S

S, s dvadeset prvo slovo nae irilice, dvadeset etvrto nae latinice (S, &)', kao skra enica: S = jug: (eng. south, fr. sud, nem. Siid); S ili s = oznaka za subjekt suda (u formalnoj logici); sc. = scilicet; sc. ili sculps = skulisit; sq. = sekvens; Sh. = iling; sing. = singular; S. L. = sili loko; Sld. = saldo; Sterl. = ster-ling nuz- S = solo; mat. sec = seane; sin = sinus; fiz. s = sekunda; hen. Sm = samarijum; Se = selei; Si = silicijum; Sc = skandijum; Sn = stanum; Sb = stibijum; Sr = stroncijum; S = sulfur (sumpor). saba (tur. sabah, arap. sabah) sve i prijatan severoisto ni vetar; up. sabah. sabaile (arap.-tur. sabahile) prid. u zoru, zorom rano; sabajle. sabat (hebr. schabbath) subota, praznik odmora kod Jevreja; abat. sabatarijci (hebr. schabbath) pl. hrianske sekte koje, drei se strogo Starog zaveta, smatraju da treba praznovati subotu mesto nedelje; sabatisti. sabatisti (hebr. schabbath) pl. v. pod sabatarijci. sabah (arap. sabah) jutro, svitanjesabejizam (hebr. zaba) oboavanje zvezda, naroito Sunca i Meseca, stara religija Arabljana, Egip ana i dr. sabejci (hebr. zaba) oboavanje zvezda, naroito Sunca i Meseca; up. sabejizam. Sabinjani (lat. Sabini) staroitalijsko pleme, susedi Latina. Po kai, podanici Romulovi izvrili su, prilikom jedne sveanosti, otmicu Sabinjanki, sabinskih ena i devojaka, i iz tako nastalih bra-kova proizilo je stanovnitvo Rima; motiv je obra ivan u umetnosti. sabo (fr. sabot) drvena cipela, klompe; igra; muz. ivijica od mesinga; kada u obliku drvene cipele. sabov (ma . szabo) kroja. sabon (fr. sabon) tip. vrsta velikih slova, od 68 telegrafskih ta aka, za naslove. saborejci jevrejski nau nici u (dravi) Vavilonu, koji su se bavili prou avanjem Talmuda. sabotae (fr. sabotage pravljenje drvenih cipela) 1. vrsta trajka koja se sastoji u tome to radnici namerno oljare pri radu, ometaju rad kvarenjem alata, mainskih delova i sl., da bi se poslodavci naterali da prihvate njihove zahteve; 2. potajni, maskirani rad, kome je cilj da onemogu i, oslabi ili odui ostvarenje neega (kao to obino rade rodoljubi, za vreme rata, u okupiranim zemljama). saboter (fr. saboteur) radnik koji namerno oljari i ometa rad, onaj koji vri sabotau. sabotirati (fr. saboter) namerno oljariti i ometati rad, vriti sabotau. sabura (lat. saburra pesak, pesak za optere enje broda) optere enje broda peskom, balast; med. crevna neistoa. saburalan (lat. saburralis) med. izazvan (ili: prouzrokovan) neisto om. savana (p. savana) velika travna ravnica u Severnoj Americi i Africi, sa rastinjem slinim stepskom. Savaot (hebr. zebaoth) v. Zebaot. savoar-vivr (fr. savbir vivre) znati iveti", mudrost ivota, vetina opho enja, fino ponaanje. savoneta (fr. savonnette) okrugao sapun za brijanje; kutija za sapun; poklopac preko stakla na depnim satovima. savornja (tur. sabur, safra) balast broda. Saga (nord. Saga, nem. Sage) mit. staronordijska boginja pri a i istorije, ljubavnica Odinova; otuda: saga, kauka, priauprozi, gatka, bajka (naroita vrsta islandske literature). sagalin praak za pranje i i enje mrlja, nazvan po isto noazijskom ostrvu Sahalinu, gde se proizvodi; sahalin. saganak (tur. saganak) prekid, mah; kae se: vetar duva na saganak, tj. duva na mahove; povetarac. sagitalan (lat. sagitalis) u obliku strele, strelast, koji ide kroz sredinu tela. sago (malaj. sagu) zrnasto skrobno brano od hranljive sri sago-palme i drugih palmi. sagoma (ital. sagoma, lat. sacoma) protivteg kod brze (automatske) vage; voj. prenik zrna, kalibar; arh. prenik stuba. sade (pere.) ist, pravi, jednostavan, prost, jednoli an; sade platno platno u jednoj boji, bez ara; kao prilog: samo, jedino.

sader

819
sakramentalije (nlat. sacramentalia) pl. u katolikoj crkvi: sve one svete radnje (obredi, blagoslov) koje nisu sakrament; osveeni predmeti, npr. sveta voda, brojanice, ikone i dr. sakramentalvi (nlat. sacramentalis) koji se tie svetih tajni, svet, svean. sakramevtar (lat. sacramentum) liturgijska knjiga katolike crkve, sadri sveteni-kove molitve za vreme mise. sakramentari (nlat. sacramentarii) pl. reformisti koji ne priznaju stvarno postojanje tela i krvi Hristove u prieu sakrarijum (lat. sacrarium) mesto za uvanje svetih stvari, svetilite; kapela, hram; mesto gde se uvaju hostije. sakra skriptura (lat. sacra scriptura) sveto pismo, crkvene pismo. sakrileg (lat. sacrilegus) onaj koji hara crkvu, oskvrnilac svetinje, obesvetilac; bezbonik, bogohulnik. sakrilegijum (lat. sacrilegium) pohara crkve, svetotatstvo; oskvrnjenje, povreda svetinje, bezbotvo, bogohulstvo. sakrirati (lat. sacrare) posvetiti, rukopo-loiti (episkopa); miropomazati. sakristan (nlat. sacristanus) crkvenjak (kod katolika). sakristija (nlat. sacristia) u katolikim crkvama: soba pored oltara u kojoj se svetenici oblae za slubu i u kojoj se uvaju odede i crkvene posue, crkvena riznica. sakristicijum (nlat. sacrisittium) kod katolika: zabrana vrenja bogosluenja (kao svetenika kazna). sakrificijum (lat. sacrificium) rtva; u katolikoj crkvi: misa. sakrificirati (lat. sacrificare) rtvovati, prineti na rtvu, prinositi na rtvu; fig. posvetiti. sakro egoizmo (ital. sacro egoismo) sveti egoizam", izreka italijanskog ministra Salandre (1914) koji slui kao lozinka italijanskog imperij a lizma. sakropolitika (lat. sacer svet, gr. politike) veza duhovnog i svetovnog (kao u papstvu). sakrosanktan (lat. sacrosanctus) presvet; neprikosnoven, nepovredljiv. sakrum os (lat. sacrum os) znat. krsna kost. saksifraga (lat. saxifraga sc. herba) bot. kamenika, oplanika (biljka). saksifragav (lat. saxifragus) med. koji lomi, tj. koji rastvara kamen. saksofon (gr. phone zvuk, glas) muz. metalan duvaki instrumenat sa klarinetskim pi-skom i kupastom cevi, razliite veliine (od soprana do kontrabasa); nazvan po pronalazau Adolfu Seksu (18141894). sakus (lat. saccus, gr. sakkos kesa, vrea) sakus lakrimalis (lat. saccus lacrimalis)
anat. suzNI zaton.

sader (pere. sad-dar) stotinu kapija", sveta knjiga gebara; up. gebri. sadizam (fr. sadisme) izopaena spolna pohotljivost koja nalazi zadovoljenje u telesnom muenju osoba prema kojima se osea pohota (naziv po francuskom piscu mar-kizu de Sadu, 1740-1814, koji je tu izopa-enu pohotljivost prvi opisao u svojim romanima); up. mazohizam. sadist (fr. sadiste) ovek optereen sadi-zmom, svirep pohotljivac; pr. sadistiki. sadukejizam uenje sadukejaca. sadukejci (hebr. zaddukim) jevrejska religiozna sekta iz II veka pre n. e. koja nije priznavala predanje i nije verovala u anele i besmrtnost due, nego samo u Mojsijeve zakone, konzervativci i protivnici fariseja. saibija v. sahibija. saja (tur. saya, lat. saia) vrsta debele ohe. sajan (fr. saillant, lat. salire) voj. nenadni ugao kod utvrenja. saji (fr. saillie) apx. ispust, izboina, istaknuti deo; fig. ispad, nagla ljutnja; duho-vita desetka. sajdije (arap.-tur. saatci) asovniar. sakagija (tur. sakagi) net. mrkavost, bala-vost (veoma opasno zarazno oboljenje kopi-tara, koje prelazi i na oveka, za koga je gotovo uvek smrtonosno); up. maleni, ma-leinizacija. sakada (fr. saccade) jax. jak trzaj konjskom uzdom; fig. otar prekor; muz. jak potez gudalom kojim se odsvira vie nota. sakadirati (fr. saccader) jax. cimati, cimnu-ti jako konjskom uzdom. sakat (arap. saqat, tur. sakat) oteen u nekom delu tela, bogaljast, kljast. sake japanske nacionalno pie od prevrelog pirina; sadri 12-14% alkohola. sako (ital. sacco, lat. saccus) kratak muki kaput. sakoe (gr. sakkos vrea, haljina) gornja odeda pravoslavnih episkopa od skupocene materije. sakofori (gr. sakkos vrea, dak, phero nosim) dakonosci, pokajnici koji nose haljine od dakova. sakra (lat. sacra) pl. svete stvari, svetinje; crkvene utvari; crkvene radnje. sakra konzulta (lat. sacra consulta) najvii krivini i kasacioni sud u Rimu za podanike papske stolice. sakralni (nlat. sacralis) 1. koji se tie crkvenih obreda; 2. znat. koji se tie krsne (ili: krstane) kosti kod oveka i ostalih kimenjaka. sakrament (lat. sacramentum) prvobitno: sredstvo kojim neko sebi ili drugom namee izvesnu obavezu (kapara, kaucija, zakletva i dr.); u hrianskim crkvama: sveta tajna, naroito priee. sakramental (nlat. sacramentalis) prav. onaj koji pod zakletvom dokazuje iju nedu-nost.

sal (lat. sal) hem. so; sal amarum (lat. sal amarum) gorka so; sal katartikum(lat. sal
52*

820
catharticum) gorka so (za ienje); sal kulinare (lat. sal culinare) kuhinjska so. sala (nem. Saal) velika sveana dvornica (ili: dvorana) za prijeme, igranke, kon-certe i sl. saladeros (p. saladeros) pl. klanice u Bra-ziliji, Urugvaju, Paragvaju i Argentini, u kojima se prireuje usoljeno meso za izvoz i usoljena koa; sirove koe koje odande dolaze. salama (ital. salame) slano meso", debela, tvrda suva kobasica (naroita meavina odabranog svinjskog i goveeg mesa sa zainima, veoma otporna kvarenju). salamander (gr. salamandra, lat. salamandra, sskr. salamandala) zool. dadevnjak (ivotinja o kojoj se nekada prialo da ivi u vatri); mit. vatreni duh. salamina (fr. salamine) teka jednobojna franc. svilena tkanina sa takama u boji i sjajnom povrinom. salangana zool. istonoindijska lasta, cenje-na po svojim gnezdima (tunkin) koja se jedu i smatraju kao fina poslastica (nazvana po ostrvu Salang, zapadno od poluostrva Malake). salarijum (lat. salarium) godinja plata; plata, zarada; nagrada. salata (ital. salato, fr. salade, lat. sal so) kup. hladno jelo od raznih biljaka i dr., zainjeno siretom, zejtinom i biberom. sala (ma. szallas) poljsko imanje sa potrebnim zgradama, stokom i spravama za racionalno obraivanje (u Vojvodini i Maarskoj). salva (fr. salve) pucanj u znak radosti ili poasti, pozdravljanje topovskim pucanjem; tako e: istovremeno pucanje veeg ili manjeg broja puaka ili topova, plo-tunska paljba, plotun. salvaa (fr. salvage, nlat. salvagium) mor. nagrada za spasavanje la e. salvarzan med. lek protiv sifilisa i drugih zaraznih bolesti (povratne groznice i dr.), pronaao 1910. nem. prof. Paul Er-lih i njegov asistent Japanac Hata; Erlih-Hata 606. Salvator (nlat. Salvator) Spasitelj, Hristos; vrsta uvenog i odlinog bavarskog crnog piva. salve! (lat. salve) zdravo, zdravo da si, dobro doao! (pri do eku); zbogom! (pri odlasku). salvija (lat. salvia) vot. alfija, kadulja, pelin, kalaver (lekovita biljka ije lie sadri izvesno etarsko ulje, jednu gorku materiju, tanin i smolu). salvo honore (lat. salvo honore) ne nanosei tete asti, neka je doputeno rei. salvus (lat. salvus) neoteen, u dobrom stanju; a salvo (lat. a salvo) trg. neotee-no, dobro ouvano (na tovarnim listovima); in salvo (lat. in salvo) u sigurnosti, na sigurnom mestu, siguran.

salinijski

salvus konduktus (lat. salvus conductus) sigurna pratnja, zatitna pratnja; takoe: zatitno, sprovodio pismo, isprana koja nekome osigurava bezbedan prolaz, npr. pregovaraima u ratu. saldirati (ital. saldare) trg. raune zakljuiti, izravnati, utvrditi razliku izmeu strane ulaza i strane izlaza, izmiriti ostatak duga, isplatiti dug. saldo (ital. saldo) trg. stanje nekog rauna; ostatak koji po zakljuenom raunu jo treba da se plati, razlika izmeu dugo-vanja i potraivanja u jednom ra unu; tako e: zaklju ak ra una; moj ra un je saldo moj raun je zakljuen, tj. izveden naisto; jo sam u saldu jo sam u zao-statku, jo dugujem; per saldo, pro saldo v. pod per i pro; saldo plaanje plaanje dunog ostatka radi potpunog izravnanja jednog rauna; kasa saldo stanje blagajne. saldo-konto (ital. saldo conto) trg. raun izravnanja; up. saldo. salep (arap. sahlab, tur. saleb) u doba cvetanja iskopani, popareni pa sasueni go-moljasti koreni nekih orhideja, koji sadre skrob, sluz, eer i belanevinu; samleveni u prah i skuvani daju gusto i hranljivo pie, naro ito omiljeno na Istoku. sales delikvescentes (lat. sales deliquescen-tes) pl. hem. rastopljive soli. sales fatiscentes (lat. sales fatiscentes) pl. hem. soli koje izvetravaju ili se rastva-raju. salze (ital. salse) pl. kol. blatni vulkani, mali vulkani koji mesto lave izbacuju blato i sumporni gas. salzola (nlat. salsola) bot. sonjaa (biljka od ijeg se pepela spravlja soda). saliva (lat. saliva) pljuvaka, slina, bala. salivancia (lat. salivantia) pl. med. sredstva koja pomau lu enje pljuvake. salivacija (nlat. salivatio) suvino luenje pljuvake, baljenje. salivin (lat. saliva pljuvaka) hem. glavni sastojak pljuvake. saligenin (lat. salix vrba, gr. gen- koren od gignomai postajem, nastajem) hem. alkohol koji odgovara salicilnoj kiselini (u koju se moe oksidacijom pretvoriti), postaje hidrolizom od salicina; salicil. salijski zakon (lat. leges salicae) zbornik obiajnog prava nemakog plemena Salija-ca ili Salfranaka, prireen u V veku, najstariji zbornik nemakih zakona; naro ito je zanimljiv l. 62 toga zakona, koji iskljuuje keri iz naslea, imanja i prestola; otuda: salijska dobra ona koja prelaze samo na muko potomstvo. silina (lat. salina) majdan soli, solana. salinijski (lat. salinus) soni, koji sadri so, kao so, koji se tie soli ili stvaranja soli; salinijske vode mineralne vode koje sadre natrijuma i magnezijuma sulfat.

salinitet

821

salcgajst

salinitet (lat. sal so) procenat soli to ga sadri neko telo, tenost i dr., slanost, sonost. salinograd (nlat. salinogradus) areometar za odreivanje koliine soli u nekoj prirodnoj slanoj vodi. salinometar (lat. salinus slan, gr. metron mera) v. salinograd. salipirin (lat. salix vrba, gr. rug vatra) far, jedinjenje antipirina sa salicilnom kiselinom; slui kao lek protiv nazeba i gripa. salitra (ital. salnitro) hem. v. alitra. salifikacija (nlat. salificatio) hem. stvaranje soli, pretvaranje u so. salificirati (nlat. salificare) hem. pretvoriti u so, pretvarati u so. salicil (lat. salix gen. salicis vrba) hem. v. saligenin. salicilizam (lat. salix gen. salicis vrba) med. trovanje salicilnom kiselinom. salicilna kiselina hem. kristalast praak, u hladnoj vodi teko rastvorljiv, spreava vrenje i truljenje, unitava mikrobe (zbog ega se upotrebljava za konzervisanje ivotnih namirnice, pia i dr.); upotrebljava se i u internoj medicini. salicin (lat. salix gen. salicis vrba) indiferentna gorka materija koja se dobija u obliku belih kristala iz kore i li a vrba. salicineje (nlat. salicineae) pl. vot. vrbe, vrste vrba. salmijak (lat. sal ammoniacum) hem. v. niador; salmijakov cvet (lat. flores salis ammoniaci) salmijak preien sublimisanjem. Saloma (hebr. Schalom) k i Irodijadina, koja je na ime nagrade traila i dobila od kralja Iroda glavu Jovana Krstitelja (Mark, 6, 21 i d.); drama od Oskara Vajlda, opera od Riharda trausa. Salomon (hebr. Sch'16moh) v. Solomon. salon (fr. salon, ital. salone) prvobitno: velika dvorana, dvornice; sada: mala dvorana, elegantna soba za prijem (i u gostionicama); dvorana sa slikama, dvorana u kojoj se prire uju izlobe, izloba slika i vajarskih radova; naro ito: izloba dela ivih umetnika koja se svake godine prireuje u Parizu; fig. otmeno drutvo, otmen svet; salonska kola elezni ka kola udobno nametena kao drutvena soba. salpe (gr. salpe, lat. salpa) pl. zool. vrsta meinica, prozirne morske ivotinjice koje no u svetle plavkastom svetlo u. salpetr (lat. sal petrae so kamena) hem. v. alitra. salpingemfraksis (gr. salpinx truba, etrhrasso zapuim) med. zapuenost une trube. salpingitis (gr. salpinx truba) med. zapaljenje une trube (otosalpingitis); zapaljenje jajovoda.

salpingoskopija (gr. salpinx truba, skopeo posmatram, gledam) med. pregledanje une trube naro itim, za to udeenim aparatima. salgostafilinus (gr. salpinx truba, staphyle oteena resa) znat. trubnoresini mii. salpingostenohorija (gr. salpinx truba, stenochoria uzan prostor, uzina) med. suenost une trube. salpingotomija (gr. salpinx, tome seenje, rezanje) med. seenje jajovoda, vaenje jajovoda. salpingofaringeus (gr. salpinx, pharynx drelo) znat. trubno-drelni mii. salpinks (gr. salpinx) zool. vrsta morskih koljki; anat. Eustahijeva truba, una truba; jajovod. SALT (skra . za eng. Strategic Arms Limitation Talks) ameriko-sovjetski pregovori (od 1969) o ograni avanju stratekog oruja; 1972. potpisan je sporazum o ograniavanju u oblasti raketnog naoruanja. salta (lat. salta) skai"; ahu slina igra sa dva igraa sa po 15 u tri klase (Sunce, Mesec i zvezde) podeljenih kamiaka na dasci sa sto polja. saltarelo (ital. saltarello) ivahan italijanski, naroito napuljski narodni ples u 3/8 ili 6/8 takta; posko ica, rimski narodni ples u 6/8 takta uz pratnju doboa; muz. brza tonska figura. saltatoria (lat. saltatoria) pl. zool. skakavci pravokrilci. saltacija (lat. saltatio) skakanje, igranje sa podskakivanjem; med. kucanje ila kucavi-ca (arterija). salto (ital. salto skok) sa. slobodan skok sa gimnastike sprave: napred, unazad ili sa strane; salto mortale (ital. salto mortale) smrtni skok", vratoloman skok pri kome se skaka u vazduhu prevrne preko glave; fig. veoma smeo i opasan podvig. salubritet (lat. salubritas) zdravost, stanje povoljno po zdravlje (npr. vazduha), lekovitost. salus (lat. salus ge salutis) zdravlje, dobro oseanje; blagostanje, srea, uspeh, spas, spasenje; salus publika (lat. salus publica) opte dobro, dravno dobro; salus publika suprema leko esto (lat. salus publica suprema lex esto) dobro drave mora da bude najvii zakon. salutira (lat. salutare) pozdravljati, pozdraviti; naro ito: pozdraviti po vojniki. salhov sp. vrsta skoka u umetnikom kli-zanju (nazvan po vedskom klizau Ulri-hu Salhovu). salcgajst (nem. Salzgeist) hem. hlorovodoni-na kiselina tehnika (Acidum hydrochlo-ricum crudum), upotrebljava se mnogo u hem. industriji, u limarskom zanatu (pri lemljenju), za ispiranje porculanskih sudova i dr.

Saljut

822

sandarak

Saljut naziv za sovjetsku svemirsku laboratoriju; Saljut 1 lansiran 1971. god. SAM-6 sovjetske protivavionske rakete za voenje borbe na malim i srednjim visinama sa svim vrstama protivni kih letelica. samadan (arap.) deveti mesec Arabljana. samar (gr . samarion, sagma tovar, tur. semer) sedlasta podloga za tovar na tovar-noj ivotinji; podloga na kojoj nosa i vuku teret. samarij(um) (po rudi samarskitu iz koje je dobiven) heh, elemenat iz grupe retkih zemalja, atomska masa 150,35, redni broj 62, znak Sm. Samariani (hebr. schomron) pl. prastanov-nici Palestine; po dogaaju isprianom u Evan elju po Luki (10, 33), u crkvenom jeziku Samarianin znai: milosrdan ovek. samarianstvo samilost, milosre prema nevoljnima; up. Samariani. Samarjani v. salgarlani. samarjanski koji se tie Samarjana ili je u vezi s njima; fig. milosrdan; samarjanski teajevi Crvenog krsta na kojima se obu-avaju oni koji e u ratu vriti dunost bolniara. sambenito (p. sambenito) uta koulja i kapa sa crvenim Andrijinim (kosim) krstom i sa slikama ognja i avola, koji su nosili jeretici poganskom inkvizicijom osueni na lomau; morali ru je nositi izvesno vreme i oni koji su se odrekli svoje jeresi i bili puteni na slobodu. sambukus (lat. sambucus) vot. zova. samet (nem. Sammet, ital. sciamito, gr. eksamiros) kadifa, barun, pli, teka svilena tkanine sa dlakavom i mekom povrinom; samt, somot. samizadat (skr. za rus. samostontelBnoe izdatelvstvo) samostalno izdavanje", privatno, autorsko izdanje, knjiga, broura itd.; oblik podzemne" izdavake delatnosti u SSSR. samit (eng. summit) vrh, vrhunac; u novinarskom jeziku: konferencija na vrhu", konferencija najviih predstavnika nekih drava. Samojedi (rus.) pl. nomadski narod, altajskog plemena, ivi na krajnjem severu Rusije i Sibira. samsar (arap. simsar, tur. sansar) trgova ki posrednik, senzal. Samsov (hebr.) izrailjski narodni junak, jedan od tzv. sudija", zadavao velike jade izrailjskim neprijateljima Filistejci-ma, dok im nije, lukavou svoje ljubazni-ce Dalile, koja mu je na spavanju odsekla kosu u kojoj je bila sva njegova snaga, pao u ruke, oslepljen i zato en; Simson. samt (nem. Sammet, Samt) v. samet. Samuilo (hebr. Sch'muel) jedan od velikih izrailjskih starozavetnih proroka.

samum (arap. samum) vreo pustinjski vetar, esto smrtonosan, u Arabiji, Siriji i severozapadnom delu isto ne Indije. samur (pere. semmur, tur. samur) kuna; krzno od kune; samurovina. samurovina (pere. semmur) v. samur. san (ital., p. san) skra enica od santo. savatogev (lat. sanus zdrav, gr . gen- koren od gignomai postajem, nastajem, rodim se) med. onaj koji ra a zdravlje", poznati preparat za ja anje ivaca i snage uopte, sadri 95% kazeina. sanatorijum (nlat. sanatorium) zdravilite, leilite, lepo ure ena bolnica na kli-matski povoljnim mestima, naro ito za lake i hronine bolesnike, prezdravlje-nike, tuberkulozne i sl.; po veim gradovima: bolnica za leenje akutnih bolesti, naro ito hirurke prirode. sanacija (lat. sanatio) v. saniranje. sangvina (lat. sanguis gei. sanguinis krv) 1. crvena kreda za crtanje (boje krvi ili r e); 2. crte izra en sangvinom. sangvinarav (lat. sanguinarius) krvoedan, krvolo an, svirep. sangvinacija (nlat. sanguinatio) med. krvarenje, krvavljenje. sangvivik (nlat. sanguinicus) ovek bogat krvlju, tj. lako uzbudljiv, plah, ivahan ovek, usijana glava. sangvinifikacija (nlat. sanguinificatio) zool. v. sangvifikacija. savgviniav (nlat. sanguinicus) bogat krvlju, lako uzbudljiv, lako podloan za prijatno i neprijatno raspoloenje, plahovit, veoma iv (npr. temperamenat); tako e: lakomislen, lakoveran, sanjala ki. sangvinozan (nlat. sanguinosus) koji ima puno krvi. sangvinokratija (lat. sanguis) krv, gr. kra-tos ja ina, snaga, vlada) vladavina krvi, krvava vlada, npr. u Francuskoj za vreme Robespjera. sangvinolevtan (lat. sanguinolentus) krvav, poprskan krvlju; boje krvi, obojen krvlju, pomean sa krvlju. sangvifikancia (nlat. sanguificatia) pl. med. sredstva koja pomau stvaranje krvi. sangvifikacija (nlat. sanguificatio) zool. stvaranje krvi u ivotinjskim telima. sandal (arap. sandal, tur. sandal) vrsta polusvilene tkanine. sandale (gr. sandalon, lat. sandalium, tur. sandal) pl. 1. proste drvene cipele kod starih Grka (samo onovi) koje su vezivali za noge kaiima; 2. danas: veoma lake muke i enske letnje cipele; 3. kratke, zlatom i dragim kamenjem bogato izvezene arape koje nosi visoko katoliko svetenstvo o sve anim prilikama; 4. proste, plitke kone cipele (onovi) nakai-e, kakve nose kalu eri. sandarak (gr. sandareke, pere. sandar) 1. min. crveni sumporov arsen, realgar; 2. v. sandarah.

sandarah

823

santorin

sandarah (gr. sandarake, pere. sandarah) hem. bledouta smola od severnoafri ke smreke (venje), od koje se pravi firnajs, lakovi, gitovi i dr.; branjava materija koju pele sakupljaju u sae sebi za hranu; sandarak 2. sandvi (eng. sandwich) v. sendvi. sandolina (pere. sandol, ital. sandolino) vrsta malih i lakih kupa kih" amaca za jednu osobu ili dve osobe. sanduk (arap. sanduq, tur. sandik) drveni koveg, krinja. san en (fr. sans-gene) bez ustezanje, bez ustruavanja, neusiljeno; tl. neustrua-vanje, neustezanje. sanijes (lat. sanies) med. redak, krvav gnoj, sukrvica. saniozan (lat. saniosus) sukrviav. saniranje (lat. sanare leiti) izleenje; popravljanje, poboljavanje, sreivanje, ozdravljavanje (stanja, prilika, privrede); sanacija. sanirati (lat. sanare leiti) izleiti; popraviti, srediti (stanje, prilike). sanitarni (lat. sanus zdrav, fr. sanitaire) koji se tie zdravlja, zdravstveni. sanitacija (nlat. sanitatio) v. saniranje. sanitet (lat. sanitas) zdravlje; opte stanje zdravlja, zdravstvenost; rad i ustanova za uvanje i podizanje zdravlja i negovanje bolesnika koje ostvaruje drava; dravna vlast u iju nadlenost spadaju sve sanitetske ustanove; pr. sanitetski. sankilot (fr. sansculotte) gola; u vreme francuske revolucije: onaj koji ne nosi kratke akire (kakve su nosili plemii) nego duge (pantalons), naziv za pripadnike narodne garde", oruanu snagu francuske revolucije; fig. rodoljub, proleter. sankiloterija (fr. sansculotterie) v. sankilotizam. sankilotizam (fr. sansculottisme) golastvo; zanos za slobodom, odanost naelima sankilota, neobuzdanost. savija (sskr. sankhja) sistem indijske predbudistike filozofije koji ui da se ovaj svet razvio iz pramaterije, da postoji apsolutna i bitna razlika izmeu duha i materije, i da u saznanju te razlike lei sredstvo za spasenje iz sansare. sankt (lat. sanctus, sanct) sveti; skraeno: S., Sct, St, npr. St. Paulus sv. Pavle. sankta simplicitas (lat. sancta simplicitas) sveta prostota, blaena prostota (bezazlenost, naivnost, glupost). Sanktitas (lat. Sanctitas) Svetost, titula katolikih biskupa, naroito pape. sanktifikacija (nlat. sanctificatio) osvee-nje, posveenje, proglaavanje svetim. sanktuarijum (lat. sanctuarium) svetinja, najsvetije mesto u hramu starih Jevreja; unutranji hor u katolikim crkvama; prostor oko glavnog oltara; mesto gde se

uvaju relikvije i svetinje; sveto, neprikosnoveno, nepovredljivo mesto. sankcija (lat. sanctio posveenje) 1. sveana potvrda nekog zakona, ugovora i sl. koju vri via vlast ili poglavar drave, davanje zakonske sile emu; 2. prav. kazna, prisilna mera kao jemstvo za uvanje zakona, potovanje ugovora i dr.; 3. ekonomske, finansijske i vojne mere koje se preduzimaju protiv drave koja ne potuje meunarodne ugovore. sankcionirati v. sankcionisati. sankcionisati (lat. sanctus svet, fr. sanctionner) jedan zakon uiniti svetim i neprikosnovenim, potvrditi, odobriti; neto utvrditi, uiniti zakonom, dati emu zakonsku silu. san-nijans (fr. sans-nuance) vrsta teke svilene tkanine sa zlatnim cvetovima. sans (fr. sans atout bez aduta) v. preferans. savsara (sskr. sansara) fil. kruni tok ivota u indijskoj filozofiji, ivot koji se ponovnim raanjem stalno obnavlja, sa svim svojim patnjama i nezadovoljivim eljama, i od koga je u nirvani jedini spas; up. sankja. sanskrit (sskr. samskrta) v. sanskrt. sanskrt (sskr. samskrta) savren, klasini jezik", drevni jezik Indusa ili Brahmina u Hindostanu kojim su napisana njihova klasina religiozno-filozofska i pesnika dela; kao narodni jezik izumro ve u VI veku pre n. e., ali naunici u Indiji i danas njim govore i piu; sanskrit. Sansusi (fr. Sansouci) bezbrinost", ime omiljenog zamka nemakog cara Fridriha Velikog, kod Potsdama. santa (ital., tl. santa) pr. sveta; im. svetica; santa kaza (p. santa casa) sveta kua", zgrada inkvizicije u Madridu. santal-drvo (nlat. santalum, arap. sandel) fino, mirisavo drvo iz Indije i sa ostrva Junog mora: uto se upotrebljava za kaenje i umetnute radove, crveno za boja-disanje; sandel-drvo. santalin (nlat. santalum) bojena materija koja se dobiva od crvenog santal-drveta. santigram (fr. centigramme) v. centigram. santilitar (fr. centilitre) v. centilitar. santim (fr. centime) francuska i vajcar-ska novana jedinica, = 1/10o franka, para. santimetar (fr. centimetre) v. centimetar. santinela (fr- santinelle) voj. straa; straar, iljbok. santo (ital., p. santo) pr. svet; J. svetac. santonizam (nlat. santoninum) med. -trovanje glistomorom; up. santonin. santonin (nlat. santoninum) farm. gorak prah koji se dobija od biljke Arthemisia cinae, slui kao lek protiv glista, glistomor. santorin vulkanska zemlja sa grkog ostrva Santorin, upotrebljava se za pravljenje vodenog maltera i cementa.

Sano Pansa

824

sardina

Sano Pavsa (p. Sancho Pansa) trampavi titonoa Don Kihota, olienje trezve-nosti, praktinosti i snalaljivosti. sandak (tur. sancak) prvobitno: zastava; oblast koju su sultani davali na upravu svojim vojvodama; uprava nad manjom oblasti. sanjinizam shvatanje da ovek treba da ivi u slobodnom uivanju i podmirivanju svojih prirodnih potreba i prohteva, naroito erotinih (slobodna ljubav i sl.). Predstavnik ovoga prilino izopaenog epikurejskohedonistikog shvatanja je Sanjin, glavni junak istoimenog romana ruskog pisca Mih. P. Arcibaeva. saorija (lat. saoria) farm. etiopijska biljka koja sadri bornu kiselinu, upotrebljava se kao lek protiv ojaelice, pantljiare. sapa (fr. sape, nlat. sappa, ital. zappa) voj. zatien rov, podzemni hodnik koji vodi u tvravu. saparina (p. zarzaparrilla) bot. v. sarsapa-rila. saper (fr. sapeur) kopam rovova, pionir. savijene (lat. sapiens) mudar, pametan; sapijenti sat! (lat. sapienti sat) mudrom dosta! tj. pametnom ne treba mnogo (govoriti itd.). sapirati (fr. saper) voj. potkopati, potkopa-vati, praviti podzemne hodnike, kopati rovove. sapo (lat. sapo) sapun; salo amigdalinus (nlat. zaro amygdalinus) bademov sapun; sapo medicinal (nlat. sapo medicinalis) lekoviti sapun. saponarija (nlat. saponaria) bot. sapunika. sanonin (lat. zaro) hen. sapunska materija, u korenju biljki sapunika i dr. saponifikacija (nlat. saponificatio) pravljenje sapuna, vetina pravljenje sapuna; hem. usapunjavanje, usapunjenje, pretvaranje u sapun. saponificirati (nlat. saponificare) hen. usa-puniti, usapunjavati, pretvoriti u sapun, pretvarati u sapun. sapremija (gr. sapros truo, haima krv) med. trovanje krvi usled prodiranja u krv bakterija koje izazivaju truljenje. saprinum (gr. sapros, nlat. saprinum) xex. truleni alkaloid, leni alkalodi. saprogen (gr. sapros, gen- koren od gignomai nastati, postati, roditi se) koji izaziva truljenje; koji je postao truljenjem. sapropira (gr. sapros, pur vatra, silna groznica) med. trula groznica. saprostoma (gr. sapros smrdljiv, stoma usta) med. neprijatan zadah iz usta. saprofiti (gr. sapros truo, phyton biljka) med. trulene klice, biljni organizmi koji se nesposobni da asimiliu ugljenu kiselinu i, prema tome, bez biljnog zelenila hrane mrtvim organskim materi-jama, poglavito bakterije i gljivice. sarab (arap.) v. fatamorgana.

sarabanda (ital. sarabanda, p. zarabanda) umeren i ozbiljan panski ples u 3/4 takta, slian menuetu; takoe: koraanje konja po taktu. sarazina (fr. sarrasine) voj. reetke za sputanje (na tvravama). saraj (pere. seray, tur. saray) v. seraj. saraori (arap.-pers., tur. silahsor) pl. stanovnici nekih sela u Turskoj koji su bili osloboeni od plaanja poreza i dr. da-bina, ali su, u naknadu za to, vrili javne radove (odravali drumove, utvrenja i sl.). sarapa (p. zagara) areni al koji u Latinskoj Americi nose kao gornju haljinu, a i kao ukras; serapa. sarapus (gr. serapus onaj koji je irokih stopala i vue ih pri hodu, seiro metem, riz stopalo) med. onaj koji ima plosna stopala, duz-tabanlija. saraf (arap. sarraf, tur. sarraf) menja novca, trgovac novcem, hartijama od vrednosti i sl. sarafan (rus., gr. sarapis bela persijska odea sa skerletnim prugama) dugi kaput bez rukava ruskih seljanki. Saraceni (lat. Saraceni) istonjaci, orijentalni; prvobitno: ime kojim su u Evropi zvali Arabljane, a zatim sve muhamedovce, Turke i sve nehrianske narode protiv kojih su voeni krstaki ratovi; fig. grubi, surovi ratniki narodi. sara (arap. sarrag, tur. zagas) zanatlija koji pravi i prodaje razne predmete od koe (sedla, uzda, bisage, razno remenje, pletene kamdije itd.). sarada (arap. siraga, tur. siraca) med. skrofu-le, tuberkuloze limfnih lezada, najee na vratu; vrsta sakagije, konjske bolesti. sarbaz (pere.) persijski ratnik-peak. sargasum (nlat. sargassum) bot. morska trava, vrsta mrkih algi u Atlantskom okeanu, Sredozemnom i Jadranskom moru, ije delove nose morske struje. sargija (tur. sargi) gruba i retka tkanine za pokrivanje i umotavanje robe. Sardanapal (gr. Sardanapalos) ime poslednjeg asirskog kralja (667626. pre n. e.), koga su Grci smatrali olienjem raskoi, mekutva i sladostraa; otuda: fig. me-kuac, pohotljivac, sladostrastan; pr. sa-radanapalski. sardela (ital. sardella) zool. po ostrvu Sardi-niji nazvane vrsta malih heringi u Sredozemnom i Jedrenskom moru; u trgovinu dolezi usoljena, marinirana i, u zejtinu kuvana, u dobro zalemljenim limenim ku-tijeme; sardina, srela. sarder (gr. sardion) min. sardski kemen, kalcedon mrke boje, nazvan po lidijskom gradu Sardu. sardina (lat., ital., p. sardina, fr. sardine) trg. naziv za konzerviranu sardelu.

sardonski smeh

825
mesa uvijenog u list kiselog kupusa, vinove loze i dr. Sarmati (gr. Sarmatai) lat. Sarmatae) pl. nomadski slovenski narodi, stanovnici oblasti Sarmatije, u starom veku, koja se nalazila u severoisto noj Evropi i susednom delu Azije. sarong (malaj.) deo narodne nonje u Indoneziji, na Malaji i Cejlonu: platnene ili svilena tkanine koja se omotava oko tela. saros (hald.) razdoblje od 18 godina, posle kojega se priblino istim redom ponavljaju Sun eva i Mese eva pomra enja. sarsaparila (p. zarzaparrilla) vot. lekoviti koren ameri ke vrste tetivke (nlat. Smi-lax sarsaparilla); sasaparila. sarsenet (eng. sarsenet) laka, kao platno tkana, glatka pamu na tkanina u jednoj boji; upotrebljava se za postavu i povezivanje knjiga. sartorijus (lat. sarcire krpiti, nlat. sartori-us) kroja; anat. dugaki bedreni mii. sarfalada (nem. Zervelatwurst) v. safalada. sarcidijum (gr. sarx meso, nlat. sarcidium) med. mesna bradavica, zamladak. sarcina (lat. sarcina sveanj, denjak) med. vrsta bakterija kod kojih se pojedine bakterije (koke) dele u tri pravca i tako obrazuju gomile sline unakrsno vezanim denjkovima robe; sarcina ventrikuli(lal. sarcina ventriculi) nagomilavanje ovih bakterija u elucu. sarcitis (gr. sarx gei. sarkos meso) med. zapaljenje mii a; sarkitis. sasaparila (p. zarzaparrilla) bot. v. sarsaparila. sasolin hem. prirodna borna kiselina, ima je na ivicama toplih izvora kod mesta Saso (Sasso) blizu Firence. sat (arap. saa', tur. saat) asovnik, ura; sahat. satana (hebr. satan, gr. satanas protivnik, avo) buntovnik, neprijatelj; u Starom zavetu (knjiga o Jovu); an eo nesre e i kazne koji stoji u slubi Boga; an eo koji se odmetnuo od Boga, zao duh, avo; fig. r av i odvratan ovek; sotona. satang stoti deo bata, novane jedinice u Tajlandu. satanizam (hebr. satan) 1. religiozno potovanje, kult satane; 2. strahopotovanje prema na elu zla u ivotu; avolstvo. satara (arap. satyr, tur. satir) sekirica sa duim seivom i kratkom drkom, mesarska, kuhinjska sekirica za se enje mesa. satelit (lat. satelles gen. satellitis) 1. pratilac, telesni straar, pomaga , ortak (u ravom smislu); 2. astr. naziv za nebeska tela koja optiu oko planeta po istim zakonima kao ove oko Sunca, npr. Mesec je satelit, pratilac, Zemlje; trabant; 3. fig. poslunik, skutonoa, npr. satelitska drava".

sardonski smeh (gr. Sardo Sardonija) v. rizus sardonijus. sarkazam (gr. sarkasmos) 1. grizenje usana od ljutine", tj. zajedljiva, pakosna tala, zajedanje; 2. ret. vrsta krajnje zajedljive i pakosne ironije, npr. Tvoj je sinak junak bio, /Ako j' umo kamen gristi,/ Mora da se ugojio (Zmaj, Tri hajduka"). sarkastian (gr. sarkazo grizem usne od ljutine, rugam se stisnutih usana) koji grize, koji ujeda, tj. zajedljiv, pakosno aljiv. sarkitis (gr. sarx meso) med. v. sarcit. sarko- (gr. sarx genj sarkos) predmetak u sloenicama sa zna enjem: meso. sarkoda (gr. sarkodes mesnat, poput mesa) zool. v. protoplazma. sarkoza (gr. sarkosis stvaranje mesa) med. stvaranje mesa, obrazovanje mesa. sarkolema (gr. sarx, lemma ono to je primljene) zool. tkivni omota pojedinih mii nih vlakana. sarkologija (gr. sarx genj sarkos meso, logia nauka) nauka o mesnatim delovima tela, o miiima. sarkom (gr . sarkoma izrataj mesa) med. mesni izrataj, mesna guta, mesnik; sarkoma. sarkoma (gr. sarkoma) med. v. sarkom. sarkomatoza (gr . sarx, nlat. sarcomatosa) med. sarkom koji se krivim kanalima rairio po celom telu; pr. sarkomatozan. sarkomfalus (gr. sarx, omphalos pupak) med. sarkom na pupku. sarkoplazma (gr . sarx, plasma tvorevina) zool. protoplazma miinih elija. sarkostoza (gr. sarx gei. sark6s, osteon kost) med. otvrdnjavanje mesa. sarkotika (gr. sarkotikos koji pomae rastenje mesa) pl. med. sredstva koja pomau obrazovanje mesa. sarkotian (gr. sarkotikos) med. koji pomae stvaranje mesa, koji izaziva obrazovanje mesa. sarkofag (gr. sarko-phagos koji jede meso, mesojed, mesoder) koji dere, koji nagriza meso; kod starih: mrtva ki sanduk od trojanskog krenjaka koji je imao svojstvo da brzo troi leinu; docnije: mrtvaki sanduk od kamena, naro ito od mermera, luksuzan kov ek; grob u obliku kamenog kovega. sarkofaga (gr. sarko-phagos koji jede meso, mesojed) pl. med. sredstva za najedanje, za nagrizanje mesa. sarkofija (gr . sarx ki. sarkos, phyo nastanem, postanem) med. mesnati izrataj, divlje meso. sarkocela (gr. sarx genj sarkos, kele prodor, kila) med. tvrdi otok semenjaka (muda) tuberkulozne, kancerozne ili sifilitine prirode. sarma (tur. sarma ono to je zamotano) vrsta jela koje se pravi od iseckanog, mlevenog

826
saten (fr. satin, ital. setino, lat. seta svila) vrsta svilene tkanine, atlas, satin; atla-su slina vunena tkanina. sati (sskr. sati, eng. suttee) dobra, prava ena"; u Indiji: ena koja posle smrti mua pristaje da bude spal>ena ili iva sahranjena s muem; ovaj in naziva se: satja; suti. satin (fr. satin, ital. satino) v. saten. satinada (fr. satin, satinade) lak polusvile-ni atlas. satinet (fr. satinette) polusvilena tkanina sa prugama, poluatlas. satinirati (fr. satiner) izraditi slino atlasu, dati emu sjaj atlasa; zlatan konac priiti na ispupen vez; glaati, sjajati, naro ito hartiju. satir (gr. Satyros) 1. mit. pratilac Bahov, umski bog sa kozjim nogama, malim rogovima, konjskim ili kozjim repom i upavom kosom, simbol gruboulne poluivotinjske oveje prirode; 2. lan hora u satirinoj drami kod starih Grka; 3. zool. orangutan. satira (lat. satira, satura; satur sit, zasien) prvobitno: zdela, inija (lat. satura sc. lanx) napunjena svakojakim voem; docnije: pesma razliitog sadraja; danas: pesma, pria i sl. koja duhovito i na podrugljiv nain osuuje i iba sve to ne valja u drutvu ili kod pojedinaca; podsmeh, ruganje. satirijaza (gr. Satyros) med. bolesna pojaa-nost spolnog nagona, spolna nezajalji-vost kod mukaraca; takoe: unakaenost lica gubom. satirik (nlat. satiricus) pisac satira; duhovit podsmeva; pr. satiriki. satirska igra (gr. Satyros) parodian epilog u starogr koj tragediji u kome su satiri sainjavali hor. satisfakcija (lat. satisfactio) zadovoljenje, u sluaju uvrede asti, dostojanstva i sl., naroito putem dvoboja; izvinjenje, opravdanje; naknada tete. satja (sskr. sutya) v. pod sati, satrap (stpers. gr. satrapes) pokrajinski namesnik u staroj Persiji; fig. velik, ugledan, ohol i raskoan gospodin, de-spot. satrapija (gr. satrapeia) 1. velika oblast na kakve je bila podeljena stara persijska drava; 1. namesnitvo (ili: upravni-tvo) persijske pokrajine; 3. fig. zemlja ili oblast u kojoj neki pojedinac samodra-ki vlada. saturancia (nlat. saturantia) pl. med. sredstva za upijanje i odvoenje eludane kiseline. saturacija (lat. saturatio) hem. zasiavanje, zasienje; zasienost; preiavanje ra-stvora eera; up. neutralizacija. saturirati (lat. saturare) hen. zasititi, za-siavati, neutralizirati.

saharat

Saturn (lat. Saturnus) 1. mit. po starorimskoj legendi, najstariji kralj Lacijuma, zatim bog useva i zemljoradnje, docnije smatran kao grki Kronos; 2. astr. posle Jupitera najvea planeta Sunanog sistema, u ravni njegova polutara lebdi sistem od tri prstena koji se sastoje od velikog broja vrlo malih pratilaca (tela koja optiu oko Saturna); 3. hem. olovo. saturnalije (lat. Saturnalia) pl. sveanosti u ast Saturna kod Rimljana, slavljene poetkom decembra, dani veselja, odmora, slobode i jednakosti, kao uspomena na zlatno doba Saturnove vladavine u La-ciji. saturnizam (nlat. saturnismus) med. trovanje olovom, olovna bolest. saturnijski (lat. saturnius) prastari, staro-drevni; jednostavan, srean; saturnijski stih starorimski stih (pre no to su primili grku metriku). saturski (nlat. saturnius) hem. olovat, koji sadri olova, olovni. saturnit (lat. Saturnus olovo, gr. nastavak ites) in. mrka olovna ruda. saura (pere. sicure) slamna kotarica, naro ito za hleb; sa urica. saum (arap. sawm, tur. savm) muslimanski post. sauroliti (gr. sauras guter, lithos kamen) pl. geol, okamenjeni guteri. Safa (gr. Sappho) starogrka lirska pesnikinja iz Mitilene na ostrvu Lezbosu (oko 600 pre n. e.); astr. asteroid, otkriven 1864; Sapfa, Safo. safalada (nlat. Zervelatwurst) vrsta kratkih i debelih kobasica od kae svinjskog i gove eg mesa; sarfalada. safar (arap. safar, tur. safer) drugi mesec u muhamedanskom kalendaru; safer. safizam (gr. Sappho) homoseksualnost meu enama, lezbijska ljubav (po gr. pesni-kinji Safi); up. tribadizam. safijan (polj. safian, pere. sahhtijan) vegetabilno utavljena fina crvena kozja i jarea koa, nazvana po marokanskom gradu Safi; up. maroken. safijski stih metr. stih nazvan po starogrkoj pesnikinji Safi: -U-UI-U UI-OI*-U; safijska strofe strofa od tri safijska stiha i jednog adonijskog. safir (lat. sapphirus, gr. sappheiros, arap. safir, hebr. sappir, hald. sampir) min. plavi korund (dragi kamen). saflor (fr. safran, lat. flos gec. floris cvet) osueni cvetni ven i i afranike; prena i obino sa peskom pomeana kobaltova ruda od koje se dobiva smalta. sahalin v. sagalin. Sahara (arap.) pustinja, ravnica; ime ogromne, preko 340 miliona hektara velike peane pustinje u Sev. Africi. saharat (nlat. saccharatum) hem. jedinjenje sirovog e era sa raznim bazama.

