Liczby zespolone

Liczby zespolone
Liczby zespolone liczby bdce elementami rozszerzenia ciaa liczb rzeczywistych o jednostk urojon pierwiastek wielomianu zespolona (innymi sowy, jednostka urojona spenia rwnanie , gdzie . moe by zapisana w postaci , tj. ). Kada liczba s pewnymi liczbami rzeczywistymi,

nazywanymi odpowiednio czci rzeczywist oraz czci urojon liczby

Posta algebraiczna (kanoniczna)

Kad liczb zespolon , gdzie i s pewnymi liczbami rzeczywistymi oraz jest tzw. jednostk urojon, tj. jest jest jednym z dwch elementw zbioru liczb (drugim elementem , ktry nie jest , mona zapisa w postaci

zespolonych, speniajcycm warunek ). Spotyka si czasami zapis

formalnie poprawny ze wzgldu na fakt, e rwnie

jest on jednak uznawany za pewien skrt mylowy i powszechnie akceptowany. Posta nazywana jest postaci algebraiczn (albo kanoniczn) liczby zespolonej .
Liczby zespolone mog by przedstawione jako wsprzdne wektora na paszczynie zespolonej

Dla liczby

definiuje si jej (inne oznaczenia: (inne oznaczenia: ), ). , a cz urojona . .

cz rzeczywist jako cz urojon jako Przykadowo liczba Liczby postaci

jest liczb zespolon, ktrej cz rzeczywista wynosi nazywa si liczbami urojonymi.

Liczby rzeczywiste s utosamiane z liczbami zespolonymi o czci urojonej rwnej

Liczby zespolone

Zapis alternatywny
W zastosowaniach fizycznych, elektrycznych, elektrotechnicznych itp. zapis z powodu wykorzystywania w tych dziedzinach litery ktrym to oznacza jednostk urojon. moe okaza si mylcy , w do innych celw, np. chwilowego natenia prdu

elektrycznego. Dlatego te stosuje si zapis niepowodujcy podobnych kopotw, mianowicie

Rwno
Dwie liczby zespolone s rwne wtedy i tylko wtedy, gdy ich czci rzeczywiste i urojone s sobie rwne. Innymi sowy, liczby zespolone postaci oraz s sobie rwne wtedy i tylko wtedy, gdy oraz .

Dziaania
Dodawanie, odejmowanie i mnoenie liczb zespolonych w postaci algebraicznej wykonuje si tak samo jak odpowiednie operacje na wyraeniach algebraicznych, przy czym

Wykres funkcji

wykonany za pomoc techniki kolorowania dziedziny. Odcie oznacza argument funkcji, za nasycenie reprezentuje jej modu.

. Aby podzieli przez siebie dwie liczby zespolone, wystarczy pomnoy dzieln i dzielnik przez liczb sprzon do dzielnika (analogicznie do usuwania niewymiernoci z mianownika w wyraeniach algebraicznych):

Liczby zespolone

Paszczyzna zespolona
Liczbom zespolonym mona przyporzdkowa wzajemnie jednoznacznie wektory na paszczynie (zob. sekcj formalna konstrukcja), podobnie jak utosamia si wektory na prostej z liczbami rzeczywistymi (w obu przypadkach mona utosamia rwnie same punkty, gdy wspomniane wektory zaczepia si w pocztku ukadw wsprzdnych).

Paszczyzna zespolona

Kadej wic liczbie zespolonej , .

mona przyporzdkowa wektor

i odwrotnie. Dziaania

dodawania i mnoenia w liczbach zespolonych odpowiadaj nastpujcym dziaaniom na wektorach:

Tak okrelon paszczyzn okrela si mianem paszczyzny zespolonej. Interpretacja ta, dla ktrej w specjalny sposb okrelono mnoenie, znana bya ju pod koniec XVIII wieku Wesselowi, mimo to przez dugi czas jej autorstwo przypisywao si Argandowi, std te wspomnian paszczyzn nazywa si rwnie paszczyzn Arganda. Inn spotykan nazw jest te paszczyzna Gaussa.

Modu
Zauwamy, i dugo wektora definiujemy jako jest rwna z twierdzenia Pitagorasa . Dla liczby modu . Modu liczby zespolonej ma analogiczne wasnoci do wartoci

bezwzgldnej liczby rzeczywistej speniajc przy tym definicj normy.

