Bojan BESEDNIK

POSMATRAWE PROMENQIVE ZVEZDE d CEFEJA
Observing of d Cepheus variable star
Two methods of observation of variable stars are used in this paper: photographic and visual – Pickering method. Luminosity variability period of the observed variable d Cepheus has been measured and its light curve has been drawn by using photographic method. The photographs of the variable d Cepheus were taken in Petnica Science Center between 29/10/ - 02/11/2002 by Minolta X700 with photo-objective of 28. mm and 400 ASA film. In visual observation Pickering method was used, which is based on identification of apparent shine of the variable star compared to two referential stars. The observations were done every clear evening from mid September until the end of October in Valjevo. Using the results gained by analysis of the photographs of the variable Cepheus d the graphic of luminosity curve has been made which shows period of its oscillation and maximum and minimum stars magnitude. The calculated period luminosity variability is 5.41 days on the basis of which it was calculated that it is variable star of the Cepheid type. Then, the another graph was made onto which the estimated data were inserted and they were combined with these from the photographic observations. d The period results and luminosity curve of Cepheus approves that photographic together with Pickering method can be successfully used in amateur astronomy for observing shiny variable stars.

Rezime
U ovom radu se koriste dve metode posmtrawa promenqivih zvezda: fotografska i vizuelna Pikeringova metoda. Fotografskom metodom je izra~unat period varirawa sjaja posmatrane promenqive zvezde d Cefeja i nacrtan grafik promene wenog sjaja. Fotografisawe promewive d Cefeja je vr{eno iz Istra`iva~ke stanice Petnica u periodu od 29. 10. do 02. 11. 2002. godine uz pomo} fotoparata Minolta X-700 sa foto-objektivom od 28 mm i filmom Forte Pan 400 ASA. U vizuelnom posmatrawu kori{}ena je Pikeringova metoda, koja se zasniva na procewivawu prividnog sjaja promenqive zvezde uz pomo} dve poredbene zvezde. Posmatrawa su vr{ena svake vedre ve~eri od sredine septembra do kraja oktorbra 2002. godine iz Vaqeva. Uz pomo} rezultata dobijenih obradom fotografija promenqive zvezde d Cefeja nacratan je grafik promene wenog sjaja sa koga je na|en period promene sjaja i maksimalna i minimalna magnituda zvezde. Dobijeni period varirawa sjaja zvezde d Cefeja je 5.41 dan, na osnovu ~ega je zakqu~eno da se radi o promenqivoj zvezdi tipa cefeida. Zatim je nacrtan i drugi grafik na koji su naneti podaci vizuelnog posmtrawa i kombinovani sa onim iz fotografskog. Dobijene vrednosti za period i kriva sjaja zvezde d Cefeja pokaziju da se fotografska metoda zajedno sa vizuelnom Pikeringovom mo`e veoma uspe{no koristiti u amaterskoj astronomiji za posmtrawe sjajnijih promenqivih zvezda. Kqu~ne re~i: promenqive zvezde, cefeide, d Cefeja, kriva sjaja, period promene sjaja Bojan Besednik, maturant Vaqevske gimnazije, Astronomska grupa Dru{tva istra`iva~a “Vladimir Mandi} - Manda”