saharimetar

827
nemakoj: simbol nacionelsocijelisti-kog pokreta. Svebi (lat. Suebi) pl. veliko germanske pleme na obalama Baltikog mora, odakle se rasprostrlo na zapad i jug (docnije je od ove rei postala re vabe, koja se kod nas, u narodu, upotrebljavale za Nemce uopte). svedenborgovci pl. pristalice vedskog prirodnjaka, teozofa i vidovnjaka Eme-nuela Svedenborga (16881772). svelto (ital. svelto) muz., slik. lako, neusilje-no, prirodno. sveljato (ital. svegliato) muz. ivo, ivahno, krepko. sveng (eng. swing) sp. u boksu: iroki udarac izmahnutom rukom (ovim udarcem je bivi svetski ampion Siki nokautirao francuskog ampione Karpantijea). sveter (eng. sweater skuplja znoja) debela pletena vunena ili pamuna sportska koulja (za zatitu od prekomernog znojenja); kod nas se obino nepravilno izgovara: sviter. sveting sistem (eng. sweating system) sistem znojenja", vrsta radnog odnosa (najma) u kome se izmeu preduzimae i radnika pojavljuje tree lice (sveter) koje prima od preduzimae rad po utvreno] ceni, a zatim glede de mu radnici izvre taj posao to jevtinije, dakle, sistem iskori-avanja radnika. svipsteks (eng. sweepstakes) pl. vrsta kle-enje ne konjskim trkama u Engleskoj gde sopstvenici grle uleu izvesne svote koje sve dobive sopstvenik najboljeg grle; vrsta kockanja gde jedan igra dobiva sve uloge. svita (fr. suite, lat. sequi pretiti, sledo-vati) pratnja, praenje, naroito vojniko; posluga visokog gospodina; muz. kompozicija od vie delove, obino plesove, koji su bez potrebne nevezanosti (npr. kod simfonije ili sonate); tekoe: kamerna ili plesna sonate; a la svit (fr. a le suite) u pratnji, iz pratnje (o oficirima koji nemaju svoje komande, nego su u pratnji vojskovoe ili vladaoca, da bi po potrebi mogvo njime raspolagati). sviter (eng. sweater) v. sveter. svomps (eng. swamps) pl. movare u dolini reke Misisipi i na istoku Sjedinjenih Amerikih Drava. seansa (fr. seance) sedenje, zesedenje, sesija; sedenje kao model (pred slikarom, vejarom); naro ito: spiritisti ke sednice ne kojoj medijum, tobo, vri posredovanje izmeu prisutnih i duhova. seborea (lat. sebum loj, gr . rheo teem, curim) med. perutanje koe sa preteranim luen>em masti. sevap (arep. teweb, tur. sevap) dobro delo, zadubina; nagrada ze dobro delo (od Voga); sevab.

saharimetar (gr. sakchar eer, metron merile, mera) sprava za merenje koliine eera u rastvoru pomou polarizacije svetlosti. saharimetrija (gr. sakchar eer, metria merenje) merenje koliine eera pomou saharimetra. eaharin (gr . sakchar eer, sok koji suzi iz kolenaca bambusove trske Bambuca arundinacea, lat. saccharum) xex. eerne materija; takoe: slatka materija, dobiva se iz toluola, 500 puta slaa od eera, nije hranljiva, zbog ega se preporuuje bolesnima od eerne bolesti. saharina (nlat. saccharina) pl. farm. lekovi koji sadre eera. saharifikacija (nlat. saccharificatio) pretvaranje u eer, pretvaranje skroba u eer; spravljanje eera; ueeravanje. saharoza (gr. sakchar eer) obini trani ili repni eer (up. glikoza). saharometar (gr. sakchar, metron) sprava za odreivanje koliine eera u rastvoru specifinom teinom. saharometrija (gr. sakchar, metria) merenje saharometrom. saharum (gr. sakchar, sskr. carhara) eer, eerna trska; saharum laktis (lat. saccharum lactis) mleni eer; saharum Saturni (lat. saccharum Saturni) olovni eer. sahat (arap. saa', tur. saat) v. sat. sahem poglavica severnoamerikih Indija-naca; skuptina starih indijanskih ratnika.

sahib v. sahibija.
sahibija (tur. sahib, sahip) gospodar, posednik; domain. sahija (tur. sai, arap. sai) glasnik, knjigo-noa. sacelan (nlat. sacellanus) v. kapelan. sacelar (nlat. sacellarius) uvar crkvenih dragocenosti i crkvenog novca; naroito jedan od prvih slugu papinih. sa (tur. sac) plitak metalni ili zemljani poklopac pod kojim se na ognjitu pee hleb i pita, pekva. sa ma (tur. zasta) sitna olovna zrna za puku; rot. sadak (pere., tur. sac ayak) gvozdeni tronoac koji stoji na ognjitu i na kome se, u nekom drugom sudu, kuva jelo. Svada (lat. suadere nagovarati, Suada) kit. boginja nagovaranja kod Rmuivana (grka Pejito); fig. reitost, dar nagovaranja, vetina izlaganja lepim prianjem; prezrivo: govorljivost, brbljivost. Svadela (lat. Suadela) kit. v. Svada. svadei (ind. swadeshi) narodni pokret u Indiji koji je imao za cilj da oivi domau industriju i da se Indija oslobodi engleske vlade. svastika (sskr. swastica sre an) kukasti krst, prvobitno: znak Sunca; u Hitlerovoj

828
sevast (gr. sebastos uzvien, carski) naziv za sudiju u staroj srpskoj dravi. sevastokrator (gr. sebastos uzvien, carski, krateo zapovedam) in u staroj srpskoj vojsci: zapovednik jednog dela vojske. sejv aur soulz (eng. save our souls) spasite nae due", meunarodni radiotelegraf-ski doziv u pomo koji, kao skra enicu S. O. S. alju avioni i oni koji se nalaze na moru u ivotnoj opasnosti; SOS. sevdalija (arap.-tur. sevdah) zaljubljen, strastan ovek; ljubitelj ljubavnih pesama. sevdaliika (tur. sevda ljubav, arap. sawda crna u ) ljubavna pesma puna enje i strasti. sevdah (arap. sawda, tur. sevda) ljubav, ljubavna enja i strast. sevdisati (tur. sevda, arap. sawda) goreti ljubavnom enjom, biti zaljubljen. sevicije (lat. saevus besan, svirep, saevitiae) pl. prav. surovi postupci, zlostavljanje. segve (ital. segue, lat. sequi) iuz. sledi. segidilja (i. seguidilla) vrsta ptanske pesme u strofama od asoniraju ih stihova sa po sedam i pet naizmeninih stihova, peva se uz ples u 3/4 takta i uz pratnju gitare ili kastanjeta. segment (lat. segmentum od secare sei) odseak; kom. odseak, deo (krune) povrine izme u luka i njegove tetive; deo nekog luka odseen pravom ili ravni; zool. prstenak, pl. segmenti prstenci; biol. elija obrazovana cepljenjem ili segmentacijom. segmentacija (nlat. segmentatio) deljenje ili cepanje na odseke; biol. brazdanje, obrazovanje elija cepanjem. segregat (lat. segregatum) ono to je odvojeno, udaljeno, odstranjeno. segregatorijum (nlat. segregatorium) hen. sprava za razlu ivanje raznih te nosti. segregacija (nlat. segregatio) odvajanje, izdvajanje iz neke celine; deoba zajednikog zemljita; rasna segregacija v. pod diskriminacija. segregirati (lat. segregare) odvojiti od stada; odvojiti, odvajati, udaljiti, odstra-niti. sedalna crkva (lat. sedes sedite) stolna (ili: saborna) crkva, katedrala. sedancia (lat. sedantia od sedare umiriti, stiati, uminugi) pl. med. lekovi za umi-njenje (ili: utiavanje, utoljenje, umirenje) bolova. sedativa (nlat. sedativa) pl. ned. v. sedancia. sedativan (nlat. sedativus ublaavan, koji ublaava) ublaavaju i, umiruju i, koji utoljava bol; sedativna so so za ublaa-vanje bolova, borna kiselina. sedentaran (lat. sedentarius) stalan, stalno nastanjen; koji mnogo sedi, naviknut na mnogo sedenje; sedentaran ivot (lat. vita sedentaria) ivot koji se mahom provodi u sedenju.

seizmogram

sedes (lat. sedes) sedite; stolica; stan, boravite; med. stolica, i enje; per sedes (lat. per sedes) putem stolice, putem i enja. sedes apostolika (lat. sedes apostolica) apostolska stolica, papska stolica. sedef (arap. sadaf) v. aerlmuter. sedec (lat. sedecimus esnaesti) oblik (ili: format) esnaestine (tabaka, knjige). sedilja (fr. cedille) kukica, pravopisni znak ispod francuskog slova s (s) koji kazuje da se s ispred a, o, une ita kao k, nego kao irilsko s". sediment (lat. sedimentum) talog (neke tenosti); materija izdvojena iz vode; naslaga, sloj. sedimentaran (nlat. sedimentarius) taloni, koji je postao taloenjem; sedimentarne planine kol. planine koje su postale od naslaga iz vode. sedimentacija (nlat. sedimentatio) taloenje estica mehaniki zdrobljenih materija; nataloenje. sedimentozan (nlat. sedimentosus) taloan, koji ostavlja talog. sezam (gr. sezamon, lat. sesamum) bot. orijentalska zeljasta biljka iz porodice pedalijacea (nlat. Sesamum orientale) od ijeg se utog semena dobiva bistro i slatko ulje; su sam. Sezame, otvori se! arapska arobna formula pomo u koje se otvaraju vrata od blaga (iz pri e Alibaba i 40 hajduka" u Hiljadu i jedna no "). sezona (fr. saison, lat. satio sejanje, setva od serere sejati) godinje doba, doba najzgodnije za neku vrstu poslova ili bavljenja (kupanja, etve, berbe, smu anja, pozorita, igranki, zabava i dr.); a la sezon(fr. a la saison) prema doba godine, u pravo vreme; or d' sezon (fr. hors de saison) u nezgodno vreme, u nevreme. sezonski (fr. saisonnier) koji se tie godinjeg doba, koji odgovara izvesnom dobu godine, koji se javlja sa godinjim dobom; sezonska industrija, trgovina, roba i dr., ona koja se obavlja, trai samo u izvesno doba godine; sezonska karta mesena, dvo-mese na, stalna karta; sezonski radovi oni koji se mogu obavljati samo u odreeno doba godine. seid (arap.) gospodin, gospodar, poglavar, vladalac, potomak Muhamedov, emir iz Prorokova plemena; ime jednog roba i fanatikog pristalice Muhamedovog koji je, nesvesno, postao oceubica; fig. slepo oru e verskog zanesenjatva i sile. seiz (arap. sayis, tur. seyis) konjuar. seizmian (gr. seismos potres) trusni, koji se tie zemljotresa, zemljotresni, koji potie od zemljotresa. seizmogram (gr. seismos, gramma slovo) kol. kriva linija koju izbelei seizmograf.

seizmograf

829
4.000 godina; rastu u brdskim i planinskim vlanim predelima Kalifornije. seke (tur. seki?, ciki?) stariji ovek koji voli da se muva oko devojaka. sekirati (ital. seccare suiti) dosaivati, srditi, ljutiti, gristi koga. seko (ital. secco, fr. sec, lat. seccus) suv, osuen; slikati al seko (ital. al secco) slikati na suvoj osnovi (supr. al freske). sekret (lat. secretum) tajna; tajni peat (vladara); nunik, zahod. sekretaa (fr. secretage) alitrena kiselina u kojoj je rastvorena iva, pomou koje eirdije izrauju od dlake filc. sekretar (nlat. secretarius) 1. pisar; tajnik, delovoa; onaj koji vodi zapisnik (sednice, skuptine); 2. pisai sto; 3. zool. afrika stepska ptica grabljivica, poznata kao utamanjiva zmija. sekretarijat (nlat. secretariatum) in ili zvanje sekretara, tajnitvo; soba u kojoj radi tajnik, kancelarija tajnikova. sekretirati (lat. secretum) drati u tajnosti, preutkivati; drati pod bravom u pisaem stolu (sekretaru); luiti, izlu-ivati. sekretist (lat. secretum) onaj koji je odvojen; u industrijskim preduzeima: radnik na tajnim poslovima, uvar industrijskih tajni. sekrecija (lat. secretio) fiziol. odvajanje, lu-enje, izluivanje tenosti iz tela, npr. znoja; izluena tenost, luevina. seks (lat. sex) 1. est. seks (lat. sexus) 2. v. seksus. seksagezimalni (lat. sexagesimus) mat. ezde-setni, esetni; seksagezimalna podela podela punog ugla na 360 jednakih delova, stepena, podela stepena na 60 jednakih delova, lunih minuta, podela minuta na 60 jednakih delova, lunih sekunda; podela asa na 60 minuta, minute na 60 sekundi; seksagezimalni raun raunanje ra-zlomcima iji je imenitelj 60, 600 itd. seksagon (lat. sex est, gr. gonia ugao) v. heksagon. seksangulum (lat. sex, angulus ugao) geom. estougaonik; pr. seksangularan. seksepil (eng. sexappeal) neposredna privlana sila za osobe drugog spola, spolna (seksualna) privlanost. seksologija (lat. sexus spol, gr. logia nauka) nauka o seksualizmu. seksta (lat. sextus esti, sexta sc. classis) esti razred neke kole; muz. esti ton skale; u kartama: est karata iste boje koje dou jedna za drugom. sekstant (lat. sextans) astr. instrument sa dva ravna ogledala i durbinom, slui za me-renje uglova do veliine gotovo 2 puta po 60, rastojanja zvezda, dakle i geografske irine i duine; geom. esti deo kruga, sektor od 60 stepena (up. kvadrat; oktang). sekstet (nlat. sextetum, ital. sestetto) muziki komad za 6 glasova ili 6 instrumenata.

seizmograf (gr. seismos, grapho piem, beleim) sprava koja automatski belei zemljotres, trusomer. seizmologija (gr. seism6s, logia nauka) nauka o zemljotresima, trusovima. seizmometar (gr. seismos, metron merile, mera) v. seizmograf. seiento (ital. seicento) u istoriji italijanske umetnsosti i kulture, naziv za HUP vek. sejm (polj). 1. sastanak, skuptina, zbor; 2. (Sejm) poljska narodna skuptina. sejmen(in) (pere. segban, tur. seymen, segmen) psar; vojnik janiarskog puka; kod nas: straar, pandur. sek (fr. sec suv) vino u kojem je sav eer iz groa fermentacijom pretvoren u alkohol, suvo vino. sekans (lat. secans) geom. goniometrijska funkcija: odnos izmeu hipotenuze i na-legle katete (skraeno: sec), reciprona vrednost kosinusa. sekanta (lat. secans) geom. seica, linija koja see drugu liniju; sekanta kruga prava koja see obim u dvema takama. sekantan (ital. seccante) nervozan, dosadan, zagriljiv, svadljiv; koji zanoveta, zame-ra, prigovara. sekativ (ital. secco suv) v. sikativ. sekvenca (lat. sequi slediti, pratiti) 1. ono to dolazi posle ega, to sledi iza ega; 2. muz. ponavljanje nekog motiva na razliitim stupnjevima uzlazno ili silazio, u istom glasu; 3. u filmu: najmanja filmska celina, scena, epizoda. sekvestar (nlat. sequestrum) prav. davanje na uvanje (ili: u ostavu) neke sporne stvari po sudskom nalogu ili po sporazumu stranaka u ruke treem koji treba da je uva d<^ konanog reenja spora; uzabranjeno, uza peno dobro; staviti pod sekvestar staviti pod zabranu, uzaptiti; med. istrulela kost koja se jo dri u novostvorenoj kotanoj masi, odvojak. sekvester (lat. sequester) v. sekvestrator. sekvestrator (nlat. sequestrator) prav. dravom ili sudom odreeni upravnik ili staralac imanja i stvari koji su u sporu o svojini; sekvester. sekvestracija (nlat. sequestratio) prav. stavljanje pod zabranu spornog imanja (sekve-striranje); med. odvajanje istrulele kosti. sekvestrirati (nlat. sequestrare) prav. na imanje u sporu staviti (ili: stavljati) sudsku zabranu i dati ga nekome treem na upravu ili uvanje, uzabraniti, uzabra-njivati, uzaptiti. sekvestrotomija (nlat. sequestrum, gr. tome seenje, rezanje) med. vaenje seenjem kosti koja je u truljenju. sekvitur (lat. sequitur) sledi, sleduje, pro-izlazi. sekvoja bog. vrsta dinovskog etinarskog drveta (Sequoia), ija pojedina stabla do-stiu visinu i preko 100 t a doive i do

sekstiliJun

830

sekundira

sekstilijun v. sekstilion. sekstilion (lat. sextns esti i nastavak po slinosti sa billion) 1. kod Engleza zvi Nemaca: milion podignut na esti stepen, 10 ; 2. kod Francuza i Amerikanaca: hiljada podignuta na sedmi stepen, 1021. sekstola (nlat. sextola) muz. grupa od 6 tonova koji imaju vrednost od 4 tona. seksualan (nlat. sexualis) 1. spolni, koji se odnosi ili koji je u vezi sa spolnim ivotom; 2. koji ima jake spolne prohteve, ulan. seksualizam (nlat. sexualis) spolni ivot, stalnost; seksualitet. seksualist (nlat. sexualis) pristalica Li-neovog seksualnog sistema. seksualitet (nlat. sexualitas) v. seksualizam. seksualne biologija nauka o spolnom ivotu. seksualne etika nauka koja se bavi pitanjima spolnog ivota sa etikog gledita. seksualne patologija nauka o bolesnim naklonostima spolnih oseaja. seksualne pedagogija vaspitna naela i mere to ih primenjuju roditelji, kola i medicina da bi se omladina sauvala od opasnosti spolnog ivota, spolno pro-sveivanje omladine. seksualna psihologija deo psihoilogije koja se bavi prouavanjem spolnog nagona. seksualna higijena higijena spolnog ivota.
seksualni nagon spolni nagon.

seksualni sistem bog. podela biljaka prema njihovim spolnim delovima, Lineov sistem; takoe: svi muki ili enski spolni organi. seksus (lat. sexus) spol, pol, spolnost. sent (fr. sec, ital. secco suv) fino pansko i italijansko vino koje se cedi od suvarka, suvog groa; opti naziv za fina bela vina iz panije i sa Kanarskih ostrva, nemaki naziv za penuava vina (Sekt). sekte (lat. secta od sequi sledovati, pratiti naela kojih se neko dri; stranka, kola) manja verska stranka ili manje udruenje koje se odvojilo od neke vee, vladajue verske stranke; jeres. sekta (lat. secta) pristalica neke sekte; onaj kojij je sklon da zastranjuje i da se odvaja od grupe (npr. knjievne, politike itd.) kojoj pripada. sekteiti (lat. secta) izazivati podvojenost u nekoj iroj grupi; odvajati se iz neke ire zajednice, stvarati sektu. sektatvo (lat. secta) stvaranje sekti, podvojenost u nekoj iroj zajednci; zatvorenost i tuenost od irokih masa. sektor (lat. sector iseak) 1. geom. iseak, deo kruga izmeu luka i dva poluprenika povu ena iz sredita do krajeva toga luka; 2. voj. deo ili odsek borbene ili utvrene linije; 3. u privredi: oblast proizvodnje gde se proizvodi na na in

svojstven toj oblasti (dravni sektor, zadruni sektor, privatan sektor). sekularizacija (nlat. secularisatio) posvetovljavanje, posvetovljenje, pretvaranje neega crkvenog u svetovno (mirsko); posvetovljenost, pretvorenost neeg crkvenog u svetovno (mirsko). sekularizireti (nlat. secularisare) posvetov-niti, posvetovnjavati, uiniti svetovni^ (ili: mirskim), crkvene lice ili crkvenu stvar uinti svetovnom. sekularitet (lat. saeculum vek) svetovnost, svetovno pravosue u crkvi. sekularni (lat. secularis) vekovni, stoleni, STOGODIPJNJI; svetovni, mirski, necrkve-ni; svetski; sekularna proslava proslava stogodinjice. sekulum (lat. saeculum) stolee, vek; vek, dug niz godina; ljudski vek, jedno pokolenje; u sred. veku: svet, zemaljski ivot. sekunda (lat. secundus drugi, drugi po redu, secunda od nlat. pars minuta secunda drugi umanjeni deo, pa je ostalo, kratkoe radi, samo secunda) ezdeseti deo lune minute ili vremenske minute (up. munuta); ma. drugi nain izvoenja udarca maem; muz. drugi ton posle osnovnog tona; sekunda menice druga menica (v. traga); sekunda vuna manje fina vuna, vuna druge vrste; fiz. jedna od osnovnih mernih jedinica po Meunarodnom sistemu jedinica = trajanju 9.192.631.770 perioda zraenja koje odgovara prelazu izmeu dva hiperfina nivoa osnovnog stanja atoma cezijuma 133; oznaka s; sekundno klatno klatno ije jedno klaenje traje jednu sekundu pro sekunde (lat. pro secundo) drugo. sekundant (lat. secundans povoljan, koji pomae) pomonik, dever, svedok u dvoboju. sekundar (lat. secundarius) 1. kod katolika: svetenik po rangu drugi posle opata; kod evengelika: drugi propovednik, onaj koji dri propovedi posle podne; 2. muz. pratilac, onaj koji u orkestru na istom instrumentu svira drugi glas. sekundarni (lat. secundarius) koji zauzima drugo mesto u nekom redu, drugog reda, sporedan, uzgredan, pomoni, podreen, zavisan; sekundarne pojave med. pojave u bolesti koje su dole kao posledica prvih (primarnih) pojava, pojave docnije po postanku; sekundarni lekar pomoni lekar (u bolnicama). sekundarni kvaliteta fil. po uenju eng. filozofa Dona Loka: kvaliteta koji ne postoje onakvi kakvi su opaeni, ve su izvesna odreenja primarnih kvaliteta. sekundine (nlat. secundina) med. posteljice (opna u kojoj dete lei za vreme trudnoe); sekundina retenta (nlat. secundina retenta) zaostala posteljica. sekundira (lat. secundare) pomagati kome, podupirati koga, ii na ruku kome, povla ivati kome; prisustvovati kao svedok

sekundni

831

Sem

ili dever (u dvoboju); muz. svirati ili pevati drugi glas, pratiti. sekundni koji se tie sekunde, koji pripada sekundi, koji je u vezi sa sekundom, koji traje sekundu itd.; up. sekunda. sekundi klatno fiz. v. sekunda. sekundogenitura (nlat. secundogenitura) prav. drugo roenje, prava drugog sina i njegovih naslednika na nasledstvo; supr. primogenitura. sekundus (lat. secundus) pr. drugi, drugi po redu, sledei; prav. onaj kojo nasleuje ako prvi naslednik (primus) ne dobije nasledstvo. sekcija (lat. sectio) 1. med. seenje, paranje, otvaranje lea; 2. odeljenje, deo (knjige, geografske karte); 3. odeljak, odsek (nekog veeg nadletva); deo puta ili pruge; voj. vod. sekcio aurea, sekcio divina (lat. sectio aurea, sectio divina zlatni presek, boanstveni presek) geom. podeljenost jedne dui ta kom tako da se manji deo ima prema veem delu kao to se ima vei deo prema (celoj) dui; ovaj odnos dui na predmetima, slikama itd. izaziva kod posmatra a ose anje svadljivosti ili dopadanja. sekcio cezarea (lat. sectio ceasarea) med. carski rez (operativne otvaranje trbuha i materice radi va enja ploda, u slu aju velike suenosti karlinih kostiju); kajzernit. se la ger (fr. c'est la guerre) to ti je rat, tako ti je to u ratu. selam (arap., tur. selam) turski pozdrav; vetina izraavanja misli i ose anja pomo u cvea (omiljena zabava haremskih ena), govor cveem. selemet (arap.) srea, uspeh; selamet. selvasi (p. selva uma) pl. geogr. vlane tropske ume u Junoj Americi, u oblasti reke Amazona. selekta (lat. selecta sc. pars) 1. odabrano, odabrani deo, izabrano, izabrani deo; 2. lat. selecta sc. classis) najbolji razred, razred odabranih u enika (u nekim kolama). selektivan (lat. seligere odabira, fr. selectif) koji ima svojstvo odabiranja oda-biran; sposoban da tano i isto prima emisije radio-stanica (o radio-apara-tima). selektivnost (nlat. selectivitas) odabirnost, mo (ili: sposobnost) odabiranja; up. selektivan. selekcija (lat. seligere odabrati, odabirati, selectio) odabiranje, izbor; selekciona teorija po . Darvinu, borbom za opstanak izazvano prirodno odabiranje i odranje jedinaka najsposobniji za ivot, tj. onih koje se uslovima ivota mogu najbolje prilagoditi (up. darvinizam). selekcionizam v. selekcija. selen (gr. Selene Mesec) hem. elemenat, metaloid, atomska masa 78,96, redni broj 34,

znak Se, pod dejstvom svetlosti poveava mu se elektrina provodljivost; selenove elije slue kao ispravlja i struje za pretvaranje naizmenine u jednosmernu struju. Selena (gr. Selene Mesec) kit. boginja Meseca kod starih Grka; ed. selena bela pega na noktu. selenati (nlat. selenium) pl. hen. soli selen-ske kiseline (H2SeO4). selenijaza (gr. Selene) med. v. selenogamija. selenijum (nlat. selenium) hem. v. selen. selenogamija (gr. Selene Mesec, gamia brak) brak s Mesecom; med. mesearstvo; up. somnambulizam. selenograf (gr. Selene, grapho piem, opisujem) opisiva Meseca, prou avlac Meseca. selenografija (gr. Selene, graphia) opisivanje Meseca, prou avanje povrine i drugih svojstava Meseca; grafiko predstavljanje Mese eve povrine. selenolabijum (nlat. selenolabium) v. lunarijum. selenolog (gr. Selene Mesec, logos) v. selenograf. selenologija (gr. Selene, logia) v. selenografija. selenostat (gr. Selene, istemi postavim, namestim) sprava za posmatranje Meseca. selenotopografija (gr. Selene, topos mesto, graphia opisivanje) opisivanje Meseevih mesta. selfaktor (eng. self sam, actor delalac) automatska maina za fino predenje (u fabrikaciji pamuka). selfgavernment (eng. selfgovernment) samouprava. selfi sistem (eng. selfish system) fil. ,,se-bini sistem", shvatanje po kojem se ove-ija priroda uglavnom upravlja po nagonu samoodravanja, a altruizam je samo prefinjena samoivost koja je postala putem uviavnosti i navike; glavni predstavnici: T. Hobz, Lametri, Helvecijus i dr. selfmedmen (eng. self-made tap) ovek koji sopstvenom snagom kri put kroz ivot, pravi karijeru, koji za sve to postie i to ima treba samo sebi da zahvali. self-fider (eng. self-feeder) samopunja, sprava koja automatski dome e ugalj pri loenju kazana i dr. Sem (eng. Sam) engleska skraenica imena Samuel: ankl Sem (eng. uncle Sam) ujka Sem", aljiv naziv Severnoamerikanaca i njihove vlade. U ratu za slobodu Sev. Amerike bio je neki Elbert Anderson vojni liferant, a Samuel Wilson, poznat pod imenom ankl Sem, nadzornik liferovane, isporuivane robe, koga je vlada postavila. Na upakovani provijant stavljani su znaci E. A. (Elb. Anderson) i U. S. (United States, Sjedinjene Drave). Kada su jednom zapitali onoga to je stavljao ove znake ta zna e ta slova, odgovorio je: Elbert

semazija

832
seminacija (lat. seminatio) biol. rasturanje semena prirodnim putem, sejanje; oploavanje. semiografija (gr. semeion znak, graphia pisanje) pisanje znacima, brzo pisanje; muz. nauka o muzikim znacima, vetina stavljanja tonova u note, pisanje nota; semejografija. semiologija (gr. semeion znak, logia) v. semiotika. semiotika (gr. semeiotike) fil. uenje epiku-rejca Filodemosa po kojem rei nisu slike nego samo znaci (oznake) naih predstava; ned. nauka o znacima (simptomima) bolesti; semejotika. semiotian (gr. semeiotikos koji pokazuje, koji nagovetava, pokazan, nagovetavan) koji pokazuje, koji slui kao znak (bolesti). semipermeabilan (lat. semi polu . . . , regmeabilis propustljiv) fiz. polupropustljiv (opna). semipermeabilitet (lat. semi, permeabilis propustljiv) fiz. polupropustljivost. semiplata (p. semiplata) polusrebro"; metalna smesa koja se sastoji od jednakih delova kalaja i cinka. semiplena prebacio (lat. semiplena probatio) prav. polupotpun dokaz, nedovoljan dokaz. semitestes (lat. semitestes) pl. prav. polusve-doci, tj. poluvaljani, sumnjivi, nepouzda-ni svedoci. Semiti pl. istonjaki narodi kavkaske rase koji vode poreklo od Sem-a, jednog od trojice Nojevih sinova (Jevreji, Sirci, Etiopljani, Arapi i dr.; u uem smislu samo Jevreji); semitski jezici jezici Se-mita: jevrejski, sirski, haldejski, arapski i dr. semitizam jevrejstvo posmatrano sa etnografskog gledita. semitist prouavalac, znalac semitskih jezika. semitologija nauka koja se bavi prou avanjem istorije i kulture Semita, naroito semitskih jezika, semitska filologija. semiton (lat. semitontum) muz. poluton. semitonije (lat. semitonia) pl. polutonovi. semifinale (lat. semi-, finale kraj) sp. polufinale, pretposlednja borba (ili: utakmica), posle koje dolazi finale. semifuza (nlat. semifusa) muz. 1/16 note. semnologija (gr. semnos potovanja vredan, pote dostojan; astan, dostojanstven, 1o-gia govor, govorenje) govorenje ozbiljnim i sveanim tonom. semovencije (lat. se movere kretati se) pl. pokretnosti, pokretne stvari, ija je pokretljivost posledica sile koja je u njima kao ivim bi ima. semons (fr. semonce) mor. opomena pucanjem iz topova sa ratnih ili patrolnih brodova kojom se pozivaju trgova ki brodovi da stanu da bi bili podvrgnuti pregledu.

Anderson i Uncle Sam. tampa je prihvatila ovu alu i raznela je po celom svetu. semazija (gr. semasia oznaavanje) davanje znaka, oznaavanje; med. nagovetaj, predznak. semaziologija (gr. semasia, logia) nauka o zna enju re i; filozofija jezika (deo gramatike); pr. semazioloki. semantema (eng. semantema) upotrebljava se kao termin novije lingvistike, prema terminima morfema i fonema, a oznaava najmanju jedinicu u sistemu sadrine jezi kih znakova. semantika (gr. semantikos koji oznaava, koji zna i) v. semaziologija. semafor (gr . sema znak, phero, r eteb nosim) nosa znakova, telegraf znacima, pomorski telegraf; dava znakova koji se moe upotrebljava danju i no u. semafore (gr. sema, phero, rpogeb) koji daje znake u daljinu; koji se tie morskog telegrafa (semafore), ili mu pripada. sementema (gr.) lingv. re kao oznaka pojma koji prikazuje. semejografija v. semiografija. semejoza (gr. semeiosis oznaavanje, zabeleavanje) v. semioza. semejotika (gr. semeion znak) v. semiotika. semema v. semantema. semen (lat. semen) seme; pl. semina. semestar (lat. sex est, mensis mesec, semestris) pola godine, polugo e, estomeseje. semi- (lat. semi, gr . emi) pola, upola polu . . . (pojavljuje se samo kao predmetak, u sloenicama). semibrevis (nlat. semibrevis) muz. polubre-vis, cela nota. semivokal (lat. semivocalis) gram. polusamoglasnik. semidijametar (lat. semi pola, polu, gr. diametros prenik) poluprenik kruga; up. radijus. semikolon (lat. semi, gr. kolon ud, deo) gram. taka i zaleta (;); u grkom se upotrebljava kao znak pitanja (upitnik). semiluksacija (natl. semiluxatio) med. poluiaenje, poluuganu e. semimetali (lat. semi-, gr. metallon) pl. polumetali. semiminima (nlat. semiminima) muz. etvrtina note. semina (lat. semen gen. seminis seme, semina semenje) pl. v. semen. seminar (lat. semen gen. seminis seme, seminarinm) rasadnik; pripravni zavod ili pripremna kola (za bogoslove, uitelje), semenite; na univerzitetima: zavod za stru no usavravanje u nauci (istorijski, srpski, filoloki i dr. seminar); seminarsko rad probni pismeni sastav koji se ita i kriti i pretresa u seminaru. seminarist (lat. seminarium) ak, pitomac jednog seminare; bogoslovac.

sempervivum

833

senzus

sempervivum (lat. sempervivum uvek ivo") bog. uvarkua. sempiterna (lat. sempiterna vena) veoma jaka vunena tkanina; v. perpetuaia. sempiternel (lat. sempiternus vean) vrsta grube keplovane tkanine. semplie (ital. semplice, lat. simplex prost) muz. prosto, jednostavno, bez ukrasa. sempliisimo (ital. semplicissimo) muz, sasvim jednostavno i prosto. sempre (ital. sempre, lat. semper) muz. uvek, stalno, neprestano. sempre pijanisimo (ital. sempre pianissimo) uz. uvek vrlo tiho, stalno vrlo tiho. sempre iju moso (ital. sempre piu mosso) muz. sve bre, sve bre i bre. sen (jap.) japanska novana jedinica = 1/100 jena. sepa (ital., p., arap. sena) farm. sredstvo za ienje koje se dobiva od lia drveta Cassia senna (raste u Egiptu, Siriji i dr.). separ (lat. senarius) etr. v. trimetar. senat (lat. senex ten. senis starac, senatus) vee staraca"; savet, vee; kod starih Rimljana: dravni savet; od sred. veka: optinske vee u velikim gradovima; na univerzitetima: samoupravne telo (up. senatus akademikus); sudski kolegijum; u novije doba: ime prve komore (gornjeg doma) u mnogim dravama; zgrada, dvorana u kojoj zasedaju lanovi senata. senator (lat. senator) lan senata; venik, savetnik. senatus akademikus (lat. senatus academicus) akademski senat, vee iji su lanovi redovni profesori univerziteta. senatus konzultum (lat. senatus consultum) odluka senata, reenje senata. senatus populuskve romapus (lat. senatus populusque Romanus) senat i narod rimski. sendvi (eng. sandwich) dve krike hleba, namazane buterom, izmeu kojih je umetnu-ta unka, salama, sir i dr. (naziv po grofu Conu Sendviu, 17181792); up. sendvimen; sendvi. sendvi-men (eng. sandwich-man) ili samo sendvi, ljudi koji idu ulicama nosei na grudima i leima velike reklamne plakate; sandvi-men. senega-koren koren biljke Polygala senega (lek od ujeda zmije zvearke); poligala. senegin hen. materija koju sadri senega-koren. senzal (ital. sensale, lat. censualis procen-ski) berzanski, trgovaki posrednik; up. kurtje. senzalija (ital. sensale) v. kurtaa. senzarija (ital. sensale) v. kurtaa. senzacija (nlat. sensatio) psih. oset, oseaj, utisak koji se dobiva od energije iz spoljanjeg sveta (eupr. refleksija); fig. uzbuenje, stvar ili pojava koja izaziva uzbuenje, novost koja skree optu i veliku panju, zanimljiv dogaaj.
53 Leksikon

senzacionalan (nlat. sensationalis) koji izaziva uzbuenje, uzbudljiv. senzibilan (lat. sensibilis) opaljiv, osetan, primetan, zapaljiv; osetljiv, sposoban za primanje utisaka, sposoban za osete; osetljiv, pun oseanja, nean. senzibilizatori (nlat. sensibilisatores) 1. pl. u fotografiji: bojene materije koje se dodaju elatinu bromnog srebra da bi se dobile ortohromatske ploe. senzibilizatori (lat. sensibilisatores) 2. hem, materije koje neke druge materije osposobljavaju za neku fotohemijsku reakciju (neke organske boje, jedinjenja zlata i vanadijuma). senzibilitet (nlat. sensibilitas) osetljivost, sposobnost opaanja osetom; pojaava ulna osetljivost, oseajnost, uv-stvenost, nenost oseanja. senzitivan (nlat. sensitivus) sposoban da oseti, osetan, ulan, osea j an; koji se osniva na opaanju, udnom opaaju (senzacija). senzitivitet (nlat. sensitivitas) osetljivost, sposobnost oseanja, senzibilitet. senzitometar (nlat. sensitus, gr. metron mera) aparat za merenje fotografskih emulzija. senzitometrija (lat. sensitus, gr. metron) merenje osetljivosti fotografskog materijala na svetlost seizitometrom. senzificirati (nlat. sensificare) pooseaji-ti, poosetiti, uiniti da se moe osetiti ili ulima opaziti, oigledno predstaviti, uiniti neto da bude pristupano ulima. senzoran (nlat. sensorius) osetni, oseajni, koji se tie sedita oseanja u mozgu; senzorni ivci, oni koji spoljnim na-draajem izazvani ivani pokret sprovode od jednog ulnog organa do ivanog centra, sredita. senzorijum (nlat. sensorium) psih. deo mozga u kome je sedite osetljivosti; senzorijum komune (nlat. sensorium commune) opte sedite oseaja, deo mozga u kome se susreu oseaji izazvani preko svih ula. senzualan (nlat. sensualis) ulni, putevi, telesni; sklon ulnim uivanjima, sladostrastan; senzuelan. senzualizam (nlat. sensualis ulni) fol. uenje koje celokupne saznanje svodi na ulne doivljaje, pa ipak ostavlja jednu neulnu aktivnost: panju (Kondijak); fig. sklonost ulnim uivanjima. senzualist (nlat. sensualis) pristalica senzualizma (up. epfizam, empirist); ovek sklon ulnim uivanjima, sladostrasnik. senzus (lat. sentire osetiti, oseati, sensus) oseanje, oseaj, ulo; smisao; senzus komunis (lat. sensus communis) zdrav razum; seizu bono (lat. sensu bono) u dobom smislu; seizu malo (lat. sensu malo) u ravom smislu; seizu proprio (lat. sensu proprio) u pravom smislu; senru strikciori (lat. sensu strictiori) u uem smislu; sensu

834
striktisimo (lat. sensu strictissimo) u najuem smislu. senilan (lat. senilis) staraki, oronuo, gro-nuo; izlapeo. senilnost (lat. senilis) starake slabost i nemo (duhova i telesna), gronulost. senilitet (lat. senilitas) v. senilnost. senior (lat. senex gen. senis starac, senior) stariji (za razliku od juiiora); stariji lan nekog sportskog kluba; kolegijum seniorum (nlat. collegium seniorum) vee (ili: savet, skuptina) starijih lanova. seniorat (nlat. senioratum) zvanje i dostojanstvo seniora; prav. prvenstveno pravo na nasledstvo najstarijeg u porodici (vrsta majorata). se non e vero e ben trovato (ital. ze pop vero, fe ben trovato) ako nije istinito, ipak je lepo zamiljeno. sen-simonizam socijalistiki sistem koji je osnovao grof Claude Henry de Saint-Si-mon (17601825) i njegovi uenici An-fanten i Bazar: dravom treba da vladaju privrednici, a ne plemstvo i visoko inovnitvo; drutvo treba preustrojiti u duhu naela prvih hriana, na osnovi proizvoakih zadruga, ukidanja line svojine i prava nasle a proizvodnih sredstava u korist drave; simonizam. sen-simonisti pl. pristalice sen-simoniz-ma; simonisti. sen-sirac (fr. Saint-cyrien) pitomac uvene francuske Sen-sirske vojne akademije. sent (eng. cent) ameri ka nov ana jedini-ca = 1/100 dolara; up. cent. sentencija (lat. sententia) miljenje, sud, odluka; izreka, mudra izreka, povodom kakvog naroitog sluaja kazana reenica u kojoj je usredsreena kakva opaska, moralna misao i dr., te se tako optim nainom objanjava onaj sluaj, npr. to god ko ini, sve sebi ini"; sudska presuda; smisao, znaenje, pojam. sentenciozan (lat. sententiosus) pun izreka, bogat mislima, zbijen, jezgrovit, kao izreka, npr. nain pisanja, stil. sentiment (ital. sentimento, lat. sentire osetiti) oseanje; uvstvo, osetljivost; duevni pokret, afekat; sud, miljenje, na-zor; kon sentimento (ital. con sentimento) muz. sa oseanjem, oseajno. sentimentalan (fr. sentimental) podloan oseajima, osetljiv, oseajan, uvstven, pun oseanja, boleiv. sentimentalizam (fr. sentimental) 1. sentimentalnost; 2. knjievni pravac u drugoj polovini HU i u poetku XDC v. koji se istie idealizacijom radnje, preteranom oseajnou linosti, kao i tenjom za izazivanjem sentimentalnosti, boleivosti. sentimentalitet (fr. sentimentalite) v. sentimentalnost. sentimentalnost (fr. sentimental) pojaana ose ajnost, poja ana osetljivost, laka

separaciJa

uzbudljivost oseanja, boleivost; u poeziji: prevlaivanje subjektivnog nad objektivnim. sentina (lat. sentina) mor. najnii deo broda u koji se skuplja voda i neistoa; fig. izmet; ljam, kaljuga, rasadnik prljavtine. sentr-fovedz (eng. centre-forwards) sp. u fudbalu: vo a navale, centarfor. senf (nem. Senf, gr. sinapi) slaica, goru-ica; za in za jelo koji se pravi od mlevenog semena slaice. senca (ital. senza, lat. sine bez) senca repeticione (ital. senza repetizione) muz. bez ponavljanja; senca sordini (ital. senza sordini) muz. bez sordine, prigunice; senca tempo (ital. senza tempo) muz. bez odreenog tempa. senjer (fr. seigneur, lat. senior) gospodin, gospodar; vlastelin; gran senjer (fr. grand seigneur) veliki gospodin, ovek koji ivi na velikoj nozi. senjo (ital. segno, lat. signum) muz. znak; fin al senjo (ital. fin al segno) do znaka. senjor (port. senhor, inn. senor, lat. senior) gospodin; gospodar, vlastelin. senjora (port. senhora, p. senora) gospoa; gospodarica, vlastelinka. senjorita (p. senorita) mlada, otmena devojka, gospoica. senjorito (p. senorito) mlad, otmen gospodin. separat (lat. separatus) v. pod separatan.' separatan (lat. separatus) odvojen, odelit, razliit od drugih; separatan mir zaseban mir, mir koji sklopi jedna drava bez uea drava s kojima je dotle bila u savezu, separatan otisak zaseban otisak, naroit otisak, npr. iz nekog asopisa (separat); uputiti ad separatum (lat. ad separatum) prav. uputiti neki predmet na naroit, odvojen postupak. separativan (nlat. separativus) odvojen, koji odvaja, razdvojen, koji tei da razdvoji, odvajaju i, koji izraava razdvajanje. separatizam (fr. separatisme) sklonost otcepljenju, tenja za otcepljenjem, pokret za otcepljenje iz neke zajednice (dravne, verske i sl.), otpadnitvo. separatist (fr. separatiste) onaj koji tei za cepanjem, za otcepljenjem iz neke zajednice (politike, verske), pristalica otce-pljenja; pr. separatistiki. separator (lat. separare odvojiti) centrifu-ga za spravljanje masla (butera), za vaenje meda iz saa (vrcaljka) itd. separacija (lat. separatio) odvajanje, razdvajanje, rastavljanje, izdvajanje, deljenje, npr. zajednikog imanja; razvod, rastava; neslaganje, podvojenost; separacio a toro et menza ili separacio kvoad torum et men-zam (lat. separatio a thoro et mensa, s. quoad thorum et mensam) razvod braka od stola i postelje; separacio kvoad vinku-lum (lat. separatio quoad vinculum) potpu-

separe

835

serasker

ni razvod braka; ruk. postrojena za odvajanje rude od jalovine. separe (fr. separe) zasebna soba u gostionicama i dr. (za ue drutvo, prisne sastanke i dr.). separirati (dat. separare) odvojiti, odvajati, razdvajati, izdvojiti, razdvojiti; rastaviti, razvesti, rastavlja, razvoditi. sepedogeneza (gr. sepedon trule, genesis postanak) med. nastavak truljenja, truljenje. sepedon (gr. sepedon) med. trule; zagnojeni otok, ir. eepedonian (gr. sepedonikos truleni) med. truleni. sepet (pere. seped, tur. sepet) kotarica opletena od rogoza ili pru a. sepija (gr. sepia) 1. zool. sipa, morska ivotinja najsavrenija iz kola mekuaca, poznata naroito po crnoj tenosti koju puta pred neprijateljima da bi zavarala trag; crnomrka boja ove ivotinje; sepija crtei crtei raeni sepija-bojom. sepija (tur. sepi) 2. naro ita mrka boja u kojoj se tavi koa; kaca ili udubljenje u zemlji za tavljenje koe. seplasijar (nlat. seplasiarius) ranije: putujui prodava lekova; danas: trgovac lekovima naveliko, drogist (po Seplasiji, ulici u Kapui gde su se prodavali mirisi i razne masti). sepsa (gr. sepsis) med. trovanje organizma zaraznim klicama, truljenje, truleno raspadanje. septana (nlat. septana) med. sedmodnevna groznica, groznica koja se vra a svakih 7 dana, sedmo d anka. septavgulum (nlat. septangulum) geom. sedmougaonik; pr. septangularan. septem (lat. septem) sedam. septembar (lat. september) jesenji mesec, sed-mi mesec u najstarijem rimskom kalendaru; danas: deveti mesec, rujan. septembrizade (fr. septembrisades) septembarski pokolji u Parizu 1792. god. septembristi (lat. september) pl. pristalice ustava od 1820. u Portugaliji (nazvani po svome pobedonosnom ustanku od 9. septembra 1836). septemvir (lat. septemvir) lan kolegijuma sedmorice (za vrenje kakvog posla); naro ito: lan suda od 7 sudija. septemvirat (lat. septemviratus) zvanje i sluba septemvira; sto sedmorice". septempunktata (nlat. Coccinella septempunctata) sa sedam taaka"; zool. bubamara, pudarka. septenat (lat. septennatum) sedmogodinje trajanje, naroito: period sedmogodinjeg predsednikovanja predsednika Francuske Republike. Septentrion (lat. Septentrio) astr. naziv za sedam zvezda na Severnom nebu koje sainjavaju sazve a Velika (Mala) kola ili Veliki (Mali) medved; otuda: sever, severni vetar.
53

septet (nlat. septetum, ital. settetto) muz. komad u 7 glasova ili 7 instrumenata. septika (gr. septikos koji izaziva truljenje) pl. med. sredstva za nagrizanje, za najedanje. septikemija (gr. septikos koji izaziva trule, halrna krv) med. trovanje krvi; pr. septikemian. septilion (lat. septem, sedam, i -illion po slinosti sa million) 1. kod Engleza i Nemaca: milion podignut na sedmi stepen, (10v)'=1042; 2. kod Francuza i Amerikanaca: hiljada podignuta na osmi stepen, (103)8=1024. septima (lat. septima) muz. sedmi ton skale iji broj treptja u sekundi iznosi 15/8 broja treptaja osnovnog tona; akord septima etvorozvuk (ili: etvorozvon) koji se sastoji od osnovnog tona, terce, kvinte i septime. septimola (lat. septem sedam, mollis oznaka za mol lestvicu) muz. figura od 7 nota koje se smatraju kao 4 note jednake vrednosti; septola. septina (lat. septem sedam) poet. strofa od sedam stihova (sastoji se od jednog katrena i jedne tercine). septian (gr. septikos) truleni, zagaen, zaraen, okuen; koji izaziva truljenje, koji izaziva trovanje. septola (lat septem sedam) muz. v. septimola. septon (gr. sepein truleti) hem. trulena tvar. septopira (gr. septos truleni, pur vatra, vatrutina) med. groznica koja se javlja usled trovanja. septohimija (gr. septos, chymos tenost, sok) med. truljenje sokova, sklonost sokova truljenju. Septuaginta (lat. septuaginta sedamdeset) naziv za grki prevod Starog zaveta koji su, po prii, izradili 72 uena Jevrejina u Aleksandriji (200. g. pre n. e.) po naredbi egipatskog kralja Ptolomeja Filadelfa; aleksandrijski prevod, aleksandrijska verzija, septum (lat. saeptum ograda) med. opnasta pregrada izmeu dve telesne duplje, npr. u nosu ili izmeu polovina srca. sepulkralan (lat. sepulcralis) grobni, nadgrobni, pogrebni; fig. mrtvaki. ser (eng. sir) gospodin; izraz kojim se oslovljavaju vitezovi i baroneti i koji se stavlja pred krteno ime; izraz kojim se oslovljava svaki otmen ovek, samo bez pominjanja imena; izraz kojim se oslovlja-vaju kralj i prin evi; up. sir. svrab (arap.) v. fatamorgana. seraj (pere. seray, fr. serail) palata biveg turskog sultana; dvor istonjakog veli-kana i njegovih ena, u kome je harem samo jedan njegov deo; sara/. serapa (p. serapa) v. sarapa. serasker (pere. ser glava, arap. 'askar vojska) glavni zapovednik vojske; danas: ministar vojni (u Turskoj).