Argument
Niech oznacza kt, ktry wektor i tworzy z prost , oznaczmy go przez . Jest to tzw. argument. Wida, i tylko jeden modu. Argument liczby oznacza si przez speniajcy nierwno (czasami te rwnowanie ) . Dla liczb i nazywa argumentem gwnym (wartoci gwn argumentu). W ten sposb dla ujemnych. . Liczba zespolona rna od zera ma nieskoczenie wiele argumentw, cho

jest ju funkcj na jeden z powyszych zbiorw nieokrelon jedynie dla rzeczywistych argument gwny jest rwny zeru dla liczb dodatnich oraz

Liczby zespolone

Posta trygonometryczna
Liczba zespolona moe by zatem wyraona przez dugo jej wektora (modu) oraz jego kt skierowany (argument): . Powysz posta liczby zespolonej nazywa si postaci trygonometryczn (z powodu uycia funkcji trygonometrycznych), biegunow (jest przedstawieniem liczby zespolonej we wsprzdnych biegunowych) lub geometryczn (prowadzi do geometrycznej interpretacji liczb zespolonych na paszczynie). Warto zauway, e posta algebraiczna odpowiada wsprzdnym prostoktnym. Liczby zespolone w postaci trygonometrycznej s rwne, gdy ich moduy i argumenty s rwne, tj. oraz s rwne, gdy

oraz (istotne tylko dla .

Wzory pozwalajce na przejcie od postaci trygonometrycznej do algebraicznej s oczywiste: . Przejcie odwrotne jest nieco bardziej skomplikowane: ,

Powyszy wzr posiada duo przypadkw, jednake w wielu jzykach programowania istnieje wariant funkcji arcus tangens, czsto nazywany arctan2 lub atan2, ktry przetwarza je wewntrznie. Wzr korzystajcy z funkcji arcus cosinus wymaga mniejszej liczby przypadkw:

Mnoenie
Warto zwrci uwag na mnoenie liczb w postaci trygonometrycznej, niech

Wwczas iloczyn . Stosujc odpowiednie tosamoci trygonometryczne otrzymujemy ostatecznie , co oznacza, e iloczyn dwch liczb zespolonych posiada modu bdcy iloczynem moduw mnonikw oraz argument rwny sumie argumentw mnoonych liczb.

Liczby zespolone Mnoenie przez mona zinterpretowa jako obrt paszczyzny o kt .

Wzr de Moivre'a
Potgowanie za pomoc mnoenia liczb zespolonych w postaci algebraicznej prowadzi do obliczenia wartoci wyraenia dla danego wykadnika przy warunku . Mimo e mona korzysta z wasnoci trjkta Pascala, to porzdkowanie tego wyraenia moe okaza si czasochonne. Zwykle dziaanie to atwiej przeprowadzi w postaci trygonometrycznej. Rozpatrzmy . Na podstawie reguy indukcji matematycznej zachodzi wzr . Powyszy wzr jest rwnie pomocny przy obliczaniu przy . -tej potgi funkcji i naley wwczas obliczy

Pierwiastkowanie
Istnieje wersja wzoru de Moivre'a dla wykadnikw wymiernych. Kada niezerowa liczba zespolona dokadnie rnych pierwiastkw -tego stopnia, ktre wyraaj si wzorem ma

gdzie

oraz

Posta wykadnicza
Rozpatrzmy liczb wzory Eulera): wyraajc funkcje i za pomoc funkcji wykadniczej (zob.

Mamy Zatem ostatecznie Pierwiastki zespolone wyraaj si wwczas wzorem dla . .

Sprzenie
Niech jest ona najprostsza dla liczby w postaci algebraicznej: Dziaanie to powoduje odbicie wektora liczby zespolonej wzgldem osi paszczyzny zespolonej. Zatem liczba lub rwnowanie . Bardzo wan operacj jest sprzenie liczby zespolonej,

w postaci trygonometrycznej zachowa modu, lecz jej argument ulegnie zmianie na

zmieni on znak na przeciwny. Skoro posta wykadnicza rwnie zaley od moduu oraz argumentu, ta sama obserwacja dotyczy i jej. Prawd jest te, e sprzenie liczby rzeczywistej (liczby zespolonej o zerowej czci urojonej) jest rwne tej liczbie. Sprzenie przeprowadza izomorficznie ciao liczb zespolonych na siebie, jest zatem automorfizmem. Oprcz tosamoci jest to jedyny cigy automorfizm tego ciaa, moc zbioru niecigych automorfizmw wynosi za .

Liczby zespolone Dziaanie sprzenia zespolonego jest inwolucj: .

