Bojan BESEDNIK

POSMATRAWE
PROMENQIVE ZVEZDE
d CEFEJA
Observing of d Cepheus variable star
Two methods of observation of variable stars are used in this paper: photographic and
visual – Pickering method. Luminosity variability period of the observed variable d Cepheus has been
measured and its light curve has been drawn by using photographic method. The photographs of the
variable d Cepheus were taken in Petnica Science Center between 29/10/ - 02/11/2002 by Minolta X-
700 with photo-objective of 28. mm and 400 ASA film. In visual observation Pickering method was
used, which is based on identification of apparent shine of the variable star compared to two
referential stars. The observations were done every clear evening from mid September until the end of
October in Valjevo. Using the results gained by analysis of the photographs of thed variable Cepheus
the graphic of luminosity curve has been made which shows period of its oscillation and maximum and
minimum stars magnitude. The calculated period luminosity variability is 5.41 days on the basis of
which it was calculated that it is variable star of the Cepheid type. Then, the another graph was made
onto which the estimated data were inserted and they were combined with these from the photographic
observations. d
The period results and luminosity curve of Cepheus approves that photographic together
with Pickering method can be successfully used in amateur astronomy for observing shiny variable
stars.

Rezime
U ovom radu se koriste dve metode posmtrawa promenqivih zvezda: fotografska i
vizuelna Pikeringova metoda. Fotografskom metodom je izra~unat period varirawa sjaja
posmatrane promenqive zvezde d Cefeja i nacrtan grafik promene wenog sjaja. Fotografisawe
promewive d Cefeja je vr{eno iz Istra`iva~ke stanice Petnica u periodu od 29. 10. do 02. 11.
2002. godine uz pomo} fotoparata Minolta X-700 sa foto-objektivom od 28 mm i filmom Forte Pan
400 ASA. U vizuelnom posmatrawu kori{}ena je Pikeringova metoda, koja se zasniva na
procewivawu prividnog sjaja promenqive zvezde uz pomo} dve poredbene zvezde. Posmatrawa su
vr{ena svake vedre ve~eri od sredine septembra do kraja oktorbra 2002. godine iz Vaqeva. Uz
pomo} rezultata dobijenih obradom fotografija promenqive zvezde d Cefeja nacratan je grafik
promene wenog sjaja sa koga je na|en period promene sjaja i maksimalna i minimalna magnituda
ASTRONOMIJA

zvezde. Dobijeni period varirawa sjaja zvezde d Cefeja je 5.41 dan, na osnovu ~ega je zakqu~eno da se
radi o promenqivoj zvezdi tipa cefeida. Zatim je nacrtan i drugi grafik na koji su naneti podaci
vizuelnog posmtrawa i kombinovani sa onim iz fotografskog.
Dobijene vrednosti za period i kriva sjaja zvezde d Cefeja pokaziju da se fotografska
metoda zajedno sa vizuelnom Pikeringovom mo`e veoma uspe{no koristiti u amaterskoj
astronomiji za posmtrawe sjajnijih promenqivih zvezda.
Kqu~ne re~i: promenqive zvezde, cefeide, d Cefeja, kriva sjaja, period promene sjaja

Bojan Besednik, maturant Vaqevske gimnazije,

Astronomska grupa Dru{tva istra`iva~a “Vladimir Mandi} - Manda”
9
 Zbornik radova Broj 16