seraskeriJat

836

serpiginozan

seraskerijat (pers.-arap.) kancelarija seraskera; zgrada vojnog ministarstva u Turskoj. serafim (hebr. saraph, lat. seraphim) an eo svetlosti sa est krila; seraf. serafimski (hebr.) aneoski;" nebesni, velianstven. seraer (pers.-arap. ser 'askar) v. serasker. serbes (pere. serbest) slobodan, odvaan, bezbrian; pril. slobodno, bez straha, neusiljeno. serval (lat.) zool. vrsta velike afrike make, sline leonardu, Felis serval. server (eng. server) u tenisu: igra koji poinje igru; napadam; up. resiver. servijeta (fr. serviette) salvet, ubrus; kona torba (za akta i sl.). servilan (lat. servilis, servus rob) ropski, pokoran; podao, nizak, izmearski. servilizam (lat. servilis ropski) v. servil-nost. servilvost (lat. servilis) slugeranjstvo, puza-vost, ropski duh, ropska pokornost bez i malo dostojanstva. servirati (lat. servire, fr. servir) sluiti; sluiti, posluiti (jelom, piem), izneti na sto, iznositi na sto (ruak je servi-ran ruak je na stolu); u tenisu: poinjati igru, napadati. servis (fr. service, lat. servitium) sluba, sluenje; posluivanje; nagrada za posluivanje, napojnica, baki (npr. kelneru); steni pribor, stono posue (jednoobrazno po obliku i boji). servitut (lat. servitus) robovanje; sluenje; potinjenost; prav. stvarno pravo na neiju svojinu; teret na jednom delu imanja ili na celom imanju nekoga (npr. sloboda prolaska kroz iju ku u, dvorite i sl.). servus (lat. servus) rob, sluga (i kao pozdrav). serdar (pere. serdar) poglavica, zapovednik, vojvoda; nahijski poglavica; sirdar. sereani (lat. servire, fr. sergent) pl. andarmi u bivoj Vojnoj granici (u bivoj Austriji). serenada (fr. serenade) veernja ili nona muzika, nona pesma pod prozorom dragane, podoknica; tendhen. serenata (itzl. serenata) v. serenada. serenisimus (lat. serenus vedar, serenissimus presvetli) kao vladarska titula: pre-svetli. cepeW (ital. sereno) uz. vedro, zadovoljno. ser (fr. serge) vrsta lake vunene pamune ili svilene tkanine; slui poglavito za izradu postave. seran (fr. sergent) podoficir, podnarednik u francuskoj vojsci. serigrafija (lat.-gr.) nain tampanja uz pomo svilene tkanine. serija (lat. series) red, niz, grupa, lanac; grupa, niz predmeta koji imaju neka zajednika obeleja i namenu, npr. serija slika iz Beograda.

serijski (lat. series) koji je izraen u serijama; objavljen u serijama. serimetar (gr. serikos svilen, metron mera, merilo) svilomer, instrumenat za ispitivanje jaine i elastinosti svile. seriveta (fr. serinette) ptije orgulje, vergli,za u enje ptica pevanju. serio (ital. serio) kuz. ozbiljno, sveano. seriozan (lat. serius ozbiljan, fr. serieux) ozbiljan, svean, znaajan, vaan. seriozo (ital. serioso) muz, v. serio. sericit (gr. serikos svilen) po. mek, mastan, beliast ili zelenkast mineral svilasta sjaja. sericitisanje (gr. serikos svilen) kol. stvaranje belog, mekog liskuna iz feldspata, naroito iz ortoklasa, najvie pod uticajem orogenog pritiska, vie temperature i vode. serkl (fr. sercle, lat. circulus) krug, oblast, obim; drutvo, drutvance, drutveni krug; prednji redovi parketa u pozoritu; drati serkl na dvorskim sveanostima: razgovarati sa gostima. sermologijum (nlat. sermologium) zbirka, zbornik, propovedi. sermocinacija (lat. sermocinatio) razgovor; retorska figura po kojoj se neko govorei uvodi na pozornicu. serodijagnostika (lat. serum, gr. diagnosis razlikovanje, raspoznavanje) med- ispitivanje i utvrivanje bolesti pomou krvnog seruma. seroza (lat. serosa) anat. omota, tkivni sloj koji zastire zid telesne duplje (trbune, grudne, srane itd.). serozan (nlat. serosus) vodnjikav, sukrvi-ast, slian sukrvici; koji sadri ili lui serum. serologija (lat. serum, gr. logia) med. nauka o krvnom serumu i njegovoj terapeutskoj upotrebi. seroterapija (lat. serum, gr. therapeia leenje) med. leenje serumima. serpent (ital. serpentone) muz. zmijasto, u obliku slova S izvijen drveni duvaki instrument za najdublji bas. serpentarijum (nlat. serpentarium) zmijinjak, kavez za zmije. serpentin (lat. serpentinus zmijinji) min. mrkozelen ili otvorenozelen, veoma rasprostranjen mineral; upotrebljava se za zidanje, a moe se i glaati (nazvan po tome to je proet belim mineralnim icama vijugavim kao zmija). serpentina (lat. serpentina) vijugav put, vijugava staza, krivudava staza; zmija od hartije (za bacanje na zabavama i sl.). serpentinski stihovi stihovi iji poetak i kraj sadri iste re i. serpentist (ital. serpentone) muz. onaj koji svira u serpent. serpiginozan (nlat. serpiginosus) bog. koji se pue po zemlji, krivudav, vijugav; med. razjedljiv.

serpuliti

837

sigilaciJa

serpuliti (lat. serpula zmijica, gr. lithos kamen) geol. okamenotine iz porodice glista cevaica. sertaun (port. sertao) udal>ena, jo nekultivisana unutranjost Brazilije. serum (lat. serum) zool. tenost koju lui usirena krv, sukrvica; surutka; med. veta kim putem umnoena lekovita tvar, materija koju obolelo telo samo stvara borei se protiv zaraze (ta se materija ubrizgava bolesniku kao lek protiv dif-terije i dr. bolesti). serdade (arap. saggada, tur. seccade) mala prostirka na kojoj muhamedanci klanjaju. sesija (lat. sedere sedeti, sessio) sednica; zasedanje, skup sednica; vreme zasedanja, period zasedanja (npr. skuptine). sestet (ital. sestetto) v. sekstet. svetina (ital. sestina) poet. lirska pesma koja se sastoji od est strofa sa po est stihova i, na kraju, sa jednom strofom od tri stiha, osobita strofa od est stihova, estostih. Set (hebr. Scheth) trei sin Adamov (I Moje., 4, 25), praotac setita. set (eng. set) sp. est dobivenih igara (gemova) u tenisu. seter (eng. setter) pas ptiar duge svilaste dlake (pasmina sa tri odlike: engleski, irski seter i gordon-seter). seteentist (ital. settecento sedam stotina, settecentista) ital. knjievnik i umetnik iz HU veka. seteento (ital. settecento sedam stotina) naziv za HU vek u istoriji ital. knjievnosti i umetnosti. setiti (hebr. scheth) pl. potomci Seta; ogranak gnostike sekte ofita. setler (eng. settler) naseljenik, kolonist. setlment (eng. settlement) naselje, naseobina, kolonija; posed (npr. britanski posedi na Malajskom poluostrvu); naro ito: naseobina akademski obrazovanih ljudi u naj-bednijim radnikim delovima nekog vele-grada da bi se uspostavio dodir izmeu viih i niih klasa i u materijalnom i moralnom pogledu. sef (eng. safe) u bankama: od vatre i kra e osigurano sandu e (pregradak) koji banke iznajmljuju privatnim licima da u njemu uvaju dragocenosti, novac, hartije od vrednosti i sl. sefardi (hebr. s'pharad) pl. panjolci, naro ito panski Jevreji, koji su se, posle proterivanja iz panije, raselili po Evropi, najvie po balkanskim zemljama (po imenu nekog nepoznatog predela u paniji). sef-rum (eng. safe-room) odeljenje u banci u kojem se nalaze sefovi; v. sef. sefte (arap. istiftah, tur. sefta, sifta) prvi dnevni pazar koji napravi trgovac, po etak rada. sehir (arap. sayr, tur. seyir) gledanje, posmatranje neeg sa uivanjem, uivanje; seir.

secer (nem. Setzer) tip. slaga, slovoslaga.

secesija (lat. secessio seoba) odvajanje, politi ko otcepljenje, otpadnitvo; naziv umetnikog pokreta u srednjoj Evropi na prelazu XIXXX v., koji se odvojio od starijeg pravca u izboru materije, u shvatanju i tehnici. secesionisti (lat. secessio) pl. 1. slik. pristalice (ili: predstavnici) secesije; 2. pristalice grupe (ideoloke, politike i sl.) koji su se odvojili iz neke ve e celine. secirati (lat. secare) sei, rasei, razuditi, razu ivati, otvarati (le). secmaina (nem. Setzmaschine) tip. maina slagaica; up. linotip, monotip. secovati (nem. setzen) tip. slagati (slova); stavljati (ili: staviti) svoj ulog radi klaenja; secovati se taloiti se, nata-loiti se, slegati se. seentizam (ital. secentismo) stil talijanskih knjievnika HUP veka, koji se odli-kovao pretrpanou i kitnjastou; kon-etizam. seentist (ital. secentista) italijanski pesnik HUP veka (seenta). seento (ital. secento) XVII vek talijanske knjievnosti; up. seentizam. Sibarit (gr. Sybarites) stanovnik starogr-kog grada Sibaris-a u Donjoj Italiji, poznatog sa svoje razvratnosti; otuda: fig. sladostrastan, razvratnik; mekuac; pr. sibaritski. sibaritizam (gr. Sybaris) sladostrae, razvrat; mekutvo; up. Sibarit. siberit t. crveni turmalin iz Sibira. siberjen (fr. siberienne) tkanina slina kalmuku (za zimske kapute). sibonktiv (fr. subjonctif) naziv za konjuk-tiv u francuskoj gramatici. Sibila (gr. Sibylla, lat. Sibylla) ime veeg broja (oko 10) proro ica u starom veku (kod Grka i Rimljana); fig. babetina, matora vetica. sibilant (lat. sibilare itati, sibilans) gram. piskavac, utavac, utavi glas ( i ). sibilarizacija (lat. sibilare piskati, zvi-dati) fon. glasovna pojava promene zadnjo-nep anih suglasnika u vezi sa samogla-snicima prednjeg reda pri kojoj se menjaju u sibilante, odnosno u afrikate. sibilacija (nlat. sibilatio) med. v. sirigmus. sibilizam (lat. sibilare) med. v. sirigmus. Siva (sskr. Siwa) jedno od tri najvia boanstva u Indiji, prvobitno bog vatre, kao oiviteljice i unititeljke vaseljene; up. Brahma i Vipu. sigban fiz. jedinica za merenje duine talasa rendgenskih i gama-zrakova, oznaka: sigb XU (po K. M. G. Sigbanu Siegbahn, vedskom fizi aru). sigilacija (nlat. sigillatio) udaranje peata, peaenje.

sigilografija

838

siderni

sigilografija (laG. sigilum peat, gr. gra-phia opisivanje) opisivanje pe ata. sigilum (lat. sigillum) pe at; lako sili (lat. loco sigilli) mesto peata. sigla (lat. sigillum, siglum) znak za skraivanje pojedinih rei i slogova, naroito u steiografiji. silna (gr. sigma) naziv za grko slovo S" (2, o, <,). sigmatizam (gr. sigma) izbacivanje glasa s iz zavrnih slogova is i us ispred sugla-snika, da bi se izbegla poloajna duina (kod starijih rimskih pesnika); med. pogreno izgovaranje glasa s", vrskanje. sigmatian (gr. sigma) gram. koji se zavrava slovom s" (osnova re i). sigmodan (gr. sigma, eidos oblik, vid) koji je u obliku srca ili polumeseca; sigmoi-dan. sigmoidan (gr. sigmoeides polumeseast) v. sigmodan. signal (lat. signum znak, nlat. signale) znak, poziv objavljen nekim instrumentom (trubom, rogom, zvonom, plamenom); voj. znak kojim se neto javlja (pomo u naroitih zastava, ogledala, raketa i dr.). signalizacija (lat. signum znak) davanje signala, znakova. signalizirti (nlat. signale) dati znak, davati znak (ili: znake), objaviti znakom; signalizirati se istaknuti se, odlikova-ti se, pokazati se; pr. signaliziran. signalirati (nlat. signale) v. signalizira. signal ist (nlat. signale) davalac znakova, zna ar, truba . signatar (lat. signatarius) potpisnik; sitna-tarne sile drave potpisnice nekog ugovora koje tim potpisivanjem jeme za njegovo potovanje. signatum (lat. signare udariti peat, zapea-titi, signatum) potpisano i snabdeveno peatom (na poveljama). signatura (lat. signatura) znak koji obelea-va sutinu ega; potpis, potpisivanje javne isprave, naroito skraenim potpisom; potpis umetnika, naro ito slikara, na svome delu; tip. stavljanje broja na prvu stranu pri dnu svakog tabaka, broj na prvoj strani pri dnu svakog novog tabaka; u kartografiji: znak za obeleavanje izvesnih predmeta, prirode zemljita itd.; na receptima: uputstvo o nainu upotrebe propisanog leka i ime onoga za koga je lek; muz. oznaavanje nota brojkama, ciframa (naro ito kod basa); tako e: predznak, klju ; trg. stavljanje znaka, znak (na robi); uenje o signaturi teorija sledbenika Paracelzusovih, prema kojoj se dejstvo jednog prirodnog tela na oveji organizam moe poznati po njegovim spoljnim svojstvima (obliku, boji i dr.), npr. crvenog tur inka na krv, kao sredstvo za umirivanje krvi (na ovome u enju osniva se verovanje u mnoge narodne lekove).

signet (nlat. signetum) lini, privatan peat; prsten sa urezanim grbom ili po etnim slovima imena koji slui mesto pe ata; znak, oznaka (u knjizi); naro ito: vinjeta tampara ili izdava a na natpi-| snoj strani knjige. | sigiirati (lat. signare) oznaiti, obelei-ti; potpisati, obeleiti skra enim potpisom (parafom); posvedo iti (potpisom, j peatom); igosati, zapeatiti. i signifijant (lat. signare) lingv. grupa gla-| sova kojom se neto oznaava; up. signifije. signifije (lat. signare) lingv. ono to je ozna-eno nekom grupom glasova, tj. signifi-jantom oznaeni pojam. signifikantan (lat. significans) oznaavan, ! koji ozna ava, nazna uje; znatan, zn a a-' jan, karakteristi an. \ signifikativav (nlat. significativus) v. signifikantan. sigvifikacija (lat. signare) lingv. jezika strana znaenja, zna enja koje re ima kao jezi ka jedinica, za razliku od zna enja koje ona dobiva pri upotrebi u konkret-nim situacijama govora. signum (lat. signum) znak, belega, obeleje, oznaka; steg, zastava; znamenje, predznak; slika u pe atu, pe at. Sid (p. Cid, arap. sidi gospodar, knez) panski narodni junak, odlikovao se u borbi protiv panskih Mavara, ija dela jo i danas ive u narodnim pesmama (zapravo Ruy Diaz de Bivar, kastilijanski plemi i vojvoda, iveo u drugoj polovini XI veka). | sideralan (lat. sideralis) zvezdani, koji se ti e zvezda, koji pripada zvezdama, koji biva pod uticajem zvezda; sideralna svetlost bela svetlost praskavog gasa, upotrebljava se za projekcione aparate i re-flektore. sideracija (lat. sideratio) poloaj zvezda; med. potpuno izumiranje jednog dela tela; sun anica, omarica. siderizam (lat. sidus ki. sideris zvezda) 1. u enje o uticaju zvezda na ovekov ivot i ovekovo zdravlje; vera u takav uticaj. siderizam (gr. sideros gvo e, elezo) 2. tobonji uticaj metala, vode i dr. na oveka; naro ito: sposobnost oveka da oseti gde ima pod zemljom metala i vode. siderit (gr. sideros) min. gvozdeni karbonat, gvozdena ruda. sideri an (lat. sidereus) v. siderni. siderni (lat. sidereus zvezdani, sidus gei. sideris zvezda) v. sideralan; siderni dan vreme za koje zvezda nekretnica jedanput opie svoj krug oko polarne ose na nebeskom svodu ili vreme koje protekne izme u dveju uzastopnih gornjih ili donjih kulminaciju jedne nekretnice; siderni, siderski mesec zvezdani mesec, pravo vreme za koje Mesec optee jednom oko Zemlje (27 dana 7 h 43 min. 11,8 s); siderna godina zvezdana godina, vreme koje protee izme-

siderograf

839

sikeri

u dva uzastopna ista poloaja Sun eva ' prema nekoj zvezdi nekretnici (365 dana 6 h 9 min. 9 s); v. i pod tropski. siderograf (gr. sideros gvoe, elik, gra-pho piem, beleim) elikorezac. siderografija (gr. sideros, graphia pisanje) vetina rezanja u gvou ili eliku. sideroza (gr. sideros) ned. ogvoavanje . plu a, bolest koja se dobiva od udisanja | gvozdene praine (kod metalurgijskih radnika). sideroksilon (gr. sideros, xylon drvo) gvozdeno drvo, tj. neto protivreno, nemogue, neto to samo sebe iskljuuje, contradictio in adjecto. siderolit (gr. sideros, Hthos kamen) gvozdeni kamen, masa od koje se pravi posu e j slino fajansu, bronzirano ili pozlaeno, prevueno lakom mesto glazurom, gleu. sideromantija (gr. sideros, manteia predskazivanje, proricanje, gatanje) gatanje u gvoe, vraanje iz iskri koje baca slamka kad se pusti da sagoreva na usijanu gvou. sideronim (lat. sidus gei. sideris zvezda) vrsta pseudonima izvedenog od pojma, odnosno izraza iz oblasti astronomije. sideroskop (gr. sideros gvoe, skopeo po- , smatram, gledam) sprava za ustanovljenje gvozdene trunke koja padne u oko (magnetna igla ije se pomeranje vidi pomou ogledala i skale; kad je pomeranje jae, onda je traeni predmet blie). siderostat (lat. sidus ki. sideris zvezda, gr. istemi postavim, stavim) opt. heliostat sa jednim vrstim i jednim pokretnim ogledalom. siderotehnika (gr. sideros gvoe, technike) izraivanje gvoa, gvozdena industrija, metalurgija gvo a i njegovih legura. siderski (lat. sidereus) zvezdani: siderski dan, siderski mesec, siderska godina, v. siderni. siderurgija (gr. sideros, ergon) v. siderotehnika. sidi (arap.) gospodin, gospodar (kao titula plemenskih poglavica, kneeva i dr.). smesta (i. siesta, lat. sexta sc. hora esti as) esti as dana", tj. popodnevni odmor, spavanje posle ru ka (za vreme najvee ege u paniji i Italiji). sie (fr. sujet, lat. subjectum) predmet, sadrina (nekog govora, spisa, umetnikog dela i dr.); ouz. glavni stav, tema. sizeler v. cizeler. sizelirati v. cizelirati. sizeren (fr. suzerain, lat. sursum, susum navie, gore) u feudalizmu: vlastelin ili vladar koji je dao vazalu zemlju u feud, ili mu nametnuo svoju vlast. sizerenitet (fr. suzerainete) vlast i dostojanstvo sizerena. sizigija (gr. sun sa, zygon jaram) astr. take na Meeeevoj putanji u kojima se on nalazi

na istoj pravoj sa Zemljom i Suncem, ili kad je Mesec u konjunkciji ili opoziciji; sicigija; gram. v. konjugacija; takoe: izo-stavljanje srednjeg sloga; poet. v. dipodija. Sizif (gr. Sisyphos) mit. sin Eolov, kralj Korinta, po prii otac Odisejev, poznat kao prepreden i grabeljiv ovek; zato to je odavao tajne bogova, morao je za kaznu u podzemnom svetu veito valjati ogroman kamen uzbrdo, odakle bi se svagda opet skotrljao; otuda: Sizifov posao uzaludan teak posao, besciljan posao koji zamara i iznurava. sizmian (nlat. sismicus) v. seizmian. sizmograf (nlat. sismicus, gr. grapho) v. seizmograf. sizmometar (nlat. sismicus, gr. metron) v. seizetar. sijagonagra (gr. siagon vilica, agra plen) ned. kostobolja eljusti. sijalagoga (gr. sialon pljuvaka, ago dovodim, izazivam) pl. med. sredstva koja izazivaju luenje pljuvake; pr. sijalagogian. sijaladenitis (gr. sfalon, aden lezda) med. zapaljenje pljuvanih lezda. sijalizam (gr. slalon) med. v. ptijalizam. sijalozemija (gr. sialon, semia gubitak) med. gubitak (ili: prestanak) lu enja pljuvake. sijalologija (gr. slalon pljuvaka, logia nauka) ned. nauka o pljuvaci i njenom luenju. sijalonkus (gr. slalon, onkos masa) med. otok pljuvanih lezda. sijalorea (gr. sf alon, rheo teem, curim) med. ptijalizam. sijalosirinks (gr. sialon, syrinks truba) med. pljuvaka fistula. sijalostenoza (gr. sialon, stenosis suenje) med. suenost pljuvanog kanala. sijaloshezija (gr. sfalon, schesis zadravanje) med. zadravanje pljuvake, zastoj lu enja pljuvake. sijalofagija (gr. sfalon, phagein jesti, derati) med. gutanje pljuvake, esto spojeno sa aerofagijom, ima obino za posledicu razna oboljenja eluca. sijenit min. zrnasta gromadna stena sastavljena od ortoklasa i augita (ili liskuna); naziv po egipatskom gradu Sijena. smjera (tl. sierra testera) planinski lanac. sin (lat. sic) tako; sic!, tako!, tako pie, od rei do rei (obino se stavlja u prikazi-ma i dr. kod izraza i mesta na koja se eli obratiti panja). sikancia (lat. siccantia) pl. med. sredstva (ili: lekovi) za zasuivanje. sikativ (lat. sicativum) hem. sredstvo za ubrzavanje suenja: od olovnog eera, lane-nog i terpentinskog ulja (kod masnih boja i lakova). sikativav (lat. siccativus) koji sui, koji zasuuje, zasuujui. sikeri (eng. seekers) pl. oni koji trae", lanovi jedne prezbiterijanske sekte u

840
XVII veku, koja je smatrala da pravu religiju treba tek traiti. sikozis (gr. sukon zrela smokva; smokvasta bradavica) med. stvaranje smokvastih bradavica; bolest smokvastih bradavica; smokvast mlade. sikoma (gr. sukon) med. smokvasta bradavica; liajasta ogrubelost o nih kapaka, ija je unutarnja strana posuta grudvica-ma sli nim smokvinim zrncima. sikomantija (gr. sukon, mantela gatanje, predskazivanje) gatanje, proricanje iz smokvinog li a. sikomora (gr. sykdmoron) bat. divlja misir-ska smokva i njen plod (od njenog drveta stari Egip ani pravili su sarkofage). sikofant (gr. sykophantes) u staroj Atini: lice koje je dostavljalo vlastima one koji su oteivali svete smokve i, protivno zabrani, prodavali ili izvozili iz Atine smokve: fig. dostavlja, potkaziva, pi-jun, izdajnik, klevetnik, podlac, ucenji-va; pr. sikofantski. sikofantizam (gr. sykophantia) dostav-ljatvo, potkazivapggvo, klevetnipggvo, podlatvo, ucenjivatvo. sikofantija (gr. sykophantia) v. sikofantizam. sikspens (eng. sixpence) ranije: engleski srebrn novac od 6 /tea, = 1/2 ilinga. Sikstinska kapela papska kapela u Vatikanu, sagra ena 1473. za vreme Siksta IV, sa freskama Mikelan elovim, ra enim 15081512; udruenje muziara koje u toj kapeli izvodi, o velikim praznicima, visoku crkvenu muziku. Sikstinska Madona slik. uvena Rafaelova slika Bogorodice, nazvana po tome to je na njoj predstavljen i sv. Sikst. sikhazija (gr. sikchasia) med. gaenje, gnuanje, odvratnost. sil (eng. seal) krzno izra ene od koe morskog psa; up. silskin. silabian (gr. syllabikos) slogovni, koji se sastoji iz slogova; silabini stihovipoet. stihovi koji se mere samo po broju slogova, a ne po duini i naglasku. silav (arap. silah) pojas za oruje; sila j, silah. silaa (i. silo ambar) 1. ukiseljena zelena stona hrana, ije ukiseljavanje izazivaju naroite bakterije; spravlja se od zelenih biljaka koje sadre dosta eera (zeleni kukuruz, repa, seme suncokreta, sirak, komine i dr.). silaa (fr. sillage) 2. mor. brzina broda. Silvan (lat. Silvanus) mit. starolatinski bog ume, polja i stada. Silvestrovo vee poslednje vee u godini, vee uo i Nove godine (nazvane po papi Silvestru I, koji je umro poslednjeg dana 335. g.). Silen (gr. Seilenos, lat. Silenus) kit. vaspitan i pratilac Bahov, predstavljan sa

silogistike figure;

debelim trbuhom i elav, pijan i na magarcu; simbol pijanstva. silencijari (lat. silentiarii) pl. utalice; vrsta viih slubenika na dvoru grkih careva, tajni savetnici; katoliki kalu eri koji su se zavetovali da e ve no utati, npr. trapista. silencijum (lat. silentium) tiina, utanje; kao zapovest: mirno! tiho! silepsis (gr. syllepsis) gram. obuhvatanje vie predmeta jednom reju; slivanje dvaju slogova u jedan; upotreba jednog predikata za vie subjekata, koji pripada samo jednom. sili novana jedinica Gvineje ( = 100 kau-risa). silikati (lat. silex gen. silicis kremen) hen. jedinjenja (ili: spojevi) silicijuma s kiseonikom i nekim mineralima, soli raznih silicijskih kiselina (pored kvarca, glavno gradivo Zemljine kore). silirati (p. silo ambar) ukiseljavati zelene biljke koje sadre dosta e era, u cilju spravljanje sto ne hrane; v. silaa 1. siliskin (eng. sealskin) v. silskin. silificirati (lat. silex kremen, facere uiniti, nainiti) hem. v. silicificirati. silicijati (nlat. silicium) pl. hem. v. silikati. silicijum (lat. silex kv. silicis kremen, nlat. silicium) hem posle kiseonika najrasprostranjeniji element na Zemlji (25%), atom-ska masa 28,09, redni broj 14, znak Si; silicijumbronza bronza koja je, prime-som silicijuma, dobila veu tvrdo u (upotrebljava se za telefonske i telegrafske ice). silicirati (lat. silex) hem. v. silicificirati. silicifikacija (nlat. silicificatio) hem. pretvaranje u silicijsku kiselinu. silicificirati (nlat. silicium, facere) hem. pretvarati se u silicijsku kiselinu. silkin (eng. silk svila, silkeen) vrsta teke svilene man esterske tkanine. silk-nankins (eng. silk-nankeens) pl. polusvileni nanking sa arenim atlasastim prugama. silo (p. silo) trap za ito (u paniji); danas: veliki, moderno ureen, od betona izra en ambar za ito i hranu; silos. silogizam (gr. syllogismos) log. posredni zaklju ak, zaklju ak iz dva suda ili iz vie sudova, npr. Metali su elementi", Gvo e je metal", zaklju ak: Gvo e je elemenat". silogizirati (gr. syllogizomai) zakljuiva-ti posredno, praviti (ili: izvoditi) posredne zaklju ke. silogistika (gr. syllogismds posredni zaklju ak) log. nauka o izvo enju silogizama. silogistike figure log. oblici kategori-iih silogizama, u kojima su premise kategori ni sudovi, izlaze iz poloaja

silogistiki

841

simentalsko govee

srednjeg pojma (M) u obema premisama. Ako se pojam subjekta oznai sa S, a sa R pojam predikata u zakljuku, onda te figure glase: I P IV MR RM MR RM SM SM MS MS SR SR SR SR Prve tri figure potiu od Aristotela, a poslednja od Galena. silogistiki (gr. syllogistikos) koji ima oblik logiki pravilnog posrednog zakljuka, koji pripada silogizmu. silograf (gr. sfllos onaj koji podrugljivo prevre oima, grapho piem) pisac satirinih pesama (silosa). silometar (fr. sillage, gr. metron merile, mera) mor. sprava za merenje brzine brodova. silos (gr. sillos) 1. vrsta starogrkih sati-rinih pesama u kojima su ismevane izreke uvenih filozofa a stihovi velikih pesnika primenjivani, u podrugljivom smislu, na druge predmete. silos (p. silo) 2. v. silo. silskin (eng. sealskin) krzno izraene od koe morskog psa, ili morskog medveda; vrsta finog svilenog plia izraenog slino ovome krznu (kod nas uobiajeno: siliskin). silueta (fr. silhouette) slika oblika, lica i dr. izraena sa strane po senci, profil (kao slika), slika izrezana po ivicama makazama iz crne hartije pa zalepljena na belu, i obratno (nazvane, zbog svoje jevti-noe, po tedljivom fr. ministru finan-sija Siluetu, u HU veku); fig. senka, prilika. silur kol. v. silurski period. silurski period geol. slojevi u razvitku Zemljine kore koji su se obrazovali posle kambrijskog a pre devonskog perioda (naziv po starom britskom plemenu Silu-ri, koji su iveli u jugoistonom delu Velsa); silur. silfide pl. enski vazduni duhovi, vile; fig. nene i ljupke ene. sim- (gr. syn) predmetak u sloenicama sa znaenjem: sa, zajedno, istovremeno; v. sin-. sima (sloenica od poetnih slogova rei: silicijum i magnezijum) geol. sloj Zemljine kore koji dopire do 1200 t dubine. simahija (gr. symmachia) savez za napad i odbranu. simbioza (gr. syn sa, bfos ivot, biosis ivot, nain ivota) biol. zajedniko ivljenje, korisna, tesna i trajna zajednica dvaju ili vie raznovrsnih organizama (simbionata), ivotinje i ivotinje, ivotinje i biljke, biljke i biljke. simbionti (gr. syn, bioo ivim) pl. biol. v. pod simbioza. simblefaroza (gr. syn, blepharon o ni kapak) med. v. simblefaron.

simblefarov (gr. syn, blepharon) med, sra-slost onog kapka sa onom jabuicom. simbol (gr. symbolon) znak po kome se neto moe raspoznati, saznati ili zakljuiti, oznaka, znamenje, znak koji predstavlja neto to se inae ne moe slikovito predstaviti (apstraktno, natul-no, duhovno, pojam, ideal); ugovoreni znak* usmeni znak, lozinka, ispovest, simbol vere; simvol. simbolizam (gr. symbolon) pesniki i slikarski pravac, nastao u Francuskoj krajem XIX v., koji tei da slikovitim nainom izraavanja i zvunim reima utie na stvaranje izvesnog raspoloenja i pomou simbola izrazi oseanja i apstraktne pojmove. simbolizacija (nlat. symbolisatio) predstavljanje znacima (simbolima). simbolizirati (nlat. symbolisare) prikazi-vati znacima, predstavljati znacima; prikazivati (ili: govoriti) u prenosnom znaenju; stajati u izvesnoj vezi s im, slagati se, biti srodan s im. simbolik (gr. symbolik6s) uitelj simbolike na visokim kolama; bezuslovni pristalica simbolinih knjiga, koji ih stavlja pored i gotovo iznad Biblije. simbolike (gr. symbolike) uenje ili nauka o izraavanju religijskih predstava slikovitim znacima; uenje o simbolima, uzorima; ispitivanje i tumaenje simbola vere hirianske crkve; nauka o simbo-linim knjigama neke konfesije (v. simbolian). simbolian (gr. symbolikos) slikovit, iskazan znacima, prikazan znacima, koji ima prenosio znaenje; koji se tie simbolike; simbolina logika logika koja tei da logi ke radnje i odnose pojmova i sudova izrazi kao matematike funkcije i jednaine, dakle, da stvori algebru logike (matematika logika); simbolina knjige veroispovedne knjige koje sadre uenje po kojima se jedna konfesija razlikuje od drugih. simboloklastika (gr. symbolon, klao lomim, skrham, prelomim) unitavanje simbola, borba protiv simbola. simbololatrija (gr. symbolon, latreia oboavanje, potovanje) potovanje simbola; preterano potovanje simboli nih knjiga. simbolologija (gr. symbolon, logia) uenje o znacima, naroito o znacima bolesti. simbolomahija (gr. symbolon, mache borba) borba protiv simbola; borba protiv simbolinih knjiga. simvol (gr. symbolon) v. simbol. simelija (gr. syn sa, melos ud) med. v. simpodija. simens (po nem. pronalazau W. Siemensu fiz. jedinica za elektrinu provodnost. simentalsko govee plemenita pasmina goveda, veoma cenjena po mleku, mesu i sposob-

simetrala

842

simploka

nosti za rad (nazvana po dolini reke Sime u vajcarskoj). simetrala (gr. syn sa, metron mera) geo. prava koja deli du, ugao na dva dela tako da se ti delovi mogu poklopiti kada se jedan deo obrne oko te prave za 180. simetrije (gr. symmetria) ravnomernost, skladnost, slaganje, ravnomeran odnos pojedinih delova neke celine, suprotna skladnost, suprotno slaganje. simetrian (gr. symmetros samerljiv; srazmeran) ravnomeran, skladan, saglasan u rasporedu delova (predmet i lik njegov u ravnom ogledalu simetrini su); geodg. simetrina je geometrijska figura prema pravoj ili ravni kad upravne iz ta aka figure na pravu ili ravan produene za svoju vlastitu duinu daju opet ta ke figure (simetri ne ta ke prve). similaran (lat. similis slian, fr. argent srebro) novo srebro i druge srebru sline slitine, legure. eimile (lat. simile) pr. slino; im. slinost, sli an primer. similia similibus kurantur (lat. similia similibus curantur) sli no se sli nim le i, klin se klinom izbija (na elo homeo-patije). simili-gravura prenoenje fotografija na plo e radi umnoavanja. simili-dijamanti pl. lani dijamanti koji se prave od stakla sa primesom talijuma, tako da prelamaju svetlost gotovo kao pravi, samo su mnogo manje tvrdi nego pravi dijamanti. similor (lat. similis slian, fr. og zlato) lano, manhajmsko zlato, slitina od 4 dela bakra i jednog dela cinka. simiografija (gr. semeion znak, graphfa beleenje) pisanje nota i melodija kukama, crticama, lukovima i dr. znacima tzv. trilama (upotrebljava se i danas u istonim crkvama). simit (tur. simit, simid) hleb od najfinijeg peninog brana. simonizam (St. Simon) v. sen-simonizam. simonija (nlat. simonia) Simonov greh, kupovanje ili prodavanje svetih stvari, naro ito crkvenih zvanja, radnja po kanonskom pravu strogo zabranjena (po haldejskom arobniku Simonu, koji je, po legendi, hteo da kupi od apostola tajnu pravljenje udesa; Dela apostolska", 8, 18-21). simonijak (nlat. simoniacus) onaj koji daje ili dobiva svete stvari za novac; up. simonija. simonisti (St. Simon) pl. v. sen-simonisti. simpazma (gr. syn sa, passo pospem, posipam) v. katapazma. simpatetian (gr. sympatheia saoseanje) koji jednako ose a; koji tajno dejstvuje, koji dejstvuje tajanstvenim sredstvima, aroban; simpatetino leenje leenje tobonjom tajanstvenom silom i telima koja nisu lekovi; simpatetino mastilo tajno

mastilo koje se ne moe odmah videti, nego tek posle izvesnih hemijskih postupaka (npr. uticaja toplote ili prevla- enja kakvom te no u). simpatizer (gr. sympatheo saoseam) onaj koji s nekim saose a, koji nekoga voli, koji je nekom naklonjen. simpatizirati (gr. sympath6) biti iste naravi, istih oseanja s kim, saose ati, slagati se, biti naklonjen, voleti. simpatija (gr. simpatheia) saoseanje, saue e; prirodno slaganje u oseanjima, duhovna srodnost, potajna naklonost nekome; arobna, tajanstvena sila i tajanstveno dejstvo jednog tela na drugo; veza pojedinih delova tela; fig. naklonost, ljubav; predmet naklonosti, ljubavi (moja, tvoja simpatija). simpatikus (nlat. sympathicus) zool. simpati ni ivac. simpatisati (gr. sympatho saoseam) v. stopa tizira ti. simpatian (gr. sympathes) saoseajan, jednakih oseanja, duhovno srodan; koji u estvuje u bolu ili oseanju nekog dela tela; prijatan, drag, ljubazan; simpatine bolesti one koje dolaze kao posledica drugih bolesti (za razliku od idiopatinih bolesti, koje se pojavljuju samostalno); simpatini ivani sistem deo vegetativnog (autonomnog) ivanog sistema; simpati-no bojenje zool. zatitno bojenje ivotinja, tj. bojenje ivotinje u boju predmeta na kojem ona obino ivi, ili u boju okoline u kojoj ivi, tako da je teko primetiti je i progoniti (mimikrija). simpepsis (gr. sympepsis) med. varenje, probavljanje, probava. simpetalan (gr. syn, p6talon list) bot. koji je srastao ili spojen sa laticama. simpetale (gr. syn, p6talon) bot. biljke sa sraslim laticama; monopetale. simpijezometar (gr. sympizo stiskam, obuhvatam, metron mera, merile) sprava za merenje vazdunog pritiska, vrsta baro-metra. simplegmata (gr. symplegma splet) pl. kipovi rva a koji su se uhvatili u kotac; grupe sastavljene od vie kipova i reljefa, npr. Laokoont, Nioba; spojene glave i slike poprsja na novcu. simpleks sigilum veri (lat. simplex sigillum veri) posl. prostota je peat (znak) istine. simplifikacija (nlat. simplificatio) uproavanje, uproenje, pojednostavljenje. simplificirati (nlat. simplificare) upro-stiti, uproavati, pojednostavniti. simplicije (lat. simplicia) pl. farm. jednostavni, prosti lekovi. simplicitet (lat. simplicitas) prostota, neukraenost; jednostavnost, prostodunost, bezazlenost, prirodnost; ogranienost, glupavost. simploka (gr. symploke) isprepletenost, splet, spletenost; ee ponavljanje rei;

simpodija

843

sinagoge

post. udruene aiafora sa epiforom, npr. Veza konja za jednu jeliku, Veza hajku za drugu jeliku. simpodija (gr. syn sa, pus ki. podos noga) ned. sraslost nogu; nakaza sraslih nogu; sime-lija. simpozijum (gr. symposion gozba, nlat. symposium) sastanak ueg kruga stru njaka, najistaknutijih predstavnika jedne nauke, na kome se strogo nau io raspravlja samo o jednom pitanju iz njihove struke. simpozion (gr. symposion) gozba, pijanka (kod starih Grka); naslov Platonovog dela u kome izlae svoje misli o ljubavi, erosu. simpsihija (gr. syn sa, psyche dua) duev-na sloga, jednodunost, saglasnost. simptoza (gr. symptosis) ruenje; ned. naglo slabljenje, mravljenje, opa danje. simptom (gr. symptoma sluaj, udes) znak, obeleje; med. predznak, znak po kome se poznaje neka bolest; fig. znak, nagovetaj, pretee. simptomatian (gr. symptomatikos slu ajan) koji slui kao znak ega, nagoveta-van, koji nagovetava, nagovestila ki; med. koji slui kao znak neke bolesti; simptomatino leenje ono koje lei samo simptome a ne uzroke bolesti. simptomatografija (gr. symptoma sluaj, udes, graphfa opis) med. opisivanje znakova (pojava) i slu ajeva pojedinih bolesti. simptomatologija (gr. symptoma, logla nauka) med. nauka o znacima po kojima se poznaje postojanje pojedinih bolesti. sime (nem. Sims) apx. v. gesims. simulant (lat. simulans) pretvaralo, pri-tvornik, onaj koji se pravi (npr. da je bolestan), zabuant. simulacija (lat. simulatio) pretvaranje, zabuavanje; prav. prikazivanje nekog pravnog stanja druk ije nego to je u stvari. simulirati (lat. simulare) praviti se onim to nije, izdavati se za to, predstavljati se; podravati koga; zabuavati. simultan (lat. simul istovremeno, u isti mah, nlat. simultaneus) zajedniki; isto-vremeni, istodobni; simultana pozornica tip pozornice na kojoj se jedno pored drugog mogu istovremeno videti mesta na kojima se odigravaju svi delovi radnje; simultana posmatranja astronomska i me-teoroloka posmatranja koja se vre jednovremeno na raznim mestima; simultana utakmica ili simultanka ahovska igra u kojoj jedan dobar majstor igra u isto vreme protiv ve eg broja (ZO i vie) igra a (majstor ide od table do table, i im kojoj pristupi mora protivnik da izvri potez, na koji majstor obi no odmah odgovori); simultana crkva crkva kojom se slue dve veroispovesti; simultana kola kola za uenike raznih veroispovesti.

simultaneizam (nlat. simultaneus) uh. pravac (jedna vrsta kubizma) kod koga su npr. na slici, ruke i noge umnoene (ma ke s osam nogu") da bi dale izraza pokretu, koji je uko en na trenutno uhva enoj slici. simultaneitet (nlat. simultaneitas) istovremenost, jednovremenost, istodobnost. simultaneum (nlat. simultaneum) stvar kojom se istovremeno slue dve osobe; zajedniko sluenje istom crkvom od strane dveju I raznih veroispovesti. simultanka (nlat. simultaneus istovremen) v. pod simultan. simfiza (gr. symphysis) med. srastanje, sraslost kostiju. simfili (gr. syn, phflos prijatelj) pl. biol. v. pod simfilija. simfilija (gr. symphilia saprijateljstvo, uzajamno prijateljstvo) biol. sljubljenost, prijateljstvo (mravi primaju i dre u j 1svojim mravinjacima neke kukce od kojih imaju koristi; njih i njihove larve oni I neguju i hrane, jer oni lu e neke slatke | sokove koji mravima prijaju; ti kukci su j tzv. gosti, prijatelji ili simfili mrava). simfonija (gr. symphonia slaganje, saglasnost) sklad; muz. orkestarska kompozicija, obino sa 4 glavna stava (alegro, ada o ili andante, skerco, presto i sl.), u kojoj se pojedini instrumenti pojavljuju samostalno, a ne kao pratnja. simfonijski (gr. symphonos koji skladno zvu i, skladan) koji pripada simfoniji, izra en kao simfonija; simfonijska poe-ma simfoniji slina kompozicija koja tokovima prikazuje, u slobodnoj formi, poznate pesme ili pesnike motive (List, Berlioz, Rihard traus); simfonijski orkestar orkestar u kome uestvuju svirai na duvake (drvene i limene), gudake (sa ilama) instrumente i udaraljke (doboi, triakol, sanovi, kastanjete i DR-)simfonion (gr. symphonia) muz. mehaniki instrument na kome se, umetanjem okruglih plo a, moe svirati svaki komad; ariston, melifon, polifon, orfenion, herifon. simfonist (gr. symphonia) sastavljam simfonija (Betoven, ubert, uman, Brams, ajkovski i dr.); muzi ar koji svira u simfonijskom orkestru. simfoniar v. simfonist. simforeza (gr. symphoresis sanoenje, sabijanje) med. nagomilavanje, naroito krvi ili drugih sokova; up. kongestija. sin- (gr . syn) predlog koji se pojavljuje u mnogim sloenicama i zna i: sa, zajedno, skupa, istovremeno i sl.;=lat. sit, sop. sinagoga (gr. synago skupim, okupim, syna-goge skup, skuptina) skuptina vernih, zborio mesto; naro ito: jevrejska kola, jevrejski hram.

sinaksar

844

sindezmozis

sinaksar (gr. synaxsis skupljanje, oku* pljanje, skup) pravoslavna crkvena knjiga koja sadri kratke, saete biografije svetitelja poreane po kalendarskim datumima. sinaksis (gr. synaxis) skuptina, zbor, sastanak, naroito crkveni. sinaktika (gr. synaktikos koji skuplja, stezan) pl. med. sredstva za skupljanje, za stezanje. sinaktian (gr. synaktik6s) med. koji skuplja, koji stee. sinalagmatian (gr. synallage razgovor, razmena) dvostran, obavezan za obe strane. sinalefa (gr. synaleipho dva sloga stopit u jedan) v. sinalojfa. sinalojfa (gr. synaloiphe) gram. stajanje, stapanje dvaju samoglasnika ili dvoglasnika na kraju i u poetku naredne rei; up. kraza. sin al fine (ital. sin al fine) muz. do kraja, tj. treba ponoviti do kraja. sinandrija (gr. syn, aner gen. andros ovek, muke) bog. sraslost pranikovih niti (filamenata) i pranica (antera) u izvesnih biljaka. sinanteran (gr. syn, anthos cvet) pr. bog. sraslih pranica. sinantropus (nlat. sinanthropus pekinesis kineski ovek iz Pekinga) biol. ostaci ljudskih kostiju naeni u blizini Pekinga, isti kao kosti pitekantropusa. sinanhe (gr. synanche) ned. zapaljenje grkljana, zapaljenje krajnika. sinapeleon (gr. sinapelaion) hem. slaino ulje. sinapizam (gr. sinapismos) ned. slaini oblog, oblog od slaice. sinapizacija (nlat. sinapisatio) med. privi-janje slaice na obolelo mesto. sinapizirati (gr. sinapizo) oblagati slai-com, posipati slaicom. sinapis (lat. sinapis, gr. sinapi, sinapy) bog. slaica, goruica. sinapsa (gr. synapsis sveza) med. 1. stupanj u promenama hromozoma pri sazrevanju oplodkih elija; 2. mesta dodira ogranaka dva susedna neurona i supstancije na kojoj se neuron zavrava. sinartroza (gr. syn, arthron zglob) v. koartikulacija. sinarhija (gr. synarchia) zajedniko vladanje, savlada. sinafija (gr. synaphe veza, povezanost) fiz. v. kohezija. singevezia (nlat. syngenesia) pl. vot. biljke ije su pranine niti srasle na antera-ma (XIX klasa u Lineovom sistemu biljaka). singerica ivaa maina (nazvana po amer. industrijalcu i osnivau industrije i-vaih maina Ajzaku Meritu Singeruj 18111875. god.) Singidunum (lat. Singidunum) rimske ime Beograda.

singl (eng. single pojedinaan) sp. igra samo jednog igraa, npr. u tenisu, protiv samo jednog protivnika; u veslanju: kad jedan vesla vesla sa dva vesla. singlosa (gr. syn, glossa jezik) ispitivanje veze izmeu pojmova i oblika ovejeg govora; prikazivanje srodnosti raznih jezika na osnovu slinosti korena koji slino glase i imaju isto znaenje. singl-taks (eng. single-tax) jedini porez", shvatanje fiziokrata i pristalica agrar-nog socijalizma, naroito Henri Dorda (1839 1897), po kome bi konfiskovanje zemljine rente od strane drave uinilo suvinim sve ostale poreze. singlton (eng. singleton) u vistu i bridu: izraz koji ozna ava da igra ima samo jednu kartu neke boje u ruci. singrafa (gr. syn-, grapho piem) prav. pisanje isprave pred svedocima, koju sastavlja i pie tree lice, a potpisuju izdavalac i svedoci. singular (lat. singularis sc. numerus) gram. jednina; supr. plural. singularan (lat. singularis) pojedinaan, poseban; osobit, vanredan, odlian, jedinstven; osoben, svojstven; redak, neobian, udnovat; sikgularan sud log. pojedinani sud, sud iji se predikat pripisuje ili odrie samo jednoj jedinci, npr.: Milo je srpski junak; singularan ovek osobenjak; mat. koji ima svojstva u kojima ne uestvuju druge stvari iste klase. singulare tantum (lat. singulare tantum) re koja se upotrebljava samo u jednini, tj. imenica koja ima samo singular, npr. ovek, Dunav, Avala itd.; supr. plurale tantum. singularizam (lat. singularis pojedinac) fil. metafiziki pravac koji: 1. samo Boga priznaje kao uzrok sveta; 2. smatra da postoji samo jedna vasiona, jedan univer-zum; 3. mnotvo raznovrsnog izvodi iz jednog naela; 4. smatra da postoji jedinstvo ideala koji gleda u Bogu ili vasioni; 5. pretpostavlja samo kvantitatavno razliite elemente bia (atome); supr. plura-lizam. singularijum (nlat. singularium) med. naroit lek, lek koji ima naroito povoljno dejstvo protiv neke bolesti. singularitas testijum (nlat. singularitas tes-tium) prav. pojedinanost svedoka, kada za svaku injenicu koju treba dokazati postoji samo po jedan svedok; testes singuli. singularitet (nlat. singularitas) pojedinanost, posebnost; osobenost, nastranost, udnovatost. singultus (lat. singultus) med. jecanje; tu-canje. sindezis (gr. synadesis) zool. veza, spoj. sindezmitis (gr. syndesmos veza) med. zapaljenje zglobnih veza. sindezmozis (gr. syndesmos) anat. vrst spoj kostiju pomo u zglobnih veza.

