Turgut zakman u lgn Trkler

roman

BLG YAYINEV
u lgn Trkler nsz Balang (28 Haziran 1914 -1 Nisan 1921) Birinci Kitap: Yunan Byk Taarruzu
Birinci Blm: Ktahya-Eskiehir Savana Hazrlk (1 Nisan 1921 -10 Temmuz 1921) kinci Blm: KtahyaEskiehir Sava (10 Temmuz 1921 - 24 Temmuz 1921) nc Blm: Sakarya Sava'na Hazrlk (25 Temmuz 1921 - 13 Austos 1921) Drdnc Blm: Ankara'ya Yry (14 Austos 1921 - 22 Austos 1921) Beinci Blm: Sakarya Sava (23 Austos 1921 -13 Eyll 1921)

kinci Kitap: Trk Byk Taarruzu

Birinci Blm: Byk Taarruza Hazrlk (14 Eyll 1921 - 13 Austos 1922) kinci Blm: Afyon Gneyine Yry (14 Austos 1922 - 25 Austos 1922) nc Blm: Byk Taarruz (26 Austos 1922 -18 Eyll 1922)

Sonu (19 Eyll 1922 - 27 Ekim 1922) Sonsz Dipnotlar

nsz
1948 ylnda on arkada, Nezih Bayman adl bir arkadamzn bakan olduu Anadolu Oyma adl bir dernein dzenledii uzun yrye katldk. Polatl'dan Dumlupnar-Zafer Tepe'ye kadar yryecek, Sakarya siperlerinden aldmz topra Zafer Tepe'deki antn toprana katacaktk. 19 Austos 1948 gn Ankara'dan Polatl'ya trenle gittik. Polatl'dan Zafer Tepe 'ye kadar on gn yayan yrdk. Yol izgimiz yleydi: Polatl, Beylikkpr, Ackr, Mlk ky, Sivrihisar, ifteler, Seyitgazi, Trkmen orman, Alayunt, Ktahya, Altnta, al ky, Zafer Tepe-Zafer abidesi. Zafer Tepe'ye 29 Austos gecesi vardk, toprakta uyuduk. Sabahleyin on binlerce insan ehirden ve kylerden trenle, otobsle ve yaya olarak tren alanna aktlar. Burada 30 Austos geit trenine katldk. Ertesi yl da yapld bu yry. Ben, Ktahya-Zafer Tepe blmne bir daha katldm. Bu kez Altnta zerinden deil, Olu-cak'tan geerek Dumlupnar'a geldik. Getiimiz yerler, savalarn olduu, Yunan igali grm, igal ve zafer gnlerini yaam yerlerdi. Savaa katlm, tank olmu insanlarmz sad. Onlar dinleye dinleye yrdk. Yol boyunca not aldm.

Milli Mcadele ile ilgili anlan toplamam byle balad. Zaman iinde, kitap, dergi ve gazetelerde km yazl anlar derledim. Bu dnemi yaam, grm asker ve sivillerle konutum. Derleme snrm geniletip Milli Mcadele ve Cumhuriyet dnemiyle ilgili zgn ya da eviri, btn belge, aratrma, inceleme kitaplarn da toplamaya baladm. Alamadklarm o zamanlar fotokopi yoktu el yazmla oalttm. 1. ve 2. Dnem TBMM tutanaklarn saladm. Harp Tarihi Dairesi'nin kitaplndaki Yunancadan evrilmi kitaplar okudum, fotokopisini alamadm iin el yazmla kopya ettim. Bu konudaki yeni yazya evrilmemi eski yaz kitaplar rahmetli kaynpederim lham Gkekolu ya da annem okudu. Haritalar ve fotoraflar topladm. Sakarya ve Byk Taarruz blgelerini birka kez gezdim. Milli Mcadele ile ilgili bilgi ve belge toplama tutkum elli ksur yldr sryor. Hemen hi ara vermedim diyebilirim. Bu derleme ve okumay hl da srdryorum. Bu kaynaklan o kadar ok okuyup inceledim ki insanlar yakndan tanm, baz olaylara sanki tank olmu gibiyim. Baz olaylar yaadm vehmine kapldm zamanlar oluyor. Yaklatka byyen, bir macera romanndan daha heyecan verici olan Milli Mcadele'yi, genler iin roman olarak yazmay, bu uzun ve youn emei byle deerlendirmeyi dndm. Birka roman kiisinin evresinde dnerek deil, btnyle, her cephesiyle anlatmak istedim. Bunu yapabilmek iin bu tr anlatmlarda kullanlan zincirleme ve paralel kurgu modelinden yararlandm. Okurlar bu byk konuyu, sade ve merakl bir roman gibi yorulmadan okusunlar istedim. Bunu baarm olmay ok isterim. Genlerimize uzun zamandr Milli Mcadele'yi gerektii gibi anlatmyoruz. Bu yzden imdiki birok orta yallar da Milli Mcadele'yi iyi bilmiyor. Bilmemek oran gittike artyor. O grkemli olay eski, soluk fotoraflara benzettik. Oysa cumhuriyetimiz o mcadelenin rn ve kanlmaz sonucudur. Yeni devletin kurulu felsefesini o mcadele belirlemitir. Anadolu aydnlanmas, birlii ve yurttalk bilir ci o byk mcadeleyle balamtr. O dnem bilinmeden bugn okuyamayz, yarn gremeyiz. Milli Mcadele'nin emperyalizme kar verilmi ve kazanlm ilk kurtulu sava olduu anlatlmad iin genlerimiz bakalarnn kurtulu mcadelelerine imrendiler. Kendi tarihlerine, kendi kahramanlarna yabanclatlar. Milli Mcadele'nin bir yazarn hayal zenginliine ihtiyac yok. artc bir yakn zaman destan. Gerek olaylar hayali ok ayor. Bu gurur ve ibret verici gerekleri, roman biimi iinde yanstmak istedim. u lgn Trkler, belgelere dayal, gerek olgu ve olaylarn romandr. Belgeler, mektuplar, anlar, makaleler, bilgiler, raporlar, haberler, geree bal kalnarak ykletirilmitir. Genel olarak btn kiiler gerektir. O zamanlar soyad yoktu. Ben bu nemli insanlarn bilinmesi iin soyadlarn da kullandm. Havay yanstmak, ayrntlar belirtmek ve konuyu yrtmek iin Nesrin, Yzb. Faruk, Dr. Hasan, Gazi avu, saati Ali Efendi, Pa-nayot gibi birka hayali kiiye yer verdim. Olaylar tarih srasyla anlatlm, gn iindeki olaylar da sabahtan geceye doru sralanmtr. u lgn Trkler, elbette bir tarih kitab deildir. Bununla birlikte o dnemi ve zellikle de insanlarmz anlatan belli bal tarihi ve askeri olaylar ihmal etmedim. Savalar, teknik aklamalardan ve ayrntlardan ayklanm olarak, ana izgileri, zellikle de ruhu korunarak hikye edilmitir. Deniz olaylarnn ancak bir ksmna yer verebildim. rnek olarak Rsmat'n hikyesini anlatmakla yetindim. Yunanllar iin Yunan kaynaklarn, ngilizler iin ngiliz kaynaklarn kullandm. Aleyhlerindeki bilgiler kendi kaynaklarnda, uluslararas kurullarn raporlarnda ve yabanc gazete ve aratrma kitaplarnda yer almaktadr. Hibir eyi abartmadm, kltmedim de. Aktarlan olaylarn gerek olduunu belirtmek iin geerli kaynaklar gsterdim. Dipnotlar sonda toplanmtr.

lk kez okurken dipnotlara hi bakmamanz dilerim. Romann banda, Mondros Mtarekesi'nden kinci nn Sa-va'nn son gnne kadar geen srecin bir zeti var. Bu sreci biliyorsanz, bu zeti okumasanz da olur. Ama isterseniz roman bitince bir gz atn, belki dikkatinizden kam birka gerek bulursunuz. yi bilmiyorsanz, roman daha scak izlemeniz iin okumanz tavsiye ederim. Anlar, gazete, dergi ve kitaplar toplarken, birok insandan yardm ve destek grdm. Hepsinin adn ansam sayfalar alr. Yarsna yakn da rahmetli oldu. Hepsine yrekten teekkr ediyorum, sonsuzlua gm olanlara rahmet diliyorum. Bir kk aklama: Bu almam bilen Televizyon Daire Bakan Serpil Akllolu Kurtulu Sava'n TRT'ye dizi olarak yazmam istemiti (1992). Malzemeyi roman olarak kurgulamtm. Ama heyecanlandm. Kurtulu Sava ile ilgili filmlerde halk ska geilir, sosyal ve siyasi yan yok saylrd. Olay genellikle bir Trk-Yunan savana indirgenirdi. Milli M-cadele'nin emperyalizme kar bir istiklal ve kurtulu sava, saltanat dzenine ve anlayna kar da bir ihtilal olduu yanstlmazd. Sava blmlerinde askerler t izi belli niformalar giyer, subaylar pek k gezerlerdi. Yunan, ngiliz, Fransz, Sovyet cephelerine hi deinilmezdi. Bu dnemin halkmza doru yanstlmasnn yararl olacan dndm, 'peki' dedim. Bir yl sre istedim. Uygun grld. Yirmi blm halinde yazdm, verdim. TRT Ynetim Kurulu bte sorunlarn ileri srerek, nce 90 dakikalk bir film olarak ekilmesini istedi, sonra blme ktlar. Sonunda Genel Mdr Kerim A. Erdem, Ynetim Kurulu yesi Gltekin Samanc ve Ynetmen Ziya ztan'n abalaryla alt blm olmasna rza gsterdiler. Yazlan senaryonun te birinden yararlanlabilmi, birok ayrntya yer verilememitir. Dizinin ynetmenliini Ziya ztan yapt. Mzii Muammer Sun stlendi. Bata Rutkay Aziz olmak zere filme emei geen herkes byk zveriyle alt. Temiz bir film oldu. ok ilgi grd. Gen izleyicilerin ilgisi beni mutlu etti. Bu aklamay unun iin yaptm: u lgn Trkler, Kurtulu adl dizinin roman deildir. Kurtulu'tan daha kdemli ve geni bir almadr. u denilebilir: Kurtulu, u lgn Trkler'den olduka yararlanlarak yazlm bir dizidir. Sevgi ve saygyla. Turgut zakman Mart 2005, Ankara
tozakman@bilgiyayinevi.com.tr

Balang
28 Haziran 1914 -1 Nisan 1921 SULTAN REAT, stanbul'u ziyaret eden ngiltere'nin Akdeniz Filosu Komutan Amiral Poe onuruna, 28 Haziran 1914 akam Dolmabahe Saray'nn len salonunda 120 kiilik bir yemek veriyordu. Konuklarn tren giysileriyle katld grkemli yemein ortasnda, salonun byk kaplarndan biri yavaa araland, bir saray grevlisi eikte durup bekledi. Terifat Memuru Ercment Ekrem Talu, sessizce kapya yaklat. Bir olaanstlk olduunu anlayan Terifat Nazr da hzla yanlarna geldi. Yal Padiah, dikkatini datan bu davranlardan rahatsz olmutu. Yorgun gzlerini Terifat Nazrna evirdi. Nazr byk bir saygyla yaklat, eildi, olay bildirdi: Bir Srpl, Avusturya Veliaht Aridk Ferdinand', Saraybosna'da ldrmt. Haber hzla sofray dolat. Saray orkestras sustu. ki terifat ar koltuu usulca geri ektiler. Sultan Reat, zorlukla ayaa kalkarak, basal dilemek iin Avusturya-Macaristan Bykelisine doru yrd. Yemek sona erdi. Osmanl mparatorluu'nun st yneticileri, ertesi gn, amirallik gemisinde verilecek yemee arlydlar. Ama ngiliz Akdeniz Filosu, sabah haber vermek gereini duymadan

stanbul'dan ayrlmt. Bir ay sren diplomatik kargaadan sonra su, kaynama noktasna ulat. 28 Temmuz 1914 gn, Avusturya-Macaristan mparatorluumun Tuna filosu, Srbistan'n bakenti Belgrad' bombalad. Dnyay blmekte anlaamayan byk devletler, hesaplamak iin byle bir frsat bekliyorlard. Sava bir salgn hastalk gibi drt bir yana yayld. Almanya ardarda Rusya, Fransa ve Belika'ya sava at. Bunu, 4 Austosta ngiltere'nin Almanya'ya kar savaa girmesi izledi. Sonunda, savaa katlacak lkelerin says otuzu bulacak, on milyon insan lecek, on be milyon insan sakat kalacak, drt imparatorluk yklacak, yeryznn siyasi haritas deiecektir. Osmanl mparatorluu Almanya ve Avusturya-Macaristan'n yannda savaa girer. Bunun zerine ngiltere Sava Bakan Lord Kitchener bir aklama yapar:

Lord Kitchener "Trkiye'yi yok edinceye kadar savaacaz!" Trkiye nemliydi. nk ngiltere'nin egemenlii altnda, bir Trk zaferinin cesaretlendirmesinden korkulan 300 milyona yakn Mslman bulunuyordu. Osmanl mparatorluu'nu hzla dize getirerek, Mslmanlarn bamszlk heveslerini bastrmak, ngiltere asndan artt.1 Emperyalistler arasnda Osmanl mparatorluu'nun paylalmas, 6 gizli anlama ile karara balanr. 1917 ylnda ABD, ngiltere ve yandalarnn yannda yer alrken, arl deviren Bolevikler, kendi i kavgalarn sonulandrmak iin savatan ekildiler. Zavall Anadolu, be cepheye, durup dinlenmeden kan ve can pompalyordu. O kadar ki drt yl sren savan sonuna doru, ya ka olursa olsun, kilosu 45'i geen her gen cepheye srlecektir.2 Bulgaristan Eyll sonunda, teslim bayran eker. Almanya ile balant kesilir. ttihat ve Terakki iktidar yenilgiyi kabullenerek mtareke ister. Osmanli mparatorluu, 17. yzyldan beri hzla gerileyerek sonunda bir yan smrge olmu, ssl bir operet imparatorluuna dnmtr. Savatan iyice tkenmi olarak kar. Ss de dklmtr. Pantrkizm Hazar kylarnda, Panislamizm Arabistan llerinde lm, elde yalnz bitkin ve yoksul Anadolu kalmtr. 30 Ekim 1918'de ngiliz deniz ss Mondros'ta mtareke anlamas imzalanr. ttihat ve Terakki'nin balca yneticileri, bata Enver, Talat ve Cemal Paalar olmak zere yurtdna kaar. Osmanl Devletine ve Trklere kar, ortaan hal anlayyla yenian rn

emperyalizmi kaynatran acmasz bir politika uygulanacaktr. 3 lk admda Osmanl ordular datlr, silahlar toplanmaya balar, donanma gzaltna alnp ulatrma ve haberleme kurumlarna el konulur. 337.000 asker terhis edilir. Gizli anlamalara uygun olarak, talyanlar Gneybat Anadolu'yu, Franszlar -Ermenilerle birlikte- ukurova'y, ngilizler Musul ve Gneydou Anadolu'yu igal ederler. anakkale, Mudanya, Samsun ve Merzifon'a ngiliz, Zonguldak ve Dou Trakya'ya Fransz, Konya'ya talyan birlikleri yerleir. Ermenilerin yakp ykt Kuzeydou Anadolu, yeniden Ermenilere alacaktr. Dou Karadeniz'de Pontus devletini kurmak iin silahlanm Rum eteleri faaliyete geerler. stanbul ortaklaa igal edilir.4

italya, ngiltere, Fransa ba bakanlar ve ABD ba kan T rkiye'nin i gal edilmesini ve par alanmas n kararla t rd lar. (Orlando, Lloyd George, Clemenceau ve Ba kan VVilson)

gal!.. Ermeni kym yaptklar veya tngiliz esirlerine kt davrandklar ileri srlerek, asker ve sivil birok ynetici ngilizlerce tutuklanr ve Malta'ya srlr. Gerici Hrriyet ve tilaf Partisi'nin yurtdna srlm ya da kam st kadrosu, kin ve iktidar zlemiyle tutumu bir halde, stanbul'a geri dner.5 Trl ayrlk dernekler kurulur. Baz aydnlar birdenbire Krt, erkez ya da Arap olduklarn anmsarlar. Baz mitsiz aydnlar da, ngiliz, Fransz veya Amerikan mandasn ya da himayesini arayan akmlar arasnda bocalamaktadr. Bir k ve zl dnemine girilmitir.6 1918 yaznda, Sultan Reat'n lm zerine VI. Mehmet sanyla 36. padiah olarak tahta kan Vahidettin, devletin ve tahtnn geleceini, dnemin sper devleti ngiltere'nin ltfuna balamtr.

ngiltere Karadeniz Ordusu Komutan General Milne, Londra'ya u mesaj yollar. "VI. Mehmet, ngilizlerin Trkiye'de idareyi mmkn olduu kadar sratle ellerine almasn istiyor." 7 Amiral VVeb'in mektubu: "Padiah bizi buraya yerletirmek istiyor." 8 Damat Ferit, Amiral Calthorpe'a yle diyecektir: "Padiahn ve benim yegne midimiz, Allah'tan sonra ngiltere'dir." 9 Vahidettin, 30 Mart 1919'da, Damat Ferit araclyla, 'kendi eli ile yazd bir tasary' ngiliz Yksek Komiseri Amiral Calthorpe'a ulatracaktr. zeti udur: "Osmanl mparatorluu'nun 15 yl mddetle ngiliz smrgesi olmas." 10 Osmanl hkmdarnn kurtulu reetesi budur. Vahidettin ngiliz smrgesi olabilmek midiyle her trl yola bavurur. Aklna onurlu, ba dik, bamsz bir Trkiye gelmez. Kimseye gvenemedii iin ablasnn kocas Damad Ferit'i, ardarda sadrazamla getirir.11 Halk uzun yllardan beri cephede lmle, cephe gerisinde yoksullukla boua boua tkenmi, iine kapanmtr.12 Bu srada frsat Yunanllara gn doar. Bu kk, tecrbesiz devletin hrsl yneticilerinde, lsz bir genileme tutkusu vardr. Genilemek iin tarihi kurcalayp dururlar. Yunan byk lks (megali idea), 'btn Yunanllar ve eski Helen topraklarn bir bayrak altnda toplamak' diye zetlenebilir. Yunan byk lks en ateli temsilcisini Giritli Elef-teryos Venizelos'ta bulmutur.

Yunan Ba bakan Venizelos ve ngiltere Ba bakan Lloyd George

lkesini sava dnda tutmaya alan Kral Konstantin'in tersine Babakan Venizelos, ngilizlerin yannda yer almak iin sabrszlanmaktadr. Birok Yunan subay, Alman mparatoru Wilhelm'in kz kardei ile evli olan Konstantin'in Alman casusu olduuna inanmaktadr. Krala bal askerler ile Venizelos'a bal 'Milli Savunma' (Ethniki Amyna) adl rgtn yandalar savarlar. Sonunda Kral Konstantin, olu Aleksandros lehine tahttan ekilmek zorunda kalr. Yunanistan'dan ayrlr. Venizelos Atina'ya gelir. Yunanistan, artk grnen zaferden pay istemek iin, on ikiye be kala, savaa katlacaktr. Venizelos, gzlerini Bat Anadolu'ya evirir. Etkili slubu ve verdii yanltc bilgiler ile kendilerine gre yeni bir dnya kurmaa alan bilgisiz politikaclarla atgzlkl diplomatlar etkiler. ngiltere'nin, Yakndou petrollerinin ve pazarlarnn paylalmas srasnda bir ajan-devlete, olas bir Trk kprdanmasn bastracak jandarmaya ihtiyac vardr. ngiltere Babakan Lloyd George, Yunanllar gzne kestirir, kanl ve uzun bir savaa yol aacak olan dncesini aklar:
"Osmanl mparatorluu'nun mirass, Yunanistan'dr."13

Yunan ordusu zmir'de

Ma rur Evzon askerleri

Daha nce talyanlara vaadedilmi olan zmir ve evresi, Lloyd Ge-orge'un nerisi, Bakan Wilson'un onay ile avans olarak Yunanllara verilir. 14 Mays akam zmir Metropoliti Hrisostomos, Efes kilisesinde Rumlara mjdeyi yetitirir: "Kardelerim! Mkfat zaman gelmitir." Panhelenist siyasetin galiplerce donatlm silahl birlikleri, 15 Mays 1919'da ngiliz donanmasnn korumas altnda, zmir'e karlar, kyma ve Bat Anadolu'yu igale balarlar. 14 Yunan ordusunun gelmesi Ege Rumlarn martmtr. Bin yllk bar bozarlar. Ege'de ac ve kanl bir dnem balar.15

lk kur unu atan Hasan Tahsin T rkler silaha sar l rlar. lk Yunan tmeninin zmir'e kmasndan drt gn sonra, n anakkale Savalar srasnda parlam olan Mustafa Kemal Paa, 9. Ordu Mfettii olarak 19 Mays 1919'da Samsun'a kar. Kendisine verilen grev, bu blgede asayii salamaktr. Ama Padiah, stanbul hkmetini ve galip devletleri artan bir ey yapar: Btn milleti, igale tepki gstermeye arr.16 ngiliz basksyla ordu mfettiliinden alnnca, askerlikten istifa eder. Gerekilikten uzaklamadan, hayale kaplmadan, byk bir sabrla, btn Anadolu'yu yurtseverlik ve bamszlk bayra altnda toplamaya koyulur. Erzurum Kongresi'ni, daha kapsaml Sivas Kongresi izleyecektir. Kurulmu olan Redd-i lhak ve Mdafaa-y Hukuk dernekleri, 'Anadolu ve Rumeli Mdafaa-y Hukuk Dernei' adyla tm yurdu kucaklayan tek bir dernek olarak rgtlenir. M. Kemal Temsil Heyeti (Ynetim Kurulu) Bakanlna seilir. Heyet 27 Aralk 1919'da Ankara'ya gelir ve halkn byk gsterileriyle karlanr.17 Times gazetesi Trk kprdann yle karlar: "Btn cihann kuvvetine kar milli bir hareket yaratmak... Ne ocuka bir hayal!"18 Yazar Refik Halit Karay, Milli Mcadelenin balamasn alayla karlar: "..Bir patrt, bir grlt. Beyannameler, telgraflar... Sanki bir eyler oluyor, bir eyler olacak... Ayol urackta her iimiz, her kuvvetimiz meydanda. Drt tarafmz ak. Dnya vaziyetimizi biliyor. Hlyann, blfn sras m? Hangi tekilat, hangi kuvvet, hangi kahraman? Hlyann bu derecesine, uydurmasyonun bu ekline ben de dayanamayacam. Bari kavuklu gibi ben de soraym: - Kuzum Mustafa, sen deli misin?" Elde avuta hibir ey yokken, emperyalizme, galip devletlere, Yunan ordusuna, Ermenilere, Pontus etelerine kar silahl mcadeleye girimeyi lgnlk sayanlar oktur. Silahszlandrlm Trk ordusunun bu tarihteki gc, o da kt zerinde, 35-40 bin kiidir. Oysa Trkiye'deki silahl igalcilerin says giderek 400.000 kiiyi bulacaktr. Yoksul, bitik Anadolu, 400.000 igalciyi ve on binlerce silahl-silahsz haini yenmeyi baaracaktr. Milli Mcadele ite bu mucizenin, bu onurlu, gzel lgnln addr.

Ankara'nn srar zerine stanbul hkmeti, ngilizlerin izniyle, seim yaplmasn kabul eder. 12 Ocak 1920'de Osmanl Meclisi, stanbul'da toplanr. Esaslar Erzurum ve Sivas Kongreleri ile Ankara'da oluturulup belirlenmi olan Milli Ant' (Misak- Milli'yi) kabul ve ilan eder. Milli Ant'n z udur: "Blnmez, bamsz, hr ve ada bir Trkiye!" Bu karar, igalcileri olaanst rahatsz etmitir. galci gler, Ankara'ya halka gzda vermek zere, stanbul'da ynetime resmen el koyarlar. Birok milliyetiyi tutuklarlar. Anadolu'ya yardm edenlerin idam edileceklerini gazeteler ve duvar ilanlaryla duyururlar. Meclis'i sarp Rauf Orbay ve Kara Vasf' gtrrler. Baz milletvekillerini, askerleri ve yazarlar da tutuklar, hepsini yaka paa Malta'ya srerler.19 Mustafa Kemal Paa igale misilleme olarak, bata Albay Rawlinson olmak zere, o srada Anadolu'da bulunan btn ngiliz subay ve erlerini tutuklatm ve Meclis'i Ankara'da toplanmaya armtr. Milli kuvvetler de harekete geerek, ngiliz birliklerini Eskiehir'i boaltmak zorunda brakr, demiryollarna el koyarlar. ngiliz birlikleri, stanbul ile Anadolu arasndaki tek geidi, Geyve Boaz'n Trklere brakarak zmit'e ekilirler. Vahidettin ise Trk tarihinin en hain adam olan Damat Ferit'i yeniden sadrazamla getirir, grevlendirme yazsnda, Ankara'y kastederek, "..isyan halinin devam, daha korkun hallere sebep olabileceinden, bu kargaalklarn bilinen tertipileri ve tevikileri hakknda kanun hkmlerinin

Damat Ferit T rkiye B y k Millet Meclisi uygulanmasn ve (...) btn memlekette asayi ve dzeni salayacak nlemlerin hzla ve kesinlikle alnmasn" emreder.20 Bu emir zerine Damat Ferit, yaplabilecek en kt, en alaka eyi yapar: Milli namusu korumak ve istilay durdurmak iin kann dken Kuva-y Milliyecilere ve askerlere kar, dinsel nitelikli bir sava aar. eyhlislam Drrizade Abdullah'n verdii fetvalar, ngiliz ve Yunan uaklaryla Anadolu'ya atlr, ibirliki gazetelerde yaymlanr, Rumlar, Ermeniler, Hrriyet ve tilaf Partisi'nin adamlar ve ajanlar tarafndan datlr. z udur: "Padiahn izni olmadan igalcilere kar duranlar, asker ve para toplayanlar tek tek veya topluca ldrmek, din gerei ve grevidir! Milliyetileri ldrenler gazi saylr, bu yolda lenler ehit!'21 Damat Ferit'in hainlikleri saymakla bitmez.22 Milletvekilleri ve subaylar stanbul'dan kaarak Ankara yoluna derler. Aralarnda Yunus Nadi, Dr. Adnan Advar, eini yalnz brakmayan H. Edip Advar, Albay smet Bey de vardr. Birka gn sonra da stanbul'dan kaan Harbiye Nazr Fevzi akmak Paa da Ankara'ya katlacaktr. 23 Nisan 1920'de Trkiye Byk Millet Meclisi, yeni seilen milletvekilleri ve Ankara'ya ulaan son Osmanl Meclisinin milletvekillerinin de katlmasyla alr ve Milli Ant'ta belirtilen amalan gerekletirmek azmiyle almaya balar.23 M. Kemal TBMM Bakanlna seilir. stanbul Harp Divan, M. Kemal'i ve kadrosunu idama mahkm eder. Vahidettin, idam kararlarn bekletmeden onaylar. Bununla yetinmez, M. Kemal'in rtbesini de yarbayla indirir.24 Mttefikler halkn direnme gcn krmak iin Yunan ordusunu, Bat Anadolu'yu ve Trakya'y btnyle igal etmesi iin yeniden harekete geirirler. stanbul ynetimi de Yunanllar destekler. Damat Ferit hkmetinin medrese kl Adliye Nazn Ali Rt Efendi, "Yunan ordusunun baars iin dua edilmesini" ister. Trakya, Balkesir, Bursa ve Uak'n, Yunanllarca igal edilmesi zerine de, "Yunan ordusunun "ilerlemesi hkmetimizin programna uygundur" diyecek ve Yunanllarn igal etmedii illeri, 'kurtarlmam iller' olarak tanmlayacak-tr.25 stanbul ynetimi Sevr Antlamasn da kabul ve imza eder. Sevr Antlamas tarihte rnei olmayan trajik bir antlamadr. Yalnz kabul edenler iin deil, byle bir antlamay hazrlayan Batllar iin de bir utan belgesidir. Bu antlama ile Osmanl Devleti, ngiltere'nin istei dorultusunda, 'bir daha Batya kafa tutamayacak kadar

kk ve gsz bir devlet' haline getirilmekte, atalya'ya kadar Dou Trakya Yunanllara verilmekte, Anadolu Trkler, Yunanllar, Ermeniler, Krtler ve Fransz mandas altndaki Suriye arasnda bltrlmekte, kapitlasyonlar daha arlatrlp geniletilmekte, devletin her etkinlii denetim altna alnmakta, Marmara denizi ile Boazlarn idaresi ayr bayra olan milletleraras bir kurula braklmaktadr. Ayrca, l Anlama'yla Anadolu, iyice smrlmek zere, ngiliz, Fransz ve talyan kar blgelerine ayrlmaktadr. Babak^ Lloyd George Avam Kamaras'nda yle diyecektir: "Trkiye sahneden siliniyor diye zlecek deiliz." (The Times, 25.5.1920) Sevr Antlamas'n ve tabii l Anlama'y milliyetilere silah zo-, ruyla kabul ettirmek grevi, ngilizlerin araclyla Yunan ordusuna nerilir, o da kabul eder. Yunan hkmeti, bu hizmetine karlk, zmir ve Dou Trakya'dan baka, stanbul'un da Yunanistan'a verilecei midine kaplr. Fakat beklenilmeyen bir olay Yunanistan' kartracaktr. Kral Alek-sandros lr. Venizelos, Konstantin'in tahta geri dnmesini engellemek iin seimleri yenilemeye karar verir ve seime "ya Konstantin, ya ben!" sloganyla girer. Halk Konstantin i ve onu destekleyen partiyi seer. Venizelos yurtdna kaar. Vaktiyle Konstantin'in devrilmesine yardm etmi olan Fransz hkmeti, Konstantine ve muhalefete oy veren Yunan halkna kzar ve yeni iktidara kar tavr alr. ngilizler de tedirgin olurlar ama tavr almak iin beklemeyi tercih ederler. Venizelos'un srgne yollad, hapse attrd siviller ve askerler, tpk Hrriyet ve tilaf Partililer gibi, iktidar zlemi ve kinle tutumu bir halde yeniden sahnede boy gsterirler. Kralc General Papulas, Anadolu'daki Yunan ordusunun komutanla atanr. ktidar, Anadolu'yu boaltt takdirde, Yunanistan'n Fransa ve talya'dan sonra, ngiltere'nin de desteini kaybedip yalnz kalacan anlar; azdrdklar Anadolu Rumlarn yazglaryla ba baa brakmay da gze alamaz. Sonunda Venizelos'un yaylmac politikasn ve ngilizlerin askeri olmay kabul eder. Bu sebeple Anadolu olaylarn iyi bilen baz Venizeloscu komutanlara dokunmaz.

O g nlere ait bir an kart Sava tamtamlar yeniden almaya balar. Dou Cephesi Komutan Kzm Karabekir Paa, TBMM'nin karar zerine harekete gemi, Ermenileri kolayca yenerek Sarkam ve Kars' geri, Dou snrn gven altna almtr. Bar yolla Artvin de Grcistan'dan geri alnacaktr. Bylece bir cephe kapanr ve Sovyetler'le balant kurulur. Fakat bu kez de Bat cephesinde beklenilmez bir sorun patlak verecektir: Disiplinsiz etelerin ordu ats altna alnmas iin allrken, Kuva-y Seyyare ad verilen en kalabalk etenin komutan Ethem ve kardeleri orduya balanmak istemez ve isyan ederler. Bu srada Yunan ordusu, tmene yakn bir kuvvet ile yeni Trk ordusunun durumunu kefetmek iin Bursa'dan Eskiehir'e doru taarruza geecektir. O gne kadar ou disiplinsiz etelerle atm ve kolayca ilerlemi olan Yunan ordusu, yeniden kurulmakta olan Trk ordusu ile ilk kez kar karya gelir. Yoksul ve zayf Trk ordusunun, isyan ile sava arasnda ezileceini sananlar ya da mit edenler az deildir. Fidan halindeki ordu, cann diine takarak, Yunanllar pskrtr (6-11 Ocak 1921, Birinci nn Sava), sonra da orduyla atmaya yeltenen asi Ethem'in kuvvetini ezip datr. Ethem, iki kardei ve bine yakm adam Ege'yi yakp ykan Yunanllara snacak, bundan sonra Yunanllar iin alacaklardr. Yoktan var edilmi ordunun 'hyanete ve dmana kar' kazand bu ikiz baarnn i ve d etkisi ok byk olur. isyanlar son bulur. Halkn orduya ve Meclis'e destei artar. Milli iktidar daha da glenir. Ankara'da aylardr ak kapal devam eden tartmalar son bulur ve Meclis, anayasa tasarsn kabul eder. Tasardaki bir hkm, dorudan rejimle ilgilidir, saltanatlar ve halifecileri telalandrr ama her vakti gelmi dnce gibi onu da durdurmak artk mmkn deildir, anayasada yerini alr: "Egemenlik, kaytsz ve artsz milletindir!" 26

Bu hkm milleti, Allah'n glgesi olarak nitelenen padiahn kulu olmaktan karp devletin sahibi ve yurtta yapyor, laikliin temelini atyordu. 27 Halkn byk ounluu yzn, meclisi, anayasas, hkmeti, ordusu olan ve igalcilerle savaan Ankara'ya dnecek, istiklal ordusunu gittike artan bir azimle destekleyecektir.28

Vahidettin Tevfik Pa a Ali Kemal Uygulanmasnn zor olaca anlalan Sevr Antlamas'nn biraz yumuatlmas iin Londra'da toplanacak konferansa, silahn konuturmaya balayan Ankara'nn temsilcileri de arlr. Son dnem Osmanl aydnlarnn kiiliksizliinin, teslimiyetiliinin ve Bat karsnda duyduu aalk duygusunun mkemmel bir rnei olan Ali Kemal Londra Konferans ncesinde yle yazacaktr: "Avrupa ile baa kmay, yzyllardan beri Asya'nn hangi kavmi baarabildi ki biz baarabilelim?" Ayrca gazetesinde, Yunanllara snarak onlar adna propaganda yapmay kabul eden Ethem'in zmir'de verdii bir demeci de yaymlar. Et-hem yle demektedir: "M. Kemal, Yunan ordusunun hzl bir taarruzuna bir dakika bile dayanamaz!" Ethem bu cmleyle, yalnz kendi beklentisini deil, hanedann, kar hanedana ve bu rm dzene bal olanlarn, ibirlikilerin, gafillerin, hainlerin ve elbette igalcilerin hayalini de dile getirmi oluyordu. Konferansn ilk oturumunda Tevfik Paa ksa bir konuma yaparak stanbul'un grlerini aklar. Ankara szcsnn parlak konumas ok takdir toplar. Ama konferans, ngiliz entrikasnn aheser bir rnei olarak devam edecektir.29 Trklerin Sovyetlerle grmelere balamasndan huzursuzlanan Lloyd George, yeni Yunan hkmetinin sava srdrmeye ok hevesli olduunu grnce, Yunan ordusuna yeil k yakar. Atina ve Ankara temsilcilerine, hkmetleriyle yeniden temas etmeleri iin 25 gn sre tannarak konferansa ara verilir.

Ta han ve bug nk Ulus meydan Londra'da bulunan Dileri Bakan Bekir Sami Bey, Franszlarla bar salayacan sand gizli bir anlama imzalar ve anlamay Ankara'ya yollar. Bunu renen Yunan hkmeti, Trk-Fransz anlamas kesinleirse, Trklerin, ukurova'daki iki tmenli kinci Kolordu'yu Bat Cephesine kaydrmasndan korkacaktr. Erken davranmak iin General Papulas'a hemen

harekete gemesi iin emir verir. Oysa Byk Millet Meclisi, Franszlarla yaplan anlamay, Milli Ant'a ve tam istiklal anlayna aykr bulacak ve askeri yararn bir yana brakarak reddedecektir. Bu gnlerde Trk-Sovyet grmeleri sonulanr ve Moskova'da dostluk antlamas imzalanr. Bu antlamayla Sovyetler, gney snrlarn gven altna alrlar. stanbul ve anakkale boazlarnn ngilizlerin elinde kalmamas iin de yeni Trk ordusuna silah ve cephane yardm yapmay ve ylda 10 milyon ruble vermeyi kabul ederler.30 General Papulas 22 Mart 1921 gn orduya bir mesaj yaymlar: "Asker! Dman, Yunan yonyasna ayak bastnzdan beri yenip kovaladnz dmandr1 . Hznz karsnda kayor! Bu barbar zulmn son kalntlarn yok edip Yunan uygarlnn kurucular olunuz! Sizi yeni bir zafere aryorum!" Yunan ordusu, temsilciler dn yolundayken, 23 Mart sabah, saat 07.00'de, Eskiehir ve Afyon'a doru, iki koldan taarruza geer. stanbul'da slenen Yunan donanmas da, stanbul'dan ve Rusya'dan Anadolu'ya silah ve malzeme karlmasn ve yollanmasn nlemek iin, Karadeniz kylarn abluka altna almak amacyla Karadeniz'e alr. Bylece Londra Konferans, sonulanmadan tarihe gmlr. Genel bir taarruzla dman yok edebilecek gc kazanncaya kadar stratejik savunmada kalmay kararlatrm olan Ankara, bu savata u ok sade ve cretli plan uygulayacaktr: Dmann gney koluna kar oyalama sava verilerek ordunun byk ksmn, kuzeydeki kol karsnda (nn'de) toplayp dman yenmek, daha sonra katlmas mmkn olan btn kuvvetlerle dmann gney koluna (Dumlupnar-Af-yon) dnmek. Uak'tan yola kan General Kondulis komutasndaki Birinci Yunan Kolordusu, Dumlupnar mevziindeki Trk Tmenini geri atarak ilerler, 26 Martta Afyon'a girer. Trk komuta kurulu, bu kesimdeki yenilgiye bakmakszn, bu cepheden iki piyade tmenini kuzeye kaydrr. Meclis Muhafz Taburunu ve Ankara'ya ulam olan 5. Kafkas Tmeni'ni de demiryoluyla nn'ye yollar. Bursa'dan ilerleyen General Vlahopulos komutasndaki nc Yunan Kolordusu, nn mevzileri nnde, ok sert ve byk bir direnile karlar. Eskiehir'deki demiryolu tamirhanesinde, Anadolu'ya geip iba etmi imalat- harbiye subay ve ustalarnn alr hale getirdikleri 150 mm.lik sekiz ar top, Yunanllar dehete drr. Trk askeri bu kez daha kararldr. Sngs olmayanlar tfeinin dipii, krei, plak yumruu ile dvrler. Mesela 3. Alayn 3. Tabur'unun btn blk komutanlar ehit der. Tmen komutanlar bile ileri hatlara kadar gelirler; Albay (Deli) Halit Karsalan yaralanr. Kzgn sava ileri-geri dalgalanmalarla srmektedir. Bat Cephesi Komutan smet Paa, heyecan iinde sava izleyen Ankara'ya, sa kanat birliklerini kar taarruza kaldracan bildirir.

Birinci Kitap Yunan Byk Taarruzu

Birinci Blm Ktahya-Eskiehir Savana Hazrlk
1 Nisan 1921 - 9 Temmuz 1921 1 NSAN 1921 Cuma gn, Keiren'de, imdi Meteoroloji Genel Mdrl olan eski Ziraat Okulu binasna yerlemi Genelkurmay kararghnn ikinci katndaki genie odada, harita serili bir masann banda, M. Kemal ve Fevzi akmak Paalar, konumadan oturuyorlard. Yalnz M. Kemal Paa'nn iri taneli kehribar tespihinin tekdze aklamas duyulmaktayd. Saat 17.00'ydi. Sa kanadn taarruza kaldracan bildirmi olan smet Paa ile leden beri balant kurulamyordu.1
m

ANADOLU AJANSI, camilere, kahvelere her gn tek sayfalk bltenler asarak olup bitenleri

halka duyurmaktayd. O gn hibir blten aslmaynca, meraklanan Ankaral esnaf ve zanaatkarlar, dkknlarn, kk atlyelerini erkenden kapatp bugnk Ulus meydanndaki kk Meclis binasnn nnde toplandlar. Gittike oalyor ve sessizce cepheden haber bekliyorlard. Adana Milletvekili Zamir [Damar] Arkolu, kalabal tela iinde yararak Meclis'e girdi. Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 31 KOMSYON odalar ve koridor, kalpakl, fesli, sarkl milletvekilleri ile doluydu. Zamir Bey ilk rastladna sordu: "Hl bir haber yok mu?" "Yok." Antalya Milletvekili Rasih Kaplan Hoca, "Konferans sona ermemiti ki birader, ara verilmiti.." diye syleniyordu, "..bu Yunan taarruzunun anlam neydi?" Siyah kalpakl, avc ceketli, iri kym bir gen, Manisa Milletvekili Mustafa Necati Bey, "Ne olacak.." dedi, "..bizi konferansla uyutup gafil avlamak istediler." "Ama buna diplomasi deil, sahtekrlk derler!" Konya Milletvekili Musa Kzm Efendi, beyaz sakaln svazlad: "Ordumuz direnebiliyorsa, mesele yok. Batnn bu oyununu da boa karrz." BU SIRADA grevden dnen ift kanatl bir keif ua, Eskiehir/ Muttalip havaalanna yaklamaktayd. Alan, uak hangarlar, pilot okulu ve geni tamirhanesiyle birinci snf bir havaalanyd. 2 Uak Bl Komutan Yzba Fazl, makinist Eref Koman ve grevliler, yaklaan ua ileri giderek izliyorlard. nk ellerindeki son ie yarar uak buydu. Eref inledi: "Eyvah, bu da arzalanm." Uak arkasnda siyah bir duman brakarak toprak piste indi, srayarak ilerleyip durdu. Kotular. Pilot Vecihi Hrku ve gzlemci Basri, yldrm gibi uaktan aa atladlar. kisi de sava heyecan iindeydi. Vecihi, "Ua abuk hazrlayn.." diye haykrd, "..bomba ykleyin, tfee erit takn! abuk, abuk, abuk." Fazl'a dnd: "..Hava kararmadan bir k daha yapsak iyi olacak." "Durum nasl?" Vecihi tam savan gidii hakknda bilgi verecekti ki ua kontrol eden makinist acyla, "Vecihi Bey.." diye seslendi, baktlar, makinistin eli ya iindeydi, "..bunun ya deposu delinmi." "Deitirin! Ama ok abuk olun!" "Yedek depo yok ki." 3 "yleyse bunu tamir edin! Bir ey yapn! Haydi!" Makinist kvrand: "Skmesi, taniiri, yerine takmas saatler alr." Vecihi, gzleminden ya fkrarak, baln ve rzgr gzln yere arpt: "Lanet olsun yoksullua!" BR YUNAN avc ua ilerleyen Trk birliklerinin zerine makineli tfeiyle ate yadrmaya balamt. Hcuma kalkm bir takmn nnde koan temen, birden sendeleyip dt. Temenin dtn gren erler hemen yere yattlar. Takm avuu srnerek sokuldu: "Komutanm?" Temen boynundan vurulmutu. Zorlukla, "Durma.." diye fsldad, "takm hcuma kaldr. Hemen! Haydi!" Her kelimede yarasndan yeni bir kan dalgas boanyordu. avu, gzlerinden ya akarak ayaa frlad. Olanca sesiyle haykrarak, takm yeniden hcuma kaldrd. Erler doruldular ve koarak sava sisine kartlar. Tal arazi arklarnn altn erittii iin ou yalnayakt. Bir top mermisi patlad. Fkran gevrek bahar topra, snen Temenin zerini rtt. ANKARA'da, Genelkurmay'n telgraf odasndaki tra uzam subaylar, kan oturmu

gzlerini Bat Cephesi kararghna bal manipleye dikmi bekliyorlard. Derin sessizlik iinde birinin ayak sesleri duyuldu, kap yavaa araland. steksizce balarn evirdiler. Gelen Meclis Bakanl Yaveri Yzba Salih Bozok'tu. "Paalar merakta. Hl balant yok mu?" Maniple bandaki astsubay ban mitsizce iki yana sallad. Salih Bey kapy yavaa kapatp ekildi.

Genelkurmay Ba kanl

MECLS'te de bazlarna mitsizlik kmt. Bir milletvekili, "Bu i etelerle yrmez dedik, hepsini dattk.." dedi kaygyla, "..ordu baarl olmazsa, korkarm bu i burada biter." Gmhane Milletvekili Hasan Fehmi Ata ierledi: "Ne mnasebet! Bir muharebe kaybedilmekle harp biter mi?" Erzurum Milletvekili Celalettin Arif Bey, evresindekilere, "Bence, Londra Konferans'nda, biraz esnek davranmalydk.." diyordu, "..eer yenilirsek, yeni nerleri de geri alr bu adamlar." Mustafa Necati ok sinirlendi: "Onlar neri deildi ki beyefendi, sadakayd. Geri alsnlar!" Celalettin Arif Bey son Osmanl Meclisinin Bakanyd. Millet Meclisi'nin de kendisini bakan semesini beklemi, yerine M. Kemal seilince sinirli ve alngan olmutu. Mustafa Necati'yi, "dn vermeden, uzlama olmaz delikanl" diye tersledi. "stiklalden dn verilir mi beyefendi? Siz bugn Artin Kemal gibi konuuyorsunuz!" Celalettin Arif, gazeteci Artin Kemal'e benzetilmesine ok ierledi. Morard. Bir olay kacan sezenler araya girdiler. bekten uzaklatrlrken, dayanamayp geri dnd, M. Necati'ye, "Seni affetmeyeceim!" diye bard. Balkesir Milletvekili Albay Kzm zalp'in sabr tkenmiti, Genelkurmay'a telefon etmek iin Bakanlk odasna dald. Arkasndan baz milletvekilleri de odaya dolutular. Telefona sarld: "Hl haber yok mu?.. Peki. yle mi? Yapma!.. Anladm, geliyorum." Kzm Bey telefonu kapad. "Ne olmu? Ne diyorlar?"

Zamir (Damar) Ar ko lu

Mustafa Necati Bey

K z m zalp

"smet Paa ile balant kurulamyormu. Onlar da haber bekliyorlar."

Yz aslmt. Kalabal yarp dar kt. Arkasndan Gaziantep Milletvekili Yasin Kutlu da seirtti. Kapnn nnde kolundan yakalad: "Dur hele. Sen bizden bir ey sakladn. Neydi o?" Kzm zalp, alak sesle, "Bir tmen komutanmz daha yaralanm" dedi. "Kim?" "Albay Kemalettin Sami Bey." "Bu ikinci. Ne aryor bu komutanlar ate hattnda yahu? Demek sava pek kyasya oluyor Kzm Bey!" yle olmalyd. Cephe Komutanl'nn sessiz kalmas Kzm zalp'in iine kurt drmt. Meclis'ten frlad. Az ilerde faytonlar bekliyordu. ki atl bir faytona atlad. "Haydi, abuk! Keiren'e, Genelkurmay'a! ok abuk ama!" "Bastne beyim." Kzm Bey'in heyecan arabacya da bulat. Krbacn telala aklatt: "Haydi ocuklar!" Atlar ileri atldlar. TRK KUVVETLERNN Kars' Ermenilerden geri almasn eletiren yazsndan beri halkn bir Ermeni ad olan Artin adn ekleyerek Artin Kemal diye and yazar Ali Kemal stanbul'da, Peyam- Sabah gazetesindeki geni odasnda, orta Ermeni Mihran ve misafirleriyle ene alyordu. Sarn, grbz, yar alafranga, yar alaturka, kendine zg bir insand. O gnk bayazsn ven tombul misafirine neeyle, "An-kara'dakiler yine kprecekler.." dedi, nl kahkahasn att, sonra da ekledi: "..Haydutlarn ii gc sava. Siyasetten zerre kadar anladklar yok. Ellerinde derme atma bir ordu, birka tane de dzme kahraman, dvp duruyorlar. Hkmet lm bimi, uygun grm, Sevr Antlamas'n imzalam. Size ne oluyor a zirzoplar? Beyhude yere kan dkmenin lemi var m? rendiime gre, Londra'da da, ocuk gibi, 'zmir'i isteriz, Edirne'yi isteriz, Adana'y isteriz', hatta 'tam istiklal isteriz' diye tutturmular." Misafirleri aakaldlar: "Yok canm?" Mihran, "Bunlar lgn" diye sylendi. Ali Kemal, bu nitelemeyi pek sevdi: "Tabii canm! lgn olmasalar, sanki cihan savan biz kazanmz gibi koskoca Lloyd George'a bar artlarn dikte etmeye yel-tenirler miydi? Ne demi Arap, 'elhkm limen galebe^ galibin dedii olur! te bu kadar. Bu kavrayta, bu bilgide, bu apta adamlar, deil devleti, ufak bir aireti bile idare edemezler! Edebilseler, Yunan ordusu imdi Eskiehir yolunda olur muydu?" 4 Birer kahve daha syledi. ATNA'da kan Katimerini gazetesi yazarlarndan Hristos Ni-colopulos da tpk Ali Kemal gibi, Yunan ordusunun, Trk direniini krarak Eskiehir'e yrdn sanmaktayd. Daktilo makinesini a-trdatarak yazsna devam etti: "..Gney kesiminde, Afyon'u daha ilk gn ele geirmitik. Ordu kararghndan alnan haberlere gre, kuzeyde de Eskiehir'e doru ilerliyoruz. ngiliz Babakan Lloyd George, 'Yunan ordusu, M. Kemal kuvvetlerini yenecektir' demiti. Ordumuz bu zaferle yalnz Lloyd George'u dorulamakla kalmyor..." Gittike yaklaan bir uultu duyuluyordu. Birka kii pencerele- e kotu. Dikkati dalan Nicolopulos yazmay kesip sesledi: "Ne var, ne oluyor?" "Lloyd George lehine gsteri yapyorlar." Nikolopulos da yerinden kalkp pencereden bakt. Binlerce Atinal, sevin iinde Omonia meydanna akyor ve Yunanllarn koruyucu melei Lloyd George'u yceltiyordu:

"Zito Georgis! Zito Georgis!" (Yaasn George!) O SAATTE Londra'da i karartan bir hava vard ama uyarlara ramen siyasi kudretini Yunanllar yararna kullanan ngiltere Babakan Lloyd George'un yz parlyordu. Anadolu'dan iyi haberler almt. ay getiren sekreteri ve gizli sevgilisi Miss Frances Stevenson'a, "yle sanyorum ki.." dedi neeyle, "..birka gn sonra, u asi Mustafa Kemal ile birlikte Trkiye sorunu da tarihe gmlecek." mparatorluk Genelkurmay Bakan Mareal Wilson'un nasl mahcup olacan dnerek glmsedi. Bu dik kafal ve kaln kabuklu asker, Yunan ordusunun Trkleri yenemeyeceini ileri srmekteydi. Ph! Yeniyordu ite! OYSA DURUM, Ali Kemal'in, Nicolopulos'un ve Lloyd George'un tahminlerinin ve mitlerinin tam tersine gelimekteydi. 61. Tmen sava idare yerine gelmi olan Bat Cephesi Komutan smet Paa, sa kanat birliklerinin, dman tutunduu son mevzi-lerden de skp atan taarruzunun sonunu izlemekteydi. Akam pusu iinde geri ekilen dman kollarnn kaldrd kaln toz bulutlar, bat gneinin nda kaynaarak ge ykseliyor, sava uultusu ar ar uzaklayordu. Savan nn kesimindeki blm Trklerin stnlyle sona ermiti. Kendisinden baka hi kimsenin duyamayaca derin bir mutluluk iinde bir tan stne oturdu, Genelkurmay'a yollayaca telgraf yazmaya koyuldu. AIZLARINDAN kpkler dklen atlar Genelkurmay binasnn nnde durdular. Meraklanan nbeti subay dar kt. Faytondan atlayan Kzm zalp'i tanynca selam durdu. "Bir haber geldi mi?" "Hayr efendim." "nallah bir aksilik yoktur." eri girdi. Alt kattaki byk salon, derme atma tahta duvarlarla kck odalara blnmt. Sadece btn hareketlerin haritaya ilendii ve savan izlendii harekt odas bykt. Trkiye Byk Millet Meclisi'nin Genelkurmay rgt bu kadard. Harekt ubesi Mdr Yarbay Salih Omurtak'n kk odasnn kaps akt. "Salih Bey!" Yarbay Salih, Kzm zalp'i grnce ayaa zplad: "Ho geldiniz." "Ne haber?" "Bekliyoruz." Oturdular. kisinin can da konumak istemiyordu. yi bir haber iin sa kollarn vermeye hazr, sustular. Bir zaman sonra telgraf odasndaki astsubayn haykr duyuldu: "Cephe aryor!" Herkes deli gibi odaya kotu. Ama maniple birka kez tkrdayp susmutu. Astsubay yalvaryordu: "Durma aslanm, ne olur durma!" Maniple yeniden tkrdamaya balad. Herkes soluunu tuttu. Cephe Kararghnn telgrafs, manipleyi santur alar gibi keyifle tkrdatarak Bat Cephesi Komutan smet Paa'nn telgrafn gemeye balad: "Saat 18.30'da Metristepe'den grdm vaziyet: Gndzbey kuzeyinde, sabahtan beri direnen ve art olmas muhtemel bulunan bir dman birlii, sa kanat grubunun taarruzuyla dzensiz olarak geri ekiliyor. Yakndan takip ediliyor. Bozyk yanyor. Dman, binlerce lsyle dolu sava alann, silahlarmza terk etmitir. Bat Cephesi Komutan smet." "Heeeey!" Genelkurmay'da ne rtbe fark kald, ne resmiyet. Herkes sarma dola oldu.