UVOD
Promenqive zvezde su one zvezde ~iji se sjaj mewa, mawe ili vi{e
pravilno u jednici vremena (Dimitrijevi}, Tomi} [3.]). Prvi put su uo~ene u
sredwem veku od strane arapskih astronoma. Oni su primetili da zvezda b Perseja
mewa svoj sjaj periodi~no u intervalu od oko tri dana i zbog toga su je nazvali
Algol (vra`ja zvezda). Postoji vi{e razloga za{to sjaj neke zvezde varira u
vremenu i na osnovu toga je napravqena podela promenqivih zvezda. Osnovna
podela je na unutra{wo i spoqa{no promenqive zvezde [9.]. Kod unutra{wo
promenqivih, zvezda mewa sjaj usled niza fizi~kih promena u samoj zvezdi ili
wenom zvezdanom sistemu i tu spadaju pulsiraju}e i eruptivne promenqive. Sa
druge strane, promenu sjaja kod neke spoqa{no promenqive zvezde izaziva weno
pomra~ewe sa zvezdom pratiocem ili neki fenomeni u wenoj rotaciji, i tu spadaju
eklipsne i rotiraju}e promenqive.
Cefeja, koja je i obra|ena u ovom radu. Zvezde ovog tipa imaju nestabilnu
struktura koja ih primorava da se non stop nadimaju i ispumpavaju, toliko
intezivno, ~ak i do 10% svoje veli~ine. Do pojave dolazi jer se pritisak pove}ava
u unutra{wosti i nadima zvezdu dok se pritisak ne oslobodi. Tada se zvezda skupqa
i ciklus kre}e ponovo izpo~etka Turner [8.]. Gotovo sve zvezde sa masom oko i
ve}om od tri mase Sunca }e jednog dana pro}i kroz ovaj stadijum i tako postati
cefeide. Cefeide su svetle `ute gigantske zvezde koje emituje deset hiqada puta
vi{e energije od Sunca, tako da se mogu uo~iti na velikim daqinama Henbest [6.].
Ta osobina im je dodelila ulogu standardnih sve}a za odre|ivawe velikih
udaqenosti do nekog objekta (druge glakasije) u savremenoj astronomiji Freedman
[4.]. Druga velika grupa promenqivih zvezda su pomra~uju}e promenqive zvezde.
Kod wih do promene sjaja dolazi zbog periodi~nog prelaska jedne zvezde preko
druge u dvojnim sistemima. Rotiraju}e promenqive pokazuju male promene sjaja
usled pojave tamnih ili svetlih povr{ina na zvezdinom disku [9.].
Mentor ovog rada je Nikola Bo`i} (Astronomska grupa Dru{tva
istra`iva~a “Vladimir Mandi} – Manda”, Istra`iva~ka stanica Petnica).
ASTRONOMIJA

10
Broj 16 Zbornik radova

LISTA SIMBOLA
Nv – osvetqenost promenqive zvezde na fotografijama
Na – osvetqenost poredbene zvezde A na fotografijama
Nb – osvetqenost poredbene zvezde B na fotografijama
DN – relativan razlika u osvetqenosti poredbenih A i B na fotografijama
mv [m] – magnituda promenqive zvezde
ma [m] – magnituda poredbene zvezde A
mb [m] – magnituda poredbene zvezde B
T [JD] – trenutak posmtrawa promenqive zvezde
Me [JD] – najbli`i efemeridski trenutak maksimuma
j [JD] – faza posmatrawa

MATERIJAL I METODE RADA

U periodu od 29. 10 do 02. 11. 2002. godine vr{ena su fotografisawa
promenqive zvezde d Cefeja fotoaparatom Minolta X 700 sa tele-objektivom od 28
mm, crno-belim filmom Forte Pan 400 ASA i du`inom ekspozicije od 15 minuta.
Sjaj promenqive zvezde upore|ujemo sa sjajem dve proedbene zvezde ( h Cefeja i
b Gu{tera) ~iji nam je sjaj poznat iz literature. Neki osnovni podaci o
promenqivoj d Cefeja i poredbenim zvedama dati su u Tabeli 1. [11.].
Tabela 1. Fizi~ki podaci o promenqivoj zvezdi d Cefeja i poredbenim zvezdama
Ime zvezde Magnituda Rektascenzija Deklinacija Spektarska klasa
0
d Cefeja var. 22h 29’ 16” +58 25’ 46” G2
0
h Cefeja 3.42 20h 45’ 20” +61 50’ 54” K0
0
b Gu{tera 4.44 22h 23’ 40” +52 14’ 35” G9

Film sa dobijenim fotografijama je skeniran i obra|en u kompjuterskom

programu Photoshop 7.0. Da bi pro~itali magnitudu promenqive zvezde sa ovako
dobijenih fotografija, moramo prvo odrediti osvetqenost piksela koji odgovaraju
ASTRONOMIJA

tragu zvezde na fotografiji. Zbog du`ine ekspozicije od oko petnaest minuta

zvezde na fotografiji izgledaju kao crtice zbog rotacije Zemqe oko svoje ose, tako
da sam uzimao vrednost za osvetqenost sa sredine tog zvezdinog traga. Tako su
dobijeni podaci za promenqivu d Cefeja i poredbene zvezde h Cefeja i b Gu{tera,
koje }emo u daqem tekstu nazivati poredbenim A i B, izra`eni brojevima od 0 do
255. Sjaj promenqive sam izra~unavao posebno preko dve poredbene zvezde, prvo
preko poredbene A, pa onda preko poredbene B.

