qaz yatann sasi v
etiyat, qaz v neft cmlrinin nisbti, qaz papanda tzyiq, qazn trkibi
v onun elastiklik xasslri tyin edilmlidir.
3. Layn neftli isssinin ndsi quruluunun, yni onun strukturunun,
yatan neftli isssi sasinin v neft etiyatnn, mtlq v effektiv
qalnlnn, onun uzanma istiqamtind dyimsinin, layn meyl bucann,
su-neft kontaktnn vziyytinin v xarakterinin tyini, layn ayr-ayr ara
laycqlara blnmsi v onlarn arasndak mnasibtin myynldirilmsi
v s.
Bu suallara kfiyyat, qiymtlndirici v ilk istismar quyularnda
mvafiq tdqiqat ilri apardqdan sonra, elc d btn sistemin regional
geoloji yrnilmsi nticsind ld ediln mlumata sasn cavab vermk
olar.
4. Sxurun fiziki-geoloji xasslrinin (msamlilik v keiricilik)
tyini.
Sxur nmunlrinin yrnilmsindn baqa strukturun mxtlif
isslrind yerldirilmi kfiyyat, qiymtlndirici v ilk istismar
quyularnda tdqiqat ilri aparmaqla indikator v tzyiqin brpa olunma
127

yrilri qurulur. Hmin yrilr vasitsil msuldarlq msal v keiricilik
tyin olunur (bu aqda II fsild danlr).
5. Mayelrin v qazlarn fiziki-kimyvi xasslrinin: zllynn
xsusi kisinin, elastikliyinin, kimyvi trkibinin, qazn hll olmasnn,
doyma tzyiqinin tyini.
Balanc v srd rtlrinin, balanc lay tzyiqinin, elc d yol
veriln quyudibi tzyiqlrinin v quyularn debitinin mvafiq mdn-
laboratoriya tdqiqat ilrin, kfiyyat, qiymtlndirici v ilk istismar
quyularnn snaq istismarna sasn, abel esablama yolu il myyn
edil bilr.
Msuldar lay am kfiyyat v ilk istismar quyularnn tdqiq
edilmsi mqsdil snaq istismarnn ox byk miyyti vardr. Bu
alda, aadaklar myyn etmyi nzrd tutan tdqiqat kompleksi
yata keirilmlidir: quyu dayandrldqdan sonra oraya gln axn nzr
almaqla, r bir quyu n tzyiqi brpa etm indikatoru yrilrin sasn
layn keiriciliyi v onun vaxt etibar il dyimsi; r quyuda qaz amilinin
dyim dinamikas, balanc lay tzyiqinin qiymti v r quyuda onun
aa dum tempi; yol veriln debitlrin v quyudibi tzyiqlrinin qiymti;
quyularn interferensiyas v s.
Aparlm tdqiqat nticsind layn bu v ya digr rejimd
ilnmsinin inkiafna kmk edn tbii raiti xeyli drcd
myynldirmk olar.
lnm layisi lazmi drcd kf edilmmi v yrnilmmi
yataqlar n trtib olunarsa v bel yataqlarn ilnmy verilmsi labd
olarsa, onda bzi sas parametrlr xeyli dyikn olduundan min
layilr ox vaxt qiqi olmur.
Ona gr d nisbtn byk llr v oxlayl struktura malik
yataqlarda layilndirmnin iki v daa ox mrlliyinin lverili
olmasn sas gtrmk lazmdr. Balanc dvrd, yni yatan fiziki-
geoloji ctc yrnilmsi qnatlndirici olmadqda yatan ilnmsi v
istismarnn ilk sxemi trtib edilmlidir.
Bu zaman yatan istismar n ilk sxem sasn sonrak kfiyyat
ilrinin aparlmas v yatan daa dqiq yrnilmsi msllri
aydnladrlr, minin ayr-ayr istismar v injeksiya quyularnn (lazm
olduqda) yerldirilmsinin ilk sxemi trtib edilir.
Quyularn yerldirilmsi mslsini ll edrkn mlum prinsiplrdn
lav aadakn da nzr almaq lazmdr. Mlum olduu kimi, istismar
quyularnn yerldirilmsi sxemi esablama yolu il trtib olunur; bu
128

mqsd n lazm olan sas parametrlrin ilk dvrd nisbtn az olmas,
minin bunlarn bir-birindn ox frqlnmsi bu v ya digr parametrin
orta esablama qiymtinin tyinini tinldirir. Buna gr d seilmi orta
esablama qiymti son ntic etibar il yanlla gtirib xara bilr. Bel
allarda (lay zr parametrlrin dyimsi qanununu myyn etmk
mmkn olmadqda) bu parametrin bir ne mmkn qiymtlrind
(msln, maksimal, minimal, orta) ilnmnin mxtlif variantlarnn
nzrdn keirilmsi tklif olunur.
Sonra baqa brabr rtlr daxilind vvlcdn seilmi bu v ya
digr parametrin qiymti n quyularn lverili yerldirilmsi sxemi
myyn olunur. Bu variantlarn birlikd nzrdn keirilmsi btn
allarda lazm olan ilk istismar quyularnn yerldirilm sxeminin trtibin
imkan yaradr. Bel alda xsusn yataqda quyularn qazlma qaydasnn
seilmsin fikir verilmlidir; bu is layinin ttbiqi iind ona miyytli
dzlilr lav olunmasna imkan verir.
Msly yuxardak kimi yanamaq, yatan istismara buraxlmasn
dayandrmayaraq (bu da ox vacibdir), btn yatan daa mkmml v
dqiq yrnilmsin v bellikl neft yatann son sas ilnm layisinin
trtib edilmsin kmk edir.
Yuxarda qeyd ediln tdqiqat trafl olaraq neft-mdn geologiyas v
layn fizikas kurslarnda nzrdn keirilir.
I kitabn V fslind v bu kitabn II fslind neftli layn sas
parametrlrinin tyin edilmsi aqqnda danlr. Bu paraqrafda yuxarda
qeyd etdiyimiz fsillrd nzrdn keirilmyn bzi msllri r
edcyik.

Mdnd sxurlarn kollektor xasslrinin v neftl doyma msalnn
geofiziki sullarla taplmas

Msamlilik msalnn taplmas. Sxurlarn msamlilik msaln
mqavimtlr, z-zn polyarlama potensiallar, neytron-qamma v
izotoplar sullar il tapmaq olar.
a) mqavimtlr sulu. Bu sulla msamlilik msal P
s
parametrinin
vasitsil taplr. Bu parametri adak dsturdan tapmaq olar:

=

.

, (IV.1)
burada
s.s
msamlri su il doymu sxurun xsusi elektrik mqavimti;

su
msamlrdki suyun xsusi elektrik mqavimtidir.
129

Laboratoriyada aparlan tdqiqat nticsind P
s
parametrinin msam-
lilik msalndan asll aadak dsturla myyn edilmidir:

(IV.2)
a
s
v b
s
msallarnn qiymtini tapmaq n 16-c cdvldn istifad etmk
olar.
16-c cdvl
msallar
Qumlu-gilli sxurlar Karbonatl sxurlar
Az
sementl-
mi
qumda
Orta
sementl-
mi
qumda
Qabq
v gilli
hng
dalar
Orta
sxlqda iri
kristall
dnli
hngda
v dolomit
Xrda
kristal
dnli sx
hngda
v
dolomit
a
s
b
s
0,45
2
0,5
2,2
0,55
1,85
0,6
2,15
0,8
2,3

b) sxurlarn z-zn polyarlama potensial sulu. Bu sulda
msamlilik msal aadak asllqlardan istifad edilrk taplr:

= ()

.( )
= ()

.
= ()

, (IV.3)
burada U
s.s
tdqiq olunan sxurda diffuzion-adsorbsiya
polyarlamasndan yaranan potensialn msamlilik
msal mlum olan sxurunkuna nisbtn dyim
qiymti;
U
s.s(maks)
maksimal msamlilik msal olan sxurda
diffuzionadsorbsiya polyarlamasndan yaranan
potensialn msamlilik msal mlum olan sxurunkuna
nisbtn dyim qiymti;
A
d.a
tdqiq olunan sxurun diffuzion-adsorbsiya aktivliyi;

sz
,
su
tdqiq olunan sxura szln qazma mhlulunun v
suyun xsusi elektrik mqavimtlridir.
(IV.3) asllqlarnn ddi qiymtlri laboratoriya raitind aparlan
tcrblr sasnda taplr; v) neytron-qamma sulu. Bu sulla msamlilik
msaln tapmaq n yandan zondlama nticsind alnan yridn istifad
edilir, min yrilrdn aadak asllq alnr:
130

lg J
n
= (L
n
) (IV.4)
burada L
n
neytron zondun ls;
J
n
neytron-qamma alanmasnn intensivliyidir.
Msamliliyi mlum olan sxurda neytron-qamma alanmasnn
intensivliyi (J
n0
) mlum olduqda aadak asllqdan istifad edrk
msamlilik msaln tapmaq olar:
1

0
= () (IV.5)
c) izotoplar sulu. Bu sulla msamlilik msaln myyn etmk
n vvlc quyuda radioaktiv izotoplar lav edilmi gilli mlul olduqda
tdqiq olunan laydan qamma alanmasnn intensivliyi (J

) llr, sonra
is quyuda effektiv msamlilik msal (m
ef
) mlum olan laydan qamma
alanmasnn intensivliyi (

0
) llr.
Hmin parametrlr nisbtinin effektiv msamlilik msalndan asll
eksperimentalla myyn edilir:

0
=

(IV.6)

Sxurlarn keiricilik msalnn tyini

Sxurlarn keiricilik msaln tapmaq n mqavmtlr, z-zn
polyarlama v oyandrlm polyarlama potensiallar sullarndan istifad
etmk olar:
a) mqavimtlr sulu. Sxurun trkibindki keiriciliyi azaldan narn
dispers fraksiya il sxurun neft doyumunu azaldan laqli suyun miqdar
arasnda myyn asllq olduqda, qum laylarnn keiricilik msaln
mqavimtlr sulundan istifad edrk aadak ifaddn tapmaq olar:

.
= () , (IV.7)
burada
n.s
tdqiq ediln neftli sxurun xsusi elektrik mqavimti;

s.s
su il doydurulmu tdqiq ediln sxurun xsusi elektrik
mqavimtidir.

n.s
v
s.s
parametrlri nisbtinin keiricilik msalndan aslln
laboratoriya raitind aparlan tcrblr sasnda myyn etmk olar.
b) sxurlarn z-zn polyarlama potensial sulu. Keiricilik
msaln tapmaq n aadak asllqlarn yrisindn istifad edilir:
U
s.s
= (k); A
d.a
= (k) (IV. 8)
burada U
s.s
keiriciliyi mlum olan sxurun z-zn polyarlama
potensialna nisbtn tdqiq olunan sxurun z-zn
131

polyarlama potensialnn dyimsi. Keiriciliyi mlum
sxur kimi adtn keiricilik msal ox az olan gil
gtrlr.
A
d.a
tdqiq olunan sxurun diffuzion-adsorbsiya aktivliyinin
qiymtidir.
v) sxurlarda oyandrlm polyarlama potensiallar sulu.
Keiricilik msal 50 md-dn ox olan gilli qum sxurlarnn oyandrlm
elektro-kimyvi aktivliyi (A
0
) il keiricilik msal arasnda aadak
iddtli ks laq olduu myyn edilmidir:
=

(IV.9)
a msal v stnn qiymti sxurlardan asl olaraq mxtlifdir.
Bu sul llik geni miqyasda snaqdan keirilmmidir. Lakin
glckd bu suldan geni miqyasda istifad edilcyini etimal etmk
olar.
Lay sxurlarnn neft v qazla doyma msallar da geofiziki sullarla
taplr. Geofiziki sullarla taplan parametrlrin qiymti llik ox dqiq
olmur. Hazrda bu sullar tkmilldirilir.

Layn laqli su il doymas aqqnda

1 kitabn V fslinin 13-c paraqrafnda layn laqli su il doymas
aqqnda da danlr. laqli su yatan ilnmsi prosesind miyytli
rol oynadndan bunun aqqnda trafl izaat vermyi lazm bildik. laqli
su dedikd ilk alda layn sulu, yaxud qazl isssind (qaz papanda) olan
su nzrd tutulur. Layda neft, yaxud qaz rkt etdiyi zaman bu su
rktsiz qalr, yni layn laqlnmi su n faza keiriciliyi sfra
brabrdir. Sxurlarn laqli su il doyma msal ox byk intervalda
dyiir (5 il 65% arasnda). Bu msal sxuru tkil edn dnlrin xsusi
stindn, msamlrin lsndn v sayndan, sxurun v lay raitind
mayelrin sti aktivliyindn asldr. Hmin amillr suyun z arl il
aa enmsin maneilik trdir, nki bel alda kapilyar tzyiq arlq
tzyiqi qradiyentindn ox olur. Maye damcsnn ls kiik olduqda
kapilyar tzyiq daa ox olacaqdr.
Layn laqli su il doyma msaln aadak sullarla tapmaq olar:
1) geofiziki sullarla (karotaj diaqramna sasn);
132

2) keiricilik msal il laqli suyun miqdar arasnda laqni myyn
etmkl;
3) kapilyar tzyiq v su il doyma msal arasnda laqni myyn
etmkl.
laqli su il doyma msaln
tapmaq n quyu dibindn sxur
nmunsi gtrldkd nmuny
gilli mluldan su opa bilr,
min suyun miqdar 30%- qdr
olur. laqli su il gil m-
lulundan opan suyu frq-
lndirmk n, nmun gt-
rldy zaman gilli mlula
indikator (gstrici) maddlri
qatlr. n ox ttbiq ediln
indikator qlyukozadr.
Keiricilik msal il laqli
su arasnda laq 70-ci kild
verilmidir.
70-ci b klind Amerikann
mxtlif qaz yataqlarndan g-
trln sxur nmunlrinin td-
qiqi nticsind laqli su il
keiricilik msal arasnda asll
gstrn nqtlr v min nq-
tlrdn keiriln orta yrilr
verilmidir. 70-ci a klindki
yrilrdn layn laqli su il
doyma msalnn sxurun kei-
ricilik msalndan v sxuru tkil
edn dnlrin lsndn asl
olduunu grrk. 70-ci b
klindn qaz yataqlarnda laqli
suyun daa ox olduunu grrk.
I kitabn V fslind (56-c
kl baxn) layda ikifazal maye
Msamlrin laqli su il dolma faizi.
b
X

r
d
a
d

li

q
u
m O
rt
a
d

li q
u
m
ridn
li
keiricilik, md
a
1000
10000
100
10
1
0 20 40 60 80 100
k
e

i
r
i
c
i
l
i
k
,

m
d
S
u

i
l

d
o
y
m
a
,

0
10
20
30
40
60
80
2 4 6 8 10 10000 8 6 4 2 1000 8 6 4 2 2 4 6 8100

70-ci kil. laqli su il doyma
msalnn keiricilik
msalndan asll
133

olduqda doyumdan asl olaraq faza keiriciliyinin dyimsi yrilri
verilmidir. Layn laqli su il doymasndan asl olaraq yrilr z
vziyytini dyickdir.
Neftli layn neft n faza keiriciliyini laqli sudan asl olaraq
aadak dsturdan tapmaq olar:

=
0,9

0,9
, (IV.10)
burada k
N
sxurun neft n nisbi faza keiriciliyi, yni faza keiriciliyinin
mtlq keiriciliy olan nisbti;
I
su
layn su il doyma msal;
ilayn laqli su il doyma msaldr.
Layda neftl birlikd srbst qaz olduqda neft v qaz n faza
keiriciliyini tapmaq n aadak dsturlardan istifad etmk olar:

2
=
0,9

0,9

2
; (IV.11)

3
, (IV.12)
burada I
n
layn neftl doyma msaldr.
71-ci a klind neftli layda v 71-ci b klind is qazl layda laqli
suyun faizindn asl olaraq faza keiriciliklrinin yrisi verilmidir.
Sxurun su il doymas,
a
Sxurun maye fazas il doymas
b
N
i
s
b
i

k
e

i
r
i
c
i
l
i
k
,

N
i
s
b
i

k
e

i
r
i
c
i
l
i
k
,

10
20
40
60
80
100
i = 10 i = 40
K
n
su K
K
K
q
m
i = 10
i = 40
0 20 40 60 80 100
20 40 60 80
0
20
40
60
71-ci kil. laqli su il doyma msalnn faza keiriciliyi yrilrin
tsiri:
a- neftli layda; b- qazl layda
134

Layn laqli su il doyma msalnn dzgn tyin edilmmsi neft
etiyatnn da dzgn esablanmamasna sbb olur.
Sxur nmunsini laboratoriya raitind tdqiq etdikd vvlc
sxurdan su, yaxud neft knar edilir. Ona gr d laboratoriya raitind v
quyunun tdqiqi nticsind myyn ediln keiricilik msallar arasnda
frq olacaqdr. nki ikinci alda biz sxurun neft, yaxud qaz n faza
keiriciliyini tapm oluruq. Layda laqli suyun faizi ox olduqda bu frq
d oxalr. Qarada qaz-kondensat yatanda layn laboratoriya raitind
taplan keiricilik msal txminn 60 md olduu alda, quyularn tdqiqi
nticsind hesablanan keiricilik msal 7 md- yaxn olmudur. Taplm
keiricilik msallar arasnda bel frqin olmas layn laqli su il
doyumunun yksk olduunu gstrir. Layn laqli su il doyumu eyni
zamanda onun neft verimin d tsir edir. laqli suyun faizi ox olduqda
neft verimi az olur (bu aqda I kitabn V fslinin 19-cu paraqrafnda
danlr).

3. LNM SSTEMNN SXEMLDRLMS

Hidrodinamik esablamalar asanladrmaq mqsdil lay xarakteriz
edn parametrlrin orta qiymtindn istifad edilmli v layn ndsi
quruluu sadldirilmlidir. Bel sadldirmd esablamann nticsi
txmini olacaqdr. Lakin sadlmdn alnan xta lay parametrlrinin
taplma xtasndan az olacaqdr. Daha dqiq esablamalar elektro-
inteqratorda aparmaq olar:
1. Neft yataqlarnn formas ox mxtlif ola bilr. Lakin yatan
formas n kild olursa olsun, onu zolaqvar v dairvi yataqlarla, yaxud
onlarn qar il vz etmk olar.
Aada mxtlif formal yatan dairvi v zolaqvar yataqlarla, yaxud
onlarn qar il vz edilmsi allar verilmidir:
1) ovalvar yataqda oxlarn nisbti;

>
1
3
olduqda, onu dairvi yataqla vz etmk olar (72-ci kil);
2) ovalvar yataqda oxlarn nisbti

>
1
3
olduqda onu zolaqvar

yataqla vz etmk olar (73-c kil). Bel vz etmd zolaqvar yataq drd
trfdn qidalanm olur.

Tcrbd yatan pereklinal isssinin keiricilik msal nisbtn az
olur, ona gr d yata iki trfdn qidalanan zolaqvar yataq kimi qbul
etmk olar.
135

Yata sxemldirdikd: a) mumi neft etiyatlar; b) neftlilik
konturlarnn perimetrlri;. c) layda qazlacaq quyularn mumi say; ) ayr-
ayr quyular crgsind quyularn say v d) r crgy dn neft etiyat
qiqi v sxemldirilmi yataq n
brabr olmaldr.
Son zamanlaradk yatan formasn
sxemldirdikd ancaq oval sasinin dair
sasin brabr olmas raitindn istifad
edilirdi. Lakin elektrointeqratorda aparlan
tdqiqat nticsind oval dair il vz
edrkn, onlarn ancaq salrini brabr
gtrdkd, quyularn qiqi asilat il
esablamadan alnan asilat arasnda byk
frq alnd akar olmudur.
Oval evr il vz edrkn onlarn
parametrlrini brabr gtrdkd is hqiqi
hasilatla hesablamadan alnan hasilat ara-
snda ox az frq alnd akar edilmidir.
Ovaln perimetri evrnin perimetrin
brabr olduqda evrnin daxilindki sah-
nin ovaln sahsindn byk
olaca aydndr.
Onlarn salrinin brabr
olmas n dairnin vzin
alqa, yni ortas xarlm dair
gtrlmlidir.
Ovalvar yataq oxlarnn
nisbti

>
1
3
olduqda v quyular
crgd yerldikd onun
alqavar yataqla vz edilmsinin
sxemi 74-c kild verilmidir.
Ovaln perimetrinin (C) evrnin
uzunluuna brabr olmas n
C = 2R (IV.13)
olmaldr. Halqann sasinin ovaln sasin brabr olmas n aadak
ifaddn istifad etmk olar:
= (

2

3
2
), (IV.14)
a
b

72-ci kil. Oxlar nisbti

>

olduqda ovalvar
yatan sxemldirilmsi
a
b

73-c kil. Oxlar nisbti

<

oduqda ovalvar yatan

sxemldirilmsi
136

burada R
n
xarici evrnin radiusu (bu eyni zamanda sxemldirilmi
yatan neftlilik konturunun radiusu olacaqdr);
R
3
alqann daxili evrsinin radiusudur.
(IV.14) ifadsindn R
3
-n
qiymtini tapa bilrik:

3
=

.
Birinci crgnin radiusu

1
=

v ikinci crgnin radiusu

2
=

olacaqdr;
burada S
1
neftlilik konturu il birinci crg arasndak sa;
S
2
birinci crg il ikinci crg arasndak alqann sasidir.
nc crgnin uzunluu alqann daxili evr uzunluuna brabr
olacaqdr. Bu alda dzxtli quyular crgsini evr klind olan crg il
vz etmi oluruq;
3) yatan oxlarnn nisbti
b
a
1 ~ olduqda, onu brabrsahli dair il
vz etmk olar;
4) bir trfdn qidalanan yata zolaqvar yataqla (77-ci kl baxn)
vz etmk olar;
5) zonal tipli yataqlar evrnin sektoru il vz etmk olar (75-ci
kil).
2. Su basqs rejimind ilyn laylarda tbii qidalanma konturu yer
zrin xr v onun vasitsil yerst sulardan qidalanr. Laya kontur
arxasndan su vurduqda injeksiya quyularnn mrkzlrindn ken xtt
sni qidalanma konturu ola bilr. Qaz basqs rejimind qazn zlly ox
kiik olduundan qidalanma konturunu qaz-neft kontakt qbul etmk olar.
Qidalanma konturunun formas neftlilik konturunun formas il myyn
edilir.
gr lay r trfdn qidalanarsa, onda qidalanma konturunu qbul
edilmi neftlilik konturunun formas kimi qapal (ox allarda evrkilli)
qbul etmk olar. Srt basql rejimlrd qidalanma konturunda tzyiqin
sabit olduunu I fsild qeyd etdik. Layda ikicinsli maye (neft-su, yaxud
neft-qaz) olduqda hasilatn zamandan asl olaraq dyicyi, yni
qrarlam rktin pozulmas al aqqnda da dandq. Bel allarda

74-c kil. Ovalvar yataqda crg
quyular yerldikd onun halqavar
yataqla vz edilmsi
137

mslni sadldirmk mqsdil qrarlamam rkti qrarlam
rktl vz etmk n gtirilmi konturdan istifad edirlr.
Gtirilmi kontur aqqnda bu fslin 4-c
paraqrafnda danlr.
3. Crgd olan quyularn ilnm
mddtini tapmaq n neftlilik konturunun
rkt etmsini yrnmk lazm glir.
Neftmdn geologiyasndan iki, yni daxili v
xarici neftlilik konturlarnn olduu mlumdur
(76-c kil).
stismar zaman daxili neftlilik konturu
quyudibin atdqda quyu sulamaa
balayacaqdr. Xarici neftlilik konturu quyuya
atdqda is, demk olar ki, quyu tamamil
suya keckdir.
Bircinsli layda quyularn tamamil
sulamasn gzlmk mslt grlmr,
nki bel olduqda, daxili crglr su
basqsnn tsiri v onlarn debiti xeyli azalr,
mumi asilatda suyun faizi is oxalr.
Sulam quyular crgsi
istismardan xarldqda daxili
crglrd quyularn asilat artr
v mumi asilatda suyun faizi
azalr.
Lakin yatan oxunda yer-
lmi axrnc quyular crgsinin
istismar mumi asilatda su
faizinin maksimum qiymtin
atana qdr davam etmlidir.
Xarici v daxili neftlilik
konturlar arasndak msaf layn
mailliyindn v onun yatm bu-
candan asldr. stismar zaman
r iki konturun yerini dyim
srti v quyulara atma mddti
mxtlif ola bilr. Hidrodinamik
esablamalarda mslni sad-
ldirmk mqsdil ancaq bir
neftlilik konturundan istifad
edilir. gr lay fqi, su-neft
kontaktnn is onun daban v tavanna normal olduunu qbul etsk,
o
R
3
R
2
R R
1
n

75-ci kil. Zonal tipli
yatan sxemldirilmsi
X
a
r
i
c
i

n
e
f
t
l
i
l
i
k

k
o
n
t
u
r
u
Q

b
u
l

o
l
u
n
m
u

n
e
f
t
l
i
l
i
k

k
o
n
t
u
r
u
D
a
x
i
l
i

n
e
f
t
l
i
l
i
k

k
o
n
t
u
r
u
h
h
n
su
l
l
1

76-c kil. Neftlilik konturunun
sxemldirilmsi
138

kontakt fqi yox, aquli qbul etmi oluruq. Bel olduqda ancaq bir
neftlilik konturu olacaqdr (bu, fiktiv neftlilik konturudur). Layn yatm
buca byk olarsa, fiktiv neftlilik konturundan istifad etdikd xta az
olar. Daxili neftlilik konturu quyudibin atdqdan sonra quyunun
asilatnda suyun faizi artmaa balayacaqdr. Xarici quyular crgsinin
mumi asilatnda suyun faizi myyn qiymt (n
su
) atdqda, min
quyularn istismar dayandrlr.
Quyular dayandrlan momentd su-neft kontaktnn vziyytini
myyn edk. Mslni sadldirmk mqsdil xarici v daxili neftlilik
konturlarnn brabr srtl rkt etdiyini frz edk, bel olduqda su-neft
kontakt mi fqi vziyytd qalacaqdr.
76-c kild min momentd su-neft kontaktnn v neftlilik
konturlarnn vziyyti verilmidir.
Quyu dayandrldqda sulu v neftli isslrin qalnln h
su
v h
n
il
iar edk.
Quyunun asilatnda suyun faizi n
su
olduqda

nisbtini
tapmaq n aadak dsturdan istifad etmk
olar:

=
100

, (VI.15)
burada k
su
layn sulam hisssinin su n faza keiriciliyi;
k
n
neftli issnin neft n faza keiriciliyi;

su
lay raitind suyun zllk msal;

n
lay raitind neftin zllk msaldr.

nisbtini bildikd hesablamada nzr alnan neftlilik konturunun

yerini aadak dsturla tapmaq olar:

1
=

1+

100

, (IV.16)
burada l
1
76-c kild gstrildiyi kimi, su-neft kontaktnn yatan
daban il grm nqtsindn qbul olunmu (fiktiv) neftlilik konturuna
qdr olan msaf;
n
su
quyunun asilatndak suyun faizidir.

nisbtini txminn vaid brabr qbul etsk,

1
=

2
olacaqdr.
4. SU BASQISI REJMLRND LYN NEFT
YATAQLARINDA QUYULARIN YERLDRLMS

Neft yata sasind quyularn smrli yerldirilmsinin ilnm
layisinin sas msllrindn biri olduu qeyd etdik.
139

Yatan ilnm mddti, quyularn debiti, neft etiyatndan tam
istifad edilmsi v ilnmnin iqtisadi effektivliyi sas etibaril quyularn
dzgn yerldirilmsindn asldr.
Quyularn yerldirilmsind qarda iki msl durur: 1) yataa ne
quyu qazlmaldr; 2) min quyular ans qayda il yerldirilmlidir.
vvellr ilnm variantlarn sedikd crglrin v quyularn say
vvlcdn esablamasz qbul edilirdi. Bu msllri idrodinamiki olaraq
iki variantda ll etmk olar:
1. Quyular yataqda el yerldirmk lazmdr ki, layn ilnmsin
minimum vaxt srf olunsun.
2. Verilmi ilnm mddtind lazm olan minimum quyular say v
onlarn yerldirilm qaydas myyn edilsin.
Mslnin birinci variantnn lli daa asandr, nki quyularn saynn
ilnm mddtindn asllq funksiyas trs funksiyadan daa saddir. Ona
gr d ilnm variantlarn sedikd sas olaraq birinci variantdan istifad
edilir.
gr quyularn debiti verilirs, onda qarda qoyulan mslni tk
idrodinamik yolla ll etmk olmaz. Bel allarda ilnm variantlarn
sedikd crglrin v crglrd olan quyularn sayn vvlcdn qbul
etmk lazmdr. Bel alda ancaq crglr arasndak msafni esablamaq
olar.
Bu msllrin idrodinamik sulla ll edilmsi ox mrkkbdir.
Hazrda bunlar ancaq sad ndsi formas olan zolaqvar v dairvi yataqlar
un Y. P. Borisov trfindn aadak rtlr daxilind ll edilmidir:
Neftli lay srt basq rejimi il istismar edilir. Qidalanma konturu rkt
etmir, qidalanma konturunda v quyularn dibind tzyiq sabitdir. Lay v
layda rkt edn maye bircinslidir. Mslnin mdud rtlr daxilind
ll edilmsin baxmayaraq bu suldan ox allarda istifad olunur.
Yataqda nzrd tutulan crglrin sayndan v onlarn i salnma
qaydasndan asl olaraq crglr arasnda msaf v quyularn say
Y.P.Borisov trfindn tklif edilmi sulla aada myyn edilir.
Burada quyularn sm-
rli yerldirilmsini my-
yn edn tnliklrin xa-
rl verilmir. Biz ancaq
min tnliklrin sasnda
qurulmu esablama nomo-
qramlarndan v dstur-
larndan istifad edilmsi
sulunu veririk.


2b
1
2
m
2b
2b
1
2
N

77-ci kil. Bir trfdn qidalanan
zolaqvar yataq
140

Zolaqvar yataq
(77-ci kil)
1. Crglr bir-bir nvb il i salnr. Btn crglrin raiti eyni
olduundan onlarn arasndak msaf (L
i
) v crglrd quyularn say (n)
brabr gtrlr, onda:

, (IV.17)
burada L
N
axrnc crgdn qidalanma konturuna qdr olan msaf;
N-crglrin saydr (crglrin say verilir)
Crglrd quyular arasndak msafni (2) v bundan asl olaraq
quyularn sayn tapmaq n 78-ci kild verilmi nomoqramdan istifad
edilir.
x10
2
5
3
x10
4
x10
x10
x10
6
10 x
-2
10 x
2
R
R
i
i
2
2
- 1
- 1
lg
r
2
2

r
r
r
o
6 5 4 3
r
r
lg
2
L
2
1,5
9
8
7
6
5
4
3
2
1,5
9
8
7
6
5
4
3
2
1,5
9
8
7
6
5
4
3
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
1
2 3
1,5
2
3
4
5
7
9
1,5
2
3
4
5
7
9
1,5
2
3
4
5
7
9
1,5
2
3
4
5
6
7
8
9
1,5
2
3
4
5
6
7
8
9
10
-1
x
10 x

78-ci kil. Quyular arasndak msafni tyin
etmk n nomoqram
141

Nomoqramdan istifad etmk n vvlc lg

kmiyytinin
qiymtini taprq (burada r
q
quyunun radiusudur). lg

oxundan 1
xttini ksn aquli xtt kirik.
Ksim nqtsindn lg

oxuna kilmi paralel xttin

kala xtti
il gr nqtsi axtardmz

kmiyytin uyun olacaqdr. Sonra

quyularn arasndak msafni (2) v quyularn sayn (n) tapmaq olar:
=

2
-dir. Burada B- crgnin uzunluudur.
2. Eyni zamanda iki crg istismar edilir. Bu alda crglrin ams
eyni raitd ilmir. kincidn balam axrncdan vvlki crglr eyni
raitd ilyir, nki min crglr mrldn asl olaraq vvlc ikinci
crg kimi, sonra is birinci crg kimi ilyir.
Lakin birinci il axrnc crglrin i raiti digr crglrdn frqlnir.
Dorudan da birinci crg ancaq birinci mrlnin birinci crgsi kimi
ilyir v bu mrlnin sonunda idn xr.
Axrnc crg axrncdan vvlki v axrnc mrllrd ilyir.
Lakin bu crg digr crglrdn frqli olaraq axrnc mrld tk ilyir.
Knar crglrdn baqa (birinci v axrnc) qalan crglr eyni raitd
ildiyindn onlarn arasndak msaf (L) brabr gtrlr v aadak
dsturla taplr:
=

. (IV.18).
Birinci crg il neftlilik konturu arasndak msaf (L
1
) aadak
dsturla taplr:
L
1
= 1,046 L. (IV.19)
Axrnc v ondan vvlki crglr msaf is aadak dsturla taplr:
L
N
= 0,954 L. (IV.20)
Orta crglrd quyular arasndak msaf (2) yen 78-ci kild
verilmi nomoqram vasitsil yuxarda qeyd etdiyimiz qayda il taplr.
Lakin burada 2 xttindn istifad etmk lazmdr.
Birinci crgd quyular arasndak msafni (2
1
) tapmaq n
aadak dsturdan istifad edilir:
2
1
= 2,26 (IV.21)
Mvafiq olaraq, quyularn say is
n
1
= 0,885 n (IV.22)
dsturu il taplacaqdr. Axrnc crgd quyular arasndak msafni (2
N
)
v onlarn sayn (n
N
) tapmaq n mvafiq olaraq aadak dsturlardan
istifad olunur:
2
N
= 1,472 (IV.23)
142

n
N
= 1,36n (IV.24)
3. Eyni zamanda crg ilyir. Yataqda eyni zamanda crg
ildikd birinci v axrnc qoa crglr qalan crglrl eyni raitd
ilmyckdir, nki birinci crg ancaq birinci mrld, ikinci crg is
bir v ikinci mrllrd ilyckdir.
Axrnc mrldn vvlkind ancaq iki axrnc crg, axrnc
mrld is ancaq axrnc crg ilyckdir.
Qalan crglr btn mrllrd eyni raitd ilyir. kinci v
axrncdan vvlki crglrin i raiti orta crglrin raitindn ox az
frqlnir. Ona gr d min crglri d eyni raitd ilyn orta
crglrin srasna daxil etmk olar.
Orta crglr arasnda msaf (L)
=

+0,12
(IV.25)
dsturu il esablanr.
Birinci crg il neftlilik konturu
arasndak msaf L
1
=1,14 L dsturu
il, axrnc v ondan vvlki crglr
arasndak msaf is
L
N
= 0,93 L (IV.26)
dsturu il esablanr.
Orta crglrd quyular arasnda
msaflr (2) brabr gtrlr v
78-ci kildki nomoqramda 3
xttindn istifad edilrk taplr.
Birinci v axrnc crglrd
quyular arasndak msaf v onlarn
say mvafiq olaraq aadak ds-
turlarla taplr:
2
1
=2,30 n
1
=0,87 n (IV.27)
2
N
= 1,22 n
N
= 1,64 n (IV.28)

Dairvi yataq (79-cu kil)

78-ci v 80-c killrd verilmi nomoqramlarn vasitsil alqavar
quyular crgsinin radiusunu v crglrd quyular arasndak msafni
tapmaq olar.
Burada iki al ola bilr: 1) yatan neft etiyatndan tam istifad
edilmsi n onun mrkzind bir quyu yerldirilmidir; 2) geoloji
sbblr gr yatan mrkzind quyu yerldirilmmidir v axrnc
crgnin radiusu R
N
dir.
R
R
R
R
R
R
R
2
o
n
n
n
n
n
4
n

79-cu kil. Dairvi yataqda
quyular crgsinin yerldirilmsi
143

Birinci alda nomoqramlardan istifad etmk n

, ikinci alda is

nisbtlrindn istifad edilir. Burada R

n
-neftlilik konturunun
radiusu, r
q
-yatan mrkzind yerlmi quyunun radiusudur. Bu, digr
quyularn radiusuna brabr olacaqdr.
Crglrin radiusunu tapmaq n 80-ci kildki nomoqramdan
istifad edilir.
Yatan mrkzind quyu yerldirildikd vvlc R
N
/r
q
nisbtin v N
crgsinin sayna uyun olan yrilrin ksim nqtsini taprq. Hmin
nqtdn
i
oxuna paralel kilmi xttin crglr sayna uyun olan
yrilrl ksim nqtlrindn
i
oxuna perpendikulyar xtlr kirik v bu
oxun zrind olan kaladan istifad edrk
i
; nisbtlrinin uyun
qiymtlrini

=

1

, sonra min nisbt sasn uyun olaraq btn

crglrin radiusunu taprq.


6
7
8
9
10
1 2 3 4 5
0
0,1
0,2
0,3
1,0
0,9
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
10
4
5
6
7
8
10
10
10
10
1 2 3 4 5 6
_ = lg
R
n
2

- lg lg
Rn
r
r
=
i
R
R
n
i
R
r
n
r

80-c kil. Dairvi yataqda quyular
crgsinin radiusunu tyin etmk n
nomoqram
144

kinci alda, yni yatan mrkzind quyu yerldirilmdikd is
vvlc axrnc crg n

nisbtini taprq, sonra is N crgli

yrid
N
nisbtin uyun nqtdn
i
oxuna paralel xtt kirik, sonra
yuxarda olduu kimi min xttin crglr yrisi il grm nqtlrinin
ordinatlarna uyun olaraq (1N1) crglri n
i
nisbtini alrq.
Crglrd quyular arasndak msafni tapmaq n vvlc 80-ci kildki
nomoqramdan
=

(IV.29)
ifadsinin qiymtini taprq. Bu kmiyytin qiymti axrnc crgnin (N)
sayna uyun alnm nqtnin absisin brabr olacaqdr.
Sonra (IV.29) ifadsindn kmki msal -nn

2
v

1
2

2
1
ifadlrinin qiymti esablanr.
Hmin parametrlrin quymtindn v 78-ci kildki nomoqramdan
istifad edrk crglrd quyular arasndak msaflri tapmaq olar.
Nomoqramdan aadak qayda zr istifad edilir. vvlc

crglrin sayndan asl olaraq

2
v

1
2

2
kalalarnda uyun nqtlr
taplr.
Hmin nqtlrdn ken dz xttin

oxu il ksim nqtsindn

lg

oxuna paralel xtt kilir.

Hmin xttin qrafikdki 1 mail xtti il grm nqtsini taprq. Bu
nqtdn

oxuna paralel dz xtt kirik. Sonra eyni zamanda ilyn

crglrin sayndan asl olaraq min xttin 2, yaxud 3 mail xtlri il
grm nqtsindn

oxuna perpendikulyar krk

kalasnda
gtrlm crgd olan quyularn arasndak msafni v bu qayda il
btn crglrd olan quyularn arasndak msafni taprq.
Layda ikicinsli, yni mxtlif zlly olan maye olduqda da
yuxardak sullardan istifad etmk olar.
Hidrodinamik tdqiqat, zllklr frqinin quyularn yerldirilmsi
qaydasna tsir etmdiyini gstrir.
Quyular idrodinamik natamam olduqda quyunun qiqi radiusunun
(r
q
) vzin, onun evrilmi radiusunu (r
e
) gtrmk lazmdr. evrilmi
radiusun qiymti aadak dsturla taplr:

(IV.30)
145

burada Cquyunun idrodinamik natamamln nzr alan msaldr. Bu
msal aqqnda I kitabn VI fslinin 10-cu paraqrafnda
danlr.

5. SRT SU BASQISI REJMND QUYULARIN DEBTNN
HDRODNAMK HESABLANMASI

Birinci kitabn VI fslinin 9-cu paraqrafnda srt su basqs rejimind
zolaqvar v dairvi yataqlarda istismar quyular yerldikd quyudibi
tzyiqi il quyularn asilat arasndak laqni gstrn tnliklrin yazlmas
qaydas verilmidir. Konkret olaraq zolaqvar v dairvi yataqlarda iki v
crg istismar quyular yerldikd mqavimtlr sxemi v esablama
tnliklri d min paraqrafda yazlmdr.
Srt su basqs rejimind quyularn debitini tapmaq n min suldan
istifad edcyik.
Lakin birinci kitabda esablama tnliklri yazldqda lay bircinsli qbul
edilmidir, yni layn btn nqtlrind onun idravlik keiriciliyi

brabr qbul edilmidir.
Birinci kitabda nzrdn keirilmi msllri tkrar etmyrk burada
bzi mstsna msllrin hllini veririk.

Yataq iki trfdn qidalanr

El al ola bilr ki, istismar quyular iki trfdn basq altnda ilsin.
Zolaqvar yataqda tbii olaraq iki trfdn konturarxas suyunun basqs ola
bilr. Dairvi yataqda
kontur daxilindn su
vurduqda xarici al-
qavar yataq iki trfdn
qidalanacaqdr.
Mslni ll et-
mk n esablama
tnliklrini yazdqda adi
suldan istifad etmk
lazmdr. Lakin iki trf-
dn basq olduqda aa-
dak xsusiyytlr n-
zr alnmaldr. ki-
trfli basqda yataq
mayenin rkt istiqamti bir-birinin ksi olan iki zonaya ayrlr.
Hr iki trfdn szlm axn olan hmin zonalarn srhdi daxili
crglrdn biri olacaqdr. Bel crgy axn ayrcs deyilir. Lakin axn
Qidalanma konturu.
Qidalanma konturu.
B
L
L
L
L
1
2
,
,,
,,
1
2
,
,
2o
2o
2o
1
1
2
,,
81-ci kil. ki trfdn qidalanan
zolaqvar yataq
146

ayrcsnn hans crgd olduunu vvlcdn demk olmaz. Zamandan
asl olaraq axn ayrcs z yerini dyidir bilr. el hal ola bilr ki, axn
ayrcs iki daxili crgnin tn ortasndan kesin. Onda hmin crglr
arasnda axn olmayacaqdr.
Axn ayrcsnn vziyytini bilmdikd mslni hll etmk n daxili
crglrdn birini rti olaraq axn ayrcs qbul edirik.
Sonra is esablamann nticsin sasn ans crgnin axn ayrcs
olduunu myyn edirik. Mslnin ll edilmsini aydnladrmaq n
konkret misal gtrk.
crg istismar quyular olan v iki trfdn qidalanan zolaqvar
yataq verilmidir (81-i kil). Orta crgnin axn ayrcs olduunu frz
edk. kl gr yuxar zona n esablama tnliklrini yazaq:

=
1

(
1

+
2

) +

0 =

+
1

+
2

. (IV.31)
Aa zona n

(
1

+
2

) +

0 =

+
2

+
2

(IV.32)
alnacaqdr p;
burada

birinci yuxar crg il qidalanma konturu arasnda

layn tam xarici mqavimti;

birinci aa crg il qidalanma konturu arasnda

layn tam xarici mqavimti;

birinci yuxar crgdki quyularda layn tam

daxili mqavimti;

birinci aa crgdki quyularda layn tam daxili

mqavimti;

birinci yuxar crg il orta crg arasnda layn tam

xarici mqavimti;

birinci aa crg il orta crg arasnda layn tam

xarici mqavimti,

2
=

orta crgdki quyularda layn tam daxili

mqavimtidir.
147

p
q
quyudibi tzyiqi btn crglrd brabr gtrlb.

,
1

,
2
uyun olaraq yuxar, aa v orta crglrdki quyularn
mumi debitidir:

2
=
2

+
2

(IV.31,32) tnliklr sistemini ll etdikd
2

v
2

qiymtlri msbt
alnarsa, axn ayrcs olan crgnin dzgn gtrldy mlum olacaqdr.
Onlardan birinin qiymti mnfi alnarsa, bu, axn ayrcsnn dzgn
seilmdiyini gstrir. Bel alda baqa crgni axn ayrrcs gtrmk
lazmdr.
2

-nin qiymti mnfi lnarsa, ikinci df esablama aparmaq n

min crg birinci yuxar crg qbul edilmlidir,
2

-nin qiymti mnfi

alndqda is min crg birinci aa crg qbul edilmlidir.
Quyularn yol veriln minimum dib tzyiqi v maksimum debit verilir.
Quyularn debitini esabladqda vvlcdn dib tzyiqlri mlum
olmaldr. Dib tzyiqinin minimum qiymti geoloji-texniki rtlr sasn
myyn edilir. mumiyytl, btn crglrd dib tzyiqlri brabr
gtrlr. Lakin el allar olur ki, bzi mlaizlr gr dib tzyiqindn
lav quyunun debiti d mdudladrlr (lay tkil edn sxurlarn
dalmas v quyuya qumun glmsi v i. a.), ancaq quyularn debiti
verilrs, esablama tnliklri vasitsil dib tzyiqlrini tapmaq olar. Eyni
zamanda iki mdudladrc rt, yni minimum dib tzyiqi v yol veriln
maksimum debit verildikd mslnin ll edilmsi mrkkblir v
aaqdak qayda il hll edilir.
vvlc minimal dib tzyiqlrind quyularn debiti esablanr.
Qidalanma konturuna yaxnladqda quyularn debitinin artaca aydndr.
Hesablama nticsind debiti maksimal debitdn ox olan quyular crgsi
akara xr.
kinci df esablama apardqda min crglrd debiti eyni v
maksimal yol veriln debit brabr gtrrk sonrak crglrin debitini
taprq.
Sonrak crglrd debiti maksimal debitdn ox olan crg olarsa, yen
min crgnin debitini yol veriln maksimal debit brabr qbul edib,
qalan quyularn debitini taprq.
Bellikl, yol veriln maksimal debit v minimal dib tzyiqi il ilyn
quyular crgsini myyn edirik. Sonra esablama tnliklrinin vasitsil
yol veriln maksimal debitl ilyn quyularn dib tzyiqini taprq.

Layda ikicinsli maye axr

Su, yaxud qaz basqs rejimlrind neftlilik konturu rkt etdiyindn
layn sulu (qazl) isssinin zamandan asl olaraq genilncyi, neftlilik
sasinin is kiilcyi aydndr. Demli, ilk neftlilik konturunun daxilind
148

zlly ox olan maye (neft) tdricn zlly az olan su il (qazla) vz
edilckdir.
Digr trfdn neftlilik konturu yerini dyidiyi zaman su (qaz) nefti
tamamil sxdra bilmir, yni neft yatann sulam (qazlam)
isssind qalq neft olur; bu issy keid zonas deyilir.
Bellikl, keid zonasnda layn su (qaz) n keiriciliyi (yni, faza
keiriciliyi) onun mumi keiriciliyindn az olaca aydndr.
Demli, keid zonasnda layn fiziki xasssindn asl olan mqavimti
artacaqdr.
Yuxarda qeyd etdi-
yimiz mqavimtlrin t-
siri eyni drcd olarsa,
mumi mqavimt dyi-
myck v rkt
qrarlam olacaqdr.
ks alda is, hrkt
qrarlamam olacaq v
mslnin idrodinamiki
lli mrkkblckdir.
Bu msllri konkret
olaraq zolaqvar v dai-
rvi yataqlar n ll
edk.
Zolaqvar yataq

Mslni ll etmk n zolaqvar yataqda ancaq bir crg quyular
gtrrk (82-ci kil). Layda bir ne quyular crgsi yerlmi olarsa,
ancaq xarici crg il neftlilik konturu arasndak mqavimt dyickdir.
Ona gr d bir crg quyular n mslni ll etdikdn sonra oxcrgli
lay n d mslni ll etmk olar. Burada yata zonaya blmk olar:
I zona qidalanma konturu il ilk neftlilik konturu arasndak zonadr.
Bu zonada mayenin v lay tkil edn sxurlarn fiziki xasslrindn v
layn ndsi quruluundan asl olan mqavimt dyimyckdir.
II zona ilk v cari neftlilik konturlar arasndak zonadr. Bu zonada
rkt edn maye su olacaqdr. Lakin bu zonada qalq neft olduundan
layn su n faza keiriciliyi I zonann keiriciliyindn frqli olacaqdr
(faza keiriciliyinin layn su il doyma msalndan asl olduu mlumdur)

Cari neftlilik konturunda layn su il doyma msal onun ilk su il
doyma msalna, yni laqli su il doyma msalna brabrdir. lk neftlilik
konturunda is layn su il doyma msalnn I zonann su il doyma msalna
brabr olaca akardr. Bellikl, II zonada layn btn nqtlrind su
n faza keiriciliyinin eyni olmamas aydndr. Neftlilik konturunun irli
rkt etmsindn asl olaraq, II zonann ixtiyari nqtsind su il doyma
qidalanma konturu
Gtirilmi qidalanma konturu
lk neftlilik konturu
Cari neftlilik konturu

su
I zona
II zona
III zona

k
su
su su
k
k
,
,
n n ,
2o
P
k
L
L
L
k
k
n
,
L

82-ci kil. kicinsli mayesi olan
zolaqvar yataq
149

msal v bundan asl olaraq faza keiriciliyi dyick v bellikl,
mslnin dqiq ll edilmsi tinlckdir.
Keid zonasnda faza keiriciliyi bir ox amillrdn asldr. Bu msl
laboratoriya tcrblrind l kifayt qdr yrnilmmidir (bu aqda I
kitabn V fslin baxn).
Mslni sadldirmk n keid zonasnn btn nqtlrind layn
neft v su il doyma msalnn eyni olduunu, bununla da layn min
zonada su n faza keiricilik msalnn eyni olduunu qbul etmi oluruq.
Digr trfdn keid zonasnda layn neft n keiricilik msalnn sfra
brabr, yni min zonada neftin rktsiz olduunu qbul edirik.
III zonacari neftlilik konturu il quyular crgsi arasndak zonadr.
Bu zonada layn neftl doyma msal dyimmi qalr. Ona gr d layn
neft n faza keiriciliyi btn zonada dyimmi qalr.
ndi yuxarda qeyd etdiyimiz zonalarda axna rast gln tam xarici
mqavimtlrin ifadsini yazaq.
I zonann tam xarici mqavimti:

II zonann tam xarici mqavimti:

.
III zonann tam xarici mqavimti:

.
Buradak iarlrin mnas 82-ci kildn mlumdur.
Neftlilik konturu rkt etdiyin gr L kmiyyti dyin olacaqdr.
Bununla laqdar olaraq I v II zonalarn mqavimti d dyin olacaqdr.
zonann tam mqavimtlrinin cmi:

=
1

) +

)

+

(IV.33)
olacaqdr.
Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, mxtlif zonalar n layn faza
keiriciliyi k
su
,

dyimyn kmiyyt kimi qbul olunur.

Myyn sbblr gr k
su
k
n
ola bilr. Bunlarn ansnn ox, yaxud
az olmas konkret olaraq gtrlm neft yatann xasslrindn asldr.
El allar ola bilr ki, k
su
=k
n
olsun.
kinci zonada qalq neft olduundan orada layn su n keiriciliyi
nisbt azalr. Bu, sasn ikinci zonada layn qalq neft il doyma
msalndan asldr. Qalq neftdn asl olaraq layn su n faza keiriciliyi
bir ne df azala bilr. Bel olduqda k
su
'<k
n
olacan etimal etmk olar.
150

Digr trfdn bir ox allarda
su
<
n
olduu mlumdur. Demli, el
ola bilr ki,

olsun; bu

(23) olduqda etimal oluna bilr (I

kitabn VI fslinin 9-cu paraqrafnn sonuna baxn).
Bu alda (IV.33) dsturu aadak kli alacaqdr:

=
1

) +

(IV.34)
K
su
=k
n
=k olarsa

) +

(IV.35)
alnacaqdr.
(IV.34,35) dsturlarna daxil olan kmiyytlrin ams sabit
olduundan, tam mqavimtin d () sabit olaca aydndr. Demli,

(23) olduqda, rkt qrarlam olacaqdr. Bel alda esablama

tnliyini yazarkn qidalanma konturu il quyular crgsi arasnda tam
mqavimti tapmaq n (IV.34) dsturundan istifad edirik.
gr yataqda bircinsli maye (neft) olarsa, (IV.34) dsturunda
e
-nin
qiymtin ekvivalent olan mqavimti aadak ifad il vermk olar.

. (IV.36)
(IV.34,36) dsturlarnda
e
-lrin brabr olmas n

) +

olmaldr.
Demli, layda ikicinsli mayeni bircinsli maye (neft) il vz etmk n
quyular crgsi il qidalanma konturu arasndak msaf L
k
olmaldr.
Hmin qidalanma konturuna gtirilmi qidalanma konturu deyilir (82-ci
kl baxn). Gtirilmi qidalanma konturundak tzyiq qiqi qidalanma
konturundak tzyiq brabr gtrlmlidir.
Qeyd etmk lazmdr ki, L
k
<L
k
olacaqdr, nki gtirilmi konturdan
istifad etdiyimiz zaman zlluy az olan mayeni (suyu) zlly ox olan
maye (neft) il vz edirik. Bununla da mayenin xasssindn asl olan
mqavimti artrm oluruq. Bu alda tam xarici mqavimtin (
e
) qiymtini
dyimmk n layn hndsi quruluundan asl olan mqavimt
azaldlmaldr.

>23, yni

olduqda, hrkt qrarlamam olacaq v

bununla da esablama tnliklri mrkkblckdir.
Mslni sadldirmk mqsdil quyularn orta debitindn istifad
edcyik. Orta debitdn istifad etmkl qrarlamam rktlri
qrarlam rktlr evirmi oluruq.
151

lk neftlilik konturu quyular crgsin atdqda laydan xarlan neftin
mumi cmini aadak ifaddn tapmaq olar:
Q=L
n
Bhm (1i)
B
(IV.38)
burada (1i)
b
vaid cmli msamlrdn sxdrlan neftin cmi
(1i)
b
=1i i
n
;

B
layn neftverm msal;
i layn laqli su il doyma msal;
i
n
II zonada layn qalq neftl doyma msaldr.
lk neftlilik konturu quyular crgsin atdqda, srf olunan zaman T il
iar edk. T zamannda quyularn orta debitini aadak ifaddn tapmaq
olar:
Mayenin qiqi rkt srti
=

(1)

, (IV.39)
buradan
=

(1)

. (IV.40)
Xarici mqavimt srf olunan tzyiqlr frqini (IV.33) dsturuna
sasn aadak ifad il vermk olar:

) + , (IV.41)
burada Q quyularn mumi cari debitidir.
Quyularn mumi cari debiti, eyni zamanda axnn en ksik sasindn
ken mayenin gndlik srfin brabr olacaqdr; yni:
Q = vBh, (IV.42)
burada szlm srti;
Bquyular crgsinin uzunluu;
h layn qalnldr.
=

(1)

(IV.43)
olacaqdr.
(IV.42,43) ifadlrin sasn
= (1 )

(IV.44)
yazmaq olar.
Q-nn bu qiymtini (IV.41) ifadsind yerin yazaq:

(1 )

) +

. (IV.45)
Bu tnlikd t-nin qiymti 0 il T arasnda, L-in qiymti is L
H
il 0
arasnda dyiir. Srd rtlrin gr (IV.45) tnliyinin inteqraln alaq:
152

0
=
(1)

0

+

) + ,(IV.46)
buradan
=
(1)

2
)

2
2
+

2
2
(IV.47)
(IV.40) ifadsindn T-nin qiymtini (IV.47) ifadsind yerin yazsaq v
sadldirsk aadak dsturu alarq:

+ 1 (IV.48)
k
su
= k
n
= k olarsa, onda

) +

+ 1 (IV.49)
gr k
su
= k
n
= k
su
= k olarsa, dstur daha da sadlr:

2
+

2
(IV.50)
Nhayt (IV.48) ifadsind

olarsa,

=
1

) +

olacaqdr.
Bel olduqda tam xarici mqavimtin (IV.34) dsturundak ifady,
quyularn orta asilatnn is cari asilata brabr (Q=) olaca aydndr.
Quyular crgsindn gtirilmi kontura qdr olan msaf (IV.48),
(IV.49), (IV.50) dsturlarnda orta mtrizlrin irisindki ifadlr
brabr olacaqdr, yni:

) +

+ 1 . (IV.51)
k
su
= k
H
= k olarsa,

) +

+ 1 ; (IV.52)
k
su
= k
H
= k
su
olarsa

2
+

2
. (IV.52)
Burada gtirilmi konturdan istifad etdikd ikicinsli mayeni bircinsli
orta hasilatdan maye il (neftl) vz etmkdn lav istifad edilir. lk alda
orta asilat qiqi asilatdan ox olacaqdr. El moment olacaqdr ki, onlar
bir-birin brabr, sonra is qiqi asilat orta asilatdan ox olmaa ba-
153

layacaqdr. Quyularn orta asilatn esablamaq n (IV.48) dsturundan,
cari momentd qiqi asilat esablamaq n is (IV.41) dsturundan isti-
fad edilir. Lakin (IV.41) dsturunda L
H
msafsi cari neftlilik konturuna
qdr olan msaf qbul edilmlidir.

Yuxardak msllri ll etdikd
layda bir crg quyular yerldiyi
nzrd tutulmudu. Layda quyular
crgsinin say ox olduqda ilnm
mrlsindn asl olaraq yuxardak
dsturlarda L
k
-nn ifadsi dyickdir.
Birinci quyular crgsi suladqdan
sonra yuxardak dsturlarda L
k
vzin
L
k
+L
n
, ikinci crg suladqdan sonra L
k

+ L
n
+ L
1
v i. a. olmaldr (burada L
1

msafsi birinci crg il ikinci crg
arasndak msafdir).
Demli, yuxardak dsturlarda L
k

ilyn xarici crg il qidalanma kon-
turu arasndak msaf olmaldr.

Dirvi yataq (83-c kil)

Burada da mslnin ll edilmsi zolaqvar yataqda olduu kimidir.
Dairvi yataqda zonalarn ayrlqda tam mqavimtlri bel ifad
olunacaqdr:

2
;

2
;

1
2
.
arlr 87-ci kildn aydndr.
Zonalarn birlikd tam mqavimti is

1
2

1
(IV.53)
olacaqdr. Burada

23, yni

olduqda,
Q
id
a
la
n
m
a
k
o
n
tu
r
u
Gtirilimi q
i
d
a
l
a
n
m
a
k
o
n
t
u
r
u
neftlilik konturu
C
a
ri n
e
ftlilik
k
o
n
tu
ru
lk
I
zona
R
R
R
R
R
k
k
,
I
I
z
o
n
a
I
I
I
z
o
n
a
2
o
1
n

83-c kil. kicinsli mayesi
olan dairvi yataq
154

1
2

1
. (IV.54)
p
e
= const olduundan rkt qrarlam olacaqdr.
k
su
= k
n
= k olduqda is

1
2

1
(IV.55)
olacaqdr.

23 al n gtirilmi qidalanma konturunun radiusunu

tapaq:

1
2
=

1
2

1
;
buradan

(IV.56)
olacaqdr.
k
H
= k
su
= k olduqda

(IV.57)
olacaqdr.

> 23, yni

olduqda hrkt qrarlamam olduundan

zolaqvar yataqda ttbiq ediln qayda il quyularn orta debitindn istifad
edrk mslni hll etmk olar. Neftlilik konturu quyular crgsin
atdqda T zaman keck v laydan xarlan mumi neft hasilat
= (

2

1
2
)(1 )

; (IV.58)
quyularn orta hasilat is
=

2

1
2
(1)

(IV.59)
olacaqdr. Buradan
=

2

1
2
(1)

(IV.60)
(IV.53) dsturuna sasn xarici mqavimt srf olunan tzyiqlr frqi

1
(IV.61)
olacaqdr: burada Q quyularn mumi cari debitidir;
Q = v 2 R h (IV.62)
Mayenin hqiqi hrkt srti =

(1)

olduundan
155

= 2(1 )

(IV.63)
olacaqdr.
(IV.61) ifadsind Q qiymtini yerin yazaq:

(1 )

(IV.64)
(IV.64) tnliyini
1) R = R
n
t = 0
2) R = R
1
t = T
srhd rtlri daxilind inteqrallayaq:
=
(1)

1
2

1
2
1
+

1
1

1
2

2

1
2

2

1
2
2
. (IV.65)
(IV.60) ifadsindn T qiymtini (IV.65) dsturunda yerin yazaq:

=

2

1
2

1
2
1
+

1
1

1
2

2

1
2
. (IV.66)
(IV.69) dsturuna sasn gtirilmi konturun radiusunu

1
2

1
2
1
+ +

1
1

1
2

2

1
2
(IV.67)

ifadsindn tapmaq olar.
k
su
= k
n
= k, yaxud k
su
= k
su
= k
n
= k olduqda (IV.67) dsturu nisbtn
sadlckdir.
(IV.67) dsturunda

olarsa, yuxarda xardmz (IV.56)

dsturunu alarq.
Layda quyular crgsinin say birdn ox olduqda, ilyn xarici
quyular crgsi il qidalanma konturu arasndak tam mqavimti tapmaq
n (IV.66) dsturundan, gtirilmi qidalanma konturunun radiusunu
tapmaq n is (IV.67) dsturundan istifad etmk olar. Lakin (IV.66, 67)
dsturlarndak R
n
esablama aparlan ilnm mrlsind sulaaraq idn
xm quyular crgsinin radiusu olacaqdr. Bellikl, birinci quyular
crgsi sulaaraq idn xdqdan sonra (IV.66, 67) dsturlarnda ilk neftlilik
156

konturu radiusunun (R
n
) vzin birinci quyular crgsinin radiusunu, ikinci
crg suladqdan sonra is ikinci crgnin radiusunu yazmaq lazmdr.
Cari momentd qidalanma konturu il xarici quyular crgsi arasndak
sad tam mqavimti esablamaq n (IV.53) dsturundan istifad
etmk olar. Lakin (IV.53) dsturundak R
n
cari neftlilik konturunun radiusu
olacaqdr.

6. ELASTK SU BASQISI REJIMND HDRODNAMK
HESABLAMALAR

Lay elastik su basqs rejimi il istismar edildikd, quyularn say v
onlarn yerldirilmsi qaydas srt su basqs rejimind olduu kimi
myyn edilir. Verilmi dib tzyiqlrind quyularn debitinin, yaxud
verilmi asilatda dib tzyiqlrinin dyimsi xarakterinin myyn edilmsi
srt su basqs rejimindkindn frqlnir.
Bellikl, elastik su basqs rejimind idrodinamik esablamada
qarda lav olaraq iki msl qoyula bilr:
1) dib tzyiqi verildikd quyularn asilatnn taplmas;
2) quyularn asilat verildikd dib tzyiqinin taplmas.
Birinci mslni ll edrkn dib tzyiqi v bundan asl olan tzyiqlr
frqi sabit gtrlr. kinci msl iki al n ll oluna bilr: 1) quyular
sabit debitl istismar edilir; 2) quyular dyin debitl istismar edilir, lakin
debitin dyim xarakteri vvlcdn verilir.
Neft yataqlarnn smrli ilnm layisi verildikd elastik su basqs
rejimind n ox rast gln msl verilmi sabit quyudibi tzyiqlrind
zamandan asl olaraq yataqdan xarlan gndlik neft asilatnn dyimsi
dinamikasnn myyn edilmsidir; ona gr bu paraqrafda ancaq min
msl nzrdn keirilir.
mumiyytl, laylar sas etibaril elastik rejimin birinci fazasnda
istismar edilir. Ona gr d burada veriln idrodinamik esablamalar
elastik v elastik-qravitasiya su basqs rejimlrinin birinci fazasna aiddir.
Qeyd etmk lazmdr ki, ox allarda ancaq layn sulu isssinin elastik
xasslri nzr alnr. Neftlilik konturunun daxilind is (onun cmi
nisbtn kiik olduundan) min xasslr nzr alnmr. Bu, mslnin
sadldirilmsin imkan verir.
Elastik su basqs rejimind szlm axnnn qrarlamam olmasnn
sbblri bu kitabda (I fsil 4) iza edilmidir. Bunu iza etmk n 20-ci
kild quyu sabit dib tzyiqind ani olaraq i salndqda lay zr tzyiqin
zamandan asl olaraq paylanmas qrafiki verilmidir. Sad olmaq n
qrafikd dairvi yataqda ancaq tdricn genilnn bir ycanlanma zonas
gtrlmdr.
157

stismar zaman quyudibi tzyiqini bir pill dyidirdikd (misal n
azaltdqda) yeni hycanlanma zonas yaranacaqdr. Bellikl, ilk df
yaranm hycanlanma zonas layn konturuna atmam yeni
hycanlanma zonas genilmy balayacaqdr. Quyunun debitini pill il
dyidirdikd yen tz hycanlanma zonas yaranacaqdr. Onu da qeyd
etmk lazmdr ki, yeni yaranan ycanlanma zndn vvl yaranm
hycanlanma il qarlql tsird olacaqdr.
Layda ilyn quyularn say ox olduqda v onlar mxtlif istismar
raitind v zamanda i salndqda bir-birin tsir edn ycanlanma
zonalarnn say oxalacaqdr.
I kitabda (VI fsil 7) sxlan mayenin elastik msamli mitd
qrarlam birll v yast-radial szlm axnlar nzrdn keirilmidir.
Hmin szlm axnlarn iza edn tnliklri xardqda txmini
suldan, yni qrarlam rktlrin ardcl olaraq dyidirilmsi
sulundan istifad edilmidir.
xarlan tnliklr ancaq quyularn debiti, yaxud dib tzyiqlri sabit
olduqda sad kl dr.
Layda ilyn quyularn say vaiddn ox olduqda yuxarda qeyd
etdiyimiz kimi eyni zamanda tsir edn hycanlanma zonalarnn say
oxalacaqdr ki, bu da mslnin llini tinldirir.
Bel alda mslni ll etmk n ardcl olaraq qrarlam
rktlrin dyidirilmsi sulunun ttbiq edilmsi effektliliyi azalr, alnan
tnliklr is ox mrkkb v az dqiq olur.
Y.P.Borisov qrarlamam rktlri iza edn dqiq tnliklri
sadldirrk txmini esablama dsturlar almdr. Lakin alnan
sadlmi dsturlarn dqiqliyi kifayt qdr yksk olur. Misal n
aada veriln (IV.68) dsturunun xtas n pis alda 1 %-dn ox olmur.
stniln t zamanna uyun momentd verilmi sabit tzyiqlr frqind
qalereyann debitinin taplmas n Y.P.Borisov aadak sadlmi
txmini dsturu vermidir:

=
1

(
+1
+
1
2

)( )[( 1)] +
2
=0

+(2
1

2
) (IV.68)
burada

gtrlm momentd ilyn quyular crgsini fiktiv

qalereya il vz etdikd, layn ndsi quruluundan asl
olan daxili mqavimti nzr alan lsz parametrdir.
Bunu qsa olaraq ekvivalent mqavimt adlandraq;
t lsz zaman: dairvi yataq olduqda =
2

2
; zolaqvar
yataq olduqda =
4

2
;
158

i = 0, 1, 2, 3, .... (n2);
, lsz tzyiqlr frqidir. Bu funksiyalar tapmaq
n Y.P.Borisov trfindn hesablanm 17-ci cdvldn istifad olunur.

17-ci cdvl

)
'
(

) '(

)
0,3
0,5
0,7
1,0
2,0
3,0
4,0
5,0
6,0
7,0
8,0
9,0
10,0
15,0
20,0
0,294
0,382
0,455
0,549
0,7938
0,9862
1,1446
1,2790
1,3967
1,5007
1,5928
1,6788
1,7563
2,0730
2,3101
0,150
0,1971
0,2747
0,2922
0,4333
0,5184
0,5792
0,6248
0,6601
0,6887
0,7131
0,7320
0,7491
0,8072
0,8416
25
30
40
50
60
70
80
90
100
150
200
300
400
500
-
2,5006
2,6597
2,9166
3,1199
3,2886
3,4325
3,5578
3,6692
3,7695
4,1586
4,6450
4,8332
5,1162
5,3361
-
0,8646
0,8820
0,9043
0,9190
0,9293
0,9372
0,9435
0,9496
0,9625
0,9655
0,9728
0,9806
0,9847
0,9873
-

(IV.68) dsturundan istifad etmk n Q-nn birinci iki (Q
0
v Q
1
)
qiymti mlum olmaldr. Bunlar aadak dsturlarla tapmaq olar:
t = 0 momentind

0
=
2

0

0
(IV.69)
lk momentd qalereyaya yaxn salrdn szlm olduundan, min
dsturu yazarkn tzyiqlr frqinin ancaq daxili mqavimtlr srf olduu
qbul edilir.
t = t
1
v t = t
2
momentlrind Q
1
v Q
2
-ni tapmaq n mumi (IV.68)
dsturundan istifad edilir v hmin dstur xeyli sadlir:

1
=
1
2

1
+

1

0
(IV.70)
v

2
=
1
2

2
(2
1

0
)2 . (IV.71)
Yuxardak dsturlarda sadldirm xatirin +(t) = (t) v
Q
1
= Q
0
qbul edilmidir.
Q
0
-n (IV.69) dsturu il taplm qiymti ox dqiq deyil, lakin
zamann dyim addmn kiik gtrdkd, (IV.70) dsturunda kvadrat
159

mtrizdki ikinci hdd birinci hddn bir ne df az olacaq, ona gr d
Q
1
qiymtinin taplmasnda Q
0
-n tsiri ox olmayacaqdr. Baqa
momentlrd, Q
2
, Q
3
, Q
4
v c-in qiymtlrini tapdqda Q
0
-n tsiri daha ox
azalacaqdr.
Tklif ediln sulda hesablamalarn sayn azaltmaq n balancda
bir ne nqtd zamann dyim addm kiik, sonra is byk gtrlr.
Bel halda hesablamann dqiqliyini artrmaq n byk addmlarda debiti
hesabladqda, Q
1
-in ikik addmlarda hesablanm qiymtindn istifad
edrk, (IV.70) dsturu vasitsil byk addma gr Q
0
-n qiymtini
taprq:

0
=
1

1

1
2

1
+ . (IV.72)
Sonrak esablamalar (IV.71) v (IV.68) dsturlarnn vasitsil
aparlr.
(IV.6872) dsturlarndak ekvivalent mqavimt (R
ek
) aadak
qayda il taplr:
1) layda ancaq birinci quyular crgsi ilyrs

1
=

1
(IV.73)
burada

1
=

1

birinci crgd quyulara yaxn zonada layn

ndsi quruluundan asl olan xsusi daxili
mqavimt;
R
1
birinci quyular crgsinin radiusudur.
2) layda eyni zamanda birinci v ikinci quyular crgsi istismar
edildikd

2
=
1
1

1
+
1

2
+

2
(IV.74)
burada

2
=

2

ikinci crgd quyulara yaxn zonada layn ndsi

quruluundan asl olan xsusi daxili mqavimt;

2
=
2

2
birinci v ikinci crglr arasnda layn ndsi
quruluundan asl olan xsusi xarici mqavimt;
R
2
ikinci crgnin radiusudur.
3) layda eyni zamanda birinci, ikinci v nc quyular crgsi istismar
edildikd

3
=
1
1

1
+
1

2
+

2,3

(IV.75)

burada

2,3
nc v ikinci crglri qalereya il vz etdikd
ekvivalent mqavimt;
160

3
=

3

nc crgd quyulara yaxn zonada xsusi

daxili mqavimt;

3
=
3

2
ikinci v drdnc crglr arasnda xsusi xarici
mqavimt;
R
3
nc crgnin radiusudur.
(IV.75) dsturunda

2,3
=
1
1

2
+
1

3
+

3
. (IV.76)
Birinci crgd quyular idn xdqdan sonra drdnc crg i
dckdir. Bel olduqda ekvivalent mqavimti tapmaq n (IV.75)
dsturundan istifad edilckdir, lakin iarlrin indekslrinin zrin vaid
lav edilmlidir. Quyular crgsi istismara iki-iki daxil olduqda ekvivalent
mqavimti tapmaq n (IV.74) dsturundan istifad edil bilr.
Quyudibi tzyiqlri btn crglrd brabr olduqda ekvivalent
mqavimtin taplmas n yuxarda veriln dsturlar dzgndr. ks
alda ekvivalent mqavimtin taplmas mrkkblir v bununla laqdar
olaraq (IV.68) dsturundan istifad edilmsi tin olur.
Mxtlif momentlrd quyularn mumi asilatn (Q) esabladqdan
sonra ayr-ayr crglrd quyularn asilatn aadak qayda il
esablamaq olar:
1) eyni zamanda quyular crgsi ildikd birinci
crgdki quyularn asilat

1
=

1
; (IV.77)
2) ikinci v nc crgdki quyularn asilat

2
+
3
=

2
+

2,3
; (IV.78)
3) ikinci crgdki quyularn asilat

2
= (
2
+
3
)

2,3

2
; (IV.79)
4) nc crgdki quyularn asilat

3
= (
2
+
3
)

2,3

3
+

3
(IV.80)
olacaqdr. Hesablamann dzgn olmasn yoxlamaq n aadak rtdn
istifad olunur:
Q = Q
1
+ Q
2
+ Q
3
.
lk momentd quyularda dib tzyiqini sabit gtrdkd quyularn debiti
ox byk olacaq, sonra is kskin azalacaqdr.
161

Real ilnm sistemini bel layilndirmk olmaz. Bel allarda
qarq rtlrdn istifad edilir. Misal n ilnmnin ilk dvrnd asilat
sabit, ikinci dvrnd is tzyiqlr frqi sabit gtrlr.
Dvrlrin mddti ilnm variantlarnn texniki-iqtisadi gstricilrinin
mqayissi sasnda myyn edilir. Bellikl, birinci dvrd
Q
0
= Q
1
= Q
2
=...= Q
n
(IV.81)
olur. Bu rtdn istifad edrk, (IV.68) dsturunu aadak kild yazmaq
olar:

=
4

+
. (IV.82)
Bu dsturun vasitsil birinci dvrn sonunda tzyiqlr frqinin
qiymtini tapmaq olar.
kinci dvrd mxtlif momentlrd debiti tapmaq n (IV.68)
dsturundan istifad edilir.
Aadak allarda quyularn amsn ekvivalent qalereya il vz
edrk, mslni ll etmk olmaz:
1) layda istismar quyularndan uzaqda, lav olaraq injeksiya quyular
da yerlmidir.
Bel alda quyularn debiti v laya vurulacaq suyun miqdar ayrlqda
taplmaldr. (Bu msl IV fslin 7-ci paraqrafnda nzrdn keirilir);
2) bir layda bir-birin yaxn olan bir ne neft yata istismar olunur.
Bel alda mslni ll etmk n ilk tnliklrin say eyni zamanda
istismar ediln yataqlarn sayna brabr olacaqdr. Ona gr d mslnin
lli mrkkblckdir.
Yuxardak esablamalarda layn pyezokeiriciliyindn () istifad
edildi. Layn pyezokeiriciliyi, qrarlamam rktd tzyiqin yaylma
tezliyini xarakteriz edn parametrdir. mumiyytl, elastik szlm
nzriyysind msalnn v layn digr parametrlrinin sabit olduu qbul
edilir. Lakin A.P.Krlov v Q..Barenblatt tzyiqin aa dmsindn,
yaxud brpa olunmasndan asl olaraq layn pyezokeiriciliyinin mxtlif
olduunu gstrmilr. Tzyiq aa ddkd pyezokeiricilik msalnn
qiymti ox, brpa olunduqda is az olacaqdr.
Bunu aadak sbblrl iza etmk olar. Lay tzyiqi azaldqda, da
tzyiqinin tsiri altnda layn tavannn az da olsa bir qdr aa encyi v
bunun nticsind msamlrin cminin kiilcyi aqqnda yuxarda
dandq.
Layda tzyiq artaraq brpa olduqdan sonra is tavan nisbtn az
qalxacaq, yni vvlki vziyytin atmayacaqdr. Demli, layda ilk lay
tzyiqini brpa etdikd, lay msamlrinin ilk cmi brpa olunmayacaqdr.
Yuxarda deyilnlri nzr alsaq, bel rejimlr elastik deyil, elastik-plastik
rejim demk lazmdr.
162

Yuxardak lamti xsusn quyular qrarlamam rejimd tdqiq
edildikd nzr almaq lazmdr.

7. LAYA SU VURULDUQDA HDRODNAMK
HESABLAMALAR

Laya su vurulmaqla ilnm sisteminin layisi verildikd lav olaraq
aadaklar myyn etmk lazm glir:
1. njeksiya quyularnn yerldirilmsi.
2. Laya vurulacaq suyun miqdar.
3. njeksiya quyularnn dib tzyiqi.
4. njeksiya quyularnn say.

Kontur arxasndan sulamada idrodinamik esablamalar

1. Kontur arxasndan sulamada injeksiya quyularnn crgsi neftlilik
konturundan myyn msafd olmaldr. Hmin msafni myyn
etdikd aadak amillr nzr alnmaldr:
a) xarici neftlilik konturu vziyytinin tyin edilmsinin dqiqliyi v
layn yatm buca. Neftlilik konturunun vziyyti daa doru myyn
edildikd v layn yatm daa dik olarsa, injeksiya quyularnn crgsini
neftlilik konturuna daa yaxn yerldirmk olar. ks alda qazlm
injeksiya quyular svn neftlilik konturunun daxilind ola bilr;
b) injeksiya quyular arasnda etimal olunan msaf. Quyular arasnda
msaf ox gtrldkd, neftlilik konturu il injeksiya quyular arasndak
msafni d ox gtrmk lazmdr. Msafnin ox gtrlmsi neftlilik
konturunun daa mntzm rkt etmsinin v quyularn vaxtndan tez
sulamasnn (su dilinin ml glmsinin) qarsn alr. Bunu nzr alaraq
injeksiya quyularnn crgsi daxili neftlilik konturundan n az
msafsind olmaldr;
c) xarici v daxili neftlilik konturlar arasndak msaf. Bu msaf
ox olduqda injeksiya quyular il istismar quyular arasndak msaf d
ox v ayr-ayr injeksiya v istismar quyularnn bir-birin qarlql tsiri
zif olacaqdr. Bunu nzr alaraq daxili v xarici neftlilik konturlar
arasndak msaf ox olduqda, injeksiya quyular arasndak msafni d
ox gtrmk olar;
) lay raitind neft v suyun zllklrinin nisbti

. Bu nisbtin
qiymtinin ox olmas uzun su dilinin tez ml glmsin sbb olur.

nisbti ox olduqda istismar quyularnn vaxtndan tez sulamasnn qarsn
almaq mqsdil injeksiya quyularn neftlilik konturundan daa aral
gtrmk lazmdr.
163

Lay z keiriciliyi v qalnlna gr bircinsli olmadqda v ox
dyin olduqda, yuxardak amillrin tsiri azalaraq yox drcsin atr,
nki lay zr qalnln v xsusn keiriciliyin mxtlifliyi su-neft
kontaktnn brabr rkt etmmsin, digr amillr nisbtn daa ox
tsir edir.
njeksiya quyular crgsinin yerini tyin etdikd nzr alnmas lazm
gln amillr sayca ox olduundan, onu vvlcdn trtib edilmi suldan
istifad edrk ll etmk olmaz. Ona gr d injeksiya quyular crgsinin
yerini tyin edrkn konkret layn geoloji-fiziki xsusiyytlri nzr
alnmaldr.

Layn yatm buca kiik olduqda, adtn injeksiya quyular xarici
neftlilik konturunun zrind, yaxud ondan 200300 m msafd gtrlr.
njeksiya quyularnn sayn is idrodinamik olaraq esablamaq olar.
2. Laya vurulacaq suyun miqdarn tapmaq n quyularn
interferensiyasndan xarlan sadlmi esablama tnliklri sistemindn
istifad edirik.
84-c a v b killrind zolaqvar v dairvi yataqlarda crg
istismar quyular yerldikd kontur arxasndan su vurulmasnn sxemi
verilmidir.
Hr iki yataq n tnliklr sistemi aadak kild olacaqdr:
Qidalanma konturu
Sni qidalanma konturu
Neftlilik konturu
Q
i
d
a
l
a
n
m
a
k
o
n
t
u
r
u
S

n
i
q
i
d
a
l
a
n
m
a

k
o
n
t
u
r
u
N
e
f
t
l
i
l
i
k

k
o
n
t
u
r
u
a
b
2o
2o
2o
1
2
3
L
L
L
L
L
n
k
n
1
1
2
2
2o
R
R
R
R
R
2
o
3
2
3
2
o
2
o
k
i
n
1
2
2
o
i
R
1
84-c kil. Kontur arxasndan sulamann sxemi:
a zolaqvar yataqda; b dairvi yataqda
164

=
.

1
=
.

+ (
1
+
2
+
3
)

1
+
1

2
=

1
+(
2
+
3
)

2
+

3
=

2
+
3

=
1
+
2
+
3
+
0

(IV.83)
burada Q
0
kontur arxasna gedn suyun miqdar;
Q
1
, Q
2
, Q
3
uyun olaraq birinci, ikinci v nc crglrin asilat;
p
k
qidalanma konturundak tzyiq (bu tzyiq balanc lay
tzyiqin brabrdir);
p
.q
injeksiya quyularnda dib tzyiqi;

1
,

2
,

3
I, II v III crglrd quyudibi tzyiqlri;

1
,

2
,

3
injeksiya v istismar quyular crgsin yaxn zonada
tam daxili mqavimtlr;

0
qidalanma konturu il injeksiya quyular crgsi
arasndak zonada tam xarici mqavimt;

1
injeksiya quyular crgsi il I istismar quyular crgsi
arasndak zonada tam xarici mqavimt;

2
,

3
uyun olaraq I crg il II crg arasndak v II crg
il III crg arasndak zonalarda tam xarici
mqavimtlrdir.
Yatan formasndan asl olaraq tam xarici v daxili mqavimtlrin
ifadsi aada verilir:
Zolaqvar yataq n

0
=

;

=

1
=

1

+

1
=

2
=

2
=

3
=

3
=

Dairvi yataq n

0
=

2
;

2
.

1
=

2
+

2
;

1
=

1


1

2
.
165

2
=

2
;

2
=

2


2

2
.

3
=

2
;

3
=

3


3

2
.
Yuxardak ifadlrd verilmi iarlrin mnas 84-c kildn
aydndr.
njeksiya quyularna vurulan suyun srfini (Q
H
) tapmaq n digr
parametrlrdn lav injeksiya quyularnda dib tzyiqini d (p
i.q
) bilmk
lazmdr. Bu tzyiqin taplmas mrkkb olduundan, hllik injeksiya
xttindki tzyiqdn (p
i
) istifad edirik. njeksiya quyularnn mrkzindn
ken xtt injeksiya xtti, min xtdki tzyiq is injeksiya xttindki tzyiq
(p
i
) adlanr. njeksiya xttindki tzyiqin injeksiya (p
i
) quyularndak dib
tzyiqindn az olaca aydndr, nki tzyiqin bir isssi injeksiya
quyularnn trafndak daxili mqavimt srf olur:
p
.q
= p

+
i
Q

. (IV.84)
njeksiya xttindki tzyiqin qiymti ilnm variantlarn sedikd
myyn edilir.
njeksiya xttind tzyiqin qiymti balanc lay tzyiqin brabr
(p

=p
b
), ondan ox (p

>p
b
) v az (p

<p
b
) gtrl bilr. p

=p
b
olmas, p

=p
k

demkdir, ona gr d n kontur arxasndan, n d konqur arxasna su
rkt etmyckdir (Q
0
=0).
Bel alda laydan maye xarlmas ancaq laya vurulan suyun enerjisi
esabna olacaqdr.
Laydan xarlan maye cmi laya vurulan maye cmin brabr
olacaqdr:
Q
vur
= Q
x
.
p

>p
b
olduqda, laya vurulan suyun bir isssi kontur arxasna axacaqdr.
Ona gr d laya vurulan suyun miqdar laydan xarlan mayenin
miqdarndan ox olacaqdr:
Q
VUR
>Q
IX
.
p

<p
b
olduqda is kontur arxasndan su glckdir. Laydan xarlan
mayenin miqdar laya vurulan mayenin miqdarndan ox olacaqdr:
Q
vur
<Q
x
.
Hesablama injeksiya xttindki tzyiq gr aparldqda (IV.83)
sisteminin 1 v 2-ci tnliklri sadlrk aadak kli alacaqdr:

= (
1
+
2
+
3
)

1
+
1

1
(IV.85)
p

= p
k
olduqda
Q
0
= 0
v
166

Q

= Q
1
+ Q
2
+ Q
3

olacaqdr. Neftli issnin elastik xasslri nzr alnmadndan (IV.83)
tnliklri srt su basqs rejimind olduu kimi ll edilckdir.
p

>p
k
olduqda Q
0
msbt qiymt alaca v kontur arxasna su gedcyi
(IV.85) dsturunun 1-ci tnliyindn aydndr. Onda Q

= Q
0
+ Q
1
+ Q
2
+ Q
3

olacaqdr.
Kontur arxasndak tzyiq dyin olduundan sulu issnin cmi
byk olduqda, bu issnin elastik xasslrinin tsirini nzr almaq lazm
glir.
Elastik rejimd injeksiya quyular il qidalanma konturu arasndak
sad tam xarici mqavimt dyin olduundan Q
0
qiymti v bundan asl
olaraq Q

dyin olacaqdr. Dairvi yataqda tam mqavimt

0
aadak
ifaddn tapla bilr.

0
=

()

2
, (IV. 86)
burada R (t) ycanlanma zonasnn radiusudur: bu, zamandan asl
olaraq dyiir (20-ci kl baxn).
Zolaqvar yataqda

0
=

()

, (IV.87)
burada L(t)injeksiya quyular crgsindn ycanlanma konturuna qdr
olan msafdir.
Q
0
qiymtini tapmaq n qrarlam rktlrin ardcl
dyidirilmsi sulunlan istifad edilir.
Ani momentl kontur arxasna gedn mayenin srfini (IV.85) sisteminin
birinci tnliyin sasn tapmaq olar.
Zolaqvar yataqda

0
=

()
(IV.88)
Dairvi yataqda

0
=
2

()

. (IV.89)
Aada dairvi yataqda Q
0
-n esablanma qaydas verilir. vvlc
zamann mxtlif momentlrind R(t) qiymti esablanr v sonra (IV.89)
dsturunun vasitsil Q
0
-n qiymti taplr.
Mslni asanladrmaq n aadak lsz parametrlrdn istifad
edilir.
Hycanlanmann lsz radiusu

=
()

; (IV.90)
lsz zaman
167

=
2

2
; (IV.91)
kontur arxasna gedn suyun lsz srfi

0
. (IV.92)
Bu lusuz parametrlr arasnda aadak laq vardr:
=
1
2

2
1
2

=1
(IV.93)

=
1

R* parametrlrindn asl olaraq Q* v parametrlrinin (IV.93,94)
dsturlarnn sasnda esablanm qiymti 18-ci cdvld verilmidir.
18-ci cdvldn lsz zaman v asilat bilmkl (IV.91,92) ds-
turlarnn vasitsil qiqi zaman v kontur arxasna gedn suyun miqdarn
esablamaq olar.
Hesablama nticsind kontur arxasna gedn (itn) suyun zamandan
asllq yrisi qurulur. Zaman artdqca Q
0
-n azalaca, R (t) = R
k
olduqda is
Q
0
=const olaca aydndr.
p

<p
k
olduqda (IV.85) tnliklr sistemin gr Q
0
-n iarsi mnfi
olacaqdr, bu is kontur arxasndan maye gldiyini gstrir. Onda Q

=Q
1
+
+Q
2
+Q
3
Q
0
olacaqdr.