Albay Kzm telefona kotu. KZIM ZALP'n verdii haber zerine, Meclis'te de yer yerinden oynad. Sevinten kimi alyor, kimi kahkaha atyordu. Bu kargaalk iinde Celalettin Arif ile Mustafa Necati Beyler gz gze geldiler, bir an kararsz kaldlar, sonra kotular ve kucaklatlar. Yasin Kut-lu dar frlad. Pencerelerden yansyan gaz lambalarnn nn altnda bekleyen Ankarallar dalgalandlar. Kapnn nne kan elimsiz milletvekilinin gr sesi yankland: "Zafer biziiiiiiiiim! Kazanduk! Yunanllar ekiliyor!.." Aka gelen biri silahn ateledi. Bunu, uzaktaki bir baka silah sesi izledi. Biraz sonra Meclis'in n sevinten deliye dnm mea-leli, fenerli insanlarla dolacak, karanlk meydan gndz gibi aydnlanacakt. GAL GLERNN bir trl yerini bulamad stanbul gizli telgraf merkezi, Byk Postane'nin bodrumundan, daha gvenli olduu iin Telgraf efi hsan Pere'nin Zeyrek'teki eski, ahap evinin at katna alnmt. 5 Telgraflar aileleri ile birlikte alt katlardaki odalarda kalyor ve dikkati ekmeden yaamaya alyorlard. Gndzleri ngiliz denetimi altndaki telgrafhaneye gidip resmi ilerini yapyor, gece olunca nbetlee at katna kp sabaha kadar stanbul ile Ankara arasndaki gizli haberlemeyi salyorlard. Sabah olur olmaz, haberleme kesiliyor ve ilerinden biri, erkenden ie gider gibi evden kp mesajlar yerlerine ulatryordu. Yakalanrlarsa, igal kuvvetlerinin emirlerini inedikleri iin idam edileceklerini bilmekteydiler.6 Ankara, zafer haberini gemeye balaynca, nbeti telgraf yeri tekmeleyerek arkadalarn yukar ard. Ezik telgraflar, maniplenin her vuruunda, biraz daha silkindiler, doruldular, sonunda gururla dikildiler. Bu haber sabaha kadar bekletilemezdi. lerinden biri, mjdeyi ilgili yerlere ve gazetelere duyurmak iin sokaa frlad. STANBUL'un nl oteli Pera Palas'n yemek salonu, o gece de tklm tklmd. Rum mteriler, Yunanl arkcnn syledii gzel arkya elik ediyorlard. Duvar kenarndaki bir masada, igalcilerin iddetli basklarna ramen harl harl milli orduya hizmet eden iki de Trk oturuyordu. Bunlar Muharip adl gizli rgtn bakan Kurmay Binba Ekrem Baydar ile haber alma kolu bakan Kurmay Yzba Seyf Akko'tu. kisi de sivil giyinmiti. Balar akt. Gzleri kapdayd. Anadolu'ya silah ve mhimmat satmak isteyen Fransz bankac Msy Marcel Savoie ile buluacaklard. Kapdan Marcel Savoie yerine, otelin mareal klkl, palabykl Rum kapcs girdi, ilk masaya eildi ve bir ey syledi. Masadakiler darbe yemi gibi sarsldlar. Haber masadan masaya yayldka, arkya katlanlar susmaya baladlar. Sonunda gzel arkc da bir felaket olduunu sezerek arky kesti. Bir ngiliz subay telefona kotu. Ekrem ile Seyf dikkat kesilmilerdi. Haberi duyup da sokaa dklm heyecanl Trklerin syledii bir mar, yava yava sessizlii datmaya balad: zmir'in dalarnda iekler aar Altn gne orda srmalar saar Bozulmu dmanlar yel gibi kaar.. Heyecanla otelin holne kp, camdan caddeye baktlar. Yzlerce Trk, ellerinde bayraklar ve tututurulmu bkl ktlar, Pera Palas'n nnden geerek Tepeba'ndaki ngiliz Eliliine doru yryordu. Kader byle imi ey anl paa Yaa Mustafa Kemal Paa yaa... gal kuvvetlerinin devriye kollar, kalabal susturmak ve datmak iin harekete geti. Trklerin birdenbire neden cotuklarn renince, hepsinin neesi kaacakt. Bu gzel ehirde grev yapmak, keyifli bir tatil olmaktan kyordu galiba. Akam gazetesine telefon ederek haberi renen Ekrem Bey, Yzba Seyfi'ye, "Yarn.." diye fsldad, "..Lloyd George'un yzn grmek isterdim." HABER Londra'ya sabah ulat ve Lloyd George fkeden deliye dnd. Bu talihsiz anda

ziyaretine gelen eski gazeteci ve konsolos, imdi yonya Bankas'nn Bakan Yunan asll Sir John Stavridis'e azna geleni syledi. "Artk bir Yunanlnn fotorafn bile grmek istemiyorum.." diye baryordu, "..Temsilcileriniz bana zafer iin gvence vermiti. Kendi askeri danmanlarma deil, sizin hayalci subaylarnza inandm. Ama az nce rendim ki o kadar gvendiim Yunan ordusu ay iinde ikinci kez yenilmi. Bu baarszln beni nasl bir kmaza soktuunu anlayabilirsiniz. Hkimiyetimiz altnda her lkedekinden ok Mslman var. Bir Trk zaferi hepsinde bamszlk hevesi uyandrabilir. Dalmamak iin M. Kemal'i mutlaka ezmek zorundayz. Bunun iin Yunan ordusuna gveniyordum. Hkmetim o orduyu donatm, ayrca da 16 milyon sterlin yardm yapmt." 7 Yunan burjuvazisini ngiliz burjuvazisine balayan zarif kprlerden biri olan Sir John Stavridis'in yenilgiden haberi yoktu. Donup kald. YENLGYE Ordu Komutan Korgeneral Papulas da inanmakta zorluk ekiyordu. nc Yunan Kolordusu'nun karargh olarak kulland Bursa Anadolu Oteli'nde, ordu kurmay kurulu ile yapt toplantnn sonunda, Trkleri ezebilmek iin, daha fazla glenmelerine frsat vermeden, takviye alp hemen ve yeniden taarruza gemek gerektiine karar verdi. Kurmaylarn, dzensiz ekiliin yaratt karmak sorunlarla ba baa brakarak, hkmete yollayaca raporu yazmak iin odasna kapand. Yunan ordusu yakarak ykarak geri ekilmekteydi. 8 METRS TEPE apaydnlkt. Sabahleyin ehitlerini topraa veren 4. Tmen, gece de zaferi kutlamak iin toplanmt. Flamalar, bek bek yanan byk atelerin oynak nda rpnyor, pilav ve fasulye kazanlar kaynyordu. Yoksul tmen, ember halinde dizilmiti. Erlerin stnde mintanlar, yelekler, biri tekine benzemeyen askeri ceketler, altlarnda ise rengrenk alvarlar, poturlar vard. Pek ounun orab, mataras, ktkl, sngs, hatta ar yoktu. 9 Subaylarn da bir blm arklyd, bazlarnn niformas adr bezindendi. Ama erler de, subaylar da, btn donanmlar tamamm gibi vakar iinde, tmen komutannn konumasn beklemekteydiler. Yarbay Nzm Bey, ksa bir konuma yaparak, Cephe Komutannn, gsterdii olaanst kahramanlk sebebiyle tmene takdirname yolladn bildirdi, subay ve erlere teekkr etti ve enlii balatt. Davul ve zurna sesleri ykseldi. ki gn nce cehennemi andran Metris Tepe, btn Anadolu gibi bayram yerine dnd.10 ZAFER HABER stanbul'a gkten bir mjde gibi inmi, gazetelerin ilk sayfalar byk resimler ve zafer edebiyat ile kaplanp bezenmiti. Laternalar ve 'zito zito Venizelos' arklar susmutu.1Oa Beyolu caddesindeki baz Trk maazalar vitrinlerini M. Kemal ve smet Paalarn resimleriyle sslediler. stanbul yeniden Trkleti. MLLETVEKLLER ertesi gn, Meclisin nnde toplanan Ankarallarn alklar arasnda Meclise girdiler. Milli Savunma Bakan-l'nn 1921 btesinin grlmesi, zafer neesi iinde fazla uzun srmedi ve yaklak 45 milyon lira olarak kabul edildi.11 Verilen ksa bir aradan sonra Bakan Vekili Dr. Adnan Advar, Bursa'nn dt gnden beri siyah bir rt ile kapl bakanlk krssnde yerini ald, zile vurdu: "Celse almtr. Sz, Milli Savunma Bakan Fevzi Paa Hazret-lerinindir." Uultu kesildi. Fevzi Paa n sraya skm Bakanlarn arasndan kalkp, kinci nn Sava hakknda bilgi vermek zere konuma krssne geldi. smet Paa cephede olduu iin, Genelkurmay Bakanl'na da veklet ediyordu. Ankara'ya geldiinden beri M. Kemal Paaya byk ballk gstermekteydi. Bu yzden ad muhalifler arasnda 'kuzu pa-a'ya kmt. Ama

hibir siyasi grup ya da akm, bu kuzu paay kendi yanna ekmeyi baaramyordu. Fevzi Paa sk sk alklarla kesilen uzun konumasn yle bitirecekti: "..Yunan ordusu Bakomutan Papulas, zmir'den Bursa'ya geldi, Vvr Antlamas'n Trklere zorla kabul ettirmek amacyla, alaylarn birbiri ardndan taarruza kaldrd. Kesin sava nn mevzilerinde oldu. Yunanllar, Bakomutanlarnn gz nnde, fedakrlklarn ispat ettiler. arpmalar yedi gn, yedi gece devam etti. Fakat btn Hayretleri, ylmaz Trk saflar nnde tamamiyle krlmtr. Dman t, ekiliyor ve kahraman svarilerimiz dman takip ediyor."12 NN ile Eskiehir arasndaki ukurhisar Ky'nde, kk l>ir evin odasnda, smet Paa da bu saatte kurmaylar ile toplant halindeydi. lk raporlara gre, Yunan ordusu ciddi kayp vermi ve ok Kanimet brakmt. Mezit vadisi-negl yoluyla para para Bursa'ya ekilmeye a-lsan Yunan birlikleri, 'zengisi ipten, klc tahtadan' ama gz kara I rk svarilerinin takibi altndaydlar. Birinci nn Sava sonunda dman takip edemeyen ordu imdi o aresizliin acsn karyor, svariler yakaladklarn tepeliyorlard. Hi yoktan yola karak bu noktaya gelmilerdi. Bunun tadn karrken, Binba Cemil Taner, "Ama haberleme ok aksad.." diyerek keyif kard, "..acele olarak telsize ihtiyacmz var efendim." smet Paa acyla gld: "Acele ihtiyacmz olmayan ne var ki Cemil Bey?" Btn telsiz cihazlarnn, ngilizlerin sk denetimi altnda bulunan stanbul'daki Selimiye Klas'nda toplandn bilmekteydi. Hi I1 midi olmad halde, Binba Cemil'in srar zerine, stanbul'daki Muharip adl gizli rgte, telsiz cihazlarna da ihtiya duyulduunun bildirilmesine raz oldu. BU SIRADA stanbul'da kdam gazetesindeki odasnda, Yakup Kadri Karaosmanolu bamakalesini yazmaktayd: "..Bir ykseliin balangcndayz. Bir ycelme, bir yeniden dou, bir afak! smet Paa adndaki bir serdarn klc tarihi ikiye bld. Drt be gnden beri btn Dou lemi ve btn Asya iin yeni bir devir almtr.'.' dare Memuru Mahmut odaya dald: "Yakup Kadri Bey!" "Evet?" "Kzlay kinci Bakan Hamit Hasancan'dan bir duyuru geldi efendim." Dikkati dald iin can sklan Yakup Kadri sylendi: "yi. Gerekeni yapnz." "stanbullular, Anadolu mcahitlerine para yardm yapmaya aryor." Yakup Kadri toparland: "Yok canm!" "Balarn Kzlay'a ya da gazetelere verilmesini istiyor." Gzleri byd: "Oo.. gal kuvvetlerine bir eit meydan okuma bu. yleyse duyuruyu birinci sayfada yaymlayalm. stanbul'da doru drst alan tek kurum Kzlay." Kaleme yeni bir evkle sarld: "Geen gn ehrimizde kan Rumca gazetelerden biri, 'Eskiehir nndeki bu kan deryasnda, 'Dou meselesi' denilen ayp artk tamamiyle boulacaktr' diyordu. Bu gazete ne doru sylemi. Evet, dedii kt, Eskiehir nndeki kan deryasnda Dou meselesi denilen ayp tamamiyle bouldu. Bu kutsal kta, yzyllarca sren bir uykudan sonra, ta gbeinden sarslyor. Btn mazlum milletler, demirden ve elikten zincirlerini kryor ve karanlk zindanlarndan darya boanyor!' 13 YAKUP KADR yazsn bitirirken, Londra'da, Hindistan leri Bakan Mr. Montagu,

yardmclarn toplantya ard. nk son Yunan taarruzu, ngiliz smrgesi Hindistan'da fkeyi dorua karm, Trk zaferi yeni kprdanmalara yol amt. 1920 ylnn son haftas iinde, Nagpur'da toplanan Hindistan Ulusal Kongresi'nde, Gandi'nin, smrgeci ngilizlerle her trl ibirliinden kanma nerisi grlm ve kabul edilmiti. Gandi'nin boykot nerisinin gerekeleri arasnda, ngilizlerin Trkiye'ye adaletsiz davranmas da yer almaktayd: "Sevr (Sevres) Antlamas'nn bayazar olan Lloyd George hkmetiyle ibirliine devam etmek, Hindistanllar iin haksz ve ahkszca bir davrantr. Ne pahasna olursa olsun, bu eytandan uzak durmalyz!" Ayrca, 70 milyon Hindistan Mslmannn lideri ve ilerde Pakistan devletini kuracak olan Muhammet Ali Cinnah da, boykotu desteklediini aklayarak ngilizlerin durumunu daha zorlatrmt. Uzun sren toplant sonunda, Sevr Antlamas'nn Trkler lehine yumuatlmas iin Dileri Bakanl'na bir muhtra verilmesini kararlatrdlar.14 Hindistan ngiltere'nin yumuak karnyd. STANBUL'da iki saat nce akam olmutu. ngiliz Yksek Komiseri Sir Harold Rumbold, Tepeba'ndaki elilik binasnn ikinci katndaki k denmi odasnda, Bekir Sami Bey yurtdnda oldu-nu iin Ankara'da Dileri Bakanl'na veklet eden Ahmet Muhtar Mollaolu'nun yollad sert notay okumaktayd: "..Bar midi vererek Londra'da grmeye ardnz halde, Konstantin'e de hcum emrini verdiniz ve bizi en yalanc vaatlerle uyutmaya altnz. Trk milleti ve kalben kendisiyle birlikte olan btn Mslmanlar, Londra hkmetinin bu hareketini asla unutmayacaklar; ngiltere hkmetinin, cretli kleleri olan Yunanllar aracl ile yaptrd kym ve ykm, her zaman hatrlayacaklardr. Siz kadnlarmz, ocuklarmz nce Venizelos'un, imdi de Konstan-tin'in srlerine ldrterek, bize Bat emperyalizminin boyunduruunu kabul ettirmeyi baaramayacaksnz vesselam!" 15 Rumbold, geerli yazma slubuna tmden aykr olan notann yaratt diplomatik dehet iindeyken, deneyli ba tercman ve siyasi danman Andrew Ryan sessizce ieri girdi: "Efendim, ltfen dar bakar msnz?" Eliliin pencerelerinden, Sarayburnu'ndan Eyp'e kadar asl stanbul grnyordu. Her gn bu saatlerde, karanla gmlmeye balayan bezgin ehir, bugn l sld. Btn minareler kandillerle donanmt. gal altndaki stanbul, sessiz ama ok arpc bir biimde zaferi kutlamaktayd. Sir Rumbold sevinten titreyen binlerce kandile bakarak iini ekti. Trkler, topraklan zerinde gne batmayan ngiliz mparatorluu'nun saygnlna ve sava sonras siyasetine Yunanllar yine yenerek bir darbe daha indirmilerdi. ngiltere durumu dzeltecek bir hamle yapmak zorundayd. ERTES SABAH, savan gneydeki ikinci blm balad. Gneydeki sava Refet Bele Paa ynetecekti. Birinci Yunan Kolordu-su'nu, iki hafta nce ele geirdii Dumlupnar mevziinden geri atmak gerekiyordu. Douya kar savunulmas kolay bir doal mevzi olan Dumlupnar'n Yunanllarn elinde kalmas, Trkler asndan ok sakncalyd. Birinci Yunan Kolordusu Komutan General Kondulis de, bir kazaya uramadan, hzla Dumlupnar'a ekilerek bu doal mevziyi elde tutmak istiyordu. Bu amala, Afyon'un dousuna kadar ilerlemi olan 2. Yunan Tmeni'ne, geri ekilmesi iin emir verdi. ekilme balaynca, Afyon'un dousunda, tetikte bekleyen Albay Fahrettin Altay'n iki tmenli kolordusu, 7/8 Nisan akam, kolayca Afyon'a girdi. Bat Cephesinden hzla gneye kaydrlan tmen,16 Dumlupnar'n 12 km. kuzeyindeki Altnta'ta toplanm, iki svari tmeni de nn'den Ktahya'ya ulamt. Refet Paa, bu durumdan yararlanarak, Birinci Yunan Kolordusu'nu, ertesi sabah, bir meydan savana zorlamaya karar verdi.

O AKAM Yunan Kral, sarayn Alman zevkiyle denmi alma odasnda, yenilginin daha da kerttii yal Babakan kabul etti. Kalogeropulos, General Papulas'n, 52.000 yeni asker ve en ge iki hafta iinde yeniden taarruza gemek iin izin istediini bildirerek sze balad ve nn'de nc Kolordu'nun urad kayb aklad: "lk saptamalara gre, 5.000 subay ve er, bir hayli de ganimet.17 Ordumuz gneyde de geri ekiliyor efendim." Kral sarsldn belli etmemeye alarak, sordu: "Balangta her ey iyi gidiyordu. Sizce nerede yanl yaptk?" Babakan zntyle, "Ankara'nn, yeni ordusunu, iki ay iinde m kadar glendirebileceini tahmin edemedik.." dedi, ban kaldrd, "..bu yenilginin sorumluluunu tayan hkmetim, yerini daha onerjik bir hkmete brakmak istiyor efendim." Hkmet daha iki ay nce kurulmutu. Kral uzun bir sessizlikten sonra, "Kimi tavsiye edersiniz?" diye sordu. "Dimitrios Gunaris'i. Hrsl, zafere susam ve size ok bal biridir." SABAH stanbullular, Kzlay'n arsna uyarak para yardm yapmak zere gazetelerde sraya girdi. leri gazetesinin dar idarehanesine smayanlarn byk ksm, darda kalmt. Kaldrmn sonunda bir igal devriyesi grnd. Dzenli admlarla yaklamaya balad. gal askerlerine, her zaman kenara ekilerek yol veren stanbullular, bu sefer kllarn bile kprdatmadlar. Devriye kolu, kalabaln arasndan gemeyi gze alamad, yola inerek geip gitti. erde, daha afyonu patlamam olan huysuz idare memuru, bir deftere, sylene sylene, ba yapann adn ve ba miktarn yazyordu. "Kahveci Ali, 100 kuru." "Eskici Yusuf, 50 kuru." "Halla Asm, 75 kuru." "Bakkal Ahmet, 100 kuru." "Terliki Adem, 200 kuru." Srada, kk, clz bir olan vard. Bir nceki bann ocuu sanan memur, fkeyle, yryp yol vermesi iin iaret etti. Ama ocuk yrmedi, byk bir ciddiyetle, btn servetini plak masann zerine brakt: "Hasan, 5 kuru." Suratsz idare memurunun birdenbire gzleri doldu. Aladn gstermemek iin yzn, kocaman mendilinin arkasna saklayarak grlt ile burnunu sildi.18

Kral Konstantin

Ba bakan Gunaris

General Papulas

GUNARS, Venizelos'un partisini hezimete uratarak ounluu kazanan Halk Parti'nin lideriydi. Son hkmette Sava Bakan olarak bulunmu, Londra Konferans'na da katlmt. Kraldan hkmet kurma teklifini alr almaz, 1920 ylnn sonunda emekliliini isteyerek

ordudan ayrlan tecrbeli General Metak-sas'la temas arad. Maliye Bakanlna getirilecek olan Protopapa-dakis'in evinde bulutular. Gunaris, hemen konuya girdi ve Metak-sas'tan Bakomutanl zerine almasn istedi. Silahl politikas yznden Venizelos'la da anlamazla dm ve bu yzden srgne bile gnderilmi olan Metaksas, Yunan ordusunun baar kazanacana inanmayan belki de tek Yunanlyd. Teklifi arballkla reddetti: "Baarszlk olasln halktan gizleyerek Bakomutanl kabul edersem onlara, benim hi de inanmadm bir mit vermi olurum. Halk aldatamam." Protopapadakis, "Yzde altm baar olasl da yok mu?" diye sordu. "Olsa, Bakomutanl kabul ederdim." "Hi olmazsa, ne kurtarabilirseniz onu kurtarmay kabul edin." Metaksas parlad: "Siz benden zafer deil, bakalarnn sorumluluunu rtbas etmem iin kendimi feda etmemi istiyorsunuz. Bunu yapamam!" Toplant gece yars, bir sonu vermeden dald.19 REFET PAA, sabah erkenden, birliklerini harekete geirmiti. ki svari tmenini, Dumlupnar mevziinin, dolaysyla Birinci Yunan Kolordusu'nun arkasna dmeleri iin, Murat Da geitlerin- Icn Banaz'a inmek zere yola kard. Bir piyade tmeni, Dumlupnar mevziinin sol kanadn tutan dman alayna; bir baka piyade tmeni ise, Yunan ekiliini korumakla grevli alaya hcum edecekti. 5. Kafkas Tmeni yedekte bekliyordu. Takviye olarak yollanan iki tmen de yoldayd. Fahrettin Altay'n kolordusu da Afyon'dan batya doru ilerlemeye balad. Birinci Yunan Kolordusu, kskaca girmek zereydi. EVRME HAREKETNN gelitii saatlerde, Ankara ret-Mim Okulu'nun konferans salonu kadnlarla dolmaktayd. nde sk-m bal, uzun mantolu, iskarpinli stanbullular, onlarn arkasnda rgrenk arafl, potinli, mest lastik giymi, yzleri ak Ankarallar oturuyordu. En arkada ise, kyl kadnlar. Ankaral hanmlar, ilk defa byle bir toplantya katldklar iin ok tedirgindiler. Ama Hali- I" Idip'e duyduklar merak, ekingenliklerini bastrmt. Gzleri kapda, hl Halide Edip'i bekliyordu. O ise, sahnedeki masada yer alan Kzlay Kadnlar Kolunun Bakan Zehra Mfit Hanm ile Belediye Bakan Ktkzade Ali Bey'in ei Cazibe Hanm'n arasnda oturuyordu. Bakan Zehra Mfit Hanm, toplanty ksa bir konuma ile aarak sz Halide Edip'e brakt. Halide Edip, kimseyi umursamadan, erkeklerle ekien, tartan, yar eden bu ufak tefek, iri gzl, beyaz tenli gen kadnd ha? Ana-aaav! Halide Edip, "Hanmefendiler!" dedi, sesinde hafif bir heyecan titriyordu. ok tutumlu olduklarn duyduu Ankaral hanmlar yardma aracakt. "Tarih Trk atele imtihan ediyor. Bu imtihandan, yalnz erkeklerimizin cesareti ile baarl kamayz. Artk biz kadnlar da bu atee yzmz evirmek, ellerimizi uzatmak zorundayz. Ordumuzun hepimize ihtiyac var.." Kadnlarn, byk bir dikkatle dinlediini fark edince, heyecan azald, daha sakin bir sesle devam etti: "..Bir hafta nce Eskiehir'deydim. Grdklerimden birini sizlere de anlatmak istiyorum. Uaklarn gvdesi ve kanatlar, zel bir keten kumala kaplanrm. Bulunamad iin bizimkiler, kaput beziyle kaplyorlar. zel yaptrcs olmad iin, kaput bezini uaklarn gvdelerine, kanatlarna nal mh ya da zamkla tutturuyorlar. Bezin gerginlii ve kayganl emayit denilen zel bir sv ile salanrm. Getirtemedikleri iin beze, kaynatlm patates kabuu ve paa suyuna tutkal, kola kartrarak yaptklar bir pelteyi sryorlar. Sonra da gzlerini bile krpmadan bu uaklara binip uuyorlar.19a Kardelerim! Sizleri, milletinin erefini ve namusunu canndan aziz bilen bu gen ve yoksul orduya

yardma aryorum!" Ksa bir sessizlikten sonra, kadnlar ar ar ayaa kalkmaya baladlar ve hi konumadan ilerlediler, masann nnde sraya girdiler. Masann st parayla dolmaya balad. Yannda para olmayanlar, yzklerini, bileziklerini brakyordu. Gzleri grmeyen, beyaz bartl, yal bir kadn evresinden yardm istedi: "Bana ne olur Halide Hanm' bulun!" Halide Edip bu yakaran sesi duymutu, yaklat, "Benim, burda-ym!" dedi. Kadn eliyle okayarak, Halide Edip'in yzn iine sindirdi: "amarclk yaparak geiniyorum, kzm. Bunu, zor gnm i(,in saklamtm. Ama szlerinden anladm ki ordumuz benden dahazordaym." Gsne bastrd sol elini at, uzatt, yz gururla aydnland: "Al bunu." Derisi atlam avucunda bir lira vard. Halide Edip, gzlerinden ya fkrarak kadna sarld, "Ah anam.." ledi ii titreyerek, "..bir kere daha iman ettim. Kurtulacaz!"20 DILER BAKANI Lord Curzon, Montagu'nun muhtrasn kmseyici bir glle karlad. Gereksiz bir telat bu. Dile-11 Bakanl gelimeleri dikkate alarak yeni bir politika gelitirmiti bile. ngiltere'nin, Trk-Yunan savanda tarafsz kalaca ilan edile-irk, kamuoyunun Anadolu'daki sava bir Trk-Yunan sava olarak grmesi salanacakt. Bylece ngiltere Yunan yenilgilerinden dolay yura almayacak, Hindistan Mslmanlarnn hedefi olmaktan ka-mk, olaya bir hakem gibi yaklayor grnecekti. Bu konum ngilte-c'yi daha da etkili yapard. Curzon, Bakanlk Mstear William Tyrell'a, "Bu tavr Fransz-Iti ve talyanlar da memnun edecektir sanyorum.." dedi, "..ama Sevr Atlamas'nn esaslar, 20 yldan nce deitirilemez.21 Sevr'in mimar Mr. Lloyd George ise, onun ilham perisi de benim. Bu muhtray M-ddedeceiz." Bu aklama Bakanlk Mstearn memnun etti. Sevr Antla-uus'nn kabulyle Dou sorunu zlmken, M. Kemal hareketi bu lliyk projeyi baltalamt. Bu yzden birok Dileri mensubu gibi M l Ankara'y affetmiyordu. Yzn buruturarak, "Ankara temsilcili Bekir Sami, talyanlarla da gizli grmeler yapm" dedi. Curzon belkemiindeki arzadan dolay giydii elik korse iin-lr neeyle doruldu: "Oo! Demek onlara da yanat. Ben dik kafal bir milliyeti bekliyordum, uysal bir Ankara kedisi kt.." Gld: "..Mustafa Kemal de verdiimizle yetinmeyi renecektir."

Tunal Hilmi bey

S reyya Yi it

Bekir Sami Kunduk

ANKARA'da, vakit geirecek bir-iki kahveden baka yer olmad iin yatl milletvekilleri, retmen Okulu binasndaki Meclis yatakhanesinde erkenden toplanmlard. Kimi skn dikip orabn yamyor, kimi ay iip laflyordu. Birka mektup yazmaktayd. 20 liras da

milli savunmaya kesilen 100 lira aylkla geinebilmek iin yemeklerini de ayn binadaki yemekhanede yiyorlard. Tabldot ucuzdu. Topal yatakhane hademesi, fazla gaz harcanmasn diye sadece iki lambay yakmt. Kap grltyle ald, Ktahya Milletvekili Besim Atalay ieri girdi, lo yatakhanenin ortasna kadar yrd, dik sesiyle bard: "Beyler.." Takunyallar, terlikliler, takkeliler, ba aklar, sakalllar, sakalszlar, btn milletvekilleri durdular. "..Dileri Bakanl'ndan geliyorum." Oturanlar, nemli bir haber olduunu anlayarak ayaa kalktlar. "..Bekir Sami Bey, ngilizlerle de, esir deiimi iin bir szleme imzalam." Bir sevin uultusu ykseldi. Besim Atalay'n evresine tler. Manisa Milletvekili Sreyya Yiit, neeyle "Bravo Bekir Sami'ye.." diye haykrd, "..yleyse Malta'daki btn Trkler serbest braklacak!" Besim Bey souk bir sesle, "Hayr!" dedi. "Ya?" "Biz elimizdeki btn ngiliz esirlerini geri veriyoruz.." "ngilizler?" "..Onlar, yalnz uygun grdkleri Trkleri serbest brakacaklar." Sreyya Yiit, "Byle ey olmaz.." diye isyan etti, "..eitlie de aykr bu, haysiyetimize de. Bekir Sami iyice arm!" Malta'daki kafa dengi arkadalarna bir an nce kavumak is-Iryen birka koyu ttihat, bu tepkiyi iyi karlamamt. lerinden biri, "Canm, ne koparsak krdr" diye sylendi. Tunal Hilmi Bey ya-lnkhaneye gelmeden nce, iki yasana ramen harl harl alan I >.yko'nun dkknna urayp iki kadeh parlatmt, kprd: "Sen ne diyorsun efendi? stiklal mcadelesi bu, ticaret deil!" Beyaz sakall, babacan bir milletvekili ne kt, "ocuklar, Allah akna sakin olun!" diye yalvard, ortalk durulunca, dncesini > Mad: "Bana da yle geliyor ki ar gidersek, bu ii sonuna vardrama-y/ Bugn rendim, ordunun elinde pek az ar kesici kalm. An- ,tk byk ameliyatlarda kullanyor, teki ameliyatlar hissi iptal etin.don yapyorlarm."218 Koyu bir sessizlik oldu. MALTA VALS Lord Plumer, 24 Martta Edirne Milletvekille-l I aik Kaltakkran ve eref Aykut ile birlikte ttihat ve Terakki Par-lUI'nin Bolu Tekilat Bakann serbest brakm, br Malta srgnleri, srann kendilerine gelecei midi iinde n de neeyle lljrlamlard. Tel rg ile evrili Polverista klasnda 115 Trk srgn kalmt. Drt sava yl boyunca Osmanl mparatorluu'nu ynetmi ve ynlendirmi olan Sadrazam Sait Halim Paa, nazrlar, baz milletvekilleri, belediye bakanlar, valiler, mutasarrflar, paalar, subaylar, brokratlar ile birka yazar, iki yla yakn bir sredir Malta'da, hapis lnyat yayordu. ou kaba kuvvetle evinden alnm, yolculuk srasnda horlanm, Malta'da aalanarak karlanm ama Gaziantep Milletvekili Ali Cenani ile eski zmir Valisi Rahmi dnda, hepsi onu-iurw korumu, hibiri ngilizlere yaltaklanmamt.22 Bekir Sami Bey'in grme masasna, bu gibi durumlarda geerli ulan genel kurala uyarak 'tm Trklere karlk tm ngilizler' diye oturacan sanyorlard. Geri Bekir Sami Bey de masaya bu niyetle oturmutu ama sonunda, 29 ngiliz esirine karlk, 64 Trk srgnn serbest braklmasna raz olmutu. ngiliz hkmeti, geri kalan 51 Trk ise, kurulacak zel bir 'mttefikler aras siyasi mahkeme'de yarglamay dnyordu. Oysa Ermeni Patrikhanesi, ngiliz ajanlar, Damat Ferit Paa hkmetleri ile Hrriyet ve tilaf Partisi yneticilerinin iki yl akn ortak ve hum-

mal abalarna ramen, Ermeni krm iddiasn dorulayacak bir tek ciddi kant bile bulunamamt.23 Sadece 64 kiinin serbest braklaca haberi Malta'ya bomba gibi dt. Diyarbakr Milletvekili Feyzi Pirinciolu, "Ya hep, ya hi!" diye baryor, Ermeni krm yaptklar iddiasyla Malta'ya getirilmi olan 51 Trkn, yabanc bir mahkeme tarafndan yarglanmasn kabul ederek devletin egemenliini yaralayan Bekir Sami'ye az dolusu svyordu. Sabaha kadar hibiri uyumad. Nbeti onba her yarm saatte bir, demir bir boruyu ta bir stuna vuruyor, tel rgler dnda dolaan nbetiler, bedbaht srgnlerle alay eder gibi ardarda tekmil veriyorlard: "Numara bir, her ey yolunda... Numara iki, her ey yolunda... Numara ..."24 9 NSAN 1921 sabah sava kzt. Refet Paa, ihtiyatta tuttuu 5. Kafkas Tmeni'ni de, ileri kaydrarak Dumlupnar nndeki Yunan alayn makasa ald. Birinci Yunan Kolordusu'nun akbeti tehlikeye girmiti. On kinci Trk Kolordusu'nun ar hareket ettiini gren 2. T-men'in usta komutan Albay Valettas, On kinci Kolordu'ya kar bir alay brakt, iki alayn hzla yrtt ve Dumlupnar'a yaklaan Trk tmenine taarruza geti. Bu beklenmedik cesur taarruz, Trk cephesini dalgalandrd, taarruz ettii Trk tmeni geri ekildi. Bu sayede zaman kazanan Birinci Yunan Kolordusu, Dumlupnar'a ekilmeyi srdrd. Trk birlikleri ekilen dman izlediler. Refet Paa Ankara'ya, "Aslhanlar'da son darbeyi vuran ordunun, dman izlediini" bildirdi ve hararetle kutland. Milliyeti basn, bu yeni baary bildiren balklarla dolup tat. Oysa bu srada, Birinci Yunan Kolordusu amacna ulam, I )umlupnar'a yerlemekteydi. Refet Paa, svari tmenlerini asl sonu yerinde kullanacana, ok uzak bir hedefe yrterek, 5. Kafkas Tmeni'ni ise savaa bir gn ge sokarak, byk bir frsat harcamt.25 Dmana kaptrd Dumlupnar mevziine, alt tmenle taarruza geip gn kyasya mcadele edecek, fakat savunmaya ok elverili bu mevzi geri alnamayacakt. Ankara kurcaladka, baarnn parlakl solmaya balad. Fevzi ve smet Paalar, durumu yerinde incelemek iin Gney Cephesine hareket ettiler. Savan iyi ynetilmedii izlenimi ile geri dndler. M. Kemal'in, ilk frsatta, byk kuvvetleri ynetmekte zayf kalan Refet Paa sorununu zmesi gerekiyordu. BABAKAN GUNARS, parlamentonun gizli oturumunda yap- konumay, "Son hareket baz teknik sebepler yznden baarya ulaamad ama herkes bilsin ki Yunan silahlar yaknda bir daha ve on kez konuacaktr!" diye bitirmiti. Yunan siyasetileri iin son yzyln en byk olay, Osmanl I nparatorluu'nun tasfiye edilmesi ve Sevr Antlamas'nn Trkleri bir daha geri dnmemek zere Avrupa'dan uzaklatrmasyd. Ankara'da kurulan zayf bir ynetimin bu karara silahla kar kmasn, balangta pek ciddiye almam ama ardarda iki yenilgiye uraynca l>aniklemilerdi. Yeni hkmetin de antlamann zorla uygulanmasndan yana olduunu renmek hepsinin iini rahatlatt. Yeni Babakan, muhalefet lideri Stratos izledi. Londra Konferans srasnda, stanbul ve Ankara temsilcilerinin ortak hareket et-t ikleri sylentisi yaylmt. Stratos gerei yanstmayan bu sylentiye dayanarak parlamentoyu coturdu: "Londra Konferans srasnda, stanbul'daki meru hkmet ile Ankara'daki asi hkmetin bize kar birletii anlalyor, yleyse Yunan hkmeti de serbesttir. Ordumuz yalnz Ankara'ya deil, artk stanbul'a da yryebilir." Btn milletvekilleri ayaa frladlar. Parlamento lklarla sarslyordu: "stanbul'a!.. stanbul'a!.. stanbul'a!.."26 HKMET KURAN Gunaris, o gece General Metaksas'la bir kere daha bulutu. Toplantya

bu sefer, Maliye Bakan Protopapada-kis'den baka, eski diplomat, yeni Sava Bakan Teotokis de katlmaktayd. Gunaris, Metaksas'a bu defa Genelkurmay Bakanl'n teklif etti. Metaksas bunu da reddetti. Teotokis kzd: "Politikamz ancak sava yoluyla gerekletirebileceimizi neden kabul etmiyorsunuz?" Metaksas sabrla aklad: "Trkler bizim istilac olduumuzu biliyorlar. nce eteler kt karmza. imdi ordu ile dvyoruz. Yarn btn Trklerle kar karya kalacaz. nk yalnz dini deil, milli duygulan olduunu da gsterdiler. Btn Trklerle hibir zaman baa kamayz." Gunaris, "Ne yapabilirim." diye szland, "..bu sava bize Venize-los'tan miras kald." "Devam ettirmek zorunda msnz?" "Evet! nk Venizelos'tan daha azna raz olursak, halk bizi alaa eder! Ayrca Londra'da ngiliz Babakanna da zafer sz verdik. Szne gvenilir bir millet olduumuzu kantlamak zorundayz." 26a Metaksas ayaa kalkt: "ngiliz Babakannn gvenini salamak iin mahvolmak zorunda myz?" ileden kan Gunaris barmaa balad: "Mahvolmamak iin bir tek aremiz var, anlamyor musunuz, o da kazanmak!" Gergin bir sessizlik kt odaya. Metaksas Gunaris'e acmt, "Bir hal aresi var" dedi isteksizce. Hepsinin gzleri mitle inat generale evrildi. "Trkleri savaarak yenemeyiz ama belki bir oldubitti ile manen kerterek sonu alabiliriz." "Nasl?" "Trakya'daki birliklerimizle stanbul'u igal ederek. Bu manevi darbe sonunda, ya Trkler Sevr Antlamas'na raz olurlar ya da stanbul'u elimizde tutar, zmir'le ilgimizi keseriz. Yunan halk bu zm byk bir heyecanla kabul edecektir."27 Gunaris, "Londra'da bu konu da grlmt.." diye homurdand, "..teklif ettik ama galip devletler, stanbul'u igal etmemize izin vermediler, zellikle ngiltere Boazlar elinde tutmak istiyor."28 Teotokis sze kart: "Trkler de, ngilizleri kabullenmi grnyorlar." Metaksas, "stanbul hkmetine bakp da aldanmayn.." dedi, "..Trk milliyetileri ngiliz ynetimini kabullenmezler." STANBUL HKMETNN Harbiye Nazr Ziya Paa 29 her zamanki yumuakl ile, "Beyler.." dedi, "..ngilizlere kafa tutamayz. Adamlarn hi akas yok. Daha geen gn, bir bahane icat ederek zmit'i tekrar igal ediverdiler." 30 Sar atlas deli byk oda, nezaretin ileri gelen subaylar ile doluydu. Hrriyet ve tilaf Partisi yanls olan birka gerici subay dnda hepsi, Anadolu'ya gemeye oktan hazr, Ankara'nn stanbul'da kalmalarm gerekli grd namuslu askerlerdi. Kap ald, kapnn boluu iinde yaver grnd: "Emrettiiniz yzba geldi efendim." "eri al." Nazr subaylara bilgi verdi: "Az nce szn ettiim talihsiz olayn faili." Yzba bekletmeden ieri girdi, kaygl baklarla kendisini izleyen subaylarn arasndan hzla ilerleyerek nazrn masas nnde durdu, selam verdi: "Yzba Faruk, stanbul. Beni emretmisiniz." Uzun boylu, kumral, yakkl, biraz bkn haval bir subayd. Nazr nndeki bir yazya bakarak, yumuak bir sesle, "Olum." dedi, "..dn akam Beyolu'nda, ngiliz nzibat Subay Temen Mil-ler'i, emre ramen selamlamamsn. Doru mu?"31 "Evet efendim, doru."

Nazr, drst subaya babacanca yol gsterdi: "Herhalde grmediin iin selamlamadn, deil mi ocuum?" "Hayr efendim, grdm." Nazrn can skld: "Niye selamlamadn yleyse? Selamlamanz iin emir verilmiti." "Rtbesi benden kk olduu iin selamlamadm Paam. Askerlik tresince, nce onun beni selamlamas gerekmez miydi?" Ziya Paa derin bir kederle ellerini at: "Askerlik tresi mi kald a yavrum? Adamlar galibiyet haklarn kullanyorlar. ngiliz Komutanl bu sabah olay protesto etti. Mesele karlacak zaman deil. Hemen u mzevir temeni bul da zr dile. Olay kapatalm." Bayla kmas iin izin verdi. Ama yzba yerinden kprdamad: "Paam, bir de beni dinlemenizi rica ediyorum." Nazr bkknlkla, "Syle bakalm" dedi. "Balkan Sava'nda temendim, anakkale'de stemen, Suriye cephesinde yzba oldum. Ben bu rtbeleri tek bama savaarak almadm. Her rtbemde binlerce ehidin ve gazinin hakk var. Onlarn hakkn korumak namus borcumdur. Beni affedin, zr dileyemem." Harbiye Nazr bozuldu: "Anlamadn galiba. Harbiye Nazr olarak emrediyorum." Yzba sknetle, "Anladm efendim" dedi, apoletlerini bir hamlede skp nazrn masasna brakt: "Artk emrinizi dinlemek zorunda deilim!"32 Selam vermeden dnp kapya yrd. Oturan subaylarn, stanbul'u tutan birka dnda, hepsi saygyla ayaa frlad. Hepsinin rtbesi yzbadan daha bykt. Gzleri dolarak, yzbaya selam durdular. YZBAI FARUK Harbiye Nezareti'nden karken, ngiliz ajan Rahip Frevv'un adam, ngiliz Muhipleri Dernei'nin kurucusu Sait Molla da, beyaz cppesinin eteklerini savurarak Ali Kemal'in gazetedeki odasna giriyordu. Elindeki bir tomar gazeteyi, masann stne att. Yz kpkrmzyd: "Bu ne itir beyefendi? Btn stanbul gazeteleri Ankara paalarnn fotoraflaryla dolu!33 gal sansr neden gz yumuyor bu 58 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu l.ile, anlamyorum. Byle giderse bu haydutlar, yaknda stanbul'a da gelirler." Kendini bir koltua brakarak, "Ah Ali Kemal Bey ah.." diye inledi, "..hkmette iken ngilizlerle salam bir anlama yapacaktnz. imdi bizi onlar idare ediyor olacakt." Ali Kemal kzd: "Rica ederim Molla Bey, hakszlk etmeyin! Biliyorsunuz, Damat I'aa da, ben de bunun iin yrtndk 34 ama Ankara elinde silah or- aya frlaynca, iler kart. Safdil ngilizler bunlar bir kuvvet sand, ereddde dt. Hi zlmeyin, bu lgnlarn iki atmlk barutlar vard, ikisini de kullandlar, bitti." Molla "nallah" diye dua etti. "..Yaknda pes ederler. siyasete dklr. O zaman sorun, stanbul'da halledilecek demektir. nk hkmdar ile hkmeti ile meru devlet burada, stanbul'da. Korkmaya gerek yok."35 HORCH marka siyah, byk bir otomobil, kpry geerek Ka- aky'e sapt. Ali Kemal'in gvendii meru devletin Sadrazam Tev-lik Paa, Londra'dan dnm, konferans hakknda Padiah'a bilgi sunmak iin saraya gidiyordu. Birdenbire bir ngiliz trafik askeri, ddk alarak nlerine atld. ofr arabay zorlukla durdurdu. Sarslan Tevfik Paa szland: "Ne oluyor?" ofrn yannda oturan parlak kordonlu yaver, "imdi anlarm efendim" dedi, arabadan frlad.

ngiliz askeri fke iindeydi. Yaver sert bir ekilde, hemen yolu amasn istedi. ngiliz, bir Trk subaynn kendisiyle byle yukardan konumasna amt, o yzden duraksad. Askerin kabalndan piman olduunu sanan yaver, arabada Sadrazam'n bulunduunu aklad, yolu amasn istedi. ngiliz kendini toparlamt, bir ey sylemeden ddne asld. htiyar Tevfik Paa "Ne istiyor bu adam." diye yaknd arabada, "..ge kalyoruz." Ddk sesine koan bir devriye kolu arabay saryordu. Yaver altst olmu bir suratla arabaya dnd. "abuk gidelim" emrini veren Sadrazam'a, "mknsz efendim.." dedi, "..bizi tutuklad." Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 59 Tevfik Paa'nn yz soldu: "Kim olduumu sylemediniz mi?" "Syledim efendim ama bir faydas olmad. Karakola gtryor." "Neden?" "Arabann plakas olmad iin." ngiliz trafik askeri, motosikleti e arabann nne gemiti. Rzgr gzln gzlerine indirdi. Motosiklet gmbrdeyerek hareket etti. Sadrazam Tevfik Paa'nn makam arabas, motosikleti takip etti.36 evre merakllarla dolmutu. Gzleri hayretten bym bir Trk yanndakilere, "u hale bakn yahu." diye fsldad, "..bir ngiliz askeri, koca Osmanl Sadrazamn tutuklad, gtryor, o da kuzu kuzu gidiyor. lm bu devlet." Yere tkrd. O GNK grmeler ok sakin gemiti. Oturum kapanrken, Bekir Sami kurulunun talyanlarla imzalad szlemenin ierii kulaktan kulaa yayld. Sylenenlere inanmayan biri Dileri Bakan-l'na telefon etti, afallam bir halde telefonu kapad. Haber doruydu. talyanlara da Gneybat Anadolu'da ekonomik ncelikler tannm, ilk bar konferansnda Trk haklarn korumalar iin Ereli madenlerini iletme hakk verilmiti.37 Salondan koridora kan milletvekilleri, sylentinin doru olduunu renince akna dndler. Bekir Sami Bey'i aalyorlard, ge gelen bir milletvekili, "Yapmayn beyler, bu kadar katlk iyi deil!" dedi. Der demez de Zamir Bey, yakasna yapt: "Bu imtiyazlara raz olacak idiysek, niye silaha sarldk? Niin dnyaya isyan ettik?" Milletvekili, yakasn zorlukla kurtard: "Her szlemeyi reddederek, galip devletleri yine karmza m alacaz?" "Zaten karmzdalar!" "Deiller! Anadolu Ajans'na uradm. ngiltere, Fransa ve talya, Trk-Yunan savanda tarafsz kalacaklarn aklamlar."38 "Neeeeee?" 60 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu Birou haberi sevinle karlad. Bazlar kukuluydu. Eskiehi Milletvekili Veli Bayraktar, "Hemen sevinmeyelim.." dedi, "..belki bu da bir ngiliz oyunudur." Ciddi bir devletin bu kadar oynak olabileceini dnemeyen-ler itiraz ettiler: "Sen de amma phecisin haaa!" Oysa Veli Bey haklyd. Bunun oyun olduunu ksa bir sre sonra hepsi anlayacakt. ATNA'daki ngiliz Elisi Lord Granville, yeni Dileri Bakan Baltacis'i ziyarete gelmiti. Bakan ngiliz elisini sapsar bir yzle karlad. Klasik nezaket szlerinden sonra, "TrkYunan savanda tarafsz kalacanz renmek bizim iin ok ac bir srpriz oldu.." diye yaknd, "..oysa bu sava sizin de savanzdr. Anadolu'ya sizin onay ve desteinizle ktk. Sizin tevikinizle ilerledik. Sizin dncelerinizi temsil ediyoruz. Hkmetim bu olumsuz gelimenin sebebini anlamakta zorluk ekiyor, Lord Hazretleri."

Eli sevgiyle, "Sayn Bakan." dedi, "..ben de bu konuda bilgi vermek iin gelmitim. talyanlar zmir daha nce kendilerine vaat edilmiken size verilmesini hibir zaman affetmediler." Bakann aln krt: "Evet, bunu ok iyi biliyoruz." "Fransa ise Kral'n geri dnmesinden dolay Yunan halkna ve hkmetine krgn. Tarafszlk karar, zellikle bu iki hkmeti yattrmak iin verilmitir." "ngiltere'den farkl bir muamele grmenin hakkmz olduunu sanyorduk." Lord Granville ne eildi, "Takdir edersiniz ki." dedi, "..galip devletler arasnda kacak bir anlamazlk, kurmak istediimiz ebedi bar tehlikeye drebilir. Bu karar birok anlamazl engelledi. Ayrca bizim de ngiliz ve Mslman kamuoyu ile bamz dertte. Onlar da dikkate almak gerekti. Ama hkmetimin, Yunanistan'a duyduu dostluk duygularnda hibir deiiklik olmamtr." Baltacis kukuyla sordu: "Buna nasl inanabilirim?"
Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 61

"Silah sat yasak ama dier her trl sava ara ve gereci satlmas serbest braklacak. Bundan yararlanabilirsiniz."39 "Oo! Bu yeni bir haber!" "Mtareke ilan edildii srada, biliyorsunuz birok Trk birlii Anadolu dndayd. Deniz yoluyla stanbul'a dnen bu birliklerin subaylarnn Anadolu'ya gemelerini bandan beri engellemeye alyoruz. imdi kontrol daha da iddetlendirilecek.40 Donanmanz stanbul'u s olarak kullanmay srdrebilecek. Ayrca zmit de Yunan ordusuna devredilecek."41 zmit stanbul'un kapsyd! Bakan yandan umulmaz bir eviklikle ayaa frlad: "Aah, ngiltere'nin bizi terk etmeyeceini biliyorduk." Gzleri sevinle parlyordu. ngilizlerin, bir sre sonra Yunanistan'a silah ve mhimmat satn da serbest brakacan bilse, sevinci ge kard. YILDIZ SARAYI'nn Kk Mabeyn dairesindeki genie odada, Vahidettin gzlerini kapatm, Tevfik Paay dinliyordu. Tevfik Paa saraya ancak hava karardktan sonra gelebilmiti. "..Karakoldaki ngiliz subay, stleriyle konumadan bizi serbest brakmad. Bu yzden geciktim efendimiz, affnz dilerim." Vahidettin bir sre sessiz kald, neden sonra gzlerini aralad, durgun bir sesle, "Bu tatsz olay, diplomatik bir kaza olarak deerlendirelim" dedi. "Hakk- liniz var. Londra'da bendenize ok nazik davranmlard zaten. Bugnk olay, ancak bir kaza olabilir." Tevfik Paa konferansa ara verildikten sonra Lloyd George ve Lord Curzon'la yapt grmeleri aktard ve tutanaklar sehpann zerine brakarak szn bitirdi: "Her ikisine de srarla, isteimizin tamamen ngiltere'ye balanmak olduunu belirttim."42 Vahidettin canland, "Elbette.." dedi, "bizi ancak ngiltere'nin ltf kurtarabilir."43 "Ermenilere de toprak vermeye raz olduumuzu hatrlattm halde, yazk ki olumlu bir sonu almam mmkn olmad.44 stediimiz gibi bir anlama yapmaya yanamyorlar." 62 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu Vahidettin hrnlat: "Daha ne istiyorlar?" "Sevr Antlamas'n Ankara'ya da kabul ettirmemizi." Padiah, "Bu mmkn deil ki.." dedi krk bir sesle, "..Ankara l>ize bu antlama yznden isyan halinde." Sadrazam, "Efendimiz" dedi, "..bendeniz Bekir Sami Bey'den limitliyim."

"Nasl olur? Ankara'ya ilk katlanlardan biri de o deil miydi?" "Ama imdi o da, tpk bizim gibi ngiliz dostluuna ok deer veriyor.45 Ne pahasna olursa olsun, bir an nce bar yaplmas iin yabalyor.46 Ankara'da yalnz olmadn sanyorum." Vahidettin mitle gzlerini iyice at: "Emin misiniz?" "Evet efendimiz." Ban koltuun arkalna dayad: "..ngilizlere gvenimizi koruyarak, Ankara'daki olaylarn gelimesini bekleyelim." Gzlerini yeniden kapad. ERTES GN 23 Nisand, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ald, milli iradenin egemen olduu gnd. lk milli bayramd. gal altnda olmayan her yerde trenler ve toplantlarla kutland. Halk bu gne 'milletin saltanat gn' adn takmt. Bekir Sami Bey kurulunun br gn, dekoville Xahhan'dan Ankara'ya gelecei duyulunca, Mustafa Necati Bey, "Ben karlamaya gitmem." dedi, "..hibirinin yzn grmek istemiyorum!" Baz milletvekilleri sabahtan Meclis'e gelmiler, komisyon odalarndan birinde oturmu tartyorlard. Pencereden Mustafa Kemal'in Kenz arabasn gren Yozgat Milletvekili Sleyman Srr z saygyla, "Reis Paa geldi" diye haber verdi. Mustafa Necati Bey bozuldu: "Brak Allah akna, ona da kzgnm." "Niye?" "Milli Mcadele'nin anlamn bu kadar kavramam bir kurulun seilmesine raz olduu iin!" Odadakiler sustular.
Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 63

O kadar mit ve gvenle uurladklar kurulun, niye byle davrandn kavrayamyorlard. BRNC DNYA SAVAI yenilgiyle bitince, Ankara-Sivas demiryolu yapm durmu, geride sadece Ankara ile Yahhan arasnda 70 km.lik bir dekovil hatt, birka kk lokomotif ile yolcu ve yk vagonlar kalmt. Bu dar hattan, Anadolu'daki depolarda bulunan ve kanlarla Yahhan'a getirilen silah ve cephaneyi Ankara'ya tamak iin yararlanlyordu. Trk ordusunun ana ikmal merkezi Ankara'yd. ki kk vagondan kurulu katar, Ankara istasyonunun tahta dikmeli sundurmasnn nnde durdu. M. Kemal Paa, bakanlar, birok milletvekili, sundurmann altnda bekliyorlard. Aralarnda o sabah Malta'dan Ankara'ya ulam olan Edirne Milletvekilleri Faik ve eref Beyler de vard. stanbul'dan deniz yoluyla Samsun'a, oradan da arabalarla be gnde Yahhan'a gelen kurul yeleri, bu ksack yolu dekoville 4 saatte alarak, yorgun ama gle yzlerle oyuncak vagonlardan inmeye baladlar.47 Kurul yelerinden Adana Milletvekili Zekai Apaydn istasyondan karken, ayn evi paylatklar Zamir Bey'e, "Ne oluyor? Bir ey mi var.." diye sordu, "..Paa, neden bu kadar souktu? Sen niye suratlsn? Ne oldu?" "Sus imdi. Evde hesaplaacaz." ki arkada daha eve varmadan, Bekir Sami Bey'in, son anlamalar, kurul yelerinden gizli imzalad duyuldu. BUGNK Ulus meydanndan yukar doru uzanan ta deli Karaolan caddesinin sa yanndaki Merkez Kraathanesi ykn almt. Kar srada da daha ok tutucularn gittii Kuyulu Kahve vard. Her akamst Merkez Kraathanesinde bulumay det edinen milletvekilleri ile Enver

Behnan apolyo, Mnir Meyyet Bekman, Sadri Ertem gibi gen gazeteciler, air Kemalettin Kami (Kamu), Milli Eitim Bakanl zel Kalem Mdr Vasf nar gelmilerdi. evre
64 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

masalarda ise, byle kritik gnlerde kraathaneyi doldurup bir eyler renmeye alan esnaflar oturuyordu. Hakkari Milletvekili Mazhar Mfit Kansu, duyduklarn aktardktan sonra, "Yahu.." dedi, "..tam silkinip de kendimize gelmek, yzyllardr Avrupa'nn karsnda duyduumuz eziklii stmzden atmak zereydik, bu sefer de bir Bekir Sami kt ortaya, gitti yine kurbanlk koyun gibi boynunu uzatt." Kapdan izmeli, pantolonlu, apraz fieklikli, kalpakl bir kadn girdi: "Selamnaleykm beyler!" Sesler ykseldi: "Aleykmselam Aye bac!" Ky ky dolaarak gnll toplayp Yunanllarla dven, ksa boylu, esmer bir eteciydi. Byk olu Demirci'de, kk olu kinci nn Sava'nda ehit dmt.48 Bir haftadr Ankara'da misafir ediliyordu. Dkknna kadn aya basmam softa esnaf bile, erkek rahatl ile her yere girip kan Aye Hanm' birka gn yadrgadktan sonra, ister istemez kabullenmiti. Zorunluk alkanlklar ezip geiyor, birok ey ar ar deiiyordu. Yrd, erkeklerin arasna oturdu. Kraathane sahibi hemen ay koturdu. Mazhar Mfit Bey devam etti: "Biz, ya hakkndan, ya toprandan, ya onurundan bir eyler feda edemeden yaayamaz bir millet miyiz? lle ste vermeye mi mahkmuz? Bu ngiliz kumandan yaplm kefeni, imdi yrtamazsak bir daha hi yrtamayz." Trabzon Milletvekili Hamdi lkmen mitsiz, sordu: "Ne yapabiliriz?" Kimseden ses kmad. Aye Hanm konuyu anlamamt ama Hamdi Bey'e seslendi: "zlme karde! Bir are bulunur elbet." Cahil etecinin iyimserliine imrendiler. KARAOLAN caddesi zerinde bulunan Bektai. Hseyin'in dkknnda da Enver Paa'ya hl sadk koyu ttihatlar ile baz saltanat milletvekilleri toplanmt. Aralarnda birok konuda gr Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 65 ayrl vard ama Mustafa Kemal Paa'ya muhalefet etmekte birleiyorlar di.49 Hava iyice kararmt. Ardahan Milletvekili Hilmi Bey kirli vitrin camndan soka seyrediyordu, birdenbire "Bekir Sami Bey!" diye bard. Hepsi dar baktlar. M. Kemal ve arkadalarn, Samsun'dan Erzurum'a, oradan da Ankara'ya tam dknt otomobilden biri olan ve mucize halinde hl yryebilen eski bir Mercedes, karpitle alan farlaryla yolu aydnlatarak, homurdana homurdana nlerinden geip istasyona doru uzaklat. Rize Milletvekili Ziya Hurit, "Paa'ya gidiyor.." dedi, "..ne dersiniz? Direnebilir mi?" Trabzon Milletvekili Hafz Mehmet Bey, "Evet.." dedi, "..ayak st konutuk, direnmeye kesin kararl. Eer M. Kemal anlamalara kar karsa, konuyu Meclis'e getirecek. Meclis'te kulis yapar, ar basar, bar salarz. Sava srdke M. Kemal'den kurtulamayacaz." Sustular. DILER BAKANLII Siyasi ler Mdr Hikmet Bayur, bu srada gncesine u notu dyordu: "Ankara'y Sevr Antlamas'na raz etmek iin Bilecik'e gelen ve M. Kemal tarafndan zorla Ankara'ya getirilen Ahmet zzet ve Salih Paalar heyeti, stanbul'daki karamsarlk ve mitsizlik havasn Ankara zerine bol bol satlar. Yar giyinmi, yar silahl askerlerimizi

gstererek, 'bunlarla m zafer kazanlacan' soruyorlard. Birok pheli kii de Ankara'ya dolmutu. Bunlar, zayf yrekli karamsarlara veya mcadeleden bkm olanlara katlnca, Milli Ant'n bir yana braklmas ve Bekir Sami Bey anlamalarnn onaylanmas lehinde kuvvetli bir akm belirdi. Ahmet zzet ve Salih Paalarn, bir daha siyaset yapmayacaklarna sz vermeleri zerine stanbul'a geri dnmelerine izin verildi ama olumsuz etkileri hl sryor!' 50 ESK MERCEDES, istasyondaki, bugn mze olan, kesme tatan yaplm iki katl binann nne yanat. Yaver Salih Bozok, Dileri Bakann, iki serdengeti Giresunlu muhafzn koruduu kapda 66 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Ankara istasyonundaki Direksiyon Binas

bekliyordu, hemen Mustafa Kemal'in istasyona bakan alma odasna kard. Alman demiryolu irketinin eski ynetim binas, M. Kemal'in hem alma yeri, hem eviydi. 'Direksiyon Binas' diye anlyordu. Alt katta Salih Bozok ile yaver Muzaffer Kl'in odalar bulunuyordu. Salih Bozok yanna aldrd 12 yandaki olu Cemil ile birlikte kalmaktayd. Meclis Muhafz Taburu Komutan Yzba smail Hakk Teke, Salih'e, "Bizimkinin havas nasl?" diye sordu. "Fazla sakin. Galiba frtna kopacak." BNBAI EKREM ile Yzba Faruk, Sirkeci'deki Meserret Kra-athanesi'nde bulumulard. Gvenlik gerei alak sesle konuuyorlard. kisi de sivildi. "Nazr Paa apoletlerini skp nne atmana ok zlm."
Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 67

"Emri dinlememek iin baka are bulamadm." Binba Ekrem, Faruk'un omzunu okad. "Paann emrini dinleyeceksin diye btn arkadalarn yrei azna gelmi. Hepimizin erefini kurtardn. Sa ol. imdi ne yapmay dnyorsun?" Yzba Faruk hi duraksamad: "Hemen Anadolu'ya gemek istiyorum. Bunu salarsanz sevinirim." nebolu'dan Anadolu'ya geebilmek iin gizli Muharip rgtnden 'temiz kd' almak gerekiyordu. Ankara yeni orduda yalnz gvenilir, bilinli ve drst subaylara yer

vermekteydi. "O kolay. Ama stanbul'da da nemli iler var! Mesela M.M Tekilat, gerektiinde stanbul iin arpmak zere semt semt rgtleniyor.'' 51 Faruk ban sallad: . "Siz beni Anadolu'ya yollayn." "Sen bilirsin." Sarn, elimsiz, gen bir sivil saygyla yaklat: "yi akamlar!" Ekrem tantt: "Muhabere Temeni hsan. Grnne bakma ha, yaman delikanldr." stanbul'daki subaylar, Mtareke'den sonra, Anadolu'ya yardm iin kendiliklerinden eitli gizli rgtler kurmulard. Temen hsan da, sava bitip Libya'daki grevinden stanbul'a dnnce, daha kurulu aamasndayken Yzba Neet Bora'nn kurduu rgte katlm, bu kk rgt malat-i Harbiye ve Yavuz gruplar ile birleerek genilemi, glenmi ve Muharip adn almt.52 Daha baka rgtler de vard.53 Ama Ankara'nn en gvendii kurulu Muharip rgt idi. Anadolu'ya geecek subaylar hakknda inceleme yapmak ve temiz belgesi vermek yetkisi bu rgte aitti.54 Faruk glmsedi. Mhendis temenin yamanlkla en ufak bir ilgisi bile yoktu. Pembe yanakl, anasnn kuzusu bir stanbulluydu. Ekrem Bey sesini daha da alaltarak, "Bir ey dnebildin mi?" diye sordu. hsan "Evet efendim" dedi ve Selimiye Klas'nda bulunan tel68 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu /. cihazlarn karmak iin tasarlad plan bir solukta anlatt. Fa- uk dayanamad, grltyle gld. Bacaksz temen sahiden yaman-<l galiba. O da heveslendi: "Nalnc yokuundaki trbenin sandukas altna iki tane ar makineli tfek saklamtk. Bu tfekleri ngilizlere selamlata selamla- A caddelerden geirip de cm almazsam, yazklar olsun bana!" M. KEMAL PAA'nn szn hi kesmeden dinledii Bekir Sami Kunduk, aklamasnn sonuna gelmiti. "Paa Hazretleri." dedi, arz ettiim sebeplerle btn sorumluluu zerime alarak, anlama-l.r, arkadalara haber vermeden, ben yaptm ve imzaladm. Hibiri, memleketin yksek karlarna aykr deildir. Franszlarla yaptm mlama yznden Meclis'te ar eletiriler yapldn rendim ve <;ok zldm. Aleyhte konuan arkadalarn duygusal davrandklarn sanyorum. Yaptm anlamalar Meclis'te savunmaya ve yararl lduklarn ispat etmeye hazrm. nk de uygar memleketlerle veniden iliki kurmamz amalyor." stasyona gmbrtyle giren bir tren, Bekir Sami Bey'in konumasn ikiye bld. Bekir Sami Bey, baklarn halnn kark desenlerinde dolatrarak konumasn tamamlad: "Giriimde bulunmadan nce ok dndm, Paam. Bu sava srdrrsek, bir gn mutlaka bir felakete urayacaz. ok feci durumlara deceiz. Esir ve zelil olacaz. Bunun iin bir an nce ba-n yapmak zorundayz. Bu szlemelerle bar yolunu atm sanyorum. Eer reddedilirse, hepimiz, tarih ve millet nnde sorumlu oluruz!"55 Sustu. "Bitti mi?" "Evet efendim." "Sizi sknetle dinledim." "Teekkr ederim." "imdi de siz beni sknetle dinleyeceksiniz." "Emredersiniz." M. Kemal Paa sigarasn bastra bastra sndrd: "Bu dava benim kiisel davam deil. Geen yl, Meclis'in alndan nce, hatrlarsnz, siz yakn arkadalarm toplam, 'Milli M-

Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 69 cadele'yi engellemek isteyenler, benim macerac olduumu iddia ediyorlar; bu kutsal davaya zarar vermemek iin grevimi bir arkadaa devretmek, bir kenara ekilerek unutulmak istiyorum' demitim.56 Doru mu Bekir Sami Beyefendi?" "Evet efendim." "Ama sizler itiraz ettiniz, isyan ettiniz, grevde kalmam iin srar ettiniz. Doru mu beyefendi?" "Evet Paam." "Ben de bunun zerine greve devam ettim. Bin zorlukla Mec-lis'i toplamay baardk. Meclis byklne yakr bir azimle davaya sahip kt ve uygar dnyadan ok basit bir ey istedi: Hr ve bamsz yaamak. Doru mu?" "Doru." M. Kemal Paa, "Ben askerim.." dedi, "..savan ne olduunu hepinizden iyi bilirim. Zorunlu deilse sava cinayettir.57 Ben de elbette bartan yanaym. nk yzlerce yllk yaralarmz ancak barta sarabiliriz. Ama galip devletler, hr ve bamsz yaama hakkmz kabul etmiyorlar. Kabul edeceklerini gsteren en ufak bir belirti de yok." Ayaa kalkt, sesi iyice aclamt: "Geliniz!" Hzla pencereye yrd, perdeyi yrtar gibi at: "Ltfen baknz! Bu tren, az nce Eskiehir'den geldi, vatanna kan borcunu deyen gazileri getirdi.." Bekir Sami Bey pencereden dar gz att. Acemi askerler, kaba tahta sedyelerde yatan ar yarallar, hi konumadan, yk vagonlarndan alp Cebeci Hastanesi'ne gtrmek iin istasyon nnde bekleyen araba ve kanlara tayorlard. "..Biraz sonra da, imdi yaral arkadalarn tayan u gencecik askerleri alp cepheye gtrecek. Bu insafsz ve vahi sava, kendi vatannda garip dolaan bu mazlum millet mi balatt beyefendi?" Bekir Sami Bey, "Hayr efendim" diye mrldand. "..zerine kinle, entrikayla, atele gelen d dmanlara ve ierdeki hainlere ve gafillere kar, namusunu ve vatann savunmaktan baka ne yapyor? Biz bu zavall milletin maddi ve manevi haklarn, srf ltuflarn kazanmak iin yabanclara nasl balayabiliriz? Asl o 70 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu zaman tarih ve millet nnde sorumlu olmaz myz? Kendimizi kurtarmak iin geleceklerini satarsak, bu insanlar, ilerde hepimizi lanetle anmazlar m?" Bekir Sami Bey pencereden istasyona bakyordu hl. Bir asker, kucanda kk bir ocukla vagondan aa atlad. ocuu yerde bekleyen askerin kollarna brakt, bir baka yaraly getirmek iin tekrar vagona girdi. Bekir Sami Bey, birden gzlerinin dolmasna engel olamad. ocuk sand eyin, iki baca da kknden kesilmi gen bir subay olduunu fark etmiti. "..mzaladnz anlamalar, Misak- Milli'ye aykr olduklar iin reddetmesi tavsiyesiyle hkmete gtreceim. Kiisel dostluumuz elbette srecektir. Ama hkmette arkadalk etmemize artk imkn kalmadn sizin de teslim edeceinizi sanyorum." Bekir Sami Bey, M. Kemal Paa'nn eletirmekle yetinerek, genel eilime boyun eeceini mit etmekteydi. Bu keskin tepki karsnda plak kalm gibi titredi. Lloyd George ile 4 Mart gn yapt zel grmenin tutanan gstermekten cayd. nk o gn Lloyd George'a -Moskova'daki Trk kurulu ngiliz emperyalizmine kar dire-nebilmek amacyla Sovyetlerle anlaabilmek iin rpnrken- Sov-yetler'e kar bir Kafkas birlii kurulmas iin ibirlii teklif etmi ve ngiliz Babakannn takdirini kazanmt.58 Lloyd George'un, bu grmeyi gizli tutacan sanyordu.59 Oysa ngiliz Babakan bu teklifi, Trk-Sovyet yaknlamasn bozmak iin el altndan ve hi

vakit kaybetmeden Sovyetler'e duyurmutu bile.60 HSAN, telsiz deposunun komutan Yzba Hikmet ve yardmcs stemen Hakk Petek ile akamst skdar'da bir muhallebicide bulutu. hsan'n tahmini doru kmt. Depodaki malzemeler arasnda, savan bitmesine yakn Almanya'dan gnderilmi ve hi kullanlmam 10 vatlk 6 Telefunken da telsizi ile kamyonlara monte edilmi sahra telsizleri vard. hsan, "Hepsini karmay dnyorum" dedi. Hikmet toy temene ters ters bakt. Anlalan gizli rgt gznde bouna bytmt. stemen Hakk niyeti olmad halde lafa kart: Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 71 "Yahu, siz bizim bo durduumuzu mu sanyorsunuz yoksa? Bunun iin biz de ok kafa patlattk ama hibir are bulamadk. Her yan ngiliz denetimi altnda. Ku uurtmuyor adamlar. Depolarn ve telsiz arabalarnn kaplar da mhrl." Temen yalnz toy deil, inatyd da, "Zarar yok." dedi, "..Selimiye'de bir Shhiye Birlii olacakt. Hl duruyor mu o?" "Evet. Niye sordun?" "nk i, o birliin doktor komutanna bal." Hakk'nn yz iyice karard: "yleyse hi mit yok. Suratsz, laf anlamaz doktorun biridir." "Olsun! Yarn Selimiye'ye gelsem, beni tantrr msnz?" stemen Hakk boynunu bkt. Bu ocukla tartmay srdrmenin bir anlam yoktu: "Gel." Yzba Hikmet, bu konumadan sklmt, hsan'a azarlar gibi, "Haydi ye de kalkalm" dedi. hsan daha dokunmad keklden bir kak ald, azna gtrd, vitrinden ieri imrenerek bakan iki ocukla gz gze gelince utand, ka taban kenarna brakt. Kalktlar. ONLAR KALKARKEN, Embros gazetesinin sava muhabiri lia Vutieridu ile 3. Yunan Tmeni Komutan General Trikupis de, Bur-sa'da, Anadolu Oteli'nin yemek salonunda, sofraya oturuyorlard. Trikupis siyaset dnda kalabilen ender komutanlardan biriydi. Ular yukar kvrk siyah bykl, ciddi yzl, uzunca boylu, gven veren bir askerdi. Zafer iin yetitirilmi her asker gibi yenilgiden ok rahatsz olmutu. Yemek boyunca havadan sudan konumaya zendi ama sonunda sz yine savaa geldi. Vutieridu, ordunun Anadolu'dan geri ekileceinden korkuyordu. Trikupis, "Hayr lia.." dedi, "..asl sava imdi balyor. Bu sava iin btn gcmz ortaya koymak zorundayz. Zira sonunda iki yandan biri mahvolacak."61 TEMEN HSAN AKSOLEY, ertesi sabah Haydarpaa Hasta-nesi'ne uradktan sonra Selimiye'ye geldi. 72 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu Nizamiye kaps ngilizlerin denetimi altndayd. Zorlukla izin alabildi. Nbeti subay yanna bir de ngiliz eri katt. Dev Selimiye Klas'nn Haydarpaa'ya bakan ksmnda, iskelet halindeki birka kk Trk birlii ile esir kamplarndan para para stanbul'a tanan askerler kalyorlard. Klann kar ksm ise i savata Sovyet birliklerine yenilerek Rusya'dan kaan General Vrangel ordusunun dkntlerine ayrlmt. Namlu azlarna mein klflar geirilmi prl prl ngiliz toplarnn ve kamyonlarnn dzenle sraland geni avludan geip binaya girdiler. Koridorlarda ngilizce uyar levhalar vard. Yzba Hikmet, stemen Hakk ve ksa boylu, suratsz doktor, hsan' bekliyorlard. Hikmet atld: "Ziyaret iin ka dakika verdiler?" "15 dakika." "yleyse acele edelim."

Tantrd: "Binbam, bu delikanl Temen hsan.." Doktor Hasan azarlad: "Merasimi brak." hsan'a dnd: "Ne istiyorsun?" "Buradaki askerlerimizden biri hastalanrsa, hastaneye siz sevk ediyorsunuz deil mi?" "Evet ama sana ne?" "Nasl sevk ediyorsunuz?" Doktorun yz morarmaya balad: "Allah Allah! Adam beni sorguya ekiyor. Yazyorum, gidiyor." "ngiliz Komutan onaylamadan m?" "O onaylamadan, burada yaprak bile kmldamaz." Yzbaya, "Bu ne akoloz adam" diye homurdand. hsan duymazlktan geldi: "Binbam, siz her gn, birka askeri, veba veya kolera phesi ile hastaneye sevk etseniz, ne olur?" "Ne olacak, kyamet kopar!" Birden ayld:
Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 73

"Yoksa senin niyetin, bulac hastalk korkusuyla ngilizleri Selimiye'den kartmak m?" "Evet. Buraya gelmeden bahekimle konutum, Haydarpaa Hastanesi, istediimiz gibi rapor verecek." Doktor gzlerini kst: "Sonra da depolarda ne var ne yok, toparlayp Anadolu'ya m yollayacaksnz?" Hikmetle Hakk korkuyla baktlar. Haydarpaa Bahekimi Ziya Bey'den, doktor hakknda bilgi alm olduu iin hsan sknetle, "Evet efendim.." dedi, "..yardmc olmak istemez misiniz?" Doktor infilak etti: "Bir de soruyor sersem! Elbette isterim." Elini alnna vurdu: "Allah kahretsin! Bu kadar basit bir hile neden daha nce benim aklma gelmedi? Bir hafta sonra, burada bir tek ngiliz kalrsa, yuh olsun bana. Hazrlnz yapn!" Odadan kapy gmleterek kt. Hikmet'le Hakk, sevin iinde temene sarldlar. "Oldu! Daha 10 dakikamz var. Otur da ay ielim!" ANKARA'ya gelmesi iin Kzlay aracl ile M. Kemal'den ar alan Yakup Kadri, heyecan iindeydi. Cierlerinden rahatsz olduundan, byk sava srasnda yl svire'de tedavi grm, iki yl nce stanbul'a gelmiti. Daha o zaman stanbul'un onur ve mit krc havasna dayanamayarak hemen Anadolu'ya gemek istemiti ama M. Kemal, yazlaryla milli mcadeleyi desteklemesinin daha yararl olacan bildirdii iin stanbul'da kalmt. Yazar Abidin Daver, etin yolculuun ve Ankara'daki ilkel artlarn, saln sarsacan dnerek efkatle, "Gidecek misin?" diye sordu. Yakup Kadri cotu: "Elbette! Ankara'da ne Yunan takkesi var, ne ngiliz kepi, ne Fransz kasketi, ne talyan apkas, ne sansr, ne de zindan!62 Cierlerimi temiz hava ile doldurmak istiyorum." 74 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu dare Memuru Mahmut, "Kzlay'dan istediimiz bilgi geldi.." diye sevinle ieri girdi, "..stanbul halkndan kuru kuru 155.000 lira toplanm!"63 Odadakiler doruldular: "nanlmaz bir sonu bu!" "Evet efendim. Bu hesaba gre stanbul halknn byk ounluu, Ankara'y destekliyor."

Yemee kmadan nce, kdam gazetesinde biraraya gelmi olan gazeteciler, derin bir huzur iinde sustular. nk bu gzel sonuta, hkmet ve igal sansr ile boua boua grevini srdren yurtsever basnn pay bykt. STANBULLU TRKLERN bir blm igalcilerle iyi geiniyor, hibir eyi umursamadan zevk ve sefa iinde yayordu. Bir blm ibirlikilerin ve yobazlarn telkinleri yznden Milli Mcade-le'ye karyd. Kk bir blm de para iin igalcilere hizmet ediyordu. Ama ounluk Ankara'y desteklemekteydi. gal olay, galiplerin saygszl, Yunan ordusunun vaheti, Rumlarn gsterileri stanbullular ok abuk uyandrm, uyan hzla her kesime yaylmt. Anadolu iin olduu anlalan her ie ve ileme destek vermeye baladlar. Bu hareketin bir lideri yoktu. Bu ok ynl, byk, karmak hareketin iinde yalnz aydnlar ve brokratlar deil, her dzeyden, birok meslek ve milletten, kadn ve erkek stanbullular vard. Anadolu'yu desteklemek, Milli Mcadele'nin devam edebilmesi iin stanbul depolarndaki silah, cephane, askeri ara-gereci Anadolu'ya karmak, Anadolu iin haber toplamak, Anadolu'ya gemek isteyenlere yardmc olmak ve gerektiinde stanbul iin dvmek zere gizli rgtler, gruplar, dayanma birlikleri, hcreler kurulmu, var olan dernekler, loncalar, topluluklar da bu harekete katlmlard.633 Buna karlk, ngiliz niformasyla dolaan bir ksm Rumlar ve Ermeniler, Hrriyet ve tilaf Partisi'nin yeleri ve cret karl av kpeklii yapan her milletten hayli Osmanl da Anadolu'ya yardm
Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 75

edenleri kefetmek, izleyip ihbar etmek, yakalatmak iin durmadan abalyorlard.6315 Yakalanacak olanlar zindan, ikence ve idam beklemekteydi. Ama grevli olan ya da payna bir grev den namuslu stanbullular, bu tehlikeleri gze alarak alyorlard.630 stanbul ynetimi ile ngilizler, bu buzdann ancak su stne yansyan baz blmlerinden haberliydiler. GECE Muharip rgtnn yneticileri, Sleymaniye'deki gvenli evde bulutular. Binba Ekrem ok skntl grnyordu, hemen iini dkt: "imdiye kadar kim Ankara'dan ar aldysa, derhal Anadolu'ya hareket etti. Bugn Harbiye Nezareti stihbarat Mdr ve M. Kemal Paa'nn snf arkada Albay Asm Gndz'e, Ankara'ya arldn bildirdim ama gitmek iin hi beklemediim baz artlar ileri srd." ardlar: "Ne gibi artlar?" Binba Ekrem cebinden not ald ktlar kard: "Hanedandan bir ehzade ile birlikte Anadolu'ya gemek.. ehzadenin bir cepheye komutan yaplmas.. Kendisinin de ehzadenin kurmay bakanlna atanmas."64 Yzba Aziz Hdai'nin yz, cehennem ta yalam gibi buru-uverdi. "Yahu.." diye bard, "..bizim albay, demek ki daha uyanmam. Elbet bir gn o da uyanr. Durumu Ankara'ya bildirelim." M. Kemal'in cevab iki gn sonra ellerine geecekti: "ar iptal edilmitir!"65 NALINCILAR YOKUUNDAK trbenin arkasndaki avluda, geni omuzlu, koca elli, palabykl bir adam, yerde duran iki ak tabuta, ar makineli tfeklerin paralarn zenle yerletiriyordu. Yzba Faruk, "Tfeklerin durumu iyi mi Haydar avu?" diye sordu. Irak'ta silah arkadal yapmlard. "kisi de zehir gibi yzbam. Daha ok i grr bunlar." "Sen ne zaman Anadolu'ya geeceksin?" Haydar avu krgn nne bakt: "Soruturdum beyim, bizi armyorlar." 76 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Haklyd. Ankara hkmeti, yllardan beri cepheden cepheye koturulan bu yorgun kuaklan, silah altna armyordu. nk elde yeni birlikleri donatacak kadar silah da yoktu, cephane de. ou da sakatt. Belki yetkililer, savaa doymu bu eski askerlerin arya uymayacaklarndan da ekinmekteydiler. Kk caminin ak sakall imam avluya girdi, "stediklerini hazr ettik olum" diye seslendi. Arkasnda gvenilir mahalleliler vard. Haydar avu aceleyle tabut kapaklarn kapatp skca iviledi. Biri tabutlarn zerine, ka zamandr sandk dibinde saklandklar iin krm bayraklar serdi. BNBAI EKREM ile hsan, Faruk'tan gelen haber zerine Divan Yolu'nun aznda bekliyorlard. kisi de gzlerine inanamad. Faruk, bayraa sarl iki tabutu tayan kk cemaatin nne gemi, srtnda imamn cppesi, banda beyaz sark, ar ar yryerek yaklayordu. Bir igal devriye kolu, komutannn emri zerine durup cenazeleri ve Yzba Faruk'u saygyla selamlad. Faruk'un az, belli belirsiz bir glmseme ile kvrld. Cenaze alay, Ayasof-ya'ya doru, rast geldii ngiliz subaylarnn selamlar arasnda uzaklat. Makineli tfekler biraz sonra, Ayasofya'nn arkasndaki yanm bir konan enkaznda oturan alayl Temen Ahmet Aa'ya teslim edilecek, onun sandklad silahlar, i makinesi, hurda demir, deirmen ta diye, kapal ad Zafer Ticarethanesi olan nebolu Menzil Komutanlna sevk edilecekti. Ekrem keyifle, "Vay delifiek.." dedi, "..dediini yapt. stelik yksek rtbeli ngiliz subaylarna bayra da, kendini de selamlatt." hsan szn fazlasyla yerine getiren Faruk'u gpta ile izliyordu. Olacaklar dnnce heyecandan midesi kasld. Dr. Hasan, nne geleni veba phesiyle hastaneye sevk etmiti. Haydarpaa Hastane-si'nin, tahlil sonularn anlatklar ekilde, bugn Selimiye Komutanl'na bildirmesi gerekiyordu. POLVARSTA'dakiler bir kere daha sarsldlar. Yunan taarruzu balaynca, Trk srgnlerin braklmasn erteleyen ngilizler, 64 kiKtahya - Eskiehir Savana Hazrlk 77

silik grubu da ikiye bldklerini bildirdiler. nce 37 srgn serbest braklacakt, belirsiz bir sre sonra da kalan 27 kii. Ksacas Trklerle oynuyorlard. ou bezginlik iinde rutubetli ve haaratla dolu odalara kapand. Baz srgnler klann arka bahesinde bir tenis kortu yaparak oyalanmaya karar verdiler. blmne gre Bitlis Valisi Abdl-halik Renda, Mlkiye Mfettii kr Kaya, ttihat ve Terakki Partisi Genel Sekreteri Mithat kr Bleda toprak kazacak, Dahiliye Nazr Fethi Okyar, Diyarbakr Milletvekili Fevzi Piriniolu, gazeteci Ahmet Emin Yalman ta kracak, Maarif Nazn Sarho kr ile stanbul Milletvekili Numan Usta da arabayla moloz tayacakt.66 kmemek iin daha o gn hrsla ie koyuldular. HASTANEYE sevk edilmi yirmi sekiz erin kolera olduunu bildiren yaz, Sultan Selim'in odasna yerlemi olan kibirli ngiliz Komutann nne leden sonra geldi. Panikleyen ngilizler hi vakit geirmeden Selimiye'yi boalttlar. Meydan Trklere kalmt. Da telsizlerinin yerletirildii almam sandklar, hemen o gece bina dna, talimhanenin duvar dibine tand. Sabahleyin de Bursal Osman avu, telsiz kamyonlarnn kapaklarn menteelerinden skerek mhrleri bozmadan ilerini boaltt. Becerikli avu bir yandan alyor, bir yandan da Libya'da silah arkadal yapt hsan'a taklyordu: "Temenim, maallah hi deimemiin. Hl yakkl bir delisin." Depolarda ie yarar ne varsa yldrm hzyla sandkland. Talimhane duvar dibinde 20 byk, 75 kk sandk birikmiti. hsan Haydarpaa Hastanesi'nden bir shhiye arabas istedi. Hava kararr karar-maz erler, byk sandklar arabayla, kk sandklar srtta iskeleye tadlar.

Rastladklar iki ngiliz nbetiyi susturup baladlar. Eski bir deniz subay olan Korsan Murat Reis'in klar sndrlm byk motoru, iskeleye yanam bekliyordu.66a Bana i alacandan korkarak direnmeye yeltenen gmrk Halil'i, silahla ikna etmek gerekti. Sandklar motora yklendi. Yzba Hikmet, 78 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu stemen Hakk ve o sabah nikhland ei Fahriye Hanm motora atladlar. Oynanan oyun birka gn iinde anlalaca iin artk stanbul'da kalmalar mmkn deildi. Dr. Hasan da ilk frsatta Anadolu'ya gemek iin Selimiye'yi terk etmiti. Hakk'yla Fahriye Hanm'n durumunu renen deryadil Reis neelendi: "Biz de dn bu gece deniz stnde yaparz. Kamaram gelinle gveye veririm." Motor sessizce iskeleden ayrlarak burnunu Boaz'a evirdi. Dikkati ekmeden dman zrhllarnn arasndan geip Karadeniz'e kmaya alacak, devriye gezen Yunan sava gemilerine yakalanmazsa, ertesi gn nebolu'da olacakt.67 O SAATTE zmir Pasaport iskelesine de bir Yunan sava gemisinin motoru yanayordu. Yunanistan'n zmir Yksek Komiseri Ster-giadis, yardmcs eski Drama Valisi Giritli Mslman Naipzade Ali, Yunanllar destekledii iin yerini koruyan zmir Belediye Bakan Hac Hasan Paa, General Papulas ve karargh mensuplar, zmir'in ileri gelen Rumlar ve ibirliki baz Trkler, iskelede Yunan Babakan Gunaris'i bekliyorlard. Gunaris, ordu yneticileri ile yz yze konumak iin zmir'e gelmeyi uygun bulmutu. Beraberinde Sava Bakan Teotokis ile yeni Genelkurmay Bakan Korgeneral Dusmanis ve hkmetin askeri danman Tugeneral Stratigos vard. Karlama treni ksa srd. Gunaris ve beraberindekiler, sivillerden ayrlarak, hemen ordu kararghna hareket ettiler. Konak meydanndaki eski 17. Trk Kolordusu'nun tarihi karargh binasn, imdi Yunanllar ordu karargh olarak kullanyorlard. Uzun masann evresinde herkes yerini alr almaz, Gunaris konuya girdi: "General Papulas, Trk ordusu daha da glenmeden taarruza geilmesini isteyen raporunuzu Bakanlar Kurulu'nda uzun uzun grtk, nerinizi ilke olarak kabul ediyoruz. Fakat bu kez, ok esasl bir hazrlk yapldktan sonra taarruza geilmesini uygun bulmaktayz." Papulas'n ve kurmaylarnn yzleri asld. Gunaris glmsedi: Ktahya - Eskiehir Savama Hazrlk 79 "Aklamalarmdan sonra, gecikmeden korkmayacanz sanyorum. nk orduyu en mkemmel ekilde donatacaz." Papulas'n sanda Ordu Kurmay Bakan Albay Konstantin Pal-lis, solunda da Kurmay Bakan Yardmcs Albay Sariyanis oturuyordu. kisinin de gzleri ald. "Emrinize 1.000 kamyon ve 250 ambulans daha vereceiz. zmir depolarnda bulunan 37 ar Trk topunu da kullanabileceksiniz. ngilizlerle grtk, toplan almanza gz yumacaklar.68 Son yedi kua silah altna alarak genel seferberliimizi tamamlyoruz. Ayrca Anadolu'ya anavatandan iki tmen daha yollayacaz. Gerekirse Anadolu'daki soydalarmzdan da yararlanacaz. Kk Asya Or-dusu'nun mevcudunu 225 bin kiiye karmaya karar verdik. Yunan tarihinin en byk ordusunu kurmak istiyoruz."69 Aklamasn etkili bir cmle ile bitirdi: "General! Millet bu fedakrla kar sizden bir tek ey istiyor: Kesin zafer!" Hepsinin kaygs uup gitmiti. Byle bir sava makinesinin kurulmas iin aylarca beklemeye deerdi. General Papulas heyecandan iyice bouklam bir sesle, "Sayn Babakan.." dedi, "..ben de millete ve hkmete kesin zafer vaat ediyorum." AKDENZ GNENDE ykanan Sakz Adas'nn kuzeyindeki Kardamilla Ky, sabahleyin telal an sesleriyle alkalanyordu. Evinin ta duvar dibine melmi, kemiklerini stan Dimitri Baba irkildi. Vakitsiz an aldna gre mutlaka biri lm olmalyd. Dorulmak istedi ama bacaklar yle tatl

uyumutu ki cayd, "Ben iyi ki yayorum" diye geirdi iinden. Bu yl toprak erken uyanm, aalar ok abuk donanmt. Ayaklarnn dibinden yavru bir kertenkele akt. Hava reyhan kokuyordu. Birinin getiini grnce seslendi: "Kim lm?" "Hi kimse. Btn genleri askere alyorlar." Kuru ceviz kabuu gibi buruuk yzn uuturdu, "Doru bilmiim.." dedi kendi kendine, "..iin ucunda yine pis lm var." Birok gen gibi Dimitri Baba'nn torunu Panayot da asker olacakt. 80 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

ebolu, ekek yeri

NEBOLU MEVK KOMUTANI Yarbay Nidai yerinden frlad: "Ne diyorsun?.." Limann sl yznden nebolu'nun anda demirleyen Kemo adl talyan gemisine kan denetim subaylarndan biri, telala :;eri dnm, gemide Veliaht Abdlmecit'in olu, Vahidettin'in damad ehzade mer Faruk'un bulunduunu bildirmiti. "Ankara'ya gidecekmi." "Ankara m arm?" "Hayr!" "Yalnz bana m gelmi?" "Albay Kel Asm Bey'le birlikte." Yarbay Nidai mer Faruk'u, gs dekoratif nianlarla dolu fiyakal fotoraflarndan tanr ve can pazarndan gelmi btn subaylar gibi gln bulurdu. Her ey az ok yoluna girdikten sonra, bu delikanlnn kp gelmesi midesini bulandrd.70 Bilmedii yeni bir durum olduunu dnerek, ehzade'nin karaya inmesine izin verdi ve durumu Ankara'ya telledi. Belediye Bakan Hseyin Kif Bey, ehzade ile Albay Asm Gndz' eve yemee davet etti. Subaylarn katlmad yemek soKtahya - Eskiehir Savana Hazrlk 81 uk geti. Ankara'nn cevabn beklemek iin yemekten sonra baheye indiler. Kahvelerini itikleri srada bir inzibat eri grnd. Elinde bir telgraf vard. Selam verip mer Faruk'a uzatt. Telgraf M. Kemal Paa'dan geliyordu ve yle bitiyordu: "stanbul'a dnmeniz ve hanedann btn yelerinin hizmetlerinden yararlanlaca gne kadar orada kalmanz rica olunur." ehzade ve Albay Asm, akam nebolu'ya urayan bir gemiyle stanbul'a yolcu edildiler.71 ehzadenin geri gnderilmesine, nebolu'da, birka yal Hrriyet ve tilaf Partiliden baka kimse aldrmad.72 MALTA SRGNLER, geceli gndzl bir almadan sonra yapm bitince, derme atma tenis kortunun tantanal bir trenle almasna karar vermilerdi. Aralarnda byle gsterilerin ustas ve hasretlisi bir hayli nazr bulunuyordu. Ama Polvarista Komutannn verdii haber, al hazrln baltalad. 37 kiinin vizeleri gelmiti. Ertesi gn talya'ya hareket etmeleri gerekiyordu. Son geceyi burada kalacak srgnleri incitmemek iin sessiz geirdiler. 37 kiiden yalnz Ziya Gkalp, Ahmet Aaolu, Medine Muhafz Fahrettin Trkkan Paa ve Fethi Okyar Ankara'ya geecek, tekiler yurtdnda ya da stanbul'da kalacaklard.

; teki srgnlerin de bir-iki gn sonra serbest braklmas bekleniyordu. KAAK SUBAY ve silah denetimi yapan igal subaylarnn titizlii yznden Triestino adl talyan gemisi, stanbul'dan iki saat gecikmeyle ayrld. Gn batmak zereydi. ou kyl olan yolcular, arka gvertenin kpetesine dayanm, sessizce, bu byl saatte stanbul'u seyrediyorlard. Aralarnda bir Fransz ift de vard. Gemi Anadolu Hisar hizasna geldii zaman Madam Amiel, suluboya bir ryadan uyanm gibi mahmur, "Ama Jean.." dedi, "..Msy Konstan-tinidis haksz! Ne yana baksan, buras bir Trk ehri. Yunanllkla hi ilgisi yok." Jean Amiel, yolculuun asl sebebini bilmeyen karsna cevap vermedi. 35 yl nce, birok becerikli Rum gibi Marsilya'ya yerle82 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu mi olan Trabzonlu zengin Konstantin Konstantinidis'in yannda alyordu. Konstantinidis, Avrupa ve Amerika'da bulunan Karadeniz Rumlarn, 1918'de Marsilya'da dzenledii Pontus Kongresi'nde bi-raraya getirmiti. 500 yl nce tarihe karm olan Pontus devletini diriltmek istiyordu. stanbul'un bir Yunan ehri olduunu iddia ediyor, Batum'a kadar Karadeniz kylarnn da, Rumlarn nfusun'ancak yzde onunu oluturduuna bakmakszn, Pontus devletine verilmesini istiyordu. Btn servetini bu ie ayrmt. Venizelos da, Karadeniz kylarndaki Rumlarn rgtlenmeleri iin Albay Katenyotis'i grevlendirmi,73 Pontus etelerinde dven Rumlarn says hzla 25.000'e ykselmiti.74 Buna karlk Karadeniz Trkleri de silahlanmlard. Ankara da merkezi Amasya'da olan bir ordu kurmutu. Merkez Ordusu gibi gsterili bir ad tayan bu kuruluun toplam tfek says 6.700'd. Kuzeyde Pontus eteleriyle, gneyde de, bu tehlikeli dnemde Kogi-ri'de isyan etmi olan Krt airetleriyle atyordu. Rumlarn Pontus ryas btn scakl ile srmekteydi. Jean Amiel'in grevi, Sumela Manastr'n incelemek bahanesiyle Pontus hareketinin Anadolu'daki liderlerinden Trabzon Metropoliti Hrisantos'la bulumakt. Konstantinidis'den talimat ve para gtryordu. Eiyle geldii iin kuku ekmeyecek, Trklerle Franszlar arasndaki yumuamann da yardmyla Trabzon'a kmas zor olmayacakt. Yemek salonu da kyller ve taral, klksz tccarlarla doldu. Yolcular durgun, yemekler batansavmayd. Mzik de yoktu. Madam Amiel'in can skld. Oysa Marsilya'dan stanbul'a, savatan sonra btn Avrupa'y sarm olan o lgnca hava iinde elenerek, trl gsteriler seyrederek gelmilerdi. Erkenden kamaralarna ekildiler. Sabah ge uyandlar. Kahvaltlarn yapp gverteye kmalar leyi buldu. Sralara, yerlere, tahta antalara, kk denklere oturmu, kpeteye yaslanm yolcular, hi konumadan soluk kyy seyrediyorlard. Madam Amiel, sanda duran buruuk fesli, kirli gocuklar giymi, gzleri uykusuzluktan kanl adamlara bakarak yzn buruturdu, "Ne kadar ok kyl var bu gemide.." diye yaknd, Franszca
Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 83

anlamayacaklar iin de sesini alaltmadan ekledi: "..ne kadar da irkin insanlar." Dr. Hasan, "Madam bizi beenmedi" diye homurdand. Yzba Faruk gld: "Hakl. Hepimiz manda lei gibiyiz." Uurlamaya gelen hsan tantrmt ikisini. Az saydaki kamaralar dolu olduu iin Faruk'la doktor, geceyi birok son dakika yolcusuyla birlikte, pireli ve kf kokan baaltnn tahta demesi zerinde geirmiler, sabaha kadar gzlerini krpmamlard. Madam Amiel ban br yana evirdi, makine dairesinde geceledikleri iin kmr tozuna ve yaa bulanm delikanllar grd; utanacaklar yerde bu hallerinden pek holanm gibiydiler, irenerek dnd: "ok da pisler Jean. Gzelim stanbul'u gerekten bu ilkel insanlarn elinde brakmamal." Yan gvertenin sonunda, Yakup Kadri, tel gzlkl, eski elbiseli bir memur ve tek bana

Ankara'ya gitmeyi gze alm, skmabal, is-karpinli, adnn Nesrin olduunu rendii bir gen kzla sohbet ediyorlard. Nesrin heyecann belli etmemeye alarak, "Yunan sava gemileri yolumuzu kesemez, deil mi?" diye sordu. Tel gzlkl memur kz yattrd: "talyan gemisi bu kk hanm, cesaret edemezler." Bir delikanl heyecanla haykrd: "nebolu!" Kerempe Burnu'nu dnmlerdi. Ufukta nebolu kys bir izgi halinde grnyordu. Herkes canland. Kmrc rana benzeyenlerden biri, "Haydi toparlanalm. nebolu'da inip biraz gezeriz" dedi. Genler hi itiraz etmeden kalkp gverteden ayrldlar. Madam Amiel "Pisler gidiyor.." diye mjde verdi, sana gz att, "..Oo! irkin adamlar da gidiyor." Dr. Hasan bir an nce kln deitirmek iin acele eden Faruk'u durdurdu, Madam Amiel'e dnd, Franszca, "Aziz Madam.." dedi, "..size ve einize iyi yolculuklar diliyoruz." Yryp gittiler.
84 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Madam Amiel sersemlemiti, "ittin mi.." diye feryad bast, "..irkin kyl Franszca konutu. Aman Tanrm! Bunlar gerekten acayip adamlar." talyan kamarot ve tayfalarn dosta davranlar Yakup Kad-ri'nin ilgisini ekmiti. Tel gzlkl memur, "Ee.." dedi, "..bu hatta kaak silah, cephane ve subay taya taya, Trklerle ili dl olmular." "Acaba bu gemide de kaak silah var mdr?" "Az da olsa, mutlaka vardr." "Ama bu defa subay yok galiba." Memur glmsedi: "Olmaz olur mu?" "O kadar dikkatle baktm ama ayrdedemedim." "gal denetimi ok sklat. Biz de denetimden geebilmek iin geici kimliimize uygun ekilde giyinmek ve davranmak iin gnlerce nce hazrla balyoruz." Yakup Kadri ile kz ardlar: "Yoksa siz de mi subaysnz?" "Evet efendim. Talimat uyarnca nebolu'ya kadar kimseye gerei aklamamamz gerekiyordu. Askeri doktorum." Yakup Kadri "ok iyi." dedi sevinle, "..tek doktor da u sra Anadolu iin byk kazantr." Doktor gld: "Biz 40 doktor, 10 eczacyz."75 Yakup Kadri'nin az ak kald. nebolu sularna girmilerdi. Neeli bir uultu ykselmiti. O yana dndler. Temizlenip niformalarn ve balklarn giymi krk kadar gen, mart srs gibi bembeyaz, gverteye kmlard. "Bunlar kim?" "Heybeli Deniz Okulu'nun kaak rencileri. Onlar da damla damla oluan deniz kuvvetlerimize katlmak iin Samsun'a gidiyorlar. Biz nebolu'da ineceiz. zninizle." Askerce selam verip ayrld.76 Madam Amiel bu srprize baylmt. Az sonra gvertelere, niformalarm giymi subaylar, askeri doktor ve eczaclar da knca, kendini tutamad, el rpmaya balad. Bugne kadar hi byle arKUtahya - Eskiehir Savana Hazrlk 85 pc bir gsteri grmemiti. Yakup Kadri de heyecan iindeydi. Gen kza, "Bir romanda yayor gibiyim" diye fsldad.

Birka heyecanl delikanl arkya balamt: Karadeniz, Karadeniz Gelen dman deil, biziz.. arkya katlanlar gittike artt. iman kaptann her zamanki iareti zerine tayfalardan biri, dostluk jesti olarak, isten kararm, buruuk bir Trk bayran diree ekmeye koyuldu. Ykseldike bayran buruuklar dzeliyor, rengi alyordu. Nesrinin gzleri doldu. nebolu'nun Yarba'na doru set set ykselen beyaz evleri, denize almaya hazrlanan byk kayklar, yalda toplanan halk grnyordu artk. Gemideki btn Trklerin katld ark Anadolu'nun en hareketli deniz kaps nebolu'ya yansmaktayd: Onun sana selam var, Diyor ki dmann ne can var? Kovsun onu sularndan Orada Trk sanca var! ANKARA iyice snm, Meclisin karsndaki set stnde bulunan Millet Bahesi yine almt. Birka st ve kavak aacnn glgesine rtsz masalar, tahta iskemleler serpitirilmiti. Baheye, imdi yerinde geni Bankalar Caddesi'nin bulunduu toprak yoldan giriliyordu. Birok milletvekili hava almak iin bahede toplanmt. Sohbet ediyorlard. zmir Milletvekili Enver Bey, "Meclis alal, hkmet kurulal, bakanlklar almaya balayal bir yl geti.." dedi, "..binlerce yeni insan geldi Ankara'ya. Ama hl iyi bir lokantas, temiz bir oteli, bir pastanesi, bir kitabevi yok. Kimsenin aklna uygarln gerei olan byle yerler amak gelmiyor. lkellii yazg gibi benimsemiiz. zmir'in de Mslman mahalleleri tpk byledir. Rum mahalleleriyse tam tersi. Biz yaamaktan korkuyoruz. Bu anlay deimedike." Milli Eitim Bakan Hamdullah Suphi Tanrver, uzun sren Bakanlar Kurulu toplantsndan kmt. Gm rengi salar ve her zamanki zenli giyimiyle geldiini grnce doruldular. Zamir Bey seslendi: 86 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu "Byle buyrun." Hamdullah Suphi Bey eliyle yzn yelpazeleyerek oturdu ve merakla bakanlara haberi verdi: "Bekir Sami Bey Dileri Bakanl'ndan istifa etti." Yunus Nadi Abalolu ile Mahmut Esat Bozkurt, Bekir Sami Bey kurulunun yeleri olarak Londra'ya gitmilerdi. Bekir Sami Bey tarafndan aldatlm olmay affetmiyorlard. Milli Mcadele'nin ve Milli Ant'n anlamn kavramadn kantlam olan Bekir Sami Bey'in hkmetten ekilmesine memnun oldular. Bir milletvekili sordu: "Anlamalar?" "talya ile imzalanan anlama da kabul edilmedi." Ardahan Milletvekili Hilmi Bey'in huzuru kamt: "ngiltere'yle yapt srgn ve esir deiimi szlemesini reddetmezsiniz deil mi?" "Bu gece yeniden toplanp greceiz. Eitlie aykr olduu iin onun da kabul edileceini sanmyorum." Bu srada Bakanlar Kurulu toplantsndan kan M. Kemal'in dolgu tekerlekli dknt otomobili, bir toz bulutu iinde Meclis'in nnden geiyordu. ki yan bataklk, toprak yoldan Ankara istasyonuna doru uzaklat. Hilmi Bey enesiyle arabay iaret etti: "Yahu, u zavalllmzla koca ngiliz mparatorluu'na kafa tutmaya kalkrsak, gln olmaz myz?" MLLETVEKLLER Millet Bahesi'nde tartrlarken, Lord Curzon da, Dilerine ard stanbul hkmetinin Londra Bykelisi Reit Paay diplomatik bir dille azarlamaktayd. mzalad szlemeyi hie sayarak Trkleri bir buuk ay oyalayan ve taahhdne ramen srgnlerin 24'n hl Malta'da tutan ngiliz Hkmeti, ngiliz esirlerinin hemen serbest braklmasn istemi ama Ankara, szlemeye aykr olan bu istei reddetmiti.

Lord Curzon, Ankara'daki 'kardelerinin' ngiliz esirlerini hl brakmamalarndan, stanbul hkmetinin de sorumlu olabileceini syledi. ngiliz siyasetilerinin en ok kullandklar yntem buydu: Tehdit.
Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 87

H. Suphi Tanr ver Yunus Nadi Abal o lu

Mahmut Esat Bozkurt

Osmanllar, Bat karsnda, yz elli yldan beri hep azarlanmaya, boynu bkk durmaya ve alttan almaya almlard. Reit Paa, durumu tela iinde stanbul'a yle bildirecektir: "Ankara'nn tutumu, bize kar iyi niyet gsteren ngilizler zerinde pek kt etki yapyor."77 TRESTNO'nun evresini kayklar almt. 'Temiz' kd olanlar kayklara binerken, buharl vinler de ambarlardaki ykleri, ifte krekli denk kayklarna yklyorlard. Ykler arasnda yz sandk top mermisi ile Yzba Faruk'un ngilizlere selamlata selamlata stanbul sokaklarndan geirdii iki ar makineli tfek de vard. Gelen mallar teslim almak ve Ankara'ya ulatrmakla grevli (Menzil Komutan) Binba Zafer Kemal, Yahya Paa camisinin kayymna haber yollatarak, imece iin halka arda bulunmasn istedi. kindi namaz balamt. Namaz biter bitmez, kayym seslendi: "Ey cemaat! Cephane geldii! Haydi imeceyeee!" Bu arlara alm olan cemaat ka kotu. Yalya indikleri zaman, gemiden dnen kayklar da ekek yeri denilen kumsala batankara etmekteydiler. Cephane ve silah sandklar hzla karaya alnd. Devriye gezen Yunan sava gemileri gelmeden, sandklar 200 basamak merdivenli yoldan Yarba'na karmak, sonra da daha ieriye, kiay vadisindeki gvenli cephanelie tamak gerekiyordu. Ama artk bu zor iin ustas olmulard. ki kiinin zorlukla kaldrd sand88 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

n altna giren nebolulu, dengesini ayarlar ayarlamaz, yola koyuluyordu. Yakup Kadri, Mevki Komutan Yarbay Nidai ile ta merdivenin yaknnda durmu, kaynaan kalabal izliyordu. nebolu'ya iner inmez herkes gibi o da fesi atp kuzu derisi bir gzel kalpak almt. "nebolu her gn byle mi?" "Aa yukar byle. Her gemiden biraz yk kyor. Bazen motorlar da geliyor. stanbul'daki rgtlerimiz, haritadan kree, tfek yandan el bombasna kadar, bir orduya ne gerekiyorsa, ambarlardan binbir oyunla alp alp yolluyorlar. Kendi malmzn hrsz olduk. Btn askeri depolar, fabrikalar stanbul'da toplanm, bunun tehlikesi hi hesaba katlmam. Bu gibi kurulular Anadolu'ya serpilmi olsayd imdi bu aclar ekmezdik.." "Osmanl, Anadolu'nun anavatan olduunu hi dnmemi ki." Nidai yere tkrd: "Dnm olsa bu kepaze hali yaamazdk. Neyse. Baz ibilir-ler, igalcilerin kiloyla satt hurdaya km, dmeleri koparlm niformalar alp getiriyorlar. Asker mintanla, alvarla dveceine, bari bunlar giysin diye biz de birka kuru kr verip satn alyoruz. Ama on binlerce kiiyi giydirmek kolay m? Bu yzden ordu alt kaval, st ihane bir halde. Grnce sakn armayn."

Kendi niformas da kurallara uygun deildi zaten. "..Ne gelirse, kan ve araba kollaryla Ankara'ya sevk ediyoruz. Ayda ancak bir sefer yapabiliyor, sefer bana 25 lira alyor, yoksul evlerini geindiriyorlar. Giderken greceksiniz, nebolu-Ankara yolu byle karnca dizileri ile dolu." nebolular nlerinden srtlarndaki sandklarla koar adm geiyor, basamaklar soluk solua trmanyorlard. lerinde ak sakall erkekler de vard. "Bu akam misafirimizsiniz. Sizleri yarn sabah yolcu edeceiz." NESRN, subay aileleriyle birlikte eref Oteli'ne yerlemiti. nebolu Tetkik Heyeti Amirlii'nden bir grevli vakit geirmeden otelde ziyaretine geldi: "Ankara'ya niin ve kime gidiyorsunuz kk hanm?"
Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 89

"Merkez Komutan Yardmcs Yzba Vedat daymdr. O ard beni." Grevli otelden kar kmaz Ankara'ya ifreli telgraf ekti. Yzba, sylediini dorulamazsa kz ilk gemiyle stanbul'a geri gnderecekti. Askeri Polis rgtnn yerine kurulan Tetkik Heyeti Amirliklerinin grevi, zellikle ngiliz ve Yunan ajanlar ile bozguncularn Anadolu'ya girmelerini nlemek, etkinliklerini engellemekti. stanbul'da, saray ile ngiliz ve Yunanllarn destekledii, ou din postuna brnm ibirliki dernek ve rgtler vard. Bunlarn halk isyana, askerleri kamaya tevik etmekle grevli adamlar, trl yollardan Anadolu'ya szyor ve zehirlerini brakyorlard.78 Tetkik Heyeti Amirliklerinin ok uyank olmalar gerekliydi. Ama yetimi insan az, denek yetersizdi. rgtn baarl olduunu sylemek zordu. Bu yetersizlik felakete sebep olacakt. YZBAI VEDAT, aknlk iindeydi. Nesrin, Bykdere'deki o baheli, gzel evi, rahat, zengin szlsn ve canm stanbul'u neden brakp da bu tozlu ve karanlk kasabaya geliyordu? Ankara'ya katld iin kendisiyle selam sabah kesmi olan paa enitesi, Nesrin'in yalnz bana bu yolculua kmasna nasl, neden izin vermiti? Telgrafa hemen cevap verdi: "Yeenimdir. lk kafile ile yola karmanz rica ederim." Kars yeeninin okul arkadayd, onun araclyla tanp evlenmilerdi zaten. Akam eve gelip de haberi verince Vedia, sevin iinde, "Ah ne iyi.." diye lk att, "..yalnzlktan bunalmtm!" Hamamn'nde, Tacettin camisine yakn, tek katl bir Ankara evinin avluya alan be odasndan birinde kalyorlard, br drt odada da subay aileleri oturmaktayd. Hela ortakt; su emeden tamyor, yemek avluda piiriliyordu. Emirgn'da doup bym, olduka varlkl bir ailenin kz olan kars, geldiinden beri bu durumdan bir kere bile yaknmamt. Bunaldn ilk kez azndan kar-yordu. "Ah, inallah ikolata getiriyordur." ikolata, biraz da stanbul demekti.
90 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

NEBOLULULAR ar iindeki byk aevinde iftar sofras hazrlatm, Yakup Kadri ile doktor, eczac ve subaylar arlyorlard. Masalar birletirilip muamba rtler rtlm, zenle teneke tabak ve srahiler dizilmiti. Binba Zafer Kemal merakl misafirlere vnle mfty gsterdi: "Burada imeceyi Ahmet Hamdi Efendi balatt."79 ftar duasn yaptndan beri hi konumam olan mftnn yz kzard, koca binbay ocuuymu gibi, "Sus." diye paylad, "..vatan sevgisi imandandr, vatana hizmet de ibadettir, ibadetlerin de en makbuldr. nk mutad ibadet, kendi kurtuluumuz iindir, vatan hizmeti ise herkesin kurtuluu iindir, bence daha makbuldr. Her ibadet gibi o da gsterie, vnmeye, vlmeye gelmez. Bu konuyu kapatalm." nebolu'ya ayak bastndan beri iyimserlik iinde yzen Yakup Kadri, beyaz sarkl, kr sakall, kk adama hayranlkla bakt. Nidai, "100 sandk mermi nedir ki?" demese,

iyimserlii srp gidecekti. Nidai grledi: "Mermi sandklar yalya da gibi ylmad m, bu i zor yrr!" Yakup Kadri yannda oturan Yzba Faruk'a kaygyla, "Doru mu?" diye sordu. Faruk, "Doru ama merak etmeyin." dedi, "..arkadalar alyorlar." Oysa kendi Yakup Kadri'den daha da kayglyd. nk binlerce top mermisini, ngiliz denetimini ve Yunan ablukasn atlatp da nebolu'ya ymann bir hayal olduunu biliyordu. ini ekti. ERTES GN ngiliz Yksek Komiseri Sir Rumbold, Mstear Rattigan'a, az nce General Harington'un telefonla bildirdii artc haberi verdi: "Ankara hkmeti esir deiimi szlemesini de reddetmi." Rattigan sapsar kesildi: "Bir yanllk olmasn?" "Haber Ankara'daki ajanmzdan geliyor." "29 ngilize kar 64 Trk serbest brakyoruz. Daha ne istiyor Ankara?" Rumbold sknetle, "Malta'daki btn Trkleri" dedi. Rattigan ayakland: Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 91 "Bunu asla kabul edemeyiz! Geri kalanlarn ou Ermeni kymndan sorumlu. Bunlar yarglamak zorundayz." Rumbold, "Heyecannz anlyorum.." dedi bezgin bir sesle, "..nk bu konuda ok iddial konutuk. Ama gerei birbirimize itiraf edebiliriz, deil mi? ki yldr btn imknlar elimizde. Buna ramen Ermeni kym hakknda bir tek ciddi kant bulamadk."80 Mstear terini silerek, "Yine de Mustafa Kemal'in iradesi nnde geri ekilmemiz doru olmaz!" dedi. Rumbold hak verdi. ngiliz mparatorluu'nun, askerlerine giydirecek niforma bulamayan bir asi generalin inadna boyun emesi dnlemezdi bile. Haber Londra'ya tellendi. BNBAI ZAFER KEMAL, ekyaya kar nlem olarak kafileye iki de atl jandarma katmt. Kafile yirmi at arabas ile her biri ancak iki mermi sand tayabilen elli kandan kuruluydu. Zayf atlar yormamak iin her yokuun banda erkekler ve gen kadnlar iniyor, arabalarda yalnz yallar ve ocuklar kalyordu. Yeilin trlsne boulmu lgaz Da'na trmanmaktaydlar. Nesrin, teki gen subay hanmlar gibi, keli ayakkablar elinde, orapla, Y. Kadri ve Yzba Faruk'la konua konua yryordu. Niye Ankara'ya gittiini merak eden Y. Kadri'yi ksaca cevaplad: "Bu vatan yalnz erkeklerin deil ki efendim. Mutlaka benim de payma den bir grev vardr. Kan sremem ama hastabakclk yapabilirim, asker iin diki dikebilirim, kimsesiz ocuklara bakabilirim." Y. Kadri heyecanland. Bu yepyeni bir sesti. Sessizce kanlar yeden kavruk kyllere, konua konua yryen doktorlara, eczaclara, subaylara, kocalarn yalnz brakmamak iin g yoluna dm ehirli kadnlara bakt, deniz okulu rencilerini, nebolulular dnd, ii dolup tat: "Bir romanda yaadm dnyordum. Yanlmm. Byle roman olur mu? Bamszl ve zgrl iin mcadele eden bir halkn destan bu." LONDRA yaknlarndaki Churt'ta bulunan sayfiye evinin geni bahesinde, Lloyd George ile Lord Curzon da ar ar yryerek ko92 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu nuuyorlard. Lloyd George bu vesileden yararlanarak sevgili kpei Tasso'yu da gezdiriyordu. Lord Curzon kaln bastonuna yaslanarak durdu: "..Bunun zerine Washington eliliimize talimat vererek, Amerikan hkmetinin elinde, Trklerin Ermeni kym yaptna dair belge olup olmadn renmesini istedim.