11
 Zbornik radova Broj 16

Po{to je razlika u sjaju izme|u poredbenih A i B pribli`no 1 magnituda

(Tabela 1), moramo izra~unati koliko bi to bilo u jedinicama osveqenosti
piksela na fotografiji i to radimo preko poredbene zvezde A (1).
DN = N a – { (N a m b / m a )/2.51 } (1)
Sada imamo sve potrebno da izra~unamo sjaj promenqive zvezde preko
poredbenih (2) i (3).
m va = (m a N v /N a ) x 2.51 (N a-N v) /DN (2)
m vb = (m bN v /N b ) / 2.51 ( N v-N b) /DN (3)

Sada kada imamo prividne magnitude promenqive zvezde preko wenih

poredbenih mo`emo izra~unati kona~nu vrednost sjaja posmtrane d Cefeja (4).
m v = m va– m vb /2 (4)
Gre{ke koje se javqaju prilikom ovih izra~unavawa date su jedna~inama
(5,6,7,8,9).
DN a = N a – ( N a1 + N a2 + ... + N an ) / n (5)
DN b = N b – ( N b 1 + N b2 + ... + N an ) / n (6)
Dm va = m va DN a /N a (7)
Dm vb = m vb DN a /N a (8)
Dm v = m va – m vb /2 (9)
Kada imamo podatke za prividan sjaj promenqive zvezde za svih
fotografija mo`emo nacrtati grafik promene sjaja, tako {to na x osu nanosimo
vreme u danima, a na y osu magnitudu zvezde. Za to sam koristio kompjuterski
program Origin 5.0. Sa tako nacrtanog grafikona mo`emo izra~unatio period
promene sjaja posmtrane promenqive zvezde.
Postoji vi{e vizuelnih metoda za posmatrawe promenqivih zvezda:
Pikeringova, Pogsonova i Argelanderova metoda. U ovom projektu je kori{}ena
Pikeringova metoda [1.]. Sjaj promenqive zvezde upore|ujemo u ovoj metodi sa
sjajem dve proedbene zvezde ~iji nam je sjaj poznat iz literature. Pri tome je jedna
slabijeg sjaja, a druga sjajnija od promenqive. Promenqivu }emo ozna~iti slovom
ASTRONOMIJA

''v'', a poredbene sa ''a'' i ''b'' poredbene su iste kao i u fotografskoj metodi.

Posmatrawe po~iwe na slede}i na~in.
U najop{tijem slu~aju, kada su razlike u sjaju vrednosti ''m'' i ''n'',
dobijamo slede}i zapis:
amvnb
pri ~emu je m + n =10.

12
Broj 16 Zbornik radova

Ovo {to smo izvr{ili je interpolacija, pa se stoga Pikeringova metoda

~esto naziva i Interpolaciona metoda.
Sjaj promenqive zvezde izra`en u magnitudama se ra~una kao (10):
m v = m a + (m /10)x(m b – m a ) ili m v = m b – (n /10)x(m b – m a ) (10)
Posmtrawa su se vr{ila svake vedre ve~eri po~ev od 16. 09 do 21. 10. 2002.
godine iz Vaqeva. Na isti na~in kao {to smo uradili i sa podacima dobijenih
fotografskom metodom i sa ovima mo`emo nacrtati grafikon promene sjaja
posmtrane promenqive zvezde d Cefeja. Me|utim ovde moramo izvr{iti
konstruisawe sredwe krive sjaja, pri ~ijoj se konstrukciji sva posmatrawa svode na
jedan period po{to je posmatrani interval mnogo ve}i od perioda promenqive
zvezde (11). Sada kada raspola`emo parovima vrednosti j i m, mo`emo prikazati
~itav niz posmtrawa grafi~ki, nanev{i na x osu vrednost faze j , a na y osu
magnitudu variable [1.].
j = T – Me (11)
Jedan od ciqeva ovog projekta je da se odredi koja je metoda ta~nija,
fotografska ili vizulena Pikeringova. To sam uradio tako {to sam na isti
grafik naneo vrednosti dobijene fotografskom i vizuelnom metodom i jednostavno
uporediti koje ta~ke boqe fituju dobijenu krivu sjaja.