sindezmologiJa

845

sinergizam

sindezmologiJa (gr. syndesmos, logia) alat. nauka o vezama (iliastim tvorevinama koje dre delove skeleta). sindetizam (gr. syndeo sveem) prisustvo veznika, vezanost pojedinih reenica u s loeno j reenici odreenim veznicima. sindik (gr. syndikos) pravni zastupnik, predstavnik, punomonik, pravni savetnik (neke zajednice, ustanove, dravnog nadletva, preduzea i sl.); poslovoa, sekretar trgovake komore; opunomoeni slubenik. sindikalizam (gr. syndikos) uprava poslovima preko sindikata; oblik sindikalne organizacije, naroito radnika, kojoj je cilj da sredstva proizvodnje preu u ruke proletarijata putem direktne akcije, a kapitalistiko vlasnitvo da se ukine. sivdikalist (gr. syndikon) pristalica (ili: pobornik) sindikalizma. sindikat (gr. syndikos) zvanje ili poloaj sindika; udruenje, savez na profesionalno] osnovi: radnika jedne struke, slubenika, trgovaca, bankara (sindikat banaka), brodovlasnika (brodarski sindikat) i dr., poslovni, upravni odbor jedne profesije; radniki sindikati predstav-nitva radnika kao celine (naroito u odnosu prema poslodavcima), profesionalna udruenja radnika kojima je cilj otklanjanje konkurencije meu radnicima iste struke pri zakljuivanju ugovora o radu, a time i ublaavanje tekih ekonomsko-socijalnih posledica koje moe po radnike da ima takva konkurencija; po Lenjinu, sindikati su kole komunizma. sindikati (lat. syndicatus) prav. sindikata tuba (lat. actio syndicatus in factum) tuba radi zatite od imovinske tete koju je tuilac pretrpeo usled nepravil-nog vrenja sudijske vlasti; sindikati zloin (lat. crimen syndicatns) greenje o sudijsku dunost, sudijska pristrasnost. sindicirati (gr. sindikeo branim na sudu) kupovati i prodavati na zadrunoj osnovi, preko profesionalnih udruenja; davati pravne savete (drutvu, preduzeu i DR-)sindon (gr. sindon) fina indijska tkanina, indijsko platno, vrsta muslina. sindroma (gr. syndrome) sticaj; zajedniko dejstvo, sadejstvo vie inilaca; ned. skup simptome koji se istovremeno pojavljuju u izvesnom broju oboljenja, udruivanje znakova bolesti. sinel (gr. syn sa, lat. cella elija) onaj koji je zajedno s kim u eliji"; prvobitno: monah koga je sa sobom dovodio novoiza-brani episkop, s kojim je, i kao episkop, provodio manastirski ivot; tajni savetnik episkopa (vii monaki in u pravoslavno j crkvi); up. sincelus. sinelija (gr. synkeleo zajedno zapovedam) 1. diploma ili gramata kojom je episkop

postavljao ili utvrivao svetenika na odreenoj parohiji; 2. patrijarka diploma kojom se episkop postavljao ili utvrivao na izvesnoj eparhiji. sinegdoha (gr. synekdoche) zajedniko uzimanje"; reg. zamenjivanje znaenja jedne rei znaenjem druge po obimu i koliini, gde se mesto celine uzima deo (pars pro toto) ili celina mesto dela (totum pro parte), ili jednina mesto mnoine i obratno, npr. glava mesto ovek, grlo mesto govee; Silan vojnik polje pritisnuo, Neu tvoga hljeba pogaziti; pr. sinegdohi-an. sinedrijum (gr. synedrion) zasedanje, skuptina vea; naroito: nekadanji jevrejski visoki savet u Jerusalimu, koji je imao 72 lana. sineza (gr. synesis) mo shvatanja, razboritost; gram. red rei po smislu. sive ira et studio (lat. sine ira et studio) bez mrnje i naklonosti, tj. nepristrasno, ni po babu ni po strievima (pisati, govoriti o kome ili emu). sinekdroma (gr. synekdrome isti zavretak, isti oblik) ipatf. zajednika osnova, koren razliitih rei. sinekija (gr. syn-oikfa) zool. zajednika kua, zajedniko stanovanje, pojava kada mravi grade svoja gnezda na biljkama; ua. simbioza. sinekura (lat. sine sita bez brige, eng. sinecure) zvanje koje donosi dobar prihod a u kome se gotovo nita nema da radi, laka i unosna sluba. sinekurist (lat. sine sita) ovek, naroito slubenik koji ima dobro plaen poloaj na kome ne treba gotovo nita da radi. sinekfoneza (gr. synekphonesis) gram. spajanje slogova, spojeno izgovaranje odvojeno napisanih samoglasnika ili slogova jedne rei. sine leko et ano (lat. sine loco et anno) u bibliografiji: bez oznake mesta i godine (gde i kad je knjiga tampana). sinemaskop v. kinemaskop. sinerama (gr. kfnema pokret, okretanje, ogao gledam, fr. cinema) vrsta trodimenzionalnog plastinog filma, koji se prikazuje na konkavnom platnu, triput duek od obinog, sa tri projekciona aparata; ovaj nain stvara kod gledaoce predstavu potpune plastinosti; gleda se bez naoara. sinergetika (gr. syn sa, zajedno, ergon delo) nova nauna grana iskljuivo interdisciplinarnog karaktera; osnovni joj je cilj da prouava tzv. kooperativne pojave u veoma razliitim sistemima. sinergetian (gr. synerg6s sadelatan) koji zajedno deluje, pomoni. sinergizam (gr. syn, ergon delo) uenje o sadejstvu, uenje o slobodnom sadejstvu ljudi u tenji za svojim popravljanjem i sticanjem blaenstva.

sinergiJa

846

sinod

sinergija (gr. synergfa) zajedniko delovanje, saradnja, pomagae; fiziol. udrui-vanje vite organa (mii a) radi oba-vljanja neke radnje ili nekog pokreta. sinergist (gr. syn, ergon delo) pristalica sinergizma; pr. sinergistiki. sivereza (gr. synairesis saimanje) gram. slivanje dvaju samoglasnika ili dvaju slogova; supr. dijereza. sinestezija (gr. synaisthesis saoseaj, sao-set) sposobnost jednog nenadraenog ula da oseti nadraaj drugog nekog ula, npr. da se vidi boja kad se uju tonovi, tzv. sluanje boja" (pri zvuku trube vidi se crvena boja itd.). sinehija (gr. sinecheia) veza, jedinstvo; med. neprestano trajanje neke bolesti; bolesna sraslost duice oka. sinehiologija (gr. synecheia veza, logia) f il. uenje o vezi stvari, o postojanosti stvari u prostoru, ili o jedinstvu materije (Herbart, Fehner). sinehologija (gr. synecheia, logia) fil. v. sinehiologija. sinzoian (gr. syn, zoikos ivotinjski) koji se vri saradnjom ivotinja; sinzoino rasprostranjivanje plodova bot. rasprostranjivanje semena i plodova koje vre neke ivotinje, naro ito glodari (pogla-vito veverica i hrak) koji skupljaju seme i plodove kao zalihu hrane za zimu. sinija (arap.-pere. sini kineski, predmet kineske izrade, tur. sini trpeza, sofra) niska i okrugla, drvena, bakarna ili srebrna trpeza sa malim okvirom, na kojoj se prinosi jelo i sa koje se jede; velik drveni tanjir. sinister (lat. sinister levi) naopak, nespretan; nepovoljan, zlokoban; odvratan, r av; kola sinistra (ital. colla sinistra) muz. levom rukom. siniceza (gr. synizesis saimanje) stapanje u jedno; gram. izgovaranja dvaju samoglasnika u jednom slogu. sinkarpija (gr. syn, karp6s plod) bog. sraslost plodova. sinkatateza (gr. syn-katathesis) uporeenje, upore ivanje miljenja jednog sa miljenjem nekoga drugog da bi se u okladila; odobravanje, priznavanje tu eg miljenja. sinkategorema (gr. syn, kategorema) ono to se u drutvu s drugim kae o kome ili emu; poet. umetnuta re, npr. da bi se ispunio jedan stih. sinklinala (gr. synklind naginjem se istovremeno, saginjem se) pol. geoloka tvorevina kada se slojevi naginju ka osi nabora, ulegnuti deo bore; supr. antiklinala. sinklonus (gr. syn, klonos gr) med. opti gr koji obuhvata sve delove tela. sinkopa (gr. synkope) 1. gram. skraivanje rei izbacivanjem iz sredine jednog sloga ili jednog samoglasnika izmeu dva sugla-snika, npr. stan'te, za nj'ga; 2. med. iznenadna duboka nesvestica usled zastoja kucanja

srca; iznenadna smrt usled oduzetosti srca; 3. muz. spa j anje u jedan ton druge polovine prvog dela takta sa prvom polovinom drugog, tj. nenaglaenog sa naglaenim, pomeranje metri kog akcenta; karakteristi ne je za dez-muziku. sinkopirati (gr. syn-k6pto skratim) gram. skratiti re izbacivanjem jednoga sloga ili vie slova iz sredine; med. onesvesti-ti se. sinkoptian (gr. synkoptikos koji izaziva naglu malaksalost, koji pati od iznenadne malaksalosti) med. koji je u nesvestici, malaksala srca. sinkrazija (gr. synkrasis smesa, syn, kerannymi mepham) meanje, meavina, smesa. sinkranian (gr. syn, kranion lubanja) med. vezan (ili: spojen) sa lubanjom. sinkratija (gr. synkrateo zajedno drim, vladam) savladavina, oblik dravne uprave u kome narod, preko svojih izabranika, uzima izvesnog u e a u vrhovnoj upravi. sinkretizam (gr. synkretismos ujedinjenje, spajanje, proimanje) 1. ujedinjenje dveju protivnikih stranaka protiv treeg neprijatelja; 2. meanje i spajanje raznovrsnih elemenata u jedan filozofski ili verski sistem; 3. gram. formalno izjedna avanje dvaju padenih oblika i njihovo spajanje u jedan oblik; npr. u slovenskim jezicima izjednaavanje starog genitiva i starog ablativa u docniji genitiv, ili izjednaavanje dativa, instrumentala i lokativa mnoine u srpskohrvatskom jeziku (npr. ku ama oblik za dativ, instrumental i lokativ). sinkretist (gr. synkretizo ujedinjujem dve protivni ke stranke protiv tre eg neprijatelja) tvorac ujedinjenja protivnih stranaka, ujedinjiva verskih partija; fil. lan grupe filozofa u XVI veku koji su hteli da spoje uenja Platona i Aristotela; nekritian eklektiar; up. sinkretizam. sinkretistiki (gr. synkretizo) ujedinju-jui, meajui; eklektkki; v. sinkretist. sinkriza (gr. synkrisis sastavljanje, sjedinjenje; sravnjenje) sastavljanje, meanje; pore enje, uporedio prosu ivanje. sinkritika (gr. synkritik6s koji sastavlja, sastavan) pl. med. sredstva (ili: lekovi) za spajanje. sin-neurozis (gr. syn, neuron ila) zool. spojenost kostiju ilastom koom i vezom. sinod (gr . synodos sastanak, skup, skuptina) skuptina, sabor, naro ito sve-tenih lica radi reavanja verskih ili crkvenih pitanja, crkveni sabor; crkvena upravna vlast, crkvene ve e; sveti sinod posle arhijerejskog sabora" najvia upravna vlast u pravoslavnoj crkvi, izvr-

sinodal

847

sintematografija

ilac odluka arhijerejskog sabora (tj. zbora svih arhijereja pravoslavne crkve). sinodal (gr. synodos) lan crkvenog vea, lan crkvene skuptine, lan sinoda. sinodalni (gr. synodos, nlat. synodalis) koji se tie sinoda, koji potie od sinoda; sinodalni dekret odluka, reenje crkvene skuptine ili sinoda; sinodalna pitanja pitanja koja spadaju u nadlenost crkvene skuptine; sinodalno i prezbiterijalno ustrojstvo ustrojstvo po kojem protestant-skom crkvom upravljaju sinodi i prezbi-terije. sinodi an (gr . synodikos koji se ti e sastanka) zborni, skuptinski; sinodi an mesec vreme koje protee izme u mla-dine i mladike, dakle, vreme posle koga Mesec do e opet u isti poloaj npeivja Suncu (29 dana, 12 . 44 m. 2 s.); up. siderski mesec; sinodian opticaj Meseca = sinodian mesec. sinolog (gr . Sinai Kinezi) prou avalac (ili: poznavalac) kineskog jezika, kineske istorije, kulture, umetnosti, knjievnosti. sinologija (lat. Sinae, gr. Sinai Kinezi, kineski narod, logfa nauka) prou avanje kineskog jezika, kineske istorije, kulture, knjievnosti, umetnosti. smionim (gr. synonymos istog imena, istog znaenja) lingv. srodica, re koja je slina po smislu, po zna enju sa drugom nekom re i, dok se po obliku od nje razlikuje, npr.: ku a dom, izvor kladenac studenac, zboriti govoriti besediti, itd. sinoniman (gr. syn, oputa ime) slian, srodan po znaenju, slinog znaenja (re). sinonimija (gr. synonymia istoimenost, istoznanost) lingv. slinost znaenja, srodnost zna enja; sli no zna enje. sinonimina (gr. synonimos istog imena, istog znaenja) lingv. nauka o reima slinog zna enja; zbirka i objanjenje re i slinog znaenja. sinopsa (gr. synopsis) pregled, nacrt, skica (npr. neke nauke); uporedni pregled veeg broja slinih stvari; poreenje spisa koji govore o istom predmetu; sinopsa evan elja pore enje glava iz evan elja koja isto ili sli no pri aju ivot Isusa Hrista, naro ito iz evan elja Matije, Marka i Luke, a koja se, za razliku od Jovanovog, zovu sinoptina evan elja. sinopsis (gr. synopsis) v. sinopsa. sinoptici (gr. synopsis pregled) pl. prva tri evan elista (Matija, Marko i Luka), iji se opisi ivota Hristovog mogu srediti u preglednu celinu; up. sinopsa. sinoptian (gr. synoptikos pregledan) koji se moe istovremeno videti, tj. pregledan, ukratko izloen, u obliku nacrta, skice; sinoptina evanelja v. pod sinopsis; sinoptine karte vremenske karte, na telegrafskim izvetajima meteorolokih

stanica osnovane i izra ene karte koje prikazuju, pomo u naro itih znakova, istodobno stanje vremena u raznim predelima. sinorganizam (gr. syn, 6rganon orue) organsko bi e koje je izilo iz ivotinjskog tela, npr. utrobna glista. sinoha (gr. synoche spoj, sticaj) med. potajna groznica koja traje nekoliko dana, sa temperaturom nas viom, nas niom. sintagma (gr. syntagma odred; sastav; spis, propis) sastavljanje, sre ivanje; zbornik, zbirka spisa, napomena itd.; gram. grupa rei koje obrazuju jedan pojam, npr.: dobar ovek, zeleno drvo, krsti kume dete (biljka) itd. sintagmatik (gr. syhtagma sastav; spis) skuplja , sabira , sastavlja . sintagmatian (gr. syntagmatikos poput ili na nain sintagme) skupljen, sabran, sastavljen. sintaksa (gr. syntaxis jeziki taan ree-nini sklop) ureenje, ureivanje; trak. deo gramatike koji se bavi reenicom i njenim sastavnim delovima, tj. re ima i oblicima. sintaksis orvata (lat. syntaxis ornata) ki-tnjasta sintaksa, zbirka i prikazivanje izvesnih osobenosti izraza ija upotreba daje govoru nacionalnu boju. sintaktiki (gr. syntaxis) gram. koji se tie sintakse, koji je u vezi sa sintaksom. sinteza (gr. synthesis) sastavljanje, spoj, spajanje; log. stajanje vie delova u celinu (npr. pojam je sinteza, tj. spoj vie raznih oznaka u celinu); sinteza nli sintetina metoda, progresivna metoda, jedna od istranih ili heuristinih metoda; put ili polaenje od prostijega kao poznato-ga, istinitoga, ka sloenijim istinama dovo enjem u vezu tih prostijih istina (npr. Euklidova geometrija izgra ena je sintetinom metodom); put od delova ka celini; postupak kojim se od suprotnih pojmova (teze i antiteze) stvara vii pojam u kome su suprotnosti uklonjene (dijalektina metoda); hem. postupak izgra ivanja neke tvari spajanjem, jedinjenjem njenih sastojaka, elemenata; supr. analiza. sintezist (gr. synthesis) onaj koji se slui sintetinom metodom; supr. analitiar. sintema (gr. synthema) ono to se osniva na nekom dogovoru; ugovoreni znak, kratka i nejasna izreka koju treba reavati gotovo kao i kakvu zagonetku; ugovor, sporazum. sintematian (gr. synthematikos u dogovorenim znacima, u ugovorenim znacima) koji je osnovan na ugovoru, na sporazumu, na dogovoru. sintematografija (gr. synthema ugovoren znak, graphia pisanje) pisanje tajnim znacima: uputstvo o iskazivanju misli ugovorenim znacima jasno kao obi nim govorom.

sintetizam

848

sirena

sintetizam (gr. syntithemi sastavljam, spa-jam) sintetian sistem, sintetino uenje. sintetizirati (gr. syntithemi) sastavljati, spajati; log. postupati sintetiki, po sintetinom metodu. sintetika (gr. synthesis sastavljanje) proizvodi od vetake materije; predmeti od plasti nih masa. sintetist (gr. syntithemi sastavljam) v. sin-tezist. sintetian (gr. synthetikos) spojni, sjedinjavajui; sintetina metoda v. sinteza; sintetian sud log, sud koji proiruje nae saznanje, tj. iji predikat iskazuje neto o subjektu to nije identino vezano sa subjektom, dakle, sud ije se jedinstvo osniva na opaaju; npr.: Neka tela su teka; sintetina reenica gram. reenica iji predikat nije ve sadran u subjektu, nego je samo spojen s njim; hen. sintetiki proizvodi ivotne namirnice i dr. sirovine izra ene hemijskim putem. sinto (jap. sinto, shinto) v. into. sintomija (gr. syntomia) kratkoa, saetost izraavanja; kratak, saet izraz. sintonin (nlat. syntoninum) hen. materija mii nih vlakana. sinuzijasti (gr. synusiastes) pl. hriani koji smatraju da su u Hristu obe prirode, boanska i ove anska. sinuitis v. sinusitis. sinumbra-lampa (lat. sine umbra bez senke) vrsta lampe koja ne baca senku. sinuozan (lat. sinuosus) sa naborima, krivu-dav, vijugav, izvijugan, talasast. sinuozitet (nlat. sinuositas) naboranost, vijugavost, krivudavost, talasastost. sinus (lat. sinus) poluokrugla povrina; nedra, grudi, krilo; zaliv, zaton; nabor na odelu; att. duplja, upljine (kosti, mekog tkiva); geom. goniometrijska funkcija: odnos izmeu suprotne katete i hipotenuze (sin). sinusitis (lat. sinus eona duplja) med. zapaljenje eone duplje. sinusna busola magnetna igla sa pokretnim provodnikom struje (za merenje galvanske struje). sinusoida (lat. sinus, gr. eidos oblik) mat. ravanska kriva ili kriva u ravni koja predstavlja promene sinusa kad se ugao ili luk menja; anat. venska mrea u tkivi-ma nekog organa. sinfonija (gr. symphonia, ital. smfonia) v. simfonija. sinfonijeta (ital). kuz. mala simfonija. sinhiza (gr. synchysis slivanje, sasipanje) razblaavanje, razvodnjavanje, meanje. sinhondroza (gr. syn, chondros hrskavica) znat. vrsta spojenost zglobova hrskavi-com. sinhron (gr. synchronos) istovremen, jednakovremen; sinhrono snimanje u filmu: istovremeno snimanje (kad se ton snima istovremeno sa slikom).

sinhronizam (gr. synchronismos) istovremenost, jednovremenost, istodobnost. sinhronizacije (gr. syn, chronos vreme) usavravanje, usavremenjenje, istovremeno obavljanje dveju radnji koje su u vezi; naro ito: ozvu avanje, ozvu enje filma, tj. snimanje i tona i slike u isto vreme; up. postsinhronizacija. sivhronizirati (gr. synchronos istovremen, jednovremen) doterati (ili: uiniti) da dve radnje ili vie radnji imaju isto trajanje, da pokazuju isto vreme, da se pojavljuju istovremeno (npr. slika i ton u ton-filmu). sinhronija (gr. syn, chrdnos vreme) lingv. dananje, sadanje stanje jezika; stanje u nekom jeziku u jedno odreeno vreme, npr. prou avanje odnosa i svojstava samoglasnika u naem dananjem knjievnom jeziku; supr. dijahromija. sinhronistian (gr. synchronos istovremen, istodoban) istodoban, jednovremen; sinhronistine tablice istorijske tablice u kojima su istovremeni dogaaji pregledno stavljeni jedni pored drugih; up. sinhron. sincelus (gr. syn, lat. cella elija) sabrat (po eliji); domai svetenik; up. sinel. sinciput (lat. sinciput = semi caput pola glave) znat. gornji deo glave, teme. sinpilat (tur. sicillat, arap. sigill) sudsko potvrivanje, su enje. sindir (pere. zengir, tur. zincir) lanac. sinjo (ital. signo) muz. v. senjo. sinjor (ital. signore, lat. senior stariji) gospodin, gospodar. sinjora (ital. signora) gospoa, gospodarica. sinjorija (ital. signoria) gospodstvo; plem-stvo; kao titula: visost, svetlost. sinjorine (ital. signorina) gospo ica. sinjorine (ital. signorino) mladi gospodin. Sion (hebr. zijjon) v. Cion. sipahi (pere. sipahi) konjanik; up. spahi. sir (fr. sire) milostivi gospodar (izraz kojim se oslovljava car, kralj). smrada (arap. sirat) gajtan za gunjeve. siraa (fr. cirage, lat. sega vosak) mazanje voskom, voenje; slika izra ena nekom utom bojom sli nom vosku. sirvant (fr. sirvente) prigodna pesma, vrsta lirske pesme starih trubadura (prvobitni u slubi svetaca i vladalaca), pohvalne ili satiri ne sadrine. sirdar (pere. serdar) v. serdar. sirealizam (fr. surrealisme) knjievni i umetni ki pravac nastao u Francuskoj posle prvog svetskog rata koji se oslanja na psihoanalizu, nastavak dadaizma; nadrealizam. sirena (gr. Ceiren) fiz. sprava za ispitivanje postanka tonova i za merenje visine tonova; cev iz koje zgusnuti vazduh ili para puta jake i duge tonove (objavljuje u fabrikama po etak i prestanak rada, slui u moreplovstvu kao signal u magli,

sirene

849
enih delova npr. u matematici po logi-kim naelima ure ena raznovrsnost matematikih tvorevina kao: jednaina, taaka, krivih, povrina; oblik ure enja i upravljanja dravom; na in rada, na in postupanja; zgrada, gra evina, plan, celishodno sastavljena celina (npr. sistem sveta, Sunani sistem, notni sistem itd.); bez sistema bez veze, bez plana, nenau no. sistematizam (gr. systema sistem, celinski sastav, celinski sklop) sre ivanje (ili: nagraivanje) po strogo naunim metodama; naela po kojima se ovako radi; sklonost ovakvom na inu rada. sistematizacija (gr. systema gei. systclmatos) 1. razvrstavanje, klasifikovanje i grupi-sanje predmeta i pojava; 2. utvr ivanje radni kih i slubeni kih mesta u pri-vrednim i drugim organizacijama prema vrsti i opsegu poslova kojima se bave. sistematizirati v. sistematizovati. sistematizovati (gr. systema celinski sastav, celinski sklop) izvoditi (ili: izvesti) neto tako da predstavlja sklad-nu celinu, srediti nau io, sre ivati po loginom naelu, urediti u sistem. sistematika (gr. systematikos u celinu spojen, u celinu sre en) 1. vetina planskog i nau nog izlaganja, prikazivanja; plan-sko, nau io prikazivanje; 2. razvrstavanje i grupisanje izvesnih stvari i pojava; 3. biol. grana biologije koja razvrstava i grupie organizme prema njihovoj slinosti u: vrste, redove, familije, redove, klase, odeljke i kola. sistematian (gr. systematik6s) koji je u skladu sa nekim utvrenim sistemom, koji odgovara jednom utvr enom sistemu. sistematologija (gr. systema, logfa) nauka o celishodnom i pravilnom sre ivanju naunog grad iva. sistematomanija (gr. systema, mania pomama, strast) pretvaranje u tenji da se sve dovodi i sre uje u nau ne sisteme. sistematski (gr. systematikos u celinu spojen, u celinu sre en) ure en u obliku sistema, planski, metodian, ure en prema utvr enim gleditima (naelima, principima), nau io obra en; dosledan. Sitem jedinica (skr. SI od fr. Systeme International d'Unit6s) Me unarodni sistem mernih jedinica usvojen na XI gene-ralnoj konferenciji za mere i tegove 1960. god.; obuhvata 7 osnovnih mernih jedinica: za duinu metar (t), masu kilogram (kg), vreme sekunda (s), jainu elektrine struje amper (A), temperaturu kel-vin (K), jainu svetlosti kaidela (cd), i koliinu materije mol (mol), i sve izvedene merne jedinice. sistil (gr. syn, stylos, systylos sa stubovima sa me usobnim razmahom od dva prenika) vrh. graevina, dvorana sa stubovima izme u kojih razmak iznosi samo dve debljine stuba, tj. sa stubovima nagusto.

daje znak za uzbunu zbog neprijateljskih aviona itd.); znak za uzbunu; zool. morska krava; med. nakaza sraslih nogu; up. sirene. sireve (gr. Seiren, lat. siren) pl. kit. morske nimfe sa arobnim glasom koje su svojom zavodni kom pesmom mamile brodare pa ih onda ubijale (prikazivali su ih kao ptice sa enskom glavom, ili kao devojke sa krilima i kandama); fig. zanosna pevaica, lepa zavodnica, ena opasna za mukarce zbog svoje lepote; sirenska pesma arobna pesma, zanosna pesma. si replika (ital. si replica) muz. ponavlja se, treba ponoviti. sirigmofonija (gr. syrigma svirka, rbpe glas, zvuk) med. piskavost glasa, piskav glas. sirigmus (gr. syrigmos sviranje, zvidanje) med. pitanje, umljenje u uima; sibila-cija. sirijaza (gr. seiriasis) med. sunani udar, sun anica, zapaljenje mozga i modane opne. Sirijus (gr. Selrios, lat. Sirius) astr. najsjajnija zvezda u sazve u Velikog psa. siringa (nlat. syringa) med. panska groznica. siringomijelija (gr. syrinx cev, muelos sr., modina) med. oboljenje poglavito vratnog dela le ne modine, izraava se u postepenom i sve veem obamiranju i uzetosti mii a ruke. siringotom (gr. syrinx, tome seenje, rezan>e) med. no za seenje fistule. siringotomija (gr. syrinx, tome), med. seenje fistule, rasecanje fistule. sirinks (gr. syrinx) cev, trska, svirala, pastirska frula; zool. organ za pevanje, pevalo (u ptica); med. v. fistula. siridik (pere. siraga, tur. siraca) belilo za lice, kozmetiko sredstvo (sa ivom i drugim kodljivim materijama). sirmaizam (gr. syrmaia uljana rotkva za povraanje i ienje) med. upotreba kakvog jakog sredstva za i enje. sirmeja (gr. syrmafa) med. sredstvo za povra anje i i enje, za stolicu. sirpriz (fr. surprise) iznena enje, u enje; zgranjavanje, zgranutost. sirta (gr. syrtis) geol. sprud od pokretnog peska; naroito dva opasna peana spru-da na obali Severne Afrike. sirtu (fr. surtout) ogrta, vrskaput; srebrni i porculanski sud nasred stola sa eerom, solju, biberom i dr. sire (pere. sirke) ocat, kvasila. sirup (nlat. syrupus, ital. siroppo) gust e erni sok; gusto ukuvan biljni ili voni sok; farm. gusto ukuvan lek sa 2/3 eera koji slui za popravku ukusa toga leka. sistem (gr. systema) ono to je sastavljeno, sastav, sustav, celina; prema izvesnom gleditu ureena i od raznovrsnih stvari ili saznanja sastavljena celina, skup ure-

54 Leksikon

sistilan

850

sifraetkinje

sistilan (gr. systylos) apx. sa gustim stubovima. sistilije (gr. systylos sa gustim stubovima) pl. arh. hodnici, dvorane sa stubovima nagu sto. sistilon (gr. syn, stylos) arh. v. sistil. sistirati (lat. sistere) zadrhtati, zaustaviti, obustaviti, prekinuti, spreiti, ukinuti. sistola (gr. systole) gram. skraivanje slogova, kratak izgovor drugog samoglasnika; med. stezanje, skupljanje srca (supr. dija-stola). sistrofa (gr. systrophe) ned. otok, ir. sistrum (lat. sistrum od gr. seistron) muz. jedan od najstarijih instrumenata, slian egrtaljci; sastojao se od ru ke i metalnog okvira sa privrenim zvonima ili metalnim kolutima. sitakratija (gr. sftos hrana, akratia nemogunost) med. nemogunost zadravanja hrane. siti (eng. city) grad, varo; naroito: deo Londona kao bankovno i trgovinske sredite Engleske i Britanske Imperije (the City). sitiologija (gr. sition hrana, namirnice, logia nauka) nauka o hrani; v. antologija. sitologija (gr. sitos penica, ito; hrana, logfa nauka o hrani. sitomanija (gr . sitos, tata pomama, strast, ludilo) med. bolesna elja za jelom. sitomer (fr. sitomere) optiki instrument za priblino merenje vertikalnih i horizontalnih uglova (uglovnih rastojanja) u poljskoj artiljeriji. sitometar (gr. sitos penica, ito, merile, mera) sprava za merenje ita. sitofag (gr. sftos, ito, phagem jesti) zool. itojed. sitofobija (gr. sitos hrana, phobos strah) med. bolesna odvratnost prema jelu. situacija (lat. situs poloaj, nlat. situatio) stanje, poloaj (ku e, mesta); drutveni poloaj, umovno stanje; opte stanje, prilike (vojske, drave i dr.); sadanje politiko stanje (u dravi, Evropi, svetu); komedija situacija pozorini komad u kome se ose anje smenoga ne izaziva reima, nego samom radnjom i predmetom komada; situacioni plan plan npr. gra evine, s obzirom na poloaj. situirati (lat. situs poloaj, fr. situer) staviti, stavljati, postaviti, postavljati, poloiti, dati poloaj; biti dobro si-tuiran biti u ekonomski povoljnom stanju, biti imu an. situs (lat. situs) poloaj; anat. prirodni poloaj nekog organa prema svojoj okolini; situs oblikvus uteri (lat. situs obli-quus uteri) kosi poloaj materice. sifilid (gr. sys svinja, syn, philos) med. mekani vor (osip) koji se, kod sifilisa, stvara na raznim organima, brzo se raspr-

skava i zasuuje; sufilidi pl. venerina oboljenja koe. sifilidoklinika (nlat. syphilis, gr. klini-kos bolestan, koji lei u postelji, lat. clinice nauka lekara kraj bolesni ke postelje) bolnica za leenje bolesnih od sifilisa. sifilidolog (nlat. syphilis, gr. logos) med. specijalista za le enje sifilisa. sifilidologija (nlat. syphilis, gr. logia) deo medicine koji prou ava sifilis i pronalazi mere za borbu protiv njega. sifilidofobija (gr . sys svinja, phobos strah) med. v. sifilofobija. sifilis (izraz napravljen u srednjem veku od gr. sys svinja i phflos drag, mio; naziv se, izgleda, prvi put pojavio 1530. god. u latinskoj pesmi Hijeronimusa Frakasto-ro pod naslovom Syphilis", ali kao ve odoma en naziv, koji pesnik izvodi iz imena svoga izmiljenog junaka, pastira Syphilus-a; kako se bolest najpre bila pojavila u vojsci francuskog kralja Karla U, nazvana je i francuskom bole u [morbus Callicus]) med. vrenga, belina, francuska bolest, hronina i veoma rasprostranjena zarazna spolna bolest, nastaje prenoenjem sifilitinog izaziva- a dodirom, obi no putem spolnog op-tenja ili putem nasle e (hereditarni ili kongenitalni sifilis); uslov za prenoenje zaraze je povreda pokoica; iza-ziva bolesti je spiroheta (nlat. spiroc-haeta pallida); primarni sifilis tvrdi ir na spolnim delovima, tvrdi ankr; sekundarii ili konstitucionalni sifilis oboljenje celokupnog tela od ove bolesti, praeno oticanjem lezda, bolestima koe i mnoenjem sluzi u grlu i ustima; tercijarni sifilis dolazi od sekundar-nog i izraava se u oboljenjima najrazli- itijih organa (jetre, mozga, plua, kostiju, creva i dr.); lues. sifilitika (nlat. syphilitica) pl. med. lekovi protiv sifilisa. sifilitian (nlat. syphilis) bolestan od sifilisa, koji se tie ili potie od sifilisa, venerian. sifiloida (nlat. syphilis, gr . eidos vid, oblik) bolest koe sli na sifilisu. sifilom (nlat. syphilis) med. v. sifilid. sifilomanija (nlat. syphilis, gr . tata pomama, ludilo) med. vrsta hipohondrije u kojoj se bolesnik bez razloga smatra spol-no zaraenim. sifilofobija (nlat. syphilis, phobos strah) med. strah od spolnih bolesti. sifon (gr. siphon trubica, cev, lat. sipho) natega a, krivi nateg; boca za penuava pia kod koje se tenost isteruje pritiskom ugljene kiseline koja se iz nje razvija. sifraetkinje (fr. suffragettes) pobornice enskog pokreta i enskog prava glasa, naro ito u Engleskoj.

sifra iniverzel

851

skapular

sifra iniverzel (fr. suffrage universel) opte pravo glasa. sicilijava aoet. lirska strofa od osam stihova, poreklom sa ostrva Sicilije; sici-lijanski pastirski ples; muz. pratnja za ovaj ples. sicilijansko vee pobuna stanovnika Pa-lerma koji su ZO. marta 1282. god., u asu kad je zvonilo veernje pobili francusku posadu i time dali povoda proterivanju dinastije Anu sa Sicilije. sian (tur. sican) mi; sredstvo za trovanje mieva, miomor (trioksid arsena). sjekl (fr. siecle, lat. saeculum) stolee, vek; fen d'sjekl (fr. fin de siecle) kraj stole a", izraz kojim se ozna ava najmoder-niji duhovni i umetni ki pravac, vrhunac naturalizma i realizma. skabijes (lat. scabies) med. uga. skabiozan (lat. scabiosus) med. ugav. skabiv (nlat. scabinus, ital. scabino) prav. protivnik. skabinat (nlat. scabinatus) prav. zvanje porotnika, porotnitvo. skavid (eng. scavage) gradska carina, troarina (u Londonu). skadevca (ital. scadenza) trg. rok, dan dospelosti, dan pla anja menice. skadirati (ital. scadere) trg. dospeti iste- i (o roku pla anja menice). skazov (gr. skazo hraml>em) etr. v. holijambus. skaj (eng. sky, od f. skytos koa) veta ka koa (polimerna materija). skajlajt (eng. skylight) prozor na tavanici (za svetlost odozgo); up. oberliht. skaj-skrepr (eng. sky-scraper) oblakoder, vrsta veoma visokih ku a u Americi. skal (eng. scull) lagani sportski amac, jednosed. skala (lat. scala) 1. lestve, stube, merdevine; muz. lestvica, niz od est uzastopnih tonova izmeu osnovnog tona i oktave, dakle, sedam stupnjeva izmeu oktave i osnovnog tona; fiz. na stepene podeljena lestvica kod barometra i slinih instrumenata; podela na stepene, merilo, razmer, mer-nik; u osiguranju: promenljive vrednost osigurane robe za vreme trajanja osigu-ranja; otuda: skala osiguranje osiguranje robe sa promenljivom vrednou. skala (ital. Teatro alla Scala) 2. zgrada opere na Piazza della Scala u Milanu, jedno od najveih pozorita u Evropi (3600 sedita). skalar (lat. scala lestve, stube) fiz. svaka veliina koja je potpuno odreena brojnom vrednou; up. vektor. ska ldi (nord.) pl. -islandski i norveki pesnicipevai, od UH veka. skalenoedar (gr. skaleiids raznostran, nejednakih strana, hedra osnova) min. kristalni oblik ogranien sa 8 ili 12 raznostranih trouglova.
54

skaliranje (lat. scala) ped. nain sastavljanja i re anja istovetnih pitanja. skalma (gr. skalmos) vet. zarazna konjska bolest, javlja se u obliku katara organa za disanje, praena slabom groznicom, bronhitisom, kaljem i baljenjem. skalp (eng. scalp lubanja) odrana koa s glave pobe enih neprijatelja, ratniki trofej severnoameri kih Indijanaca i drugih nekih naroda. skalpel (lat. scalpellum) med, manji hirurki no kod koga je se ivo nepokretno usa eno u drku. skalpirati (lat. scalpere grepsti, rezati, eng. scalp lubanja) odrati kou s glave (po obi aju severnoameri kih Indijanaca i drugih nekih naroda koji su to inili, u znak pobede, pobe enim neprijateljima). skalptura (lat. scalptura) rezanje (ili: urezivanje dubaem; naro ito: vetina pravljenja malih reljefa u kamenu i na pe atima (razli ito od skulpture). skaljola (ital. scagliola) meavina od finog gipsa i liskuna u prahu sastavljena u testo pomo u tutkala; upotrebljava se za izradu kamenih slika, sli nih mozaiku. skamija (lat. scamnum) klupa, naro ito: kolska klupa. skamnum Hipokratis (lat. scamnum Hipocratis) med. Hipokratova klupa", sprava za nametanje i aenih udova. skandal (gr . skandalon) sablazan; bruka, sramna stvar; vika, galama, nered; ljutnja, negodovanje, srdba. skandalizirati (nlat. scandalisare) sablaz-niti, sablanjavati; izazivati jako negodovanje, srditi, rasrditi; skandalizirati se sablanjavati se, ljutiti se, negodo-vati. skandalirati (nlat. scandalum) praviti (ili: izazvati, izazivati) skandal. skandalozan (nlat. fr. scandaleux) cablanjiv, sraman, odvratan, uasan. skandijum (nlat. scandium) hem. element, atomska masa 44,956, redni broj 21, znak Sc, metal. skandinavizam (lat. Scandinavia) 1. tenja da se skandinavske zemlje (Danska, vedska i Norveka) ujedine ili bar da sklope savez; 2. knjievni pravac Bjernsona i Ibzena. skandirati (lat. scandere) metr. deliti stihove po stopama i itati ih po taktu (ritmu), bez obzira na zna enje. skanzija (lat. scansio) metr. deljenje i itanje stihova po stopama; skandiranje. skapulalgija (lat. scapula plee, gr. algos bol) med. bol u pleima. skapulodinija (lat. scapula gr. odyne bol) med. v. skapulalgija. skapular (nlat. scapularium) deo odela katolikih kalu era: dve dugake trake u boji koje se na ramenima skop avaju i vise preko plea i grudi, naplenjak; brojanice; med. naramenik.

skarabeus

852

skercozo

skarabeus (lat. scarabeus, gr . karabos) 1. zool. kotrljan, balegar (kukac); 2. amulet u obliku skarabeusa; skarabej. Skaramu (fr. Scaramouche, ital. Scaramuccio) ime pod kojim je uveni ital. glumac-komi ar Tiberio Fjoreli (1608 1694) dugo vremena igrao, u Francuskoj, na istoj pozornici sa Molijerom; ina e: tip razmetljivog kukavice, stalna karakterna uloga na staroj ital. i fr. pozornici (u panskoj nonji i sav u crno odeven). skardamigmus (gr . skardamytto mirkam) med. mirkanje. skaredan (rus. skarednim) ruan, gadan, nakazan, neprilian; pogan, prljav, bezobra-zan. skarifikator (nlat. scarificator) hirurki instrument za povrinsko zasecanje koe radi putanja malo krvi; poljoprivredna sprava za drljanje, drlja a s noevima (ekstirpa tor). skarifikacija (lat. scarificatio) med. mali zasek, ubod skarifikatorom radi putanja malo krvi. skarificirati (lat. scarificare) med. malo zasei, bocnuti lancetom, npr. desni, radi putanja malo krvi.

skarlatina (nlat. scarlatina) med. v. arlah.

skarlatinozan (nlat. scarlatinosus) arlah-ni, sli an arlahu. skarpirati (ital. scarpare) v. eskarpirati. skartirati (ital. scartare) v. kartirati. skaska (rus. skazka) bajka, narodna pri a. skatol (gr. skor gen. skatos izmet, pogan, lat. oleum ulje) hen. trula belan evinasta materija u ovejem izmetu, koja poglavito prouzrokuje njegov neprijatan miris. skatofagija (gr . skor gen. skatos pogan, izmet, phageo jedem) med. jedenje izmeta (duevna bolest). skatula (nlat. scatula) v. katula. skaurus (lat. scarus) med. v. sarapus. skaut (eng. scout) izvidnik, lan meunarodnog omladinskog saveza izvidnika (skau-tizma). skautizam (eng. scaut izvidnik) nain telesnog odgajivanja omladine kome je cilj da se gradska omladina dovede u vezu sa prirodom i da se upozna sa pojavama u prirodi putem izleta i logorovanja po umama, gde se u i razvijanju samopomo i sa lozinkom: Budi spreman"; ovaj pokret zahteva od svojih lanova trezvenost, naro ito zabranjuje pi e i puenje. skafa (gr. skaphe) svaki izduben predmet; valov, korito, zdela, karlica, abar, kaf; la a, amac, un; sun anik, sun ani asovnik. skafander (gr. skaphe) pojas za plivanje od plute i dr.; pliva ko, gnjura ko odelo. skafoidan (gr . skaphoeides valovast) u obliku amca, unast. sivo (eng. squaw) ena severnoamerikog Indijanca.

skvadrist (ital. squadrista) faistiki dobrovoljac (u vreme Musolinijeve diktature); faista koji je priao pokretu u samom po etku i pomogao Musoliniju da utvrdi vlast. skvamozan (lat. squamosus) krljutat, sa krljutima, sa ljuskama, ljuskav. ekver (eng. square, lat. exquadra) skupina ili blok ku a u obliku etvorougaonika; naro ito: etvrtast ili okrugao manji park u gradovima; mera za povrinu, = 55,3 t2. skver majl (eng. square mile) kvadratne milja. skvoter (eng. squatter) u Sev. Americi: naseljenik koji se bespravno naseli na neobraenoj zemlji; u Australiji: onaj koji uzme u zakup panjake izvan granice ve izmerenog zemljita i bavi se ovarstvom i stoarstvom. skela (lat. scala, tur. iskele) veliki amac, splav za prevoz preko vode. skelalgija (gr. skelon bedro, algos bol) med. bol u bedrima. skelet (gr. skelet6n sc. soma) isueno telo", tj. kostur, okosnica. skeletografija (gr. skeleton kostur, graphfa opis) opisivanje kostura. skeleton (eng. sleletdn) kostur, rebra (broda, kiobrana); sp. niske sanke na kojima voza lei potrbuke i tera ih nogama. skeletopeja (gr. skelet6n kostur, poieo pravim, inim) vetina pravljenje kostura. skelonkus (gr. skelos onkos masa) med. otok bedra. skenofilaks (gr. skenophylax rizniar) inovnik u starim srpskim patrijarkim i episkopskim dvorovima i manastirima koji se starao o dragocenostima, knjigama, odedama, sasudima sabornog, katedralnog hrama. skepsa (gr. skepsis posmatranje, razmiljanje) sumnja, sklonost sumnjanju, naroito s obzirom na mogu nost saznavanja istine. skeptar v. skiptar. skeptik (gr. skeptikos koji nita odreeno ne tvrdi, ve samo iskazuje svoje miljenje uz dvoumljenje) fil. onaj koji sumnja u mogunost saznavanja istine, pristalica skepticizma; sumnjalica, nepoverljiv ovek. skepticizam (gr. skepsis posmatranje, miljenje) fil. shvatanje koje sumnja u mogunost saznanja, a dolaenje do istina smatra isklju enim i nemogu im; sumnjiavost. skeptiki (gr. skeptikos) sumnjalaki. skerlet (ital. scarlato, tur. iskerlet) otvoreno crvena boja; tkanina u takvoj boji. skercando (ital. scherzando) muz. aljivo, nestano, vragolasto; skercozo. skerco (ital. scherzo, nem. Scherz) aljivo i nestano pesni ko ili muzi ke delo. skercozo (ital. scherzoso) v. skercando.

sketing-rink

853

skolekodian

sketing-rink (eng. skating-rink) sp. klizali-te. ske (eng. sketch) nacrt, skida; kratak sastav; paz. kratka dramska igra sa jakim efektima humora i komi nih sukoba; kratko muzi ke izvo enje. ski (norv. ski) pl. sp. smuke, drvene klizaljke 810 st iroke, do 3 t duge i na vrhu uzvijene za 1315 st; skije. skijagrafija (gr. skia senka, graphia beleenje, crtanje) izra ivanje fotografskih rendgenskih snimaka; vetina odre ivanja vremena prema senci, vetina pravljenje sun anika, sun anih asovnika skiografija. skijamahija (gr. skia, mache borba) borba sa senkom, borba sa ogledalima; sp. borba sa zamiljenim protivnikom, npr. u bokser-kom treningu; skiomahija. skijaskop (gr. skia, skopeo posmatram) ispitiva senki, sun anik, sun ani asovnik. skijaskopija (gr. skia, skop66) med. posmatranje stvaranja senki u oku; ot-. reidgenoskopija. skijati (norv. ski) sp. klizati se na skijama, smuati se. skija (norv. ski) sp. smu ar. skijatrofija (gr. skia senka, troph&j hranim) vaspitavanje u senci, tj. u sobi, bez blagotvornog uticaja spoljnog sveta, vaspitanje slabotinja; takoe: sobna uenost, kabinetska u enost, bez veze sa stvarnou. skije (norv. ski) pl. sp. v. ski. skijering (norv. skikjoring) sp. sijanje pomo u konja ili motocikla koji skijae vuku o konopcu dugom desetak metara. skijeropija (gr. skieros senovit, ogab vidim) med. obmana vida kod koje bolesnik sve predmete vidi zamra ene. skijetamente (ital. schietamente) muz. v. ski-jeto. skijeto (ital. schietto) muz. prosto, jednostavno, bez ukraavanja. skiografija (gr . skia senka, graphla pisanje, beleenje, crtanje) v. skijagrafija. skiomantija (gr. skia, manteia predskazivanje, gatanje) proricanje iz senke; tako e: = nekromantija. skiomahija (gr. skia, mache borba) v. skijamahija. skioptikon (gr. skia, optikon vidni, koji pripada vienju) ont. aparat za prikazi-vanje uveanih slika u mraku (usavrena arobna lampa") pred velikim brojem gledalaca (npr. u koli). skiostat (gr. skia, istemi postavim) asovnik za odre ivanje sun anog vremena. skiptar (lat. sceptrum, gr. skeptron) ezlo (kao znak vladala ke mo i careva i kraljeva); fig. vlast, gospodarstvo. Sniti (gr. Skythai, lat. Scythae) pl. u starom veku: ime svih nomadskih naroda severne

od Crnog i Kaspijskog mora do duboko u Isto nu Aziju. skitovi (gr. skutos u injena koa) mali manastiri u kojima su siveli kalu eri isposnici (naziv po tome to su bili pravi besku nici, te se zadovoljavali koama raznih ivotinja od kojih su pravili sebi atore). skif (eng. skiff) sp. dug i uzan trkaki amac, vrsta skulera, u kome vozi samo jedan vesla sa dva vesla. skica (ital. schizzo) navrzo izraen (neizve-den potpuno) crte; nacrt, osnova, glavni potezi neeg (npr. slike, kipa, graevine i sl.); lit. crtica, priica. skicirate (ital. schizzare) izraditi (ili: izra ivati) u glavnim potezima, na brzu ruku nacrtati, nazna iti, napraviti nacrt ega. skicist (ital. schizzare izraditi u glavnim potezima) slikar koji se zadovljava da dade na slici karakteristi ne delove, a ne ulazi u briljivo izvo enje pojedinosti. sklera (gr. skleros tvrd) anat. beonjaa (oka). skleradenitis (gr. skleros, aden lezda) med. otvrdnu e limfnih lezda usled zapaljenja. sklereide (gr. skleros) pl. vot. veoma tvrde i vrste elije s odebljalim opnama (membranama) kojima je zadatak da biljku uine vr em. sklerem (gr. skleros) med. stvrdnjavanje koe, naro ito kod ena. sklerenhim (gr . skleros nchyma uliv, usuto) vot. odebljalo i otvrdlo tkivo elija koje biljci daje vrsto u. sklerija (gr. skleros) med. ulj; skelerija-zis. skleritis (gr. skleros) med. zapaljenje beonja e, upala beonice. sklerodaktilija (gr. skleros, daktylos prst) med. otvrdnjavanje prstiju. sklerodermija (gr. skleros derma koa) v. sklerem. skleroza (gr . skleros) suenje, otvrdnjavanje, skreavanje; med. bolesno otvrdnjavanje organa i tkiva; up. arterioskleroza. sklerom (gr. skleroma otvrdnjavanje, otvrdnue) med. v. sklerem. sklerometar (gr. skleros tvrd, tegop mera, merilo) sprava za merenje tvrdo e neke tvari. sklerotika (gr . skleros tvrd) 1. v. sklera. sklerotika (gr. skleros suv, nlat. sclerotica) 2. pl. med. sredstva za zasuivanje. sklerotian (gr. skleros) tvrd, otvrdnut, zadebljan, zakre en. skolastika (gr. sholastike) v. sholastika. skolekijaza (gr. skolex glista) med. glisna bolest, bolest od glista. skolekodian (gr. skolekodes crvast, skolex glista, crv, eidos vid, oblik) kao crv, crvast.