Amerikallar, ellerindeki btn dosyalan incelememize atlar." "Gzel." "Ama Bykeliden gelen cevap beni hayal krklna uratt. 'Dosyalarda, Trkler aleyhinde kant olarak kullanlabilecek hibir belge olmadn' bildiriyor." 81 "u halde, Malta'da bulunan hibir Trk yarglamamz mmkn deil." "Evet. Basavclk da bu kanda." "yleyse tmn serbest brakmamz gerekecek." "Hukuk asndan, evet. Ama prestijimiz bakmndan bunun doru olmadn dnyorum." Lloyd George, bir ey sylemeden yrmeye balad. Lord Curzon haklyd. Bir k yolu bulmak zorundaydlar. Birden durup Lord Curzon'u bekledi: "Kant bulamadmz aklamadan, bu olay dnya kamuoyuna yle takdim edemez miyiz: Ankara, ngiliz esirlerini serbest brakmad, biz de hakl olarak, geri kalan Trklerin serbest braklmasn erteledik. Ne dersiniz?"82 Kukuyla bakt. Curzon memnunlukla Babakan destekledi: "O zaman olay, hukuki olmaktan kar, siyasi nitelik kazanr." Lloyd George'un yz gevedi: "Bylece biz de oyunu, kendi alanmzda ve kendi kurallarmzla oynarz." Olay srncemede brakmay kararlatrdlar. BU YAKLAIM, Ermeni kymndan sorumlu tutulan 51 srgnle birlikte, her an serbest braklmay bekleyen 27 srgnn de daha uzun sre Malta'da kalmasna yol aacak, ngiliz basksna boyun emeyen Ankara da belli bal ngiliz esirlerini elinde tutmay srdrecektir. Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 93 Yola kmaya hazrlanan 27'ler, erteleme kararn renince bir kez daha ykldlar: "Ama bu zulm!" Bu karar srgnleri ikiye bld. Ankara'nn ilkeli davranarak 'ya hep ya hi' demesini doru bulanlar, "ite hkmet byle olur!" diye Ankara'y alklyor, bir ksm ise Malta'da kalacaklar iin ngiltere'yle birlikte Ankara'ya da ate pskryordu. Bunlar iin kiisel esenlik, bamszlktan ve devlet onurundan daha nemliydi. Osmanl Devle-ti'ni kemirip rten etkenlerden biri de bu anlayt. Srgnlerin tepkisi durmuyordu. Kla Komutan, her olasla kar, srgnlere u mesaj yollamay gerekli grd: "Kimse buradan kaabileceini hayal etmesin. Malta'dan ku u-maz!"82a TRABZON'a zorluk ekmeden kan Jean Amiel, Metropolit Hrisantos'a Konstantin Konstantinidis'in yollad mhrl zarf ile Fransz frank ve Osmanl altn dolu deri antay teslim etti. Hrisan-tos, 'Pontus davasna verdii destekten dolay' Jean Amiel'i kutsad, 'hakl davalarnn cmert ncs Msy Konstantinidis'i' dinsel bir saygyla and, kaln ve ho sesiyle, "Bize gvenini srdrsn.." dedi, "..Tanr'nn izniyle davamz kazanacaz. Karadeniz kysnda anl Pontus devleti yeniden dirilecek!" Fndk ihracats zengin bir Rum aile Amielleri misafir etti. Trabzon'da gece kulb, gazino, hatta kadnlarla gidilebilecek bir lokanta bile olmadn renen Madam Amiel suratn ast. Bu geziye dou masallar yaayacaklar midiyle gelmiti. Yemei evde yediler. Ev gzel ve byk, sofra zengin ama neesizdi. Ev sahibi Metropolit gibi iyimser deildi: "Anadolu paylalyordu. Biz de, Pontus devletini kolayca hayata geirebileceimiz hevesine kapldk. nk Trklerin bittiini, yeni bir sava gze alamayacan, byk devletlere boyun eeceini sanyorduk. Kilisenin nclnde rgtlendik. Yunanistan'n ve ngiltere'nin yardmyla silahlandk. Birok ete kurduk.82b Ama bu Trkler artc bir millet. O ar yenilgiye ramen canlandlar, onlar da eteler kurup silaha sarldlar. Ankara da, o kadar skk olduu halde bize kar asker ayrd. Dorusu u, her gn biraz daha erimekteyiz. 94 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu Ksacas Msy Amiel, amacmza silahla ulaabilmemiz ok zorlat. Davamz

siyasallatrp Avrupa'nn destei ile masada kazanmaya bakalm. Nasl olsa Avrupa, Mslman Trklere kar Hristiyan Pontuslular tutacaktr. Msy Konstantinidis gerek durumumuzu bilsin. Yoksa tarihe gmlmemiz ok srmeyecek." ANADOLU'ya yaklatka, kurt hcumuna uram koyunlar gibi birbirine sokulmu kerpi evlerden kurulu yoksul, neredeyse erkeksiz kylerden, kel dalarn eteklerinden, kra topraklardan geerek, karanlk, bakmsz kasaba ve ehirlerde konaklayarak ilerleyen kafile, alt gece ve yedi gn sren yorucu bir yolculuktan sonra akama doru Ankara'ya ulat. Alt yzyllk devletin anavatan Anadolu, btn imparatorluklarn anavatanlarnn tersine, utanlacak kadar yoksul ve bakmszd. Nesrin'in neesi snmt. Onun hayal krkln fark eden tel gzlkl doktor Kmil Bey, "Bak kzm.." demiti, "..bir tekerleme vardr, bilir misin: alyd, rpyd ama evimdi. Anadolu da yoksuldur, plaktr, bakmszdr ama vatanmzdr. Osmanl Devleti Anadolu'yu srgn idarecilerin, mltezimlerin, mtegallibelerin, aalarn, cahil hocalarn, eyhlerin insaf ve iz'anna terk etmi. Halk uyanamam, hayat zar-zor srklemekle yetinmi. Onun iin ehirlerimiz, topraklarmz byle. Hele u vartay atlatalm, el birlii ile Anadolu'yu enlendirir, halkmz da uyandrrz. Buralar 40 yl sonra tanyamazsn. Vatan artk padiahn mlk deil ki, herkesin. Bunu anlad gn halk sabana, kazmaya, ekice, kaleme, baka bir hevesle sarlacaktr." Nesrin o kadar sevdii stanbul'u dnd. O da Anadolu gibiydi aslnda. Halkta yaama sevinci yoktu, galiba hi olmamt. Halk nasl canlandrlabilirdi acaba? imdi Mevki Hastanesi'nin bulunduu, ankr Kaps denilen yerde, kimlik denetimi yaplan bir karakolun nnde durdular. Nesrin, karlayclarn arasnda daysn grnce, arabadan atlad, deli gibi koup sarld. Dr. Kmil Bey'e, Y. Kadri'ye, Dr. Hasan'a, Yzba Faruk'a, teki subay ve elerine tek tek veda etti. Kan kolu da atl jandarmalarla birlikte ilerleyip saa saparak, Sar Klaya yol ald. Klada bekleyen subaylar, yz sandk mermiyi, Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 95 Yola kmaya hazrlanan 27'ler, erteleme kararn renince bir kez daha ykldlar: "Ama bu zulm!" Bu karar srgnleri ikiye bld. Ankara'nn ilkeli davranarak 'ya hep ya hi' demesini doru bulanlar, "ite hkmet byle olur!" diye Ankara'y alklyor, bir ksm ise Malta'da kalacaklar iin ngiltere'yle birlikte Ankara'ya da ate pskryordu. Bunlar iin kiisel esenlik, bamszlktan ve devlet onurundan daha nemliydi. Osmanl Devle-ti'ni kemirip rten etkenlerden biri de bu anlayt. Srgnlerin tepkisi durmuyordu. Kla Komutan, her olasla kar, srgnlere u mesaj yollamay gerekli grd: "Kimse buradan kaabileceini hayal etmesin. Malta'dan ku umaz!"823 TRABZON'a zorluk ekmeden kan Jean Amiel, Metropolit Hrisantos'a Konstantin Konstantinidis'in yollad mhrl zarf ile Fransz frank ve Osmanl altn dolu deri antay teslim etti. Hrisan-tos, 'Pontus davasna verdii destekten dolay' Jean Amiel'i kutsad, 'hakl davalarnn cmert ncs Msy KonstantinidisT dinsel bir saygyla and, kaln ve ho sesiyle, "Bize gvenini srdrsn." dedi, "..Tanr'nn izniyle davamz kazanacaz. Karadeniz kysnda anl Pontus devleti yeniden dirilecek!" Fndk ihracats zengin bir Rum aile Amielleri misafir etti. Trabzon'da gece kulb, gazino, hatta kadnlarla gidilebilecek bir lokanta bile olmadn renen Madam Amiel suratn ast. Bu geziye dou masallar yaayacaklar midiyle gelmiti. Yemei evde yediler. Ev gzel ve byk, sofra zengin ama neesizdi. Ev sahibi Metropolit gibi iyimser deildi: "Anadolu paylalyordu. Biz de, Pontus devletini kolayca hayata geirebileceimiz hevesine kapldk. nk Trklerin bittiini, yeni bir sava gze alamayacan, byk devletlere boyun eeceini sanyorduk. Kilisenin nclnde rgtlendik. Yunanistan'n ve ngilte-

re'nin yardmyla silahlandk. Birok ete kurduk.82*3 Ama bu Trkler artc bir millet. O ar yenilgiye ramen canlandlar, onlar da eteler kurup silaha sarldlar. Ankara da, o kadar skk olduu halde bize kar asker ayrd. Dorusu u, her gn biraz daha erimekteyiz. 94 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu Ksacas Msy Amiel, amacmza silahla ulaabilmemiz ok zorlat. Davamz siyasallatrp Avrupa'nn destei ile masada kazanmaya bakalm. Nasl olsa Avrupa, Mslman Trklere kar Hristiyan Pontuslular tutacaktr. Msy Konstantinidis gerek durumumuzu bilsin. Yoksa tarihe gmlmemiz ok srmeyecek." ANADOLU'ya yaklatka, kurt hcumuna uram koyunlar gibi birbirine sokulmu kerpi evlerden kurulu yoksul, neredeyse erkeksiz kylerden, kel dalarn eteklerinden, kra topraklardan geerek, karanlk, bakmsz kasaba ve ehirlerde konaklayarak ilerleyen kafile, alt gece ve yedi gn sren yorucu bir yolculuktan sonra akama doru Ankara'ya ulat. Alt yzyllk devletin anavatan Anadolu, btn imparatorluklarn anavatanlarnn tersine, utanlacak kadar yoksul ve bakmszd. Nesrin'in neesi snmt. Onun hayal krkln fark eden tel gzlkl doktor Kmil Bey, "Bak kzm.." demiti, "..bir tekerleme vardr, bilir misin: alyd, rpyd ama evimdi. Anadolu da yoksuldur, plaktr, bakmszdr ama vatanmzdr. Osmanl Devleti Anadolu'yu srgn idarecilerin, mltezimlerin, mtegallibelerin, aalarn, cahil hocalarn, eyhlerin insaf ve iz'anna terk etmi. Halk uyanamam, hayat zar-zor srklemekle yetinmi. Onun iin ehirlerimiz, topraklarmz byle. Hele u vartay atlatalm, el birlii ile Anadolu'yu enlendirir, halkmz da uyandrrz. Buralar 40 yl sonra tanyamazsn. Vatan artk padiahn mlk deil ki, herkesin. Bunu anlad gn halk sabana, kazmaya, ekice, kaleme, baka bir hevesle sarlacaktr." Nesrin o kadar sevdii stanbul'u dnd. O da Anadolu gibiydi aslnda. Halkta yaama sevinci yoktu, galiba hi olmamt. Halk nasl canlandrlabilirdi acaba? imdi Mevki Hastanesi'nin bulunduu, ankr Kaps denilen yerde, kimlik denetimi yaplan bir karakolun nnde durdular. Nesrin, karlayclarn arasnda daysn grnce, arabadan atlad, deli gibi koup sarld. Dr. Kmil Bey'e, Y. Kadri'ye, Dr. Hasan'a, Yzba Faruk'a, teki subay ve elerine tek tek veda etti. Kan kolu da atl jandarmalarla birlikte ilerleyip saa saparak, Sar Kla'ya yol ald. Klada bekleyen subaylar, yz sandk mermiyi, Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 95 iki ar makineli tfei ve az da olsa teki gereleri grnce, bayram ettiler. Ordu, bir tek fiee bile sevinecek kadar yoksuldu ve acmasz sava adm adm yaklayordu. KISA bir eitimden geirilmi Yunan genlerini de, bu saatte gemiye bindiriyorlard. Ertesi sabah zmir'de olacaklard. Oyuna gider gibi nee iindeydiler. Hepsinin yepyeni niformalar, ngiliz botlar, palaskalar, alminyum mataralar, branda bezinden yaplm srt antalar, ekmek torbalar vard. Eitimlerini Anadolu'daki birliklerde tamamlayacaklard. Gverteye yaylan genler, yarm yamalak Trke bilenlerin uydurduu oynak bir arkya baladlar: Mustafa more Kemali Bre inat ka/ali..82c KIZILAY Genel Merkezi adna Y. Kadri'yi karlayan iman adam, faytonu, Hac Bayram camisine kan dar yolda, caml bir kapnn nnde durdurdu. "Geldik efendim." Kapy at ve yazar ieri buyur etti. Kzlay Genel Merkezi cilasz bir masa ile tahta bir dolaptan ve birka iskemleden baka eya bulunmayan kk bir dkknd. Tek fiyakas, masann zerinde duran manyetolu telefondu. Adam Dr. Adnan Advar'a telefon edip bilgi verdi. Az sonra, Meclis kinci Bakan Dr. Adnan Advar, Kzlay Bakan smail Besim Paa ve Ruen Eref Bey koarak geldiler.

Kucaklatlar. Yandaki kahveden aylar getirtildi. Y. Kadri'yi, stanbul ve yolculuk hakknda soru yamuruna tuttular. Ancak btn sorular yantladktan sonra, Dr. Adnan'a, "Halide Hanm nasl?" diye sorabildi. "Her zor iin gnlls. ok evkli. Bu akam greceksin. Odan hazr, bizimle kalyorsun." Y. Kadri nazike itiraz etti: "Yoo, rahatsz etmeyeyim. Otelde kalrm." Kahkahay bastlar. "Ne oldu?"

Yakup Kadri Karaosmano lu Ru en E ref nayd n

Dr. Adnan Ad var

"Ankara'da otel ne gezer? Tahan denilen pireli bir hanmz var. O da her zaman doludur. Bir tek lokanta bile yok." "Ankara'ya birtakm nemli yabanclarn gelip gittiini okuyoruz, onlar nerede misafir ediyorsunuz?" "Ya istasyonda, kr hatta ekilmi eski bir yatakl vagonda, ya da yine istasyonda bulunan kk misafirhanede." Y. Kadri, Ankara hakknda bir eyler duymutu ama artk dnyaca nl bu ehrin bu kadar geri olduunu tahmin etmiyordu.83 r-kildi. Ruen Eref Ankara'y zetledi: "Vilayet konann odalar, Bakanlklar arasnda bllm durumda. Her Bakanla bir veya iki oda dyor. Milli Savunma Bakanl, Ta Mektep diye anlan erkek lisesinin; Eitim Bakanl ise, Basn Genel Mdrl ile birlikte retmen Okulu'nun binasna snm durumda. Ayn binada, baz milletvekillerinin kald Meclis yatakhanesi ile yemekhanesi de var. Velhasl burada yanak dzen yayoruz." Sz Dr. Adnan Bey kapt: "Hi kimsenin redingotu ya da ona benzer resmi bir elbisesi yok. Allahtan Hamdullah Suphi stanbul'dan kaarken, 'jaketatay'n yanna alm. Bir yabanc misafiri, eliyi kabul ederken, hepimiz srayla o tek protokol elbisesini giyerek, makammzn vakarn koruyor ve dnyaya meydan okuyoruz." Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 97 "Uzaka oturan Bakanlarn makam at var. Fevzi Paa'ya iltimas geildi, ona tek atl bir makam faytonu verildi." Yine kahkahay bastlar. "M. Kemal Paa nerede oturuyor?" "stasyonda bir binada. Ankarallar, ehrin dnda, ankaya denilen bir yerdeki byke bir eski ba kkn satn alp Paa'ya hediye ettiler. Yaknda oraya tanacak." "Kendisini ne zaman grebilirim acaba?" "Yarn sabah Fevzi Paa'yla birlikte Eskiehir'e gidecek. Oradan da Ktahya'ya geecekler. Ne zaman dnerler, belli deil. Sanrm Re-fet Paa grevden alnacak." smail Besim Paa merakland:

"Refet Paa'ya ne grev verecekler? Malum ya, pek nazldr, her grevi beenmez." Dr. Adnan Y. Kadri'ye dnd: "Ankara'da tek lksmz bu ite. M. Kemal Paa'ya kapris yapmak." NESRN ile Vedia evin avlusunda lk la kucaklatlar. Komular avluya dkld. Nesrin'i ayak st sorguya ektiler. Merakl kadnlarn ellerinden zorlukla kurtulup odaya girebildikleri zaman hava kararmaya yz tutmutu. Vedat gaz lambasn yakt. Vedia pompal gaz ocana acele ay suyu koydu. Brek de yapmt. "Be aymz ielim.." diye gld, "..odalardan biri boalacak. Eskiehir'e tayin oldular. Birka gn iinde odana geer, rahat edersin. imdilik, kusura bakma, bu odada bizimle kalacaksn." Vedat, ortamn yoksulluundan utanmt. "Ev yok.." diye aklama yapma gereini duydu, "..bulunabilenler de byle. Gidebileceiniz hibir yer yok. Kadnlarn arya kmas bile yadrganyor. Porselen tabak, ince cam bardak bulmak byk sorun." Vedia rtl bir hznle glmsedi: "Ortaaa geldin sen." Vedat bu frsattan yararlanp kanlmaz soruyu sordu: "Anlat bakalm, niye geldin?" Nesrin'in gzleri ksld: 98 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu "Babamn Hrriyet ve tilaflarla dp kalkmasndan, Ali Kemal'in yazlarn beenmesinden, szlmn ve ailesinin ngilizlere yaltaklanmasndan, evremizdeki ailelerin onursuzluundan skldm, bunaldm, utandm, irendim. Sonunda buraya attm canm." "Baban nasl izin verdi?" "Vermedi ki." "Eee?" "Katm." "Anlamadm!" "Aman day, anlamayacak ne var? Bir gn ok skldm, bavulumu, taklarm, biraz param vard, param aldm ve evden ktm. ki gn bir arkadamda kaldm. Sonra da gemiye bindim." Vedat da, Vedia da bakakaldlar. "..nebolu'dan mektup attm. Artk nerde olduumu biliyorlar." Konumaktan rahatsz olduu bu konuyu kapatmak iin hzla yerinden kalkp kocaman bavulunu at: "Bakn, size ne ciciler getirdim." Getirdii hediyeleri sedirin stne sralamaya balad. Neler getirmemiti ki? Vedia Haylayf'tan alnm ssl ikolata kutusunu grnce alamaya balad. DR. ADNAN ve Halide Edip, Kalaba'da Genelkurmay Bakanl-'na yakn bahe iindeki bir evde oturuyorlard. Evin at katndaki oday Y. Kadri'ye vermilerdi. Y. Kadri bavulunu ap yerleti, tra olup biraz dinlendikten sonra, yemee indi. Yemekte Ruen Eref naydn ile ei Saliha Hanm da vard. Ruen Eref, M. Kemal Paay anakkale Sava hakkndaki uzun rportaj yaparken tanm, hayran olmu, Paa Anadolu'ya geince, ardndan gelip emrine girmiti. Yazgsn M. Kemal'e balam ilk sivillerdendi. Yemek nee iinde balad, sava mava unutup edebiyatn gizemli dnyasna daldlar. Yemein sonuna doru sz dnd dolat, Ankara ynetiminin amak zorunda olduu zor ve kark sorunlara dayand. Dze kmak iin bir dizi mucize gerekiyordu.
Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 99

SABAH M. Kemal ile Fevzi Paalar trenle yola ktlar.

Vagon eski, sralar tahtayd. Odunla alan tren saatte 30 km. hz yapabiliyordu. Yolda odun biterse, grevliler trenden inip istasyon bahesindeki, yol kysndaki aalan kesip paralyor, onlar yakarak yola devam ediyorlard. Eskiehir'e akam varacaklard. Demiryolunun yanndaki toprak yoldan bir kan kolu geiyordu. Son kannn stndeki kirli yzl ocuk ayaa kalkp trene askerce selam durdu. M. Kemal Paa gld, elini Fevzi Paa'nn elinin stne koydu: "Paam, smet Paa eini, annesini Malatya'ya aldrd. Siz de ocuklar stanbul'dan Ankara'ya getirtecektiniz. Ne oldu? Bir terslik mi kt?" "Evet. Kk kzm hastalanm." "Nedir?" "Menenjit."832 Fevzi Paa'nn, zel dertlerini hi yanstmayan esmer yzne efkatle bakt: "imdi nasl?" "Tehlikeyi atlatm." "Sevindim. Kim ilgileniyor?" "Doktor Tevfik Salam." "yi. Ben de onu tavsiye edecektim. Anneme de o bakyor.." M. Kemal'in sesindeki titreyi de Fevzi Paa'nn iine dokundu. "..Hakkmdaki idam kararn annemden saklamay becereme-miler. Duymas saln bozdu. Bir trl toparlanamyor. Yolculuk yapabilecek hale gelirse, ben de annemi Ankara'ya aldracam." Susup dnceye daldlar. TALME on be dakika ara verilmiti. Sakz Adas'ndan Anadolu'ya gelmi olan Panayot, ban, bkt dizlerine dayam, dnyordu. Ksa bir eitimden sonra Anadolu'ya getirilip eitli birliklere datlan neeli genlerden biri de oydu. Cephe gerisine ilikin renkli servenler hayal etmi, ksmetine Aydn'daki 18. Bamsz Alay dm, neesi ok abuk yok olmutu. 100 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu Issz, karanlk, l bir ehirdi Aydn. Bir yl nce Yunanllarca yans yaklmt. 60.000'den fazla Trk igal altnda olmayan yerlere kamt.8313 Orada burada srnyor olmalydlar. Kamam olan yal Trklerse pek az sokaa kyorlard. Aydn'n gneyinde bulunan kk ama atak Trk birlikleri zaman zaman Menderes rman aarak alaya baskn veriyorlard. Yreine can korkusu dmt. Scaklar bastrm, yeni silahlar gelmi, talimler arlam, subaylar sertlemiti. Temen, bu sabah talim balamadan nce yle demiti: "Bu seferki sava, ok zorlu olacak." ok zorlu ha! Bu sz aklna geldike az kuruyordu. .:

M. KEMAL PAA ile Fevzi Paa, gece Eskiehir'de kaldlar, sabah smet Paa'y da alarak, Ktahya'ya, Gney Cephesi kararghna geldiler. Btn gn mevzileri gezdiler. Akam

toplandlar. M. Kemal ksa bir grmeden sonra, kararn aklad: Gney ve Bat Cepheleri birletirilecek, smet Paa Bat Cephesi komutanln stlenecekti. Akta kalan Refet Paa'ya Milli Savunma Bakanln nerdi. Paa'nn askerliine deil, kvrak zeksna ve pratikliine gvenirdi. Ama Refet Paa, Genelkurmay Bakanln istediini sezdirdi. Daha bir ay nce, sekiz tmeni birarada ynetmeyi becereme-mi olan Refet Paa'nn bu istei, M. Kemal Paa'nn cann skt: "Genelkurmay Bakanl, bizim tekilatmza gre, bugn fiilen Bakomutanlk makamdr. Siz henz Trk ordusuna Bakomutan olacak nitelikleri kazanm deilsiniz. Bunu aklnzdan karnz!"
Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 101

Bunun zerine Refet Paa da Milli Savunma Bakanln kabul edemeyeceini mrldand. M. Kemal, "O sizin bileceiniz i.." dedi, smet Paa'ya dnd, "..Paam, komutay hemen devraln. Dnmemiz gerekiyor."84 "Bastne!" Ge vakit Ktahya'dan ayrldlar. Vagonun lo nda konuarak yemek yediler. Sofralar pek sadeydi: Zeytin, peynir ve ekmek. M. Kemal'in hizmet avuu Ali Metin aylar getirip brakt. Sessizce kt. Bat Cephesi, St'ten Ske'ye kadar genilemiti. Cepheye bal btn tmenleri artk bir elden idare etmek mmkn deildi. Kolordu dzenine gemek ise zordu. Kalabalk bir karargh rgtne gerek vard. Geici bir zaman iin, kalabalk bir karargha gerek gstermeyen 'grup' dzenine gemek doru olacakt. Bir sreden beri tartlan bu konuyu bir sonuca balayarak, ilk admda er tmenli drt grup kurulmasna karar verdiler. M. Kemal, "Grup komutanlklar iin kimleri dnrsn?" diye sordu. "Albay zzettin, Kemalettin Sami, Halit ve Arif Beyler."85 M. Kemal ve Fevzi Paalar balarn sallayarak isimleri onayladlar. "Asl sorun asker ve silah saymzn ok dk olmas. Buna karlk Yunanllar seferberlik ilan etti." Ankara seferberlik ilan edemiyordu. nk seferberliin gerektirdii ne para vard, ne malzeme, ne de silah.86 Fevzi Paa homurdand: "Dostluk Antlamas imzalanal hayli oldu. Rus yardm hl ciddi olarak balam deil." M. Kemal sigara yakt: "Ne yapalm, biz de kendi kaynaklarmz kazmaya devam ederiz." Sknt iinde sustular. Trenin grlts sessizlii hm gibi ezdi. BNLERCE KLOMETRE kuzeyde, Meenski caddesindeki Trk Bykelilii'nin ikinci katndaki alma odasnda, Ankara'nn Moskova Bykelisi Ali Fuat Paa, Cebesoy Paa ile Elilik Bak102 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu tibi Aziz Meker, listeleri inceliyorlard. Elilik grevlileri, Moskova Antlamas'nn imzalanmasndan sonra, Anadolu'ya gnderilen btn askeri malzemenin dkmn karmlard. Bugne kadar Anadolu'ya pek az silah ve cephane yolland anlalyordu. Yardm artacana azalm, son gnlerde ise btnyle durmutu. Oysa imknszlk iinde kvranan ordu, hasta can bekler gibi silah ve cephane beklemekteydi. Ali Fuat Paa patlad: "Hemen imdi Dileri Komiserlii ile temasa ge, Komiser i-erin'le en ksa zamanda zel bir konuma yapmak istiyorum." "Peki efendim." ierin ge gelip sabaha kadar alrd. Birok grevli de onunla birlikte sabahlyordu. Aziz

Bey telefon ederken Ataemiliter Binba Saffet Arkan ieri girdi. Yz allak bullakt. "Ne oldu?" "Hayreti Bey'le konutum. Enver Paa'nn her faaliyetini gizlice bize bildirmeye raz oldu." "Ee, daha ne istiyorsun? Bu ne surat?" Ankara, son gnlerdeki baz faaliyetleri kuku uyandrd iin eski bakomutann izlenmesini istemiti. Talat Paa'nn yeeni olan Hayreti Bey, Moskova'da Enver Paa'nn ktipliini yapyordu. Saffet koltua iliti: "O da kayg iindeymi. Bu yzden kolay anlatk. Paa'nn birka mektubunun suretini verdi." Mektup suretlerini Paa'nn nne brakt. Mektuplara gz atar atmaz Ali Fuat Paa'nn da yz, Saffet'inki gibi allak bullak oldu. Enver Paa'nn, Anadolu'daki arkadalarna silahl bir parti kurulmas iin emir verdii, ilkbaharda, Mslman bir Bolevik birlii ile dou snrndan Anadolu'ya girmeyi tasarlad anlalyordu.87 lkbahar gelmiti. Ali Fuat Paa, bouk bir sesle, "Bu adam yine silahl macera peinde.." dedi, "..halbuki daha geen gnk grmemizde, memlekette ikilik karmayacana sz vermiti." "Dou snrmz gven altna aldk, tam btn gcmzle batya dneceimiz srada, bu ne byk bir talihsizlik." "Durumu hemen Ankara'ya bildirelim." Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 103 Telgraf Moskova'dan Ankara'ya ancak on be gnde ulayordu. Aziz Bey telefonu kapatt. arm bir hali vard. "Ne o? Yolda ierin yine mi ok megulm?" "Hayr efendim. Sizi hemen bekliyor." Y. KADR bu akam da yemeini aada yemiti. Ne yemek yenecek baka yer vard zaten, ne de Halide Hanm'n srarna kar koymak mmknd. Yemek bitmi, kahve iiyorlard. Dr. Adnan, Mec-lis'in durumunu soran Y. Kadri'ye bilgi vermekteydi: "Balangta yaknmza kadar yaylan isyanlar yznden ok g gnler geirdik. Bir baskna kar Halide bile silah kullanmasn renmek zorunda kalmt. Durumu anla. O gnler geride kald ok kr. Meclis kurtulu iin kesin kararl ve tam bir birlik halinde. Ama tabii eitli eilimler var. Balcalar, ilericiler, muhafazakrlar, solcular ve fanatik ttihatlar. Tartma eksik deil. Belki de dnyann en zgr meclisiyiz. Paa, dankl gidermek ve muhalefete kar dayanma iinde olmak iin ilericilerle bir grup kurmay dnyor."878 Y. Kadri inanmakta zorluk ekti: "Demek muhalefet zorlu." Dr. Adnan glerek, "Hatta baz kez ok zorlu.." dedi, "..tutucular saltanat kaldrp cumhuriyete gideceinden kukulanyor. Solcular Boleviklii benimsemedii iin karlar. lericilerin iinde de bakan olamad iin ksknler, kaprisliler var. ttihatlarn ou Paa'nn yannda ama en sert muhalefeti fanatik ttihatlar yapyor." "Dertleri ne?" "Bunlar Enver Paa'dan baka lider kabul etmiyorlar."8713 "Nerde Enver imdi? Almanya'da m?" "Hayr. Moskova'da." MOSKOVA'da arlk zamanndan kalma byk binann zengin deli, geni odasnn bir kesinde, rts hal desenli bir masann banda ay iiyorlard. Masann stnde fokurdayan, byke bir Rus semaveri vard. Ali Fuat Paa konumasn srdrd: "..gal kuvvetleri silahlarmzn byk ksmn stanbul'da topladlar. El koyduklar toplarmzn says iki bine yakndr.."88 104 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu ierin uzun bir 'oooo!' ekti. "..Ayrca birok topumuzu da kamalarn alarak kullanlmaz hale getirdiler. Damat Ferit,

ngilizlere yaranmak iin 90 bin sandk cephaneyi Marmara denizine dktrd.."89 "Ne diyorsunuz?" "Evet, rneine az rastlanlr trden bir haindi. ngiltere Trkiye'ye silah satlmasn yasaklad. Elimizde yalnz Dou ve Anadolu'daki depolar var. Mesafeler uzak, yol yok, tat az, silahlar eski. Buna ramen Sayn Komiser, zoru baardk, bugne kadar bu snrl kaynaklarmza dayanarak savatk. Ama ne zamana kadar byle srdrebiliriz?"90 ierin alngan bir sesle, "Size hayli silah ve cephane yardm yaptk" dedi. "Teekkr ederiz ama unu sylememe izin veriniz: Biz emperyalizmin donatt bir ordu ile savayoruz. Bugne kadar yaptnz yardmlar ise bir tmeni bile donatmaya yetmez." "Yanlnz var!" "Sadece 8 top, 20 hafif makineli tfek ve 4.076 piyade tfei." 91 "Emin misiniz?" "Kesinlikle. te liste.." Listeyi ierin'in nne brakarak, "..Ama sorun bu deil" dedi. "Nedir?" "ki ay kadar nce sizinle karlarmz dengeleyen bir antlama yaptk. Bu antlama ile siz, en hassas yeriniz olan gney snrnz gven altna aldnz. Boazlar yeniden bizim olunca, Akdeniz yolunuz da alm olacak, dnya ile balantnz salayacaksnz. Siz de buna karlk bize silah ve para yardmnda bulunmay taahht etmitiniz." Dileri Komiseri sesini ykseltti: "Biz taahhtlerimize sadz." "yleyse Anadolu'ya silah sevkyatn niye durdurduunuzu sorabilir miyim?" 92 ierin hrnca reddetti: "Byle bir olay yok!" Ali Fuat Paann sesi de ykseldi: "Var! Sorun da bu ite." Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 105 "Yardm devam ediyor!" "Hayr! Durdurdunuz Sayn Komiser.." ierin'in gzlerinin iine bakarak konutu: "..nk bize yardm ederek ngilizleri kzdrmaktan ekiniyor-sunuz." 92a ierin sertleti: "Biz mi ngilizlerden ekiniyoruz?" "Evet siz! nk siz de bizim gibi abluka altndasnz. Batda ngiliz ve Fransz, douda Japon ablukas sryor. Nefes alamyorsunuz.93 Bu emberi krabilmek iin ksa bir sre nce ngilizlerle bir ticaret szlemesi imzaladnz.94 Ama daha bu szlemeyi alr hale getiremediniz. Gelin, ak konualm. Halden anlarz. Emperyalizmin ne olduunu sizden daha iyi biliyoruz. nk onun kurbanyz." Ayaa kalkt. "..Bunun iindir ki sava srdryoruz. Bunun iindir ki Bekir Sami Bey'in yapt btn anlamalar reddettik. Yolda ierin! Eer uzlaamazsak emperyalizm ikimizi birden avlayacak.." Sesini drd: "..istiyorsanz, silah sevkyatn ngilizlerden gizli yapalm."95 Bu neri ierin'i derinden sarst. Abluka, isyanlar ve ktlk iinde tutunup yaayabilmek iin rpnan yeni rejim, herkesten ve her eyden kukulanmaktayd. Bekir Sami'nin Lloyd George'a yapt neriyi renmiler, bundan ok rahatsz olmulard. ngilizleri yumuatmak iin azaltlan silah sevkyat, bunun zerine gerekten durdurulmutu. Galiba durumu yeniden deerlendirmek doru olacakt. Ban kaldrd, "Oturun dostum." dedi, "..aymz ve vaktimiz var. Konualm."

NGLZLERN, zellikle Albay Ravvlinson'u Ankara'nn elinden alamadklar iin stanbul'da yeni bir milliyeti avna kacaklar duyulmutu.96 Ankara srekli, sicili temiz subay, usta, silah, cephane ve askeri gere isterken, Muharip rgtnn bu sylentiyi dikkate alp almalar durdurmas sz konusu olamazd. Gizlilie daha ok dikkat ederek almay srdrdler. Hali'teki depolardan birinin komutan, deposunun sk denetim altnda olmadn sylemiti. Para para kaaklk yapp tehli106 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu ke olasln artracaklarna, bu kez byk kaaklk yapmaya karar verdiler. Bunun iin ngilizleri uyandrmayacak bir yol bulmak gerekiyordu. Haberalma* kolu harekete geti. gn sonra akamst Binba Ekrem, Yzba Aziz Hdai ve rgtn haberalma kolunun ba Kurmay Yzba Seyf Akko, gerektike kullandklar Aksaray'daki gvenli evde biraraya geldiler. rgtn bunun gibi birka gvenli evi daha vard. Yzba Seyfi gelir gelmez, daha oturmadan, "Galiba aradmz gibi birini bulduk" dedi. "Yaayn!" Perdeleri kapal kk odaya getiler. "ngiliz Haberalma Tekilat'nn deniz blm Galata'da stav-ropulos hannda alyor. efi Yzba Gordon. Emrinde birok ajan bulunuyor. ou Ermeni ve Rum. Birka da Trk var."97 Aziz Hdai sunturlu bir kfr savurdu. Ekrem yzn buruturarak, "Yoksa bu satlk Trklerden birinin yardmn m isteyeceiz?" diye sordu. "Hayr. Yzba Gordon'un ok gvendii eflerden birine engel atacaz." "Kim bu?" "Babas, vaktiyle nemli devlet hizmetlerinde bulunmu bir Osmanl Ermenisi. Yzba Gordon'un en nemli adam. Birok haberalma ajan bu adama bal. Bize yanaabilirmi. nk ngilizlerden beklediini bulamam." "Ne bekliyormu ngilizlerden?" "nsanca, uygarca muamele." Gldler. "Ad ne bu safdilin?" "Pandikyan."98 PANDKYAN EFEND, ge saatte alt handan kt. Gala-ta'daki Cenyo lokantasna doru yrmeye balad. gnden beri kendisini izleyen gizli rgtn fessiz, pardsl iki adam da peine takld. ten knca bu lokantaya urayp yemek yediini saptamlard. Adamlar, Pandikyan Cenyo'ya yaklarken, hzla iki yanna geKtahya - Eskiehir Savana Hazrlk 107

tiler. Soldaki, pardssnn cebindeki tabancann namlusunu Pan-dikyan'a dayad. Yrtc bir sesle fsldad: "Sakn baraym, kamaya yelteneyim deme. Kalbura dnersin. Ne sylenirse onu yap." Brne dayanan namlu Pandikyan iin ok aklaycyd. "Peki." "Sakin yr." Sadaki ilk sokaa dndler. Az ilerde bir otomobil bekliyordu. Sivil giyinmi bir subay olan ofr kapy at. Bindiler. ofr tela etmeden, evreye gz atarak yerine geti. Araba hareket etti. Adamlardan biri siyah bir torba uzatt: "Bana geir Pandikyan Efendi." Pandikyan sylenileni yapt." Otomobil rgtn Aksaray'daki gizli evinin nnde durdu. Hava iyice kararmt. Pandikyan ve iki adam indiler. Otomobil beklemeden uzaklat. Evin kaps alnmadan ald. eri girdiler. Pandik-yan' kollarndan tutarak biraz yrttler, bir iskemleye oturttular.

Aziz Hdai, "Gzlerini aabilirsin" dedi. Ter iindeki Ermeni torbay bandan ekip ald. Kk gaz lambasnn soluk altnda, tam karsndaki masasn banda niformal subayn oturduunu grd. Glge gibi grnyorlard. Ortada oturan Aziz Hdai, "Pandikyan Efendi.." dedi, "..Trk milli kuvvetlerinin misafirisin." Pandikyan titredi. "..Sen de bizim gibi bu toprakta dodun, bydn, okudun. Ne Ermenisin diye aalandn, ne Hristiyansn diye eziyet grdn. Yzyllarca birlikte aldk, oynadk, yedik, itik, aladk, gldk. nk yurt kardeiydik. Sonra aramza birtakm entrikaclar, dnyay yalnz kendilerinin sanan gler ve satlk, kiralk, hayalci adamlar girdi. Ac olaylar oldu. Bugne geldik. Bu yurdun hepimizin stnde hakk var. Bu hak, bu yurdun insanlarna zerre kadar saygs ve acmas olmayanlara hizmet edilerek mi denir? Vicdann yokla ve cevap ver!" Pandikyan'n gzleri nemlenmiti. "Konuabilir miyim?" "Ltfen." Pandikyan Efendi konumaya balad.100 108 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu M. KEMAL PAA gece ge saate kadar Genelkurmay'da alm, gece de orada kalmt. Grmek iin ard Albay Kzm zalp'i bekliyor, kararghn bir odasnda kalan Dr. Refik Saydam'n Kadife Hanm adl gzel kedisiyle oynuyordu. Yaver Salih, Kzm zalp'in geldiini bildirdi. "Buyursun." Kedinin gdsn okayp yere brakt, ayaa kalkp Kzm Bey'i karlad. En gvendii komutanlardan biriydi. Oturdular. Paa hemen konuya girdi: "Bat Cephesi birlikleri grup dzenine geti. Yunan igali altndaki zmit blgesi evresindeki dank kuvvetlerimizi de bir komuta altnda toplamak istiyoruz. Orada zayf bir tmen ile bir svari tugay, birka da milli mfreze yani disiplinli ete var. Bu birlii grup olarak deil, dmann gl sanmas iin Mrettep Kolordu diye adlandracaz.." Bakt: "..Komutanln kabul etmenizi istiyorum." Albay Kzm douda-batda birok birlikte grev alm, ateten gemi, iyi rgt, her an greve hazr bir subayd. Duraksamadan cevap verdi: "Emredersiniz." 10Oa "Ne zaman hareket edebilirsiniz?" "Ne zaman hareket etmeliyim?" "Bir an nce." "yleyse yarn sabah yola kabilirim." SABAH Yzba Aziz Hdai Sirkeci'de, kpr yaknnda, Readiye caddesinin bandaki Trkiye Nakliyat Ambar'nn kapsndan ieri girdi. Sivil giyinmiti. st ste ylm sandklarn ve uvallarn arasndan geerek ilerledi. Depo bekisi Mahmut Aa nne kt. Aziz Hdayi Bey'i tanynca yol verdi: "Hsn Bey yerinde." Kk odada, st dosyalarda dolu eski, tahta bir masann banda, uzun yzl, tel gzlkl, badem bykl, kollarna gmlei eskimesin diye siyah kolluklar takm, kk memur haval biri oturuKtahya - Eskiehir Savana Hazrlk 109

H sn Himmeto lu hsan Aksoley

yordu. Hsn Himmetolu, terhis olduktan sonra serbest hayata atlarak emanetilik ve komisyonculuk yapmaya balam, Yavuz grubundan bir subayn nerisi zerine Anadolu'ya kk apta silah ve malzeme karmak iin baarl bir kaaklk tekilat kurmutu.101 Kazancn ticari nakliyattan salyor, kaak askeri malzemenin Anadolu'ya gizlice ulatrlmas iinden cret almyordu. eitli gruplar ve rgtler, hemen her gn ambara beon sandk kaak askeri eya getirirlerdi. Muharip rgtyle de ok i yapmt. El sktlar. Hsn Bey kapy kapad. Oturdular. "Hemen konuya gireyim. Bu kez i byk." "Ne kadar?" "Yaklak 300 ton." Hsn Bey umutsuzca ban kad: "Ooo! Yzlerce sandk tutar. Bu kadar mal depodan nasl karrz? Gemiye nasl tatrz? Gmrkten nasl geiririz? Askeri denetimi nasl atlatrz? ok zor, hatta imknsz." "Depodan karma konusunu biz zeriz. tesini konualm. Pandikyan Efendi'yle grp anlatk." Hsn Bey'in gzleri ald: "Nasl anlatnz? " 110 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu "Yine ngilizlerle almaya devam edecek ama yaptklarmz grmezden, duymazdan gelecek. Yardmc olacak. Bir aksilik olursa nceden haber verecek." Hsn Bey gevedi: "Bu ok iyi. Eer Pandikyan bir amz yakalamak iin peimizde dolaan adamlarn bizden uzak tutarsa, gmrkten kolay geeriz. hracat Mdr Pertev Bey ve gmrklerin ou Anadolu'yu destekliyor. Gmrk Mfettii Murat Davutyan da, Rhtm irketi Mdr Yahudi Bohor Efendi de adammdr.101a En zor ksm, askeri denetimi aabilmek. Onu ne yapacaz?" "Birlikte bir are dnelim." "Peki. Hazrlk yapaym m?" "Evet." Ayaa kalktlar. Elleri smsk bulutu. YZBAI AZZ HDA Hsn Bey'in yanndan ayrlrken, stanbul'daki ngiliz Kuvvetleri Komutan General Harington da, Har-biye'deki kararghnda, bir bro subayna, Genelkurmay Bakan Mareal Wilson'a gnderecei raporun ana izgilerini dikte ediyordu: "Yunan ordusu iyi ynetilmiyor. Trk ordusu ise gnden gne gleniyor ve akllca ynetiliyor. Trklerin zmit'in evresinde bir kolordu kuracaklarn rendik. Yunanllara devrettiimiz zmit102 Trklerin eline geerse, ngiliz ve Trk birlikleri, tarafsz blgenin dou

snrnda, Gebze-ile arasnda kar karya gelecekler. stanbul'a yrmeleri halinde ok zor durumda kalrz. nk emrimdeki birlikler, Kemalist kuvvetlere kar koyabilecek sayda deil.." Sra, Majestelerinin hkmetini ayaa kaldracak olan nerisine gelmiti: "..Yenilip ayrlmak zorunda kalmadan, stanbul'dan ve anakkale Boaz'ndan kendimiz ekilmeliyiz. Hkmete bu nerimin gerekelerini ayrntl ve szl olarak da arz etmeye hazrm." 103 Subay akn bakyordu. "Kurmay Bakanna verin bu notu. Genie bir rapor olarak yazp getirsin. Bugn Londra'ya yollamak istiyorum." Ertesi gn kyamet kopacak, Harington acele Londra'ya arlacakt. Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 111 LONDRA kaynarken, Hsn Bey, elinde antas, Hovagim-yan ihannn dnerek ykselen mermer merdivenlerini trmanyordu. kinci katta, kapsnda Fransz Denizcilik irketi yazan ak kapnn nnde durdu. irketin direktr Msy arl Kali'yi tanrd. ngilizlerden nefret eden, akac, kltrl, zgrlk, gvenilir bir insand.103a Onunla birok kk i yapmt. Ama bu seferki tekilere benzemiyordu. Besmele ekerek ieri girdi. erisi denizciler, nakliyeciler, bir odadan br odaya kouan grevlilerle doluydu. Sivri sakall Rum memur, gz Anadolu'ya ara sra silah kardn duyduu Hsn Bey'e iliince, huyland. Kal-i'nin sekreteri ise dosta gld: "Buyrun, bekliyor." Hsn Bey, kapy kapad, oturdu, alak sesle, "Kaptan ve tayfalar gvenilir bir gemi istiyorum" dedi. "Sen ii iyice byttn ha! Gemiyi ne yapacaksn?" "Elimde birikmi ok yk var." "Nereye tayacak? Patagonya'ya m?" "nebolu'ya." Kali muzip muzip gld: "Anlald. Baka bir ey sormayacam. Benim iin hava ho. Yakalanrsanz, sahtekr Hsn beni kandrm der, atlatrm. Yknz zpzp mdr, fiek midir, nedir, ben nereden bileceim? Benim iim araclk." Ciddileti: "ok dikkatli olun. Bugnlerde Pandikyan'n adamlar.." Hsn Bey szn kesti: "Pandikyan tamam." "Ooo! te bu iyi. Ama kta askeri denetim var." Evet. Bu byk sorundu. Hsn Bey uzun uzun kafa yormu, bir zm bulmutu. Utana utana, "Bana u kz olan Rus kaptann gemisini verebilir misin?" diye sordu. Msy Kali'nin az ak kald. Hsn Bey sze ve ie kadn kartrlmasndan hi holanmayan kat bir adamd. Dikkatle yzne bakt. Hsn Bey kpkrmz kesilerek, "Baka are bulamadm" diye mrldand. 112 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu Kali uzun bir kahkaha att: "Sonunda sen de yola geldin ha! Merak etme, gerekeni yapacam. imdi deme nasl olacak, ondan haber ver." Fazla ekimeden uyutular. Hsn Bey kapora olarak kendi cebinden 500 lira verdi. nk Ankara, bu tarz toplu, byk kaakl uygun grmyordu. Baarlabileceine gvenmiyor, yakalanrlarsa, karlan malzemenin imha edileceini, bunun da bir felaket olacan dnyordu. Az ve gvenli kaaklk yelenmekteydi. Bu yzden para yollamamlard.104

"Gemiyi ne zaman istiyorsun?" "En abuk zamanda." BELKA'mn stanbul Elisi De Well, Trk gazetelerinde kan ilgin yazlar evirtir, ajans haberlerini izler, diplomatik evrelerden edindii bilgileri birletirip yorumlar, Brksel'e dzenli olarak rapor ederdi. Baka yapacak ciddi bir ii yoktu. Bugnk raporunu yazyordu: "Kemalist hareket, Ankara'dan, Kafkasya, ran, Arabistan, Suriye ve Msr'a aksetmekle kalmad, etki alann Balkanlar, Rumeli ve Arnavutluk'a kadar geniletti..'.' 104a Byk tehlikeydi bu. Smrye dayal Avrupa ekonomisinin ve siyasetinin gelecei iin Kemalistler'in yenilmeleri artt. Ama yenilecek gibi grnmyorlard. Sknt iinde bir puro yakt. ODESA adl gemi, iki gn sonra, bakm bahanesi ile Halic'e girdi ve deponun yaknnda demirledi. Rus soylularn ve Bolevik kartlarn stanbul'a karp sonra Rusya'ya dnemeyen kke gemilerden biriydi. Kuku ekmemek iin gemi gn sessizce bekleyecekti. Bu arada Aziz Hdai ve Hsn Bey son hazrlklar tamamlayacaklard. Hsn Bey Mavnaclar Derneinin Bakan Mehmet Kahraman ve kalabalk bir hamal grubunun ba Krt Abuzer Aa ile balant kurdu. Bunlar azlar sk, yurtsever insanlard.1041* zlmesi gerekli ilk etin sorun uydu: Depodaki ngiliz nbetileri olay yaratmadan nasl atlatacaklar ya da adamlar ne yapacaklard? nk daha soyulacak pek ok depo vard. ngilizlerin uyaKtahya - Eskiehir Savana Hazrlk 113 np sk nlemler almasna yol amamak gerekiyordu. Depo komutan, "Biraz paramz var m?" diye sordu. Bir yldr buradayd. Nbetileri iyi tanyordu. Dnd zm anlatt. Yzba Seyf, "Ohooo.." dedi neeyle, "..o kadarck paray, Yeni Cami nnde dilenir yine buluruz." RUEN EREF, Y. Kadri'ye, "Yarn M. Kemal Paa seni le yemeine bekliyor" dedi. Y. Kadri'nin kalbi azna geldi. ki yldr tanmak iin can att insan sonunda grebilecekti. Y. Kadri'yi ankaya'ya faytonuyla Halide Hanm gtrd. M. Kemal Paa ankaya'daki eve yeni tanmt. Bakmsz bir toprak yolu izleyerek balar ve baheler arasndan geip ankaya'ya ktlar. Yolda Halide Hanm, "Fikriye Hanm' grrsen, selamm syle" dedi. "O kim?" "Paann vey babasnn yeeniymi. Paa'ya hayran olduu anlalyor. K banda stanbul'dan kageldi. Bylece Paa da zarif bir hanm elinin bakm ve zenine kavutu." Sesindeki kadns titreimler Y. Kadri'nin dikkatinden kamad. "..Olaanst gzel gzleri olan bir gen hanm. Piyano almasn da biliyormu. Gelii dedikodulara neden olmutu ama zamanla alld, konuulmaz oldu. Bilgi dzeyi Paa'y tatmin eder mi, bilemem. Malum, Paa byle eylere ok nem veriyor." Yerel giysileri iinde birka Giresunlunun bekledii bir nbeti noktasndan geerek iki katl bir ba kknn nnde durdular. Halide Hanm geri dnerken Yaver Muzaffer Kl Y. Kadri'yi karlad, misafir salonuna ald. Bir dakika sonra M. Kemal Paa geldi. zerinde iyi dikilmi lacivert bir elbise vard.104c Y. Kadri M. Kemal'i, kdam gazetesinde yaymlanacak olan yazsnda yle anlatacakt: "M. Kemal Paa, sivil giyinmi, ortadan biraz daha boylu, zayf ve sarn bir zatt. Gazetelerde grdmz resimlerinden hibirine benzemiyordu. Kendisi bu resimlerin hepsinden daha sevimli, daha canl, daha mstesna bir simayd. Yz renk ve izgi itibariyle bir tun paras zerine oyulmu bir eski madalyonu andrr. Elmack kemikleri kk, az kemikleri kuvvetli ve aln sertti. Ve bu yzn btnnde, ok zahmet grm, ok uram, ok dnm kimsele114 u lgn TUrkler / Yunan Byk Taarruzu

rin ehresindeki ifade vardr, fakat hibir yorgunluk emaresi gstermemek artyla. Ksk ve

scak bir sesle konuuyor, mavi gzleri muammal nazarlarla bakyor. Vcudunun kmldanlar gen bir parsn kmldanlar gibi sevimli, munis bir tarzda hain ve evik. Elleri mtemadiyen iri taneli bir kehribar tespihle oynuyor!' 104< ^ Yemei giri katndaki mermer deli, kkhavuzlu sofada yediler. Yemee Hamdullah Suphi, Ruen Eref ve Ferit Tek de katldlar. Hamdullah Suphi Bey, Paa'y 'frtna kuu' gibi benzetmelerle vmeye kalknca M. Kemal Paa hemen sz deitirdi. Bu sade haliyle, bir ihtilalin ve emperyalizme kar verilen ok cepheli, byk bir savan kararl liderinden, mazlum milletleri etkileyen bir ncden ok, nazik, sakin bir aydna benziyordu. Onca ii arasnda, yeni kan kitaplar okuduu, stanbul gazete ve dergilerini dikkatle izledii anlalyordu. Etkileyici bir slubu vard. ankaya'dan o da bir M. Kemal hayran olarak ayrlacak, sonuna kadar yle kalacakt. BAZI BAKANLAR, Mareal Wilson ve General Harington, Babakan Lloyd George'un bakanlnda, Babakanlk'ta toplanmlard. Lloyd George, Lord Curzon ve Churchill ok gergindiler. Kurul, nce General Harington'un ayrntl aklamasn, sonra da Sava Bakan Sir L.W. Evans ve Mareal Wilson'u dinlemiti. Lord Curzon, "Anlalmaz bir ey.." dedi, "..Sava Bakanl da, Genelkurmay Bakanl da, General Harington'un nerisini askeri gerekelerle benimseyerek, stanbul'un ve anakkale Boaz'nn boaltlmasn destekliyorlar. Bakanlm bu nerinin kesinlikle kar-sndadr. Geri ekilmemizin geni ve felaketli yanklar olur. ngiltere'nin prestiji ok ar bir darbe alr. Bize ok pahalya mal olmu zaferin btn meyvelerini kaybederiz. Sevr Antlamas'n Ankara'ya kabul ettirene kadar Boazlar elimizde tutmak zorundayz. Askerlerimizin, stanbul'u ve anakkale'yi brakmak iin gereke aramak yerine, onlar nasl elimizde tutacamz dnmeleri daha doru olurdu." Smrgeler Bakan Churchill elini kaldrd. "Evet Mister Churchill."
Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 115

Lloyd George VVinston Churchill General Harington

Churchill uzun bir konuma yaparak, Lord Curzon'un grne katldn, stanbul'u boaltrlarsa, Irak'ta, Filistin'de, Msr'da durumlarnn ok ciddi ekilde sarslacan belirtti. Szn yle bitirdi: "Bu neriyi iddetle reddediyorum. Gerekiyorsa stanbul ve anakkale'deki birliklerimizi takviye eder ve dvz." Boazlar onun duyarl noktasyd. anakkale Boaz'nn 1915'te donanma ile zorlanmas plann da, kara birliklerinin Gelibolu'ya karlarak Boaz'n drlp stanbul'un ele geirilmesi dncesini de, btn gcyle desteklemiti. Donanma yenilip geri ekilmi, kara ordusu ise 7 ay sren bir savatan sonra baarszl kabul ederek Gelibolu'yu boaltmt.

Trklerin emsalsiz savunmas Britanya'ya yz binden fazla kayba mal olmu, Rus arl'nn da yklmasna yol amt. imdi iki Boaz da ellerindeydi ve dvmekten kanan bir komutan buralardan yine ekilmeyi neriyordu! Bu asla kabul edilemezdi. Hindistan leri Bakan Mr. Montagu ikisinden farkl dnmekteydi: "Bence stanbul'dan ekilmek, Hindistan'daki durumumuz bakmndan son derece yararl olacaktr. zellikle Hindistan Mslmanlar zerinde ok olumlu bir etki yapacan dnyorum." Sabrsz Lord Curzon, elini masaya vurarak, "Bu dnceye katlmyorum!" dedi. Churchill de byk bir kararllkla Curzon'u onay116 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

lad. Babakan Yardmcs Chamberlain'n da Curzon ve Churchill gibi dnd belli oluyordu. Lloyd George byklarn ekitirip durmaktayd: "Gr farkllklar ok keskin. Bir karara varmak zor. Toplanty srdrmekte bir yarar grmyorum. Sava Bakanl'nn, konuyu, yalnz askeji adan deil, genel siyasetimiz ve karlarmz bakmndan da, bir daha incelemesini istiyorum. Dileri Bakanl'nn da bir rapor hazrlamasn rica ederim. Yeniden grelim." 105 Sava Bakan ban edi. Lord Curzon ile Churchill baktlar ve belli belirsiz glmsediler. Mareal Wilson Harington'un kulana eildi: "u siyasetilere bak. yle bir bar yapmlar ki, uygulamak iin de sava gerekiyor." YUNANLILAR dnda, sava gze alanlar yalnz baz ngiliz siyasetileri ile diplomatlaryd. kinci nn zaferi ve Yunan ordusunun Afyon'u boaltp glkle Dumlupnar'a ekilmesi, talyanlarn cesaretini krmt. Toparlanp 25 Maysta Marmaris'ten, 1 Haziranda Antalya dolaylarndan ekildiler. ekilileri sryordu. Ganimetten pay almak umuduyla stanbul'da bekleyeceklerdi. Gney cephesinde dven Franszlar da ukurova'y elde edemeyeceklerini anlamlard. ukurova ve evresindeki Trkler die di dvmekte, direnleri gn getike artmaktayd. 40 kiilik bir Trk etesi, 400 kiilik bir Fransz birliini Toros geitlerinden birinde, esir etmeyi baarmt. Antep gibi kk bir ehri bile ancak on ayda drebilmilerdi. Fransz birlikleri gittike eriyordu. Bakanlar Kurulu'nu ikna eden Babakan Briand, ngiltere'yi ldrtacak bir ey yapt: Parlamento Dileri Komisyonu Bakan Franklin Bouillon'u ve iyi Trke bilen Albay Sarou'yu Ankara'ya yollad. Anlaamazlarsa, Trkiye'yi rnek alan Suriye'de de tutunamayacaklarn kavramt. F. Bouillon ve Sarou 2 Haziran gn nebolu'ya indiler. Yusuf Kemal Bey misafirleri nebolu'da bekliyordu. nebolulular sabahleyin iki gzel faytonla n Kastamonu'ya uurladlar.
Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 117

ALBAY KZIM ZALP, Mrettep Kolordu kararghnn bulunduu Geyve'ye gelmi, sade bir trenle karlanmt. Kk tren birlii yeni komutan dndrd. Sekin olmas gereken bu birlik bile grnm bakmndan iler acs bir haldeydi. Yalnz kaldklar zaman, ad atafatl, iyz ackl birliin Kurmay Bakan Yarbay Hayrullah Fiek harita banda durumu aklad: "Btn Kocaeli yarmadas, Sakarya'nn bat kysndan Gebze'ye kadar, 11. Yunan Tmeni'nin igali altnda. Bu da teki Yunan tmenleri gibi dolgun, 13.000 kii. ok gaddar ve pis bir tmen. Ayrca bu kesimde apulcu, yamac Rum, Ermeni, erkez ve Abaza eteleri var. Onlar da 1.500 kii kadar." 105a "Biz?" "Milli mfrezelerle birlikte btn mevcudumuz 3.200 kii."105b "Yani feci durumdayz."