REZULTATI RADA I DISKUSIJA

Dobijeno je 12 uspe{nih fotografija zvezde d Cefeja i kori{}enih
poredbenih zvezda h Cefeja i b Gu{tera (sl. 1, 2.). Kao {to se mo`e primetiti na
prikazanim slikama, neki wihovi delovi su previ{e osvetqeni usled svetlosne
zaga|enosti iznad Petnice, {to je u mnogome pove}alo gre{ku posmatrawa.
ASTRONOMIJA

sl. 1. Fotografija 3. promenqive zvezde d Cefeja

13
 Zbornik radova Broj 16

sl. 2. Fotografija 4. promenqive zvezde d Cefeja

Obradom fotografija u kompjuteroskom programu Photoshop 7.0 dobijeni
su rezultati prestavqeni u Tabeli 2.
Tabela 2. Rezultati obrade fotografija
br. sredwe
foto. datum vreme [h] Na Nb D Na D Nb Nv mva D mva mvb D mvb mv D mv
1 29.X 23:06 222 129 41.42 23.91 129 4.43 0.82 4.44 0.82 4.435 0.82
2 2.XI 04:07 182 115 1.42 9.91 179 3.48 0.03 3.53 0.3 3.505 0.165
3 2.XI 00:44 186 120 3.42 14.91 183 3.46 0.06 3.55 0.44 3.505 0.25
4 29.X 05:05 219 104 38.42 1.09 188 3.84 0.67 3.87 0.04 3.855 0.355
5 29.I 03:22 217 121 36.42 15.91 188 3.76 0.63 3.97 0.52 3.865 0.575
6 31.X 00:21 228 144 47.42 38.91 202 3.77 0.78 3.81 1.02 3.79 0.9
7 2.XI 02:31 204 124 24.42 18.91 204 3.42 0.41 3.47 0.53 3.445 0.47
8 31.X 03:17 158 - 22.58 - 142 3.73 0.53 - - 3.73 0.53
9 30.X 03:32 164 72 16.58 33.09 91 4.39 0.44 4.5 2.06 4.445 1.25
10 30.I 04:07 146 90 34.58 15.09 101 4.23 1 4.32 0.71 4.275 0.855
ASTRONOMIJA

11 29.I 21:12 125 61 55.58 44.09 69 4.39 1.95 4.45 3.17 4.42 2.56
12 30.X 01:03 116 76 64.58 29.09 67 4.62 2.57 4.57 3.9 4.595 3.235

Dobijene vrednosti za prividnu magnitudu promenqive zvezde (mv)

fotografskom metodom, stavio sam na grafikon zavisnosti sjaja zvezde u jednici
vremena (graf. 1.). Posle toga konstruisao sam sredwu krivu sjaja za podatke

14
Broj 16 Zbornik radova

dobijene vizuelnim posmatrawem Pikeringovom metodom (graf. 2.).

Grafik 1: Kriva sjaja dobijena fotografskom metodom

Grafik 2: Kriva sjaja dobijena vizuelnom metodom

Sa Grafika 1. se mo`e pro~itati maksimalna i minimalna magnituda

promene sjaja variable d Cefeja i ona za fotografsku metodu iznosi 4.49 odnosno
3.47. Dok se sa Grafika 2. mogu pro~itati maksimalna i minimalna magnituda za
vizuelnu Pikeringovu metodu i one iznose 4.48 i 3.55. Ako tako izra~unate podatke
za raspon promene sjaja promenqive d Cefeja uporedimo sa katalo{kim
ASTRONOMIJA

vrednostima (maksimalna magnituda 3.5 i minimalna 4.4) uo~avamo da odstupawa

nisu velika i da su i jedna i druga metoda prili~no verodostojne i uspe{no se mogu
koristiti za amatersko posmatrawe promenqivih zvezda. Verovatno bi rezultati za
fotografsku metodu bili jo{ boqi da sam u izra~unavawima zanemario
fotografiju 13 koja ima gre{ku od preko 70%.