ASTRONOMIJA

9 

Zbornik radova

Broj 16

UVOD
Promenqive zvezde su one zvezde ~iji se sjaj mewa, mawe ili vi{e pravilno u jednici vremena (Dimitrijevi}, Tomi} [3.]). Prvi put su uo~ene u sredwem veku od strane arapskih astronoma. Oni su primetili da zvezda b Perseja mewa svoj sjaj periodi~no u intervalu od oko tri dana i zbog toga su je nazvali Algol (vra`ja zvezda). Postoji vi{e razloga za{to sjaj neke zvezde varira u vremenu i na osnovu toga je napravqena podela promenqivih zvezda. Osnovna podela je na unutra{wo i spoqa{no promenqive zvezde [9.]. Kod unutra{wo promenqivih, zvezda mewa sjaj usled niza fizi~kih promena u samoj zvezdi ili wenom zvezdanom sistemu i tu spadaju pulsiraju}e i eruptivne promenqive. Sa druge strane, promenu sjaja kod neke spoqa{no promenqive zvezde izaziva weno pomra~ewe sa zvezdom pratiocem ili neki fenomeni u wenoj rotaciji, i tu spadaju eklipsne i rotiraju}e promenqive. Cefeja, koja je i obra|ena u ovom radu. Zvezde ovog tipa imaju nestabilnu struktura koja ih primorava da se non stop nadimaju i ispumpavaju, toliko intezivno, ~ak i do 10% svoje veli~ine. Do pojave dolazi jer se pritisak pove}ava u unutra{wosti i nadima zvezdu dok se pritisak ne oslobodi. Tada se zvezda skupqa i ciklus kre}e ponovo izpo~etka Turner [8.]. Gotovo sve zvezde sa masom oko i ve}om od tri mase Sunca }e jednog dana pro}i kroz ovaj stadijum i tako postati cefeide. Cefeide su svetle `ute gigantske zvezde koje emituje deset hiqada puta vi{e energije od Sunca, tako da se mogu uo~iti na velikim daqinama Henbest [6.]. Ta osobina im je dodelila ulogu standardnih sve}a za odre|ivawe velikih udaqenosti do nekog objekta (druge glakasije) u savremenoj astronomiji Freedman [4.]. Druga velika grupa promenqivih zvezda su pomra~uju}e promenqive zvezde. Kod wih do promene sjaja dolazi zbog periodi~nog prelaska jedne zvezde preko druge u dvojnim sistemima. Rotiraju}e promenqive pokazuju male promene sjaja usled pojave tamnih ili svetlih povr{ina na zvezdinom disku [9.]. Mentor ovog rada je Nikola Bo`i} (Astronomska grupa Dru{tva istra`iva~a “Vladimir Mandi} – Manda”, Istra`iva~ka stanica Petnica).

ASTRONOMIJA

10 

Broj 16

Zbornik radova

LISTA SIMBOLA
Nv – osvetqenost promenqive zvezde na fotografijama Na – osvetqenost poredbene zvezde A na fotografijama Nb – osvetqenost poredbene zvezde B na fotografijama DN – relativan razlika u osvetqenosti poredbenih A i B na fotografijama mv [m] – magnituda promenqive zvezde ma [m] – magnituda poredbene zvezde A mb [m] – magnituda poredbene zvezde B T [JD] – trenutak posmtrawa promenqive zvezde Me [JD] – najbli`i efemeridski trenutak maksimuma j [JD] – faza posmatrawa

MATERIJAL I METODE RADA
U periodu od 29. 10 do 02. 11. 2002. godine vr{ena su fotografisawa promenqive zvezde d Cefeja fotoaparatom Minolta X 700 sa tele-objektivom od 28 mm, crno-belim filmom Forte Pan 400 ASA i du`inom ekspozicije od 15 minuta. Sjaj promenqive zvezde upore|ujemo sa sjajem dve proedbene zvezde ( h Cefeja i b Gu{tera) ~iji nam je sjaj poznat iz literature. Neki osnovni podaci o promenqivoj d Cefeja i poredbenim zvedama dati su u Tabeli 1. [11.].
Tabela 1. Fizi~ki podaci o promenqivoj zvezdi d Cefeja i poredbenim zvezdama

Ime zvezde d Cefeja h Cefeja b Gu{tera

Magnituda var. 3.42 4.44

Rektascenzija 22h 29’ 16” 20h 45’ 20” 22h 23’ 40”

Deklinacija Spektarska klasa 0 +58 25’ 46” G2 0 +61 50’ 54” K0 0 +52 14’ 35” G9

Film sa dobijenim fotografijama je skeniran i obra|en u kompjuterskom programu Photoshop 7.0. Da bi pro~itali magnitudu promenqive zvezde sa ovako dobijenih fotografija, moramo prvo odrediti osvetqenost piksela koji odgovaraju tragu zvezde na fotografiji. Zbog du`ine ekspozicije od oko petnaest minuta zvezde na fotografiji izgledaju kao crtice zbog rotacije Zemqe oko svoje ose, tako da sam uzimao vrednost za osvetqenost sa sredine tog zvezdinog traga. Tako su dobijeni podaci za promenqivu d Cefeja i poredbene zvezde h Cefeja i b Gu{tera, koje }emo u daqem tekstu nazivati poredbenim A i B, izra`eni brojevima od 0 do 255. Sjaj promenqive sam izra~unavao posebno preko dve poredbene zvezde, prvo preko poredbene A, pa onda preko poredbene B.
11