skolekologija

854

skrofulizam

skolekologija (gr. skolex glista, logla nauka) nauka o prstenastim glistama. skolioza (gr. skoliosis krivljenje) med. bono krivljenje hrptenja e, ki me. skoliom (gr. skolioma krivl>enje) med. v. skolioza. skolopendra (gr. skolopendra) zool. striga (ivotinja iz klase stonoga). skontirati (ital. scontare) trg. v. diskoiti-rati. skonto (ital. sconto) trg. v. diskonto. skontracija (ital. scontro) trg. obraunavanje me usobnih potraivanja i obaveza na taj nain to jedan plaa drugom samo razliku (skontro). skontrirati (ital. scontrare) trg. v. riskon-trirati. skontro (ital. scontro) trg. v. riskontro. skopofilija (gr . skopeo gledam, philia ljubav) med. polio zadovoljavanje gledanjem tu eg golog tela, tu ih polnih organa. skopci (rus. skopeglj) pl. lanovi jedne ruske religiozno sekte u H\G veku, koji su sami sebe kopili da bi se onesposobili za mnoenje. skor (eng. score) sp. broj bodova u igri, broj golova na utakmici. skorbut (nlat. scorbutus) med. zarazna bolest sa poveanim gubljenjem snage i povrin-skim krvarenjem, naro ito u miiima lista (mesnatog dela gnjata) i desnima; dolazi usled nedostatka vitamina i jedno-like ishrane (nestaice sveeg mesa i povra), poljaina, gnjilac, nepomenik. skorzo (ital. scorso) trg. proli mesec = pasato; tako e: rok plaanja menice. starija (gr . skoria) troska, zgura, ljaka. skorifikacija (nlat. scorificatio) pretvaranje u trosku (ljaku). skorpija (gr. skorpios, lat scorpio) zool. raku slian zglavkar, srodan sa naukom, iji je otrovni ubod veoma opasan, jakrep, cpgu-rak; fig. ena zla i pogana jezika; korpija. skotazma (gr. skotasmos pomrina, tama) med. mrak pred o ima, nesvestica koja spreava sposobnost gledanja, mrlje vidnog polja. skotizam 1. fil. filozofija franjevca Dun-sa Skotusa, najotroumnijeg od svih srednjovekovnih mislilaca, koja je smatrala volju osnovnom silom due i teila da odvoji filozofiju od teologije; u Svetoj porodici" od Marksa i Engelsa kae se: Materijalizam je jedinorodni sin Velike Britanije. Ve njen sholastiar Dune Skotus pitao se: Da li materija ne moe misliti"; supr. tomizam. skotizam (lat. Scoti) 2. osobenost kotskog jezika. statisti fil. pristalice filozofije Dunsa Skotusa; v. skotizam 1. Skotland jard (eng. Scotland Yard) naziv zgrade u kojoj se nalazi centralna uprava engleske policije u Londonu; fig. engleska politi ka i tajna policija.

skotograf (gr. skotia pomrina, mrak, gra-pho piem) sprava pomo u koje se moe pisati u mraku. skotidinija (gr. skotia, odyne boljka) ned. v. skotazma. skotoma (gr. skotoma mrak na oima usled nesvestice) ned. v. skotazma. statomija (gr. skotfzo pomraim) med. v. skotazma. statofobija (gr. skotia mrak, phobos strah) med. strah od mraka. skrap-buk (eng. scrap-book) knjiga u koju se lepe ise ci iz novina ili slike. skrejper (eng. scrape strugati, grepsti, scra-reg struga, greba) teh. maina za kopanje i prenoenje velikih koli ina zemlje, upotrebljava se pri velikim zemljanim 3 radovima (skrejper od 4,6 t moe za 1 sat iskopati 84 t 3 zemlje i preneti je na daljinu od 60 t). skribeng (lat. scribens) pisar, prepisiva; kopist. skrinja (lat. scrinium) sanduk, drveni kofer, kutija; krinja. skrip (eng. scrip) privremena priznanica koja se izdaje za jo u celosti neisplae-ne ili neizraene originalne dravne hartije od vrednosti (engleski berzanski izraz, skra enica od inscription). skripta (lat. scripta) al. v. skriptum. skriptor (lat. scriptor) pisac; pomo nik ku-stosa (u bibliotekama, knjinicama). skriptorijum (lat. scriptor pisac) pisarska radionica u kojoj su se u srednjovekov-nim samostanima pisala i prepisivala slubena akta. skriptum (lat. scriptum) pisano, napisano, pismeno; kolski sastav radi vebanja u prevo enju; pisano predavanje; pismena naredba; pl. skripta. skrilturist (nlat. scripturista) prouavalac Svetog pisma; lan sekte skripturista" koji su bili pristalice ponovnog krta-vanja i verovali samo u ono to jasno pie u Svetom pismu. skrlet 1. v. arlah. skrlet (ital. scarlato, tur. iskerlet) 2. v. skerlet. skrotalan (nlat. scrotalis) znat. koji pripada monicama, monini. skrotiforman (nlat. scrotiformis) moni-ast, u obliku monica, slian moni-cama. skrotocela (lat. scrotum monice, gr. kele prosutost, kila) med. prosutost, kilavost (monica). skrotum (lat. scrotum) znat. monice. skrofula (lat. scrofa krma a, scrofula krmaica) med. tuberkulozni otok lezda, ote ena i otvrdla vratna lezda, guka; krofula. skrofulizam (lat. scrofula krmaica) med. obolelost od otoka vratnih lezda, guka-vost.

skrofuloza

855
slavofob (fr. Slave, gr. phobeo bojim se) onaj koji se boji Slovena, koji mrzi na Slovene. slalom (norv.) sp. teka skijaka utakmica na kratkoj, ali strogo propisanoj i veoma krivudavoj stazi; pri oceni uzima se u obzir vreme i preciznost vonje. slam (eng. slum) deo grada nasel>en pukom sirotinjom; prljava, zabitna, uliica loe reputacije. slang (eng. slang) osobeni govor neke grupe ljudi (sportski, ribarski, studentski, vojni ki, liva ki, gluma ki, atrova ki itd.); vulgarne rei i izrazi londonske ulice; sleng. slargando (ital. slargando) kuz. proirujui. s le (hol. Slee) sprava za izvlaenje brodova na suvo, brodske saonice (u Holandiji). sleng v. slang. slentando (ital. slentando) muz. usporavajui. slink (eng. slink) trg. krzna mladih jaganjaca iz Kine. slip (eng. slip) 1. engleska mera za konac = 1800 jardi. slip (eng. slips) 2. vrsta kratkih ga ica. sliper (eng. slipper) papua; cipela od gume; grejalica za noge. sliping-kar (eng. sleeping-car) kola za spavanje (u elezni kom saobra aju). slogen (eng. slogan) stari ritmi ki ratni pokli kotskih gortaka; u SAD: lo-zinka, parola, geslo, krilatice (politika, kulturne i dr.), npr. Svake nedelje kupi po jednu knjigu"; slogan. sloka (sskr.) dvostih u epskim pesmama In-dusa, koji se sastoji od dva reda sa po 16 slogova, od kojih svaki ima u sredini cezuru. slup (eng. sloop) mala, brza sportska jedri-lica sa jednom katarkom; vrsta neoklop-ljenih ratnih brodova u Engleskoj, Sev. Americi i SSSR. smalta (ital. smalto) hek. plavo staklo koje se dobiva topljenjem prenih kobaltovih ruda; stucano slui kao lepa plava boja za bojenje porculana, stakla i fajansa. smaniozo (ital. smanioso) muz. besno, zgranuto. smaragd (gr. smaragdos, sskr. marakata) po. skupocen dragi kamen, providan i kao trava zelen, vrsta berila. smegma (gr. smegma mazanje, trljanje; mast) sapun; zool. koni loj koji lue lojne lezde; med. sapunjak (sirasta materija na obrubu glavi a i pored vezice). smektika (gr. smecho otrem, obriem, nlat. smectica) pl. farm. lekovi za ienje i opiranje. smektian (gr. smecho) koji isti, koji spira. stog (eng. kovanica od smoke dim i fog magla) vazduh zagaen nagomilanim produktima sagorevanja, stvara se u industrijskim centrima i ve im gradovima.

skrofuloza (lat. scrofula krmaica) med. oteenost vratnih lezda, gukavost; kro-fuloza. skrofulozan (nlat. scrofulosis) med. sa oteenim, tuberkulozno bolesnim lezdama, gu-kav. skrupula 1. (lat. scrupulum) geom. deseti deo jedne linije; ezdeseti deo stepena (jedna minuta); 2. (lat. scrupulus) planja (ili: zabrinutost) zbog dunosti, bojaljivost, preterana ta nost, savesnost u poslu. skrupulozan (lat. scrupulosus) preterano ta an, krajnje oprezan i savestan. skrupulozitet (lat. scrupolositas) preterana tanost, krajnja savesnost. skrutator (lat. scrutator, ital. scrutatore) istraiva , ispitiva; naro ito: skuplja glasova, brojilac glasova; skrutato-ri (ital. scrutatori) pl. tri skupljaa glasova pri izboru biskupa ili pape. skrutinijum (lat. scrutinium) ispitivanje, istraivanje; u crkvenom pravu: ispitivanje sposobnosti kandidata pre no to e se preneti na njega neko crkvene zvanje (kod katolika); biranje (ili: izbor) biskupa ili pape; biranje putem glasanja listi ima ili kuglicama, tajno glasanje; per skrutinijum (lat. reg scrutinium) putem skupljanje glasova (naroito pri izboru pape). skul (eng. scull) sp. uski trka ki amac u kojem svaki vesla vozi sa po dva vesla, tj. sa po jednim u svakoj rupi, bez kormilara; amac kojim se obavlja prevoenje preko reka, naro ito na Temzi. skulpsit (lat. sculpere vajati, izvajati, sculpsit) na bakrorezima, pored imena umetnika: izvajao, isklesao (je) N. N. skulptor (lat. sculptor) vajar, kipar; pr. skulptorski. skulptura (lat. sculptura) vajarska umetnost, vajarstvo; vajarski rad; vajarski ukras; bakrorezaka umetnost. skunk (eng. skunk) zool. ameriki tvor, smrdljivac (ivotinja iz porodice kuna, Merhitis mephitis); trg. crno krzno amerikog tvora. skurilan (lat. scurrilis) prostaki aljiv, lakrdijaki, ega ki. slavizam (fr. slavisme) slovenstvo. slavizirati (fr. slaviser) posloveniti, poslovenjivati. slavistika nauka koja prouava duhovni ivot i kulturu slovenskih naroda, naroito slovenske jezike i knjievnosti; slovenska filologija. slavoman (fr. Slave Sloven, gr. manfa pomama, ludilo, strast) ovek koji se oduevljava slovenstvom. slavomanija (fr. Slave, gr. manla) preterana ljubav prema slovenstvu. slavofil (fr. Slave, gr. phflos prijatelj, koji voli) prijatelj Slovena, ljubitelj Slovena.

856
smokivg (eng. smoking) zapravo: kaput koji se nosi u sobi za puenje; kratak, duboko iseen crni kaput, opiven svilom, za sveane prilike. smorendo (ital. smorendo) muz. umirui. smorcando (ital. smorzando) muz. gasei se, sve slabije; smorcato. smorcato (ital. smorzato) muz. v. smorcando. snajper (eng. sniper) voj., sp. odlian strelac, onaj koji dobro vlada vetinom streljanja, prikrivanja i osmatranja; strelac snabde-ven opti kim, snajperskim nianom na puki. snap fiz. nuklearni sistem za proizvodnju elektri ne energije za pogon ure aja na zemlji, moru ili u kosmosu; projektovan je od strane Komisije za atomsku energiju SAD, a ime je dobio po prvim slovima naziva na engleskom Systems for Nuclear Auxillary Power. snast broda (rus. snast) OPPJTI naziv za jarbole i jedra s pripadaju om opremom. snekbar (eng. snack-bar) ugostiteljski objekt u kome se u svako doba moe neto na brzinu pojesti ili popiti. snob (eng. snob) onaj koji se slepo povodi za modom i obi ajima i manirima tzv. vieg sveta", onaj koji ho e da izigrava gospodina a nema za to ni smisla ni sredstava, pokondirena tikva", uobraen ovek; fi firi (izraz je, verovatno, skra enica od lat. izraza sine nobilita-te = 6es plemstva, od napomene koju su, u HU veku, stavljali, u skreenom obliku s. nob., u katalozima engleskih univerziteta posle imena mladi a gra anskog porekla). snobizam (eng. snob) osobine kojima se odlikuju snobovi: predavanje vanosti sebi, izigravanje gospodina bez us lova za to, pokondirenost; fi firi stvo. soave (ital. soave) muz. blago, ljupko, umilno; suave. soavemente (itaL. soavemente) muz. v. soave. soare (fr. soiree, lat. serus poziv, kasni) vee; veernje drutvo (ili: selo, poselo), ve ernja sedeljka, ve ernji posedak. soarija (fr. soierie) svilara; fabrika svile; svilena roba. sobranje makedonska narodna skuptina; u Bugarskoj: parlament. soverin (eng. souvereign) engleski zlatan novac =1 funta sterlinga. Sovnarkom (rus.) skraenica od rei Sovet Narodnih Komissarov (Savet narodnih komesara). sovra (arap. sufra) v. sofra. sovhoz (rus. sovetskoe hoznistvo) skraen naziv za dravno poljoprivredno gazdin-stvo u SSSR. soda (fr. soude, ital., port., p. soda, lat. salsus) 1. hen. natrijum-karbonat, veoma vaan inilac u industriji stakla, sapuna, kao i za pranje, beljenje i dr. (ranije se -dobivala iz pepela nekih morskih i pri-

solarizacija

morskih biljaka, a sada gotovo iskljuivo od kuhinjske soli); 2. voda sa rastvorenom ugljenom kiselinom, SO2 (u naroitim, jakim staklenim bocama, tzv. sifonima). sodijum (nlat. sodum) hem. v. natrijum. sodoku (jap.) ned. zarazna bolest Dalekog istoka, sli na malariji; prenosi se uje-dom pacova. Sodoma (hebr.) legendarni grad u Palestini, na mestu gde je sada Mrtvo more, koji je, sa Gomorom, zbog bezbonosti i razvrata bio uniten ognjem; (I Moje. 19); fig. grad greha i razvrata. sodomija protivprirodno zadovoljavanje spolnog nagona izmeu oveka i ivotinje, skotolotvo (po gradu Sodomi, gde su, po predanju, vrili blud ove vrste). sodomit onaj koji vri sodomiju, skoto-loac. so eto (ital. soggetto) uz. stav ili tekst koji treba muzi ki obraditi. soj (tur. soy) porodica, pleme; rod, vrsta. soja (nlat. soja hispida) bog. vrsta pasulja u Kini i Japanu, ije se brano, mesto masla, upotrebljava za jela. sokak (arap. zuqaq, tur. sokak) kratka i uzana ulica. sokl(a) (fr. socle, nem. Sockel, lat. socculus) podloga, podnoje, postolje, stopa. sokratika nain pouavanja grkog mudraca Sokrata (470399. pre n. e.) koji se sastoji u tome da se ideje razviju iz duha samog uenika, time to ovaj, veto postavljenim pitanjima, malo-pomalo sam doe do pojma koji je uitelj hteo da mu objasni; v. majeutika. sokratovska ironija upoznavanje neijih ideja i intelektualne vrednosti na taj nain to se pred njim napravi kao da nita ne zna.

sokratovska metoda v. sokratika.

sokratovske kole fin. kole starog veka koje su proizile iz Sokratovog u enja. sokratovci fil. prijatelji i uenici Sokrata: Ksenofon, Eshil, Evklid, Fedon, An-tisten, Aristip i dr. sokslet aparat za sterilizovanje mleka (nazvan po pronalaza u F. Soxhlet-y, 18481926). Sol (lat. Sol) mit. rimski bog sunca; Sunce; hem. ime za zlato. sol novana jedinica Perua ( = 100 centa-vosa). solanacee (nlat. Solanaceae) pl. bog. pomonice (vrsta biljaka koje imaju mo opijanja). solaniv (lat. solanum) hem. otrovan alkaloid u mnogim vrstama biljke solanum, npr. i u klicama starog krompira. solanum (lat. solanum) bog. pomonice, biljka porodica sa oko 1200 vrsta. solarizacija (nlat. solarisatio) sunanje, osunavanje; u fotografiji: pojava kad nastupa suprotno dejstvo svetlosti ako se ploa veoma dugo osvetljava, npr. kod sni-

solariJum

857

solicitant

maka predela: slika sunca je u negativu staklasto sjajna, a u pozitivu duboko crna. solarijum 1. (lat. solum tle, zemljite, solarium) prav. porez na zemljite; 2. (lat. sol Sunce) sun ani asovnik, sun anik; asovnik uopte; mesto izloeno suncu, altan, ravan krov (za sun anje), sun ano kupatilo. solarimetar (lat. solaris sun ani, gr. te-tron mera) instrumenat za merenje jaine Sun eva zraenja na povrinu Zemlje; pi-ranometar. solarni (lat. solaris sun ani) koji se tie Sunca, sunev, sunani; solarna konstan-ta fiz. koliina toplote koju svaki kva-dratni santimetar crne Zemljine povrig ne primi zra enjem od Sunca u jednom minutu pri upravnom ozra enju na granici vazdunog okeana ili omota ( = 1,93 gram-kalorije); solarna maina mehani-ka naprava koja toplotu sun anog zraenja upotrebljava kao pogonsku snagu; solarna svetlost sunana svetlost; solarno ulje sunano ulje, koje se dobiva od mrkog uglja i ima veliku mo svetljenja. solvabilan (fr. solvable) v. solventan. solvatur (lat. solvere rastvoriti; platiti; solvatur) na receptima: neka se rastvori; na izlozima za plaanje: neka se plati, da se plati!; ua. salve. solve (lat. solvere rastvoriti; platiti, solve) na receptima: rastvori! na izlozima za pla anje: plati! solvens (lat. solvens) med. rastvorio sredstvo, sredstvo, lek zz rastvaranje; pl. solvencia. solventan (lat. solvens) koji je u stanju da pla a, platean; solvabilan. solventnost (lat. solvens koji je u stanju da plaa) sposobnost udovoljzvanja dospelim finansijskim obavezama, platenost; supr. insolventnost. solvencia (lzt. solventia) pl. v. solvens. solvencija (nlat. solventia) sposobnost pla anja, platenost. soldat (ital. soldato, nlat. soldatus) prvobitno: vojnik koji slui za platu, plae-nik; sada: vojnik. soldateska (ital. soldatesca) razuzdana vojska, nedisciplinovana vojska. soleja (gr. solea, soleion) uzvien prostor ispred oltara i ikonostasa na kome se nalaze pevnice i amvon (u pravoslavnim crkvama). solenitet (lat. solennitas) sveanost, svetkovina; prav. zzkonski oblik; solenitas testament (lzt. solennitas testamenti) oblik koji, po zzkonu, jedan testamenat treba da ima. solenoid (gr. solen cev, elclos oblik) fiz. cevzsta metalna zavojnicz koja se pri provo enju elektrine struje ponaa kao magnet; elektrodinami ki cilindar. soleito (ital. sollecito, lat. sollicitus) muz. zabrinuto, tuno, nujno.

solecizam (gr. soloikismos) jezina greka, naro ito protiv pravilnog izgovora i sintakse; fig. greka protiv prirodnih zakona (naziv po kilikijskom gradu Soli gr. Eoloi, iji su stanovnici svoj atiki maternji jezik pod stranim uticajem sve vie kvarili). solid (lat. solidus trajan) naziv za staro-rimski zlatnik. solidan (lat. solidus) vrst, jedar, gust, zbijen; trajan, izdrljiv, valjan; temeljan, postojan, pravi, istinit, estit; trezven, umeren; zdrav, jak (telom). solidarni (nlat. solidaris) zajedniki, uzajamno odgovoran (po naelu: svi za jednog, a jedan za sve). solidarizam (nlat. solidaris) sistem koji se, najpre u Francuskoj, samostalno razvio, pored individualizma i socijzlizma, sa idejom o potrebi izvesnog prirodnog soli-dariteta, koji bi naao izraza u praved-nom reenju pitanja podele rada, nasled-nosti dobara i dr. solidarisati (nlat. solidaris) uiniti uzajamno obaveznim i odgovornim; solidarisati se saglasi se, sloiti se s kim, uzajamno se obavezati. solidarna patologija ned. uenje o bolesti koje smatra da su osnovne bolesti vrsti delovi tela, nzroito ivci; supr. humo-ralna patologija. solidarnost (nlat. solidaritas) zajednika obavezz, uzajamna odgovornost, svest o potrebi uzajamne odgovornosti. solidnost (lat. soliditas) gustoa, tvrdoe, vrsto z; trajnost, izdrljivost, jaina, postojanost; valjanost; temeljitost, pouzdanost, ispravnost; trezvenost, umerenost. solilokvijum (lat. soliloquium) razgovor sa samim sobom; up. monolog. solingen (nem. Solingen) opti naziv za proizvode eline i elezne industrije u nema kom gradu Solingenu (noevi, sablje, brija i, pribor za jelo i dr.). solipsizam (lat. solus sam, bez drutva, ipse sam, lino) sebinost, egoizam; fil. doktrine zasnovane na tezi da je individualno ja celokupna realnost, a dz se sve to je izvan njega svodi na osete, opazje i predstave (oblik subjektivnog idealizma). solipsist (lat. solus, ipse) fil. pristalica solipsizma; sebinjak, egoist. solist (ital. solo) peva koji peva sam, uz pratnju klavira ili orkestra. solitar (lat. solitarius) 1. usamljenik, pu-stinjak; 2. jedan brilijant uglzvljen u prstenu; 3. astr. sazvee na junom nebu, izme u Device" i Terazija". solitaran (lat. solitarius) usamljen, povuen, nedruevzn. soliter (fr. solitaire) 1. u gra evinarstvu naziv za visoku zgradu, toranj"; 2. v. solitar 2. solicitant (lat. solicitans) prav. trailac, molilac, podnosilac molbe.

solicitator

858

sonar

solicitator (lat. sollicitator) prav. vodilac parnice, teralac parnice. solicitacija (lat. sollicitatio) uznemiravanje; moljenje sa navaljivanjem; prav. voenje parnice, teranje parnice. solicitirati (lat. sollicitare) pokrenuti, pokretati; draiti, razdraiti; uznemira-vati; prav. sudskim putem goniti, traiti pravni lek. solmnzacija (nlat. solmisatio) muz. izgovor samoglasnika, pravilno naglaavanje i jasno izgovarane rei pesme koja se peva; svako vebanje glasa uopte. solmizirati (nlat. solmisare) muz. v. solfe-irati. solo (ital. solo, lat. solus) sam, bez pratnje, bez pomoi; muz. pevanje samo jednog glasa, izvoenje samo jednog instrumenta; svako izvoenje u kome uestvuje samo jedno lice; solo-partija mesto u kompoziciji koje izvodi samo jedan peva ili svira; solo--peva v. solist; solo-scena dramska ili komina scena koju izvodi samo jedan predstavlja. solokrat (lat. solus sam, bez drutva, gr. kratia vladam, gospodarim) samovladar; monokrat, monarh. solo-menica (ital. solo) sopstvena menica. Solomon (hebr. Schlomoh) legendarni kralj Izrailjaca, oko 970930. pre n. e., sin kralja Davida i Vatsebeje, uven sa svoje pravi nosti i mudrosti (Premudri"); fig. mudar vladalac ili sudija. solomonski mudar poput kralja Solomona; solomonski sud otrouman sud, sli an onome kojim je Solomon presudio spor dveju matera oko deteta. solsticija (lat. Sol Sunce, sistere stati, zastati, solstitium) astr. taka na eklipti-ci u kojoj se Sunce nalazi oko 22. juna (dugodnevica, letnja solsticijska ili severna povratka taka, lat. solstitium aesti-vum) i 22. decembra (kratkodnevica, zimska solsticijska ili juna povratka taka, lat. solstitium hibernum ili brumale). solsticijske take astr. v. solsticija. solubilan (nlat. solubilis) koji se moe rastvoriti, rastvorljiv; reljiv. solutiva (lat. solutiva) pl. med. v. solvens. solucija (lat. solutio) hen. rastvaranje; rastvor; fig. reenje nekog pitanja; prav. plaanje, isplate (duga). solfanarija (ital. solfo) v. solfatara. solfatara (ital. solfo, lat. sulphur sumpor) kol. izvor vrele vodene pare sa sumpora-stom kiselinom i sumpor-vodonikom, pojava koja predstavlja kod vulkana prelazak iz rada u mirovanje. solfeirati (ital. solfeggiare) muz. pevati melodijske vebe upotrebljavaju i samo imena nota (sol, fa i sol, mi itd.). solfeo (ital. solfeggio) muz. melodijsko vebanje u pevanju bez re i (teksta). soman najotrovniji nervni otrov dugotrajnog dejstva, iz grupe trilona; bezbojna

tenost, slabog mirisa; prona en 1944. u Nemakoj. somatian (gr. soma telo) v. somatski. somatoliza (gr. soma, lysis razreenje) prilago avanje boje tela ivotinja boji okoline u kojoj ive, u cilju zatite od neprijatelja. somatologija (gr. soma, logia nauka) nauka o ovejem telu (deo antropologije). somatomimika (gr. soma, mimikos predstavljan, koji predstavlja, podraavan) predstavljanje duevnog stanja pokretima. somatotomija (gr. soma, tome seenje, rezanje) v. anatomija. somatski (gr. soma, somatikos telesni) koji se ti e tela, telesni. somacija (fr. sommation, lat. summonere) prav. poziv pred sud; poslednja (pismena) opomena; takoe: ultimatum. sombrerit ivotinjske ubre slino fos-foritu, koji se dobiva sa antilskog ostrva Sombrero. sombrero (um. sombrero) panski eir sa irokim obodom; nosi se u junoj Americi i Meksiku. sombrero-fosfat v. sombrerit. somista (ital. sommista) skuplja, kompila-tor teolokih dela; prepisiva, izra i-va papskih bula. somnambul (lat. somnus san, ambulare gre-sti, etati, hodati) onaj koji eta spavajui, mesear; onaj koji je postao vidovit pomo u magnetisanja; up. somnambulizam. somnambulizam (lat. somnus, ambulare) spavanju slino stanje koje nastaje ili samo sobom (prirodni somnambulizam, mesearstvo) ili hipnotikim uticajem (vetaki somnambulizam, hipnotizam u uem smislu); u popularnom smislu, somnambulizam je i vidovitost (budnoa u spavanju), stanje u kome izvesne za to podobne osobe (somnambuli) mogu da znaju dogaaje, da vide predmete itd., bez obzira da li je (nevidljivi) predmet blizu ili daleko i da li su u pitanju doga aji prostorno ili vremenski udaljeni. somnambulirati (lat. somnus, ambulare), etati pri spavanju, biti mese ar. somnambulist(a) v. somnambul. somnilok (lat. somnus san, loqui govoriti) onaj koji govori u snu. somnifera (lat. somnifera) pl. med. uspavna sredstva, sredstva za uspavljivanje. somun (gr. psomfon, tur. somun) penini hleb sa kvascem. sonant (lat. sonans) gram. glasnik, artikuli-san glas koji stoji izme u samoglasnika (to su: v, j, l, lj, m, n, nj, r). sonante (ital. sonante) muz. zvuei, zvuno. sovar (lat. sonare zvu ati) 1. aparat za merenje dubine mora; 2. u ribolovu: aparat za otkrivanje ribljih jata u morskim dubinama (pomo u odailjanje u dubinu osetljivih ultrazvu nih talasa).

859
sonata (ital. sonata) muz. kompozicija samo za klavir, ili uz pratnju malog broja instrumenata, sastoji se iz dva do etiri, a najee iz tri stava: jednog alegra, jednog andanta ili adaa i jednog presta ili ronda. sonata da kamera (ital. sonata da camera) muz. kamerna sonata, = svita. sonatina (ital. sonatina) iuz. mala sonata. soit (eng. song pesma, spev) englesko-ameri-ka pesma lakog, zabavnog karaktera. sonda (fr. sonde) 1. med. tanak srebrni pru-ti sa dugmetom na vrhu za ispitivanje rana, kanala i upljina tela; 2. tanka, uplja i elastina gumena cev kojom se iz upljih organa tela (eluca, bubrega i mokranih kanala) vade luevine radi ispitivanja; 3. mor. naprava za merenje morskih dubina; 4. burgija za buenje zeml>e; 5. prut za ispitivanje kojim se slue troarinci i carinici. sondaa (fr. sondage) med. ispitivanje pomou sonde; mor. merenje dubine; ispitivanje zemlje buenjem; fig, ispitivanje, ogledanje, probanje; sondiranje. sondirati (fr. sonder) ispitivati (ili: meriti) dubinu vode viskom; med. ispitivati ranu i dr. pomou sonde; fig. ispitivati, ogledati, izviati; stvarati uslove za neto, pripremati teren za to. sonet (ital. sonetto, fr. sonnet) poet. vrsta pesme, poglavito lirske, sa etiri strofe, od kojih prve dve imaju po etiri, a poslednje dve po tri stiha koji se slikuju. sonetist (ital. sonetto) pesnik soneta. sonitet (lat. sonus zvuk) liv. zvunost, zvuna sadrina glasa. sonometar (lat. sonus, gr. metron mera, merilo) fiz. zvukomer, sprava za odreivanje broja zvunih treptaja; med. sprava za odreivanje stepena gluvoe neke osobe. sonoramente (ital. sonoramente) muz. v. sonoro. sonoran (lat. sonorus) koji je prijatna i puna zvuka, zvuan, zvonak, jasan. sonoro (ital. sonoro) muz. zvuno, zvonko, jasno. sopijencia (lat. sopientia) pl. med. lekovi za uspavljivanje, ublaavanje, utoljavanje, uminjavanje. sopirati (lat. sopire) uspavati, uspavaljiva-ti, opijati, opiti, utiati, ublaiti, utoliti, utoljavati; asupirati. sopor (lat. sopor vrst san, dubok san) spavanje, dremanje; med. duboka dremljivost, elja za spavanjem. soporativan (nlat. soporativus) uspavan, koji uspavljuje, uspavljujui; fig. dosadan. soporifera (lat. sopor vrst san, dubok san, soporifera) pl. med. sredstva, lekovi za uspavljivanje. sopra (ital. sopra, lat. supra nad, iznad, preko) trg. preko, vie od ; gore; v. supra. sopran (ital. soprano) muz. najvii enski ili deji glas, diskant; peva ili pevaica koja peva ovaj glas. sopranist (ital. soprano) muz. peva koji peva sopran. Sorbona (fr. Sorbonne) prvobitno: kola za svetenike na univerzitetu u Parizu i zgrada u kojoj se nalazila (teolog Robert de Sorbon, 12011274, osnovao taj zavod 1250) docnije, do 1792, naziv za teoloki fakultet u Parizu; sada: istorijsko-fi-loloki i matematiko-prirodni fakulteta sa univerzitetskom bibliotekom u Parizu. sordamente (ital. sordamente) muz. prigueno, potmulo. sordina (ital. sordino) muz. prigunica, muziki ealj, dempfer; kon sordino (ital. con sordino) prigueno, sa prigu-nicom, npr. svirati. sordo (ital. sordo, lat. surdus potmuo) muz. potmulo, prigueno, tiho. sorites (gr. sor6s gomila, hrpa, sorites) log. verini zaklju ak, lan ani zaklju ak (npr. svi A su V, svi V su S, svi S su D, svi D su E; dakle svi A su E; Lavovi spadaju u pleme maaka; ivotinje iz plemena maaka su zverovi; Zverovi su mesoderi; dakle: Lavovi su mesoderi). sororalan (lat. soror sestra, fr. sororal sestrinski) koji se tie sestre; sororalnk brak v. sororat. sororat (lat. soror sestra) et., prav. brak sa sestrom umrle ene, brak sa svastikom. sororijacija (nlat. sororiatio) med. razvijanje enskih dojki. sororicida (lat. sororicida) sestroubica. sorta (lat. sors gen. sortis dreb; rod, vrsta, ital. sorta, fr. sorte) vrsta (robe, novca); soj, kov (o eveku, konju i sl.). sorte (lat. sors gea. sortis dreb, kocka, abl. sorte) kockom, drebanjem; per sortem. sorti (fr. sortie) izlazak, izlaenje; izjahivanje, isplovljavanje; voj. ispad, kapija kroz koju se vri ispad (na gradu, tvravi). sortilegijum (lat. sors gen. sortis dreb, kocka, nlat. sortilegium) proricanje iz kocke. sortiment (ital. sorta vrsta, kov) zbirka (ili: zaliha) razliitih predmeta iste vrste, slagalite robe sreeno po vrstama; u knjiarstvu: zaliha tuih i stranih izdanja. sortimentar (ital. sorta vrsta, kov) knjiar koji na stovaritu ima i prodaje tua izdanja. sortira (ital. sortire) razvrstati, razvr-stavati, odabrati (ili: odabira, odvajati, odvojiti, srediti, sreivati) po vrstama (ili: po veliini, po kakvoi); upotpuniti, snabdeti (zbirku, knjinicu, radnju). sos (fr. sauce, nlat. salsa) kuv. umokac od povra sa raznim zainima; moa; fig. prpa, kripac.

860
sosisa (fr. saucisse kobasica; osmatraki balon, ital. salsiccia) kobasiica; voj. osmatra ki balon. sospirando (ital. sospirando) muz. uzdiui, tuei. sospire (ital. sospiro) pl. muz. male poivke (pauze) u pevanju koje su pevau potrebne da udahne vazduh. sospirevole (ital. sospirevole) v. sospirando. sospirozo (ital. sospspiroso) v. sospirando. sosteiuto (ital. sostenuto) muz. postojano, izdrljivo, stalno. sotadian (lat. sotadicus) prl>av, razvratan, bludan; sotadini stihovi razvratni stihovi (nazvani po nekom starogrkom pe-sniku Sotadesu). Soter (gr. soter) Spasitelj; nadimak bogova (Zevs) i vladalaca; teol. Hristos (kao spasitelj, iskupitelj oveanstva). soteriologija (gr. soter spasilac, logia uenje) teol. v. soterologija. soterologija (gr. soter, logia) teol. hrianske uenje o spasenju ljudi od greha, uenje o Hristu kao soteru, tj. spasitelju i isku-pitelju oveanstva; sotirologija. sotirologija (gr. soter, logia) teol. v. soterologija. sotoar (fr. sautoir, lat. saltare) mala enska marama koja se nosi o vratu a na grudima je unakrst previjena. sotovoe (ital. sotto voce) muz. ispod glasa", tj. tihim, priguenim glasom. sotona (hebr. satan) v. satana. sofa (arap. suffa, tur. sofa) iroka klupa du zida, u sobama, pokrivena tkaninama,. na kojoj se sedi i spava. soferimi (hebr.) knjievnici", skupljai, tuma i i u itelji zakona" kod Jevreja posle izgnanstva, koji su uivali ve i ugled nego i svetenici. sofizam (arap.) 1. mistine uenje jedne religiozno sekte, naro ito u Persiji i Indiji, po kome je sve to u svetu postoji identino, a ovek emanacija boanstva koja tei ponovnom sjedinjenju sa boan-stvom; sufizam. sofizam (gr. sophisma lukavstvo, zavaravanje) 2. neto mudro ili lukavo smiljeno; naro ito: zaklju ak na osnovu dvosmisle-nosti izraza za srednji pojam gde se to namerom ini radi zavo enja drugog (primer: Epimenid, Kri anin, kae da svi Kri ani lau; a Epimenid je sam Krianin, te, prema tome, nije istina da Kriani lau; dakle, Epimenid govori istinu; dakle, svi Kri ani lau). sofizma (gr . sophisma) v. sofizam 2. sofija (gr. sophia) mudrost. sofioni (ital. soffioni) pl. hem. pare (fumaro-le) koje sadre bornu kiselinu a izbijaju iz pukotina zemlje (u Toskani), iznad kojih su bazeni s vodom u koju hvataju bornu kiselinu.

softa

sofist (gr. sophistes) onaj koji se namerno slui lanim zaklju cima, prepreden mudrija; fil. u V veku pre n. e.: ovek od nauke, mudrac, narodni u itelj i prosve-titelj; docnije, malo-pomalo, sofisti su se izvrgli u ljude koji su od svog znanja napravili unosan posao, sluei se izvr-tanjem istine, zakona itd., kako je kad trebalo; najznaajniji i nau io najsolid-niji bio je Protagora. sofisterija v. sofistikacija. sofistika (gr . sophistes) filozofija prvih sofista, tj. uverenje u odnosnost (ili: relativnost) ovejeg saznanja u teo-rijskom i praktinom pogledu; namerno izvrtanje istine i pravljenje lanih zaklju aka pomo u govorni ke vetine. sofistikacija (nlat. sophisticatio) krivo-tvorenje, patvorenje, kvarenje; krivotvore-vina, patvorina; fil. sofistikacijama istog uma naziva Kant zakljuke istog uma koji ne sadre empirijske premise i pomo u kojih na osnovu neeg to znamo stvaramo zaklju ke o neemu o emu nemamo ni pojma, a emu ipak pridajemo objek-tivnu realnost; to su sofistike opsene istog uma, npr. kada na osnovu toga to postoji svet, ili na osnovu celishodnosti organizama, ili na osnovu postojanja moralnog zakona u nama" zaklju ujemo da postoji bog. sofistiki (gr. sophistikos) pr. namerno krivotvoren i pogrean (sud, dokaz), prevaran. sofita (ital. soffitta) vrh. izgled luka, arhi-trava ili poljima ukraene sobne tavanice kada se gledaju odozdo; poz. pokretna, visea dekoracije na pozornici koja predstavlja tavanicu, vazduh, oblake, grane drve a koje su se nadnele i dr. sofologija (gr. soph6s mudar, logos govor) ironiziraju i nain, kad neki pisac ili govornik, na osnovu premisa jednog odomaenog miljenja (s kojim se on u dui ne slae), izvodi zaklju ke formalno pravilne ali stvarno potpuno apsurdne, pa ih onda, drei se strogo logine dosledno-sti, sa ube enjem" brani i zastupa. To, u stvari, ini s namerom da uini oigled-nom svu glupost toga miljenja. Sofologi-jom su se ljudi esto sluili da bi mogli, bez opasnosti po sebe, iskazati neku misao koju su vladaju e drutvene sile strogo zabranjivale. sofra (arap. sufra, tur. sofra) trpeza. sofronisterijum (gr. sophronlzo opametim, pou im, nlat. sophronisterium) bolnica, dom za umobolne. sofrosine (gr. sophrosyne) razboritost, umerenost, uzdrljivost, trezvenost (jedna od etiri kardinalne vrline u staro-gr koj filozofiji). softa (pere. su^te, tur. softa) ak velike kole u Turskoj, naro ito prava i bogoslovije; imam koji se na grobu umrlog

socida

861

sociologiJa

sultana svaki dan moli Bogu za njegovu Duu. socida (nlat. socida) prav. vrsta ugovora o zakupu po kome zakupac prima inventar zakupljenog imanja, naro ito stoku, po proceni, dakle, zapravo ga kupuje; kontraktus socide. socijalan (lat. socialis) 1. drutveni, koji se ti e drutva; socijalna demokratija oblik vladavine koji se osniva na drutveno] jednakosti i ravnopravnosti; soci-jaldemokrat pristalica socijalne demo-kratije; socijalna etika pravac u etici koji smatra predmetom etikog delovanje oveji drutveni ivot; socijalna medicina grana medicine koja prou ava zdravstveno stanje naroda i pronalazi puteve i naine da se ono popravi; socijalna politika na potrebama gra anskog drutva nau io zasnovan dravni sistem koji tei za ostvarenjem naela socijalizma, politika drave sa ciljem pomaganja drutveno ugroenih; socijalna reforma postepeno preobraavanje drutvenih odnosa nabolje; socijalna higijena grana socijalne medicine koja prou ava higijenske prilike u narodu i radi da se one poprave, bori se protiv alkoholizma, spolnih bolesti, tuberkuloze i ostalih zaraznih bolesti itd.; socijalnikontrakt drutveni ugovor; socijalne pravo drutveno pravo; 2. drutven, drugarski, drueljubiv, druevan. socijaldemokratija (lat. socialis drutveni, demokratija) opti naziv za radnike socijalistike partije, nastale u kapitalisti kim zemljama u drugoj polovini XIX veka. socijalizam (lat. socialis drutveni, od so-cius drug, fr. socialisme) filozofsko, ekonomske ili politi ko u enje i pokret koji ima za cilj postizanje drutvene jednakosti ljudi na osnovu zajednice dobara, pre svega sredstava za proizvodnju. Socijalizmom se esto naziva i prelazni period od kapitalizma komunizmu, u kom vlada pravilo: svako prema sposobnostima svakom prema uloenom radu; nau -ni socijalizam v. marksizam; utopijski socijalizam opti naziv za socijalistika u enja pre Marksa (T. Mora, T. Kampanele, Sen Simona, Furijea, Ovena i dr.), koja nisu imala nau nu osnovu u materijalistikom shvatanju istorije; administrativni socijalizam naziv za naj-raniju etapu prelaznog perioda do predaje preduzea pod upravu neposrednih proi-zvo a a; agrarni socijalizam politi ko u enje ili pokret koji ima za cilj postizanje socijalizma putem agrarne reforme; dravni socijalizam naziv (po u enju K. Marksa) za socijalnopolitike mere u korist siromanog stanovnitva, a ponekad i za dravni kapitalizam. Uloga sprovo enja socijalizma istorijskim ra-

zvojem dodeljena je klasi proletarijata. Lenjin kae: . . . Marks izvodi neizbe-nost pretvaranja kapitalisti kog drutva u socijalistike potpuno i iskljuivo iz ekonomskog zakona kretanja modernog drutva. Podrutvljavanje rada koje u tisu u vidova napreduje sve veom brzinom i za polovinu stolea od Marksove smrti naro ito se ispoljava u rastenju velike industrije, kapitalisti kih kar-tela, sindikata i trustova, a isto tako u cinovskom pove avanju obima i mo i fi-nansijskog kapitala to je glavna mate-rijalna osnova za neizbeni dolazak socijalizma". socijalizacija (vlat. socialisatio) pretvaranje li ne svojine u zajedni ku. socijalizirati (nlat. socialisare) podru-tveniti, podrutvenjavati, u initi drutvenim, druevnim, drueljubivim; podrutviti, podrutvljavati, pretvarati (ili: pretvoriti) linu svojinu u optu; ure ivati (ili: urediti) po naelima socijalizma. socijalisti (lat. socialis drutveni) pristalice naela socijalizma; tako e: englesko udruenje za filantropizam i ra-ciovalizam. socijalistiki (fr. socialisme) koji pripada socijalizmu; koji se tie socijalizma, koji oznaava socijalizam, koji se zasni-va na socijalizmu, koji ide na ruku socijalizmu; socijalistika demokratija v. demokratija. socijalitet (lat. socialitas) druevnost, drutvenost, drueljubivost, nagon za drutvenim ivotom, sklonost drutvenom ivotu. socijativ (lat. socius drug) gram. instrumen-tal s predlogom s kojim se oznaava drutvo, npr.: Doao sam s bratom, spremam se s drugom. socijetas Jezu (lat. societas Jesu) drutvo Isusovo, isusovci (ovako Jezuiti sami sebe nazivaju). socijetet (lat. societas) udruenje, zajednica; trgova ke drutvo; nau io drutvo. socijus (lat. socius) drug, pratilac; uesnik, drug u radnji, ortak; saveznik. sociografija (lat. socius drug, gr. grapho piem) opisivanje ivotnih prilika i opteg stanja nekog naroda u jednom odre enom periodu vremena. sociolog (lat. socius, gr. logos) nauenjak, koji se bavi sociologijom. sociologizam (lat. socius, gr. logia nauka) fil. shvatanje po kome sve duhovne i kulturne injenice i pojave treba objanjavati isklju ivo drutvenim stanjem. sociologija (lat. socius, gr. logfa) nauka o osnovnim uslovima ovejeg drutva (izraz potie od O. Konta, osnivaa novije sociologije). Kao socijalna statika i morfologija, sociologija prouava oblike, sklop i razloge trajanja i vrstine

sociometrija

862

spediciJa

izvesnih stanja oveje zajednice; kao socijalna dinamika, ona prouava uslove i zakone razvitka ovejeg drutva. sociometrija (lat. socius, gr. metron mera) pravac u sociologiji koji se bavi merenji-ma i istraivanjima da bi se utvrdili razliiti odnosi u malim drutvenim grupama (porodici, koli, preduzeu). spageti (ital. spaghetti) pl. v. pageti. spagiri an (gr . spao izvu em, ageiro skupim) koji je dobiven izvlaenjem, koji oplemenjava rude; spagirini lekovi lekovi dobiveni hemijskim putem, koje je prvi pravio uveni srednjevekovni lekar, hemiar i teozof Teofrastus Paracelzus, 14931541 (za razliku od galenskih lekova); spagirina vetina (lat. ars spa-girica) vetina rastvaranja i preia-vanja ruda radi tobonjeg pretvaranja u plemenite metale. spada (ital. spada sablja) v. pada. spazis (gr. spao trzam, cimam, upnem) med. upanje, trganje. spazma (gr. spasma trzaj, gr) med. gr. spazmatian (gr. spasmos trzaj, gr) med. koji pati od greva. spazmacija (gr. spasma gr) med. mali gr, lak gr. spazmodian (gr. spasmodes) med. nalik na trzaj, poput trzaja, nalik na gr, poput gra, trzajast, grast, grevit; naklonjen grevima; koji utiava greve, npr. lek (bolje: antispazmodian). spazmologija (gr. spasmos gr, logia nauka) med. nauka o grevima. spazmofilija (gr. spasmos, philos prijatelj, naklonjen) med. velika sklonost grevima. spazmus (gr. spasmos trzaj, gr) med. v. spazma. spali (ital. spalmo) loj pomean sa katranom i smolom za mazanje la a. spalmirati (ital. spalmare, fr. spalmer) premazivati lau lojem pomeanim sa katranom i smolom; up. spalm. spanemija (gr. spanios redak, oskudan, hai-ma krv) med. bolesno stanje krvi sa smanje-njem krvnih zrnaca i vrstih sastojaka. sparagmodian (gr. sparagmodes koji kida, rastrza, cima, sparagmos cimanje, kidanje, rastrzanje; jak gr) med. sklon grevima; koji pati od greva. sparagmus (gr. sparagmos) med. jak gr. sparadrap (nlat. sparadrapa) med. flaster s obe strane namazan voskom ili melemskom masom. sparaktian (gr. sparasso trgam, upam, sparaktes kida, rastrza) koji trga, koji upa (o grevima). sparganozis (gr. sparganon pelena, novoj) povijanje; zavijanje obolelog uda. spargozis (gr. spargosis bubrenje, nabreknjivanje) med. bubrenje; nabubrele dojke, nabubrelost ili oteenost dojki usled navale mleka.