Relacja porzdku
Cho mona sztucznie wprowadzi jaki porzdek liczb zespolonych (np. porzdek leksykograficzny), to jednak taka relacja nie zostaa okrelona i szerzej przyjta. Nie da si bowiem sformuowa jej w taki sposb, aby w zbiorze liczb zespolonych speniaa aksjomaty ciaa uporzdkowanego, jak w przypadku liczb rzeczywistych. Tak wic nie da si okreli, ktra z dwch liczb jest wiksza lub mniejsza. Mona natomiast porwnywa ich moduy oraz argumenty (gwne), gdy zarwno modu jak i argument liczby zespolonej s liczbami rzeczywistymi.

Przykady
Przedstawmy liczb (zob. sekcj dot. konstrukcji) w postaciach: algebraicznej, trygonometrycznej (biegunowej) i wykadniczej obliczajc za kadym razem jej sprzenie. Posta algebraiczna: , . Obliczamy , , , , podobnie . Std posta trygonometryczna oraz , , za wykadnicza: , . to

Konstrukcje i wasnoci
Konstrukcja Hamiltona
Nastpujca formalna definicja liczb zespolonych pochodzi od Hamiltona, matematyka irlandzkiego. W iloczynie kartezjaskim gdzie . jest ciaem zwanym ciaem liczb zespolonych oznaczanym symbolem
[1]

wprowadza si dziaania dodawania i mnoenia: , ,

Tak okrelona struktura ang. complex zoony)

(od

. Wwczas

odpowiada wektorowi

Liczby zespolone

Ciao
Ciao to struktura algebraiczna z dziaaniami dodawania, odejmowania, mnoenia i dzielenia, ktra spenia okrelone prawa algebraiczne. Liczby zespolone jako ciao w szczeglnoci maj wic: element neutralny dodawania (zero), , element neutralny mnoenia (jedynka), , element odwrotny dodawania (element przeciwny) dla kadej liczby zespolonej, dla liczby , element odwrotny mnoenia (odwrotno) dla dowolnej niezerowej liczby zespolonej, dla liczby . Innymi ciaami s liczby rzeczywiste i liczby wymierne. Utosamienie kadej liczby rzeczywistej zespolon sprawia, e liczby rzeczywiste staj si podciaem . Liczby zespolone jako domknicie algebraiczne , co opisano dalej. z liczb

jest nim jest nim

mog by scharakteryzowane rwnie jako domknicie topologiczne liczb algebraicznych oraz

Reprezentacja macierzowa
Chocia niezbyt uyteczne, alternatywne reprezentacje ciaa liczb zespolonych mog da pewien wgld w jego natur. Jedna ze szczeglnie eleganckich reprezentacji przedstawia kad liczb zespolon jako 22-macierz o wspczynnikach rzeczywistych, ktre rozcigaj i obracaj punkty (wektory) paszczyzny. Kada taka macierz jest postaci , gdzie . Suma i iloczyn dwch takich macierzy take ma t posta, a dziaanie mnoenia macierzy tego

typu jest przemienne. Kada niezerowa macierz tego typu jest odwracalna, a jej odwrotno take ma t posta. Std macierze tego typu s ciaem izomorficznym z ciaem liczb zespolonych. Kada taka macierz moe by zapisana jako , co sugeruje, e liczba rzeczywista , a jednostka urojona , obrotem o w kierunku przeciwnym do ruchu wskazwek zegara. Kwadrat drugiej z macierzy rzeczywicie jest . z powinna by utosamiana z macierz identycznociow

rwny 22-macierzy reprezentujcej

Kwadrat moduu liczby zespolonej wyraonej jako macierz jest rwny wyznacznikowi tej macierzy. . Jeeli macierz postrzegana jest jako przeksztacenie paszczyzny, to obraca ono punkty o kt rwny argumentowi liczby zespolonej i skaluje o wsplczynnik rwny moduowi liczby zespolonej. Sprzenie liczby zespolonej odpowiada przeksztaceniu, ktre obraca o ten sam kt, co , lecz w przeciwnym kierunku i skaluje w ten sam sposb, co ; moe to by oddane jako transpozycja macierzy odpowiadajcej .

Liczby zespolone Jeeli elementy macierzy same s liczbami zespolonymi, to powstaa w ten sposb algebra moe by utosamiana z kwaternionami. Innymi sowy, ta reprezentacja macierzowa jest sposobem wyraenia konstrukcji Cayleya-Dicksona algebr. Istniej dwa wektory wasne 22-macierzy reprezentujcej liczb zespolon: rzeczona liczba zespolona i jej sprzenie.