ASTRONOMIJA 

Zbornik radova

Broj 16

Po{to je razlika u sjaju izme|u poredbenih A i B pribli`no 1 magnituda (Tabela 1), moramo izra~unati koliko bi to bilo u jedinicama osveqenosti piksela na fotografiji i to radimo preko poredbene zvezde A (1).
DN = N a – { (N a m b / m a )/2.51 } (1)

Sada imamo sve potrebno da izra~unamo sjaj promenqive zvezde preko poredbenih (2) i (3).

m va = (m a N v /N a ) x 2.51 (N a-N v) /DN m vb = (m bN v /N b ) / 2.51 ( N v-N b) /DN

(2) (3)

Sada kada imamo prividne magnitude promenqive zvezde preko wenih poredbenih mo`emo izra~unati kona~nu vrednost sjaja posmtrane d Cefeja (4).
m v = m va– m vb /2 (4)

Gre{ke koje se javqaju prilikom ovih izra~unavawa date su jedna~inama (5,6,7,8,9).

DN a = N a – ( N a1 + N a2 + ... + N an ) / n DN b = N b – ( N b 1 + N b2 + ... + N an ) / n Dm va = m va DN a /N a Dm vb = m vb DN a /N a Dm v = m va – m vb /2

(5) (6) (7) (8) (9)

ASTRONOMIJA

Kada imamo podatke za prividan sjaj promenqive zvezde za svih fotografija mo`emo nacrtati grafik promene sjaja, tako {to na x osu nanosimo vreme u danima, a na y osu magnitudu zvezde. Za to sam koristio kompjuterski program Origin 5.0. Sa tako nacrtanog grafikona mo`emo izra~unatio period promene sjaja posmtrane promenqive zvezde. Postoji vi{e vizuelnih metoda za posmatrawe promenqivih zvezda: Pikeringova, Pogsonova i Argelanderova metoda. U ovom projektu je kori{}ena Pikeringova metoda [1.]. Sjaj promenqive zvezde upore|ujemo u ovoj metodi sa sjajem dve proedbene zvezde ~iji nam je sjaj poznat iz literature. Pri tome je jedna slabijeg sjaja, a druga sjajnija od promenqive. Promenqivu }emo ozna~iti slovom ''v'', a poredbene sa ''a'' i ''b'' poredbene su iste kao i u fotografskoj metodi. Posmatrawe po~iwe na slede}i na~in. U najop{tijem slu~aju, kada su razlike u sjaju vrednosti ''m'' i ''n'', dobijamo slede}i zapis: amvnb pri ~emu je m + n =10.
12 

Broj 16

Zbornik radova

Ovo {to smo izvr{ili je interpolacija, pa se stoga Pikeringova metoda ~esto naziva i Interpolaciona metoda. Sjaj promenqive zvezde izra`en u magnitudama se ra~una kao (10): m v = m a + (m /10)x(m b – m a ) ili m v = m b – (n /10)x(m b – m a ) (10) Posmtrawa su se vr{ila svake vedre ve~eri po~ev od 16. 09 do 21. 10. 2002. godine iz Vaqeva. Na isti na~in kao {to smo uradili i sa podacima dobijenih fotografskom metodom i sa ovima mo`emo nacrtati grafikon promene sjaja posmtrane promenqive zvezde d Cefeja. Me|utim ovde moramo izvr{iti konstruisawe sredwe krive sjaja, pri ~ijoj se konstrukciji sva posmatrawa svode na jedan period po{to je posmatrani interval mnogo ve}i od perioda promenqive zvezde (11). Sada kada raspola`emo parovima vrednosti j i m, mo`emo prikazati ~itav niz posmtrawa grafi~ki, nanev{i na x osu vrednost faze j , a na y osu magnitudu variable [1.].
j = T – Me (11)

Jedan od ciqeva ovog projekta je da se odredi koja je metoda ta~nija, fotografska ili vizulena Pikeringova. To sam uradio tako {to sam na isti grafik naneo vrednosti dobijene fotografskom i vizuelnom metodom i jednostavno uporediti koje ta~ke boqe fituju dobijenu krivu sjaja.