"Evet." "evreden asker toplamamz mmkn deil mi?" Yarbay ban sallad: "Mmkn fakat elimizde ne fazla subay var, ne de silah. Dou Cephesinden bir tmen geldi, onu Bat Cephesine verdiler. Yeni bir tmen gelir de bize verirlerse.." "Almak iin alrm. imdi yle yapalm. evreye, gizli bilgiy-mi gibi, burada bir kolordu kurulduunu, emrinde nemli kuvvetlerin toplanmaya baladn yayalm. Benim at stnde ekilmi fiyakal bir fotorafm, yeni Kolordu Komutan diye stanbul basnna ulatrarak.." Nal sesleri yaklat. Keskin bir kadn sesi duyuldu: "Dur!" Albay Kzm konumasna ara verdi: "Kim bu?" "Fatma Seher Hanm. Kara Fatma diye nl bir ete reisimiz. Kadnlardan kurulu etesiyle son nn savana katld, hayli ehit deverdi."105c Albay pencereden bakt. apraz silahl kadn svariler dzenli bir biimde sralanmlard. Krk kiiydiler. Yeni komutan ilk kez gld: 118 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu "Bu gzel birlii selamlayalm." Dar ktlar. K NGLZ NBET, byk ambarn yanndaki binada, depo komutannn odasnda hazrlanm olan zengince sofrada yiyip iiyordu. Komutan ziyafetin banda nbetilere, dostluk ans olarak stanbul ii telkari zarfl, yaldzl altar ay barda ile birer kutu da fndkl lokum ve badem ezmesi hediye etmiti. Evlerinden uzak askerlerin mutlu olmadklarn ve ok az para aldklarn bilmekteydi. Orucunu yeni amt. Allann balayacan mit ederek nbetilerle birlikte o da iki iiyor, Msr'daki esir kampnda renebildii at pat ngilizcesiyle sohbet ediyordu. Nbetiler, bu beklenilmez cmertliin ve ilk kez tattklar raknn etkisiyle mest olmulard. Bu srada Hsn Bey'in kalabalk adamlar ambar sessizce ve artc bir hzla boaltp irili ufakl sandklar deponun rhtmna yyor, bir baka ekip de yandaki hurda ambarndan alnan ii bo sandklar, boald anlalmayacak biimde depoya yerletiriyorlard. Depo komutannn bir adam da, ileri doluymu gibi, hepsini etiketlemekteydi. nc ekip ise, soluk bile almadan sandklar, rhtma yanatrlm 60 tonluk mavnaya tayordu. Hepsi plak ayak ve kan-ter iindeydi. Mermi ve fieklerin patlamamas iin ok dikkatli hareket ediyorlard. Her ekibin banda, tabancasnn emniyeti ak, sivil giyimli bir subay bulunmaktayd. lk mavna dolar dolmaz, kk bir rmorkr tarafndan ekilerek klar karartlm gemiye yanatrld. Yerini hzla, ikinci bir rmorkun ektii yeni mavna ald. Vinleri altrmak ok grlt yapp dikkati ekecei iin Hsn Bey'in buluu olarak, geminin k tarafndan denize, halat ve kalaslardan yaplm iskeleler sarktlmt. Mermi, fiek ve el bombas sandklar, uvallara sarl silahlar, ayakl topu drbnleri, fiek doldurma aygtlar, silah yalar vb., gemideki drdnc ekip tarafndan, hi konumadan, mavnadan alnp iskelelerin yardmyla gverteye tanmaya baland. Mermi, fiek ve bomba sandklar, tahtadan yaKtahya - Eskiehir Savana Hazrlk 119

plm oluklar yardmyla yava yava ambarlara kaydrlp denetimi zorlatracak biimde yerletirilecekti. i bu gece bitirmek zorundaydlar. Ayn oyun iki kez oynanamazd. Gn aarrken be mavna dolusu malzeme Odesa'ya tanmt. Hsn Bey ve Aziz Hdai, komutana, boaltlan malzemenin cinsini, saysn ve teslim alndn gsterir bir belge

imzalayp verdiler. Sava sona erince Ankara tek fiein bile hesabn sorard. Komutan, yeni nbetiler gelmeden, oktan szm olan iki ngi-lizi uyandrd. ay ve taze simit ikram etti. Nbetiler teekkr ederek ayrldlar. Bu gzel geceyi hi unutmayacaklard. Heyecandan kaskat kesilmi komutan da unutmayacakt. Gemi gndz hareketsiz bekledi, gece yars Hali'ten kp Galata anda demirledi. Hsn Bey sabahleyin gmrk ilemlerini balatt. Yk, manifatura, diki makinesi, hurda demir, sac levhalar, tarm, demirci ve marangoz aralar, hrdavat, ahap eya gibi sakncasz eyler olarak gsterilmiti. Gmrk ve liman iletmesindeki namuslu Trklerin yardmyla ilemler bir terslik olmadan sonuland.106 Pan-dikyan szn tutarak adamlarnn yaklamasn engellemiti. Kyl, memur, esnaf ve tccar klndaki yz kadar subay ile son 'imalat- harbiye' usta ve iileri, yolcu olarak, leden sonra sandallarla gemiye alndlar. Bazlarnn eleri ve ocuklar da birlikteydi. Yolcular arasnda Temen hsan ile Bursal Osman avu da vard. Yk sahibi olarak Hsn Bey de gemiye geldi. Msy Kali kulaklarn bkmt, kaptan ve kz Sonya, denetileri arlamak iin hazrlklydlar. Hsn Bey vgsn ok duyduu kz ilk kez grd. Sahiden ok gzel ve pek cana yaknd. Akama doru deneti subaylar tayan motor, Hsn Bey'in ardarda okuduu dualar arasnda, gemiye yanat. in son ve en tehlikeli blm balamt. Bu kadar ok cephane ve gerecin yakalanmas sahiden felaket olurdu. Galata'daki bir meyhanenin st katnda, Ekrem, Aziz Hdai ve Seyfi de, yrekleri azlarnda, gzlerini gemiye dikmiler, ate stnde bekliyorlard. ngiliz, Fransz ve talyan subaylarndan oluan kiilik kurul, yolcu ve yk denetimi yapmak zere ar ar gemiye kt. Kurulu, 120 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu merdivenin banda kaptan, Sonya, ikinci kaptan ve Hsn Bey karlad. ngiliz fena halde ngilizdi. Hsn Bey'in morali bozuldu. Sonya tm uhluu ve zarifliiyle subaylar bir kadeh iki imeye davet etti, su gibi akan bir Franszcayla, "Yorgun olmalsnz.." diye akd, "..biraz dinlenirsiniz. Haydi gelin!" Cevap beklemeden, yol gstermek iin nden yrd. Dar elbisesinin iinde kalalar kazaska oynuyordu. Zavall Hsn Bey baklarn tela iinde baka yere kard. nce ip bykl talyan subay Sonya'nn rzgrna kapld, sonra da Fransz. Ciddi ngiliz surat iinde meslektalarn izledi. Kk iki salonuna girdiler. Hsn Bey yavaa geride kald. Kap kapand. Kpeteye yaslanp beklemeye koyuldu. Bir sre sonra dar kahkahalar yansmaya balad. Sonra da kzn i gcklayan sesi duyuldu. Balalayka alarak Rusa bir ark sylyordu. Gne Boazii'ni yangna vererek ar ar batt. kinci Kaptan kapy aralayp Hsn Bey'i ard. Hsn Bey evrak antasn alp ieri girdi: "Bismillah." Sonya, kucanda balalayka, iki tezghnn stne oturmu, glyordu. Gl de ark gibiydi. Subaylar yle sarho ve o kadar mutluydular ki ambarlar denetlemeden eya belgelerini imzaladlar. Yolcular grmeden yolcu listesini onayladlar.106a Birer bardak votka daha itikten sonra, yklarak dar ktlar. Ayn dostlukla uurlandlar. Motor hareket etti. Sonya'ya el sallayan ngiliz subay motorun iine yuvarlannca ip bykl talyan yal bir kahkaha salverdi. Hsn Bey sevinten uuyordu. Kendini tutamad, bakmaya e- kindii Sonya'y kucaklayp apur upur pt. Geminin dd kez tt. Bu, iler yolunda demekti. Ekrem, Aziz Hdai ve Seyfi Beyler, ayaa frlayp birbirlerine sarldlar. MSY KAL'nin memurlarndan sivri sakall Rum herkesin gitmesini bekliyordu. Son grevli de knca, Ladil'le ilgili btn belgeleri toplayp antasna koydu, apkasn kapt ve

Beyolu'ndaki Yunan Yksek Komiserlii'ne kotu. Nbeti grevliye kukusunu anlatt. Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 121 Yunan Yksek Komiserlii alarma geti. Rus yardmn engellemek iin bu srada Batum anda devriye gezmekte olan 13.000 tonluk Klk zrhls, saat sonra stanbul'daki donanma irtibat subaylndan bir telsiz mesaj ald. Mesajda, Fransz bandral bir geminin yarn sabah nebolu'da olaca, ok miktarda silah ve cephane tad bildiriliyor, silah ve cephanelerin teslim alnmas veya imha edilmesi iin gerekenin yaplmas emrediliyordu. Geminin rotas nebolu'ya evrildi. Klk'la birlikte devriye gezen Panter torpidobotuna ldakla Klk' izlemesi talimat verildi. Seyir subay br gn sabah nebolu'da olacaklarn hesap etmiti. ODESA sabah nebolu'ya ulat. Durum bildirildii iin nebolu hazrd. Gemi uzun uzun ddk alarak nebolu'yu selamlad, yavalad, deniz s olduu iin akta durdu, grltyle demir att. Yarbay Ni-dai, Binba Kemal, Liman Bakan Neyyir Bey ve yolcular denetleyecek subaylar bir kaykla gelip gemiye ktlar. niformalarn giymi kaak subaylar, babacan kaptan, gzel Sonya ve deryadil gemicilerle vedalam, bekliyorlard. Yolcular tayacak kayklar gemiye yanatlar. rgt hepsi hakknda temiz kd verdii iin ilem uzun srmedi, kayklara binmeye baladlar. Yarbay Nidai, ykn abuk boaltlmas iin sabrszlanan Hsn Bey'i yattrd: "Merak etmeyin. Kayklarmz yamandr. Gemiyi abuk boaltrz. Akama kalmaz, geri dnersiniz." "yleyse malzemeyi yarn sabah Ankara'ya sevk etmeye balarsnz, deil mi?" Nidai Hsn Bey'in srtn okad. "Nasl sevk edelim? Telatan unutmu olacaksnz. Yarn Ramazan bayram." "Aaah, sahi." Birlikte ambarlara baktlar. rili ufakl pek ok sand gren Nidai, "Benim bayramm balad bile.." dedi neeyle, "..bu gece deliksiz bir uyku ekeceim." Kendi yandaki Hsn Bey'in elini kapp pt: 122 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu "Sa olun." Byk kayklar gemiyi sarmlard. Boaltma iine yardm edecek tayclar gemiye ktlar. Bu iin ustas olmutu hepsi. ki vin grl grl almaya balad. Deniz leden sonra dalga yapt iin boaltma uzun srd. Son sandk da yalya karld srada, vakit gece yarsna yaklayordu. Ancak bete biri Yarba'na, adr bezlerine ve uvallara sarl silahlar ve gereler ise yakndaki kmal Komutanl binasna tanmt. Kalan sandklar, yaly doldurmu, i sokaklara tamt. Halktan arife gn daha fazla almalarn istemeye utanmlard. Herkes bayrama hazrlanyordu. Zafer Kemal "Sabah ola hayr ola" dedi. Bir kaza olmasn diye mermi ve fiek sandklarnn bana nbetiler braktlar. Hsn Bey'i ellerinden, yanaklarndan perek gemiye uurladlar. Ertesi gn bayram byk bir mutluluk iinde kutlayacaklarn sanyorlard. 9 HAZRAN 1921 Perembe sabah, Yarbay Nidai gn doarken, uzun bir ddk sesiyle derin uykudan uyand. Yataktan frlayp pencereye kotu. Odesa nebolu'yu selamlyordu. Tm klarn yakmt. Az sonra stanbul'a dnmek zere sabah pusu iinde gzden kaybolacakt. Esenlikle varmasn dileyerek tra oldu, ei ypranm niformasn gece silip tlemiti. Namazdan sonra bayramlamak zere giyinip evden kt. nce yalya inip duruma gz att. Bir vukuat yoktu. Deniz sakin, hava gzeldi. Bayram namazna katlmak iin Yahyapaa camisine yrd. Cami az zamanda doldu. YUNAN ve ngiliz sava gemilerini izlemek amacyla Karadeniz kys boyunca gzetleme noktalan kurulmutu. Biri tekini gren tepelerde bulunan noktalar, elde telefon a kuracak

malzeme olmadndan, renkli bayraklarla haberleiyorlard.107 Bylece, liman olan ehirler ve limandaki gemiler nceden uyarlyordu. Yunan sava gemileri daha nce Samsun, Sinop ve Ereli'yi bombalamlard.107*1 nebolu'nun 100 km. dousundaki gzc, sabah erkenden bir zrhl ile bir torpidobotun batya doru seyrettiini fark etmiti. aKtahya - Eskiehir Savana Hazrlk 123 ret bayran sallayarak bir sonraki gzcye durumu bildirdi. Noktadan noktaya iaretleilerek haber Abana ve nebolu'ya iletildi. nebolu noktasndaki nbeti gzc haberi alr almaz, tepeden aaya, ehre komaya balad. YAHYA PAA CAMNDE bayram namaznn sonuna gelinmiti. Gzcnn haykr duyuldu: "Dman gemileri geliyoooooooooo!" Son selam verip ayaklandlar. Mft, "Ey cemaat.." dedi, "..tehlike savuunca bayramlarz. imdi yalya koalm!" Cemaat yalya akt. Kayym nebolu sokaklarna dald: "Ey ahaliiii, dman gemisi bastrmadan yal boaltlacaaak! Al-lahn, vatann seven imeceyeeee!" Bayram unutuldu. Pratik subaylar abucak bir dzen kurdular. Birka ykleme yeri belirlendi. Tama balad. Btn nebolu yalya toplanm, evlerde yalnz ok yallar, hastalar, hamileler ve bebekler kalmt. Bayramlk giysilerini giymi herkes sraya girdi: Kaymakam, Belediye Bakan, mft, retmenler, memurlar, zanaatkarlar, esnaflar, kayklar, subaylar, erler, yallar, kadnlar, genler.. Bir gn nce nebolu'ya inmi olan subaylar, usta ve iiler de koup yardma geldiler. Yznden ter fkran bir subay, tek kiinin tayamayaca ar sandklarn kapaklarn zorlayp ayor, mermileri tek tek yeni yetme kzlarla olanlara uzatyordu: "Dikkatli olun, drmeyin ha!" Hi drrler miydi? Hepsi bir merminin ne kadar deerli ve tehlikeli olduunu oktan renmiti. Yal kadnlara makineli tfek eridi, tfek gibi hafif eyler veriliyordu. Onlar da bunlar kollarnda, torunlar gibi saknarak tamaktaydlar. Zafer Kemal, jandarma avuuna, "Kylere haber sal.." dedi, "Ne kadar araba, kan varsa, Yarba'na gelsin. Sandklarla ak mermileri birikmeden kiay'a atalm!" Az sonra atl kylere uacakt.
124 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Gen erkeklerin bir ksmm da Yarba'na gnderdi. Bunlarn grevi sandklar tayanlarn srtndan dikkatle yere indirmek, sonra da arabayla kiay'daki cephanelie tanmasn salamakt. Merdivenli yolun yarsndan, sandk ve plak mermi tayanlar dikkatle trmanyor, br yarsndan, ykn brakanlar koar adm iniyordu. nebolu soluk soluayd. Arada bir la benzer yakanlar duyuluyordu: "Hzl! Allah akna daha hzl!" Yakn kylerden arabalar gelmeye balamt. Yarba karnca yuvasna dnd. Sonunda korkulan oldu. ki sava gemisi, homurdanarak nebolu nnde belirdi. Fazla yaklamadan, akta durdular. Yal boyuna da gibi ylm mermi sandklarn grebilecek uzaklktaydlar. Lanet olsun! Klk'tan denize indirilen beyaz bayrakl ifte bir kayk yaklamaya balad. skeleye yanaaca anlalyordu. Yarbay Nidai ve Kaymakam iskelenin ortasna kadar ilerlediler. Bir Yunan deniz subay iskeleye kt. Birbirlerine doru birka adm atp durdular. Askerce

selamlatlar. Subay mermi sandklarndan yana bir gz att, bir ey demeden bir zarf uzatt. Dnd. Kayk uzaklat. Kaymakam, Belediye Bakan, Nidai, Zafer Kemal, Askerlik ubesi Bakan Binba Hasan Fehmi Bey, Neyyir Bey, Mft, Kayklar Khyas lyas Kaptan, baz kaymakamlk ve belediye ileri gelenleri iskelenin banda biraraya geldiler. Zarfn iinde Franszca yazlm ksack bir ltimatom vard. Kaymakam kaygyla okudu ve aklad: "Komutan btn silah ve cephaneyi teslim etmemizi istiyor. ki saat mhlet vermi. Cevabmz almak iin kayk yeniden gelecekmi. Teslim etmezsek ehri bombalayacaklar." Bir sessizlik oldu. Zafer Kemal fkeden titreyerek, "Teslim edecek miyiz beyler?" diye sordu. Hepsi birden silkinip isyan ettiler: "Hayr!" "yleyse ne duruyoruz? Yallar, hastalan, ocuklar hemen kiay'a yollayalm. Sandklar tamaya devam edelim." Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 125 "Haydiiii!" Ortalk kart, her ey dehetli hzland. Evler boaltld. Sessizliin yerini emirler, haykrlar, ocuk alamalar, beddualar ald. Zaman insafszca akmaya balad. ki saatin dolmasna az kalmt. Yalda iki yzden fazla sandk vard daha. Nidai, Zafer Kemal'e, "Ben tepeye kyorum.." dedi, "..kalan sandklar yukar gndermeye zaman yetmezse, ta binalara, mahzenlere tat. Kadnlar da artk uzaklatr. Ate almadan siz de yukar gelin." Yarba'na kt, ilerdeki fundalkl tepeye geldi. Burada eski model toplardan kurulu bir batarya bulunuyordu. "Toplar ata hazrlayn.." dedi, "..sahte toplan da karp yerletirin. Belki gemilerin yaklamasn nleriz." Sahte toplar karld. Bunlar, ziftle boyanm uzunca soba borusu ile yine zifte bulanm uzun ve yuvarlak bir am gvdesiydi. Fundalklarn arasndan, apraz ayaklara yerletirilerek top namlular gibi uzatldlar. Sre dolmu, kayk Kdk'tan ayrlm, yaklayordu. "unun nne bir mermi savurun bakalm. Cevabmz rensin." lk mermi motorun hayli uzana dt. Ama ikinci mermi geli yoluna rastlad. Havaya ba kpkl bir su stunu ykseldi. Kayk hzla geri dnd. Subay emekli topu okad: "AferiS gzelim." Nidai drbnle bakt. Karadaki toplarn at mesafesi dnda kalmaya dikkat eden Klk'n n direine krmz bir flama ekiliyordu. "Ate flamas ektiler. Bombardmana balayacaklar." Geminin uzun menzilli iki topu grledi. lk mermiler denize dt. Beinci mermi yalya isabet etti. Birka byk sandal paraland. Ate giderek younlat.108 NGLZ HKMETNN, anakkale ve stanbul'un Trklere kar kesin olarak savunulmasn kararlatrd haberi General Ha126 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu rington'u artmad. Yzn buruturarak, "Tahmin ediyordum" dedi. Sir Rumbold'un bir de srpriz haberi vard:. "Bunun iin de ngiliz, Fransz ve talyan birliklerinin, bir komuta altnda birletirilmesi ngrlyor. Lord Curzon, nmzdeki hafta Paris'te yaplacak toplantda, Mttefik Kuvvetlerin Bakomutanl iin sizi nerecekmi." 109 Gelecein bakomutan yerinden frlad: "te bu olamaz! ekilip gitmeyi neren bir adama bu grev verilir mi? ngiliz mizah bu olsa

gerek." KILKI bir sre sonra atei kesmiti. Nidai terini silerek, "ehirde ciddi bir hasar olduunu sanmyorum.." dedi, "..ama galiba ok kayk kaybettik." Sahte toplardan birini tekmeleyerek devirdi: "Allah kahretsin!" Erlerden biri, "Gidiyorlar" dedi. Gemiler bat ynnde uzaklamaktayd. "Cehenneme kadar yollar var." Koar adm Yarba'na geldi. Erkeklerin bir ksm burada kalmt. Yksek sesle, "Daha tehlike gemedi.." dedi, "..ehri boalttmz anladlar, artmaca veriyorlar. Her an geri gelebilirler. Akama kadar hibiriniz ehre dnmeyin!" Gen bir subay Yarba'na dikti: "Ben izin vermedike kimseyi aaya salma!" "Bastne." Zafer Kemal'le koarak yalya indiler. kisinin de gzleri yaard. Kayklarn yardan ou kullanlmaz hale gelmi, iskele km, birka ev isabet almt. Zafer Kemal, "Yeni cephane gelse, ok zorda kalrz.." diye inledi, "..en uygun liman burasyd." Nidai, "galci devletler, ilan ettikleri gibi sahiden tarafsz olsalard.." dedi, "..Yunan donanmasnn stanbul'u s olarak kullanmasna izin verirler miydi? n0 Bu insanlar kendilerine uygar, bakalarna vahi." "Hakkn var. Beyaz yamyam bunlar!" Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 127 Salam kayklarn bir ksmn ierilere, sokak aralarna ektirdiler. Sonra yryerek hayli ierdeki kiay'a geldiler. Halk kiay'n kvrmlarna snmt. Oyun oynayan ocuklarn sesleri nlyordu. Yakn kylerden kanlar gelmi beklemekteydi. Vakit kaybetmeden sandklar kanlara yklediler. Bir kanyla ancak orta byklkte bir sandk ya da kk iki sandk tanabiliyordu. Tama gc bu kadard. Orduda alr durumda birka kamyon vard ama hepsi cephedeydi. "Haydi selametle anam, selametle baclar!" Kolba yalca, yank yzl bir kadnd, "Haydi!" dedi. Kan kolu iki atl jandarma eliinde yola kt. Yarba'nda bekleyenler, balarnda Mft, ikindi namazn klmak iin ehre inmek istediler. Subay yollarn kesti. "Biliyorsunuz, Komutan ehre girmeyi yasak etti." Mft, "Hele beni bir dinle oul.." dedi, "..ev yklsa yaplr. Ama cephane elden ksayd ne yapardk? Bir mermi bile ziyan olmad, hepsi kurtuldu. imdi izin ver de, Allah'a kr borcumuzu deyelim." Baktlar. Gen subay saygyla ekilip yol verdi. Cemaat Yahya Paa camiine girerken Klk ve Panter birdenbire geri dndler. Uyar lklar ykseldi. Subay cemaati geri evirmek iin kotu ama yetiemeden ilk mermi dt. iddetli bir patlama duyuldu. Camiye girdii zaman namaz balamt. Tekbir getirerek secdeye kapanmaktaydlar. Bir an duraksadktan sonra o da sessizce en arkadaki safa katld. Ara vermeden, mermi slklar ve bouk patlama sesleri iinde, cami titredike dklen sva paralar altnda, sknetle namaza devam ettiler.111 NEBOLU bombalanrken, Yunan Babakan Gunaris, evik ve geni admlarla parlamento krssne yryordu. Uultu kesildi. "Sayn milletvekilleri, nemli bir konuda bilgi sunmak iin huzurunuzdaym." Sesini verecei habere ayarlad:

128 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

"..Kral Hazretleri, Anadolu'daki ordumuzla birlikte olmaya karar vermitir. Yarn, Bizans geleneine uyularak, Atina Katedrali'nde bir ayin yaplacak, sonra da Kral Hazretleri ordumuzun yanna, zmir'e hareket edecektir." Herkes ayaa kalkt. Alklara "Yaasn Kral!" sesleri kart. Biri "Ankara'ya!" diye haykrnca, btn parlamento cotu; hep birden avaz avaz barmaya baladlar: "Ankara'ya! Ankara'ya!! Ankara'ya!!!" 112 ANKARA'da silahlarn ve cephanenin nebolu'ya ulat haberi byk sevinle karlanm, geminin creti hemen stanbul'a havale edilmiti. Ama sevin uzun srmedi. leden sonra Moskova Bykeli-lii'nin ifresi Dilerine bomba gibi dt. Ali Fuat Paa, Enver Pa-a'nn niyetini bildiriyordu. Trkiye'ye yollad mektuplarn metinlerini de gemiti. Enver Paa'nn yeniden tarih sahnesine dnmek istemesi Ankara'y byk kaygya drd. Anadolu'nun artk maceraya tahamml yoktu. Genelkurmay, Dou Cephesi Komutan Kzm Karabekir Paa'ya durumu bildirdi ve u emri verdi: "Anadolu'ya girmek istemesi halinde Enver'i ve arkadalarn tutuklaynz!" u3 AL FUAT PAA ile Binba Saffet nee iinde kahve imekteydiler. Az nce Binba ate topu gibi gelmi, mjdeyi vermiti: "Rus yardm yeniden balad. Batum'da bekleyen bir gemimize, silah ve cephane ykleniyor. Birka gn iinde nebolu'ya hareket edecek." Paa kahvesinden hprdeterek kocaman bir yudum ald: "ifte bayram yayoruz." OYSA nebolu'da sadece sokak aralarna ekilmi birka kayk salam kalmt. Be bin nfuslu ehir boaltlm olduu iin l yoktu, birka yaral vard. Baz ta ev ve dkknlar yklm, birka atlye, depo, Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 129 ahap bina yanm, kaymakamlk ve kaykhane yara alm, Osmanl Bankas'nn yars kmt. Bata gmrk sokandakiler olmak zere pek ok evin camlar krlm, bazlarnn duvarlar atlam, yollarda, bahelerde mermi ukurlar almt. Yarba'na kan ta merdiven de hasar grmt. Halk kiay'dan geri dnerken ehrin stne kl ve moloz tozu yamaya devam ediyordu. Evleri yanm, yklm kadnlarn lklar, akama zg o grkemli sakinlii para para etti. ZMR'de ise evlerden yollara kahkahalar ve arklar dklmekteydi. Kral'n geleceini renen Rumlar sevin iinde yzyorlard. Balkonlar, pencereler defne dallaryla, dkknlarn vitrinleri Kral'n fotoraflaryla sslenmiti. Kral' karlayacak gen kzlar iin beyaz giysiler dikilmi, balarna takmalar iin iekten talar yaplmt. Karyaka'da bulunan yan yana iki gzel, beyaz ev, Kral ve maiyeti iin dzenlenip denmiti.114 zmir coku iinde Kral' bekliyordu.

Ali Fuat Cebesoy

Enver Pa a K z m Karabekir Pa a

ALIKAN NEBOLU szlanmad, yaknmad, kimseden yardm da istemedi. Sabahleyin yaralarn sarmaya koyuldu. Evleri yklm, yanm ailelere daha geceden komular sahip kmlard. Kastamonu Blge Komutan Muhittin Akyz Paa'nn sabah erkenden nebolu'ya gelmesi halk sevindirdi. Paa, her iyi ve kt gnde aralarnda olmutu. Paa'nn gelmesi azimlerini biledi. Ykn130 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu tlar hzla kaldrmaya, krk ve atlaklar onarmaya, ukurlar doldurmaya baladlar. En ncelikli sorun kayklard. Kayklar, kalafat ustalar ve Menzil Komutanl erleri, denize ve kumsala yaylm kayk paralarn topluyorlard. Bu artklardan belki acele birka kayk yaplabilirdi. nk hemen her gn bir gemi uruyor, karaya yolcu ya da eya karmak gerekiyordu. Yeter sayda sandal yaplncaya kadar byk parti kaak mal ve yardm malzemesi baka Karadeniz limanlarna indirilecek, bu da zaman kaybna sebep olacakt. KARABEKR PAA, savan kimsesiz brakt ocuklar toplam, kolordusunun korumas altna almt. Grevlendirdii subaylar bu talihsiz ocuklar izci-asker karm bir dzen iinde zenle eitip yetitiriyorlard.1148 Paa da bu ocuklara ara sra ders verirdi. Bugn de koroya kendi yazp besteledii bir mar retmeye alyordu: Trk ylmaz Trk ylmaz Cihan yklsa Trk ylmaz... Koro yine iyi syleyemeyince, Paa kzm gibi yaparak, "Olmad cuklar.." dedi, "..batan alacaz. Daha canl. Haydi!" Sevimli koro avaz avaz yeniden balad: elik gibi kollu Tuntan ayakl Trk hi ylar m Trk hi ylar m Trk ylmaz Trk ylmaz... Emir subay korkarak yaklap "Paam" diye fsldad. ocuklar sustular. Karabekir Paa bu kez sahiden kzd: "Bizi rahatsz etmeyin demitim." Emir Subay "zr dilerim.." dedi, "..Genelkurmay'dan 'geciktirilmesi idam muciptir' kaytl bir ifre geldi efendim." Karabekir ocuklar bugnlk terhis edip odasna kt. ifre Enver Paa hakkndayd. Trabzon'daki Enverciler yznden zaten huzursuzdu. Enver Paa'nn Bolevik bir birlikle snra dayanmas olaKtahya - Eskiehir Savana Hazrlk 131 silii huzursuzluunu iyice artrd. Emir Subayna eitli emirler yazdrd. Genelkurmay Dou Cephesinde bir tehlike kalmad iin iki tmenini Bat Cephesine yollamasn istemi, o da bir tmenini yollamt.11415 lk nlem olarak, yola kmaya hazrlanan ikinci tmenin hareketini durdurdu. Bu tmen Mrettep Kolordu'nun yana yakla bekledii tmendi. Ktahya-Eskiehir Sava'ndan sonra yeniden yola karlacakt ama Erzurum-Ankara arasnda demiryolu olmad iin yayan gelecek, Sakarya Sava'na yetiemeyecekti. BR ZAFER kazanarak Venizelos efsanesini silmek isteyen Yunan Kral Konstantin Atina'dan ayrlmadan nce bir bildiri yaymlad. Bildiri yle balyordu: "Ordumun bana gemek zere yola kyorum!"

izmir Rumlar kral kar l yor 132 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu izmir I. Kordon

Oysa hkmet hevesli Kral'n ordunun fiilen bana gemesini doru bulmamt.115 Babakan, hkmetin bu grn syleyebilmek iin uygun bir zaman kollamaktayd. 12 Haziran 1921 Pazar gn Kral Konstantin, Limnos sava gemisiyle, beraberinde oullar, Babakan Gunaris, Dileri Bakan Baltacis, Sava Bakan Teotokis, Denizcilik Bakan Mavromihalis, Genelkurmay Bakan General Dusmanis, yardmcs General Strati-gos olduu halde saat 16.15'te zmir'e geldi. zerinde beyaz feldmareal niformas vard. Top atlar ve trenle karland. Beyaz elbiseli gzel kzlar gvercinler uurdular, iekler serptiler. Kral'n ayaklarna kapananlar oldu. On binlerce Rum Kordonboyu'nu doldurmu, btn Rum evleri bayraklarla donatlmt. Bando durmakszn Yunan marlar alyordu. Trkler evlerine ekilmilerdi. Kral ordu kararghn ziyaret ettikten sonra, mzrakl svarilerin elik ettii otomobil kafilesiyle Kordonboyu'ndan geerek KaryaKtahya - Eskiehir Savana Hazrlk 133

ka'ya yol ald. Ak bir otomobile binmiti. Halk lgnca alklyor, balkonlardan, pencerelerden iekler atlyor, haykrlar ykseliyordu. Karyakal Rumlar da Kral' ayn taknlkla karladlar. Kafile Kral iin hazrlanm beyaz evin nnde durdu. Genel Vali Steryadis saygyla yol gsterdi, nde Kral, arkada Babakan ve teki ileri gelenler, bahe yolundan eve doru yrdler. Geni ve gsterili kap akt. Kapnn nnde grevliler Kral' karlamak iin bekliyorlard. Evin mermer giriine byk bir Trk bayra serilmiti. Kral, Rumlarn gurur haykrlar iinde, bayra ineyerek eve girdi.116 YETM BE kanlk bir kan kolu nebolu-kiay'dan yola kmak zereydi. Zafer Kemal "Uurlar olsun anam!" diye seslendi. Kolba, "Sa ol oul" dedi, elindeki sopayla kzn drtt. Kanlar tekerleri inleyerek kmldayp yrdler. Kanclarn hepsi kadnd. Yalnz nc kany 12 yanda bir erkek ocuk yediyordu. Kadnlardan biri hamileydi. Yedinci kannn yannda yryen srm gibi gen kadnn ayaklar plakt. Baz kadnlar bebeklerini torbalayp srtlarna balamlard. Gen subaylardan biri ii rpererek, "Ne mbarek kadnlar bunlar" dedi. yleydiler. Yavrularna yiyecek tayan ana kular gibi orduyu besliyorlard. Kan kolu gacrdya gacrdaya uzaklap gitti. FRANKLN BOUILLON, Ankara'ya gelirken yol boyunca kan kollarn grmt. Kanclarn ounun kadn olmasnn Fransz diplomat ok etkiledii anlalyordu.117 Yemekte srekli bu konudan sz etti. vg ve heyecan Trk tarafna mit verdi. Anlama salanrsa emperyalist cephe ikiye blnecek, ayrca gneyde de sava sona ererse, Ankara oradaki kinci Kolordu'yu Bat Cephesine kaydrabilecekti. Yemekten sonra grmelere geildi. Ankara'y M. Kemal, Fevzi Paa ve Dileri Bakan Yusuf Kemal Tengirenk temsil ediyordu; Fransa'y Franklin Bouillon ve Albay Sarou. Grme neeyle balad. M. Bouillon'un Fransz askerlerinin Karadeniz Erelisi'nden ekileceklerini bildirmesi neeyi artrd. Fa134 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Bir ka n c kad n ve ocu u

kat yeni anlama iin Sevr Antlamas ile Bekir Sami'nin imzalad anlamann temel alnmasn istemesi havay gerginletirecekti. M. Kemal Ankara'nn ilkelerini belirtti: "Sevr Antlamas'n kafasndan silmeyen hkmetlerle anlamamz mmkn deildir. Trkiye Byk Millet Meclisi milli yeminimize (Misak- Milli'ye) aykr bir anlamay kabul etmez." M. Bouillon ard: "Byle bir yeminin varln ilk defa duyuyorum. Bekir Sami Bey bir milli yemininiz olduundan hi sz etmemiti."
Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 135

"Bu ihmali yznden de grevinden ekilmek zorunda kald. Grmeye balamadan milli yeminin metnini incelemenizde yarar var. Yusuf Kemal Bey size yardmc olur. ncelemeniz bitince yeniden biraraya geliriz." Ayaa kalkt, tekiler de. "Msy Bouillon, milli yeminimizin z tam bamszlktr. Yani siyasi, mali, iktisadi, adli, askeri, ksacas her hususta bamszlk! Trk milleti kann tam bamszl salamak iin aktyor."118 Bayla hafif bir selam verip Fevzi Paa'yla birlikte kt. Odada M. Bouillon, Albay Sarou ve Yusuf Kemal Bey kalmlard. M. Bouillon merakla Yusuf Kemal Bey'e yaklat: "Yoksa siz aklnzdan kapitlasyonlar kaldrmay m geiriyorsunuz?" Yusuf Kemal Bey, duraksamadan, "Evet Msy Bouillon." dedi, "..Milli Mcadele toprak iin yaplmyor. Osmanl topraklarnn drtte n oralardaki halkn iradesine braktk. Biz istiklal iin mcadele ediyoruz. Byk Millet Meclisi kapitlasyonlarn kalktn grmeden klcm knna koymaz."'119 Fransz diplomat glmsedi: "Ah dostum, azminizi ve sabrnz temsil eden kan kollarn byk bir hayranlkla izledim. Ama gereki olun ve bizimle uzlamaya bakn. nk kan, kamyonu yenemez!" 120 Kamyon dedii emperyalizmdi.

NESRN akam daysndan, laf arasnda, hayran olduu Halide Edip Hanm'n Eskiehir hastanesine gnll hastabakc olarak gideceini renince, kararn vermi, ertesi gn Salk Bakanh'na bavurmutu. lgili mdr tel gzlkl Dr. Kmil Bey'di. Nesrin'i dinleyen Kmil Bey efkatle, "Bu sava, bugne kadar yaptmz hibir savaa benzemiyor.." dedi, "..millete savayoruz ve uyanyoruz. Kalemi, silah, kans, yrei ile hayata karan kadn bir daha kimse eve hapsedemez. Senin gibi ncler sayesinde bambaka, yepyeni bir Trkiye kuruluyor. Ortaadan kyoruz. Verdiin karar iin seni kutlarm. Ama kzcazm, hastabakclk etin i. Bu ayn sonunda burada
136 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

ocuk Esirgeme Kurumu faaliyete geecek. Kimsesiz ocuklarmza sahip kacaz. Hazrlklar bitti. Senden orada yararlanalm." Nesrin doktorun gzlerinin iine bakt: "Beni ltfen Halide Hanmla birlikte Eskiehir'e yollayn efendim." Kmil Bey bu kararl baka teslim oldu: "Peki kzm." KRALN MESAJI, kinci nn yenilgisinin ezikliini zerinden atm olan orduyu daha da canlandrd. Mesaj askerlere, btn birliklerde olduu gibi Aydnda da bir subay okudu: "Askerler! Vatann sesi, beni yeniden sizin komutannz olmaya ard. Kralnzdan size yrekten selam! Milletin kurtulu savandaki azimli arpmalarnzdan gurur duyuyorum. ampiyonluunu yaptnz asil lkleri unutmu deilsiniz. Bu kutsal toprak zerinde, dnyann hayran olageldii esiz uygarl ite tam bu noktada yaratm olan Yunan lks iin arpyorsunuz. Sizin deeriniz savan baarsn salayacaktr. Sizin erdeminiz fedakrlnz garanti edecektir ve zaferleriniz yeniden yaratclna layk olduunuz esiz uygarl ieklendirecektir. ocuklarmza miras olarak, atalarmza ve bize layk bir grev brakacaz. Askerler! Hepiniz bu grevle beraber, tek ve blnmez Yunanistan akyla dolu, byk ve lmez lkye kendinizi adam oldunuz. leri! Kralnz sizinle beraberdir. Sizi, vatann emrettii yere gtrmektedir. Tanr hakl savamz kutsasn!" n Mesaj rkek Panayot'un da kann kaynatmt. O da, birok asker gibi cierlerinin tm gcyle, "Yaasn Kral!" diye haykrd. Sava canavar olanca itah ile uyanmt. PUNTA (ALSANCAK) limanna yanam bir ngiliz ilebinden, yeni alnan son kamyonlar ve ambulanslar, vin gmbrtleri ve haykrlar arasnda, rhtma indirilmekteydi. Liman alann yoldan Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 137 ayran tel rglerin arkasnda toplanm olan merakl Rumlar, Tillor ve Fiat marka gcr gcr aralar hayranlk ve gururla izliyorlard. Ordu yalnz bymyor, byk bir hzla silah, tat ve gere bakmndan da ok gleniyordu. Bu sefer Trkleri ezeceklerdi. BATI CEPHES Kurmay Bakan Yarbay Naci Tnaz odaya girdi. smet Paa, Binba Tevfik, Muharrem ve Kemal Beylerle harita banda almaktayd. Ban kaldrd: "Sen kt bir haber vereceksin." "Evet efendim." "Syle bakalm." "Franklin Bouillon ile yaplan grmelere ara verilmi. Bugn Ankara'dan ayrhyormu.

kinci Kolordu'yu batya kaydramayaca-giz. smet Paann yznden bir an iin mor bir bulut akp geti. Binba Kemal, "Dman en azndan iki katmz" diye yaknd. smet Paa, duygularn saklayan demir maskeyi yeniden yzne geirdi: "Ne zaman kuvvete denk olabildik ki Kemal Bey.." dedi, "..kendi yamzla kavrulacaz." Oradan buradan Bat Cephesine kk byk birlikler ve baz silahlar yollanmt. Ama bu aba Yunan glenmesine oranla ok yetersizdi. Orduda 12 cins tfek, 8 cins ar makineli tfek, 4 cins hafif makineli tfek, 24 cins top vard. Silah ve cephane ikmali zaten byk bir sorundu; bu kadar eitlilik ikmal sorununu baz kez iinden klmaz hale getiriyordu.121a YUNANLILAR taarruz hazrlklarm hzlandrmlard. zmit'teki 11. Yunan Tmeni'ne 'birliklerini hzla zmit'te toplamaya balamas, toplanma biter bitmez deniz ve kara yoluyla Bursa dousuna ekilmesi' emredildi. Ordu bu uzak birliini Bursa yaknma ekerek, yrye geecek olan ordunun sol gerisini gven altna almak istiyordu. Emir 11. Tmen Komutan Albay Kladas' rktt. Karadeniz'e kadar yarmadaya yaylm birliklerini toplamak kolay deildi. Kar138 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu larnda yeni kurulmu bir kolordu vard. Trklerin yayd sylenti yznden bu kolordunun gl olduunu sanyordu.121b Onun takibi altnda ekilebilmek byk sorundu, ayrca bu kesimdeki Rumlar ne olacakt? Kurmay Bakan, "Artk burada kalabileceklerini hi sanmyorum" dedi. Doru sylyordu. Tmene mensup askerler ile evredeki eteler kylerde askerlik ve insanlk d birok su ilemi, yerli Rumlarn bir ksm da bu tmene gvenerek Trklere ok eziyet etmiti.1210 ekilirken, kylerin, deirmenlerin, kprlerin yaklp yklmas kararlatrld. ekili Rumlara gizlice duyurulacakt. Sratle bir ekili plan yapld. Trklerin elindeki btn arabalar toplanacak, zmit evresindeki ve dousundaki iki alay gl artlarn korumas altnda zmit'te toplanp deniz yoluyla Bandrma'ya tanacakt. zmit'in gneyinde bulunan alay ise Karamrsel-Yalova yoluyla Gemlik'e ekilmeye alacakt. ANKARA STASYONU kalabalk, katar harekete hazrd. Vagonlarn ou yk vagonuydu. Vagonlara mermi sandklar, erzak uvallar ve kfeleri ykleniyordu. Sundurmann altnda Halide Hanm ile onu geirmeye gelen Dr. Adnan Bey, Hamdullah Suphi Tanrver, Yakup Kadri ile Nesrin, Vedia ve Yzba Vedat bir bek oluturmulard. Y. Kadri ile Nesrin'in samimi konumas Halide Hanm'n dikkatini ekti: "Siz tanyor muydunuz?" "Tabii. Nesrin Hanm'la stanbul'dan Ankara'ya birlikte gelmitik. Silah arkada saylrz." Gltler. Bir grevli yaklap selam verdi: "Hareket ediyoruz efendim." Halide Hanm ile Nesrin, uurlamaya gelenlerle vedalatlar. Lokomotif kazannn zonklamas artmt. Ddkler tyordu. Asker ve subay dolu yolcu vagonundan ilkine bindiler. Askerlerin ou niformaszd. zerlerinde kyl giysisi vard. Halide Hanm ile Nesrin kendileri iin ayrlm olan karlkl iki bo sraya oturdular. Tren istasyondan kar kmaz aasz ve kirli sar bozkr balad. Halide Hanm, Ruen Erefin einin de haftaya Eskiehir hastaneKtitahya - Eskiehir Savana Hazrlk 139 sine gnll hemire olarak katlacam sylerken, bir subay yaklap selam verdi, "Rahatsz edebilir miyim?" diye sordu, Halide Hanm'a kendini tantt: "Yzba Faruk. stiklal yolunu Nesrin Hanm'la birlikte yrmtk. Selamlamadan gemek istemedim." Nesrin'e eildi:

"Naslsnz?" "Teekkr ederim. Siz de mi Eskiehir'e gidiyorsunuz?" "Hayr, ben daha ileriye, Ktahya'ya gidiyorum. 4. Tmen'e tayin edildim." Halide Hanm, "Yarbay Nzm'n tmenine yleyse.." dedi, "..ok talihlisiniz yzba. Oturmaz msnz?" Faruk ekinerek oturdu. "Eim ve ben Nzm Bey'i ok severiz. Subaylarnn ve askerlerinin Nzm Bey'e ne kadar bal olduklarn greceksiniz. Gznn iine bakarlar. Bu gen komutanda insanlar kendine balayan bir by var. Meclisin ald dnemdeki bunalm gnlerini birlikte yaadk. Ne ac, ne mitsiz gnlerdi o gnler. Belki gleceksiniz ama o gnleri dndke imdi bana, ok zenginmiiz gibi geliyor." Faruk'un eliyle dizindeki yamay rtmeye altn fark edince, "Ltfen rtmeyin.." dedi, "..utanmayn da. O yama bizim iin ngilizlerin dizba nianndan ok daha deerli. Ordumuz heybetini yoksulluundan alyor." Geri kaan telgraf direklerine ve akan bozkra bakt: "Hepimize bu marur slubu M. Kemal Paa kazandrd." ATNA'daki ngiliz Ataemiliteri Albay Nairne, Anadolu'ya geerek Yunan ordusunun son durumunu incelemi, bir rapor hazrlamt. Raporunda Yunan ordusunu 'pek etkili bir sava makinesi' olarak niteliyor, 'moral, disiplin ve eitimin olaanst olduunu' bildiriyordu. Sadece uaklardan ekilen fotoraflar net olmuyordu, iyi okunamyordu. General Harington raporu iyimser buldu. Bir de General Marden'den rapor istedi. General Marden hzla tm Yunan ordusunu denetledi. Ziyaret ettikleri her birlikte ngiliz Milli Mar ile karland, ngiltere ve Lloyd George iin sevgi gsterileri yapld.122 140 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu General Marden, ngiliz hayran Yunan ordusunu iyi, subaylarn yetersiz bulmutu. Harington da byle dnyordu. Genelkurmay Bakan Mareal Wilson, Yunan ordusunun ancak baz mevzii baarlar elde edebileceini ileri srd: "Trk ordusunun arkasnda, ekilebilecei bin kilometrelik bir derinlik var. Yunan ordusu bu derinlikte kaybolur gider."
122a

Olumsuz deerlendirmeler, politikasn Yunan zaferine balam olan Lloyd George'u fkelendirdi. Bakanlar Kurulu toplantsnda kendini tutamayp barmaya balad: "Yeter! Bizim generallerin Yunan ordusu hakkndaki kukular ana artk gln gelmeye balad. Bu defa ok iyi hazrlandklarn herkes biliyor. Trkleri yenerlerse, bu bizim iin paha biilmez bir kazan olacak. Byk ve gl bir Yunanistan, uzakdouya giden su yollarmzn Akdeniz'deki bekiliini yapabilir. 123 Brakalm savasnlar." Sava Bakan gerilemedi: "Genelkurmay olaya askerlik lleriyle bakyor ve Yunan ordusunun bir kazaya urayabilecei grnde srar ediyor." Dileri Bakam Lord Curzon da yeni bir Yunan yenilgisinin, ngiltere'nin yakndou, hatta dou politikasn kertebilecein-den kayglanmaktayd. Paris ile Ankara arasnda grmeler yapld hakkndaki sylenti kaygsn daha da artrmt. Anlama olursa Trkler btn gleriyle batya dneceklerdi. "Ben bu kritik aamada izlenecek en doru yolun, Atina ve Ankara'ya bar iin arabuluculuk nermek, bylece bu sonu belirsiz sava erteletmeye almak olduunu dnyorum."124 Lord Curzon'un, sanki bu sava yaratan ve uzamasna yol aan ngiltere deilmi gibi konumas Sava Bakann iinden gldrd. ngiliz politikasndaki mantkszlk, kaypaklk ve bencillik, iktidarda ve muhalefette Trklere sempati duyanlarn, hi olmazsa haksz davramldm dnenlerin saysn artryordu. Ama politikann dizgini ve kams Yunan bamls Lloyd George'un elindeydi.

Uzun tartmalardan sonra Lloyd George, arabuluculuk nerisinin Paris'te yaplacak mttefikler aras toplantda grlmesine raz oldu.
Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 141

TREN gece yars Eskiehir'e ulat. Yzba Faruk hanmlarn bavullarn indirdi. Kzlay Hastanesi Bahekimi Dr. emsettin Bey'in ve cephe kararghndan bir subayn hanmlar beklediini grnce, ii rahat etti. Kimse beklemiyorsa kalacaklar pansiyona kadar gtrecekti. Tren burada en az bir saat bekliyordu. Buna gerek kalmad iin abucak vedalatlar. Halide Hanm faytona yrrken, Nesrin'e abla efkatiyle, "nallah sa salim dner ve yeniden karlarsnz" dedi. Genleri birbirlerine yaktrmt. Madam Tadia'nn pansiyonuna yerletiler. LER BRLKLERDEN Mrettep Kolordu kararghna, dmanda ekilme belirtileri grld bildirilmekteydi. Yunan ve Trk keif kollar arasnda srekli kk atmalar oluyordu. nce gtrebilecekleri eyalar arabalara ykleyen Rumlar zmit'e doru g yoluna dtler. Sonra da Yunan askerleri, baz kprleri atmaya, braklan kyleri yakmaya baladlar. ekili kesinlemiti. Gerekli emirler telgraf ve atl habercilerle birliklere ulatrld. lk admda Adapazar'n yaklmadan kurtarmak gerekiyordu. Baskn kollar gece yars harekete geecek, 17. Tmen de sabah Sapanca Gl'nn gneyinden taarruza kalkacakt.125 Baarl olurlarsa, Yunan tmenini, zmit evresinde iki ucundan kskaca alabilirlerdi. NGLZ, Fransz ve talyan yetkililer Paris'te toplandlar. Lord Curzon ncelikle, Ankara'ya kar ortak hareket edilmesi gerektii zerinde durarak, mttefiklerden hibirinin Ankara ile tek bana, ak ya da gizli grmelerde bulunmamasn istedi, F. Bouillon'un Ankara ziyareti dolaysyla Fransz Babakan Briand' sktrd. Bri-and, 'Msy Bouillon'un Ankara'ya gazeteci olarak gittiini' syleyerek fkeli lordu atlatt.125a Toplantdan iki karar kt: Bar iin nce Yunanistan'a arabuluculuk nerilecek, Yunanistan kabul ederse ayn neri Ankara'ya da yaplacakt. General Harington da anakkale ve stanbul'da bulunan mttefik birliklerinin Bakomutanlna getirildi. Bar iin arabuluculuk nerisi gece Atina'ya bildirilecekti. 142 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu ARABULUCULUK nerisi Atina'ya geilirken, iyi hazrlanm baskn kolu da, sallarla gizlice Sakarya'y geti, sessizce ilerledi ve 04.00'te Adapazar'na rzgr gibi girdi. Arkadan gelen birlikler de yetiti. Yunanllar ehri yakmaya frsat bulamadlar. Ksa bir atmadan sonra ehrin batsna ekilip mevzilendiler. Adapazarllar sevinle sokaklara dkldler. 17. Tmen de gn atarken Sapanca Gl'nn gneyinden taarruza gemiti. 07.30'da Sapanca'y geri ald, Yunan artlaryla vuruarak batya doru ilerlemeye balad. BARI NERS Yunan hkmetini bocalatmt. ngilizleri gcendirmek istemiyorlard. Ama Yunanistan byle byk bir ordunun ykn uzun sre tayamazd. Bir an nce taarruza gemek, her imkn kullanarak Trk ordusunu ezmek, halk yldrmak ve Sevr Antlamas'n kabul ettirmek zorundaydlar. Bu amala Krtleri ayaklandrmak ve Kemalistler! arkadan vurmalar iin Bedirhan ailesinin reisi Emin Ali ve olu Celalettin'le de iliki kurmulard.125b Notay reddetmeden nce, dncelerini bir muhtra ile patronlar ngilizlere bildirmeyi yararl buldular: "Yunan hkmeti hayati Elen karlarna ve Elenizm'in tarihi amalarna uygun bir politika izlemektedir... Elenizm'in, Ege Denizi'nin iki yakasna ve denizdeki adalara ihtiyac vardr. Ancak o topraklara yerletikten sonradr ki Elenizm kendine den grevi yerine getirebilir. Bu grev Asya tehlikesine kar Avrupa'y korumak grevidir. Baka bir deyimle uygarln bekilii grevidir. Ege Denizi'nin Avrupa ve Asya yakas, affedilmez Trk ynetiminden

kurtulmadka, douda gerek ve mrl bir bar yaplamaz. Bu topraklarn kurtarlmasndan sonra yaplacak bar ise, ngiltere'nin blgedeki karlarna uygun olacaktr!" Muhtra Yunanistan'n stanbul hakkndaki emelini aklayan u diplomatik cmle ile bitiyordu: "Ayrca Yunanistan, Boazlardan gei serbestliinin samimi bekisi olabilir ve bu grevi yklenmeye hazrdr." 126
Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 143

ZMT kaynyordu. Uzaktan top sesleri yansmakta, Rum g kollar ardarda gelip istasyona ve limana ylmaktayd. ehirde ok gergin bir hava vard. Askerler ok sinirli, Rumlar telal, akn ve fkeliydi. Bir Rum, birlikte gtremeyecei mallar dkknndan karp deli gibi sokan ortasna yd, atee verdi. Saati Ali Efendi, ayak altnda ezilmemek iin geri dnd. Hris-to'nun atlyesine uramay gze alamad. O sokakta kargaalk vard. Eve dnerken Hristolarn kapsn ald ama aan olmad. Eve geldi. Karsnn gzleri alamaktan imiti. "Ne oldu?" "Hristolar burda. Seni bekliyorlar. Gidiyorlarm." Ali Efendi odaya dald. Hristo'nun salar daha beyazlam gibiydi. "Selamunaleykm." "Kalimera." Oturdular. Hristo, "ehir kark." dedi, "..eve dneceini tahmin ettim. Sonra belki frsat olmaz, ortalk daha da karmadan veda etmek istedik. imdi de g sras bize geldi Ali Efendi." Ali Efendi Hristo'nun dizini okad. Gn ne olduunu iyi bilirdi. O da uzun yllar nce, ge zorlanm Rumelilerdendi. Gmenliin her trl acsn tatmt. "Ne zaman gidiyorsunuz?" "Bu akam." "Nereye gideceksiniz?" "Kimi trenle stanbul'a gidiyor. Biz gemiyle Bandrma'ya gideceiz. Sonrasn bilmiyorum." "iniz zor. G eden ac yer, dert ier." Hristo kuruyan dudaklarn sildi: "Eee, rzgr ektikti, imdi frtna biiyoruz." kisinin de gzleri doldu. Yirmi yllk komu ve dosttular. Dertlerini ve sevinlerini paylaarak birlikte yalanm, Rumlarn ya da Trklerin arlarna kar, birbirlerine snagelmilerdi. Hristo, "Sizin ordu dnene kadar sakn dar kma.." dedi, "..deli ok." Sustular. Top sesleri devam ediyordu. 144 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu SADAK TAKIM, Sapanca batsnda duraklam, ilerlemiyordu. Tabur komutan fkelenmiti. Sabredemedi, ate hattna dald, yata kalka ilerledi, takm komutann buldu. Takm komutan tabura yeni katlm deneysiz bir yedek temendi. "Niye hcum etmiyorsun?" diye kt. Temen kekeledi: "Askerin ounun sngs yok komutanm..." 126a Komutan parlad: "Sngs yoksa, dipii, krei, yumruu, tekmesi, dii, trna yok mu? ek silahn askerin nne ge.." Sesi yumuad, temeni belki de lme yolluyordu: "..Haydi olum, Mehmet seni takip eder." "Anladm komutanm." Az sonra sava sisi, top uultular ve makineli tfek takrtlar iinde takm hcuma kalkt. ok gemeden Yankky'e girecekti. NGLZ DILER BAKANLII notaya bir an nce ve kesin cevap verilmesi iin

diretince, Yunan hkmeti, Kral'n da onayn alarak, bir kar nota ile mttefiklerin arabuluculuunu, dolaysyla bar reddetti: "Yunanistan, Elenizm'in yzyllk emellerini ve Sevr Antlama-s'nn kendisine tand haklar savunurken, ayn zamanda Dou Akdeniz havzasnda ve Boazlarda, uygar dnyann karlarn da savunduu kansndadr. Bu ifte misyonun nemini kavrayarak, maddi ve manevi glerini son haddine kadar toplam ve Sevr Antlama-s'n Ankara'ya empoze edebilecek duruma gelmitir. Bu grev anlay Yunanistan', bar yaplncaya kadar, kendisinden istenen btn fedakrlklarda bulunmaya ve Sevr Antlamas'nm uygulanmasndan kanmaya alan Trklere kar, kendi yetenekleriyle yeni bir sava kabul ettirmeye itmitir. Bu zorlayc nedenlerle, Yunan Kraliyet Hkmeti, hararetli arzusuna ramen byk mttefiklerinin tavsiyelerine uyamamaktadr. nk askeri harektn, ordu eflerime saptanm srenin tesine ertelenmesi, askeri durumu Yunanistan aleyhine tehlikeye sokacak ve hasm [dman] tarafa, byk devletlerin kesin emirlerine kar yeniden direnme cesareti verecektir? 127
Ktahya - Eskiehir Savama Hazrlk 145

Yunanllar sava istiyorlard. KARIYAKA'daki kkte, zerine harita paftalarnn serili olduu byk ceviz masann evresinde sava meclisi toplanmt. Kral'n sanda Babakan Gunaris, Sava Bakan Teotokis, Genelkurmay Bakan General Dusmanis, yardmcs General Stratigos, solunda General Papulas, Ordu Kurmay Bakan Albay Pallis, Kurmay Bakan Yardmcs Albay Sariyanis vard. Papulas ordunun durumu hakknda bilgi sundu: Yunanistan'da 58.000 kii, Anadolu'da da 12.000 Rum askere alnp eitilmiti. Anavatandan iki de yeni tmen gelmiti. Ordu mevcudu 200.000 kiiyi gemiti.127a Top, ar ve hafif makineli tfek ile uak bakmndan Trklerden ok stn bir durumdaydlar. Baz birlikler Trklerde olmayan otomatik tfeklerle donatlmt. Yunanistan'dan lokomotif ve vagonlar getirtilmi, 1.500 kamyon ve 250 ambulans alnm, Bursa-Kestel arasna demiryolu denmi, Ege halknn elindeki develer ve at arabalar da toplanmt. ae ve salk tekilat mkemmeldi. ki hastane gemisi, bir hastane treni vard. Yedek cephane boldu. Fransa'dan yeteri kadar mermi satn alnmt. Kt zerinde silah satn yasaklam grnen ngiltere'den, istedikleri her eyi, el altndan, araclar kanalyla satn alabiliyorlard.128 Heyecandan dolgun yz kzarm, pos byklar dikilmi olan Papulas, "Kral Hazretleri.." dedi, "..Yunan tarihinin en byk ve gl ordusunu kuran hkmete, huzurunuzda teekkrlerimi sunuyorum. Ordumuz savaa hazr, zaferden emindir." Taarruz plann Albay Pallis aklad. Plann ana amac, Trk ordusunu sava kabule zorlayarak imha etmekti. nn'deki ve Ktahya dousundaki mevziler ok glyd. Trk asl kuvvetleri bu kesimde toplanmt. Bu nedenle cepheden taarruzdan saknlmas gerekiyordu. Bu grle hazrlanan plan yle zetlenebilirdi: Trk ordusunun byk ksmn cepheden yaplacak gsteri taarruzlaryla yerinde tutmak, yeterli kuvvetle ve Trklerin kuvvet kaydrmasna vakit brakmadan, Seyitgazi dorultusunda taarruz ederek, gney kanadn kuatp orduyu yok etmek.128a Bunun iin gneyde Afyon'a ilerlenerek Afyon drlecekti. Sonra da bu gl kol, Trk gney (sol) kanadna taarruz etmek ve 146 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu ' gerisine dolanarak kuatmak amacyla, Seyitgazi'ye ve sonra da Eskiehir'e ynelecekti. Bu geni kuatma hareketi sonunda, ya Trk ordusu yok olacak ya da teslim olup bar artlarn kabul edecekti.

General Dusmanis, Papulas' kmser, ordu kurmaylarna g-venmezdi. Yunan ordusunun iki kez yenilmesine neden olmulard. Plan sonu vericiymi gibi grnyordu ama yine gvenmedi. Kaba bir sesle, "Ayrntl hareket plann incelemek istiyorum." dedi, "..dncelerimi Kral Hazretlerine arz edeceim. Plan, Kral Hazretleri onayladktan sonra, birliklere tebli edersiniz." Albay Sariyanis sakin sakin, "Plan birliklere tebli edildi generalim" dedi.129 Dusmanis ard: "Kral Hazretleri onaylamadan m?" Gunaris Kral'a eildi, "zel konualm efendim" diye fsldad. Kral donuk bir yzle doruldu, herkes ayaa kalkt. Kral Sariyanis'e fkeyle bakt. ki nefret dolu gzle karlat. Yandaki odaya getiler. Gerei aklamann zaman gelmiti. Gunaris, "Efendimiz.." dedi, "..hkmetiniz fiilen ordunun bana gemenizi doru bulmuyor." Kral'n yz kaslar kabard: "Neden?" "Bu kyasya savan sizi yoracandan korkuyoruz. Ayrca sizinle ordu arasnda anlamazlk kmasndan da kayg duyuyoruz. Orduda Venizelos taraftar gizli ve geni bir rgt var." "Hl m temizlenemedi bunlar?" "Pek az ayrlp stanbul'a gitmi. Bir blmn anavatana aldk. Kalanlar orduda ve nemli yerlerdeler. ou da ordunun en baarl komutan ve subaylar. En parlaklar da Albay Sariyanis. Orduda efsanevi bir n var. Bu savan plann o hazrlam. Papulas yerinden almaya cesaret edemedi.130 Bunlarla ister istemez iyi geinmeye alyor. Venizeloscular, Tanr korusun, bir baarszlk halinde, btn sorumluluu zerinize ykarlar. Bu da rejimin, dolaysyla hepimizin sonu olur.." Yutkundu: Ktahya - Eskiehir Savasna Hazrlk 147 "..Orduyu serbest brakalm efendim." Kral'n yz daha da donuklat. Daha 53 yandayd ama sal iyi gitmiyordu. Mcadele edebilecek kadar gl deildi artk. Hkmetin kararna boyun eecek, zaferin erefini Venizelosculara kaptrmamak iin de ordunun peinden ayrlmayacakt. MRETTEP KOLORDU ar yarallar ilk bakmlarn yapp bulabildii her tatla Eskiehir'e yolluyordu. Hastane kan ve yara kokmaktayd. Koridor yeni gelen yarallarn yatt sedyelerle dolmutu. Gencecik bir er "anacm" diye inliyordu. Halide Hanm, "Sava denilen kanl ziyafetin mutfandayz.." dedi, "..nasl? Dayanabilecek misin?" Nesrin ii ekilerek, "alacam efendim" dedi. Ameliyattan yeni km hastalarn yatt koua girdiler. MRETTEP KOLORDUNUN GC, 11. Tmen'i durdurmaya yetmemi, iki Yunan alay, kuvvetli artlarn korumas altnda, pek az kayp vererek zmit'e ekilmiti. ki sava gemisi zmit'e sokulan Trk birliklerini srekli ate altnda tutarak yaklamalarn engelliyordu. Kolordu birlikleri ehri yarm daire iine almlard ama btn abalarna ramen artlar ve ate emberini aamyorlard. Gneydeki nc Yunan Alay ise ata ata Karamrsel'e doru ekilmekteydi. kiilik bir atl keif kolu, hava kararnca, zmit'in kuzeyindeki uzaka tepelerden birine sokuldu. Atlar ere brakp temenle onba usulca tepeye trmandlar. Temen drbnne sarld. Projektrlerin keskin altnda askerlerin telala gemiye bindikleri zor da olsa grlebiliyordu. Liman alan asker, eya ve kaynaan sivillerle doluydu. Akta iki gemi daha bekliyordu. Temen dilerini gcrdatarak, "Kayor katiller.." diye szland, "..gz gre gre. Ah be, bir tek topumuz olsayd urada!"