Rzeczywista przestrze liniowa

Ciao jest dwuwymiarow rzeczywist przestrzeni liniow. W przeciwiestwie jednak do liczb rzeczywistych, liczby zespolone nie mog by w aden sposb uporzdkowane liniowo tak, by byo to zgodne z dziaaniami arytmetycznymi w nich okrelonymi: nie moe by przeksztacone w ciao uporzdkowane. Oglniej: adne ciao zawierajce pierwiastek z W oglnoci nie moe by uporzdkowane. s postaci -liniowe przeksztacenia

gdzie Funkcja

s wspczynnikami zespolonymi. Tylko pierwszy wyraz jest

-liniowy i tylko on jest holomorficzny,

drugi jest rniczkowalny w sensie rzeczywistym, lecz nie spenia rwna Cauchy'ego-Riemanna.

odpowiada obrotom zoonym ze skalowaniem (ktra nie zmienia orientacji), za funkcja

odpowiada symetriom zoonym ze skalowaniem (zmienia orientacj).

Rozwizania rwna wielomianowych

Pierwiastek wielomianu to liczba zespolona speniajca . Zaskakujcym wynikiem analizy zespolonej jest to, i wszystkie wielomiany stopnia o wspczynnikach rzeczywistych lub zespolonych maj

dokadnie pierwiastkw zespolonych (liczc pierwiastki wielokrotnie zgodnie z ich wielokrotnoci). Wynik ten znany jest jako podstawowe twierdzenie algebry i pokazuje, e liczby zespolone s ciaem algebraicznie domknitym. Rzeczywicie, s one domkniciem algebraicznym liczb rzeczywistych, jak opisano niej.

Konstrukcja algebraiczna
Jedna z moliwych konstrukcji ciaa liczb zespolonych polega na rozszerzeniu ciaa liczb rzeczywistych pierwiastek wielomianu wspczynnikach. Wielomian . Aby skonstruowa to rozszerzenie, naley wzi piercie jest nierozkadalny nad , skd idea przez niego generowany jest ciaem. Rozszerzenie to zawiera dwa pierwiastki . Zbir stanowi baz tego rozszerzenia o wielomianw o

jest maksymalny, a wic piercie ilorazowy

kwadratowe z1; wybiera si jeden z nich i oznacza symbolem

ciaa liczb rzeczywistych. Dokadniej: kady element tego rozszerzenia mona zapisa w postaci dla pewnych a,b rzeczywistych.

Liczby zespolone

Algebraiczna domknito
Chocia dodano wycznie pierwiastki z , to otrzymane ciao ciao liczb zespolonych jest algebraicznie mona rozoy na wielomiany liniowe o wspczynnikach domknite kady wielomian o wspczynnikach w

. Poniewa kade ciao ma tylko jedno, co do izomorfizmu, domknicie algebraiczne, liczby zespolone mog

by scharakteryzowane jako domknicie algebraiczne liczb rzeczywistych.

Charakteryzacja algebraiczna
Opisywane rozszerzenie odpowiada dobrze znanej paszczynie zespolonej, lecz fakt ten charakteryzuje je wycznie algebraicznie. Ciao jest scharakteryzowane co do izomorfizmu cia przez nastpujce trzy wasnoci: jego charakterystyka wynosi , jego stopie przestpnoci nad ciaem prostym jest mocy continuum, jest algebraicznie domknite. Jedn z konsekwencji tej charakteryzacji jest to, e samo jest prawd dla te podciaa od samych cia i zawiera wiele podcia waciwych izomorficznych z (to , ktre zawiera wiele podcia izomorficznych do siebie). Jak opisano poniej, aby odrni wymagane s rozwaania topologiczne.

Charakteryzacja topologiczna
Jak zauwaono wyej, algebraiczna charakteryzacja nie dostarcza pewnych z jego najwaniejszych wasnoci topologicznych. Wasnoci te s kluczowe podczas studiowania analizy zespolonej, gdzie liczby zespolone badane s jako ciao topologiczne. Nastpujce wasnoci charakteryzuj jest ciaem, zawiera podzbir jako ciao topologiczne:Wikipedia:Weryfikowalno

niezerowych elementw speniajcych: , jak i nale do , dla pewnego , ktry dla ustalonego

jest zamknite ze wzgldu na dodawanie, mnoenie i branie elementw odwrotnych, , spenia wasno, e

jeeli i s rnymi elementami , to tak jeeli jest niepustym podzbiorem , to ma nietrywialny, bdcy inwolucj automorfizm naley do dla dowolnego niezerowygo .