sparing-partner (eng. spar) protivnik na treningu (najee u boksu). spartakijada (lat. Spartacus) utakmica naroda Sovjetske Unije i svih radnikih sportskih organizacije u svima vrstama sporta i vetina, radnika i proleterska olimpijada; naziv po Spartaku, voi po-bunjenih robova i gladijatora; up. Sparta-kus. spartakisti (lat. Spartacus) pl. lanovi grupe nemakih socijalista-leviara koja je, pod vostvom Karla Lipknehta i Roze Luksemburg, pokuala za vreme prvog svetskog rata, 1918. god., da izvri socijalistiku revoluciju i zavede diktaturu proletarijata u Nemakoj; nazvani po Spartaku, voi pobunjenik robova i gladijatora; up. Spartakus. Spartakus (lat. Spartacus) uveni rimski gladijator, poreklom Traanin, voa pobunjenih robova i gladijatora protiv Rimljana, pobedio vie rimskih voj ski, poginuo 71. pre n. e. (predmet mnogih knjievnih i umetnikih dela). Spartanci (lat. Spartanus) pl. stanovnici grada Sparte u staroj Grkoj, uveni po strogosti, otpornosti, vrlini i nainu vaspitanja omladine. spartito (ital. spartito) muz. = partitura; kod Italijana: muziki komad, kompozicija uopte. spastian (gr. spastikos trzav, koji cima, vue) med. v. spazmodian. spatula (gr. spade lopatica, lat. spatula) iroka i pljosnata drvena lopatica, npr. slikarska (za metanje i razmazivanje boja); med. metalna lopatica za mazanje melemom. snahi (pere. sipah) pl. nekada vojnici-konja-nici u slubi francuskih kolonijalnih vlasti u Aliru i Senegalu. spahija (pere. sipahi) 1. konjanik u nekadanjoj turskoj vojsci; 2. veliki posednik zemlje, veleposednik. spahiluk (pres., tur.) veliki posed, imanje spahije. spacijum (lat. spatium prostor; meupro-stor; rok) muz. prostor izmeu dveju notnih linija; tip. veoma tanke olovne ploice za ispunjavanje prostora izmeu rei. spacionirati (lat. spatium prostor meu-prostor) tip. umetati (ili: umetnuti) izmeu rei tanke ploice, prorediti slova u rei, proreivati slova u rei; pr. spa-cioniran. spedirati (ital. spedire, lat. expedire) trg. poslati, otpraviti, otpravljati, otprema-ti, otpremiti, odaslati (robu i sl.) na iji raun. spediter (ital. spedire) trg. poiljalac, ot-pravlja, otpremilac, odailja robe; carinski posrednik; pediter. spedicija (ital. spedizione) trg. slanje, otpravljanje, otpremanje, odailjanje robe; pedicija.

spektaoilan

863

spekulativan

spektabilan (lat. spectabilis) vredan da se vidi, sjajan, ugledan, uvaen. spektakl (lat. spectaculum, fr. spectacle) pogled, prizor; pozorite; gledalite; predstava, naroito: komad u kome ima mnogo ta da se vidi (rasko, ples i drugi velelepni prizori) kako bi se privuklo to vie sveta; fig. galama, prizor na javnom mestu. spektar (nlat. spectrum) avet, avetinja, utvara, sablast, privienje, priina, vizija; fiz. disperzijom bele, Suneve, iz raznih boja ili raznih svetlosti sloene svetlosti nastala traka boja crvene, narandasta, ute, zelene, otvorenoplave, zatvoreno-plave, ljubiaste, zvanih duginih boja, zove se Sunev spektar, spektar toga svet-losnog izvora dobiven, dakle, prelamanjem ili refrakcijom svetlosti; moe nastati i difrakcijom, savijanjem svetlosti; onda se zove difrakcioni spektar, savojni spektar; kontinuirani ili neprekidni spektar dobiva se razlaganjem prizmom svetlosti od belousijanih vrstih, tenih i gustogasovitih tela; ovakva tela zrae sve vrste zrakova; usijani gasovi i usijane pare zrae samo ogranien broj zrakova i njihov je spektar od pojedinih svetlih linija, to je diskontinuiraniili prekid-ni spektar; ovi kontinuirani i diskonti-nuirani spektra zovu se emisioni spek-tri. A kad svetlost polazei od svetlosnog izvora koji je usijano vrsto ili usijano teno telo prolazi kroz gas nie temperature nego to je to telo, onda gas iz bele svetlosti svetlosnog izvora apsorbuje sve one zrake koje gas inae sam izrauje, emituje; od emisionog spektra postao je apsorpcioni spektar, nastalo je obrtanje linija. spektarska analiza v. spektralna analiza. spektator (lat. spectator) gledalac, posmatra, promatra. spektatorijum (nlat. spectatorium) krug gledalaca, gledaoci, posmatrai. spektogram (lat. spectrum, gr. graphein pisati) snimljeni spektar na fotograf-skoj ploi ili filmu u spektrografu. spektralna analiza fiz. ispitivanje hemij-skog sastava nekog tela posmatranjem njegovog spektra (ako u jednom telu ima vie elemenata, pa se ono unese u Bunzenov plamen da isparava, u spektru e se videti karakteristine linije za svaki od tih elemenata, svaka na svom odre enom mestu). spektralne boje opt. boje spektra, dugine boje; v. spektar. spektralni aparati fiz. sprave za posmatranje i tanije ispitivanje spektralnih pojava. spektrogram (nlat. spectrum, gr. gramma crta, linija) fotografija spektra nekog nebeskog tela ili neke hemijske sup-stance.

spektrograf (nlat. spectrum, gr. grapho beleim, crtam) kombinacija spektralnog aparata sa fotografskom kamerom, slui za fotografisanje spektara; na mesto mrenjae osetljive na svetlost, kao kod spektralnog aparata, dolazi na svetlost osetljiva fotografske plo a. spektro-kolorimetar (lat. spectrum color, gr. metron) v. oftalmo-spektroskop. spektrometar (nlat. spectrum, gr. metron) fiz. sprava za odreivanje veliine skretanja bojenih zrakova spektra. spektroskop (nlat. spectrum, gr. skopeo posmatram) fiz. sprava pomou koje se dobiva jasna slika nekog svetlosnog izvora, jer se kod spektra, dobivene g obinom prizmom, boje meusobno meaju, dok kod spektroskopa, sastavljenog od vie soiva i prizmi, boje jasno stoje jedna pored druge i ne meaju se. spektroskopija (nlat. spectrum, gr. skoped), hen. nain ispitivanja sastava hemijskih jedinjenja prouavanjem njihovih spektara; up. spektralna analiza. spektrotelegrafija (nlat. spectrum, gr. te-le, graphia) optika telegrafira kod koje svetlosni zraci prolaze kroz jednu izbu-enu metalnu plou, koja odgovara Mor-zeovoj azbuci, i kroz prizmu raspadaju se u pojedinane spektre; primalac vesti takoe posmatra kroz prizmu. spektrofotometar fiz. aparat za merenje jaine svetlosti u spektru. spektroheliogram (nlat. spectrum, gr. he-lios, gramma) v. pod spektroheliograf. spektroheliograf (nlat. spectrum, gr. he-lios Sunce, grapho beleim) aparat tako podeen da prima samo jednu jedinu vrstu svetlosti (jedne talasne duine), a za sve ostale je neosetljiv; pomou njega se fotografie Sunce u svetlosti jedne odreene spektralne linije, radi ispitivanja podele i kretanja para koje izazivaju tu liniju, na osnovu poreenja mnogobrojnih uzastopnih fotografskih snimaka (spektro-heliograma). spektrohemija (nlat. spectrum, gr. chemeia) ispitivanje, naroito hemijskih elemenata, pomou spektralne analize. spekulant (lat. speculans) posmatra, istraiva, razmilja, teoretiar; mudri-ja; ovek preduzimljiv u trgovakim poslovima, onaj koji misli o zaradi putem kupovine i preprodaje (naro ito na berzi), iardija; kod nas se esto uje i pekulant. spekulativan (lat. speculativus) 1. isto mi-sleni, do koga se dolazi putem istog miljenja, koji postaje putem spekulacije, teorijski; spekulativna filozofija filozofija Fihtea, elinga i Hegela, poto su oni, nezavisno od iskustva, stvorili sisteme kojima su mislili ostvariti apsolutno saznanje stvarnosti; supr. empi-rijski; 2. koji je u vezi sa spekulacijom,

spekulativnost

864

specijalan

koji ima karakter spekulacije (v. spekulacija 2). spekulativnost (lat. speculativus) 1. rezonovanje koje nema osnove u praktinom iskustvu, prazno umovanje; 2. fil. isto teorijsko saznanje, nasuprot akciji i praksi. spekulacija (lat. speculatio) 1. fil. ispitivanje istim miljenjem, tenja za saznanjem putem istog miljenja uz saradnju intuicije i fantazije, tenja za saznanjem koje prelazi granice iskustva; 2. trgova-ka tenja za zaradom, predvi anje verovat-nog dobitka ili gubitka u nekom trgovakom preduzeu, naroito u berzanskom poslovanju; mudro zamiljen trgovaki posao; spekulacioni efekti trgova ke hartije kolebljive vrednosti, koje su zbog toga zgodan predmet spekulacije. spekulirati (lat. speculari osmatrati, izgledati, gledati unaokolo) 1. udubljivati se duhom u to, razmiljati, mudrovati; 2. praviti trgovake planove, razmiljati o mogunosti zarade putem kupovine i prodaje (robe, hartija od vrednosti i dr.). spekulum (lat. speculum ogledalo) hir. instrument pomo u koga se izvesni delovi tela dre otvoreni, proiruju ili pomo u koga se gleda u njih, npr. spekulum ani (lat. speculum ani) marno ogledalo (za irenje i pregledanje zadnjeg creva); spekulum okuli (lat. speculum oculi) ogledalo za pregled o iju; spekulum oris (lat. speculum oris) ogledalo za pregled usta; spekulum uteri (lat. speculum uteri) ogledalo za pregled materice. speleogeneza (gr. spelaion peina, genesis postanak) deo speleologije i geomorfolo-gije koji se bavi prou avanjem nastanka i razvitka peinskih prostorija i procesa koji u estvuju u njihovom stvaranju. speleologija (gr. spelaion, logia nauka) deo geografije i geologije koji izuava peine i druge srodne pojave u kriom zemlji-tu. speleofauna (gr. spelaion, lat. fauna) ivotinjski svet koji ivi u pe inama. spelin svetski jezik, izraen prema volapi-ku, samo upro eniji. spelovati (eng. spell) izgovarati, imenovati svako slovo za sebe pri itanju pojedinih rei, npr. re rad ako je napisana latinicom, speluje se: er, a, de. spelter (eng. spelter) trgovaki naziv za cink. spelunka (lat. spelunca) peina, razbojniko gnezdo; mraan i prljav stan, mrana i prljava gostionica; kod nas: pelunka. sperma (gr. sperma seme) 1. zool. ivotinjske i oveje seme, gusta i beliasta semena tenost spolno zrelih mujaka koju pri snoaju izbacuje ud i koja sadri spermatozoe; 2. vot. seme. spermatida (gr. sperma zool. zrela spolna elija iz koje postaje spermatozoon. spermatin (gr. sperma) zool. semena materija.

spermatisti (gr. sperma) pl. zastupnici uenja o preformaciji budue generacije u mukim semenim elijama; up. animalku-listi. spermatitis (gr. sperma) med. zapaljenje semenih kanala. spermatian (gr. spermatikos) semeni, koji sadri ili proizvodi seme; spermatini sudovi semeni sudovi. spermatogeneza (gr. sperma seme, genesis postanak, roenje) zool. postanak obrazovanja semena ili semenih elija; spermiogeneza. spermatozoe (gr. sperma, zoon ivotinja) pl. zool. semeglavci, semene elije, diferencirane elije u mukom semenu koje vre oploavanje. spermatozoidi (gr. sperma, zoon) pl. zool. v. sperma tozoe. spermatologija (gr . sperma, logia nauka) zool. nauka o semenu. spermatorea (gr. sperma, rheo teem, curim) med. neprekidno curenje semena (kod nekih oboljenja). spermatofite (gr. sperma, phyton biljka) pl. bog. biljke semenjake; spermofite. spermatofore (gr. sperma, phero nosim) pl. zool. semene grudvice kod beskimenjaka koje se, pri parenju (stapanju), prenose u ensko telo i tamo postepeno vre oplo avanje. spermatocidan (gr. sperma, lat. caedo ubijam, cecidi) med. koji ubistveno deluje na semeglavce (spermu). spermaturija (gr. sperma, uron mokraa) med. prisustvo semenih telaaca u mokra i. spermacet (gr. sperma, lat. cetus kit, del-fin itd.) zool. itka mast u glavi uljeu-re (vrste kita). spermiji v. spermatozoidi. spermiogeneza (gr. sperma seme, genesis postanak) zool. v. spermatogeneza. spermisti (gr. sperma) pl. biolozi koji su smatrali spermatozoid za pravu klicu iz koje se razvija ivo bie, a jaje i embrio-nalnu kesicu samo kao pogodnu sredinu za razvoj muke klice. spermozoe (gr. sperma, zoon ivotinja) t. v. spermatozoe. spermolit (gr. sperma lithos kamen) geol. okamenjeno seme. spermofite (gr. sperma, phyt6n biljka) pl. vot. v. spermatofite. spes (lat. spes) nada; in spe (lat. in spe) u nadi. specija (lat. species vrsta) farm. smesa od raznih sastojaka koja slui kao lek. specijal (lat. specialis) dobar poznanik, poverljiva osoba, prisni prijatelj; vrsta velikih vinskih aa; naro ito dobro pie (vino, pivo); proizvod izuzetne kak-voe. specijalan (lat. specialis) naroit, osoben, poseban; odre en, taan, poblii; stru an; supr. generalan.

speciJalizaciJa

865

spirala

specijalizacija (nlat. specialisatio) posebno oznaavanje, ponaosobno oznaavanje, posebno izvoenje; struno usavravanje, struno spremanje i izuavanje (grane neke nauke, zanata i dr.); specijaliziranje. specijalizirati (lat. specialis, fr. speciali-ser) naroito (ili: ponaosob) oznaiti (ili: oznaavati, navoditi, navesti); specijalizirati se usavravati se (u grani neke nauke, zanata i dr.), struno izua-vati. specijalizovati v. specijalizirati. specijalije (lat. specialia) pl. naroite okolnosti, blie okolnosti, pojedinosti, po-drobnosti. specijalist (lat. specialis naroit) strunjak, onaj koji se posvetio iskljuivo jednoj grani (umetnosti, nauke, zanata i sl.); naro ito: lekar koji se posvetio jednoj grani medicine, npr. specijalist za tuberkulozu, za unutranje bolesti itd. specijalitet (nlat. specialitas) 1. naroi-tost, osobenost, posebnost, svojstvo vrste, svojstvo rada; 2. struka, strunost; naroita grana neke umetnosti kojoj se neko (specijalist) iskljuivo posveuje; 3. naroiti proizvod neke fabrike, ija su spoljna i unutranja svojstva (sastav i oblik) uvek ista. specijalnost (lat. species) struka kojom se neko posebno bavi; posebna vetina, spretnost. specijes (lat. species) izgled, spoljanjost; pojam; predstava; izgled, vid; vrsta (nekog rada); kat. osnovna raunska vrsta; dodatak, sastojak (leka, jela i sl.); med. meavina isitnjenih biljnih delova. specijes fakti (lat. species facti) prav. izlaganje injenica, injenino stanje. specilum (lat. specillum) med. v. soida. specimen (lat. specimen) ogled, proba, ogled-ni rad, probni rad, pokus, pokuaj, dokaz. specifikaciJa (nlat. specificatio) nabrajanje pojedinosti, podroban (detaljan) opis, spisak svih pojedinanih predmeta koji spadaju zajedno; posebno oznaenje. specifikovati (nlat. specificare) v. speci-ficirati. specifikum (nlat. specificum) naroito sredstvo, osoben, siguran i celishodan lek za neku bolest. specificirati (nlat. specificare) naroito oznaiti (ili: oznaavati), posebno navoditi, posebno navesti, nabrojiti, poimence ili tano odrediti, navesti (ili: navoditi) taku po taku, oznaiti sve ponaosob, upojediniti, upojedinjavati. specificitet (nlat. specificitas) specifi-na osobina, specifino svojstvo, specifian sastav, osobenost, svojstvenost, npr. neke bolesti specifian (nlat. specif icus) svojstven samo jednoj osobi ili stvari, koji njoj iskljuivo pripada, osoben, naroit, odreen, opredeljen; specifina diferencija ra-

zlika koja sainjava vrstu ili rod; specifina teina odnos izmeu teine nekog tela i teine iste zapremine vode, teina kubnog santimetra neke grae izmerena gramovima; specifina toplota koliina toplote potrebna da se prida jedinici mase nekog tela da bi se zagrejale za 1 S, od 14,5 do 15,5; specifino sredstvo lek koji ima naroito dejstvo na neku bolest (npr. iva na sifilis, kinin na malariju itd.), ili koji naroito utie na neki organ (npr. digitalis na srce). spianato (ital. spianato) huz. prosto, jednostavno, neizvetaeno. epika (lat. spica) bog. klas. spikato (ital. spicato) muz. jasno, naglaeno, razgovetno (kod pevanja). spiker (eng. speaker) 1. govornik, predsednik Donjeg doma u engleskom parlamentu (zato to on uzima re u ime skuptine); 2. stalni govornik, objavljiva vesti i dr. na radiju i televiziji. spilom (gr. spiloma mrlja) med. mlade. spilja v. pilja. spin (eng. spin okretati se, vrteti se) sopstveni mehaniki momenat koliine kretanja elementarne estice ili atomskog jezgra. spina (lat. spina trn, bodlja) anat. (nlat. spina dorsalis) hrbat, kima, hrptenjaa. spinalni (lat. spinalis) hrbatni, kimeni, hrptenjani; spinalna iritacija nadra-enost lene modine; spinalna punkcija v. pod lumbalan; spinalni meningitis zapaljenje koaste opne lene modine; spinalni sistem sistem lene modine, le na modina i njeni ivci. spinel (fr. spinelle) min. ljubiastocrveni rubin. spinet (ital. spinetto) muz. instrument sa icama u obliku trapezoida, pretea klavira. spinozizam filozofija Baruha Spinoze (16321677), naroito njegov panteizam, po kome su bog i priroda isto, jedno (deus sive natura). spinozist fil. pristalica spinozizma. spinterizam (gr. spinther varnica, iskra) bacanje iskri, vrcanje varnica, bacanje zrakova. spinteriskop (gr. spinther, skopeo gledam) aparat za posmatranje i ispitivanje alfa-zrakova (pronalazak eng. nau nika Kruksa). spinterometar (gr. spinther, metron mera, merile) sprava za merenje duine elektrinih varnica. spirala (gr. speira savijutak, vijuga, lat. spira) 1. zavojnica, loznica; 2. mat. kriva sa beskrajno mnogo zavojaka (ima: Arhimedova, hiperbolna, parabolna, logaritam-ska itd. spirala); najobinija je valjana ili cilindarska spirala ili zavojnica zvana jo i loza; teh. lozasto zavijena opruga, lozasto zajen feder; lozasto

55 Leksikon

spiralan

866 spirituoze (nlat. spirituosa) pl. pia koja sadre alkohola, alkoholna pi a. spirituozo (ital. spirituoso) muz. sa duhom i arom, plameno, ivo; kon spirito. spiritus (lat. spiritus dah; duh) disanje, dah; ivotni dah, ivot; duh, dua, jak i preduzimljiv duh; hem. alkohol, piritus; spiritus agens (lat. spiritus agens) duhovni (ili: glavni) pokreta, dua pokreta; spiritus asper i spiritus lenis (lat. spiritus aspep, lenis) u grkom jeziku grubi dah, glas h (') i blagi dah (') na po etnom samoglasniku; spiritus movens (lat. spiri-tus movens) v. spiritus agens; spiritus rektor (lat. spiritus rector) oivljavaju i duh, duhovna ivotvorna sila, duh upravlja , duhovni pokreta ; bot. mirisava tvar u biljkama. spirometar (lat. spirare disati, gr. metron mera, merilo) sprava za merenje koliine udahnutog i izdahnutog vazduha. spirohete (nlat. spirochaeta pl. med. jednoeli na iva bi a iz grupe bakterija spi-rila, izaziva i sifilisa (spirochaeta pallida) i dr. bolesti. spisitas (lat. spissitas) med. gustoa, zgusnu-tost tenih tela (usled ega postaju manje tena, npr. krvi). spisitudo (lat. spissitudo) med. v. spisitas. splanhnian (gr. splanchnon utroba, iznutrica, drob) utrobni, koji se tie utrobe, iznutrini, drobni. splanhnografija (gr. splanchnon) opisivanje utrobe. splanhnologija (gr. splanchnon, logla nauka) nauka o utrobi, nauka o unutranjim organima. splanhnopatija (gr . splanchnon, pathos bolest) med. bolest utrobe. splanhnoptoza (gr. splanchnon, ptosis pad) med. spadnutost utrobe. splenalgija (gr. splen slezina, algos bol) med, bol slezine; pr. splenalgian. splendidan (lat. splendidus) raskoan, sjajan, velelepan; fig. dareljiv, izdaan; tip. sa velikim proredima (slog). splenektomija (gr. splen slezina, ektome isecanje) med. operativne vaenje (ili: isecanje) slezine. splenijum (gr. splenion zavoj, lat. splenium) med. oblog, obloga; up. kompres. splenitis (gr. splen slezina) med. zapaljenje slezine, upala slezine. splenografija (gr. splen, graphia opisivanje) opis, opisivanje slezine. splenologija (gr. splen, logia nauka) nauka o slezini (deo anatomije). splenomegalija (gr. splen, megas velik, me-gale velika, Mega veliko) med. uveanje slezine, naro ito kod malarije. splin (eng. spleen, lat. splen) med. mrzovolja, vrsta hipohondrije koja esto donosi oseanje dodijalosti ivota, a obino se javlja kao posledica dosade; zlovolja, neraspoloenje.

uvijena ica; 3. avaj, akrobacija koja se sastoji u tome to se avion, pri spu-tanju, obre oko zamiljene vertikalne ose. spiralan (gr. speira, lat. spira, nlat. spira-lis) lozast, uvijen kao pu ili kao zavr-tanj, zavojit, uvojit. spirant (lat. spirans) gram. strujnik, produ-ni suglasnik, suglasnik koji se moe proizvoditi sve dok nam traje daha; to su: f, s-z, -, h. spirato (ital. spirato) trg. u prolom mesecu, u proloj godini. spiriloze (lat. spirilum dei. od spira za-vojnica, loznica) pl. med. bolesti koje izaziva bakterija spirilus. spirilus (lat. spira zavojnica, loznica, dei. spirillum) med. grupa bakterija, uvojica, izaziva a raznih bolesti, naro ito kolere. spiritizam (lat. spiritus duh, nlat. spiritis-mus) verovanje u duhove, verovanje da s one strane groba postoji svet duhova sa kojima se moe, pod izvesnim okolnostima (posredstvom stolia i naro itih posrednika medijuma), do i u dodir i op-titi. Spiritizam je, polovinom XIX veka, doao iz Amerike u Evropu; up. okul-tizam. spiritist (nlat. spiritista) onaj koji veruje u postojanje duhova i u mogunost optenja s njima. spiritozo (ital. spiritoso) muz. v. spirituozo. spiritualan (lat. spiritualis) v. spirituelan. spiritualizai (lat. spiritus duh) fil. metafizi ke shvatanje po kome je ono to postoji, u svojoj sutini, duhovne prirode, duhovna supstancija sastavljena od du-hovnih bia, a tela su samo predstave, ili prividi pojave jedne iste duhovne stvarnosti; supr. materijalizam. spiritualizacija (nlat. spiritualisatio) 1. hen. pretvaranje u alkohol, izvla enje alkohola; 2. fig. oduhovljavanje, pripisivanje duha, tuma enje u duhovnom smislu. spiritualizirati (nlat. spiritualisare) 1. hem. pretvoriti (ili: pretvarati) u alkohol, ualkoholiti, uiniti alkoholnim, izvu i iz ega alkohol; 2. fig. oduhoviti, oduho-vljavati, dati emu duhovno obeleje, tumaiti u duhovnom smislu. spiritualije (lat. spiritualia) pl. duhovne stvari, stvari vere; duhovna prava koja su vezana s nekom crkvenom slubom (supr. temporalije). spiritualisti (lat. spiritus) fil. pristalice, predstavnici spiritualizma. spiritualitet (nlat. spiritualitas) duhovnost, duhovna priroda, duhovni ivot. spirituelan (fr. spirituel) bogat duhom, duhovit, otrouman; duhovni, bestelesni, natulni; duhovniki, crkveni. spirituozan (nlat. spnrituosis) koji ima u sebi alkohola, alkoholni (o pi ima).

spodkju m

867

cnpej

spodijum (gr. spodion metalni pepeo) hen. kotani ugalj, ugalj koji se dobiva pougljavanjem kostiju; zbog velike upljikavosti upotrebljava se za ienje eer-nog soka; beli spodijum kotani pepeo. spodomant (gr. spodos pepeo, mantis predskaziva , vra ar, prorok) onaj koji prori e iz pepela. spodomantija (gr. spodos, manteia predskazivanje, proricanje) proricanje iz pepela. spolije (lat. spolia) ia. u srednjem veku: znaci viteke asti (ma , tit, lem i dr.) koji su se nosili pri sahranama i u drugim sve anim prilikama. spolijum (lat. spolium) plen, pljaka; naro ito: zaplenjeno oruje i dr. kao znak pobede; prav. oduzimanje poseda; kod katolika: prav pape na prisvajanje imanja koja ostanu iza katolikog svetenika; akcio spolni (lat. actio spolii) prav. tuba kojom se trai da se odmah vrati ili naknadi ukradena stvar. spongija (gr. spongos) zool. spuva, suner. spongioza (gr. spongos suner, lat. spongio-sus) med. sunerasta kopggana supstancija u kostima. spongiozan (gr. spongos, lat. spongiosus) sun erast, spuvast, upljikav. spovgioliti (gr. spongos, lithos kamen) pl. geol. okamenjeni sunerasti korali. spovgozoe (gr. spongos, zoon ivotinja) pl. zool. morski suneri. spondaikus (lat. spondaicus) v. spondijakus. spondej (gr. spondeios, lat. spondeus) metr. stihovna stopa od dva duga sloga: . spondijakus (lat. spondiacus) hetr. heksame-tar ija je peta stopa spondej. spondilartroza (gr. spondylos prljen, ag-thron zglob) med ukoenost zglobova kimenog stuba. spondilitis (gr. spondylos, sphondylos prljen) med. tuberkulozno zapaljenje prljena. spondiloartrokace (gr. spondylos, arthron zglob, kakbn zlo) med. zagnojavanje, truljenje prljenova. spondilozoe (gr. spondylos, zoon ivotinja) pl. zool. v. vertebrata. spondilus (gr. spdndylos, sphondylos) anat. prljen. spontav (lat. spontaneus) dobrovoljan, svojevoljan, iz sopstvenih pobuda, iz vlastitih pobuda; sam sobom postao, samonikao; iznenadan; spontano iaenje ned. ia-enje usled nekog oboljenja zgloba, bez spoljnog uticaja; v. generacio ekvivoka. spontaneitet (lat. spontaneus) svojevoljnost, dobrovoljnost, vlastita pobuenost, sopstvena pobuenost, pobuenost samim sobom, dobrovoljno odluivanje; samodelat-nost, samoodreivanje; samoniklost; pojava bez spoljnih i vidnih uzroka; fil. stvaranje (ili: obrazovanje) iz sebe (supr. receptivitet); sposobnost razuma da stvara sam pojmove (po Kantu).
55*

spora (gr. spora setva) bog. klica semena, elija koja vri umnoavanje (kod biljki bescvetnica). sporadi (gr. sporas gei. sporados rasut, ratrkan, speiro sejem) pl. razasuta ostrva i ostrvca. sporadi an (gr . sporadikos rasut, ratr-kan, pojedinaan; osamljen) razasut, rasturen po raznim oblastima, pojedinaan, usamljen; sporadine bolesti one koje napadaju samo pojedince (za razliku od epi-demi nih, koje napadaju itave oblasti i narode). sporadinost (gr. sporadik6s), pojedina-nost, osamljenost, pojedinano javljanje, povremeno javljanje. sporangidija (gr. spora setva, angos sud, posuda) bog. semeni sudi; plodni ovojak kod bescvetnica; matica-elija spora kod algi. sporangija (gr. spora, angos) bot, v. sporangidijasporno (ital. sporco, lat. spurcus) trg. = bruto. sporogeneza (gr. spora setva, genesis postanak, raanje) biol. umnoavanje putem spora; sporogonija. sporogon (gr. spora, gdnos roenje, raanje) bog. kod mahovina: plod koji stvara spore, a koji se razvija iz oplo enog jajeta arhegonija, tj. enskih spolnih organa. sporogonija (gr. spora, gonos) biol. v. sporogeneza. siorozoe (gr. spora, zoon ivotinja), pl. zool. jedno eline praivotinje koje sive kao paraziti, gotovani, u drugim ivotinjama, a razmnoavaju se pomo u spora snabdeve-nih ljuskom. sporofili (gr. spora, phyllon list) bog. listovi na kojima se razvijaju sporangije sa sporama. sporofite (gr. spora, phyton biljka) bot. sporonoe biljke koje se razmnoavaju pomo u spora. sport (lat. disportare raznositi, nlat. di-sportus raznoenje, eng. sport) igra, ala, provodnja u slobodnoj prirodi; naro ito: sva ona telesna vebanja za koja su potrebne snaga, smelost, izdrljivost, okretnost i umenost (npr. jahanje, veslanje, , klizanje, lov, tranje, loptanje, rvanje, vebanje na naro itim spravama itd.). sportist (eng. sport) lice koje se bavi sportom. sportsmen (eng. sportsman) onaj koji se bavi sportom, sportist; onaj koji se oduevljava sportom. sporulacija (gr . spora setva, nlat. sporulatio) biol. stvaranje spora, postajanje spora, npr. kod bakterija. sprej (eng. spray) mlaz tenosti itrcan u vazduh, gde se raspruje u vrlo sitne kapi; naprava za itrcavanje tog mlaza; raspriva ; te nost u toj napravi.

sprinkler

868
to ve postoji (nasleenog), politika ustaljenost, stajanje na sigurnim nogama (stabilizam), stabilizacija. stabilnost v. stabilitet. stavrodulija (gr. stauros uspravan kolac, krst, duleia ropstvo) potovanje krsta, oboavanje krsta. stavrolater (gr. stauros, latreia oboavanje) oboavalac krsta. stavroskop (gr. staurds, skopeo posmatram) polarizacioni aparat za ispitivanje op-ti kih svojstava kristalnih plo a. stavrofilaks (gr. stauros, phylax uvar) uvar krsta, ranije titula jerusalimskog patrijarha kao uvara ostataka krsta na kom je Hristos bio razapet. stavrofor (gr. staurds, phepo nosim) krstonosac; u pravoslavno] crkvi: svetenik-protoprezviter odlikovan pravom da nosi o vratu zlatan krst; stavrofori pl. nosai krstova pri katoli kim crkvenim ophodima. stagnacija (nlat. stagnatio) stajanje, zastoj, zastalost, labavost, npr. u industriji, trgovakim poslovima itd. stagnirati (lat. stagnare) stajati, ne oticati (o vodi); fig. biti u zastoju, ne napredova-ti, ne razvijati se (o poslovima, radu i DR-)stad-buk (eng. stud ergela, book knjiga) u konjarstvu: mati na zapatna knjiga sa podacima (poreklo, teina, sposobnost ploenja i dr.) o konjima, rodoslovnik konja; up. pedigri. stadiometrija (gr. stadion odreen deo puta, metrfa merenje) grana geodezije koja utvruje, pomou optiko-geodetskih instrumenata, na terenu, odstojanje izvesnog niza ta aka od jedne osnovne ta ke. stadijum (lat. stadium trkalip!te, gr . stadion) v. stadion 1, 2, 3. stadion (gr. stadion) 1. stara mera za duinu od 125 koraka ili 600 grkih i 625 rimskih stopa, 40 stadija=1 geogr. milja; 2. trkalite, mesto na kome su Grci odravali viteke igre; naroito ureeno mesto za sportske utakmice veeg obima; 3. fig. odsek vremena, period u neprestanom razvitku nekog dogaaja ili stanja, npr. neke bolesti (lat. stadium morbi), pitanja i sl.; stanje stvari, poloaj stvari (kod nas: stadijum). sta (fr. stage) 1. trajanje delatnosti na nekom podruju rada, posle kojeg se stiu izvesna prava (na godinji odmor, penziju, dobijanje stana i dr.); 2. pripravna sluba, pripravnitvo, vreme koje neko posle zavrenog kolovanja mora da provede u pripravni koj slubi. stairati (fr. stage) izdrava obavezno vreme pripravi slube, sluiti kao pripravnik, kao vebenik. staist (fr. stage) pripravnik, osoba na stau.

sprinkler (eng. sprinkler kanta za zalivanje) ureaj za zatitu od poara, obi no u skladitima, robnim kuama, fabrikama, brodovima. sprint (eng. sprint) sp. tr anje na kratku stazu, takmi enje u brzini. sprinter (eng. sprint) sp. trka na kratkoj stazi; up. sprint. sprinterice (eng. sprint) pl. naroita obua za trka e sa klincima na prednjem delu, da se trka ne bi klizao. spru (eng. sprue) med. tropska bolest koja naroito napada Evropljane, sastoji se u propadanju sluzokoe probavnog kanala, u teko i jedenja i govorenja i u kataru creva. spumozan (lat. spuma pena, spumosus) penuav; penast. sputacija (nlat. sputatio) med. pljuvanje. sputum (lat. sputum) pljuva ka, ispljuvak.
srdela v. sardela.

srma (tur. sirma) srebro, srebrna ili zlatna ica, konac. srmajli (tur. sirmah) srmom, tj. srebrnim ili zlatnim koncem vezen, ukraen. S romanum (lat. S romanum) med. rimske S", iskrivljenost debelog creva u obliku latinskog slova S, na mestu gde prelazi u zadnje crevo. sra (tur. sirca) staklo; pril. srali. Stabat mater (lat. Stabat mater) Stajae (pored krsta) majka (Isusova)" po etne rei uvene katolike crkvene pesme, na-pisane oko 1300. god., koja se peva na Veliku subotu; muziki esto obraivana (Palestrina, Pergolezi, Astorga, Rosini, Hajdn i dr.). stabilan (lat. stabilis) postojan, stalan, tra-jan, nepromenljiv, stamen, vrst; supr. la-bilan; up. indiferentan. stabilizam (lat. stabilis) v. stabilitet. stabilizator (lat. stabilis) 1. fiz., ham. materija koja slui da se neki materijal, podloan promenama, odri stalan, postojan; 2. ure aj koji slui da se odri stalan napon struje; 3. sprava koja spreava da se karoserija automobila nagiba na zavojima. stabilizacija (nlat. stabilisatio) ustaljenje, ustaljivanje, uvrenje; stabilizacija valute fin. uvrivanje meunarodnog kursa novca jedne drave. stabilizirati v. stabilizovati. stabilizovati (lat. stabilis) ustaliti, usta-ljivati, uvrstiti, utvrditi, uiniti postojanim, stalnim, trajnim. stabilirati (lat. stabilire) v. stabilizovati. stabilist (lat. stabilis) pristalica onoga to ve postoji, tj. postoje eg stanja. stabilitet (lat. stabilitas) 1. postojanost, vrstina, stalnost, ustaljenost; 2. fiz. tenja za odravanjem postoje eg stanja, koja je tim vea to je vea teina i to je vei oslonac i to je teite dublje; 3. u politici: tenja za odravanjem onoga

869
stazis (gr. stasis) stajanje; stanovite, npr. filozofsko; med. zastoj sokova, naroito krvi (koji obino dovodi do zgruavanja). stazofobija (gr. stasis stajanje, phobos strah) tih. bolestan strah da se ne moe drati uspravno. stakato (ital. staccato) muz. odseno, nevezano; up. ligato. stalagmit (gr. stalagma kap, kaplja) min. kapljanik koji se slae na tlu kapanjem vode sa tavana peine, kupasta ledena svea; supr. stalaktit. stalaktit (gr. stalazo kapljem, stalaktos kapljav, koji kaplje) min. kapljanik (ledena svea) koji visi sa tavana ili sa strane peine, a postaje kapanjem vode; supr. stalapoit. staltika (gr. staltik6s koji skuplja, stee) pl. med. sredstva za stezanje, za ustavljanje krvi. staljinizam (po Josifu Visarionoviu Staljinu) 1. Staljinove teorijsko postavke o drutvenim pojavama i njegova inter-pretacija marksizma-lenjinizma; 2. skup drutvenih pojava i metoda upravljanja u SSSR-u vezanih za period Staljinove vlasti (jako izraen birokratski centrali-zam, dravni kapitalizam, kult li nosti). Stambul tursko ime za Carigrad; zapravo Istambul, od grkog eis ten polin=y grad. stamen (lat. stamen) bog. pranina nit, pranini sud u cvetu (up. antera); fig. poetak; pl. stamina. staminodijum (nlat. staminodium) bog. sporedan pranini sud koji nema antere i koji je, zbog toga, neplodan. stampa (ital. stampa) v. tampa. standard (eng. standard) svaka zakonom utvrena mera, normalna mera, merile; zakon-ska novana stopa i sl.; neto to vai kao uzor, obrazac, to je priznate kao klasine; standard ivota (eng. standard of life) prosena mera zadovoljavanja ekonomskih potreba pojedinca, pojedinih drutvenih klasa (apstraktno naroda); standard zlato normalno, novano zlato, zlato od 22 karata; standard obrazac trg. obrazac, uzorak neke robe kome mora i isporuena roba da odgovara. standardizacija (eng. standardization) racionalizacija proizvodnje putem smenjivanja veeg broja oblika proizvodnje na manji broj tipinih obrazaca (standarda istog kvaliteta, oblika, veliine, teine itd. standardni (eng. standard) koji se odnosi na standard, koji odgovara standardu; istog tipa, tipian. standarta (eng. standard, p. estandarte) zastava, steg; konjika zastava. stanin (lat. stannum kalaj) legura koja se sastoji od kalaja, bakra, gvo a i cinka. stanirl (lat. stannum, tal. stagnuolo) kalaj razvuen u veoma tanke listie (upotreb-

stataran

ljava se za uviJanje okolade, aja, sapuna itd.). stante (ital. stante) trg. ovoga meseca, tekueg meseca. stante pede (lat. stante pede) smesta, odmah, iz ovih stopa. stanum (lat. stannum) hen. kalaj, sjajan beo metal, mekan i jako rastegljiv, atomska masa 118,69, redni broj 50, znak Sn. stanca (ital. stanza) 1. mesto prebivanja, soba, odaja; zidna slika kao sobni ukras (naroito uvene Rafaelove zidne slike u vatikanskom dvoru); 2. kitica, strofa, naroito talijanska strofa (otava rima) koja se sastoji od osam petostopnih jamp-skih stihova; 3. elini udubeni kalup za utiskivanje u lim; elini valjak za izre-zivanje metalnih par eta razli itog oblika pritiskivanjem. stapel (hol. stapel) 1. mesto na brodogradi-litu sa podijumom nagnutim prema vodi na kome se sastavljaju delovi broda i sa koga se brod sputa u vodu; 2. podijum na koji se izvlae hidroplani iz vode; 3. pomo na naprava na kojoj se sklapaju avioni. star (eng. star) 1. zvezda; fig. pozorine veliina, sportska veliina, filmska zvezda", virtuoz i sl. star (nem. Star) 2. med. ime veeg broja onih bolesti koje se svravaju deliminim ili potpunim slepilom; zeleni star zelena mrena = glaukom; sivi star zamuenost i neprovidnost onog soiva, usled ega svetlosni zraci ne mogu da dopru u unutranjost oka (lei se operativnim vaenjem onog soiva); crni star neizleivo slepilo kao posledica bolesne neose-tljivosti mren-ae ili onog ivca. etarbord (eng. starboard) mor. desna strana broda. starleta (ital. starletta zvezdica) pozori-na ili filmska glumica za sporedne uloge. start (eng. start) sp. na trkakim utakmicama: polazite, linija sa koje polaze takmia-ri (trkai, peaci, velosipedisti, avija-tiari, veslai, konji itd.); poetni trenutak trke, utakmice; prvi nastup na nekom takmienju; odluan polazak na loptu koja se nalazi kod protivnikog igraa (u fudbalu). starter (eng. starter) 1. elektropokreta, v. anlaser; 2. ot. na trkakim utakmicama: onaj koji zastavicom i dr. daje takmiari-ma znak za polazak. startovati (eng. start) poi, polaziti, krenuti; pokretati motor; sp. uestvovati na utakmici (kao trka, vesla, pliva, avijatiar); krenuti sa polazne trkake take, zapoeti trku; avij. poleteti. start-stop-maina (eng. start-stop, lat. ta-china) teh. v. teleprinter. stataran (lat. statarius koji se zbiva u stajanju) koji stoji mirno, nepomian, tra-

870
jan, koji polako napredne; statarna lektira itanje sa zastajkivanjima radi objanjavanja. stativ (nlat. statiwun) stalak, postolje, naroito za geometarske instrumente; sp. u fudbalu: preka od gola; stativa. statika (gr. statike) fiz. deo mehanike koji prou ava uslove pod kojima kakav mehaniki sistem ostaje u miru, nauka o ravnotei; supr. dinamika. statistkinja (lat. stare) v. pod statist. statist (lat. stare stajati) poz. lice koje se pojavljuje na pozornici samo u sporednim, obino nemim ulogama, naro ito u prizorima kada nastupaju narod, vojnici i sl.; za enu: statistkinja. statistike (lat. status stanje) prvobitno: nauka o stanju u dravi izraenom u brojevima; deo sociologije kojem je zadatak da, uporeujui u brojevima injenice koje se javljaju u nekoj oblasti dravnog i drutvenog ivota, izvodi opte zaklju ke i utvruje uzroke i posledice opaanjem utvr enih injenica, i da prou ava metode sistematskog utvr i-vanja, sre ivanja i preglednog upore i-vanja tih injenica (npr. u oblasti kola, trgovine, poljoprivrede, zdravstvenog stanja nekog kraja, drave, naroda itd.), statistika je sredstvo (metod) za izua-vanje netipinih (kolektivnih) pojava". statisti ar (lat. status stanje) onaj koji prikazuje stanje ega u brojevima, koji se bavi statistikom. statisti ki (lat. status) koji prikazuje stanje ega u brojevima, brojni; statistiki ured dravna ustanova koja ispituje prilike u zemlji pomo u podataka izra-enih u brojevima. statiki (gr. statikos) koji se tie nauke o ravnotei (statike). statmika (gr. stathmos teg) poznavanje tegova, nauka o tegovima. statmograf (gr. stathmos stanica, postaja, grapho beleim, piem) aparat koji automatski belei vreme vonje i vreme zadravanja na stanicama voza. stator (lat. stare stajati) teh. nepomini deo elektrinog generatora ili motora; pokrivnica, ono u emu se obru lopatice parne turbine; supr. rotor. statoreaktor (lat. status stanje, reagere protivdejstvovati) ali/, avion sa naroitom vrstom mlaznog pogona, male teine i jednostavne konstrukcije; razvija vrlo veliku brzinu. statoskop (lat. status, gr . skopeo posmatram) 1. sprava koja belei nagle promene u vazdunom pritisku.pri nepogoda-ma; 2. avij. sprava koja belei razlike u visini u metrima. statua (lat. statua, statuere postaviti, staviti) um. kip; fig. osoba hladna (kao kip).

stadija

statuar (nlat. statuartus) kipar, vajar. statueta (ital. statuetta) mali kip, kipi . statuirati (lat. statuere) odrediti, odreivati, opredeljivati, opredeliti, utvrditi, utvr ivati; podii, rsnovati; narediti, odluiti, postaviti, reiti; dopustiti, dozvoliti. statura (lat. statura) stas, struk; rast, uzrast. status (lat. status) prav. stanje, pravni poloaj jednog lica; sastav, prilike, poloaj. status insolvencije (lat. status insolventiae) nesposobnost plaanja obaveza. status in statu (lat. status in statu) drava u dravi. status kvo (lat. status quo sc. ante) stanje koje je bilo pre, prvobitno stanje, dosadanje stanje. status kognacionis (lat. status cognationis) prav. stanje srodstva, srodstvo. status konjugalis (lat. status conjugalis) prav. bra ne stanje, brak. statusna prava prava koja sa injavaju pravni poloaj punopravnog lica. status vascendi (lat. status nascendi) hen. trenutak nestajanja, tj. ono veoma kratko vreme kada se atomi osloba aju iz jedinjenja dok se jo nisu udruili u mole-kule. statut (lat. statutum) zakon, osnovni zakon; propis, odredba; naro ito: pravila nekog drutva (statuti). statutaran (lat. statutum odredba) zakonski, koji je po pravilima, propisan pravilima. statuti (lat. statutum) pl. v. statut. stauro- (gr . stauros krst) v. pod stavro-. stafaa (fr. staffage) u slikarstvu: oivljavanje slike tim to joj se dodaju pojedine figure ili itave grupe ljudi, ivotinja i dr.; sami ti dodaci; dodatak emu, neto uzgredno. stafeta v. tafeta. stafilagra (gr . staphyle grozd, agra plen) med. maice za pridravanje resice (nep-ane). stafilion (gr. staphyle) med. priti na ronja i (oka) sli an kotici gro a. stafilitis (gr . staphyle grozd; ote ena resa) med. zapaljenje resice (nepane). stafilokoke (gr. staphyle, kokkos kotica, zrnce) pl. med. loptaste, grozdaste bakteri-je, izazivai raznih vrsta gnojenja (bubuljica i ireva). stafiloplastika (gr. staphyle oteena resa, plasso uobliavam, oblikujem) med. vetake pravljenje nepca pomo u sluzokoe usne duplje. stahanovac (po imenu sovjetskog radnika Stahanova) radnik koji se naro ito isti e u radu, udarnik. stadija (lat. stare, statio) stanica, postaja; u katolikim crkvenim ophodima: mesto na kome u esnici zastanu radi molitve.

stadiona r

871
bavi se merenjem zvezdanih mesta i kretanja zvezda, merenjem ja ine njihove sjaj-nosti i ispitivanjem njihovih spektara. stele (gr. stele) uspravan stub; naro ito: uspravna mramorna plo a, ukraena reljefima ili slikama, kao nadgrobni spomenik starih Grka. stelionat (lat. stellionatus) prevara, obmana, prevarna prodaja, lano bankrotstvo (lat. stellio = guter, kao simbol varalice zbog njegove hitrosti i vetine da se izvue iz kripca). stelit (lat. stella zvezda, gr. lithos kamen) 1. geol. okamenjena morska zvezda; 2. tehnol. meavina nikla, kobalta i hroma (upotrebljava se za medicinske instrumente). stelografija (gr. stele kameni stub, graphia opisivanje) izrada natpisa na stubovima; up. stele. shema (gr . stemma venac) kod starih Rimljana: venac kojim su kitili slike predaka; otuda: venac, niz predaka, rodoslov, rodoslovna tablica; pl. stemata. stematografija (gr. stemma rodoslov, gra-phia pisanje) v. genealogija. stenizirati (gr . stheno) jaati, krepiti, poveavati delatnosti ivotne snage; supr. astenizirati. stenija (gr . sthenos ja ine, snaga) puna snaga, jaina, krepkost, pove ana ivotna delatnost tela; supr. astenija. stenian (gr. sthenos) u punoj snazi, krepak; stenina groznica v. stenopira; pope. stenian afekt duevni pokret koji poja ava ivotne radnje organizma, npr. radost (supr. astenian). stene- (gr . stenos) predmetak u sloenica-ma sa zna enjem: tesan, uzan. stenogram (gr. stenbs tesan, uzan, kratak, gramma slovo, pismo) ono to je napisano stenografski, rukopis napisan stenogra-fijom. stenograf (gr . stenos, grapho piem) onaj koji pie stenografski, brzopisac. stenografija (gr . stenos, graphla pisanje) brzo pisanje pomo u naro itih znakova, tako da se njim moe verno zabeleiti i najbri govor; brzopis, kratkopis. stenografirati v. stenografisati. stenografisati (gr. sten6s tesan, uzan, kratak, grapho piem) brzo pisati slue i se stenografijom. stenodaktilograf (gr. stenos, daktylos prst) onaj koji je vi an stenodaktilografiji. stenodaktilografija (gr. stenos, daktylos, graphla pisanje) kombinovanje stenografi-je i daktilografije; kada stenograf sam otkucava na pisa oj maini ono to je stenografisao. stenodaktilografkinja (gr. stenos, dakty-los) ona koja je vina stenodaktilogra-fiji. stenoza (gr. stenosis suavanje, suenje) med. suenost sudova i kanala; up. stegnozis.

stacionar (lat. statio, nem. Stationar) manja zdravstvena ustanova u kojoj bolesnici mogu da lee, bolesni ke prihvatilite. stacionaran (nlat. stationanus) koji miruje, stalan, nepokretan, postojan, koji ne menja mesto, utvr en u svom mestu, poloaju i sl.; stalan; stacionarno leenje le enje bolesnika u bolnici, u postel>i (za razliku od ambulantnog); stacionarna struja. staciovirati (fr. stationner) namestiti, postaviti, npr. strau. stearin (gr. stear gen. st6atos loj) he. smesa stearinske i palmitinske kiseline (slui za pravl>enje raznih svea); stearinska kiselina glavni sastojak biljnih i ivo-tinjskih masti; steatin. stearodermija (gr . stear loj, derma koa) med. bolesna masno e koe. steatin (gr. stear gen. steatos loj, dem. steation) v. stearin. steativian (gr . stear gen. steatos) lojast, koji ima loja, lojni. steatit (gr. stear gen. steatos) min. slaninac, masnik, vrsta guste i masne milovke. steatitis (gr. stear gen. steatos) med. sklonost gojenju. steatoza (gr. stear gen. steatos) med. stvaranje masti, debljanje, gojenje. steatopigija (gr. stear gen. steatos, pyge zadnjica) prekomerno razvijena zadnjica (sedalo), usled velikog nagomilzvanja sala na trti nom delu tela. steatorea (gr. stear gen. steatos, rheo teem, curim) med. lu enje masti kroz izmet. steganografija (gr. steganos utljiv; pokriven, graphia pisanje) vetina tajnog pisanja, tajno pismo; nauka o igranju aha. steganopode (gr. steganos vododrljiv, pokriven, pys, podos noga) pl. sisari sa plovnim koicama, veslarice. stegnozis (gr. stegnoo zapuavam, zaepljujem) med. stezanje, zatvorenost, za epljenost, npr. znojnih rupica; up. stenoza. stegnotika (gr. stegnos) pl. med. sredstva, lekovi za stezanje, za skupljanje. stegnotian (gr. stegnotikos koji zapuava, za epljuje) koji skuplja, koji zatvara, stee ili zapuava. stegoptera (gr. stegos krov, pokrivalo, pte-ron krilo) pl, zool. tvrdokrilci. stezo (ital. steso) muz. otegnuto; stezo moto (ital. steso moto) laganim kretanjem, polako, razvu eno, otegnuto. steirozis (gr . steirosis jalovost, neplod-nost) med. neplodnost. stek (eng. stake) 1. ulog pri igri, u opklada-ma, naro ito na konjskim trkama. stek (eng. steak) 2. kup. komad mesa; biftek. stelaa (nem. stellen postaviti, Stellage) polica, orman u zidu ili uza zid bez vrata (u bibliotekama, radionicama itd.). stelarni (lat. stella zvezda, stellaris zvezdani) zvezdani; stelarna astronomija deo astronomije koji prouava grau vasione i

stenokardiJa

872

stereotipi

stenokardija (gr. stenos tesan, kardia srce) kec. stezanje srca, javlja se kao jaka zaptivenost u grudima pra ena tekim disanjem i jakim bolovima; angina pektor. stenopira (gr . sthenos ja ina, mo , rug vatra) med. groznica usled zapaljenja; ste-ni na groznica. ^tenostomija (gr. stenos tesan, uzan, stoma usta) med. grenje donje vilice. stsnotahigrafija (gr. stenos, tachys brz, graphia pisanje) uzano i brzo pisanje", jedan od sistema stenografija, objavljen 1875; Lemanova stenografija. stenotelegraf (gr. stenos, tele na daljinu, grapho piem) telegraf koji radi sistemom znakova maine za stenografisanje, u minutu moe da poalje do 400 re i. stenoterman (gr. stenos, thermos topao) biol. prilagoen odreenoj temperaturi sredine u kojoj ivi, koji teko podnosi vee promene u temperaturi (o ivim biima); supr. euriterman. stenotermija (gr. stenos, thermds) biol. osobina onih ivih bia koja mogu da ive samo na jednoj, uvek istoj temperaturi. stenotika (gr. stenos, nlat. stenotica) pl. sredstva i lekovi za stezanje, za sua-vanje. stenotip (gr. stenos, typos otisak) maina za stenografisanje koja pie slogove ili cele rei. stenotipija (gr. stenos, typos) stenografisanje, pisanje stenotipom. stevotipisati (gr. stenos, typos) pisati mainom stenotipom. stenotipist (gr. stenos, typos) onaj koji stenografigpe i stenografisano prepisuje obinim slovima na pisaoj maini, daktilograf koji zna stenografiju; za enu: stenotipistica. stenotian (gr. stenos) koji suava, suavaju i; suen. stenotopan (gr. stenos, topos mesto) koji ima malu, slabu rasprostranjenost zbog toga to moe da ivi i uspeva samo pod strogo uslovljenim i veoma ogranienim klimatskim prilikama (naro ito o biljkama i ivotinjama); supr. euritopan. stenotoraks (gr. stenos, thorax grudni ko) med. ovek uskih grudi. stenofilan (gr. stenos, phyllon list) koji ima gusto li e, gustog li a. stenohorija (gr. stenos, chora prostor) med. suenost nekog prirodnog otvora, naroito vagine. stenohromija (gr. stenos, chroma boja) tamp. jednovremeno tampanje svih boja na gravirama i crteima. stentando (ital. stentando) huz. oteui, razvlaei. stentato (ital. stentato) muz. bolno, tonom, koji izraava bol; slik. plaljivo, usiljeno, kruto, teko, glomazne.