REZULTATI RADA I DISKUSIJA
Dobijeno je 12 uspe{nih fotografija zvezde d Cefeja i kori{}enih poredbenih zvezda h Cefeja i b Gu{tera (sl. 1, 2.). Kao {to se mo`e primetiti na prikazanim slikama, neki wihovi delovi su previ{e osvetqeni usled svetlosne zaga|enosti iznad Petnice, {to je u mnogome pove}alo gre{ku posmatrawa.

ASTRONOMIJA

sl. 1. Fotografija 3. promenqive zvezde d Cefeja

13 

Zbornik radova

Broj 16

sl. 2. Fotografija 4. promenqive zvezde

d

Cefeja

Obradom fotografija u kompjuteroskom programu Photoshop 7.0 dobijeni su rezultati prestavqeni u Tabeli 2.
Tabela 2. Rezultati obrade fotografija sredwe br. foto. datum vreme [h]

Na 222 182 186 219 217 228 204 158 164 146 125 116

Nb D Na D Nb Nv 129 115 120 104 121 144 124 72 90 61 76 41.42 1.42 3.42 38.42 36.42 47.42 24.42 22.58 16.58 34.58 55.58 64.58 23.91 9.91 14.91 1.09 15.91 38.91 18.91 33.09 15.09 44.09 29.09 129 179 183 188 188 202 204 142 91 101 69 67

mva D mva mvb D mvb mv D mv 4.43 3.48 3.46 3.84 3.76 3.77 3.42 3.73 4.39 4.23 4.39 4.62 0.82 0.03 0.06 0.67 0.63 0.78 0.41 0.53 0.44 1 1.95 2.57 4.44 3.53 3.55 3.87 3.97 3.81 3.47 4.5 4.32 4.45 4.57 0.82 0.3 0.44 0.04 0.52 1.02 0.53 2.06 0.71 3.17 3.9 4.435 3.505 3.505 3.855 3.865 3.79 3.445 3.73 4.445 4.275 4.42 4.595 0.82 0.165 0.25 0.355 0.575 0.9 0.47 0.53 1.25 0.855 2.56 3.235

ASTRONOMIJA

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

29.X 2.XI 2.XI 29.X 29.I 31.X 2.XI 31.X 30.X 30.I 29.I 30.X

23:06 04:07 00:44 05:05 03:22 00:21 02:31 03:17 03:32 04:07 21:12 01:03

Dobijene vrednosti za prividnu magnitudu promenqive zvezde (mv) fotografskom metodom, stavio sam na grafikon zavisnosti sjaja zvezde u jednici vremena (graf. 1.). Posle toga konstruisao sam sredwu krivu sjaja za podatke
14 

Broj 16

Zbornik radova

dobijene vizuelnim posmatrawem Pikeringovom metodom (graf. 2.).

Grafik 1: Kriva sjaja dobijena fotografskom metodom

Grafik 2: Kriva sjaja dobijena vizuelnom metodom

Sa Grafika 1. se mo`e pro~itati maksimalna i minimalna magnituda promene sjaja variable d Cefeja i ona za fotografsku metodu iznosi 4.49 odnosno 3.47. Dok se sa Grafika 2. mogu pro~itati maksimalna i minimalna magnituda za vizuelnu Pikeringovu metodu i one iznose 4.48 i 3.55. Ako tako izra~unate podatke za raspon promene sjaja promenqive d Cefeja uporedimo sa katalo{kim vrednostima (maksimalna magnituda 3.5 i minimalna 4.4) uo~avamo da odstupawa nisu velika i da su i jedna i druga metoda prili~no verodostojne i uspe{no se mogu koristiti za amatersko posmatrawe promenqivih zvezda. Verovatno bi rezultati za fotografsku metodu bili jo{ boqi da sam u izra~unavawima zanemario fotografiju 13 koja ima gre{ku od preko 70%.