15
 Zbornik radova Broj 16

Da bih ispitao koja je od ove dve metode kori{}ene u ovom radu ta~nija,
sve pojedina~ne vrednosti sjaja promenqive zvezde stavio sam na jedan grafik.
(Grafik3.).

Grafik 3: Upore|ivawe fotografskih i vizuelnih rezultata posmtrawa promenqive d Cefeja

Ako zanemarimo ve} pomenutu ta~ku sa fotografije 13 zakqu~i}emo da je

fotografska metoda ipak preciznija od vizuelne Pikeringove. To se mo`e
objasniti ve}om osetqivo{}u filma i fotoaparata od qudskog oka.

ZAKQU^AK
Obradom podataka o promeni sjaja promenqive zvezde d Cefeja, dobijenih
fotografskom i vizuelnom Pikeringovom metodom, izra~unati period promene
sjaja pomenute zvezde, wena maksimalna i minimalna magnituda sla`u se sa
rezultatima dosada{wih istra`ivawa i potvr|uju ispravnost gore pomenutih
metoda. Tako da mo`emo zakqu~iti da se fotografska zajedno sa Pikeringovom
mo`e uspe{no koristiti za bele`ewe promene sjaja sjajnijih variabli.
Amatersko posmatrawe promenqivih zvezda se veoma ceni u modernoj
astronomiji zbog ~iwenice da profesionalni astronomi nemaju ni vremena i
beskona~an pristup velikim teleskopima da bi mogli da se oni ozbiqnije pozabave
ASTRONOMIJA

sa promenqivim zvezdama. Tako astronomi amateri sa metodam kao ove dve {to
sam prikazao u ovom radu svojim posmatrawem promenqivih zvezda daju svoj
doprinos nauci. Same promenqive zvezde su zna~ajne zbog toga jer na osnovu
rezultata wihovih posmtrawa mi dobijamo {iroki spektar podataka o fizi~kim
osobinama svih zvezda uop{te.

16
Broj 16 Zbornik radova

ZAHVALNOST
Iskoristo bih ovu priliku da se zahvalim Danilu Tomi}u, na
obezbe|ivawu sve potrebne opreme za fotografsko posmtrawe promenqive zvezde
Cefeja. Tako|e `eleo bih da se zahvalim i Ivanu Mili}u i Milici An|eli},
koji su umesto mene zbog moje spre~enosti da sam fotografi{em, sproveli
nekoliko snimawa promewive zvezde iz Petnice.

LITERATURA

[1] Beri} M., Frle` E., Kova~i} S., Rabuzin E., Tadej I., Vr{nak B., Astronomija
Metode posmtrawa i prou~avawa Sunca, planeta, Promenqivih zvijzda i meteora,
Narodna Tehnika Hrvatske, Zagreb, 1982.
[2] Croswell K., ''The First Cepheid'', Sky & Telescope, October 1997., 90-91.
[3] Dimitrijevi} M., Tomi} A., Astronomija, Zavod za ud`benike i nastavna sredstva,
Beograd, 1998.
[4] Freedman, Wendy. "The Expansion Rate and The Size of the Universe" Scientific
American, March 1998, online article.
[5] Frenie J.D., ''Classical Cepheids with Companions, I. Delta Cephei'', The Astronomical
Journal, 71, 1996, 119-122.
[6] Henbest N., Ekspolizija Vasione, Globus, Zagreb, 1983.
[7] Jastrow R., Red Giants and White Dwarfs, W.W. Norton & Company, Inc. New York,
1979.
[8] Turner D., Monitoring the evolution of Cefeid Variables, journal of the AAVSO,
1998.
[9] http://www.aavso.org/vstar/
[10] http://www.astronomija.co.yu/dubokisvemir/galaksija/zvezde/Promenqive/promenlqive.htm ASTRONOMIJA

17