18-ci cdvl
R* Q* R* Q*
1,15
1,35
1,75
2,0
3,0
4,0
5,0
6,0
7,0
8,0
9,0
10,0
7,158
3,332
1,787
1,443
0,910
0,721
0,621
0,558
0,515
0,481
0,455
0,434
0,011
0,059
0,266
0,468
1,821
4,037
7,115
11,056
15,861
21,533
28,075
35,489
40
50
60
70
80
90
100
200
300
400
500
1000
0,271
0,256
0,244
0,235
0,228
0,222
0,217
0,189
0,175
0,167
0,161
0,145
671,97
1062,9
1554,4
2116,6
2779,7
3534,1
4380,3
17894
40635
72651
113970
460820

Burada elastik qvvlr znu gstrdiyindn kontur arxasndan gln
mayenin ani srfini

0
=
2

(IV.95)
168

ifadsi tapmaq olar.
Q
0
(t)-d hmin qayda il taplr. Burada ilk halda Q
0
(t)=Q
0maks

olacaqdr. Hycanlanma qidalanma konturuna atdqdan sonra is hrkt
qrarlam olacaqdr, yni Q
0
=const olacaq v aadak dsturla
taplacaqdr:

0
=
2

. (IV.96)
3. Injeksiya quyularnda dib tzyiqini azaltmaq istdikd quyularn
sayn oxaltmaq lazm glir. Lakin quyular saynn artmas qazmaya olan
xrcin artmasna sbb olur.
Injeksiya quyularnda dib tzyiqini ox gtrdkd is su vurulmasna
srf ediln enerjinin v avadanln qiymtini artrm oluruq.
Injeksiya quyularnda dib tzyiqini el gtrmk lazmdr ki, su
vurulmasna minimum xrc srf olunsun. A.P. Krlov bu mslni aadak
qayda il hll etmyi tklif etmidir.
Laya su vurma prosesinin dyri aadak amillrin cmindn
ibartdir:
S=S
e
+ S
qulluq
+ S
amor.
+ S
quyu
, (IV.97)
burada S
e
enerji xrclri;
S
qulluq
quyulara qulluq edilm xrci;
S
amor.
avadanln amortizasiya xrclri;
S
quyu
quyularn qazlmas v mnimsnilmsin srf olunan
xrclr.
njeksiya quyularnda tzyiqi myyn etdikd S=S
min
rti sas qbul
edilir.
ndi yuxardak xrclrin ayr-ayrlqda ifadlrini yazaq:

=

.

,
burada p
i.a
injeksiya quyusu aznda vurulan ilk agentin tzyiqi
vurma tzyiqi, atm il;
Q

laya vurulucaq suyun miqdar, m

3
/gn il;
tinjeksiya quyusunun ilm mddti;
1 m
3
suyun tzyiqini 1 atm artrmaq n lazm olan enerji,
kvt-saat il;
C
e
1 kvt-saat enerjiy srf olan xrc, man. il;
vurma nasosu qurusunun faydal i msaldr.
S
qulluq
= n
H
C
qulluq
t,
burada n
i
injeksiya quyularnn say;
S
qulluq
bir quyuya qulluq etmnin qiymtidir.

.
=
1

365

1
+
2
(
.
)

365

2
, (IV.98)
burada A
1
vurma tzyiqindn asl olmayan avadanln qiymti;
169

A
2
vurma tzyiqindn asl olan avadanln qiymti;
H
1
; H
2
amortizasiya xrclridir.
S
quyu
= n

C
quyu
,
C
quyu
bir quyunun qiymtidir. Bellikl, mumi xrc
=

.

+
1

365

1
+
+
2
(
.
)

365

2
+

(IV.99)
olacaqdr.
Burada iki, v drdnc dlrin ii agentinin tzyiql vurulma
qiymtin az tsir etdiyini nzr alaraq (IV.19) dsturunu txmini olaraq
aadak kild yazmaq olar:


.

+ (IV.100)
Bir quyuya vurulacaq suyun miqdar
Q
i
= K
0
(p
.q
p
L
)

(IV.101)
olacaqdr;
burada q
i
bir injeksiya quyusuna vurulan suyun debiti;
K
0
injeksiya quyusunun msuldarlq msal;
P
l
lay tzyiqi;
P
i.q
injeksiya quyusunda dib tzyiqidir.
njeksiya quyularnda dib tzyiqi aadak tzyiqlr cmin brabrdir:
P
i.q
= p
i.a
+ p
stun
p
srt
,
burada p
stun
quyuda olan su stununun idrostatik tzyiqi;
p
srt
quyuda idravlik srtnmy srf olunan tzyiqdir.
Digr trfdn

(IV.102)
yaza bilrik.
(IV.101,102) dsturlarna sasn

=
0
(
.
+

(IV.103)
yazmaq olar.
(IV.100) dsturunda n
i
vzin onun (IV.103) ifadsindki qiymtini
yerin yazsaq, aadak tnliyi alarq:


.

0
(
.
+

)
+ . (IV.104)
Bu ifaddn SS
min
al n vurma tzyiqini tapaq: bunun n

.
= 0 olmaldr.

.
=

.
+

2
= 0,
buradan
170

.
=

. (IV.105)
Bir quyunun qbul etm qabiliyytini bilmk n aadak dsturdan
istifad etmk olar:

=
2

(IV.106)
burada q
i
quyunun qbul etm qabiliyyti (lay raitind);
p
i
injeksiya xttind tzyiq;
p
I q
injeksiya quyularnda dib tzyiqi;
k
su
quyudibi zonasnda layln su n faza keiriciliyi, dars il;

su
lay raitind suyun zlly, sp il;
E quyudibin yaxn zonann zibillnmsini nzr alan msal
(quyulara nmunvi su vurduqda myyn edilir);
r
q
quyunun radiusu (quyu idrodinamik natamam olduqda evrilmi
radiusdan istifad etmk lazmdr);

i
injeksiya quyular arasndak msafnin yarsdr.
(IV.96) ifadsi vasitsil q-n tapmaq olmaz
I
llik mlum deyildir.
njeksiya xttinin uzunluu B=2 n v Q
i
=n
i
q
i
olduunu nzr
alaraq, (IV.106) ifadsini aadak kild yaza bilrik:

=
2

. (IV.107)
Bu dsturdan q-nn qiymtini tapmaq n qrafik, yaxud
sem sulundan istifad etmk lazmdr.

Bir quyunun qbul etm qabiliyytini bildikdn sonra quyularn sayn
v onlarn arasndak msafni tapmaq olar.
4.njeksiya quyularnn sayn aadak dsturla tapmaq olar:

.
Quyular arasndak msafni aadak dsturlarla tapmaq olar:

zolaqvar yataqda
2

,
dairvi yataqda
2

=
2

.
njeksiya quyularnn qbul etm qabiliyyti ox byk olduqda,
idrodinamik esablamaya gr quyularn say az olacaqdr.
Bel allarda quyularn sayn myyn etdikd injeksiya quyularnn
btn yata brabr at etmsini v neftlilik konturunun mntzm
rkt etmsini nzr alaraq quyularn sayn ox gtrmk lazmdr.

171

Kontur daxilindn suladrma

Byk neft yataqlar istismar edilrkn, injeksiya quyularn neftli
konturun arxasnda yerldirdikd btn yataq zr tzyiqin saxlanmasn
tmin etmk olmur. Bel allarda kontur daxilindn suladrma sulu ttbiq
olunur.
Bu sulda yataq, injeksiya quyular vasitsil sni olaraq paralanr,
bellikl injeksiya quyular istismar quyularna yaxnladrlm olur.
njeksiya quyularnn

crgsi, paralanm yataqlarn sni qidalanma
konturu olur.
Kontur daxilindn sulamada aparlan idrodinamik esablamalar,
kontur arxasndan sulamada olduu kimidir.

Sa suladrmas

Sa suladrmasnda idrodinamik esablamalar ox mrkkb
olduundan bu vaxta qdr dqiq olaraq ll olunmamdr.
Quyularn yerlm bksinin mxtlifliyindn asl olaraq n
smrli ilnm sistemini akar etmk n 19-cu esablama cdvlindn
istifad etmk olar. Cdvld aadak iarlr qbul edilmidir:
Asulama msal. stismar quyusunda su grndkd, sulam
sanin mumi neftlilik sasin olan nisbtidir. Bu msal sa
suladrmasnn sas gstricilrindn biridir;
L quyular crgsi arasndak msaf, m il;
crgdki quyular arasndak msafnin yars, m il;
mxtlif adl quyular arasndak msaf, m il;
r
q
quyunun radiusu (qazma baltasna nzrn), m il;
hlayn qalnl, m il;
ksxurun keiriciliyi, md il;
mayenin zlly, sp il.
A msalnn qiymtlri Masketdn gtrlmdr (elektrolit modelind
tyin olunmudur);
n v n
i
istismar v injeksiya quyularnn saydr.
19-cu cdvldki dsturlar, layn bircinsli v

olduu allar
n yararldr. Suladrma sistemlrinin sxemi III fsild verilmidir.

8. NEFT YATAQLARININ LNM MDDTNN TYN

Quyularn debitini esabladqdan sonra btn variantlar n ilnm
mddtini myyn etmk olar.
lnm mddtinin tyini neftlilik konturunun zamandan asl olaraq
yerdyimsinin esablanmas il laqdardr.
172

1
9
-
c
u

c

d
v

s
t
i
s
m
a
r

q
u
y
u
l
a
r

n

d
e
b
i
t
i

=
8
,
6
4

+
l
n

=
8
,
6
4

l
n

0
,
2
6
4

=
8
,
6
4

l
n

0
,
6
1
9

=
8
,
6
4

1
,
5
l
n

0
,
4
2
7

=
8
,
6
4

0
,
7
5
l
n

0
,
8
5
4

1


1


1


2


0
,
5

n
j
e
k
s
i
y
a

q
u
y
u
l
a
r

n

d
e
b
i
t
i

=
8
,
6
4

+
l
n

=
8
,
6
4

l
n

0
,
2
6
4

=
8
,
6
4

l
n

0
,
6
1
9

=
8
,
6
4

0
,
7
5
l
n

0
,
4
2
7

=
8
,
6
4

1
,
5
l
n

0
,
8
5
4

0
,
5
7

0
,
7
8


0
,
7
2
3


0
,
7
4


0
,
7
4


S
u
l
a

r
m
a

s
i
s
t
e
m
l

r
i

X

t
t
i


X

t
t
i

(
L
=
2

o
l
d
u
q
d
a
)


B
e

q
t

l
i


D

r
d
n

q
t

l
i


Y
e
d
d
i
n

q
t

l
i




173

Hesablama zaman neftlilik konturunun brabr olaraq rkt etdiyi, su
dillrinin ml glmdiyi frz edilir.
Tam ilnm mddti, neftlilik konturunun ilk vziyytindn ardcl
olaraq birinci, ikinci, nc v i. a. crglr qdr rktin srf olunan
zamanlarn cmin brabr olacaqdr.
Hr mrld ilnm mddtini aadak dsturla tapmaq olar:
=

, (IV.108)
burada Q
zona
zonadan sxdrlan neftin cmi;
q
i
yataqda eyni zamanda ilyn btn quyularn orta gndlik
asilatdr.
Gturlm zonadan sxdrlan neftin cmini aadak dsturlarla
tapmaq olar:
Zolaqvar yataq n
Q
zona
= BhL
n
m (1 i)
B
,
burada Byatan eni;
hlayn qalnl;
L
n
neftlilik konturundan xarici crgy qdr olan msafdir;
birinci crg suladqdan sonra L
n
birinci crg il ikinci crg
arasndak msafni, ikinci crg suladqda ikinci crg il
nc crg arasndak msafni v i. a. gstrir;
M msamlilik msal;
I layn laqli su il doyma msal;

B
neft verimi msaldr.
Dairvi yataq n

= (

2

1
2
)(1 )

,
burada R
n
v R
1
neftlilik konturu v xarici quyular crgsinin radiusudur;
birinci crg suladqdan sonra R
n
birinci crgnin radiusu,
R
1
is ikinci crgnin radiusu v i. a. olacaqdr.
Quyularn orta asilatnn esablanmas IV fsil 5-d verilmidir.
lk neftlilik konturu birinci crgy atdqda

1
=

1


1

olacaqdr; neftlilik konturu birinci crgdn ikinci crgy atdqda is

2
=

2

=
2

v i. a.
Tam ilnm mddti is
=

=
=1
(IV.109)
olacaqdr.
174

Lay iki trfdn qidalandqda r iki trfd rkt edn neftlilik
konturuna gr zaman ayrlqda esablanr.
Yuxardak sulla ilnm mddtinin esablanmas txminidir.
Quyularn qiqi sulama vaxt is esablamadan alnan vaxtdan xeyli
frqlnckdir (ox olur).
Yuxardak esablamalar, yataq qalereyalar vasitsil istismar edildikd
dz ola bilr. Laya quyularn olmas is su dillrinin ml glmsin sbb
olur. Layn keiriciliyinin v qalnlnn mxtlif olmas da neftlilik
konturunun brabr rkt etmmsin sbb olacaqdr. Ona gr quyular
mxtlif zamanlarda sulaacaqdr.
Lakin bu txmini sul ayr-ayr variantlarn ilnm mddtlrini
mqayis etdikd zn dorulda bilr, nki ilnm mddtlri btn
variantlar n eyni dqiqlikl esablanm olur.
Neftlilik konturu rkt etmyn laylarda ilnm mddtinin
esablanma sulu yuxardakndan frqlnir. Aada sa suladrmasnda
ilnm mddtinin txmini esablanmas verilir.
Sa suladrmas prosesini iki dvr ayrmaq olar:
I dvrd quyular xalis neft verir, bu dvr susuz dvr deyilir.
II dvrd quyularn msulunda neftl birlikd su da olur. Bu dvr
sulu dvr deyilir.
Susuz dvrd vurulan suyun bir isssi layn drenajlanm v qazla
doymu msamlrin dolur v bir isssi is laydan neftin sxdrlmasna
srf olunur.
Susuz dvr srf olunan zaman aadak txmini dsturla tapmaq olar:

1
=
[1

(1
1
)]

(IV.110)
burada S neft yatann sasi, m
2
il;
h layn qalnl, m il;
m msamlilik msal;
i layn laqli su il doyma msal:
I
n
su vurmadan qabaq layn neftl doyma msal;
A sulama msal;
n
i
injeksiya quyularnn say;

i
susuz dvrun sonunda layn neftverm msaldr.
Sulu dvrd quyularn msulunda suyun faizi kskin olaraq artr. Sulu
dvr srf olunan zaman aadak txmini dsturla tapmaq olar:

2
=

1

(
1
)

, (IV.111)
burada sulama prosesinin sonunda layn neftverm msal;
R
su
su amili, yni 1 m
3
neftl xarlan suyun miqdar;
A
1
ilnmnin sonunda layn sulama msaldr.
A
i
A olur.
175

Qalan iarlr dyimmi qalr.
Sulama prosesinin sonunda layn neftverm msal () neftin
zllyndn v quyunun msulundak suyun faizindn asldr. Quyunun
msulunda suyun faizi 9095 olduqda msal 0,500,80 olur.

9. HLL OLMU QAZ V QARIIQ REJMLRD
LAYLARIN LNMS

Hll olmu qaz v qarq rejimlrd istismar ediln laylarn smrli
ilnm sisteminin layisini yuxardak (IV fsil 1) qayda il vermk olar.
Burada yalnz idrodinamik esablamalarn maiyyti dyiir.
Ona gr d bu paraqrafda sasn ll olmu qaz v qarq rejimlrd
istismar ediln yataqlarn ilnm sisteminin layilndirilmsind aparlan
idrodinamik esablamalar aqqnda danlr.
Hll olmu qaz rejimind yegan rktetdirici qvvnin neftd ll
olmu qazn elastik enerjisi olduunu bilirik.
Knar sular fal olduqda, yni su-neft kontakt rkt etdikd, rkt
etdirici qvvy su stununun basqs, qaz papa olduqda is srbst qaz
basqs lav edilir.
Bel rejim qarq rejim demidik.

Hll olmu qaz rejimind idrodinamik esablamalar

Hll olmu qaz rejimind lay enerjisi btn neftli sa zr txminn
mntzm paylandndan, yatan ilnm prosesind bu rejimin r ans
bir sxdrma rejimi il vz edilmsi nzrd tutulmadqda, bircinsli
laylarda quyularn mntzm bk sxemi zr yerldirilmsi mslt
grlr.
Bu halda yataq zr quyular bucaq v kvadrat bk sxemi zr
yerldirdikd yata r quyunun tsir zonasna dn eyni formal salr
blmk olar. Hr quyuya dn sanin ls quyular arasndak
msafdn asldr. Hll olmu qaz rejiminin birinci fazas az miyytli
olduundan idrodinamik esablamalar ikinci faza n aparlr. Hll olmu
qaz rejiminin ikinci fazas ayr-ayr quyularn tsir zonalarnn bir-birin
toxunma momentindn sonra balayr. Quyular brabr dib tzyiqind,
yaxud brabr debitl eyni vaxtda i salnarsa, tsir sferalarnn srdi
quyular zr szlm axnlarnn ayrlma srdi olacaqdr. Hmin srdin
btn nqtlrind tzyiqin v doyma msalnn brabr olduu qbul
olunur.
Hidrodinamik esablamalarda min srdlri keilmz sdd kimi
qbul etmk olar, yni

= 0
176

Hr bir quyuya doru olan axnn sasn yast radial olduunu nzr
alaraq, kvadrat v ya altbucaql formasnda olan tsir sferalarn, onlarn
salrin brabr olan dairlrl vz etmk olar. gr quyular arasndak
msaf 2 olarsa, kvadrat bk n ekvivalent dairnin, yni tsir
sferasnn radiusu

=
2

= 1,13 , (IV.112)
bucaql bk n is

=
2 3
4
2
= 2,052 (IV.113)
olacaqdr.
Bellikl, btn quyular eyni istismar raitind olduundan
idrodinamik esablaman bir quyuya gr aparmaq olar. Quyunun dairvi
yataq mrkzind yerldiyini qbul edirik. Hmin dairnin sasi bir
quyuya dn drenajlanma sasin brabr, drenajlanma sasinin konturu
is dairvi yatan konturu olacaqdr. Bel dairvi yatan konturundak
tzyiq v doyma msal dyin olduundan, onun mrkzind yerlmi
quyunun verilmi dib tzyiqind (p
q
) debiti qrarlamam olacaqdr.
Layda qazl maye (neft) rkt etdikd qaz v neft n layn nisbi
keiriciliyi onun neftl doyma msalndan asldr. Doyma msal is laydan
xarlan neft v qazn miqdarndan v lay tzyiqindn asldr. Ona gr d
ll olmu qaz rejimind rkt mrkkb v qrarlamam olduundan
idrodinamik msllri ll etmk n txmini sullardan istifad edilir.
Dqiq esablamalar ancaq bzi xsusi allar n verilmidir, I kitabn
VI fslinin 4, 6 v 7-ci paraqraflarnda qazl mayenin (neftin) qrarlam v
qrarlamam rktlri nzrdn keirilmidir. Qazl mayenin
qrarlamam rkti yrnildikd qrarlam rktlrin ardcl olaraq
dyidirilmsi sulundan istifad edilmidir. Lakin I kitabda qazl mayenin
qrarlamam rejimd rkti mumi alda ll olunmudur. Burada
kitabda veriln qazl mayenin qararlam v qrarlamam rktlrini
ifad edn dsturlardan istifad edrk ll olmu qaz rejimind lazm olan
idrodinamik hesablamalar verilir. Mslnin lli mrkkb olduundan
onu asanladrmaq n K.A.Tsarevi esablama qrafik v cdvllrini
vermidir. Biz burada K.A.Tsareviin qrafiklrindn istifad edcyik.
Hll olmu qaz rejimind istismar ediln yataqda lay tzyiqi il onun
neftl doyma msal arasndak laq K.A.Tsarevi trfindn aadak kimi
ifad edilmidir.
=

0
(1)+1

(1)+1

(1)

0
(IV.114)
burada p orta lay tzyiqi;
p
b
balanc lay tzyiqi;

0
, I
n
balancda v cari momentd layn neftl doyma msallar;
177

qazn neftd cmi llolma msal,

;
(

) =

layn qaz v neft n faza keiriciliklrinin nisbti

(doyma msalndan asldr)
=1 olduqda (IV.114) dsturu sadlckdir:

=

0
(IV.115)
(IV.114) dsturu slind layn konturundak tzyiq v neftl doyma msal
arasnda olan laqni gstrir.
Lakin V.A.Arxangelski z idrodinamik tdqiqat nticsind lay
tzyiqi v neftl doyma msalnn orta qiymtlri v onlarn layn
konturundak qiymtlri arasnda ox az frq olduunu myyn etmidir.
K.A.Tsarevi (IV.114) dsturundan istifad edilmsini asanladrmaq
n esablama qrafiki v cdvllri vermidir.

85-ci kild lay tzyiqi il neftl doyma msal arasnda laqni
gstrn yrilr verilmidir (sementlmmi sxurlar n).
o = 0,01
o =
0,001
,
,
o =
0,0005
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1,0
0,6 0,7 0,8 0,9
10
8
6
4
2
J
n
P
Q


85-i kil. lsz lay tzyiqi (R) v qaz amilinin (Q) layn neftl doyma
msalndan asll (sementlmmi sxurlar n)

yrilr aadak allar n esablanmdr:
1)

=0,01; =1; '=0,01;

2)

=0,001; =1; '=0,001;

3)

=0,001; =0,5; ' = 0,0005.

Layn neftl doyma msalndan asl olaraq

= (

) nisbtini
tapdqda Vikov v Botsetin eksperimental yrilrinin analitik ifadlrindn
istifad edilmidir. Burada G(I
H
) asll sementlmi v sementlmmi
178

sxurlar n mxtlif olduundan, esablama yrilri r iki al n
ayrlqda verilmidir. Qrafikdn istifad etmni asanladrmaq n lsz
tzyiqdn
=

(IV.116)
istifad edilmidir.
Hll olmu qaz rejimind qaz amilini (Q) tapmaq n aadak
ifadlrdn istifad edilir:
=

; (IV.117)
burada
= p[G (I
H
) + ]
Qrarlam rejimd Q=const olur.
(IV.117) dsturundan istifad edrk 85-ci kild eyni zamanda qeyd
etdiyimiz allar n qaz amilinin layn neftl doyma msalndan asllq
yrilri verilmidir.
yrilrdn istifad etmni asanladrmaq n
=

(IV.118)
parametrindn istifad edilmidir.
Mslni ll edrkn qrarlam rktlrin ardcl olaraq
dyidirilmsi sulundan istifad edildiyindn zamann mxtlif
momentlrind quyunun asilatn esablamaq n qazl mayenin
qrarlam rktin aid xarlm aadak dsturdan istifad edilir:

=
2

; (IV.119)
burada HS.A.Xristianoviin funksiyasdr v aadak ifaddn taplr:
H=k
H
(I
H
) dp +C (IV.120)

Qazl mayenin qrarlam rktind qaz amili v parametri sabit
olduundan (IV.120) ifadsini aadak kild yazmaq olar:
=

+ . (IV.121)
(IV.121) ifadsind inteqral H* il iar edk:

(IV.122)
burada

=
1
(

) +

olduundan

)
1
(

)+
(IV.123)
olacaqdr.
179

(IV.120) ifadsindki inteqraldan frqli olaraq (IV.123) ifadsindki
inteqral, ddi sulla esablana bilr, nki inteqral altndak funksiya tk
neftl doyma msalndan asldr. '-dn is min funksiyann parametrik
asll vardr.
(IV. 121, 122) ifadlrin sasn
H=H* (IV.124)
olacaqdr; bunu nzr alaraq (IV.119) dsturunu aadak kild yaza
bilrik:

=
2

, (IV.125)
yaxud

=
2

, (VI.126)
burada =

qbul edilmidir.
Quyunun lsz debitini aadak ifad il vermk olar:

, (IV.127)
burada
=
2

(IV.128)
qbul edilmidir; onda

= (

) (IV.129)
olacaqdr.
Konturda neftl doyma msaln bilmkl

funksiyasn tapa bilrik.

funksiyasnn da I
k
-dan asl olduunu sylmk olar, nki qrarlam
rktd = const olduundan
=

+ =

[(

) +]
olacaqdr; burada

.
Bellikl, konturda layn neftl doyma msalnn mxtlif qiymtlrind
,

funksiyalarnn qiymtini bilmkl (IV.129) dsturuna sasn

quyunun lsz debitlrini d (

) esablamaq olar. 86-c kild p

q

tzyiqinin mxtlif qiymtlrind

funksiyasnn layn neftl doyma

msalndan asllq yrilri verilmidir.
ndi is quyu asilatnn dyimsini zamanla laqlndirmk n
material balans tnliyindn istifad edirik. Quyunun debitindn asl olaraq
layn neft etiyatnn tknmsinin differensial tnliyi aadak kild
yazlr:
180

, (IV.130)
buradan

, (IV.131)
burada

layn neftl doyma msalnn orta qiymtidir.

=

2
msamlrin mumi cmidir. Quyunun radiusu
onun tsir sferas konturunun
radiusuna nisbtn ox kiik
olduunu nzr alaraq
=

2
qbul etmk
olar.
(IV.127) v (IV.131)
dsturlarna sasn

olacaqdr; buradan
=

(IV.132)
lsz zaman () is
=

(IV.133)
olacaqdr. ll zamanla (t)
lsz zaman () arasnda
aadak laq olacaqdr:
t=B (IV.134)
burada
=

Layn neftl doyma msalnn orta qiymtinin, konturda neftl doyma
msalndan ox az frqlndiyini yuxarda syldik (bu frq 0,5%-dn ox
olmur).
Quyunun lsz debiti (q
n
) konturunun neftl doyma msalndan (I
n
)
asllq funksiyasn bildikd (IV.133) ifadsindki inteqral ddi sulla
esablamaq olar. Demli, lsz zamann () I
k
-dan asllq funksiyasn da
myyn etmk olar. I
k
-nn mxtlif qiymtlrind q
n
v qiymtlrini
bildikd bunlarn arasndak asll da qurmaq olar (87-ci kil). Nayt,
v -nun I
k
-dan aslln bildikd -nun -dan asllq funksiyasn qurmaq
olar.
0,7 0,8 0,9 1,0
0
0,1
0,3
0,5
0,7
q
n
0,05
0,1
0,01
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
J
n
86-c kil.

tzyiqinin mxtlif
qiymtlrind

funksiyasnn layn
nisbtl doyma msalndan
(I
n
) asllq yrilri
(sementlmmi sxurlar
n,

=0,01)
181

Yuxardak izaata saslanaraq hll olmu qaz rejimind esablaman
bel aparmaq olar.
vvlc verilmi sabit parametrlr (, m, k,
n
, p
b
v h)
gr A v B msallarn taprq. Burada h, sm il;
n
, sp il; k is darsi il
gtrlmlidir.
(IV.114, 115) dsturlarnn, yaxud 85-ci kildki yrilrin vasitsil
neftl doyma msalnn mxtlif qiymtlrind lsz tzyiqin () v qaz
amilinin qiymtlrini taprq.

Verilmi lsz
quyudibi tzyiqindn
(

) asl olaraq I
H

msalnn mxtlif qiy-
mtlrind quyunun l-
sz debitlrini (

)
86-c kildki yrilrin
vasitsil taprq. 87-ci
kildki yrilrin vasi-
tsil is

-dn asl
olaraq

-nin mxtlif
qiymtlrin uyun l-
sz zamann ()
qiymtlrini taprq.
Bellikl, p, Q, q
n
,
t kmiyytlrinin l-
sz qiymtlrini (, ,

, ) bildikd (IV.116,
118, 127, 134) dstur-
larnn vasitsil onlarn
qiqi ll qiymt-
lrini esablamaq olar.
p(t) lay tzyiqinin,
q
n
n=Q(t) quyular debi-
tinin v Q(t) qaz
amilinin zamandan asl olaraq yrilri esablama nticsind qurulur (29-cu
kl baxn).
Bzi allarda ilnmnin balancnda quyularn asilat sabit saxlanlr.
Bel olduqda vvlc lsz debiti taprq. Quyu sabit debitl ildikd
quyudibi tzyiqinin aa dcyi aydndr. Ona gr d quyunun sabit
debitl istismarnn quyudak tzyiqin ans qiymtin qdr davam
etdirilcyi d biz mlum olmaldr. Quyudibi tzyiqinin sonuncu qiymtini
bilmkl 86-c kildn quyunun sabit debitl istismarnn sonunda layn
0,01
0,05
0,1
0,2
0,3
0,7
0,5
0,4
0,5
0,6
0,3
0,7
0,8
0,1
0,9
0
0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6
q
n
t

87-ci kil.

tzyiqinin mxtlif qiymtlrind

funksiyasnn -dan asllq yrilri

(sementlmi sxurlar n, =0,01)
182

neftl doyma msaln v bundan asl olaraq aadak dstura sasn
quyunun sabit debitl istismar mddtini tapa bilrik:

0
=

, (IV.135)
burada

0
ilnmnin balancnda layn neftl doyma msal;

quyunun sabit debitl istismarnn sonunda layn neftl doyma

msaldr.
Sonrak esablamalar quyudibi tzyiqinin sabit qiymtind yuxarda iza
ediln qayda il aparlr.
Lakin ilnm mddtini esabladqda aadak dsturdan istifad
edilmlidir:
t = t
0
+ B(
0
) , (IV.136)
burada
0
t
0
zamanna mvafiq olan lsz zamandr.
Yuxardak esablamalar bir quyu n aparlr. Alnan nticlrin btn
quyuylara aid olmas n onlarn debitlri, istismar raiti v i salnma
vaxt eyni olmaldr. ks alda mslnin lli mrkkblir.
Bu msllrin llind aadak rtlr qbul edilmidir:
1) layda neftin zlly sabitdir, qiqtd is neftin lay raitindki
zlly tzyiqdn asldr, nki tzyiqin dmsi neftd ll olan qazn
ayrlmasna v bununla da neftin zllynn azalmasna sbb olur;
2) qazn neftd ll olmas Henri qanununa tabedir. Hqiqtd is o,
Henri qanunundan frqlnir;
3) neftin cm msalnn dyimsi nzr alnmr. Hqiqtd lay
tzyiqi aa ddkd cm msal azalacaqdr.
4) srbst qazn zllk v sxlma msal sabitdir.
Bellikl, lay raitind neft v qazn xasslrinin tzyiqdn asl olaraq
dyidiyini grrk. Bu da mslnin ll edilmsini daa da
mrkkbldirckdir.
Hll olmu qaz rejimind qarn real xasslrini nzr almaqla qazl
neftin qrarlam v qrarlamam rktin aid msllr M.Masket,
M.D.Rozenberq v A.A.Zinovyeva trfindn ll edilmidir.
Bu alda qaz amili daa mrkkb asllqla ifad olunur:
= (

) ()

() + (). (IV.137)
Xristianoviin mumildirilmi funksiyas is
=

()

()
+ (IV.138)
olur. p(I
n
) asllnn srd rtlri sad analitik formada olmayb, qeyri-
xtti adi diferensial tnlik klind olur v ddi sulla esablanr.
Qazl neftin real xsusiyytlrini nzr aldqda p(I
n
) asll baqa
yrilrl ifad edilir.

183

Qarq rejimd idrodinamik esablamalar

Hazrda qarq rejimd quyularn yerldirilmsi, basq rejimlrind
olduu kimi qbul edilmidir, nki qazl neft sxdrlmasnn quyularn
yerldirilmsi qaydasna tsiri llik kifayt qdr yrnilmmidir.
Qarq rejimd quyudibi tzyiqin neftin qazla doyma tzyiqindn kiik
olduunu (p
q
< p
d
) bilirik.
Qarq rejimd sas olaraq iki al ola bilr:
1) qidalanma konturundak tzyiq sabit saxlanr v neftin qazla doyma
tzyiqin brabrdir, yni
p
k
= p
d
;
2) qidalanma konturundak tzyiq sabit saxlanr v neftin qazla doyma
tzyiqindn oxdur, yni
p
k
>p
d
Aada r iki al n idrodinamik esablamalarn aparlmas qaydas
verilir:
1. Qidalanma konturundak tzyiq neftin qazla doyma tzyiqin brabr
olduqda (p
k
=p
d
) idrodinamik esablamalarda lay rti olaraq iki zonaya
ayrlr.
Birinci zonada (qidalanma konturuna yaxn zonada) qazl neft
quyudibin su basqsnn esabna, ikinci zonada is hll olmu qazn
esabna rkt etdiyi frz olunur. gr layda bir ne quyular crgsi
yerlibs, msl aadak qayda il ll olunur. vvlc ancaq birinci
quyular crgsinin su basqs tsiri altnda olduu, qalan quyularn is ll
olmu qaz rejimi il istismar edildiyi qbul olunur.
Birinci crgdki quyularn asilat qrarlam olur v srt basq
rejimind olduu kimi taplr. Lakin quyudibin qazl maye
sxdrldndan esablamada neftin fiktiv zllyndn istifad edilir:

(IV.139)
burada
A = 0,944 21,43'.
Bellikl, birinci crgdki quyularn trafnda tam daxili mqavimt
aadak dsturla taplacaqdr:
=

Dairvi yataq olduqda B
1
=2R
1
olacaqdr. Qalan quyularn debitini
tapmaq n esablama ll olmu qaz rejimind olduu kimi aparlr.
Myyn mddt kedikdn sonra ikinci crgdki quyularn su basqs
tsiri zonasna kecyi aydndr. kinci crgnin su basqs tsiri zonasna
kem momentini bilmk n zamandan asl olaraq sabit quyudibi
tzyiqind debitin dyimsi, yaxud sabit debitd quyudibi tzyiqinin
184

dyimsi yrilri su basqs v ll olmu qaz rejimind esablanr. Hmin
yrilrin ksim nqtsin uyun zaman txmini olaraq ikinci crgdki
quyularn su basqs tsiri zonasna kemsi momenti kimi qbul edilir.
Hmin momentdn sonra bir v ikinci crglrdki quyularn asilat srt
su basqs rejimind olduu kimi esablanr. Hesablamada yen fiktiv
zllk msalndan istifad edilir.
2. Qidalanma konturundak tzyiq neftin qazla doyma tzyiqindn ox
olduqda da (p
k
>p
d
), qarq rejimlri yrnrkn (I fsil 4) quyularn p
d
>p
q

raitind istismar edilmsinin smrli olduunu qeyd etdik.
Qidalanma konturundak tzyiq sabit v doyma tzyiqindn ox olduqda
v quyular p
D
>p
q
raitind istismar edildikd, qidalanma konturuna yaxn
zonada lay tzyiqi doyma tzyiqindn byk, quyu trafna yaxn zonada is
lay tzyiqi doyma tzyiqindn kiik olacaqdr. Hr iki zonann srdi lay
tzyiqi doyma tzyiqin brabr olan izobar yrilri olacaqdr.
Birinci zonada birfazal mayenin (neftin), ikinci zonada is qazl neftin
rkt edcyi aydndr.
Tzyiqi doyma tzyiqin brabr olan izobar vaid xtdn yaxud ayr-
ayr quyularn trafnda olan qapal xtlrdn ibart ola bilr.
Hr iki al n esablama tnliklrini yazdqda srt su basqs rejimind
quyularn interferensiyasndan xan nticlrdn istifad edilir.
vvlc frz edk ki, tzyiqi doyma tzyiqin brabr olan izobar
yrilri ayr-ayr quyularn trafndadr. Hmin izobar yrilrinin radiusunu
r
D
il iar edk. Hesablama tnliklrini yazmaq n zolaqvar v dairvi
yataqlarda quyular crgsi yerldiyini qbul edk. vvlc esablama
tnliklrini birinci zona n yazaq. Onda tnliklrd quyularn qiqi
radiuslar vzin tzyiqi p
D
olan izobir yrilrinin radiuslarndan istifad
edilir.
Zolaqvar yataqda esablama tnliklri aadak kild yazlacaqdr:

) +

.
(
1
+
2
+
3
) +
1

1
=
1

1

1
+
1
(
2
+
3
) +
2

2

2
;
=
2


2

2
+
2
+

3

3

3

(IV.140)

burada B yatan eni (quyular crgsinin uzunluu);
p
k
qidalanma konturunda tzyiq;

n
,
su
lay raitind neft v suyun zlly;
185

L
k
ilk neftlilik konturundan qidalanma konturuna qdr olan
msaf;
L
n
ilk neftlilik konturundan birinci quyular crgsin qdr olan
msaf;
L cari neftlilik konturundan birinci crgy qdr olan msaf;
k,

, k
n
uyun olaraq layn sulu, sulam v neftli zonalarnn
keiricilik msallar;
Q
1
, Q
2
, Q
3
uyun olaraq birinci, ikinci v nc crglrd quyularn
mumi asilat;
p
d
doyma tzyiqi, eyni zamanda radiusu r
D
olan rti quyunun
dib tzyiqi;
r
d
tzyiqi p
d
olan izobarn, yaxud rti quyunun radiusudur.
Qazl neft r
D
radiuslu kontur daxilind quyudibin rkt etdikd
quyunun ani asilatn aadak dsturla tapmaq olar:

=
2

, (IV.141)

burada

()

()

, (IV.142)

q
n
qazszlam neftin cm debiti;
k layn keiriciliyi;
h layn qalnl;
r
d
p
d
tzyiqli izobarn radiusu;
a
n
(p) neftin cm msal;

n
(p) neftin zlly;
k
n
(I
n
) layn neft n faza keiriciliyi;
I
n
msamlrin neftl doyma msaldr.
p
d
sabit olduuna gr (IV.142) inteqral yalnz aa srdin
funksiyas olacaqdr. Ona gr d qarn real xasslrinin nzr alnmas
nisbti asanlar. (IV.142) inteqraln esablamaq n I
n
-i p-nin funksiyas
kimi ifad etmk lazmdr.
Bundan tr aadak kmki brabrliklrdn istifad edirik:

(

()

()

()

() + () =

) =

)()

()

()

()

()
, (IV.143)
186

burada
q
(p) qazn zlly;
p(p) vaid cmd ll olan qazn kisi;

q
(p) lay raitind srbst qazn xsusi kisi;
G(I
n
) qaz v mayenin faza keiriciliklrinin nisbti:

(

) =

)
.
Hesablamaya balamazdan qabaq tnliklrd verilmi tzyiq
funksiyalarn tapmaq n neftin lay raitindki tdqiqatndan xan
nticlrdn istifad etmk lazmdr.
(IV.143) dsturunda tzyiq p
q
il p
d
arasnda mxtlif qiymtlr verrk,
G(I
n
) funksiyasnn qiymti v daa sonra k
n
(I
n
) funksiyas taplr.
Tzyiqin r bir qiymtind k
n
(I
n
) funksiyasnn frqini bilmkl tzyiqin
mlum p
d
v p
q
qiymtlrind (IV.142) tnliyinin sa trfindki inteqral
esablamaq olar. Bu inteqral ddi inteqrallama dsturlar il esablanr.
(IV.142) tnliyindn H
d
H
q
frqini bilmkl (IV.141) dsturunun
vasitsil r
d
raliusunu tapmaq olar:

. (IV.144)


(IV.144) ifadsindn r
D
qiymtini (IV.140) tnliklr sistemind yerin
yazsaq, min tnliklr aadak kli alacaqdr:

2(

) +

1
=
=
2

) +

(
1
+
2
+
3
) +
+
1

1
;
2

1
=
1


1

1
+
2

1
(
2
+
3
) +
2


2

2
;
2

2
=
2


2

2
+
+
2

3
+
3


3

(IV.145)


187

Hmin tnliklri yuxardak qayda il dairvi yataq n d yazmaq olar:

2(

1
=

+
+

1
(
1
+
2
+
3
) +
+
1

1
;
2

1
=
1


1

1
+
+(
2
+
3
)

2
+
2


2

2
;
2

3
+

2
=
=
2


2

2
+
3

3
+
3


3

(IV.146)
burada R
k
qidalanma konturunun radiusu;
R
n
ilk neftlilik konturunun radiusu;
R cari neftlilik konturunun radiusu;
R
1
, R
2
, R
3
birinci, ikinci v nc crglrin radiusu;
q
1
, q
2
, q
3
birinci, ikinci v nc crglrd bir quyunun asilatdr.
Hidrodinamik esablama aadak qayda il aparlr:
1) (IV.142), (IV.143) dsturlarndan H
d
H
q
frqini btn quyu crglri
n tyin edirik;
2) btn crglrd quyularn debitini (IV.145), yaxud (IV.146) tnlik
sistemlrindn taprq;
3) btn crglrd qazayrlma zonasnn radiusunu (r
d
) tyin edirik.
Qazayrlma zonalar bir-biri il grdkd p
D
izobar, qidalanma konturu
il I crg arasndan ken vaid xtdn ibart olacaqdr. Bel allarda
idrodinamik hesablama 1-ci alda olduu kimi aparlr.

10. MATERAL BALANSI TNLYNN TTBQ

lnmni tlil etmk v onun sas gstricilrinin zamandan asl olaraq
dyimsini vvlcdn myynldirmk n material balans tnliyindn
d istifad edilir.
Neftli layn material balans tnliyi ktlnin itmmsi qanununa
saslanmdr. Bu qanuna gr sistemin ktlsi ilnm prosesind sabit qalr.
ndi mxtlif allarda material balans tnliklrini verk. Aada balans
tnliklri inteqral kild verilmidir. Bundan qabaqk paraqraflarda material
balans tnliklrindn istifad edilmidir. Lakin bzi allarda balans tnliklri
diferensial klind verilmidir (misal n ll olmu qaz rejimind):
188

1) layda qaz papa olmadqda v layn cmi dyimdikd material
balans tnliyi. lk alda layda neftd ll olmu qazn miqdar

0
r
0
-dr.
Myyn zamandan sonra V
n
qdr neft v R
op
V
n
qdr qaz xarlmdr,
bu alda layda qalan srbst qazn cmi (normal raitd)

0
=

olacaqdr.
Layda ll olmu alda qalan qazn miqdar (

)r olacaqdr.
Bellikl ll olmu ilk qaz etiyatnn material balans tnliyini aadak
kild yazmaq olar:

0
=

, (IV.147)
burada

0
ilk alda layda olan l (qazsz) neftin cmi, m
3
il;
V
n
laydan xarlan l neftin cmi, m
3
il;
R
or
orta qaz amili, m
3
/m
3
il;
R
or
V
n
laydan xarlan qazn miqdar, m
3
il;
r
0
ilk alda qazn neftd llolma qabiliyyti, r
0
=
0
p
0
;
rcari momentd qazn neftd llolma qabiliyyti, r=p;

0
balanc alda lay neftinin cm msal;
a
n
cari momentd lay neftinin cm msal;
Acari lay tzyiqind qazn cm msaldr.
lk neft etiyatnn material balans tnliyini (IV.147) dsturuna sasn
bel yazmaq olar:

0
=

)]
(
0
)

. (IV.148)
Neft etiyatndan istifad etm msaln tapmaq n min tnliyi
aadak kild yazmaq olar:
=

0
=
(
0
)

)
; (IV.149)
2) layda qaz papa olduqda v neftli issy kontur arxasndan su daxil
olduqda layn ilk qaz etiyatnn material balans tnliyi aadak kild
yazlacaqdr:

0
+

0

0
=

0
+

+
+

, (IV.150)
burada

0
ilk halda qaz papanda olan qazn cmi (normal
raitd), m
3
il;
189

b qaz papanda msamlr cminin neftli issd
msamlr cmin olan nisbti;
A
0
balanc lay tzyiqind qaz papandak qazn cm
msal;

0

0
ilk alda neftd ll olmu qazn cmi, m
3
il;
A cari lay tzyiqind srbst qazn cm msal;
V
su
neftlilik konturuna daxil olan suyun cmi, m
3
il;
V
su
laydan xarlan suyun cmi, m
3
il;

layda qalan ll olmu qazn cmi, m

3
il;
R
op
V
n
laydan xarlan qazn cmidir, m
3
il.
Tnliyin sa trfindki birinci ksir, layn t mddtd istismar
edilmsindn sonra layda qalan srbst qazn cmini gstrir.
Qalan iarlr dyimmi qalr.
lk neft etiyatnn material balans tnliyini (IV.150) dsturuna
sasn bel yazmaq olar:

0
=

0
(+1)+(
0
)

0
[

+(

)(

)]
. (IV.151)

11. NEFT YATAQLARININ LNM SSTEMNN
LAYHLNDRLMSND APARILAN QTSAD
HESABLAMALAR

lnm sistemini layilndirdikd aadak texniki-iqtisadi msllr
ll olunmaldr:
1) neft yatann ilnmsini layilndirmk n plan taprnn
saslandrlmas. Bunun n plan taprnn yaxn 5-10 il rzind illik neft
asilatnn miqdar myyn edilmlidir;
2) ilnm variantlarnn iqtisadi gstricilrinin esablanma qaydas v
sulu. lnm variantlarnn iqtisadi gstricilrinin esablanma qaydas,
mk srfinin v xrclrin sas ilnm elementlrindn aslln akar
etmkdn ibartdir. qtisadi esablamalarda mk msuldarl, kapital
qoyuluunun effektliliyi v neftin maya dyri variantlar zr esablanr;
3) n yax ilnm variantnn seilmsinin saslandrlmas. Bu
mslni ll etmk n nzrd tutulan variantlarn texniki-iqtisadi
gstricilri mqayis edilmlidir.
Smrli ilnm sistemi bu variantlardan biri ola bilr.
n smrli ilnm sistemini semk n iqtisadi gstricilrin
quyularn sayndan v yerlm qaydasndan, lay tzyiqinin qiymtindn,
laya vurulacaq ii agentin tzyiq v miqdarndan, yni ilnmnin btn
sas elementlrindn asllq yrilrini qurmaq lazmdr. Bundan sonra
ilnmnin ba plan tutulmaldr;
190

4) dqiqldirilmi layinin iqtisadi gstricilrinin esablanmas (lay
snaq mqsdi il istismar edildikdn sonra).
Layn snaq istismar zaman yeni alnan mlumat, nzrd tutulan lav
ilnm variantlar sasnda smrli ilnm sisteminin layisi
dqiqldirilir.
lnmnin snaq mddtind mdn mlumat sasnda, eyni zamanda,
iqtisadi gstricilr d dqiqldirilir.
Hmin msllrin mzi aada iza olunur.
lnm sisteminin effektliliyi bir ox amillrdn asldr ki, onlar da
aadaklardr:
1. Xalq tsrrfatnn neft olan tlbatn dyn ilnm tempi.
2. Yatan snaye miyytli neft etiyatndan istifad etm drcsi.
3. Material v mk xrclrinin sviyysi.
Bu amillri ayrlqda nzrdn keirk:
1. lknin neft msullarna tlbat getdikc artdndan neft asilatn
oxaltmaq n ilnm mddtini qsaltmaq lazm glir. Lakin ilnm
mddti n qdr qsaldlarsa, kapital qoyuluu da o qdr artacaqdr. Ona
gr d ilnm vaxtnn seilmsi ox msul msldir.
Yatan ilnm mddti: a) planladrlm neft asilatnn artma
tempindn; b) yatan geoloji v iqtisadi raitindn; c) kf edilmi
etiyatlarn balans, onlarn corafi yerldirilmsi v ilnmy
azrlndan v, abel ) neftxarma texnika v texnologiyasnn
sviyysindn asldr.
Lay tzyiqinin bir sviyyd saxlanmas, ilnm mddtini qsaltmaa
v neft asilatn yksk sviyyd saxlamaa kmk edir.
Tzyiqin saxlanmas fontan dvr qurtardqda da neftin quyudibin
srtl axnn tmin edir ki, bu da drinlik nasos istismarnn effektliliyini
artrr.
Neftxarma tempini yksltmk mqsdil tzyiqlr frqinin
artrlmasna istismar qurularnda dib tzyiqini neftin qazla doyma
tzyiqindn 1015% aa salmaqla nail olmaq olar (bu aqda I fsil 4-d
mfssl mlumat verilmidir).
lnm tempini myyn etdikd su-neft kontaktnda v keiriciliyi
kiik olan salrd yaradlan tzyiq qradiyentlrini nzr almaq lazmdr.
Maksimum neftverm msalna uyun olan tzyiq qradiyenti laboratoriya
sulu il v istismar tcrbsi sasnda tyin edilir.
2. Bircinsli olmayan layda quyular arasndak msaf azaldqda
neftverm msal artr. Lakin, bu tdbir ilnm xrclrinin artmas il
laqdardr. Masir ilnm sistemlri neftvermni 6070%- atdrmaa
imkan verir.
Quyular arasndak msafnin dzgn gtrldyn, layn geoloji
quruluunun daa dqiq yrnilmsi il myyn etmk olar. lnm
191

layisind etiyat quyularnn qazlmas da nzrd tutulmaldr. Bzi
salrd geoloji mlaizlr sasnda dublyor quyular qazlr.
3. Maddi v mk xrclrini layilndirrkn: a) lknin mumi neft
asilatnda rayona dn xsusi asilat v b) neft asilatnn rayona daxil
olan yataqlar zr paylanmas myyn olunmal, abel v) ilnmnin
plan taprn dyn texniki sxemi trtib edilmlidir.
Mxtlif ilnm variantlarnn mk mhsuldarl, kapital qoyuluu,
istismar xrclri v neftin maya dyri kimi iqtisadi gstricilri esablanr.

1. mk msuldarl

myin msuldarln myyn etmk n mk srfinin
esablanmas lazm glir. stismar, vurucu v nzart quyularnn 1000 m
qazlmas n tlb olunan mk qazma srtindn asldr. Quyularn
qazlmas n srf olunan mumi mk is bu aslla gr esablanr.
Kommersiya srti artdqca 1000 m qazmaya tlb olunan mk azalr.
1000 m qazmann mk tlbat il kommersiya srti arasndak asllq
aadak empirik ifad il verilir:
= 21850

1,2
, (IV.152)
burada y il rzind 1000 m qazmaya lazm olan fllrin say,
adam-il il;
C
k
qazmann kommersiya srtidir, m/dzgahil il.
Qazmada mk xrclrini esablamaq n istismar, nzart v
injeksiya quyularnn sayndan v onlarn drinliyindn istifad edirlr.
Qbul edilmi srt sasnda 1000 m qazmada mk tlbat gstricisi
myyn edilir. Bu gstricini mxtlif ilnm variantlarnda r 1000 m
qazma ilrinin cmin vurmaqla qazma idarsi fllrinin mk
xrclrini alrq. Sonra is digr mssislrdki (elektrik-mexaniki sex,
tamponaj, avtotraktor, tikinti-quradrma, mnzil-kommunal idarlri) mk
xrclri esablanr. Bu mssislr zr mk xrclri qazma idarsi
fllrinin mk xrclrinin 60%-ni tkil edir. MT-nin (mndis-texniki
iilr) v qazma iindki digr iilrin mk xrclrini myyn etmk
n onlarn saynn, trestin mumi iilri sayna olan nisbtini gstrn
msaldan istifad edirlr. dar eytinin MT v digr iilrin mk
xrclrini tapmaq n qazma tresti iilrinin mk xrclrini 0,154
msalna vurmaq lazmdr. Qazmadak mk xrclri yuxarda gstriln
xrclrin cmin brabrdir.
i qvvsinin say quyu bksinin sxlndan asldr. Quyular
arasndak msaf byk olduqca, bir quyu n ii qvvsinin xsusi srfi
v demli, mk xrclri ox olur.
y=0,543F
0,434
(IV.153)
Burada y bir quyuya lazm olan fhllrin say;
192

F bir quyuya dn mdn sahsidir.
Statik mlumata sasn MT v digr iilrin saynn 10%-ni tkil edir.
Lay tzyiqinin saxlanmas (LTS) sexind hr vurucu quyuya lazm olan
fhllrin say aadak empirik dsturlardan taplr:
=
41

+ 3 (IV.154)
Burada y bir quyuya lazm olan fhllrin say;
n
i
vurucu quyularn saydr.
LTS sexind MT say fhllrin mumi saynn 12%-i qdr olur.
Kmki mssislrin, mdn v LTS sexinin fhllrinin say il (K)
ilyn quyularn mumi say (n) arasnda bel empirik asllq vardr:
=
1
0,000388+0,478
(IV.155)
Tcrb sasnda kmki mssislrd MT-nin say fhllrin mumi
saynn 25%-i qdr olur.
Tikinti-quradrma sexind mk xrclrini tapmaq n kapital
qoyuluundan istifad edilir. rq rayonlarnda tikinti-quradrma fhll-
rinin say mumi tikintisind 62% tkil edir.
mk mhsuldarln tapmaq n yuxarda gstrilmi xrclrin
hamsn toplamaq lazmdr.

2.Kapital qoyuluunun tyini

Kapilat qoyuluu aadak xrclrdn ibartdir:
1) istismar quyularnn qazlmas;
2) mdnlrin qurulmas;
3) injeksiya quyularnn qazlmas;
4) sulama sisteminin qurulmas (bu xrclr sasn quyularn say v
yerlm sxemi il laqdardr);
5) kmki tsrrfat mssislrinin (buxar tsrrfat, elektrik
quradrma, avtotraktor v s. idarlr) yaradlmas;
6) mnzil v mdni-mit tikintilri;
7) yol tikintilri;
8) su tchizat v kanalizasiya.
5-8-ci maddlrd gstriln xrclr ilnm layihsinin xarakterindn
asl olmayb, btn ilnm variantlar n eynidir. Istismar v injeksiya
quyularn qazma dyri layn yatma drinliyindn, quyunun kon-
struksiyasndan v rayondak qazma raitindn asldr.
Mdn obyektlrinin tikilii quyu bksinin sxlndan asldr. Atq
xtlrinin uzunluu, l nlrinin, traplarn v neft parklarnn say da
quyu bksi sxlndan asldr.
Mdnlrin qurulmas n kapital qoyuluu il hr quyuya dn mdn
sahsi arasndak asllq 20-ci cdvld verilmidir.
193



20-ci cdvl
Bir quyuya dn sah, ha
il
Kapital qoyuluu, min man.
il
10
12
15
20
30
40
50
60
250
260
280
300
350
400
450
500

Suladrma sisteminin qurulmasnda kapital qoyuluu aadak
obyektlrin tikilmsin srf ediln xrclrdn ibartdir:
a) su saxlayc qurular;
b) magistral su kmrlri;
c) su qaldrc v su hazrlayc stansiylar;
d) ayr-ayr quyulara kiln su kmrlri;
e) kut nasos stansiyalar.
Suladrmada kapital qoyuluu aadak dsturla taplr:

=
964

(IV.156)
Burada K
i
bir quyu n kapital qoyuluu, min man. il;
n
i
injeksiya quyularnn saydr.
Kapital qoyuluu, 15 il rzind istismar olunan quyunun amortizasiya
xrci kimi maya dyrin daxil olur. Bzn kapital qoyuluu btn ilnm
vaxt n gtrlr.

3. Istismar xrclrinin v neftin maya dyrinin hesablanmas

mk mhsulunun tam dyri aadak qrup xrclri nzr almaqla
tyin edil bilr:
1) Quyularn say v aralarndak msafdn asl olaraq qulluq
xrclri:
a) istesal eytinin mk aqq v ictimai sorta n
ayrlm mbl (mk aqqnn 8%-i qdr);
b) quyularn cari tmir xrclri;
c) sex xrclri.
194

Quyulara qulluq xrclri quyularn sayndan asl olaraq tyin edilir:
y
1
=530000n
0
'
5
, (IV.157)
burada y
1
quyulara ediln qulluq xrclri, min man. il;
2) cari neft asilatndan asl olan xrclr.
Bu xrclr neftin ylmas v saxlanmas xrclri d daxildir.
Cari neft asilatndan (Q
n
, ton il) asl olaraq 1 t neftin ylmas n
lazm olan xrclr (y
2
, man il) bel taplr:

2
= 0,53

0,567
; (IV.158)
3) injeksiya quyularnn say v vurulan agentin miqdarndan asl olan
xrclr. Layn neftverm msaln artrmaq mqsdil grln tdbirlrl
laqdardr. Vurulan suyun miqdarndan (V mln. m
3
) asl olaraq 1 m
3
suya
srf olunan xrc (y
3
) aadak dsturla taplr:
y
3
=l,4 V
-0,758
(IV.159)
4) yataqda istismar quyularnn sayndan asl olaraq bir quyu n
mumi mdn xrclri (y
4
, min man. il) r quyuya dn sadn asldr
(F ha/quyu) v aadak dsturla taplr:
y
4
= 7676 F
0,3543
(IV.160)
5) quyularn v sas vasitlrin amortizasiyas.
Quyularn ilk dyrini dmk n ayrlm mbllr
.
aadak
dsturdan taplr:

.
=
.

, (IV.161)
burada C
i.q
btn istismar quyularnn dyri;
M ilnm mrllrind quyu-illrin saydr.
Hmin ifad injeksiya quyular n ayrlm mbli esablamaqdan
tr d dorudur. sasl tmir v r ans avadanlq n ayrlm mbl
bel esablanr:
K
i.q
=MC
i.q
H (IV.162)
burada K
i.q
tmir n ayrlm mbl;
H tmir n ayrlm pul normasdr.
6) deemulsasiya n gndriln mayenin miqdarndan asl olaraq
deemulsasiya v digr xrclr.
Neftin maya dyrini tapmaq n cari v amortizasiya xrclrini
xarlan neftin miqdarna blmk lazmdr.
Hesablamalar btn ilnm variantlar n aparlr.
Bellikl, mlum ilnm gstricilrin gr n lverili variant
seilir.


195



V FSL

QAZ YATAQLARININ LNMSNN SASLARI

1. QAZ YATAQLARININ SMRL LNMS HAQQINDA

Neft yataqlarnn smrli ilnmsi sisteminin sas prinsiplri qaz
yataqlarna da aiddir. Lakin qaz yataqlarnn ilnmsi, neft yataqlarnn
ilnmsindn frqlnir. Bu, qaz yataqlarnn aadak xsusiyytlrindn
dour:
1. Qaz v neftin fiziki xasslrinin xeyli frqli olmas; qaz, neft
nisbtn kiik zlly, zn aid xsusi kiy v ox byk sxlma
qabiliyytin malikdir.
2. Qaz neftdn z mt keyfiyyti il d frqlnir. Hazrda klli
miqdarda qazn uzun mddt saxlanmas problemi ll edilmmidir, ona
gr d qaz asilat, ona olan gndlik tlbatn sviyysindn yksk
olmamaldr.
3. Laydan xarlan qaz, yanacaq v kimya snayesinin xammal kimi
istifad edilmsindn lav, onun mexaniki enerjisindn, yni tzyiq
enerjisindn d istifad edilir. Hazrda bu enerji ancaq qazn znn laydan
yer zrin xarlmasnda v istelakya nql edilmsind istifad edilir.
Lakin qazn tzyiq enerjisi baqa mqsdlr n d istifad edil bilr.
Yuxardak xsusiyytlrl laqdar olaraq qaz v neft yataqlarnn
ilnm sistemlrinin layilndirilmsi arasnda xeyli frq olur. Qaz
yataqlarnn layilndirilmsi n sas ilk mlumat ayr-ayr yataqlardan
xarlacaq gndlik qaz asilatdr ki, bu da cari momentd qaz istelak
edn mssislrin qaza olan gndlik etiyac il myyn edilir.
Qaz kmrlri v qaz istelak edn zavodlarn tikilmsi v i
salnmas planna gr gndlik qaz asilatnn zamandan asl olaraq
dyimsi dinamikas myyn edilir Laydan xarlan qaz yerli etiyaclar
v emal n istifad edil bilr v qaz kmrlri vasitsil uzaq yerlr
gndril bilr.
lnm sistemini myyn etdikd qazn ans istelak mntqlrin
gndrilmsinin byk rolu vardr. Demli yeni qaz yatann ilnm
sistemi lay-quyu-qaz kmriistelak sistemi il sx laqdardr.
Qaz-dinamik esablamalarda qazn xsusiyytini tkil edn fiziki
xasslr nzr alnmaldr. Layda maye v qazn rkti eyni szlm
196

qanununa tabedir. Lakin qazn az zlly malik olmas, onun layda, neft
nisbtn daa mthrrik olmasna sbb olur. Bu is bir quyunun vasitsil
layn qaz ehtiyatndan tam istifad edilmsin imkan yaradr. Lakin bir
quyunun msulu qaz istelaklarnn tlbatn dmy bilr, nki
geoloji-texniki sbblr gr quyu aznda ks tzyiq yaradlmas v quyu
debitinin mdudladrlmas lazm glir.
Ona gr d qaz yataqlarn istismar etmk n laya bir ne quyu
qazlmaldr.
Yksk balanc tzyiqli iri qaz yatann ilnm prosesini iki ardcl
mrly blmk olar.
Kompressorsuz ilnm dvr adlanan birinci mrld lay tzyiqi
magistral qaz kmrinin balancnda lazm olan tzyiqdn byk olduu
n qazn uzaq msafy nql edilmsi lay enerjisi esabna olur. Bu
zaman dib tzyiqi, magistral kmrlrinin balancndak tzyiqdn quyu
gvdsind v mdn qaz kmrlrind itn tzyiq qdr ox olacaqdr.
Kompressorla ilnm dvr adlanan ikinci mrl, lay tzyiqi
magistral qaz kmrlrinin balancnda lazm olan tzyiqin yaranmasn
tmin etmdikd balanr. Bel alda qazn nqlini tmin etmk n ba
kompressor stansiyas tikmk lazmdr. Bu mrl laydan qaz xarlmas
v nql edilmsinin iqtisadi ctc smrli olaca moment qdr davam
etdiril bilr.
Qaza olan etiyacn perspektiv planna mvafiq olaraq laydan
gndlik qaz asilatn uzun mddt rzind bir sviyyd saxlamaq v ya
artrmaq mmkndr. Bu alda layda qaz etiyatnn azalmas il brabr lay
tzyiqi aa dck v qaz xarlmasnn verilmi sviyyd saxlanmasn
tmin etmk n yeni quyularn i salnmas lazm glckdir.
lnm sona atdrldqda da verilmi gndlik qaz asilatnn bir
sviyyd saxlanlmas mmkndr. Lakin buna nail olmaq n istismar
quyularnn sayn xeyli artrmaq lazm glir ki, bu da iqtisadi ctc
lverili olmaya bilr. Bel allarda yeni quyularn istismara verilmsi
dayandrlr ki, bu da asilatn dmsin sbb olur. Bel istismar, lay
tzyiqi quyudak qaz stununun yaratd ks tzyiq brabr olana qdr
davam etdiril bilr. Lakin bu alda yatan snaye istismar dayandrlr v
qaz ancaq yerli mqsdlr n istifad olunur.
Demli, plan zr myyn edilmi qaz asilatn tmin etmk n
ilnmnin r bir mrlsind qaz quyularnn say da mxtlif olmaldr.
Aydndr ki, mumi asilat ld etmk n minimum quyu say iqtisadi
ctc daa lverilidir.
197

Bellikl, qaz yataqlarnn ilnmsindki sas msl qaz quyularnn
mmkn qdr byk asilatla istismar edilmsini tmin etmkdn ibartdir.
gr kfiyyat quyularnn say yatan ilnmsi n lazm olan
quyularn sayndan oxdursa, artq quyularn istismar mqsd uyun
deyildir. Bu quyular, ya tdqiqat v maid mqsdi il istifad etmk v
yaxud baqa orizontlara qaytarmaq lazmdr.
Quyudibi zonasnda v quyu gvdsind minimum tzyiq itkisi olduqda
quyunun asilat daa ox olur. Digr trfdn tzyiq itkisinin az olmas
ilnmnin kompressorsuz dvrnn uzadlmasna imkan verir. Quyudibi
zonasnda tzyiq itkisini azaltmaq n quyu mmkn qdr idrodinamiki
tamamlanm olmal, quyudibin yaxn zonada tsir sullar ttbiq
edilmlidir (layn, turu il ilnmsi, idravlik yarlmas v baqa sullar v
onlarn effektivliyi aqqnda bu kitabn III fslind danlr).
lnm zaman laydan sxlm qazn enerjisindn smrli istifad
etmk lazmdr. Quyudibi konstruksiyasn, istismar kmrinin v fontan
borularnn diametrini el semk lazmdr ki, quyudibind v gvdd
tzyiq itkisi minimum olsun. Quyu gvdsind tzyiq itkisinin az olmasn
tmin etmk v metala qnat nqteyi-nzrindn quyuya fontan borular
endirilmmlidir.
Lakin aadak allarda quyuya fontan borularnn endirilmsi
labddr.
Qaz axn z il birlikd brk issciklri d aparr, min issciklr
istismar kmrinin daxili divarlarna srtndyndn onu yey bilr. Qazn
trkibind korroziya tsirli maddlr olduqda istismar kmri tez
korroziyalaacaqdr (paslanacaqdr). Qeyd etdiyimiz bu amillr istismar
kmrinin tez xarab olmasna (deilmsin) sbb olur. stismar kmri
xarab olduqda onu tez akar etmk mmkn olmur, ona gr uzun mddt
qazn bir isssi kmr arxas fzaya kerk itir. Istismar kmri xarab
olduqda onun dyidirilmsi d mmkn deyildir. Fontan borularnn is
dyidirilmsi mmkndr.
Quyuya fontan borular endirilmsi onun mnimsnilmsini, snaqdan
keirilmsini, tdqiq edilmsini v quyudan suyun knar edilmsini
asanladrr v tezldirir. Qaz quyularnn yerst v yeralt avadanl sas
olaraq fontan edn neft quyularnda olduu kimidir. Lakin ksr allarda qaz
quyularnda quyuaz tzyiqi neft quyularndak az tzyiqindn ox
olduundan qaz quyularnn aznda daa yksk snaq tzyiqli
armaturlardan istifad edilir.

198

2. QAZ YATAQLARININ REJM V ONUN MYYN
EDLMS

Qaz yataqlarnn ilnm layisini vermk n gndlik qaz
asilatndan asl olaraq yataqda tzyiqin dyimsi xarakteri v qaz-su
kontaktnn rkt etmsi myyn olunmaldr. Hmin amillrin dyimsi
sas olaraq yatan rejimindn asldr.
Qaz yatann ilnmsi qaz, su basqs v qarq rejimlrd aparla bilr.
Qaz rejimind qazn quyudibin axmasn tmin edn yegan qvv qazn
z tzyiqidir. Su basqs rejimind kontur v daban sular laydan xarlm
qazn yerini tutaraq tzyiqin bir sviyyd qalmasn tmin edir. Qarq
rejimd is qaz, m suyun basqs, m d qazn tzyiqi esabna
quyudibin rkt edir.
Kontur v ya daban sularnn mvcud olmasn bilmkl qazl layn
rejimini myyn etmk olmaz, nki qazl v sulu zonalarn srdind
layn keiriciliyi ox az, yaxud lay qapal ola bilr (yni lay xaricdn
qidalanmaya bilr). Bel allarda qazn sxdrlmasnda layn sulu
isssinin rolu az olacaqdr.
Lay sularnn basqs fal olduqda da ox vaxt lay, sasn qazn enerjisi
hesabna istismar oluna bilr. Bel al, layin qazl isssinin su n faza
keiriciliyi az olduqda v qaz xarlmas srtli templ aparldqda ba verir.
Nticd el rait yaranr ki, lay zr suyun rkti tzyiqin dm
tempindn xeyli geri qalr.
Ayr-ayr quyularn istismarna v ilk idrodinamik esablamalara sasn
layda ans ilnm rejiminin ba vercyini myyn etmk olar.
gr rkt etdirici qvv tkc sxlm qazn tzyiqidirs, zaman
kedikc qazl issnin ilk cmi dyimyck v orada tzyiq azalacaqdr.
Qaz yatann cmindn v xarlan qazn miqdarndan asl olaraq orta
lay tzyiqinin dmsini (yni lay enerjisinin tknmsini) material balans
tnliyindn istifad edrk myyn etmk olar.
Yataqda ilk alda olan qazn miqdar cari momend layda qalan v
xarlan qaz miqdarnn cmin brabr olmaldr, yni

0

0
= (t)+G
2
(t), (V.I)
burada G
2
t mddtind laydan xarlan qazn mumi ki miqdar;

0
ilk alda qaz yatanda qazla doymu msamlrin mumi
cmi;
(t) t zamanna uyun momentd qazla doymu msamlrin
mumi cmi;
199


0
balanc lay tzyiqind (p
b
) qazn xsusi kisi;
cari orta lay tzyiqind (p) qazn xsusi kisidir.
Layda qazn izotermik genilnmsini qbul edrk

0
=

0
v =

(V.2)
yazmaq olar. Burada Z
0
, ZP
b
v p tzyiqlrind qazn sxlma msaldr.
(V.1,2) ifadlrin sasn cari momentd orta lay tzyiqi il laydan
xarlan qaz miqdar arasndak laqni aadak dsturla ifad etmk olar:
=

() , (V.3)
burada Q
q
(t)atmosfer tzyiqind laydan xarlan qazn mumi cmidir

() =

()
1

;
=

.
(V.3) tnliyini aadak kild yazmaq olar:

() =
0

. (V.4)
Mxtlif momentlrd laydan xarlan qazn miqdarn v lay tzyiqini
bilmkl qazllq konturunun rkt etmsini, yni lay rejimini (V.4) tnliyi
vasitsil myyn etmk olar. Qazllq konturu rkt etmdikd
0
=
olacaqdr.
Bel alda (V.4) tnliyini aadak kild yazmaq olar:

0
=

()

. (V.5)
Hr ans t
1
zamanndan sonra laydan Q
q
(t
1
) qdr qaz xarldn v lay
tzyiqinin
1
olduunu, t
2
zamanndan sonra is laydan xarlan qazn
miqdarnn Q
q
(t
2
) v lay tzyiqinin
2
olduunu qbul edk.
Qazllq konturu rkt etmdikd t
1
v t
2
zamanlarnda (V.5)
dsturunun vasitsil esablanm qaz yatann cmi brabr olmaldr,
yni

0
=

(
1
)

1
=

(
2
)

2
. (V.6)
Qazllq konturu rkt etdikd is

(
1
)

1
<

(
2
)

2
(V.7)
brabrsizliyi alnacaqdr.
200

Bu, lay tzyiqinin aa dmsi tempinin azalmas il iza edilir.
Qaz yatanda laydan xarlan qazn miqdarndan asl olaraq lay
tzyiqinin dyimsini bildikd, qaz rejimi il istismar ediln qaz yatann
ilk etiyatn (V.5) ifadsindn xan aadak dstur il esablamaq olar:

.
=

()
6
1

, (V.8)
burada Q
r
.
eh
ilk alda normal raitd layda olan qaz etiyatdr.
Qarq rejimlrd balans tnliyini qurmaq v qaz yatann ilk qaz
etiyatn esablamaq n laydan xarlan qazn miqdarndan v lay
tzyiqinin cari qiymtindn lav qazl issy daxil olan suyun miqdarn
da bilmk lazmdr.
Qarq rejimd qaz yatann ilk etiyat aadak dstur il esablanr:

.
=

()

()

, (V.9)
burada Q
su
(t)cari momentd qazl hissy daxil olan suyun mumi
cmidir.
(V.8,9) dsturlarnn vasitsil yatan qaz ehtiyatn dqiq esablamaq
n min dsturlara daxil olan kmiyytlr dzgn llmlidir. Bu,
xsusn lay tzyiqinin dzgn llmsin aiddir. Lay tzyiqinin czi olaraq
sv llmsi qaz etiyatnn esablanmasnda byk xtalara sbb ola
bilr. Ona gr d qaz quyular tdqiq edilrkn tzyiqi lmk n
nmunvi, yaxud ki manometrlrindn istifad edilir.
Qazn gndlik asilatn, qazn, suyun v layn fiziki parametrlrini
nzr alaraq suyun qaz yata zr irlilmsini esablamaq olar.
Hesablama nticsind qazllq konturunun uzun mddt rzind olduqca az
msafy irlilmsi akara xarsa, onda lay rejimini praktik olaraq qaz
rejimi kimi qbul etmk olar. Qazllq konturunun irlilmsi kifayt qdr
olduqda is lay rejimi subasqs v ya qarq rejim olur.
Qaz yatann ilnmsinin balancnda aparlan tdqiqatlar nticsind
qaz-su kontaktnn irlilmsi srtini vvlcdn esablamaq olar. Lakin
alnan esablama tnliyi ox txmini olacaqdr. Lay istismar edildiyi dvrd
material balans tnliyindn istifad edrk, alnan txmini esablamalara
dzlilr vermk olar.
201

3. QAZ YATAINDA QUYULARIN YERLDRLMS

Qaz quyularnn sayn myyn etmk n tlb olunan gndlik qaz
asilat v onun zamandan asl olaraq dyimsi dinamikas verilmlidir.
Yataa qazlm kfiyyat quyularnn ksriyyti istismar quyular kimi
istifad edilir. Hmin quyular istismarn ilk dvrund geni miqyasda tdqiq
edilmlidir. Tdqiqat
zaman baqa mlumatla
brabr quyularn
mmkn olan
maksimum debiti
myyn edilmlidir.
Kfiyyat quyu-
larnn gndlik asilat
tlb olunan asilatdan
ox olduqda, lav
quyularn qazlmasna etiyac yoxdur. ks alda lav quyularn sayn m-
y-yn etmk lazm glir. Layda quyular brabr bk v ycam olaraq
yerldirilir (88-ci kil).
Qaz yataqlarnda qazn zllyu kiik olduundan quyularn
interferensiyas ox zif olur. Ona gr d bircinsli layda quyularn
yerldirilmsi qaydasnn, onlarn debitin praktik ctdn tsiri olma-
yacaqdr. Quyularn say az olduqda, vaxtndan tez sulamann qarsn
almaq n onlar yatan ta isssind ycam yerldirilmlidir.
Yataq mxtlif keiriciliy malik olan bloklardan ibart olduqda,
quyular bloklar zr uyun srtd yerldirmk lazmdr. Laya qazlacaq
quyularn say ox olduqda is onlar brabr bk sulu il yerldirmk
lazm glir, nki bel alda quyular yatan mrkzind ycam
yerldirilrs, onlarn interferensiyas gclnir.
Quyularn layda brabr bk zr yerldirilmsi layn geoloji-fiziki
ctc rtrfli yrnilmsini tmin edir. Bu is smrli ilnm
sisteminin daa dzgn layilndirilmsin kmk edir.
Quyularn layda ycam yerldirilmsi is mdn sasinin
kiilmsin, mdn borularnn (ayr-ayr quyulardan magistral kmr
gedn borularn) uzunluunun azalmasna, quyulara qulluq edilmsinin
asanlamasna sbb olur.
Qaz yatann ilnm variantlar seildikd bu amillr nzr
alnmaldr.
a
b
P
2
Rm
P
k
88-ci kil. Qaz yatanda quyularn brabr
bk (a) v ycam (b) yerldirm sxemi
202

Laydan qaz xarldqda lay tzyiqi aa dduyndn quyularn debiti
azalacaqdr. Ona gr laydan xarlacaq gndlik qaz asilatnn bir
sviyyd saxlanmas lazm glrs, quyularn say zamandan asl olaraq
artrlmaldr.
Quyularn say mslsi ilnmnin mxtlif variantlarnda qaz-
dinamik esablamalar nticsinin texniki iqtisadi tlili sasnda ll edilir.
Lay kfiyyatn baa atdrmaq v onun fiziki xasslrini
aydnladrmaq n qaz yatanda quyular vvlc seyrk, sonra is sx
bk zr qazlmaldr.
Lay seyrk quyular bksi il istismar edildiyi mddtd geni
miqyasda tdqiqat ilri aparlmal v lay aqqnda alnan mlumata
dzlilr verilmlidir. Laya qazlacaq yeni quyularn sayna alnan yeni
mlumat sasnda dzlilr verilmlidir.

4. QAZ YATAQLARININ LNM SSTEMNN
LAYHLNDRLMSND APARILAN QAZ-DNAMK
HESABLAMALAR

Qaz yatann ilnm prosesinin sas texniki gstricilri qaz-dinamik
esablamalarla myyn edilir.
Qaz-dinamik esablamalar nticsind zamandan v laydan xarlan
qazn miqdarndan asl olaraq lay tzyiqinin, bir quyu asilatnn v quyular
saynn dyimsi myyn edilir.
Yuxardak msllri ll etmk n material balans, quyu debitinin
tzyiqlr kvadratnn frqindn asll v quyunun istismar raitini ks
etdirn ifadlri birlikd ll etmk lazmdr.
Burada biz material balans tnliyinin diferensial klindn istifad
edcyik. Material balansnn diferensial tnliyi qaz etiyatnn dt zamannda
laydan xarlan qazn miqdarndan asl olaraq tknmsini gstrir v
aadak kild ifad olunur:

=
3

, (V.10)
burada
3
layn bir quyuya dn zonasnn qazla dolu msamlrinin
cmi;
Q dt zamannda quyunun debiti;
dp dt zamannda layda orta tzyiq dksdr.
Qaz yataqlarnda orta lay tziyqi (p) drenajlanma konturundak tzyiq
(p
K
) ox yaxn olduundan (n lverisiz raitd bu frq 8%-dn ox
203

olmur) p
K
=p qbul etmk olar, onda diferensial tnlik aadak kild
yazlacaq:

=

3

. (V.11)
(V.11) tnliyini ll etdikd balanc rtindn istifad edilir.
Btn yataq n eyni olan v birinci kfiyyat quyusunda lln
(taplan) ilk lay tzyiqini (p
b
) balanc rt qbul etmk olar, yni t=0
olduqda p= p
b
.
Srd rtlrini drenajlanma konturunda v quyunun divarnda
gtrmk olar.
Drenajlanma konturu, qazn rkti olmayan neytral xtt olduundan
xarici srd rtind (R=R
k
olanda

= 0 olduundan) szlm srti sfra

brabr olacaqdr.
Quyunun srd rtlri onun istismar raitindn asl olaraq mxtlif
ola bilr.
Quyunun debiti il tzyiqlr frqi arasndak asllq Darsi qanununa
tabe olan szlm axnnda Dpi dsturu il myyn edilir (I kitab, VI fsil,
6):

=
1

2
, (V.12)
burada Q
Q
lay temperaturu v atmosfer tzyiqind quyunun qaz asilat;
p
k
drenajlanma konturunda lay tzyiqi. Bu tzyiq dayandrlm
quyuda statik dib tzyiqin brabr qbul edilir;
p
q
quyu istismar edildikd dib tzyiqi;
p
atm
atmosfer tzyiqi;
k keiricilik;
h layn effektli qalnl;

q
qazn zlluyu;
R
k
drenajlanma konturunun radiusu;
r
q
quyunun radiusu, quyu idrodinamik tamamlanmam olduqda
onun evrilmi tzyiqindn istifad edilir.

1
=

. (V.13)
A
1
ifadsin daxil olan parametrlrin oxunun ayrlqda dqiq taplmas
mi mmkn olmur. Quyu idrodinamik natamam olduqda evrilmi
radiusun taplmas ox txmini olur.
204

Ona gr d A
1
ifadsini tapmaq n quyularn tdqiqatndan alnan
nticlrdn istifad edilir. Quyudibi zonada dzxtli szlm qanunu
pozulanda aadak tnlikdn istifad edilir:

2
=

2
, (V.14)
burada A v B qaz kfiyyat v istismar quyularnn tdqiqi sasnda tyin
edilmi msallardr (bu msallarn tdqiqat nticsind taplmas II fsild
verilir).
Tcrb gstrir ki, istismar prosesind A v B msallar ox az dyiir.
Bzn A v B msallar zaman kedikc azala bilr ki, bu da istismar
dvrnd quyudibi zonasnn tmizlnmsi nticsind keiriciliyin artmas
il laqdardr.
A v B-nin azalmas esablamadan alnan debitin qiqi debitdn az
olacan gstrir.
Qaz quyular sas olaraq iki raitd istismar edilir: 1) sabit dib
tzyiqind; 2) quyu dibind sabit szlm srtind.
Qaz yataqlarnn ilnm tcrbsind ox vaxt qaz bilavasit quyudan
qaz kmrin gndrilir. Bel alda quyudibi tzyiqinin sabit saxlanmas
lazm glir, nki quyudibi tzyiqi qaz kmri balancndak tzyiqdn
quyu gvdsind srf olan tzyiq itkisi qdr ox olacaqdr. Qaz kmri
balancnda tzyiq sabit olduundan quyunun sabit dib tzyiqind
(p
q
=const) istismar edilcyini qbul etmk olar.
lnmnin son dvrnd dib tzyiqinin qiymti atmosfer tzyiqin
yaxn olduqda da quyular p
q
= const raitind istismar edil bilr.
Dib tzyiqi p
q
=const olduqda, zamandan asl olaraq ayr-ayr quyularn
debiti v orta lay tzyiqi aa dckdir.
Quyularn maksimal qaz debiti il istismar edilmsini tmin etmk n
n lverili istismar raiti quyudibi yaxnlnda szlm srtinin sabit
saxlanmasdr.
Szlm srtinin yol veriln maksimum qiymti
maks
quyularn
istismar tcrbsi sasnda myyn edilir. Bu alda geoloji-texniki raitin
pozulmasna yol verilmmlidir. ks alda quyunun istismar raiti
aadak sbblr gr pislir: quyudibi zonas dalr v quyudibin
oxlu qum glir, vaxtndan qabaq su dili, yaxud su konusu yaranr, istismar
kmri zilir v i. a.
Quyudibi yaxnlnda szlm srti yol veriln maksimal srtdn
(
maks
) az olduqda layn imkanlarndan tam istifad edilmir. Quyudibinin,
yaxnlnda maksimum szlm srti saxlanarsa, lay temperaturu v
atmosfer tzyiqind quyunun debiti
205

= 2

(V.15)
olacaqdr.
Quyudibi yaxnlnda szlm srtinin sabit saxlanlmasna
baxmayaraq zaman kedikc dib tzyiqi azaldndan quyunun debiti
azalacaqdr.
(V.15) dsturundak sabit msallar birlikd C il iar edk =
2

, onda

(V.16)
olacaqdr.
Quyu idrodinamik tamamlanmam olduqda szlm srtinin yol
veriln maksimum qiymtini ayrlqda esabladqda xta ed bilrik. Bel
allarda C msal kfiyyat quyusunun ilk balanc istismarnda aparlan
tdqiqata sasn tcrbi yolla taplr:
=

.

.
, (V.17)
burada q
q
.
b
istismar zaman tinliklr trtmyn maksimum balanc
debit;
p
q.b
q
q
.
b
debitind dib tzyiqidir.
Qaz-dinamik esablamalar quyularn istismar raitindn asldr. Ona
gr d quyularn p
q
= const v v
maks
= const istismar raitind istismar
edilmsindn asl olaraq qaz-dinamik esablamalar ayrlqda nzrdn
keirilir.
Qaz rejimind rkt qrarlamam olur. (V.12) yaxud (V.14)
dsturlar is qrarlam rktlr n verilmidir. Lakin biz qrarlam
rktlrin ardcl olaraq dyidirilmsi sulundan istifad etdiyimiz n
ilnmnin ixtiyari t zamanna uyun momentd quyunun debitini tapmaq
istdikd min dsturlardan istifad edirik.
Hll olmu qaz rejimind olduu kimi burada da qaz rejiminin birinci
fazasn nzr almrq, yni quyularn i salnd momentdn balayaraq,
onlarn drenajlanma konturlar bir-birin toxunduu momentdk ken
zaman ox kiik olduundan, nzr almrq. Biz zamanla quyularn say
arasnda olan analitik asll aydnladrmaq istdiyimiz n mslni
asanladrmaq mqsdi il daa sad olan (V.12) dsturundan istifad
edcyik.
206

mumiyytl, qaz yataqlarnda ilnmnin balancnda layn rejimini
dqiq olaraq myyn etmk mmkn olmadndan qaz-dinamik
esablamalar qaz rejimind aparlr. Sonra is ilnm prosesind layn
rejimi myyn edildikdn sonra ilnm layisin dzlilr veril bilr.
vvlc qaz-dinamik esablamalar bir quyu n aparlr, esablaman
bir quyu n aparmaqdan tr yataq ayr-ayr quyulara dun drenajlanma
zonalarna ayrlr. Hr quyuya dn drenajlanma zonasn dairvi yataq
kimi qbul edirik: drenajlanma konturunun radiusunu R
k
, onun konturundak
tzyiqi p
k
gtrrk (88-ci kl baxn).
Debit v tzyiqin zamandan aslln tapmaq n (V.11) v (V.12)
tnliklrini birg ll etmk lazmdr.
Zamann r bir mlum momentind debitl tzyiqlr arasndak laq
(V.12) dsturunda verilmidir. (V.12) v (V.11) ifadlrini birlikd ll edk
v dyinlr ayraraq inteqraln alaq:
=

3

2
. (V.18)
(V.18) ifadsindki inteqrallar aadak balanc rti daxilind ll
edk:
t=0 olduqda btn layda v drenajlanma konturlarndak tzyiq
balanc lay tzyiqin brabrdir;
t zamannda drenajlanma srdindki tzyiq p
k
-dr v
=

3
2

(V.19)
olacaqdr.
p
q
=const olduqda (V.19) dsturu, drenajlanma konturundak tzyiq (p
k
)
il zaman arasndak laqni gstrir. t zamanna uyun momentd p
k
-nn
qiymtini bilmkl (V.12) dsturunun vasitsil verilmi momentd
quyunun debitini esablamaq olar. Quyularn p
q
=const raitind istismar
edilmsi mddtini tapmaq n vvlc p
q
=const raitind istismarn
sonunda quyunun iqtisadi ct smrli minimum debiti (q
q
.
s
)
verilmlidir. Hmin debiti bildikd (V.12) dsturunun vasitsil istismarn
sonunda drenajlanma konturunda tzyiqin (p
k
.
s
) qiymtini esablaya bilrik.
p
k
=p
k.s
qiymtind (V.19) dsturundan istifad edrk, biz lazm olan
istismar mddtini taprq:
=

3
2
1

.
+

. (V.20)
Quyular p
q
=const raitind istismar edildikd qaz yatann ilnm
mddti (T) il quyularn say (n) arasndak asll tapaq.
207

Yatan qazla dolmu msamlrinin mumi cminin () ayr-ayr
zonalardak qazla dolmu msamlr cminin cmin brabr olaca
aydndr, quyular yataq zr brabr yerldirildikd =n
3
olacaqdr:
burada n zonalarn, yni quyularn saydr. Onda (V.20) ifadsini aadak
kild yaza bilrik:
=

2
1

.
+

, (V.21)
burada
=

2
1

.
+

. (V.22)
(V.21) dsturu layn ilnm mddti il quyularn say arasndak
iperbolik asllq olduunu gstrir.
Sabit quyudibi tzyiqi balanc lay tzyiqindn nisbtn ox kiik
gtrldkd, ilnm mddti uzun olacaqdr. Lakin, istismarn
balancnda quyular ox byk debitl ilyckdir ki, bu da texniki
tinliklrl laqdardr. Quyudibi tzyiqi balanc lay tzyiqindn az frqli
gtrldkd is istismar mddti xeyli qsalacaqdr.
Quyular
mak
=const raitind istismar edildikd qaz debitinin, dib v
drenajlanma konturundak tzyiqin zamandan asl olaraq dyimsini
myyn etmk n (V. 11, 12, 16) ifadlri birg ll edilmlidir.
vvlc (V.12) v (V.16) ifadlrin sasn dib tzyiqi il kontur
tzyiqi arasndak asll myynldirk:

=
1

2
.
Buradan

=
1

1 +
2

2
1 , (V.23)
burada
=
2
1

.
p
q
-nin qiymtini (V.16) ifadsind yerin yazaq:

1 +
2

2
1 . (V.24)
(V.11,24) tnliklrind trflrin brabrliyindn istifad edrk,
dyinlr ayrla biln diferensial tnlik alarq:
=

3

1+
2

2
1
. (V.25)
(V.25) tnliyini inteqralladqda, kontur tzyiqinin (p
k
) zamandan (t)
aslln alrq. Balanc rti t = 0 olduqda p = p
b
olur.
208

Buradan
=

3

2
1
1+
2

2
+

1

1
1+
2

2
+

1
+

+1+
2

+1+
2

2
(V.26)
ap
b
>10 v ap
k
>10 olarsa, 1 +
2

v 1 +
2

qbul
etmk olar; onda (V.26) dsturu sad kl dr:
=

3

2
1
2

1

1
2

1
+

. (V.27)
(V.26) yaxud (V.27) dsturlarnn vasitsil konturda tzyiqin mxtlif
qiymtlrind ilnm mddti myyn edilir. p
k
tzyiqinin mxtlif
qiymtlrindn asl olaraq eyni zamanda (V.23) dsturundan quyunun dib
tzyiqi, (V.12) v ya (V.16) dsturundan is debit taplr.
Quyunun iqtisadi ctc smrli minimum debitini bilmkl (V.24)
dsturunun vasitsil drenajlanma konturundak tzyiqin son minimum
qiymti (p
k.s
) taplr.
Quyular
maks
= const raitind istismar edildikd (V.26) v ya (V.27)
dsturunda p
k
= p
k.s
yazaraq, ilnm mddtini tapa bilrik.