Onba, "Emret, ku gibi uar haber veririm.." dedi, "..toplar yetitirip analarn bellerler. Uaym m?" Temenin sesi zntden atlad:
148 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

"Hangi toplar akn? Koca kolorduda be tane top var, onlar da bir gnlk yolda." 131 Onba inledi: "Vah anam! Bu kadar kanad krk olduumuzu valla bilmiyordum." Yumruunu Yunanllara doru uzatt, ksk sesle bard: "len frsatlar! Topumuz, tfeimiz varken neredeydiniz? Aalarnz kanadmz krdktan sonra ortaya kmak marifet mi? Ordu orduyken gelmeliydiniz ki ben sizi greyim. Ey 11. Tmen! Seni unutmayacaz. Bir gn elbet elimize dersin." Temen greceini grmt, "Haydi, gidiyoruz!" dedi. Drt nala geri dndler. Keif kolunun raporu telgrafla Kolordu kararghna ulatrld. Kararghta heyecana yol at. 11. Tmen zmit'i de brakmak zereydi! Birliklere yeni emirler yolland. 28 HAZRAN 1921 gn, leye doru, Eskiehir'deki cephe kararghnda smet Paa kurmay kuruluyla toplant halindeydi. Dmann arlkl olarak Uak blgesinde topland tahmin edilmekteydi. Uaklarn arzalanmas ya da kstl benzin yznden salkl ve srekli hava kefi yaplamyordu. Cephenin elinde sadece 300 litre uak benzini kalmt. Benzin kullanmn azaltmak iin uaklarn Ktahya'da toplanarak cepheye yaklatrlmas kararlatrld. Komutanlna usta pilot Yzba Fazl getirildi. Trk ordusunun sava plan, taarruz edecek gce kavuana kadar yine stratejik savunmada kalmakt. Cephe, eldeki kuvvete gre ok uzundu ama ihtiyat ve takviyeler, cephe gerisindeki Eskiehir-Ktahya-Afyon demiryoluyla gereken kesime kaydrlabilirdi. Yunan ordusunun yaklama ve taarruz olaslklar uzun uzun irdelenmi, bu olaslklar ve arazinin zellikleri dikkate alnarak, yer yer iyi tahkim edilmi savunma mevzileri hazrlanmt. Her mevzi hattan oluuyordu: Birinci hat gvenlik hatt, ikinci hat asl savunma hatt, nc hat ihtiyat hattyd. Baz yerlerde tel rg engelleri ve maynl alanlar vard. Ne var ki ok glendii renilen Yunan ordusuna kar, Bat Cephesi'nde sadece 160 top ve 55.000 sava (silahl) asker bulunuKtahya - Eskiehir Savana Hazrlk 149 yordu. Geri kalanlar yardmc snflarn ve geri hizmet birimlerinin askerleriydi. Binba Kemal "En azndan 20.000 savaya ve daha ok topa ihtiyacmz vard" dedi. Sesi karamsard. Sava ncesinde bu karamsarl tehlikeli bulan smet Paa azarlad: "Memleketin imkn bu kadar. Sabrl ve iyimser olmak zorundayz. Bizim bir tek gerek mttefikimiz var: Zaman! Zaman kazanmaya bakacaz. Zamanla askerce ve silaha gleniriz, zamanla halkn destei daha da artar. O zaman gelince de vatanmz dmandan temizleriz. imdi bize den, mitsizlie kaplmadan, var olanla yetinmek, dalarmza, ovalarmza trnaklarmz geirip o gzel zaman gelene kadar direnmektir." Bir subay sessizce ieri girip Yarbay Naci Tnaz'n nne bir not brakt. Yarbayn gzleri parlad: "Paam! Sabah zmit'i geri almz." smet Paa neeyle, "Haydi kahve ielim" dedi. Yzba Cevdet Kerim nceday boynunu bkt: "Affedersiniz paam, kahvemiz bitti. ay da daha gelmedi." smet Paa gld: "Bu gzel haberin erefine bir ey imeden olmaz. Haydi, birer sigara ielim." lk sigaray kendi yakt. GN ATARKEN, zmit'e nce bir svari birlii girdi. Onu kuzeydeki tepelerden inen milli mfrezeler ve doudan gelen bir piyade birlii izledi.

Halk sevinci ve acy birarada yaad. Askerlerin ve sivil Rumlarn gemilere bindirilmesi btn gece srm, son gemi de sabaha kar zmit'ten ayrlmt. Gitmeden nce, ngilizlerin engel olmas zerine ancak 200 ev ve dkkn yakmakla kalmlar ama 300 kadar zmitliyi ldrmeden de rahat edememilerdi.132 Evde duramayan Ali Efendi sokaa frlad, ana yola kt. Ardar-da birlikler geliyordu. Askerleri seyretmeye doyamad. Yorgun, sefil ve byktler. Kadnlar askerlerin zerine kolonya serpiyor, mendil150 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu ler atyorlard. Atlarnn kuyruklar ve kzlarnn bartleri uuan Kara Fatma etesini grnce artk gzyalarn tutmay beceremedi. Kaldrma kp sarsla sarsa alamaya balad. NEBOLU mermi ve fiek sandklarn, silah ve gereleri, yakn uzak btn evreden salanan kanlarla, at arabalaryla, ar ykleri de demir dingilli kz ve manda arabalaryla ardarda Ankara'ya yolluyordu. Bu sabah da elli arabadan oluan bir kolu yolcu ettikten sonra Zafer Kemal ve menzil subaylar kayklar kahvesinin yolunu tuttular. Toplant vard. Geni kahve az sonra tklm tklm doldu. Yneticiler, subaylar, retmenler, nebolu'nun ileri gelenleri, Khya lyas Kaptan ve kayklar yerlerini aldlar. Kahvenin ba duvarnda M. Kemal Paa'nn bir byk resmi aslyd. Yarbay Nidai ayaa kalkt, katlanlar selamladktan sonra kayklara seslenerek, "Yaz-k demeden ordu maln karaya tadnz.." dedi, "..bugne kadar bu hizmetinize karlk bir kuru bile almadnz. Ama bombardman srasnda kayklarnz tahrip oldu. Pek az kurtuldu. Bunu renen Ankara son tama hizmetinizin bedeli olarak biraz para yollad.." Bir subaya bakt. Subay ii kt ve madeni para dolu kk bir torbay Nidai'ye uzatt. "..Bugne kadarki hizmetleriniz iin yrekten teekkr ederek, 1.680 liray khyanz lyas Kaptan'a teslim ediyorum." Torbay Kaptan'n nndeki masaya brakt. Kayklar bozuldular. lyas Kaptan hayal krkl iinde ayaa kalkt. Nidai telala, "Yaranz sarmaya yetmeyeceini biliyorum" diye durumu idare etmeye alnca, lyas Kaptan, "Dur beyim.." diye terslendi, "..yanl anladn. Bizim itirazmz miktarna deil, parayadr. Para istemeyiz. Yeni kayklar yaplyor. Evellallah hizmeti aksatmayz. M. Kemal Paa'nn ellerinden periz. Bizi sevindirmek istiyorsa, u alak dman tepelesin." Eliyle torbay Nidai'ye doru itti.133
Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 151

ZMT'in batsna geen baz birlikler, gneyde Gebze'ye, kuzeyde Karadeniz kysnda ile'ye kadar ilerlediler. ngiliz birlikleri ile yz yze geldiler. ngilizler alarma geti. Trkler sakindi. Aldklar emir gerei, tela etmeden yaylp yerletiler. Bir ngiliz subay Gebze karsndaki Trk birliinin komutanndan hemen mlakat istedi. Aradaki eritte bulutular. General Ha-rington 'Trklerin tarafsz blgeye ilerleyip ilerlemeyeceklerini' renmek istiyordu.133a Bu kesimde mttefiklerin saptadklar tarafsz blge snr Gebze'den balamaktayd. Trk subaylar oyunbaz ngilizlere glerek baktlar: Tarafsz blge mi? Bu blge tarafsz olsa Yunan donanmas stanbul'da slene-mez, ihtiyalarn stanbul'dan salayamaz, stanbul'da Yunan askeri bulunamaz, Yunan sava gemileri stanbul'dan Karadeniz'e alp Trk ehir ve kasabalarn bombardman edemezdi! Harington'un sorusuna Kzm zalp'tan u cevap geldi: "Ankara'dan alacamz emre gre hareket edeceiz." KUVVETLERNN Trk birlikleriyle kar karya gelmesi, General Harington'u ok tedirgin etmiti. Albay Kzm zalp'in lastikli cevab iyice huylandrd. Ama bir gelime, generalin mide dmesine yol aacakt. Emekli Binba Henry'yi bilgi toplamas iin bir sre nce Anadolu'ya gndermiti. Henry

madencilikle ilgileniyor grnecekti. nebolu'ya inmi, dinlenmek iin nebolu yaknndaki Ecevit'te bulunan Refet Paa ile tanm, uzunca bir grme yapmlard. Bu grme Binba Henry'de, M. Kemal'in General Harington'la grmeye istekli olduu izlenimini uyandrmt. Henry, bu kritik gnde stanbul'a dnd ve edindii izlenimi General Harington'a bildirdi. Harington, Henry'nin getirdii olaanst habere drt elle sarld. M. Kemal'le buluabilirse, hava yumuayabilir, Trkler stanbul'a yrmez, ehirde atma kmaz, belki de bir anlama iin ilk admlar atlabilirdi. zin ve talimat verilmeM iin durumu acele Londra'ya bildirdi. Konu kabinede tartld ve artl izin kt: Harington, bulumay is152 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu teyen M. Kemal'i sadece dinlemekle yetinecek, gr bildirmeyecek-ti. Yksek Komiserlik Mstear Rattigan, ngiltere'nin bu asi generali ciddiye almasna karyd. Hkmetin uygun grmesi zerine, hi olmazsa M. Kemal'in Harington'un bulunaca sava gemisine, akas generalin ayana gelmesi gerektiinde srar etti. Harington hkmetin talimatn ve Rattigan'n tavsiyesini dikkate alarak nazik bir mektup yazp M. Kemal'e, nebolu aklarna gelecek Ajax zrhlsnda kendisini dinlemeye hazr olduunu bildirdi.134 Mektubu yollamasn yeni Hariciye Nazr A. zzet Paa'dan rica ettiler. Paa duraksad. nk Ankara'dan bir daha grev almayaca szn vererek ayrlm ama szn tutmayarak, Hariciye Nazrln kabul etmiti. M. Kemal'in gsterecei tepkiyi kestirebiliyordu. Bunun iin Ankara'nn stanbul'daki resmi olmayan temsilcisi, Kzlay kinci Bakan Hamit Hasancan' tavsiye etti. Kzlay yneticilerinin byk ounluunun Milli Mcadele'yi destekledii herkese bilinmekteydi. Osmanl hkmeti, kzlaycl-n bir dzey ve nitelik ii olduunu bildiinden, bu kuruma ve yneticilerine dokunmamak akllln gstermekteydi. Rattigan Hamit Bey'le grrken, Ankara'y ar isteklerde bulunmak ve ngiltere'nin hayati karlarn kabul etmemekle sulad, gzda vermeyi de ihmal etmedi: "Kemalistler ngiltere halknn savatan usandn sanmakla hata ediyorlar. Byle giderse bir gn karlarnda, kendilerini ezmek azmiyle birlemi Byk Britanya'y bulacaklar." 135 Hamit Bey, 'zaten karmzda, igalci olarak bakentimizde, her entrikann ve ktln de arkasndasnz' diyecekti, kendini tuttu. Yeni balam bir sreci olumsuz etkilemekten ekindi. Gizli telgraf merkezi araclyla mektubun metnini o gece M. Kemal Paa'ya iletti. MHALIIK ile Porsuk rma arasndaki kk narl kynn ky odasnda muhtar, yal bal kyller, esirlikten gn nce dnm olan Gazi avu'u dinliyorlard. ki gn hi uyanmadan l gibi uyumu, ilk bu akam insan iine kmt. Yaad etinlikler derin yz izgilerinden okunmaktayd. Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 153 Balkan Sava'nda, anakkale ve Irak'ta dvm, Musul'a doru geri ekilirken esir dnce, Hindistan'daki esir kampna gtrlmt. O mthi gnleri sakin sakin anlatyordu: "Baz subaylarmzn dediine gre, ngilizler, kprdanan Hint Mslmanlar yenildiimizi iyice anlasnlar da uslu dursunlar diye bizi oraya gtrmler. Esir olmak da savan cilvesidir diye birbirimizi teselli etmekteydik. Ama bir ngiliz astsubay bir subaymz tokatlaynca kahrolduk. ngiliz gemilerinin gle oynaya anakkale'den getiklerini, Franszlarn ukurova'ya girdiklerini, Ermenilerin Kars' aldklarn, Yunanllarn zmir'e ktklarn duyunca, zntden a-latk. M. Kemal Paa Anadolu'nun bana geip de yedi dvele meydan okuyunca da sevinten alatk. Oradan Msr'daki kampa getirdiler. arkada katk. Bilmediimiz yollara dtk. lde kaybolduk. Yakalandk. Hapis yattk. Alt ay nce pis bir yk gemisiyle stanbul'a getirip braktlar. Bir daha vurulduk. nk stanbul hkmetinin esirlikten dnenlerle ilgilendii yok.

oumuz hasta, yaral, sakat, bakma muhta. Devlet yzmze bakmyor. Sanki ngilizler dost, bizler dmanz. Allah Allah! Biz hangi devlet iin savamtk? O kadar sayageldiimiz Padiahmzn devleti, byle bize yabanc bir devlet olmu. Rumlarla Ermeniler, sakat, yalnz gazileri tenhada sktrp dvyor-lar.135a Neyse ki ben dilenmeden ve dvlmeden bir i buldum. Kuru kuru yol paras biriktirdim. Param tamam olunca yola ktm. Sonunda Allahma bin kr, kyme dndm, evime kavutum." Baklarn dolatrd, "Bir ey sormak istiyorum.." dedi, "..askerlik ana gelmi ocuklarn ou kyde. rendim ki ocuklar elbirlii ile saklayp askere gndermemiiniz. Benim olumu da kyde tutmuunuz." Uzun bir sessizlikten sonra muhtar, "Evet, dorudur" diye mrldand. "Niye byle ettiniz ki?" Yal muhtar dikildi: "Bak Gazi avu, yatlarndan kye bir sen geri dndn, tekilerden hi haber yoktur. Ocaklarnz snmesin diye oullarnz koruduk. Yanl m ettik?"
154 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Gazi avu ayaa kalkt: "Yanl etmiiniz Muhtar Aa. gal ne, dman nedir bilseydiniz byle yapmazdnz herhalde. Sava daha bitmedi. Biz tkeninceye kadar dvtkt. Sra oullarmzdayd. ocuklar analarnn etekleri altnda saklamaya devam ederseniz, bu sefer btn milletin oca snecek, her gn alayacaz. Ben yarn olum Ali'yi askere gtreceim. Haydi Allah rahatlk versin." Sekerek odadan kyordu, Muhtar Emmi, "Acele etme." diye seslendi, "..yarn bir daha konualm." GECE M. KEMAL PAA, Fevzi Paa, Yusuf Kemal Tengirenk, stanbul'dan Ankara'ya geen ve Dileri Mstearlna atanan Suat Davaz ve Hikmet Bayur, istasyondaki binada toplanmlard. Haring-ton'un mektubunu inceliyorlard. Deerlendirme uzun srmedi. Ksa ve nazik bir cevap hazrland. nokta vurgulanyordu: Grme isteinin M. Kemal'den geldii doru deildi; tam istiklal ilkesinin kabul edilmesi artyla grme mmkn olabilirdi; grme gemide deil, karada, nebolu'da yaplabilirdi.136 Fevzi Paa tok sesiyle, "Yani kendi topramzda" dedi. Bu hava ve slup Suat Davaz iin ok yeni eylerdi. Osmanl Hariciyesi ka zamandr yksek sesle ve kesin konumay unutmutu. Cevap metni, Hamit Hasancan eliyle ngilizlere ulatrlmak zere gece yars stanbul'a tellendi. HAMT HASANCAN, cevap metnini, sabahleyin Hariciye Nazr A. zzet Paa'nn ssl odasnda Rattigan'a verdi. Merakl Ratti-gan hemen cevaba gz att. Okuduka yznn rengi deiiyordu. Birden patlad: "M. Kemal, General Harington'la grmek iin ngiltere'nin tam istiklal ilkesini kabul etmesini n art olarak ileri srm. Tam istiklal ne demek?" Hamit Bey glmsedi: "Siz tam istiklalden ne anlyorsanz ite o demek." Rattigan ban A. zzet Paa'ya evirerek, "Kemalistler akllarn karm grnyorlar.." dedi, "..byle bir art asla kabul edilemez!"137 Kalkt, pencereye gitti. Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 155

A. zzet Paa armt, Ha-mit Bey'e eildi, "Bu ocuka bir lgnlk.." diye fsldad, "..ngiltere gibi bir byk devlete n art ileri srlr m? ngiltere gibi byk bir devlet n art kabul eder mi?" 138 Hamit Hasancan, Ordu Komutanl, Harbiye Nazrl, Sadrazamlk yapm olan bir zamanlarn bu nl ve saygn askeri A. zzet Paa'ya hznle bakt. Milli Mcadele'nin anlamn hi kavramam, kapitlasyonlar ve igali yazg diye kabullenmi, emperyalizmin yenileceini aklnn ucundan bile geirmeyen, Sevr Antla-mas'n alnyazs gibi gren, rm dzenin rn, tipik bir Osmanlyd. Sesini drmeye gerek grmeden, "Paam.." dedi, "..hibir devlet erefimizden ve midimizden daha byk deildir." Rattigan, pencereden, Temmuz gnei altnda gm gibi parlayan stanbul'a bakyor ve yle dnyordu: "Lord Curzon hakl. stanbul'u Trklerden almak, Avrupa'nn be yz yldr bekledii bir frsatt. Ne ac ki bu frsat karm grnyoruz. Tarafszl aka terk etmeli ve kstah Ankara'ya kar btn gcmzle Yunanistan' desteklemeliyiz.139 Mslman Trklerin Avrupa topranda ne ii var?" ngiliz Dileri Bakanl M. Kemal'in Harington'a yollad mesaja cevap vermeye gerek olmadna karar verecek, Malta'daki srgn Trkler gibi Anadolu'daki esir ngilizler de yaklaan savan sonunu bekleyeceklerdi.13951
Ahmet izzet Pa a 156 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Harbiye de ingiliz i gali alt nda

MLLETVEKLLER soluk almak iin Millet Bahesi'nde oturuyorlard. Hava ok scakt.

Aralarnda Malta'dan ayrldktan sonra oyalanmadan Ankara'ya gelmi olan Ziya Gkalp de vard. Konu Avrupa'yd. Gkalp sze karmadan dinliyor, Ankara ortamndaki dnceleri dinlemeye nem veriyordu. Yunus Nadi Bey dncesini sorunca susamad, ellerini her zamanki gibi gbeinin zerinde birletirerek, "Avrupa konusu nemli.." dedi, "bu konuda bir-iki ey sylemek istiyorum. Byk savan bitmesinden beri ne kadar ok olay yaadk. Memleketimiz bugne kadar hi bu kadar uyandrc olaylar karsnda kalmamt. Byk musibetlerin uyandrc bir etkisi vardr. En byk musibet, emperyalistlerin niyetini btn plakl ile aklayan Sevr Antlamas'dr. Bu antlamayla Trkiye'yi paralamak, klen Trkiye'yi bile srekli denetimleri altnda tutmak istiyorlar. Ankara bu feci antlamay reddetti, stanbul ise kabul etti. Emperyalizmin niyetini ve Sevr'i kabul eden teslimiyeti zihniyeti asla unutmamalyz. Bunlar Trkiye iin iki byk tehlikedir. Avrupal siyasetilerin bencil ve acmasz olduklar doru. Her soruna kendi karlar asndan ve kendi lleriyle bakyorlar. GerKtahya - Eskiehir Savana Hazrlk 157

Ziya G kalp

ei aratrmak zahmetine de girmiyorlar. Ama Avrupa uygarln bu siyasetiler deil, Avrupa'nn sanat, bilimi, dnce hayat ve teknii temsil eder. Avrupa siyasetileriyle Avrupa uygarln birbirine kartrmamalyz. Papaza kzp oru bozulmaz. Trklerin yz Orta Asya'dan beri batya dnktr.." Y. Kadri edebiyat yapmadan duramad: "Hep gnei kovalamz." "Evet, gnei kovalayarak, yurt, devlet, hanedan, din, alfabe de-itire deitire, Orta Asya'dan Kk Asya'ya, Anadolu'ya gelmiiz, ancak burada skn bulabilmiiz. Biz Bat Trkleriyiz. Mttefiklerin oburluu, niyetleri, Sevr Antlamas, Yunanllarn vaheti, baz arkadalarmzn duygusal douculuu, dar grl din evrelerinin tutumu, tarihin bu iki bin yllk akn tersine evirmeye yetmez. evirmeye alanlar balarn tarihe arparlar. Bu gerei de asla unutmamalyz. nc byk tehlike de bunu unutmaktr." ZYA GKALP'in iki ay kadar nce aralarnda bulunduu Malta srgnleri skntlarn okuyarak, yazarak, konuarak, dil renmeye alarak unutmaya alyorlard. Serbest braklmalar son dakika durdurulan 27'ler Vardela adl klaya alnmlard. Buras tel rglerin dndayd, Polvarista adl zindandan daha rahatt. Tm srgnlere haftada iki gn drt saat de ehre inme izni verildi. Valetta tam bir liman ehriydi. Daha ilk gn, Malta'dan kamay hayal edenlerin kama heveslerini iyice canlandrd. eitli gruplar ngilizlere ve srgnler arasnda bulunmas olas boboazlara belli etmeden planlar yapmaya koyuldular.
158 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

En kararllar ttihatlarn ae Nazr Kara Kemal ile Ermeni kymna kartklar iddiasyla buraya getirilmi olan valiler grubuydu. ngilizler bunlar yarglamadan brakmayacaklarn aklamlard. Ka iin ok becerikli, ibilir ve az sk birinin d hazrl zerine almas gerekiyordu. Bu kiiyi Kara Kemal Bey buldu: Emekli Svari Yarbay, ttihat Basri Bey. Sansrden karlan bir mektup ve hesabna yeterli para gnderilen Basri Bey vakit kaybetmeden talya'ya geecekti.139b ALBAY KZIM, 17. Tmen Komutan Albay Nurettin zsu ile zmit Blgesi Komutanlna atanm olan Yarbay Emin Yazgan', Mrettep Kolordu kararghna armt. Durumu deerlendirdiler. Yunan taarruzu yakn grnyor, cephe gerisini gecikmeden gven altna almak gerekiyordu: "Emin Bey, Gebze-ile arasndaki o szde tarafsz blgenin snrn btnyle denetim altna aln, bu kesimdeki Rum ve Ermeni etelerinin stanbul ile balantlarn kesin. Sapanca Gl'nn kuzeyini bu etelerden siz temizleyeceksiniz. Bunun iin emrinizdeki kk milli mfrezeleri kullann. etenin dilinden ete anlar." Gltler. Nurettin Bey'e de, "Siz de Gemlik'e doru ekilen Yunan alayn takip etmeyi hzlandrn.." diye emretti, "..Krfez kylerinin bir ksmn olsun yaklmadan kurtarmaya alalm. Sapanca'nn gneyindeki blgeyi de siz temizleyeceksiniz. Geride bir tek apulcu, ekya, haydut kalmayacak. Halk nihayet bir oh desin. ok ekti zavalllar. Teslim olan haydutlar sa isterim." Albay Nurettin, "eteler tamam.." dedi, "..ama bu namussuz alay getii yeri yakarak ekiliyor. Engellemek iin rpmyorsak da pek baa ktmz sylenemez. Savan da bir ahlak vardr. Bunlarda sava ahlaknn zerresi yok." Hn dolu bir sessizlik sindi odaya. Kurmay Bakan Hayrullah Fiek, "Karamrsel'de, stanbul'dan karlm iki yeni topumuz vard.." diye sessizlii bozdu, "..Yunanllar igal edince orada kalmt.140 Eer ellerine getiyse ok yanarm."
Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 159

11. TMEN'in Gemlik'e ekilen alay, Karamrsel'i de btnyle yakmt.141 Hl ttyordu. nebolu gibi Karamrsel de Anadolu'nun bir kapsyd. stanbul'dan buraya da kaak silah ve cephane getirilir, gelen silah ve cephaneyi halk, kadn erkek, oluk ocuk ellerinde, srtlarnda tayarak arabalara yklerlerdi. Mfreze dumanlar iinden geerek ortada bir yerde durdu. rpertici bir sessizlik vard. Yalnz iin iin devam eden yangnn trtlar duyuluyordu. Sada solda vurulmu, yanm hayvan leleri yatmaktayd. Mfreze komutan stemen, "Kimse yok mu?" diye bard. Bir ykntnn iinden ok yal, kamburca bir kadn kt. Bakt. Yznde glmsemeye benzer bir glge belirdi. Acdan kslm bir sesle, "Sahile gidin oul" dedi. Atlar sahile srdler. Birden bir kadnn att sevin l iitildi: "Kemal'in askerleriiiii!" Aalarn arkasndan, ukurlardan, ats yanm kaykhaneden, tepeciklerin ardndan yzleri isten ve korkudan kararm, gzleri sevinten bym yal kadnlar bararak ktlar. Bir anda atlarn arasna karp stemenin ve askerlerin zengilerine sarlp alaa-rak ayaklarn ptler: "Elhamdlillah!" stemenin ii paraland: "Baka kimse yok mu? Bu kadar m kaldnz anacm?" Kadn alayarak gld, "Yok oulcan.." dedi, "..dmann geleceini duyunca katk. Biz koamadkt, buraya saklandk. tekiler daa gittiler. Geldiinizi anlaynca aa inerler. ki top gizlemitik. Onlar da getirirler.."

Canyla bakt: "..Oh yavrum, domuzlar daha uzaklamamtr. Yetiip evirin toplar stlerine, verin mermiyi, verin mermiyi.." "Toplar nerde?" Yal kadn, "Dur, bekle" dedi, kaykhaneye yrd, az sonra 12-13 yanda, pembe yzl gzel bir kzla dnd: "Torunumdur, sahildeydi, bu da kaamad. Kaykhanenin mahzenine sakladk, kapann stne alar ydk, domuzlar bulamad160 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu lar. kr kzlarmz saklamaya gerek kalmad artk. Bu seni bizimkilerin olduu yere gtrr. Toplarn yerini gsterirler. Haydi kzm!" Kz stemene el etti: "Beni takip et aabey." Birka adm yrd. Sonra dayanamad, heyecanla komaya balad. Yangn yerinden kp yolu getiler, daa vurdular. Kk kz stemenin atnn yannda, atn tay gibi kouyordu. Kestirmeden daa trmandlar.

psiz Recep etesi

YARBAY EMN BEY zmit'e dnmt. Emrindeki milli mfreze reislerini artt. Reisler geldiler. Aralarnda Fatma Seher Hanm da vard. Grevlerini anlatt. Eski ekya psiz Recep, "Askerce mi dveceiz?" diye sordu. "Evet. Teslim olana dokunmayacaksnz. Cezasn devlet verir." Kandral Molla Halit itiraz etti: "Onlar yle mi yapt? Ne asker dinlediler, ne sivil, ne ihtiyar, ne kz, ne kadn, ne ocuk.."
Ktahya - Eskiehir Savama Hazrlk 161

m
Fatma Seher Han m

Gzlerinden kin akyordu. Emin Bey "Bana bakn.." dedi, "..biz cellat deiliz, askeriz." "Kumandanm bunlarn hepsi eli kanl haydut!" Emin Bey ayaa kalkt. Reisler de kalkp askerce durdular. "fkenizi gemleyin. Emrimin dna kim karsa, cann yakarm. Kurmay Bakanna urayp grev blgelerinizi renin. Haydi!" Bir azdan "Bastne!" dediler, selam akp ktlar. KARILARINDA birden svarileri gren daa kam kadn-er-kek Karamrselliler lk la atlp svarileri ve atlarn sevgiye bodular. Toplar dik bir yamacn en stne, aalar arasna saklamlard. Hep birlikte oraya kld. zerlerini yaprakl dallar ve otlarla rterek, toplar ormana katmlard. stemen aknlk iinde, "Bu koca toplar buraya nasl kardnz?" diye sordu. Bilge grnl bir ihtiyar, glmseyerek, "Deiik bir milletiz.." dedi, "..iler dzgnse ertesi gn bile dnmeyiz, birbirimizi yeriz. ler kartka ar ar uyanmaya balarz. yice karnca da, kenetlenip olmayacak ileri baarrz. Bunlar da buraya byle kardk. karmadk uurduk." Mfrezenin avuu becerikliydi. Toplan aaya indirmek iin askerleri ve kyn erkeklerini ie kotu. Kadnlar, kzlar, ocuklar bir kede toplanp seyre durdular. htiyarla stemen de bada kurup oturdu. htiyar bir sigara sarp uzatt: "Buyur." "Sa ol." "Daha iin banda, baltay, kazmay, trpan kapp Kemal Pa-a'nn bayra altna komak varm. Ve lakin igal nedir bilmedii162 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

miz iin ge ayldk oul. Kafamz kartranlar da oldu. Tepenin ardn gremedik. ok ac gnler yaadk. Neyse, hepsi bitti gitti." "Karamsel'de salam bir tek ev bile kalmam. Ne yapacaksnz?" "Hava scak, akta yatarz. Biz o evleri parayla pulla deil, sabrla yapmtk. Yine yaparz. Bizde sabr ok. Yeter ki kendi bayramzn altnda olalm. Bunun deerini bilmeyen, dnyada hibir ey bilmiyor demektir." Kadnlar alklayp barnca baktlar. Erkekler, ilk topu kmldatm, yrtyorlard. htiyar, "unlar gibi yzlerce topun grlediini de bir grebil-sek.." diye gs geirdi, gzlerini stemene evirdi, "..Ne dersin, grr myz? Ne zaman grrz?" stemen 17. Tmen'dendi. Tmeninin durumunu biliyordu. nne bakt. KIYICILII ile nl eteci Hrisantos ve adamlar, ile'nin hemen dousunda, Kabakoz yaknndaki sk aalkta mola vermilerdi. Kt haberler almlard bugn. Bir ete Kandra

yaknnda, bir baka ete de Akaova'da kstrlp yakalanmt. Ah Panaya mu! Yunan tmeninin ekilmesinden sonra Trkler blgeyi temizliyor olmalydlar. Bunun zerine tayamadklar ar yama mallarn brakp yola dmlerdi. Hepsinin cebi, kua, heybesi para ve tak doluydu. Bu gece ile'nin gneyinden tarafsz blgeye geerek orada birbirlerinden ayrlp stanbul'a dalacaklard. Akam karas kmt. Byke bir ate stnde iki kazan kaynyordu. ou tra olmu, derli toplu bir kla girmiti. etenin birka ileri geleni arap ierek Hrisantos'u dinliyordu: "..zlmeyin vre. Bizimkiler Trk ordusunu tepeleyince yine buraya dneriz. Sakarya'nn tesine bile geeriz. O zaman buralar ok enlikli olacak. Bir dnn. Ta Akakoca'ya kadar yzlerce yeni ky." Bir eteci, silahna sarlp ayaa zplad. Hrisantos kzd: "Ne oluyor?" "Bir ses duydum."
Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk 163

"Otur yerine pezevengi! Ne tela ediyorsun? Drt yanda nbeti var." eteci isteksizce yerine oturdu ama kula tetikte bekledi. Aalar hrdyordu. i rahatlamt ki orta yere el bombas gibi bir ses dt: "Davranmayn, sarldnz!" Hrisantos ve onun gibi hzl iki eteci silahlarn ekip ayaa frladklar anda tfekler patlad. nnda devrildiler. de bandan vurulmutu. Drt yandan Kara Fatma ve kzlar belirdi. Tfekleri etecilere dnk, parmaklar tetikteydi. Biri kmldasa silahlarn boaltacaklar belli oluyordu. Kara Fatma emretti: "Silahlarnz brakp ayaa kalkn!" Hrisantos'un paralanm surat gzlerinin nnde duruyordu. Hi duraksamadan kalktlar. "Tabancas, ba olan yere atsn." Attlar. zerlerindeki, heybelerindeki mcevher ve paralar, hi itiraz etmeden, ortaya serilen battaniyenin zerine ydlar. "te byle palikaryalar. Balta dner, sap dner, gn gelir hesap dner. ki yllk zulmn, yamann, kundakln, hainliin, hayvanln hesabn verme gnnz geldi. Sizi divan- harbe teslim edeceiz. Akbetinizi o belirleyecek." Akbetlerinin ne olacan kestiriyorlard. Titrediler. Ela gzl bir gen kadn usulca Kara Fatma'nn yanna sokuldu, alak bir sesle, "Aradm iti sonunda buldum abla" dedi. Kara Fatma da fsltyla sordu: "Hangisi?" "Atein yannda duran." Atein yannda esmer, kvrck sal, dolgun dudakl bir eteci duruyordu. Kara Fatma'nn bakndan huylanp ban nne eerek suratn saklamaya alt. "Komutan diri isterim dediydi." "ldrmeyeceim." "Peki yleyse." Ela gzl kadn ilerledi, tfeinin namlusuyla Rum etecinin enesinin altna dokundu: 164 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu "Kaldr ban!" Erkek ban dorulttu. "Bana bak!" Erkek bakt. "Tandn m beni?" Erkek gzlerini kapad, zor duyulur bir sesle "Affet" dedi. Kadn bir adm geri ekildi. Olaca sezen kadnlar ve eteciler nefeslerini tuttular. Erkein

ap arasna ardarda iki el ate etti. Erkek yakc bir lk atarak paralanan kasklarn tuttu, sarsla sarsla dizlerinin stne kt, ba nnde, ulur gibi barmaya balad. Ela gzl kadn Kara Fatma'ya minnetle bakt: "Sa ol abla. Belki artk rahat uyuyabilirim." "Tamam kzm." Sesini ykseltti: "Balayn bu rezilleri birbirlerine. Ardan alan, kar geleni, kamaya yelteneni nnda vurun!" eteciler yldrm gibi sraya girdiler. ZMR Basmane istasyonu hncahn doluydu. General Papulas, ordu kararghnda hkmet temsilcisi olarak bulunacak olan General Stratikos ve kurmay kurulu, zel trenle, sava ynetecekleri Uak'a hareket etmek zereydiler. Her yan Yunan bayraklaryla sslenmiti. Genel Vali Stergiadis, Yardmcs, Belediye Bakan, Metropolit Hrisostomos, ehrin ileri gelenleri, zmir kararghnda kalan subaylar, gazeteciler ve takn halk, ordu komutann yolca etmeye gelmilerdi. Bando durmadan zafer marn alyor, fotoraflarn magnezyum klar akp snyor, Rumlar "Ankara'ya!" diye baryordu. Tren alklar arasnda hareket etti. Hrisostomos gsndeki ha ba hizasna kaldrarak trenin son vagonu da nnden geene kadar yle durdu, hepsini kutsad. General Stratigos'a verilen grev Pallis ve Sariyannis'le birlikte Papulas' da rahatsz etmiti. Papulas, siyaseti askerlikten ok seven bu geveze generalin, ordu kararghnda zorlukla salad uyumu bozacandan rkyordu. Tren istasyondan uzaklanca n kompartmanna davet etti. Oturur oturmaz General Stratigos'a, "GeneKtahya - Eskiehir Savana Hazrlk 165 rai Dusmanis'in Kral Hazretlerine verdii muhtray grdnz m?" diye sordu. Sesi hi de dosta deildi. Kurmaylar da Dusmanis'in yardmcs Stratigos'a kukuyla bakyorlard. Stratigos, "Evet, okudum.." dedi, "..hareket plann beenmemi. Karmak buluyor." 142 "Sizin dnceniz?" "Ben ayn dncede deilim. Plan dikkatle inceledim ve ok beendim. Durumu ok iyi deerlendirmisiniz. Anadolu'nun derinliklerinde, Yunan ordusuna eref katacak bir zafer gryorum." 143 Papulas rahatlad, "Byle dndnze sevindik General.." dedi, "..10 Temmuz gn ordumuz, ite o zafere doru yryecek." Yunan byk taarruzu balyordu.
166 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

kinci Blm Ktahya-Eskiehir Sava

10 Temmuz 1921 - 24 Temmuz 1921 10 TEMMUZ 1921 Pazar gn saat 04.00'te Yunan ordusu, cephe gerisinde gvenlii salamak iin yeterli kuvvet braktktan sonra, St-Afyon arasndaki 170 km. uzunluundaki Trk cephesine doru be kol halinde harekete geti. 1921 ylnn nc sava yola kmt. Yunanllar Trklere, yeniden kurduklar orduyu glendirebile-cekleri genie zaman hi vermemilerdi. En fazla iki ay ara verip yeniden saldryorlard. General Trikupis komutasndaki Kuzey Tmenler Grubu (iki tmen) nn mevzilerine; General Polimenakos komutasndaki nc Kolordu (iki tmen) Ktahya kuzeyine ilerleyecekti. Bunlarn grevi buradaki Trk birliklerini oyalayarak yerlerinde tutmakt. Albay iroyanis komutasndaki 9. Tmen'in hedefi de Ktahya idi. Bu tmenin grevi kuzey ve gneydeki kuvvetler arasnda gvenlii ve haberlemeyi salamak, Trklerde Ktahya'ya

taarruz edilecei izlenimini uyandrmakt. Yunan ordusunun arlk merkezi gneydeydi: Ktahya - Eskiehir Sava 167

Katarlar Anadolu'yu ele ge irme hevesindeki Rum ve Yunanl lar cepheye ta yordu

Uak-Dumlupnar evresinde toplanm olan General Kondu-lis komutasndaki Birinci Kolordu (iki tmen) ile General Vlahapu-los komutasndaki kinci Kolordu (iki tmen) douya doru hzla yryecekler, Trk sol kanadna taarruz edeceklerdi. Gney Tmenler Grubu, iki tmen ve svari tugay ile, bu iki kolordunun gneyinden Afyon'a yryordu. Afyon'u drdkten sonra, 12. Tmeni ile Svari Tugay, Trk gney kanadnn arkasna dolanp kuatmak iin kuzeye ve kuzeydouya ynelecekti.1 12. Tmen'e Kral'n kardei Prens-General Andreas komuta etmekteydi.la YUNAN TMENLERNN nc ve yanc birlikleri, yollardan, derelerden, ormanlardan, vadilerden, tarlalardan geerek, otlar, ekinleri, kr ieklerini eze eze, karnca yuvalarn ineye ineye, postal, nal, boru, tekerlek ve motor seslerinden oluan rktc bir
168 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

uultu ve homurtu iinde ilerlediler. Kular lk la havalanyordu. Atl ve yaya ncleri, kalabalk ve uzun alaylar, otomobiller, telsiz kamyonlar, bataryalar, istihkmclar, muhabereciler, shhiyeciler, bandocular, seyyar hastane ve mutfaklar, su tanklar, kasap mfrezeleri, ar ve hafif cephane ve erzak kamyonlar, ambulanslar, at arabalar, deve kollar, kesimlik srler izliyordu. Yunan ncler ile mevziler ilerisindeki Trk svari birlikleri arasnda yer yer atmalar balad. Yunan uaklar Trk mevzilerinin zerinde durmadan dolanmaktayd. Bir Yunan ua Ktahya'y bombalad. Hzlar ve ykselme yetenekleri dk, kolayca arzalanan eski Trk uaklar Yunan uaklarn zorlukla engellemeye alyorlard. Karanlk basana kadar, say ve ate gc bakmndan stn Yunan birlikleri, arlaarak da olsa ilerlemeyi srdrecek, zayf ileri birlikler de dman ypratp yavalatmaya alarak, adm adm asl savunma mevzilerine doru geri ekileceklerdir.
Ktahya - Eskiehir Sava 169

Albay zzettin al lar Albay Kemalettin Sami G k en Albay (Deli) Halit Kars alan

SAVAIN BALADIINI leden sonra renen Y. Kadri Ge-nelkurmay'a kotu. Karargh ok hareketliydi. Telgraf merkezi durmadan alyor, subaylar kouuyor, ifreler zlyor, durum harekt haritasna ilenip deerlendiriliyor, ikinci kattaki M. Kemal ve Fevzi Paalara srekli bilgi veriliyordu. Kimsenin Y. Kadri ile ilgilenecek zaman yoktu. Bu sevimli yazar bir yere oturttular ve kendisini unuttular. Gece ortalk yatnca, Yarbay Salih Omurtak, meraktan len Y. Kadri'yi haritann bana ard. ayna ekmek batrp yiyerek bilgi verdi: "Baknz, Bat Cephemiz St'ten Afyon'a, oradan da batya dnp Menderes Irma boyunca Ege'ye kadar uzanyor. Asl cephe St-Afyon aras. Bu cepheyi, gleri farkl drt ayr grupla savunmaktayz. nce kk bir bilgi: Savan geliimine gre, bir yerden baka bir yere birlik kaydrmak gerekebilir. bin, be bin kiilik bir tmenin, bir yerden ekilip alaylar, toplan, kadana ve katrlar, atlar, mhimmat, yem ve yiyecekleri, hastanesi, btn ara ve gereleriyle yola kp bir baka yerdeki mevziye yerlemesi, sava kadar yorucu bir itir. 'Falan tmen uradan alnp uraya gnderildi' gibi bir cmle duyarsanz, bu cmlenin ok byk bir ura demek olduunu unutmayn." Y. Kadri btn ciddiliiyle "Unutmam" dedi. 170 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu "Bir Yunan tmeni 11.000 ile 13.000 askerden oluuyor. Bizimkiler en ok 5.000. Kuvvet bakmndan iki- Trk tmeni, bir Yunan tmeni ediyor. Bizimkiler kalabalk olmadklar iin onlardan daha kolay ve hzl hareket edebiliyorlar.

Cephe gerimizde Adana-Konya-Afyon-Ktahya-Eskiehir-An-kara demiryolu var ki nakil ve ikmal ilerinde ok byk kolaylk salyor. Bu bizim iin byk talih. Ama bu konuda da ciddi sorunlarmz bulunuyor. Lokomotif says yetersiz, elimizde alan sadece 18 lokomotif var. 23 lokomotif daha lazm ama elde etme ansmz yok tabii. Bozulanlarn onarm, yedek para olmad iin ok uzun sryor. Kmr yok, odun kullanyoruz. Odun bulmak marifet. Vagonlar eski. Makinistlerin, hareket memurlarnn ou Rum ya da Ermeni. Bunlar ancak silah zoruyla veya bol para karl alyorlar. Bir gn bu gafilliin neye mal olabileceini hi dnmeden, demiryollarmz gz kapal yabanclara emanet etmiiz, onlar da tek Trk bile yetitirmemiler. Bunlar hi unutulmamas gereken hayati dersler! imdi Demiryollar Genel Mdr Albay Behi Bey'in at kursta acele Trk makinistler ve grevliler yetitirilmeye allyor. Uzun szn ksas, demiryoluyla birlik nakledilmesi de sorunlu bir i.lb imdi gelelim birliklerimize. Skldnzsa haber verin." Y. Kadri Bey isyan etti: "Hi sklr mym? Bilmezsem sava nasl izleyebilirim?" Salih Bey birer kahve syleyip devam etti: "Pekl. En kuzeyde, nn mevzilerinde 1. Grup var. Komutan Albay zzettin allar. zzettin Bey anakkale'de M. Kemal Paa'nn kurmaybakanyd. Birinci ve kinci nn Savalarna katlm, ok gvenilir bir komutandr. Bu grubun solunda, Ktahya'nn batsnda, 3. Grup yer alyor. Komutan Albay Arif Bey. Orduda Ayc Arif diye bilinir. Arif Bey de Birinci ve kinci nn Savalarna katlmtr. M. Kemal Paa'nn snf arkada. Laf aramzda, komutanlar zincirinin zayf halkas. Ktahya'nn gneyinde, Albay Kemalettin Sami Gken komutasndaki 4. Grup bulunuyor. Bu komutanmz bugne kadar 16 kez yaralanmtr. Sa eli bu yzden sakat.." Y. Kadri armt, gld. Ktahya - Eskiehir Sava 171 "..kinci nn Sava'na katld ve 17'nci kez yaraland. Ama ata iki kolu da salamm gibi biner. Kararl, yrekli, bilgili bir komutandr. Bu grubumuz mevzilerini kesin olarak savunacak. 4. Grubun gneyinde, Afyon nnde 12. Grup bulunuyor. Komutan Albay Halit Karsdan. Deli Halit diye anlr. kinci nn Sava'na katld, o da yaralanmt. Gayet sert, korkusuzca cephe hattnda dolar, inat, deiik bir komutan. Bu grubun iki tmeni, bir svari tugay var. Bunlar Afyon'un batsnda ve kuzeyinde bekliyorlar. Yunan taarruzu balaynca, bir tmeni ve svari tugayyla dman biraz oyalayp fzeye ekilecek, 4. Grubun sol kanadna yanaacaklar. ekilecekleri mevziler nceden hazrlanmtr. Bunlar Seyitgazi ynn kapayacak, kuatlma olaslna kar, ordunun sol kanadn koruyacaklar. kinci Tmen, Mrettep Tmen adn tayor, Afyon'un batsnda. Bu tmen gc yettiince Afyon'u savunmaya alacak. Bu birliin stn kuvvetlerle kesin savaa girerek hrpalanmasn ve elden kmasn uygun grmyoruz. Gerektii zaman ezilmeden Afyon'un dousuna ve gneyine ekilip Konya ynn rtecek.2 te byle. Durumumuz iyidir. Yunan ordusunun yayl, plan henz anlalm deil. ki gn iinde belli olur." 11 TEMMUZ PAZARTES, yine kk ve snrl atmalarla balad. Askeri birlikler ile kadnlar ve askerlik ya dnda kalan erkeklerden kurulu ii taburlar, mevzileri daha da gelitirmek ve pekitirmek iin boucu scakta durmakszn almaktaydlar.28 Her tmenin bir subay komutasnda, 30 askerden kurulu birka aknc kolu vard. Bunlar numaralar ile anlyorlard. Bu serden-geti kollar, Yunan birliklerinin gerilerine sarkyor, aralarna szyor, telefon ve telgraf hatlarn kesmek, ikmal kollarn vurmak iin canlarn

cmerte tehlikeye atyorlard. Aknclar, Cephe Komutanlnn emri gereince, orduya katlmayp dman cephesinin gerisinde, dalarda kalacak, binbir tehlike iinde dmanla arpmay srdreceklerdir.215
172 u gn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Yunan igaline urayacaklarn anlayan kyler ve kasabalar halkndan imkn ve derman olanlar g yoluna dtler. Gecikenler Yunan birliklerinin ortasnda kalacaklard. Yunan ordusu yine Trk kylerini yakmaya balamt. TBMM Bakan Vekili Dr. Adnan Bey, "Efendim.." dedi, "..gndemimizde Bakanlar Kurulu Bakanmzn dman mezalimi hakknda aklamas var. Buyrun Paa Hazretleri." TBMM'nin kk toplant salonundaki boyasz ve cilasz sralar milletvekilleriyle, iki yandaki balkonlar dinleyiciler ve gazetecilerle doluydu. Savan balam olmas dolaysyla hava elektrikliydi. Fevzi Paa krsye kt. Mrltlar sryordu. "nce, balayan dman taarruzu hakknda bilgi vermek istiyorum." Mrltlar kesildi. Fevzi Paa cephe durumunu aklad, savan birka gn sonra kesin safhaya gireceini belirtti, sz Yunan zulmlerine getirdi: "Geen gn Meclisimizde dman mezalimi hakknda uzun tartmalar yapld. Gerekirse, bizim de onun gibi davranmamz teklif edenler oldu. Bu konuyu Bakanlar Kurulunda grtk. Dman ordusu, gerekten, her yenilginin acsn, gerideki masum ve silahsz insanlardan karmay, kyleri yakp ykmay iar edinmitir. Ama efendiler, bizim askerimiz, yzyllardan beri intikamn sava meydannda almay renmi bir askerdir. Onun iin yce heyetinizden istirham ediyoruz, dmann seviyesine inmeyelim..." Alklar ve bravo sesleri ykseldi.3 fkeli bir milletvekili yanndakine, "Mttefikler Anadolu'da ilenen cinayetleri bilmiyorlar m?." dedi, "..Biliyorlar. zmir'e ktnda Yunan tmeni ve zmirli Rumlar yle eyler yaptlar ki bir kurula inceletmek zorunda kaldlar. zmit ve Gemlik arasndaki Yunan mezalimini incelemesi iin de bir Kzlha Kurulu yolladlar. Kurullar bu iki yerde yaplan insanlk d hareketleri saptad ve rapor etti.3a nsan sanr ki Avrupallar kyameti koparacaklar. Tersine rtbas ettiler. Her eyi sessizlie gmdler. Ayn grnmeyen yz gibi, Batnn da grnen parlak yznn arka yan kapkara."
Ktahya - Eskiehir Sava 173

Eitim Bakan Hamdullah Suphi ile Mazhar Mfit Beyler sessizce dar ktlar. Meclis Bakanl odasnn kaps nnde Salih Bozok'la Yarbay Salih Omurtak alak sesle konuuyorlard. Hamdullah Suphi Bey, "Reis Paa'y grebilir miyiz?" diye sordu. Salih Bozok, "alyordu ama sizi bekletmek istemez.." dedi, "..buyrun." Kapy vurup at, yol verdi. M. Kemal Paa, masann zerine serilmi bir harita bandayd. Olduka dnceli bir hali vard. Girdiklerini fark etmedi. Hamdullah Suphi Bey seslenmek zorunda kald: "Paam?" Ban kaldrd. Grnce, glmseyerek ayaa kalkt, ellerini skt: "Buyrun." Oturmadlar. Hamdullah Suphi Bey, "Vaktinizi almayacaz." dedi, "..Mazhar Mfit Bey'in bakan olduu retmenler Dernei, birka gn sonra Ankara'da toplanacak. ki yzden fazla retmen katlyor. Fakat Fevzi Paa'y dinleyince tereddte dtk. Savan younlaaca anlalan bir srada byle geni bir toplant size ayak ba olabilir. Uygun grrseniz erteleyelim." M. Kemal Paa, "Hayr, hayr, ertelemeyin." dedi, "..cahillikle, ilkellikle sava, dmanla savatan daha az nemli deildir. Toplantya katlacam ve konuacam." 4 12 TEMMUZDA Yunan ordusunun stratejik yaylmas anlalmt. Cephe Komutanl, ihtiyatndaki tmenleri Albay Fahrettin Altay komutasnda 5. Grup olarak rgtledi. Bu yeni grubu hzla, 1. ve 3. Gruplar arasndaki kesime, Ktahya kuzeyine srd. 4. Gruba da demiryoluyla bir tmen yollad.

12. Grubun Afyon kuzeyindeki tmeni ile svari tugay, plan gereince bir gerideki hatta ekildiler. Gney Tmenler Grubu da Afyon nndeki Mrettep Tmen'e ullanmt. Direnen tmeni ekilmeye zorlad ve karanln basmasna ramen takip etti. Mrettep Tmen, Cephe emrine uyarak, Afyon dousuna ve gneyine ekildi. 13 Temmuz sabaha kar, 12. Yunan Tmeni'nden bir alay Afyon'a girdi. 174 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu HER SAAT biraz daha yaklaan top ve makineli tfek sesleri yznden gece Afyonlularn gzne uyku girmemi, baz Trk birliklerinin ehrin dousuna doru ekildiklerini grmek Trkleri kahret-miti. Balarna gelecekleri ay nceki igalden biliyorlard. Yunan alaynn silah ve boru sesleriyle Afyon'a girmesi Rumlar ayaa kaldrd. lahiler, marlar ve arklar syleyerek, Yunan bayraklarn sallayarak hkmet alanna doldular. Coku sarhou bir subay ilk gelen kafilenin nndeki Rumun tad bayra kapp havaya kaldrd: "te bayramz ay sonra yine Afyon'da! Yaknda Ktahya'da, Eskiehir'de, Ankara'da ve stanbul'da da dalgalanacak! Yaasn byk Yunanistan! Yaasn yeni Bizans mparatorluu! Yaasn Kralmz 12. Konstantin!.." 5 Kalabalk lk la kendinden geti. DURUM 4. ve 12. Gruplar kesiminde kritiklemiti. eitli nlemler alnd. Ayrca 3. Gruptan, Yarbay Nzm'n 4. Tmenini ok acele 4. Gruba yollamas istendi. Ama 3. Grup Komutan Albay Arif, bu emri 12 saat bekletecek, stelik tmenin nc alayn da bir gn sonra yollayacaktr.6 Bu sebepsiz savsaklama felakete yol aacaktr. Yunanllar kuzeyde oyalama sava yapyordu. Asl sonu yeri Trk cephesinin gney kanadyd. Birinci ve kinci Yunan Kolordular kuzeye yneldiler ve taarruza getiler. Taarruzlar gece de srd. Andreas'n 12. Tmeni ile Svari Tugay da, Trk sol kanadnn yanna taarruz etmek ve arkasna dolanmak iin ynlerini kuzeye evirmilerdi. Bylece ertesi gn bu kesimde, Yunanllar, 180 top ve 40.000 kii toplam olacakt. Trklerse bu kesime 113 top, paralarca 30.000 asker yetitirebilecekti.7 Sava kesin safhaya girmiti.
Ktahya - Eskiehir Sava 175

14 TEMMUZ gn ok hzl balad. Subaylar takviye birliklerini, gney kesimine yetitirmek iin istasyonlarda rpnyorlard. Bindirme ve indirme istasyonlar maheri andryor, katarlar ardarda ve tklm tklm hareket ediyorlard. Trk ordusu zamanla yar ediyordu. Sava, gneyde, 4. ve 12. Grup cephelerinde taarruz ve kar taarruzlar halinde ve ok kanl srd. Karlkl sng hcumlar yaplyor, tepeler bir alnp bir veriliyordu. Bir tepe, bir saat iinde on bir kez el deitirdi.8 Bugn 12. Grup, mevzilerini korumak iin btn ihtiyatlarn cepheye srmek zorunda kalacak, iki alay komutan ehit olacakt. Albay Arif Bey'in hareketini geciktirdii 4. Tmen, iki alayyla ekrler istasyonuna ancak leden sonra gelebilmiti. Tmen yrye geti. Daha da gneye kaydrlm olan bir tmenin brakt mevzilere yerleip Yumrual-Nasuhal hattn savunacakt. Yumru-al ve Nasuhal tepeleri, 1800 metre yksekliinde, bir tepeler zincirinin iki ucuydu. 176 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Braklm siperler, makineli tfek yuvalan, top mevzileri, snaklar, yollar inceleniyor, birliklerin grevleri belirleniyor, toplar ve makineli tfekler yerletiriliyor, mesafe ayarlar yaplyor, keif birlikleri karlyor, telefon ve telgraf hatlar ekiliyordu. Tmen a gelmiti. Akam yemei iin kazanlar atee kondu. Gece yars yaklarken, 4. Grup Komutan Albay Kemalettin Sami Bey telefon etti: "Nzm Bey, yerleebildiniz mi?" "Yerletik saylr. 58. Alaym mevziye girdi. 40. Alaym da Yum-rual'da mevziye girecek. Ama bu alay tmenime yeni verildi. Eitim dzeyi dk. Komutanna da gvenemiyorum.9 Sabah erkenden o kesime gidip duruma bakacam." "Dman iyice yaknnzda. Yarn senin mevzilerine taarruz edebilir. Greyim seni Nzm, dmana adm attrma." Yarbay Nzm, "Keke 3. Alaym da burada olsayd.." dedi, "..ama merak etmeyin, tmenim gerekirse kendini feda etmeye hazrdr." "Allah yardmcnz olsun." Nzm Bey Emir Subay Nimet'e sabahla ilgili gerekli emirleri verdi. Sonra karargh emrinde tuttuu Yzba Faruk'a, "Savamak istiyordun." dedi, "..ite beklediin gn geldi. Yarn senin komutanlnda bir mfreze dzenleyip u 40. Alay' takviye etmeni isteyeceim. Sabah sen de bizimle gel. evreyi bir gr." 15 TEMMUZ Cuma sabah gn doarken Yarbay Nzm, Kurmay Bakan Binba erafettin, Yzba Faruk, Emir Subay Nimet, baz karargh subaylar atlandlar, tmen svari takmyla birlikte Yumrual kesimine hareket ettiler. Orman yollarndan geerek Yumrual mevzilerinin nne geldiler. Az ilerde bir tepe vard. Tepede kimse yoktu. Oysa mevziin gvenlii iin bu tepenin mutlaka tutulmu olmas gerekirdi. Alay komutannn bu zorunlu nlemi aldrmad, tembellik edip bugne erteledii anlalyordu. Atlardan indiler. Svari takm geride beklemekteydi. "Olacak i deil. Dman bu tepeyi ele geirirse mevzi nasl savunulur? Yarm gn daha erken gelebilseydik, bu eksikleri vaktinde grp dzelttirebilirdik." Ktahya - Eskiehir Sava 177 Uzaktan top sesleri geliyordu. Svari takm komutanna, "Takmnla hemen tepeyi tut.." diye emir verdi, "..dman taarruza geerse, alaydan birlik gelene kadar buray ne pahasna olursa olsun savunacaksn. imdi alaya gidip o tembel..." Cmlesini tamamlayamad. Bir Yunan mfrezesi sabaha kar bu kesime szm, gelenleri grnce yakndaki aala sinmiti. Bir makineli tfek birdenbire lm yadrmaya balad. Kular korku iinde

uutular. Vurulan biilmi baak gibi dyordu. Her ey bir dakika iinde olup bitti.10 Geride bekleyen svari takm fke lklar atarak ormana hcum etti. Nzm Bey'in Emir avuu Eyp atld, komutann kucana alp atna bindi, deli gibi srd. Yarbay Nzm'n kara gzl beyaz at da pelerine takld. Gen komutan gsnden ve elinden yaralanmt. Gsnn sol yanndaki kan lekesi gittike byyordu. Eyp avu, bir yandan at uuruyor, bir yandan da, sesi efkat ve mitle titreyerek, "Ne olur dayan." diye yalvaryordu, "..Allah akna dayan. Sakn lme kumandanm. Ellerinden perim lme. Kurban olaym dayan." Aalarn arasndan szan k oklarn bierek, tepeleri rzgr gibi aarak, peinde beyaz at, tmen kararghna geldi. Tmen doktoru ilk tedaviyi yapt. Durumu ard. Nzm Bey'i Eskiehir hastanesine yetitirmek iin atl bir cankurtaran arabasyla ekrler istasyonuna indirdiler. Yarbay Nzm'n gzleri hafife araland. Eyp avu sevin iinde, "Yayor" dedi. Ama Nzm Bey son anlarn yayordu. Durmayan kan, gsn saran sargya yaylmaktayd. Fsltyla, "Tepeyi tuttular deil mi?" diye sordu. Bir subay, "Evet efendim.." dedi gzleri yaararak, "..msterih olun." "Arkadalar iyi mi?" "Hepsi iyi. ok iyi." Banda diz km olan Eyp avu'a bakt. Belki okamak iin sa elini oynatmaya alt, ancak kprdatabildi, cannn son krntsn harcayarak, "Asl siz dayann ocuum" diyebildi. Ba yavaa sana yasland ve ylece kald. Eyp avu cierleri paralanarak haykrd: 178 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu "Haymrrr!" Svarilerin, hcuma kalkan Yunanllarn elinden mucize halinde kurtarp karabildikleri baz ar yaral karargh subaylar da istasyona getirilmiti. Acele hazrlanan bir trenle Eskiehir'e sevk edildiler. Nzm'n beyaz at da trenin yannda komaya balad. Arazi, trenin yannda komasn engelleyince, at bir sre trenden uzaa dyor, yol elverince yeniden Nzm'n bulunduu vagonun yannda beliriyordu.
ehit Albay N z m Bey

Ktahya - Eskiehir Sava 179

HABER Cephe kararghn kedere bodu. smet Paa Kurmay Bakanna, "Bu kuak.." dedi, "..vatanndan baka sevgili bilmemitir." Gzlerini sildi: "Ankara'ya bildirin." M. Kemal Paa, ankaya'daki alma odasnda, ertesi gn Kongrede yapaca konumay hazrlyordu. Manevi ocuu Abdurrahim de bir koltua yan oturmu, resimli bir dergiye bakyordu. On bir yandayd. M. Kemal Paa bu Vanl, irin, akll Krt ocuunu be yl nce, douda 16. Kolordu Komutanyken grm, kimsesiz olduunu anlaynca evlat edinmi, stanbul'a geldiinde annesine emanet etmiti. Okul tatil olunca da bu yaz banda Ankara'ya, yanna aldrmt.104 Fikriye sessizce ieri girdi, bekledi. "Bir ey mi var Fikriye?" Fikriye'nin yznden btn kan ekilmi gibiydi: "Evet Paam, kt bir haber var. Salih Bey zlrsnz diye sylemeye cesaret edemiyor." "Nerde o?" "Kapda." M. Kemal Paa, "Salih, gel!" diye seslendi. Salih Bozok ieri girdi. Durdu. "Ne var? Ne oldu?" "imdi Fevzi Paa telefon etti. 4. Tmen karargh kadrosu felakete uram." "Ne demek o?" "Kurmay Bakan Binba erafettin Bey yaral olarak dman eline esir dm. ou ehit olmu efendim. Askerler ancak birka yaral subay kurtarabilmiler." M. Kemal korkarak sordu: "Nzm?" Salih alamaya balad. M. Kemal Paa donup kald, sonra zorlukla, "Gel biraz yryelim" dedi, baheye ktlar.