Stentor (gr. Stent6r) ime jednog Grka pod Trojom koji je mogao da nadvie 50 ljudi; otuda: ovek jakog, gromkog glasa; Stento-rov glas neobi no jak, gromak glas. step (eng. step) u plesu: korak. stepa (rus. stepn) velika, pusta i suva ravnica u Rusiji, sa travama i biljkama koje mogu da podnesu suu. eter (fr. stere, gr. stereos krut, tvrd, vrst) francuska jedinica za merenje zapremine suvih tela, naro ito drva, = 1 kubni metar. stereo- (gr. stereos) predmetak koji se javlja u sloenicama i zna i: vrst, tvrd, jak, gust, telesni, prostorni. stereoautograf (gr. stereos, autoa sam, grapho piem) aparat za snimanje terena. stereografija (gr. stereos, graphia crtanje) perspektivno crtanje vrstih tela u ravni supr. ihnografija. stereografska projekcija crtanje geografske karte pri kome se oko zamilja kao da se nalazi na jednoj taki povrine Zemljine lopte, pa kroz Zemlju obuhvata pogledom suprotnu poluloptu i ova kao da se ogleda u ravni koja polovi Zemlju; up. projekcija. stereoizomerija (gr . stereos krut, tvrd, vrst) v. izomerija. stereometar (gr . stereos, metron mera, merile) sprava za merenje zapremine mase branastih i poreznih (upljikavih) tela. stereometrija (gr. stereos, metria merenje) merenje zapremine tela; geom. nauka o prostornim veliinama za ije je predstavljanje potrebno vie od jedne ravni; (supr. planimetrija). stereoplazma (gr. stereos, plasma) fiziol. v. pod idioplazma. stereoplanigrafija (gr. stereos, grapho piem, lat. planus ravan) geogr. izrada karata sa stereografskih snimaka. stereorama (gr. stereos, horama pogled, prizor) reljefna karta. stereoskop (gr. stereos, skopeo posmatram) ont. aparat pomou koga se moe najjasnije pokazati prostornost likova; kutija sa dve pregrade, od kojih svaka ima kao okular po jedno naro ito so ivo, a na suprotnoj strani je zatvorena mutnim staklom. stereostatika (gr. stereos, statike) fiz. nauka o ravnotei vrstih tela. stereotelemetar (gr. stereos, tele na daljinu, u daljini, metron mera, merilo) opt. sprava za merenje odstojanja neke take od posmatraa. stereotipan (gr. stereos, typos otisak) tip. tampan plo ama sa nekretnim slogom; fig. uvek isti, starokovan, nepromenljiv, u istom obliku, ukalupljen, uobiajen. stereotipi (gr. stere6s, typos) pl. tip. ploe sa nekretnim slogom; kliei; stvari tampane ovakvim plo ama.

stereotipiJa

873

stigmatizaci]a

stereotipija (gr. stere6s, typos) tampanje ploama sa nekretnim slogom, klieima, matricama. stereotipika (gr. stereos, typos) v. stereotipija. stereotipirati (gr. stere6s, typos) izrai-vati ploe sa nekretnim slogom; tampati takvim plo ama. stereoti an (gr. stereotikos koji ini vrstim, koji ovrpgava) med. suv, sasuen, koji je postao suenjem. stereotomija (gr. stereos, temno seem, tome sek, presek) deo stereometrije koji se bavi presecima povrina onih tela koja prodiru jedna u druga delimino ili potpuno (kod kamenorezaca, maina i dr.). stereofonija (gr. stereos telesni, prostor-ni, phone glas, zvuk) kod zvunog filma: sistem kod koga zvuk, pri projiciranju filma, dolazi sa vie mesta, a ne sa jednog, kao kod obi nog zvu nog filma. stereohemija (gr. stereos, chemeia) nauka o prostornom rasporedu atoma u molekuli-ma, ispituje izomeriju kod jedinjenja. stereohromija (gr . stereos, chroma boja) vrsta zidnog slikarstva kod koga se na prepariranom suvom sloju maltera izrauju slike obi nim vodenim bojama. sterilan (lat. sterilis) jalov, neplodan, suv, MpniaB, oskudan, siromaan; uzaludan, beskoristan, nesposoban, neodriv; med. osloboen od zaraznih klica (zavojni materijal, hirurki instrumenti i sl.). sterilizacija (nlat. sterilisatio) jalovljenje, ujalovljavanje, injenje jalovim ili neplodnim; ujalovljenje, ujalovljenost; unitavanje klica i mikroba, npr. u mleku, na hirurkim instrumentima, zavojima i dr.; unitenost klica, mikroba; up. paste-rizacija. sterilizirati v. sterilizovati. sterilizovati (fr. steriliser) jaloviti, uja-loviti, ujalovljavati, initi neplodnim; ubijati (ili: ubiti, unititi, unitavati) klice, mikrobe; takoe: dezinficira-ti; up. pasterizovati. sterilitet (lat. sterilis) v. sterilaost. sterilnost (lat. sterilis) jalovost, neplod-nost, nerodnost; fig. mravost, siroma-nost, oskudnost. sterkoracija (lat. stercus izmet, stercoratio) stvaranje izmeta; gnojenje izmetom, ubrenje izmetom. sterling (eng. sterling) ono to ima punu, pravu, utvrenu vrednost; srednjovekovni engleski srebrni novac; funta ili livra sterlinga raniji kovani novac, danas samo novana raunska jedinica = 20 eng. ilinga. sternalan (gr. sternon grudi, prsa, nlat. sternalis) znat. koji se tie trudne kosti, koji je u vezi sa grudnom kosti. sternalgija (gr. sternon, algos bol) ned. v. stenokardija.

sternodinija (gr. sternon, odyne bol) med. v. stenokardija. sternum (gr. sternon, nlat. sternum) znat. grudna kost. sternutament (lat. sternutamentum) med. sredstvo (ili: lek) protiv pijavice. sternutativan (nlat. sternutativus) koji izaziva (ili: koji drai) na kijanje. sternutatorijum (nlat. sternutatorium) sredstvo koje drai na kijanje. stetograf (gr. stethos grudi, prsa, grapho piem, beleim) aparat za grafi ko predstavljanje kretanja disanja. stetografija (gr. stethos, graphia beleenje) beleenje kretanja disanja. stetodezmis (gr. stethos, desmos veza) med. zavoj za grudi. stetopoliskop (gr. stethos, poly mnogo, sko-reb posmatram) med. stetoskop na koji mogu vie njih u isto vreme auskultirati. stetoskop (gr. stethos, skopeo) med. drvena ili metalna slualica levkasta oblika za ispitivanje plu nih promena (auskul-taciju). stetoskopija (gr. stethos, skopeo) med. ispitivanje plu a sluanjem, auskultacijom. stehiogenija (gr. stoicheion elemenat, gen koren od gignesthai roditi se, postati) stvaranje, postajanje elemenata. stehiogonija (gr. stoicheion elemenat, gone raanje) v. stehiogenija. stehiologija (gr. stoicheion, logia uenje, nauka) uenje o pretvarima ili elementima, = hemija. stehiometrija (gr. stoicheion, metria mere-nje) merenje elemenata, hemijsko merenje, hem. uenje o proporciji, nauka o vrstim ili prostornim uslovima pod kojima se raznorodne materije hemijski spajaju u nova, jednorodna tela. stehiometrijski (gr. stoichefon, metria) koji se tie hemijskog merenja ili uenja o proporciji; stehiometrijski broj = atom-ska teina ili hemijski ekvivalenat. stibialia (lat. stibium antimon, nlat. stibi-alia) pl. med. lekovi napravljeni od antimo-ia ili sa antimonom. stibijum (lat. stibium) min. v. antimon. stigijski (gr. stygios) 1. koji pripada Stik-su i podzemnom svetu uopte; fig. uasan, grozan, straan, jeziv, paklen; 2. hem. koji nagriza, koji izjeda, kao npr. ezap (zbog vode reke Stiksa, koja je, po verovanju starih Grka, vila otrovna). stigma (gr. stigma) bod, ubod, taka, mrlja; bog. ig na tuku cveta; zool. spoljni otvor traheje (dunjaka) kod zglavkara, disaona oduka; oiljak, opekotine; ig, znamenje srama koje su stari Grci i Rimljani udarali zloincima i odbeglim robovima; f-. sram, stid; pl. stigmata. stngmatizacija (nlat. stigmatisatio) udaranje iga, igosanje; pak. obino bolom praena tobonja sposobnost uivljavanja u Hristove patnje na taj na in to se kod

stigmatizirati

874

stimulus

izvesnih osoba (stigmatizovanih) pojavljuju po telu Hristove rane (po miljenju psihopatologa, ovo stanje je slino stanjima kod nekih hipnotiziranih i histeri-nih osoba). stigmatizirati (gr. stigmatizo) obeleiti igom, igosati; fig. obediti, oklevetati; stigmatizirane osobe psih. osobe na kojima se rane sline Kristovim pokazuju bilo spolja bilo da ih one ose aju u sebi (Franjo Asisijski, Lujza Lato, Ana Eme-rih, Tereza Nojman i dr. (po miljenju psihopatologa, stanje slino stanju kod nekih slu ajeva hopnotizma i histerije). stigmatograf (gr. stigma bol, ubod, taka, ig, grapho piem) onaj koji radi stigma-tografiju. stigmatografija (gr. stigma, graphla pisanje, beleenje) pravljenje malih ara, mustara u boji, npr. sitnih crvenih taaka na plavoj osnovi itd. stigmeologija (gr. stigme, log'a) gram. v. akcentuacija. Stiks (gr. Styx) mit. reka ili izvor u podzemnom svetu preko kog je Haron prevozio due umrlih i u iju su se vodu bogovi zaklinjali najsvetijem i najstranijom zakletvom (po verovanju starih Grka, koje se odralo do danas, ova voda je bila smrtonosno otrovna). stil (gr . stylos, lat. stilus) obi na gvozdena rezaljke, poput dananje pisaljke, na jednom kraju zailjeno gvoe koje je paralo, tj. pisalo po votanim tablica-ma); 1. pisaljka starih Grka i Rimljana; 2. na in pisanja i izraavanja misli (pro-zni, pesniki, besedniki, poslovni, zvanini stil); 3. u likovnim umetnostima, arhitekturi, nametaju itd. umetniki ukus, oblik prikazivanja, umetniki pravac, nain davanja oblika; naroito: ist, plemenit, neizvetaen i prirodan nain prikazivanja (za razliku od manira)', 4. sp. nain upranjavanja neke vrste sporta; 5. fig. obiaj, navika; 6. stari p novi stil . pod julijanski kalendar. stilet (ital. stiletto, fr. stilet) bode s obe strane otar i sa kratkim seivom; ti-let. stilizacija (nlat. stilisatio) davanje stila, tj. pravilnog i lepog oblika nainu iskazivanje misli; um. menjanje prirodnog oblika u duhu izvesnog umetnikog shvatanja (odbacivanjem svega sporednog u predmetu prikazivanja itd.). stilizirati v. stilizovati. stilizovati (nlat. stilisare) napisati, sastaviti, prikazati pravilnim i lepim stilom; um. menjati (ili: izmeniti) prirodni oblik u duhu izvesnog umetnikog shvatanja ( npr. odbacivanjem svega slu ajnog, sporednog itd.). stilist (lat. stilus rezaljka, paraljka, pisaljka) pisac koji pie dobrim stilom-,

poznavalac dobrog i pravilnog naina izraavanja pismom. stilistika (lat. stilus) 1. nauka o stilu, tj. dobrom i pravilnom pisanju; pr. s-gili-stiki. stilistika (lat. stilistica) 2. pl. stvari koje su u vezi sa naukom o dobrom i pravilnom pisanju ili se odnose na nauku o dobrom i pravilnom pisanju. stiliti (gr. stylos stub, stylites) pl. stolpni-ci, hrianski asketi u V veku koji su, ugledaju i se na sirijskog kalu era Simeona, vei deo ivota provodili na platformi visokih stubova. stile (gr. stylos rezaljka, pisaljka, aralj-ka, aralica) dralja sa perom i mastilom za pisanje, nalivpero. stilobat (gr . stylobates stubno podnoje) arh. zajedniko podnoje za vie stubova. stilograf (gr. stylos rezaljka, pisaljka, grapho piem) v. stilo. stilografija (gr. stylos, graphla pisanje) rezanje ili graviranje u masi koja nije provodnik elektriciteta, radi izrade bakrenih tamparskih plo a galvanopla-stinim putem. stiloliti (gr. stylos, stub, Ifthos kamen) pl. geol. krene tvorevine u obliku stubova. stilometar (gr. stylos, metron mera, merilo) sprava za lake pronalaenje i odre ivanje odnosa na stubovima, stubomer. stilometrija (gr. stylos, metrla merenje) vetina merenja stubova. stilopinakije (gr. stylopinakion, stylos, pi-pah gen. pmakos slika) pl. um. reljefi na stubovima koji prikazuju mitoloke i istorijske slike i motive. stilus (gr. stylos, lat. stilus) bot. stubi, deo cvetnog tu ka. stimatoza (gr . styma ukru enost mukog uda) med. krvarenje iz mokra ne cevi praeno pohotljivim kru enjem mukog uda; uretroragija. stimer (eng. steamer) parobrod. stimpot (eng. steampot) med. parni lonac za udisanje tople pare; inheler. stimulans (lat. stimulans) med. nadrano sredstvo, sredstvo za draenje, za podstrekavanje, za podsticanje. stimulantan (lat. stimulans) med. nadraan, koji drai, koji nadrauje; koji podstre-kava, koji podsti e. stimulancia (lat. stimulantia) pl. med. na-drana sredstva, sredstva za nadrai-vanje; v. stimulans. stimulacija (lat. stimulatio) med. draenje, nadraivanje; podsticanje. stimulirati (lat. stimulare) pobuditi, pobu- ivati, podsticati, draiti; u ekonomi-ci: podsticati na veu proizvodnost ili intenzivnost rada, npr. sistemom plata i zarada. stimulus (lat. stimulus) dra, nadraaj, nagon, podstrek.

875
stipaa (fr. stypage) med. lokalna obamrlost, ili utrnulost usled hladnoe. stipendija (lat. stipendium od stips gen. stipis novani prilog, pendere odmeriti) kod starih Rimljana: plata, nagrada u novcu; porez, danak (tribut); danas: novana pomo, potpora za kolovanje, blagodejanje; kod katolika: zavetanje za itanje mise. stkpendist (lat. stipendium) primalac sti-peidije, blagodejanac. stipl-es (eng. steeple toranj, chase hajka, trka) prvobitno: trka preko polja kojoj je bio cilj neki crkveni toranj; danas: trka s preponama. stipsa (gr. stypho, stypsis skupljanje) 1. hen. kiseli kamen, alaun. stipsa (gr. stypho, stypsis skuplan>e, stezanje) 2. cicija, dimrija. stipsis (gr. stypsis) med. stezanje, skupljanje, zatvaranje; zaustavljanje krvi; zatvor (stolice). stiptika (gr. styptikos opor, trpak, stypho skupljam, kupim, steem, nlat. stypica) pl. ned. sredstva za stezanje, naroito za zaustavljanje krvi. stipticin (gr. stypho skupljam, kupim, steem) farm. proizvod oksidacije iarkotina, utie na stezanje sudova; pije se kao sredstvo protiv krvarenja. stiptian (gr. styptikos opor, trpak) med. koji stee, koji skuplja, koji zaustavlja krv. stipulant (lat. stipulans) onaj koji sklapa pogodbu, ugovara, ugovorna strana. stipulacija (lat. stipulatio) prav. uslov, po-godba; pristanak, obeanje; ugovor; sveano priznanje u govorene obaveze. stipulirati (lat. stipulari) ugovoriti, ugovarati, utvrditi, uglaviti, uglavljivati; usloviti, sklopiti ugovor; obeati, oba-vezati se. stih (gr. stichos) poet. v. vere. stihar (gr. sticharion, stoicharion) deo odede svetenika pravoslavne crkve: dugaka i iroka haljina, slina dugakoj koulji, od bele i arene materije; nosi se ispod feloia. stihija (gr. stoicheion ono to je osnovno, elemenat, pratvar) 1. neodoljiva sila prirode; bura, oluja, poplava, poar, nepogoda; 2. fil. osnovni elemenat sveta (prema starogrkim filozofima bilo ih je 4: vatra, voda, zemlja i vazduh; 3. hen. v. elemenat; pr. stihijski. stihomantija (gr. stichos, red, vrsta, stih, manteia) ggroricanje iz stihova, sreaka, ili ceduljica kod Rimljana: stihove iz sibilskih knjiga napisali bi na ceduljice, koje bi potom izmeali, zatim ih izvlaili i itali iz njih ubudunost. stihometrija (gr. stichos, metria merenje) merenje stihova, brojenje redaka (u rukopisima). stihomitija (gr. stichos, mythos govor, razgovor) poet. govorna figura, podvrsta

stomatitis

antiteze: razvijeni stihovi (u dramama i dr.), koji su obino jedni drugima i odgovori, npr. More, Marko, ne ori drumova More, Turci, ne gaz'te oranja". stjuard (eng. steward) kelner, konobar (na brodu i avionu). stjuardesa (eng. stewardess) kelnerica, konobarica (na brodu i avionu). stoa (gr. stoa) dvorana (ili trem, hodnik) sa stubovima; naroito: arena dvorana sa stubovima (stoa poikile) u Atini, u kojoj je uio Zenon iz Kitiona i njegovi sledbeni-ci; stoika kola v. stoici. stov (eng. stove) pe, visoka pe; sunica (u fabrici eera). stoik v. stoici. stoici (gr. Stoikof, lat. Stoici) pl. fil. staro-grki filozofi iz stoike kole, pristalice stoicizma; fig. hladni, mirni, neuzbudljivi i nepokolebljivi ljudi, koji sve spoljne nedae podnose mirno i spokojno. stoicizam (nlat. stoicismus) fil. uenje Zeno-na, osnivaa stoike kole, i njegovih sledbenika, koje trai ivot u strogoj vrlini, suzbijanje mekunih i slabih oseanja, preziranje bola i ravnodunost prema svakom bolu i ivotnim nedaama; fig. duevni mir, mirnoa, ravnodunost, neuzbudljivost, neuzrujljivost, nepokole-bljivost. stoiki (gr. stoikos) miran, ravnoduan, neuzbudljiv, neuzrujljiv. stop (eng. stock) lager, koliina robe na stovaritu, koliina robe na skladitu, koliina robe na tritu; glavnica, go-tovina, osnovni kapital; naroito: dravna glavnica; udeo, ulog; dravne ob-veznice koje su u opticaju (u Engleskoj); desnica, akcija. stok-broker (eng. stock-broker) posrednik u trgovini hartijama od vrednosti. stok-eksend (eng. stock exchange) novano trite, berza hartija od vrednosti, efektna berza. stokfi (eng. stock-fish) zool. bakalar. stokholder (eng. stock-holder) sopstvenik dravnih obveznica, akcionar. stok-dobr (eng. stock-jobber) bankar koji spekulie na berzi, trgovac deonicama (akcijama), efektima, aioter. stola (gr. stole, lat. stola) duga seneka haljina starih Rimljanki; mod. iroka traka koju dame nose preko haljine oko vrata; traka sa krstiima katolikih i anglikanskih svetenika koju nose preko odede oko vrata (odgovara oraru pravoslavnih akona). stoma (gr. stoma) usta, ue; ustaca; bog. otvor na epidermisu bilja kroz koji se vri razmena gasova. stomak (gr. stomachos) zool. eludac. stomatitis (gr. stoma usta, nlat. stomatitis) med. zapaljenje sluzokoe usne duve, zapaljenje desni.

stomatitis aftoza

876

stratokumulus

stomatitis aftoza (gr. stoma, nlat. stomati-tis aphtosa) med. plikovitost usta. stomatografija (gr. stoma, graphla opis) opisivanje usta ili usne dupl>e. stomatologija (gr. stoma, logia nauka) nauka o oboljenjima usne dupl>e. stomatoplastika (gr. stoma, plasso uoblia-vam, oblikujem) med. vetake pravljenje usta. stomatopodi (gr. stoma, pus, gen. podos noga) pl. zool. vrsta rakova oklopnika u kojih samo tri para trudnih nogu slue za kretanje, a dva kao organi za hvatanje p lena. stomatoskop (gr. stoma, skopeo posmatram) med. usno ogledalo, ogledalo za osvetljavanje i ispitivanje usne i oblinjih duplji. stomahalan (gr. stomachos nseludac, nlat. stomachalis) koji se tie eluca, eludani; stomahalne kapljice kapljice za jaanje eluca. stomahalgija (gr. stomachos, algos bol) med. bol eluca. stomahale (gr. stomachos, nlat. stomachale) ned. lek za eludac, sredstvo za jaanje eluca. stomahika (gr. stomachikos eludani) pl. med. sredstva, lekovi za eludac. stop! (eng. stop!) stoj, stani, prekini!; u telegramima: taka. stopila (ital. stoppino) voj. upalja, fitilj; v. tapin. stoping (eng. stopping) asovnik za merenje veoma malih delova vremena; upotrebljava se naroito u sportu, v. toperica. stopirati (eng. stop, fr. stopper) zaustaviti, zaustavljati (brod, mainu); stati, zaustaviti se. stor (eng. store) zaliha, priuva, rezerva; stovarite robe; u Sev. Americi: duan u kojem se prodaju sve ivotne namirnice. stora (fr. store) prozorska zavesa na oprugu; naroito: zavesa ukraena bogatim motivima (za ceo prozor). storija (ital. storia, eng. story) pria, pripovest, zgoda, dogaaj. stornirati (ital. stornare stuknuti, suzbi-ti; skrenuti) trg. dovesti u red; ispraviti greku u pisanju ili raunanju) ne precr-tavanjem, nego otpisivanjem i prepisiva-njem); ispraviti greku u knjienju protivnom pozicijom (stavkom); ponititi, ponitavati (narudbinu itd.). storvo (ital. storno) trg. ispravljanje pogreno uknjiene stavke otpisivanjem i prepisivanjem, protivna pozicija, stanka (u knjigovodstvu); up. ritorno. storting (norv. stor, thing) velika narodna skuptina"; norveki parlamenat, sastoji se od latinga (prve komore) i obelstin-ga (druge komore). stohastika (gr. stochastike) vetina poga anja, vetina poga anja onoga to je tano; uenje o onome to je verovatno.

strabizam (gr. strabismos, strabos razrok) med. razrokost. strabitian (gr. strabon) razrok. strabo (gr. strabon, lat. strabo) med. razrok ovek. strabometar (gr. strabon razrok, metron mera, merilo) med. sprava za merenje stepena razrokosti. strabotomija (gr. strabos, temno seem, reem, tome seenje, rezanje) med. leenje razrokosti operacijom. stragl for lajf (eng. struggle for life) biol. borba za ivot, za opstanak (izraz koji Darvin esto upotrebljava izlaui svoju teoriju o prirodnom odabiranju). strajk (eng. strike) v. trajk. strakdija (nlat. extractio) tip. izdizanje rei ili redaka koji treba da se tampaju u jednoj boji ili u vie boja. stralo (ital. stralcio) trg. prijatelsko poravnanje, nagodba, sporazum. stramin (lat. stramen stelja, slama, ital. strame) fina kaneva za pravljenje ilima; takoe: gusta pamuna tkanina za papue i dr. strangulacija (lat. strangulatio) davljenje, guenje, veanje; smrt veanjem. strangurija (gr. stranguria) med. teptko mokrenje praeno bolovima. stranac (ital. strapazzo) v. trapac. strateg (gr. strategos) poznavalac vetine ratovanja, vojskovoa. strategem (gr. strategema) ratno lukavstvo; fig. lukavstvo, majstorija. strategija (gr. strategia) nauka o voenju vojske, vetina ratovanja; knjiga o vetini ratovanja. strategijski (gr. strategikos) vojskovoni, koji se tie vojskovoe; sposoban da vodi vojsku, koji se tie voenja vojske, ratne vetine. strategika (gr. strategike) v. strategija. strategist (gr. strategia) vet vojskovoa; pisac knjige o vetini ratovanja. stratigrafija (lat. stratum sloj, gr. gra-phla opis) nauka ili opisivanje odnosnog, relativnog, poloaja slojeva stena; istorijska geologija (po tome to su slojevi materijalni ostaci i predstavnici pojedinih faza Zemljine istorije). stratiot (gr. stratiotes vojnik) u staroj srpskoj dravi: vojnik, obino najamnik. stratifikapija (nlat. stratificatio) geol. obrazovanje slojeva, slaganje u slojeve; naslaganost u slojeve, slojevitost. stratificirati (lat. stratum sloj, facere nainiti) geol. uslojiti, uslojavati, slagati u slojeve, sloj na sloj. stratograerija (gr. stratos vojska, graphla opis) opisivanje vojske, istorija ratova uopte. stratokratija (gr. stratos, krateo jak sam, vladam) vladavina vojnika (ili: vojske). stratokumulus (nlat. stratocumulus) meteor. sloj okruglastih ili valj astih oblaka,

stratonaut

877

strofa

lepo poreanih u skupine, nizove ili talasaste oblike, obi no sivih sa mranim delovima. stratonaut (lat. stratum sloj, gr. nautes brodar, mornar) ali/, pilot koji je stru njak za letenje u stratosferu. stratopauza (lat. stratum, pausis prestajanje) sloj vazduha na granici izmeu stratos-fere i mezosfere. stratopedija (gr. stratopedeia) voj. vepggina podizanja okola (logora), nauka o biranju mesta zgodnog za okolovanje (logorovanje) trupa i o podizanju i ure enju, okola (logora). stratoplan (lat. stratum sloj, fr. planer leteti bez mahanja krilima) avij. avion udeen za letenje u stratosferu. stratostat (lat. stratum, gr. istemi postavim, stavim) vazduni balon naroito sagraen za dizanje u stratosferu. stratosfera (lat. stratum, gr. sphaira lopta) sloj vazduha, debeo oko 1260 km, koji stoji iznad troposfere, sa tekim gaso-vima, gotovo stalnom temperaturom, bez vremenskih pojava itd. stratus (lat. stratus prostrt, razastrt od sternere sterati) meteor. visoka magla, sloj niskih oblaka sli an magli, obi no mesni, lokalni, oblak koji se stvara od magle. strada (ital. strazza) trg. v. traca. straikavdo (ital. strascicando) uz. v. strainando. strainando (ital. strascinando) muz. povlaei, vukui; strainando l'arko (ital. strascinando Gagso) sa pripijenim gudalom. strebloza (gr. strebloo uvinem, uganem) med. uganue, iaenje udova. strema (gr. stremma); 1. med. uganue, iaenje nekog uda. strema (gr. stremma) 2. mera za povrinu u dananjoj Gr koj = 1000 t 2 . strepigozo (ital. strepitoso) muz. sa umom, burno, larmajui; kon strepite. streptazol (gr. streptos uvijen) fark. veoma uspean lek protiv streptokoka i mnogih drugih mikroba; lei anginu, grip, zapaljenje plu a, sepsu i dr. streptokoke (gr. streptos sukan, uvijen; obrtljiv, okretljiv, kokkos kotica, zrnce) pl. med. bakterije okruglasta oblika koje vezujui se obrazuju lance, izazivai gno-jenja. streptomicin (gr. streptos uvijen, mykes gljiva) farm. veoma uspean lek (antibio-tik) protiv tuberkuloze, tifusa, dizente-rije i dr. streptocid (gr. streptos, lat. caedo ubijam) farm. sredstvo za unitavanje sreptokoka. streha (ital. stretta) muz. v. pod streto. streto (ital. stretto) muz. pr. kratko, brzo, zbijeno; im. ivahni pasa na zavretku (streta). stridor (lat. stridor) med. zvuk razliitih svojstava koji se uje pri disanju (ita-

nje, zvidanje), prouzrokovan suenjem dunika. striktan (lat. strictus) strog, odseen, tano odreen, izrian; strikto jure (lat. stricto jure) po strogom pravu, tano po zakonu; strikto seizu (lat. stricto sensu) u uem smislu, strogo uzevi. striktisimo seizu (lat. strictissimo sensu) u najstroem smislu (rei). striktura (lat. strictura) stezanje, suavanje nekog prirodnog kanala, npr. crevnog kanala, mokra ne cevi i dr. strinendo (ital. stringendo) muz. zbijeno, ure i se, sve bre. strinjendo (ital. strignendo) muz. v. strinendo. strip (eng. strip, nem. Streifen) pruga, traka, kai (koe, hartije, zemljita); roman u stripovima roman sa posve malo teksta, u kome su glavne slike koje prikazuju radnju, dakle, niz slika koji li i na duga ak kai. strihnin (gr. strychnos) hem. veoma otrovan alkaloid koji se nalazi u semenu biljki strihioza; i u veoma maloj koliini deluje na ivani pribor i izaziva ukoenost mii a i smrt. strihnomanija (gr. strychnos manikos velebilje, manfa pomama, ludilo) med. ludilo izazvano uzimanjem velebilja (beladone). striando (ital. strisciando) muz. razvla e i, pretapaju i jedan ton u drugi. strobiloidan (gr. strobilos igra, efdos vid, oblik) igrast, iarkaet, slian igri, iarci, kao igra. strobilus (gr. strobilos) igra, zvrk; Not. iarka, iarica. stroboskop (gr. strobilos vrtlog, evrntija, skop6 posmatram) v. zootrop. stroma (gr. strdmma prostirka, stronnymi prostrem) fiziol. osnovna supstancija nekog tkiva, naroito vezanog tkiva lezda-stih organa; prostirka, pokriva, ilim. stromatika (gr. stromata prostirke, ilimi, tepisi) vetina tkanja ilima, ili-marstvo. stroncijanit (nlat. strontium) hem. bezbojan ili u boji mineral, straklasta sjaja, kar-bonat stroncijuma; slui za stroncijske preparate i u fabrikaciji e era (nazvan po prvom nalazitu Stroncijan u kotskoj). strondijum (nlat. strontium) hem. elemenat, atomska masa 87,62, redni broj 38, znak Sr, beo kao srebro; njegova jedinjenja bojadiu plamen crveno, zbog ega se mnogo upotrebljava u pirotehnici. strop (eng. strop kai) oma od konopca za vu u ili dizanje; konopac ili metalno ue za vezivanje tovara za dizalicu, gondole za diriabl ili aerostat, padobrana za oveka. strofa (gr. strophe obrtanje, okretanje) 1. prvobitno: okretanje hora, kod starih Grka, dok je igrao i pevao, za vreme toga

strofika

878

subvencioniran

okretan>a; 2. poet. ritamski period koji se dobije vezivanjem dvaju ili vie ritam-skih redova (stihova) u celinu koja se vie puta ponavlja, kitica; 3. muz. pro-menjeno ponavljanje melodije. strofika (gr. strophe) poet. podela stihova na strofe; deo poetike koji govori o pravljenju strofa; teol. odmeravanje stavova u pesni kim knjigama Starog zaveta. strofulus (gr. strophos) med. kona bolest kod male dece; javlja se u obliku kvrica i mehuria. strofus (gr. strophos) med. zavijanje u trbuhu. struktura (lat. structura) nain gra enja, sklop, sastav, ustrojstvo; raspored; kol. na in kako su spojeni delovi stena i planina; tvorevina, gra evina; up. konstrukcija. strukturalizam (lat. structura) pravac u savremenoj nauci (biologiji, antropologiji, lingvistici, sociologiji, psihologiji, filozofiji) koji trai da se injenice jedne nau ne oblasti prou avaju kao elementi zavisni od celine (strukture) u koju su uklju eni. struma (lat. struma otok lezda) med. skrofulozan otok i zagnojenje limfnih lezda, naro ito na vratu, gua, krofula. strumektomija (lat. struma, gr. ektome isecanje) med. vaenje strume operacijom. strumitis (lat. struma) med. zapaljenje gue. strumozan (lat. struraosus) med. guav, krofulozan. student (lat. studens) redovni slualac univerziteta ili neke visoke kole. studija (lat. studium) tenja, stremljenje, revnost, ornost za to; ispitivanje, istraivanje, u enje, prou avanje; bavljenje nekom naukom ili umetnou; rasprava iz oblasti nauke i umetnosti; prethodan rad, nacrt nekog umetni kog dela; pro studio et lavore (lat. rgo studio et labore) za pokazanu revnost i rad. studio (ital. studio) 1. soba za rad umetnika, naro ito slikara, vajara, glumca itd.; kinematografska radionica, atelje; 2. odeljenje u RTV stanici iz kojeg se daju emisije. studirati (lat. studere) nastojati da se neka stvar ispita, pomno ispitivati ili razmiljati; naro ito: baviti se naukom, posvetiti se nauci, u iti, prou avati; biti slualac univerziteta, velike kole, visoke kole (radi prou avanje neke nauke). stukatura (ital. stucco) v. tukatura. stupa (sskr.) u budistikoj arhitekturi u Indiji, kupolasta gra evina koja obe-leava neko sveto mesto. stupefacijencia (lat. supefacientia) pl. med. sredstva za uspavljivanje, za umrtvljavanje. stupidan (lat. stupidus) glup, tup, tupoglav, blesav.

stupor (lat. stupor) med. ukoenost, utrnu-lost, obamrlost, neosetljivost; duhovno oboljenje u kome se volja gotovo nimalo ne ispoljava; fig. preneraenost, zaprepa-enost. stuprator (lat. stuprator) prav. oskvrnilac devojake nevinosti, obeastilac. stuprum (lat. stuprum) prav. skvrnavljenje devoja ke nevinosti, silovanje, blud. su (fr. sou, lat. solidus) francuski bakreni novac od 5 santama, petparac (nije vie u upotrebi). suave (ital. suave) muz. v. soave. sua sponte (lat. sua sponte) v. pod sponte. sub (lat. sub) predlog, javlja se u mnogim sloenicama i zna i: 1. za prostor na pitanje kuda": pod, do, u; 2. za vreme: oko, ba pred, odmah posle; 3. za stanje: pod; 4. za prostor na pitanje gde": pod, ispod; 5. za vreme: u toku, pri, oko, za vreme; pred bezvu nim suglasnicima: sun-. subakutan (nlat. subacutus) med. koji se ne razvija naglo, koji se javlja sa umerenom vatrom (groznica). subakcija (lat. subactio) med. obraivanje, prera ivanje, umekavanje, meanje. subalimentacija (lat. sub, alimentum hrana, nlat. subalimentatio) med. pothranjivanu, nedovoljna ishrana, nedovoljnost koliine hrane potrebne za povoljno stanje i razvitak organizma. subalteran (nlat. subalternus) koji stoji pod nekim drugim, zavisan od koga, podre en, potinjen, nii; log. posebno prema optem je subalterno; neki stoji u subalter-nom odnosu prema svima; subalterni slubenik potinjeni, nii, mlai slubenik. subalternacija (nlat. subalternatio) log. odnos podreenosti uih pojmova prema op-tijim, posebnih sudova prema optim. subarenda (nlat. subarrenda) podzakupljivanje, podzakup, pazakup. subarendator (nlat. subarrendator) podzakupac, pazakupac. subarendacija (nlat. subarrendatio) v. subarenda. subarktian (lat. sub, gr. arktos sever) koji se nalazi ispod severnog stoera, sever-nog pola, tj. u ledenom pojasu. subaciditet (nlat. subaciditas) med. slaba, umanjena koli ina kiseline. subaa (tur. subai) gradski nadzornik u Turskoj Carevini, predstavnik dahijske vlasti u selima u Srbiji pred prvi srpski ustanak. subvenirati (nlat. subvenire) pomagati, pomo i, pritei u pomo (novano). subvencija (nlat. subventio) pomo , pripomo ; naro ito: dravna pomo u novcu (npr. pozoritu, stru nim kolama, nau noj ili humanoj ustanovi itd.). subvencioniran (nlat. subventio) pomognut (novano) od drave.

subvencionirati

879

sublimatorijum

subvencionirati (nlat. subventio) v. subve-nirati. subvevcionisati (nlat. subventio) v. subve-nirati. subverzivan (nlat. subverzivus) razoran, ruila ki, prevratni, prevratniki. subverzija (nlat. subversio) prevrat, razo-renje, ruenje; subverzio stomahi (nlat. subversio stomachi) med. izokrenutost eluca, tj. jako povra anje. sub voce (lat. sub voce) pod rei . . . (kod upu ivanja na neki re nik); v. voks. subdermalan (lat. sub, gr. derma koa) znat. potkoni, koji se nalazi pod koom povrine tela. subditicijus infavs (lat. subdititius infans) prav. podmetnuto dete; kopile. subdominanta (ital. sub-dominante) muz. donja dominanta, ton ispod dominante, etvrti ton u dijatonskoj skali tonova. subdukcija (lat. subductio) odvo enje, uklanjanje; ned. odvoenje neistoe iz tela; ce enje, filtrovanje. suberizacija (lat. suber pluta, nlat. suberi-satio) bot. oplutavanje. suberit (lat. suber pluta) tehnol. sintetiki, vetaki proizvod od izmrvljene plute i kakvog mineralnog lepka, tvri od plute. suberozan (nlat. suberosus) plutast. subzis- (lat. subsis-) v. pod supsis-. subinvolucija (lat. sub, involutio uvijanje) med. nepravilno i nedovoljno smenjivanje i skupljanje materice posle poro aja i pobaaja. subito (lat. subito) iznenada, odjednom; muz. brzo, urno. subjekat (lat. subjectum ono to je podmetnuto) podloga, temelj; gran. podmet, osnovni pojam, predmet o kome se u reenici neto iskazuje; lice, osoba (za razliku od objekta ili stvari); fig. ovek s obzirom na sposobnost ili valjanost svoju za neki (podreeni) posao, naroito: apotekarski pomo nik; upotrebljava se i u prezrivom smislu mesto: osoba, ovek; fil. nosilac doivljaja, ono to ima opaaje, predstave, ose aje i elje, tj. ja. subjektivan (nlat. subjectivus) lini, unutranji, koji se tie subjekta, koji potie od subjekta (osobe), a ne od stvari; fig. koji polazi od sebe, jednostran, pristrastan, lian; subjektivan oset, oseaj psih. oseaj koji je postao unutranjim nadraajem; supr. objektivan; z. idealizam. subjektivizam (nlat. subjectivismus) fil. 1. u teoriji saznanja: shvatanje da je celokupne saznanje subjektivno, i to: a) da svi iskazi zavise od subjekta koji ih daje, tako da jedan sud za nekoga moe vaiti kao istinit a za drugog kao laan, a opte-vaee istine su isklju eno, ili da jedna vrsta subjekta moe neto smatrati isti-nitim, a druga lanim, te prema tome apsolutne istine nema; b) da svako saznanje shvata stvari onako kako se pri-

kau subjektu koji ih saznaje, a ne kakve su u stvari (glavni predstavnici su sofi-sti, naroito Protagora sa svojom milju: ovek je merile svih stvari"); 2. u etici: shvatanje da je cilj moralnog delanja uspostavljanje subjektivnog stanja, bila to radost (hedoiizam) ili blaenstvo (eudaj-mokizam); fig. pristrasnost; supr. objekti-vizam. subjektivitet (nlat. subjectivitas) postojanje i vaenje neega samo za duh koji saznaje, lino opaanje i shvatanje; jednostranost, pristrasnost; supr. objektivitet. subjektivnost (nlat. subjectivitas) v. subjektivitet. subjekcija (lat. subjectio podmetanje) ret. pitanje koje govornik sam sebi postavlja, pa zatim sam na njega odgovara. subjunktiv (lat. subjunctivus modus) gram. v. konjunktiv. subkarbon (lat. sub, carbo ugalj) kol. donja formacija kamenog uglja. sub kondicione (lat. sub conditione) prav. pod uslovom. subkonzekvencija (nlat. subconsequentia) log. zaklju ak izveden iz zaklju ka. subkontraoktava (lat. sub contra octava) muz. lestvica S 2-N 2, koja je za jednu oktavu ispod kontraoktave (njen najdublji ton sa 16,17 treptaja u sekundi je najdublji ton celog tonskog sistema). subkontraran (nlat. subcontrarius) podsuprotan"; log. naziv za suprotnost izmeu delimino potvrdnih i delimino odre-nih sudova od kojih jedan ne odrie isto to drugi potvruje, npr.: Neke ptice su selice" i Neke ptice nisu selice". (Oba subkontrarna suda mogu biti istinita). subkontrariost (nlat. subcontrarius) subkontrarna suprotnost; up. kontrarnost, kontradikcija. subkutan (lat. sub, cutis koa, potkono tkivo) potkoni; subkutana injekcija med. ubrizgavanje lekovitih materija (morfijum, kinin i dr.) ili hranljivih sastojaka u potkono tkivo. sub lege libertas (lat. sub lege libertas) prav. sloboda u granicama zakona. subligakulum (lat. subligaculum) pregaa, kecelja; med. potpasa, utega (kod kile). subligacija (lat. subligatio) med. podvezi-vanje, potpasivanje. subliman (lat. sublimis) uzvien; divan, velianstven, velelepan. sublimat (lat. sublimatum) hen. vrsto telo koje je zagrevanjem pretvoreno u paru pa vra eno u vrsto stanje; naro ito: hlorid ive (HgCl2), najotrovnije ivino je-dinjenje (upotrebljava se kao antiseptino sredstvo, za konzervisan^ drveta, ivo-TIN.SKIH i anatomskih preparata i dr.). sublimatorijum (nlat. sublimatorium) hem. mesto gde se vri sublimacija; sredstvo za sublimisanje.

sublimacija

880

sugestiJa subsekvens (lat. subsequor idem za kim ili za im, subsequens) sledee, naredio, koje se odnosi na neto prethodno. subsekcija (nlat. subsectio) pododeljak, podrazdeo; up. sekcija. subsemifuza (nlat. subsemifusa) muz. trideset drugi deo taktne note. subsi- (lat. subsi-) v. pod supsi-. subsonina brzina brzina kretanja manja od brzine zvuka. sub specije (lat. sub specie) pod vidom, u vidu. sub specije eternitatis (lat. sub-specie aeternitatis) pod vidom venosti, u svetlu venosti, sa gledita venosti i beskonanosti. subspecies (lat. subspecies) podvrsta. subsultus tendinum (lat. subsultus tendinum) med. poigravanje ila; trzanje miia ruke u samrtnom gr u. subt- (lat. subt-) v. pod supt-, sub una specije (lat. sub una specie) pod jednim vidom, naime samo sa hlebom (kako se katolici pri euju). sub utrakve (lat. sub utraque sc. specie) pod oba vida, naime sa hlebom i vinom (kako se pri euju pravoslavni i protestanti); up. utrakvisti. sub utrakve specije (lat. sub utraque spe-cie) v. sub utrakve. subfebrilan (nlat. subfebrilis) med. podgrozni ni, kae se za temperature koje su blizu temperaturama groznice, izme u 38 i 38,5S. suveren (fr. souverain, nlat. superanus, lat. super nad, iznad) neograni eni gospodar, samodrac; vladar. suvereni (fr. souverain) pr. najvei, najvii, nenadmaan; vrhovni, neograni en; neprikosnoven; suverena drava slobodna i nezavisna drava. suverenitet (fr. souverainete) vrhovna vlast, neograni ena vlast; potpuna dravna nezavisnost; neprikosnovenost. sugerira- v. sugerisati. sugerisati (lat. suggerere) podmetnuti", uliti kome to u glavu, izdahnuti koga im, uplivisati, duhovno uticati na volju, miljenje ili oseanje nekoga, uticati na koga da uini to; naroito: hipnotiziranom narediti neto to e ovaj morati da izvri u toku svoga hipno-ti kog sna ili tek kad se probudi. sugestibilan (fr. suggestibilite) podloan hipnozi; nagovorljiv. sugestivan (nlat. suggestivus) sposoban za vrenje sugestije, uplivan, uticajan; koji drai ulnost, privlaan; sugestivna linost linost naroito sposobna da utie na druge; sugestivna terapija med. leenje sugestijom i hipnozom (deo psihoterapije). sugestija (nlat. suggestio) ulivanje kome u glavu, uticanje na koga, uplivisanje, nadahnu e nekom milju; nagovor, nagova-

sublimacija (nlat. sublimatio) hem. prelaenje vrstog tela u paru i ponovno zgunjavanje te pare u vrst oblik. sublimirati v. sublimisati. sublimisati (lat. sublimare) hem. vrsto telo zagrevanjem pretvoriti u paru, pa hla- enjem pustiti da ponovo ovrsne; fig. uzvisiti, pretvoriti u neto vie, ople-meniti, oblagoroditi (npr. ulnu poudu u potovanje itd.). sublicitacija (nlat. sublicitatio) trg. ustu-panje najjevtinijem ponua u. sublokacija (nlat. sublocatio) trg. pazakup, podzakup. subluksacija (nlat. subluxatio) med. nepotpuno iaenje. sublunaran (lat. sub, lunaris Meseev) koji se nalazi pod Mesecom, tj. zemal>ski, prolazak. submisija (lat. submissio) 1. potinjenje, pokoravanje, poniavanje; pokornost, ponienost, poslunost; 2. (fr. soumission) isporuka nekog posla po utvrenoj ili po najnioj ceni; ponuda. sub mode (lat. sub modo) prav. uz obavezu, pod uslovom (tj. da se neto izvri pa da se dobije izvesna korist, npr. kad neko nasledi imanje sub modo da ispuni kakav uslov, u protivnom gubi pravo na to imanje). subnormala (nlat. subnormalis) geom. projekcija normale na h-osu (iksnu osu). suboksid (lat. sub, gr. oxys ljut, otar) hem. podoksid, stepen oksidacije jednog metala koji sadri manje kiseonika nego baza toga metala; up. hiperoksid. subordinacije (nlat. subordinatio) 1. podreenost, potinjenost, zavisnost; poslunost, naroito u vojsci; 2. log. odnos nieg pojma prema viem; odnos vrste prema RDUsubordinirati (nlat. subordinare) podredi-ti, podreivati, potiniti, potinjavati; subordiniran pojam log. pojam iji obim lei pod obimom nekoga vieg pojma. sub pena (lat. sub repa) prav. pod pretnjom kazne. , subrepcija (lat. subreptio) prav. obmana, prevara izvrena prikrivanjem istine; su-brepciona pogreka log. pogreka u miljenju i suenju koja nastaje potkradanjem ulne obmane (nedovoljnom" panjom, ne-promiljenou i sl.). subreta (fr. soubrette) sobarica; naroito: uloga nestane i duhovite sobarice na pozornici; pevaica veselih i smenih uloga u opereti, naj e e sopran. subrogacija (nlat. subrogatio) prav. posta-vljanje na mesto drugoga, stupanje u ija prava. sub roza (lat. sub rosa) pod ruom" (kao simbolom utljivosti), tj. u poverenju, poverljivo, tajno.