Yeni quyularn i salnmas zamannn myyn edilmsi

Qaz yatann gndlik qaz asilat vvlcdn verildiyindn,
ilnmnin sas mslsi yeni quyularn yerldirilmsi v i buraxlma
ardcllnn myyn edilmsidir. Quyular
maks
= const raitind istismar
edildikd zaman kedikc onlarn debiti azalacaqdr, ona gr d yatan
gndlik qaz asilatnn bir sviyyd saxlanmasn tmin etmk n laya
yeni quyularn qazlmas tlb olunur. Cari momentd tlb olunan quyular
sayn tapdqda iki ala rast glmk olar:
1. Quyular arasnda qarlql tsir ox azdr (interferensiya az iss
olunur). Bel alda esablanaraq taplm quyular say minimum olacaqdr.
2. Quyular arasnda qarlql tsir n oxdur (interferensiya ox iss
olunur). Bel alda esablanaraq taplm quyular say maksimum olacaqdr.
Hmin msllri ayrlqda ll edk.
209

gr quyular sa zr brabr paylanmsa v bunlarn r birin eyni
ll drenajlanma sasi drs, onda quyular arasndak qarlql tsir n
kiik olur (88-ci a kli). Ona gr yataqda yeni quyu i salndqda, o,
baqa quyularn asilatna ox az tsir edckdir.
Yataq zr mumi gndlik asilat (Q
q
) r biri q
q
debitind ilyn n
quyu il tmin edilir:
Q
q
= nq
q

v r bir quyunun debiti is (V.12) dsturundan taplr; bir quyuya dn
drenajlanma sasinin cmi:

3
=

2
. (V.28)
Drenajlanma konturunun radiusunu quyularn say il ifad edk:

, (V.29)
burada
=
1

.
Drenajlanma konturu radiusunun (V.29) dsturundak ifadsini (V.12)
dsturunda yerin yazsaq, debitl quyu say arasnda aadak asll
alrq:

=
1

. (V.30)
(V.28) dsturu mumi quyular saynn dyimsinin bir quyunun
debitin az tsir etdiyini gstrir.
(V.10) diferensial tnliyind iki mcul olduundan onu ll etmk
n lav rtlr lazmdr. Yuxarda (V.10) tnliyini ll edrkn vvlc
quyunun istismar raitini xarakteriz edn v quyu debitinin tzyiqlr
kvadrat frqindn aslln gstrn ifadlrdn istifad edrk, quyunun
debitini lay tzyiqi il ifad etdik v ancaq bundan sonra tnliyi ll ed
bildik.
Laydan xarlan gndlik qaz asilat Q
q
= const olduqda da (V.10)
tnliyinin ll edilmsi mmkndr.
(V.10) tnliyinin balanc srd rti daxilind inteqraln yazaq:

=

3

0
. (V.31)
Bu halda
nq
q
= Q
q
= const

(V.32)
olarsa,
210

0
=

(V.33)
olur.
Onda (V. 31, 33) ifadlrin sasn

) (V.34)
olacaqdr. (V.34) dsturu material balans tnliyinin inteqral klind
ifadsidir. Bu fsild veriln (V.5,8) dsturlarn z=const qbul etsk, (V.34)
ifadsindn almaq olar:

, (V.35)
burada = n
3
. Quyular
maks
=const raitind istismar edildiyindn
debitl quyudibi tzyiqi arasndak asll tapmaq n (V.16) dsturundan
istifad edcyik.
(V.16,32) ifadlrin sasn dib tzyiqi il quyularn say arasndak
asll aadak kild yaza bilrik:

. (V.36)
(V.31,35,36) dsturlarndan q
q
, p
k
v p
q
qiymtini (V.30) dsturunda
yerin yazsaq, aadak ifadni alarq:

=
1

, (V.37)
burada t v ndyin kmiyytlrdir.
(V.37) dsturuna sasn zamanla (t) quyular say arasndak laqni
aadak ifadd vermk olar:
=

. (V.38)
Bu dstur verilmi mumi gndlik qaz asilatn bir sviyyd
saxlamaq n quyularn interferensiyas n az olduqda zamann mxtlif t
momentind lazm olan quyular sayn tapmaa imkan verir.
Yataq sasind quyular ycam yerldirdikd quyular arasnda n
ox qarlql tsir olur (88-ci b klin bax).
Sad olmaq n quyularn yataqla eyni mrkzli v radiusu R olan
evr zrind yerldiyini qbul edk. Bir quyunun debitini tapmaq n
quyularn interferensiyasndan xan dsturdan istifad edilir. Bel dstur I
kitabn VI fslind (VI.361) verilmidir.

0
2

2
olduunu nzr alsaq,
min dstur aadak sad kl dckdir:
211

=
1

1
, (V.39)
burada R evr zrind yerlmi quyular crgsinin radiusu;

0
yata vz edn dairvi yatan konturunun qiqi radiusudur.
Yataq zr gndlik qaz asilatn bir sviyyd saxlamaq n i
buraxlan r yeni quyunun, radiusu R olan quyular crgsind
yerldirildiyini qbul edirik.
(V. 32, 35, 36, 39) ifadlrini birlikd ll edrk quyular say il
zaman arasndak laqni gstrn aadak dsturu alarq:
=

1
+

2
. (V.40)
Quyular
maks
=const raitind istismar edildikd yatan mumi
gndlik asilatn bir sviyyd saxlamaq n lazm olan quyular saynn
zamandan asl olaraq dyimsini (V.38) v (V.40) dsturlar vasitsil
esabladqda alnan nticlr uzun mddt eyni olur. Sonra is (V.38)
dsturu il esablanan quyularn say (V.40) dsturu il esablanan
quyularn sayndan frqlnmy balayr. Hmin dvrd quyularn say
kskin olaraq artr. Bu dvrd quyularn sayn artrmaqla layn gndlik
asilatnn sabit saxlanmas iqtisadi ctc smrli olmur. Yuxardaklar
nzr alaraq quyularn yerlm qaydasndan asl olmayaraq qaz-dinamik
esablamalarda quyularn interferensiyasnn nzr alnmasnn lazm
olmadn grrk. Yuxardak dsturlar xararkn (V.12) ifadsindn
istifad edrk, szlm axnnn xtti qanuna tabe olduunu qbul etdik.
Lakin qaz quyular yksk debitl istismar edildiyindn layda, xsusn
quyudibin yaxn zonada xtti szlm qanunu pozulur. Bel allarda
esablamalarda nisbtn mrkkb olan ikidli (V.14) dsturundan istifad
edilir. ndi is (V.14) dsturundan istifad edrk qaz yatann ilnm
layisi verildikd qaz-dinamik esablamalarn aparlma qaydasn verk.
Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi biz vvlcdn laydan xarlacaq gndlik
qaz asilat verilmlidir. Ona gr d esablaman aparmaq n material
balansnn inteqral tnliyindn istifad edcyik.
Qaz yataqlarnda quyular arasnda interferensiyann ox az olduunu
qeyd etdik. Ona gr d qaz-dinamik esablamalarda bunu nzr almrlar.
Qaz-dinamik esablamalar aparmaq un qaz rejiminin material
balans tnliyindn (V.35) istifad edrk, vvlc laydan xarlan mumi
212

artan qaz miqdarndan, yni Q (t)-dn asl olaraq lay tzyiqinin (p
L
) aa
dmsi yrisi qurulur. Bel yri 89-cu kild verilmidir. Bu kild yri
qurulduqda lsz lay
tzyiqi

v lsz qaz
hasilatndan
()

.
=
istifad edilmidir. Burada
eyni zamanda qaz
etiyatndan istifad etm
msaldr.
lnm variantna sa-
sn zamandan asl olaraq
laydan xarlan qazn
gndlik asilat (Q
q
)
verilmlidir. Bunun sa-
snda zamandan asl olaraq
layn artan mumi qaz
asilatnn dyimsi yrisi qurulur (Q
q
=const olduqda bu yrini qurmaq
lazm deyildir). Nhayt, qurulmu yrilrin sasnda zamandan asl olaraq
lay tzyiqinin dyimsi yrisi qurulur.
Sonrak esablamalar quyularn istismar raitindn asl olaraq
aadak qayda il aparlr.
Tzyiqlr frqi sabit olduqda
p
l
-p
q
=p
0
=const. (V.41)
(V.14,41) ifadlrini birlikd ll edrk, lay tzyiqi il quyunun debiti
arasndak laqni gstrn aadak dsturu yazmaq olar:

2
+(
0
)
2
2
0
. (V.42)
Quyular v
maks
=const raitind istismar edildikd (V.14,16) ifadlrin
sasn lay tzyiqi il quyunun debiti arasnda aadak asll yaza bilrik:

2
=

+ +
1

2
. (V.43)
Verilmi t zamannda quyunun debitini tapmaq n vvlc t
zamanna uyun momentd lay tzyiqini v (V.42, 43) dsturunun vasitsil
bir quyunun debitini tapa bilrik. Lazm olan quyularn mumi sayn
tapmaq n verilmi mumi gndlik asilat bir quyunun debitin blrk.
0,1 0,3 0,5 0,7 0,9
0,25
0,50
0,75
1,0
P
P
l
b
q

89-cu kil. Qaz rejimind lsz lay
tzyiqinin qaz ehtiyatndan istifad etm
msalndan asll
213

Hesablama nticsind zamandan asl olaraq mumi quyular saynn
dyimsi yrisini qura bilrik.
lnm sisteminin layisini vermk n layn geoloji-fiziki xass-
lrini xarakteriz edn parametrlrdn v gndlik qaz asilatndan (Q
q
)
lav, ilnmnin kompressorsuz v kompressorlu istismar dvrlrinin
sonunda quyudibi tzyiqlrinin qiymti d verilmlidir

1
v

2
.
lnmnin balancnda gndlik qaz asilatn (Q
q
) tmin etmk n
laya n
b
qdr istismar quyular qazmaq lazmdr:

, (V.44)
burada q
b
bir quyu n yol veril biln balanc debitidir.
Balancda lav qazlacaq quyularn say is bel taplr:

, (V.45)
burada Q
kf
istismar ediln kfiyyat quyularnn asilatdr.
Bir quyunun asilatn v quyudibin dn tzyiqi bilmkl (V.14)
dsturunun vasitsil lay tzyiqini tapa bilrik. Kompressorsuz istismar
dvrnn mddtini tapmaq n (V.34) ifadsindn istifad edirik:

1
=

, (V.46)
burada p
l
kompressorsuz istismar dvrnn sonunda lay tzyiqidir.
Kompressorsuz istismar dvrnn sonunda quyularn say (quyular

maks
=const raitind istismar edildikd)

1
=

1
(V.47)
olacaqdr.
Kompressorlu dvrd istismar mddti

2
=

2
. (V. 48)
Kompressorlu istismar dvrnn sonunda quyularn say

2
=

2
(V.49)
Kompressorlu v kompressorsuz dvrlrd d quyularn say yuxardak
qayda il taplr.


214

Q
q
(t)
P
P
P
P
(
t)
(
t
)
(
t)
(
t
)
t
(t)
q
q
q
q
q
n
n
n
1
2
3
(t)
n
q
q
Kompres-
sorsuz dvr
Kompressorlu
dvr
lnm mddti,

90-c kil. Sabit verilmi debitd quyular
say, orta lay v dib tzyiqininnzamandan asll

Verilmi gndlik qaz asilatndan asl olaraq quyularn saynn v lay
tzyiqinin dyim yrilri esablama nticsin sasn qurulur (90-c kil).
90-c kild n(t)
1
yrisi quyularn
maks
= const raitind, n(t)
2
v
n(t)
3
yrilri is quyularn p
q
=const raitind istismar edilmsi allar n
qurulmudur.




















215

VI FSL

QAZ-KONDENSAT YATAQLARININ LNMS
V STSMARI

1. QAZ-KONDENSAT YATAQLARININ XSUSYYT

Buxar (qaz) doldurulmu qabda sabit temperaturda tzyiqi artrarkn
buxar vvlc sxlmaa balayacaq v tzyiqin myyn qiymtind
doymu alda olacaqdr. Tzyiqin artrlmas davam etdirildikd, buxar
kondensat olmaa (mayelmy) balayacaq v bunun nticsind onun
cmi azalacaqdr. Tzyiqin myyn qiymtind buxar tamamil maye
alna keckdir. Bundan sonra tzyiqin artmas cmin azalmasna ox az
tsir edckdir ki, bunu da nzr almamaq olar. Bel proses dz
kondenslm (mayelm) prosesi deyilir. gr bu qabdak tzyiqi tzdn
azaltmaa balasaq, onda dz buxarlanma prosesi gedckdir.
Qaz-kondensat yataqlarnda is mstsna olaraq trs proses gedir, yni
yataqda tzyiq azaldqda qazdan kondensat ayrlb dmy balayr. Bel
adisy ks kondenslm, yaxud retoroqrat kondenslm d deyilir.
I kitabn III fslind ks kondenslmnin termodinamik izaat
verilmidir.
Qaz-kondensat yataqlar adi qaz yataqlarndan aadak xsusiyytlri
il frqlnir:
1) yataq nisbtn daa ox drinlikd (1500 metrdn ox)
yerlir;
2) yataq yksk tzyiq v temperatura malikdir;
3) yataqda qaz-kondensat birfazal (qaz) v ikifazal (maye v qaz)
allarda ola bilr;
4) qazn trkibind sas olaraq metan olmasna (8594%)
baxmayaraq, onun trkibind lav olaraq eksandan balam kerosinin
trkibin daxil olan daa yksk karboidrogenlr d vardr.
Yuxardak xsusiyytlr qazn ks kondenslm xasssin malik
olmasna sbb olur.
Qaz-kondensat yataqlarnda lay temperaturu qaz qarnn bran
temperaturundan ox olmaldr.
Qaz qarnn trkibindn, laydak temperatur v tzyiqdn asl
olaraq, layda qaz-kondensat birfazal v ikifazal, doymu v doymam
allarda ola bilr.
216

Layda qaz-kondensatn ancaq qaz fazasnda olmas n lay
temperaturunda kondensatn dm tzyiqi lay tzyiqin brabr, yaxud
ondan ox olmaldr. Lay tzyiqi kondensatn dm tzyiqin brabr
olduqda qaz-kondensat doymu alda olacaqdr. Lay tzyiqi kondensatn
dm tzyiqindn ox olduqda is qaz-kondensat doymam olacaqdr, yni
min lay tzyiqind qaz fazasnda yen kondensat ll edil bilr.
Layda birfazal qaz-kondensat olduqda, laydan qaz-kondensatn
xarlmas il laqdar olaraq lay tzyiqi aa dck v bu tzyiq
kondensatn dm tzyiqin brabrldikdn sonra layda kondensat
dumy balayacaqdr. Lay tzyiqi aa ddkc orada dn kondensatn
miqdar da artacaq, lakin myyn qiymtindn sonra lay tzyiqi azaldqda
dn kondensatn miqdar azalmaa balayacaqdr. Demli, el bir tzyiq
vardr ki, min tzyiqd
qarqdan n ox kon-
densat dr. Hmin
tzyiq maksimal kon-
denslm tzyiqi deyilir.
Misal n 91-ci
kild Qarada qaz-
kondensat qarnn labo-
ratoriyada termodinamik
tdqiqatnn nticlrindn
biri verilmidir.
Laydan qaz-kondensat
xarlarkn, lay tzyiqinin
aa dmsi nticsind
qarqdan d-n
kondensat cminin,
msamlrin mumi hc-
min olan nisbtinin
dyimsi (faizl) yrisi hmin kild verilmidir. Bu yriy gr lay
tzyiqi txminn 150 ata olduqda layda dn kondensatn miqdar
maksimum qiymt alacaqdr. Qaz-kondensat yataqlar istismar edildikd
trapda el tzyiq yaratmaq lazmdr ki, orada dn stabillmi kondensatn
miqdar maksimum olsun. Hmin tzyiq trapda maksimal kondenslm
tzyiqi deyilir. Laboratoriya raitind aparlan termodinamik tdqiqat v
quyularn tdqiqi nticsind Qarada yata n min tzyiqin 60 ata-ya
brabr olduu myyn edilmidir. Yuxarda, lay tzyiqi kondensatn
100 200 300 P, ama
0
1,0
2,0
3,0
V
kon
O
m
100

91-ci kil. Vahid hcmi msmlrd
tzyiqdn asl olaraq kondensatn dmsi
217

dm tzyiqindn az olduqda, layda iki fazal qaz-kondensat olacan
qeyd etdik.
ox drind yerlmi v qaz papa olan neft laylarn ikifazal qaz
kondensat yata adlandrmaq olar. Bel yataqlarda qaz-neft sisteminin
bran temperaturu lay temperaturundan oxdur, lay tzyiqi is sistemin
elnm tzyiqi il buxarlanma tzyiqi arasnda olur, yni lay tzyiqi qaz-
neft sistemind kondensatn dm tzyiqindn az, buxarlanma tzyiqindn
ox olur.
Yuxarda qeyd etdik ki, layda kskondenslm adissinin ba vermsi
n lay temperaturunun qarn bran temperaturundan ox olmas
lazmdr. Lakin bu adis temperaturun myyn qiymtin qdr davam
ed bilr. Layda olan qaz qarnn trkibindn asl olaraq el temperatur
vardr ki, lay temperaturu min temperaturdan ox olduqda qarq ancaq
qaz fazasnda ola bilr. Bel alda izotermik genilnmd, yaxud sxlma
prosesind qarq ancaq birfazal qaz alnda olacaqdr. Hmin temperatura
krikonterm deyilir. gr lay temperaturu qarn krikontermin brabr,
yaxud ondan ox olarsa, layda ancaq bir fazal qaz olacaqdr v bel yataqlar
zlrini qaz yataqlar kimi aparacaqdr. Lay temperaturu qarn
krikontermin brabr olduqda, qaz doymu alda, lay temperaturu
krikontermdn ox olduqda is qarq doymam alda olacaqdr.
Demli, lay temperaturu qarn bran temperaturu il krikonterm
arasnda olduqda kskondenslm adissi ba ver bilr.
Kondensatn trkibin propandan ar olan karboidrogenlr daxildir.
xarlan yal qazdan kondensat sabit temperaturda tzyiqin azalmas v ya
qazn soyudulmas nticsind ayrlr. Bu alda ilk nvbd ar, sonra
yngl komponentlr kondens olur.
Yal qaz-kondensatn xsusi kisi
20
4
=0,60,8, balanc qaynama
temperaturu 18C-dn 50C-ydk, son qaynama temperaturu 140C-dn
340C-ydk, rngi ffaf v ya aq olur.
Qaz-kondensat yataqlarnn asilat qaz-kondensat amili il
qiymtlndirilir. Qaz-kondensat amili, istesal ediln qaz (normal raitd)
miqdarnn stabillmi kondensatn miqdarna olan nisbtin deyilir. Qazda
n qdr ox kondensat olarsa, qaz-kondensat amili bir o qdr az olar. Bu
amil, ilnmd olan qaz-kondensat yataqlar n 2000250000 m
3
/m
3

arasnda dyiir.
Qaz-kondensat yataqlar ilnm v istismar raitin gr qaz v neft
yataqlarndan frqlndiyi n yeni alm karbohidrogen yatann
tbitini yrnmk mqsdi il mdn v laboratoriya raitind aparlan
tdqiqat nticsind lav olaraq aadak mlumat ld edilmlidir:
218

1) kondenslm izotermini qurmaq n mxtlif tzyiq v
temperaturda ayrlan kondensatn miqdar:
2) verilmi temperatur rejimlrind kondensatn ayrlma v maksimal
kondenslm tzyiqi;
3) mxtlif kondenslm rejimind kondensatn trkibi;
4) lay tzyiqinin dmsindn asl olaraq layda kondensat itkisi;
5) lay qaznn trkibi:
6) lay raitind qaz-kondensat sisteminin maye v qaz fazalar.
Tdqiqat sas olaraq iki temperatur rejimind aparlmaldr. Kondensatn
dm tzyqi lay temperaturunda, maksimal kondenslm tzyiqi is lay v
trapdak temperaturda tdqiq edilmlidir.
Qaz-kondensat yataqlarnn 90%- qdri 1500 m-dn artq v txminn
60%- qdri 2100 m-dn artq drinlikd yerlir.
AB-da qaz-kondensat yataqlarnn ksriyyti Teksas v Luizianada
yerlir. Qaz-kondensat amili 9000 m
3
/m
3
v qazdak kondensatn miqdar
900 sm
3
/m
3
, lay tzyiqi 400 atm olub, 2500 m drinlikd yerln bel
yataqlar tzyiqin saxlanmas sulu il mvffqiyytl istismar edilir.
Kemi SSR-d d xeyli miqdarda qaz-kondensat yataqlar mlum idi.
Bel yataqlara Qarada, Zir (Azrbaycanda), Xarkov yaxnlnda
ebelenka v Poltava yaxnlnda Zaepilov (Ukrayna), Qazl, Hac-Abad
(zbkistanda), Korobki (Stalinqrad vilaytind), Stepanov, Bakeyev,
Pesan, Umet (Saratov yaxnlnda), Qzl-Qum (Trkmnistanda),
Leninqrad, Kanev (Krasnodarda) v s. daxildir.
Glckd qaz-kondensat yataqlar daha ox kf edilcyini ehtimal
etmk olar, nki hal-hazrda yeni kfiyyat quyularnn ksriyyti ox
drin laylara qazlr.

2. QAZ-KONDENSAT YATAQLARININ LNMSNN
SASLARI

Qaz-kondensat yataqlarnn ilnm sistemi neft v qaz yataqlarnn
ilnmsindn, hr eydn vvl mhsulun xarlmas v onun fiziki emal
edilmsi proseslrinin qarlql laqd olmas il frqlnir.
Mxtlif ixtisasl mtxssislrin idar etdiyi texnoloji proseslrin
vahidliyi, byk kapital qoyuluu, yksk ilk tzyiq, mhsulun dadc v
digr xsusiyytlri qaz-kondensat yataqlarnn ilnm sisteminin diqqtl
saslandrlmasn tlb edir.
Qaz-kondensat yatann snaye hmiyyti hr eydn vvl qaz v
kondensatn miqdar il myyn edilir.
gr yataq lay tzyiqinin azalmas hesabna istismar edilrs, onda
layda kondensatn bir hisssi it bilr.
219

Qaz-kondensat yataqlar aadak sullarla iln v istismar edil
bilr:
1) qaz yenidn laya vurmaqla lay tzyiqinin saxlanlmas;
2) laya su vurmaqla lay tzyqinin saxlanlmas;
3) lay tzyiqinin saxlanlmamas.
Laydan maksimum kondensat almaq nqteyi-nzrindn, qaz-kondensat
yataqlar tzyiqin saxlanlmas yolu il ilnil bilr. Karbohidrogenli
yatan xarakteristikasna v texnoloji-iqtisadi mlahizlr sasn lay
tzyiqinin saxlanlmasnn zruri olmas myyn edilir.
Tzyiqin bir sviyyd saxlanlmasn, yaxud brpa edilmsini tmin
etmk n laya myyn miqdar ii agent, yni quru qaz, hava yaxud su
vurmaq lazmdr. Lay tzyiqini saxlamaq mqsdi il quru qazn geriy
vurulmas n laydan xarlan yal qazdan seperasiya-adsorbsiya sulu il
kondensat ayrlr.
Laya vurulan quru qazn hcmi laydan xarlm yal qaz hcminin
30100%-i qdr ola bilr. Laydan xarlan qazn hcmi laya vurulan
qazn hcmindn ox olduqda, lay tzyiqi azalmaa balayacaq, lakin
tzyiqin aa dm tempi, tbii dm tempindn az olacaqdr. lnmnin
balanc dvrnd yal qaz quru qazla tamamil sxdrldqdan sonra,
laydan xarlan qaz baqa mqsdlr n istifad olunur. lnmnin
balanc dvr 20 il k bilr. Demli, hmin dvrd laydan ancaq
kondensat xarlr, quru qaz is yenidn laya vurulur. Ona gr bu sul
ancaq yatan qaz ehtiyat ox byuk v qaz-kondensatn trkibind oxlu
miqdarda kondensat olduqda v xalq tsrrfatnn qaza olan ehtiyac baqa
yataqlarn hesabna dnil bildikd ttbiq edil bilr. Misal n
Amerikada bu sul qazn trkibind kondensatn miqdar 53 sm
3
/m
3
-dan ox
olduqda ttbiq edilir.
Tzyiqi saxlamaq n havadan istifad etdikd, istehlaklar
kondensatdan alnm neft mhsullar v hm d qazla tchiz etmk olar.
Lakin havadan istifad etdikd dvran sistemind partlayc qaz-hava
qar ml glir. Oksidlm prosesi gedir v atmosfer tzyiqli havann
sxlmas n oxlu enerji tlb olunur. Digr trfdn, hava, istismar
quyularnda tzahr etdikdn sonra laydan xan hava-qaz qarnn bir
yanacaq kimi hmiyyti azalr.
Tzyiqin bir sviyyd saxlanmas n laya ii agent kimi vurulan
su, yax yuyuculuq qabiliyytin malikdir, ucuz baa glir, lay ehtiyat v
enerjisindn tam istifad etmy imkan verir; lakin, laya su vurulmas n
injeksiya quyularnn say ox gtrlmlidir. Keiriciliyi az olan laylar
n lazm olan injeksiya quyularnn say daha ox olur v onlarn
mnimsnilmsi tinlir. Lay tzyiqinin saxlanmas sulunun
saslandrlmas n ilnmnin texniki v iqtisadi gstricilri mqayis
edilmlidir. 21-ci cdvld lay tzyiqini saxlamaq n qaz v ya su
220

vurulmasnn bzi gstricilri verilmidir (cdvl A.S.Velikovski v
V.V.Yukindn gtrlmdur).
21-ci cdvld veriln mlumat rtidir, nki raitdn asl olaraq
vurulan su v qazn qiymti v hasil olan kondensatn miqdar dyi bilr.
Hr halda 21-ci cdvl sasn laya su vurulduqda, lav hasil olan
kondensatn maya dyrinin daha aa olduunu grrk. Bundan lav
laya su vurduqda yatan qaz mhsulundan da istifad ed bilrik. Hr iki
halda lay tzyiqinin saxlanmas n byk sasl xrc tlb olunacaqdr v
hmin sasl xrcdn istifad etmk n vaxt lazmdr.
Onu da qeyd etmk lazmdr ki, layda tzyiq dmsini saxlamaqla
kondensat itkisinin qars tamamil alnmr. Bunu aadak sbblrl izah
etmk olar:
1) laya vurulan qazn (suyun) hcmi laydan xarlan qazn hcmin
brabr olmur;
2) sxdrma prosesi lay tamamil hat etmir;
3) tam sxdrmaq olmur, yni vurulan ii agent yal qaz
msamlrdn tamamil sxdra bilmir.
Layda tzyiqin saxlanlmas yolu il kondensat hasil edildikd, layn
kondensat ehtiyatnn 85%- qdrini almaq olur.
Laya vurulan quru qazn hcmi laydan xarlan yal qazn hcmindn
ox olduqda, kondensat ehtiyatndan istifad etm msal artr. Misal n
laya vurulan qazn hcmi laydan xarlan qazn hcmindn 1,8 df ox
olduqda, layn kondensat ehtiyatndan istifad etm msaln 92%-
atdrmaq olar.
Laydan yal qaz xarldqdan sonra ilnm adi qaz yataqlarnda
olduu kimi aparlr.
Yuxarda qaz-kondensat yataqlarnda tzyiqin saxlanmas sullarndan
dandq. Lakin qaz-kondensatn trkibind ar komponentlrin miqdar az
olduqda, xalq tsrrfat n qazn tez xarlmas lazm glrs, yaxud
yatan ehtiyat az olarsa, qaz-kondensat yataqlar adi qaz yataqlar kimi,
yni lay tzyiqi saxlanlmadan istismar edilir.
221

21-ci cdvl

rait
Trkibind ar
komponentlr
(C
5
+) olan qaz-
kondensat yataqlar
orta
trkibl
i
yksk
trkibli
Lay tzyiqi, atm il
Lay temperaturu,
0
il
Lay qaznda ar komponentlrin miqdar ( ),
+ 5
sm
3
/m
3
il
Laya qaz vurul duqda
Lay tzyiqi saxlanldqda xarlan kondensatn miqdar,
sm
3
/m
3
il
Lay tzyiqi saxlanlmadqda xarlan kondensatn
miqdar, sm
3
/m
3
il
Tzyiqin saxlanlmas nticsind itn kondensatn
miqdar, m
3
il
1 m
3
msamlr hcmin vurulmas lazm gln qazn
miqdar, m
3
il
Lay tzyiqi saxlanldqda 1 m
3
msamlr hcmindn
lav hasil olan kondensatn miqdar, l il
1 t lav kondensatn xarlmas n vurulmas lazm
gln qazn hcmi, m
3
il
1000 m
3
vurulan qazn qiymti, man il
1 t lav kondensant almaq n vurulan qazn qiymti,
man. il
Laya su vurul duqda
1 t su vurulduqda laydan sxdrlan qazn hcmi, m
3
il
1 m
3
msamlr hcmindn lav hasil olan kondensatn
miqdar, l il
1 t lav kondensantn hasil edilmsi n lazm olan
suyun miqdar, m
3
il
1 t vurulan suyun qiymti, man. il
1 t lav kondensantn hasil edilmsi n lazm olan
suyun qiymti, man.

il

230
73
120




110

75

35

220

77

3800
15
530




220

8,1

180
1,5

270
400
120
300




255

150

105

270

284

12500
20
250




270

28,4

47
2,0

94

222

Qaz yataqlarnn ilnmsi haqqnda V fsild danld. Burada biz
qaz-kondensat yatan istismar edrkn lay tzyiqi aa ddkd layda
gedn proseslri izah edk. Qaz-kondensat yataqlarnda gedn proseslr
znn bzi xsusiyytlrin gr neft yataqlarnda hll olmu qaz rejimind
gedn proses oxayr.
Hll olmu qaz rejimind vvlc lay tzyiqi neftin qazla doyma
tzyiqin brabr olur. stismar zaman quyudibi tzyiqi neftin qazla doyma
tzyiqindn az gtrldy n, layda neftdn qaz ayrlacaq v hmin qaz
laydan quyudibin neftin hrkt etmsind itirak edckdir. Zaman
kedikc layn neftl doyma msal azalacaq, qazla doyma msal is
artacaqdr. Ona gr d hll olmu qaz rejimind hidrodinamik hesablamalar
aparldqda Vikov v Botsetin yrilrindn istifad edilir. Qaz-kondensat
yataqlarnda da lay tzyiqi bir sviyyd saxlanlmadqda yuxarda tsvir
olunan proses oxar proses gedir. vvlc lay tzyqi qazn kondensatla
doyma tzyiqin, yni kondensatn dm tzyiqin brabr olur. Quyular
i salmaq n dib tzyiqi lay tzyiqindn kiik gtrldyndn layda
vvlc quyudibin yaxn zonada qazdan kondensat dmy balayacaq
v zaman kedikc kondensatn dm zonas genilnck, layn
kondensatla doyma msal artacaq, qazla doyma msal is azalacaqdr.
Lakin hll olmu qaz rejimindn frqli olaraq, burada hrktetdirici
qvv qazdan ayrlan kondensatn enerjisi deyil, qazn z elastiklik enerjisi
olacaqdr. Qaz-kondensat yatan zonaya ayrmaq olar. Birinci, yatan
konturuna yaxn olan zona olacaqdr. Hmin zonada lay tzyqi kondensatn
dm tzyiqin brabr v yaxud ondan ox olduundan qazdan kondensat
ayrlmayacaqdr. kinci zonada qazdan kondensat ayrlmaa balayacaqdr.
Demli, birinci zona il ikinci zona arasndak srhdd lay tzyiqi
kondensatn dm tzyiqin brabr olacaqdr. Lakin, ikinci zonada qazdan
kondensatn ayrlmasna baxmayaraq layn kondensatla doyma msal az
olduundan o, layda hrkt etmyckdir. nc zonada is layn
kondensatla doyma msal kifayt qdr byuk olduundan layda
kondensat hrkt etmy balayacaqdr. nc zona quyudibinin
yaxnlnda olacaqdr. lbtt, ikinci v nc zonalar zamandan asl
olaraq genilnckdir. Myyn zaman kedikdn sonra layn konturunda
tzyiq sabit qalmadqda birinci zona olmayacaqdr. nc zonada
kondensatn hrktinin layn kondensatla doyma msalnn myyn
qiymtindn sonra ba vercyini yuxarda syldik. Bunu biz 71-ci b
klindki yrilrdn grrk. Hmin yrilr gr layn su il doyma msal
n az 20 % olduqda layn su n faza keiriciliyi k
su
=0 olur, yni su
hrkt etmir. Demli, layda suyun hrkt etmsi n layn su il doyma
msal n az 20% olmaldr. Eyni hadisni qaz-kondensat yata n d
sylmk olar. Lakin 71-ci b klind verilmi yrilr layda su il karbon
qaz hrkt etdikd alnmdr; su il karbon qaz bircinsli olmadna
223

gr, onlarn arasndak sthi grilm qvvsi ox olduundan layda
qalq (laqli) suyun faizi ox olur. Keiriciliyi az olan qaz yataqlarnda
laqli suyun faizinin bzn 60-a atdn 70-ci b klindn grrk. Lakin,
kondensatla qaz bircinsli olduqlarndan onlarn arasnda sthi grilm
qvvsi ox az olacaqdr; ona gr d layn qalq kondensatla doyma
msalnn ox az olacan ehtimal etmk olar (bu msl hl kifayt qdr
yrnilmmidir). Qaz-kondensat yataqlar lay tzyiqi saxlanlmadan
istismar edildikd layda itn kondensatn faizi 30 il 60 % arasnda dyiir.
Layda tzyiqin aa dm tempi az olduqda kondensat itkisi d az olur.
Msamlrin kondensatla doyma msalnn dyim srtini tapmaq
n M.Masket trfindn verilmi aadak tnliyi hll etmk lazmdr:

=

2

, (VI.1)
burada q quyunun qaz debiti;
h layn qalnl;

dt
dy
quyudan msafsi r olan nqtd tzyiq qradiyenti;
s atmosfer raitind vahid hcm qazda kondensatn hcmidir.
Qaz-kondensat yataqlarnda istismar quyularnn say qaz v
kondensatn mumi plan hasilat, istismarda olan quyularn orta debiti
sasnda tyin edilir. Quyularn debitini myyn etdikd, layda tzyiqin
hddindn artq dmsin, kollektorun pozulmasna, quyudibi zonada
kondensatn ox dmsin, hidrat ml glmsin yol verilmmlidir.
Quyu gvdsind qazn hrkt surti ml gln kondensatn yer zrin
xarlmasn tmin etmlidir. Laya sni tsir gstrildikd istismar quyular
brabr bk sxemi zr yerldiril bilr.
njeksiya quyular il istismar quyular arasndak msafni ox
gtrdkd, yal qazn sxdrlmas daha effektiv olur.
Qaz-kondensat yatann ilnm layihsini verdikd hr eydn vvl
yatan qaz-kondensat ehtiyat v lay raitind karbohidrogenlrin hal
mmkn qdr byuk dqiqlikl aydnladrlmaldr. Bundan istifad edrk
qaz-kondensat hasilatnn, ilk emal sxemi v mhsulun istifad yollar
myyn edilir.
Laya quru qazn geri vurulmas n dvran prosesinin texniki-iqtisadi
chtc smrliliyi v injeksiya quyularnda quyuaz tzyiq myyn
edildikdn sonra istismar v injeksiya quyularnn say tyin edilir. Bu
mqsdl kfiyyat, konturlayc v mhsul vermyn quyulardan istifad
edilmsi d nzrd tutulmaldr. Quyular yataq zr yerldirdikd yatan
geoloji xsusiyytlri v quru

qazn yal qaz yuma qabiliyyti nzr
alnmaldr.
Tcrbd vurulan qazn hcmi xarlan qazn hcmindn 1015% az
olur. Bu, separasiya v emal zaman kondensatdan ayrlan hll olmu qazla
224

mdnin daxili ehtiyaclarna srf olunan qaz v itkilrl laqdardr. Qazn
bir hisssi mhsuldar layn yksk msamli hisssind toplanr. Bundan
baqa yeralt qaz itkilri d mmkndr.
Lay tzyiqinin brpa edilmsin myyn drcd kontur sularnn
hrkti d kmk edir.
Laya vurula biln qazn miqdarn analitik hesablamaq tindir, nki
injeksiya quyularna vahid az tzyiqind vurulan qazn miqdar byk
srhdd dyiir.
njeksiya quyularnn qbuletm qabiliyyti tcrbi yolla taplr.
njeksiya quyularnn qbuletm qabiliyytini artrmaq mqsdi il
qazla yuma sulundan, turu il ilnm sulundan, hidravlik yarmadan,
torpedalama v s-dn. istifad etmk lazmdr.
lk txmini texnoloji hesablamalar qaz-kondensat yatann
ilnmsindn alnan tcrbi v istehsal mlumatlar sasnda dqiqldirilir.
Neft v qaz yataqlarna nisbtn qaz-kondensat yataqlarnn planl
ilnmsi xeyli tinliklr trdir. Onlarn ilnm layihsini trtib etmk
n hllik dzgn v elmi surtd saslandrlm sul yaradlmamdr.
lnm variantlarnn seilmsind kapital qoyuluu, istismar xrclri
v mhsulun maya dyri kimi iqtisadi amillrin hlledici hmiyyti vardr.
lnm layihsinin mxtlif variantlarn texniki-iqtisadi gstricilr gr
mqayis edib, n smrli variant seilmlidir.

3. QAZ-KONDENSAT YATAQLARININ STSMARI

Qaz-kondensat yataqlarnn istismarnda qarlql laqdar texnoloji
mliyyatistismar quyularndan yal qazn xarlmas, onun emal v adi
qazn laya vurulmas dqiq yerin yetirilmlidir. Yuxarda qeyd ediln
mliyyatn hr biri ayrlqda xsusi avadanlq tlb edir.
stismar quyularnn avadanl v rejimin tnzim edilmsi qaz
yataqlarnda olan quyulardak kimidir.
stismar prosesind tzyiq, temperatur, srf, xsusi ki, qaz v
kondensatn trkibi diqqtli nzart altnda olur. Quyuda quru qazn
tzahrn akar etmk n quyunun mhsulu aras ksilmdn analiz
edilmlidir.
Quyu mhsulundan maksimum kondensat almaq n trapdak tzyiq,
maksimal kondenslm tzyiqin brabr olmaldr.
stismar quyularnn maksimum mmkn debiti kollektorun
xsusiyytini v karbohidrogenlrin ks kondenslm raitini nzr
almaqla myyn edilir. Bu is bufer tzyiqi vasitsil quyunun i rejimini
tnzim etmk imkann mhdudladrr. Tnzimlm hm d kondensat
emal etmkdn tr, avadanln tam istifad edilmsini tmin etmk n
lazmdr.
225

Quyuda karbohidrogenlrin kondenslmsi quyudibind maye
ylmasna, msamlrin tutulmasna, hidravlik tzyiqin oxalmasna,
tzyiq itkisinin artmasna v debitin azalmasna sbb olur. Bu tinliklrin
qarsn almaq n quyu qazla vaxtar tmizlnmlidir.
njeksiya quyularnn dibinin vaxtar tmizlnmsi ox vacibdir.
Quyunun vaxtnda tmizlnmsi quyuaz tzyiqin artmasnn qarsn alr,
vurulan qaz hcminin azalmasn tmin edir, qazn lav sxlma xrclrini
azaldr, qaz kmrlri v kompressorlarda ba ver bilck thlklrin
qarsn alr. Tmizlm qaz v ya su il yuma sulu il aparlr.
njeksiya quyularnda az tzyiqinin hddindn artq artmasnn
qarsn qabaqcadan almaq n qoruyucu klapanlar v tzyiq
tnzimlyicilrindn istifad edilir. gr qazn analizin sasn bzi istismar
quyularnda quru qaz tzahru vaxtndan vvl myynldirilrs, bu
quyularn hasilat mhdudladrlr. Bzi hallarda is quru qazn mntzm
irlilmsini tmin etmk n ayr-ayr istismar quyularn saxlayrlar.
ksr istismar quyularnda quru qaz tzahr etdikdn sonra dvri proses
bitir, layn tbii tknmsi balanr, yni yataq, adi qaz yata kimi istismar
edilir.
Tknm dvrnd xarlan qazn emal prosesi ar karbohidrogen
almaq mqsdi il dayandrlmr.
Lay tzyiqi xeyli aa ddkdn sonra kompressor stansiyasndan
qazn nql edilmsi n istifad etmk olar.
Tknm dvrnd istehlaklara kondensatla birlikd quru qaz da
gndrilir. Yksk tzyiq altnda olan bu qaz tbii enerji hesabna uzaq
msafy gndril bilr. Qaz xarlmasnda injeksiya quyularndan da
istifad etmk olar. Demli, tknm prosesind qaz hasilatnn aa
dmsinin qarsn almaq n imkan vardr.
Tamamil tknmi qaz-kondensat yatandan tbii qaz rezervuar kimi
istifad edil bilr.













226

VII FSL

NEFT V QAZ LAYLARININ AILMASI V QUYULARIN
MNMSNLMS

Neft v qaz laylarnn almas qazma prosesinin axrnc mrhlsidir.
Bu, quyularn istismar n hazrlanmasnda yerin yetiriln tdbirlr
irisind n mhm mrhldir.
Neft v qaz laylarnn almas ilri iki dvr ayrlr: a) qazma
prosesind grln ilr; b) quyunun mnimsnilmsind grln ilr.
Hr iki halda qzaya yol vermdn layn etibarl surtd almas n
texniki vsaitin seilmsin, layn alma texnologiyas qaydalarnn yerin
yetirilmsin xsusi fikir verilmlidir. Qazma v quyularn mnimsnilmsi
ilrinin mvffqiyytl baa atdrlmas, hmin quyulardan layihd
nzrd tutulmu hasilatn alnmas, injeksiya quyularnn hesablama il
myyn edilmi udma qabiliyytinin ld edilmsi hmin rtlr dzgn
v mtlq ml edilmsindn asldr.
Laylarn almas texnikas v texnologiyas, qazlm konkret quyular
vasitsil alan intervallarda hmin laylarn geoloji v fiziki-texniki
xarakteristikalar il sx laqlndirilmlidir. Bu halda quyu vasitsil
aadak yataqlar ala bilr:
1) balanc lay tzyiqi yksk olan ox mhsuldar yataq;
2) balanc lay tzyiqi yksk olmayan az mhsuldar (zif) yataq.
Birinci nv yataqlarda lay, quyunun ya qazlmas, ya da mnimsnilmsi
prosesind adqda lazmi tdbirlr grlmzs, iddtli tzahr (tullan, aq
fontan), sxurun uulmas v qazma altinin tutulmas, knar sularn quyuya
soxulmas, yann v digr mrkkblm hallar ba ver bilr.
kinci nv yataqlarda, ksin, lay yuma mayesini udar, layn quyudibi
zonas gillr ki, bu da sonradan quyunun mnimsnilm prosesinin xeyli
lngimsin sbb olar.
Nzr almaq lazmdr ki, quyunun mnimsnilm mddtini azaldlmas,
yksk hasilat ld edilmsi v injeksiya quyularnn tlb olunan qdr
udma qabiliyytinin olmas n qazma v mnimsm proseslri arasnda
sx laq yaradlmaldr.
Neft v qaz yatann almas prosesin aadak tlblr verilir:
a) tullan, aq fontan v digr mrkkblm hallarnn qarsnn
alnmas;
b) yuma mayesinin lay trfindn udulmasnn (bu is sasn quyudibi
zonasnn gillmsin sbb olur) qarsnn alnmas;
c) quyularn uzun mddt susuz istismarn tmin etmk
n layn, qalnlq v yatm istiqamti zr almas;
227

) laydan quyudibin maye axnnn mmkn qdr srtlndirilmsi v
asanladrlmas.
Neft v ya qaz quyusu dyri bir ne yz mindn bir ne milyon
manata qdr olan ox mrkkb qurululu tikilidir. Neft v qaz quyular
vasitsil neftli v ya qazl lay yer sthi il laqlndirilir; texnoloji rejiml
myyn edilmi miqdarda neft v ya qaz hasil edilir; yataa sni tsir
edildikd laya su v ya sxlm qaz (hava) vurulur; layn v quyunun
parametrlrini v vaxta gr bunlarn dinamikasn yrnmk n drinlik
lmlri; mxtlif (cari v sasl) tmir ilri aparlr.
Neft (qaz) quyusu illrl, oxlayl yataqlarda is on illrl xidmt
etdiyindn quyunu qazdqda, lay adqda v quyunu mnimsdikd qazma,
layn almas, istismar kmrinin endirilmsi, sementlnmsi v
mnimsmdn vvl dlinmsinin texniki v texnoloji rtlrin ml
olunmaldr. Hmin ilri yerin yetirrkn azacq etinaszla yol verilmsi,
habel texniki v texnoloji rtlr azacq riayt olunmamas quyunun
yararsz olmas il nticln bilr ki, bu da bzi hallarda btn yatan
ilnmsin ox mnfi tsir edr.
Quyunun qazlmas, layn almas, kmrin endirilib sementlnmsi,
deiklr almas v quyunun mnimsnilmsi n grln tdbirlr
nzriyy v tcrby, yatan geoloji-texniki xarakteristikasnn, habel
ba ver bilck mrkkblm hallarnn diqqtl yrnilmsin
saslanmaldr.
Neftli v qazl laylarn almas msllri kompleksind aadaklar
xsusi hmiyyt malikdir: yuma mayesinin seilmsi, quyudibinin
(qoruyucu kmrin aa hisssinin) konstruksiyas, deik ama sullar,
quyuaz avadanl (qazma prosesind, deiklr adqda, mnimsmdn
vvl).
Aada hmin amillr, habel qazma v mnimsm zaman neft v
qaz laylarnn almasna bunlarn tsiri nzrdn keirilir.

1. YUMA MAYESNN SELMS

Hm qazma, hm d mnimsm prosesind yuma mayesinin dzgn
seilmsi quyunun mnimsnilmsi v istismara verilmsind hlledici
hmiyyt malikdir. Buna gr d hr bir ayrca halda yuma mayesinin
seilmsi, qazma prosesind, xsusil neft-qazla doymu mhsuldar laylar
qazb kedikd mayenin keyfiyyti zrind aras ksilmdn nzart
edilmsin xsusi fikir verilmlidir.
Qazma zaman sas (ilk) yuma mayesi olaraq gilli mhluldan istifad
edirlr. Lakin, bir sra hallarda, mdn ii tcrbsind tmiz su, xarici
lklrd is sxlm qaz (hava) v aerasiya edilmi (havalandrlm)
mhlul da ttbiq olunur.
228

Unutmamaq lazmdr ki, quyunun qazlmasndan istismara verilmsin
qdr olan btn mrhllrd yuma mayesi aadak tlblri dmlidir:
1) mhsuldar lay amazdan vvl qazma prosesind sxurlarn
ovulmas v uulmasnn, gvdnin daralmas v yuyulmasnn, oyuqlar,
tullanlar ml glmsinin, quyuya su v qaz kemsinin qars alnmal,
qazlm sxurun hamsnn yer sthin xarlmas tmin edilmli;
2) neftli-qazl mhsuldar laylar kerkn tullan ba vermmsi,
mhlul dvrannn pozulmamas v tutulma hallar chtdn thlksizlik
tmin edilmli, hmin zonalarn tbii keiriciliyi saxlanlmal;
3) sementlm ilrind yuma mayelri sement mhlullarna qar
neytral olmal v mhsuldar horizontlarn tbii keiriciliyi saxlanmal;
4) quyuda deiklr adqda yuma mayesinin laya oxlu miqdarda
kemsin, quyudibi zonasnn gillmsin v laylarn tbii keiriciliyinin
pislmsin imkan verilmmlidir.
Turbin sulu il qazmada is bu tlblrdn lav enerji mnbyi olan
(turboburu hrkt gtirn) yuma mayesi hm d bu mqsd n lazmi
xasslr malik olmaldr.
Dediklrimizdn aydn olur ki, yuma mayesin qoyulan keyfiyyt
tlblri laylarn tbii keiriciliyinin saxlanmasn, habel layn oxlu yuma
mayesi udmasn, quyudibi zonasnn gillmsi qarsnn alnmasn v lay
adqda tullan hallarnn aradan qaldrlmasnnn tmin etmkdn
ibartdir.
Tcrbdn mlum olduu kimi, gilli mhlullarn keyfiyytin v
reseptin lazmnca fikir verilmmsi quyudibi zonasnn vziyytin ox pis
tsir edir, laya xeyli miqdarda gilli mhlul v su kemsin, layn
gillmsin sbb olur, bunlarn nticsind is quyularn i salnmas v
mnimsnilmsi xeyli tinlir.
Ayr-ayr hallarda, laya gilli mhlul ox kedikd v quyudibi zonas
gilldikd quyular he mnimsmk olmur, ya da istismara veriln bel
quyularn hasilat ox az olur.
Bu halda gilli mhlulun suverm qabiliyytin, yni gilli mhlullardan
suyun ayrlb laya kemsi xasssin fikir verilmlidir.
Su, msamli mhit szlrk layn quyudibi zonasna keir, bir sra
hallarda (khn neft rayonlar olan Leninneft v Stalinneft NM-lrinin
drenajlanm sahlrind) is layn uzaq (50100 m) zonalarna ke bilir.
Knar suyun laya kemsi neft n faza keiriciliyinin azalmasna
sbb olur. Bu su, kvars qumuna (neft laylarnn oxu bel qumdan tkil
olunmudur) gr isladc faza hesab olunur. Neft layna ken knar su,
quyunun gvdsi trafnda nefti qumdan sxdrb xardr.
Suyun laya szlmsi lay keiriciliyinin xeyli pislmsin, quyularn
mnimsnilm mddtinin uzanmasna, ya da bu quyularn az hasilatla
istismara verilmsin sbb olur. Myyn edilmidir ki, mhsuldar zonan
229

qazb kedikd, quyudibi zonasna bir ne saat v ya bir ne gn rzind
kemi suyu v gilli mhlulu xartmaq n bzn aylarca vaxt srf etmk
lazm glir.
Quyunun i salnmasna knar suyun etdiyi bir mnfi tsiri d bilmk
lazmdr. Bu da suyun tsiri altnda sxurun fiziki chtdn dyimsindn
(gilin imsindn) ibartdir. Bildiyimiz kimi, neftli laylarn oxu
nvbln gil v qum qatlarndan tkil olunmudur. Bzi hallarda neftli
lay, qatq gil-qum fasiyasndan ibart olur. Laya kemi knar su gil
hissciklri il qarlql laqy girib, bunlarn imsin v nticd
laydak msamlrin tutulmasna, kanallarn daralmasna v layn
keiriciliyinin pislmsin sbb olur.
Neftli-qazl mhsuldar laylar adqda yuma mayesi konkret rait
uyun olaraq xarlmaldr.
Yuxarda gstrilmidi ki, alan neftli laylar iki qrupa blnr:
1) lay tzyiqi yksk olan yksk mhsuldar laylar;
2) lay tzyiqi yksk olmayan ox drenajlanm laylar.
Hr iki halda lay aarkn, kimyvi ilnmi gilli mhlullar ttbiq
etmk lazm gldiyindn bu qruplar n mhlullarn keyfiyytindn ediln
tlblri nzrdn keirk.
Birinci halda gzlniln lay tzyiqindn asl olaraq ya adi (xsusi
kisi 1,151,21 olan) gilli mhlullardan, ya da xsusi olaraq
arladrlm (xsusi kisi 1,852,3 olan) mhlullardan istifad edirlr.
Gilli mhlullar arladrmaq n ona xrdalanm inert materiallar
(hematit, barium, koloks v s.) lav edirlr.
kinci hal n gilli mhlullar ildikd mhlulu hazrlamaq n
istifad olunan suyun keyfiyytin, mhlulun kimyvi ilnmsin xsusi
fikir verilmlidir. Bu halda gilli mhlulun suverm qabiliyyti ox az
(QrozET" qurusunda 30 dq. rzind 35 sm
3
), neft-su srhdind
filtratn sthi grilmsi mmkn qdr az (13 dn/sm) olmaldr. Bu
mqsdl qlvi lay suyu il neft srhdi arasnda sthi grilm msal
1,426,1 dn/sm olduuna gr bu sudan istifad edilmsini mslht
grmk lazmdr. Lakin bir ox hallarda gilli mhlul hazrlamaq n
yaxnlqdak su hvzlrinin (dniz, ay v s.) suyundan istifad edirlr. Cod
sularn szlmsinin laylarn neftverm qabiliyytin mnfi tsirin yol
vermmk n gilli mhlulu sthi aktiv maddlrl (sulfanol,
neytralladrlm qara kontakt, azolyat, sovet detergenti v s.) ilmk
tvsiy olunur.
Gilli mhlul suyunun laya kemsin imkan vermmk mqsdil
kolloidal mhlullardan istifad olunmas mslht grlr. Bel mhlullar
hazrlamaq n gilli mhlula xsusi bentonit maddlrxsusi gillr
(gilab, akvagel v s.) qatrlar.
230

Lay aarkn gilli mhlul suyunun laya kemsi il mbariz n bir
ox hallarda yuma mayesi olaraq neftdn v ya neft sasl mhluldan istifad
edirlr.
Tcrbdn mlum olduu kimi, bu halda neftli v qazl lay nisbtn
daha keyfiyytli amaq v layn mhsuldar zonasndan kerni daha yax
xartmaq olur.
Neft sasl bel mhlulun n sad reseptini veririk: gil40%, hng-
15%, neft45%.
Qubkin adna Moskva Neft-qaz nstitutunun resepti il hazrlanm neft
sasl mhlul yax struktur-mexaniki xasslr v lazmi qdr axarlla
malikdir. Hmin resept beldir:
. Oksidldirilmi petrelatumla sabitldiriln mhlul:
dizel yanaca 7082,5%
rubreks 518%
oksidldirilmi petrelatum 23%
natrium-hidroksid mhlulu 1 1,5%
II. Oksidldirilmi parafinl sabitldiriln mhlul:
dizel yanaca 78,585,8%
oksidldirilmi bitum 1218%
oksidldirilmi parafin 1,21,5%
natrium-hidroksid mhlulu 1,21,5%.
Bel mhlullarn xsusi kisi 0,9 q/sm
3
, SPV-5 cihaz il llm
zlly is 200400 san. olur.
Tatarstann v Baqrdstann bzi sahlrind yuma mayesi olaraq adi
sudan istifad edirlr. Lakin tcrbnin gstrdiyi kimi, laya qdr qazdqda
v lay adqda laya su kediyindn gil hissciklri iir, gil araqatlar
yuyulduundan layn msamlrini tutur, habel baqa mrkkblm
hallar ba verir.
ld ediln mlumatn mqayissi gstrir ki, quyularn almasnda
gilli mhlulun ttbiqi nticsind hasilat suya nisbtn 5,6 df artr.
Bununla brabr yuma mayesi olaraq sudan istifad edildikd
qazmann texniki (qazma srti) v iqtisadi gstricilri xeyli ykslir (gil
v kimyvi reagentlr daha az vsait srf edilir).
Buna gr d ilk maye olaraq sudan istifad etdikd, ona sthi aktiv
madd (sulfanol, neytralladrlm qara kontakt, azolyatlar, detorgent v s.)
qatmaq lazmdr.
Xarici lk tcrbsind, neftli-qazl laylar adqda sxlm hava il
qazma sulundan da istifad edirlr.
AB-da bu sahd alnm mlumatn thlili gstrir ki, bu halda
mexaniki srt xeyli artr, balta srfi azalr, qazmann texniki-iqtisadi
gstricilri yaxlar.
231

Burada sas msl layn tbii keiriciliyini saxlamaq, quyudibi
zonasn gillmkdn qorumaq v layn msamlrin su kemsin imkan
vermmkdn ibartdir. Lakin, sxlm hava vasitsil qazma n xsusi
texniki avadanlq (kompressorlar, frlanan preventerlr, rotor-preventerlr v
s.) olmaldr.
Bir ox hallarda quyularn aerasiya edilmi maye (gilli mhlul v ya
suyun sxlm hava il qat) il qazlmas sulundan da istifad edirlr.

2. QORUYUCU KMRN SELMS

Qazlb qurtarm quyunun mvffqiyytl almas v
mnimsnilmsind quyu konstruksiyasnn v qoruyucu kmrin
seilmsinin ox byk hmiyti vardr.
El d ola bilr ki, qazma zaman lay mvffqiyytl alr, lakin
quyunun konstruksiyas lazmi qdr dzgn seilmdiyindn v axrnc
istismar kmrinin tip-llri dzgn gtrlmdiyindn lay istismar
mqsdil amaq mmkn olmur.
Quyu konstruksiyas v istismar kmrinin seilmsi v
sementlnmsi ilri el aparlmaldr ki, aadaklar tmin edilsin:
a) lay mvcud sullardan biri il alsn, knar sularn axmasna yol
vermdn quyu etibarl mnimsnilsin, gndlik v yekun nefq-qaz hasilat
tmin edilsin;
b) istismar kmrinin diametri maye v qazn planla myyn edilmi
miqdarda xarlmasna, nzrd tutulmu sulla istismara, yeralt layih
avadanln ediln xarici lulrin uyun glsin;
c) quyunun gvdsi lazmi qdr mhkmlndirilmkl ucuz baa
glsin (metal, sement v s. materiallar daha az srf edilsin);
) btn dvr rzind quyunun istismar edilmsi (mnimsnilmsi, i
salnmas, normal ilmsi, yeralt v sasl tmir aparlmas) mmkn
olsun;
d) yatan geoloji ksilii hesaba alna bilsin, qazl-sulu v uulan
araqatlar aralq kmrlrl rtlsn;
e) istismar n quyunu alt horizontlardan std yatan horizontlara
qaytarmaq lazm gldikd hmin horizontda quyunu drinldirmk
mmkn olsun.
Axrnc istismar kmrinin uzunluu, adtn quyunun drinliyi qdr
olur; diametri is yuxardak rtlr gr gtrlmlidir.
Quyunun konstruksiyas, adtn:
a) diametri 16, 18 v ya 20", uzunluu is 15100 m olan
ynldicidn;
232

b) diametri 10 18"-dn (stasionar qazma qurusu il ildikd) 8"-
y qdr (syyar qazma qurusu il ildikd), uzunluu is 30600 m
olan konduktordan;
c) diametri 8, 10, 11, 12" olan v sulu horizontlarn rti yatm
drinliyin endiriln aralq texniki v su balama kmrlrindn;
) diametri 3
1
/
2
; 4; 5; 6; 7", bzn is 8" olan istismar kmrindn
ibart olur.
Son vaxtlarda bir ox hallarda quyunun qazlmasnda birkmrli
konstruksiyadan, ox drind (3500 m-dn drind) yatan laylar qazdqda
is ikikmrli konstruksiyadan istifad edirlr.
SSR-nin bir ox neft rayonlarnn neft v qaz quyularnda ttbiq ediln
tipik konstruksiyalar aada verilir:

Baqrdstanda
1) 16
3
/
4
50 m 4) 16
8
/."

70 m
12
3
/
4
"

250 m 12
3
/
4
"

350 m
6
5
/
8
"

1850 m 6
5
/
8
"

1200 m
2) 12
3
/
4
"

1500 m 5) 12"

350 m
6
5
/
8
"

1850 m
5
/
8
"

350 m
3)
3
/
4
"

350 m 6) 12
3
/
4
"

300 m
8
5
/
8
"

1200 m 5
3
/
4
"

1500 m

Samara vilaytind

1) 16
3
/
4
"

100 m 3) 18
: 3
/
4
"

25 m
12
3
/
4
"

300 m 12
3
/
4
"

250 m
6
5
/
8
"

1760 m 6
5
/
8
"

I650 m
2) 12
3
/
4
"

350 m 4) 10
3
/
4
"

350 m
6
5
/
8
"

840 m 5
3
/
4
"

800 m

Tatarstanda

12
3
/
4
"

300 m 6
5
/
8
"

1800 m



Azrbaycan SSR-d
Dayaz quyular

1) 10
3
/
4
" 70 m 4) 12
3
/
4
" 100 m
4
1
/
2
'
/
700 m 6
5
/
8
" 2200 m
233

2) 14
3
/
4
" 200 m 5) 14
3
/
4
" 150 m
10
3
/
4
" 2000 m 6
5
/
8
" 2800 m
6
5
/
8
"

3300 m 6) 16
3
/
4
"

100 m
3) 18
3
/
4
"

200 m 12
3
/
4
"

800-1000 m
14
3
/
4
"

1000 m 6
5
/
8
"

2200-2400 m
10
3
/
4
"

2000 m
6
5
/
8
"

2000 m

Drin quyular
1) 18
3
/
4
"

50 m
12
3
/
4

1500 m
8
5
/
8
"

2400 m
2) 16
3
/
4
" 150 m
10
3
/
4
" 2400 m
6
5
/
8
" 4000 m
Bzi hallarda 11
3
/
4
" texniki kmrl 6
5
/
8
" istismar kmri arasnda 8
5
/
8
"
aralq kmri endirirlr ki, bu da mhsuldar layn almasn
asanladrmaqla, uulma, knar sularn soxulmas, altin tutulmas v s.
hallarn aradan qaldrlmasna imkan verir.
Aydndr ki, seilmi konstruksiyadan asl olmayaraq sementlmni el
hesabla aparrlar ki, sementi lazmi hndrly qaldrmaq, knar sularn
qarsn etibarl surtd almaq v mrkkblm hallar ba vermdn lay
amaq mmkun olsun. Onu da nzr almaq lazmdr ki, quyunun
tyinatndan (kfiyyat, istismar, neft v ya qaz quyusu, injeksiya,
qiymtlndirm, mahid quyular v s.) asl olaraq onun konstruksiyas da
dyiir.
3. QUYUDB AVADANLIININ TP V KONSTRUKSYASI
Layn mvffqiyytl almas, quyunun mnimsnilmsi v i
salnmasnda quyudibi avadanl konstruksiasnn ox byk hmiyyti
vardr.
3) 24" 5 m
16
3
/
4
" 492 m
11
3
/
4
" 3000 m
6
5
/
8
" 4812 m
4) 24" 10 m
16
3
/
4
" 500 m
11
3
/
4
" 3000 m
6
5
/
8
5
3
/
4
" 4900 m
234



92-ci kil. Neft v qaz quyularnda quyudibinin konstruksiyasnn
tipik sxemi:
1-konduktor; 2-istismar kmri; 3- qoruyucu kmr. 4 - sement halqas; 5 -
quyuda perforasiya; 6 - zumpf; 7 - paker; 8 - deikli quyruq; 9 - manjet
sementlnmsind kmrd alm deiklr; 10 - sulu lay; 11 - mhsuldar
lay.

Neft yatann alm hisssinin brkidilmsinin tipik sxemlri 92-ci
kild verilmidir. Kemi SSR-d v xarici lklrin bir oxunda n ox
yaylm quyudibi konstruksiyas quyudibin qdr endirilmi kmrin
badan-baa sementlnmsindn v sonradan istismar obyekti qarsnda
deiklr almasndan ibartdir (92-ci a kli).
Daha ucuz baa gln bu konstruksiya sad qurululu olsa da, quyudibi
zonasnda qum sementln bilr ki, bu da layn sonradan almasn
tinldirir.
Tcrbd 6" istismar kmrinin hr 1 m-ind 10 12 deik arlar.
Hesablamann gstrdiyi kimi, deiklrin say az olduqda quyunun hasilat
xeyli azalr, ox olduqda is kmrin mhkmliyi pozulur.
Tcrbd bzn birinci atdan sonra qoruyucu kmri v onun
arxasnda sement dan demk mmkun olmadndan, lay da amaq
mmkn olmur. Buna gr d ya tkrar deik amaq, ya da J.A.Kolodyajn
konstruksiyal torpeda perforatorlar il yenidn at amaq lazmdr.
Neftli hissni sulu araqatlarndan ayrmaq, bzi tmir ilrini
mvffqiyytl aparmaq (yeni neftli araqatn ama, quyunu yuxar
horizontlara qaytarma v i.a.) lazm gldikd quyudibini vvlc
sementlyib, sonra perforasiya ilri aparmaq mcburi hesab olunur.
Btn qalan hallarda istismar kmrini layn tavannda dayandrb,
bundan yuxarda sementlmk lazmdr (92-ci c, , kli). Bu halda layn
alm qalnl zr maye axn yaradlar. Sxurlar azdavaml olan hallarda
quyudibin xsusi boru szgci (layner) endirilir. Bu szgcin yuxar ucunu
1 1
1 1
1
2
2
2
2
2
4
3
4
4
4
10
01
10
10
7
5
11 11 11
8
9
11
6
A
B
C
G
11
235

bir ne metr istismar kmrin keirdib orada ya sementlmkl, ya da
kipgcl (kndir v ya quruundan) brkidilir (92-ci b kli).
Bu szgcin stnlyu ondan ibartdir ki, mayenin axnn daha yax
tmin edir v quyuya qumun daxil olmasn mhdudladrr. Hmin szgcin
nqsan chti onun o qdr d mhkm olmamasdr. Bundan baqa,
quyudibind kahalar olarsa, bel szgc yilib zil
bilr. Buna gr d bir ox hallarda hm szgc qoyur,
hm d sementlnmi kmrd deiklr arlar (92-ci b
kli).
Szgci adtn sol keiricisi olan qazma
borularnda endirirlr. Szgcin bamaq txacnn
quyudibin daha yax ilimsi n onun bir ne ba
yri uzun millri olur, bu hm d qazma borularnn
almasn asanladrr.
Bir sra hallarda manjetl sementlnmi, kombin
edilmi kmrdn d istifad edirlr (92-ci kli). Bu
halda neft layn v quyunun btn gvdsini eyni
diametrli balta il arlar. Qoruyucu kmrd, layn
tavanna uyun drinlikd sxura kip sxlan manjetin
dmir qf brkidilir. Bu manjetin stnd kmrin
borularnda, tzyiq altnda sementlm n bir ne
deik ar, aada is uqun v ya mis klapan qoyurlar
(bunu sonradan qazrlar). Mayenin axmas n
manjetdn aada, neft lay qarsnda szgc qoyurlar.
Bzn quyular manjet qoymadan da sementlyirlr (92-
ci kli).
Bu konstruksiyann sas nqsan kmrin
endirilmsi il gilli mhlulun quyudan xarlmas
arasnda ox vaxt kemsidir; buna gr d mhlulun
qatlamas nticsind onu tmizlmk tinl bilr.
Bak mdnlrind bir ox hallarda drin quyular
istismar etdikd sviyyni 2000 m- qdr v daha ox
azaltmaq lazm glir, halbuki 6" kmrd sviyynin
1700 m-dn, 7" kmrd is 1300-dn aaya
endirilmsi kmrin zilmsin sbb ola bilr.
Bunun qarsn almaq n istismar kmri il
daxili borularn crgsi arasna endiriln pakerdn
istifad etmk olar. Quyuya paker endirilmsi quyunun st hisssini maye
v ya qazla dolduraraq orada bir qdr kstzyiq yaratmaa imkan verir.
93-c kild paker konstruksiyalarndan biri gstrilmidir. Bu,
paker muftalar (2 v 11) olan rtkdn (1) v rtk zr srn konusdan
(4) ibartdir. Mufta (2) il konus (4) arasnda neft davaml rezindn (3)

93-c kil.
Paker
13
2
3
4
7
6
5
8
12
11
10
236

hazrlanm pakerlm kynyi (3) sxlmdr. Bamaq muftas (11) daxili
borunun (13) muftasna (12) dirnir. Yuxar mufta (2) boruda oturdulmu
konus (9) n yhr vzifsini grr. Pakerin aasnda pafta dilsind
lipslr (7) brkidilmi 4 dd yast yay (6) olan oboyma (5) quradrlr.
Bu oboymann aa hisssind yarq almdr ki, boru (13) il
laqlndirilmi barma (8) buraya keirdirlr. Pakeri
quyuya endirdikd lipslr aa vziyytd olur. Lift
borular kmrini lazmi drinlikd sola dndrdikd
yaylarn (6) qoruyucu borulara srtnmsi nticsind
oboyma z yerind qaldndan barmaq (8) ilimdn azad
olur. Qaldrc borular kmrinin (13) endirilmsini davam
etdirdikd paker d aa srrk lipslrin paftasn
qoruyucu kmrd primlyckdir. Konusu (9) yhrd
(2) oturtduqda yay (10) sxlacaq, borular is z arl il
pakeri kipldirdiyindn lipslr kmrd daha mhkm
primlnckdir.
Pakeri qaldrdqda konus (9) z yuvasndan
xdna gr qoruyucu borulardak maye quyunun aa
hisssin tkulckdir.
Bel pakerlr 4" mrkzi borularla 6, 7 v 8"
qoruyucu borularn arasndak boluu kipldirmk n
hesablanmamdr. Bu pakerlr kmrdki nqsanl yerdn
daxil olan suyu izolyasiya etmk, habel quyunu tzyiq
altnda sementlmk ndr. Pakeri, bir quyu vasitsil
istismar olunan iki neftli lay bir-birindn ayrmaq lazm
gldikd d ttbiq edirlr.
Mdnlrd bu pakerlrdn baqa avtomatik
pakerlrdn, Azrb. ETN konstruksiyal pakerlrdn,
Qroz. ET pakerindn v baqalarndan (94-c kil) da
istifad olunur.
Daha ox ttbiq olunan szgclrin konstruksiyas
aada verilir.
Hazrlanma suluna gr szgclr:
1) bilavasit quyuda hazrlanan szgclrdn;
2) yer sthind hazrlanb quyuya endiriln
szgclrdn ibartdir.
Yax keiriciliy malik olan nqll szgclr
qumun quyuya kemsin mane olmaqla quyudibi zonasn uulmaqdan da
qoruyur.
Yeralt hidravlika qanunlarndan mlum olduu kimi, quyu trafnda
mxtlif keiricilikli iki zona olduqda mayenin quyuya axn aadak
asllqla myyn edilir: (I kitab VI fsil):
94-c kil.
Quyudibin
oturmayan
lips tipli
pakerin kon-
struksiyas
d
D
L
237

=
2
1

2
ln

+
1
ln

, (VII.1)
burada k
1
quyudibin yaxn zonann keiriciliyi;
k
2
quyudibin uzaq zonann keiriciliyi;
R
k
v r uyun olaraq qidalanma konturunun v quyunun radiuslar;
R keiriciliyi k
1
olan quyudibin yaxn zonann radiusudur.
Quyudibi zonasnn keiriciliyi (k
1
) ondan uzaqdak zonann
keiriciliyindn (k
2
) ox v ksin ola bilr.
Birinci halda buna nail olmaq n quyudibi zonasnda nqll
szgci dzltmk, ya bu zonan xlorid turusu il ilmk, ya da lay
hidravlik sulla yarmaq lazmdr. Quyudibi zonas gilldikd, parafin
kdkd, duzlarla, borularn metal pas il, qumla zibillndikd k
1
msal k
2

-dn az ola bilr.
Quyudibi zonasnn v layn daha uzaq zonasnn keiriciliyi bir-birin
brabr olarsa (k
1
=k
2
=k), yuxardak (VII.1) dsturdan Dpinin aadak
mlum dsturunu alarq:

2
=
2

ln

(VII.2)
II fsild verilmi 9-cu cdvld layn mumi keiriciliyin (k
2
)
nisbtn quyudibi zonasnn keiricilyinin dyimsinin quyunun hasilatna
tsiri gstrilmidir. Bu cdvld quyu hasilatnn dyimsini

nisbtinin
dyimsin gr myyn etmk olar.
9-cu cdvldn mlum olur ki, quyudibi zonasnn keiriciliyini layn
yerd qalan hisssinin keiriciliyin nisbtn 2 df artrdqda, quyunun
hasilatn xeyli yksltmk olar. Lakin quyudibi zonasnn keiriciliyini
artrma davam etdirdikd, bu zonann lsndn asl olmayarar hasilatn
artm get-ged azalr.
9-cu cdvldn grnr ki, quyudibi zonasnn keiriciliyini artrmaq
hesabna maye axnn 1012% artrmaq n lulri quyu radiusundan 10
df iri olan nqll szgc dzltmk lazmdr. Bu is mli olaraq mm-
kn deyildir, nki qazmadan sonra quyunun gvdsini adtn n oxu 2
df genilndirmk olur.
Tcrb il myyn edilmidir ki, nqln lulrini dzgn
sedikd qalnl htta 2025 mm olan nqll szgc qumun quyuya
daxil olmasnn qarsn ala bilir.
Quyuda anql sxladrmaqla dzldiln nqll szgclr (95-
ci a kli). Bel szgclri aadak qayda il dzldirlr: vvlc quyunun
dibindki kahalar genilndirirlr, sonra vvlcdn deiklr alm,
quyruu sol yivli keirici vasitsil qazma borularnn ucuna birldirib
quyuya endirir v hmin kaha dolana qdr quyudibin nql tkrlr.
Bundan sonra qazma borularn burub ar v yer sthin qaldrrlar.
238

vvlcdn yer sthind hazrlanan nqll szgclr (95-ci b
kli). Bu szgclri quyuya nasos-kompressor borularnda endirirlr.
Bzn bu sullarn ikisini bir yerd ttbiq edirlr.









22-ci cdvl
Qoruyucu
kmrin nominal
diametri, dym
il
Szgc
gvdsinin
diametri, dym
il
nql qatnn
qalnl, mm il
kimetrlik bir
blmd nqln
hcmi, l il
5 2.0 20,3 10,8
6 2,5 21,0 14,3
7 3,0 23,5 21,3
8 4,0 25,3 25,0

vvlcdn yer sthind 25 m uzunluunda blmlrdn hazrlanan
Qroz. ET konstruksiyal nqll szgclr daha geni yaylmdr. Bel
blmlr dair sas mlumat 22-ci cdvld verilmidir.
Qroz. ET konstruksiyal nqll szgc blmsinin sxemi 96-c
kild verilmidir.
Laboratorya tdqiqatndan alnm mlumata gr nql v qum
llrinin n lverili nisbti bel olmaldr:
D<12,9 d,
burada Dnqln diametri, mm il;
dqum dnciklrinin diametridir, mm il.
nql szgclri hazrlamaq n gird, yax eidlnmi v
yuyulmu, toz v lil hissciklri olmayan, turularn, qlvi mhlullarnn
1
2
4
3
5
6
7
a
8
1
2
3
9
b

95-ci kil. nqll szgc:
a) quyudibind brkidilmi;
b) vvlcdn yer zrind hazrlanm
1-konduktor; 2-qoruyucu kmr; 3-sement
halqas; 4-paker; 5-deikli quyruq; 6-
genldilmi hiss; 7-nql; 8-nasos-
kompressor borular; 9-nqll szgc.
239

tsirin v mexaniki tsir davaml nqldan istifad etmk mslht
grlr.
Son vaxtlarda Bak mdnlrind polad yonqarndan hazrlanan,
Qiproneftma konstruksiyal metal-keramik szgclrdn d istifad edirlr.
Qumun laydan quyuya kemsinin qarsn almaq n nqll
szgclrdn baqa, xsusi szgclrdn (streynerlrdn) d istifad edirlr.
Bunlardan: 1). trapesvar yar olan szgc; trapesin byk oturaca
borunun irisind evrilmi olur (97-ci kil); 2). mftilli szgc; burada
deiklri olan kmrin zrin mftil salnmdr (98-ci kil); 3). halqavar
szgc; burada kmr yonulmu xsusi polad halqalar






keirilmidir (99-cu kil). Halqavar szgcdki halqalarn arasna eni
yarn enin brabr olan nazik lvhlr qoyurlar. Szgcd yarn eni,
btn qum ktlsi irisind, iridnli qumla birlikd miqdar kic 10%
olan qum fraksiyasnn diametrindn adtn 2 df iri gtrlr. Yurenin
mlumatna gr szgc yarqlarnn eni, quyuya buraxlmas nzrd tutulan
qum fraksiyas dnlrinin 2,5 diametrin brabr olmaldr. Baqa bir
mlumata gr trkibind llri 0,25 mm-dn kiik oxlu miqdarda
(kic 3050%) dnciklri olan qum fraksiyas n yarqlarn enini 0,5
mm gtrmk lazmdr.
Deikli szgclrdn istifad etdikd deiklrin diametri aadak
qdr olmaldr:
a) szgcin uzunluunun hr 1 m-ind 400530 deik olduqda 4,8-
6,3 mm (dnciklrinin ls az 0,6 mm olan sementlnmmi qum n);
97-ci kil. 98-ci kil. 99-cu kil.
Yarql szgc Mftilli szgc Halqavar szgc
240

b) szgcin hr l m-ind 8001200 deik olduqda 2,4-6,4 mm
(dnciklri, deiklrinin ls 0,3 mm olan lkdn ken
sementlnmmi qum n);
v) trkibind oxlu miqdarda (kic 80%) xrdadnli
narn qum n szgc deiklrinin diametri 0,38 mm v daha kiik ld
olmaldr.

4. QUYUNU MNMSMK N HAZIRLIQ LR

Quyunu mnimsmk n hazrlq ilrin quyuaznda kmr
balnn avadanlqla tchizi, sement txacnn v ya quyudibind km
gilli mhlulun qazlmas, istismar kmrinin v kmr balnn tzyiql
snanmas, habel atq xtti v qaz xttinin kilmsi il laqdar olan
tdbirlr daxildir.
Quyunu aerasiya sulu il mnimsmk nzrd tutulduqda vvlcdn
hava manifoldu hazrlamaq, bunu tzyiql snamaq, aqreqatlardan birini (v
ya bir nesini), syyar v ya stasionar kompressoru, su v ya neft xttini
qomaq lazmdr. Quyunu drinlik nasosu sulu il mnimsdikd is
vvlcdn quyuaznda mancanaq dzgah (syyar v ya stasionar)
qoyulmal, elektrik enerjisi xtti kilmli v ya qaz motoru qoyulmaldr.
Laydan quyudibin neft axn yaratmaq n dartaylama v ya
svablama sulu ttbiq edildikd jelonka, svab, dartma kanat, qaldrc
traktor hazr olmaldr.
Lay perforasiya etmkl amaq nzrd tutulmusa, quyunun aznda
vvlcdn yoxlanm v gzlniln ilk tzyiqdn 1,5 df yksk tzyiql
snanm tullana qar siyirtm qoymaq lazmdr.
Perforasiya etdikdn (deiklri adqdan) sonra iddtli tzahr,
yksk tzyiq v s. mrkkblm hallar gzlnilirs, bel quyunun
yannda yann sndrm v sanitar manlar nvb kmlidir.

5. QUYUNU MNMSDKD LAYIN AILMASI

Tcrbd el olur ki, layn almas n qazmann sonunda,
kmrin endirilmsi v sementlnmsi, quyudibinin avadanlqla tchizi v
baqa ilr ox diqqtl yerin yetirils d, quyunu mnimsyrkn layn
almasnda, habel alma prosesinin znd hr hans bir shv yol verilir.
Aydndr ki, bu kimi hallarda quyunun istismar ya da maye v qaz vurmaq
n mvffqiyytl hazrlanacana tminat vermk olmaz.
Buna gr d quyunu mnimsyrkn hm layn almas, hm d
mnimsm prosesinin z, layn qazma zaman almas ilri kimi
olduqca msuliyytlidir.
241

Mnimsm zaman layn mvffqiyytl almasnda ox byk
hmiyyti olan aadak msllri nzrdn keirk; lay amazdan vvl
quyuaznn avadanlqla tchizi; quyunun gvdsini doldurmaq n
mayenin seilmsi; layn perforasiya etmkl almas sulunun seilmsi;
perforasiya vasitlri v perforatorlarn tipi; layn almas keyfiyyti
zrind nzart; quyudibin axn yaradlmas sullar.
Lay amazdan vvl quyuaznn avadanlqla tchizi
Qazman qurtardqdan, istismar kmrini endirib sementldikdn,
habel kmrdki sement txacn qazdqdan sonra (sementin kmr
arxasnda qalxma hndrlyn
elektrik termometri il tyin edrkn
kmrd sement txac olduu
myyn edilrs) quyuaznn
avadanlqla tchizi mslsini hll
etmk lazmdr.
Sad hallarda istismar k-
mrin flans qaynaq edilir; bu flansn
deiklrinin say, llri v mr-
kzlri arasndak msaf fontan-
kompressor armaturunun aadak
drdboazn (boazn) flansna, ya
da drinlik nasos istismarnda
planayba boaz flansna uyun
olmaldr.
Gzlniln tzyiqlrdn v
quyunun geoloji-texniki rtlrindn
asl olaraq, kmrlri bir-biri il
uyun surtd 250, 400 v 600 atm
snaq tzyiqin yoxlanlm pyedestal
v ya kmr balqlar il
laqlndirirlr.
100-c kild AZNMA
trfindn ilnib hazrlanm kmr
balnn konstruksiyas verilmidir;
bu kmr bal 600 atm snaq
tzyiqin hesablanmdr. Bel kmr
bal ilk tzyiqi yksk (300 atm
qdr) olan ox drin quyular mnimsmk n ttbiq edilir. Bel
konstruksiyal kmr bal kmrlrin bir-biri il pazlarla
laqlndirilmsin imkan verir. Bu halda kmrlri bir-biri il dartsz v ya
dartn bir qdr azaltmaqla laqlndirmk olar.
Dmnin sviyysi (buruqda)

100-c kil. Kmr bal
KQK-600-10
3
(4k6):
1-lafet halqas; 2-pazlar (texniki kmrin
diametrin uyun); 3-kmr flans;
4-istismar kmrini asmaq
n pazlar; 5-paker; 6-sarac;
7-txac.
F 530
4
0
0
~
8
6
5
1
5
0
9
5
0
2
0
0
16 3/4
,,
10 3/4
,,
6
3/4
,,
1
2
7 7
750
4
5
3
6
242

KQK-600-106 kmr balc (100-c kil) texniki kmr n
paz asqsndan v kmr balnn zndn ibartdir.
Texniki kmr n paz asqs konduktorda burulub brkidilmi lafet
halqasndan (1) v texniki kmrin diametrindn asl olaraq gtrln alt
dn 10 v ya 11 pazdan (2) ibartdir. Kmr bal texniki kmrin
st borusuna burulan 10
3
/
4
" v ya 11 kmr flansndan (3); istismar
kmrini asmaq n kmr flansna qoyulan 6 pazdan (4); 11 (v ya
10) texniki kmrl 6
5
/
8
" istismar kmri arasndak boluu kipldirmk
n olan pakerdn (5); zrin fontan armaturu qoymaq n saracdan (6)
ibartdir.
Hm kmr balnda, hm d btn armaturdak flans birlmlrini
kipldirmk n azkarbonlu poladdan hazrlanm metal halqalardan
araqatlardan istifad edirlr.
Konduktorla texniki kmr arasndak halqavar bolua adtn
sement tkrlr. Bunun n lafet halqalarnn pazlar arasndak 50 mm
qdr boluqdan kmraras bolua 1" borular endirirlr.
stismar kmrinin yer zrin knara xan artq n sarac
flansnn st knar sviyysin uyun vziyytd ksib, hmin flansa
mhkm tikil qaynaq edirlr. Bu, ox msuliyytli i olduundan yksk
drcli qaynaq trfindn. yerin yetirilmlidir. Qaynaq diqqtsiz
edildikd, tiki soyuduqdan sonra v ya hermetikliyi yoxlayarkn
mikroatlar ml gl bilr ki, bu da sonradan szma v baqa
mrkkblm hallarna sbb ola bilr.
Texniki kmrl istismar kmri arasndak boluu sementlmk
n kmr flansnda iki deik almdr. Bu deiklr metal txacla (7)
qapanr.
Bel qurululu kmr bal 16 konduktoru, 11 (v ya 10)
texniki kmri v 6 istismar kmrini bir-biri il laqlndirmk ndur.
Bu halda aadak rtlr riayt olunmaldr:
a) konduktor borusunun yuxar ucu axtann dibindn
az 200 m hndrd olmaldr; konduktorun ucunda yiv almaldr;
b) texniki kmr borusunun yuxar ucu buruun dmsindn 905
mm aada yerlmlidir, bu halda saracdan st mstvisi buruun
dmsindn tlb olunan qdr (150 mm) aada qalacaqdr; texniki
kmrin d ucunda yiv almaldr;
c) axtann dibi buruun dmsindn az 1900 mm
aada olmaldr.
Konduktor borusunda yiv yoxdursa v texniki kmrd flans varsa,
lafet halqas qoymur, pazlardan ancaq istismar kmrini asrlar.
Kmrlrin laqlndirilmsi ilrindn sonra kmrlraras boluu
preslmkl (tzyiql snama) snamaq, axtan is kmr flansnn dayaq
sthin qdr sementl doldurmaq lazmdr.
243

Kmr baln preslmkl snaqdan keirdikdn sonra istismar
kmrinin kipliyini yoxlamaq lazmdr. Bunun n kmr balnda
armatur, ya da sementlm v ya laylarn hidravlik yarlmasnda ttbiq
olunan sementlm bal qoyurlar. Sonra aqreqat vasitsil 100150 atm
izafi tzyiq yaradrlar. Bu izafi tzyiq quyunun drinliyindn v quyunun
doldurulmu olduu mayenin xsusi kisindn, habel hmin istismar
kmrinin hazrland markal polad n yol veriln qrlma tzyiqindn
asl olaraq gtrlr.
Snamadan sonra 30 dq rzind tzyiq dmzs v ya cmi 5 atm
azalarsa, kmri kip hesab etmk olar. Kmrin kipliyini yoxlamaq, snamaq
n preslm sulundan baqa bzn (kfiyyat quyularnda) kmrd
sviyyni 8001200 mm azaltmaqla da lav snama aparrlar. Sonra,
kmrin divarlarndan maye damclarnn tamamil axmas n 2 saat
gzlyirlr. Sonradan 8 saat rzind quyudak maye sviyysini Yakovlev
aparat il vaxtar yoxlayrlar. Hmin kmri kip hesab edirlr.