Dla danego ciaa o tych wasnociach mona zdefiniowa topologi biorc zbiory jako baz, gdzie przebiega to ciao, a przebiega . jako ciao topologiczne, naley zauway, e Aby przekona si, e te wasnoci charakteryzuj utosamiane z liczbami rzeczywistymi charakteryzacj. Lew Pontriagin pokaza, e jedynymi spjnymi lokalnie zwartymi ciaami topologicznymi s umoliwia jeszcze jedn charakteryzacj jako ciaa topologicznego, poniewa oraz . Fakt ten moe by odrnione od

to ciao uporzdkowane zupenie w sensie Dedekinda, ktre moe by w zwizku z tym poprzez jednoznacznie wyznaczony izomorfizm cia. Z ostatniej wasnoci atwo wynika, e grupa Galois nad liczbami rzeczywistymi ma rzd rwny dwa, co uzupenia

poprzez uwag, i niezerowe liczby zespolone s spjne w przeciwiestwie do niezerowych liczb rzeczywistych.

Liczby zespolone

10

Historia
Liczby zespolone zostay wprowadzone do matematyki przez Girolama Cardana. Nada on w szczeglnoci liczbie nazw jednostki urojonej, nie wierzc w rzeczywiste istnienie takiego obiektu, a jedynie uznajc go za pomocniczy element w rachunku, majcym w zamierzeniu da pierwiastki rwnania wielomianowego trzeciego stopnia (tzw. wzory Cardano). Liczbami zespolonymi zajmowali si wielcy matematycy tacy jak Hamilton, czy Euler (zob. wzr Eulera). Jest to ciekawy przykad pojcia o fundamentalnym znaczeniu dla techniki (m.in. elektrotechniki), ktre znalazo swoje gwne zastosowanie po kilkuset latach od odkrycia. Formalne okrelenie zbioru liczb zespolonych jako zbioru , z odpowiednio zdefiniowanymi dziaaniami dodawania i mnoenia, pochodzi od Hamiltona.

Zastosowania
Liczby zespolone s do wygodnym sposobem zapisu punktw paszczyzny. Analiz euklidesowej przestrzeni dwuwymiarowej zajmuje si w oglnoci tzw. analiza wielowymiarowa, za analiz przestrzeni zespolonej analiza zespolona. Liczby zespolone znajduj zastosowanie m.in. w: wyznaczaniu pierwiastkw rwna kwadratowych, ktrych wyrnik jest mniejszy od zera, teorii fraktali, analizie obwodw elektrycznych prdu przemiennego. Liczby zespolone mona rozumie m.in. jako szczeglny przypadek kwaternionw, oktaw Cayleya, sedenionw.

Przypisy
[1] istnieje te nieuywane powszechnie polskie oznaczenie szkolne:

Linki zewntrzne
Zbir wicze z rozwizaniami + teoria (http://wms.mat.agh.edu.pl/~zrr/zespolone/index.htm) Obliczenia na liczbach zespolonych ([[jzyk niemiecki|niem. (http://komplexe-zahlen.de./content. php?s=rechnereien)])]

rda i autorzy artykuu

11

rda i autorzy artykuu

Liczby zespolone rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=27958824 Autorzy: 4C, Abbatini, AdSR, Adam majewski, Aionel, Ajank, And91, Beau, Beaumont, Beno, Bogmis, Chymatioq, CiaPan, D.M. from Ukraine, EMeczKa, Filu, GiM, Googl, Gregul, JDavid, Kakaz, Karol Ossowski, Kbsc, Konradek, Kuki, Kurowski, Kuszi, Lethern, LimoWreck, Lord Ag.Ent, Loxley, LukKot, Lzur, Markotek, MatFizka, Matusz, Merdis, MesserWoland, Michall, Midge, Mik, MonteChristof, Mpfiz, Neo007, Olaf, Olga007, Petryk, Pimke, Pko, Polakko, Romanm, Rosomak, Saf, Sceptyczny, Selena von Eichendorf, Siaababamak, Stepa, Stok, Stotr, Szwejk, Taw, ToAr, ToSter, Turkusowy smok, Urzyfka, WRIM, Webkid, Wiktoryn, Wojciech mula, Wp, Ymar, Ziel, Zielu20, conversion script, 101 anonimowych edycji

rda, licencje i autorzy grafik

Plik:Complex number illustration.svg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Complex_number_illustration.svg Licencja: Creative Commons Attribution-Sharealike 3.0,2.5,2.0,1.0 Autorzy: Original uploader was Wolfkeeper at en.wikipedia Plik:Color complex plot.jpg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Color_complex_plot.jpg Licencja: Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported Autorzy: Claudio Rocchini Plik:Complex number.svg rdo: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Complex_number.svg Licencja: Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 Unported Autorzy: MesserWoland

Licencja
Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported //creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/