sugilaciJa

881

suma

ranje, navo enje na to; naro ito: uti-canje na onoga koji se nalazi u hipnotikom snu; up. autosugestija. sugilacija (lat. sugillatio) med. podliv krvi, naselost krvi, modrica; fig. ruganje, gr-enje. sudamina (lat. sudare znojiti se, nlat. sudamina) pl. med. znojni mehurii, znojne ospice. sudatorijum (lat. sudatorium) odeljenje u kupatilu za preznojavanje, znojilite. sudacija (lat. sudatio) med. znojenje, preznojavanje. sudra (sskr. sudra) etvrti, najnii stale (kasta) kod Indusa, koju sainjavaju zanatlije; udra. sueto (ital. suggetto) v. soeto. sui generis (lat. sui generis) svoje vrste" kae se za ljude originalno i osobenjake ili za neto jedinstveno, naroito, osobeno. suzafon muz. limeni duvaki instrument basovskog registre; upotrebljava se najvie u duva kim orkestrima, a nosi se preko ramena (ime po amerikom kompozi-toru ekog porekla Sousi, (18541932). suicid (lat. sui sebe, occidere ubiti) samoubistvo. sujeta (rus. sueta) osobina nekoga da istie svoju linost, da se otima za slavom i poastima, tatina, slavoljublje. sukaril (ital. zucchero eer) hen. sintetiki sulfamid, trideset puta slai od eera, ne ostavlja gorak ukus kao saha-rin i nema nikakvih r avih posledica; sem za dijabetiare, veoma je pogodan za gojazne ljude, poto daje mali broj kalo-rija; upotrebljava se pri izradi nonih sokova, ueerenog voa, demova i mnogih drugih slatkia. sukre novana jedinica Ekvadora (=100 centavosa). sukulentan (lat. succulentus) soan, pun soka; hranljiv, snaan, jedar. sukulente (lat. sucus sok, sr) bog. biljke iji su listovi, a esto i stablo, mesnati i soni (kakteje, uvarkue, tustike i dr.). sukulevcija (nlat. succulentia) so nost obilje soka; hranljivost. sukumbencija (nlat. sucumbentia) podleganje; prav. gubljenje parnice (spora). sukus (lat. succus) sok. sukusija (lat. succussio) drman,, ttotresanje; ned. drmanje, prodrmavanje nekog bolesnika da bi se utvrdilo postojanje bolesti ili da bi mu se olakali bolovi; farm. mukanje. sukusoran (nlat. succussorius) potresan, koji potresa, potresni, npr. sukusorno kretanje zemljotresa (za razliku od undulatornog). sukcesivan (nlat. successivus) uzastopan, koji dolazi uzastopce, koji dolazi jedan za drugim, postepen. sukcesija (lat. successio) stupanje na ije mesto; sledovanje (jedno za drugim), uza-

stopnost; prav. nasleivanje, red nasledstva; nasledstvo, zaostavtina. sukcesio ab intestato (lat. successio ab intestato) prav. zakonsko ili prirodno nasleivanje (bez testamenta). sukcesor (lat. successor) prav. sledbenik, poslenik, naslednik. sukcinati (nlat. succinatum, lat. succinum ilibar, jantar) pl. hen. soli ilibarske kiseline. Sulioti pl. hrianske pleme, meavina Ilira i Grka, na jugu pokrajine Janjine, u planinama Suli. sultan (arap. sultan, tur. sultan) muslimanski vladalac, samodrac, car; ranije: turski car. sulfati (lat. sulfur sumpor) pl. hem. soli sumporne kiseline. eulfatijazol (lat. sultur) far, lek protiv zaraza izazvanih gonokokama, stafiloko-kama, streptokokama i dr. sulfidi (lat. sulfur) pl. hem. jedinjenja (spojevi) elemenata, naroito metala, sa sumporom. sulfiti (lat. sulfur ) pl. hem. soli sumporaste kiseline. sulfozan (lat. sulfur) hem. sumpor natopljen sumporastom kiselinom, slui kao dezinfekciono sredstvo. sulfoksizam (lat. sulfur, gr. oxys otar, ljut) med. trovanje sumpornom kiselinom. sulfonal (lat. sulfur) hem. jedinjenje, nastaje oksidacijom iz merkaptola (koji se pravi od merkaptana i acetona), bezbojno je bezmirisno i bezukusno; slui kao sredstvo za spavanje i aiesteziju. sulfonalizam (lat. sulfur) sumpor med. trovanje sulfonalom. sulfur (lat. sulfur, sulphur) hem. sumpor, prosto, nemetalno telo, ute boje, atomska masa 32,064, redni broj 16, znak S. sulfurator (lat. sulfur sumpor, nlat. sul-furator) sprava za posipanje biljki prahom sumpornog cveta. sulfuracija (lat. sulfuratio) hen. sumporenje, sumporisanje; jedinjenje sa sumporom. sulfurid (lat. sulfur sumpor) hem. jedinjenje sumpora, naroito sumporni metal. sulfurirati v. sulfurisati. sulfurisati (lat. sulfurare) sumporiti, nasumporiti, zasumporiti; hen. jediniti sa sumporom. sulfurozan (lat. sulfurosus) sumporni, koji pripada sumporu; sumporast. sulc (nem. Sulze) v. ele. suma (lat. summa) zbir, iznos, ishod sabi-ranja; svota (novca); fig. mnotvo, mnoina; in suma (lat. in summa) u svemu, u celini, uglavnom, ukratko; suma kum lau-de (lat. summa sit laude) sa najveom pohvalom, sa odlinim uspehom (na kolskim diplomama); suma sumarum(pat. sum-ta summarum) zbir zbirova, svega skupa, ukupno.

56 Leksikon

suma idi

882

supernaturalist

sumandi (lat. summandus) pl. mat. sabirci, brojevi ili veliine koje treba sabrati; adendi. sumaran (lat. summa) zbijen, saet, kratak; pregledno izveden, ukratko izveden, skra en; ukupan, dobiven sabiranjem; sumaran proces prav. kratak sudski postupak, parnica kod koje se, radi ubrzanja, uzima u obzir samo to je najglavnije u jednom postupku. sumaren (fr. sous-marin) voj. ubojna laa koja plovi ispod vode, podmornica. sumacija (nlat. summatio) mat. sabiranje, zbrajanje; up. adicija. sumirati (nlat. summare) kat. sabrati, sabi-rati, zbrojiti zbrajati. sumitet (lat. summitas) vrh, vrhunac; najistaknutija linost; najvia vlast; farm. cvetna krunica. sumpor (lat. sulfur, sulphur) v. sulfur. sumptuarni zakoni (lat. leges sumptuariae) zakoni protiv preterane raskoi. sumptum (lat. sumptum uzeto") prepis, kopija (za razliku od originala). sumpcija (lat. sumptio) uzimanje; dog. pretpostavka, premisa. sumcija (lat. sumere) v. sumpcija. sunamitizam oivljavajue dejstvo to ga ima na stare, po prirodnom verovanju, blizina mladih osoba, naro ito mladih devojaka (po primeru cara Davida i lepe devojke Avisage Sunamke koju su mu bili doveli da ga ostarelog i onemoalog zagreje i okrepi, I Knjiga o carevima, 1, 1 4). suner (tur. sunger) zool. spuva, Euspongia officinalis; spuva za brisanje. sunet (arap. sunna, tur. siinnet) pravilo, zakon, Prorokov propis (obavezan kao i boja zapovest); obred obrezivanja muke dece kod muslimana; suneti pl. dela i izreke Muhamedovo. suniti (arap. sunniyy, tur. sunni) pl. lanovi islamske sekte koji, sem Korana, smatraju obaveznim samo predanjem sauvana dela i izreke Muhameda i etvorice prvih kali-fa; up. iiti. sunetiti (arap. sunna) obrezati, obrezivati muku decu (kod muslimana). sunjatsenizam kineski narodnooslobodila-ki pokret, koji je osnovao kineski revolucionar-demokrat Sun-Jat-Sen (1866 1925. god.); uenje Sun-Jat-Senovo sadri tri glavna naela: a) nacionalnu nezavisnost (nacionalizam); b) uvoenje demokratske republike (demokratija); v) spro-vo enje socijalnih reformi, koje olak-avaju ivot narodnih masa (narodno blagostanje). sumijski jezik (fin. Suomi) knjievni jezik naroda koji pripadaju finsko-udijskom jezinom stablu. sup- (lat. sub) v. sub-. supa (fr. soupe, nem. Suppe) juha, orba. supe (fr. souper) ve era.

supedaieum (lat. sub pod, ispod, pes /et. re-dis noga, nlat. suppedaneum) med. Kaniacr oblog oko nogu. super (lat. super) predlog, javlja se u mnogim sloenicama i znai: nad, iznad, preko, vie, previe; osim. superarbitrijum (nlat. superarbitrium) prav. odluka (ili: reenje) u vioj instanciji, najvia odluka. superaciditet (nlat. superaciditas) med. neprirodna uveanost kiseline u eluda-nom soku. superacija (lat. superatio) prelaenje, prevazilaenje, preovla ivanje, prednost, nadmonost; astr. razlika u brzini kretanja planeta. euperdividenda (lat. super-dividenda) deo dividende koji se, po pokriu svih ostalih rashoda, ispla uje akcionarima kao viak. superdrednot (lat. super, eng. superdreadnought) mor. vrsta najveeg ubojnog broda, po veliini i oruanju veeg od drednota, do i preko 40.000 tona. superelekta (lat. superelecta najodabranija) trg. vrsta najfinije vune. supererogirati (nlat. supererogare) ili supererogativno postupati plaati (ili: davati, initi) vie no to si duan. superimpregnacija (nlat. superimpraegnatio) fiziol. istovremeno oploavanje vie jaja. superivventar (nlat. superinventarium) umnoavanje postojeeg; ono to neki zakupac na imanju, s obzirom na poljoprivredne sprave, popravi ili umnoi. superindukt (nlat. superinductum) vanredni porez, prirez koji se razrezuje kad redov ni porezi ne mogu da podmire dravne potrebe. , superior (lat. superus, superior) pr. vii, bolji, izvrsniji, nadmoniji; im. stareina, upravnik, nastojnik (naro ito u kato-likim manastirima). superioran (lat. superus, superior) nadmoan, vii, preteniji, istaknutiji; supr. in-ferioran. superioritet v. superiornost. superiornost (nlat. superioritas) nadmo nost, prevaga, preimu stvo; via vlast; stareinstvo, nastojnitvo; supr. infe-riornost. superlativ (lat. superlativus sc. gradus) trak. trei stupanj pore enja prideva (npr. superlativ od dobar je najbolji); ua. pozitiv, komparativ. superlativan (nlat. superlativus) koji je u superlativu; fig. krajnji, preteran, izvanredan. supernatancija (nlat. supernatantia) med. prekomernost sokova. supernaturalizam (lat. super, natura, priroda) fil. v. supranaturalizam. supernaturalist (lat. super, natura) fil. v. suprana turalist.

superoksigenian

883

suplirati

superoksigenian (lat. super, gr. oxys otar, ljut, genos roenje, raanje) hen. jedinjen sa kiseonikom prekomerno, tj. preko odreenog stepena. superoksid (lat. super, gr. oxys) xex. stepen oksidacije jednog metala koji sadri vie kiseonika nego baza, a manje nego kiselina toga metala; hiperokspd. superordinirati (nlat. superordinare) staviti u vii red, pretpostaviti; superor-diniran pojam log. pojam pod ijim obimom (ili: opsegom) lee obimi (ili: opsezi) drugih pojmova. superpozicija (lat. superpositio) stavljanje (ili: metanje) jednog preko drugog; produavanja, npr. posta. superponirati (lat. superponere) metati (ili: metnuti, staviti, stavljati, slagati) nad (ili: iznad, preko); fiz. superponirati se slagati se jedno na drugo (kod talas-nog kretanja); v. interferencija. superporta (lat. super porta iznad vrata) arh. ukras ili slika nad vratima. supervrofit v. natprofit. superpurgativan (nlat. superpurgativus) med. koji izaziva prekomerno ienje. superpurgacija (nlat. superpurgatio) med. prekomerno ienje. superrevidirati (nlat. super-revidere) ponovo pregledati, vriti natpregled. superrevizija (nlat. super-revisio) ponovan pregled, natpregled, ponovno ispitivanje i proveravanje, npr. rauna. superrojal hartija (lat. super, fr. royal) hartija veoma velikog formata, izmeu rojal- i imperijal-hartije. supersaturacija (nlat. supersaturatio) hen. prezasienost, presienost. supersaturirati (nlat. supersaturare) hen. prezasititi, prezasiavati, presititi, presiavati. supersenzibilan (nlat. supersensibilis) natulan. supersesija (nlat. supersessio) prav. obustava, odgaanje, odlaganje. supersonina brzina brzina kretanja tela posle prebijanja zvunog zida; transso-nina brzina. supersticiozan (lat. superstiosus) praznove-ran, sujeveran. superstrukcija (nlat. superstructio) nadziivanje; gornji deo graevine. supertunika (nlat. supertunica) plat; naro ito: zlatotkani plat engleskih kraljeva koji nose pri krunisanju. supertvrava voj. vrsta gorostasnih aviona bombardera. superfekundacija (nlat. superfoecundatio) v. superfetacija. superfetacija (nlat. superfoetatio) fiziol. tobonje ponovno oploavanje, zatrudnjenje ve trudne sene (to predstavlja fizio-loku mogunost); bog. bujnost rastenja, bujanje; fig. suvino ponavljanje, izlino ponavljanje.
56*

superfncijalan (lat. superficialis) koji se nalazi na povrini, povrinski; fig. plitak, povran. superficijar (nlat. superficiarius) prav. obraivalac tueg zemljita, onaj koji moe, uz izvesno godinje plaanje, da obrauje tue zemljite i da se slui zgradama na njemu podignutim. superficijes (lat. superficies) povrina; spoljanja strana; prav. sve to je na povrini nekog zemljita ili tla sagraeno ili zasaeno. superfosfat (nlat. superphosphatum) hen. smesa kalcijum-sulfata i monokalcijum-fosfata, dobiva se uticajem sumporne kiseline na trikalcijum-fosfat, hemijsko ubre. supercesija (nlat. supercessio) prav. osloboenje, proglaenje nevinim. supercilijarav (nlat. superciliaris) anit. obrani, veni, koji pripada obrvama, veama. supiv (lat. supinum) gram. drugi infinitiv-ni oblik u latinskom jeziku, zapravo glagolska imenica od koje se upotrebljavaju samo akuzativ i ablativ. supinator (nlat. supinator) anat. mii koji vri supiiaciju. supinapija (lat. supinatio) leanje poleuke; naroito: okretanje dlana nagore (supr. pronacija). supir (fr. soupir, lat. suspirium) uzdah, uzdisaj; nuz. etvrtina poivke. suplantalna sredstva (lat. sub, planta taban) ned. sredstva za leenje tabana. suplement (lat. suplementum) dopuna, dodatak (knjizi, novinama); dopunska sveska (knjizi, leksikonu); kat, ugao koji dopunjuje drugi neki ugao do 180. suplementaran (nlat. suplementarius) dopunski, naknadni; suplementarni uglovi, suplementni uglovi kom. uglovi koji se dopunjuju do 180. suplevt (lat. supplens koji dopunjuje) pomoni nastavnik, nastavniki pripravnik (u srednjoj koli). supletivan (lat. supplere dodati, dopuniti, popuniti) dopunski, dopunjujui, dometni, naknadni. supletivi (dat. supplere) lingv. dopunski oblici, oblici razliitog korena ali istog osnovnog znaenja: ovek ljudi, dobar bolji, jesam biti i dr.). supletoran (nlat. suppletorius) dopunski, dopunjujui, naknadan; supletorna zakletva prav. zakletva koja se polae za drugo lice, npr. zakletva potinjenog mesto zakletve stareine; zakletva koja se daje mesto dokaza. sukant (lat. supplicans) podnosilac molbe, molilac. suplirati (lat. supplere, fr. suppleer) dopuniti, dopunjavati, popuniti, popunjavati; zameniti, zamenjivati, zastupati; dopuniti (iju misao).

supozita

884

supstancijalizam

supozita (lat. supposita) pl. prav. podmetnute stvari, poturene stvari. supoziticia (lat. supposititia) pl. v. supozita. supozitorijum (nlat. suppositorium) ned. iljati epi, sapuni koji se uvlai u mar. supozitum (lat. suppositum) ono to se pretpostavlja, to se zamilja. supozicija (lat. suppositio) pretpostavljanje, zamiljanje, naga anje, naslu ivanje; pretpostavljeni stav (hipoteza); prav. podmetanje, poturanje. suponirati (lat. supponere) podmetnuti, podmetati; pretpostaviti, pretpostavljati, uzeti kao, zamisliti, zamiljati, misliti; prav. pripisati, pripisivati, podmetnuti (kome to). supra (lat. supra) gore, iznad; na gornjoj povrini, na gornjem delu; ut supra (lat. ut supra) kao gore, kao pre (pri upuivanju, na mesta u knjizi). supranaturalan (lat. supra, naturalis prirodan) natprirodan, natulan. supranaturalizam (lat. supra iznad, gore, natura priroda) fil. vera u postojanje nekih natprirodnih sila i u natprirodno i natulno boansko otkrivenje religije; supr. naturalizam, racionalizam. supranaturalist (lat. supra, natura) fil. pristalica, sledbenik supranaturalizma. suprarenin (lat. supra, ren bubreg) v. adrenalin. sucremat (nlat. suprematum) v. suprematija. suprematizam (lat. suprematum nadmo, prevlast) klik. pravac koji je oko 1913. god. osnovao ruski slikar K. Maljevi za-lau i se za prevlast ose ajnog i duhovnog nad predmetnim u slikarstvu i teei na svojim slikama ka istoj bespredmet-nosti (Crni kvadrat na beloj osnovi"); znaaj mu je velik za teoriju apstraktne umetnosti. suprematija (nlat. suprematum, fr. suprematie) vrhovni nadzor, vrhovna vlast, naro ito pape nad biskupima i crkvama; fig. nadmonost. supresivan (nlat. suppressivus) priguivan, priguila ki, zaustavan, zaustavlja ki, obustavan, obustavljaki. supresija (lat. supressio) med. spreavanje (ili: suzdravanje) materije koje treba izbacivati; zatajivanje, preutkivanje. suprimkrati (lat. supprimere) prignjeiva-ti, uguivati, zaustavljati, zadravati; izostavljati, brisati; sakriti, preutati, zabauriti. supsignacija (nlat. subsignatio) potpisi-vanje, potpis svoga imena. supsidencija (lat. subsidentia) med. suenost, suavanje, naro ito zenice; taloenje, talog. supsidijaran (lat. subsidiarius) prav. pomoni, koji prua pomo ; drugostepeni, spo-redan; supsidijarna obaveza obaveza koja stupa na snagu tek kad se neko drugi ne

odazove SVOJOJ ; supsidiJarni poziv poziv koji se moe dostaviti samo pomo u drugog nekog sudije ili suda; supsidijarno pravo pravo ije se odredbe po inju pri-menjivati tek kad se odredbe drugog prava pokau kao nedovoljne. supsidijum (lat. subsidium) priuva, pozadina, rezerva; pomo , potpora, pomo no sredstvo; pomo u ratnom materijalu, vojsci, novcu i dr. koju jedna drava daje drugoj; dravni prirez, narodna novane pomo , npr. za vo enje rata. supsistencija (nlat. subsistentia) postojanje, trajanje, ivljenje; izdravanje (ivota), izlaenje na kraj (s obzirom na potrebe); ono to postoji samo po sebi, to je supstancija (a ne akcidens). supskribent (lat. subscribens) potpisnik. supskribirati (lat. subscribere) potpisati, potpisivati, potpisivanjem svog imena obvezati se (kao supskribent) na sudelovanje u nekom preduzeu. supskripcija (lat. subscriptio) potpisivanje, potpis, primanje obaveze na uestvovanje u nekom preduzeu davanjem svoga potpisa; poziv na supskripciju poziv kojim drava ili banka javno poziva gra ane na upisivanje zajma, akcija i sl. supstantiv (nlat. substantivum) gram. imeni-ca; supstantivum verbale (lat. substanti-vum verbale) imenica napravljena od gla-gola, glagolska imenica. eupstantivan (nlat. substantivns) gram. imeni ki; samostalan. supstantivacija (lat. substantivum) lingv. poimeniavanje, pretvaranje neke rei u imenicu: Stari ( = stari ljudi) to dobro pamte. supstantivirati (nlat. substantivum imenica) gram. napraviti imenicom, poimeni-iti. supstanca (lat. substantia stanje) v. supstancija 2. supstancija (lat. substantia) 1. ono to je osnov ega, samostalan i trajan nosilac nesamostalnih i promenljivih pojava, sutastvo; fil. po Spinozi ono ija sutina (ili: pojam) obuhvata sobom egzistenciju, postojanje, ili ono ija se sutina ne moe zamisliti do da postoji (ona ima dva atributa: miljenje i rasprostrtost); 2. tvar, celina, materija nekog tela ukoliko se posmatra kao sastavljeno iz neistovr-snih delova (vie hemijski, nego mehaniki); 3. bitnost, sutina najvanija i najglavnije sadrina ega, jezgro, glavni sastojak, ono to je najbolje i najsnanije u nekoj stvari. supstanpijalan (nlat. substantialis) bitan, sutastven, glavni; samostalan; snaan, hranljiv. supstancijalizam (lat. substantia) fil. shvatanje prema kojemu se stvarnost sastoji od nepromenljivih optih sutina (supstancija).

supstancijaliziranje

885

suspendovati

supstancijaliziranje (lat. substantia sutina) fil. upredmetljavanje; v. hipostaza. supstaicijalitet (nlat. substantialitas) bitnost, sutastvenost, samostalnost; fil. teorija supstancijaliteta a) u metafizi-ci: u enje da se stvarnost sastoji u miru-ju em, trajnom, supstancijalnom, a ne u zbivanju (predstavnici: elea ani, elejci); b) u psihologiji: u enje da se duevne zbivanja osnivaju na izvesnoj supstanciji, i da je dua stvarno, jedinstveno i samostalno bie (predstavnici: Demokrit, De-kart, Lajbnic, Berkli, Herbart,, Loce i DR-)supstanciozav (nlat. substantiosus) v. supstancijalan. supstituent (lat. substituens) hen. v. pod supstitucija. supstituirati (lat. substituere) podmetnuti"; postaviti (ili: postavl>ati, metnuti) na ije mesto, zameniti, zamenjivati; prav. ozna iti, imenovati za naslednika. supstitut (lat. substitutus) zamenik, zastupnik; prav. panaslednik, lice koje nasleuje u slu aju da prvi naslednik ne moe primiti nasledstvo. supstitucija (nlat. substitutio) zamenjivanje, zastupanje; lingv. zamena jednog glasa drugim; mat. zamenjivanje, zamena; prav. posta-vljanje panaslednika za slu aj ako prvi naslednik ne primi nasledstvo; hem. zamena atoma ili atomskih grupa drugim ato-mima ili atomskim grupama (supstitu-entima); pismena supstitucija punomo. supstrat (lat. substratum od substernere podastreti) podloga, osnova, nosilac, supstancija. supstratosfera (lat. sub, stratum sloj, gr. sphaira lopta) sloj vazduha izme u troposfere i stratosfere na visini od 913 km u kome se javlja izvesno povienje temperature. supsumirati (nlat. subsumere) podreivati emu to, podrazumeva pod im; log. (ili: podvla iti) ui pojam pod iri. supsumtivan (nlat. subsumtivus) podredan, koji podreuje, podrazumeva, pretpostavlja. supsumcija (nlat. subsumptio) log. podreivanje posebnog pod opte, podrazumevanje; zaklju ivanje iz posebnoga o optem i obratno; pretpostavljanje. suptangenta (lat. sub, tangens) mat. deo apsci-sne linije ogranien tangentom i ordina-tom za jednu taku jedne krive linije. suptilan (lat. subtilis) tanak, tanan, fin, prefinjen, nean; ta an, oniTap (o ulima); vet, lukav, dovitljiv. suptilnost (lat. subtilitas) tananost, utana-nost; tanost, otrina (ula); opggrou-mnost, dovitljivost; lukavost, preprede-nost. suptilnost (lat. subtilitas) v. suptilitet. suptraktivav (nlat. subtractivus) koji se moe odbiti ili odraunati; mat. oduzi-

mljiv, izraz za veli ine sa znakom suptrakcije () ili za negativne; supr. aditi-van. suptraktor (nlat. subtractor) mat. v. suptra-hend. suptrakcija (nlat. subtractio) mat. odbijanje, oduzimanje (jedna od etiri osnovne raunske radnje); ua. adicija, divizija, multiplikacija. suptrahend (lat. subtrahendus) mat. oduzimak, umalilac, umalitelj, broj koji treba oduzeti od drugog broja; up. adend, dividend, multiplikand. suptrahent (lat. subtrahendus) mat. v. suptrahend. suptrahirati (lat. subtrahere) mat. oduzeti, oduzimati (broj od broja). suptropski (lat. sub, gr. tropos okret, obrt) geogr. koji se nalazi ili javlja izme u tropskog i umerenog pojasa, koji je blizak tropima (povratnicima), koji je neto hladniji nego arki pojas, koji se nalazi izme u umerenog i arkog pojasa; polu-tropski; suptropski pojas prelazni pojas izme u tropskog i umerenog. sura (arap. sura, tur. sira) glava, poglavlje, red, linija, redak u knjizi, odeljak iz Korana (kojih ima 114); u Frukoj Gori: red drva u hvatovima. surgun (tur. surgiin) prognanih, izgnanik; dati surgun-paso proterati, isterati, izagnati, najuriti, otpustiti. sur dina (fr. sourdine) muz. v. sordina. surditas nervoza (nlat. surditas nervosa) med. gluvo a usled obolelosti ivaca. surditas organika (nlat. surditas organica) med. gluvoa usled obolelosti slunih organa. surdomutitet (nlat. surdomutitas) med. gluvonemost. surduk (tur. surmek) mali brdski klanac. surzum (lat. sursum) gore, uvis, u visinu: surzum korda (lat. sursum corda) gore srca, uzdignite srca. surzumverzija (nlat. sursumversio) med. obrtanje uvis (o iju); dalekovidost (staraka). surla (arap. sur) njuka. surma (tur. surme) boja za kosu i obrve. surogat (nlat. surrogatum) zamenik; zamena, sredstvo zamene; roba koja zamenjuje drugu neku robu, ali joj nije po vrednosti i valjanosti ravna, npr. margarin mesto bu-tera, cigura mesto kafe itd.; fig. patvori-na, falsifikovani proizvod. suruntija (tur. suriintu) nevaljala ena, skitnica, suklata (izraz se upotrebljava i za mukarce). susam (arap. susam, simsim, tur. susam) bot. v. sezam. suspendovati (lat. suspendere) obesiti"; odloiti, odlagati, odgoditi, odgaati; prekinuti, obustaviti, zadrati; ostaviti nereeno; razreiti koga dunosti za

suspendirati

886

sfera

neko vreme, udaljiti od dunosti; trg. obustaviti plaanje. suspendirati v. suspendovati. suspenzivan (nlat. suspensivus) odloan, koji odlae izvrenje neega, koji zadrava, odgodan; suspenzivan pravni lek onaj kojim se zadrava izvrenje presude. suspenzija (nlat. suspensio) odgaanje, odlaganje, zadravanje, obustavljanje nekog izvrenja; privremeno u klanjanje, udaljavanje od dunosti; neizvesnost, nereljivost, sumnja, podozrenje; ostaviti to in suspenzo (lat. in suspenso) ostaviti nereeno, u sumnji, da lebdi u vazduhu; fkz. stanje kada delii lebde ili vise u nekoj sredini, npr. praak razmu en u vodi. suspenzionist (nlat. suspensio) vetak, op-senar koji se vea rukama ili nogama, naro ito na trapezu. suspevzorijum (nlat. suspensorium) ned. utega u obliku kesice za pridravanje vise ih delova tela (grudi ili monica); upotrebljava se i u sportu. susurando (ital. sussurando) muz. sa uborom, uborei. suscepcija (lat. susceptio) primanje svetenikog ina, rukopoloenje (kod rimokatolika). suscipirati (lat. suscipere) poduzeti, primiti se ega, preduzeti; suscipere et fi-nire (lat. suscipere et finire) primiti se ega i privesti kraju (kao lozinka). suscitacija (nlat. suscitatio) buenje, izazivanje; podbadanje, pokretanje, rasterivanje, podbunjivanje, podstrekavanje, podsticanje, izazivanje. sutana (fr. soutane, nlat. subtana) mantija katolikih svetenika; fig. sveteniki stale, svephtenstvo. sutanela (fr. soutanelle) kratka mantija katoli kih sveteni kih pripravnika. sutener (fr. souteneur) zatitnik javne sene koji ivi od njene zarade; up. makro. suteren (fr. souterrain, lat. subterraneus podzemni) 1. deo zgrade ispod prizemlja, podzemni sprat, podzemlje, uzemlje; 2. stan u tom delu zgrade ako nije u zemlji dublje od 1 t. suti v. sati. sutlija (tur.-pere. sutlu a?) pirina kuvan u mleku, sa e erom i cimetom. sutura (lat. sutura) aiat., bot av; zaivanje. suum kuikve (lat. summ cuique) svakom svoje, svakome ono to mu pripada. susreti (hebr. schofet, lat. sufes, sufetis) pl. sudije, dva najvia slubenika u staroj Kartagini. sufiks (lat. suffixum) gram. nastavak, dodatak (deo rei izme u korena ili osnove i zavretka, npr. potpis-ivati, ru-i --ast, nos-i itd.); supr. prefiks, sufioni (ital. suffioni) pl. geol. vodena para i gasovi sa bornom kiselinom, vodonikom i barskim gasom koji sukljaju iz zemlje kod Sijene i dr.

suficit (lat. sufficere biti dovoljan, dostajati, sufficit) dovoljno je, dostie; im. pretek, vei iznos u raunu; svota za koju su prihodi ve i od izdataka; viak u kasi; supr. deficit. sufle (fr. souffle) kuk. upalj, naduven kola od jaja (povarak), udeen tako da bude vrlo mek. sufleza (fr. souffleuse) maina za duvanje, duva lica. sufler (fr. souffleur) poz. apta; fig. dosta-vlja , potkaziva . suflirati (fr. souffler, lat. sufflare) poz. aptati; fig. doaptavati kome to. sufokacija (lat. suffocatio) davljenje, guenje, zaguivanje, zaguljivost. sufragan (nlat. suffraganeus) svaki lan jednog katolikog svetenikog kolegija koji ima pravo da mu prisustvuje i glasa; naroito: biskup koji je podreen nadbi-skupu, zastupnik nadbiskupov. sufragijum (lat. suffragium) glas, glasanje; pravo glasa (kod Rimljana). sufragistkinje (lat. suffragium glasanje) v. sifraetkinje. sufuzija (lat. suffusio) med. podlivanje, podilaenje krvi; sufuzio kornee (lat. suffu-sio corneae) pomra enost ronja e; sufuzio lentis kristaline (nlat. suffusio lentis crystallinae) pomraenost kristalnog soiva, zelena mrena; sufuzio nigra (nlat. suffusio nigra) crna mrena; sufuzio. san-gvinis (lat. suffusio sanguinis) podliv krvi. sufumigacija (lat. suffumigatio) med. v. apokapnizam. suduk (tur. sucuk) kobasica; kobasica od oraha i zgusnutog slatkog vina. su (fr. souche) trg. levi deo lista u ekov-noj knjizi, knjizi sa priznanicama, protokolu itd. koji, radi kontrole, ostaje, dok se desni deo otkida. sfacelozan (gr. sphakelos) med. bolestan od vu ca (mrline). sfacelus (gr. sphakelos) med. vuac, mrlina; brand. sfen (gr. sphen klin) min. naziv za titanit, zbog kristalizacije u obliku klina. sfendona (gr. sphendone) praka; med. zavoj za glavu oblika pra ke. sfenoid (gr. sphen gen. sphenos klin, efdos oblik, vid) min. hemiedarski oblik tetragonalnog i rompskog kristalnog sistema. sfenoidan (gr. sphen gei. sphenos, eidos) klinast; os sfenoides (nlat. os sphenoi-des) aiat. klinasta kost. sfera (gr. sphaira, lat. sphaera) lopta; naro ito: nebeska lopta; krug, putanja; fig. krug delovanja ili rada, delokrug, domaaj, oblast, podruje; obim; drutveni krug; armilarna sfera (lat. sphaera armillaris) astr. sprava za predstavljanje raznih putanja nebeskih tela; sfera uticaja teritorija ili deo teritorije neke poluzavisne drave koja se stvarno nala-

sferika

887

shedi]azma

zi pod politikim i ekonomskim uticajem neke velike, naroito imperijalistike sile; vie sfere nadzemaljski svetovi ili krajevi; muzika ili harmonija sfera po Platonu i pitagorejcima: nebeska muzika koja nastaje kretanjem nebeskih tela u vasioni. sferika (gr. sphalra lopta) v. sferologija. sferisterijum (nlat. sphaeristerium) lopta-lite. sferipitet (nlat. sphaericitas) loptastost, svojstvo nekog tela koje ima oblik lopte. sferni (gr. sphafra lopta) loptast, okrugao kao lopta; loptni, koji pripada lopti i povrini lopte; sferna ogledala opt. ogledala ija je povrina deo lopte, dakle, izdubena kad je uglaana unutranja povrina uplje lopte (konkavna), i ispupena kad je uglaana spoljanja povrina lopte (konveksna) ogledala; sferna trigonometrija ona koja se bavi rea-vanjem sfernih trouglova; sferni eksces viak zbira uglova sfernog trougla preko dva prava ugla; sferni poligon svaki mnogougaonik na povrini lopte koji je ogranien lukom najveih krugova; sferni trougao trougao zatvoren sa tri luka najveih krugova; sferni ugao ugao koji prave dva luka najveih krugova. sferoid (gr. sphaira lopta, eldos oblik, vid) telo slino lopti, telo koje je priblino lopti (Zemlja je sferoid). sferoidalan (gr. sphaira lopta, eidos vid, oblik) slian lopti, nalik na loptu. sferoidan (gr. sphaira lopta, eidos vid, oblik) loptast, slian lopti, kao lopta. sferoidicitet (nlat. sphira lopta, spha-eroidicitas) sklonost ka stvaranju lopte, tenja za primanjem oblika lopte, npr. vode. sferologija (gr. sphalra, logia nauka) nauka o lopti, nauka o Zemljinom sferoidu. sferoma (gr. sphaira) zaokrugljene, loptasto telo. sferomahija (gr. sphaira, mache boj, borba) igra lopte, loptaka utakmica. sferometar (gr. sphaira, metron mera, merilo) 1. loptomer, sprava za nalaenje prenika jedne lopte od ije je povrine dat samo mali deo; 2. opt. sprava za odreivanje oblika staklenih soiva i debljine tankih ploica. sferometrnja (gr. sphaira, metrfa merenje) merenje lopte ili kruga. sferosiderit (gr. sphaira, sideros gvoe, elezo) min. siderit oblika lopte, bubrega. sfigmian (gr. sphygmos bilo) bilno, koji se tie bila, pulsa. sfigmogram (gr. sphygmos, gramma pisano, pismo) grafiki snimak bilnih udara ili otkucaje sfigmografom. sfigmograf (gr. sphygmos, grapho beleim) instrument za merenje bila, pulsa,

za beleenje bilne krvne (ili' pulsne) krivulje. sfigmografija (gr. sphygmos, graphfa pisanje, opisivanje, beleenje) vetina upotrebe sfipaografa; prouavanje sfigmo-grafa, opisivanje pulsa. sfigmodan (gr. sphygmds bilo, eidos oblik, vid) slian pulsu. sfigmologija (gr. sphygmos, logfa nauka) nauka o bilu. sfigmomanometar (gr. sphygmos, manos labav, mtron mera, merilo) aparat za merenje krvnog pritiska. sfigmometar (gr. sphygmos, m6tron) v. sfipaoskop. sfigmoskop (gr. sphygmos, skopeo posmatram) aparat za merenje, za ispitivanje bila, pulsa. sfigmoskopija (gr. sphygmos, skopeo) ispitivanje bila, pregledanje pulsa. sfigmofon (gr. sphygmos, phoneo zvuim) prekida struje spojen sa galvanskom baterijom i telefonom, stavlja se na arteri-ju i ini da se otkucaji bila uju. Sfinga (gr. Sphinx, lek Sphingos) mit. 1. fantastina figura sa telom lava i ovejem ili ovnujskom glavom, u starom Egiptu, kao simbol boga Sunca, esto stajala pred hramovima, i u blizini nadgrobnih spomenika (uva grobove); 2. kod Grka: udovite sa telom lava a glavom i grudima devojke, na steni kod Tebe, koje je svakom putniku postavljalo jednu zagonetku i razdirale svakog koji je ne bi reio; kad je Edip uspeo da je rei, Sfinga se survala sa stene. Smatrali su je as sim-bolom plodnosti zemlje, as simbolom mudrosti i tajni u prirodi; fig. zagonetka linost. sfingodonta (gr. sphingo steem) pl. med. lekovi i sredstva koja izazivaju jako stezanje miia. Sfinks (gr. Sphinx) mit. v. Sfinga. sfinksis (gr. sphinxis) ned. stezanje, zatvaranje miia. sfinkter (gr. sphinkter od sphlngo steem) aiat. mii steza, mii zatvara. sforcando (ital. sforzando) mta. pojaano, jae, naglaeno. sforcato (ital. sforzato) muz. v. sforcando. sfragid (gr. sphragis) peatna zemlja. sfragistika (gr. sphragfs gen. sphragidos peat) pomona istorijska nauka: nauka o peatima, poznavanje peata na poveljama, naroito starim; pr. sfragistiki. sfumato (ital. sfumato) slik. nejasno, razlivene, mutno (slikane); slikanje blagim senkama (Leonardo da Vin i, Kore o i DR-)shazis (gr. schasis) med. putanje krvi. shazma (gr. schasma) med. zaseeno mesto na telu na kome se puta krv, shedijazma (gr. schedfasma) kratak, na brzu ruku izraen sastav, nacrt, skica.

888
shema (gr. schema) draganje, ponaanje, oblik, forma; slika, uzor; nacrt, skida, svaki obrazac koji slui kao uzorak i uputstvo za sreivanje, istraivanje i prikazivanje ega; osnovni nacrt, pregled; gram., poet. figura. shematizam (gr. schematismos dranje, ponaanje; spoljanjost; oblik) oblik nacrta; formalizam, krut i jednoobrazan poslovni (kancelarijski, administrativni) nain postupanja; zvanian kalendar sa spiskom svih dravnih vlasti i ustanova, slubenika i sl., npr. uitel>ski, svete-niki shematizam; fil. postupak razuma sa predstavama danim u opaaju iz kojih se sintezom na osnovu vremenske sheme i transcendentalne apercepcije dolazi do saznanja predmeta (po Kantu); ematizam. shematizirati (gr. shematlzo) napraviti nacrt, izraditi u obliku pregleda, nacrta, skicirate; ematizirati. shematian (gr. shema oblik, nacrt) izraen u obliku nacrta, pregleda, u glavnim potezima; ematian. shematografija (gr. shema, grapho crtam) crtanje likova ili slika. shematopeja (gr. shema, poieo inim, pravim) vetina prikazivanja (ili: prikazivanje) neke radnje pokretima tj. pantomi-mikom. shenobat (gr. shoinobates) igra na konopcu. shenobatika (gr. shoinos konopac, bafno idem) vetina igranja na konopcu. shizogen (gr. schfzo cepam, rascepam, razdvojim, gen- koren od gignesthai nastati, postati) koji je nastao putem delanja, razdvajanja, odvajanja. shizogonija (gr. schiza cepanje, schizo cepam, gone raanje) biol. bespolno mnoenje neprestanim deljenjem celokupnog organizma (kod sporozoa, bakterija i dr.). shizotrihija (gr. schizo cepam, thrix gen. trichos dlaka) med. cepanje kose pri vrhu. shizofite (gr. schizo, phyton biljka) pl. bog. biljke (bakterije i neke alge) kod kojih se mnoenje vri iskljuivo bespolnim putem, tj. deljenjem. shizofrenija (gr. schizo, schiza cepanje, phren gen. phren6s dua) med. duevni poremeaj koji se sastoji u izvesnom cepanju duhovne linosti, ispoljava se u naglom menjanju pravca miljenja, nedostatku jedinstva htenja, nadmonosti unutranjeg ivota i u izbegavanju spoljanjeg sveta (naroito se javlja kod tzv. mladalakog ludila; up. demencija); izofrenija. sholastika (gr. sholastikos kolski; ovek kolske mudrosti, dedak; prvo znaenje: dokon, koji ima vremena da ui, sholastike) 1. fil. srednjovekovne filozofija koja je smatrala svojim zadatkom da dokae da su verske istine u isto vreme i nune istine razuma; to je, u stvari, teologija ili, kako su je zgodno nazvali, sluavka teolo-gije".

scenograf

sholastika (dat. scholastica, gr . schole kola) 2. kod katolika: opatica (kalu- erica) koja je i u iteljica. sholasticizam (gr. scholastike) fil. nazori i naela sholastiara. sholastiari (gr. schole kola, nlat. scholastici) fil. kolski naunici, kolski mudraci; hrianski filozofi sred. veka koji su pokuavali da utvrde nau no-filozofski sistem hrianske crkve (Erigena, Roscelin, Anzelm Kenter-berijski, Abelar, Albertus, Magnus, Toma Akvinski, Dune Skot, Biljem Okam i dr.); prezrivo: preklapala ija je mudrost vie za kolu nego za ivot. sholastiki (gr. scholastik6s dokon; kolski; ovek kolske mudrosti, dedak) kolski; fig. dosetljiv, mudrijaki; sho-lastiko pitanje kolsko pitanje, mudri-jako pitanje; sholastika filozofija v. sholastika. sholija (gr. scholion tumaenje, objanjenje) pl. sholije nauna izlaganja, objanjenja; napomene kao objanjenja grkih i latinskih pisaca koje su pisali stari gramati-ari. sholijast (gr. scholiastes tuma, objanjava-lac) pisac sholija, tuma nekog starogr-kog ili latinskog pisca. sholiograf (gr. scholion tumaenje, objanjenje, grapho piem) v. sholijast. scelerat (lat. sceleratus) zloinac. scelus (lat. scelus) zloin, prestup. scena (gr. skene drvena skela, drvene skele, pozornica, lat. scaena) pozornica, pozorite; prizor, pojava (deo ina pozori-nog komada); predstava, radnja, dogaaj; slika; mesto gde se dogaa neka radnja; fig. neto to obraa na sebe panju, prizor; svaa; staviti u scenu obraditi kao pozorini komad, udesiti za pozornicu; prirediti scenu prirediti prizor svetu (izazivanjem sva e, nereda, loma i dr.). scenarijum (nlat. scaenarium) knjiga scena, uputstvo o promenama, pojavama i dr. u pozorinim komadima. scenario (gr . skene pozornica, ital. scenario) tekst prema kome se snima film; vrsta knjievnog dela pisanog tako da moe posluiti kao osnova za snimanje filma. scenarist (gr. skene pozornica) lice koje vodi nadzor nad pozornicom i rukovodi kretanjem glumaca na pozornici i daje znakove za scenske efekte i dr. scenarija (lat. scaena) sve ono to treba da je na pozornici u nekom pozorinom komadu, naroito nametaj; slika; predeo, okolina. sceniti (gr. skene ator; arnjevi; bora-vljenje u atoru) pl. stanovnici atora, ergari. , scenograf (gr. skene pozornica, grapho crtam, slikam) pozorini slikar; instrumenat za lake vrenje perspektiv-

scenografija

889

scifoid

nog crtanje nekog predmeta; sprava za snimanje panorama. scenografije (gr. skenographia, skene pozornica, graphfa crtanje) slikanje pozorinog dekora, pozorine slikarstvo; slikanje predmeta u daljini, perspektivno slikarstvo. scenski (lat. scaenicus) pozornini, koji se tie pozornice, koji pripada pozornici; pozorini. scibala (gr. skybalon izmet) pl. med. brabonj-ci (kod tvrde stolice). scijentizam (lat. scientia znanje, nauka) hrianska nauka", sekta koju je u Sev. Americi osnovala 1866. Meri Beker-Edi, koja smatra da se bolesti mogu le iti verom u Sv. pismo i molitvom, jer bog jedini je ono to je stvarno, a sve materi-jalno, dakle i bolesti, nestvarno je; zrnce istine i povoljnog dejstva lei u sugestivnom uticaju vere i molitve. scijevciologija (lat. scientia, gr . logfa uenje) fil. uenje o nauci, tj. nauka o metodima, osnovama, pretpostavkama i ciljevima nauke, teorija saznanja. Scila (gr . Skylla, lat. Scylla) visoka i opasna stena u Sicilskom moreuzu, kod Mesine, prema vrtlogu Haribdi; u grkoj mitologiji predstavljena kao ensko udovite koje prodire mornare koji tuda prolaze; nalaziti se izmeu Scile i Ha-ribde biti u poloaju kada opasnost preti sa dve strane, i kada se izbegne jedna doekuje druga, jo vea; fig. bliska opasnost. scilicet (lat. scire licet, scilicet) pril. naime, to jest; skra eno: sc. = tj.

scimpodijum (lat. scimpodium, gr. skimpodion) med. stolica za sklapanje, poljska stolica, poro ajna stolica. scintilatori (lat. scintillatio) organske ili neorganske materije ili njihovi rastvori u kojima, pod uticajem jonizuju ih (radioaktivnih) zraenja, nastaje svetlucanje (scintilacija). scintilacija (lat. scintillatio) treperenje, blistanje, sevanje, prtanje varnica; astr. treperenje zvezda. scirozan (gr. skfrros otvrdnue, nlat. scirhosus) med. tvrdo oteen, sa otvrtkom, sli an raku. scirozis (gr. skirros) med. stvaranje scirusa, otvrdnjavanje. sciroma (gr. skfrros) med. raku slian otvrdak. sciroftalmija (gr. skirros otvrdnuo ir, ophthalmos oko) med. rak u o ima. scirus (gr. skirros otvrdak) med. raku slian otvrdak, tvrdi otok lezde. scisalije (nlat. scissaliae, lat. scindere cepati) pl. novci koji izlaze iz kovnice sa nekim nedostatkom. scisija (lat. scissio) cepanje, rascep, odvajanje; up. izma. scisura (lat. scissura) rascep, pukotina; med. razderano mesto, raseeno mesto. scititis (gr. skytos koa) med. zapaljenje koe. scitogen (gr . skytos koa, genkoren od gignesthai nastati, postati) sredstvo za tavljenje koe, tanin. scifoid (gr. skyphos pehar, vr, eidos oblik, vid) geol. okamenotina u obliku pehara.