Quyu gvdsini doldurmaq n mayenin seilmsi

Bir qayda olaraq, mnimsnilmdn tr hazrlanm quyunun
gvdsi, xsusi kisi qazma prosesind mhsuldar lay aarkn ttbiq
ediln mayenin xsusi kisin brabr olan maye il doldurulmaldr.
Quyunun sementlnmsi qurtardqdan sonra, onun perforasiya olunmasna
qdr, adtn, 25 v daha ox gn keir. Bunu nzr alaraq gilli
mhlulun quyudibind knt vermsinin qarsn almaq n layi
amazdan qabaq, onu kimyvi sulla ilmk lazmdr.
lkmizin cnub rayonlarndak neft mdnlrind quyu gvdsini
doldurmaq n sas etibaril gilli mhluldan, rq rayonlarndak
mdnlrd is qazma ilrind sudan istifad olunur, yalnz bzi
intervallarn qazlmasnda xsusi kisi 1,151,21 q/sm
3
olan gilli mhlul
ttbiq edilir. Yksk lay tzyiqli daha drin quyularda gcl tzahrlr yol
vermmk n perforasiyadan qabaq quyu gvdsinin arladrlm v
kimyvi ilnmi gilli mhlulla doldurulmas tmin edilmlidir, bel ki,
bunun yaratd kstzyiq mmkn ola bilck tullan v
murkkblmlrin qarsn ala bilsin. Digr trfdn mhlulun xsusi
kisini hddindn artq oxaltmaq olmaz, nki lay aarkn mhlulun laya
kemsi nticsind lay bu mhlulu ox uda bilr v laydak msamlri
doldurar; bu da sonradan quyudibin mayenin axmasn v quyunun
mnimsnilmsi prosesini ox tinldirir.
Quyu gvdsini su il doldurarkn, vvlc qazlm quyular vasitsil
ox drenajlanm olan layn da oxlu su udaca nzr alnmaldr. Ona
gr d quyu gvdsini lay suyuna mmkn qdr oxayan (lay suyu, qlvi
su), yaxud sthi-fal maddlrl ilnmi su il doldurmaq lazmdr.
244

Demli, mhsuldar lay aarkn quyudibi zonasnda keiriciliyin
azalmasna yol verilmmlidir. Bu is quyunun gvdsini doldurmaq n
yksk keyfiyytli gilli mhlul, yaxud sthi-fal maddlrl ilnmi su
ttbiq etdikd ld edil bilr. ks halda quyudibi zonas gillr, laya maye
szar v gil hissciklri i bilr. Btn bunlarn nticsind quyudibi
zonasnda keiricilik kskin surtd azalar. Laya su daxil olduqda layn neft
n faza keiriciliyi d azalr.
Nticd bu hadislr, mnimsmd layn turu il ilnmsi,
hidravlik yarlmas, torpedalanmas v s. bu kimi masir sullar ttbiq
etdikd d, quyunun mnimsnilm mddti uzanr. Bzi hallarda is btn
bu tdbirlr nticsiz qalr.
Layn turu il ilnmsi, yaxud hidravlik yarlmasndan sonra quyu
debitinin bir ne df artmas, lay ama
prosesind quyudibi zonasnda keiriciliyin
azalmasn sbut edir. Quyunu
dayandrdqdan sonra tzyiqin izlnmsi
sulu il aparlan tdqiqat nticlri d
bunu tsdiq edir. (Bu haqda kitabn II
fslind danlr).
AB-da quyudibi zonasnda
keiriciliyin sni azalmas il mbariz
etmk n zrbli frlanma qazmas, gilli
mhlulun vzin hava, neft v su (irin v
ya or), neft sasl mhlullarla, sthi-fal
maddlr lav edilmi yuyucu mayelr v
pis szln mhsullarla qazma sullar
ttbiq edilir.
Mhsuldar lay aarkn maye dvran
pozulduqda, yni lay udan olduqda yuma
mhlullarna neftd yax hll olan v
msamlri mvqqti tutan dnvr
tamponlayc maddlr lav edilir.
Tamponlayc madd olaraq xrdaladrlm qoz qabndan, kr qam
lifindn, xrdaladrlm pambq iyidindn v sellofan lopalarndan istifad
olunur.
Qazma v elc d mnimsm prosesind quyu gvdsini
doldurmaq n neft sasl mhlullar ttbiq etmk mslht grlr. Neft
sasl mhlullar quyudibi zonasnn keiriciliyini yax mhafiz v quyu
mhsuldarlnn artmasn tmin edir.
Xsusn, gilli mhlulun udulmas qorxusu az tzyiqli v yksk
keiricilikli laylar, elcd imi gil malik v kiik keiricilikli laylar
aarkn neft sasl mhlullardan istifad etmk faydaldr. Mhsuldar laylar

101-ci kil. Tullana qar
siyirtm
245

neft sasl mhlullarla alm quyular asan mnimsnilir v onlarn
mhsuldarl gilli mlsulla alm quyularn mhsuldarlndan 1,5 2
df ox olur.
Kmri tzyiq altnda snaqdan keirdikdn v kipliyini yoxladqdan
sonra perforasiya ilri balanr. Bunun n kmr balnn yuxar
flansna kstullan siyirtmsi qoyulur (101-ci kil). Bu siyirtmlrin
diametri 6" (snaq tzyiqi 250 atm) v 4" (snaq tzyqi 400 atm) olur.
Axr vaxtlarda daha drin quyular perforasiya etmk n Azrb.
NMA-nin konstruksiya etdiyi yksk tzyiqli xsusi kstullan
siyirtmlrindn istifad olunur.
gr perforasiya zaman qaz-neft tzahr ba verrs,
perforasiya iini saxlamaq, kabeli tez qaldrmaq, kstullan siyirtmsini
balamaq v quyunu i salmaqdan tr quradrma ilrini davam
etdirmk lazmdr. gr quyudan maye xmas gclnrs v kabeli qaldr-
maq mmkn deyils, onda onu ksmk, siyirtmni balamaq v quyudan
maye xmasnn arasn ksmk lazmdr.
Gcl qaz-neft tzahr gzlniln n drin quyular perforasiya
etdikd, boru v yksk tzyiqli siyirtmlrdn ibart ilk v hava
manifoldu quradrmaq lazmdr.


102-ci kil. Quyunun atlmas zaman aqreqatlarn yerldirilmsi:
1-kabel; 2-siyirtm; 3-borular; 4-perforator.

Perforasiya mliyyatndan qabaq quyu 300 atm tzyiq yarada biln
34 sementlm aqreqat il laqlndirilir. Aqreqatlarn yerldirilmsi
sxemi 102-ci kild verilmidir. Bunlardan biri halqavar fza il, ikisi
mxtlif trflrdn boruarxas fza il, drdncs is ehtiyat aqreqat ilk
manifoldun ehtiyat siyirtmsi il laqlndirilir. Aqreqatlarn bel
yerldirilmsi perforasiyadan sonrak gcl qaz-neft tzahrlrini tez df
etmk n quyuya mrkzi halqavar v boruarxas fzalardan oxlu su v
ya gilli mhlulun vurulmasna imkan verir.
Borucuqlardan, boaz v siyirtmdn dzldilmi manifoldun
olmas quyunun mnimsnilmsi il laqdar olan aadak mliyyatlar
1
2
3
4
246

hyata keirmy imkan verir: lazm olduqda mrkzi,
halqavar v boruarxas fzalarda ayrlqda, yaxud eyni
zamanda axn bomaq; mnimsm v istismar zaman
halqavar v boruarxas tzyiq nzart etmk; halqavar v
boruarxas fzalar boaltmaq; nhayt, lazm olduqda mrk-
zi, halqavar v boruarxas fzalardan eyni zamanda maye
xartmaq.

Layn perforasiya il alma sullar

ksr hallarda neft layn amaqdan tr, istismar
kmrindn deiklr amaq (perforasiya etmk) lazm glir.
ox az hallarda istismar kmri mhsuldar layn tavanna
qdr (mhsuldar lay tamamil aq olur) endirilir v yaxud
ona qabaqcadan xsusi szgc birldirilir.
Layla laq yaratmaq n atlan gll quyuya
endirilmi kmrarxas sement halqasn, sement arxasndak
ehtimal olunan gil qabn demli v sxur daxilin lav
olaraq 10-15 sm kemlidir.
Bu mqsdl xsusi atc aparatlardan gllli,
torpedal, gllsiz (kumulyativ) perforatorlardan v
torpedalardan istifad edilir. Onlar, mnimsnilmk n
hazrlanm quyulara xsusi birdamarl zirehli, damarl
karotaj kabellri vasitsil endirilir v elektrik cryan il i
salnr.
______________________________________

103-c kil. J. A. Kolodyajn konstruksiyal (TPK)
torpeda perforatoru:
1-kabel bal; 2- perforator blmsi: 3-ll; 4-gll: 5-
bart; 6-ucluq.

Glllri nvb il tk-tk atan v yaylm ati aan
perforatorlar olur. Xsusi hallarda laylarn almasnda
torpedalardan da istifad edilir (bu kitabn III fslinin 9-cu -
da torpedalar haqqnda trafl mlumat verilir).
Laylarn almasnda n ox Y.A.Kolodyajn trfindn tklif
olunmu torpeda perforatoru ttbiq edilir. Bu perforator, gllli
perforatorlardan frqli olaraq gll vzin yksk partladc qabiliyyti olan
mrmi atr. Mrmi kmri v sementi dlib sxura daxil olduqdan sonra
partlayr. Bunun nticsind sxurlarda at v kaha ml glmsin sbb
6
5
4
3
2
1
247

olur. 103-c kild Y.A. Kolodyajn trfindn tklif olunmu TPK
perforatorunun mumi grn verilmidir.

Gllli perforator

Gllli perforator at aan silahlarn prinsipi zr ilyir; lly bart
v gll qoyulur. Bart aldqda gll bart qazlarnn tzyiqi hesabna
yksk srtl hpkt edir, bu srt gllnin kmri, sement halqasn v gil
qabn dlib kemsi n kifayt edir.
Perforatorlar adtn bir-biri il birldirilmi bir ne kameradan (2)
ibart olur. Onlar 4", 5", 6" v daha byk diametrli kmrlri demk n
hazrlanr. Perforatorlar 11,4 v 12,7 mm diametrli glllrl doldurulur.
Hazrda ttbiq olunan v hazrlanan gllli perforatorlarn dem qabiliyyti
haqqnda mlumat 104-c kild verilmidir.
104-c kildn grndy kimi khn PP tipli perforatorlar htta
sement halqasn tam de bilmir. Bu perforatorlar vasitsil deilmi

Maninin konstruksiyas v gllnin,
mrminin yaxud kumulyativ rnan
girm drinliyi.
Maninin material
12 mm qalnlqnda
polad. Brk sement.
12 mm qalnlqnda polad.
Brk sement.Qumda.
Mufta birlmsi. Brk
sement.
P
e
r
f
o
r
a
t
o
r
u
n


t
i
p
i




G

l
l

l
i

(
o
r
t
a

g

c
l

)
M

r
m
i
l
i
(
T
P
K
-
2
2
)
12 mm qalnlqnda
polad. Brk sement.
12 mm qalnlqnda
polad. Brk sement.
12 mm qalnlqnda polad.
Brk sement.Qumda.
Mufta birlmsi. Brk
sement.
Mufta birlmsi. Brk
sement. Sx qumda
12 mm+12 mm qalnlqn-
da polad ikiqat kmr.
Brk sement.
Bir ne polad lvhlr.
12 65
45 12
20
12
100
24
85 12
20
24
250 12
24
50
125
12
25
145
12
100
1 2 3
K
u
m
u
l
y
a
t
i
v
(
L
K

-

1
0
3
)
1
2
2
2
8
8
- ..
1
0


104-c kil. Perforatorlarn vurucu qabiliyytlri cdvli

248

quyulardan maye axn olmas, sement
halqasnda atlan olmas il,
sementlnmnin pis keyfiyyti il, yaxyd
kmrin quyu gvdsind ekssentrik
yerlmsi nticsind onun birtrfli
perforasiya edilmsi il izah oluna bilr.
ksr hallarda is keyfiyytsiz dem
zndn quyularn mhsuldarl
(qbuletm qabiliyyti) ox aa olur.
Yaylm atli PPZ tipli yeni gllli
perforatorlar v Azrneftgeofizika" tr-
findn hazrlanm APX tipli perforatorlar
daha etibarldr.
Bu perforatorlarda sxlm bartdan
istifad olunduu n onlarn dem
qabiliyyti ox yaxdr. Bu perforatorda
bart qazlarnn tzyiqi 600-dn 15000-
200000 kq/sm
2
- qdr atr.
PPZ tipli perforatoru tkil edn
blmlrin vz edilmsi v bir-biri il
birldirilmsinin mmkn olmas buna
lav stnlk verir. Bel perforatorlar bir
dfd byk intervallar demy imkan
verir. Lakin, gllli perforasiya sulunun
brk sxur raitind ttbiqi artq
khnlmidir.
Lay tzyiqi yksk v sulu horizont
yaxnlnda olduqda yumaq sxurlar
amaq n gllli perforatorlar ttbiq
etmk olar.
Nvb il atlan perforatorlar (105-
ci kil) hr lldn aadan yuxarya v
ya istniln ardcllqla glllri bir-bir
atmaa imkan verir. Bel perforatorlar
nazik laylar amaq n lverilidir.
Yaylm atli perforatorlarda
glllrin hams birdn atlr. Nvb il
atlan perforatorlar (105-ci kil) iki
tipd buraxlr: SSP-4 v SSP-3
(xarici diametrlri). Onlar legirlnmi
poladdan hazrlanm v uzunluu 640 mm olan ayr-ayr
silindrik blmlrdn ylr. Hr blmd oxlar blokun
105-ci kil.
Nvb il atlan
perforator:
1-kabel; 2-balq;
3- birldirici
mufta; 4-ll;
5-bart; 6-gll;
7-kontakt vinti;
8-ucluq
2
3



4
5
6
7
8
9
1


106-c kil. Yay-
lm atli perforator:
1-kabel;2-kabel bal;
3-aldrcnn bal;
4-aldrc bart;5-od-
otrc kanal;6-ll;
7-gll;8-perforator
blmsi; 9-ucluq
8
7
5
6
4
3
2
1
249


P
e
r
f
o
r
a
t
o
r
u
n

t

t
b
i
q
i

m

s
l

t
d
i
r

S

x
u
r
l
a
r

n

x
a
s
s

s
i

8
+
1
2

1
2
-
1
4

1
2

1
1
-
1
2

1
2
+
1
0

8
+
8

1
2

8
+
8

1
0
+
8

1
2
+
1
2

Boru divarnn
qalnl (D markal
polad)
6
-
1
0

5
-
8

5
-
8

6
-
1
0

6
-
1
0

5
-
8

4
-
8

5
-
8

6
-
1
0

6
-
1
0

Kmrin diametri,
dym il
6
-
1
0

5
-
8

5
-
8

6
-
1
0

6
-
1
0

2
-
8

4
-
8

5
-
8

6
-
1
0

6
-
1
0

G

l
l

n
i
n

d
e

q
a
b
i
l
i
y
y

t
i

D

m
a
r
k
a
l

p
o
l
a
d

Qalnl 12 mm
olan polad,
sement 25 mm
v splnn
qum, mm
7
0
0
-
d

k

5
0
0

6
0
0

6
0
0

1
0
0
0

6
5
0

5
0
0

6
5
0

8
0
0

-

Qalnl 12 mm
olan polad,
sement 25 mm
v brk sxur
3
6

2
5

2
0

2
2

4
5

3
5

2
4

2
8

3
2

8
5

Qalnl 10 mm
olan polad v
sement (8 gn
tutuduqdan
sonra
1
2
5
-
d

k

m
m

i
l

2
0

1
8

1
7

1
7

2
4

1
9

1
8

1
9

2
1

3
0

P
e
r
f
o
r
a
t
o
r
u
n

t
i
p
i

S
S
P
-

S
S
P
-

P
P
X

P
P
-
6

P
P
-
9
8

P
P
-
8
0

P
P
-
6
5

A
P
X
-
4

A
P
X
-
6

T
P
K
-
2
2


































G

l
l

l
i


p
e
r
f
o
r
a
t
o
r
l
a
r

n

d
e

q
a
b
i
l
i
y
y

t
i









































2
3
-
c

d
v

l

250

oxuna perpendikulyar olan 10 deik vardr. Bu deiklr legirlnmi
poladdan hazrlanan lllr geydirilmidir. Lllrin az deiklri nvb il
bir-birin ks trflr istiqamtlnmidir.
Yaylm atli PP perforatorlarnn (baqa szl perforatorpulemyotlar)
ayr-ayr blmlri yiv v qaynaq vasitsil bir-biril birldirilir (106-c
kil). Hr bir blmd bart kameri v ll n deiklr vardr. Bart
kamer ydqdan v polad, klingerit araqatlarla hermetik qapadqdan sonra
lllr blmlr brkidilir. Gll luly qoyulur. Bzi PP tipli perfo-
ratorlarda ll deiklri bilavasit blmlrin gvdsind alr.
Bart kamerind bartdan lav elektrik aldrcs da yerlir. Elektrik
aldrc mftilinin bir ucu xsusi kipldirici tuserdn kerk karotaj
kabelin, digr ucu is tuserin gvdsin birldirilir.
Perforatorun yan sthindki halqavar sah mis kipgc halqas n
oturacaq rolunu oynayr. Llni kamer birldirdikd mis halqa sxlr v
bart kamerinin hermetikliyini tmin edir.
Perforatorun daxilind brizant tsirli partlayc madd yerldirilir.
Perforatorun bu hisssind lng tsirli partladc qoyulur. Lngidicinin
olmas gllnin znn kmri v sement halqasn kerk laya daxil
olduqdan sonra partlamasn tmin edir.
23-c cdvld perforatorlarn xarakteristikas verilmidir.

Kumulyativ perforasiya

Hazrda ttbiq ediln gllli v torpedal perforatorlar hmi lay
istniln drinliy qdr de bilmir.
ndi geni ttbiq olunan kumulyativ perforatorlar n byk dem
qabiliyytin malikdir.
1948-ci ildn balayaraq kumulyativ perforatorlar xaricd geni ttbiq
olunmudur. Kumulyativ perforatorda kumulyativ tsirli (rnaq yaradan)
partladc maddlr ttbiq edilir. Bu partladc maddlr akadan ibart
olub, partladc detonatordan ks trfind girintisi vardr. Bu girinti metal
qf il rtlr. in sas mahiyyti ondadr ki, deiklr gll il deyil,
kumulyativ partlamasndan alnan fokuslanm dala il alr.
Bu dadc rnan srti 8000 m/san, maney rast gldikd tzyiqi
300000 kq/sm
2
olub, polad v elc d sxurlar demk n byk
qvvy malikdir. O, dediyi material datmr. Metal derkn bu axrnc
xass faydal olub, sxurlar demk n srfsizdir.
Hazrda ttbiq ediln kumulyativ perforatorlar gvdli v gvdsiz
olur.
Legirlnmi poladlardan hazrlanm v hermetik bal olan birinci
gvdd 10 kumulyativ atm yerldirilir. Gvdd hr bir atm qarsnda
polad disk v rezin txacla balanan yuva vardr. Bunlar atma zaman
tullanr.
251

Btn atm qruplar eyni zamanda partlayr. 107 v 108-ci killrd
YETG-nun hazrlad gvdli PK-103 kumulyativ perforatorun ksilii
gstrilmidir. Bu perforatorlar artq mnimsnilmi, hazrda istismar v
injeksiya quyularnn perforasiyasnda geni ttbiq edilir.
107-ci kil. Polad gvdli
kumulyativ PK-103 perforatoru:
1-gvd; 2-kumulyativ atmlar;
3-kamer;
4-kumulyativ atmn gvdsi;
5-detonasiyaladran mftil;
6-partladc patron; 7-partladc
patronun kabel x il birlmsi;
8-kabel bal; 9-zirehli kabel
108-ci kil.
Gvdli kumul-
yativ perforator:
1kabel; 2kabel
bal; 3aldrcnn
bal; 4perfo-
rator gvdsi;
5kumulyativ atm;
6detonasiyala-
dran mftil; 7ucluq;
109-cu kil. Gv-
dsiz kumulyativ
perforator:
1 - kabel; 2 kabel
bal; 3 kumul-
yativ atm; 4- deto-
nasiyaladran
mftil; 5 yk.
2
5
2
103
5
6
2
4
7
3
8
9
5
3
2
3
3
4
5
7
1
5
6
4
3
2
1
252

Diametri 103 mm olduuna gr bu perforatoru 5" v daha byk
diametrli quyularda iltmk olur.
PK-103 perforatoru maksimal yol veriln 500 kq/sm
2
tzyiq
hesablanmdr. Atmlarn maksimal yol veriln temperatura davamll PK-
103 n 60C v PK-103T n 160C-dir. 109-cu kild gvdsiz
kumulyativ perforator (PKS) gstrilmidir.
Hermetik rtk irisind olan kumulyativ atmlar hr qonu
atma nisbtn 180 meyl etmkl polad lent zrin ylr.
Gvdsiz kumulyativ perforatorda hr birind 10 atm olan bel metal
lentlrdn bir nesi birldiril bilr v eyni zamanda lay lazmi intervalda
dlmk olar.
Atmlar hermetik rtkdki detonatladrc nur v lav detonator
vasitsil partladlr. Bu perforator atmnn kisini 125 q-a qdr artrmaa
imkan verir.
Partlama zaman rtk qrlaraq xrda hisslr paralanr. Lent
bu halda paralanmr, yalnz bir qdr yilir.
PKS perforatoru maksimal yol veriln 300 kq/sm
2
tzyiq
hesablanmdr. Atmn temperatura davamll +60C-dir. Kumulyativ
perforatorun dlm qabiliyyti v qoruyucu kmrd deiklrin diametri 24-
c cdvld gstrilmidir.
PKS perforatorlarna nisbtn az dlm qvvsi olmasna baxmayaraq
PK-103 perforatoru xeyli stnly malikdir.
PK-103 perforatorunda hermetik bal gvd olduuna gr, quyu
kmri zrb dalasnn tsirindn qorunur.
PKS kumulyativ perforatorlarnda zrb dalas bilavasit kmr
tsir edir, nki atmlar qorunmayaraq bilavasit quyudak maye irisin
buraxlr. Bel perforatorlar byk dlm qabiliyyti tlb olunduqda, habel
perforasiya zonasnda kmrin v sement halqasnn pozula bilmsi thlk
trtmdikd ttbiq edilir. Adtn, bu rtlr injeksiya quyularn
mnimsdikd tsadf olunur.
Qoruyucu kmrlri 4" v 3" olan kiik diametrli quyularda
perforasiya ilri aparmaq n PK-80 v PK-63 tipli gvdli kumulyativ
perforatorlar hazrlanmdr. Bundan baqa ala biln PKR-55 tipli
perforatorlar da vardr ki, bu da 2

nasos-kompressor borular qaldrmadan
5" v 6" diametrli qoruyucu kmrlrini perforasiya etmy imkan verir. 2"
nasos-kompressor borular n d bel tipli PK-45 kumulyativ perforatoru
hazrlanr.
Bel perforatorlar alminium rintilrindn hazrlanmaldr, nki
partlay zaman bel perforatorlar tamamil dalr v quyudan yalnz kabel
v birldirici balq qaldrlr. Kumulyativ perforatorlarn byk
stnlklrin baxmayaraq gllli v torpedal perforatorlar z hmiyytini
itirmir.
253

Byk dlm qabiliyyti olan gllli perforatorlar ucuz baa gldiyin
gr xsusn selektiv perforasiyadan tr geni ttbiq edil bilr.
Digr trfdn torpedal perforatorlar da layda uxur v qatlar
yaratmaa imkan verir.

6. QUYULARIN MNMSNLMS V QUYUDBN
AXININ YARANMASI

Quyunu i salmaq n laydan quyudibin axn yaratmaq lazmdr.
Bu rait lay v quyudibi tzyiqlri frqind v mhsuldar lay aarkn
quyudibi zonasnda ml gln sni mqavimtlri azaltmaq nticsind
yaradlr. Yuxarda gstrildiyi kimi su v gilli mhlulun laya kemsi, quyu
divarlarnda gil qabqlarnn ml glmsi szgcin konstruksiyasndan asl
olaraq sni mqavimt yaradr.
Quyudibi zonasnda yaradlan tzyiqlr frqi v sni mqavimtlrin
xarakteri bu v ya digr yatan ilnm mrhlsindn asldr.
Yatan ilnmsinin ilk mrhlsind (lay tzyiqinin byk olduu
v lay drenajlanmad halda) gilli mhlulun laya kemy imkan olmur.
Odur ki, yataa qazlm quyular adtn asanlqla mnimsnilir.
Yataq ilndikc lay tzyiqi xeyli dr v lay drenajlanr.
Mhsuldar lay aarkn sni mqavimtlr yaranr. Bu halda
quyudibin neft axn yaratmaq n tzyiqlr frqi artq olmaldr ki, bu da
mnimsmd tinliklr sbb olur. stismar kmrinin snmas, qum
txacnn ml glmsi, daban v knar sularn quyuya glmsi bu
tinliklrdn hesab olunur.
tin mnimsniln quyularn n smrli mnimsnilm sulu, sni
mqavimtlrin mmkn qdr tam yox edilmsi v yalnz bundan sonra
maye axn n tzyiqlr frqi yaradlmasdr.
Sni mqavimtlri aradan qaldrma tdbirlri lay amazdan qabaq
v sonra grl bilr.
Lay aldqdan sonra sni mqavimtlri aradan qaldrmaq n
grln tdbirlr turu il ilm, hidravlik yarma v torpedalama daxildir.
AB-da qazmadan sonra hidravlik yarlma ttbiq edilir.
Mayenin quyudibin axmas n tzyiqlr frqi mxtlif sullarla
yaradlr.
Aadak mnimsm sullar vardr;
1) neft v su il yuma;
2) aerasiya edilmi maye il yuma;
3) kompressor sulu v onun mxtlif nvlri:
a) ikiqat basma sulu;
b) boruarxasna maye vurmaqla kompressor sulu;
4) seyrkldirm v lav maye vurma sulu;
254

24-c cdvl
Kumulyativ perforatorlarn texniki v ballistik xarakteristikas


Perforatorun xarakteristikas
P
K

-

1
0
3

P
K
R

-

5
5

P
K
S

-

7
5

P
K
S

-

1
0
5

P
K
S

-

1
2
0

P
K
S
-

1
6
0

Xarici diametr, mm il
Perforatorda glllrin say
Perforatorun uzunluu, mm
il
103
10-20
1660-
2510
55
11
1700
75
20
1080
105
20
1765
120
10
1650
160
10
2040
Perforatorun kisi, kq il
50-90 Gllnin sayndan asl olaraq
Ykun kisi, kq il
Bir buraxlda atmn
maksimal miqdar
Qoruyucu kmrin minimal
diametri, dym il
Mhlulun tzyiqi, kq/sm
2
- il

Mhitin temperaturu, C il:
istiliy davamsz atm
n
yen, odadavaml n
Doldurulan partladc
maddnin kisi, q il
Polad divarda alan deiyin
diametri, mm il
Sementd alan deiyin dia-
metri, mm il
Mhkm qumdalarda
alan deiyin diametri, mm
il
Gllnin polada daxil olma
drinliyi, mm il
Gllnin brk sement daxil
olma drinliyi, mm il
Gllnin mhkm
qumdalara daxil olma
drinliyi (12 mm qalnlnda
D markal poladdan
kedikdn sonra), mm il
-

10-20

5
500


60
160

23

8-10

15-20

15

90

280



100
20-40

11

6
300


60
100

22

8-10

15-20

15

85

250



100
30

500

4
500


60
100

19

10

15

12

80

200



100
40

200

5
500


60
100

51

20

30

25

110

250



125
50

100

6
500


60
100

93

30

45

37

130

300



150
80

50

3
500


60
100

205

40

60

50

160

500



150



255

5) mayenin ylmasn gzlm sulu;
6) svablama (porenlm);
7) halqavar fzaya hava vurmaqla svablama (porenlm);
8) drinlik nasosu il mnimsm:
9) jelonka il mnimsm;
10) depressiya yaratma sulu.
n smrli mnimsm sulu aadak tlblri dmlidir: a)
depressiyan slis yaratma imkan; b) yaradlan depressiyann byk
srhdd dyimsi; c) axn balanmas momentinin bilm imkan; )
quyudibinin tmizlnmsi; d) iin thlksizliyi; e) sadlik.
Universal mnimsm sulu yoxdur. Ona gr d mnimsm sulu
lay v quyunun konkret raitindn asl olaraq seilir.
Lay tzyiqi byk olduqda v fontan gzlnildikd n yax
mnimsm sulu su v ya neftl yuma, yaxud kompressor sulu il
mnimsmdir.
Btn qalan hallarda mnimsm sulu quyunun xarakterindn asl
olaraq seilir. Aada sas mnimsm sullarnn qsa tsviri verilmidir.

Neft v su il yuma

stismar kmrini endirdikdn v sementldikdn sonra quyunun
konstruksiyasndan asl olaraq lazm glrs, onu yuyur v sonra kmri
perforasiya edirlr. Fontan borularn endirir, quyuazn armaturla tchiz
edir v maye dvran yaradrlar.
Dvran yaratmaq n nasos istismar kmri il fontan borular
arasndak halqavar fzaya birldirilir. Quyuda gilli mhlul olarsa, dvran
vvlc su vasitsil yaradrlar. Xsusi kisi 1,2 q/sm
3
olan gilli mhlulu su
il vz etdikd quyudibin olan tzyiq txminn 16% aa dr.
gr dvran prosesind (bir ne saat rzind) quyu fontan etmzs,
onda dvran tdricn su vzin neftl edirlr. Bu halda quyudibin dn
tzyiq getdikc azalr. Bel ki, neftin xsusi kisi 0,850 olduu halda
quyudibin dn tzyiq 29% aa dr.
Bzi quyular n tzyiqin bu qdr dmsi fontann balanmas
n kifaytdir.
Bu sulda depressiya slis olaraq dyiir. Bundan lav fontan
borular ox aa endirildikd quyudibi daim yuyulur. Bu mnimsm sulu
thlksizdir.

Kompressor sulu

z sadliyin gr bu sul Bak mdnlrind geni ttbiq
edilmkddir. Bu mnimsm sulunun ttbiqi sxemi beldir (110-cu kil).
256



110-cu kil. Fontan-kompressor sulu il quyularn mnimsnilm
sxemi:
I-aqreqat xtti; II-kompressora gln xtt; III-nzart xtti; 1-hava balayan
xtt; 2-tnzimlyici ventil; 3-orta ventil; 4-su (neft) balayc ventil; 5-
boruarxas ventil; 6-mrkzi basq n ventil

Quyuya fontan-kompressor borular endirirlr. Sxlm havan halqavar
fzaya vururlar ki, o da mayeni yeralt borulara qovur. Borular
kompressorun tzyiqindn asl olaraq mayenin basla bilcyi drinliy
qdr endirirlr. Mayeni buraxlan borularn bamana qdr sxdrdqdan
sonra hava yeralt borulara daxil olur v oradak mayeni qazladrr.
Mayenin xsusi kisi azalr, qaldrc borularda onun sviyysi qalxr v
xaric atlmaa balayr. Bu halda quyudibin dn tzyiq azalr. Tzyiq
dks laydan maye axnnn balanmas n bzn kifayt edir. ks
halda qaldrc borularn endirilmsini artrr v laydan maye axn n
depressiya alnana qdr maye basmasn davam etdirirlr. Bu v ya digr
sbblr gr borularn endirilmsini davam etdirmk mmkn olmadqda,
fontan-kompressor borular kmrind mnimsm prosesini asanladran
buraxc klapan v ilk muftalar qoyulur.
Buraxc klapan v ilk muftalarn ii kompressor quyularnn i
salnmas blmsind mfssl verilckdir.
Bu sul, sadliyin baxmayaraq, hmi kafi ntic vermir.
Bu sulun sas mnfi chti, mayenin bayra atlmas momentind
quyudibi tzyiqinin kskin dmsi nticsind gcl maye v qaz axnnn
yaranmasdr.
Laylarn kvrk qumlardan tkil olunduu raitd quyuya klli
miqdarda qumun daxil olmasna, quyudibind v borularda qaln qum
txaclarnn ml glmsin, quyudibind umaya, istismar kmrinin
deformasiyasna v s. sbb olur.
Mxtlif konstruksiyal liftlrin buraxld kompressor quyularna
ttbiq ediln mxtlif kompressor mnimsm sullarna (hminin inkiaf
tapm aerasiya suluna) Kompressor quyularnn i salnmas" bl-
msind baxlacaqdr.
II
I
III
1
3
2
5
6
3
257

Porenlm (svablama)

Qabaqcadan fontan borular v armaturla tchiz edilmi quyuya kanatn
ucunda poren (svab) endirirlr. Svab (111-ci kil), zrin mufta v qfn
kmyi il iki- manjet brkidiln borukilli ubuqlardan ibartdir.
Manjetlr, xaricdn mftil karkasla rtlm v xsusi
rezindn hazrlanm, manjetin deformasiyas zaman
mftillri aquli istiqamtd srbst sr biln
konusvar sbtdn ibartdir.
Karkas rezini lav srtlmdn qoruyur. Svabn
aa hisssind nizsi olan boqabvar klapan, st
hisssind is perforasiya edilmi qsa nippel vardr.
Nippel trc vasitsil kanat balanr.
Quyunun porenlm il mnimsnilmsi maye
sviyysinin aa salnmasna v quyudibin dn
depressiyann azaldlmasna saslanr.
Reys rzind svabla xarlan mayenin miqdar
borularn diametrindn v svabn sviyy altna
buraxlma drinliyindn asldr. Sonuncu miqdar
bucurqad hrkt etdirn mhrrikin gcndn v
kanatn mhkmliyindn asldr.
Bu mnimsm sulunun stnlklri
depressiyann dyimsinin slisliyindn, axn
balancnn sviyy vziyytin gr asanlqla tyin
edil bilmsindn ibartdir.
Mnfi chtlri is fontan quyusunun m-
nimsnilmsi zaman ilrin aq quyuaz raitind
aparlmas, mayenin sthdn gtrlmsidir.
Son nqsan asanlqla aradan qaldrmaq olar.
Bunun n aa klapan v deiklri olan st qsa
borunu knar edirlr. Bunun vzin bir v ya iki kiik
diametrli boru balayrlar. Bu cr svab mayeni istniln
drinlikdn qaldra bilr, lakin xarlan mayenin miqdar
balanan borularn uzunluu il mhdudlanr. Artq maye
bu borular vasitsi il geri tklr.
Porenlm zaman svab quyudibindn mtlq
tdricn qaldrlmaldr.
Kvrk v zif sementlnmi qumlardan tkil
olunmu mhsuldar lay aan quyunun mnimsnilmsi v sonradan
istismar, oxlu qum axnlar, quyudibi zonasnda umalarn ml glmsi,
kmrin deformasiyas, sularn basqs il mrkkblir. Odur ki, bel
quyularn mnimsnilmsind zruri v mtlq rt quyudibind slis
depressiyann yaradlmasdr, yni quyu i slis buraxlmaldr.
1
2
3
4

111-ci kil.
Poren (sad
konstruksiyal
svab):
1-kanat asqs;
2-yk tanq; 3-
ilnmi drinlik
nasosunun plunjeri;
4-rezinli qaydan
poren-manjet
258

Bu halda ancaq laydan maye axn deyil, hminin hasilat tdricn
veriln hdd qdr artrmaqla quyudibi zonasnn maksimum uulmas
nzrd tutulur.
Bu nv quyularn mnimsnilmsi sasn aerasiya sulu il aparlr.
Bzi quyularn aerasiyas eyni zamanda boruarxas fzaya maye tkmkl
aparlr ki, bu da quyudibind qumun kmsinin qarsn alr.
Maye vurmaqla mnimsm prosesind quyunun mhsulundak
qumun faizini, quyunun verdiyi v vurulan mayelr frqini daim izlmk
lazmdr.
Layn ilmsindn asl olaraq veriln maye miqdar il quyunun i
rejimini nizamlamaq lazmdr.
Vurucu quyularn qazlmasndan sonra olduu kimi, onlara suyun
vurulmas prosesind d, quyudibi zonas keiriciliyinin, demli onun
qbulediciliyinin pislmsi ba verir.
Keiriciliyin bel aa dmsi qazma zaman gilli mhlulun laya
hopmas, suvurma vaxt mexaniki qarqlarn layda kmsi v bir ox
baqa sbblr nticsind olur.
Quyunun qbulediciliyini brpa etmk, elc d onu artrmaq n
injeksiya quyularn vaxtar mnimsmk lazmdr.
Vurucu quyularn mnimsnilm sullarna aada adlarn
kdiyimiz istismar quyularnn quyudibi zonasna tsiretm sullarndan
lav, drenlnm d aid edilir.
Qabaqda tsvir olunan btn sullar drenlnmni d bura daxil
etmkl, suladrmada byk rolu olan szlm sthini artrmaq mqsdini
gdr.
Drenlnm, quyudan maye il birlikd mexaniki qarqlar xarmaq
mqsdi gdn intensiv maye hasil etm suludur.
Laboratoriya tdqiqatlarnn v elc d mdn mlumatlarnn
gstrdiyi kimi, drenlnm prosesind layn irilrin doru gedn drenaj
kanallarnn ml glmsi ba verir. Bu kanallarn olmas vurucu quyularn
qbulediciliyinin artmasna sbb olur.
Drenlnm zaman maye xarlmasn jelonka il dartaylama,
svablama, drinlik nasosu, kompressor sulu v elektrik dalma nasosu il
yerin yetirirlr. Bu sullarn ttbiqi mxtlif rayonlar n spesifikdir.
Drenlnmnin davam xarlan suyun trkibindki mexaniki
qarqlarn faizindn asldr.
Mdn tcrbsinin gstrdiyi kimi, vurucu quyularn
mnimsnilmsind xeyli effekt, elc d istismar quyularnn quyudibi
zonasna tsiretmd olduu kimi, kombin edilmi tsiretm yolu il ld
edilir. Kombin sulu torpedlmni layn hidravlik yarlmas il, hidravlik
yarlman turu ilmsi il, turu il ilnmni drenlm il
birldirmkdn, hidroturu yarlmas v s. aparmaqdan ibartdir.
259


VIII FSL

QUYULARIN FONTAN SULU L STSMARI

1. QUYULARIN FONTAN VURMASININ SASLARI

Quyularn istismar zaman laydan maye il qaz, yaxud tkc qaz
xarlr. Laydak neftd, adtn, myyn miqdarda qaz hll olur ki, bu da
istr layda, istrs d quyuda neftin hrkti zaman tzyiqin dmsi
nticsind qismn neftdn ayrlr. Hmin qaz tzyiq altnda olduundan
myyn enerjiy malik olur. Laydan quyuya irisind qaz hll olmu neft
il yana srbst qaz da glir; bu, bhsiz quyudibi tzyiqinin qazn neftd
tam hllolma tzyiqindn az olduu hala aiddir. Srbst qaz da tzyiq altnda
olduundan myyn enerjiy malikdir.
Qazn enerjisi bir sra hallarda neftin quyudan yerin
stn xarlmas, yni quyunun fontan vurmas n istifad olunur.
Laydan quyunun dibin hr bir ton neftl daxil olan enerji:

= 10
4

+
0

0
ln

0
(VIII.1)
ifadsi il taplr;
burada p
q
-quzudibi tzyiqi, atm il;
p
0
atmosfer tzyiqi (p
0
=1 atm);
mayenin xsusi kisi, kq/m
3
il;
Q
0
atmosfer tzyqindki qaz amili, m
3
/t il.
Quyuazndan axan qazl maye zu il

.
= 10
4

+ Q
0

0
ln

0
(VIII.2)
qdr enerji aparr;
burada p
q.a
-quyuaz tzyiqidir, atm il.
Bellikl, laydan daxil olan enerjidn
=

.
= 10
4

+Q
0

0
ln

0
(VIII.3)
qdri quyuda mayenin qaldrlmasna srf olunur
gr quyunun dibin qaz he glmzs, onda quyuya vurulacaq qazn
srfini tapmaq n son dsturda Q
0
yerin R
0

yazmalyq (R
0
- quyuya
vurulacaq qazn srfidir, m
3
/t il):

= 10
4

+
0

0
ln

.
, (VIII.4)
burada p
qaz
- quyuya vurulan qazn maye axnna qovuduu yerd olan
tziqdir, atm il.
Quyu tkc laydan gln enerji hesabna fontan vurmaq n

vur
(VIII.5)
260

rti dnilmlidir. (VIII.3) v (VIII.4) dsturlarn nzr almaqla son
brabrsizlik bel yazlar:
Q
0
ln

.

0
ln

.
(VIII.6)
Aydndr ki, quyuya vurulacaq qazn srfi (R
0
) bir sra amildn, o
cmldn qaldrcnn uzunluundan (L), diametrindn (d), bamaq
tzyiqindn (p
ba
) asldr; onda son ifad slind bel yazlmaldr:
Q
0
ln

.

0
, ,

,
.
ln

.
(VIII.7)
Bu ifaddn grnr ki, quyunun fontan vurmas laydan gln qazl
mayenin v qaldrcnn parametrlrindn asldr.
Layda v quyuda qazl mayenin hrkt qanunlar baqa-baqa
olduuna baxmayaraq, qrarlam axnda hr iki hrkt tnliyind mayenin
v qazn srfi eyni v quyudibi tzyiq qaldrcnn bamandak tzyiq
brabr olmaldr (qaldrcnn quyudibindk endirildiyi nzrd tutulur).
Lay-qaldrc" hidrodinamik sistemn bir zvnun iind dyiiklik olan
kimi, bu dyiiklik o biri zvn d iin tsir gstrir v bu tsir, qrarlam
axn ml glndk davam edckdir.
Quyunun fontan vurmas ehtimal ox olmaq n el rait yaratmaq
lazmdr ki, R
0
-n qiymti kiik olsun. Bu is qaldrcnn optimal rejimd v
daha ox dalma drinliyind ildiyi vaxt mmkndur. Qaldrcnn optimal
rejim-borularn lazmi diametrd olmas; n ox dalma drinliyi is-
borularn quyudibindk endirilmsi il ld edilir. Bellikl qaldrcnn
bamandak tzyiqin quyudibi tzyiqin brabrliyini nzr alsaq, (VIII.6)
dsturuna sasn fontanvurma ehtimal n
Q
0

0

(VIII.8)
rtini yaza bilrik. Qaldrc optimal rejimd ildikd qazn xsusi srfi
A.P. Krlova gr bel taplr:

=
0,0077 10

0,5

(VIII.9)
burada d - qaldrcnn diametridir, dym il.
Bu dsturla qaldrcnn quyudibindk endirildiyi, yni L=H,
hminin bamaqdak tzyiqin quyudibi tzyqin brabr olduu gman
edilir (burada Lquyunun azndan szgcin st dliyindk msafdir, m
il). bhsiz ki,

-n az olmas v quyunun uzun mddt fontan

vurmas n p
q.a
mmkn qdr az gtrlmlidir. Demli, quyuaz
tzyiq, qazl mayeni quyunun atq xttin axtmaq n lazm olan minimal
tzyiq qdr qbul edilmlidir.
(VIII.9) dsturuna bir d qaldrcnn diametri daxildir ki, bu haqda
glck paraqraflarda bhs edcyik.
261

Yuxardak dsturlarda qazn neftd hll olmas nzr alnmaybdr,
halbuki neftd qaz tzyiq mtnasib olaraq hll olur v bellikl mayenin
qaldrlmasnda qaz amilinin (Q
0
-n) yalnz myyn hisssi itirak edir.
p
ba
v p
q.a
tzyiqlr arasnda 1 t neftd hll olan qazn hcmi
Q
p.q

+
.
2
(VIII.10)
ifadsi il taplr;
burada - qazn neftd hll olma msaldr; const, lakin hesablamalarda
adtn - nn qiymti sabit qbul edilir.
Demli, mayeni qaldrmaqda laydan gln qazn orta hesabla
.

qdri itirak etmir, onda mayeni qaldrmaqda itirak edn qazn srfi (bunu
qazn effektli srfi adlandrrlar) bel taplr:
Q
ef
= Q
0
+

Q
p.q

= Q
0

+
.
2
(VIII.11)
Neftl birlikd su vern quyularda qaz amilini adtn neft nzrn
hesablayr, yni qaz amilini tapmaq n quyudan xan gndlik qaz
hasilatn gndlik neft hasilatna blrlr. Fontanvurma ehtimalndan
danarkn hr bir ton neft deyil, hr bir ton mayey dn qaz amili
nzrd tutulmaldr:
Q
m
= Q
0
1

100
(VIII.12)
burada Q
m
mayenin mumi hasilatna dn qaz amili, m
3
/t il
n
su
- suyun btn mayey nisbtn faizl miqdardr.
Quyu neftl brabr su vernd hr 1 t qaldrlan mayed hll olunmu
qazn orta miqdar
Q
h.q
= Q
h.q
0
1

100
=

+
.
2
1

100
(VIII.13)
olar, bu halda effektli qaz amili:
Q
m.ef
= Q
0

+
.
2
1 1

100
(VIII.14)
ifadsindn taplr.
Bellikl, quyunun fontan vurmas ehtimaln myyn etmk n
(VIII.8) brabrsizliyini aydnladrmaq lazmdr. Hmin brabrsizliyin sol
trfin (VIII.11), yaxud (VIII.14) ifadsini, sa trfin is (VIII.9)
ifadsini yazmaq lazmdr. Demli, quyunun fontan vurmas aadak
brabrsizlik zaman mmkndur:
Q
0
+

+
.
2
1 1

100

0,0077 10

0,5

.
lg

.
(VIII.15)
Yuxarda rtldiyimiz kimi bu ifad qaldrcnn quyunun dibin
endirildiyi, yni p
ba
~p
q
hal n yazlmdr.
262

Bir sra halda, xsusn yenic istismara verilmi yataqlarda quyudibi
tzyiqi qazn neftd tamamil hllolma tzyiqindn (p
d
) yksk olur. Bu
halda qaz neftdn layda deyil, quyuda, daha dorusu, quyudibindn
myyn qdr yuxarda ayrlmaa balayr. Quyunun fontan vurmas
ehtimaln myyn etmk n bel hallarda da (VIII.15) ifadsindn
istifad etmk olar, bu rtl ki, hmin ifadd p
ba
vzin p
d
yazlmaldr,
qaldrcnn uzunluunu is quyunun azndan tzyiqin p
d
qiymtin brabr
yerdk gtrmk lazmdr, yni
=
10

(VIII.16)
Fontan zaman neftdn qazn ayrlmas nticsind neft v mayenin
xsusi kisi dyickdir. Bunu nzr almaq v hesablamann dqiqliyini
artrmaq n yuxardak dsturlarda neftin v qazn xsusi kisinin orta
qiymtini yazmaq lazmdr.
(VIII.15) brabrsizliyinin sol trfi effektli tsir edn qaz amili (Q
ef
)
adlanr, sa trfi is
0

-dr, onda hmin brabrsizlikdn aadak

ifadni yaza bilrik:
Q
ef
=
0,77 ()

0,5
lg

.
(VIII.17)
burada L-qaldrcnn drinliyi, daha dorusu, quyunun azndan doyma
tzyiqin mvafiq sviyyydk olan msafdir, m il
= 10

(VIII.18)

op
- qaldrc boruda hrkt edn mayenin orta xsusi kisidir, q/sm
3
il

=

.
(100

)+
.

100
; (VIII.19)

.
=

+
.
2
, (VIII.20)
burada
n
- qazsz neftin nisbi xsusi kisi;

n.l
- lay raitind neftin nisbi xsusi kisi;
- lay raitind suyun nisbi xsusi kisi;
n
su
- quyudan xarlan mayed suyun faizidir.
(VIII. 18) tnliyini L- nzrn hll etsk,
=

2
+

2
+
Q
ef

0,5
0,77
lg

(VIII.21)
ifadsini alarq.
Aydndr ki, bu halda quyunun fontan vurmas n minimal quyudibi
tzyiq

=
()
10
+

(VIII.22)
il taplr.
263

(VIII.15) ifadsi il hesablaman srtlndirmk mqsdi il hmin
ifadnin sa trfi d=2, p
q.a
=2 atm v = 0,9 hal n nomoqram klind
ifad olunmudur (112-ci kil). Baqa diametrlr n xsusi srfin
qiymtini tapmaqdan tr hmin nomoqramdan taplm qiymti mvafiq
sabit kmiyytlr vurmaq lazmdr:

1 qaldrc n 1,58-
1 qaldrc n 1,41-
1 qaldrc n 1,29-a
2 qaldrc n 1,12-y
3qaldrc n 0,912-y
4 qaldrc n 0,8-a

Yuxarda, qaldrcnn
optimal rejimd ildikd qazn
xsusi srfinin (VIII.9) ifadsi
il tapldn qeyd etmidik.
Hmin rejimd qaldrcdan
ken mayenin optimal hasilat
is:
Q
opt
2500
3

1.5
10

1,5

2,5
(VIII.23)
ifadsil taplr.
Qaldrcnn maksimal hasilat v qazn buna tvafq edn xsusi srfi
is bel hesablanr:

=
2500
3

1.5

0,5

1,5
, (VIII.24)
Q
maks
=
0,0077
2

0,5

.
lg

.
. (VIII.25)
(VIII.23) il (VIII.24), hminin (VIII.9) il (VIII.25) ifadlrinin
mqayissindn grnr ki,

10

0,5

1,5
; (VIII.26)
Q
opt
= Q
maks
10

0,5

1,5
(VIII.27)
Aydndr ki, qaldrcnn diametrini serkn, onun maksimal maye
hasilatn buraxa bilcyini (VIII.24) ifadsi il yoxlamaq olar.



10 20 40 60 80 100 200 400 600 1000
2
0
0
30
0
40
0
5
0
0 6
0
0
7
0
0
8
0
0
9
0
0
1
0
0
0
1
2
0
0
1
5
0
0
2
0
0
0
L
=
2
5
0
0
R m / t
0
3
4
6
8
10
20
30
40
60
80
P , at
q
112-ci kil. 2 qaldrc n
bamaq tzyiqi il qazn xsusi
srfi arasnda asllq
264

2. FONTAN QUYUSU QALDIRICISININ SELMS

Laydan quyudibin axan mayenin enerjisi (W
q
) mayeni yer stn
qaldrmaq n lazm olan enerjidn (W
laz
) artq olarsa, quyu fontan
vuracaqdr. Zaman kedikc quyudibin axan mayenin enerjisi azalr, yni
W
q
v W
laz
enerjilri arasndak frq azalr. Nhayt, frq olmadqda laydan
gln mayenin enerjisi mayenin ya1nz yer stn (quyunun azna)
qaldrmaa kifayt edir v bellikl fontan ksilir. Bundan sonra mayeni
qaldrmaq n lay enerjisi atmr v bu enerjini sni sullarla artrmaq,
msln, istismarn mexaniki sullarna kemk lazm glir.
Haqqnda dandmz enerjilrin brabrliyi fontan vurmann axr
hesab olunur. Mayenin yer zn lay enerjisi hesabna qaldrld fontan
istismar sulu iqtisadi chtdn n srflidir, el buna gr d fontanvurma
dvrn mmkn qdr uzatmaq lazmdr.
Btn layda, elc d myyn bir quyuda istismar rejimi
qrarlamsa, laydan gln enerjinin (W
q
) zamandan asl olaraq dyimsi
tbii raitdn asl olacaqdr. Mayeni quyu azna qaldrmaq n lazm
olan enerji (W
laz
) seilmi qaldrcnn llrindn asldr v demli, biz
W
laz
-n dyimsin tsir gstr bilrik. Fontanvurma n mnasib rait
yaratmaq v fontan dvrn uzatmaq n el qaldrc semk lazmdr ki,
hmin raitd layihd nzrd tutulan qdr mayeni buraxmaqla brabr
W
laz
n az qiymt malik olsun.
Demli, quyunun fontan sulu il istismarnda qaldrc aadak
tlblri dmlidir:
a) fontanvurma mddtind layihd nzrd tutulan optimal hasilat
almaa imkan vermli;
b) fontanvurma mddtini mmkn qdr uzatmaa imkan vermli.
Uzun mddt fontan vurmaa imkan vermk, bhsiz
fontanvurmann axrnda enerji artql az olan zaman qaldrcnn az enerji
il ilmsini tmin etmk demkdir, yni el qaldrc semk lazmdr ki,
fontanvurmann axrndak raitd (o vaxtk bamaq tzyiqind v
hasilatda) optimal rejimd ily bilsin.
Qaldrcn fontanvurmann axrndak rait mvafiq olaraq semk
fontanvurman uzatma, fontanvurmann axrnda optimal rejimd ilmyi
tmin edir, lakin tamam arxaynlq olmas n fontanvurmann ilk
dvrndki raitd (bamaq tzyiqi, qaz amili) qaldrcnn maye buraxmaq
qabiliyyti d yoxlanmal v onun ilk dvrd lazmi qdr hasilat buraxa
bilcyi aydnladrlmaldr.
Qaldrcnn fontanvurmann vvlindki hasilat buraxa bilmdiyi
yoxlama nticsind mlum olarsa, onda qaldrcn ilk dvrdki rait
mvafiq olaraq maksimal maye hasilat n (Q
max
) yoxlamaq lazmdr.
265

mli olaraq, fontan qaldrcsn semk n 1) qaldrcnn
uzunluu v 2) onun diametri tyin edilmlidir.
Fontan borularn, adtn, quyu dibindk endirmy alrlar; bununla
da xsusn kvrk sxurlu qatlar istismar edrkn, neftl birlikd gln
qumu yuxar qaldrmaq n daha yax rait yaranm olur. slind
borular quyunun dibin qdr deyil, szgcin st dliyindk buraxr v bu
halda bamaq tzyiqini tqribi olaraq quyudibi tzyiqin brabr gtrrlr.
Qatlar mhkm sxurlardan ibart olub, qaz neftdn quyudibind
deyil, qaldrcda ayrlrsa (p
q
>p
d
), fontan qaldrcsn qazn neftd doyma
tzyiqin mvafiq drinliydk endirmk olar.
Qaldrc borularn 1"-dn 4"-dk dyidiyini nzr alaraq quyunun
hasilatna sasn borunun diametrinin tqribi qiymti 25-ci cdvld
verilmidir.
25-ci cdvl

Quyunun hasilat, t/gn il Qaldrcnn diametri, dym il
10-dan 20-ydk 1
20-dn 50-ydk 2"
50-dn 100-dk 2
100-dn 200-dk 3"
Bu rqmlr tqribidir v diametri hesablama yolu il tapmaq daha
drstdr. A.P.Krlov qaldrcnn diametrini hesablamaq n
= 0,074

.


10

3
(VIII.28)
dsturunu tklif edir;
burada mayenin nisbi xsusi kisi;
p
ba
, p
q.a
-fontanvurmann axrndak bamaq v quyuaz tzyiqlrdir,
atm il;
Q fontanvurmann axrnda quyunun hasilat, t/gn il.
113-c kildki nomoqram =0,9 v p
q.a
=2 atm rti il (VIII.28)
dsturuna sasn qaldrcnn diametrini tapmaq n trtib edilmidir.
gr borunun taplan ls iki standart lnn arasna drs,
onda n yaxn standart l qbul edilmli, ya da qaldrc pillli
seilmlidir. Son halda hr bir pillnin uzunluu ox tqribi olaraq bel
taplr:

2
=

1

1
(VIII.29)
burada L
2
- byk diametrli yuxar pillnin uzunluu, m il;
L - liftin btn uzunluu, m il;
d - qaldrcnn hesablama il taplm diametri, dym il;
266

d
1
d
2 -
borunun d-y yaxn standart diametrlridir, dym il.
Kiik diametrli aa pillnin uzunluu is bel taplr:
L
1
= L - L
2
(VIII.30)

10 20 40 60 80 100 200 300 4 6 8 10 20 40 60 80
2
0
0
3
0
0
4
0
0
5
0
0
2
0
0
0
L

=

2
5
0
0
1
5
0
0
1
2
0
0
9
0
0
8
0
0
7
0
0
6
0
0
d

=

1

P ,atm
q


113 c kil. Qaldrcnn diametrini tyin etmk n nomoqram

Onu da demliyik ki, pillli qaldrc daha mkmml olmasna
baxmayaraq quyunun istismarnda bir sra tinlik trdir, msln,
borularda parafini rsinl" tmizlynd, quyunu i salarkn dartaylama
zaman oxpillli kmr maneilik trdir v bzn bu ilri grmy imkan
vermir. Bununla laqdar olaraq pillli qaldrc ox az yaylmdr.
gr layihd nzrd tutulan ilk hasilat (VIII.24) dsturu il taplm
Q
max
-dan oxdursa, demli qaldrc ilk hasilat buraxa bilmyckdir. Bu
halda qaldrcn fontanvurmann vvlindki rait mvafiq olaraq hesab-
lamaq, baqa szl d-ni Q
max
-a nzrn tapmaq lazmdr:
= 0,074

2

6
(VIII.31)
bhsiz ki, son dstura sasn seilmi qaldrcnn faydal i msal
fontanvurmann axrnda he d yksk olmayacaq v quyunun
fontanvurmas bir qdr tez ksilckdir. Lakin bu halda qaldrcnn
maksimal hasilat buraxmas tlbi yerin yetirilmi olacaqdr. Aydndr ki,
bel hallarda quyuda fontan ksilndn sonra qaldrcnn llrini
dyimkl fontanvurma mddtini bir qdr artrmaq olar.
Qaldrcnn hesablama il taplm llrini qbul etmzdn vvl,
onun quyuya endiril bilcyini d yoxlamaq lazmdr. Quyuda qum
txacnn ml gl bilcyi v borularn tutula bilcyini nzr alaraq
quyuya endiriln borularn maksimal diametri onlarn tutula bilcyi
yerlrd aadakndan ox olmamaldr:
267

5 quyuda 2
6 quyuda 3

7 v 8 quyuda 4

gr borunun hesablama il taplm diametri istismar kmrinin
diametrin yaxndrsa, onda quyunu fontan qaldrcs endirmdn birbaa
istismar kmri vasitsil iltmk olar, lakin bu vaxt kmri korlaya bilck
hallara yol vermk olmaz.

3. FONTAN QUYUSU REJMNN TYN V TNZM

Fontan quyusunun i rejimindn danarkn hr eydn vvl
qaldrcnn ii il layn iinin laqli olduunu gstrmliyik. Bu nqteyi-
nzrdn yuxarda qazl mayenin quyuda hrktini ifad edn dsturlarn
layn ii il laqlndirilmdiyi xsusil qeyd edilmlidir. slind quyu il
lay bir hidrodinamik sistem tkil edir v qaldrcnn bamanda tzyiqin
dyimsi quyudibi tzyiqinin dyimsin, bu da z nvbsind laydan
quyuya gln maye v qaz hasilatnn dyimsin sbb olur.
Demli, qaz-maye qarnn quyuda v layda hrktin ayrlqda
deyil, birlikd, bir hidrodinamik sistem kimi baxmaq lazmdr.
Dediklrimizi aydnladrmaq mqsdil liftin v layn birg iin,
onlarn laqsin dair aadak konkret misal nzrdn keirk. Frz edk
ki, uzunluu L=1000 m v diametri d=2
1
/
2
" olan fontan qaldrcs szgcin
yuxar dliyindk endirilmidir; yni p
q
=p
ba
. Mayenin xsusi kisini
vahid gtrb, quyuaznda p
q.a
=2 atm qbul edk. Onda mxtlif dib
(bamaq) tzyiqlri n Q=f (Q) yrilrini qura bilrik (114-c kil).
Bundan baqa quyunun tdqiqi nticsind G = f
1
(p
q
), Q=f
2
(p
q
) aslln ala
bilrik ki, bu iki asllqdan Q=f (Q) aslln qurarq; son asllq 114-c
kild 1 yrisi il ifad olunmudur.
Grndy kimi Q v Q -nin hr bir qiymtin myyn bir dib
tzyiqi mvafiq edir.
rtlr gr dib tzyiqi bamaq tzyiqin brabr olmaldr. ndi,
qaldrcnn bamanda tzyiqin 40 atm olduu yriy baxaq. Bu yri 1
yrisini, maye v qazn myyn gndlik hasilatn ks etdirn el bir
nqtd ksir ki, hmin nqtd dib tzyiqi 51,5 atm-dir; fontan borular
bama szgcin yuxar dliyi sviyysind olduundan, bhsiz ki p
ba

v p
q
eyni olmaldr. Halbuki, haqqnda dandmz halda p
ba
- 40 atm, p
q
=
51,5 atm-dir. Demli, qaldrc p
q
, p
q
.
a
L v d-nin qbul etdiyimiz
qiymtlrind ily bilmz. Qrafik yolla tapmaq olar ki, qaldrcnn iini
gstrn yrilrdn yalnz birinin 1 yrisi il ksidiyi nqtd p
ba
=p
q
rti
yerin yetirilir. Hmin yri p
ba
=49,3 atm- mvafiq olan yridir (bu yri
kild qrq xtlrl gstrilmidir).
268

Demli, p
q.a
, L

v d-nin qbul etyimiz qiymtlrind quyudibi
tzyiqinin 49,3 atm- brabr olduu vaxt quyu fontan vuracaqdr.
Dediklrimizdn aydn olur ki, qaldrc il layn birg ii dedikd qaz-
maye qarnn qal-
drcda v layda hr-
ktini ifad edn tn-
liklrin birlikd hll
edilmsi nzrd tutulur.
Fontan quyusu i
rejiminin seilmsi v
tnzimi quyudibin gln
enerjinin lazmi enerjidn
n qdr artq olmasndan
asldr. gr enerji art
oxdursa, onda msl,
quyudibindki enerjinin
btnlkl quyuda srf
olunmasna yol
vermmkdn, gr enerji
art azdrsa, onda
msl, quyudibindki
enerjidn qaldrcda
mmkn qdr tamamil istifad etmkdn ibartdir.
Fontanvurmann ilk dvrnd, mlumdur ki, laydan gln mayenin
enerjisi onu yer stn xarmaa lazm olan enerjidn xeyli ox olur. gr
hmin enerji artn qaldrcda iltsk, onda maye qarnn srti el bir
drcy atar ki, srtnm itkisin srf olunan lav enerji hmin enerji
artn uda bilmz. Srti quyunun hasilatn oxaltmaq yolu il d artrmaq
olar ki, bu da quyunun yol veriln hasilatn ker v quyunun lazmi i
rejimi pozulmu olar.
Quyunun i rejimini pozmamaq v myyn edilmi hasilat almaq
n laydan quyudibin gln enerjinin qaldrcda srf olunmasn tnzim
etmk lazmdr.
Qaldrcda enerjinin ildilmsi ya quyuaznda ks tzyiq
yaratmaqla, ya da qaldrcnn bamanda tzyiq dksn sbb olmaqla
tnzim edil bilr. Quyuazndak ks tzyiqi v ya bamaqdak tzyiq
dksn dyidirmkl quyudibin dn tzyiqi v bunun nticsind
laydan gln maye v qazn miqdarn tnzim etmi oluruq.
Quyuaznda, yaxud bamaqda tzyiq dks atq xttind, yaxud
bamaqda tuser adlanan diafraqma qoymaqla ld edilir. Diafraqmann
maye ken ksiyini dyimkl onun ml tirdiyi tzyiq dks d
dyiir v bu da quyunun i rejimin tsir edir.
250 500 750 1000 1250 V, l/san
57
56
55
54
53
52
51
50
49
48
47
P


,
a
t
m
q
P


=
a
t
m
5
0
b
a

4
9
,3
4
5
4
0
3
0
0
1
2
3
4
Q, l/san
114-c kil. Lay il fontan qaldrcs iinin
laqsi.
269

Demli, tuserin diametrini dyimkl fontan quyusu parametrinin
nec dyidiyini izlmk mmkndr. El buna gr fontan quyusunun i
rejimini tyin etmk istdikd adtn, tuserin diametrini dyimkl quyunu
tdqiq edirlr (tuserin diametrini el dyimk lazmdr ki, yeni rejimd
hasilat ondan qabaqkndan tqribn 20% qdr frqlnmi olsun).
tuserin hr bir diametrin (d
t
) mvafiq qrarlam rejimd mayenin
gndlik hasilatn (Q), qaz amilini (Q
0
), qumun (
0
) v suyun (
su
) faizini,
bufer v dib tzyiqlrini tyin edirlr.Aparlan tdqiqat nticsind G=f
1
(d
t
);
Q
0
=f
2
(d
t
);
0
=f
3
(d
t
); p
q
=f
4
(d
t
) v s. asllqlar alnr.
Qeyd etmliyik ki, quyularn texnoloji rejimini tyin edrkn bzi
hallarda mhm amil olaraq ya qaz amilinin qiymti, yaxud suyun, ya da
qumun faizi gtrlr. Odur ki, quyunun texnoloji rejimini tyin edrkn
btn bu kompleks msllr nzrdn keirilmlidir. Burada qaz amilinin,
suyun v qumun minimal olmas il yana, gndlik neft hasilatnn
miqdarna da xsusil fikir verilir.

3 4 5 6 7 8 9 10
0,2
0,4
0,6
0,8
1,0
40
80
120
160
200
100
80
60
40
20 40
80
120
160
200
3
4
5
1
2
6
P v P A
q
Q o
d
t
Q
0


115-ci kil. Fontan quyusunun tdqiqi yrilri

Nmun olaraq 115-ci kild bir fontan quyusu n haqqnda
dandmz asllqlar gstrilmidir (kild p depressiyan bildirir;
p=p
l
p
q
). Bu yrilr quyu n texnoloji rejim tyin etmy imkan verir.
Frz edk ki, dib tzyiqi qazn neftd doymas tzyiqindn (p
d
) az olmaldr
(p
d
= 120 atm olduunu qbul edk), onda tuserin optimal diametri 6 mm
gtrlmlidir. tuserin bu diametrind p
q
= 135 atm (qazn neftd doyma
tzyiqindn ox), gndlik hasilat 50 m
3
/gn, qaz amili 60 m
3
/t olub, qumun
faizi d ox deyildir.
270

Bir sra hallarda, qazl maye axnn trap adlandrlan quruya
gndrmkl quyu aznda ks tzyiq yaradlr. Trapda qaz neftdn ayrlr v
bununla yana myyn qdr yksk tzyiq saxlamaq mmkndr.
Bellikl, fontan qaldrcsnn ii sxematik olaraq aadak kimidir.
Fontan borular quyuya szgcdk endirilir, axnt yalnz mrkzi
borularla hrkt etsin dey, quyunun stnd boruarxas fzan balayrlar.
Laydan neftl birlikd srbst qaz glrs, qaz boru arxasna da ker-orada
ylb oxalar v tzyiq get-ged artmaa balar. Boru arxasnda vvlcdn
maye vardrsa, qaz hmin mayeni fontan borularnn bamandan
qaldrcnn irisin sxdrr. Bu proses ta boru arxasndak maye
btnlkl qaldrcya sxdrlanadk davam edir. Bundan sonra laydan
gln qaz btnlkl qaldrcya ynlir.
Demli, laydan neftl birlikd srbst qaz gln zaman, quyuaznda
boru arxasndan qaz buraxlmazsa, quyuda axn qrarladqda boruarxas
fza btnlkl qazla dolacaq v bu zaman hmin fzada quyu stn tzyiq
(daha dorusu, qazn kisini nzr almasaq) tqribn qaldrcnn
bamandak tzyiq brabr olacaqdr. Bu tzyiqin qiymti bzn yksk
olduundan bir sra hallarda quyu stnd qoyulmu fontan armaturuna
dn qvvni azaltmaq mqsdi il boru arxasndak qaz vaxtar
buraxrlar.
Tdqiq etdiyimiz halda bamaq tzyiqini slind aadak ifaddn
tapmaq olar (I kitabn IV fslin bax):

q
=
.

1,2 10
4

, (VIII.32)
burada p
b.a
- quyu aznda boru arxas tzyiq, atm il;
e - natural loqarifmin sas;

q
- qazn havaya nzrn nisbi kisidir.
116-c kildn
1,2 10
4

-in qiymtini qrafik yolla tapmaq olar.

Atq xttind adtn
tuser qoyulur ki, bu da
qaldrcnn yuxarsnda
myyn p
q.a
ks tz-
yiqini yaradr. mumi
halda axnt trapa p
t

tzyiqi il daxil olursa,
tuserdn trapa kimi
yolda tzyiq dksnu
nzr almasaq, tu-
serd

p
t
= p
q.a
- p
t
(VIII.33)

qdr tzyiq dks alnmaldr.
0
,7
0
,
6

=

0
,
8
o
500 700 900 1100 1300 1500 1700 1900 2100 2300 2500
L, m
1,03
1,07
1,11
1,15
1,19
1,23
1,27
116-c kil.
,

kmiyytinin
qiymti (t=20C)
271

Fontan quyusunun, dandmz qaydada ilmsi sxematik olaraq
117-ci kild gstrilmidir.
ndi quyudibi tziqinin qazn neftd doyma tzyiqindn yksk olduu
hal, yni laydan quyuya tkc mayenin daxil olduu hal nzrdn keirk.
Bu halda qazn boruarxas fzaya kemsi n rait olmadndan, orada
yalnz maye ylacaqdr. Maye stununun ykskliyi is boruarxas fzann
yuxar hisssindki qazn tzyiqindn asl olacaqdr (118-ci kil).
Fontan quyusunu tnzim etm sullarn mqayis edk.

neft
qaz
Trap
P
q
P
q.a.
P
t
AP P P = -
q.a. t
P P
q
~
_
m

P
q
P
g
P P =
P
q.a.
m b. a







vvlc quyu aznda tzyiq v bamaqda mqavimt yaratmaq yolu
il tnzimi aradraq. Bunlarn hr ikisi layn iini tnzim etmy eyni
drcd imkan verir. Lakin quyunun ii dedikd tkc lay deyil, qaldrcnn
da iini nzr almaq lazmdr. Fontan quyudibi tuserl tnzim etdikd lift
daha slis ilyir, dyntlr ox az olur. Dyntlr adtn boruarxas
fzada tzyiqin vaxtar dmsi nticsind ba verir; boruarxas fzann
hcmi byk olduqda, hminin quyu zif fontan vurduqda boruarxas
fzada tzyiqi brpa etmk n daha ox vaxt lazmdr v dyntlr daha
iddtli olur.
117-ci kil. Quyudibin srbst
qaz gln zaman fontan
quyusunun ilnmsi sxemi
118-ci kil. Dib tzyii
qazn neftd tam hll
olmas tzyiqindn yksk
olan zaman fontan
quyusunun ilmsi sxemi
272

Quyudibi tuserin qoyulmas qazn boruarxas fzadan qaldrcda
birdn-bir iddtl kemsin maneilik trdir, el buna gr dyntlrin
hm say, hm d iddti azalr. Quyudibi tuserinin bundan baqa da
stnlklri vardr: tuser quyuaznda deyil, quyudibind qoyulduqda
fontan armaturu nisbtn az tzyiq altnda ilmli olur; qaz amili byk v
tzyiq yksk olduqda quyuaz tuserind temperatur iddtl enir, bzn
sfrdan da aa dr v bunun nticsind fontan armaturu hisslri,
siyirtmlr donur. Bu cr quyularda quyudibi tuser qurarkn orada
temperatur mumiyytl yksk olduundan tuserd temperaturun iddtl
dmsi donmaya sbb olmur.
Lakin, saydmz stnlklr baxmayaraq quyudibi tuserinin
atmayan chtlri d vardr. Msl burasndadr ki, fontan quyusunu
tnzim etmkd mqsd quyunu optimal rejimd iltmkdn ibartdir;
zaman kedikc lay enerjisi, o cmldn lay tzyiqi dyidiyindn
qaldrcnn i raitini d dyimk, daha dorusu quyuazndak tzyiqi,
yaxud quyudibindki yerli mqavimti dyimk (azaltmaq) lazm glir.
Quyudibi tuserinin maye ken dliyini dyimk is ox mrkkb
mliyyatdr.
Quyuaznda ks tzyiqin tuserl, ya da trap vasitsil yaradldn
qeyd etmidik. Quyunun iin gldikd gr o mntzm ilyirs, ks
tzyiqin bu iki suldan hans vasit il yaradldnn he bir frqi yoxdur.
ubhsiz ki, enerjidn istifad etmk nqteyi-nzrindn stnlk trapdadr,
buna gr fontan quyusundak enerji artndan istifad etmk mmkn olan
yerlrd quyu aznda ks tzyiqi trapla yaratmaq lazmdr. Lakin tkc
trapla tnzim etmk hmi myssr olmur, bel ki, bzi hallarda quyuaz
tzyiqi trapn ilk tzyiqindn yksk olur ki, bel hallarda atq xttind
tzyiqi tuser vasitsil myyn qdr azaltmaq lazm glir. Bundan baqa,
bzn eyni bir trapa bir deyil, iki quyu ilyir, bel halda bhsiz ki,
buferdki tzyiqi yksk olan quyunun atq xttindki tzyiqi ikinci quyunun
tzyiqindk azaltmaq lazmdr.
Qazn trapdan toplayc bky gndrildiyi halda, enerjinin
saxlanmas nqteyi-nzrindn, tzyiqin bkdki tzyiq qdr trapdam,
yaxud tuserdmi endirilmsinin he bir frqi yoxdur. mli nqteyi-
nzrd trapda tzyiqi sabit saxlayb, qaldrcnn iini tuserl tnzim etmk
daha mnasibdir.
Demli, fontan quyusunun iini trapda tzyiqi myyn qiymtd
saxlamaqla v yerst tuserin maye buraxan dliyinin lsn dyimkl
tnzim etmk lazmdr. Mmkn olan yerd birinci suldan (trapdan)
istifad edilmli, ikinci sul (tuser) yardm vasit kimi ttbiq edilmlidir.
gr quyu dibin gln mayenin enerji art ox deyils,
fontanvurma mddtini uzatmaq n maye enerjisindn btnlkl istifad
etmy allmaldr. Bu mqsdl quyuya el ld fontan qaldrcs
273

endirmk lazmdr ki, fontanvurmann axrndak raitd daha smrli
ilsin. Bel bir qaldrcnn seilmsi haqqnda bundan qabaqk paraqrafda
danmdq.
Nefti qaldrmaq n lay enerjisindn smrli istifad etmk
mslsind fontan qaldrcs n lazmi rejimin tyin edilmsi mhm rol
oynaylr. Qaldrcnn normal ilmsi n quyuya gln neft v qaz
fasilsiz olaraq qaldrcya kemlidir. Bu v ya digr komponentin
qaldrcya fasil il daxil olmas qaldrcnn normal rejimini pozur v
smrli ilmsini azaldr. Bundan baqa, qumlu quyularda qaldrcnn
normal ilmsinin pozulmas qum txac yaranmasna gtirib xara bilr.
Aa v yuxar uclar aq olan boru kmrindn v yuxars bal
olan boruarxas fzadan ibart hazrk fontan qaldrclar neft v qazn
qaldrcya fasilsiz srtd daxil olmasn tmin ed bilmir, nki bel bir
qurulua malik olan qaldrcnn bamanda tzyiq dyiir, bunun
nticsind boru arxasndak qaz qaldrcya keib birdn-bir quyuazndan
xeyli maye atlmasna sbb olur. Bu is bamaqda tzyiqin daha ox
dmsin v boru arxasndan qaldrcya daha ox qaz keib hmin qazn
faydal i grmdn maye irisi il srrk yer stn xmasna sbb
olur. Bel bir iddtli tullandan sonra quyu bir qdr dayanmal olur,
nki laydan gln qazn btnlkl qaldrcya kemsi n vvlc boru
arxasnda lazmi tzyiq yaranmaldrvvlc orada bir mddt qaz
toplanmaldr. Quyunun mhsuldarl ox olduqca quyunun dayanmas
(quyuda lazmi qdr qaz v mayenin toplanmas) az srr v quyu, demk
olar ki, mntzm ilyir; quyunun mhsuldarl az olsa, dayanmalar (qaz
v mayenin quyuda toplanmas) uzun srr, quyu dyntlrl, vaxtar
ilyir. Bellikl, boruarxas fza qaldrc il laqdar olduundan, daha
dorusu orada qaz vaxtar toplanb yenidn qaldrcya kediyindn
qaldrcnn iin mnfi tsir gstrir.
Boruarxas fzann mnfi tsirini aradan qaldrmaq n sxlm qaz
boruarxas fzadan qaldrcya tamamil buraxlmamal, ya da qazn iddtl
kemsinin qars alnmaldr.
Dediklrimizi nzr alaraq, bamann quruluu dyidirilmi
qaldrclar ttbiq etmk lazm glir. Qaldrc borunun bamanda srbst
qaz olmasa, onda boruarxas fza qaldrcdan tcrid olunacaq v bu cr
xsusu qurululu qaldrclar ttbiq etmy d ehtiyac olmayacaqdr.
Demidik ki, quyudibi tuserlrin dyidirilmsi tin olduundan
maye hasilatn tnzim etmk n onlardan istifad etmk mslht deyil,
lakin dyntlri azaltmaq n quyudibi tuseri iltmy dyr.
Quyudibi tuserini bu mqsdl iltmk istdikd onu el semk lazmdr
ki, btn fontanvurma mddtind onun quyudibind saxlanlmas
mmkn olsun. Quyudibi tuserini tzyiq dksnn tqribn 2 atm-
qdr olmas hesab il seirlr. Mdn tcrbsi gstrmidir ki, bel bir
274

tzyiq dks il ilyn quyudibi tuseri dyntn kifayt qdr azaldr.
Demli, bel bir tuser he d fontanvurman tnzim etmk deyil, yalnz
dyntlri azaltmaq mqsdi il qoyulur.
Dyntlri azaltmaq n n yax vasit
qazla dolmu boruarxas fzan qaldrcdan
ayrmaqdr (bu yol vaxt il A.P.Krlov trfindn
tklif edilmidir). Nmun n 119-cu kild
bama qf klind olan qaldrcnn sxemi
gstrilmidir. Laydan neftl birlikd gln srbst
qaz qfn kmyi il birbaa qaldrcya ynldilir,
buna gr d qfl bamaq qazn quyuya daxil oldu-
u yerdn yuxarda, yni szgcin n st dliyindn
yuxarda durmaldr. Qazn boruarxas fzaya
kemmsi n qfn ls istismar kmrindn
czi kiik olmaldr. Bel olduqda boruarxas
fzada dinamik sviyyydk olan maye stunu lap
az qazlaar.

4. FONTAN QUYUSUNUN AVADANLII

Fontan quyusunun avadanl quyuya endi-
riln boru kmrindn, kmr balndan v fontan
armaturundan ibartdir. Bununla yana quyudibi v
quyuaz tuserlr v nhayt, atq xttind fontan
trap da qurulur.

Fontan armaturu

Fontan vuraca gzlniln quyuya fontan borular endirilir. Bu
borular quyuaznda bir eydn asmaq v quyunun mhsulunu onun
irisindn bayra ynltmk, bunun n is fontan borular il istismar
kmri arasndak fzan kipldirmk lazm glir.
Fontann optimal rejimd vurmas, lay enerjisindn istifadni tnzim
etmk n quyu aznda hr hans bir vasit il ks tzyiq yaratmaq lazm
glir. Demli, fontan quyusunun azndak avadanlq atq xttind istniln
ks tzyiqi yaratmaa, o cmldn quyunu balamaa imkan vermlidir.
Bundan baqa quyuaz avadanl boru arxasndak, atq xttindki
tzyiqlri lmy, hminin lazm glrs, quyuya qaz v ya maye vurmaa
imkan vermlidir.
Fontan armaturu adlandrlan quyuaz avadanlq btn bu deyilnlri
hyata keirmy, habel fontan quyusunun iin hr cr nzart yetirmy
imkan verir.
Qaz
P
q.a.
119-cu kil.
Bama qfl
fontan
qaldrcs
275

Fontan armaturunu serkn sas etibaril aadaklar nzrd
tutulur:
1) qazn, yaxud qazl mayenin armaturda gzlniln tzyiqi;
2) qumun miqdar v onun armaturdak srti;
3) fontann xsusiyyti.
Avadanlq balca olaraq qazn v qazl neftin gzlniln tzyiqin
sasn seilir. Atq xttindki tzyiq dib tzyiqindn - qazl maye stununun
tzyiqi il srtnmy srf olunan tzyiq dksnn cmi qdr az olur;
quyu bal olanda atq xttind tzyiq srtnmy srf olunan tzyiq itkisi
qdr artr. gr quyu, msln, yatan qaz papa hisssin dms,
onda quyunu balayan zaman atq xttind tzyiq tqribn quyudibi
tzyiqin yaxn olur. mumiyytl quyudibin neft srbst qazla birlikd
daxil olursa, fontan armaturuna tsir edn tzyiq tqribn quyudibi tzyiqin
brabr gtrlr.
Btn bunlara grdir ki, ilk gzlniln lay tzyiqini txmini olaraq

=

10
(VIII.34)
dsturu il hesablayrlar;
burada Hquyunun metrlrl drinliyidir.
Neft yataqlar mxtlif drinlikd yerldiyindn, lay tzyiqi,
hminin fontan armaturuna tsir edck tzyiq d mxtlif olur. Buna gr
fontan armaturlar mxtlif tzyiqlr n bir ne tip hazrlanr.
Hazrda fontan armaturlar aadak tzyiqlr mvafiq olaraq
hazrlanr:
1) snaq tzyiqi-75 atm, ilk tzyiq-40 atm (AF-75);
2) snaq tzyiqi-150 atm, ilk tzyiq-75 atm (AF-150); .
3) snaq tzyiqi-250 atm, ilk tzyiq-125 atm (AF-250).
Bundan baqa 400 atm snaq tzyiqin, 200 atm ilk tzyiq v 600
atm snaq tzyiqin, 300 atm ilk tzyiq hesablanm fontan armaturlar da
hazrlanr. lk tzyiq dedikd, fontan quyusunun aznda gzlniln n
byk tzyiq nzrd tutulur. Zavodda quradrlm armatur su il
preslnrk, ilk tzyiqdn 1,52 df artq tzyiq altnda snanlr. Bu
tzyiq snaq tzyiqi deyilir.
Fontan armaturlar bir-birindn aadak sbblr gr frqlnir:
1) birlmnin tipin grflans v yivli birlmli armatur. Yivli
birlmli fontan armaturunun ayr-ayr hisslrini dyidirmk mdn
raitind xeyli tin olduundan hazrda onlar az ttbiq edilir;
2) fontan borularnn crglrinin sayna gr bircrgli v ikicrgli
armatur;
3) atq xtlrinin quruluuna gr - boaz v drdboaz (xavar)
tipli fontan armaturlar;
4) irisind maye ken hissnin diametrin gr 4 v 2
armaturlar.
276

Yuxarda dediyimiz frqlnmlr gr fontan armaturlar, msln,
bel iarlnir: 1 AFK2
1
/
2
-40, yaxud 2AFT-4-75. Burada birinci rqm
fontan borusunun ne crgli
olduunu bildirir (1, yaxud 2 crgli);
AF iarsi fontan armaturu szn
bildirir; atqs boaz olan armaturu T
hrfi (rus dilindki troynik sznn
birinci hrfidir), drdboaz, yaxud
xavar atql fontan armaturunu K
hrfi (bu rus dilindki krestovy
sznn ilk hrfidir); bunun ardnca
gln rqm is mayey ken hissnin
diametrini (2, yaxud 4) bildirir;
nhayt sonuncu rqm ilk tzyiqi
bildirir.
Fontan armaturu sas
hissdn ibartdir: 1) kmr bal; 2)
boru bal v 3) fontan yolkas.
Kmr bal armaturun aa
hisssin deyilir. Bu balq qoruyucu
v istismar kmrlrini bir-birin
birldirir, balayr v btn boruarxas
boluqlar kip rtmk ndr.
Kmrlr bir-birin pyedestal v ya
sarac vasitsil birldirilir.
ki kmri bir-birin kip
balamaq n ildiln kmr bal
120-ci kild gstrilmidir. kildn
grndy kimi qoruyucu kmr (1),
flans (2), o biri kmr (3) is
pyedestal (4) vintlnib balanr.
Pyedestal iki flans olan qaln divarl
polad boru parasdr. Bu balqda
tullana qar avadanlq qurulmas
nzrd tutulmaybdr. Bu msl 121-
ci kildki kmr balnda nzr
alnmdr.
Snaq tzyiqi 600 atm olan
kmr bal yksk tzyiqi v byk
qazll il frqlnn n drin (5000
m-dk) quyular n hazrlanr (100-c kil).