Byk aalarn altnda yrdler. Uzun bir sessizlikten sonra M. Kemal Paa, "Yarnki Kongreye birka kadn retmen de katlacak." dedi, "..bunu duyan baz milletvekilleri kar ktlar.11 u zavall kafaya bak! Bu a d, dnyaya kapal, alaturka, ilkel kafalar yznden bugn bu haldeyiz. Baka 180 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu yolu yok, kendimizi yenilemek, ilerlemek, gnmz uygarlna ayak uydurmak, onlarla eit duruma gelmek, bunu salamak iin de bu donmu, durmu, uyumu kafalar deitirmek zorundayz. Yoksa bugn kurtulsak bile, yarn yine ayak altnda kalrz, kurbanlk koa dneriz, yem oluruz, yine rahat rahat smrrler, bugn yaptramadklarn ilerde yine yaptrmaya alrlar, yine bir sr ibirliki bulurlar. Urunda birok ocuumuz gibi Nzm'n da cann verdii bu byk mcadele, boa gitmi bir gayret olur."

Mustafa Kemal Pa a ve manevi o lu Abdurrahim Fikriye Han m

KOMUTANI ve komuta kurulu sava d kalm olan 4. Tmen sarslyordu. 40. Alay saat 11.00'de Yumrual' boaltt, dank bir ekilde geriye ekilmeye balad. Taarruz eden Yunan tmeni 4. Grubun savunma mevzilerinin bu blmn eline geirdi. Bir baka Yunan tmeni de Nasuhal'a taarruza gemiti. Ama 4. Tmen'in 58. Alay, her trl zveriyi gstererek, mevziini kararllkla savunmaktayd. 4. Grup Komutan Kemalettin Sami Bey, bu kesimdeki tehlikeli gelimeyi durdurmak iin elindeki son kk birlikleri de takviye iin yollad. Yunan taarruzlar byk fedakrlklarla krld. 12. Grup da, ordu sol kanadm kuatmaya alan Yunan birliklerine kar biraz danka ama kann esirgemeden direniyordu. Savan yaman koullar iinde 4!. Grup ile 12. Grup arasnda tehlikeli bir boluk olumakta, Andreas'n tmeni bu bolua sokulmaktayd. Btn cephede, Yumrual'n bir blm dnda, imdilik esas savunma hatlar ayaktayd. Ktahya - Eskiehir Sava 18 Yunan birliklerinin dalm ve hareketleri, amac aka belli ediyordu: Cepheyi yarp Trk ordusunun arkasna derek btn yollarn topland Eskiehir'e ulamak. Bu durum, ekili yolu kesilecek olan Trk ordusunun sonu demekti. Sa kanattan bir tmen daha alnd. Tmen birka saatlik bir dinlenmeden sonra hzla Seyitgazi'ye yryecekti. 12. Grup ekildii hatt kesin olarak savunacakt. GEC2 BOYUNCA zellikle 4. Grup cephesinde atmalar zaman zaman srm, yer yer boumaya dnmt. ok youn bir topu ateinden sonra, sava says ve ate gc stn iki Yunan kolordusu 16 Temmuz sabah iddetle taarruza kalktlar. 4. Grubun gney kesimi cehenneme dnd. Prens Andreas'n 12. Tmeni, 4. ve 12. Gruplar arasnda oluan boluktan szarak savunma hattnn sol yanna yaklat, Krmz Tepe'yi ele geirdi. Buradan Yumrual-Nasuhal mevzilerinin gerileri toplarla rahata dvlebilirdi. Saat 11.00'e doru Nasuhal'n evresindeki Trk cephesi dalgalanmaya balad. NZIM BEY ile birlikte, ar yaral olan iki kurmay subay, Yzba Faruk, Emir Subay Nimet ve Svari Takm Komutan da, Eskiehir hastanesine getirilmilerdi. Halide Edip'in

Nzm Bey'i o halde grmesini istemeyen bahekim, ancak bir saat sonra vedalamasna izin verdi. Koridora yatrlm yarallar rma iinden getiler. Koridorun sonuna doru yrdler. Son kapnn yannda, Nzm' getirmi birka bitik asker vard. melip srtlarn duvara dayam bekliyorlard. Biri de Eyp avu'tu. Halide Edip'i tanrd. Gzlerinden ip gibi ya inerek ayaa kalkp selam durdu. Bahekim odann kapsn at, Halide Edip'e yol verdi. Oda lo ve serindi. Nzm Bey'i ayakl bir sedyeye yatrm, zerine byk bir Trk bayra sermilerdi. Halide Edip yavaa bayra kaldrd. ehit Nzm Bey, kalpa ve gs kapal niformasyla yatyor, elleri gsn182 u gn Trkler / Yunan Byk Taarruzu de, huzur iinde uyuyordu. Nzm'n elini 'karde kardee veda eder gibi okadktan sonra' bayra usulca rtt. Dar kt.lla Beyaz at, kardaki bo alanda, gzlerini mitle hastaneye dikmi, bekliyordu. Ne yem yiyor, ne kimseyi yanna yaklatryordu. Ameliyat sona eren Yzba Faruk'u koua tadlar. Yar baygnd. Nesrin byke bir ila kutusundan yapt bir yelpazeyi sallayarak onu serinletmeye alyordu. Yunan uaklar, istasyonu bombalamaya baladlar. Biri alalarak hastaneye bir bomba brakt. Bomba slk alarak dt, byk bir grltyle avluda patlad. Kouun camlar paralannca Nesrin korumak iin Faruk'un stne kapand. Hava kararrken uaklar ekildiler. Nzm Bey'in cenazesi akam treniyle Ankara'ya yolcu edilecek, gzel beyaz at bir daha gren olmayacakt. RETMENLER KONGRES retmen Okulunun salonunda toplanmt. Eitim Bakan Hamdullah Suphi Tanrver'in ksa a konumasndan sonra, M. Kemal Paa krsye geldi. n srada milletvekilleri ve bakanlk yneticileri oturuyorlard. Btn arka sralar kalpakl erkek retmenlerle doluydu. nc ve drdnc srann sol yannda, skma bal, on kadar kadn retmen yer alm, arkalarndaki, nlerindeki ve yanlarndaki koltuklar bo br raklm, bylece kadnlarla erkekler birbirlerinden ayrlmt. Bu ilkel grnm M. Kemal Paa'y rahatsz etti. Bu yzden konumaya durgun bir sesle balad: "Muhterem hanmlar, efendiler! Bizi yaatmamak isteyenlere kar, yaamak hakkmz savunmak zere toplanan Trkiye Byk Millet Meclisi, burada, Ankara'da ald. Bugn Ankara, milli Trkiye'nin milli eitimini kuracak olan retmenler Kongresi'ne de sahne olmakla iftihar duymaktadr. Derin bir idari ihmalin devlet varlnda at yaralar sarmak iin en byk almay hi phesiz eitim iin yapmamz gerekiyor. imdi maddi ve manevi btn g kaynaklarmz dmanlara kar kullanyoruz. Ancak bu sava gnlerinde bile dikkat ve zenle ilenip izilmi bir milli eitim program yapmaya emek sarf etmeliyiz. Ktahya - Eskiehir Sava 183 Milli eitim program derken, hurafelerden, yabanc fikirlerden, doudan ve batdan gelebilen btn tesirlerden uzak, tarihi ve milli seciyemize uygun bir kltr kastediyorum..." Salih Bozok salonun kapsnn karsndaki sra banda oturuyordu. Kap araland, bolukta Yarbay Salih Omurtak grnd, 'dar gel' diye iaret etti. nemli bir ey olmalyd. Salih Bozok dar szld: "Hayrola?" . : "4. Grup cephesi, Yumrual-Nasuhal arasnda yarld. Dman ordu iine szyor. Paa hemen Genelkurmay'a gelse ok iyi olacak." "eri gel." eri girip konumann bitmesini beklediler.

"...Milletimizi yetitirmek gibi kutsal bir grev yklenmi olan, gelecekteki kurtuluumuzun yce ncleri, kadn ve erkek retmenlerimiz hakkndaki sayg duygularm bir kere daha belirtmek istiyorum. Byk tehlikeler nnde uyanan milletlerin ne kadar sebatkr olduklar tarihten de bilinir. Silahyla olduu gibi kafasyla da mcadele mecburiyetinde olan milletimizin, birincisinde.gsterdii kud- reti, ikincisinde de gstereceine asla phem yoktur. Her trl gl gze alarak bu yolda sarslmadan yryeceinize inanyorum. Greviniz ok nemli ve hayatidir. Bunda muvaffak olmanz Cenab- Hak'tan temenni ederim." Herkes alklayarak ayaa kalkt. Paa krsden ayrlrken Salih Omurtak hzla yaklat, selam verdi, alk akrtlar iinde haberi fsldad. Milletvekilleri ve bakanlk ileri gelenleri M. Kemalin evresinde toplanmaya balamlard. "Anladm ama nce yapmam gereken nemli bir i var. Sonra birlikte gideriz." Aranarak, "Mazhar Mfit Bey?" diye seslendi. Mazhar Mfit Bey yaklat: "Buyrun efendim." M. Kemal Paa sesini herkesin duyaca kadar ykseltti: "Kongreye hanm retmenlerimizi ardnz iin sizi kutlarm. Ama hanmefendileri niye byle ayr oturttunuz? Sizin kendinize mi gveniniz yok, yoksa Trk hanmlarnn faziletine mi? Bir daha byle bir ilkellik grmeyeceimi mit ederim." 12 184 u gn Trkler / Yunan Byk Taarruzu Cevap beklemeden yrd. Erkeklerden uzakta ve ayakta bekleyen kadn retmenleri ban eerek selamlad. Kenara itilmi kadn retmenlerin gzleri minnetle parlyordu. Onlar da M. Kemal Pa-a'y sayg ve gelecee gvenle selamladlar. Zavallarn gelecekten bekledii ey, erkeklerle eitlik gibi imknsz eyler deil, biraz saygyd. YUMRUAL-NASUHAL hattndaki birlikler, cephenin yarlmas zerine geri ekilmeye balamt. Yunan Birinci Kolordusu yar genileterek, ekilen birliklerin yollarn kesmek zere Trkmen Da'na ilerliyordu. Cephe ve Grup komutanlklar, birliklerini, savan dileri arasndan ekip biraz geride toplamak iin gn boyu didindiler. lk i olarak Ktahya havaalanndaki uaklar Eskiehir'e karld. Cephe kararghnn sava kademesi, cepheye yaklaarak Eskiehir gneyindeki Karacahisar'a geldi. smet Paa, 12. Grup Komutan Halit Bey'i, '4. Grubun sol yannda boluk brakarak orduyu tehlikeye soktuu iin' azarlad. 13.30'da verdii emirle de bulunduu hatt kesinlikle savunmasn emretti. Bu azar Halit Bey'i ok sarsacakt. Birliklerini zaten sertlikle ynetiyordu. Sertliini daha da artrd. Birliklere kesin savunma yaplacan bildiren emirler yadrd. 2. Svari Tmeni Komutanna yollad emri yle bitirecekti: "Tmeniniz bu grevi yapmad takdirde sizi ahsen sorumlu tutacam ve her trl rfi ilemi yapacam." Bu, asker dilinde 'kuruna dizdiririm' demekti. Cephe Komutanl, gelen son bilgileri de deerlendirdi: Yarma derinlemiti. Ordu tehlikedeydi. Saat 21.30'da, btn ordunun, dmanla temas keserek, bir basamak geriye, Karacahisar-Seyitgazi hattna ekilmesini emretti. Ordu bu yeni hatta toplanp toparlanarak savaa devam edecekti. Ktahya braklyordu. Yunan ordusunun yararlanmamas iin birlikler kesimlerindeki demiryollarn bozup kprleri atarak ekilmeye baladlar. Asker arasna karm paral ya da gnll bozguncular, Padi-ah'tan izinsiz savamann dine aykr, milliyetilerin dinsiz olduunu fsldaya fisldaya, cahil erleri zehirleyip durmulard. Bu etkinin

Ktahya - Eskiehir Sava 185 rtt erler ekilii frsat bilerek, yava yava svp gecenin karanlna kartlar. Bunlara ordunun daldn, savan bittiini sanan zayf ruhlular da katlacakt.12a Cephe Komutanl, svari tmenini, Albay Fahrettin Al-tay'n komutas altnda Svari Grubu olarak rgtledi. Svari Gru-bu'nun grevi, ekilen orduyu korumakt. Bu grup gelecein nl Svari Kolordusu'nu oluturacaktr. EHT NZIM BEY, M. Kemal Paa'nn, bakanlarn, milletvekillerinin, sivil ve asker btn yneticilerin ve Ankara halknn katld byk bir trenle sonsuzlua yolcu edilmi, Meclis, rtbesini albayla ykseltmiti. Bundan byle ehit Albay Nzm diye anlacakt.1213 M. Kemal Paa bir gn iinde zayflam gibiydi. Gnn acsn, cepheden gelen olumsuz haberler daha da derinletirmiti. Direksiyon binasnda, Yarbay Salih Omurtak'n verdii son bilgileri dinliyor, durumu haritadan izliyordu. Salih Bey'in aklamas bitince ban gsne eerek iine ekildi. Bir ikmal trenine cephane, erzak ve salk malzemesi ykleyenlerin telal sesleri duyulmaktayd. M. Kemal kimbilir ka olasl tarttktan sonra ban kaldrd, "Salih Bey.." dedi, "..imdi tek ama, orduyu dalmadan elde tutmak olmal. Bunu salamak iin daha geriye, hatta ok geriye bile ekebiliriz. Ama byle ar bir kararn sorumluluunu tek bana smet Paa'ya yklemek doru olmaz." Durdu, "smet Paa'ya bir telgraf gndermek istiyorum, yazar msnz?" dedi, bir an dnp telgraf yazdrd: "Hareket etmek zere olan bir trenden yararlanarak sizinle gelip grmek istiyorum. Sknt verir miyim? Cevabnz bekliyorum." BATI CEPHES kararghnn sava kademesi Karacahisar'a yerlemeye alyordu. Bu unutulmu, sessiz ky birdenbire adrlar, atlar, arabalar, kamyonlar, kouan ve baran insanlarla dolmutu. Osmanl hanedannn atas Osman Bey'in 600 yl nce beyliini ilan ettii tarihi yerdi buras. Karacahisar'da doan o kck beylik ktaya yaylarak grkemli bir imparatorluk olmutu. Ama deien ve gelien hayata ayak uyduramad, kendini yenileyemedii, aydnlan186 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

J
may yaayamad iin giderek koflam, bzlm, sonunda da bitmiti. Son Trkler, bu ykntdan yeni bir devlet karmak iin rpnmaktaydlar. Bu rpn bugn bir dnm noktasna gelip dayanmt. Yeni bir devlet kurmak lks ya burada snecek, ya da yeniden canlanp srecekti. Komuta kuruluna gelen ilk bilgilere gre kuzeydeki zzettin a-llar'n 1. Grubu, dzenini koruyarak ekiliyordu. Svari Grubu rtme grevini yapyor, 3. Grup da az-ok dzenle ekiliyordu. Ama cephesi beklenmedik zamanda ve yerden yarld iin 4. Grup tmenlerinin ekiliinin dzensiz, hatta karmakark olduu anlalmaktayd. Be tmenli bu Gruptan dnden beri hi haber yoktu. Kurmaylarn hepsi mutsuz, ou karamsard.13 Binba Kemal, "Cepheyi yaran dman 4. Grubun gerisine, Trkmen Da'na akyor.." diye inledi, "..Grup dman iinde kald." 14 Grup belki de dalmt. Binba Cemil Taner, "Sabah erkenden bir hava kefi yaptrarak durumu anlarz" dedi. Naci Tnaz umutsuzca ban sallad: "Anlayamayz. Uaklar Eskiehir'e gelebildi ama bakm yapacak ustalar ve malzemeler daha yolda." ekilen birliklerin arlklarn tayan at ve kz arabalar yollar tkamt. Ancak bir gn sonra gelebileceklerdi. Emir subay, smet Paa'nn nne ifresi zlm bir telgraf notu brakt. Okur okumaz

yz rahatlad: "ok iyi.." dedi, "..teriflerine cidden mteekkir olacam hemen bildir." Kurmaylar meraklanmlard. Aklad: "M. Kemal Paa sabah Eskiehir'de olacak. Byle gzel bir srprize galiba hepimizin ihtiyac vard. Haydi imdi yarn iin alnacak nlemleri konusalm." YUNAN ORDU KARARGHI, ilerleyen orduyu izleyerek, Afyon kuzeyindeki Belcemee istasyonuna gelmiti. Komuta kurulu, karargh vagonunda, harita bandayd. Yunan birliklerini kk halar, Trk birliklerini kk yldzlar temsil ediyordu. Halar oalm ve douya doru yaylmt. Herkes hakl olarak neeliydi. Ktahya - Eskiehir Sava 187 Cephesi yarlan Trk ordusu ekilmeye alyordu. Gneydeki birlikleri hzlandrmaya karar verdiler. Bylece Seyitgazi ve sonra da Eskiehir doudan kuatlarak, Trk ordusu ember iine alnabilecekti. General Stratigos heyecanlanarak, "Emir verin.. " diye bard, "..hemen harekete gesinler! Hemen! Hemen! Bu mthi frsat karmayalm. Dman ekilirse, havaya kl sallam oluruz." 15 Sariyanis'in yzne geni bir glmseme yayld: "Elimizden kaamayacaklar." 17 TEMMUZ 1921 gn sabah bete Eskiehir'e gelen M. Kemal Paa'y smet Paa karlad. Otomobille Karacahisar'a hareket ettiler. Bu saatte son Trk birlii de azap iinde Ktahya'y terk etmekteydi. "Hzr gibi yetitin. Cephe yarlnca, hepimiz ok sarsldk." "zlme. Bir gn Meclis'te de syledimdi, yarlmayacak cephe yoktur." M. Kemal Paa'nn elini tuttu: "Sa ol." Gelen son bilgileri aklad. ofrn ve emir subaynn yannda daha fazla konumadlar. Kurmaylar ve karargh subaylar, paalar drt gzle bekliyorlard. Uykusuz ve huzursuzdular. M. Kemal Paa hepsinin elini skt, hatrlarn sordu, ksa bir konuma yapt: "Ktahya arpmasn kaybettik. nk dman btn kaynaklarn seferber etmiti. u anda insan, silah ve ara bakmndan bizden ok stn. Ama beyler, Yunanistan'n toplayabilecei azami kuvvet, sarf edebilecei azami gayret, ite bundan ibaret. Hepsi bu! u halde bu kuvveti ve bu gayreti boa karrsak, i deiir. O andan itibaren de zaman bizim lehimize ilemeye balar. iniz rahat olsun, bu gayreti boa karrz." Sakinlii ve olay ele al, subaylar yattrmt. M. Kemal Paa, odadan son kan Tevfik Byklolu'nun omzuna dokundu, yava sesle, "Kendini brakma, tra ol Tevfik!" dedi. gndr tra olmayan Binba Tevfik utand: "Bastne efendim."
188 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

M. Kemal ve smet Paa harita serili portatif masann bana geip oturdular. M. Kemal Paa son durumun ilendii haritay inceledikten sonra sordu: "Durum tatsz. imdi ne yapmay dnyorsun?" "Dman, sava bizim iin hezimete evirmek zere her taraftan bastryor. Bizim iin en tehlikeli olaslk, dmann gney kolunun, sol kanadmz yenerek ya da andan dolaarak, ordumuzun gerisine gemesi. Bunu nlemek iin 12. Gruba ne pahasna olursa olsun direnmesi emrini verdim. Svari Grubu'nu da sol kanadmza yolluyorum. Yine durduramazsak, yaplacak en doru i, tabii, orduyu hrpalatmadan basamak basamak geriye ekmek olacak.." Duraksad: "..Ama savamadan ehir ve toprak brakmann, askeri bir zo-runluk olduunu halka nasl anlatrz?"

"O benim sorunum. Sen tereddt etmeden, askerliin gerei neyse onu yap." "Baz hazrlklarm var. Uygun grrsen, nce onlar denemek istiyorum. Eer sonu alamazsam ekilirim." "ekilmeye karar verince dmanla aray iyice amalsn. Orduyu yeniden toparlamak iin zaman kazanalm.." M. Kemal elini haritann zerinde dolatrd. Anadolu'yu okuyor gibiydi: "..Bence Sakarya nehrinin gerisine kadar ekil." smet Paa ii burkularak bakt: "Bu kadar geni ekilme seni Meclis'te ok zor durumda brakmaz m?" "Zarar yok. Gs gererim. Yeter ki ordu elde kalsn." 16 Baklar bulutu. Anlatlar. smet Paa M. Kemal'e dayanarak askerliin gereini yerine getirecek, M. Kemal Paa da smet Paa'ya gvenerek Meclis'in ve kamuoyunun tepkisini gsleyecekti. Kararghn havas deimi, karamsarln yerini mit ve azim almt. le zeri 4. Grubun dman iinden syrlarak Avdan K-y'ne ulat haberi gelince, smet Paa ka gndr ilk kez gld: "Nihayet iyi bir haber!"
Ktahya - Eskiehir Sava 189

4. GRUP KOMUTANI Kemalettin Sami Bey ve Kurmay Bakan, bir ktn zerine km dinleniyorlard. Az ilerdeki yoldan, kark bir halde, ar makineli tfek ykl katrlar, bitkin, aya vuruk, kimi yaral askerler, erzak ve cephane arabalar, dik durmaya alan subaylar geiyordu. Zorlukla lm emberinden kmlard. Kemalettin Sami Bey, "smet Paa kurtulduumuzu duyunca sevinecektir" dedi. Kurmay Bakan yzn buruturdu: "Ama binlerce askerin silahyla birlikte katn renince de sevinci kursanda kalacaktr." Kemalettin Sami Bey, elinin tersiyle terini sildi: "Bu ac olayn sebeplerini tekrar tekrar konumalyz. Genleri ok iyi eitmek gerekiyor. stanbul hkmeti de emperyalistler de karlarnda bilinli bir millet grmek istemiyor, millilemeyi sulandrmak iin hemen faaliyete geiyor namussuzlar. Neyse. imdi yemek iini halletmeye bakalm. Asker iki gnden beri a." Youn sava yznden evvelsi akam askere yemek ve ekmek verilememi, asker torbasndaki birka peksimetle aln bastrmt. Sonra da yollara dklp gerektike arparak, dalp buluarak, esir vermeden geri ekilmilerdi.17 Elini alnna vurdu: "Yahu biz de az!" GENERAL PAPULAS, Trk ordusunun tamamn kuatp ember iine almak iin tmenlerini son takatlerine kadar zorluyor, tmenler de ellerinden gelen gayreti gsteriyorlard. Trk ordusu imha edilmeden geri ekilirse, sava ok uzayabilirdi. Trk Komutanl, orduyu ilk aamada Karacahisar-Seyitgazi hattna ekip bu gayretleri boa karmt. imdi ordunun bu hatta direnmesi, yeni gayretleri de boa karmas gerekiyordu. Ordunun gvenlii zellikle sol kanad oluturan 12. Grubun direncine balyd. M. Kemal Paa sabah Karacahisar'dan Halit Bey'e bir telgraf gndererek, 'cepheye geldiini, sevgiyle gzlerinden ptn' bildirmiti. Yrekten bal olduu M. Kemal Paa'nn bu ksack telgraf, Albay Halit Bey'in kararlln iyice pekitirip heyecann katlad. le190 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu ri hatlara gitti, subaylar ve askerleri lesiye savunmaya hazrlad. Ne yorgunluk tanyordu, ne uykusuzluk. Diyordu ki: "12. Grup, ordunun esenliini salamak, vatana borlu olduu hizmeti yapmak iin dman hcumunu ne olursa olsun krmak... siperini kaptran kta, her ne

pahasna olursa olsun geri almak zorundadr." 12. Grubun bir birlii, bu bilenmilikle, Prens Andreas'n 12. Tmenini Baren Geidi'ni geerken yakalad. Tmen, ncs savamak iin yaylnca, geitte skp kalacak, btn gece Trk atei yiyecekti.18 NGLTERE'nin Atina Elisi Lord Granville, gece Dileri Ba-kanl'na gnn son raporunu yazd: "..Afyon'dan sonra Ktahya'nn da bugn zaptedildii haberi Atina'ya akam ge saatlerde ulat ve Medis'te Babakan tarafndan akland. Papulas Eskiehir'e yrdklerini bildirmi. Elli bin kadar esir alnd hakknda hikyeler anlatlyor. Kiliselerin anlar alyor, halk silah atarak sokaklarda dolayor. Yarn 101 pare top at yaplarak zafer resmen kutlanacak ve katedralde kran ayini yaplacak" Haber Lord Graville'i de bir Yunanl kadar sevindirmiti. M. KEMAL PAA Karacahisar'da geceledi. Onun ve smet Pa-a'nn cephenin bu kadar yaknnda olduunu bilmek yaral ordunun moralini ykseltmi, sarp arazi de Yunanllarn hzn kesmiti. 18 Temmuz sabaha kar saat 03.00'te, 12. Gruba bal birlikler, Seyitgazi'nin kuzeybatsnda, saray yaknnda konmaya gemi dolgun bir Yunan alayn yakaladlar ve duman ettiler. Kaan askerlerini alay sancan aarak durdurmaya alan komutann abas ie yaramad, alay dald. Alay korumak isteyen Yunan svari tugay da tutunamad, o da kayp vererek geri ekildi.19 Ama bu snrl baarlar durumu kurtarmaya yetmiyordu. Genel bir baar kazanmaya imkn kalmamt. nk kaaklar durmadan artmakta, ordu erimekteydi. Kimileri igal altnda kalan kylerine kayor, kimileri dalara dalyordu. Baz azgn kaak gruplar ise, cepheye yollanan kk takviye birliklerini geri eviriyor, komutanlar "Niye din kardelerimizi krdryorsunuz?' diye tehdit ediyor,
Ktahya - Eskiehir Sava J 91

silah zoruyla erleri serbest braktryorlard. Bir ksm da apulculua soyunmutu; kyleri ve ikmal kollarn yamalamaktaydlar.20 Yunan tmenlerinin batdan Eskiehir'e yaklamas zerine smet Paa resmi dairelerin Eskiehir'den ayrlp Mihalk'a tanmasn emretti. Subay aileleri Mihalk ve Sivrihisar'a, hastane, uak bl ve silah tamirhanesi Ankara'ya ekilecekti. Son tren de getikten sonra Eskiehir dousundaki demiryolu kprs uurulacak, demiryolu da geri ekildike bozulacakt. ESKEHR'de panik balad. Bahekim emsettin Bey, doktor, hemire ve hastabakclar acele toplad. Hi dinlenmeden almlard. Ayakta zor duruyorlard. Bahekim, "Haber kt.." dedi, "..Eskiehir boaltlyor. Ankara'ya gidiyoruz. Kmldatlmayacak kadar ar olanlar yazk ki burada brakacaz. Geri kalanlar istasyona tanacak." Gen bir doktor ne kt: "Efendim, yola kamayacak ar yarallarmzla birlikte ben de burada kalmak istiyorum. Hibirini dmann efkatine brakamayz." Bahekimin gzleri yaard: "Sa ol kardeim." Glkle kendini toparlad: "Gecikiyoruz. Hazrla balayalm."21 Eskiehir Havaalan Komutan da herkesi toplayp u emri vermiti: "Uaklar, btn malzeme ve herkes Polatl'ya gidecek! Haydi beyler, ibana!" Polatl'da yedek bir havaalan vard. Silah tamirhanesine gelen bir binba da perian bir yzle, subaylara ve ustalara, "Sava talihi byle tecelli etti.." dedi, "..tamirhane Ankara'ya tanacak. Her eyi toplayn. Geride bir tek

vida bile braklmayacak." "Ne zaman toplanmaya balayalm?" "Hemen! imdi! Derhal!" Silah tamirhanesi ad verilen ve tophane, silahhane, dkmhane, demirhane gibi blmleri bulunan bu kuruluta imalat- harbiye subay ve ustalaryla onlarn yetitirdikleri iiler alyordu. 1920'den 192 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu balayarak Anadolu'ya gemilerdi. Kamalar alnm toplara, elik vagon dingillerinden kama yaparak, tfekleri onararak, eksik paralarn bulup buluturup tamamlayarak orduyu ferahlatmlard.213 Mzldanmadan are bulur, yoklua yenilmez, i bitirmeye baylrlard. Makineleri, aletleri, kullanlabilir her eyi toplamaya baladlar. Byk demiryolu atlyesi de toplanyordu. Onarm iin atlyede bulunan arzal lotomotif ve vagonlar tahrip edilecekti. ehrin terk edileceini renir renmez, halk da g hazrlna koyuldu. Dmann kycln duymulard. ok gemeden oluk ocuk yayalar, kpekler, eya ykl eekler, atlar, at ve kz arabalar, Ankara yoluna dtler. Arabas olmayanlarn ellerinde, kollarnda sepetler, torbalar, omuzlarnda heybeler, bazlarnn srtlarnda denkler vard. Bir kz ocuu geride brakmaya kyamad kuunu da almt yanna. Saka kuu, kk kafesinin iinde zplyor, sevin iinde akyordu. G kafileleri, gzya gibi ar ar akarak, birbiri ardnca uzaklatlar.
1 *

f
I

Sik

1
Bir hastane Ktahya - Eskiehir Sayas 193

ARKASINA havaalannn, uak blnn, hastanelerin ve tamirhanelerin ara ve gereleriyle dolu yk vagonlar eklenmi iki lokomotifti katar istim stndeydi. Gece serinlii basmt. sli gaz lambalarndan perona hzn dklyordu. Hemire ve hastabakclarn gzetiminde, ar yarallar tanmaktayd. Zorlukla yryen bir yaralya Nesrin yardmc oldu. Son yaral da bindirilince, doktorlar da binmek iin trene yrdler. Halide Edip Hanm istasyon binasnn nnde duran M. Kemal Paaya bakt. Yenilginin btn acs sanki onda toplanmt. Yz sapsaryd. Yannda Hkimiyet-i Milliye gazetesine sava izlenimlerini yazmak iin cepheye gelmi olan Ruen Eref naydn ile Salih Omurtak ve Salih Bozok vard. ehri en son terk edecek olan istihkm subaylaryla konuuyordu: "..zlmeyin ocuklar. Ordu yayor. nemli olan bu. Demiryollarn onarlamayacak gibi tahrip etmeyin. Sonra uramayalm. nk nasl olsa dman mahvedip bu yoldan geri geleceiz." Son cmleyi o kadar inanla sylemiti ki ezgin subaylarn durular bile deiti.22

Uzun katar, gece yars hareket etti. stihkmclar son trene selam durdular. Bu srada sol kanatta Seyitgazi batsnda ise kanl boumalar sryor, kuatlmay nlemek iin 12. Grup lesiye direniyordu. Svari Grubu da bu kanada yetiip sava dzenine girmiti.

Salih Omurtak Salih Bozok Muzaffer K l 194 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

ESKEHR'in boaltld abucak Ankara'da duyulacak, milletvekilleri sabah, fke ve kayg iinde Meclis'e koacaklard. Asker kkenli milletvekilleri ekilmenin de bir sava tr olduunu aklamaya alyorlard ama kimse dinleyecek halde deildi. O kadar gvendikleri ordu bir bir ehirleri dmana brakarak ekilmekteydi. Her kafadan bir ses kyordu. ttihat Hafz Mehmet'in sesi grlty bastrd: "te apak sylyorum. Enver Paa gelip de ordunun bana gemedike kurtulamayz!" Bursa Milletvekili Muhittin Baha Pars'n tepesi att: "Brak Allah akna. Enver'in macerac ve tecrbesiz bir asker olduunu sen de bilirsin ama ttihatlk gayretiyle byle konuuyorsun. Yenilince kat. Meclisi atk, orduyu yeniden kurduk. imdi hazra konmak iin mi gelecek?" Hafz Mehmet dilini tutamad: "Ordu yeniliyor be. Enver Paa dost bir kuvvetle geri dnse, durumu dzeltse, kt m olur?" Enver Paa'nn toplama bir Bolevik kuvvetle Anadolu'ya girmek istedii hakknda bir sylenti vard ama karanlk gnlere zg sylenti furyas iinde kimse nemsememiti. Bunu Enverci bir ttihatnn azndan duymak pek ounu rktt. Ahmet Muhtar Mol-laolu, "Bana bak.." dedi, "aklnz banza toplayn. Tama kanla istiklal sava verilmez. Sonra kan yardmnn faturasn insann gzne dayarlar." Sreyya Yiit, Hafz Mehmet'in koluna yapt: "Irakllar ve Suriyeliler ngilizlerle Franszlar kurtarc olarak karlamlard. imdi bu kurtarclardan kurtulmak iin rpnyorlar. Bunu sakn unutma!" Ankara Milletvekili Atf Tapnar Hoca araya girdi: "Beyler! Ankara gmen ve yaral dolu. Zavall Eskiehirliler de buraya gelecektir. O kadar kiiyi nereye yerletireceiz? Kavga edeceimize bunlar konualm."
Ktahya - Eskiehir Sava 195

ENVER PAA Dr. Nzm' artt. Sovyet ynetimi, Enver Paa'ya sekin misafirlerin arland, eski Bavekillerden Prens Gorakov'un saraynn bir dairesini ayrmt. Dairenin bir odasnda da yurtdna kam nde gelen ttihatlardan Dr. Nzm kalyordu. Dr. Nzm mkellef salona girince, "Doktor gel.." dedi, "..otur. nemli bir haberim var.." Dr. Nzm oturdu. Enver Paa'nn yznde znt ve mit karm bir gerginlik vard: "Dileri Komiserliinde telsiz-telgraf haberlerini gsterdiler. Yunan ordusu Eskiehir'e de girmi."

Dr. Nzm heyecanland: "u halde Ankara'nn sonu geldi." "Evet." "yleyse bize de yol grnd." "Evet." "Ruslar emrinize kuvvet vermeyi kabul ettiler mi?" "Bolevik Mslmanlardan kurulu bir kuvvet iin dayatyorum. Daha bir sonuca varamadk."23 Dr. Nzm ayaa kalkt, iktidar tutkusu tnlayan bir sesle, "Olmaz Paam.." dedi, "..grmeleri bir an nce sonulandrmak gerek. Hemen harekete geemezsek, frsat karabiliriz. Grme uzaya-caksa, Anadolu'daki arkadalarmzla yetinelim, kuvvet istemekten vazgeelim. ktidar kadn gibidir, bekletmeye gelmez." NGLTERE iin bu sralarda iki ehir ok nemliydi: Ankara ve Moskova. ngiliz Haberalma Servisi, Ankara'da rgtlenmeyi henz baaramamt. Srekli ve doru bilgi edinilemiyordu. Trk dostu bir Hindistanl kimlii ile M. Kemal Paa'y ldrmesi iin yollanan Mustafa Sagir'in ngiliz ajan olduu Ankara'da ok abuk anlalm ve yarglanarak 24 Maysta idam edilmiti.24 Bu sebeple Ankara'da ok dikkatli olarak rgtlenmeye alyordu. Kurulmas iin allan merkeze 'Black Jumbo' kod ad verilmiti. Hazrlklar sryordu. Moskova'da ise ok iyi rgtlenmiti. Srekli bilgi akyordu oradan. Edinilen bilgiye gre, Moskova, Enver Paa'yla birlikte Anadolu'ya sevk etmek zere 130.000 kiilik bir kuvvet toplamaktayd. En196 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu ver Paa'y, Boleviklii benimsemeyen M. Kemal'e kar bugne kadar bir koz olarak elinde tutan Moskova, yenilgi zerine, bu kozu ileri srmeye karar vermi grnyordu. Rattigan'a Moskova'dan alnan bu raporu zetlemeyi bitiren General Harington, "M. Kemal iki ate arasnda.." dedi, "..batdan Yunan ordusu yryor, douda Sovyet birlikleri yrmeye hazrlanyor." Rattigan huzursuzca kmldad: "M. Kemal sorunu bitecek, bu sefer de Enver sorunu balayacak. Sovyet birlikleri Ankara'ya ka gnde ulaabilirler?" "Kurmaylarmn hesabna gre 68 gnde." 25 Rattigan'n ii rahatlad: "Yunanllar onlardan ok nce Ankara'ya varrlar." Harington, "Evet.." dedi, "..kanmca Trk ordusu artk direne-mez." 25a "Desenize Trk sorunu bitiyor." YUNAN 10. Tmeni Eskiehir'i igal ettikten sonra ehrin dousuna gvenlik birlikleri srerek durmu, Trk ordusu Eskiehir do-usu-Seyitgazi hattna ekilmiti. smet Paa, Yunan ordusundaki bu durgunluktan yararlanarak, son bir hamle ile Eskiehir ve evresindeki Yunan birliklerine kar, toplayabildii 9 tmenle taarruz etmeye karar verdi. 21 Temmuz sabah Eskiehir sava balad. 1. Grubun Eskiehir'in kuzeyinden yapm olduu taarruz, byle bir hareket beklemeyen Yunanllarda tela uyandrd. 3. Grup karsndaki Yunan birliklerinde Je kama, dalma belirtileri gzleniyordu.26 Beklenmedik taarruz Yunan komuta kurulunu panikletti. Trk taarruzunun baarya ulamas ve Eskiehir'in elden kmas Yunan ordusunun gvenliini alt st edebilirdi. Komutanlk ne yapacan armt.26a Ama tehlikeyi kavrayan birlikler, Ordu Komutanlndan emir almadan, direnie getiler, iyi direndiler. Trk cephesinin merkezindeki zayf bir tmenin bir kar taarruz nnde gerilemesi cephe hattn dalgalandrd, kanatlar ak kalan komu birlikler ayn hizaya gelmek iin geri ekilmek zorunda kaldlar.

Trk taarruzu yavalad, sonra da duraklad. Ktahya - Eskiehir Sava 197 SMET PAA, krk bir sesle, "Taarruz ok mit verici balamt, iyi geliiyordu" diye sylendi. Yarbay Naci, "Haklsnz paam.." dedi, "..ama gelitirmeye artk asker ve silah saymz yetmiyor. Silahyla birlikte kaanlarn says, yirmi bini gemi durumda." "Ne diyorsun?" Bu, ordunun te biriydi. Kaaklar daha da artacak gibi grnyordu. Ordu Yunanllara deil, asker deyimiyle 'General Kaka'a yenilmekteydi. "Byk savalar grm eski askerlerimizi silah altna alabilsey-dik, iyi olacakt. Yazk ki hkmet ekingenlik gsterip bu teklifimizi ok ge kabul etti. ary duyuramadan sava balad. Orduya kat-lamadlar.27 Tecrbeleriyle gen askerlere ok yararl olacaklardr." "Umarm hepsi katlr efendim. Tam da harman zaman ama.." "Katlrlar. nk bu ary alan gerek asker ban ordunun kemiine dayandn anlar." TRK ORDUSU bir basamak daha geri ekilmeyi baarrsa, Yunan ordusu havaya kl sallam olacakt. Bunun farknda olan Yunan Komutanl, sa kanadndaki birlikleri, Trk cephesini Seyitgazi dorultusunda yararak ordunun ekili yolunu kesmek iin olanca gleriyle saldrtmaktayd. Albay Halit, gzleri delice parlayarak, kk odada dolaa dola-a, Kurmay Bakan Binba Ziya Ekinciye emrini yazdryordu: "Yaz! Bulunduumuz mevzileri re pahasna olursa olsun savunacaz. Her rtbedeki komutandan, I kliine hkim olmasn istiyorum. Korkaklk gsterenleri affetmeyecek ve idam edeceksiniz. Yaz! Emrimi yerine getirmeyenlere kar, ben de, makam ve rtbesi ne olursa olsun silahm kullanmak zorundaym." 28 Binba Ziyann duraksadn grnce parlad: "Ne diyorsam yaz! Vatan elden giderken, merhamet ihanettir. Emri hemen tmenlere ilet. Ben ileri mevzilere gidiyorum." Binba Ziya komutan tanmt: Ate hattna kadar sokularak askerin sava direncini artrmaya alacak, biri korkup da geri ekilirse vuracakt.29
198 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

GECE Genelkurmay'da M. Kemal ve Fevzi Paa ile birlikte Dr. Adnan, Y. Kadri, Urfa Milletvekili Ali Saip Ursava ve Salih Bozok, cepheden gelecek haberi bekliyorlard. Yan odada Halide Hanm ngiliz gazetelerinde kan ilgin haber ve yazlar evirmekteydi. ini bitirince, o da katld. Genie odann havas sigara duman ve gerginlik doluydu. Zaman gemek bilmiyordu. Kap vuruldu ve sessizce araland. Salih Bozok ifre subaynn uzatt telgraf kapp koar adm M. Kemal Paa'ya verdi. Paa telgrafa gz att, sonra Fevzi Paa'nn nne kaydrd: "Eskiehir savan kazanamadk. smet Paa Sakarya'nn dousuna ekilmek iin izin istiyor." Yzler soldu. Dr. Adnan, "Bunu duyan Meclis ayaklanacaktr" dedi. Ali Saip Bey, "Bata Enverciler" diye ekledi. tekiler de tabloyu tamamladlar: "Tavizciler..." "Dzenli ordu kartlar..." "Saltanatlar..." "Tutucular..." Dr. Adnan noktay koydu: "Muhalif, muvafk, herkes. Kyamet kopacak." Neler olabileceini hayal eden Ali Saip Bey kaygyla doruldu: "Paam, bana yle geliyor ki bu zor dnemi bu Meclis'le atlata-mayz." M. Kemal Paa, "Yanlyorsun.." dedi, "..bence bu zor dnemi ancak bu Meclis'le, onun

sayesinde atlatabiliriz. fkesine, isyanna, her tepkisine katlanacaz."30 nk bu Meclis kavgacyd, sabrszd, gevezeydi, genel olarak tutucuydu ama hi kuku yok, yurtsever bir Meclis'ti. TRK ORDUSUNUN sava btnyle keserek geri ekilmeye balad haberleri, Ktahya'ya gelmi olan Yunan Ordu Kararghna gece yarsndan sonra ulat. Trk sol kanadndaki birlikler son gn de ylesine iddetle direnmilerdi ki, Yunan ordusu Trk birliklerinin ekili yolunu kesmeyi baaramamt. Trk ordusu bir tek birlik bile Ktahya - Eskiehir Sava 199 kaptrmadan, btn geri tekilleri, erzak ambarlar, cephanelikleri, seyyar hastaneleri ile bir basamak daha geri ekilerek yine tehlikeden syrlmt. Yunanllarn da soluu kesilmi, ikmal ileri aksamaya balamt. Trkleri takip etmek ihtiyatl Papulas' rktt. Sava durdu. Yunan Byk Taarruzunun 12 gn sren birinci evresi, kesin bir sonu vermeden sona ermi, Yunan ordusu havaya kl sallamt. 30a Ama kesin zafer bekleyen hkmeti ve Yunan kamuoyunu doyurmak gerekti. General Papulas, leden sonra bir basn toplants yapt. Salona ok saydaki muhabirlerin alklar arasnda girdi. Sana General Stratigos'u, soluna Kurmay Bakan Albay Pallis'i alarak oturdu. Arkalarnda ordu kararghnn nde gelen kurmaylar yer ald. Magnezyumlar akp snyordu. Alklar, kutlamalar ve fotoraf ekimleri sona erince, "Teekkr ederiz.." diye sze balad, "..Afyon ve Ktahya'dan sonra Eskiehir'i de drdk. Biraz soluk almay hak ettik sanyorum. Bu zafer uzun ve youn bir hazrln sonucudur. Kral Hazretlerinin zmir'e gelmesi ve muzaffer ordumuzu izlemesi de, gcmze g katt. Trk ordusunu hezimete urattk. Yunanllar iin Elenizm'in beii olan Kk Asya yollan yabanc deildir. Biz Anadolu'yu istila etmiyoruz, uygarla ayoruz. Yunanistan artk btn Anadolu'ya yerlemeye ve Boazlarn bekisi olmaya hak kazanmtr. Yunan ordusu bu hak zerinde srar etmeye kararldr, hakkn kabul ettirecek kadar da gldr." Katimerini gazetesinin yazar Hristos Nicolopulos, "Bir soru sorabilir miyim?" dedi. "Elbette." "Dman ordusunun son durumu ne? Nerede? Ne yapyor?" Bu soruyu General Stratigos cevaplad: "Beyler, Kemalist ordudan geriye bir enkaz kalmtr. Bu enkaz Ankara'ya doru kayor. Onun yok olmas da gecikmeyecektir. Ksacas Trk ordusu artk askeri bir deer tamyor."31 Neeli sesler ykseldi.
200 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

GENELKURMAY BAKANI General Dusmanis ise, Trk ordusunu elinden karan Eapulas'a ve kibirli kurmaylarna ate pskr-mekteydi: "Kesin sonulu bir galibiyet kazanamadmz iin siyasi sorun yine zlmemi olarak kald. Bunun sebebi ordu komutan ile yardmclarnn yetersizlikleri ve yeteneksizlikleridir. Ordumuz bunlarn elinde kald srece her giriim baarszlkla sonulanacak!" 31a Bu zafer gnnde, huysuz, kaba generalin srekli yaknmas ve ordu yneticilerini durmakszn aalamas yakn evresini bile rahatsz ediyordu. Oysa her aamada General Dusmanis hakl kacakt. LLOYD GEORGE ise ok neeliydi. Sava Bakan L.W. Ewans'a, "Sayn Bakan.." dedi, "..Atina'dan, stanbul'dan ya da buradan birini gnderin de u ilgin sava incelesin. nk dounun geleceini bu mcadele belirleyecek.." Hnzrca bakt: "..Kurmaylarnz birka hafta nce titremekteydiler. M. Kemal'in yenilmez ordusuyla stanbul'a yryeceini iddia ediyorlard. nsan danmanlara inanmamak gerektiini, ancak

hayat deneyleriyle reniyor. Yunanllar hakl kt. lgn Kemalistler tarihe kart.." Lord Curzon'a dnd: "..Yunanllar artk Sevr Antlamas'yla yetinemezler. Daha geni apta tatmin edilmeleri gerekir. Bu konuda ne yapabileceimizi dnmeye balayalm." 32 FRANKLN BOUILLON Beyrut'ta kalarak savan bitmesini beklemiti. Sonu, Trk-Fransz atmalarnn sona ermesini isteyen Beyrut'taki Fransz diplomat ve askerlerinde hayal krkl yaratt. Ah inat Trkler ah! Uysallk gsterip anlamaya yanasalard, gneydeki atmalar bitecekti. Bundan yararlanarak gneyden batya kuvvet kaydrp belki de Yunanllar yenmeleri mmkn olabilirdi. Yenilginin rzgr bugnk Ankara ynetimini devirirse, grmelere kimbilir kimlerle sfrdan balamak zorunda kalacaklard. Bouillon, "Kendilerine de sylemitim.." diye homurdand, "..delice bir kahramanlklar var. Ama byle bir mcadele, hi dn verilKtttahya - Eskiehir Sava 201 meden, hele byk devletlerle ekiilerek, tam bamszlk diye inat edilerek, yalnz kahramanlkla kazanlabilir mi? Kazanamadlar ite! Yeniden savaabileceklerini de sanmam. alacak kadar yoksullar." ABD ATAEMLTER acele Eskiehir'e gelip Yunan komutanlaryla grt. Yksek Komiserliine ektii telgrafn zeti uydu: "Trkler bitmitir?32* YUNAN baars stanbul Rumlarn sevince bomutu. Bo-az'da Yunan bayraklaryla sslenmi motorlar tur atyor; otomobil dizileri, Beyolu, ili ve Galata caddelerinden, klaksonlarn ala ala geiyordu. Sait Molla, zaferi kutlayan bir otomobil dizisinin arasndan zorlukla geerek, Cercle d'Orient adl kulbe girdi. stanbul sekinlerinin kulbyd buras. Hanedan damatlar, emekli Osmanl paalar, yksek brokratlar, nazrlar, baz lvantenler ve gazeteciler ile havay koklamak isteyen yabanclar burada yemek yer, ier, bolca ene alar, gazete okur, yan masalara kulak verirlerdi. Bir masada acele acele yazsn bitirmeye alan Ali Kemal'i grnce sevindi. Hemen yanna oturdu. Ali Kemal, yazmaya ara verip, "Grdn m Molla Bey.." dedi, "..korkmaya gerek yokmu. Bizim dzme kahramanlar, on gnde perian oldular." "Evet. ok kr." "Ankara'ya doru kayorlarm. Yunan Yksek Komiseriyle konutum, Yunan ordusu, yorulduundan deil, artk takibe deecek bir kuvvet kalmad iin duraklam. Ordu, biraz dinlendikten sonra hareket edip bizim kabaklarn yuvas Ankara'ya yryecekmi. O zaman her biri bir yere kaar, M. Kemal saklanr, yine biz bize kalrz." Kahkaha att. Ertesi sabah yaymlanacak olan yazsn abucak tamamlayp ard Rum ef garsona verdi: "Bunu hemen gazeteye yolla. Bize de kahve ve Yunan konya getirsinler." Metaxa nefis bir konyakt.
202 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

CEPHE KARARGHI geri ekilerek Sarky'e gelmiti. Binba Tevfk ve Yzba Cevdet Kerim, kerpi bir evin duvarna yaslanm, geip giden yorgun ve sefil askerleri seyrediyorlard. Yenilgi Tevfk Bey'i iyice ypratp ktmser yapmt, "Bu i bitti Cevdet Kerim" dedi.33 "Sen zntden ve yorgunluktan byle konuuyorsun. Biraz uyusaydn." "Ah bir uyuyabilsem. Uyuyamyorum ki. Naci Bey benden de beter. O gndr uyumuyor. Yemek de yemiyor. Bu yenilgiyi nasl iimize sindireceiz?" Yaaran gzlerini saklamak iin arkasn dnd.