ASTRONOMIJA

15 

Zbornik radova

Broj 16

Da bih ispitao koja je od ove dve metode kori{}ene u ovom radu ta~nija, sve pojedina~ne vrednosti sjaja promenqive zvezde stavio sam na jedan grafik. (Grafik3.).

Grafik 3: Upore|ivawe fotografskih i vizuelnih rezultata posmtrawa promenqive d Cefeja

Ako zanemarimo ve} pomenutu ta~ku sa fotografije 13 zakqu~i}emo da je fotografska metoda ipak preciznija od vizuelne Pikeringove. To se mo`e objasniti ve}om osetqivo{}u filma i fotoaparata od qudskog oka.

ZAKQU^AK
Obradom podataka o promeni sjaja promenqive zvezde d Cefeja, dobijenih fotografskom i vizuelnom Pikeringovom metodom, izra~unati period promene sjaja pomenute zvezde, wena maksimalna i minimalna magnituda sla`u se sa rezultatima dosada{wih istra`ivawa i potvr|uju ispravnost gore pomenutih metoda. Tako da mo`emo zakqu~iti da se fotografska zajedno sa Pikeringovom mo`e uspe{no koristiti za bele`ewe promene sjaja sjajnijih variabli. Amatersko posmatrawe promenqivih zvezda se veoma ceni u modernoj astronomiji zbog ~iwenice da profesionalni astronomi nemaju ni vremena i beskona~an pristup velikim teleskopima da bi mogli da se oni ozbiqnije pozabave sa promenqivim zvezdama. Tako astronomi amateri sa metodam kao ove dve {to sam prikazao u ovom radu svojim posmatrawem promenqivih zvezda daju svoj doprinos nauci. Same promenqive zvezde su zna~ajne zbog toga jer na osnovu rezultata wihovih posmtrawa mi dobijamo {iroki spektar podataka o fizi~kim osobinama svih zvezda uop{te.

ASTRONOMIJA

16 

Broj 16

Zbornik radova

ZAHVALNOST
Iskoristo bih ovu priliku da se zahvalim Danilu Tomi}u, na obezbe|ivawu sve potrebne opreme za fotografsko posmtrawe promenqive zvezde Cefeja. Tako|e `eleo bih da se zahvalim i Ivanu Mili}u i Milici An|eli}, koji su umesto mene zbog moje spre~enosti da sam fotografi{em, sproveli nekoliko snimawa promewive zvezde iz Petnice.

LITERATURA
[1] Beri} M., Frle` E., Kova~i} S., Rabuzin E., Tadej I., Vr{nak B., Astronomija Metode posmtrawa i prou~avawa Sunca, planeta, Promenqivih zvijzda i meteora, Narodna Tehnika Hrvatske, Zagreb, 1982. [2] Croswell K., ''The First Cepheid'', Sky & Telescope, October 1997., 90-91. [3] Dimitrijevi} M., Tomi} A., Astronomija, Zavod za ud`benike i nastavna sredstva, Beograd, 1998. [4] Freedman, Wendy. "The Expansion Rate and The Size of the Universe" Scientific American, March 1998, online article. [5] Frenie J.D., ''Classical Cepheids with Companions, I. Delta Cephei'', The Astronomical Journal, 71, 1996, 119-122. [6] Henbest N., Ekspolizija Vasione, Globus, Zagreb, 1983. [7] Jastrow R., Red Giants and White Dwarfs, W.W. Norton & Company, Inc. New York, 1979. [8] Turner D., Monitoring the evolution of Cefeid Variables, journal of the AAVSO, 1998. [9] http://www.aavso.org/vstar/ [10] http://www.astronomija.co.yu/dubokisvemir/galaksija/zvezde/Promenqive/promenlqive.htm

ASTRONOMIJA

17