120-ci kil. ki kmri balamaq
n ildiln kmr bal

121-ci kil. Yandan xntya
imkan vern kmr bal:
1-konduktorun flans;2-yandan
xntyaimkan vern borucuq;
3-borucuun flans; 4-pyedestal
200
370
D 6" -7"
D 14"-16"
4
1
2
3
3
5
0
1
"
4
370
d=6"
3
6
0
3
2
d=14v16"
D=630 v 580
H
-
y
e
r

s
e

i
l
i
r
D=630v 580
d=14 v 16"
1
d=6"-7
3
0
0
277

Pazvar asmalar konduktora lafetl balanm halqadan (1) v alt
pazdan (2) ibartdir. Pazlar texniki kmrin diametrin (10, ya 11)
mvafiq gtrlr. Kmr bal z texniki kmrin n yuxardak
borusuna balanm kmr flansndan (3), bu flansn stn qoyulan v
istismar kmrini asmaq n ildiln pazlardan (4), texniki v istismar
kmrlri arasndak fzan kipldirmk n pakerdn (5) v zrin
fontan armaturu qoyulacaq saracdan (6) ibartdir. Konduktorla texniki
kmr arasndak fza sement mhlulu il doldurulur; sement mhlulu hmin
fzaya lafetin pazlar arasnda qoyulmu birdym boru il axdlar.
stismar kmrinin ucu sarac
flansnn st il brabr yerdn
ksilir v saraca sx qayaqlanr.
Texniki v istismar kmrlri arasn-
dak fza da sementl doldurulur.
Kmr bal el quradrlr
ki, saracn st sthi buruun
dmsindn 150 mm aada
olsun; texniki kmrin ucunda is
yiv olmaldr. Konduktorda yiv
olmadqda v texniki kmrd flans
olarsa, lafet halqas qurulmur v
pazlardan yalnz istismar kmrini
asrlar.
Kmr bal quradrlb
qurtarandan sonra axtan, ta kmr
flansnn dayaq sthindk sement
mhlulu il doldururlar (122-ci kl
bax).
Boru bal. Kmr bal
il fontan yolkasnn birinci
siyirtmsi arasnda armaturun orta
hisssi fontan borularn asmaq, bu
borularla istismar kmri arasnda
qalan boluu kip balamaq v
quyunu i salmaq n ona sxlm
hava v ya quyu yuyulan zaman
maye vurmaq n lazmdr.
Birkmrli quyularda orta tzyiqlr n ildiln boru balnn n
sad nv 123-c kild gstrilmidir. Bel quyularda kmr bal
olmur, konduktorla kmr arasndak boluq is sementlnib kipldirilir
(buna sement kipgci deyirlr).

122-ci kil. Pazvar asmas
olan KQ600-10 6
kmr bal
4
1
0
278

Fontan yolkas armaturun yuxar hisssin deyilir, o, boru balnn
stnd qurulur. Yolka, fontan vuran qazl maye axnnn srtini yoxlamaq,
nzart etmk v nizama salmaq, axn atq xttindki bu v ya baqa boruya
ynltmk lazm gldikd is fontan balamaq n ttbiq edilir. Atq
xttinin sayndan asl olaraq,
yolka iki v ya atql (iki v ya
simli) olur. Neft hmi st
borudan xr, aadak borular
is ehtiyyat n bal saxlanlr
v yalnz tuserlr, yaxud
yolkann yeyilib xarab olan yuxar
hisslri dydiriln zaman alr.
Yolka siyirtm v boaz (yaxud
drdboaz) borulardan ibartdir.
Yolkann hisslri bir-birin
flanslarla v ya yiv il birl-
dirilir.
124-c kild ikicrgli
qaldrc n snaq tzyiqi 250
atm olan flansl boaz fontan
armaturu gstrilmidir. kildn
grndy kimi fontan yolkasnn
hisslrinin keid yolu 2-dir.
Boru bal 4 v 2 borular
asmaa imkan verir.
Fontan armaturu istismar
kmri flansnn (1) stn
qoyulur. Armaturun boru bal
drdboazdan (2), boqazdan (3)
v saracdan (4) ibartdir.
Armaturun yuxar hisssi fontan
yolkasndan ibartdir.
Drdboazn stnd iki x
xtti vardr, bunlara 2
siyirtmlr balanr. x xt-
lrinin birind siyirtmdn sonra
boruarxas fzada, yni istismar kmri il birinci crg qaldrc borular
arasndak halqavar fzada tzyiqi lmk n manometr (6) qoyulur.
Quyunu i salan v mnimsyn zaman lazm glnd o biri yan x
xttindn boruarxas fzaya maye vurmaq olur. Birinci crg borular yivli
oymaq (5) vasitsil boru balndak boazdan (3) aslr. Hmin
boazn yan x xtti vardr ki, buradan quyu i salnan zaman lazm

123-c kil. kmri balamaq
n ildiln kmr bal:
1-tkm kipgc;2-konduktor;3-ynldici
flans-ayba;4-texniki kmr;5-kmrin
flans;6-boruculuqlu flans;7-qsaboru;
8-pyedestal;9-nzart n atq xtti;
10-birdym ventil
370
200
6" 8
10
430
10
9
6
1"
7
6
5
4
3
2
1
d=14"-16"
2
d-10"
1
d-6"
279

glnd sxlm qaz, yaxud hava vurmaq olar. kinci crg borular saracn
(4) aa hisssind balanm yivli oymaq vasitsil aslr.

124-c kil. Flansl boaz fontan armaturu

Fontan yolkasnn iki atq xtti vardr: yuxarda ilk xtt, aada is
ehtiyat xtti. Yuxar xtd tuseri dyind, yaxud hmin xtdki hr hans
bir hissni tmir ednd aadak xtdn istifad edirlr; quyu adi qaydada
ildiyi zaman aa xtt bal olur v quyu yuxardakndan fontan vurur.
Aa atq xttind iki siyirtm qoyulmudur, bunlardan biri quyunun
gvdsin yaxn olan ehtiyat, ikincisi is ilk siyirtm adlanr.
2 / " 2
1
6"
4"
1
2
5
6
3
4
7
8
f
o
n
t
a
n
y
o
l
k
a
s

B
o
r
u
b
a

2 / " yaxud 4" 2

1
2 / " yaxut 4" 2
1
2 / " 2
1
2 / " 2
1
280

Quyunun gvdsindki aa siyirtm boru bal makarasnn
stnd qurulur v mrkzi siyirtm adlanr. Mrkzi siyirtm-fontan
yolkasnn n mhm hisssidir, o, hmi aq olur v xsusi hallarda
fontan dayandrmaq istdikd balanr. Quyunun gvdsind boazlar
arasndak siyirtm (bu siyirtmy atq xtlri birldirilir) ondan yuxardak
hisslri dyidirmk v ya tmir etmk mqsdi il quyunun mhsulunu
aa atq xttin ynltmk lazm glnd balanlr. lk atq xttind d
siyirtm qoyulur; bu hmin xtd tuseri dyind axnn yolunu ksmk
ndr. gr ilk atq xttind siyirtm saz deyils, quyunun gvdsindki
aadan ikinci siyirtmdn istifad etmk olar.
125-ci kil. Yivli boaz fontan armaturu:
1-alt flans;2-drdboaz;3-bufer;4-manometr;5-hava boaz;6-xsusi
flans;7-boaz;8-tuser borucuu;9 v10-siyirtmlr
Quyunun gvdsind, buferin (7) altnda nc siyirtm qoyulur, o,
buferd i grnd, msln, manometri dyidirnd axnn yolunu ksmk
ndr. Bufer z is fontan axnnn zrblrini qbul edib, onu zifltmk
1
2
4
12
5
9
6
10
7
10
10
8
10
7
3
281

ndr; buferd tzyiqi (buna bufer tzyiqi, yaxud quyuaz tzyiq deyilir)
lmk n manometr (8) qoyulur. Quyu adi halda ildiyi zaman
gvddki siyirtmlrin hams aq olmal v quyu stdki atq xttindn
fontan vurmaldr.
Haqqnda dandmz fontan yolkasnn hisslri bir-birin flansla
birldirilir. Armaturun keidi 2
1
/
2
olduundan nisbtn yngldr.
Hmin fontan armaturunun hisslri (gvdsi, siyirtmlr, boazlar
v s.) balca olaraq, xrom-molibdenli xsusi poladdan hazrlanr.
125-ci kild hm gvdsind, hm d atq xtlrind keidi 4 olan
yivli boazl fontan armaturu gstrilmidir. Hmin armaturun boru
balndak birlmdn baqa yerd qalan hisslri yivl balanmdr.
stismar nqteyi-nzrindn ox da rahat olmadna gr yivli fontan
armaturlar az ttbiq olunur.

126-c kil. kicrgli qaldrc n flansl
drdboazl fontan armaturu:
1-manometr;2-yollu kran;3-bufer;4-siyirtmlr;5-drdboaz;
6-keirici makara;7-boru balnda drdboaz;8-tuser

126-c kild 2AFK 2
1
/
2
250 flansl drdboazl fontan armaturu
gstrilmidir. Bu cr armatur adtn axnnda qumu az olan fontan
quyularnda ildilir.
1
2
3
4
4
4
5
8
8
6
4"
7
1
2 /2"
1
2 /2"
1
6" yaxud 8"
282

Quyunun azna fontan armaturu qoyulan zaman ayr-ayr hisslrin
bir-birin mhkm balanmasna xsusi diqqt yetirilir. Mhm quyularda
armatur yerin qoyulduqdan sonra onu hidravlik snaqdan keirirlr.
Armatur snaq edilrkn quyuda
gzlniln maksimal tzyiqdn
1,52 df artq tzyiq tab
gtirmlidir.
Fontan yolkasnn sas hisssi
siyirtmlrdir. Fontan quyularnn
azndak btn avadanln yax
ilmsi siyirtmlrin fasilsiz il-
msindn asldr. Fontan yolkas
siyirtmsi aadak hisslrdn
ibartdir (127-ci kil): gvd (1),
qapaq (2), kipgc gvdsi (3),
kipgc (4), ubuq (5), arx (6),
pazvar balayclar (7).
Fontan armaturunun atq xt-
tindn xan maye axn trapa boru
kmri il gndrilir. Atq xttini
el laqlndirmk lazmdr ki,
hmin kmr hm yuxar ilk atq
xttindn, hm d ehtiyat atq
xtdindn qbul edib trapa ynld
bilsin.
128-ci kild bo-
azl fontan armaturunun iki
atq xttinin nec laq-
lndirildiyi sxematik olaraq
gstrilmidir. Bel laq-
lndirm atq xttind ist-
niln ilri grmy imkan
verir. Adi i zaman maye
v qaz yuxar atq xtti il
axr: B siyirtmsi bal, A
siyirtmsi is aqdr. Maye
v qaz axnn aa ehtiyat
atq xttin keirmk ist-
dikd B siyirtmsi alr, A
siyirtmsi is balanr.
127-ci kil. Fontan siyirtmsi
Quyu
Yuxar (ilk) xtt
Aa (ehtiyat) xtt
B
A
Trapa


128-ci kil. Fontan quyularnda atq
xtlrinin balanmas sxemi
435
2
2
0
8
1
0
6
5
4
3
2
36
22
7
1
4
"
420
283

129-cu kild drdboazl fontan armaturunun atq xttinin
laqlndirilmsi sxemi gstrilmidir. gr I - ilk atq xtti v II - ehtiyat
atq xttidirs, onda adi i zaman II atq xttindki v B siyirtmlri bal
olur. lk atq xttind tuseri dyidirnd II atq xttindki siyirtmni v B
siyirtmsini ar, eyni zamanda I
atq xttindki siyirtmni v A
siyirtmsini balayrlar. tuseri
dyindn sonra mvafiq siyirt-
mlri amaqla axn yen d I atq
xttin ynldirlr.

tuserlr

Mvafiq fontan borularn
sendn sonra fontan quyusunun
iini ya quyu stnd ks tzyiq
yaratmaqla, ya da borularn
bamanda yerli mqavimtl
tnzim edirlr. Yer stndki tzyiq ya tuser vasitsil yerli mqavimt
yaratmaqla, ya da axn trapa ynltmkl yaradlr. ksr hallarda hr ikisi -
hm trap, hm d tuser birlikd ttbiq olunur.
Qaldrc borularn bamanda yerli mqavimt d tuser vasitsil
yaradlr. Harada qurulmasndan asl olaraq tuserlr quyuaz, yaxud
yerst v quyudibi, yaxud drinlik tuserlrin blnr.
Yerst tuserlr fontan armaturunun atq xttind yan
siyirtmlrdn sonra qoyulur. 130-cu kild sad qurululu Suraxan tipli
S1-250 tuseri gstrilmidir (bu, 250 atm snaq tzyiqin hesablanmdr).
slind tuser bir trfind flans olan v ortasnda vvldn axradk dlik
alm tuser oyma adlandrlan polad parasndan ibartdir. tuser
oymann flans (1) iki flans (2 v 3) arasnda qoyulub ubuqlarla (4) sxlr.
Quruluunun sad olmasna baxmayaraq, bu tuserin n byk nqsan maye
ken dlik yeyilndn sonra btn tuser oymann tamamil atlmasdr,
Hm d oyman dyidirilmsin xeyli vaxt gedir. Bu tuserin son
quruluunda onun gvdsin termiki ilnmi konusvar oymaq qoyulur;
dyidirmk lazm glnd tkc bu oyma atrlar, tuserin gvdsi is
yerind qalr.
tuserin dayanqln artrmaq n maye axan hissd pobedit
xlitsindn hazrlanm llcik, xsusi rezin, saxs borucuq v s. ildirlr.
tuserin yeyilmy qar dayanqln baqa bir yolla, maye axnnn
srtini azaltmaq yolu il d artrmaq mmkndr; bunun n bir deyil,
ardcl olaraq bir ne tuser gtrlr. Bir ne tuserdki tzyiq
dklrinin cmi bir tuserinki qdr olur. Bellikl, ox pillli tuser alnr
(131-ci kl bax).
I
II
A
B

129-cu kil. Drdboaz fontan
armaturu atq xttini
laqlndirilmsi sxemi
284

Neftl birlikd qum glmynd tuserd qaln polad oymaq vzin
ortasnda xrda dliyi olan adi halqa da qoymaq olar. Bzn bir deyil, bir
ne dliyi olan tuserlr d ildilir.
130-cu kil. S1-250 Suraxan tuseri
Yuxarda haqqnda dandmz tuserlrin atmayan chti onlarn
dliyi yeyilnd axntnn o biri atq xttin keirilmsidir ki, bu zaman
quyunun adi qaydada i rejimi
myyn qdr pozulmu olur.
Bu nqsan aradan qaldrmaq
n keidi tnzim olunan tu-
serlr dzldilmidir. Quyu
azndak ks tzyiqi tuser
vasitsil dyimk lazm
glnd, bu yeni tuserlrd
maye axnn bir atq xttindn o
birin keirmk lazm glmir.
132-ci kild tnzim olunan
tuserin quruluu gstrilmidir.
Burada dstyi frladaraq iynnin
yerini dyidirmkl, keidi
artrb azaltmaq v bununla da
ks tzyiqi dyimk olur. Baqa
tuserlr nzrn xeyli stn-
lklrin baxmayaraq bunlarn n
byk nqsan axnn 90 dnmsi il laqdar olaraq qumlu quyularda tez
idn xmasdr. Buna gr bel tuserlri yalnz hasilatnda qumu olmayan
fontan quyularnda ttbiq etmk mslht grlr.
131-ci kil. oxpillli tuser

yn il tnzim olunan R1-150 tuseri:
1 - gvd; 2 - tuser oyma; 3 - iyn; 4 - pistonqolu;
5 - qapaq (pistonqolu gipkci).
1200
1600
2
4
1
3
1200
P
1
P
2
P
3 P4
132-ci skil.
1
4
5
2
285


Yeralt tuser ortasnda dliyi, bayr trfdn xnts olan polad
parasndan ibartdir (133-c kil). tuserin xnts qaldrc kmrin aa
hisssindki iki boru arasnda muftalar vasitsil sxlr. Grndy kimi
tuseri dyidirmk n btn kmri yuxarya, yer stn qaldrmaq
lazmdr, fontan vuran zaman borular qaldrmaq is mrkkb v ox vaxt
tlb edn idir.
Yuxarda dediyimiz kimi quyudibi tuseri il
quyunun iini tnzim etmirlr, o, dyntn bir qdr
zifltmk mqsdi il btn fontanvurma mddtind
bamaqda saxlanlr.
Qaz amili byk olanda, tuserin diametrini
tqribn aadak dsturla tapmaq olar:

= 0,27

(VIII.35)
burada Q
q
qazn gndlik hasilat, m
3
/gn il,
qaz amilindn asl olan msal, =1,01,1
gtrlr;

q
qazn xsusi kisi, kQ/m
3
il;
p
t
tuserdn qabaqk tzyiq, atm il;
d
t
tuserin diametri, mm il.
Yerst tuserin diametri mdn raitind tcrb
il taplr.
Quyudan xan qazl neft qar fontan
armaturundan v atq xttindn kerk trapa axdlr.

Trap

Trap maye il qaz bir-birindn ayran rezervuardr. Trapn diametri
atq borusunun diametrindn bir ne df byk olduu n oraya daxil
olan qazl maye qarnn srtini azaldr, maye ar olduu n aa
enir, qaz is yuxarya qalxr v bellikl bir-birindn ayrlr. Qaz, tzyiq
tnzimlyicisindn qaz kmrin, neft is xsusi klapan v ya tuserdn
lc-kdrc qaba, ya da nisbtn alaq tzyiqli trapa gndrilir v
alaq tzyiqli trap qazn yenidn ayrlmas davam edir.
Fontan armaturunun buferindki tzyiqdn asl olaraq mxtlif
tzyiqli trap ildilir. Traplar aadak tzyiqlr n hazrlanr. Alaq
tzyiqli 0,7-dn 6 atm-dk, orta tzyiqli 6-dan 16 atm-dk v yksk tzyiqli
16-dan 60 atm-dk. Bundan baqa 0,2-dn 0,7 atm-dk tzyiq hesablanm
vakuum trap da ildilir.
Trap el qurulmaldr ki, qaz neftdn tamam ayra bilsin v qaz
xttin nefti, neft xttin is qaz buraxmasn. Bunun n trapn ls,

133-c kil.
Quyudibi tu-
seri
286

baqa szl, orada qaz v neftin srti el olmaldr ki, n qaz z il nefti,
n d neft qaz qabarcqlarn apara bilsin. Bundan baqa qazn neftdn yax
ayrlmas n trapn irisind mxtlif vasitlr qurulur. Neft trapdan
xsusi zgc vasitsil buraxlr. Bunun nticsind trapa gln hasilatn
miqdarndan asl olmayaraq onun irisind maye hmi myyn
sviyyd olur.
bhsiz trapda ayrlan qazn miqdar trapdak tzyiqdn asldr;
tzyiq az olduqca daha ox qaz ayrlar. Trapdak tzyiq, ondan sonra qazn
harada ildilcyindn d asldr; yksk tzyiqli qaz kmr vasitsil uzaq
yer gndril bilr, hminin ondan sxlm qazdan baqa (kompressor)
quyularda maye xarmaq n ilk qaz kimi d istifad etmk olar.
Trapda qazn bir
hisssi ayrlmayb neftd
hll olmu halda qalr v
yalnz nisbtn alaq
tzyiqd ayrla bilr; bel
halda qaz daha yax
ayrmaq n oxpillli
separasiya ttbiq olunur,
yni qaz vvlc yksk
tzyiq altnda (yksk
tzyiqli trapda) ayrlr,
sonra bu trapdan xan neft
orta v alaq tzyiqli trapa
gndrilir.
Fontan trap bir v
bzn bir ne quyunun
birlikd hasilatn ayrr.
134-c kild m-
dnlrd geni yaylm
traplardan alaq tzyiqli
TQ-1400-6 trapn sxemi
gstrilmidir. Quyunun
mhsulu trapn gvdsin
yanak birldirilmi 4
boru il (4) daxil olur.
Axn ynltmk n
novabnzr hiss (5) vardr. Qum, gvdni yemsin dey divara xsusi
qumdyn (6) qaynaqlanmdr. Trapda qaz lazmi istiqamtd hrkt
etdirmk n ynldicilr (1 v 2) qurulur; qaz onlarn yanndan qaz
borusuna (3) keir. Bu boruya yandan (8) qoruyucu klapan (7) balanmdr.
Trap tmizly bilmk n giri (10) vardr, digr atq xtti is (15)
134-c kil. Alaq tzyiqli trap:
1,2-ynldicilr;3-qaz borusu;4-quyu mhsulunun
daxil olduu yer;5-nov;6-qumdyn;7-qoruyucu
klapan;8-x borusu;9-sviyyni tnzim edn
zgc;10-giri;11-tzyiqin tnzimlyicisi;
12-klapan; 13-neft n x xtti;14-qzdrc
boru; 15-siyirtmli x borusu;16-metal altlq
1280
16
15
Qaz
13 neft
8
7
0
1
4
6
0
14
880 880
12
10
8
9
Mayenin rt
sviyysi
7
4
1400
4
4
8
03
5
6
2
1
287

trapdak qumu v lehmni yuyub tmizlmk ndur. Trapn gvdsi metal
altlq (16) zrind qurulur.
Trap bel ilyir. Qazl maye qar quyudan boru (4) vasitsil trapa
daxil olub, novdan (5) keir; mrkzdnqama qvvsi tsiri altnda neft
trapn divarlar il axr v z arl il aa szlb atq xttin (13) keir,
qaz is trapn mrkzi hisssi il yuxar qalxr v ynldicilrin (1v 2)
yanndan kerk qaz borusuna daxil olur.
Trapn neft xttind (13) sviyyni tnzim edn klapan qurulur; bu
klapan sviyyni tnzim edn zgc vasitsil idar olunur. zgc trapda
mayeni avtomatik surtd hmi eyni sviyyd saxlayr ki, bu da qazn
neft xttin v neftin qaz xttin kemsinin qarsn alm olur.
Gvdnin aaasnda, lazm glnd, mayeni qzdrmaq n boru
(14) quradrlmdr.
Neftln dn istifad edrk quyunun gndlik hasilatn bilmk
olar. Trapn diametri 1,4 m, hndrly 4,5 m-dir. Trap 6 atm tzyiq
hesablanmdr.
Trap sviyyni v tzyiqi tnzim edn avtomatik cihazlarla avtomatik
olaraq ilyir.

5. FONTAN QUYUSUNA QULLUQ EDLMS

Fontan quyusuna qulluq etmk aadak ilri grmk demkdir: a)
quyunu tdqiq etmk, b) quyunun ilmsini tnzim etmk, c) quyunun v
avadanln mntzm ilmsin gz yetirmk, ) tmir ilrini grmk v
) quyunun normal ii pozulduqda onu bu v ya digr yolla brpa etmk.
Fontan quyusunun tnzimi haqqnda glckd ayrca danacayq.
Quyunun iini tnzim etmk-quyu aznda tuser v ya trap vasitsil lazmi
qdr ks tzyiq yaratmaqdan ibartdir.
Quyunu aparlm tdqiqata sasn tnzim edirlr, nki layda rait
dyidiyindn optimal rejim d dyiir; bundan baqa tuserl tnzim
ednd, o yeyilir, axntnn kediyi sah byyr; buna r quyuya nzart
yetirmk, daha dorusu quyuaz tzyiqini vaxtar brpa etmk, yaxud
myyn qdr hasilat alnmasna nail olmaq lazm glir.
Quyuya mntzm gz yetirmk-boruarxas, halqavar fzadak (iki
crg boru endirilnd), bufer v trapdak tzyiqlr, neft v qaz hasilatna,
suyun v qumun faizin fikir vermk v nhayt avadanln-yerst
avadanln, atq xttinin v s. saz olmasna nzart yetirmkdn ibartdir.
Cari tmir dedikd avadanln iind hr cr qsurlar, msln,
birlmlrdki szman, bu v ya baqa hissnin yeyilmsini v s. aradan
qaldrmaq nzrd tutulur.
288

Quyunun normal iinin pozulmasn quyu stnd (bufer v
boruarxas) tzyiqlrin dyimsi il, hminin neft hasilatnn, suyun v
qumun faizi il bilirlr.
gr boruarxas tzyiq tdricn artrsa, buferdki tzyiq drs, bu
zaman neft hasilatnn azalmas fontan borularnn tutulduunu, msln,
parafinldiyini bildirir; gr hm boruarxas, hm d bufer tzyiqlri artr,
lakin hasilat azalrsa, onda ya borular tutulmu (msln, parafinlmi), ya
da atq xtti v ya tuser tutulmudur. Son halda quyu o biri atq xttin
keirilmli v tuserin ii qaydaya salnmaldr.
Boruarxas tzyiqin xeyli aa dmsi quyudibind qum txacnn
ml gldiyini, ya da suyun oxaldn bildirir; quyunun mhsulunu
lmkl, ya da axntdan nmun gturmkl suyun glmsini asan bilmk
olar. Su glmis, buferd tzyiqi artrmaq yolu il quyudibin tzyiqi
oxaltmaq lazmdr. Bundan baqa suyun xarakteri v onun hans yolla axb
glmsi sbbi aydnladrlmaldr.
gr boruarxas tzyiqin dmsi qum txacnn ml glmsi il
laqdardrsa, onda quyunu dayandrmadan qum txacn tmizlm
sullarna l atmaq lazmdr. bhsiz ki, bu sullar quyuda mayenin
srtini artrmaqla laqdar olmaldr; srti artrmaq n maye hasilat
artrlmal, bunun n is quyudibin tzyiq azaldlmaldr; son halda bufer
tzyiqini azaltmaq lazm glir. gr quyuaz tzyiqini aa salmaq lazmi
ntic verms, onda fontan ziflyn zaman quyuda tzyiqi artrmaq cn
quyunu balamaq lazmdr. Bu zaman tzyiq artarsa, demli, qum txac lay
quyudan ayrmamdr. Bel ki, quyunu aanda o, iddtl fontan
vurmaldr. Bu halda axn, txac ml gtirn qumu quyuazna ata bilr.
Bu sul da kmk etmzs, onda quyudibi tzyiqini azaltmaq n
bufer tzyiqini aa salmaqla yana, halqavar fzadan hava v ya qaz
vurmaq lazm glir. Hava yol tapb quyuazndan xanda eyni zamanda
boru arxasna neft vurmaq da yax ntic verir.
Btn bu ilri grrkn, neftin v suyun, msln, quyudibindn yer
stn axmas n xeyli vaxt lazm gldiyini yaddan xarmaq olmaz (drin
quyularda bu vaxt saatlarla llr). Btn bu sullar msbt ntic
vermzs, qum txacn tmizlmk, yaxud yumaq lazmdr ki, bu haqda
sonra bhs edilck.
Axnda qumun faizi artanda, onu azaltmaq n tdbirlr
grlmlidir. Bel ki, hm quyuda txac yaranmas, hm d layda byk
boluqkaha ml glmsi nqteyi-nzrndn qumun ox glmsi
thlklidir (son halda, msln, quyunun dibi uub kmri z bilr).
Depressiyan dyidirmk, yni quyudibin tzyiqi artrmaqla qumun
miqdarn azaltmaq olar lakin, bu hmi msbt ntic vermir, bel ki,
depressiyan azaltmaq hasilatn enmsin, quyuda axn srtinin azalmasna
sbb olur ki, bu da txac yaranmas ehtimaln artrr; buna gr d qumun
289

faizini azaltmaq mqsdi il yerst tzyiqin v buna mvafiq dib tzyiqinin
artrlmasn yalnz fontann nisbtn mntzm, dyntsz vurduu
hallarda ttbiq etmk olar; bundan
lav tzyiq d tdricn artrlmaldr.
Sonuncu tdbir hyata kei-
rilnd dynt olarsa v fontann
ksildiyi hiss edilmzs
;
onda yerst
tzyiqin artrlmas dayandrlmal v
quyunun fontanvurma drcsindn
asl olaraq yerst tzyiq htta
azaldlmaldr.
Fontan quyusuna qulluq edil-
msi il laqdar olaraq quyuda bir
sra ngllrin ba ver bilcyini qeyd
etmliyik. Bunlardan, msln,
parafinli neftlrin xarlmas zaman
istr qaldrc borularda, istrs yerst
avadanlqda parafinin k-msini,
neftin su il birlikd hrkti zaman emulsiyal qarn yaranmasn,
qumun neftd yaxud neft-su qarnda hrkt edrkn mxtlif sbbdn
qum txac v s. ml gtirmsini v baqalarn gstr bilrik. Btn bu
ngllr neft quyularnn kompressor sulu il istismarnda da tsadf
edilir; bu halda qsa da olsa, IX fsild danlr (hmin qeydlr fontan
istismarna da aiddir).
Buradaca neftl birlikd
quyuya gln qumun yerstn
xarlmas il laqdar olan bir
mslni ayrca rh etmliyik.
Kvrk sxurlardan iba-
rt olan yataqlar istismar
edrkn, qumun mayed
x

hcmi konsentrasiyas (birinci
kitabn VII fslinin ikinci pa-
raqrafna bax) bzi hallarda el
byk qiymt atr ki, hr
hans bir sbbdn quyunu qsa mddt dayandranda bel, mxtlif
ngllr trn bilir.
Qumun yax xarlmas mqsdi il fontan borular adtn, szgcin
yuxar dliyindk, bzn daha aa endirilir. Bununla laqdar olaraq
fontanvuran quyuda szgcin yuxar dliyindn ta quyunun aznadk
qumun hcmini hesablamaq lazm glir (135-ci kild qaldrcnn hm
X P
P
q.a.
P*
P
d
h
b
r
r*
r
1
2
o o * x
1
o


135-ci kil. Qaldrc boyunca
qumun hcmi konsentrasiyasnn
dyimsi sxemi
3,0 2,0 1,0 0 1,0 2,0 3,0 4,0
1,0
1,5
2,0
2,5
3,0
o
0
o *
c*
136-c kil.
0
il * v * il *
arasnda asllq
290

pp
d
, hm d p<p
d
hisssind tzyiqin paylanmas dz xtt qanunu il
qbul edilmidir).
gr pp
d
hisssind
q
>* rti dnilirs, onda qumun hcmi
konsentrasiyas tam myyn bir * kmiyytin qdr azalacaq (hmin
ksikdki tzyiqi p* il iar edk) v yuxarda is
x
=*=const olacaqdr
(
x
, * v * haqqnda birinci kitabn VII fslin bax,
q
is quyunun
gndlik Q
q
hasilatna mvafiq olan lsz surtdir).
0
il * v * il
* arasnda asllq 136-c kild verilmidir (eyni zamanda birinci
kitabdak 160-c kl bax).
Burada iki hal ola bilr: 1)
q
*, 2)
q
<*.
I hal (
q
*). Szgcin yuxar dliyindn qaldrc borularn
bamanadk qumun hcmi:
V
1b
=F
i
h
b
* (VIII.36)
ifadsi il taplr;
burada F
i
- istismar kmrinin en ksiyi sahsidir.
Qaldrc borulardak qumun hcmi is bel taplar:

1
=
1
+ 0,5
2

.

, (VIII.37)
burada
(p) = (2+Q
0
) p
0
+(2kp
0
) p; (p) = (1+Q
0
) p
0
+(1kp
0
) p;

1
=

1 +

4

q
2

2,5
;
2
=
1

hidravlik mqavimt msal;

n
qazla doymu neftin xsusi kisi;
k qazn mayed hllolma msal (qaldrcnn p
q.a
il p=p
d
tzyiqli
ksiklri arasnda k-nn orta qiymti gtrlr).
p
0
atmosfer tzyiqi;
L qaldrcnn uzunluudur.
Bellikl, halnda quyudak qumun mumi hcmi:
V
1
= V
1b
+ V
1q
(VIII.38)
olur.
II hal (
q
<*). Szgcin yuxar dliyindn qaldrc borularn
bamanadk qumun hcmi (135-ci kl bax):
V
2b
F
i
h
b

b
(VIII.39)
burada
b
quyunun h
b
hisssind qumun hcmi konsentrasiyasdr.
Qaldrc borularda qumun hcmi bel taplr:

2
=
1

1
1

1
+ 0,5

1 +

0
+

1
+

1
+

0
+

)
+

0
+
.

(VIII.40)
291

burada

.

2
;

[1+
0
(1

[1
0
(1

)]

0

Bellikl,
q
<* halnda quyudak qumun mumi hcmi
V
2
= V
2b
+ V
2q
(VIII.41)
ifadsi il taplr.
Qumun tamamil kmsi hr hans bir sbbdn quyunun
dayandrlmas il laqdardr. Tamamil km mddti (t) maye v qumun
fiziki xasslrindn baqa, bir d qumun hcmi konsentrasiyasndan (
x
)
asldr. Fontan quyusu dayandrlanda qum hm
maye-qum qarnda, hm d maye-qaz-qum
qarnda kmli olur. Sad olsun dey qum
dnlrinin yalnz maye-qum qarnda
kmsi nzrdn keirilmi v t,
x
, il d
arasndak aslla sasn 137-ci kild 100 m
mayed zlly 20 sp olan mayed qumun
kmsi mddti qrafiki olaraq gstrilmidir
(d-qum dnciklrinin dia-metridir).
Nmun n szgcin yuxar dliyindn
qaldrcnn bamanadk v qaldrc boru-
larda aadak rtlr sasn qumun hcmini
v onun km mddtini tapaq: Q
q
= 40
m
3
/gn, Q
0
= 58 m
3
/m
3
, p
d
=100,9 atm, p
q.a
= 9
atm, p
ba
= 74,5 atm, L=1234 m, h
b
=20 m, k =
0,7817,
n
=0,87 q/sm
3
, = 20 sp, istismar
kmrinin diametri 6, fontan qaldrcsnn diametri 4, d = 0,4 mm, =2,0%.
136-c kildn *=2,3 v *=3,2 qiymtlrini taprq.
q
-ni birinci
kitabdak (VII.72) (VII.78) dsturlarna sasn hesablasaq, bizim
gtrdymz hal n qaldrc borularda v istismar kmrind, mvafiq
olaraq 14 v 5 qiymtlrini alrq. Demli,
q
>* v qumun hcmini
(VIII.36) v (VIII.37) dsturlar il tapmaq lazmdr: V
1b
= 0,011 m
3
, l
1
=
307m, l
2
= 927 m, V
1q
= 0,220 m. Bu hcmdn 80,0 m
3
-u maye-qum
qarnda (pp
d
), 0,140 m
3
-u is maye-qaz-qum qarndadr (p<p
d
).
(VIII.38) ifadsin sasn qumun mumi hcmi V
1
=0,231 m
3
. Onda qumun
tamamil kcyi halda yaranacaq qum txacnn hndrly (h
t
) bel
taplr:

=

1

. (VIII.42)
Txacn msamliliyini m = 0,4, yni
T
= 0,6 qbul etsk, h
t
=20,7 m
alarq. Demli, qum tamamil ks, 6 kmrd ykskliyi 20,7 m olan
txac ml gtirr. 137-ci kildn grnr ki, 0,4 mm diametrli qum
0
2
4
6
8
10
12
14
d=0,3
t, saat
10 20 30 40 50
0,4
0,5
0,2 mm
=20 cn
x
%
o

137-ci kil. t,
x
v d
arasnda asllq
292

dnlrinin konsentrasiyas
x
=*=3,2% olan zaman 5 saata kr (100 m
maye stunu hesab il).
Qumun tamamil kmsi mddtinin (t

) tyin edilmsindn
danarkn gstrmliyik ki, gr qaldrcda btnlkl maye-qum qar
olsayd, onda

= saat alnard. bhsiz ki, bu mddt

hqiqi km mddtindn oxdur. slind qaldrcnn yuxar hisssind
(p<p
d
) maye-qaz-qum qar vardr ki, quyu dayanan zaman qaz mayedn
ayrlandan sonra hmin qarq qaldrc boruda aadak ykskliyi
tutacaqdr:

=
2

= 0,5
2

.

.
, (VIII.43)
burada
op
qaldrcnn p
d
p p
q.a
hisssind qazl maye
qarnn orta mayeliliyi adlanr.
Aradrdmz misalda
2

= 540 m alnr. Demli, qaldrcda

mayenin mumi ykskliyi 850 m olur, buna mvafiq olaraq, qumun
tamamil km mddti
850
100
5 43 saat alnr. bhsiz ki, bu mddt
hqiqi km mddtindn azdr.
Bellikl, qumun hqiqi km mddti:
43 saat < t

< 62 saat
edckdir. Gtirdiyimiz misaldan aydn olur ki, fontan vuran quyuda qumun
hcminin, elc d onun km mddtinin tyini myyn mli
hmiyyt malikdir. Bel ki, hr hans bir sbbdn quyunun
dayandrlmas zndn qumlu qarqla boru arasndak ilim qvvsindn
asl olaraq, bzi hallarda qaldrc tutula bilr. Bu hal, xsusn qaldrc
borularn szgcin yuxar dliyindn aaya endirildiyi halda daha
mrkkb ngllr gtirib xara bilr.
Fontan quyusuna qulluq edilmsindn danarkn, nhayt gstrmliyik
ki, btn tmir ilri v dyiikliklr mtlq sliqli qeyd olunmaldr. Bu,
bir trfdn hmin quyuda grln tdbirlrin nec nticlndiyini izlmy,
digr trfdn lazm glnd, bu mlumatdan eyni raitd ilyn o biri
quyular n optimal rejim yaradlmasna kmk edir.








293

IX FSL

QUYULARIN KOMPRESSOR SULU L STSMARI

1. QAZ-HAVA QALDIRICILARI

Neft quyularnn kompressor sulu il istismar fontanvurmann tbii
davamdr. Bel ki, fontanvurmann sonunda quyuya gln lay enerjisi o
qdr azalm olur ki, o, lazmi qdr mayeni yer stn xarmaq n
kifayt etmir v xaricdn enerji lav etmk lazm glir. Bunun n lay
qazna kmk olaraq qaldrc borularn bamana kompressor vasitsil
sxlm qaz v ya hava gtirilir. gr quyuya sxlm qaz vurulursa, bu
quruyaqazlift, hava vurulursa - erlift deyilir. Bzi hallarda lay enerjisinin
azl zndn erqazlift quyunun i salnd ilk gndn ttbiq edilir.
Qeyd etmliyik ki, sxlm qazla quyudan neft xarlmas ilk df
V.Q.uxov trfindn 1897-ci ild Bak mdnlrind ttbiq edilmidir.
Mayeni sxlm qazla quyudan qaldrmaqdan tr, birincisi yksk
tzyiqli qaz vermk, ikincisi is mayeni yer stn qaldrmaq n iki kanal
lazmdr. Qaz-hava qaldrclar quyuya endiriln boru kmrinin sayndan
v yerldirilmsindn, hminin ilk qazn v qazla neft qarnn
hrkt istiqamtindn asl olaraq, mxtlif tipli olur.
Qaz-hava qaldrclar bir crg, ya da iki crg boru kmrindn
ibart olur; birinci halda qaldrcya bircrgli, ikinci halda is ikicrgli
deyilir. Quyuya ilk qazn vurulmasndan asl olaraq halqavar v mrkzi
sistemlr vardr.
kicrgli qaldrcda quyuya iki konsentrik boru kmri endirilir ki,
xaricdkin (byk diametrliy) birinci crg, iridkin (kiik
diametrliy) is ikinci crg deyilir.
Erqazlift dedikd ya qazlift, ya da erlift nzrd tutulur. Aada qaz
vurulmasndan dananda havan da nzrd tutmaq lazmdr.
Halqavar sistemd ilk qaz halqavar fzaya, daha dorusu ikicrgli
qaldrcda - birinci v ikinci crglr arasna, bircrgli qaldrcda is
istismar kmri il qaldrc arasna vurulur. Maye ikicrgli qaldrcda -
iridki (kiik diametrli) qaldrc borularn irisi il, bircrglid is
qaldrcnn irisi il qalxr. Bu cr qaz-hava qaldrclar mdnlrd ox
geni yaylmdr.
138-ci kild mxtlif qaz-hava qaldrclar gstrilmidir. kild
hr bir crgsi badan-baa eyni diametrli borulardan ibart olan ikicrgli
qaldrc (138-ci a kli), bircrgli qaldrc (138-ci b kli) birinci crgsi
pillli olan qaldrc (buna bzn crgyarm qaldrc deyirlr, 138-ci v
kli) bunlarn hr nd ilk qaz halqavar sisteml verilir; nhayt
mrkzi sistem adlanan bircrgli qaldrc (138-ci q kli) gstrilmidir.
294




kicrgli qaldrda birini (xarii) crg borunu, adtn, qumu yax
qaldrmaq mqsdil mmkn qdr drin, ta szgcdk endirirlr, ikini
crgnin drinliyi is quyunun xarakterindn v kompressorun tzyiqindn
asl olaraq seilir.

138-ci kil. Qaz-hava qaldrclar:
aikicrgli qaldrc; bilk qazn halqavar sisteml verildiyi bircrgli
qaldrc; vcrgyarm qaldrc; qilk qazn mrkzi sisteml verildiyi
bircrgli qaldrc

Crgyarm qaldrcda qaldr borular birinci crgd byk
diametrdn kiiyin ken yerd qoyulmu keiriciydk endirilir; el buna
gr d hmin keiricini qaldrnn endirilyi drinlikd saxlayrlar.
Keirici il qaldrcnn bama arasndak msaf mmkn qdr az
olmaldr. Bel ki, gr bu msaf byk v qaldrlan maye qumlu olduqda,
kiik diametrdn byyn kend srtin azalmas zndn keirici olan
yerd qum kb, qaldrcnn iini poza bilr.
Crgyarm qaldrcnn stnly qumu yax xarmas (borularn
diametri kiik olduundan qarq byk srtl hrkt edir), borunun
tutulmas imkannn azalmas, btn qurunun nisbtn yngl
olmasndadr.
Bircrgli qaldrcda hava borularnn vzifsini istismar kmri
grr, maye is qaldrcnn irisi il qalxr. kildn grndy kimi
qaldrc bircrgli olduqda quyudak mayenin sviyysi slind qaldrc
borularn bamandadr. lk qaz, halqavar sisteml verilnd - halqavar
fzada sxlm qaz, qaldrc borularda is qazla maye qar olacaqdr;
ilk qaz mrkzi sisteml verilnd, ksin, slind dinamik sviyy
olmayacaq; bu halda gtirilmi dinamik sviyy mfhumu ildilir;
gtirilmi dinamik sviyy dedikd qaldrcnn bamandan yuxar tzyiq
mvafiq maye stunu nzrd tutulur.
a b v
q
295

Btn qaz-hava qaldrclarnda ilk qaz vurmaq v qazl maye
qarn qaldrmaq n quyuya endirilmi boru kmrlri quyunun
aznda kipldirilir.
kicrgli v bircrgli halqavar v mrkzi sistemli qaz-hava
qaldrclarnn stnlklri il yana atmayan chtlri d vardr.
kicrgli qaldrcnn stnly ondan ibartdir ki, maye axnnn v
ilk tzyiqin dynts az olur, bel ki, burada halqavar fzann hcmi
bircrgli halqavar sistemliy nzrn azdr. Bundan baqa boruarxas
fzadak maye stunu da qaldrcnn daha slis ilmsin kmk edir.
kicrgli qaldrcda isalma tzyiqi bircrgliy nisbtn xeyli az olur.
kicrgli qaldrcnn nqsan burada quyuya bircrgliy nisbtn lav
boru kmrinin endirilmsidir.
Bircrgli qaldrcnn balca stnly quyuya bir crg boru
endirilmsi il laqdar olaraq metala qnat edilmsi, hminin borularn
diametrini nisbtn geni intervalda semyin mmkn olmasdr. Bircrgli
qaldrcnn nqsanlarndan biri dynt il ilmsidir, bu da bir sra
hallarda quyudibi trafndak layn dalmas v qum txacnn yaranmasna
sbb olur; bundan baqa quyunu istismara vernd isalma tzyiqi yksk
olur.
lk qazn quyuya verilmsi sistemin gldikd qazn mrkzi
sisteml verilmsinin stnly isalma tzyiqinin nisbtn az olmas v
istismar kmrinin diametrinin byklyndn istifad edilmsidir. Lakin,
mrkzi sisteml qaz vermnin ciddi nqsanlar da vardr. Qazla neft qar-
nda qum varsa, o, halqavar fzada hrkt edrkn ikinci crg (hava)
borularnn muftalarn yeyir v istismar kmrini xarab edir. Bundan baqa
parafin v duz kntlri il mbariz tinlir. Buna gr ilk qazn
mrkzi sisteml verilmsi mdnlrd, demk olar ki, he ttbiq edilmir. Bu
sistemi yalnz maye qumsuz olduqda, parafin v duz kntlri ml
glmsi qorxusu olmadqda v nisbtn byk hasilat almaq istdikd ttbiq
etmk olar.
Mdnd adi raitd ilk qaz halqavar sisteml vern bircrgli
qaz-hava qaldrcsn ttbiq edib, onun nqsanlarn aradan qaldrmaa
almaq lazmdr.

2. QAZ-HAVA QALDIRICILARININ HESABLANMASI

Kompressor qaldrcsnn mhsuldarl v srf ediln enerjidn
smrli istifad olunmas qaldrcnn ildiyi raitdn, onun llrindn
(diametrindn v uzunluundan) v nhayt qaldrcnn i rejimindn
asldr.
Quyularn kompressor sulu il istismarnda mayeni qaldrmaq n
xaricdn lav enerji srf edildiyin gr qaldrcnn ilmsi n el rait
296

yaratmaq lazmdr ki, mayenin qaldrlmasna n az enerji srf olunsun.
Mhsuldarla gldikd, qaldrc quyudan layihd nzrd tutulan, yaxud
yol veriln qdr maye almaa imkan vermlidir.
Bellikl qaz-hava qaldrclar aadak tlblri dmlidir:
1) mayenin ox smrli surtd xarlmasn;
2) optimal hasilatn alnmasn.
Qaldrcnn tyin edilmli llri onun diametrindn v
uzunluundan ibartdir. Bu msl quyunun drinliyi v diametri, maye v
qazn hasilat, buna mvafiq quyudibi tzyiqi, hminin maye v qazn fiziki
xasslrin sasn hll olunur.
Tdqiqat gstrmidir ki, qaldrcnn daha smrli ilmsi n
quyunun gndlik hasilat optimal (Q
opt
) olmaldr. Lakin, lay tzyiqi get-
ged azaldndan qaldrc tdricn optimal hasilatdan maksimal hasilata
(Q
maks
) keirilir. Qaldrcnn Q
opt
rejimind ilyn dalma drinliyi mmkun
qdr ox olmaldr, daha dorusu, qaldrcnn uzunluu tqribn quyunun
drinliyin brabr gtrlmlidir:
LH (IX.1)
Qaldrcnn Q
maks
rejimind ilmsi n is:
L = 2h yaxud L = 2h
0
(IX.2)
olmaldr; burada L qaldrcnn drinliyi, m il;
h
0
quyunun azndan gtirilmi dinamik sviyyydk
msaf (buna gtirilmi dinamik sviyy ykskliyi
deyilir), m il;
h gtirilmi dinamik sviyydn qaldrcnn
bamanadk msafdir (buna gtirilmi dinamik
sviyy drinliyi deyilir), m il.
mumiyytl,
=
10

(IX.3)
gtrlr ( - mayenin xsusi ckisidir). Aydndr ki, quyuaz tzyiq
atmosfer tzyiqin yaxn olduqda, h - qaldrcnn dinamik sviyydn
mayey dalma drinliyini bildirckdir. Bellikl:

0
=
10

= . (IX.4)
(IX.2) dsturunda

0
=
10

(IX.5)
yazmaq olar.
Adtn, qaldrcnn uzunluunu (IX.2) dsturundak kimi qbul
etmk mmkn olur, cnki ya maye stununun gtirilmi dinamik ykskliyi
gtirilmi dinamik sviyynin drinliyindn az olur, ya da quyuya vurulan
qazn ilk tzyiqi (p
i
) kifayt qdr olmur. Bel ki, (IX.2) dsturuna sasn
qaldrcnn optimal drinliy buraxlmas zaman ilk tzyiqi, tqribn
297

=

10
=

0

10
(IX.6)
qdrdir. Mdnlrd p
i
, adtn 40 - 45 atm-dn ox olmur. Demli,
sonuncu halda optimal uzunluqlu qaldrc yalnz dinamik sviyysi 400-450
m-dn aa olmayan v drinliyi 800900 m olan quyularda mmkndur.
Qaldrcnn cox qaldrldqca daha smrli ilmsin baxmayaraq
ya ilk tzyiqin mhdudluu, ya da quyunun drinliyi zndn ksr halda
qaldrcn optimal uzunluqda semy imkan vermir.
gr qaldrcnn uzunluunu quyuya vurulan qazn ilk tzyiqi
nqteyi-nzrindn sesk, onda
=
10

(IX.7)
alarq; burada - srbst qaz yoxdursa, mayenin nisbi xsusi ckisi, yaxud
srbst qaz varsa, qarn orta nisbi xsusi ckisidir.
Onu da qeyd etmliyik ki, p
ba
qaz paylayc budkann sas kmrind
qazn tzyiqindn (p
i
) 34 atm az gtrlr (bu rqm qazn paylayc
budkadan quyuya qdr yol boyunca v quyuda hrktin srf olunan
tzyiq dksn nzr alr), yni:
p
ba
=p
i
4 atm, (IX.8)
srbst qaz olmasa, (IX.7) dsturundak -n tapmaq cox da tin deyildir,
srbst qaz olanda is qarn orta xsusi kisini tqribn quyu dibindki
(
q
) v qaldrcnn bamandak (
ba
) xsusi ckilrin orta qiymti kimi
bel tapmaq olar:
=

+

2
(IX.9)
burada

=
+43,2
2

.
+1

++43.2
2

, (IX.10)

=
+43.2
2

+1

+43,2
2

, (IX.11)
burada Q maye hasilat, t/gn il;
Q
n
neft hasilat, t/gn il;
G neft nisbtn qaz amili, m
3
/t il;
qazn hllolma msal, m
3
/tat il;
d quyunun, yaxud hava vurulan borunun diametri, dym il;
mayenin nisbi xsusi ckisi;

n
neftin nisbi xsusi ckisidir.
Nhayt, gr p
ba

p
q
olarsa, onda qaldrcnn uzunluu quyunun
drinliyi il mhdudlaar:
(IX.12)
298

burada h
d
quyunun dibindn szgcin yuxar dliyindk msafdir, m il.
Demli, qaldrcn maksimal uzunluqda semk lazmdr, lakin bzi
sbblr gr onu qsa gtrmli oluruq.
Qaldrcnn diametrini (VIII.28) dsturu il, yni VIII fsild
gstriln kimi semk lazmdr.
Tyin olunmu qdr maye hasilat almaq n qazn srfini
A.P.Krlov dsturu il hesablayaq. gr qaldrc optimal rejimd ilyirs,
onda qazn xsusi srfi (VIII.9) dsturu il, maksimal rejimd ildikd is
(VIII.25) dsturu il taplr.
Qeyd etmliyik ki, qaldrcnn vahid uzunluuna dn basqn
=
10

(IX.13)
kimi ifad etsk, onda nisbi dalma drinliyi
=

(IX.14)
olar. Bu halda (VIII.24) (VIII.27) dsturlar mvafiq surtd bel ifad
olunar:

=
78
3

1,5

1,5
= 78
3

1.5
(IX.15)

=
78
3

1.5
()

2,5
= 78
3

1.5
(1 ) (IX.16)
Q

=
0,077
2

0,5
lg

.
=
0.077

0,5
lg

1

2
(IX.17)
Q

=
0.077()

0,5
lg

.
=
0,077(1)

0,5
lg

1

2
(IX.18)
Son ifadlrd

1
=
10
1

;
2
=
10
2

(IX.19)
(IX.15) v (IX.16) ifadlrini Q =()
klind d =2 v =0,9 hal n
qrafik surtd ifad etsk (139-cu
kil), grrik ki, -un artmas il
qaldrcnn maksimal buraxma qa-
biliyyti d artr. Lakin qarn
optimal rejimd hrkti zaman
maksimum vziyyt yaranr; bel ki,
kildn grndy kimi 2
1
/
2
qal-
drcda gr 0,6 olarsa, optimal re-
jimd 200 m
3
/gn qdr maksimal
hasilat almaq olar. Bu o demkdir ki,
optimal rejimd ilyn qaldrcda
maksimal hasilat almaq istyiriks, -
Q
Q
m
a
k
s
opt
0,1 0,3 0,5 0,7 0,9
0
200
400
600
800
1000
Q
,

t
/
g

n
c

139-cu kil. 2 qaldrcnn
nisbi dalma drinliyindn asl
olaraq Q
maks
v Q
opt
dyimsi
299

un qiymti ~0,6-ya brabr olmaldr.
Baqa diametrli qaldrclar n d bel bir ntic alnacaqdr:
diametr artdqca maksimal hasilatn mtlq qiymti d oxalacaqdr.
Boruda qarn hrkti zaman xsusi enerji srfinin dyimsin
gldikd is hesablamalar gstrir ki, qaldrcnn optimal rejimind = 0,5
artdqca xsusi enerji srfi eyni qaydada azalr; qaldrcnn maksimal hasilat
rejimind is = 0,5 olanda, xsusi enerjinin srfi minimum olur.

8
9
10
12
14
16
18
20
25
30
35
40
1
0
88
1
5
2
0
2
0
2
0
3
0
1
0
4
0
5
0
P
q
,at m
Q,opt
Q,maks
2
20 30 40 50 60 80 100 140 180 250 300 400 600
3
4
230
700
Q m gn
Q m m
0
3
Liftin i
dym il
- d-
3
4
2
2
L
0
, m il-Q
opt
n
L,m il-Q
maks
n
2
0
0
2
5
0
3
0
0
3
5
0
4
0
0
4
5
0
5
0
0
1
0
0
0
1
2
0
0
1
4
0
0
1
6
0
0
1
8
0
0
2
0
0
0
2
4
0
0
h%
50


140-c kil. Kompressor qaldrcsn hesablamaq n
nomoqram

Quyuya neftl birlikd qaz da glir v o mayenin qaldrlmasnda
myyn i grr. Buna gr quyuya vurulacaq qazn xsusi srfi (R
0vur
)
hesablanm xsusi srfil (R
0
) quyunun qaz amilinin frqi kimi
gtrlmlidir:
R
0 vur
= R
0
Q
0
(IX.20)
Qazn hll olunduunu v mayedki suyu nzr alsaq, quyuya
vurulacaq qazn srfi bel hesablanr:

0
=
0

0
=
0
Q
0
+

+
.
2
1 1

100
. (IX.21)
Mdnd quyuya vurulacaq qazn saatlq srfini (m
3
/saat) tapmaq
lazm glir:

0

=

0

24
(IX.22)
300

Q
opt
v Q
max
rejimlrd kompressor qaldrcsnn hesablanmasn
srtlndirmk v asanladrmaq mqsdi il yuxardak dsturlara sasn
nomoqram trtib olunmudur (140-c kl bax).

3. KOMPRESSOR QUYUSUNUN SALINMASI, SALMA
TZYQNN HESABLANMASI

Neft quyusunu bzn vvldn kompressor sulu il istismar edirlr.
Bu zaman quyunu yuduqdan v oraya qaldrc endirildikdn sonra quyuda
maye myyn bir sviyyd durur ki, bu da ya statik sviyyy brabr v
ya ondan bir qdr ox olur. bhsiz ki, istr qaldrc borularda, istrs d
halqavar fzada, ikicrgli qaldrcda is boruarxas fzada da, maye eyni
bir sviyyd duracaqdr.
Quyunu istismara vermk
n ilk qaz qaldrcnn
bamana vurmaq, bunun n
is vvlc ilk qaz gln yolda
mayeni bamaadk sxdrmaq
lazmdr.
Kompressor quyusu hr
hans bir sbb gr daya-
nandan sonra onu yenidn
istismara vermk istynd d
bel olur; aydndr ki, quyudan
maye xarlmayanda orada
maye statik sviyy drinliyind
olur.
Quyunu istismara vermk
n ilk qazn n qdr maksi-
mal tzyiql vurulacan n-
zrdn keirk. Yax aydn
olsun dey, ikicrgli qaldrcn
aradraq (141-ci kil).
kildn grndy kimi (141-ci a kli) sxlm qaz vurmazdan
vvl btn borularda sviyy eynidir. gr halqavar fzaya qaz vursaq, o,
mayeni aa basacaq v qaldrcda, hminin boruarxas fzada maye
sviyysi ykslckdir. Bu zaman quyudibin dn tzyiq, lay tzyiqindn
ox olacandan mayenin bir hisssi laya keckdir. Nticd halqavar
fzadak maye btnlkl sxdrldqdan sonra onun bir hisssi qaldrc
boruda v boruarxas fzada ylacaqdr (141-ci b kli, h ykskliyi), bir
qismi d laya keckdir (laya ken mayenin miqdar sxdrmann
srtindn v quyunun mhsuldarlq msalndan asldr).

141-ci kil. salma tzyiqinin
hesabna dair
h
Statik
sviyy
d
d
D
a
b
h+h
h
h
statik
sviyy
301

Qaz bamaa atandan sonra yalnz qaldrc borulara daxil olacaq v
oradak mayeni qaldrmaa balayacaqdr. O, quyuazna atb atq xttin
atlandan sonra bamaqda tzyiq dmy balayacaq, bu halda
boruarxasndak maye qaldrcnn bamana axmaa balayacaq v qaz
trfindn quyunun azna qaldrlacaqdr. Nticd quyudibin dn tzyiq
azalacaq v o, lay tzyiqindn az olanda laydan quyuya maye axmaa
balayacaqdr. Hmin maye d qaldrcda qaz trfindn quyunun azna
atlacaqdr. Bellikl, lay v qaldrcnn birg ii nticsind axrda hr
hans bir dib tzyiqi v elc d qaldrcnn bamanda myyn bamaq
tzyiqi yaranacaqdr.
Mayenin atq xttin atld vaxt quyuya vurulan qazn maksimal
tzyiqi isalma tzyiqi adlanr.
141-ci kildki sxemdn grndy kimi isalma tzyiqi
qaldrcnn quruluundan, onun endirilm drinliyindn, istismar kmrinin
diametrindn v statik sviyynin vziyytindn asldr.
kicrgli qaldrcdan ilk qaz halqavar fzadan vuranda isalma
tzyiqi, tqribi olaraq:

.
=

10

2

v
2
+
2
(IX.23)
ifadsi il taplr;
burada h'qaldrc borularn statik sviyydn aa endirildiyi
drinlik, m il;
D, d
v
, dmvafiq olaraq, istismar kmrinin, hava vurulan
borularn v qaldrcnn diametri (dsturda diametrlrin
kvadratlarnn nisbti olduundan, onlarn hans ld
gtrlmsinin frqi yoxdur);
mayenin nisbi xsusi kisidir.
(IX.23) ifadsi boru arxasnda atmosfer tzyiqi olduu v mayenin
laya kemdiyi hal n yazlmdr.
Bircrgli qaldrcda hava halqavar fzadan vurulanda isalma
tzyiqi bel taplr:

.
=

10

2

2
(IX.24)
Son halda qaz mrkzi sisteml vurulsa, isalma tzyiqi bel
hesablanar:

.
=

10

2

2
. (IX.25)
(IX.23), (IX.24) v (IX.25) dsturlar h'<L hal n yazlmdr.
Aydndr ki, gr h'>L olarsa, yni qaldrcya sxdrlan maye, qaz hl
bamaa atmazdan vvl quyunun azndan xaric atlsa, isalma tzyiqi
qaldrcdak maye stununun tzyiqin mvafiq olmaldr:

.

=

10
. (IX.26)
302

salma tzyiqi bundan ox ola bilmz.
Frz edk ki, sxlm qaz halqavar fzadak mayeni tdricn sxdrr
v layn keiriciliyi ox olduundan (mhsuldarlq msal yksk
olduundan) sxdrlan mayenin hams laya keir v qaldrc boruda
sviyy vvlki kimi qalb artmr. Bu halda isalma tzyiqi yalnz
qaldrcnn statik sviyyy batrld qdr maye stununun tzyiqin
mvafiq olacaq:

10
(IX.27)
Quyuyun isalma tzyiqi bundan az ola bilmz.

4. SALMA TZYQNN AAI SALINMASI

Quyunun isalma tzyiqinin oxluu qaz v mayeni sxdran zaman
qaldrc borudak maye stununun ykskliyi il izah olunur. Buna gr
isalma tzyiqini azaldan sullarn hams, sxdrma zaman qaldrcdak
mayenin bir hisssini bu v ya digr yolla oradan xarmaa saslanr.
Hmin maye ya yuxarya - quyunun azndan atq xttin, ya da aaya-
quyudan laya sxdrlr.
Bu sullarn bzisi il tan olaq.
Mayenin laya baslmas sulu. Bu sulda halqavar fza
kompressorun maksimal tzyiqindk qazla doldurulur. Sonra qaz vurulan
xtdki siyirtmni balayb, quyunu tzyiq altnda saxlayrlar. Bu halda
quyudibin dn tzyiq lay tzyiqindn ox olacandan maye quyudan
laya kmy balayr, quyuda mayenin sviyysi azalr v qazn tzyiqi
dmy balayr ki, bu zaman quyuya yenidn qaz vurub i salrlar.
Haqqnda dandmz sul mayenin laya nisbtn tez axmasn tmin
edn, baqa szl mhsuldarlq msal ox olan quyularda mvffqiyytl
ttbiq edil bilr.
Qaldrc borularn tdricn endirilmsi sulu. Bu sulda qaldrc
borular vvlc el drinliy endirilir ki, isalma tzyiqi kompressorun
maksimal tzyiqindn ox olmur. Quyuya qaz verndn sonra oradak
mayenin bir hisssi bayra atlacaq, sviyy aa dck v qaldrc
borular daha drin buraxmaq mmkn olacaqdr. Bunun n quyu
azndak armaturu ar, qaldrcya myyn qdr boru lav edir v
armaturu yenidn balayb quyuya qaz verirlr.
Qaldrcn lazmi drinliy atdrmaq n bir sra halda borular bir
dfy deyil, bir ne dfy lav etmk lazm glir. Btn bu ilr ox tez
grulmlidir, ks halda hmin mddtd quyuda sviyy o qdr qalxa bilr
ki, borunu lav etdikdn sonra qazn tzyiqi mayeni quyu azna qaldrb
atmaa atmaz. Bellikl, bu sul bir sra yardm ilr grmkl laqdar
olduundan ox da rahat deyildir. salma tzyiqinin qaldrc borular
303

tdricn endirmkl azaldlmas sulunu yalnz mhsuldarlq msal aa
olan quyularda hyata keirmk mmkndur.
Qaldrcnn halqavar sistemdn mrkzi sistem keirilmsi
sulu. Hesablama gstrir ki, mrkzi sistemd isalma tzyiqi halqavar
sistemdkin nisbtn xeyli azdr. Qaz quyuya mrkzi sisteml vernd,
maye quyuazna nisbtn alaq tzyiqd qaldrlacaq v onun bir hisssi
bayra atlacaqdr; bunun ardnca qaz quyuya halqavar sisteml verir, yni
halqavar fzadan qazl maye qarn qaldrc borulara sxdrmaa
balayrlar (burada qazl maye qar mrkzi sisteml sxdrma zaman
ml glmidi). Qarn xsusi kisi az olduundan onu qaldrc boruda
quyunun azna qaldrb, bayra atmaq n qazsz mayeni qaldrmaa
nisbtn xeyli az tzyiq tlb olunur.
Bu sul xsusn ox da drin olmayan (adtn min metrdk
drinlikd) quyularda ttbiq edildikd yax ntic verir. Bel ki, qaldrc
uzun olduqda qazl maye qar hl hlqvi fzada ikn qazn bir hisssi
mayedn ayrlmaa imkan tapr v bu sul yax ntic vermir.
Quyuya eyni zamanda neft v qaz vurulmas sulu. Bu sulda
quyuya qaz xtti il brabr yksk tzyiqli nasosdan (aqreqatdan) neft xtti
d kirlr (110-cu kl bax).
vvlc nasosu i salb, boruarxas bolua neft vururlar. Bu mqsdl a
siyirtmsini ab, b siyirtmsini balayrlar. Neft dvr etmy, yni atq
xttindn xmaa baladqdan sonra, nasosla axan mayey qaz xtti il
vvlc az miqdarda qaz vurur, sonra is qazn miqdarn getdikc artrrlar.
Bu mqsdl b siyirtmsini tdricn arlar, neftin z il apard qaz
qaldrc borularn bamana girib, onun iin kedikd oradak nefti
qazladrr; qaz getdikc artrr, eyni zamanda nefti azaldr v nhayt,
nasosu dayandrb, quyuya tkc qaz vurmaa balayrlar.
Qazn maye il birlikd qaldrcnn bamana enmsi n mayenin
enm srti qaz qabarcnn mayed qalxma srtindn ox olmaldr.
Tcrb gstrmidir ki, bu raitd qaz qabarcnn mayed qalxma srti
2,5-3 m/san-y brabrdir; demli, mayenin enm srti tqribn 3 - 4 m/san
olmaldr. Qaz qabarcqlar xrda olsun dey (xrda qabarcqlar mayed daha
yava srtl qalxr), qazn mayey qard yerd gvdsind 1 mm
diametrd dliklri olan kiik boru qoyulur.
Quyunun i salnmasna nzart etmk n qaz v neft xtlrind
manometr qoyulur, qaz v neftin lazmi miqdarda vurulmas is siyirtmlr
il nizama salnr.
Bellikl, bu sulda quyudak qazsz maye tdricn qazl maye il
vz edilir v demli, quyu daha slis surtd i salnm olur.
Qaldrc borularda isalma dliklrinin almas sulu (aerasiya
sulu). Bu sulda qaldrc boru kmrind, mayenin sviyysindn
myyyn qdr aada xrda dliyi olan xsusi mufta qoyulur. Qaz,
304

halqavar fzaya vurulduqda ondak maye dliyin durduu sviyydn
sxlr, qaz bu dlikdn qaldrc borulara kemy balayr. Qaldrcdak
maye dlikdn yuxar qazlar, xsusi kisi azalr, o, quyunun atq xttindn
axmaa balayr v nhayt birinci tullan ba verir. Bu zaman halqavar
fzadak tzyiq dck v buna gr qaz kompressorun n yksk tzyiqi
il vurmaq, yni boruarxas boluqdan mayeni daha aa basmaq mmkn
olacaqdr. Mayenin sviyysi qaldrc borularn bamana atb, btn
maye stunu qazlamaa baladqda, ikinci df tullan ba verck v
bundan sonra quyu adi qayda il istismara dckdir.
Bzn qaldrc borularn uzunluu boyunca bir dlik deyil, bir-
birindn myyn msafd olan bir ne dlik alr. Bel hallarda quyu
mayenin iki dfdn ox, v htta drd df tullanndan sonra i
dckdir. Bu dliklrin almas saysind isalma tzyiqini, bel
dliklrin olmad halda tlb edil bilcyindn xeyli azaltmaq mmkn
olur.
Dlikdn qaldrcya ken qazn srfi dliyin lsndn, dlikd
tzyiq dksndn v boruarxas tzyiqdn asl olub bel taplr:
Q =

2

1

+1

, (IX.28)
burada srf msal (

=0,85 qbul edilir);

dliyin sahsi, m
2
il;
G havann srfi, kQ/san il;

g
yerin cazib qvvsi tcili, m/san
2
il;
k adiabat gstricisi (hava n k=1,4);
p
h
halqavar fzada mtlq tzyiq (bu p
i.s
qdr gtrlr), kQ/m
2

il;
p
dl
qaldrcda dliyin qarsndak mtlq tzyiq, kQ/m
2
il;
V
h
havann p
h
tzyiqind xsusi hcmi, m
3
/kQ il.
Bu dstur

nisbtinin myyn qiymtindk yararldr. Hava n

bu nisbtin qiymti 0,528, qaz n is 0,546-dr. Nisbtin gstriln
qiymtind havann srfi maksimum olacaqdr. Tzyiqlr nisbtini bundan
da az gtrdkd, yaxud baqa szl, tzyiq dksnu artrdqda, havann
srfi artmayacaq, o, verilmi v p
dl
qiymtlri n sabit olaraq
qalacaqdr.
Halqavar fzada tzyiq p
i.s
qiymtin atanda qaldrcda mayeni h
sx

qdr (m il) ykskliy sxdrmaq olar, onda (IX.24) dsturuna sasn:

+
10
.

2
, (IX.29)
burada h
st
statik sviyydn quyunun aznadk msafdir.
305

Aydndr ki,

10
.

rti dnilmlidir. Mayenin quyuazna

qalxb tullanmas n lazmi qaz srfin yol vermkdn tr dlikd tzyiq
dks bel taplr:
=
.

=
(

1
)
10
(IX.30)
burada L
1
- quyunun azndan dliydk msafdir, m il.
L
1
msafsi L
sx
-dan dlikd tzyiq dksn mvafiq maye
stununun ykskliyi qdr az qbul edilir:
L
1
= h
sx
20 , (IX.31)
yaxud

1
=

+
10
.

2
20 . (IX.32)
gr halqavar fzadak qaz dliy atmazdan tullan ba verrs:

1
=
10
.

20 (IX.33)
qbul edilmlidir
salma dliyindk msafni (L
1
) tyin edib, qaldrcnn
uzunluunu (L) bilrk, 142-ci kildki yrilr sasn dliyin diametrini
(d
dl
) mm il tapmaq olar (yrilr 2 qaldrc n v p
i.s
= 48 atm n
qurulmudur).
Yoxlama gstrmidir ki,
qaldrcda 1 mm diametrli dliyin
olmas onun f.i.-n azaldr v eyni
qdr maye hasil etmk n qazn
srfini on faizdn artrmaq lazm
glir. bhsiz ki, byk diametrli
dlik daha ox enerji itkisin sbb
olacaqdr.
salma tzyiqinin dliklrl
azaldlmas sulunun sas nqsan-
qaldrc adi qayda il ilmy
balayandan sonra qazn bir
hisssinin neftin qaldrlmasnda
itirak etmyib, bu dliklrdn hdr
yer itmsinddir.
Onun bu nqsan il mbariz
etmk n mdnlrimizd isalma
dliklrind mxtlif qurululu
isalma klapanlar qoymaa alrlar.
salma klapanlar qaldrc boruda myyn yerd qoyulur.
Halqavar fzaya qaz vuranda oradak mayenin sviyysi aa enck,
sviyy klapana atanda qaz klapanda qaldrc boruya keck, orada
400 800 1200 1600 L,m
500
600
700
800
900
1000
1100
1200
1300
1400
L ,m
1
2
,
5
3
,
0
3
,
5
4
,
0
4
,
5
d
d

l


142-ci kil. salma dliyin
diametrinin tyini n nomoqram
306

klapandan stdki maye stununu qazladrb quyuazna qaldracaq v
mayenin atq xttin tullan ba verckdir. Tullan nticsind boruda,
klapann trafnda tzyiq dck, boruarxas fzadak maye qaldrc boruya
kemy balayacaq, boruarxasnda mayenin sviyysi aa duckdir.
Halqavar fzada sviyy ikinci klapana atanda qaz artq bu klapandan
qaldrcya kemy balayacaqdr; bu zaman birinci klapan balanmaldr.
O biri klapanlar da bu ardcllqla ilmlidirlr.
Mxtlif qurululu i-
salma klapanlar vardr. Bun-
lardan mh. M..Abdulla-
yev trfindn tklif edilmi
KPA-2 isalma klapan
geni yaylmdr (143-c
kil). Klapann yuxar his-
ssind keirici vint (2)
vardr, bu vint muftaya (4)
balanmdr. Vintin vziy-
yti qayka (3) il myyn
edilir. Mufta aadan silin-
dr (7) balanmdr. Silin-
drin irisind pistonqolu (6)
srbst hrkt ed bilir.
Silindr gvdnin yhrin
(10) yivl balanmdr. Bu-
rada diametri 2,8 mm olan
mail dlik almdr.
Diyirckli klapann
nimsi (9) pistonqolunun
aa ucuna xsusi xnt (8)
vasitsi il birldirilmidir.
Pistonqolunun yuxar hiss-
sindki dliy is yayn (5)
aa ucu keirilmidir. Ya-
yn yuxar ucu vintin (2)
irisindn keib yuxarda
brkidilmidir.
Qaz-hava yolu (11) borucua (14) qaynaqlanm, yolun yuxar hisssi
yhrin gvdsin balanmdr. Borucuu qaldran zaman klapan zrbdn
qorumaq n vintin yuxarsnda borucua qoruyucu rtk (1) qay-
naqlanmdr. Borucua aadan qalaylanm olan qoruyucu rtk is kla-
pan aa endirn zaman qorumaq ndr.

143-c kil. KPA-2 isalma klapan
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
14
1
90x
1
2
2
307

Qaz-hava yolu iki quruluda dzldilir, bunlardan biri kompressor
borularn qaldrmadan quyunu yumaa imkan verir. Bu halda isalma
klapannn atq yolunda pistonqolu (12) v yay (13) qoyulur. Quyunu yuyan
zaman yay (13) pistonqolunu (12) gvddki yhrin (10) alt sthin trf
basr, bunun nticsind is qaldrcdak maye klapandan halqavar fzaya
ke bilmir.
Mayenin quyuaznda tullanndan vvl qazla maye qarnn,
klapann altna tsir edn tzyiqi azalr v tdricn halqavar fzadak
sxlm ilk qazn tzyiqin brabr olur. Mayenin tullanndan sonra is
qarn klapann altna tsir edn tzyiqi azalr (bhsiz ki, bayra atlan
maye laydan gln mayedn oxdursa) halbuki, halqavar fzadak tzyiq
hl sabit qalr v buna gr klapana (9) tzyiq frqi tsir edir; klapana
stdn halqavar fzadak tzyiq, aadan is qaldrc borudak tzyiq tsir
edir. Hmin tzyiq frqi yayn mqavimtini df edn kimi qazn klapandan
qaldrc boruya yolu balanr. Bu zaman halqavar fzadak maye aadak
(ikinci) klapana sxdrlacaq v oradak maye sviyysi ikinci klapana
atandan sonra qaz oradan qaldrc boruya keckdir. Bu qayda il o biri
klapanlar bir-bir i dckdir.
salma klapanlarnn yerini v sayn hesablamaq n quyuda maye
sviyysinin yer stndn msafsini (h
sv
), quyunun (D) v qaldrcnn (d)
diametrlrini, qaldrcnn uzunluunu (L), isalma tzyiqini (p
i.s
), qaldrlan
mayenin nisbi xsusi kisini () v bzi hallarda. ilk tzyiqi (p
i
) bilmk
lazmdr.
Birinci isalma klapan quyunun azndan L
1
msafd qoyulur ki,
bunu (IX.31) ifadsi il tapmaq lazmdr. O biri klapanlarn yeri bel taplr:

2
=
1
+
1
10 =
1
+
10(
.

1
)

10

=
1
+
10
.

1
1

10
(IX.34)

burada (
.

1

) . . . (
.

1
1
) birinci v o biri klapanlarda
maksimal tzyiq dksdr.

. . .
1
1
birinci v o biri klapann
qarsnda borudak minimal tzyiqdir.
Aydndr ki, hr hans bir n-ci klapann yerin qdr olan msaf
qaldrcnn uzunluundan ox olsa (L
n
>L), onda n-1-ci klapanla
kifaytlnmk lazmdr.



308

5. KOMPRESSOR QUYUSU REJMNN TYN
V TNZM

Kompressor quyusunun smrli texnoloji rejimi quyunun tdqiqat
sasnda seilir. Quyunun tdqiqat dedikd, qrarlam rejimd balca
olaraq mhsuldarlq (mayenin gndlik hasilat) il quyuya veriln ilk
qazn srfi arasndak asllq yrisinin qurulmas nzrd tutulur. Bu yriy
koordinat balancndan (Q=0 nqtsindn) kiln toxunann yri il
grdy nqt optimal rejimi gstrckdir. Optimal rejimd qazn xsusi
srfi minimum qiymt alm olur; buradan ilk qazn optimal srfi v buna
mvafiq mayenin gndlik hasilat seil bilr.
Kompressor quyularnn tdqiqat n ox iki sulla: ilk qazn srfini
dyimkl (Azrb. ETN sulu) v ilk qazn tzyiqini dyimkl
(Q.Maksimovi sulu) aparlr. Mdnlrd Azrb. ETN sulu geni
yayldndan aada yalnz
bu haqda mlumat verilmidir.
Kompressor quyula-
rnn Azrb. ETN sulu il
tdqiqind vvlc ilk qazn
srfini yer stn maye xa-
rlmas rtil minimal qiy-
mtdk azaldrlar. Qazn
srfini bir ne saat eyni miq-
darda saxlayb quyunun hasi-
latn v quyuya vurulan qazn
hcmini (23 df) lrlr.
Axnn qrarladn
myyn edndn sonra
quyuya vurulan qazn ilk
tzyiqini (p
i
) lrlr. Sonra qazn srfini oxaldb ikinci rejim keirlr
(tdqiqat n az 34 rejimi hat etmlidir).
Tdqiqatn nticsini qrafik kild qururlar (144-c kil).
Qazn halqavar fzada quyuazndan qaldrcnn bamana qdr
yoluna qaz kmri kimi baxb, tzyiq itkisini Veymaut dsturu il tapmaq
olar:
Q =
2,667

2
(IX.35)
burada D birinci crg qaldrcnn (yaxud istismar kmrinin
diametri);
p
i
, p
ba
ilk qazn quyuya daxil olduu yerd v bamaqdak
tzyiq;
A mtnasiblik msaldr.
P
i
Q
Q P
i
Q
144-c kil. Kompressor quyusunun
tdqiqi yrilri
309

(IX.35) dsturundan:

2
Q
2
(IX.36)
ifadsini alrq ki, burada
=
Q
1
(
2,667
)
2
(IX.37)
olur. Bunun ardnca bamaq tzyiqin sasn quyudibi tzyiqini tyin etmk
v nhayt indikator yrisini qurmaq olar.
bhsiz ki, tdqiqat nticsind taplm G=f(Q) yrisi qaldrc il
layn birg iini ifad edir.
Hesablama yolu il seilmi v quyuya endirilmi qaldrc, nzrd
tutulan maye hasilatnn n az qaz srf etmkl xarlmasn o zaman tmin
ed bilr ki, onun ii nzrd tutulmu rejimd getsin. Lakin fontan
qaldrcsnda bzi hallarda olduu kimi, kompressor qaldrcsnda da i
zaman dyntlr ba verir. Bu dyntlr htta quyuya optimal rejim tlb
etdiyi qdr qaz vuranda da ba verir.
Dynty n ox qazn halqavar sisteml vurulduu bircrgli
qaldrcda tsadf olunur. Bu qaldrcnn bamana quyudan mayenin,
halqavar fzadan is qazn eyni zamanda deyil, nvb il daxil olmas il
izah olunur.
Qaldrc borularn bamanda tzyiqin czi azalmas qazn halqavar
fzadan qaldrcda gcl axnna sbb olur, bu da z nvbsind bamaq
tzyiqinin daha da aa dmsin v halqavar fzadan daha ox qaz
glmsin bais olur. Bu hadis ta halqavar fzadak tzyiq quyudan gln
maye tzyiqindn az olanadk davam edir. Bundan sonra maye bama
rtr v qazn halqavar fzadan qaldrc borulara girmsin yol vermir. Bir
mddt, daha dorusu, halqavar fzada qaz toplanb tzyiqi lazmi
qiymtdk artana qdr, qaldrcya yalnz maye daxil olacaqdr. Qazn
tzyiqi lazmi qdr atandan sonra is qaldrcya qaz da daxil olacaq,
bamaq tzyiqi aa dck v proses yenidn tkrar olunacaqdr.
Bircrgli qaldrcda dyntlrin daha kskin olmas halqavar
fzann hcminin bykly il izah olunur. Bel ki, vvla qazn oraya
ylb tzyiqin lazmi qdrdk artmas n xeyli vaxt gedir, ikincisi,
orada tzyiq yalnz xeyli qaz xandan sonra aa dr. Dyntnu azalt-
maq n qaldrc kmr maye v qazn mtmadi axnn tmin etmk
lazmdr.
Qaz-hava qaldrclarndan danarkn demidik ki, dyntlr
qaldrclarn f.i..-n aa salmaqla yana olaraq, quyuda qum txacnn
ml glmsin d sbb olur. Bircrgli qaldrcnn baqa bir nqsan is
quyudak qumun xarlmasn kifayt qdr tmin etmmsidir. Bu hal
mayenin quyu dibindn qaldrcnn bamanadk nisbtn gen yerd,
istismar kmrinin irisi il hrkt etmsidir; burada canl ksik byk,
310

srt is el olur ki, qumun iri dnlrini quyudibindn yuxar qaldra bilmir.
Hmin dnlr quyunun dibin kb qum txac ml gtirir. Txac
szgci tutandan sonra mayenin laydan quyuya axmasna maneilik trdir
v bellikl qaldrcnn normal iini pozur.
Laydan quyuya gln qumun btnlkl yuxar qaldrlmas n
qaldrcnn bamanadk mayenin mvafiq
srtl axmasn tmin etmk lazmdr.
Haqqnda dandmz bu iki nqsan,
slind eyni olub, lazmi tdbirlrin grlmsi il
aradan qaldrlr.
Qaldrc borular hesablama il taplm
drinliy deyil, szgcdk endirirlr. Qaldrc
borularn hesablama il endirilmli olduu
drinlikd, daha dorusu, ilk qazn qaldrcya
verilmli olduu drinlikd dliklri olan xsusi
mufta qoyurlar (145-ci kil). Halqavar fzadak
qaz qaldrcnn gvdsindki muftann dliyindn
qaldrcnn icrisin keir.
Mayenin quyudibindn yalnz qaldrcya
daxil olmas n, dliklri el seirlr ki, onlarda
tzyiq dks 1-2 atm olsun, bunun nticsind
halqavar fzada mayenin sviyysi dlikdn 10-20
m aada olur v maye qaldrc boruya yalnz
bamaqdan ged bilir.
Quyudan maye il qum glmzs, qaldrcn
szgcdk endirmk lazm deyil, bel ki,
dyntnn qarsn almaq n muftan z
yerind saxlamal, ondan aa 30-40 m uzunluqda
quyruq boru endirilmlidir.
Sad olmasna baxmayaraq muftalarn
balca nqsan dliyin sahsinin sabitliyidir;
birincisi qabaqcadan quyuya vurulacaq qazn
srfini dqiq bilmk olmur (adtn, qazn srfini
quyunu i salb tdqiqat aparandan sonra
myyn edirlr), ikincisi, zaman kedikc lay
tzyiqi ddyndn dib tzyiqi d azalr v
quyuya vurulan qazn miqdarn dyidirmk lazm
glir. Bellikl, muftann dliklrinin qazn myyn srfin hesablanm
ls artq yararl olmayacaqdr. Bundan baqa quyunu yuyanda mayenin
bir hisssi hmin dliklrdn keir v txac yumaqda he bir i grmr.

145-ci kil. i
mufta:
1-muftann vdsi;
2-borucuq; 3-nippel;
4-yay; 5-klapan; 6-vint
1
2
3
4
5
6
311

Btn bu nqsanlar
klapan il aradan qaldrlr (146-
c kil).
Klapan (2) z yay (4)
vasitsil yhr (3) sxlr;
bellikl, adi halda klapan
baldr (146-c a kli).
Qaz halqavar fzada
mayeni klapandan aa basanda
v klapanda tzyiq dks 1-
1,5 atm- atanda klapan alr
v qaz, deflektor (1) vasitsil
boruya daxil olur. 146-c kild
gstriln klapanda tzyiq
dks 1-dn 1,3 atm-dk
dyind qazn kediyi sah 0-
dan 15 mm
2
-dk dyiir. Demli,
liftin i rejimi n qdr geni
hdd daxilind dyiirs dyisin, klapanda tzyiq dks sabit qalacaq v
qaldrc boruya klapandan qaz, bamaqdan is maye daxil olacaqdr.

147-ci kil. Qaldrcnn i salnmas sxemi

a
b

146-c kil. Uc klapann sxemi v
quruluu:
1-deflektor; 2-klapan; 3-yhr; 4-yay;
5-deflektor
1 2 3 4
5
6
312

Hesablama il qaldrcnn uzunluu n qdr alnmsa, klapan
hmin drinlikd qoymaq lazmdr.
147-ci kild quyunun i dmsinin mxtlif dvrlri gs-
trilmidir. Qaldrcda iki isalma klapan v bir uc klapan vardr.
1-cid (147-ci kil) quyunun dayanan vaxt gstrilir; hm qaldrc
boruda, hm d boruarxasnda maye statik sviyyd dayanmdr. Birinci
klapan mayenin sviyysindn ox da drind deyildir.
2-cid quyunu isalmann vvli gstrilmidir: boruarxasnda
mayenin sviyysi klapanadk baslm, boruda is mayenin sviyysi
statikdn xeyli yuxar qalxmdr.
3-cd qaz, birinci isalma klapanndan qaldrc boruya kemi v
qazl maye quyunun azndan bayra axr.
4-cd ikinci klapan i dm,
birinci is balanmdr.
5-cid uc klapann almasndan,
ikinci klapann is balanmasndan bir
qdr vvlki vziyytdir.
6-cda quyu uc klapanla adi
qaydada ilyir, isalma klapanlar
baldr, boruarxasnda sviyy uc
klapanndan aaadr.

6. QUYULARIN KOMPRESSOR
SULU L
STSMARINDA LDLN
AVADANLIQ

Quyularn kompressor sulu il
istismar xsusi avadanlq tlb edir;
buraya quyuaz avadanl, ilk qazn
paylanmas sistemi v mdn kom-
pressor tsrrfat daxildir.
Quyuaz avadanl. Kompressor
quyusunun azna kompressor armaturu
qoyulur; bunun vzifsi eyni il fontan
armaturununku kimidir. Kompressor
avadanl quyuya endirilmi borular
saxlamaq, boruarxas fzan kipl-
dirmk, quyudan gln axn atq xttin
ynltmk, qaz, yaxud havann bu v ya
digr yolla quyuya gndrilmsini tmin
etmk ndr.

148-ci kil. kicrgli
qaldrc n kompressor
quyusu avadanl:
1-istismar kmri flans; 2- v
10-boaz; 3 v 9-siyirtm; 4 v
7-keirici oymaq; 5-hava boaz;
6-manometr; 8-keirici; 11-bufer; 12-
st ayba (manometr n)
3
1
2
4
10"
4"
2 /2"
1
5"
5
2 /2"
1
7
8
9
4"
10
11
12
6
313

Quyunun xarakterindn asl olaraq
mxtlif armatur ttbiq edilir. Kompressor
armaturu fontan armaturuna nisbtn xeyli
sad olur, buna sbb kompressor
istismarnda tzyiqin fontan quyularn-
dakndan az olmasdr. Fontan dayanandan
sonra bzn quyunun stndki fontan
armaturunu saxlayb onu kompressor
armaturu kimi ildirlr. 148-ci kild
ikicrgli qaldrc n, 149-cu kild is
bircrgli qaldrc n kompressor arma-
turu gstrilmidir (bunlarn snaq tzyiqi
75 atm-dir).
lk qazn paylanmas sistemi.
Hazrda mdnlrd ilk qaz, daha dorusu
sxlm qaz v ya hava quyulara xsusi qaz-
hava paylayan budkalar (qsa kild QPB,
yaxud HPB adlanr) vasitsil verilir. Qazn
bel bir templ paylanmasnda kompressop
quyularn myyn dstlr blb, hr bir
dstnin tqribn mrkzind qaz-hava
paylayan budka yerldirilir. 150-ci kild
32 quyuya xidmt edn qaz-hava paylayan
budkann sxemi gstrilmidir.
Kompressor stansiyasndan QPB
yaxud HPB-y iki-, bzn drd xtt (boru
kmri) glir. Bunlardan biri quyular i
salmaq n yksk tzyiqli xtt, yerd
qalan is ilk tzyiq xttidir. salma xtti
adtn 2, ilk xtt is 4 borulardan
kilir. Qaz-hava paylayan budkada hr biri
quyuya ayrlqda, z d qazn srfindn
asl olaraq 1, yaxud 2 boru kmri kilir.
Qaz xttinin diametrini el seirlr ki, 2 km uzunluqda kmrd tzyiq
dks 1 atm-dn ox olmasn. Yksk tzyiqli kmrdn ken qazn srfi
Q = 20,209

1
2

2
2

(IX.38)
dsturu il taplr (buradan qazm srfi mlum olduqda borunun diametrini
hesablamaq tin olmaz);
burada Q qazn srfi, m
3
/saat il;
d qaz kmrinin diametri, sm il;
p
1
qaz kmrinin vvlindki mtlq tzyiq, kQ/sm
2
il;

149-cu kil. Bircrgli qal-
drc n kompressor
quyusu avadanl:
1-manometr;2-balayc ayba;
3-bufer;4-boaz;5-atq xtti;
6-siyirtm;7-keirici;8-keirici
nippel;9-istismar kmri flans;
10-hava-qaz vurulan xtt;
11-hava boaz
1
2
3
4
5
6
7
6
8
11
10
9
Buruqun
dmsi
314

p
2
qaz kmrindki axrndak mtlq tzyiq, kQ/sm
2
il;
L qaz kmri uzunluu, km il;
qazn xsusi kisi (hava n =1 qbul edilir);
T qazn mtlq temperaturu T=t+273; burada t-qazn C il
temperaturudur.

Orta tzyiqli
xtt.
salma xtti
Alaq tzyiqli xtt
4
-
li q
u
y
u
y
a

1
-
li q
u
y
u
y
a

2
-
l
i
q
u
y
u
y
a

3
-
li q
u
y
u
y
a

151-ci kil. Qaz-hava paylayan batareya blmsinin sxemi

Quyulara ii qaz xsusi qaz-hava paylayan batareyadan gndrilir.
Batareya ayr-ayr blmlrdn ibartdir, hr bir blm drd quyuya xidmt
edir (bel bir blmnin
sxemi 151-ci kild
gstrilmidir). Batare-
yada blmlrin say
skkiz qdr olur;
demli, bir batareya 32-
y qdp quyuya xidmt
ed bilir.
Quyulara gndriln
qazn miqdar avtomatik
tnzimlyici il tnzim
edilir (152-ci kil).
Mdn kompressor
tsrrfat. Hm kom-
pressor quyularnn is-
tismar n, hm d
laya qaz, yaxud hava
vurmaq n qaz
(havan) quyuya
gndrmzdn vvl lazmi tzyiqdk sxmaq lazmdr. Neft mdnlrind
bu mqsdl porenli kompressor ildilir.
Quyuya
2
3
1
10
7
8
9
11
5
4
6

152-ci kil. Quyuya ilk hava-qaz verilmsini
avtomatik tnzimlyicinin sxemi:
1-tnzimlyici klapan; 2,3-MM (membranl icra
mexanizmi); 4-srfln; 5-pnevmatik rele; 6-yazc
rb; 7-kondensasiya qab; 8-szgc v reduktor;
9,10,11-boru kmrciyi
315

Kompressorlar atq xttindki tzyiqin qiymti v mhsuldarl il
xarakteriz olunur. Atq xttindki tzyiqdn asl olaraq kompressorlar drd
qrupa blnr: yksk, orta, alaq tzyiqli v vakuum kompressorlar.
Yksk tzyiqli kompressorun atq xttind tzyiq 60 atm-dan 250 atm-dk,
orta tzyqli 35-dn 50 atm-dk, alaq tzyiqli 8-dn 35 atm-dk olur.
Bunlarn qbul xttind tzyiq 1 atm-dn az olmamaldr. Vakuum
kompressorun qbul xttind tzyiq 1 atm-dn az olur, atq xttind is 2-6
atm- atr.
Mdnlrd kompressor stansiyalar, mumiyytl, aadak mqsdl
qurulur:
1) nefti kompressor sulu il xarmaq n;
2) laya qaz, yaxud hava vurmaq n;
3) boruarxas qaz (buna vakuum qaz deyirlr) ymaq n;
4) neft qazn mdndn ildiciy gndrmk n.
Haqqnda dandmz stasionar kompressor qurularndan baqa
kfiyyat quyularnn mnimsnilmsi v snaqdan xarlmas n,
hminin quyularn i salnmas n syyar kompressorlar da ildilir.

7. KOMPRESSOR QUYUSUNA QULLUQ EDLMS

Kompressor quyusuna qulluq etmk mmkn qdr minimal enerji
srf edib maksimal hasilat almaq mqsdi il quyunun normal v fasilsiz
ilmsini tmin etmk demkdir. Burada balca olaraq aadaklara riayt
edilmlidir:
1) quyunun dzgn texnoloji rejimini seib, quyuya veriln ilk
qazn tzyiqini v miqdarn tnzim etmk yolu il hmin texnoloji rejimi
saxlamaa almal;
2) vaxtnda tmir etmk v lazmi hisslri dyidirmk yolu il
quyust avadanla gndlik qulluq etmli.
Qeyd etmliyik ki, fontan quyusuna qulluq edilmsin dair yuxarda
deyilnlrin (VIII fsil, 5) oxu kompressor quyularna da aiddir.
Kompressor quyusuna qulluq edrkn borularn parafinlmsi,
borularda metal kipgclrl", duz kntlri il v emulsiyaya qar
mbariz msllrini yaddan xarmaq olmaz.
Kompressor quyularnda, elc d fontan quyularnda qaldrc
borularda parafin k bilr. Parafin qaldrc borularla quyuazndan
tqribn 300600 m aada kr. Axnda qumun olmas da parafinin
kmsin kmk edir, bel ki, qum dnlri parafinin kristallama
mrkzin evrilir.
Kompressor quyularnda (hminin fontan quyularnda) parafinl
mbariz mexaniki yolla, quyuya isti neft, su buxar vurmaqla v s. sullarla
aparlr.
316

Kompressor quyularnn ksriyytind neft quyuya lay suyu il
birlikd daxil olur. Buna gr boruda hrkt zaman su-neft qar ml
glir. gr quyuya hava vurularsa, onda ox dayanql emulsiya yaranr.
Hmin emulsiyan paralamaq, yni nefti sudan ayrmaq ox da asan olmur.
Bundan baqa emulsiyann zlly yksk olur ki, bu da qarn boruda
hrktini tinldirir. Bu halda is mayeni qaldrmaa daha ox enerji srf
etmk lazm glir. Myyn edilmidir ki, maye-qaz sistemind sthi
grginliyin azaldlmas, baqa rtlr sabit qalmaqla, hasilatn artmasna
sbb olur. Bel hala zllyn azalmasnda da tsadf olunur. Bu mqsdl
quyu irisind deemulsasiya aparlmas ciddi hmiyyt malikdir. Quyuya
ilk hava il birlikd neft-su, neft-qaz v su-qaz srhdlrind sthi
grginliyi azaldan kimyvi maddlr vurulur. Bu, yksk zl v dayanql
emulsiya yaranmasnn qarsn alr. Quyuya deemulqator vurulmas ilk
tzyiqin v qazn xsusi srfinin azalmas il yana hasilatn artmasna
sbb olur.
Kimyvi madd olmaqla mxtlif nv neytralladrlm kontaktlar
ildilir. Deemulqator quyuya xsusi nasoslar vasitsil vurulur.
Quyuya vurulan sxlm hava adtn nmli olur. Bu is boruda
korroziya ml glmsin sbb olur. Korroziya nticsind metal qlplri
txac-kipgc" kimi halqavar fzan tutub quyunun normal iini pozur.
Bunun qarsn almaq n bir sra tdbir grmk lazm glir. Bu
tdbirlrdn korroziya qar dayanql artrmaq mqsdi il borunun daxili
sthinin xsusi maye il yuyulmasn, hava v qaldrc borular arasnda
lazmi qdr ara saxlanmasn (tqribn 20 mm), qaz yaxud hava kmrind
kondensasiya qablar qoyulmasn, ilk qazn hrkt istiqamtinin
dyidirilmsini (halqavar sistemdn mrkzi sistem kemk v ksin),
havann fiziki v fiziki-kimyvi yolla qurudulmasn v s. gstrmk olar.
Bundan baqa hava vurulan yollarn paslanmasna qar mbariz
n xsusi kimyvi maddlr, msln, natrium heksametafosfat ildilir.
Bunu xsusi nasos vasitsil hava il birlikd quyuya vururlar. Bu tdbir
borularda duzlarn kmsinin d qarsn alm olur.
Kompressor quyusuna qulluq edilmsi il laqdar olaraq grln
btn ilr mtlq sliqli surtd qeyd olunmaldr. Bu, bir trfdn hmin
quyuda grln tdbirlrin nec nticlndiyini izlmk n, digr trfdn
is lazm glnd eyni raitd ilyn o biri quyulardan tr bu mlumatdan
istifad etmk n lazmdr.

8. KOMPRESSOR QUYULARININ VAXTAIRI V QARIIQ
SUL L STSMARI

Neft yataqlarn istismar etdikc ksr halda lay tzyiqi dmy
balayr. Quyunun hasilat azalmamaq n quyudibi tzyiqini aa salmaq,
317

bunun n is qaldrcnn nisbi dalma drinliyini azaltmaq lazm glir ki,
bu da qazn xsusi srfinin artmasna sbb olur. Qazn xsusi srfinin
artrlmas 1 t neftin xarlmasna kiln xrc tsir gstrir v baha baa
glir. Btn bunlara sasn, qazn xsusi srfini azaltmaq mqsdi il
hasilat az olan, daha dorusu alaq dinamik sviyyli quyular kompressor
sulu il vaxtar istismar etmk olar.

8
9
10
M
12
B
M
B
1
2
5
4
MM-in
boaldlmas
M
M 11
Halqavar
fzadak
qazn buraxld
xtt
Qaz
x tti
3
6
atq xtti
Qaz
7
B


Adndan grndy kimi vaxtar kompressor istismarnda quyudan
maye mtmadi deyil, vaxtar xarlr. Bunun n sxlm qaz quyuya
myyn vaxtdan bir verilir. Vaxtar kompressor istismarnn n sad
haln nzrdn keirk: quyuya bircrgli qaldrc boru endirilmi v
halqavar fzaya sxlm hava vaxtar vurulur. Hava vurulan zaman
halqavar fzadak maye qaldrc borulara sxdrlr v qaldrcdak maye
il birlikd quyuazna qaldrlr. Mayenin atq xttin tullan ba vern
kimi quyuya hava vurulmas dayandrlr. Bir qdr kendn sonra laydan
maye glib quyuda myyn sviyyy qalxr, halqavar fzaya yenidn
sxlm hava vurulur. Bellikl, proses tkrar olunur.
153-c kil. vzetm liftinin
avadanl sxemi:
1-birinci crg boru kmri; 2-ikinci
crg (qaldrc) boru kmri; 3-
vzetm kameri; 4-krcikli klapan; 5-
quyruq; 6-indikator; 7-elektrik crayan
xtti; 8-zaman relesi; 9-elektromaqnitli
klapan; 10-tzyiq reduktoru; 11-szgc;
12-MM (membran icra mexanizmi) M-
manometr; B-ventil
318

Kompressor quyularnn bu cr istismarnn sas atmayan chti
ondadr ki, mayenin halqavar fzadan qaldrcda sxdrld vaxt quyuda
tzyiq lay tzyiqindn ox olduu n, quyudak mayenin bir hisssi laya
ke bilir. bhsiz ki, bu sulu yalnz keiriciliyi az olan quyularda ttbiq
etmk olar. Haqqnda dandmz atmayan chti aradan qaldrmaq n
xsusi vzetm lifti ttbiq olunur.
vzetm lifti qurusunun sxemi 153-c kild gstrilmidir.
kildn grndy kimi quyuya iki crg boru endirilir v birinci crgnin
(byk diametrli borularn) aa hisssind vzetm kameri qurulur.
Sxlm hava birinci v ikinci crg borular arasndak halqavar
fzaya vurulur v vzetm kamerindki maye qaldrc boruya sxdrlr
(bu zaman dibdki klapan sxdrlan mayeni yalnz qaldrcya buraxr).
Bellikl, basq zaman tzyiq quyudibin trlmr.


vzetm lifti qurularnda havann (qazn) vaxtar verilmsi xsusi
avtomatik cihaz vasitsil hyata keirilir. Havan ya yer stnd, ya da
quyu dibind - vzetm kameri olan yerd ksirlr. Birinci halda mayenin
atq xttin tullanndan sonra hm qaldrcda, hm d halqavar fzada
qalm olan sxlm havan bayra (adtn atmosfer) buraxmaq lazm glir
(ks halda quyudan kamer maye gl bilmz), bu is havann xsusi
srfinin artmasna sbb olur. El buna gr havann aadavzetm
154-c kil. Plunjer
qaldrcs avadanl
sxemi:
1 - boru kmri; 2 - yayl
amortizator; 3 - st amor-
tizator; 4 - plunjer; 5 sz-
gc; 6 - drdboaz; 7 - atq
kameri; 8 - dlikli boru; 9, 11
- siyirtmlr; 10 - kmr; 12 -
flans; 13,14,16, 17,18,19, 20,
22 - ventillr; 15 - yan xtt;
21 planayba; 23 v 24 -
manometr.
3
10
1
neft
qaz
19
9
2
16
neft
24
8
7
18
22
20
11
21
23
17
13
qaz
6
14
5 12
319

kameri olan yerd, ksilib-vurulmas daha ox lverilidir. Lakin son halda
vzetm lifti qurusunun quruluu xeyli mrkkb olur.
Quyularn vaxtar istismarndan danarkn plunjerli qaldrcn
xsusi qeyd etmliyik.
Plunjerli qaldrcya, yaxud plunjerli lift vaxtar kompressor
istismarnn bir nv kimi baxmaq olar.
Plunjerli qaldrcnn yeralt avadanl-aa hisssi mayey batrlm
olan boru kmrindn (1) ibartdir (154-c kil). Kmrin ucuna yayl
amortizator (2) qoyulur, amortizatora is adi szgc (5)
balanr. Aa amortizator boru kmri boyunca enn
plunjerin zrbsini qbul etmk ndr. Yerst ava-
danlq quyunun azna qoyulan xsusi armaturdan
ibartdir. Armaturun mrkzi hisssin yanlardan iki xtt
birldirilmidir ki, bunun biri qaz vurulmas, digri is
quyunun mhsulunun axdlmas ndr. Armaturun
yuxarsndak amortizator (3) yuxar qalxan plunjerin
zrbsini qbul etmk ndr.
Boru kmrind hrkt edn plunjer (155-ci kil),
zrind kanal klind yar olan iibo silindrdn (1)
ibartdir. Plunjerin aa hisssind klapan (2) vardr.
Plunjer qaz v ya maye irisind enrkn hmin klapan
aq olur.
Plunjerli qaldrc bel ilyir (154-c kl bax);
Kamerdn (10) qaldrc borulara salnm plunjer, klapan
aq halda olaraq z arl il aa enir. Plunjer alt
amortizatora atan kimi klapan amortizatorun yastna
toxunub balanr; quyudak qazn tzyiqi altnda plunjer
yuxar hrkt etmy balayr v stndki maye
stununu qaldrr. Maye stunu quyu azna atb dlikli
borudan (8) atq xttin keir; plunjer is hrktini davam
etdirib hmin dlikli borudan da yuxarya qalxr. Plunjerin
bu son vziyytind onun altndak qaz, mayenin ardnca
atq xttin kemy yol tapr. Bunun nticsind plunjerin
altnda tzyiq dr. Tzyiqin myyn qiymtind
plunjerin klapan alr v plunjer z ar1 il aa enmy balayr.
Bellikl, proses yenidn tkrar olunur.
gr laydan gln qaz plunjerin qaldrlmasna kifayt etmzs, onda
yer stndn quyuya qaz (hava) vurulur.
Alaq dinamik sviyyli quyular qarq sulla istismar etmk d
srflidir. Qarq sul dedikd, bir quyuda mayenin eyni zamanda bir ne
sulla xarlmas nzrd tutulur. Burada qarq istismar sullarndan
1
2

155-ci kil.
Plunjer
320

ikisini qsa srtd nzrdn keircyik: erlift - vzetm lifti v drinlik
nasosu - erlift.

Maye
Qaz
K

Maye
Qaz
N






vzetm lifti il erliftin qarq (birlikd) ttbiqi alaq dinamik
sviyyli drin quyularn istismarnda ildil bilr (156-c kil). Burada
vzetm liftinin vzifsi qaldrc borularn mayey dalma drinliyini sni
surtd artrmaqdan ibartdir. Qurunun aa hisssind kiik hcmli
vzetm lifti qurulur. Sxlm qaz (hava) iki crg boru kmrinin
arasndak halqavar fzadan vurulur (halqavar fza tcrid edildiyindn
oradak tzyiq quyunun dibin tsir etmir). vzetm liftind ildilmi qaz,
mayenin irisi il boruarxas fzaya ynldilir. vzetm lifti mayeni qazla
(hava il) birlikd qaldrc boruya sxdrr. vzetm kamerin hava
ikiboazl klapan vasitsil (k) verilir v ksilir. vzetm liftini, msln
polad mftil, yaxud kiik diametrli tanq vasitsil idar etmk olar.
157-ci kild drinlik nasosu il erliftin qarq (birg) ttbiqi sxemi
gstrilmidir. Burada drinlik nasosu (n) borularn mayey dalma
drinliyini sni surtd artrmaq n ttbiq edilir. Drinlik nasosu mayeni
mlum ykskliy qdr qaldrdqdan sonra erliftin ilmsi n lazmi
dalma drinliyi yaradlm olur.
156-c kil. Quyularn vz-
etm liftiv erlift birlikd
istismar edilmsi sxemi
157-ci kil. Quyularn drinlik
nasosu v erliftl birlikd istis-
mar edilmsi sxemi
321


X FSL

NEFT QUYULARININ DRNLK NASOSU SULU L
STSMARI

Btn dnya neft yataqlarnn ksriyytinin ilnmsind neft
quyularnn drinlik nasoslar il istismar neft istehsalnn sas sullarndan
biri hecab olunur.
SSR-d neft vern quyularn ksriyyti (yardan oxu) drinlik
nasoslar il istismar olunur. Bu sulun geni yaylmasna sbb nisbtn
qnatli olmas, nasosa qulluq edilmsinin sadliyi, xarma prosesinin
tamamil mexanikldirilmsi, istismar rejiminin sabitliyi, bir sra quyularn
bir mhrrikl ildilmsi imkan, emulsiya ml gtirmsi v s.-dir.
Quyularn drinlik nasosu il istismarna o zaman keilir ki, layn tbii
enerjisinin neftin fontan vurmasna gc atmr v kompressorla
istismarnda, xardlm hr bir ton neft srf ediln sxlm havann
miqdar hdsiz ox olur.

1. DRNLK NASOS QUYUSUNUN SXEM, PRNSP
V MHSULDARLII

Quyular drinlik nasoslar il istismar etdikd istifad olunan qurular
mhrrikin yerin gr iki cr olur: mhrriki yer zrind olub, nasosa
tanq kmri vasitsil hrkt vern qurular v bilavasit mhrriki
drinlik nasosuna birlmi qurular. Birinci nv qurulara t anql ,
ikinciy is t anqs z qurul ar ad verilmidir. tanql drinlik nasosu
qurusu yeralt v yerst avadanlqdan ibartdir.
Yeralt avadanlq qrupuna: 1) drinlik nasoslar; 2) nasos tanqlar; 3)
nasos borular; 4) nasosun sorma hisssind qoruyucu altlr (szgclr, qaz
v qum lvbrlri v s.); 5) keterlr, pakerlr v s; yerst avadanlq
qrupuna is: 1) mancanaq dzgahlar; 2) qrup intiqallar; 3) qoma man-
canaqlar; 4) kipgclr; 5) pardaxlanm pistonqolu, trc mexanizmlr v
s. daxildir.
Drinlik nasosu qurusu aadak qayda zr ilyir.
Drinlik nasosu birtsirli adi pistonlu nasosdur. Bu nasosun, quyuya
endiriln nasos borular kmrinin (3) aa hisssin brkidilmi silindrinin
ucuna sorucu klapan (9) balanmdr (158-ci kil).
Silindrin irisind piston rolunu ifa edn plunjer (1) boru klinddir
v bunun yuxarsnda vurucu klapan (11) olur. Hr iki klapan yalnz yuxar
alr. Plunjerin yuxar ucu nasos tanqlar (2) kmrin balanm v
borularn yuxarsna balanm kipgcdn (12) kerk mancanaq
322

dzgahnn balna (4) ilidirilmidir. Bellikl. mancanaq dzgahnn
bal (4) aa-yuxar hrkt etmkl nasos tanqlar kmri vasitsil
nasosun plunjerini silindrin irisind aa-yuxar hrkt etmy mcbur
edir. Plunjer (1) yuxar hrkt edrkn, silindrin aasna balanm sorucu
klapan (9) alr v quyudak maye szgcdn (10) keib, silindr (plunjerin
altnda boalm yer) dolur. Plunjer aa getdikd sorucu klapan (9)
balanr, vurucu klapan (11) is alr v plunjerin altnda olan maye vurucu
klapandan keib silindrin yuxar hisssin keir.

8
4
9
1
11
10
2
12
3
7
6
5


Plunjer yen yuxar hrkt ednd vurucu klapan balanr v plunjer
silindrin yuxar hisssin dolmu mayenn sxdrb nasos borularna
doldurur. Bellikl, proses ardcl tkrar olunur. Nhayt maye quyuazn-
dak kipgcdn (12) kerk xsusi nlr tklr.
Mancanaq dzgah balnn yuxar-aa hrkt etmsi n elektrik
mhrriki (5) frlanaraq reduktorun valna oturdulmu arxqolunu da (6)
frlandrr v bu is srgqolunun (7) aa ucunu z il evr zr aparr.
Bu zaman srgqolunun balansir oynaqla balanm ucu is yalnz aa-
158-ci kil. Nasos qurusunun
ilm prinsipi:
1-plunjer; 2-nasos tanqlar; 3-nasos kmri;
4-mancanaq dzgahnn bal; 5-elektrik
mhrriki; 6-arxqolu; 7-srg qolu; 8-
balansir; 9-sorucu klapan; 10-szgc; 11-
vurucu klapan; 12-kipgc
323

yuxar hrkt ed bilir v onunla bal olan balansiri v balansir d bal
aa-yuxar hrkt etdirir.

Drinlik nasosunun hasilat

deal halda plunjerin diametrini D il v getdiyi yolu s
pl
il iar etmi
olsaq, plunjerin hrkti il silindrin boalm hisssinin V hcmi bel ifad
olunacaqdr:
=

2
4

, (X.1)
burada F
pl
plunjerin en ksiyi sahsidir.
Bu zaman kipgcdn yer zrin xarlan mayenin faktik miqdar (V
1
)
silindrin boalm hisssinin hcmindn (V) tanqn plunjer yolu boyunca
hcmi qdr az olur, yni

1
=

2
4

burada d tanqn diametridir.
Yuxarda syldiyimiz kimi plunjer aa hrkt edrkn, silindr
sorulmu btn maye (V) vurucu klapandan kemli v nasos borularna
dolmaldr. Lakin, orada boalan hcmin bir qdr az olduunu grdk, buna
gr d plunjerin aaya hrkti zaman nasos borularndan bir qdr d
maye xmaldr, yni

2
=
1
=

2
4

=

2
4

.
lbtt plunjerin bir df aaya v yuxarya hrktindn alnacaq
nzri mhsul
=
1
+
2
=

2
4
+

2
4
=

olacaqdr.
gr balansir dqiqd n df yralanarkn plunjer d n df aaya
v yuxarya hrkt etmis, o zaman drinlik nasosunun bir dqiqd
verdiyi mhsul
V
dq
= F
pl
s
pl
n (X.2)
olacaqdr,
burada n plunjerin qoa gedi saydr.
Hqiqtd silindr dolan mayenin miqdar ksr hallarda (X.2)
dsturunda gstriln hcmdn az olur. Bu itkilrin sas sbblri bunlardr:
1) sorma zaman (yni plunjerin yuxarya hrktind) silindr maye il
birlikd qaz da dolur v hcmin bir hisssini tutur; 2) plunjer v silindrin
arasndan maye axb plunjerin altna keir; 3) vurucu klapann vaxtnda v
mhkm balanmamas nticsind borulardak mayenin bir hisssi
plunjerin altna axr; 4) sorucu klapann vaxtnda almamas v plunjerin
324

yksk srti nticsind sorucu klapandan lazmi miqdarda maye ke
bilmir v s.
Btn bunlarn nticsind silindr sorulmu mayenin hmi (V
0
)
plunjerin yuxar hrkti zaman boalm hcmdn (V) az olur ki, bunlarn
da nisbtin (V
0
/V) nasosun dolma msal deyilir. Bundan baqa bzn
silindr sorulmu mayenin hams quyunun azna glib xmr. Msln,
mayenin bir hisssi vaxtnda v kip balanmam sorucu klapandan quyuya
axr. Nasos borular mhkm balanmadqda maye yiv birlmlrindn
quyuya axr v s. Qeyd etmk lazmdr ki, mumiyytl nzri hasilat
hesablayarkn plunjerin getdiyi yolu (s
pl
) pardaxlanm pistonqolunun
getdiyi yola (s
0
) brabr hesab edirlr. Hqiqtd is nasos, tanqlar v
nasos borular kmrinin elastikliyi nticsind plunjerin hqiqi yolu
pistonqolunun yolundan frqli olur. Bu sbbdn bzn plunjerin gedi say
da balansirin yralanma sayna brabr olmur.
Btn yuxarda gstriln amillri nzr alaraq drinlik nasosunun
hqiqi mhsuldarlnn onun nzri mhsuldarlna olan nisbtini o il
iar etsk, nasosun mhsuldarl dqiqd
V
dq
=F
pl
s
0
n (X.3)
olur.
Yuxarda syldiyimiz nisbtdki nasosun verim msal adlanr ki,
bu da nasos qurusunda maye itkilrinin gstricisidir.
Bellikl, nasosun gndlik mhsuldarln tapmaq asandr:
Q = F
pl
s n 60 24, (X.4)
burada Q nasosun bir nlk mhsuldarl, t il;
F
pl
plunjerin en ksik sahsi; m
2
il;
s pardaxlanm pistonqolunun gedi yolu, m il;
n balansir balnn dqiqd yralanma say;
nasosun verim msal;
mayenin xsusi kisidir, t / m
2
il.

2. DRNLK NASOSLARI

Neft snayesind 1924-c ild ilk df FD-1 v FD-2 tipli drinlik
nasoslar ttbiq olunmudur. Bu nasoslar Feliks Dzerjinski adna (Bak)
ixtisasladrlm zavod trfindn layih edilmi v hmin zavodda
hazrlanrd.
vvllr, yni quyularn drinliyi az, quyudibin axan neftin
irisind qumun v qazn czi miqdarda olduu zamanlarda, bu iki tipli
drinlik nasosu neft snayesinin ehtiyacn tmin edirdi. Sonralar neft
quyularnn geoloji v texniki raitinin dyimsi il laqdar olaraq
F.Dzerjinski zavodu FD-1 v FD-2 tipli nasoslarn hisslrini v htta
blmlrini bel dyimkl bir ox drinlik nasoslar buraxmdr.
325

Bellikl, FD drinlik nasos tiplrinin 1945-ci ild 52-y qdr
atdrlmasna baxmayaraq, onlar mumittifaq neft snayesinin tlbatn
dy bilmdi. Buna gr d Bak neft mhndislri v alimlri trfindn
kkndn dyidirilmi, normal sral drinlik nasoslarnn konstruksiyas
layihlndirilmi v bunlar bir sra mumittifaq zavodlar trfindn
hazrlanmdr.
Quyularn nasosla istismar n normal sral avadanlqda sasn
yeddi tip drinlik nasoslar nzrd tutulmudur:
1) NQN-1 boru nasoslar
2) NQN-2 boru nasoslar
3) NQN-3 tanq nasoslar (qondarma nasoslar)

4) NQN-4 tanq nasoslar (qondarma nasoslar)
5) NQN-5 teleskopik nasoslar
6) NQN-6 teleskopik nasoslar
7) NQN-7 teleskopik nasoslar
Bu nasoslardan bzilri klli miqdarda, digrlri is snaq n bir
ne dn hazrlanm v neft mdnlrind mvffqiyytl ildilmidir.
Son illrd drinlik nasoslar zr mumittifaq standartnn dzldilmsi il
laqdar olaraq, yuxarda gstriln nasoslarn ifrlri bir qdr dyidi-
rilmidir.
ndi 26-c cdvld gstriln drinlik nasoslar hazrlanmaqdadr.

26-c cdvl
Khn ifr Yeni ifr rti diametri Quruluu
1 2 3 4
Adi nasoslar
NQN-1 NQN-1
NQN-1A
2NQN-1
28;32;43;55 v 68
28;32 v 43
32
tutucu qollu
qsa silindrli
silindri plastik ktldn
NQN-2
2NQN-2
NQN-2Q
NQN-2P
NQN-2V

NQN-2K

NQN-2N
28;32;43;55;68;82 v 93
yeni ld





tutuculu v hamar plunjerli
tutuculu v qumsyranl
tutuculu v plunjeri yivli
kanall
tutuculu v plunjeri halqavar
kanall
tutuculu v plunjerinin sthi
uxurlu (opur)
NQN-2T 43;55;68 v 93 borukilli tanqlar n
3NQN-2 43;55;68 v 93 plunjeri anaql manjetdn
4NQN-2 43;55;68;93 v 120 boru silindrli arx manjetli
NQN-2R 28;32;43;55;68 v 93 plunjerin rezin biirilmi


326

26-c cdvlin sonu
1 2 3 4

NQN-2RB eyni llr boru silindrli plunjerin rezin
biirilmi
Qondarma tanq nasoslar
NQV-1 28;32;38;43;55 v 68 oturaca yuxarda
NQN-3
NQV-1D
NQV-1R
38
28;32;38;43 v 55

plunjerin rezin biirilmi

NQV-1RB eyni ld silindrli borudan, plunjeri
rezinl biirilmi
NQN-4 NQV-2
NQV-2T

NQV-2N
32
32

32
oturaca aada
oturaca aada, boru tanq
n
oturaca aada kor plunjerli
NQN-5 NQV-3 39;50 v 63 ikiborulu, oturaca yuxarda
NQN-6 NQV-4 39;50 v 63 ikiborulu, oturaca aada
2NQN-6 2NQV-4 39;50 v 63
ikiborulu, oturaca aada,
plunjeri sabit
NQN-7 NQV-5 39;50 v 63 borulu teleskopik

Boru nasoslar

NQN-1 tipli nasos. Bu nasos plunjerli birtsirli v ikiklapanl aquli
boru nasosudur (159-cu kil). Bu nasos sasn iki blmdn ibartdir,
bunlardan biri silindr v ikincisi plunjer blmsidir. Birinci blm nasosun
gvdsi (2) irisin ylm polad v ya uqun oymaqlardan (3), bu
oymaqlar iki badan sxan yuxar (1) v aa (4) keirici muftalar olan
silindrdir. kinci blmsi onun irisind yerlmi plunjer blmsidir.
Plunjerin (11) yuxar hisssin vurucu klapan qova birldirilmidir. Bu
qovaq klapan qfsi (7), krcik (8), klapan yhri (9) v nippeldn (10)
ibartdir.
Plunjer boru klinddir v irisind tutucu qol (13) hrkt edir.
Plunjerin aasna ucluq (12) balanmdr. Tutucu qolun aasna sorucu
klapan qova ylmdr. Sorucu klapan qova klapan qfsi (14),
krcik (15), klapan yhri (16) v konusvar ucluqdan (17) ibartdir.
Sorucu klapann ucluu (17) konusvar yhr (6) oturmu, bu is uzadc
borucuq (5) vasitsil silindrin aa muftasna (4) balanmdr. Nasosun
plunjer blmsi klapann qfsi (7) vasitsil nasos tanqlarna balanr v
silindrdn asl olmayaraq quyuya endirilib-qaldrlr. Nasosun silindri is
yuxar mufta (1) vasitsil nasos borularna balanr v onlarla birlikd
quyuya endirilib-qaldrlr. Mhz buna gr d hmin nasoslara boru
nasoslar deyilir.
NQN-1 nasoslarnn bir ox geoloji-texniki rtlr daxilind ilmsi
n onun plunjeri (11) drd variantda hazrlanr (164-c kl baxn).
327

Bundan lav NQN-1 nasosunun
silindr blmsinin d ikinci
variant vardr (160-c kl
baxn). Silindr blmsinin bu va-
riant yalnz diametri 28 v 32 mm
olan nasoslar n dzldilmidir.
Bu variantda qondarma
nasoslarnn bir ox hisslrindn
istifad edilmidir. Buna gr d
hmin variantda silindr bl-
msinin uzadc borusu yoxdur v
oymaqlarn say bir dd artqdr.
Bununla laqdar olaraq plunjer
blmsi d bir qdr dyi-
dirilmidir, yni vurucu klapan
qfsin (4) kiik pistonqolu (2)
(160-c kil) balanm v
ksqayka il (3) brkidilmidir.
Pistonqoluna xsusi keirici (1)
balanmdr. Bu nasosun plun-
jerinin ucluu da (6) xsusi
kild qurulmudur, yni sorucu
klapandan nasosun silindrin
dolmu mayenin asanlqla plun-
jerin (5) irisin kemsi n

bu
ucluqda yan trfdn pncr
almdr.
Nasosun sorucu v vurucu
klapan qovaqlar qondarma na-
soslardan gtrlmdr.
NQN-1 tipli nasoslarn sas
texniki xsusiyyti 27-ci cdvld
verilmidir. NQN-1 tipli nasoslar
bel ilyir. Nasosun silindri
uzadc boru v konusvar yhri
il birlikd nasos borularnn
aasna balanaraq quyuya
lazmi drinliydk endirilir. Sonra plunjer blmsi sorucu klapanla birlikd
nasos tanqlar vasitsil, nasos borular irisi il endirilib nasosun
silindrin daxil edilir. Konusvar ucluq da z konusvar yhrin oturdulur.
Plunjer yuxar hrkt edrkn quyudan sorulmu maye sorucu klapann
krciyini qaldrb, qfsin pncrlrindn kerk silindrin aa hisssin
12
4
13
17
14
15
5
16
6
L
1
3
2
D
8
7
11

159-cu kil. (156) NQN-1 tipli boru
nasosun sxemi:
1-yuxar mufta;2-nasosun gvdsi; 3-si-
lindr; 4-aa mufta;5-uzadc borucuq;6-y-
hr;7-vurucu klapann qfsi;8-vurucu
klapann krciyi;9-vurucu klapann y-
hri;10-nippel;11-plunjer;12-plunjerin
ucluu;13-harbut pistonqolu;14-sorucu
klapann qfsi;15-sorucu klapann
krciyi;16-sorucu klapann yhri;17-
konuslu ucluq
328

dolur. Plunjer aa hrkt edn
zaman sorucu klapan krciyi z
yhrin oturur v maye plunjer
ucluundan keib plunjerin irisin
v oradan da vurucu klapan
krciyini qaldraraq silindrin yuxar
hisssin dolur. Plunjer yenidn
yuxarya hrkt edrkn vurucu
klapann krciyi z yhrin oturub
klapan balayr. Nticd silindrin
yuxar hisssin dolmu maye
qaldrc borulara dolur. Eyni
zamanda sorucu klapan alr v
nasosa quyudan yeni maye pay
dolur. Bellikl, proses ardcl tkrar
edilir.
Nasosu quyudan qaldrmaq
n vvlc tanqlar qaldrlr. Bu
zaman hddindn artq yuxar
dartlm plunjer (159-cu kl bax)
z ucluu (12) v tutucu qolu (13)
vasitsil sorucu klapan da dartb
yhrdn (6) ayrr v z il aparr.
Nhayt, plunjer blmsi tanqlarla
birlikd yer zrin xarldqdan
sonra nasosun silindri nasos borular
il birlikd yer zrin qaldrlr.
Nasosun ilm prinsipindn
aydndr ki, plunjerin uzunluu onun
gedi yolunu mhdudladrr. Plun-
jerin uzunluu 1200 mm olduu
n NQN-1 tipli nasoslarda gedi
yolunu 900 mm-dn artq vermk
mmkn deyildir. zaman nasosun
plunjerinin sorucu klapana toxun-
mamas n plunjerin n aa
vziyytind plunjer ucluu il
sorucu klapann qfsi arasnda
myyn bir msaf olur ki, buna
plunjerin ehtiyat gedi yolu deyilir.
NQN-1 nasoslarnda ehtiyat gedi
yolu txminn 200 mm-dir.

160-c kil. Kiik diametrli NQN-1
tipli boru nasosu:
1-keirici;2-kiik srg qolu;3-ks-
qayka;4-vurucu klapann qfsi;
5-plunjer;6-plunjerin ucluu
1
3
2
5
6
3
4
D
L
329

27-ci cdvl
N
a
s
o
s
u
n

r
t
i

d
i
a
m
e
t
r
i
,

m
m

i
l

Nasosun
hqiqi
diametri,
mm il
P
l
u
n
j
e
r
i
n

g
e
d
i

y
o
l
u
,

m
m

i
l

O
y
m
a
q
l
a
r

n

s
a
y

1

N
a
s
o
s
u
n

n

r
i

m

h
s
u
l
-
d
a
r
l

,

m

3
/
g

n

i
l

2

E
n
d
i
r
m

r
i
n
l
i
y
i
,

m
m


i
l

Y
o
x
l
a
m
a

h
i
d
r
a
v
l
i
k

t

z
y
i
q
i
,

k
Q

s
m
2

i
l

Q
a
l
d

b
o
r
u
n
u
n

d
i
a
m
e
t
r
i
,

d

y
m

i
l

N
a
s
o
s

t
a
n
q
l
a
r

n

d
i
a
m
e
t
r
i
,

d

y
m

i
l

K
l
a
p
a
n

k

c
i
k
l

r
i
n
i
n

d
i
a
m
e
t
r
i
,

d

y
m

i
l

N
a
s
o
s
u
n

q
a
b
a
r
i
t

d
i
a
m
e
t
r
i
,

m
m

i
l

N
a
s
o
s
u
n

m
u
m
i

u
z
u
n
l
u

u
,

m

i
l

N
a
s
o
s
u
n

k
i
s
i

(
t

x
m
i
n

n
)
,

k
q

i
l

n
az
n
oxu

28


28

29

600



900

6
7



7
8


5,5



8,0

1200



1200

150



150

1



1

16



16

9
16




9
16


55



55

2,50



2,80

24



27

32

32

32,5

600


900

6
7


7
8


7,0


10,5

1200


1200

150


150

1


1

16


16

11
16



11
16


55


55

2,52


2,82


23


25

43

43

45

600
900

6
7

12,5
19,0

1200
1200

150
150

2
2

16
16

1
1

75
75

2,34
1,66

53
59

55

55

58,0

600
900

6
7

20,5
31,0

1000
1000

125
125

2
2

19
19

1
1

90
90

2,40
2,70

22
80

68

68

70,0

900

7

50,0

800

100

3

22

1

107

2,73

97

NQN-1A nasosu. XX srin 50-ci illrind F.Dzerjinski (Bak) zavodu
qsa silindrli nasoslar buraxmaa balamdr. Bu nasoslarn silindri iki
oymaqldr. Plunjerin normal hrktini tmin etmk n bu nasoslarda
uzadc boru yuxarda syldiyimiz NQN-1 nasoslarndakndan xeyli
uzundur. Bu nasoslar silindrinin qsal nticsind adi nasoslardan iki df
ucuz baa glir v yalnz az debitli dayaz quyularda mvffqiyytl

1
Ksrlrin mxrcind yazlm ddlr uzadc borusu olmayan nasoslarda
oymaqlarn sayn gstrir.
2
Nasosun mhsuldarln hesablarkn plunjerin yuxar v aa hrkti saynn
dqiqd 10, dalma msalnn is 1 olduu nzrd tutulmudur.
330

ildilir. Buna gr d
NQN-1A nasoslar 28, 32 v
43 mm ld buraxlr. Bu
nasoslarn baqa hisslri
NQN-1 nasoslarnda olduu
kimidir.
2NQN-1 nasosu.
Boru nasoslarnn dyrini
ucuzladrmaq mqsdil si-
lindri plastik ktldn hazr-
lanm oymaqlardan ibart
olan bu nasoslar da Azr-
baycann neft mdnlrind
snaqdan xarlmdr. Yal-
nz 32 mm ld bura-
xlm bu nasoslar hllik
dayaz quyularda ildilmi
v yax nticlr ld
edilmidir.
NQN-2 nasosu. Bu
nasos birtsirli, plunjerli,
klapanl aquli boru na-
sosudur (161-ci kil). Na-
sos srbst ylm silindr,
plunjer v sorucu klapan
blmlrindn ibartdir. Na-
sosun silindr blmsi,
qurulu etibaril NQN-1 na-
soslarndan he d frqli
deyildir. Burada silindr bl-
msind olan oymaqlarn
say NQN-1 nasoslarnda-
kndan artqdr.
NQN-2 nasosunun
plunjer blmsind iki vu-
rucu klapan yerlmidir.
Plunjerin (5) yuxar ucuna
y1m klapan qfsi (1),
krcik (2), klapan yhri
(3) v nippeldn (4) ibart olan yuxar vurucu klapan qova NQN-1
nasosunda olduu kimidir. Plunjerin o biri ucuna aa vurucu klapan
qova ylmdr. Bu blm klapan gvdsinin (6) irisind yerlmi

161-ci kil. NQN-2 tipli boru nasosunun
sxemi:
1-klapan qfsi; 2,8,13-krcik; 3,9-yhr; 4-nip-
pel; 5-plunjer; 6-klapan gvdsi; 7-stkan; 10-
kynkli tutucu; 11-tutucu qol; 12-klapan q-
fsi; 14-sorucu klapann yhri; 15-konusvar uc-
luq; 16-konus yhri
D
10
1
2
3
4
11
5
12
6
13
14
15
7
8
9
16
L
331

stkan (7), krcik (8), klapan yhri (9) v
kynkli tutucudan (10) ibartdir. Sorucu
klapan qova klapan qfsin (12) balanm
tutucu qolu (11), krcik (13), klapan yhri
(14) v konusvar ucluqdan (15) ylmdr. Bu
qovan konusvar ucluu konusvar yhrd
(16) srbst halda oturmudur. Silindr blmsi
nasos borularnn ucunda quyuya endirildikdn
sonra plunjer blmsi tanqlara balanr v
sorucu klapan qova tutucu qolun barma
vasitsil kynkli tutucunun xsusi yarna
ilidirilib aslr. Hmin bu vziyytd d iki
blm birlikd tanqlarla quyuya endirilib naso-
sun silindrin daxil edilir v axradk itlnir.
Nticd sorucu klapan z yerin oturur v
kynkli tutucu da barmal qol zri il
srb klapan qfsinin iynin oturur. Plunjer
sola frladlr v sonra o, yuxar hpkt edn
zaman, kynkli tutucunun yarnn xsusi
kinematikas saysind barmaql qol avtomatik
azad olaraq yerind trpnmz qalr. tanqlarn
uzunluu tnzim edilmkl plunjerin yuxarya
v aaya, sonrak ardcl hrkti zaman
tutucu he bir vaxt barmaql qola atmr v
bununla da nasosun normal ilmsi tmin
olunur.
NQN-1 nasoslarnda olduu kimi NQN-2
tipli kiik diametrli (diametri 28 v 32 mm
olan) nasoslarn silindri ikinci variantda da
hazrlanr (162-ci kil). Bu variantda uzadc
borucuq olmadndan oymaqlarn say iki dd
artqdr. NQN-2-nin hmin variant n
plunjer blmsi yalnz bir vurucu klapanldr.
Yuxar vurucu klapann yerin pncli plun-
jer qfsi (5) balanmdr. Bu qfs kiik pis-
tonqolu (3) balanm v ksqayka (4) il
brkidilmidir. Hmin pistonqoluna keirici (1)
balanm v o da ksqayka (2) vasitsil brkidilmidir.
NQN-2 nasoslarnn plunjeri be nv olur. Bunlardan drd variant
NQN-1 nasoslarnda olduu kimidir. Beincinin is yuxari hisssind qum
syrcs vardr. Qum syrcsnn konstruksiyas 164-c klin q
bndindn aydn grnr. str NQN-1, istrs d NQN-2 nasoslarnda

162-ci kil. Kiik dia-
metrli NQN-2 tipli boru
nasosu:
1-keirici; 2-ksqayka; 3-
kiik pistonqolu; 4-ks-
qayka; 5-plunjer qfsi
5
4
3
2
1 D
L
332

plunjerin silindr daxilind hrkt etmsi n onlarn arasnda myyn ara
boluu olmaldr. Bu ara boluunun qiymti vurulan mayenin zlly,
qazn, qumun miqdar, nasosun olduu drinlik, plunjerin gedi yolu v bir
ox baqa parametrlrdn asldr. Hmin parametrlrin birlikd tsiri hllik
aydn olmad n hazrda drinlik nasoslar qrup ara boluu il
hazrlanr.
I qrup nasoslarda ara boluu 20 mikrondan 70 mikrona qdr, II qrup
n 70-dn 120 mikrona qdr v III qrup n 120-dn 170 mikrona qdr
olur.
NQN-2 tipli nasoslarn sas texniki xarakteristikas 28-ci cdvld
verilmidir.
NQN-1 v NQN-2 nasoslarnn sas hisslri

Oymaq. Oymaq uzunluu 300 mm olub, hr trfdn yonulmu bir
boru parasdr (163-c kil). Boru nasoslar n oymaqlar sasn MS-
28-48 markal boz uqundan hazrlanr. Oymaqlarn daxili ilk sthi daha
ox dqiq hazrlanr v tmiz yonulur. Bu daxili sthin srtnmy qar

D
A
300 2,0
R 1,0
6
R 0,5 4
r 2*45
A
d
+
0
,
0
3
9


davaml olmas n termiki sulla srtliyi Rokvel gr 30 - 40 drcy
qdr atdrlr. Oymaqlarn sthlri bir-birin sxlarkn kiplik ml
gtirmlidir. Bunun n hmin sth oymaq dliyinin hndsi oxuna dqiq
perpendikulyar olmaldr; oyman daxili sthi dz silindrik sth olmaldr.
Oymaqlarn daxili diametri bir qayda olaraq hr 50 mikrondan (0,05 mm)
dyiir, yni gr nasosun rti ls 43-drs, onun oymaqlarnn daxili
diametri 43,00; 43,05; 43,10 v i.a. olaraq 45 mm-dk dyiir. Hr bir nasos
silindrin ylm oymaqlarn daxili diametri bir-birinin eyni olmaldr.
Oymaqlarn daxili diametrind yol veriln xta 30 mikrondan (yni 0,03
163-c kil.
Oymaq
2
8
-
c
i

c

d
v

l

N a s o s u n r t i
d i a m e t r i , m m i l
N
a
s
o
s
u
n

h

q
i
q
i

d
i
a
m
e
t
r
i
,

m
m

i
l

P l u n j e r i n g e d i
y o l u , m m i l
N z r i
m h s u l d a r l ,
m
3
/ g n i l
1
O y m a q l a r n
s a y
2
N a s o s u n
e n d i r i l m d r i n l i y i ,
m i l
N a s o s u n
y o x l a n m a h i d r a v l i k
t z y i q i , k Q / s m
2
Q a l d r c
b o r u n u n d i a m e t r i c ,
d y m i l
N a s o s
t a n q l a r n n
d i a m e t r i c , m m i l
K l a p a n
k r l r i n i n
d i a m e t r i c , d y m
i l
N a s o s u n q a b a r i t
d i a m e t r i c , m m i l
N a s o s u n m u m i
u z u n l u u , m m i l
N a s o s u n k i s i ,
k q i l
n a z
n o x u
2
8

2
8

2
9
,
0

6
0
0

9
0
0

1
8
0
0

5
,
5

8
,
0

1
6
,
0

6879
1
0
1
2

1
2
0
0

1
5
0

1
6

9
1
6

1
1
1
6

5
5

2
5
9
0
2
8
9
0


3
2
4
0



4
0
4
0

2
5
2
7

2
8
3
0

3
6
3
8

3
2

3
2

3
2
,
5

6
0
0

9
0
0

1
8
0
0

7
,
0

1
0
,
5

2
1
,
0

6879
1
0
1
2


2
6
2
0

2
9
2
0

3
1
7
0


4
0
7
0

2
4
2
5

2
8
3
0

3
6
3
8

4
0

4
3

4
5
,
0

6
0
0

9
0
0

1
8
0
0

2
1
0
0

2
4
0
0

3
0
0
0

3
3
0
0

4
5
0
0

1
2
,
5

1
9
,
0

3
7
,
5

4
4
,
0

5
0
,
5

6
3
,
0

6
9
,
0

9
4
,
0

6

7

1
0

1
1

1
2

1
4

1
5

1
9

1
2
0
0

1
5
0

1
6

7
5

2
7
0
0

3
0
0
0

3
9
0
0

4
2
0
0

4
5
0
0

5
1
0
0

5
4
0
0

6
9
3
5

5
5

6
0

7
0

8
2

9
1

1
0
3

1
1
7

1
4
1

2
8
-
c
i

c

d
v

l
i
n

d
a
v
a
m

5
5

5
5

5
8
,
0

6
0
0

9
0
0

1
8
0
0

2
1
0
0

2
4
0
0

3
0
0
0

3
3
0
0

4
5
0
0

2
0
,
5

3
1
,
0

6
2
,
0

7
2
,
5

8
3
,
0

1
0
3
,
5

1
1
4
,
0

1
5
9
,
0

6

7

1
0

1
1

1
2

1
4

1
5

1
9

1
0
0
0

1
2
5

1
9

9
0

2
8
0
0

3
1
0
0

4
0
0
0

4
3
0
0

4
6
0
0

5
2
0
0

5
5
0
0

7
0
4
5

7
6

8
4

1
0
7

1
1
3

1
2
2

1
3
7

1
4
5

1
7
9

6
8

6
8

7
0
,
0

9
0
0

1
8
0
0

2
1
0
0

2
4
0
0

3
0
0
0

3
3
0
0

4
5
0
0

5
0
,
0

1
0
0
,
0

1
1
6
,
5

1
3
3
,
5

1
6
6
,
5

1
8
3
,
0

3
3
5
,
0

7

1
0

1
1

1
2

1
4

1
5

1
9

8
0
0

1
0
0

2
2

1
0
7

3
1
7
0

4
0
7
0

4
3
7
0

4
6
7
0

5
2
7
0

5
5
7
0

7
1
2
0

1
0
6

1
3
2

1
4
1

1
4
2

1
6
6

1
7
5

2
2
4

8
2

8
2

8
4
,
0

1
8
0
0

2
1
0
0

2
4
0
0

3
0
0
0

3
3
0
0

4
5
0
0

1
3
7
,
0

1
6
0
,
0

1
8
3
,
0

2
2
9
,
0

2
5
2
,
0

3
4
2
,
0

1
0

1
1

1
2

1
4

1
5

1
9

2
2

1
2
1
2

4
1
8
0

4
4
8
0

4
7
8
0

5
3
8
0

5
6
8
0

7
0
1
5

1
8
0

1
9
0

2
0
2

2
2
5

2
3
6

2
9
5

9
3

9
3

9
6
,
0

1
8
0
0

2
1
0
0

2
4
0
0

3
0
0
0

3
3
0
0

4
5
0
0

1
8
4
,
0

2
1
4
,
0

2
3
4
,
0

3
0
6
,
5

3
2
2
,
5

4
4
0
,
0

1
0

1
1

1
2

1
4

1
5

1
9

6
5
0

8
0

2
5

1
3
3

4
2
4
0

4
5
4
0

4
8
4
0

5
4
4
0

5
7
4
0

7
2
9
0

2
1
6

2
3
0

2
5
0

2
7
0

2
8
3

3
6
4

_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_
_

1
N

r
i

m

h
s
u
l
d
a
r
l

q

h
e
s
a
b
l
a
n
a
r
k

n

p
l
u
n
j
e
r
i
n

y
u
x
a
r

t
i

s
a
y

q
i
q

-

1
0
,

d
o
l
m
a

m
s
a
l

i
s

1

g

l
m

r
.

2
K

s
r
l

r
i
n

m

x
r

c
i
n
d

d
l

r

u
z
a
d

b
o
r
u
s
u

o
l
m
a
y
a
n

n
a
s
o
s
l
a
r
d
a

o
y
m
a
q
l
a
r

n

s
a
y

s
t

r
i
r
.

335

mm-dn) artq olmamaldr. Bu o demkdir ki, gr nasosun diametri 43,35
mm-drs, onun silindrin ylm oymaqlarn daxili diametri 43,350 mm-
dn az v 43,380 mm-dn ox olmamaldr.
uqundan hazrlanan oymaqlarn llri v kisi 29-cu cdvld
verilmidir.
29-cu cdvl
Nasosun
rti ls
Oymaqlarn
xarici dia-
metri, mm il
Oymaqlarn daxili, mm il kisi, kq il
n az n oxu n az n oxu
43 60 43,00 45,00 2,43 2,63
55 72 55,00 58,00 3,90 3,37
68 86 68,00 70,00 4,44 4,29
82 100 82,00 84,00 5,48 4,92
93 112 93,00 96,00 6,52 5,56

Kiik diametrli NQN-1 v NQN-2 nasoslar n oymaqlar poladdan
hazrlanr. Bu oymaqlar NQV-l qondarma nasosundan gtrlmdr. Ona
gr d bu oymaqlar haqqnda NQV-1 qondarma nasoslar izah edilrkn
danlacaqdr.
NQN-1 v NQN-2 nasoslarnda plunjerin silindr asanlqla daxil
olmas n n yuxardak oyman az bir qdr mail ynlr (163-c
kil, A bndi).
Plunjer. Plunjer, uzunluu 1200 mm olub zri xsusi kild
yonulmu bir polad boru parasdr (164-c kil).
NQN-1 v NQN-2 nasoslarnda ildiln plunjerin sthi sasn hamar
olur v xromlanr (164-c a kli). Xrom tbqsinin qalnl 70 mikrondan
(0,07 mm) az olmamal v sthi pardaxlanmaldr. Plunjerin hr iki banda
eyni ld daxili yiv almdr. Plunjerin xarici sthi diametri boyunca ox
dqiq yolunur. Bu yonmada yol veriln xta 20 mikronlan (0,02 mm) artq
olmamaldr. Plunjerin xarici diametri d oymaqlarda olduu kimi bir qayda
olaraq hr 50 mikrondan (yni 0,05 mm-dn) bir artr, yni nasosun rti
ls 43-drs, plunjerin hqiqi ls 43,00; 43,05 v i. a. 45,00 mm olur.
Yonma dqiqliyini nzr alsaq, plunjerin hr bir nqtsind llm
diametr sra il gstrilmi diametrdn mtlq az olmaldr. Bu o demkdir
ki, gr plunjerin xarici diametr zr 43,15 mm yolunmusa, hqiqtd is bu
diametr 43,13 mm-dn ox v 43,11 mm-dn az olmamaldr.
Plunjerl oymaq arasnda myyn ara boluunun I, II v III qruplara
blndyn demidik. Hmin bu qruplar ld etmk n 30-cu cdvld
gstrilmi blgy mtlq ml edilmlidir.
Plunjerin ucuna vurucu klapan v ya ucluq balanr v mhkm
sxlr. Bunun nticsind ksriyytl plunjerin uclar bir qdr iir. lbtt
bu im plunjerin silindr irisind normal ilmsin mane ola bilr. Bunu
336

nzrd tutaraq plunjerin hr iki banda 50 mm msafd xarici diametr bir
qdr azalmdr.

a
b
v

q


164-c kil. Plunjerin hazrlanmas:
ahamar plunjer; bhlqvi kanall plunjer; vyivli kanall plunjer;
quxurlu (opur) plunjer; qum syranl plunjer

Yuxarda tsvir olunmu sthi tamamil hamar plunjer Q (qladkiy",
yni hamar) hrfi il markalanr. Bu plunjerin qumla mbariz etmk n
hr bir vasitsi olmadndan, bel plunjerl tchiz edilmi nasoslar da
qumsuz mayelri vurmaq n ildilmlidir.
K (kolsove", yni halqavar) v B (vintove", yni yivli) markal
plunjerlr. K markal plunjer yuxarda gstriln yalnz zrind alm 15
3
0
-
c
u

c

d
v

l

P
l
u
n
j
e
r
i
n







x
a
r
i
c
i

d
i
a
-






m
e
t
r
i
,










m
m

i
l

d

O
y
m
a

n


d
i
a
m
e
t
r
i
,


m
m

i
l

0 , 0 0 + d
1
9 , 0 5 + d
1
0 , 1 0 + d
1
0 , 1 5 + d
1
0 , 2 0 + d
1
0 , 2 5 + d
1
0 , 3 0 + d
1
0 , 3 5 + d
1
0 , 4 0 + d
1
0 , 4 5 + d
1
0 , 5 0 + d
1
0 , 5 5 + d
1
0 , 6 0 + d
1

0 , 6 5 + d
1
0 , 7 0 + d
1
0 , 7 5 + d
1
0 , 8 0 + d
1

0 , 8 5 + d
1
0 , 9 0 + d
1
0 , 9 5 + d
1
d

+

0
,
0
0

I




















d

+

0
,
0
5

I
I

I



















d

+

0
,
1
0

I
I
I

I
I

I


















d

+

0
,
1
5


I
I
I

I
I

I

















d

+

0
,
2
0



I
I
I

I
I

I
















d

+

0
,
2
5




I
I
I

I
I

I















d

+

0
,
3
0





I
I
I

I
I

I














d

+

0
,
3
5






I
I
I

I
I

I













d

+

0
,
4
0







I
I
I

I
I

I












d

+

0
,
4
5








I
I
I

I
I

I











d

+

0
,
5
0









I
I
I

I
I

I










d

+

0
,
5
5










I
I
I

I
I

I









d

+

0
,
6
0











I
I
I

I
I

I








d

+

0
,
6
5












I
I
I

I
I

I







d

+

0
,
7
0













I
I
I

I
I

I






d

+

0
,
7
5














I
I
I

I
I

I





d

+

0
,
8
0















I
I
I

I
I

I




d

+

0
,
8
5
















I
I
I

I
I

I



d

+

0
,
9
0

















I
I
I

I
I

I


d


+

0
.
9
5


















I
I
I

I
I

I

338

dn halqavar kanalla frqlnir (164-c b kli). Kanallarn vzifsi az da
olsa vurulan maye zrind olan qumla mbariz etmkdir. Hmin mqsdl
zrin yivli qanov alm B markal plunjer d ildilir (164-c v kli).
N v P markal plunjerlr. xarlan maye irisind qumun miqdar
bir qdr oxdursa v quyuda ildiln nasoslar tez-tez primlnirs, o
zaman sthi xsusi uxurlarla rtlm (opur) plunjerli N (nakatanny,
yni diyirlndirilmi) markal nasoslar ildilmlidir (164-c q kli). Bu
uxurlarn iki vzifsi vardr. Bir trfdn uxurlara dolmu neft yalama
rolunu oynayaraq plunjerin silindr irisind asanlqla hrkt etmsin
kmk edir. Digr trfdn uxurlara dm qum v ya metal qrnts
tdricn xrdalanr, bellikl d plunjerin silindr irisind primlnmsinin
qars alnr. Kiik diametrli NQN-2 nasoslarnda is bu mqsdl P
(peskobrey, yni qumsyranl) markal plunjerlr ildilir (164-c kli).
Bu plunjerin qanovlu plunjerdn bir frqi vardr, bu da onun yuxar
hisssind divarn yonularaq nazikldirilmsidir; yni plunjer yuxar
hrkt edrkn bu divarn iti ucu oymaqlarn daxili diametri boyunca
srrk qum dnlrini syrr. Buna gr d ona qumsyran ad
verilmidir. Plunjerlr St. 6 (D) markal tikisiz polad borulardan hazrlanr.
Bu borularn sas llri 31-ci cdvld verilmidir.
Hazr plunjer ox dz olmaldr. Kiik diametrli (28 v 32 mm)
plunjerin yriliyi - 0,120 mm-dn, orta diametrli plunjerinki (38; 43) 0,05
mm-dn v qalan diametli plunjerlrinki is (55, 68, 82, 93) 0,03 mm-dn
artq olmamaldr. Plunjerin kll sahlri onun hndsi oxuna perpen-
dikulyar olmal v uclarnda alm daxili yivlrin oxu plunjerin oxu zrin
dmlidir.
Krcik. Krcik K18 markal xromlu poladdan xsusi texniki rtlr
daxilind hazrlanr v yoxlanlr. Drinlik nasoslar n hazrlanm
krciyin sthi ayna kimi parlayana qdr srtlb tmizlnir. Bu sahd adi
gz arpacaq lk v ya cizgi d olmamallr.
Kurciyin diametri ox dqiq yoxlanlr. Drinlik nasoslarnda X15
markal poladdan hazrlanm krciklr d ildilir. Krcik termik sulla
brkldirilir v srtliyi Rokvel gr 5562-y qdr atdrlr.
K 18 markal poladn kimyvi trkibind: C=0,9 1,0; Mns 0,5; Si s
0,8, Cr=17,0 190%; kkrd v fosforun miqdar mvafiq olaraq 0,025 v
0,03%-dn artq olmamaldr. Drinlik nasoslarnda ildiln krciklrin
sas llri v kisi 32-ci cdvld verilmidir.






339

32-ci cdvl
rciyin rti
diametri, dym il
rti diametrdn
frqi, mikronla
Krciyin ovall,
mikronla
kisi, kq il
9 16
11 16
2 8
1
1
1
1
2
2
11
32

100
100
150
150
200
200
200
200
200
2,5
2,5
2,5
2,5
3,0
3,0
4,0
4,0
4,0
0,012
0,022
0,045
0,067
0.132
0,227
0,361
0,539
0,920

Klapan yhri. Klapan yhri 3X13 v ya XI8 markal poladdan iki
kild hazrlanr. Yhrin sas formas iyinli halqa klinddir (165-ci
kil). Yhrin iyni klapan ucluunun kll sahsin oturur v qfsin alt
sahsi onu mhkm sxaraq kiplik ml gtirir, bu halda krcik yhr
oturan zaman maye klapann yuxar hisssindn aa hisssin kemy yol
tapmr. Buna gr d istr yhrin iyninin hr iki trfi v bunlarla grn
digr hisslrin sahsi ox tmiz yonulmaldr. Krcikl yhrin bir cift
ml gtirmsi n yhrin yuxardak kllsind xsusi yuva almdr
(165-ci a kli). Diametri yuvannkna brabr olan krcikl hmin yuvan
sliq il srtr, sonra yhr tamamil yeni krcikl ciftldirilib onlarn
hermetikliyi (kipliyi) yoxlanlr. kinci nv yhr iyinsizdir (166-c kil).

D
1
A - bndi
R
A
d
0
D
a
H
h
d
1
b

165-ci kil. iyinli yhr:
ayhr; byhrin krcikl grn sahsi

340

Kiik diametrli nasoslarn klapan qovana iyinli yhr yerldirmk
konstruktiv chtdn mmkn deyildir. Buna gr d halqa klind
hazrlanm yhr ildilir. Bu yhr d X18 poladndan hazrlanr. Qumun
srtlb yeyilm tsirin davaml olmas n hr iki kild olan yhr
termik emal sulu il brkidilib, srtliyi Rokvel gr 40-45 drcy
atdrlr. Sonra yhrin btn xarici sthi pardaxlanr. Yhrlrin lazmi
llri v kisi 33-c cdvld gstrilmidir.

D
d
0
N

166-c kil. iyinsiz yhr


33-c cdvl
Yhrin llri,
mm il
Krciyin
diametri,
dym il
D d
1
d
0
H h

k
i
s
i
,

k
q

i
l

9
16
19,8 - 11 12,5 - 0,019
11
16
24,8 - 14 12,5 - 0,022
7
8
30,8 26,3 18 20 6 0,040
1 35,00 30,0 20 20 6 0,042
1 45,8 40,0 25 20 6 0,144
1 57,8 47,0 30 20 6 0,212
1 69,0 58,0 35 22 7 0,390
2 77,0 65,0 40 22 7 0,430


341



Manjetli nasoslar

Manjetli nasoslar iki nv olur: plunjeri manjetli v silindri manjetli
nasoslar. Plunjeri manjetli nasoslar neft snayesind 1942-ci ildn ba-
layaraq yaylmdr. Sonralar bu nasoslar normal sraya daxil edilmidir.
Plunjeri manjetli nasoslar da iki
konstruksiyada verilmidir. Silindri
oymaql v silindri borudan ibart
olan nasoslar.
Silindri oymaql olan manjetli
nasoslardan ZNQN-2 tipli nasoslar
neft mdnlrind klli miqdarda
ildilmidir.
3 NQN-2 v NQN-2R na-
soslar manjetli plunjeri olan bir tsirli
iki klapanl, tutuculu (bayonetli),
oymaq silindrli, aquli nasosdur. O,
yuxarda tsvir edilmi NQN-2 tipli
nasosdan plunjerinin quruluu il
frqlnir (167-ci kil). Bu nasosda
plunjer iki qrupdan: manjet
quradrlmas v onlar birldirn
qsa borudan ibartdir. Plunjerin
qalan qurulu hisslri, tsvir edilmi
NQN-2 tipli nasoslarn plunje-
rininkin oxayr.
Yuxardak ilk manjet qrupu
yuxar gvddn, alt dd manjetdn,
ba manjet halqalarndan, dayaq
qaykas v trcdn ibartdir.
Aadak mrkzldirici manjet qru-
pu is aa gvddn, manjetdn,
iki manjet halqasndan, dayaq halqas
v trcdn ibartdir. Hr iki
manjetlr qrupunu birldirn kiik
boru, NQN-1 v ya NQN-2 tipli
nasoslarn ilnib khnlmi plunjer
paralarndan uyun diametrd
hazrlanr.
Qeyd etmk lazmdr ki, bu
nasoslarn ilm qabiliyyti sasn
9
8
7
6
5
4
1
2
3
19
18
17
16
15
14
10
11
12
13

167-ci kil. 3 NQN-2 nasosu:
1-silindrik mufta; 2-vurucu klapan
qfsi; 3-manjetin yuxar gvdsi; 4-
halqa; 5-qayka; 6-kiik boru; 7-t-
rc; 8-dayaq qaykas; 9-manjetin
aa gvdsi; 10-rtk; 11-aa
vurucuklapanqova;12-tutucu
(bayonet); 13-oymaq; 14-tutucu-
nun ucluu; 15-krcik; 16-yhr;
17-konus; 18-konusvar yhr;
19-sorucu klapan qfsi
342

manjetlrin elastikliyindn v davamllndan asldr. Azrb. ETN
trfindn manjetlr bez v ebonit qatlar il birlikd anaq klind
hazrlanrd (168-ci a kli).

d
1
D
d
2
R=1
H
h
R
a
b
12
R22 R7
1
2
73
116
45
7
5
122
6
0

168-ci kil. Manjet:
a-Azrb. ETN-nin konstruksiyas; b-ETN-nun konstruksiyas

lkmizin rq rayonlarnda is ETN trfindn neft davaml
rezindn hazrlanm manjetlr ildilmidir (168-ci b kli). Son illrd
Qroz. ETN trfindn yeni manjetli plunjerli nasoslar tklif olunmudur. Bu
nasoslar NQN-2R ifri il F.Dzerjinski zavodu trfindn buraxlr (169-cu
kil).
NQN-2R nasoslarnn silindr blmsi NQN-2 nasosununku kimidir.
Bu nasoslarda uzadc boru bir qdr qsadr, lakin plunjer blmsi tamamil
frqlidir. Plunjer zrin 4 dd rezin halqa mhkm yapdrlmdr. Rezin
halqavar plunjer zrind alm yuvalara yapdrmaq n halqalar
plunjerl birlikd biirirlr (qummirldirirlr).
Manjetli nasoslarn stnly adi nasoslardan ucuz olmasdr, ona
gr hmin nasoslarn dayaz quyularda ildilmsi daha lverili olur.
Silindri boru olan manjetli nasoslardan, neft mdnlrind 4 NQN-2
v NQN-2RB nasoslar daha ox ildilir.
4 NQN-2 nasosu yalnz byk diametrli (120 mm) buraxlm v neft
mdnlrind mvffqiyytl istifad edilmidir.
4 NQN-2-120 nasosu. Bu nasos hm mhsuldar, hm d maye
sviyysi yksk olan dayaz (300400 m- qdr) qumsuz quyularn
istismar n dzldilmidir (170-ci kil).
4 NQ-N2-120 nasosu birtsirli ikiklapanl olmaqla drd v ya skkiz
manjetli plunjerli aquli nasosdur. Bu tipli nasos sas blmdn:
343

silindrdn, yuxar vurucu klapan, tutucu il plunjerdn v konusla sorucu
klapandan ylr. Soyuq dartma sulu il uzanm v ya yonulmu

169-cu ki l .
NQN- 2P t i pl i nasos:
1 keirici nasos ; 2klapan qfsi;
3yuxar uqun oymaq ; 4 uqun oymaq;
5-kynk; 6qummirlmi plunjer; 7
klapan gvdsi; 8 klapan stakan; 9
grcik; 10 tutucu pistonqolunun
barmac ; 11civi; 12 klapan yhri;
13 tutucunun gvdsi ;14tutucu rty;
15uzadc boru;16 tutucunun
pistonqolunun ubuu; 17 konusvar
yhr; 18sorucuklapan qfsi; 19xn
usvar uc
170-ci ki l .
4NQN- 2- 120 nasosu:
1 silindr ; 2vurucu klapan qfsi; 3
grcik ; 4 yhr; 5-trc; 6silindr; 7
gvd; 8 manjet; 9halqa; 10 tutucu ; 11
tutucunun ucluu; 12 sorucu klapan qfsi;
13 grcik ;14 yhr; 15konus;16
konusvar yhr
11
12
13
14
15
16
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
344

(ilnilmi) borudan dzldiln silindrin hr iki ucunda 5 konuslu
yivi almdr. Silindrin bir ucu nasosun muftasna, o biri ucu is konusvar
yhr balanmdr. Konusvar yhr sorucu klapann yuxarda tsvir
edilmi qova qoyulur.
Plunjer blmsi vurucu klapan qovandan, NQN-2 nasoslardaknn
eyni olan tutucudan (plunjerdn), gvd is drd manjet, halqa v sxc
qaykadan ibartdir. Plunjer gvdsinin yuxar ucu keirici vasitsil vurucu
klapan qovana, aa ucu is tutucuya balanr. Bu qurululu nasoslarda
aa vurucu klapan olmur v plunjer qsa olduundan, NQN-2 v 3NQN-2
tipli nasoslarda aa vurucu klapann olmamas nticsind ml gln
zrrli hcmin artma qorxusu bu nasoslarda yoxdur.
4 NQN-2-120 nasosunun texniki xarakteristikas:
Gedi yolu1500, 1800 v 3000 mm;
Ehtiyat gedi yolu - 600 m;
lk tzyiq-40 kQ/m
2
;
Plunjerin uzunluu-970 mm;
Silindrin uzunluu-3800, 4100, 5300 mm;
Qaldrc borularn diametri5
3
/
4
";
Divarnn qalnl n oxu-10 mm:
tanqlar1".
NQN-2-RB nasosu, oymaqsz, birtsirli qummirldirilmi plunjerli,
bir vurucu v bir sorucu klapan olan boru silindri aquli nasosdur (171 -ci
kil).
Bu nasosda, sorucu klapann qovan xartmaq v yaxud yerin
oturtmaq n NQN-2 tipli nasosdak kimi tutucu altdn istifad edilmidir.
mumiyytl, srbst halda olan qazn v qumun miqdar az olduqda,
mayed parafin v duz kntlri olmadqda plunjerli qummirldirilmi
nasoslar ildilir.
Hr bir NQN-2-RB tipli drinlik nasosu iki sas blmdn ibartdir.
Nasosun silindri, daxili sthi hamar olan (lav olaraq ilnmsi lazm
glmyn) tikisiz polad borudan hazrlanr.
Yuxarda gstrildiyi kimi, bu nasoslarn da qummirldirilmi
plunjerinin gvdsi zrin, xsusi qanovlarda drd dd mhkm vulkaniz
edilmi rezin halqalar yerldirilmidir. Yuxar halqa qarsnda drd dd
deik vardr ki, bu da halqann maye tzyiqi altnda z-zn kiplmsin
imkan yaradr. 120 mm-lik nasosun qummirldirilmi plunjerinin is
dd rezin halqas vardr ki, bunlardan biri (yuxardak) z-zn kiplir.
Bu nasoslar 28, 32, 38, 43, 55, 68, 82, 93 v 120 mm ld v gedi yolu
600, 900, 1800, 20, 2400, 3000 v 3300 mm n layih olunmudur.
Nasosun baqa llri NQN-2 nasoslarnda olduu kimidir.

345












171-ci kil. NQN-2-RB nasosu:
1silindr muftas; 2-araqat; 3-silindr; 4qummirlmi plunjer; 5klapan
gvdsi; 6 klapan stkan; 7 grcik; 8 klapan; 9 tutucu pistonqolunun
barmac; 10 grcik; 11civi; 12 sorucu klapan qfsi; 13klapan
yhri; 14- konusvar ucluq; 15 klapan qfsi; 16kipldirici halqa; 17
tutucunun gvdsi; 18- tutucunun rty; 19tutucu pistonqolunun ubuu;
20-gvlrin yhri

5
6
7
8
17
16
2
1
15
9
3
11
19
12
4
16
10
13
5
14
20
346

Qondarma (tanq) nasoslar

NQV-1 (NQN-3) nasosu plunjerli, birtsirli, qondarma, daya (qfl)
yuxar hissd, bir, yaxud iki vurucu v sorucu klapan olan, silindri polad
oymaqlardan ylm aquli nasosdur (172-ci kil).
NQV-1 qondarma nasoslar normal sra nasoslar arasnda n sasl
olduundan onun blmlri haqqnda trafl mlumat vermliyik.
Nasos sas blmdn ibartdir:
I blm. Silindr qova, dayaq qova v sorucu klapan
qovandan ibartdir (173-c kil).
Nasosun silindri, irisin oymaqlar ylm v uclarna is mufta
balanm rtkdn ibartdir. rtk (2) MTU-2380-56 texniki rtlri zr,
tikisiz polad borudan hazrlanmdr. rtyn daxilind adtn 9-dan 22-y
qdr oymaq yerldirilmidir. Bu oymaqlarn uzunluu 300 mm-dir.
Silindr yerldirilmi oymaqlarn say plunjerin gedi yolundan, ehtiyat
gedi yolundan, uzunluundan v onunla laqdar olan hiss v qovaqlarn
uzunluundan asl olaraq tyin edilir. Qondarma nasoslarn silindri yalnz
polad oymaqlardan ylr. Bel oymaqlar MTU-2379-56 texniki rtlri
zr sasn legirlnmi xrom-alminiumlu polad borulardan hazrlanr.
Oymaqlarn daxili sthinin yeyilmsinin qarsn almaq mqsdil bu sth
azotlandrlr (45 markal poladdan hazrlanm oymaqlar is yksk
grginlikli cryanla (JGC) termiki emal edilir).
Nasosun normal ilmsi n oymaqlarn daxili sthi v z hisslri
(kiplik yaratmaq mqsdil) dqiq surtd ilnir. rtk irisind ylm
v uclardan keirici muftalar vasitsil sxlm oymaqlarn daxili sthi
silindrik sth olmaldr. Silindrin yuxar ucuna (silindrin keiricisin) dayaq
blmsi brkidilmidir ki, bu da irisind quma qar ksklapan olan
konusvar gvddn, onun yuxar ucuna balanm pistonqolunun
ynldicisindn gvdy aadan geydirilmi qfl dayaq nippeli il sxlm
konusdan ibartdir. Dayaq nippelin yuvasna syknck qoyulmudur.
Nasos quyuda ildilrkn ynldici pistonqolunun hrktini konsentrik
saxlayr v bellikl d onu yeyilmdn qoruyur. Eyni zamanda konusun
gvdsind quma qar qoyulmu ksklapann qalxmasn da mhdudladrr
v bundan lav ynldicinin yuxar ucunda olan xsusi yiv, quyuda
pistonqolu qrldqda nasosun quyudan asanlqla tutulub xarlmasna imkan
yaradr. Mayenin kemsi n gvdnin (1) yan divarnda xsusi
pncr almdr. Konus gvdsinin daxilind quma qar klapan n
xsusi konusvar yuva almdr. Konusun gvdsinin orta hisssind
(xaricdn) diametri konusun diametri qdr olan bir iyin vardr. Hmin
iyin konus syknir. iyinin xarici sthi is nasos qaldrlb endiriln
zaman konusu zrblrdn qoruyur. ksklapan, nasos borularndak
mayedn silindr daxilin, plunjerl silindr arasndak bolua v vurucu
347

172-ci kil. NQN-3-NQV-1 nasosu:
1pistonqolunun keiricisi; 2-pistonqolunun keiricisinin
ksqaykas; 3-pistonqolunun ynldicisi; 4konusun
gvdsi; 5keirici mufta; 6qum leyhin klapan; 7
konus; 8dayaq halqas; 9yayl lvbr; 10dayaq
nippel; 11pistonqolu; 12dayaq muftas; 13dayaq;
14-silindrin keiricisi; 15dayaq kynyi; 16silindrin
kynyi; 17ksqayka; 18-plunjerin qfsi; 19oymaq;
20-qumsyranl plunjer; 21-ynldici mufta; 22klapan
gvdsi; 23 klapan stkan; 24-klapan yhri; 25
plunjerin ucluu; 26- klapan gvdsi; 27stkan; 28
krcik; 29klapan yhri; 30konusvar ucluq
173-cu kil. Silindr blmsi:
1dayaq nippel; 2-rtk; 3- stkan; 4 klapan
gvdsi; 5 grcik; 6 klapan yhri; 7 konusvar
ucluq
21
16
18
19
17
15
14
13
10
9
11
12
8
7
6
5
4
1
2
3
30
29
28
27
26
25
24
28
23
22
20
3
4
5
6
7
1
2
348

klapan qovana qumun kmsinin qarsn almaq ndur. Konus,
nasosun qfl dayana oturdulmaqla, kiplik ml gtirir v bununla da na-
sos borularnn daxilindki maye il quyu dibindki mayenin laqsi ksilir.
Yeyilmy yksk drcd davaml olmas v paslanmamas n konus
paslanmayan xromlu poladdan hazrlanr v termiki emal edilir. Silindrin
aa keiricisin sorucu klapann (bir v ya iki) qova balanr. kinci
aa klapan qova, prinsip etibaril, yuxar blmdn he frqlnmir.
Burada olan azacq frq aa klapann gvdsind klapan yhri n
alm yuvadan ibartdir. Aa sorucu klapann ucuna konusvar ucluq
brkidilmidir. Sorucu klapan qovaqlar klapan gvdsi (4), stkan (5),
krcik (5), klapan yhri (6) v konusvar ucluqdan (7) ibartdir (173-c
kil).
Gvdnin daxilind krciy istiqamt vermk v onun hrktini
mhdudladrmaq n kiik stkan qoyulur. Stkan 40X markal poladdan
hazrlanr. Davamlln artrmaq n onu termiki sulla emal edirlr.
Mayenin kemsi n bu kiik stkann divarnda 120 drc bucaq
altnda yerln deik (pncr) almdr. Bu deiklr stkann
boluunu onun altndak v stndki araksm il birldirir.
Kurciyin yhr z vaxtnda oturmasn tmin etmk n kiik
stkanla krcik arasndak boluq (diametr zr), istismar raitin gr yol
veril biln minimal ld gtrlmdr (1-1.5 mm).
Gvdy stkan v aybadan sonra yhr qoyulur. Bu zaman yhr
qurann ucu gvdnin ucuna syknir v ucluq onu gvdy mhkm
sxr ki, bununla da kiplik ml glir.
Byk ll nasoslarn klapan yhrlrinin iyni vardr. Kiik
diametrli nasoslarn yhrlri hamardr. Yhrin knarlarnda faska vardr.
Bu faskalardan biri krciy srtnr. Krciyin yhr srtnmsil
mayenin silindrdn quyuya tklmsinin qarsn alan kiplik yaranr.
Krciyin yhr srtnmsi nticsind kiik quraqlarn ucu il gvdnin
ucu arasndak kipliyin dqiqliyi, adtn nasosun hesablanm tzyiqd
hidravlik basma sulu il yoxlanlr. Klapann gvdsi 35 v ya 40 markal
poladdan hazrlanr. Mayenin kemsini asanladrmaq n gvdnin daxili
genilndirilmidir, gvdnin uclarnda ikinci dqiqlik sinfi zr alm eyni
diametrli xarici v ya daxili metrik yivlr vardr. Tez-tez ab-balamaq
lazm gldiyin gr birldirilck detallar vvlc isti qalaya salnr, sonra
da yiv vasitsil birldirilir. Hr bir gvdd aar yeri vardr.
Byk diametrli nasoslarda klapann arln azaltmaq mqsdil,
gvdnin yuxar ucu daxildn yonulmudur.
II blm. NQN-1 v NQN-2 tipli nasoslar kimi NQV-1 tipli drinlik
nasoslar da mayenin xarakteri, qumun miqdar qaz v baqa amillrdn asl
olaraq sifariinin arzusuna gr, konstruksiya chtc bir ne nv plunjerl
(Q, K, V, N v P tipli) tchiz olunur. Msln, Qumsyrann" plunjer
349


174-c kil. Plunjer ym:
1-keirici;2,4-ksgayka;3-
istonqolu; 5-qfs; 6-plunjer

175-ci kil. Vurucu v
sorucu klapan qova

1
2
3
4
5
6
350

blmsind (174-c kil) plunjerin (6) yuxar ucuna qfs (5),
pistonqolu (3) v keirici (1) brkidilmidir.
zaman pistonqolunun, plunjer qfsindn v pistonqolu
keiricisindn almasnn qarsn almaq mqsdil ksqaykalar (4 v 2) il
sxlmdr. Plunjerin aa ucuna bir v ya iki dd vurucu klapan qova
brkidilmidir. Plunjerlrin tsviri, onlarn material, hazrlanmas v termiki
emal haqqnda NQN-1 v NQN-2 tipli nasosdan bhs edrkn mkmml
surtd izahat verilmidir.
ksqaykann (2) aa hisssind iki dd xnt (di) vardr ki, bunlar
da pistonqolunun ynldici nippelind olan uyun pazlara srbst daxil olur.
Plunjerin aa ucuna brkidilmi vurucu klapan qova
konstruksiyas sorucu klapan qovaqlarnn konstruksiyasndan az frqlidir.
Bu frq hisslrin llri v klapan yhrinin quruluundan ibartdir. Kiik
diametrli NQV-1 tipli (28 v 32) nasoslarn vurucu klapanlarnn
konstruksiyas (175-ci kild) gstrilir. Bu qovaqda silindrik klapan
yhrinin oturduu konusvar ucluq vzin, yuxar ucunda klapan jhri
n yuvas olmayan baqa qurululu ucluq brkidilmidir.
Alt lud (28, 32, 38, 43, 55 v 68) hazrlanan NQV-1 tipli
nasoslarda yeddi ld[9/16(14mm), 11/16(17,5mm), 7/8(22mm),
1(25mm), 1/4(32mm), 1/2(38mm) v 2(51 mm)
klapan qova ildilir. Bu klapanlar bir nasosda vurucu klapan kimi
istifad edildiyi halda, baqa bir nasosda sorucu klapan kimi istifad edilir.
34-c cdvld NQV-1 nasoslarnda ildiln vurucu v sorucu klapan
kurciklrinin diametrlri verilmidir.
34-c cdvl



Klapan qovann ad



rti diametri
2
8
3
2
3
8
4
3
5
6
68
Krciklri olan nasoslarda
ls, dym il
Vurucu klapan qova
9
/
16

13
/
16

7
/
8

1
1
1
/
4
1
1
/
2
Sorucu klapan qova 1 1
1
/
4
1
1
/
2
2
351



176-c a,b kli. Mhndis Kostienkonun klapan qovaqlar:
a -konusvar uluqlu klapan qova;
b- nippelin klapan qova

a
b
352

Son illrd mhndis Kostenko trfindn tklif olunmu klapan
qovaqlar yaylmaqdadr (176-c a, b killri).
III blm. Bu blm (177-ci kil) qfl daya qovandan dayaq
kynyindn (2) v ynldici muftadan (3) ibartdir. Qfl daya qova,
keirici (6), dayaq muftas (1), dayaq halqas (5) v yayl lvbrdn (4)
ibartdir. Dayaq halqasn yeyilmy davaml olmas v paslanmadan
qorunmas mqsdi il termiki emal edilmi paslanmayan legirlnmi
poladdan hazrlayrlar.
Dayaq halqasnn uclarnda (daxili) konusun oturdulmas n faska
vardr.
Mayenin nasos borularndan quyuya axmamas mqsdil, yni tam
kiplik yaratmaq n, dayaq halqasnn z sthlri, dayaq muftasnn
xntsnn sthi v yayl lvbrin xntlar olduqca dqiq surtd
hazrlanmaldr.
Qfl dayann blmsini nasos borularnn ucuna keirici vasitsil
brkidirlr. Ynldici mufta, nasosu i zaman hdsiz yralanmadan
saxlayr v eyni zamanda o, qoruyucu avadanln (lvbr, szgc v i. a.)
birldirilmsin xidmt edir.
NQV-1 qondarma nasosunun i prinsipi beldir: qfl daya
blmsi (III) nasos borularna balanaraq quyunun lazmi drinliyin
buraxlr, sonra zavodda silindr (I blm) irisin daxil edilmi plunjer
blmsi (II ym) il birlikd keirici vasitsil tanqlara balanaraq nasos
borular irisi il endirilir v konus ehmallca dayaq blmsin (III
blmy) daxil edilib, z dayaq yhrin oturdulur. Nticd yayl lvbrin
prlri dayaq nippelinin xntsna syknrk nasosu trpnmz saxlayr.
Bu zaman keirici z ks qaykas il birlikd pistonqolu ynldicisinin
zrin oturmu olur. Nasos zavodda el ylr v tnzim edilir ki,
ksqayka ynldicinin zrin oturarkn plunjer balanm vurucu
klapann ucluu il sorucu klapan arasnda myyn bir msaf qalr. Bu da
plunjerin ehtiyat yolu hesabna olur. Digr trfdn nasosun normal ii
zaman plunjerin qfsi he bir halda dayaq nippelinin ucuna sxlm
sykncy toxunmamaldr. Plunjer yuxar hrkt edrkn sorulmu maye
sorucu klapanlardan kerk silindrin irisin dolur. Plunjerin aa
hrkti zaman sorucu klapann krciklri z yhrlrin oturur, maye
vurucu klapanlardan kerk, plunjerin irisin dolur v oradan da qfsin
pncrlrindn axb silindrin yuxar hisssin dolur, sonra hmin maye
sykncyin kanallarndan keib dayaq nippelinin irisi il axaraq qum
leyhin klapan qaldrr v gvdnin pncrlrindn kerk nasos
borularna dolur. Plunjerin yuxar hrkti zaman is vurucu klapanlar

353







177-c kil. Nasosun dayaq blmsi:
1-dayaq muftas;
2- gynk; 3-ynldici;4- lvbr;
5-dayaq halqas;6-keirici


3
2
4
1
5
6
354

balanr, sorucu klapanlar is alr v quyudan silindr yeni maye pay
dolur v proses bu qayda il tkrar olur.
Hr hans drinlik nasosunun iini diqqtl nzrdn keirsk grrik
ki, plunjer yuxar hrkt edrkn zrind ylm btn maye stununu
nasos borular irisi il qaldrr; aa hrkt edrkn sadc olaraq silindr
dolmu maye irisin dalr. Demli nasos sas etibaril plunjerin yuxar
gediind maye vurur. Plunjerin aaya hrkti is sasn bo-bouna
gedidir. Bu sbbdn drinlik nasoslar birtsirli nasoslardr. Nasos
borularna dolmu mayenin quyudibin axmamas n konusla onun yhri
bir cift kimi kiplik ml gtirir. Plunjerin hrkti zaman nasos o yan bu
yana ox yellnrs, konusla yhp arasndak kiplik pozula bilr. Bunun
qarsn almaq n III blmsinin ucuna ynldici mufta balanmdr.
Hmin muftann i sahsind drd ynldici xnt vardr. Nasosun silindr
kynyi il ynldici muftann xntlar arasndak boluq olduqca
kiikdir.
Nasosu qaldrmaq lazm glrs, plunjer z adi gedi yolundan bir
qdr artq yuxar kilmlidir. Bu zaman plunjer qfsinin ks qaykas
sykncy toxunur v tanqlara lazmi gc verdikd dayaq nippeli
konusvar iyini vasitsil lvbrin prlrini aralayaraq yuxar qalxr. El bu
zaman o konusu da yhrindn ayrr. Nticd nasos borularndak maye
axb yhrdn keir v quyuya tklr. Sonra nasos tanqlarla birlikd yer
zrin qaldrlr. Deyilnlrdn aydn olur ki, NQV-1 nasoslar quyuya
yalnz nasos tanqlar vasitsil hm endirilir, hm d qaldrlr. Mhz buna
gr d bu nasoslara tanql (qondarma) nasoslar deyirlr.
NQV-1 tipli nasoslarn sas texniki xarakteristikas 35-ci cdvld
verilmidir.
rtk. rtk NQV-1 qondarma nasosunun n msul hisslrindn
biridir. rtyn llri bir ox parametrlrl mhdudlamdr. Msln,
rtyn xarici diametri dayaq halqasnn i diametrindn az olmaldr.
Oymaqlarn rtyn irisin asanlqla ylmas n rtyn daxili
diametri oymaqlarn xarici diametrindn byk olmaldr. rtyn ucunda
alm daxili yivlrdn sonra qalm divar qalnlnn grginliyi yol veriln
hddn ox olmamaldr. Bu tlbat dmk n rtk borular iki
texnoloji variantda hazrlana bilr: 1) srbst llr malik borunu xaricdn
v daxildn yonmaqla; 2) borunu metallurgiya zavodunda dqiq soyuq
dartma v kalibrlm sulu il hazrlamaqla. lbtt, birinci sulla rtk
daha keyfiyytli hazrlana bilr. Lakin bunun n metal emal snayesind
xsusi, ox mrkkb dzgahlar tlb olunur. Hllik bel dzgahlar
olmadndan ikinci variant qbul edilmidir. Bu borularn texniki
xarakteristikas 36-c cdvld verilmidir.


355

rtk borularnn texniki xarakteristikas


36-c cdvl


Nasosun rti
diametri
Borunun llri, mm il
Xarici
diametri
Divarn
n qalnl
Daxili
diametri
(txminn)
Borunu
n hr bir
metrinin
kisi, kq
il
28 v 32 460.2
3.25
+0.3
-
0.2
39.5 3.4
38 v 43 570.2
3.25
+0.3
-
0.2
50.5 4.3
55
70 +
0.3-0.2
3.25
+0.3
-
0.2
63.5 5.4
68
91+0.4-
0.3
4.25
+0.4
-
0.3
82.5 9.1


Konus v dayaq halqas. Konus v dayaq halqasnn hermetik bir cift
ml gtirmsini yuxarda demidik (178-ci kil). Hr iki hiss 3X13
markal poladdan hazrlanr v termik emal vasitsil srtliyi Rokvell
konusda 4248-; dayaq halqasnda is 3238- atdrlr. Bu ciftin biri,
yni halqa quyuda qalr, o biri (yni konus) nasosla birlikd qaldrldndan
hr hans baqa bir konusla tmas etmli olur. Yeni buraxlm konusla
khn halqa arasnda kiplik zilm nticsind yaranr. El bu mqsdl d
konusun srtliyi halqadan 10 blg artq gtrlr. Hr iki hiss termik
emaldan sonra pardaxlanr. str konusun, istrs d halqann kll sahlri
bir-birin hkmn paralel olmaldr. Bu hisslrin xarici v daxili silindrik
sahlrinin oxlar bir-birinin zrin dmlidir. Bu ciftin sas llri 37-ci
cdvld verilmidir.



356


37-ci cdvl
Yayl lvbr. Hr hans drinlik nasosunda plunjerin silindr daxilind
hrkt etmsi n myyn qvv srf etmk lazm glir. Bzn bu qvv

300 kq-a atr. lbtt, bel halda quyuya yeni buraxlm nasosu, oturduu
dayaqda sxb saxlamaq lazmdr. Bu vzifni prlri il nippelin iynin
syknmi yayl lvbr icra edir. Yayl lvbr altprli konusvar yonulmu
v termik emal nticsind srtliyi Rokvell 4045- atdrlm 40X
N
Q
V
-
1

n
a
s
o
s
u
n
u
n

r
t
i

d
i
a
m
e
t
r
i

m
m

i
l

Yhrin ls, mm il

k
i
s
i
,

k
q

i
l

B
u
c
a
q

1
0

Konuslarn llri, mm il
D

(
X
4
)

D

(
A
3
)

H

(
C
4
)

H

(
+
0
,
2
)

D

(
C
4
)

d
1

(
A
3
)

d
2

(
C
4
)

H


(
C
4
)

h
1

(
A
5
)

L

(
-
0
.
2
)

28 v 32
38 v 43
56
70
69
82
97
122
46.5
57.5
70.5
92.0
19
20
26
28
72.5
90.1
109.3
102.5
0.2
0.4
0.7
1.1
30
30
30
40
48.2.
59.2
72.2
95.0
39
48
56
70
45
56
69
91
35
45
45
45
19.5
26.5
22.5
225
65.83
79.36
107.67
102.50

178-c kil. Konus v dayaq halqas
dx
45
0
D
d
1
d
2
L
h
1
H
D
d
1 45
o
2 45
o
h
H
357

markal xromlu poladdan yonularaq hazrlanr (179-cu kil). Layl lvbrin
sas llri v kisi 38-ci cdvld erilmidir.
Yayl lvbrin n sas lsu L v l
1
-dir. gr bu l cdvld
gstrilndn 5 mm ox olarsa, lvbr nippelin iynin oturmaz, ksin, gr
az olarsa, prlr iyin atmaz v lvbr d he bir qvv yaratmaz.

38-ci cdvl
Layl lvbrin sas llri v kisi
Lvbrin i zaman prlrinin qrlmamas n onlar vvlcdn
df aralamaqla snaqdan keirirlr. Nasos quyuda bir qdr ildikdn sonra
nasos borularna dolmu maye stununun tzyiqi lvbrin saxlayc
qvvsini tamamil vz edir v lvbr ehtiyac qalmr. Buna gr d son

Nasosun rti diametri,
mm il
D

(
X
4
)

L

d
1


(
A
5
)

d
3


(
X
4
)

d
2

0
.
6

l
1

(
A
4
)

k
i
,

k
q

i
l

28 v 32
38 v 43
56
70
68
82
97
120
161
168
197
181
50
60
72
92

62
70
82
102
35
44
52
82

138
143
168
136.5
3
0
30
`
3
0
30
`
3
0
30
`
2
0
0.9
1.2
3.1
1.6

179-cu kil. Lvbr
4
L
L
1
L
5
B
V
6
0
o
A
v
D
d
1
d
2
d
3
9
0
o
2
0
o
6
0
o
358

zamanlar Bak neft mdnlrind lvbrsiz dayaqlar ttbiq olunmaa
balanmdr. AETN-nin laboratoriya tdqiqatlar gstrmidir ki,
tanqlarn arl il z yuvasina (dayaa) sxlm konusu dartb xarmaa
lazm olan qvv he d 300 kq-dan az deyildir. Bundan lav hr hans
qondarma nasosu i buraxmazdan vvl onun dayann kipliyini yoxlamaq
mqsdil nasos borular quyunun azna kimi maye il doldurulur ki, bu da
yayl lvbr olan ehtiyac artqlamas il dyir.
NQV-1D. Qondarma nasoslarda plunjerin gedi yolunun 4,5 m-
qdr olduunu 35-ci cdvldn grdk. Nasosun smrli ilmsi
mqsdil aparlm bir ox tdqiqatlara sasn gedi yolunun 6 m-
atdrlmas mslht grlm v bir ne mancanaq dzgah da
dzldilmidir. Bel bir quruluda ilmk n tcrubi olaraq bir ne
NQV-1D ifrli 38 mm-lik qondarma nasosu hazrlanmdr. Bu nasosun
silindrini NQV-1 38 mm-lik nasosun bir-birin xsusi nippel vasitsil
birldirilmi iki silindr tkil edir. Qalan btn hisslri NQV-1 nasosunun
eynidir.
NQV-1R. Bu qondarma nasos NQV-1 nasosundan yalnz plunjerinin
konstruksiyas il frqlnir. Bu nasosda adi plunjer vzin zrin rezin
halqalar yapdrlm qummir edilmi plunjer vardr.
NQV-1 RB tipli nasoslar aquli, tanql (qondarma), oymaqsz,
birtsirli, qfl daya nasosun yuxar hisssind olan, aa vurucu klapanl
qummir edilmi plunjerlidir. Bu nasoslar, qum v qazn miqdar az olan,
xarlan mayed parafin v duz kntlri olmayan (boru divarlarna
kn) quyularda ttbiq edilir. Hr bir NQV-1 RB tipli nasos 3 sas
blmdn: silindr, plunjer v qfl dayaqdan ibartdir. Nasosun silindrinin
blmsi NQV-1 tipli nasosun silindrinin blmsindn frqli olaraq, rtk,
oymaq ym vzin daxili sthi hamar olan (lav ilnmsi lazm
olmayan) tikisiz polad borudan hazrlanr. 28 v 32 mm-lik nasoslarda
qoaladrlm sorucu klapan, qalan ll bu tip nasoslarda is bir sorucu
klapan vardr.
Qfl dayan blmsi NQV-1 tipli nasoslarn qfl daya
blmsindn, qondarma nasoslarn qummir edilmi plunjerlri, boru
nasoslarnn qummir edilmi plunjerlrindn he frqlnmir.
NQV-2 (NQN-4) tipli qondarma nasoslar. NQN-4 tipli tanql nasos
(180-ci kil) aquli qondarma plunjerli, birtsirli, aasnda qfl daya
olan nasosdan ibartdir. Bu nasos, NQV-1 tipli nasosdan, qfl dayan
yerldirilmsi il frqlnir.
Bu mqsdl sorucu klapann gvdsin bir trfdn konus (4) n
gvd daya, digr trfdn is nasosdak sorucu klapan blmsinin ucluq
vzifsini grn xsusi nippel (3) balanr. Nippelin aasnda qfl (5)
dayan nippeli vardr.

359




180-c kil.NQV-2(NQN-4) tipli qondarma nasosu:
1-halqa;
2- dayaq nippel; 3-xsusi nippel ;4- konus;5- dayaq nippel
360

NQV-1 v NQV-2 nasos hisslrini bir-biri il vz etmk prinsipini
saxlamaq mqsdi il, NQN-2 nasosunun yuxar hisssind olan qfln (2)
iki dayaq nippeli saxlanm, konusun vzin is sadc halqa (1)
geydirilmidir.
Qfln aa nippelini (5) yuxar nippeldn (2) frqlndirn sas cht
onda, sad szgc balamaq n daxili yivin olmasdr.
Daya aada olan qondarma nasoslarn, NQV-1 tipli nasoslara
nisbtn bir sra sas stnlklri var:
1) qabarit diametri kiikdir, bu da nasosun, nasos-kompressor
borularndan ke bilmsini tmin etmk n ox vacibdir;
2) rtk borusu hazrlanarkn diametrinin msaidsini
genilndirmy imkan verir;
3) nasos borularnda silindrin v baqa qovaqlarn kipliyin, maye
stununun hidrostatik tzyiq tsiri azalr ki, bu da n sas stnlk kimi
qiymtlndirilmlidir.


3. DRNLK NASOSLARININ STSMAR QAYDALARI

A. Nasoslarn nql edilmsi v saxlanmas

1. Nasoslarn aq halda (yeiksiz) nqli zaman, mtlq aadak
qaydalara riayt edilmlidir:
a) drinlik nasoslar avtomobil nql edilrkn mtlq taxtadan
hazrlanm altlq zrin qoyulmaldr;
b) nasoslar avtomobil yklnrkn onlarn st-st ylmasna v
uclarnn asl halda qalmasna (1 m-dn artq) yol verilmmlidir;
c) nasoslar avtomobil yklnib-boaldlarkn titryilr v zrblr
yol verilmmlidir, nki bunun nticsind oymaqlar z yerini dyi bilr;
) nasoslar zddn v irkdn mhafiz edilmlidir.
2. Tz quyudan xm v tmir olunmu nasoslar, onlara nqtd
dayaq verilmk rti il rtl tikililrd saxlanmaldr.
3. Nasos quyudan qaldrldqdan sonra quyunun yannda
qalmamaldr.
Qummirlnmi ehtiyat plunjerlr v id olmu, lakin kipldirici
halqas yeyilmmi plunjerlr, texniki rezin mmulatlarn saxlanlmas
qaydalarna uyun surtd saxlanmaldr.
Qummirlnmi plunjerlri gn alarndan, atmosfer
kntlrindn v istilik cihazlarndan qorumaq lazmdr (optimal saxlanma
temperaturu 20C olmaldr).
Qummirlnmi plunjerlr alt aydan artq saxlanmamaldr (bu
mddtdn sonra rezin z xasssini itirir).
361


B. Tz alnm nasoslarn mdnd yoxlanmas

Mdn gtiriln hr bir drinlik nasosunun pasportu olmal, bu
pasportda silindrin ylmasnn keyfiyytini gstrn kartoqram
yapdrlmaldr. Bu kartoqramda plunjerin silindr daxilind yerdyimsi
n tlb olunan qvvnin ls gstrilir.
Mdn tz gtirilmi btn nasoslar aada gstrilmi qaydalar
zr diqqtl yoxlanmaldr. Mdn iilrinin tz nasoslar skmsin v
tmir etmsin icaz verilmir.
Mdnd tz boru nasoslar xarici grnn (silindr keiricisinin
konus yhrinin yivli birlmlri, rtyn vziyyti v uzadc qsaborunun
vziyyti) gr yoxlanlr.
Yivlrd qrlma, uzadc qsa boruda yrilik v rtkd mexaniki
zdlr akar edilirs, bel nasos i yararsz hecab olunur.
Plunjerin vziyytini yoxlamaq n nasos xsusi dirklr zrin
qoyularaq, silindrin yuxar keiricisi boru sxclar il brkidilir v
plunjerlrl sorucu klapann qova rm vasitsil nasosdan xarlr.
Bellikl plunjer tmiz ski il silinrk sthi, bundan baqa konus ucluu v
yiv birlmlri d yoxlanlr (gr birlmlri boalmsa, onlar brkitmk
lazmdr). gr yoxlama zaman plunjerin ii sthind, konus ucluqda batq,
czq v ya baqa zdlr, paslanma, tutucu qurularda qsurlar akar
edilrs, nasos yararsz hesab edilir.
Klapan qfsinin brkidilmsi n metal mildn istifad edilmsin
yol verilmmlidir. Bu mqsd n xsusi aarlardan istifad edilir.
Mdn gtirilmi tz qondarma drinlik nasoslar aada gstriln
qayda zr yoxlanmaldr.

Qfl dayaq blmsinin vziyytinin yoxlanmas

Keidlrin irklnmsi, btn blmnin dzgn ylmas v yiv
birlmlrinin mhkmliyi yoxlanr.
Qfl dayan almas lazm glrs, keirici alr v yivinin
vziyyti yoxlanr. gr nqsan varsa, hiss dyidirilir. gr yiv
irklnmis, o a neftl yuyulur v yenidn man ya il yalanr.
Kiplndirici sthlr zrind batq, czq v ya baqa zdlr varsa v
hminin yayl lvbrin prlri snm olarsa, o baqas il vz edilir,
yalanr v yenidn ylr.
Qfl dayan qova yldqdan sonra onu hidravlik sulla yoxlamaq
lazmdr.


362

Nasosun vziyytinin yoxlanmas

rtk xarici grnn gr yoxlanr; batq, deik v ya baqa zd
akar edilrs, nasos yararsz hesab edilir. Konusun sthi v yiv birlmlri
yoxlanr (yivlr boalmsa brkidilir).
Nasosun yoxlayc dayaq halqasndan kemsi yoxlanr. Plunjer
sthinin vziyytinin v yiv birlmlrini yoxlamaq n o silindrdn
xardlr (yiv birlmlri almsa, brkidilir).
Silindrin vziyytinin yoxlamaq n o, tmiz ski paras il
silinrk, man ya il yalandqdan sonra plunjer ona salnr. Bundan
sonra plunjerin silindr irisind manesiz olaraq hrkti yoxlanr. Bunun
n plunjer brkidilmi rm sa trf frlatmaq lazmdr. Bu zaman
plunjer srbst halda hrkt etmlidir. Plunjer hr hans bir yerd iliirs v
ya tinlikl hrkt edirs, bu zaman nasos yararsz hesab edilir. Btn bu
yararsz hesab olunmu nasoslar n uyun reklamasiya trtib edilrk
hazrlayc zavoda gndrilir.

Drinlik nasoslarnn seilmsi v istismar

Yeralt avadanlq (drinlik nasosunun tipi v ls, qoruyucu
avadanlq), nasosun buraxlma drinliyi v i rejimi quyunun
xarakteristikasndan (qumun, qazn v suyun mvcud olmasndan),
mhsuldarlndan v hminin mayenin quyuda qalxma hndrlyndn
asl olaraq seilir.
Drinlik nasoslarnn tipini myyn etdikd aadaklar sas tutmaq
lazmdr.
Az faiz qumlu v srbst qazl mayelri xarmaq n NQN-1 v
NQN-2 hamar plunjerli nasoslardan istifad etmk lazmdr. NQN-2 nasosu
qumlu srbst qazl mayelri xarmaqdan tr istifad edilmlidir.
Verdiyi neftin trkibind az faiz qum v qazsz maye olan dayaz, az
mhsullu v alaq dinamik sviyyli quyularn istismarnda iki oymaql 28,
32 v 43 mm NQN-1 tipli nasoslardan istifad etmk mslht grlr.
28 v 32 mm nasoslar quyuya 2
1
1 ' ' nasos borular il endirmk
lazmdr. Kiik diametrli nasos borular mayenin qalxma srtinin artmasna
v qumun kmmsin imkan yaradr. ox qumlu quyularda qanovlu
(halqavar vintvar) plunjerli, qumsyran" plunjerli, xsusi uxurlu plunjerli
v ya NQN-2T tipli nasoslardan istifad olunmaldr. Trkibind az miqdar
qaz, parafin v duz olan quyularda NQN-2RB, NQN-2R, NQN-1RB v
plunjeri qummirlnmi NQN-1R tipli nasoslardan istifad edilir. Orta
drinlikli v drin quyularda sasn NQV-1 tipli qondarma nasoslarndan
istifad edilmsi mslht grlr.
363

Byk diametrli (68 mm) NQV-1 nasosu lazmi mhsuldarl tmin
etmdikd, borulu nasoslardan istifad edilmlidir.
Txac tez-tez tmizlnn quyularda borulu nasosdan istifad etmk
olar.
Nasos optimal orta verim msalnda nzrd tutulan mhsuldarl
tmin ed biln n kiik diametrd gtrlmlidir.
Quyudan daha ox maye cxarmaq mqsdi il nasos qurusunun
mhsuldarl, n vvl plunjerin gedi yolunu, sonra yralanma sayn v
axrnc nvbd nasosun plunjerinin diametrini artrmaqla tmin
edilmlidir.
Nasosun araboluunun qrupu xarlan mayenin zllyndn,
temperaturundan v nasosun buraxlma drinliyindn asl olaraq
seilmlidir. Temperatur yksk v zllk byk olduqda II v III qruplu
nasoslardan istifad etmk lazmdr.
Mayenin temperaturu aa v zlly az olduqda I qrup nasoslardan
istifad edilmlidir. Nasosun buraxlma drinliyi 500-1200 m olan quyularda
II qrup nasoslardan istifad etmk lazmdr. Plunjeri srtl hrkt edn
byk diametrli nasos ilyn ox su basm byk debitli quyularda III qrup
nasosdan istifad edilmsi mslht grlr. Yngl v az zllkl neft
quyularnda (sasn nasosun aslma drinliyi 1200 m-dn ox olan
quyularda) I qrup nasoslardan istifad edilmlidir.
Mmkn olduqda nasosu quyudak mayenin dinamik sviyysindn
20-30 m aa buraxmaq lazmdr.
Byk miqdarda qaz ayrlan v kifayt qdr maye stunu olan
quyularda nasosun drin buraxlmas plunjerin qumla tutulmasna sbb
olmursa, onun buraxlma drinliyini 100150 m qdr artrmaq olar.
Drinlik nasosu bir qayda olaraq mhafiz avadanl il tchiz
edilmlidir.
Mhafiz avadanln sedikd aadaklar nzr alnmaldr:
a) srbst qazl qumsuz quyulara qaz lvbri buraxlmaldr; susuz,
xsusn ar v byk zllkl neftli quyularda qaz lvbri buraxmaq
faydaszdr;
b) gr quyu qazdan baqa qum da verirs, quyudibi zonas Azrb.
ETN metodu il brkidilmlidir;
c) qumlu quyularda tez-tez txac ml glmsinin qarsn almaq
n laydan gln qumun drhal xaric xarlmasn tmin etmk lazmdr.
Bunun n

2
1
1 v 2' '
nasos borularndan ibart olan quyruqdan istifad
edilmlidir.
Quyruun" qondarma nasos il birlikd szgcin yuxar deiklri
sviyysin qdr buraxlmas mslht grlr. Quyruq" v drinlik
nasosu szgcin qarsnda dayanarsa, qumun quyudan xaric edilmsini
364

yaxladrmaq n boruarxasna maye tkm sulundan istifad
edilmlidir;
) ox miqdarda qum vern quyularda buraxlma drinliyi 1000 m
qdr olduqda plunjerin ilimsinin qarsn almaq n NQN-2T, 1000 m-
dn ox olduqda is NQV-2T nasosundan istifad etmk yax ntic verir.

C. Nasosun endirilm v qaldrlma qaydalar

Nasosu, emalatxanadan, quyuya endirmk n gndrmzdn qabaq,
onun sas hisslrini xaricdn diqqtl mayin etmk v plunjer silindrdn
hrktinin slisliyini yoxlamaq lazmdr.
Endirm-qaldrma mliyyatna balamazdan vvl i yeri myyn
qaydaya sasn sahmana salnmaldr. Quyunun dmsi v korpusu
irkdn v palqdan tmizlnmli, lazm olduqda tmir edilmlidir.
Boru nasosu quyuya aadak ardcllqla endirilir.
vvlc mhafizedici avadanlq, sonra nasosun silindri v daha
sonra nasos borular endirilir. Nasos borular lazmi drinliy endirildikdn
v planayba oturdulduqdan sonra nasosun plunjer blmsinin tanqlarla
endirilmsin balanr.
klapanl HQN-2 nasosu endirildikd, nasosun sorucu klapan
qovan, plunjerl birlikd endirmk lazmdr. Borular endirildikdn sonra
yuxardan konusu atmaq qadaan edilir.
Qondarma nasoslar quyuya endirilrkn vvlc qoruyucu avadanlq,
sonra qfl dayaq blmsi, daha sonra nasos borular endirilmlidir. Fikir
vermk lazmdr ki, qfl dayan yivi nasos borularnn yivin uyun olsun;
gedi yolu uzunluu 2100 mm v daha ox olan nasoslarda uyun kynkli
dayaq qoyulmas tlb olunur.
Nasos borularn lazmi drinliy qdr endirib planayban kmrin
flyansnn (v ya boazn) zrin oturtduqdan sonra nasosu tanqlarla
endirib, qfl dayaa oturtmaq lazmdr.
Quyuya endiriln borularn daxili divarlarnda duz, parafin kntlri
olmamaldr. Nasos borularn hr df endirmzdn qabaq xsusi ablon
vasitsil yoxlamaq lazmdr. ablonun uzunluu 1250 mm, diametri is
aadak llrd olmaldr:

2
1
1 borular n 38,2 mm
2' '
48,2

2
1
2 . . 59,7
3' '
72,9

2
1
3 - 85,7
365

4 ' '
97,3
Bir qayda olaraq quyuya eyni markal bir qrupdan olan borular
buraxlmaldr. Quyuya nasosun xarakteristikasna gr tyin edilmi
diametrdn byk diametrli boru buraxlmasna yol verilmmlidir.
Borular endiriln zaman yivlrin qrafitli ya kib, kip balamaq
lazmdr.
Quyuya endiriln nasos tanqlarnn zri tmiz olmaldr.
tanqlarn yiv birlmlri el balanmaldr ki, onlar i zaman z-
zun almasn.
Quyuya gvdsi v ya ba yilmi, yaxud zrind zd olan
tanqlarn endirilmsin yol vermk olmaz. Buruqda tanqlar asmaq n
iliraq olmadqda, onlar bir-bir endirilib qaldrlmaldr
Endirm zaman qondarma nasosun sorucu klapan qovann qfl
dayana v ya boru nasosunda plunjerin sovurucu klapan qovana zrb il
dymmsi n sonuncu tanq quyuya ehtiyatla endirmk lazmdr.
NQN-2 tipli nasoslarda sorucu klapan qovan azad etmk n
konusvar ucluu slis olaraq konus yhrin oturdub, tanq kmrini sola
frladb qaldrmaq lazmdr.
Sorucu klapan qovan tutmaq n is plunjer tutucu il birlikd
tutucuqoluna syknn qdr endirilmli v tanq kmri saa
frlandrlaraq qaldrlmaldr.
Qondarma nasosun qfl dayann dzgn oturmasn, boru
nasoslarnda is sorucu klapan qovann konus yhrin oturmasn v
hminin borularn kipliyini nasos borular kmrin maye tkmkl
yoxlayrlar. Borulu nasoslarda sorucu klapan qovann altna baqa eylr
db kiplik yaratmaa imkan vermdikd, bu qova yuyub tmizlmk
lazmdr. Quyuda texniki ilr aparmaq n (quyunun dibini tmizlmk v
ya borularda maye itkisini lv etmk n v i.) qondarma nasosu boru
kmrini qaldrmadan xarmaq olmaz.

. Drinlik nasoslarnn ii

Drinlik nasosunu endirib borularn kipliyini v konusun dzgn
oturmasn yoxladqdan sonra drinlik nasosunun texniki xarakteristikasna
sasn onun ehtiyat gedi yolunu myyn etmk lazmdr.
Sonra pardaxlanm pistonqolu vasitsil axrnc tanq mancanaq
dzgah asqsndan asb, mancana i salmaq lazmdr.
Plunjerin z yerind dzgn oturmas dinamometrlm vasitsil
yoxlanr.
Borulu nasosun plunjeri sorucu klapan qovana v ya qondarma
nasosda pistonqolu keiricisi pistonqolunun ynldicisin dyirs, sonuncu
tanq qsaltmaq lazmdr. Boru nasosunun plunjeri normal vziyytindn
366

yuxar oturdularsa, o, yuxar gediin son nqtsind silindrdn knara
xacaqdr. Bu halda tanqlar uzatmaq lazmdr. Qondarma nasosda
plunjerin yksk oturmas zaman, plunjer qfsi yuxar gediin son
nqtsind dayaa toxunacaqdr. Bunun nticsind qfl z dayandan
ayrlr v maye boru kmrindn quyuya axr v nasosun maye verimi
ksilir. Bu qsuru aradan qaldrmaq n tanqlar bir qdr uzatmaq
lazmdr.
stismar zaman drinlik nasosuna daim nzart edilmlidir.
Mntzm olaraq nasosun mhsuldarln, yeralt avadanln (nasosun,
borularn, tanqlarn) vziyytini v quyudak mayenin dinamik sviyysini
yoxlamaq lazmdr.
Drinlik nasosunun iin dinamometrlm vasitsil nzart etm
sulu, n mkmml v geni yaylm suldur. Bu sul il nasosun
silindrinin dolma drcsi, nasosun sorucu v vurucu klapanlarnn kipliyi,
qazn tsiri, plunjerin yerind oturmas, borularn kipliyi, tanqlarn almas
v qrlmas, plunjerin ilimsi v i. aydnladrlr.
Nasosu hr df quyudan qaldrmazdan qabaq v hminin nasosu
quyuya endirndn bir gn sonra ya nasosun i rejimi v ya mhsuldarl
dyidikd onu bir qayda olaraq dinamometrlmk lazmdr.
Quyunun mhsuldarlnn quyu n tyin edilmi minimal verim
msalna qdr azalmasna yol vermk olar.
Quyunun sndlr kitabna mntzm olaraq nasosun tipi, diametri,
endirm-qaldrma mliyyat haqqnda, nasosun tmiri v tkrar istifad
edilmsi haqqnda mlumat qeyd edilmlidir. Bu kitabdak qeydlr sasnda
drinlik nasosunun pasportunun mvafiq cdvli doldurulmaldr.

D. Nasosu quyudan xartdqdan sonra, qsurlarnn tyini v tez
yeyiln hisslrinin dyidirilm qaydas

tanq aldqda yaxud qrldqda boru nasosunu quyudan xartmaq
lazm glmir. Bu zaman nasosu snm tanq olan yer qaldrb, qsuru lv
etmk v nasosu yen d z yerin endirmk lazmdr.
Borularda maye itkisi olduqda tanqlar tamamil, borular is qsur
yerin qdr qaldrb qsuru lv etdikdn sonra, vvlc borular, sonra is
tanqlar quyuya endirmk lazmdr. Yuxarda gstriln sbblrdn
qondarma nasosunun qfl dayann hr hans bir hisssi sradan xarsa
qondarma nasosu quyudan xarb qsuru lv etmk lazmdr.
Mhsuldarln azalmas nticsind quyudan xarlm nasos,
mdnin emalatxanasna aparlr v orada diqqtl mayin edilir.
Emalatxanaya gtirilmi nasoslar mayin edib, emalatxanada tmiri
mmkn olan v zavodda tmir edilmsi lazm olan qruplara ayrmaq
lazmdr.
367

Tmirdn sonra onlar
yalayb ayr-ayr qfslr
qruplarla ymaq lazmdr.
Zavoda veriln
nasoslarn btn hisslrinin
hams z yerind olmal v
onlar irkdn qorunmaldr.
Nasoslar zavoda pasportlar
il birlikd verilmlidir.
Pasportda akar edilmi
qsurlar, edilmi tmirlr .v
tmirin sbbi qeyd
edilmlidir.
Emalatxanada tmir
seilmi nasoslarla aadak
mliyyat aparlmaldr:
a) klapan qovan
yoxlamaq, lazm glrs,
yeyilmi hisslrini dyimk
lazmdr;
b) qondarma nasosun
konusunu yoxlamaq, lazm
glrs,
dyimk lazmdr.
rtkd v baqa
hisslrin zrind tutmaq
n xsusi yer olmadqda,
onlar borusxanda v mngnd zrin xsusi zilmdn mhafizedici
qoyub sxmaq lazmdr.
Plunjeri silindrdn xardqdan sonra onu tmiz ski il silib zrini
diqqtl mayin etmk lazmdr. zrind aydn surtd grnn korroziya,
yeyilm, iri czq v qopuq olan plunjer yararszdr.
Quyudan xarlm nasoslarn klapan mhndis Dadaovun tklif
etdiyi sulla yoxlanr (181-ci kil).
Quyudan xarlm, nisbtn yksk verim msalna malik nasosun
plunjeri il silindri arasnda boluq kiik olarsa, o tkrarn byk zllkl
neft vern dayaz quyularda istifad edil bilr.
gr nasosun hisslrini dyidikd, onun yivlrini ab-balamaq
lazm glirs, onda nasos yldqdan sonra onun kipliyini yoxlamaq
lazmdr.
Hr bir mdnin tmir mntqsind (xsusi v ya adi nasos
emalatxanas) drinlik nasoslarnn tmiri xsusi kitabada qeyd edilmlidir.
181-ci kil. Klapanlar yoxlamaq
n mhndis Dadaovun vakuum
cihaz :
1-rezin qat;2- grcik; 3-yhr;4- qayka;
5- patron;6- boru;7-dym8-qalaq;9-
yayl dalqavar borucuq
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
6 7
8
9
1
2
3
4
5
368

4. QUMLI QUYULARIN DRINLIK NASOSLARI IL ISTISMARI

QUMLU QUYULARDA TTBIQ EDILN NASOSLAR

Hal-hazrda qumlu quyularda tamamil nglsiz ily biln drinlik
nasosu yaradlmamdr. Bu msl zr tdqiqat ilri davam edir. str
boru, istrs d qondarma nasoslarnda qumla mbariz n plunjerin xarici
sthind bzi dyiikliklr (qanovlar, qum syran) edildiyi mlumdur. Btn
bunlar verdiyi mayed 3%-dn az qum olan quyularda yax nticlr verir.
gr mayed iri dnli qum ox olarsa, qumla mbariz mslsi daha da
tinlir, nki iri qum dnlri nasos borularndan plunjer zrin kr v
onun hrktin ngl trdir. Qumun plunjer zrin kmmsi n
nasos borularnda mayenin qalxma srtini lazmi qdr artrmaq lazm glir.
Bunun n sas vasitlrdn biri d NQN-2T v NQV-2T nasoslardr.
NQN-2T tipli nasos aquli plunjerli, birtsirli, iki klapanl ii bo
tanqlara balanm oymaql silindri olan boru nasosudur (182-ci kil).
Bu nasoslar orta drinlikli, srbst qaz v qumun miqdar ox olan
quyularda ttbiq edilir.
Bu tipli nasoslar 2 sas blmdnsilindr v plunjerdn ibartdir.
Bu tipli nasoslarn silindrinin qova, NQN-2 tipli nasosun
silindrinin qovandan tutucunun pistonqolu, klapann uzunladrlm
gvdsi v stkann olmas il frqlnir.
Tutucu qolunun yuxar ucu bir qdr uzadlmdr; ona gr d sorucu
klapan qovan tutduqda vurucu klapann krciyi qaldrlm vziyytd
qalr. Buna gr d nasosun vurucu boluu il sorucu boluu arasnda laq
yaranr v bellikl d boruvar tanqlarda olan maye quyuya axr.
Bu nasoslarda ildiln Q", K", V" v ya N" tipli plunjerin yuxar
hisssin keirici vasitsil boru klind olan kiik pistonqolu brkidilmidir.
Bu kiik pistonqolunun yuxar hisssi keirici mufta vasitsil boruvar
tanqla birldirilir. Btn qalan chtlrin gr NQN-2 Q tipli nasoslar
NQN-2 tipli nasoslarn eynidir.
Bzn ox qum vern quyulardan xan maye ox qat v irisind
parafin olur ki, bu da nasosun iini daha da tinldirir. Bel quyularda
drinlik nasosunun nglsiz ilmsi mqsdi il, teleskopik nasoslar tklif
olunmudur.







369







182-ci kil.NQN-2 tipli boru nasosu
D
370














183-c kil. NQV-3(NQN-5) teleskopik nasosu:

1rsin; 2 keirici; 3pitonqolunun ynldicisi; 3aksqayka; 4-keirici mufta;
5konusun gvdsi; 6konus; 7konusun yhri; 8qfln yay; 9dayaq muftas;
10silindrin yuxar muftas; 11pistonqolu; 12 silindr; 13plunjerin qfsi; 14
plunjer; 15vurucu klapann gvdsi; 16stkan; 17krcik; 18vurucu klapann
yhri; 19plunjerin ucluu; 20ynldici mufta; 21silindrin aa muftas; 22
vurucu klapann gvdsi; 23krcik; 24 vurucu klapann yhri; 25ucluq.
1
2
3
3a
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
25
24
23
371


NQV-3 (NQN-5) v NQV-4 (NQN-6) teleskopik nasoslar, aquli
boru plunjerli sabit v boru silindrli birtsirli qondarma nasoslardr. Bu
nasoslarn silindri v plunjeri bir-birinin irisind konsentrik ildiyin gr
bunlara ikiborulu teleskopik nasoslar ad verilmidir.
Bu nasoslarn ls

' '
2
1
2 50 2 39 , v 3 63 ' ' olur. Bunlardan hr
biri 5 sas qovaqdan silindr, sorucu klapan, vurucu klapanla plunjerdn,
pistonqolu ynldicisi il konusdan, kynkl qfl dayandan v gst-
rilmi blmlr daxil edilmmi bzi hisslrdn ibartdir.
NQV-3 (183-c kil) v NQV-4 (184-c kil) nasoslar bir-birindn
qurulu chtc, yalnz dayaq blmsinin yerlmsin gr frqlnir. Bu
sbbdn d aada ancaq NQV-3 (NQN-5) tipli nasos haqqnda izahat
verilir.
Nasosun silindri tikisiz, qliblnmi (soyuq uzadlm) v ucuna
muftalar balanm borudan ibartdir. Aa muftaya sorucu klapan, yuxar
muftaya is pistonqolu ynldicisi il konus qova balanmdr. Silindrin
daxilind vurucu klapan olan plunjer yerlmidir. Plunjer qliblnmi v
uzunluu 3 m olan borudan hazrlanr. Plunjer qfs, mufta, pistonqolu v
sxc vasitsil tanqlarla birlir v hrkt gtirilir.
NQV-3 nasoslarndak sorucu v vurucu klapanlar, qfl daya
qovaqlar eynil mvafiq ll NQV-1 nasoslarndaknn eynidir.
Bellikl, NQV-3 tipli nasoslardak yeni hisslr silindr, plunjer,
plunjer qfsi (ancaq 39X2" nasoslar n) v plunjer trclrindn (50x2
1/2" v 63X3" nasoslar n) ibartdir.
ld olan teleskopik nasoslarn qovaqlar 100 kQ/sm
2
tzyiq il
snaqdan keirilir. Bu nasoslarda ehtiyat gedi yolunun uzunluu 600 mm
gtrlr v silindrl plunjer arasndak kiplik, plunjerl silindrin daim
tmasda olan byk uzunluundak ara boluundan axan mayenin hidravlik
mqavimti hesabna yaradlr.
2 NQV-4 (2 NQN-6) tipli nasos. Bu nasos iki borulu teleskopik, si-
lindri hrkt edn v daya aada olan qondarma nasosdur. Teleskopik
nasoslarn hazrlanmasn asanladrmaq mqsdi il Dzerjinski adna zavod
M..Abdullayev, A.V.Krasnobayev v K.A.Lisikyan trfindn tklif
olunmu, 2 NQN-6 63X3" tipli borulu nasoslar buraxmdr (185-ci kil).
Bu nasos quruluca NQV-4 nasosundan saddir v ona nisbtn bir
sra stnly malikdir. Bunlardan balcalar: hisslrin az miqdarda
olmas, ucuz baa glmsi, qumun nasosun iin girmsinin qarsnn
alnmas v nasosla qaldrc borularn araboluunda qum kmsi
hallarnn minimuma atdrlmasdr.


372







184-c kil. NQV-4(NQN-6) tipli nasos

373













185-ci kil. 2NQV-42(NQN-6)tipli qondarma nasosu:

1nasos borular; 2 vurucu clapann qfsi; 3krcik; 4 vurucu clapann
yhri; 5nippel; 6silindr; 7sorucu clapann qfsi; 8 krcik; 9
sorucu clapann yhri; 10nippel; 11plunjer; 12 ucluq; 13uzadc; 14
dayaq; 15keirici; 16konusun gvdsi; 17konus; 18konusun yhri;
19qfln yay; 20dayaq nippel; 21dayaq muftas

1
2
3
4
5
14
13
12
6
15
16
7 17
8
18
9
19
10
20
11
21
374

Silindr, plunjer v uzadcn hazrlamaq n istifad ediln borularn
istr xarici diametrinin v istrs d divar qalnlnn lulrindn yksk
dqiqlik tlb olunmur.
Bu nasosun blmlri, yni qfl dayaq, vurucu v sorucu klapan
qovaqlar, mvafiq ll qondarma NQV-1 borulu NQN-1 v NQN-2
tipli nasoslarn blmsi v qovaqlarndan quradrlmdr.
2 NQN-6 nasoslar ld layih edilmidir: 2"-li nasos-
kompressor borular n 39 mm, 2
1
/
2
"-lilr n 50 mm v 3"lilr n 63
mm nasosun hr tip ld gedi yolunun uzunluu 0,9 m v 1,8 m-dir.
NQV-5 (NQN-7) tipli nasos. Bu markal teleskopik nasos borulu,
klapanl, silindri hrkt edn v qfl aada olan qondarma nasosdur
(186-c kil). Onun hrkt etmyn orta borusu yayl qfl v kipldirici
konus vasitsil qfl yhrin balanmdr.
Nasosun hrkt edn hisssi-silindr, nippel, dartc boru v trc
vasitsil daxili boru il birlmi xarici borudan ibartdir.
Yuxar vurucu klapan qova sxc rsin vasitsil tanq kmrin
balanmdr. Aa vurucu klapan qova daxili borunun ucunda
yerldirilmidir. NQV-5 tipli nasosun klapan blmlri, silindr v plunjeri,
hminin texniki xarakteristikas NQV-3 v NQV-4 nasoslarnnk kimidir.
Yuxarda gstrdiyimiz teleskopik nasosda maye itkisinin sbbini
mkmml thlil etmk n bir ne tnlik vardr. Bu tnliklrdn aydn
olmudur ki, NQV-3 v NQV-4 nasoslarnda olan xarici araboluqlarnn
uzunluu brabr olduqda, ikinci nasosdak itki birincidkindn bir qdr az
olur. Bu onunla aydnlar ki, tanqlarn yuxar getm prosesind bir qdr
vaxt keir ki, bu zaman NQV-4 nasosunun hrkt etmkd olan aa
klapan hl bal qalr v maye hr iki araboluundan (xarici v daxili)
kemli olur.
Yuxarda qeyd edilnlrdn bel xr ki, NQV-3 v NQV-4
nasoslarnda olan itkilrin frqi, nasosun dalma drinliyinin v araboluu
kmiyytinin artmas il oxalr, ksin maye zllynn, tmasda olan
sth uzunluunun, yralanma saynn, gedi yolu uzunluunun v nasosun
diametrinin artmas il azalr.
Buna gr d kiik diametrli NQV-5 (NQN-7) tipli teleskopik nasosu
il zlly az olan mayelri drin quyulardan, zlly ox olan mayelri
byk diametrli nasoslarla dayaz quyulardan vurmaq lverilidir. 187-ci
kild NQN-5 v NQN-7 tipli nasoslarn
4
D t
sthin mvafiq hesablanm
verim msalnn yrilri verilmidir.
yrilr A.M. Pirverdiyan trfindn aparlm hesablamann sasnda
qurulmudur:


375







186-ci kil. NQV-5(NQN-7) tipli borulu qondarma
nasosu:

1rsin; 2 yuxar vurucu klapann qfsi; 3 krcik; 3ksqayka;
4-yhr; 5keirici; 6plunjerin xarici borusu; 7silindrin ucluu;
8uzadc boru; 9silindr; 10 keirici nippel; 11 plunjerin daxili
borusu; 12 aa vurucu klapann gvlsi; 13stkan; 14 krcik;
15yhr; 16 plunjerin ucluu; 17sorucu klapann gvdsi; 18
stkan; 19 krcik; 20 yhr; 21qfln keiridisi; 22 qfln
muftas; 23konus; 24 qfln yay; 25 qfln yhri


1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
25
24
23
22
21
20
19
18
17
16
15
14
13
12
376

,
D s n L
H g
k
3

o
(X.4)
burada o -knar trflrdki araboluu;
H nasosun dalma drinliyi;
L tmasda olan borularn uzunluu;

kinematik zllk;
n yralanma say;
sgedi yolunun uzunluu;.
Dnasosun (orta borunun) diametridir.
Aadak tnlik vasitsil NQN-7 tipli nasoslar n txmini
hesablanm tmasda olan boru uzunluunun orta qiymti verilir:
.
max
2
s
L L
or
=
kild NQN-5 v NQN-7 nasoslarnn verim msallar (R) arasndak
frq nzr arpr. Buna gr d kompleks kmiyyt (k) 0,03-dn artq
olarsa, NQN-5 vzin borulu NQN-7 nasosunu iltmk lverilidir.
gr bu kompleks (k) 0,03-dn az olarsa, NQN-5 nasosunu iltmk
faydaldr, nki bu nasos NQN-7-dn daha saddir v ucuzdur.
NQN-5 nasosu n tmasda olan sthin uzunluu sabitdir v 3020
mm- brabrdir; NQN-7 tipli nasoslar n is bu qiymt 29503500 mm
arasnda dyiir.


187-ci kil. NQN-6, NQN-7 tipli nasoslarn
sthindn hesablama verimsallnn yrilri
h
10
0,8
0,6
0,4
0,2
0 0,01 0,03 0,05 0,07
H-7
H-5
377

Boru arxasndan quyuya maye tklmsi

Nasos istismarnda, qumla mbariz mslsi n sas problemlrdn
biridir. Bu problemi hll etmk n xsusi nasoslardan (NQV-2T v s.)
istifad edildiyi kimi, texnoloji tdbirlr d grlr.
Bu tdbirlrdn n hmiyytlisi .B.Sleymanov trfindn tklif
olunmu, boru arxasna maye tkm suludur. Bu sul, Azrneft birliyinin
mdnlrind xsusi mvffqiyytl ttbiq edilir.
Quyuya tkln mayenin miqdar xarlan v tkln mayelrdn,
hminin qumun fiziki xasslrindn baqa qumun hcm
konsentrasiyasndan da (
x
o ) asldr (birinci kitabn VII fslinin ikinci
paraqrafna bax). Birinci kitabdak (VII.72-78) dsturlarndan aydn olur ki,
eyni bir raitd hcm konsentrasiyasnn hr bir qiymtin mayenin
myyn srfi (Q) uyun glir.
Lakin quyuda
x
o -in ox olmasna yol vermk olmaz, bel ki, son
halda mxtlif ngllr (qum txac yaranmas, qaldrc borularn tutulmas
v s.) ba ver bilr. Demli
x
o -in myyn buraxla biln hcm
konsentrasiyas (
b
o ) hdudunda artmasna yol vermk olar ki, mayenin
buna mvafiq lazmi srti
l
e dir.
Qumun yerstn mvffqiyytl xarlmas
l
e il
q
e arasndak
mnasibtdn asldr (
q
e -quyuyun gndlik hasilatna mvafiq lsz
srtdir). Burada iki hal ola bilr: 1)
q
e
>
l
e , 2)
q
e
s
l
e .
Birinci halda quyunun hasilat eldir ki, o, qumun xarlmasn
tamamil tmin edir v bu zaman
q
e
>
l
e olur. kinci halda is quyunun
hasilat kafi deyil v
q
e
s
l
e alnr ki, bu da yuxarda qeyd etdiyimiz kimi
mxtlif ngllr sbb ola bilr.
Yuxarda gstrilnlri nzr alaraq buraxla biln hcm
konsentrasiyaya, yni
b
o =
x
o rtin mvafiq lazmi srtin (
l
e ) qiymtini
birinci kitabdak (VII.78) dsturuna sasn

( )( )
( ) b
1 1
0 b
0 b b
v
|
o o
o o e
e

= (X.5)
ifadsi il tapa bilrik;
burada ( ) b | -birinci kitabdak (VII.72) v (VII.73) ifadlrin sasn
hesablanr.
Quyuya maye
q
e
s
l
e halnda vurulacandan, hmin vurulacaq
mayenin srfin mvafiq lsz srt (
v
e ) bel taplr:
,
q l v
e e e =
378

buradan
;
v v
v
v
F
Q
u
e =
,
q q
q
q
F
Q
u
e =
(X.6)
burada
v
Q -quyuya vurulacaq mayenin srfi;
F
b
v F
q
- quyuya vurulacaq v laydan gln mayenin qaldrcda
mvafiq olaraq tutduu canl ksiyin sahsidir; aydndr ki, F
b
+F
q
=F (F
qaldrc borunun en ksik sahsidir).
188-ci kil. Boruarxasna vurulacaq mayenin gndlik srfini
tyin etmk n nomoqram

v
u v
q
u - qumun vurulacaq mayed v laydan gln mayed mvafiq
olaraq km srtidir.
3
12 11
2
1
10
4
5
9
6
7 8
8
1
2 3
4 5
9 5 8 7 6
11 12 13 5
9
9
cavab
Aar
I
II
III
taplr
il ksi-
msindn cavab taplr
Qeyd
- in qiymti
-a brabrdir
verilib
verilib
v
e
r
i
l
i
b
v
e
r
i
l
i
b
2 4 6 8a %
5
a% 2,0 1,5 1,0
0,5
0,1
1,0
2,0
a =3,0% 0
0,6
0,8
1,0
1,2
1,4
1,6
1,8
2,0
2,2

n
24 5 10 15 20 b
2,2
2.0
1,8
2,6
1,4
1,2
1,0
0,8
0,6
0,4
0,2

2,0
1,5
1,0
0,5
0
r
b

3
santipuas
r
3
0
2
0
1
5
1
2
1
0
8
7
6
5
4
,
5
4
,
0
3
,
5
3
,
0
2
,
5
2
,
0
1
,5
1
,
0
0,5
M
3
gn
Q
Q
r
a
D
=
1
1 2
2
1
1 2
3
4
6
d
=
0
,
6
m
m
0
,
5
0
,
4
0
,
3
0
,
2
379

Qeyd etmliyik ki,
b
o -nin tcrbi olaraq tyini he d asan deyildir.
Tqribi srtd
b
o =
-
o qbul etmk, yni
b
o -ni kritik srt (
-
e ) mvafiq
hcmi konsentrasiyaya brabr gtrmk olar (srt
-
e -dn az olanda
x
o kskin srtd artr). Bellikl
b
o =
-
o , baqa szl
l
e =
-
e qbul
etmkl,
l
e -in taplmas n buraxla biln hcm konsentrasiyasnn (
b
o )
qiymtini bilmk lazm glmir, bel ki,

388 , 0
0
1 o e + =
l
(X.7)
Bu dstur birinci kitabdak (VII.79) ifadsin sasn yazlmdr
(burada
0
o -laydan gln qumun faiz hesab il srf konsentrasiyasdr).
Quyuya vurulacaq mayenin gndlik srfini asanlqla tapa bilmk
n yuxardak dsturlara sasn qurulmu nomoqram 188-ci kild
gstrilmidir. Nomoqram mayenin zlly (

), qumun diametri (d),

qaldrc borunun diametri (D), quyunun gndlik hasilat (Q
q
), qumun srfi
konsentrasiyas (
0
o ) v buraxla biln hcm konsentrasiyasnn (
b
o )
mxtlif qiymtlri n qurulmudur. Qeyd etmliyik ki, nomoqram
qurularkn qumun sxl
q
=2,64 q/sm
3
, mayenin sxl
m
=0,8 q/sm
3

sabit gtrlm,
l
e is d=0,4 mm v

=1 sp n hesablanmdr;
hesablamalar gstrmidir ki,

-nun dyimsi
l
e -in qiymtin czi tsir
edir. Nomoqramda
l
e = ( )
0
f o asll qrq xtlrl ( )
0 l
f w o = asll is
btv xtlrl gstrilmidir.
Nmun n quyuya vurulacaq suyun ( sp 1
su v
= = e ) gndlik srfi
aadak rtlr sasn taplmaldr: Q
q
=2,0 m
3
/gn,
q
=5 sp, d=0,4 mm,
D=2",
0
o =0,2%. vvlc verilmi
q
, d, D v Q
q
-y sasn nomoqramdan
q
e =0,48 olduunu taprq. Sonra verilmi
0
o -a sasn
l
e =1,5 qiymtini v
l
e il
q
e -ni birldirib, onlarn frqini, yni
v
e =1,02 qiymtini taprq.
Bunun ardnca verilmi d
v
, v D-dn kemkl dz xtt kib onu
v

=1,02 xtti il ksidirrk, Q

v
=8 m
3
/gn alarq ki, bu da quyuya vurulacaq
mayenin tapmaq istdiyimiz gndlik srfidir.
gr hmin misalda baqa rtlr olduu kimi qalmaqla
0
o =1,0%
olsa, onda
l
e =2,0,
v
e =1,52 v Q
v
=12 m
3
/gn;
0
o =2,8% olanda is
l
e
=2,47,
v
e =1,99 v Q
v
=16 m
3
/gn alarq.
gr quyu neft il brabr su verirs, onda quyuya tklck mayenin
miqdarn aadak kimi tapmaq lazmdr. Neft v suyun gndlik hasilat
Q
neft
=1,0 m
3
/gn, Q
su
=3,0 m
3
/gn, d=0,4 mm, D=2";
0
o =0,5%, neft v suyun
zlly
neft
=5 sp,
su
=1 sp olan hal n Q
v
-ni tapaq. vvlc
neft
e v
su
e
-dan ibart
q
e -ni tyin etmk lazmdr. Verilmi
neft
, D, d v Q
neft
- sasn
380

nomoqramdan taprq ki,
su
e =0,22; yen hmin yolla verilmi
su
, d, D v
Q
su
-ya sasn taprq ki,
su
e =0,38. Bellikl
q
e =
neft
e +
su
e =0,6. Bunun
ardnca verilmi
0
o -a sasn
l
e =1,8 olduunu tapr v
l
e il
q
e -ni
birldirib, onlarn frqini, yni
v
e
=1,2 qiymtini taprq. Nyaht quyuya
vurulacaq mayenin zlly
su
-dan, hminin d v D-dn kemkl dz
xtt kib, onu
v
= 1.2 xtti il ksidirrk, Q
v
=10 m
3
/gn alrq ki, bu da
quyuya tklck mayenin (suyun) tapmaq istdiyimiz gndlik srfidir.
Qumla mbariz mqsdil, bir ox konstruksiyal nqll
szgclrdn, qumayrc lvbrlrdn v metal-keramik szgclrdn
istifad olunur. Prinsip etibaril bunlarn hams quyu irisin daxil olmu
qumun nasosun silindrin dolmasnn qarsn almaq ndr. lbtt nasos
altna balanan bu szgclrin uzunluu gndlik hasilat, qumun orta
diametri v onun az-oxluundan asl olaraq gtrlr.
Son illrd qumla mbariz n Azrb. ETN trfindn yeni bir
metod tklif olunmudur. Bu metodla quyudibi zonasna 35 t qdr fenol-
formaldehidli qatran vurulur. Bu mhlul quyudibi zonadak qumlar brkidir
v eyni zamanda lazmi qdr msamli olur. Bunun nticsind quyu-
dibind brkidilmi qum zonasndan quyuya yalnz maye ke bilr.

5. DRNLK NASOSUNUN MHSULDARLIINA MNF TSR
GSTRN AMLLR

Yuxarda drinlik nasosunun nzri mhsuldarln s, n v F
pl

parametrlrindn asl olaraq tyin etdik v bir ox sbblrdn hqiqi
mhsuldarln nzri mhsuldarlqdan az olduunu syldik. ndi is ayr-
ayr amillrin tsirindn bhs edk.

1. Qazn tsiri

Neft il birlikd nasosun silindrin dolmu qaz hmi nasosun
mhsuldarln azaldr.
Plunjer yuxar hrkt edrkn silindr myyn hcm nisbtind neft
v qaz dolur:

,
n
q
v
v
R =

burada
q
v -mayenin irisind olan qazn hcmi;

n
v -neftin hcmidir.
Plunjerin n yuxar nqtsind nasosun irisin dolmu neft v qaz
iki hcmdn ibart olacaqdr:
381

,
3 s
v v v + = (X.5)
burada v -plunjerin altndak mumi hcm;

s
v -plunjerin qalxmas il boalan hcm;

3
v -plunjerin aa vziyytind, vurucu klapanla sorucu klapan
arasnda qalan hcm (zrrli hcm),
.
q n 3 s
v v v v v + = + =

gr bu ifadd
q
v -ni Rv
H
il vz etsk, aadak tnliyi alarq:
,
n n 3 s
Rv v v v + = +
buradan

.
R 1
v v
v
3 s
n
+
+
=
(X.6)
Bu dsturdan aydndr ki, plunjerin altndak neftin hcmi silindr yeni
dolmu neftin hcmi il zrrli msafd qalan neftin hcmi cmin
brabrdir. gr mumi (
n
v ) hcmindn zrrli msafd qalan neftin
hcmini (
3
v ) xsaq, qalan neft txminn hr df plunjerin yuxarya
hrkti il laqdar olaraq, nasosa daxil olmu neftin hcmini vermi olur,
yni:
.
3
3 s
3 n n
v
R 1
v v
v v v
+
+
= =
'

ndi is nasosun dolma msaln tapaq:
( )
.
s
3
s
s 3
s
3
s
3 s
s
n
v
v
R 1
1
v
v v
v
v
R 1 v
v v
v
v

+
=
+

=
'
= |

gr
s
3
v
v
nisbtini m il vz etsk, aadak dsturu alarq:

.
R 1
mR 1
m
1 R
1 m
+

=
+
+
= |
(X.7)
Bu dsturdan aydn olur ki, nasosun dolma msaln artrmaq n m-in
azalmas lazmdr, yni n qdr zrrli msaf az v plunjerin gedi yolu
ox olarsa, dolma msal da artq olar. gr neftin irisind qaz olmasa,
yni
q
v =0, onda R=
3
q
v
v
=0 olar. gr neftin irisind qaz hdsiz ox olsa,
o, klapanlar arasndak msafd sxlb genilnmkl, yay rolu oynayaraq
sorucu klapan almaa qoymaz. Bellikl d nasos neft vurmaz. Bel bir
haln ml glmsi n | =0 olmaldr. Bu zaman

, 0
R 1
mR 1
=
+

= |
(X.8)
382

yni 1mR=0 olacaqdr. Demli,
.
m
1
R >
Buradan aydndr ki, gr zrrli
msafnin hcmi (
s
v ) plunjerin hrkti zaman ml gln hcm (
3
v )
brabr olarsa, drinlik nasosu maye vurmaq qabiliyytini itirir. Buradan
aydndr ki, neft il birlikd nasosa dolan qazn miqdarn mmkun qdr
azaltmaq lazmdr. Bunun n qaz ayran lvbrdn istifad edilir.

Qaz lvbrlri

Nasos istismarnn tarixi boyu bir ox konstruksiyal qaz
lvbrlrindn istifad olunmudur. Nhayt 1950-1955-c illrd Azrb.
ETN trfindn aparlan tdqiqatlardan aadak nticlr alnmdr:
Laydan istismar kmrin dolmu neft v qaz birlikd yuxarya doru
hrkt edrk qazayrcsna atr (189-c kil). Byk srt alm iri qaz
qabarcqlarnn ksriyyti qazayrcsnn yanndan srb maye
sviyysin qalxr. Kiik qaz qabarcqlar is neft il birlikd qazayrcsnn
deiklrindn iri dolur. Bu zaman yen d qaz qabarcqlarnn ox hisssi
srtdn dm mayedn ayrlb, qazayrcsnn yuxarsna y1r v
qaz yast ml gtirir. Sonra qaz yastnn iri qaz qabarcqlar qoparaq
qazayrcnn yuxar deiklrindn bayra xaraq maye sviyysin qalxr.
Ayrcnn irisind, yni aa xttindn aa, qaz neftdn ox az miqdarda
ayrlr. Demli, qazn ox hisssi borulararas sahd v qaz lvbrinin
deiklrindn girrkn ayrlr. Buna gr d hr iki sahni artrmaa
almaq lazmdr. Lvbrin uzunluunun hmiyyti olmadndan o, qsa
gtrlmlidir. Gstriln tdqiqatlar zr qazn ayrlmas, lbtt, lvbrin
gvdlrinin sayndan da asldr. Btn deyilnlri nzr alaraq Azrb.
ETN trfindn layih olunmu 3 v 4 pillli PQL-3 tipli qaz lvbrlri
geni miqyasda ttbiq olunur.
PQL-3" qaz lvbri (190-c kil) diametri 3" olan keirici, pillli
gvd (2), diametri 1" olan sorucu qsa borular (3, 7), orta nippel (4), sorucu
nippel v bal muftadan ibartdir. Sorucu borularn (3, 6, 7) uzunluu
brabr, zrindki dliklrin say is mxtlifdir.
Qaz lvbri iki variantda hazrlanr:
1) yngl neft vern quyular n;
2) ar neft vern quyular n.
Bunlarn arasndak frq sorucu borudak dliklrin mxtlif sayda
olmasndan ibartdir (39-cu cdvl).





383








189-cu kil. Qaz
lvbrinin prinsipial
sxemi
190-c kil. pillli
AQS-3 tipli qaz lvbri

6
5
4
3
a
a
2
1
1
3
2
5
4
3
2
5
4
3
2
5
3
2
7
4
I
V
I
I
I
I
I
I
4
6
384

39-cu cdvl

Pilllrin -si 1 II III IV
Yngl neft 4 7 15 26
Ar neft 3 5 11 26

Cdvld gstriln dliklrin say aadak dsturlarla
hesablanmdr:
;
5
2 4
4
2
4
2
3
D
ld
16
n
19
n
9
=
(X.9)
;
5
2 4
3
2
3
2
2
D
ld
49
n
9
n
4
=
(X.10)
,
5
2 4
2
2
2
2
1
D
d l
81
n
4
n
1
=
(X.11)
burada n
1
, n
2
, n
3
, v n
4
- pilllrdki dliklrin say;

4 3 2
, , -mqavimt msaldr.
Turbulent rejim n
.
Re
,
4
316 0
= (X.12)
Laminar rejim n
,
Re
64
=
(X.13)
burada l-sorucu boru pilllri arasndak dliklr qdr olan msaf;

-0,64 dliklrdn ken mayenin mhsuldarlq msal;

D-sorucu borunun daxili diametri;
d
2
, d
3
, d
4
- sorucu borudak dliklrin diametridir.

Zont" qaz lvbri

Borulararas sahni artrmaq v bununla laqdar olaraq qaz
lvbrinin effektini yksltmk mqsdi il Zont

qaz lvbri ildilir. Bu
lvbrin (191-ci kil) aa uunda rezindn hazrlanm iki halqavar
manjet (3) vardr ki, o da istismar kmri (1) il gvd (2) arasndak
boluu balayr. Bellikl qazla qarq maye btnlkl gvd (2), soruu
boru (5) arasndan kerk yuxar pnrdn (4) manjetin stn tklr v
maye selinin istiqamti 180 dnmli olur. Ntid qaz neftdn asanlqla

385







192-i kil. Nimvar qaz lvbrinin
prinsipial sxemi

191-i kil. Zont
tipli qaz lvbri

6
1
3
2
5
4
8
7
386

ayrlb yuxar qalxr v tmiz neft is buaql borudan (6) soruu boruya
daxil olur.
Tmizlnmmi neftin bir baa nasosa dolmamas n gvd il
soruu borunun aras yuxardan dmir halqa (8) il balanmdr. Lvbr
mufta (7) vasitsil nasos borularna balanr.


Son illrd Azrbayan neft mdnlrind Azrb. ETN trfindn
verilmi yksk keyfiyytli nimvar qaz lvbri intiar tapmaa
balamdr (192-i kil).
Nimvar qaz lvbri

2
1
soruu boru zrin qaynaq edilmi 8 v
ya 10 metal nimdn ibartdir. Danma zaman bu nimlri xarii
zrblrdn qorumaq mqsdil, xarii trfdn onlara 6 dd metal mil
qaynaq edilmidir. Millrin aa uu bir-birin konusvar qaynaq olun-
mudur. Bu millrin arasna, qazn birbaa soruu boruya dolmasnn
qarsn almaq n konus yerldirilmidir. Qaz qabarqlar bilavasit
nimlrd birlib byyr ki, bu da qaz lvbrinin i keyfiyytini artrr.
Bu lvbrlrin bir stnly d onlarn qazl-qumlu quyularda digr
lvbrlr nisbtn yax ilmsidir. nki nimlrin xsusi quruluda
olmas mayedki qumun soruu boru dliklrini rtmsin imkan vermir.
Gstriln dliklrin say aadak dsturlarla hesablanr:

; ,
, ,
5
2 4
2
8
2
7
D
ld
1 36
n
1 36
n
6 25
=
(X.14)
;
, ,
4
2 4
2
7
2
6
D
ld
122
n
6 25
n
6 19
=
(X.15)

;
, ,
5
2 4
2
6
2
5
D
ld
240
n
6 19
n
4 14
=
(X.16)

;
,
5
2 4
2
5
2
4
D
ld
372
n
4 14
n
10
=
(X.17)

;
,
5
2 4
2
4
2
3
D
ld
502
n
10
n
1 8
=
(X.18)

;
, ,
5
2 4
2
3
2
2
D
ld
640
n
1 8
n
4 6
=
(X.19)
387

5
2 4
2
2
2
1
D
ld
775
n
4 6
n
9 4
=
, ,
(X.20)
Bu hesablamalarda nimlrin say 8 gtrlm v hr mrtbdki
dliklrdn ken mayenin miqdar, 7, 8, 9, 10, 12, 14, 16 v 19% qbul
edilmidir.

2. Silindr dolmu mayed ba vern itkilr

Silindr sorulmu mayenin bir hisssi soruu klapann vaxtnda
balanmamas v kip olmamas ntisind yenidn quyuya tklr. Plunjer
yuxar hrkt edrkn mayenin bir hisssi vuruu klapann ge balanmas
v kip olmamas sbbindn silindrin alt hisssin axr. Bzn oymaqlarn
bir-birin kip syknmsi
ntisind plunjerin yuxar
hisssindki maye, nasosun
rty il oymaqlar arasndan
kerk plunjerin altna dolur.
Btn bu itkilr sasn nasosun
keyfiyytli hazrlanmamas v
dzgn rejimd ildilmmsi
nticsind ba verir. Bu itkilrin
miqdar bzn sfra yaxn, bzn
d ox byk olur ki, onu da he
bir nzri sulla vvlcdn
tyin etmk mmkn deyildir.
Bunlardan baqa nasosda daimi
maye itkisi vardr. Bu itki
plunjerl oymaqlar arasndak
boluqdan axan mayedir.
tki tnliyini qurmaq n
halqavar atlaqdak maye hrktini mntzm hrkt kimi gtrrk.
o ara boluunda maye axnndan, mrkzdn y msafsind yerln
elementar halqavar dx, dy hissciklrini ayrrq (193-c kil). Plunjerin
radiusunu r, oyman radiusunu is K il iar edirik.
Gtrln elementar hissciy aadak qvvlr tsir edir:
Px" oxu istiqamtind hrkt edn element; t-srm
qvvlrindn asl olan ks istiqamtd hrkt edn element.
Bellikl sistem aadak rt gr tarazlair, yni P=t olur.
Bu zaman
193- kil. Silindr maye
itkisinin tyinisorumu

Ll
dy
P
d
x
P P
Plunjer
Hasosun oxu
A
Z
Y
X
X
388

; y 2 dp P t =
; dy
dy
v d
ydx 2 t
2
2
t q =
(X.21)
dy
dy
v d
dx 2 ydy 2 dp
2
2
= t q t


alrq ki, buradan da:

,
dx
dp 1
dy
v d
2
2
=
q
(X.22)
burada
q
-mtlq zllkdr.
Hmin ksik n
dx
dp

kmiyytini sabit gtrmk rti il yuxardak
tnliyi iki df inteqrallasaq, aadak ifadni alarq.
2 1
2
c y c
dx
dp
2
y
v + + =
q
(X.23)
ni c c
2 1
,
r y =
v , R y = 0 V =
rti il uyun sabit kmiyytlri tapaq:
;
dx
dp
2
R r
c
1

+
=
q
.
dx
dp
2
r R
c
2

=
q

Onda
( ) | |dy Rr y R r y
dx
dp
2
1
v
2
+ + =
q

Mayenin srfi:
( ) | |dy Rr y r R y
dx
dp y
vdF dq
2
+ + = =
q
t

inteqrallasaq:
( )
dx
dp
12
R r
q
2
q
to +
= (X.24)
alarq ki, burada 2(r+R) ~ D-nu plunjerin orta diametridir.

g

_ q =

burada
_
-kinematik zllk olub
dx
dp

sahsind qiymti vahid brabrdir:

=
l
h
dx
dp
(X.25)
hsahdki basq itkisidir. Btn qiymtlri yerin yazsaq:

l 12
h D g
Q
3
_
o t
= (X.26)
389

alrq ki, burada Qmayedki itki;
o -plunjerl silindr arasndak boluun bir trfinin eni;

g
-yer cazib qvvsinin tcili;
h -plunjer boyunca basq itkisi;

_
-xarlan mayenin kinematik zlly;
l -plunjerin uzunluu;
D-plunjerin diametridir.
Hmin tnlik, zl mayenin ox byk olmayan konsentrik ara
boluundan kemsi n xarlmdr.
Azrb. ETN-nin tdqiqatlar gstrmidir ki, bzi hallarda nasosun
plunjeril silindri arasndak boluqdan ken maye turbulent hrkt ed
bilr. Araboluu eksentrik olarsa, yuxardak dsturda 1/12-i 5/24 il vz
etsk kifaytdir.
Plunjerin yuxar hrktind alnan itkini prof. A.Pirverdiyan
trfindn tklif olunmu dsturla tyin etmk lazmdr, yni
, u D
2
1
l
gh D
12
1
Q
3
o t
_
o t
= (X.27)
burada u-plunjerin yuxar hrktind orta surt
g=980 sm/san
2
.
194-c kil. Plunjerl oymaqlar arasndan axan maye diaqram
Sxma tzyiqi kq/sm
2
Araboluuna ba vern itki, sm
3
/dq. il
1
7
0
m
i
k
r
o
n
1
6
0
m
i
k
r
o
n
1
5
0
m
i
k
r
o
n
1
4
0
m
i
k
r
o
n
1
3
0
m
i
k
r
o
n
1
2
0
m
i
k
r
o
n
1
1
0
m
i
k
r
o
n
1
0
0
m
i
k
r
o
n
9
0
m
i
k
r
o
n
8
0
m
i
k
r
o
n
7
0
m
i
k
r
o
n
6
0
m
i
k
r
o
n
5
0
m
i
k
r
o
n
4
0
m
i
k
r
o
n
3
0
m
i
k
r
o
n
8
=
2
0
m
i
k
r
o
n
f 71 m
m
f 93 m
m
f 68 m
m
f 56 m
m
f 43 m
m
f 38 m
m
f 32 m
m
f 28 m
m
20 30 40 50 60
70 80 90
100
P
3
0
0
0
0
2
0
0
0
0
1
6
0
0
0
1
2
0
0
0
1
0
0
0
0
8
0
0
0
6
0
0
0
4
0
0
0
3
0
0
0
2
0
0
0
1
6
0
0
1
2
0
0
1
0
0
0
8
0
0
6
0
0
4
0
0
3
0
0
2
0
0
1
6
0
1
2
0
1
0
0
8
0
6
0
4
0
3
0
2
0
1
6
1
2
390




eksentrik araboluu n
( ) u D
2
1
l 24
h g D
c 3 2 Q
3
2
o t
_
o t

+ =
(X.28)
burada cnisbi eksentrisitetdir, yni hqiqi eksentrik (e) araboluu o olan
nisbtdir.



Yuxarda gstriln dsturlar hamar plunjerl oymaq arasndak
boluqdan ke bilck maye itkisini gstrir. Hqiqi nasoslarda is istr
plunjerin v istrs oymaqlarn srtnn sahlri he d hamar olmur. Htta
ox zaman plunjerin zrind sni surtd alm halqavar qanovlar v
uxurlar olur. Nticd araboluu plunjer boyu il eyni olmur. Buna gr d
hqiqi itki nzri itkidn frqlnir. Hqiqi itkini M.D.liyev trfindn
verilmi empirik dstur il tyin etmk mslht grlr:
,
,
vl 10
h D 7 3
q
6
3

o
= (X.29)
burada

o
-rti ara boluudur.
rti ara boluu tyin etmk n M.D.liyevin tcrb sasnda
ald nomoqramdan istifad etmk olar (194-c kil).

6. DNAMOQRAF V ONUNLA TDQQAT LRNN
APARILMASI

Drinlik nasoslarnda nasosun tam ilm dvru rzind mancanaq
dzgahnn cilalanm pistonqoluna tsir edn mumi ykn dyimsinin
avtomatik olaraq yazlmas n dinamoqrafdan istifad olunur. Dinamoqraf
cihaz mexaniki v hidravlik prinsip sasnda ilyir. Hilravlik dinamoqrafn
qurulu sxemi 195-ci kild gstrilmidir.
Bu cihaz u sas hissdn ibartdir:
1. Kapilyar borucuqla birlikd (cihazn ln hisssi) mestoza; bunun
vasitsil cilalanm pistonqoluna dn qvv maye tzyiqin evrilir v
heliks adlanan irisi bo xsusi yaya verilir.
2. Qeydedici; bu, pero il birlikd heliksdn" v kartoqram il
birlikd hrkt edn masadan ibartdir.
3. Gediyavadan; bu, cilalanm pistonqolunun hrktini kartoqram
yerln masaya kiildilmi ld trr.
391




195-ci kil. NQV-5(NQN-7) tipli borulu
qondarma nasosu:

1Qali znciri; 2 frlanc; 3 pardaxlanm pistonqolu;
4samovar; 5tanq kmri; 6nasos borular; 7
istismar kmri; 8vurucu klapan; 9plunjer; 10 qbul
klapan; 11 mesdoza; 12 mayei; 13gvd; 14 piston;
15membrana; 16 kapilyar borucuq; 17polad lent;
18 gedi azaldan; 19 nasos; 20 ventil; 21
manometrinin yay; 22peroil ox; 23kartoqram il masa;
24qayd yay; 25 miqyasdiyircyi


1
11
14 12
13
17
2
3
17
15
19
16
21
20
22
23
24
25
4
18
5
6
7
8
9
10
392


4
0
-
c

d
v

t
a
n
q
l
a
r

r
t
i

t
a
n
q

v

m
u
f
t
a
l
a
r

s
a
s

r
i
,

m
m

i
l

t
a
n
q

n

b
a

M
u
f
t
a

M
u
f
t
a

v

b
a

n

y
i
v
i


d


L
1
L
2
L
S
k
d
1
d
2
d
3
S
D
D
1
D
2
S

d
o


d
o
p


d

B
H




h

D

y
m

m
m

t a n q
m u f t a
t a n q
m u f t a
t a n q
m u f t a
5

/
5














3

/
4

7

/
8

1











1
6

1
9

2
2

2
5





2
9

3
5

3
5

4
5

3
8

3
8

3
8

4
6

2
2

2
2

2
2

2
8

1
0

1
1

1
3

1
5

3
5

3
8

4
3

5
1

3
2

3
7

3
8

4
6

1
8

2
1

2
4

2
8

2
2

2
7

2
7

3
2

3
8

4
2

4
6

5
5

2
8
.
6
5

3
1
.
8
3

3
5
.
0
0

3
9
.
7
6

2
4
.
2
6

7
4
.
4
3

3
0
.
6
1

3
5
.
3
8

3
2

3
6

4
1

4
6

2
3
.
7
9
8

2
6
.
9
7
3

3
0
.
1
4
8

3
4
.
9
1
0

2
3
.
8
2
4

2
6
.
9
9
9

3
0
.
1
7
4

3
4
.
9
3
6














2
2
.
1
4
8

2
5
.
3
2
3

2
8
.
4
9
8

3
3
.
2
6
0

2
2
.
1
7
4

2
5
.
3
4
9

2
8
.
5
2
4

3
3
.
2
8
6

2
0
.
6
8
2

2
3
.
8
5
7

2
7
.
0
3
2

3
1
.
7
9
4

2
1
.
0
7
4

2
4
.
2
4
9

2
7
.
4
2
4

3
2
.
1
8
6

2
.
5
4

2
.
5
4

2
.
5
4

2
.
5
4

393

Dinamoqrafn sas hisssi saylan mestoza ox byk olmayan qaln
divarl, st nazik metal lvh il rtlm ndn ibartdir ki, bu metal
membrann zrind mestozann poreni yerlir. Mestozann dibind iki
deik vardr. Deiklrdn biri sistemi maye il doldurmaq ndr; digr
deik is diametri 0,60,8 mm olan kapilyar boru vasitsil heliks"l
birldirilir.
Dinamoqrafn mestozas cilalanm pistonqolu il el birldirilir ki,
tanq kmrin dn btn yk, poren trlr v sonra sistemdki"
maye vasitsil heliks" verilir. Heliks" d z nvbsind tzyiqin
qiymtindn asl olaraq qrbi bu v ya digr trf yir. Cilalanm
pistonqolunun hrktin mnasib olaraq, kartoqram yerln masann irli-
geri hrkti zaman pistonqolunun vziyytindn asl olaraq ona dn
yk gstrn qapal yrilr alnr. Bu yrilr cilalanm pistonqolunun
dinamoqram adlanr.

Dinamoqramn nvlri

196-c kild cilalanm pistonqoluna tsir edn mxtlif yklrin
dyimsini gstrn nzri dinamoqramlar gstrilmidir. Bu
dinamoqramlar 197-ci kild verilmi boru v tanqlarn deformasiyas
sasnda qurulmudur.
Sad nzri dinamoqram tanqlarn v borularn mtlq srt halnda
yalnz statik qvvlrin dyimsini gstrir. Bu zaman statik qvvlr
dzbucaq qanunu il dyiir (196-c a kli).
Nzri dinamoqram tanqlarn v lvbr balanmam kmrin
deformasiyasn nzr alaraq statik qvvlrin paraleloqram qanunu il
dyimsini gstrir (196-c b kli). Mayenin tanqlara v kmrlr etdiyi
tzyiqin dyimsi nticsind ml gln elastik deformasiyalar, plunjerin
faydal gediini mancanaq dzgahnn gediin nisbtn

b
+ = (X.30)
qdr azaldr.
talt qvvlrini v kmrin titryiini nzr alaraq dinamoqramlar
real raitd cilalanm pistonqoluna dn ykn dyim xarakterini ks
etdirir (196-ci c kli). Dinamoqrafla tanq kmrin dn qvvlri tyin
etmkdn lav, drinlik nasosunun iindki mxtlif nqsanlar da meydana
xarmaq mmkndur.
Qeyd etmk lazmdr ki, nasosun quyudibind nec ilmsini
dinamoqramdan grmk ox zaman myssr olur. Bunun n alnm
dinamoqram aadak tipik nomoqramlarla mqayis etmk lazm glir.
sas tipik nomoqramlar198-ci kild verilmidir. Plunjer silindrd dzgn
oturmadqda ya qbuledici klapana dyir, ya da silindrdn knara xar (boru
nasoslarda); tanql qondarma nasoslar is konus dayaqdan qopur.
394

196-c

kil.

Sad nzridina moqramlar

Birinci halda dinamoqramn aa sol kncnd, kiik ilgk ml
glir (198-ci a kli), ikinci halda is dinamoqramn saf knc il tanq yk
xtti kskin surtd aa enir (198-ci b kli).
Hr iki halda lazm gln uzunluqda qsa tanq semk yolu il bu
nqsan tez bir zamanda aradan qaldrlmaldr. gr bununla plunjerin
tkanlarn v silindrdn knara xma hadislrini aradan qaldrmaq ba
tutmursa, bu vurma rejimi n kifayt qdr deyildir.
Nasosun aa hisssind buraxma hal ba verrs, tanqdan ykn
gtrlm xtti tanqn yk qbul etm xttil paralel alnmr (198-ci v
kli).
Nzr almaq lazmdr ki, yk qbul etm xtti, gtrlm xttin
nisbtn daha dik gedir. Nasosun yuxar hisssind maye buraxma hal
1
2
3
4
5
6
D
395

olduqda is (vurucu klapandan, plunjerl silindr arasndak boluqdan,
oymaqlarn bitiik uclarndan), tanqlarn ykn gtrlm v qbul etm
xtti yen d paralel olmur, ancaq birinci ikincidn dik olur (kil 198 q).
























1
9
7
-
c
i

k
i
l
.
S
a
d

r
i
d
i
n
a

m
o
q
r
a
m
l
a
r



S
A
V
C
D
E

+
boru

boru
boru
boru

boru

+
boru
S
n
S
n

F
396



198-ci kil. Tipik dinamoqramlar
15
35 55 75
95
105
6
0
4
0
2
0
0
2
0
4
0
6
0
V
15
35 55
75
95 105
0
0
2
0
4
0
6
0
20 40
60
80 100
120
B
0
2
0
4
0
06
0
20
40 6
80 100 110
Q
0
2
0
4
0
6
0
20
40 60
80 100 110

20
40 60
80 100 110
E
0
2
0
4
0
6
0
8
0
20 40 60
80 100
D
15 25 35 45 55 65 75 85 95
1
0
0
9
0
8
0
7
0
6
0
2
0
3
0
4
0
5
0
J
397

Mhsuldarln azalmasna plunjerin tutulmas da (ilimsi) sbb ola bilr.
gr plunjer silindrin aa hisssind (plunjerin aa gediind) tutularsa,
onda, tanqlarn arlq xtti, dinamoqramn aa sol kncnd tdricn
aa dr (198-ci kli). gr plunjer, silindrin yuxar hisssind
(plunjerin yuxar gediind) tutularsa, bu halda yklm xtti, yuxar sa
kncd kskin surtd yuxar qalxr (198-ci d kli). Bel halda qondarma
nasoslar quyudan qaldrb mdn emalatxanasnda yoxlamaq lazmdr.
Nasosun maye vurmasnn tamamil ksilmsi tanqlarn qrlmas v
yaxud almas (198-ci e kli) plunjerin silindrd tam ilimsi (198-ci j
kli) v quyudibind qum txacnn ml glmsi il izah oluna bilr.

7. DRNLK NASOS TANQLARI

Drinlik nasos tanqlarnn nv, ls v vzifsi

Nasos tanqlar birldirici (v keirici) mufta vasitsil
laqlndirilrk, mancanaq dzgah il drinlik nasosu arasnda laq
yaradan tanq kmrini ml gtirir.
tanq kmri vasitsil drinlik nasosu plunjerin irli-geri hrkt
trlr v bununla da nasosun ii tamamlanr.
Normal konstruksiyal nasos tanq (199-cu kil) dairvi en ksikli
nazik uzun mil (ox) klind olur v bunun uclarnda (balnda):
a) birldirici muftaya uyun yivlr;
b) quradrma (birldirm) aarna uyun kvadratlar;
c) kmrin elevatordan aslmas n konusvar xnt vardr.
Kemi SSR-d istehsal olunan (N61852 nvl) tanq v
muftalarn sas llri 40-c cdvld gstrilmidir.
Plunjerin drinlik nasos silindrin dzgn oturmasn tmin etmk
n normal uzunluqlu tanqlardan baqa uzunluu 1000; 1500; 2000; 2500
v 3000 mm olan gdk tanqlardan (Futovka adlanan) da istifad edilir.
Gdk tanqlarn qalan llri normal tanqlarn llri kimidir.
tanq kmri tanqlarn diametrindn asl olaraq birpillli v
oxpillli ola bilr. Eyni diametrli kmr birpillli, mxtlif diametrli kmr
is oxpillli adlanr.
Kmrin pilllrinin say adtn dn ox olmur. oxpillli kmrin
mxtlif diametrli tanqlarn birldirmk n keirici muftalardan istifad
edilir. Keirici muftalar 5/8"-3/4"; 3/4"-7/8"; 7/8"1" olur.
oxpillli kmr, onunla eyni mhkmlikd olan birpillli
konstruksiyal kmrdn kisinin xeyli az olmasna gr frqlnir v
mumiyytl drin quyularda ttbiq edilir.
SSR-d nasos tanqlar sasn aadak markal poladlardan
hazrlanr:
398


199-cu kil. Nasos tanaq v muftas

D
D
D
1
2
S
d
3
d
2
d
1
d l
1
K
l
2
l
3
2
2
8
0
0
0
3
6
1
0
0
399

1. Karbonlu 40 v 40U (DST 1050-52);
2. Xromnikelli 20XN (DST 4543-48);
3. Marqansl 36Q1 (QMN-nin texniki rtlri MM);
4. Nikkelmolibdenli 15NM (DST 4543-48).
Birldirici v keirici muftalar adtn markas 40 olan karbonlu
poladdan hazrlanr.
Bu poladlarn mexaniki gstricilri 41-ci cdvld verilmidir.
tanq muftalarnn yeyilmy dayanqln artrmaq mqsdil
sthlri tamamil, v yaxud da hiss-hiss yksk tezlikli cryanla
mhkmlndirirlr (xsusi yksk tezlikli cryan qurusunda) v sonra
sthlrini cilalayrlar.

Nasos tanqna tsir edn qvvlr

Nasos tanqna tsir edn ykn xarakteri v kmiyyti (qiymti).
Drinlik nasosu ilyn zaman tanq kmrin aadak qvvlr tsir
edir:
A. prosesind yaranan statik qvvlr:
a) tanq kmrinin z kisi;
b) nasosun qaldrd mayenin kisi;
c) nasosun plunjerin v tanqlarna mayenin gstrdiyi hidrostatik
tzyiq.
B. tanq v maye ktlsinin qeyri-mntzm hrkti zaman yaranan
yaxud dinamik qvvlr.
C). Hrkt zaman yaranan mqavimt qvvlri:
a) plunjerin silindr divarna srtnmsi;
b) tanqlarn v muftalarn boru kmrin srtnmsi;
c) atq xttind v nasosda yaranan hidravlik mqavimt.
Neft mdnlrind ilyn nasos qurularnn ksriyytind maye v
tanqn kisindn ml gln statik qvvlr tanqlar kmrin tsir edn
tam ykn byk hisssini tkil edir.
Bu qvvlr nasos qurularnn aadak istismar parametrlrindn
asldr:
a) nasosun buraxlma drinliyi (H) v diametrindn (D);
b) balansir balnn gedi yolu uzunluundan (s
0
) v yralanma
sayndan (n);
c) tanq kmrinin llrindn (d, l
i
).
Buna gr d bu qvvlrin qiymti v dyim xarakteri drinlik
nasosunun tam dvr n hesablama yolu il asanlqla tyin edil bilr.
Nasos tanqlar, quyuda ilyrkn, z arlq qvvlrinin tsiri
altnda da olur. Bu yk (tanqlarn z xsusi yk), tanq kmrini bir qdr

400
41-ci cdvl

Stanq poladlarinin mexaniki xarakteristikasi

n
a
s
o
s
u
n

d
i
a
m
e
t
r
i
,

m
m

i
l

tanq kmrinin llri

(uzunluu v diametri)
Kmrin texniki
xarakteristikas
Nasosun
buraxlma
drinliyi, m il
Kmr pilllrinin uzunluu,
% il
k

r
i
n

1

m
e
t
r
i
n
i
n

k
i
s
i
,

k
q

i
l

z
g
a
h

n

m
k
s
i
m
a
l

y

k
q
a
l
d

r
m
a

q
a
b
l
i
y
y

t
i
,

k
q

i
l

t
i
r
i
l
m
i

r
g
i
n
l
i
k
,


k
Q
/

m
m
2

i
l

N
a
s
o
s
u
n

g
e
d
i

y
o
l
u

i
t
k
i
s
i
,

m
m

i
l

k
a
r
b
o
n
l
u

l
e
k
i
r
l

n
m
i

1
`
`


7
/
8
`
`


3
/
4
`
`


5
/
8
`
`


1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

28
1100
900
1000

100
35
100

65
1.76
2.38
1.98
3000
3000
3000
7.80
5.50
5.40
170
110
140

32
980
800
950

100
38
100

62
1.76
2.38
2.00
3000
3000
3000
8.10
5.70
5.90
180
100
160

38
800
750
800

100
45
100

55
1.76
2.38
2.04
2700
3000
3000
8.00
7.60
6.00
180
120
160

44
700
650
700
500



40

100
52
60
100

48
1.76
2.39
2.08
2.70
2700
3000
3000
3000
8.30
6.40
6.50
4.00
180
120
140
90

56
500
470

50
100
50
2.38
2.78
3000
3000
6.70
5.20
120
100

70
350 100 3.19 3000 5.30 80

95
220
200


100
100 3.19
4.10
3000
3000
5.40
4.00


120
150
140

100
100 3.19
4.10
3000
3000
5. 60
4.00

401

tarm vziyytd saxlayr. Hmin lnn qiymti aadak kimi ifad
olunur:
,
E f 2
b H q
E f 2
h p
l

= =

burada

f
q
=0,855 olduundan (btn tanqlar n),
E 2
855 0
l

.
=

olur.
3
1
m kq 7850 / =
v
3
m kq 900 / =
qbul etsk
855 0
7850
90 7850
b , =

=
olar. Bu
halda
6
2

10 55 5
H
l

=
,
olar.
Hmin hadis analoji olaraq, nasos borularnda da mahid edilir.
Quyuda maye arlnn tsirindn nasos tantlar uzanr, hmin yk
gtrldkd vvlki vziyytini alr. Buna uyun olaraq nasos borular da
elastik deformasiyaya urayr. Nasos borular plunjerin aa gediind
uzanr v yuxar gediind qsalr. 197-ci kild plunjerin mxtlif
vziyytind yaranan mxtlif hallar verilmi v buna mvafiq olaraq nzri
diaqram (196) qurulmudur.
Maye arlnn tsiri altnda tanqlarn deformasiyas srhdi d
dyiir, yni:

;

2
maye

maye

f E
H q
f E
H P
i

=

borular n d analoji olaraq
boru
2
maye
boru
f E
H q
i

=
yaza bilrik.
197-ci kl sasn plunjerl tanqlarn aslma nqtsinin yerdyim
vziyytindn asl olaraq boru v tanqlarda yaranan elastik deformasiya
aadak kimi tyin edilir:
|
|
.
|

\
|
+ =
|
|
.
|

\
|
+ = + =
boru
4
2
boru
2
maye
boru
f
1
f
1
E 10
H F
f
1
f
1
E
H q
i i
v

burada F-plunjerin en ksik sahsidir.
402

Mqavimt qvvlrinin talti yuxarda adlar kiln parametrlrdn
lav, drinlik nasosunun mrkkb i raiti il laqdar olan bir sra baqa
amillrdn d asldr. Nasos tanqlar kmrin tsir edn mumi ykn
qiymti baxlan kmrin en ksiyinin vziyytindn asl olduu kimi,
cilalanm pistonqolunun (tokun) vziyyt v hrkt istiqamtindn d
asldr. Baxlan ksiklri kmrin aslma nqtsin yaxnladrdqca
kmrin z kisi, dinamik qvvlr v mqavimt qvvlri artd n
kmrin yuxar tanq n ox yklnmi olur. Cilalanm pistonqolunun
vziyytindn v hrkt istiqamtindn asl olaraq tanqlardak qvvlr
aada gstriln qanun zr dyiir.
Pistonqolu aa knar vziyytindn yuxarya trf hrkt etdikd
(nasosun ii gediind) kmr btn qvvlr tsir edir. Qeyd etmk
lazmdr ki, bu zaman dinamik qvv gediin birinci yarsnda msbt, ikinci
yarsnda is mnfi qiymt alr.
Pistonqolunun yuxar knar vziytdn aa doru hrkti zaman
tanq kmrin mayenin arl istisna olmaqla, yuxarda deyiln btn
qvvlr tsir edir; dinamik v mqavimt qvvlri is nasosun ii
gediindki qiymtindn yalnz iarc frqlnir. tanqlar kmrinin
ksiklrin tsir edn mxtlif qvvlr baxdqda bel bir vacib nticy
glirik ki, tanqa tsir edn mumi yk dyin xarakterlidir. tanqa dn
yk nasosun tam yralanmas rzind n kiik qiymtdn, n byk qiymt
qdr dyiir.



TANQ KMRNN LSN TYN ETMK N
HESABLAMA TNLKLR

Asimmetrik sikld dyin yklrin hesablanma qiymtlrini, hqiqi
sikl grginliyini xarakteriz edn hr hans iki qiymt v materialn bu iki
qiymt uyun gln hdd grginliklrin ayrmaq olar.
tanqn siklik mhkmlik rti, aada verilmi iki hesablama tnliyi
il gstril bilr:
s
s
k f
P
k f
P
min min
min
max max
max
o
o
o
o
s =
s =
(X.31)

max max
max
s
k f
P o
o s = (X.32)
403


r
a a
a
k f
P o
o s =
burada R
max
, R
min
, v P
a
-tsir edn yklrin maksimal-minimal qiymtlri v
sikl rzind onun dyim amplitududur;
min max
,o o v
a
o -hqiqi grginliyin maksimal-minimal qiymtlri v
onun sikl rzind dyim amplitududur;
k
s
v k
q
statik mhkmliy v dayanqla hesablama zaman
ehtiyat msallardr;
f-tanqn thlkli en ksiyinin sahsidir.
Materialn hdd grginliyinin mxtlif asimmetrik sikllrind
eksperimental xarakterli qiymtlrini tyin etmk tinlik trtdiyindn,
tcrbd ox vaxt bu qiymtlr arasnda sadlmi analitik asllqdan v
materialn statik mhkmlik (
v
o v
z
o ) v davamllq (
w
o ) hdlrindn
istifad olunur:
a) Conson-Qurman v Zoderberqin dsturu

w
s
m
a
w
v
m
a
1
1
o
o
o
o
o
o
o
o

|
|
.
|

\
|
+ =

|
|
.
|

\
|
+ =
(X.33)
b) Herber v Odinqin dsturu

a m
2
w a
w
2
v
m
a
1
o o o o
o
o
o
o
=
(
(

|
|
.
|

\
|
+ =
(X.34)
c) SerensenKinasavili v Podzalonun dsturu

w
q
m
m a
w
0
m
m a
1
2
1
2
o
o
o
o o
o
o
o
o o
|
|
.
|

\
|
=
|
|
.
|

\
|
=
(X.35)
burada
v
o v
z
o -materialn mhkmlik v axclq hddi;

m
o v
a
o -grginliyin orta hdd qiymti v onun dyim
amplitudunun hddi;
0
o v
q
o -dyin v asimmetrik tsikillrin hdd grginliyi;
w
o -materialn davamllq hddidir.
404

(X.33X.35) ifadlrindki hddi grginlik qiymtlrini laboratoriya
raitind asanlqla tyin olunan davamllq hddi il (
w
o ) vz etdikd
(X.31X.32) dsturlarnn praktik ttbiqini asanladrmaq mmkndr.
Msln, tanq pilllrinin llrini tyin etmk n hesablama
tnliyi onlarn siklik mhkmliyin gr (X.33) v (X.35) dsturlarna
sasn aadak kli alacaqdr:

q
w
q
heddi a
a
k k
o
o o
o o =

s
max
max

ya da
2
q
2
w
a
k
o
o o s
max
(X.36)
v
q
w
q
heddi heddi a
m a
k k
o o o
o o =
+
s +
max

ya da
q
w
a
k
o
o o s +
max
(X.37)
burada 1
2
0
w
=
o
o
v ya . 1
2
v
w
=
o
o

tanq kmrini hesablamaqdan tr onlarn materialnn yalnz
davamllq hddi (
w
o ) mlum olarsa, (X.36) tnliyindn istifad edilir, hddi
grginlik (
0
o v
a
o ) haqqnda lav mlumat olduqda is (X.37)
tnliyindn d istifad etmk olar.
Tsir edn qvvnin qiymtini v onun tsiri nticsind tanq
kmrinin thlkli ksiyind ml gln grgin1iyi hm eksperimental
yolladinamometrlm il, hm d uyun dsturla hesablamaq olar.
Birinci sul ilyn quyularn yoxlama hesablamasn apardqda, ikinci
usul is yeni kmr layihsini hesabladqda ttbiq edilir.
tanq kmrind ml gln qvvlrin tyin edilmsi n daha
geni ttbiq olunan dsturlar aadaklardr:
Drinlik nasos iinin elementar (statik) nzriyy dsturu

( )
|
|
.
|

\
|
+ + =
1800
n s
1 P P P
2
0
m max
(X.38)

|
|
.
|

\
|

'
=
1800
n s
1 P P
2
0
min
(X.39)
burada P
m
qaldrlan maye stununun kisi, kq il;

P

v
'

P
-tanq kmrinin havada v mayed kisi kq il;
405

s
0
v nbalansir balnn gedi yolu, m il v onun tam yralanma
saydr, dvr/dq il.
Bu dsturlarn xarl aadak ehtimallara saslanmdr:
a) cilalanm pistonqolu sad harmonik qanuna uyun hrkt edir;
b) kmrin btn en ksiklrinin v maye stununun hrkti, asq
nqtsinin hrkti kimidir;
c) qurunun yeralt hisssind kmrin hrktin mqavimt
gstrn qvvlr yoxdur.
Drinlik nasos qurusu iinin nisbtn kiik parametrlrind (X.39)
dsturu vasitsil P ykn shvsiz tyin etmk mmkndr.
A.S.Virnovskinin birinci dsturu
( ) | |; . f f F 5 0 P

' + = (X.40)

, . H f
g 2
s
m F 5 0 P
0
2
0 0 a
|
|
.
|

\
|
'

+ =
e
o
(X.41)
burada P

sikl rzind tanq kmrin tsir edn ykn orta qiymti, kq

il;
P
a
bir sikl rzind ykn dyim amplitudu, kq il;
Fplunjerin en ksik sahsi, m
2
il;
ftanq kmrinin en ksik sahsi, m
2
il;
Htanq kmrinin uzunluu, m il;

xarlan mayenin hcm kisi, kq/m

3
il;
' tanq materiallarnn hcm kisi, kq/m
3
il;
s
0
mancanaq dzgahnn gedi yolu, m il;
e arxqolunun frlanma bucaq srti, dvr/dq il;
m
0
mancanaq dzgahnn orta kinematik gstricisi;

0
o tcrb msaldr.
Bu dsturlar yarmemprik mnada olub, hm z strukturuna gr, hm
d burada dzli msallarnn (m
0,
0
o ) olmasna gr elementar nzriyy
dsturlarndan bir qdr stndur.
Bu msallarda aadak hallar nzr alnr:
a) mancanaq dzgah kinematikasnn xsusiyytlri;
b) nasos qurusunun drinlik boyu mqavimt qvvlri;
c) plunjerin silindr v mayenin nasos borular irisindki hrkt
srtlrinin frqi.
tanq kmrini davamlla praktiki hesablama chtdn A.S.
Virnovskinin dsturu ox hmiyytlidir. A.S.Virnovskinin son dsturu
+ + =
g
s
d 3
D
P P P
0
2
1
m
e o
max

406

; , P
2
1
s
2
a
g 2
s a
P mP 3 0
s
a
0

1
0
2 2
1
m
0

1
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|

+ +

(X.42)
,
min

2
0
2 2
2

0
1
2
2

P
2
1
s
2
a
g 2
s a
P
s
a
g
s
d 3
D a
P P
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|

'
=

e

(X.43)
burada P
max
v P
min
kmr tsir edn maksimal v minimal
yklrin qiymtlri, kq il;
P
m
nasos ilyn zaman plunjerin qaldrd maye stununun
kisi, kq il;
P

v P'

kmrin havada v mayed kisi, kq il;

D v dnasosun plunjerinin v tanqn diametrlri;
e v s
0
arxqolunun frlanma bucaq srti, dvr/san il v
mancanaq dzgahnn gedi yolu, m il;

2 1 2 1
a a
,
, ,o o mancanaq dzgahnn kinematikasndan asl olan
msallar;
m v

plunjerin, tanqn v borunun en ksik sahlri

nisbtindn asl olan msallar;

v g maye stununun tsiri nticsind kmrin statik

deformasiyas, m il v yerin cazib qvvsi tcilidir, m/san
2
il.
Bu dsturlar tanqlarda qvvlrin tyin edilmsi n hazrda n
dqiq dsturlardan saylr.

Mdn raitind tanq kmrlrinin llrini semk n
nomoqram v cdvllr

tanq kmrinin zlly analitik hesablanmas nisbtn mrkkb
olduu n byk mk v ox vaxt tlb edir. Byk dqiqlik tlb
olunmayan hallarda, hesablama mliyyatn asanladrmaq v
srtlndirmk mqsdil Azrb. ETN-nin mkla J.A.Qruzinov
trfindn tanq kmrlrinin hesablanmasnn qrafik metodu ilnib
hazrlanm v xsusi nomoqramlar trtib edilmidir (200-c kil).
Nomoqram dzbucaql koordinat sistemind qurulmu bir ne
nqtlr (I v II) v xtt (III) sistemindn ibartdir. Absis oxunda nasosun
buraxlma drinliyi (L), ordinat oxunda is buraxla biln grginliklrin
qiymti gstrilmidir (R
p
).
Qrq xtlrl birldirilmi nqtlr sistemi (I) hal-hazrda ildiln
nasos v tanqlarn diametrlri arasnda mvcud olan btn kombinasiyalar
gstrir (ifad edir).
407

.
2
0
0
-
c

k
i
l
.
N
a
s
o
s

t
a
n
a
q
l
a
r

v
k

r
i
n
i
n

s
e

i
l
m

s
i

n

Y
.
A
.
Q
r
u
z
i
n
o
v
u
n

n
o
m
o
q
r
a
m
l
a
r

2
3
2
5
0
0
2
5
0
0
2
4
2
2
2
1
2
0
0
1
9
1
8
1
7
1
6
1
5
0
0
1
4
1
3
1
2
1
1
1
0
0
0
9
8
7
6
5
0
0
4
3
2
1
0
4
1 2 3
5
6 7 8 9
1
0
1
1
1
2
1
3
1
4
1
5
R
p
L
28
32
38
44
56
7
0
9
5
1
2
0
3
/
4
"
3
/
4
"
I
d
P
n
m
a
x
P
n
m
a
x
3
,
0
0
2
,
4
0
1
,
8
0
1
,
5
0
1
,
2
0
0
,
9
0
0
,
6
0
0
,
4
5
C d
A
1
8
1
6
1
4
1
2
1
0
8
6
V
C
V
I
I
I
1
8
1
8
L
I
I
d
7 / 8 "
3 / 8 "
5 / 8 "
1 "
7 / 8 "
3 / 4 "
408



Nasoslarn llri rqmlrl iar edilmidir: 28, 32, 38, 44, 56, 70,
95 v 120 mm.
tanqlarn diametri dym il gstrilmi v qrq xtlr zrind
nizamla yerldirilmi (yuxardan aa).
Qrq xtlrl birldirilmi nqtlr sistemi (II) mancanaq dzgahnn
enib-qalxma say il (n) gediin uzunluu (s
0
) arasndak kombinasiyalar
gstrir.

Enib-qalxma say 618- qdr ct ddlr il, gediin uzunluu is
0,45-dn 3,00 m- qdr (hr 0,3 m-dn bir) iar edilmidir.
Xtt dstsi is (III) pillli kmrlrin hesablanmas n kmki
sistemdir.
Kmrlrin llrini v konstruksiyalarn semk n nomoqram
zr aadak mliyyat aparmaq lazmdr:
a) hesab n qbul edilmi nasosun diametrin (D) v kmrin aa
pillsinin diametrin (d) mvafiq qvs sol koordinat balanc il dz xtl
birldirilir;
b) mancanaq dzgahnn enib-qalxma sayna (p) v gedi
uzunluuna (s) mvafiq nqt sa koordinat balanc (2500) il
birldirilir.
c) absis oxuna paralel R
max
qiymtin mvafiq fiqi xtt kilir;
R
max
aadak dstur il hesablanr: kipillli kmrlr n

( )
;
max
1
2 1
2
L k k
R

+
= (X.44)
Upillli kmrlr n

( )
( )
,
max
2 1
2 1
3
L k k
R
+
+
= (X.45)
burada k
i
k
2
D, d, 2500, ns
0
xtlrinin absis oxu (OL) il ml gtirdiklri
bucaqlarn talksislridir;
L kmrin buraxlma drinliyi, km il;
1
-birinci v ikinci pillnin ksik sahlrinin nisbti aadan yuxar;
2
-II v III pilllrin en ksik sahlrinin nisbti (aadan yuxar).
) absis oxu (OL) zrindki nasosun buraxlma drinliyin (L)
mvafiq nqtdn O-d
1

xtti il grndk perpendikulyar qaldrlr,

alnm a nqtsindn R
max
xtti il hr hans S nqtsind grn 2500-ns
dz xttin paralel xtt kilir;
d) S nqtsindn cd paras qdr aquli xtt endirilir (cd) parasnn
uzunluu ordinat oxundan uyun keid xttin qdr olan msafdir.

409

42-ci cdvl
Tipik konstruksiyal tanq kmrlrinin texniki l

n
a
s
o
s
u
n

d
i
a
m
e
t
r
i
,

m
m

i
l

tanq kmrinin llri

(uzunluu v diametri)
Kmrin texniki
xarakteristikas
Nasosun
buraxlma
drinliyi, m il
Kmr pilllrinin uzunluu,
% il
k

r
i
n

1

m
e
t
r
i
n
i
n

k
i
s
i
,

k
q

i
l

z
g
a
h

n

m
k
s
i
m
a
l

y

k
q
a
l
d

r
m
a

q
a
b
l
i
y
y

t
i
,

k
q

i
l

t
i
r
i
l
m
i

r
g
i
n
l
i
k
,


k
Q
/

m
m
2

N
a
s
o
s
u
n

g
e
d
i

y
o
l
u

i
t
k
i
s
i
,

m
m

i
l

k
a
r
b
o
n
l
u

l
e
k
i
r
l

n
m
i

1
`
`


7
/
8
`
`


3
/
4
`
`


5
/
8
`
`

SKN3-915 n=15 s=0,90m
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

28
1100
900
1000

100
35
100

65
1.76
2.38
1.98
3000
3000
3000
7.80
5.50
5.40
170
110
140

32
980
800
950

100
38
100

62
1.76
2.38
2.00
3000
3000
3000
8.10
5.70
5.90
180
100
160

38
800
750
800

100
45
100

55
1.76
2.38
2.04
2700
3000
3000
8.00
7.60
6.00
180
120
160

44
700
650
700
500



40

100
52
60
100

48
1.76
2.39
2.08
2.70
2700
3000
3000
3000
8.30
6.40
6.50
4.00
180
120
140
90

56
500
470

50
100
50
2.38
2.78
3000
3000
6.70
5.20
120
100

70
350 100 3.19 3000 5.30 80

95
220
200


100
100 3.19
4.10
3000
3000
5.40
4.00


120
150
140

100
100 3.19
4.10
3000
3000
5. 60
4.00


410

42-ci cdvlin davam


SKN5-1812 n=12 s=1,80m
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
28 1100
1350
1550


170

100
34
100

66
1.76
2.38
1.98
3100
4600
5000
8.70
8.70
9.40
190
200
350
32 950
1200
1400


160

100
37
100

63
1.76
2.38
1.98
3000
4400
5000
8.60
8.70
9.90
190
210
350
38 800
1000
1100
1200


1350



29

100
43
33
100

57
38
1.76
2.38
2.02
2.38
2800
4200
5000
5000
8.70
8.70.
10.50
8.10
180
210
400
300
44 800
900
1000
1050
1100
1200


37
32
100
49
63
37

51

31
2.38
2.06
2.68
2.44
5000
5000
5000
5000
10.90
11.00
8.00
8.00
330
440
250
310
56 600
700
780
850
-
-
100

47

100
53
2.38
3.19
2.76
5000
5000
5000
11.50
8.20
8.50
320
170
240
70 550
520
500

47
100
100
53
3.19
3.62
4.10
5000
5000
5000
8.60
6.50
6.60
170


95 360
340

100
100 3.19
4.10
5000
5000
9.00
7.00
140
160
120 240
230

100
100 3.19
4.10
5000
5000
9.00
7.00
80
60
SK 10-2115 n=15 s=2.10m
28 1300
1400
1600
1700
2000
2200


19
26
22
21
74
25
60

53
2.58
2.23
2.88
7000
7300
9500
1.060
10.90
10.50
250
450
330
32 1200
1300
1500
1600
1800
2000


20
27
24
22
73
27
58

49
2.60
2.26
2.90
6700
6700
9000
10.50
10.40
10.30
290
400
380
38 1000
1100
1250
1400
1500
1800


22
30
26
25
70
30
53

44
2.62
2.32
2.96
6700
6500
8800
10.80
10.40
10.70
310
400
470
411

42-ci cdvlin sonu

SKN 10-215 n=15 s
o
=2,10
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
44 850
900
1050
1150
1250
1500

24
33
29
27
67
33
49

38
2.64
2.38
3.02
6300
6600
8400
1.050
10.60
10.60
35
450
510
56 600
650
750
800
850
1000


33
100
41
67

59
3.19
2.70
3.50
6200
6000
8000
10.70
10.60
10.60
120
220
292
70 450
550
550
550
700
700

41
100
100
59
3.19
3.56
4.10
5500
7200
7800
10.20
10.50
10.60
160
240
220
95 300
350
370
450

100
100 3.19
4.10
5700
7300
10.70
10.80
100
180
120 230 300 100 4.10 7200 10.60
SKN 10-3012 n=12 s
o
=3,00
28 1400
1500
1650
1800
2100
2300


19
26
22
21
74
26
60

52
2.58
2.24
2.88
7300
7500
10000
11.00
11.30
11.30
300
440
400
32 1250
1400
1550
1700
1900
2200

20
27
24
23
73
27
57

49
2.60
2.28
2.91
7400
7500
10000
11.30
11.50
11.50
350
480
500
38 1050
1100
1300
1450
1600
1850


22
31
27
25
69
31
53


42
2.63
2.34
296
7200
7000
9400
11.60
11.60
11.50
360
480
480
44 900
9500
1150
1200
1340
1550


24
34
30
27
66
34
49

36
2.66
2.40
3.00
6500
6600
8600
11.00
11.20
11.20
350
460
490
56 650
700
800
850
900
1100


33
100
42
67

58
3.19
2.72
3.48
6500
6300
8600
11.30
11.20
11.50
240
300
360
70 500
600
600
600
800
750

42
100
100
58
3.19
3.57
4.10
6000
8300
8200
11.00
11.50
11.30
200
320
240
95 300
350
400
500

100
100 3.19
4.10
6100
8200
11.40
11.60

120 250 4.10 7500 11.00
412

v nqtsindn yenidn OR
max
xttini S nqtsind ksmk rtil 2500-ns
xttin paralel xtt keirilir. Bu mliyyat 2500-ns xttin paralel nvbti
mail xtt paras (cd) ordinat oxunun zrin dn qdr tkrar edilir.
tanq kmrinin llrini daha dqiq semk n nomoqram v
(X.36) v (X.39) dsturlar sasnda cdvl dzldilmidir (42-ci cdvl). Bu
cdvl mdnd dzlmi n dqiq cdvllr kimi ildilir.

tanqlarn istismar, saxlanmas v nqlinin sas qaydalar

n tin raitd ttbiq ediln nasos tanqlarnn uzun mddt
ilmsi, tez sradan xmamas n bir sra tlblr riayt edilmlidir.
Onun n tanq kmrlrinin dzgn nqlini, dzgn istismarn v yax
saxlanmasn tmin etmk lazmdr. Hal-hazrda tanqlar, tanq hazrlayan
zavodlar trfindn hqiqi dz v qabladrlm vziyytd buraxlr.
tanqlarn nqli v saxlanlmas zaman onlarn zilmsinin v
zdlnmsinin qarsn almaq n aadak rtlr ml etmk lazmdr:
a) tz tanqlar yklyrkn v ya boaldarkn dn az asqs
olmayan xsusi travesli krandan (yaxud avtokrandan) istifad edilmlidir;
b) tanqlar ehtiyatla dmy endirilmlidir;
c) kran olmadqda tanqlar fiqi mstvi il 30-dn ox bucaq tkil
etmyn layl altlqlardan istifad edrk ehtiyatla endirilmlidir;
) tanqlar bir yerdn baqa yer dayarkn onlarn
yilmmsi v sallanmamas n xsusi nqliyyat vsaitlrindn istifad
edilmlidir;
d) tanqlarla brabr baqa yalar danmamaldr;
e) tanqlarn yer boaldlmasna yol vermmli, onlarn saxlanlmas
n xsusi dmlr dzldilmlidir.

Tlbatlar

tanqlarn istismar zaman aadak qaydalara riayt edilmlidir:
a) kmr hesablamadan v ya cdvldn taplm tanqlardan tkil
edilmli v bir kmrd mxtlif markal tanqlardan istifad olunmasna
yol verilmmlidir;
b) krpd ehtiyat n 3-4 tz tanq saxlanmaldr;
c) tanqlar bir-birin birldirdikd onlarn mhkm balanmas n
tanqn diametrindn asl olaraq burucu momentin qiymti aadak kimi
olmaldr:
diametri 16 mm olan tanqlar n 30 kQ.m;
19 mm 47 kQ.m;
22 mm 70 kQ.m;
25 mm 107 kQ.m.
413

) burularaq balanan zaman tinlik trdn tanq v
muftalar sy il yax tmizlnmli v diqqtl yoxlanlmaldr;
d) tanqlar aarkn muftalara aarla zrb endirilmsin yol
vermmli, tin alan tanqlar amaq n uzun qollu aarlardan istifad
edilmlidir.
Alm tanqlar xsusi lstrdn aslmal v ya yivlrin qoruyucu
balqlar keirilmk rtil krpd uzadlmaldr;
e) elevatorla tanq tutularkn tanqn yilmsin yol verilmmlidir.
yilib tamamil sradan xm tanqlarn dzldilib istifad
edilmsin yol verilmmlidir.


201-ci kil. Ynldici muftalar:
a Azrb. ETN-nin yeni nv ynldici muftas;bQrozn tipli qummirlnmi
mufta;cqumlu quyularda ttbiq olunan rsin

L
D
d
a
D
D
L
L
d
d
b
c
414

Tz tanqlardan ibart kmr bir-iki df qrldqda btn kmri
dyidirmk lazm deyildir, nki bu cr qrlmalar bir ne tanqlarda olan
nqsan nticsind v ya onlarn dzgn balanmamas nticsind ml
gl bilr.
gr qsa mddtlrd tanqlar iki- df qrlsa, kmri yenisi il
dyimk lazmdr.
Plunjer hrkt edn zaman ilidikd hminin tanq kmrinin aa
hisssind qrlma ba verdikd kmrin aa hisssini ar tanqlardan
tkil etmk mslht grlr. tanq birlmlrinin xidmt mddtini
artrmaq mqsdi il maili v ya ox yilmi quyularda xsusi konstruksiyal
muftalar ildilmsi mslht grlr:
a) Azrb. ETN-nin yeni nv ynldici muftalar (201-ci
a kli);
b) Qroz. ETN tipli qummirldirilmi muftalar (201-ci b kli). ox
qumlu yri quyularda ayr-ayr birldirici muftalar vzin kmrin aa
hisssind rsin adlanan birldiricilrdn istifad etmk lazmdr (201-ci c
kli).

8. NASOS STSMARINDA YERST AVADANLIQ

Drinlik nasos istismarnda yerst avadanlq: mancanaq dzgah,
quyuaz avadanlq v atq xttindn ibartdir.
Quyuaz avadanlq aadak qayda il ylr: kmr bal
flansnn stn nasos borular aslmas n eyni diametrd boru paras
balanm planayba qoyulur. Boru parasnn muftasna keirici nippel
burulub brkidilmidir. Nippel is kipgc burulub brkidilmi boaz
(troynik) balanmdr.
Borularla yuxar vurulan maye boaza balanm ksklapandan
keib atq xtti il trapa v ya konbayna gedir.
stismar kmri il nasos borular arasna dolmu neft qaz,
planaybada olan xsusi kanala birlmi kiik boru xtti il mumi qaz
trapna ylr.
Kipgcin irisind yerlmi pardaxlanm pistonqolu yuxar-aa
hrkt edrkn, vurulan mayenin bayra fqrmas n kipgcl pistonqolu
arasnda rezin qat vardr. Tsvir olunan bu sad kipgc, pistonqolu srti
kiik olan qurularda ildilir. Son illrd Azrneft Birliyi mdnlrind
masir konstruksiyal SQN tipli kipgcdn istifad edilmy balanmdr.

Mancanaq dzgahlar

Mancanaq dzgah elektrik mhrrikinin frlanma hrktini
yralanma hrktin evirrk tanq kmri vasitsil plunjeri yuxar v
415

aa hrkt etdirir. mumiyyytl, drinlik nasos qurusunun parametrlri
bir-birindn ox asldr. Ona gr d nasosun ilm rejiminin dzgn
qurulmas n mancanaq dzgahnn uyun parametrlrd olub-olmadn
bilmk mtlq lazmdr. 43-c cdvld masir mancanaq dzgahlarnn
texniki xsusiyytlri verilmidir.
43-c cdvl

Mancanaq dzkahlarnn texniki xsusiyytlri



Dzgahn

tipi

Parametrlr
C
K
H
2
-
6
1
5

C
K
H
3
-
1
5
1
5

C
K
H
5
-
3
0
1
5

C
K
H
1
0
-
3
3
1
5

C
K
H
1
0
-
3
0
1
2

Dzgahn balndan aslan naksimal
yk,
kq il
2000 3000 5000 10.000 10.000
tanq aslan nqtnin gedi yolu, mm
il
300
450
600
450.600
750.900
1050.1200
1350.1500
900.1200
1500.1800
2100.2400
2700.3000
1200
1500
1800
2 00
2400
2700
3000
3300
1200
1800
2400
3000
Dzgahn balnn dqiqd
yralanma say
4.5-15 4.7-15 4.7-15 4.7-15 6-12
Reudktorun aparlan valna buraxlan
maksimal moment, kQ. m il
250 650 2300 4000 5700
Dzgahn mhrrikl mumi kisi, m
il
2.0 4.5 11.2 12.5 22.0

Cdvld gstriln dzgahlardan baqa drin v hasilat ox olan
quyular istismar etmk n gclndirilmi SKN10-4512 tipli dzgahlar da
snaqdan xarlmdr. Bu dzgahn gedi yolu 4500 mm qdr artrlm v
gcn artrmaq n iki reduktor qoyulmudur.
Bu dzgah 3000 m drinlikdn 43 mm nasosla gnd 30 m
3
- qdr
maye qaldra bilir.
Azrb.NMA trfindn hal-hazrda daha gcl dzgah SKN10-
6010 snaqdan keirilir. Bu dzgah 32 mm nasosa 6000 mm gedi yolu
vermkl, 3800 m drinlikdn 18 m
3
maye qaldrmaldr.

416

9. DRNLK NASOS QUYULARINDA TEXNOLOJ REJMN
QURULMASI

Baqa sullarla istismar ediln quyularda olduu kimi drinlik nasos
quyularnn texnoloji rejimi d onun tdqiqat materiallarna sasn
qurulmaldr.
Bu kitabn II fslind quyularn tdqiq edilm sullar v tdqiqat
nticlrinin ilnmsi haqqnda mlumat verilmidir. stismar sulundan
asl olaraq quyularn nmun atq sulu il tdqiq edilm texnikas bir-
birindn frqlnir.
Drinlik nasos quyusu nmun atq sulu il tdqiq edildikd nasosun
gedi yolunu v yralanma sayn dyimkl geni intervalda mxtlif
istismar rejimlri yaradlr.
Quyunun hasilatn daha geni intervalda dyidirmk n nasosun
diametrini v buraxlma drinliyini d dyidirmk olar. Lakin bu mliyyat
aparmaq n quyunun dayandrlmas v lav vaxt tlb olunur. Ona gr
d tdqiqat zaman nasosun diametri v buraxlma drinliyi nadir hallarda
dyidirilir.
Quyunun rejimini dyidirdikd qrarlam hrktin yaranmas n
quyu eyni yaradlm rejimd bir ne vaxt ilmlidir. Hmin vaxt (II.5)
dsturu il tapmaq olar.
Quyudibi tzyiqini lmk n MQL tipli drinlik manometrlrindn
istifad edilir. Dib tzyiqi qazn neftd doyma tzyiqindn ox olduqda
drinlik manometri nasosun qbulunda qoyulur. ks halda, yni quyu
gvdsind ikifazal maye olduqda drinlik manometrini istismar
horizontuna qdr buraxmaq lazmdr.
Drinlik manometri tdqiqat dvrnd quyuda olur v btn
rejimlrd dib tzyiqini yazr. Dib tzyiqinin drinlik manometri il
llmsi daha dqiqdir. Lakin tdqiqat qurtardqdan sonra nasos borular
lav olaraq qaldrlb-endirilmmsi n manometri quyuda saxlamaq
lazm glir. Ona gr d xsusi hallarda v baqa sullarla dib tzyiqinin
tyin edilmsi mmkn olmadqda (misal n yksk qaz amili olan
quyularda) nasos quyularnda dib tzyiqi drinlik manometrlri il llr.
Neft mdnlrind ox vaxt dib tzyiqinin vzin dinamiki sviyy llr,
sonra is dib tzyiqi hesablanr. Bu mqsdl sas olaraq exolotdan istifad
edilir (II fsil). Drinlik nasos quyusunu tdqiq etdikd quyu mhsulunun
(neft, su, qaz v qumun faizi) atq parametrlrindn (gedi yolu, yralanma
say), quyudibi tzyiqindn v depressiyadan asll v lay tzyiqi myyn
edilir.
Texnoloji rejimi tyin etmk n vvlc quyunun gndlik hasilat,
yaxud yol veriln dib tzyiqi myyn edilmlidir.
417

Quyunun gndlik hasilatn yaxud dib tzyiqini myyn etmk n
geoloji-texniki rtlri, iqtisadi amillri nzr almaq lazmdr. Tz istismar
olunan laylarda quyunun hasilat yaxud dib tzyiqi ilnm layihsind
verilir.
Quyunun mhsuldarlq tnliyin (II.67) sasn gndlik hasilat
verildikd dib tzyiqini, dib tzyiqi verildikd is gndlik hasilat
hesablamaq olar.
Dib tzyiqini bilmkl nasosun buraxlma drinliyini aadak dstur
il tapmaq olar:

,
1
g
h h Z + =

burada h
g
dinamik sviyyy qdr olan drinlik (quyu azndan);
h
1
nasosun dinamik sviyyy gr dalma drinliyidir.
Dib tzyiqi mlum olduqda dinamik sviyyy qdr olan drinliyi
aadak dsturdan tapmaq olar:
,
qar
q
g
10 p
H h

=

burada Hquyunun drinliyi;
p
q
dib tzyiqi;

qar
-su-neft-qaz qarnn orta xsusi kisidir.
Nasosun dalma drinliyi (h
1
) praktiki olaraq myyn edilir. Normal
raitd ilyn quyularda h
1
=50 m, az mhsuldar dayaz quyularda h
1
=10
20 m, ox qazl quyularda is h
1
=100150 m gtrlr.
Quyunun debitini v dib tzyiqini bildikdn sonra drinlik nasos
qurusunun dzgn atq rejimini myyn etmk lazmdr.

Nasos qurularnn dzgn i rejimi

Nasos qurusunun dzgn i rejimi, quyudan mayenin asanlqla v az
xrcl xarlmasn tmin edn seilmi nasos qurusu v onun
parametrlrindn ox asldr. Bu parametrlr quyunun debitindn, balansir
balna dn ykdn, yralanma sayndan, pardaxlanm pistonqolunun
gedi yolundan v nasosun diametrindn ibartdir. Gstriln parametrlr d
bir ne amillrdn: nasos tanqlar v borularnn diametrindn, nasosun
buraxlma v dalma drinliyindn, nasosdak ara boluundan, silindrdki
oymaqlarn sayndan, mayenin xasslrindn v s-dn asldr. Bu amillrdn
n sas nasosun buraxlma drinliyi v quyunun debitidir. Nasosun
buraxlma drinliyin gr vurma rejimi iki kateqoriyaya blnr: 1)
buraxlma drinliyi az olan nasos quyularnda vurma rejimi; 2) buraxlma
drinliyi byk olan nasos quyularnda vurma rejimi (1500 metrdn ox).
418

Hr iki kateqoriyaya daxil olan quyular az v ox debitli ola bilr.
Vurma rejimlrini aradrdqda az v ox debitli quyular ayrlqda nzrdn
keirilckdir.
Vurma rejimini serkn birinci nvbd balansir balna dn
maksimal yk myyn etmk lazm glir. Yuxarda nasos tanqlarndan
bhs edrkn bu ykdn v onun hesablanmasndan danlmd v aydn
olmudu ki, maksimal ykn miqdar v onun dyim amplitudu eyni drin-
likd ilyn nasoslarn, birinci nvbd, nasosun diametrindn, yralanma
sayndan v gedi yolundan asldr.
Qeyd etmk lazmdr ki, vurma rejiminin drinlik nasosunun ilnm
mddtin ox tsiri vardr. Myyn edilmidir ki, nasosun ilnm
mddtini uzatmaq n nasosun plunjerinin diametrinin v gedi yolunun
mmkn qdr ox, yralanma saynn is az gtrlmsi lverilidir. Eyni
zamanda onu da bilmk lazmdr ki, nasosun diametrinin v gedi yolunun
byk olmas mancanaq dzgahnn n qiymtli hisssi saylan reduktorun
tez idn xmasna sbb ola bilr. nki bu amillr reduktorun frlanma
momentini hddindn artq artra bilr. Buna gr d frlanma momentinin
qiymti texnika elmlri namizdi R.A.Ramazanovun dsturu il
yoxlanmaldr:
( ), ,
min max max
p p s 236 0 s 30 M
0 0
+ = (X.46)
burada s
0
pardaxlanm srg qolunun gedi yolu, m il;
p
max
v p
min
-tanqa dn maksimal v minimum ykdr.
Btn deyilnlr gstrir ki, vurma rejimini serkn bir-birin zidd
olan tsirlr irisind dyiiln rejim parametrlrini dflrl yoxlamaq
lazmdr.
Buraxlma drinliyi az olan nasos quyularnda vurma parametrlrini
serkn tanqlarn ilm raitini asanladrma nzrd tutmaq lazmdr.
Buna gr d ox mhsul vern dayaz quyuda dzgahn maksimal gedi
yoluna mvafiq kiik diametrli nasosdan istifad edilmsi daha lverilidir.
Tutaq ki, 500 m drinlikdn gnd 230 m
3
maye qaldrmaq lazmdr. gr
quyuda qurulmu dzgahn maksimal gedi yolu s
0
=3 m v yralanma say
n=12 is onda nasosun diametrini aadak dstur il tapmaq olar:
n s F 1440 Q
0 n
= q (X.47)

. ,
.
2
n
m 0056 0
8 0 12 3 1440
230
F =

=

Yni nasosun diametri
; ,0056 0 F
4
nd
n
2
=
; ,
,
m 085 0
4 0056 0
d =

=
t

419





202-ci kil. An.N. Andoninn kiik miqyasl diaqram
Bm - 120
D
m
-
1
2
0
500
400
300
DH - 95
DH -95
200
S K N
- 10 - 3 0 1 2
S K N 5- 1 8 1 2
C K Hi0 - 2115
CKH - 165
CKH2-615
DH-7 0
D
H
-
3
5
BH - 70
CKH3-
9
1
5
100
0
500 1000
1500 2000
2500
Nasosun endirilm drinliyi
H
a
s
i
l
a
t
,

m
3
/
g

n
l

i
D
H
-
9
5
D
H
-

1
2
0
420









202-cu kil. An.N. Andoninn byk miqyasl diaqram
125
100
DH=70
DH=65
DH=70
DH=56
DH=44
DH=44
SKN10-3012
DH=38
DH=38
DH=44
DH=56
DH=56
DH=32
SKN10-3012
DH=28
DH=28
DH=32
CKN10-2115
CKN5-1812
DH=28
2500
2000 1500
500 1000
Nasosun endirilmsi drinliyi
25
20
15
10
5
0
DH=58
Dm=
3
4
DH=44
DM=
3
4
DH=38
DH=32
AH=28 CKH3=915
DH=23: DM=5
8
DM=32 DM=38
DM=33
DM=3
4
DM=55
DM=3
4
CKH2=515
DH=32
DH=44 DM=51
50
75
DH=95
DH=70
H
a
s
i
l
a
t
,
m
3
g

i
l
421

d=85 mm olmaldr.
Bu diametrd nasos olmad n 93 mm nasosdan istifad etmk
lazm glir. Buna gr d dzgahn yralanma sayn yenidn hesablayaraq
n=1.0 olduunu taprq.
Tz nasoslarn verim msal (
q
) ilk istismar gnlri rzind 0,8-
atr. Sonralar verim msal azaldqca yralanma sayn artrmaqla (n=11;
12) quyunun lazmi hasilatla ilmsin nail olmaq mmkndur.
mumiyytl rejim parametrlrini asanlqla tapmaq n An.N.Adonin
trfindn qurulmu diaqramlardan (202 v 203-c killr) istifad etmk
mslht grlr. Gstriln diaqramlarda yralanma saynn seilmsi
mslsi aydn olmad n 44-c cdvld verilmi rqmlrdn istifad
etmk lazmdr.
Bhran yralanma say el bir rejimdir ki, bu zaman tanqlara dn
minimal yk sfra brabr olur, yni dinamoqramn aa xtti sfr xttin
syknir. gr yralanma say cdvld gstrilndn artq olarsa,
tanqlarn hr df aa hrkti zaman kanat asqsnda boalma ml
glir v nticd tanqlarda zrb yaranar. Cdvld veriln bhran
yralanma say v ya ona uyun frlanma buca A.S.Virnovskinin dsturu
il hesablanr:
44-c cdvl
Gedi yolu,
m il
Nasoslarn diametrin mvafiq,
bhran, yralanma say
56 70 95
1.2 30 25 20
2,1 21 18 15
3.0 17 14,5 12,5
4,5 13,7 11,7 10,4
6,0 11,5 10 8,5
.
B 2
t B 4 A A
2
bor
' + +
= e (X.48)
Buradan

; t
s
a
g
s
d
D
3
1
A
0

2
0
1
=

o
(X.49)
v
422


, t
2
1
s
2
a
g
s
2
1
B
0

2
0
2
2
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
=

o
(X.50)
burada t'maye irisind tanqlarn hr metrinin kisi;
t-adi havada tanqn hr metrinin kisi;
a
2
;
1
o ,
2
o -A.S.Virnovskinin kinematik msallar;
D, dnasosun v tanqn diametri;
s
0
pardaxlanm srgqolunun gedi yolu;
gyerin cazib qvvsinin tcili, m/san
2
il;

maye arl tsiri altnda tanqlarn uzanmas;

,
bor
bor
f t
t
+
=
yni
bor
t nasos borusunun ksiyinin metaldan olan
sthi;
f

tanqn ksiyinin sthi.

Gstriln dstur il hesablanm rqmlr hqiqi bhran yralanma
sayndan frqlnir. Bunun da sbbi srtnm qvvsinin nzr
alnmasndadr. Sonralar An. Adonin trfindn bir qdr tkmilldirilmi
dstur tklif olunmudur:
B 2
t B 4 e A e A
2
a
h
a
h
boh
1 1
'
|
|
.
|

\
|
+
=

e (X.51)
burada enatural loqorifmin sas;
hsrtnm konstant (ls (1/san-dir).
l-nasosun buraxlma drinliyi;
atanq metalnda ss srti.
Hr iki dsturun analizi gstrir ki, bhran yralanma say sasn
nasosun diametrindn v gedi yolundan asldr. Bhran yralanma say
tanqlarn diametrindn az, nasosun buraxlma drinliyindn is ox asldr.
Dzgahn yiralanma sayn v onun gedi yolunu istniln qdr
bytmk olmur. nki hdsiz bydln bu parametrlr bir trfdn
nasosun klapanlarnn mntzm ilmsini (vaxtnda alb balanmasn)
pozur v digr trfdn klapandan ken mayenin srtnm qvvsinin art-
mas nticsind tanqlar uzununa yilir. Buna gr d sp-in 20 dn artq
olmamasna almaq lazmdr. Bundan baqa bzn ox maye vern
quyularda srtli vurma rejimind boru nasoslarnn sorucu klapan z
yerindn qalxr v sorulan mayenin itkisin sbb olur. Bu halda
dinamoqramda dinamoqram quyruu ml glir. Bzn bu quyruu shv
olaraq qazn tsiri kimi qbul edirlr.
423

Btn yuxarda deyilnlrin qarsn almaq n ox mhsul vern
quyularda srtli rejim zaman nasoslardak vurucu v sorucu klapanlarn
yhrlrinin i diametrini mtlq genilndirmk lazmdr. Bunun
nticsind sp=40 gturmk olar.
ox mhsul vern quyularda vurma rejimini taparkn sas mqsd
tanqlarn ilm vziyytini asanladrmaqdan ibartdir. Az maye vern
quyularda vurma rejimini serkn yuxarda bhs olunan prinsipin ttbiqi
lverili deyil.
Nasosun uzun mddt ilmsi n rait yaratmaq sas msldir.
Msln, bir gn rzind 12,5 m
3
mayeni iki rejiml almaq olar:
1-ci rejim. Nasosun diametri 32 mm; gedi yolu 0,9 m; yralanma
say 14 v tanqn diametri 5/8".
2-ci rejim. Nasosun diametri 56 mm; gedi yolu 0,9 m; yralanma
say 6 v tanqn diametri 3/4".
Hr iki rejimd n dzgaha, n d tanqlara qeyri-adi gc dmr.
gr nasosun mhsuldarlna tsir edn btn baqa amillri eyni qbul
etsk, onda yalnz yralanma say v diametrlrin dyimsinin nasosun
ilm mddtin olacaq tsirini Azrb.ETN dsturu il tyin etmk
mmkndur.
,
3
1
3
2
1
2
D
D
t
t
= (X.52)
burada t
1
-birinci rejimd ilyn nasosun ilm mddti;
t
2
ikinci rejimd ilyn nasosun ilm mddti;
D
1
birinci nasosun diametri;
D
2
ikinci nasosun diametridir.
gr birinci nasosun ilm mddtini t
1
=1 qbul edrk qiymtini
(X.52) dsturunda yerin yazsaq, ikinci nasosun ilm mddtini tapm
oluruq:

. 3 , 2
32
56
1
3
3
3
1
3
2
1 2
= = =
D
D
t t

Demli, 56 mm nasos ikinci rejimd birinci rejimdkin nisbtn 2,3
df uzun mddt ily bilr.
Qeyd etmliyik ki, alnan stnlk baqa mnfi chtlrin meydana
glmsin sbb olur. Msln, nasosun qiymti, tanqlarn qrlma say v
borularn diametri artr, dzgah maksimal yk altnda ilyir v s. gr
vurulan mayed bir qdr qum varsa, gstriln stnlk z hmiyytini
itirir. Buna gr d rejim parametrlrini serkn btn mdn tcrbsini
nzr almaq lazmdr.
Byk buraxlma drinliyi olan nasos quyularnn aadak
xsusiyyti vardr:
424

204-c kil. 2000 m drinlikdn 32 mm nasosla maye
xarma rejimlri

S =3m
o
S=2,1m
o
S=1,2m
o
S=1,5m
o
S=1,8m
o
9000
8000
7000
6000
5000
T
a
r
a
z
l
.
d

n
y

k
k
q
i
l

S
=
2
,
1
m
S
=
1
,
8
m
S
=
3
m
S
=
1
,
5
m
S
=
1
,
2
m
o
o
o
o
o
18
16
14
12
10
8

t
a
n
q
l
a
r
d
a
k

r
g
i
n
l
i
k
k
q
/
m
m
i
l

2
S
=
1
,
2
m
S
=
1
,
5
m
S
=
1
,
8
m
S
=
2
,
1
m
S
=
3
m
o
o
o
o
o
60
50
40
30
20
10
0,17
0,34 0,50
0,68 0,84 m
V
e
r
i

,

m

/
g

n

i
l

3
V
e
r
i

m
s
a
l

S=3m
S=2,1m
S=1,8m
S=1,5m
S=1,2m
Yralanma say
1,0
0,8
0,6
0,4
0,2
0
5 10
15 20 25
425


Drin quyularda yralanma sayndan asl olaraq mayenin qaldrlma
prosesi olduqca mrkkbdir. Msln, gr 32 mm nasosun 2000 m
drinlikd 1,2; 1,5 v 1,8 m gedi yolu il qaldrc maye miqdarnn
qrafikin gr (204-c kl bax) yralanma say 7-dn 10-a qdr
dyidirildikd qaldrlan mayenin miqdar dyimir, sonra is, yni
yiralanma say 10-11- atdqdan sonra qaldrlan mayenin miqdar kskin
artmaa balayr. Lakin gedi yolu 3 m olduqda is qaldrlan mayenin
miqdar gedi yolunun dyiilmsindn asl olaraq mlayim dyiir.
mumiyytl nasosun mhsuldarlnn dyiilmsi xsusiyyti
0
st
s

nisbtindn asldr. Burada
st
-nasosun gedi yolunun itkisidir.

Bu itkini aada gstriln dstur il tapmaq olar:

,
|
|
.
|

\
|
+

=
bor
M
st
f
1
f
1
E
h P

(X.53)
burada P
m
nasosun plunjerinin diameti zr sahd olan maye stununun
arl (dinamik sviyydn quyunun azna qdr);
hnasosun buraxlma drinliyi, m il;
E = 2100000 kqs/sm
2
;
f

v f
bor
-tanqn v borunun metal ksiyinin sahsi, sm
2
il;
s
0
-pardaxlanm srgqolunun gedi yoludur, m il;
gr
0
st
s

<0,20 is tcrbd yrilri dayaz quyulardak kimi qbul

etmk olar.
Bzi yiralanma saynda mhsulun artmamas hadissi drinlikdn d
asldr. Bu asll txminn aada gstriln dstur il tyin etmk olar:
R = 0,000021 n h. (X. 54)
Bu msaln qiymti 0,3-dn 0,45- qdr olanda mhsul az, 0,5-dn
sonra is kskin kild artmaa balayr. Bunun sbbi ondadr ki, tanq v
maye ktlsinin talti plunjerin gedi yolunu birinci halda azaldr, ikinci
halda is oxaldr.
Drin quyularda da nasos quruluunun rejim parametrlrini serkn
quyunun az v ya ox maye vermsini nzr almaq lazmdr.
lbtt az maye vern drin quyular 2832 mm nasoslarda 56
yiralanma say v 1,5 1,8 m gedi yolu rejimind istismar etmk lverili
olur. Onu da qeyd etmliyik ki, drin quyularda nasos qurusunun gedi
yolundak itki, bzn mancanaq dzgahnn gedi yolunun yarsna brabr
olur. Buna gr d nzri hasilat hesablayarkn bu mslni nzr almaq
lazmdr.
426



205-ci kil. 2000 m drinlikdn 38 mm nasosla maye xarma rejimlri

Yralanma say
9000
8000
7000
6000
T
a
r
a
z
l
.
d

n

y

k
,
k
q
.

i
l

V
e
r
l
i

m
s
a
l

V
e
r
i

,

m
/
g

n

i
l

3
s
=
3
m
0
s

=
2
,
1
m
0
s
=
1
,
5
m
0
0,16 0,32 0,5 0,67 0,87
0
10
20
30
40
50
60
70
6
8
10
12
14
5 10 15 20 25
0,2
0,4
0,6
0,8
1,2
s

=
3

m
0
s

=
3

m
0
s

=
2
,
1

m
0
s
=
2
,
1
m
0
s
=
1
,
5
m
0
s
=
1
,
5
m
0

t
a
n
q
l
a
r

n
g

r
g
i
n
l
i
y
i
,
k
q
/
m
m
i
l

2
1,0
s =3 m
0
s

=
2
,
1
m
0
s =1,5 m
0
427



206-c kil. Hidravlik pistonlu QHI tipli nasosun prinsipial sxemi

4
5
17
18
19
28
21
22
13
D
12
8
2
1
9
7
39
38
37
36
35
34
33
7
11
10
23
24
25
26
27
28
6
29
30
31
32
3
14
15
16

B
Q

D
E
.

J
Z
T
J
C
B
36
37
38
3
4
5
15
16
17
18
19
14
24
25
26
22
23
21
20
30
31
32
33
34
35
7
8
2
39
1
9
10
11
12
13
B
B
S
2
S
1
Y
S
1

S
1
I
Z
J

E
D

Q
B
A
T

A
428


207-ci kil. Quyuaz balq


VII VII zr
IV
19
20
18
22
17
10
V
16
I
II
11
21
14
VI -VI zr
V
12
VII
K
C
13
II - II zr
VII
V
I
V
I
5
3
2
1
6
4
III
7
V
II
I
8
15 9
23
430

zaman). Bundan sonra,

2
1
2 nasos-kompressor (3) kmrinin aa ucuna
mufta il (4) birldiriln yhr buraxlr.

2
1
2 nasos-kompressor kmrinin yuxar ucu, xsusi balqda
brkidilir (207-ci kil). Xsusi balq quyunun aznda quradrlr.

2
1
2
nasos-kompressor kmri 4" kmr nisbtn el yerd brkidilmlidir ki,
oturducu konusun deiklrind yerln rezin manjetlr (12) hlqvi fzan
hermetikldirsin. Yhrin gvdsi (5), daxili boru (6) v keirici (7) onlarda
nasos-mhrrik aqreqatnn yuxar qovaqlarnn yerdyimsi ndr.
Yhrin konstruksiyas eldir ki, gvd v daxili boru, en ksiklri
bir-biril laqdar olmayan Q v E uzununa kanallar ml gtirir. Aqreqat
yhrd yerln zaman onun manjet kipldirici qovaqlar (20, 22, 28 v
34), borunun gvdsinin daxili sthi v keirici il tmasda olacaqdr.
Nticd Q v E kanallar bir-birindn aralanacaq v deiyi E kanaln V
boluu il laqlndirckdir.
Keiriciy (7), pncrsi (9) olan yhrin aa gvdsi (8)
birldirilmidir.
Gvdnin irisind (8), quyudan mayeni vurmaq n plunjer nasosu
yerldirilmidir. Yhr, oturducu halqa il (9) qurtarr. Oturducu halqann
iri konusuna nasos-mhrrik aqreqatnn ucluu (39) syknmidir.
Aqreqat i salmaq n

2
1
2 borularda vvlcdn ksklapan (11)
balanmal v sonra maye doldurulmaldr.
Nasos-mhrrik aqreqat be sas qovaqdan ibartdir: qaldrma
qurusu, kipldirm qova, mhrrik, zolotnik kameras v nasos.
Bunlardan lav, aqreqatda nasosun plunjerini (36) mhrrikin pistonu
(25) il mhkm birldirn pistonqolu (26) yerldirilmidir.
Pistonqolunda (26) zolotnik mhkm oturdulmudur. Pistonqolu, onda
yerln uzununa yarqlarn hesabna (T v ) sas zolotnikin avtomatik
yerdyimsini (aa v yuxar hrktini) idar edir.

2. Daldrma aqreqatnn ii

Mhrrikin tam vahid siklind piston (25) v zolotnik (30) drd
mxtlif vziyyt alr (196-c a, b, c, killri).
Pistonun aa hrktind zolotnik aa vziyytd yerlir (206-c a
kli). Pistonun aa gedii qurtaran zaman, zolotnik avtomatik olaraq z
yerini dyirk yuxar vziyyti (b) alr. Bunun nticsind, pistonun
hrkt istiqamti dyickdir. Piston yuxar hrkt edn kimi zolotnik
yuxar vziyytd (c) dayanacaqdr. Pistonun yuxar gedii qurtaran kimi
431

zolotnik avtomatik olaraq aa vziyyti alacaq v piston yenidn aa
enmy balayacaqdr ().
Mhrrikin pistonunun a vziyytind isalc maye 2
1
/
2
" boru
kmrindn, A kamerindn, B kanalndan, 11 v 1 deiklrindn, Q
kanalndan v IV deikdn D boluuna daxil
olacaq, oradan is V deikdn, N boluundan, E
kanalndan v deiyindn mhrrikin
pistonunun stnd yerln V boluuna daxil
olacaqdr.
Piston aa hrkt edrk D boluundan
mayeni sxdrb V boluuna qovacaqdr.
Mhrrik pistonunun 208-ci kild
gstriln vziyytind, pistonu aa hrkt
etdirn qvv (R
dn
) aadak kimi ifad edilir:

,
d
2

2
d
v
2
d
dn
p
4
D
4
D
p
4
D
R
|
|
.
|

\
|
+ =
t
t t

(X.56)
burada D

v D
d
-mhrrikin pistonu v
pistonqolunun diametrlri;
p
d
v p
b
-uyun olaraq V v D
boluqlarndak tzyiqdir.
A kamerasndan D v V boluqlarna
daxil olan mayenin tzyiq duksn nzr
almasaq, o halda

a d v
p p p = =
olar;
burada p
a
A kamerasndak tzyiqdir.
Bu halda
a
2

dn
p
4
D
R =
t
(X.57)
pistonun s
1
qdr aa yerdyimsind, V hcmi
v
v A , byyckdir (206-
c kil).
.
1
2
d
v
s
4
D
v =
t
A
Eyni zamanda D hcmi
1
2

2
d
d
s
4
D
4
D
v
|
|
.
|

\
|
=
t
t
A qdr kiilckdir.

208-ci kil. Hidravlik
pistonlu aqreqatn
zolotnik v zolotnik
qutusu

Kontrqayka
A
33
Z
30
K
Dz
4
Dz
1
Dz
2
Dz
3
D
J
VI
V
D
432

d v
v v A A ) olduundan, V kamerasna A kamerasndan D boluundan
sxdrlm mayedn lav,
1
2

d a
s
4
D
v v v = =
t
A A A qdr hrktetdirici
maye d daxil olacaqdr.
Mhrrikin pistonunun bir aa gediind, hrktetdirici mayenin
nzri srfi
L
4
D
Q
2

n
t
= (X.58)
olacaqdr.
Burada L pistonun gedi uzunluudur.
Nasosun plunjerinin (36) aa hrktind, sorucu klapan (39) bal
v vurucu klapan (37) aq vziyytd olur v buna gr d, plunjerin
altndak bolua (y) dolacaq lay mayesi L boluuna sxdrlacaqdr.
Plunjerin s
1
qdr aa yerdyimsind y boluunun hcmi
1
2
n
y
s
4
D
v =
t
A qdr azalacaqdr (206-c a, b kli).
Eyni zamanda L boluunun hcmi

1
2

2
n
l
s
4
D
4
D
v
|
|
.
|

\
|
=
t
t
A (X.59)
qdr byyckdir.
y l
v v A A ( olduundan D boluundan sxdrlm maye,
L boluunda yerl bilmyck v
l y n
v v v A A A = qdr maye M
kamerasndan sxdrlacaq,

2
1
2 il 4" borular arasndak hlqvi fzaya
daxil olacaqdr.

1
2

n
s
4
D
v =
t
A

Plunjerin bir aa gedi mddtind nasosun nzri verimi
L
4
D
W
2

n
t
=

olacaqdr. Nasosun 208-ci kild verilmi vziyytind, pistonun aa
hrktind, zolotnik tsir gstrn qvvlr (R
zn
) aadak kimi olacaqdr:

,
z
2

2
z
2
z
2
z
j
2
z
2
z
j
2
z
2
z
d
2

2
z
zn
p
4
D
4
D
4
D
4
D
p
4
D
4
D
p
4
D
4
D
p
4
D
4
D
R
1 1 4 2 3
2 4 3

(
(

|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
+
|
|
.
|

\
|
+
+
|
|
.
|

\
|

|
|
.
|

\
|
=
t t t t t t
t t t t
(X.60)
433

burada D
z1
, D
z2
, D
z3
v D
z4
-zolotnik elementlrinin diametri;
p
j
-J hlqvi kanatnda tzyiq;
p-zolotnikin aa balnn altnda yerln z boluundak tzyiq;
p
j
tzyiqi, J kanal N kameras il laqdar olduuna gr p
m

tzyiqin brabr olur.
p
d
=p
l
; p
j
=p
l
v p
z
=p
m
olduundan

( )( )
m a
2

2
z zn
p p D D
4
R
3
=
t
(X.61)
olar.
Pistonun yuxar hrktind, zolotnik tsir gstrn qvv

( )( )
m a
2
z
2
z z
p p D D
4
R
3 4 6
=
t
(X.62)
olur.
Pistonun yuxar vziyytind zolotnik, hrktetdirici mayenin yolunu
(D boluundan V boluuna ken yolu) balayaraq, V boluunu 4" il
2
1
/
2
" arasndak hlqvi fza il laqlndirck.
Bellikl, D boluunda olan tzyiq p
a
-ya brabrlck, V
boluunda olan tzyiq is azalaraq p
m
- brabr olacaqdr:
;
m v
p p = .
d a
p p =
Bu halda

( )
m
2
4 a
2

2
d dv
p D
4
p D D
4
R =
t t
(X.63)
olar.
Pistonun yuxar bir gediind, hrktetdirici mayenin. nzri srfi

( ) L D D
4
Q
2

2
d v
=
t
(X.64)
olar.
Hrktetdirici maye aadak istiqamtd hrkt edckdir; V
boluu, deiyi, E kanal, kameras V deiyi, J kanal, VI deiyi, K kanal,
L boluu VIII deiyi, M kameras, IX pncrsi v 4" il 2
1
/
2
" kmri
arasndak hlqvi fza.
Nasosun plunjerinin (36) yuxar gediind, vurucu klapan (37)
balanr v eyni zamanda sorucu klapan alr. Plunjerin altndak boluq,
lay mayesi il dolmaa balayacaq, nasosa daxil olan maye is plunjerin
nvbti aa gediind M kamerasna sxdrlaraq ilnmi hrktetdirici
maye il qarb hlqvi fzaya daxil olacaqdr.
Plunjerin bir yuxar gediind, nasosun nzri verimi

( ) L D D
4
W
2

2
dn v
=
t
(X.65)
olacaqdr.
434

Zolotnikin yuxar vziyytindn aaya doru yerdyimsind
(L qdr) Q
z
qdr hrktetdirici maye srf olunur.

( ) . L D D
4
Q
2

2
z z
3
=
t
(X.66)
Zolotnik aa vziyyti alaraq (206-c kil) hrktetdirici
mayenin V boluuna daxil olmaq n V deiyini aacaqdr v
mhrrikin btn i sikli yenidn tkrar olacaqdr.
Hidravlik pistonlu nasoslarn xarakteristikasnn daha asan v tez
anlalmas n kombinlmi nomoqramdan istifad etmk daha
mqsd uyun olar.

Mrkzdnqama elektrik dalma nasoslar

tanqsz nasoslar irisind z xarakterin, dalma drinliyin v
ttbiq srhdin gr n ox intiar tapm, mrkzdnqama elektrik
dalma nasoslardr. Bu nasoslar, neft snayesind 1929-cu ildn ttbiq
olunur. Bu quru, yer sthindn quyu dibin veriln elektrik enerjisinin
smrli v effektiv paylanmas problemini hll edir.
Bu nasos qurusu aadak hisslrdn ibartdir: oxpillli
mrkzdnqama nasosu (209-cu kil), xsusi konstruksiyal elektrik
mhrriki (2) v mhrrikl nasos arasnda qurulmu protektor" (3).
Protektor" (kipgc) quyudan xan mayeni mhrrik kemy qoymur.
Laydan quyudibin hrkt edn maye, nasosun aa hisssind
szgc (4) daxil olur. Elektrik mhrriki v nasos hermetik polad v
kynklrd yerldirilmidir. Aqreqatn ayr-ayr nsrlri flanslarla
ylmdr.
Tam ylm aqreqat, nasos borular il (5) quyuya, maye
sviyysi altna qaldrlr (buraxlr). Quyuya, nasos borular il paralel
olaraq, elektrik enerjisini yer sthindn mhrrik vermk n zirehli
kabel (6) buraxlr.
Adtn nasos mhrrikdn yuxarda quradrlr. Mstsna
hallarda, maye sviyysi aa olan quyularda nasos mhrrikdn
aada qurula bilr. Bu is mayenin quyudibindn yer sthin vurulmas
iini asanladrr. Bu halda, mhrrik kynkl mhafiz olunur. Elektrik
mhrriki (210-cu III kli) ikiqtbl, induksion tipli, fazal, rotoru
qsaqapal olan bir mhrrikdir. Mhrrikin ii grginliyi 3251100 v-
a qdr dyiir, gc is 17-200 a.q. qdrdir. Mhrrik valnn dvrlr
say 3600 dvr/dq ola bilr.
aquli val (3) zrind quradrlm ii (1) v ynldici (2)
arxlardan ibart olan nasos (210-cu 1 kli) mrkzdnqama tiplidir.
Pilllrin say maye basqsndan asl olaraq 4-185 qdr qbul oluna
bilr.
209-cu kil.
Mrkzdnqam
a elektrik dalma
nasoslarnn
qurulu sxemi
7
5
1
4
3
2
435


210-cu kil. Mrkzdnqama elektrik dalma nasoslar:
I - mrkzdnqama nasos;II- protektor;III- mhrrik
3
6
4
6
1
4
3
5
3
1
5
2
1
2
6
2
7
4
6
5
I
II
III
436

Protektor II. (210-cu II kli) elektrik mhrrikini quyudan xarlan
mayedn mhafiz etmk ndr. Mhrrik v nasosun val mufta
vasitsil protektorun valna birldirilir.
Elektrik mhrrikin birldiriln kabel, neft v suya davaml
materialdan hazrlanr v mexaniki zrbdn mhafiz olunmaq n polad
zirehl rtlr.
Kabel bir-birindn rezin rtkl izol olunmu keirici mis
damardan ibartdir. Bu damarlar rezin rtk irisind yerldirilmidir. Mis
keiricilrin en ksiyi elektrik enerjisinin hans drinliy verilmsindn v
mhrrikin gcundn asl olaraq seilir; adtn ox hallarda 35 mm
2
qbul
olunur. Kabelin 1 m-nin kisi 2,8 kq-dr. Bu aqreqatn da i prinsipi adi
mrkzdnqama nasosunun i prinsipi kimidir. Mhrrikin val frlandqda
nasosun val, onunla brabr ilk arxlarda frlanr.
Yerst avadanlq kabel barabanndan v isalma mexanizmindn
ibartdir. Masir konstruksiyal Red nasoslar aadak llrd hazrlanr
(rtyn bayr diametri zr):

8
5
6
2
1
5 , v 8
5
/
8
".
Red nasosunun n kiik xarici diametri 150 mm olur. Buna gr d
nasos az 7" qoruyucu kmri olan quyuya endiril bilr.
Mrkzdnqama elektrik dalma nasoslarnn texniki xarakteristikas
45-ci cdvld verilmidir.
Tcrbdn alnm mlumatlara gr, bu nasoslar aadak rtlrd n
effektiv ily bilr:
45- dvl
Mrkzdnqama elektrik dalma nasoslarnn texniki xarakteristikas
Xarici diametr, dym il
stismar kmrinin
diemetri, dym il
Gc a. q. il
Pilllrin say
Mayeni qalxma
ykskliyi m il
Mhsuldarlq, m/gn il
4
1
/
2


5
1
/
2

1-45
10-285
300-2500

8-400
5
1
/
4


6
5
/
8

5-97.5
4-193
150-2300

30-950
7
1
/
4


9
20-200

150-2000

80-2400

a) aa sviyyli v yksk mhsuldarlq msal olan drin
quyularda;
b) tam sulam yksk debitli, srtl istismar edilmsi lazm gln
quyularda.
437

Bu mqsd n mhrrik-nasos mvffqiyytl Qazaxstanneftd,
Baneftd, Qrozneftd v Azrneftd ttbiq edilmi v yax ntilr
alnmdr.
46-c dvl
Mrkzdnqama elektrik dalma nasoslarnn texniki xarakteristikas




Gstricilr
Nasoslar
E
H
-
7
0
0

E
H
-
2
5
0

E
H
-
1
6
0

E
H
-
1
8
0

E
H
-
9
5

E
H
-
7
0

E
H
-
4
0

Kabell birlikd maksimal diametr,
mm il
Verim, m
3
/gn il
Mayenin ykskliyi, m il
Pillrin say
Tlb olunan gn, kvm il
F..
Dvrlr say, dvr/dq il
Diamert, mm il
Uzunluu (elektrik mhrriki il
birlikd), mm il
kisi (elektrik mhrriki
olmadan), kq il

149 v
141.5
700
300
80
46.5
0.48
2830
1 24

5330
265
142 v
139
250
800
140
44.3
0.51
2830
119

5700
294
136 v
133
160
800
150
25.6
0.52
2850
114

5130
235
134

150
800
145
28
0.50
2850
114

3130
1506
132

95
800
167
18
0.50
2810
109

5740
295
132

70
1650
320
28
0.48
2810
109

10870
438
112

40
1000
288
10
0.45
2810
92

8180
271

Red nasoslarnn ildilmsin quyudibinin yriliyi mane olmur.
Bu nasoslarn ttbiqini mhdudladran amillr aadaklardr:
1. xarlan mayed oxlu qum olmas v ntid nasosun ilk
hisslrinin tez yeyilib xarab olmas.
2. Nasosun mhsuldarln azaldan yksk qaz amili.
3. Qurunun baha baa glmsi.
4. Lazmi avadanlq taplmadna gr, nasosun ayr-ayr
hisslrinin tinlikl tmir edilmsi.
Bu sbblr gr Red nasoslar AB mdnlrind ox az ildilir.
AB-da Red nasoslar il brabr mxtlif pistonlu tanqsz nasoslar
da ttbiq edilir.
438

Hal-hazrda kemi SSR neft mdnlrind (sasn rq
rayonlarnda) ox intiar tapm sovet konstruksiyal mrkzdnqama
elektrik dalma nasoslarnn texniki xarakteristikas v sas parametrlri 46-
dvld verilmidir.

Turbinli nasoslar

Nasos aqreqatlarn n drin quyularda smrli v effektl iltmk
n onlar qaz v ya hidravlik turbinlrl birldirib ttbiq etmk daha
lverilidir.
Aada turbinli liftin (yivli nasosla qaz turbininin kombinasiyas)
kombinasiyas tsvir edilmidir.
Turbinlr ilyn zaman onunla birlikd vintli nasosun neki d
frlanr, bunun hesabna maye quyudan bir qdr nasos borularnn irisin
qalxaaqdr. lnmi qaz, kanaldan kerk nasos borularnda maye il
qararaq onu (mayeni) yer sthin qaldrr.
Aqreqat quyuya 2
1
/
2
"3" nasos-kompressor borular v ya bzi
hallarda pakerl d buraxlr.
MN mkdalarndan A.P.Krlovun v Q.E.Topiyevin
hesablamalarna gr 1000 m ykskliy 100 m
3
/gn mayeni qaldrmaq n
31,6 atm altnda 8,7 m
3
/dq ii agenti srf etmk lazmdr.
gr mayenin qalxma ykskliyini 2000 m- qdr artrb nasosun
dalma drinliyini 400 m- qdr atdrmaqla yuxardak qdr maye almaq
lazmdrsa, 65,4 ata altnda 13,8 m
3
/dq ii agenti srf edilmlidir.
Qurunun mumi f.i. 21-22%-dn yuxar qalxmr. F.i.-ni yksltmk
n, nasosun dalma drinliyini artrmaq lazmdr, bu da ii tzyiqinin
artmas il laqdardr. Buna gr d, bu aqreqatn snaye ttbiqi
mhduddur.
Son zamanlarda mdnlrimizd hidravlik turbinli nasosla,
mrkzdnqama nasoslarnn kombin edilmsindn tkil olunmu turbinli
nasoslara rast glmk olur. Bu nasoslar drin quyulardan myyn miqdarda
maye xarmaq n ttbiq edilir.
Bunlarn ilk snaqlar msbt nticlr vermi v glckd ttbiq
olunmas n geni imkanlar yaranmdr.









439

DBYYAT

1. .. . , 1951.
2. Abdullayev M.. Nasos istismarnda yeralt avadanlq. Azrneftnr, 1952.
3. .., .., ..
. , . 1,
, 1954.
4. .., .. .
, 1956.
5. ..
. , 1957.
6. .., .. .., ..

. ,1958.
7. .., .., ..
. , 1956.
8. .. . 9, 1959.
9. .. ,
, 1953.
10. .. .
, 1951.
11. .. .
, 1951.
12. .. -
. , 1958.
13. ..
. .
. , 1950.
14. .., .., .., .. .
, 11, 1957.
15. .. . . , 2, 1955.
16. .. .. . , 2, 1955.
17. .., .. . , 7, 1958.
18. .. , ,
1955.
19. ..
.
, . 1. , 1959.
20. Briksman A.A. v baqalar. Qazn xarlmas v nql edilmsi, Azrneftnr,
1956.
21. Vlibyov A.., mirov .C., Kozlov V.S. Neft quyularnn yeralt tmiri.
Azrneftnr, 1954.
22. .., .. .
, 1959.
23. .., .., .. 12, 1959.
440

24. . , . 1.
, 1947.
25. .
, 11. , 1952.
26. . , V1.
, 1954.
27. . ,
V111. , 1954.
28.
. , . , 1957.
29.
. , 11. , 1958.
30. . , . 111. ,
1958.
31.
. , 1955.
32. .., .., .. 9, 1959.
33. .., .. ,
, 1950.
34. .., .. 5, 1954.
35. .., .. 5, 1957.
36.
. , 1954.
37. .., .. 11, 1959.
38. .., .., .. 9, 1957.
39. .. ,
. , 1960.
40. ..
. , 1955.
41. .. . , 1947.
42. , . , .
V. , 1954.
43. .. . , 1958.
44. hmdov H.., Salayev S.H., Barzad F.M. Azrbaycan neft v qaz
yataqlarnn geologiyas, Azrneftnr, 1958.
45. .. . , 1957.
46. .. . . ,
1954.
47.
. , 1959.
48. skndrov M.. Neft yataqlarnn ilnmsi. Azrneftnr, 1958.
49. smaylov Q.A., Mmmdov .V., Salayev S.H. zahl neft geologiyasi lti.
Azrneftnr, 1959.
50. . , . 111.
, 1954.
441

51. .., .. .
, 1958.
52. . , 1957.
53. .. 12, 1953.
54. .. . .
, 1949.
55. .. .
, 1959.
56. ..
. , 1948.
57. .. . , 1958.
58. .., .., ..
. , 1956.
59. .. .. ..
. , 1959.
60. .. . ,
1957.
61. .. 4, 1954.
62. .. . ,
1945.
63. ..
. - , 1956.
64. Mirzcanzad A.X., Seyidrza M.K., xliyev F.A. Gilli mhsullarn fiziki
kimyas v hidravlikas, Azrneftnr, 1960.
65. Mirzcanzad A.X., skndrov M.A., Aayev R.Q. v baqalar. Neft v qaz
yataqlar istismar v ilnmsinin nzri saslar. Azrneftnr, 1960.
66. .., .., .., .. 10,
1959.
67. . .
,1953.
68. .., ..
. , 1959.
69. .. .. .
, 1949.
70. .., .. .
. , 1958.
71. . , . XVI.
, 1958.
72. .. . ,
1959.
73. ..
. , 1954.
74. .. .. 4, 1955.
75. (
). , 1957.
442

76. .., .. .
, 1959.
77. .., ..
. , 1957.
78. .
, . XIX. , 1959.
79. .
, . XXI. , 1959.
80. ,
. , . 11 (10). , 1958.
81.
. , . XXV. , 1959.
82. Salayev S.H. Neft yataqlar nec taplr v kf edilir. Azrneftnr, 1960.
83. Salayev S.H., liyev S.M. Struktur geologiya. Azrneft.
84. Smirnov A.S, irkovskiy A.. I hiss, Qazn xarlmas v nql edilmsi.
Azrneftnr, 1959.
85. .. .
86. , .1. , 1958.
87. , .11, , 1959.
88. , . 111, , 1960.
89. . .
. , 1958.
90. .., .., .. , 8, 9, 1958.
91. .., .. , 3, 1957.
92. . .. , . 11, , 1953.
93. - ,
, 1953.
94. ..
, , 1960.
95. .., .. . , 1949.
96. .. .
, 1958.
97. .. .
, 1959.
98. .., ..
. , 1959.
99. .. . ,
1958.
100. .. . , 1956.
101. . , . XV. ,
1958.
102. .., ..
.
, 1957.
103. .., .., .. 1, 1957.
104. .. 5, 1954.
105. .., .., .. . 5, 1958.
443

Mndricat.

Giri................................................................................................................................3

I Fsil. Neft yataqlarnn ilnmsinin saslar

1. Neft yataqlarnn ilnmsi haqqnda sas anlaylar..............................................5
2. Neft geologiyasna dair bzi mlumat.....................................................................7
3. Lay tzyiqi v temperaturu....................................................................................17
4. Lay rejimlri..........................................................................................................23
5. Layn neftverm msal v onun rejimdn asll...............................................37

II Fsil. Quyularn v laylarn tdqiqi

1. Quyularn v laylarn tdqiqindn mqsd............................................................42
2. Dib tzyiqinin tyin edilmsi.................................................................................42
3. Quyularn qrarlam rejimd tdqiq edilmsi.....................................................52
4. Quyularn qrarlamam rejimd tdqiq edilmsi................................................63

III Fsil. Neft v qaz yataqlarna sni tsir sullar

1. Sni tsir sullarnn nvlri........................................... ......................................70
2. Mayenin srtl xarlmas.................................................................... ..............81
3. Qalq neftin alnmas n ttbiq ediln baqa sullar..........................................82
4. Laya vurmaq n ilk agentin seilmasi............................................................83
5. Su v qazn vurulmasnn texnoloji sxemi.............................................................86
6. Su il tchizat mnblri v yataa vurmaq n suyun
hazrlanmas...............................................................................................................88
7. Quyudibi zonasna tsiretm sullar v vzifsi..................................................90
8. Quyudibi zonasna tsir sullar v onlarn ttbiqi texnologiyas.........................92
9. Quyudibi zonasna digr tsir sullar.................................................................115
10. Quyudibi zonasna tsiretm sullar effektinin
qiymtlndirilmsi..............................................................................................118

IV Fsil. Neft yataqlarnn ilnmsinin layihlndirilmsi

1. Smrli ilm sisteminin kompleks sulla layihlndirilmsi.........................121
2. Lay haqqnda geoloji-fiziki mlumat..................................................................126
3. lnm sisteminin sxemldirilmsi...................................................................134
4. Su basqs rejimlrind ilyn neft yataqlarnda quyularn
yerldirilmsi..........................................................................................................138
5. Srt su basqs rejimind quyularn debitinin hidrodinamik
hesablanmas............................................................................................................145
6. Elastik su basqs rejimind hidrodinamik hesablamalar....................................156
7. Laya su vurulduqda hidrodinamik hesablamalar................................................162
8. Neft yataqlarnn ilnm mddtinin tyini.......................................................171
444

9. Hll olmu qaz v qarq rejimlrd laylarn ilnmsi.....................................175
10. Material balans tnliyinin ttbiqi.....................................................................187
11. Neft yataqlarnn ilnm sisteminin layihlndirilmsind aparlan iqtisadi
hesablamalar............................................................................................................189

V Fsil. Qaz yataqlarnn ilnmsinin saslar

1. Qaz yataqlarnn smrli ilnmsi haqqnda....................................................195
2. Qaz yataqlarnn rejimi v onun myyn edilmsi............................................198
3. Qaz yatanda quyularn yerldirilmsi.............................................................201
4. Qaz yataqlarnn ilnm sisteminin layihlndirilmsind
aparlan qaz-dinamik hesablamalar..........................................................................202


VI Fsil. Qaz-kondensat yataqlarnn ilnmsi v istismar

1. Qaz-kondensat yataqlarnn xsusiyyti..............................................................215
2. Qaz-kondensat yataqlarnn ilnmsinin saslar...............................................218
3. Qaz-kondensat yataqlarnn istismar..................................................................224

VII Fsil. Neft v qaz laylarnn almas v quyularn mnimsnilmsi..................226
1. Yuma mayesinin seilmsi..................................................................................227
2. Qoruyucu kmrin seilmsi...............................................................................231
3. Quyudibi avadanlnn tipi v konstruksiyas....................................................233
4. Quyunu mnimsmk n hazrlq ilri...........................................................240
5. Quyunu mnimsdikd layn almas.................................................................240
6. Quyularn mnimsnilmsi v quyudibin axnn yaranmas. ...........................253

VIII Fsil. Quyularn fontan sulu il istismar.

1. Quyularn fontan vurmasnn saslar..................................................................259
2. Fontan quyusu qaldrcsnn seilmsi............................................................... 264
3. Fontan quyusu i rejiminin tmini v tnzimi.....................................................267
4. Fontan quyusunun avadanl..............................................................................274
5. Fontan quyusuna qulluq edilmsi........................................................................287
IX Fsil. Quyularn kompressor sulu il istismar

1. Qaz-hava qaldrclar..........................................................................................293
2. Qaz-hava qaldrclarnn hesablanmas...............................................................295
3. Kompressor quyusunun i salnmas, isalma
tzyiqinin hesablanmas ............................................................................................300
4. salma tzyiqinin aa salnmas.....................................................................302
5. Kompressor quyusu i rejiminin tyini v tnzimi..............................................308
6. Quyularn kompressor sulu il istismarnda ildiln avadanlq.....................312
7. Kompressor quyusuna qulluq edilmsi................................................................315
8. Kompressor quyularnn vaxtar v qarq sul il istismar............................316