Yakup evki Pa a Cevat obanl Pa a Ali ihsan Sabis

YENLG HABER Malta'dakileri de perian etti. Paalar sktrdlar: Askeri adan bir mit var myd? M. Kemal Paa bir k yolu bulabilir miydi? Y. evki Paa, Cevat Paa, Mersinli Cemal Paa, Ali hsan Paa yenilgi sefilliini ve acsn yaam, gereki askerlerdi. Gnlleri bir mucize istiyordu ama mit veremediler. Dalm bir orduyu toparlayp geride yeniden bir cephe kurmak, orduyu hzla takviye etmek, donatmak, yedirmek, silahlandrmak gt, ok gt, drstesi imknszd.
Ktahya - Eskiehir Sava 203

Anadolu'nun ne kadar kararl olduunu bilen Rauf Bey e bile karamsarlk kmt. En mitsiz kii, oynak mizal air Sleyman Nazif'ti. "Bunca dmana, felakete, musibete, talihsizlie, yoksullua kar bir M. Kemal ne yapabilir?" diye szlanyor, cevabn da kendi veriyordu: "..Hibir ey." Bu duyguyla Milli Mcadele aleyhinde yazlar yazp Ali Kemal'in Peyam- Sabah gazetesine gndermeye balayacak, bu yzden btn srgnler tarafndan boykot edilecek, srgnlk boyunca bir bana kalacakt.33a YUNANSTAN batan baa zafer sarhouydu. Meydanlar, caddeler takn kalabalklarla dolup tayordu. Yunan propaganda makinesi harekete gemi, dnyaya, 'otuz bin Trkn esir alnd; 'Trk ordusunun btn toplarn brakp kat! 'cephede bulunan M. Kemal'in kararghnn bombaland, karargh subaylarndan drdnn ld, yirmisinin yaraland' gibi hayal rn haberler yayyor ve birok kiiyi inandryordu. M. Kemal'in esir edildii haberi bile uurulmu, zmirli Rumlar, bu haberi gerek sanarak cokunca kutlamlard.33b Ordu kurmaylarnn Ankara'ya yrme hevesi, baz st komutanlarn uykusunu karyordu. General Vlahapulos'un yerine kinci Kolordu Komutanlna atanan General Andreas bunlardan biriydi. Birinci Kolordu Komutan Kondulis'in de kendisi gibi dndn renince General Papulas' ziyaret etti, atanmas dolaysyla teekkr ettikten sonra, "Gnlerdir Trkler bozguna urad diye zafer trenleri yapyoruz.." dedi, "..amacmz Trk ordusunu yok etmekti. Ama yok olmad, mtareke istemedi, pes etmedi. Hibir birliini kaptrmadan geri ekilmeyi baard. Ne ciddi esir alabildik, ne de iddia edildii gibi ganimet. imdi kendi setii yerde savamak iin bizi bekliyor. Yrrsek ikmal merkezlerimizden ok uzaklaacaz. Bunun birok tehlikesi var. Buna ramen Ankara'ya yryeceimiz syleniyor." 33c Papulas byn svazlad: "Size gvenirim, onun iin ak konuacam. Evet, Ankara'ya yrme konusu tartlyor. Merak etmeyin, ordunun bir macera204 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu ya srklenmesine izin vermem. Hkmet srar ederse, ekileceim." 33d

Andreas emrine verilen Svari Tugayndaki atlarn yallndan yaknacakt ama komutan ok yorgun grnyordu. Bu konuyu amaktan cayd. Papulas gerekten yorgundu. Bu seferin yaplmasn isteyenlerin okluu generali uyutmuyordu. Kimi askerlik bakmndan gereklilik olduuna inanarak, kimi kabaran hrsna kaplarak, gcn yitirmi Trk ordusunu btnyle bitirmek istiyordu. Hkmet de ngilizlerin dolayl tevikiyle Ankara seferine yatkn grnmekteydi. Yunanllar durmak ile yrmek arasnda bocalyordu. TRKLER de bocalyordu. Morali bozulanlar, ordunun yeniden toparlanabileceine inanamayanlar, ylgnlar, soluu kesilenler de vard, Kuva-y Milliyeciler gibi azmini ve iyimserliini hi kaybetmeyenler de. Akam gazetesinin kapkara maneti yurtseverleri titretmiti: "Git vatan Kabe'de siyaha hrn" Saraya gazeteler ise bayram ediyorlard. Bu kark ortam, gafilleri ve hainleri harekete geirdi: Yunan askerleri kyleri yakp Trk kadnlarnn rzna geerken, Ktahya Belediye Bakan Hseyin Hsn, General Papulas' ziyaret ederek baarsn kutlad, 'Ktahya'y milliyetilerden kurtard iin' teekkr etti.34 Gerici Konya isyannn elebalarndan Deliba Mehmet zmir'de ortaya kt, sk sk Yunan Ordu Kararghn ziyaret etmeye balad. Yeni bir pislie daha bulaaca anlalyordu, 3S Milli ordunun yenilmesine sevinen saraya bal din adamlar ve siyasetiler, Yunanllarla elbirlii yaparak Milli Mcadele'yi btnyle sndrmeyi amalayan Anadolu Cemiyeti adl gizli bir rgt kurmak iin hazrla giritiler. Balarnda Vahidettin'in be kez eyhlislamla getirdii ngiliz ibirlikisi Mustafa Sabri Efendi vard. 36 Bu yenilgi Hariciye Nazr A. zzet Paa'y da mitlendirdi. galci diplomatlara, 'Kemalist ordunun ve Millet Meclisi'nin yzde altm beinin desteini garanti edebileceini' bildirdi.37 Yani milli ordunun ve Meclis ounluunun M. Kemal'e kar ayaklanmaya ve ngiliz uyKtahya - Eskiehir Sava 205 duu stanbul hkmetinin yannda yer almaya hazr olduunu mjdeliyordu. Ankara gerekten tarih sahnesinden silinmek zere miydi, yoksa Trkler bir yeniden douun eiinde miydiler? Zaman gsterecekti.
206 u gn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

nc Blm Sakarya Sava'na Hazrlk

25 Temmuz 1921 - 13 Austos 1921 PORSUK IRMAI'nn kuzey kysndaki patikada krk kadar askerden oluan bir birlik, dzensiz bir ekilde yrmekteydi. Hepsi dklyordu. Birka plak ayakt. Bazlar ayaklarna uval, aput sarmt. Yarallar yardmla yryorlard. Cephe yarlnca o kzlca kargaalk iinde taburlarndan ayr dm, ormanda kaybolmu, dvm, alay aramak iin vakit kaybetmi, ordunun gerisinde kalmlard. Belki daha gvenlidir diye Porsuk'un kuzeyine geerek, orduya yetimeye alyorlard. Asker kaaklarn arayan bir svari mfrezesi birdenbire tepeden aa inerek evrelerini sard. Mfrezenin komutan, yz yaral bir yzbayd. mer avu ne kp selam verdi. Yzba eli tabancasnda, avua ve birlie gz att. Kaaa ve bozguncuya benzemiyordu bunlar: "Hangi birliktensiniz?" "4. Tmen, 55. Alay, 3. Tabur, 1. Blkteniz komutanm!" "Bln geri kalan nerde?" "Blkten geri kalan budur." Sakarya Sava'na Hazrlk 207

"Nereye gidiyorsunuz?" "Duyduk ki ordu Sakarya tesine ekiliyormu. Biz de oraya gidiyoruz. Alaymz orada arar buluruz." Yzba sevindi. Bunlar silahlarnn erefini sonuna kadar korumaya kararl sahici askerlerdi. Sesi yumuad: "u tepenin ardnda, suyu bol bir kk ky var. Orada dinlenin. Sonra durmadan douya yryp Sakarya'y an. Ama birliini kye bu haliyle sokma. Halk zmeyin. Anladin m?" avu anlamt: "Evet komutanm! Kye sanki belimiz krlmam gibi gireceiz. Bastne!" Yzba hznle glmseyerek atnn ban evirdi. Kaak ve bozguncu avlamak iin drt nala uzaklatlar. Mfreze uzaklaana kadar selam duran avu, elini indirip birlie dnd: "Duydunuz. Halka tefti vereceiz. Ona gre. Sraya gir! abuk, abuk, abuk! Hazr ol! Ar!" Ayaklarn sryerek yrmeye baladlar. "Bu ne biim yry len? Banz kaldrn. Canl yryn. Haydi hep beraber." Kalan son gcyle mara balad: Annem beni yetitirdi Bu ellere yollad Al sanca teslim etti Allaha smarlad... Mara nce Hamza Onba'yla birka er mrldanarak katlmt. avu azarlaynca katlanlar artt, giderek hepsi katld. Mar ila gibi geldi. Yry canland, dzene girdi, balar dikildi, sesler ykseldi. narl Ky'ne, sefil grnlerine hi uymayan bir alm iinde girdiler. Btn kaplar kapal, pencerelerin tahta kepenkleri rtlyd. Grnrde kimse yoktu. Elinde domuz fiei srlm av tfei, ky odasnn aralk kapsndan gelenleri gzleyen Gazi avu, hluhtar ile iki yalca kylye, "Korkmayn." dedi, "..bunlar apulcu da deil, kaak da." "Emin misin?" "Bunlar Ezrail'le gre tutmu babayiitler." Tfei brakp dar kotu:
208 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

\ \
\ \

"Ho geldiniz kardeler! Gazanz mbarek olsun. Hey millet! Su getirin! Sofra an! Kemal'in askerleri bunlar!" Kadnlar, kzlar, ocuklar, ellerinde testiler, bakralar, anaklarla evlerden ktlar. Sofralar ald. Karpuzlar kesildi. Asker iki gndr uyumamt. Karn doyanlar aalarn altna, duvar diplerine uzanp uyudular. mer avu, Hamza Onba, Gazi avu, muhtar ve yal erkekler biraraya gelip diz st ktler. Sigaralar sarld. mer avu sava hikye etti, "Dman da iyi dvt.." dedi, "..o da yoruldu. Dinlenince yine yryp peimizden gelecektir. nk bizi bitiremedi." Muhtarn sakal titredi: "yleyse bizi de ezip geecektir." "Elbette. Sylemesi benden. Kyleri nce soyuyor, sonra yakyorlar." Gazi avu muhtarn gznn iine bakt: "Herkes oullarn rmak gibi cepheye aktsayd, bu duruma dmezdik." Muhtar kzd, "O lafn sras geti." dedi, "..imdi ne edeceiz, onu syle sen!" "Ne edeceiz, siz gelinleri, kzlar, taze analar, ocuklar, gitmek isteyen erkekleri g yoluna vuracaksnz. Ben de delikanllar gtrp usulnce askere yazdracam. Sava bitince

kavuuruz." Muhtarn ba nne dt. Bu toprak ka yzyl yldr igal grmemiti. gal stne masal bile dinlememilerdi. Ama neler olabileceini kestirebiliyordu. Bir zamanlar Rus savana katlm, savan irkin yzn tanmt. Ban zorlukla kaldrd: "Pekl Gazi avu, yle edelim." BYK MLLET MECLS, hkmetin istei zerine gizli oturuma gemiti. Tutanak ktipleri ve dinleyiciler salonu boalttlar. Ktiplerin yerini hzl yazan milletvekilleri ald. Fevzi Paa krsye geldi. Tra uzam, uykusuz ve yorgundu. Bozguncularn ortaya kmas olaslnn belirdiini syleyerek, Konya ve Kastamonu blgelerinde iki stiklal Mahkemesinin kurulup ordunun sa ve sol kanatlarnn gven altna alnmasna gerek grdklerini belirttikten sonra asl konuya girdi:
Sakarya Sava'na Hazrlk 209

Durak Sakarya Diyap A a Mustafa Kemal Pa a ile birlikte

"Dman Ankara batsnda, Sakarya mevzilerinde karlamaya hazrlanyoruz. Fakat biz Ankara'da kaldka, ordu, daima Ankara'y korumak zorunluunu duyacak ve serbeste savaamayacaktr. Bakanlar Kurulu, orduyu manevralarnda serbest brakmak iin hkmet merkezimizin Kayseri'ye naklini uygun grmektedir." Bir aknlk sessizliinden sonra Meclis patlad: "Hayrr! Aslaaa! Olmaz yle ey!!!" ou ayaa kalkmt. Bazlar sralar yumrukluyordu. Fevzi Paa konumasn grltler arasnda srdrerek szn zorlukla tamamlayabildi: "Bu iki hususun grlerek karara balanmasn rica ediyorum." Krsden indi. Erzurum Milletvekili Durak Bey (Sakarya) krsye yrrken bard: "Sz istiyorum!" Oturumu yneten Dr. Adnan Bey'in cevabn beklemeden krsye kt: "Efendiler! Biz bu davaya baladmz gn, elimizde ne byle bir ordu vard, ne bu kadar silah. Bugn eskiye nispetle ok kuvvetliyiz. Bu sebeple Bakanlar Kurulu'nun nerisini reddediyorum." Alklar ykseldi. "..Halk gidebilir. Ailelerimiz gidebilir. Memurlar gidebilir. Herkes gidebilir.." Cebinden silahn karp krsnn stne koydu: 210 u lgn Trkler / Yunan Byttk Taarruzu "..Ama biz, elimizde silah, burada leceiz. Hibirimiz ehitlerimizden daha byk deiliz." Meclis ayaa frlayp Durak Bey'i alklamaya balad. Bakanlar Kurulu'nun nerisini her reddeden youn alkla destekleniyordu. Ama birka milletvekilinin telaa kapld da gzleniyordu. Son olarak beklenilmez bir ey oldu, o gne kadar hi sz alp konumam olan Tunceli Milletvekili Diyap Aa'nn elini kaldrd grld. Dr. Adnan Bey inanamad, sordu:

"Sz m istiyorsunuz Diyap Aa?" "Heya." "Buyrun." Meclis sustu. Sakal gsne inen Diyap Aa ar ar krsye geldi. Gzlerini ksarak Meclis'i szd, "Lafm ksadr.." dedi, "..biz buraya kamaya m geldik, yoksa kavga ederek lmeye mi?" Krsden indi. Meclis alktan yklacakt.1 Milletvekillerinin istei zerine Samsun Mahkemesi de eklenerek, yeni stiklal Mahkemesinin kurulmas oybirlii ile kararlatrld. Bu mahkemelere ilerde Yozgat stiklal Mahkemesi de katlacaktr. Hkmet arivlerinin Kayseri'ye tanmas kabul edildi. Seilecek bir kurul Sakarya dousuna ekilen orduya Meclis'in selamn gtrmek iin cepheye gidecekti. SAKARYA'NIN BATISINDA, ordunun ekiliini korumak ve Yunan ordusunu gzlemek iin kuzeyde, Mihalk evresinde iki tmeni olan 1. Grup; gneyde, Emirda'da Svari Grubu, ikisi arasnda birka yerde de svari ve piyade alaylar braklmt. Mrettep Kolordu Kocaeli'nde, Mrettep Tmen Afyon'un dousundayd. Bat Cephesi birlikleri, silah ve arlklaryla birlikte, Beylik Kpr ve Kavuncu Kprs'nden Sakarya'nn dousuna gemeye baladlar. Bitkin subaylar ve erler, balan nlerinde yryor, ar toplara koulmu kadanalarn boyunlarndan kan szyor, demir cephane arabalarn eken katrlarn azndan kzl kpkler dklyordu. A akbabalar, kan ve rk et kokan yaral kafilelerinin zerinde dnp durmaktayd. Sakarya Sava'na Hazrlk 211
Yunan i gal b lgesi ve T rk ordusunun Sakarya bat s nda b rakt art birlikler. Beylikah r, Sar koy ve Sivrihisar'da birer alay, Mihali k'tai. Grup, Emirda evresinde S vari Grubu vard r.

Sakarya kysnda ksa bir mola verildi. Asker o mbarek suda elini yzn ykayp serinleyince, tmenler kendilerine ayrlm yerlere gidip yerlemek iin yeniden yrye getiler. Askerleri sefil gmenler izledi. Sivrihisar'n neredeyse tm Ankara'ya gecekti. RUMLARIN kalabalk ve cvk sevin gsterileri stanbullu Trkleri kahretmekteydi. Ankara, btn gizli rgtlere ve gruplara tepki gstermemelerini, yelerinin olay karmamalarn salamalarn, gizlilik iinde asl grevlerini srdrmelerini emretmiti. Bu yzden millici subaylar bu sahneleri, fkelerini ilerine aktarak grmemeye alyorlard. Bir gn nasl olsa btn bu rezillikler bitecekti. Buna inanyor, inanmayanlara da dman oluyorlard. Esnaflar da i yerlerine zarar verecekleri korkusuyla sessiz kaldlar. Bu takn kalabalk kimi kez ok densiz oluyordu. Baz genler tepki gsterdiler ama gsterileri durdurmay baaramadlar. Saylar yetersiz, kavga deneyleri azd.
212 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

ERN, Ali Fuat Paa'y dikkatte szerek, "Ordunuz sava kaybetmi grnyor" dedi. "Haber alamadm iin kesin bir ey syleyemem. Ama stratejimizi biliyorum. Ordu gerideki yeni bir hatta ekilerek sava mutlaka srdrecektir." "Bir Sovyet birliinin fiili yardmda bulunmasn dnmez misiniz?" Ali Fuat Paa bu konunun almasn bekliyordu, grmeyi bunun iin istemiti. Bu soruyu kukuya yer vermeyen bir kesinlik ve aklkla cevaplad: "Hayr Sayn Komiser. nk bu bizim z mcadelemiz. Yalnz emperyalizmle deil, hain stanbul ynetimi ve onun uzantlaryla da mcadele ediyoruz." Baktlar. ierin, "Peki.." dedi, "..hi olmazsa Enver Paa'nn, Mslman bir kuvvetle Anadolu'nun yardmna komas, bu skk dneminizde yararl olmaz m?" "Tersine, olaanst zararl olur. Blnrz. Anadolu'da M. Kemal Paa, byk bir abayla, milli bir cephe kurdu. Bu cephe paralanrsa, bizi lokma lokma yutarlar. Enver Paa birlik toplamak isteyebilir ama Moskova'nn buna izin vermeyeceini kuvvetle tahmin ediyorum. nk bu Moskova-Ankara arasndaki dostluk antlamasna kesinlikle aykr decektir." ierin diretti: "Ama aldmz haberlere gre Yunanllar, Boazlarn bekiliine talip olmular. Bu ucuz bekilii ngilizler destekleyebilir. Bylece bizi de bomu olurlar. Yunanllar Ankara'ya yrr ve kesin bir baar kazanrlarsa.." Ali Fuat Paa itiraz etti: "Kazanamazlar!" ierin, nazik olmak iin kendini zorlayarak, "Ama gelen haberler hi de mit verici deil" dedi. "Gvenimin basit ama gl dayanaklarn aklamama izin veriniz. Ankara-stanbul arasndaki gizli telgraf haberlemesini salayan telgraflarn parolas, 'zafer'dir. Askeri gereler, stanbul'dan nebolu'daki askeri birime, gizlice ticari eya gibi sevk edilir. Bu gereSakarya Sava'na Hazrlk 213 lerin teslim edilecei kapal adres yledir: Zafer Ticarethanesi-ne-bolu. Kanc kadnlar yolda doum yaparlarsa, ocua 'Zafer' adn koyarlar. Zafere bylesine inanm ve balanm bir halk yenmek mmkn mdr?" 2 OYSA Albay Sariyanis'e gre, Trkleri yenmek yalnz mmkn deil, kolayd da. Ama byle dnmeyenler de vard. Bunlarn banda General Papulas geliyordu. Ankara seferinin plann yine Albay Sariyanis hazrlamt. Planna gveuiyordu. General Papulas' ikna etmek iin sabah toplanan komuta kurulunda sz istedi. Konumasna, "ki yldr Ankara'y ele geirmenin artlarn, mesafe ve yollar inceliyorum. Trkleri ezme-dike

ya da Kzlrmak'n tesine atmadka, ne Bat Anadolu'yu koruyabiliriz, ne stanbul'u alabiliriz" diye balad, plan hakknda ayrntl bilgi sundu ve aklamasn yle bitirdi: "Bu akn, askeri bir gezinti olacak. Ankara'y kolayca ele geireceimize eminim." 2a Papulas basit ama deneyli bir askerdi. Orduyu bekleyen tehlikeyi seziyordu. mitle ordunun kmal ubesi Mdr Yarbay Yorgos Spridonos'a bakt. Bu yarbayn alkanlna ve drstlne gvenirdi. Spridonos, bekledii gibi konutu: "Ben emin deilim." Sariyanis'ten nce Kurmay Bakan Albay Pallis sinirlendi: "Neden?" "nk Trkler ekilirken, yararlanabileceimiz btn demiryollarn bozdular. kmal merkezimizi Eskiehir'e almak, ikmal sistemimizi tersine evirmek zorundayz. Bunun iin de her eit malzeme, bundan byle, deniz yoluyla zmir'den Bandrma'ya, dar demiryoluyla Bandrma'dan Bursa'ya, karayoluyla Bursa'dan Karaky istasyonuna, demiryoluyla Karaky'den Eskiehir'e tanacak, Eskiehir'den de her gn ordunun ihtiyac olan tonlarca malzeme kara yoluyla Sakarya blgesine ulatrlacak.21" Bu kadar kark ve zor bir ikmal sistemi dzenli ileyebilir mi? Bir yerde mutlaka tkanr. Bu yollarn gvenliini salamak iin de pek ok askere gerek var. Ak sylyorum, bu sistemle ve bu artlar iinde byk bir sefer ordusunun
214 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

ihtiyalarn dzenli, yeterli ve gvenli ekilde karlamak mmkn deildir. Ben karlayamam." Sariyanis fkeyle bakt: "Karlarsn. Emrinde binden fazla kamyon, binlerce araba ve deve var." "Sen mesafeleri ve yollan iki yldr incelediini syledin. Ben yeni inceledim ve u kanya vardm: Eer bu yry gerekleirse, ordumuzun yenilmesi kanlmazdr." 3 Ankara seferini candan destekleyen General Stratigos bu uursuz yargya ok ierlemiti, Papulas', "Byle konumaya izin vermeyin!" diye uyard. Spridonos ayaa kalkt: "Komutanm! Anlalyor ki ikmal merkezimizden 200-250 km. uzaklaacak olan ordunun ulam ve ikmal iinin baarlabilecei dnlyor. Yerimi, bunu baaracak olan arkadaa terk etmeye hazrm, orduda vereceiniz her greve razym." 4 Papulas, "Otur Yorgo" dedi, kurula dnd: "Ben de en az bu arkadam kadar kayglym ve sonutan kuku duyuyorum." General Stratigos, "Neden ama." diye bard, "..Trk ordusunun ksa zamanda yeniden toparlanmasna imkn yok. Haberalma ubesinin elinde buna aykr bir bilgi mi var?" Ordu Haberalma ubesi Mdr Yzba Karassos, "Hayr efendim." dedi, "..aldm son bilgilere gre, Trkler Ankara'dan kamaya balamlar. Parlamentoyu da daha doudaki bir ehre tayorlarm." Stratigos, az gizli bir glle kvrlarak yzne baknca Papulas, "Ama gneydeki kolorduyu da Akehir'e tamaya baladlar!" diye bard. Kurmay Bakan Albay Pallis, Papulas' yattrmak iin araya girmek zorunluunu duydu: "Komutanm, izin verirseniz, Yarbay Spridonos ile grerek durumu yeniden deerlendirelim. Sonucu arz ederiz." "Tamam. Toplant bitmitir." fkeyle odadan kt.
Sakarya Sava'na Hazrlk 215

General Stratigos, kurmay kurulundaki anlamazl hemen Babakan Gunaris'e yetitirecek, Gunaris Ktahya'ya gelip ilgililerle yz yze konumak iin o gn zmir'e hareket edecekti. POLATLI'ya ekilen cephe karargh, istasyon ile evresindeki tek katl birka Tatar evine, karanlk bir hana ve adrlara yerlemiti. Orduyu doyurmak, bakma almak, yeniden dzenlemek iin hi durmadan almak gerekiyordu.

M. Kemal Paa smet Paa ile konumak iin Polatl'ya geldi. smet Paa'nn kk odasnda durumu gzden geirdiler. Sonu belli olmutu. Ordu, 1.643 ehit, 4.981 yaral ve 374 esir vermi, 18 top, 47 ar, 34 hafif makineli tfek kaybetmiti.5 Elde yalnz 28.825 tfek kalmt.53 Gerek buydu. "Kaak says?" "Tam say belli oldu. armaya hazr ol: 30.809." "Neee?" "stelik bunlarn 30.122'si de tfei ile kam. O yzden elimizde az tfek kald." 6 "Ordunun yars bu!" 7 "Ne yazk ki evet." M. Kemal isyanla ayaa kalkt: "Anadolu'yu yzlerce yl, yalnz canna ve malna ihtiyacn olduu zaman hatrlarsan, bunun dnda kaderine terk ve cehalete teslim edersen, sonu tabii byle olur. nsanlarmz okutmam, bilinlendirmemi, kafalarn ve yreklerini milli bir terbiyeden geirmemiiz ki. Cami okullarnda ve medreselerde, ne tarih, corafya dersi verilir, ne de vatan, millet nedir retilir. Bu yzden iki yldan beri dman kadar, cahil, gafil ve hainlerle de urayoruz. Komutanlar bu sefer ok dikkatli olsunlar, bozgunculara frsat verilmesin." "Bastne." Savatan sonra, bu talihsiz millet iin yaplmas gereken ok i vard. Milleti yzlerce yllk uykudan uyandrmak gerekiyordu. Bir sre susarak istasyonu seyrettiler. Askerler yk vagonlarn boaltyorlard. Ayaklar plak, stleri periand. stasyonun bir kesinde de, gen kzlar, kadnlar, ocuklar ve yal erkeklerden oluan 216 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu bir kalabalk beklemekteydi. Ellerinde kazma-krek, yiyecek knlar ve su testileri, srtlarnda yorganlar vard. Bir onba bu rengrenk kalabal harekete geirdi. Sakarya ynne doru yrmeye baladlar. smet Paa, "Mevzileri bir an nce hazrlamak iin evre halkndan yardm istedik.." diye bilgi verdi, "..kazmasn, kreini ve ocuunu alan geldi. i taburlar kurduk. Tarlada alr gibi canla bala siper kazyor, yol ayor, yorgun orduya yardm ediyorlar. Grdn gibi ou da kadn. Kadnlarmzn hakkn nasl deyeceiz, bilmem." M. Kemal Paa, yreinden gelen bir sesle, "deyeceiz smet." dedi, "..demek zorundayz." MHALIIK'a ekilen resmi birimler ile asker aileleri, belirlenen bir srayla yola kp Sakarya dousuna geerek Kzlcahamam'a gitmekteydiler. Mihalk Askerlik ubesi de toplanyordu. Gazi avu, torbalarn srtlam dokuz delikanl ile kageldi. Olu Ali de delikanllarn arasndayd. ube Bakan olak Yzba eya toplanmasn durdurdu. Filistin'de dirseinden yaraland iin geri hizmete alnmt. Srasnda dokuz erin ne kadar ie yaradn iyi bilirdi. Bekletmeden gerekli ilemleri balatt. Sonra da nnde birikmi evrak ynna eildi. Eldeki ileri bitirmesi gerekti. nk birka gn sonra da ube yola kacakt. Gazi avu esas duruta, "Yzbam bir ey sorabilir miyim?" dedi. "Sor." "Duydum ki Kemal Paa eski askerleri de silah altna arm. Doru mudur?" "Evet, doru." "Paa'y anakkale'den bilirim. Zorda olmasa armazd. Biz sramz savmtk. On yl dvtm. avu oldum. kere yaralandm. Esir dtm. Geri gelebildim. Demek ki koca Allah beni ordunun bu zor gn iin esirgemi. Orduya katlmak iin ne yapmalym?" Yzba saygyla ban kaldrd. Bakt. Zaferin tadn, yenilginin acsn tatm gerek bir askerdi bu. "Otur. Bir ay ielim hele."

Sakarya Sava'na Hazrlk 217 avu oturdu: "Sa ol." "Ka yandasn?" "Otuz iki." "Yannda bir belge var m?" "Kafa kdm bile o kyamette kaybolup gitti yzbam. Bir canm kurtarabildim." Yzba anlayla glmsedi: "Zarar yok. Evinle helalletin mi?" "Evet." "Tamam. Seni ve ocuklar, 1. Gruba yollayacam. Grup karargh burada. Bir piyade, bir de svari tmeni var. Sizi 1. Piyade T-meni'ne verirler. Komutan Abdurrahman Nafiz Bey. ok disiplinli bir tmendir. Top, tfek sesi duymam yeni askerlere senin gibi tecrbeli avularn ok yarar olur." Posta eri kurutulmu otlardan yaplma uyduruk ay getirdi. FEVZ PAA da, Ankara'da kurmaylarla durumu deerlendiriyordu. Ordu, dmanla aray 200 km. aarak, yeni bir savaa hazrlanmak iin gereken zaman kazanmt. Yunan ordusu da yprand iin ekilen orduyu izleyemeyip durmutu. Yrye geebilmek iin ciddi hazrlk yapmas gerekti. Bu sre yirmi gn olarak hesaplanyordu. Bu zaman ok iyi deerlendirmek, vurgun yemi ordunun silah ve sava asker saysn oaltmak, ikmal rgtn yeniden dzenlemek gerekti. Sakarya dousuna ekilen orduda ancak 30.000 sava (tfekli er) kalmt. Gerisi, istihkm, muhabere, ulatrma, salk, bando, ekmeki takm gibi snflarn ve destek hizmet birimlerinin ou silahsz erleriydi. Merkez Ordusu'ndan bir tmen oluturmas ve yollamas istenmiti. Eitim merkezlerinde de be bin kadar asker vard. "Kalan a yeni askerlerle dolduracaz." Yzba Nuri Berkz, "Evet ama Paam.." dedi, "..bitkin halk yenilmi bir orduya yeniden destek verir mi? stelik zaman ok dar, ancak yakn illerden asker toplayabiliriz. Bu kesimin askerlik yana 218 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu girmi nfusu, ihtiyac karlar m? Yeter sayda asker geldi diyelim, acemileri 10-15 gnde eitip savaa hazrlamak mmkn mdr? Bu kadar ksa sre iinde acemi bir asker ne renebilir ki?" Sorun bu kadar deildi elbette. Mesela btn telsizler kurtarlmt ama ekili srasnda ou arzalanmt. Elde yedek para yoktu. Mesela tm svarilerin elinde sadece yz on sekiz kl vard.7a Bu yzden svariler genellikle piyade sava yapyor, erler atl hcuma mzrak diye ular sivriltilmi uzun sopalarla kalkyorlard. Mesela 75 mm.lik mermi ok azalmt. Oysa toplarn ou bu aptayd. Cephe ok acele bu mermilerden istiyordu. Ama yakn depolarda bu apta mermi yoktu. Karayoluyla doudaki depolardan getirtmek ise aylar alrd. Yzba ahap Grler ii yanarak sordu: "Topsuz mu savaacaz?" Top olmadan ya da az topla sava kazanmak imknszd. Bir savata sonucu kesin olarak top belirliyordu. Bu aprak sorunlar on be-yirmi gn iinde nasl zlecekti? ERKENC MLLETVEKLLER sabah simidi yiyip ay imek ve dertlemek iin Merkez Kraathanesi'ne gelirlerdi. Bugn de cam nndeki masada birka milletvekili vard. aylarn imeyi unutmu, znt iinde, nlerinden geip Tahan'a doru ilerleyen uzun g kafilesini izliyorlard. Meclis grmelerinin dar szmas zerine, zellikle Ankara'ya sonradan

yerlemi aileler ankr, Krehir, Kayseri gibi illere gitmeye balamlard. Bu kimbilir kanc kafileydi. Yayllar kadn ve ocuk, yk arabalar eya doluydu. Erkekler sessizce arabalarn yannda yryorlard. Samsun Milletvekili Emin Geveciolu, "Bu gidile geldiimiz yollardan yine Asya'ya dneceiz galiba" dedi. Bir zaman sustular. Afyon Milletvekili Mehmet kr Ko homurdand: "Bu yenilginin hesabn sorumlularndan sormayacak myz?" Aydn'n Kuva-y Milliyeci Milletvekili Esat leri kzd: "Yahu vatan ayamzn altndan kayyor, imdi kavga etmenin sras m? Byle anlarda kavgaya ara verilir. Arkadalar yarn cepheye Sakarya Sava'na Hazrlk 219 gidecekler. Dnlerini bekleyelim. Ordu ne durumda, niye yenilmi, bir renelim. Sonra ne yapacamza karar veririz." GUNARS, Ktahya'ya, yanma Sava Bakan Teotokis'i de alarak gelmiti. General Stratigos'un tavsiyesine uyarak, nce, hi sevmedii Albay Sariyanis'le gizli bir grme yapt: "Albay, ayr grlerin insanyz. Ama bana size gvenilebilecei sylendi. Hkmeti aydnlatmanz istiyorum. Gerek durum ne? Ne yapmalyz?" "Gerek u ki Trk ordusu yenilmemi, geriye atlmtr. imdi ulatmz noktada kalr ve beklersek, Trklere yeniden glenmeleri iin frsat vermi oluruz. Sava katlanamayacamz kadar ok uzar. Bu kadar geni bir blgeyi uzun sre gven altnda tutmamz ok zor. Bu sebeple Trk ordusunu pes ettirmek ya da iyice douya srmek, Ankara'daki tesis ve depolar yok etmek, yararlanabilecei btn kaynaklan kurutmak, Ankara-Eskiehir demiryolunu bir daha kullanlamayacak biimde bozmak zorundayz. Bunu yaptmz zaman Trk tehlikesi sona erer." Teotokis, "Baarabilir miyiz?" diye sordu. Sariyanis her zamanki edasyla, "Tabii.." dedi, "..nk bu kadar ksa zamanda yeniden toparlanamaz. Trk ordusu daha douya ekilirse, doudaki Ermeniler, kuzeydeki Ponts eteleri, gneydeki Krt airetleri arasnda kalacak. Batda da biz varz.7b Ayrca Deliba Mehmet'in yardmyla Konya'da, Kemalistler'e kar byk bir ayaklanma da hazrlyoruz. Nereye kaacak? Byle bir ate emberinin iinden hi kimse synlamaz." 8 "Peki, askerlerimizin byk blmn ne zaman terhis edebiliriz?" Hkmeti sktran en byk sorun buydu. "Bu kesin zaferden hemen sonra. nk karmzda ekineceimiz ciddi bir kuvvet kalmayacak. Trk ordusundan geriye en fazla, dalara kam bir avu subay ve asker kalr." Gunaris, her eyin tasarlad gibi gideceine gvenen bu kurmaya inand: "Sava Konseyine sunulacak raporu bu anlayla hazrlamanz rica ediyorum." 220 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu "Albay Pallis'le birlikte rapor taslan hazrladk bile. Ama imzalamas iin General Papulas' ikna etmek gerek." "Onu ben ikna ederim. Ordunun neye ihtiyac var?" "Biraz daha kamyona ve giyecee." 9 kisi de ayaa kalkp el sktlar. En fanatik Venizeloscu ile en sadk Kralc, Trk ordusunu yok etmek iin anlatlar. Bat Anadolu'yu, Trakya'y ve stanbul'u Yunanistan'a katarak, Ege denizine btnyle egemen olmak, bylece byk lky (me-gali idea) gerekletirmek iin Trk ordusunu yok etmekten baka are yoktu. M. KEMAL PAA Polatl'dan ayrlmadan nce, Ankara-Kayseri yolu zerindeki Keskin ilesinden bir telgraf almt. Keskin halknn temsilcileri diyorlard ki: "..Baz milletvekilleri heyecan ve tela iinde buradan geerek geriye katlar. Bizler canca ve malca her fedakrl yapmaya hazr bulunuyoruz. Bu milletvekillerinin telan hakl

gsterecek bir tehlike varsa, yediden yetmie cepheye gitmemize izin veriniz." 10 te gvendii halk konumaya balamt. Ankara'ya daha iyimser dnd. Gafiller ile zayf ruhlulardan arnm, kk ama kararl bir ordu kalmt elde. imdi bu ekirdek ordunun mayalayaca gl bir ordu oluturmak gerekiyordu. Btn gn ara vermeden alt. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-y Hukuk Dernei'nin btn ubelerine telgraf ekti, bucak ve kylere dalarak halka durumu anlatmalarn istedi. Tabansz yedi milletvekili gerekten Ankara'dan kamt. Meclis Baktibi Recep Peker'e, "Bunlar sonra yzmze nasl bakacaklar acaba?" dedi. Recep Peker gld: "Hi utanmadan bakacaklardr Paam, utanma duygular olsa kamazlard." Fevzi Paa ile bulutu. Franszlarla Gney Cephesi'nde bir yar-mtareke durumu olumu, Gney Cephesi'ndeki kinci Kolordu'nun bir tmeni (9. Tmen), Yunan ordusunun bir saldrsna kar Konya ynn rtmesi iin Akehir'e getirilmiti. Kolordu karargh ile ikinSakarya Sava'na Hazrlk 221 ci tmeninin de (5. Tmen) Akehir'e tanmasn kararlatrdlar. Bu kolordu, 2. Grup adyla Bat Cephesi Komutanl emrine verildi. stanbul'daki gizli rgtlerden, ok acele kaydyla sicili temiz subay, mhimmat, zellikle ve ivedi olarak da 75 mirdik mermi istendi. Karadeniz limanlarna indirilen Rus yardm silah ve mermilerin Ankara'ya yollanmasnn hzlandrlmas emredildi. Artrabilecek her birlik, bir manga bile olsa, Sakarya'ya yollanacakt. Akam Dileri Bakanyla birlikte yeni Sovyet Elisi Natsare-nus'u kabul ederek, Enver Paa konusunda Ankara'nn hassasiyetini belirtti. BABAKAN GUNARS'in, Bakan Teotokis ve General Strati-gos'la birlikte apansz ziyaretine gelmesi Papulas' artmt. Baba-kan'n ok hain bir hali vard. Vakit kaybetmedi: "Hkmet sava emrini dmana boyun edirin diye vermiti. Bunu salamanz iin hibir eyi esirgemedik. Peki, ne oldu General, Trkler boyun edi mi?" Papulas'n alnndan ter fkrd, hrldar gibi, "Hayr" dedi. "Trkleri elinizden kardnz. u halde sava bitmedi. Yeni haklar elde etmek bir yana, Sevr Antlamas'yla salanm olan karlarmz bile askda kald." Papulas, "Sayn Babakan." dedi, "..Anadolu'nun en zengin ve verimli blgesi elimizde. Bu kadar baaryla yetinemez miyiz?" n Gunaris sertleti: "Hayr! nk bu geici bir durum. Sevr Antlamas'nn yrrle girmesini salamak, bylece durumumuzu yasallatrmak ve srekli klmak gerek. Bunun iin de Ankara'ya yrmek ve dmana Sevr'i kabul ettirmek zorundayz." Papulas kvranyordu: "Ordu grevini fazlasyla yapt. ok yoruldu. Bizim de ok kaybmz var." "Zarar yok. Trakya'dan Anadolu'ya yeni bir tmen daha geiriyoruz." 12 "Orta Anadolu bozkrn gemek zorunda kalacaz. kmal ok gleecek. Ankara ok uzak.." "Yeni kamyonlar geliyor." 13 222 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu "Dman da hazrlanyor. Kendi setii yerde savunma yapacak. ok kayp verebiliriz." Stratigos Papulas'n onuruna seslendi: "Korkmayn General!" 13a Papulas erimekteydi. Gunaris son vuruu yapt: "Haydi Papulas! Karar ver! Yoksa yarn sabah Kral Hazretlerinin ve tarihin huzurunda,

Yunanistan iin ok hayati olan bu savaa kar kan tek insan olarak kalacaksn!" 14 Papulas'n ba nne dt. Uzun bir sessizlikten sonra, "Peki." dedi, "..Tanr beni utandrmasn." MUHARP adl rgt emri alr almaz ie koyuldu. liki kurduklar Topu Dairesi Bakan Erzurumlu Yarbay Salih Bey dedi ki: "Depolardan ne isterseniz aln. sterlerse beni deponun kapsna assnlar!" 15 Ama baz baka gizli rgtlerin ya da kardklar silah ve mhimmat Ankara'ya satarak para kazanmak isteyen frsatlarn acemice giriimleri yznden ngilizler huylanm, gvenlik nlemlerini ok sklatrmlard. Yakalananlar, Kroker Oteli'nin bodrum katna tkyor, konuturmak iin adamlara ar ikence yapyorlard.16 Rvet ve aldatma yoluyla ancak kk kaaklklar yaplabilmekteydi. Byk kaaklk iyice zorlamt. Bugnk Ataky'n olduu yerde bulunan Bakrky Barut Fab-rikas'nn depolarnda 75 mm.lik bol mermi ve daha birok sava malzemesi olduu renildi. Buraya hi el atlmamt. mitlendiler. nk Bakrky Fransz igal blgesindeydi. Franszlarla arada zoraki bir dostluk olumutu. Franszlarn Yunanllar sevmedikleri de kesindi. Belki bu depolarn boaltlmasna gz yumabilirlerdi. Bakrky Barut Fabrikas'n soyma iini Muharip rgtnden Yarbay Eyp Durukan stlendi. Son durumu renmesi iin bir yzbay grevlendirdi. Yzba sivil giyinip fabrikada grevli Sanayi Temeni Tahir Tuhan' ziyaret etti. Temen rgtn gvendii bir subayd. Tahir Tuhan, "ngilizler mermi sandklarn ilk gnlerin tela iinde geliigzel ydrmlar.." dedi, "..sandklarn stndeki aklaSakarya Sava'na Hazrlk 723 malar silinmi. Kaytlar da dank. Aralarna farkl apta mermi sandklar karm olabilir. Haberiniz olsun." "Zarar yok. Mermi mermidir." Mtareke olunca retimi durdurulan fabrika Bakrky'le Yeilky arasndaki gzlerden uzak koyun kysnda, geni bir alana yaylmt. Depolar fabrikann uzun iskelesine yaknd. Mermilerin ve teki gerelerin kolayca tanabilecei anlalyordu. imdi sra Franszlar raz etmeye gelmiti. Muharip yneticileri Anadolu'ya el altndan silah ve mhimmat satmak isteyen bankac Msy Marcel Savoie'y iyi tanrlard. Fransz yetkililerinin gvendii bir adamd. Birok kez grlm, fakat Ankara'nn yeterli paras olmad iin onunla bugne kadar bir i yaplamamt. Yarbay Eyp Bey o akam Msy Savoie'y buldu, ne istediklerini anlatt. Tabii, daha byk ve krl iler iin bunun bir deneme ve balang olduunu sezdirmeyi ihmal etmedi. Fransz para kokusunu bir kilometre uzaktan alrd. Gzleri parlad: "Anladm. Bana birka gn izin verin." Durumu, desteklemesi iin Franszlarla salam balantlar kurmu olan Hamit Hasancan'a da duyurdular.

Kral, Genekurmay Ba kan General Dusmanisve kurmaylar yla birlikte 224 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

SAVA KONSEY, sabah Kral'n bakanlnda topland. Toplantya Veliaht Prens Yorgi, Gunaris, Teotokis, Dusmanis, Papulas, Stratigos, Pallis ve Sariyanis katlyordu. Ordunun raporu Gunaris'in istedii dorultuda hazrlanmt. Pallis, Ankara'ya yrynn gerekesini aklayarak hareketin amacn zetledi: "Trk ordusunu pes ettirmek, ekilirse datncaya kadar takip etmek, Ankara'daki btn tesis ve depolar ykmak, malzemeyi imha etmek, Ankara-Eskiehir demiryolunu bir daha kullanlmayacak ekilde bozarak bugnk hatlarmza geri dnmek."17 Kral yine hasta grnyordu. lgn bir sesle, "Hazrlk iin ka gne ihtiya var?" diye sordu. Papulas susuyordu. Pallis cevap verdi: "En fazla yirmi gne." Kral kukuya dmt: "Dman bu sre iinde toparlanamaz m?" Pallis, "Mmkn deil efendim.." dedi, "..kaaklar yznden ok zayflam durumda. Kaynaklar yeni bir ordu kurmaya elverili deil. Askerlerine niforma bile veremeyecek kadar yoksullar. Bu ksa zaman iinde ne top saysn artrabilir, ne mhimmat salayabilirler. Yeniden askere alacaklar genleri eitecek kadar zamanlan da olmayacak. Trk ordusu u anda bizim bakmmzdan en uygun durumda bulunuyor." Kral Babakan'a bakt: "Hkmetin gr?" "Hkmetim, ordunun bu hakl ve cesur kararn destekliyor, zamanlamay uygun buluyor, siyasi sorumluluunu stleniyor." "Genelkurmay?" General Dusmanis, "Biz de harekete kar deiliz.." dedi, "..ama bu kez M. Kemal'i elimizden karmayalm." Kral glmsedi: "Bir yerde durmal ki yakalayabilelim." Yzler neeyle aydnland. Kral baklarn dolatrarak sordu: "Kar grte olan var m?" Papulas nne bakt. stifa etme zamann karmt. Artk orduyu Ankara'ya gtrmek ve zaferle dnmek zorundayd. Evet, boz-

Sakarya Sava'na Hazrlk 225 kn gemek ve ikmal zincirini kurmak zor olacakt ama hangi sava kolayd ki? i yava yava yeni savaa snyordu. Ankara fatihi olarak geri dnmenin ekicilii, kayglarn bastrmaya balamt. Kimseden ses kmaynca, Kral toplanty kapad: "Sava Konseyi ordunun nerisini oybirlii ile kabul etmitir. Tanr kararmz kutsasn ve yardmcmz olsun." 18 Hepsi ha kard. Ertesi gn Eskiehir'e hareket edeceklerdi. . ON BE KDEN oluan Meclis Kurulu Polatl'ya gelmiti. Cephe Komutan ile ksaca grtkten sonra Gruplar ziyaret etmeye baladlar. Baarsz sonutan dolay komutanlara krgn gibiydiler. Aralarnda Yunan kaynakl sylentilerin etkisinde kalanlar da vard. Ama daha ilk admda ordunun yoksulluu, plakl hepsini ayltt. Bugne kadar nasl dayanabildiine atlar. Mahmut Esat Bozkurt derin bir efkat ve saygyla, "Ordumuz meerse.." dedi, "..hi ikyet etmeden, kefenine sarnm da yle dvm." Karavana yediler, kalabilecekleri yer olmad iin gece battaniyeye sarlarak asker yatanda yattlar, yani toprakta. Sabah kalan birlikleri de grmek iin yola deceklerdi. MSY MARCEL SAVOIE'nn yz glyordu. etin tartmalardan ve yorucu pazarlklardan sonra, Franszlar mermilerin karlmasna gz yummaya raz olmulard. Ama ngilizler fark edip olaya el koyarlarsa, izin verdiklerini reddedecek, Trkleri korumayacaklard. rgt bu koullar kabul etti. Pazarla getiler. Msy Savoie sandk bana bir lira istiyordu. Muharip rgt fiyata itiraz edince, ok ard: "i st dzeyde dosta balayabildim ama alt katlarda durum deiti. Bazlarna deme yapmam gerekiyor. Bana belki birka kuru kalacak." 18a Durum Ankara'ya bildirildi. KURUL btn gn dolat, son olarak da 12. Grup Komutan Albay Halit Bey'i ziyaret etti. Kzgn gne, susuz ve glgesiz arazi milletvekillerini iyice yormu, ordunun yoksulluu sinirlerini bozmutu. 226 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu Halit Bey de, o saate kadar, grubunun savunaca blgede hazrlanan savunma mevzileriyle ilgilenmiti. Elde ne dikenli tel vard, ne kum torbas, ne imento, ne demir, ne de siperler iin ktk. Sadece arazinin doal imknlar ile ta ve topraktan yararlanlabiliyordu. Halit Bey de yoklua isyan halindeydi. Neesiz bir buluma oldu. Konya Milletvekili Vehbi elik Hoca, Halit Bey'in babacan grnne kaplarak soru sormaya heveslendi: "Halit Bey olum, bu ne hal? Biz sizi zmir yollarnda grmek isterken, neden buralara geldiniz? Niye yenildiniz?" Moraran Halit Bey hmla yerinden frlad, "Bana bak Hoca!" diye infilak etti, "..siz buraya halimizi grmeye, bizi teselli etmeye, derdimize are bulmaya m geldiniz, yoksa gevezelik edip yaramza tuz basmaya m?" kt gitti.18b Bu tepkiyi olgunca sineye ektiler. nk bir eyi ok iyi anlamlard. Subaylar yenilginin lafna bile katlanamyorlard. Daha fazla oyalanmaya gerek yoktu. Ertesi sabah Ankara'ya dnerek genel durumu Meclis'e arz etmeye karar verdiler. ANKARA'dan onay gelince, sabaha kar, bir Fransz gemisi Ba-ruthane'nin uzun iskelesine sessizce yanat. Tama, ykleme ve sevk ilerini, yine Hsn Bey ve tekilat stlenmiti. bine yakn mermi sand hzla tanp gemiye yklendi. Uzaktan bir motor sesi gelse, ngilizlerin devriye motoru sanp yrekleri azlarna geliyordu.

Yakalanma korkusuyla ii ksa kestiler. Gerekli malzemeyi almlard. Yklemeyi durdurdular. Ama birok malzemede gzleri kalmt. Hele bazlar ne harikayd: Pilli el fenerleri, lambalar, kk gaz ocaklar, aydnlatma ve iaret fiekleri, bunlarn tabancalar, ldaklar, portatif krekler, alminyum mataralar, elik miferler, deri eldivenler, harita antalar vb. Bu gzel oyuncaklar Alman birliklerinden kalm olmalyd. Yoksul orduyu sevindirmek iin bunlar ilk frsatta Marmara yoluyla zmit'e yollamaya karar verdiler. Byle yapmakla denetimden kurtulmu oluyorlard. Ne var ki Marmara'da ngiliz devriye motorlarna, Yunan torpidobotlarna yakalanmamak iin ok dikkatli hareSakarya Sava'na Hazrlk 227 ket etmek gerekmekteydi. Yakalananlar konuturup rgt yneticilerini renmek iin ar ikenceden geiriyorlard. Depolar harl harl soyulurken, Fransz nbetiler, tabii sus pay karl, Baruthane'nin giriindeki ahap barakada toplanm, iskambil oynamlard. Fabrikann korkak mdr de evine yollanmt. Depo kaplar yeniden kilitlendi. Gemi sabah ayrlp ilemler iin Galata anda demirleyecek, denetim atlatlrsa nebolu'ya hareket edecekti. Denetimi aamamak korkusu rgt yneticilerinin iini titretiyordu. YARBAY SPRIDONOS, yeni bir zafer hevesine kaplan General Papulas'n basks yznden grevden kaamamt. Orduya gerekli her eit mal hzla Eskiehir'e yp depoluyordu ama kayglar da artarak sryordu. Trkler vatanlarnn derinliine ekilmi, Yunan ordusunun cehennem yolculuuna kmasn bekliyorlard. Ordunun, Sakarya dousuna ekilen Trkler hakknda hibir ciddi bilgisi yoktu. Kt olaslklar hi dikkate almayan hayalci kurmaylar tehlikeyi grmek istemiyorlard. Durumu, tahmin ve varsaymlarla deerlendiriyor, biri itiraz edince de kzyorlard. Ne var ki hkmet szn tutmutu. Sava srasnda hurdaya km ya da paralanm kamyonlarn yerine yeni ve gl kamyonlar yollamaktayd. Mudanya'ya son olarak 800 kamyon gelmiti. Eer Mhendis Binba Vlangalis ve adamlar, Eskiehir ile Ankara arasndaki demiryolu ve kprleri ksa zamanda onarmay baarrlarsa ikmal sorunu belki biraz hafiflerdi. Sinir iinde saa sola emir yadrmay srdrd.18c GEM, Fransz denetinin ve Trklerin istiklal mcadelesine sayg duyan Fransz gemi komiserinin yardm ile denetimden geip yola kt. nebolu'ya bin sandk mermi yolland bildirildi. Yneticiler ykn Yarba'na tanmas iin halk uyardlar. Ne kadar kan ve araba varsa kiay'a getirilmesi iin de drt bir yana haber saldlar. in ivediliini biliyorlard. 228 u lgn Trkler / \unan Byk Taarruzu SABAH Fransz gemisinin nebolu'ya yanat saatte Fevzi Paa yeni kurulan Silah Tamirhanesini denetlemeye geldi. malat- Harbiye Mdrl Fevzi Paa'nn emriyle 1920'de kurulmu, i genileyince 1921 yl banda Genel Mdrlk yaplmt. Ankara ve evresindeki kk baruthaneler, fiek doldurma atlyeleri, i ocaklar, sarahaneler, marangozhaneler, silah tamirhaneleri bu Genel Mdrlke kurulup ynetiliyordu.

Silah Tamirhanesi Sakarya Sava'na Hazrlk 229

Eskiehir'den gelen imalat- harbiyecilere yer olarak istasyon yaknnda, bugnk MKE Genel Mdrl'nn bulunduu yerdeki eski svari tavlas gsterilmiti. Tavla, byk, yksek tavanl, uzun zamandr kullanlmad iin harap ve pisti. Koca binay hzla temizleyip onarm, eitli i makinelerini, aletleri, jeneratrleri tayp yerletirmi, tamirhaneyi faaliyete geirmilerdi. Sakatlanm toplar, topu drbnlerini, nianghlar, makineli tfekleri, tfekleri, tabancalar harl harl onarmaya balamlard bile. Fevzi Paa, az konuup ok i yapan yneticilere, subaylara ve ustalara teekkr edip ayrld.19 Oradan, yakndaki Ankara Havaalan'na geti. Alan, bugnk Fen Fakltesi'nin bulunduu yerde, sktrlm bir toprak pist ile bir baraka ve uak tamirhanesi olarak kullanlan byke iki hangardan olumaktayd. Tamirhane ara ve gereleri Austos banda, Polatl'dan Ankara'ya alnmt.
Havac lar m z

Bamakinist Abdullah Usta ve adamlar, uabileceini sandklar drt uaa can vermek iin almaktaydlar. Bunlar da tpk imalat- harbiyeciler gibi cephe gerisi kahramanlaryd. Farkl model ua birletirerek bir avc ua kurgulamay bile baarmlard. Yedek para olmad iin hurda uaklardan aldklar paralan motorlara uydurmaya alyor ya da kullanm sresi oktan dolmu paralar elden geirip geirip yeniden kullanyorlard. 20 230 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Fevzi Paa, Hava Bl Komutan Yzba Fazl'a "Gecikmeden Malky'de havaalan hazrlat." dedi, "..uaklar bir an nce oraya tayn. ok yaknda hava kefi gerekeceini sanyorum." Havaalanndan ayrlp istasyona geldi. Kurulduunu duyduu Ltfiye Mahallesini grmek istiyordu. stasyon grevlileri, ne dp yol gsterdiler. Kr hatlara ekilmi vagonlarn aralarndan geerek neeli ocuk seslerine doru yrdler. Fevzi Paa az ak bakakald. stasyonun bu blgesi bir panayr gibiydi. Kr hatlara ekilmi yk vagonlarnn ii araflarla evciklere blnm, ilteler serilmi, vagonlarn arasna ipler gerilip amarlar aslmt. Maltzlarda yemekler piiyor, ocuklar vagonlarn altnda, arasnda, stnde oynuyorlard. Baz kadnlar, kilim serdikleri kara vagonlarn sahanlklarna oturmu, dertlemekteydiler. Ankara'ya karlan yzlerce vagonu gren Bayndrlk Bakan mer Ltfi Yasan, bunlarn gmenlere ayrlmasn isteyince, bu neri nnda kabul edilmi, gmenler de Ltfi Bey'in bu can kurtarc buluuna sayg olarak buraya Ltfiye Mahallesi adn vermiti. 20a Evlerinden savrulmu bu insancklara ii yand. ngiltere'ye ve onun kiralk katili Yunan ordusuna lanet okudu! Kurul bugn cepheden dnecek ve Meclis'te ordunun durumu grlecekti. Yemei ayak st istasyonda yiyip Meclis'e yolland. Eletirilecei aklndan bile gemiyordu. BR GREVL, ak oturuma ara verildii iin koridora km olan milletvekillerini uyaryordu: "Gizli oturum balyor efendim. Ltfen salona buyrun. Kaplar kapatlacak. Ltfen!" Cepheden dnen milletvekilleri ak oturumda orduyu vmekle yetinmi, eletirilerini gizli oturuma saklamlard. Son milletvekilleri de salona girdiler. Mehmet kr Ko, yanndaki arkadana, ellerini ovuturarak, "Hesap sorma saati geldi" dedi. Kaplar kapand. Meclis Bakan M. Kemal Paa, zile vurdu: "Oturumu ayorum." Gizli oturum balad. Tarih 2 Austos 1921'i gsteriyordu. Dr. Rza Nur elini kaldrd. Sakarya Sava'na Hazrlk 231 "Buyrun." Rza Nur krsye geldi: "Efendim! Ak oturumda konuan arkadalarn arz ettikleri gibi cephede btn birlikleri gezdik. Subay ve erlerle grtk. Ordu sayca yetersizdir ama elde kalan ekirdek hakikaten mkemmeldir. Savaa hazrdr. Fakat birok noksanlk ve aksaklk var. imdi onlar arz edeceim. Sylenmeyen derdin devas olmaz.." Meclis derin bir sessizlik iinde izliyordu. Rza Nur ordunun yoksulluunu anlatmaya balad: "..Askerin ar yok. ounun aya plak. Svarinin klc yok. adr yok, asker gne altnda yanyor. Birok askerin mataras yok. Birliklerde su fs, krba yok. Asker geri ekilirken amurlu Porsuk suyundan imek zorunda kalm. Askerin yzde yirmisinin sng-

s yok. Geri hizmetlerin iyi yaplmad anlalyor. Bunlar Milli Savunma Bakanl'nn grevleri. Fevzi Paa Hazretleri'ni yakndan tanrm. ok saygm vardr. Cidden yurtsever, alkan ve doru bir insandr. Ama kanaatimce bugne kadar uyumu, grevini hakkyla yapmamtr.." Fevzi Paa'nn yz soldu. "..u anda grevi var. Bakanlar Kurulu'na bakanlk ediyor, Genelkurmay Bakan smet Paa cephede olduu iin ona veklet ediyor ve Milli Savunma Bakan! Bu nemli grev neden bir kiide toplanm? Bu ne hrs?" Fevzi Paa yannda oturan Adalet Bakan Refik evket nce'ye, "Bu grevleri ben mi istedim." diye yaknd, "..Meclis verdi." Rza Nur Bey'in sesi sertleiyordu: "..Bakanlar Kurulu da ok ar davranmtr. O da bu konuda idaresizlik gstermitir.." Yer yer alklar duyuluyordu. "..Tat aralar, gereler yetersiz. On-on be gn iinde orduyu Sakarya'da tutunacak hale getiremezsek, felakete sebep oluruz. Dnyamz da ahretimizi de kaybederiz. imdi dndm hal tarzn aklayacam. smet Paa Hazretleri'ni ok seven ve sayan bir insanm. Meziyet ve faziletleri de ok yksektir. Fakat olaanst hallerde olaanst nlemler gerekir. Ordunun bana."
232 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Dr. R za Nur Selahattin K seo lu M. kr Ko

Haf z Mehmet Bey

Ardahan Milletvekili Hilmi Bey Ziya Hur it Bey

Mersin Milletvekili Emekli Albay Selahattin Kseolu acele etti, oturduu yerden, "M. Kemal Paa gesin" diye bard. Meclis dalgaland. Kseolu balangta M. Kemal'in evresinde toplanan komutanlar arasnda yer almt. Ama bir takm adam deildi. Seime katlarak siyaseti semi, Meclis'teki tutuculara katlmt. Beklenilmeyen bir neriydi bu. Orduyu zaten savaa hazrlamakla uraan M. Kemal Paa dikkat kesildi. Rza Nur Bey, eliyle M. Kemal Paa'y gsterdi: "..Evet, bizim reisimiz tam bu iin adamdr. Onun gibi iyi bir komutanmz yok. Bence bu millet, ancak onun verebilecei mitle silkinebilir."
Sakarya Sava'na Hazrlk 233

zellikle birka muhalif bu szleri iddetle alklad. Polatl'ya giden kurul yelerinden Trabzon Milletvekili Hsrev Gerede kukuland. Bir gariplik vard. Kurul olarak byle bir zm nermeyi hi konumamlard. stelik bu neriyi muhaliflerin candan desteklemeleri kukusunu artrd. Neydi bunlarn amac? Fevzi Paa, konumasn bitirip de krsden inen Rza Nur Bey'e, "Sana yazklar olsun.. " diye bard, sinirden byklan dikilmiti, "..ben makam hrs olan biri miyim? Cepheye gider, bir er gibi savamasn da bilirim!" Dr. Rza Nur karlk vermeden yerine geip oturdu. "Sz Vehbi Bey'in. Buyrun." Krsye Balkesir Milletvekili Vehbi Bolak geldi: "Ben de yanllk ve noksanlardan sz edeceim.." "Bravooo!" "..Birincisi aylk sorunu. Cephedeki subay ve erler, drt aydan beri aylk ve harlklarn alamamlar." Birinin, "Bunun sebebi ne, sorumlusu kim?" diye sormas Fevzi Paa'y ok sinirlendirdi. Sesin geldii yana bard: "Hazinede para olmadn sanki bilmiyor musun?" Meclis daha da dalgalanp gerildi. Bakan zile vurdu: "Devam edin Vehbi Bey!" "Ediyorum efendim. Cephedeki askerin ttn yok. Kuru ot toplayp iiyorlar. Askerin yzde sekseninin niformas yok. Palaskas yok. orab, amar yok. Baz tmen kararghlarnda, gece harita okumak iin, gaz lambas, fener bir yana, mum yok, mum! Evet beyler, ordumuz bu durumda." Uultu ve tepkiler gittike oalyordu. Ankara Milletvekili emsettin Bayramolu Efendi'nin gzleri dolmutu. "Aman yarabbi.." diye szland, "..ordu ne haldeymi." "..Ama biz inanyoruz ki Reisimiz M. Kemal Paa Hazretleri bakomutanl kabul ederse, ordu canlanr, bir ay iinde dman terbiye ederiz." 21 M. Kemal Paa dinliyor ve susuyordu. 234 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu TARTIMALAR Meclis'te ge saatte bitmiti. Yatakhanede sryordu. Olaylarn kanlmaz bir ekilde cumhuriyete doru aktn gren saltanatlar M. Kemal'in etkisini azaltmak iin areler aramaktaydlar. Bakomutan olarak Ankara'dan uzaklamasnn, bu gidiin hzn keseceini, belki de durmasn salayacan dnerek neriyi destekliyorlard. K. Karabekir Paa bile devreye girerek M. Kemal Pa-a'y cumhuriyete gitmekten saknmaya davet etmekteydi. 22 Fanatik ttihatlarn da, M. Kemal'in yenilmezliini tehlikeye atarak Enver Paa'ya yol amak istedikleri anlalyordu. Tunal Hilmi Bey, yatann kenarna oturmu ay ien Hafz Mehmet Bey'e, "Sizin amacnz

Paay bakomutan yapp Ankara'dan uzaklatrmak" dedi. Hafz Mehmet Bey gld: "yi bildin. Biz onu zaten yldz parlak, cesur bir komutan olduu iin bamza getirmitik. Siyaset yapsn diye deil. Siyaseti siyasetilere braksn, iini yapsn." 23 Tunal Hilmi Bey ok kzd: "Hesabnza gre nasl olsa ordu yenilecek, M. Kemal Paa da orduyla birlikte silinip gidecek, siz de banzda Enver Paa, bu yangn yerinde at koturacaksnz, ha? Cahilce siyasetinizle koca devleti paraladnz. imdi de ayn kafayla Anadolu'nun paralanmasna sebep olacaksnz. Vatan pahasna siyaset olur mu? Lanet olsun!" Hafz Mehmet yerinden frlad. Araya girdiler: "Meclis'te tartmak yetmedi mi? Bir de burada m kavga edeceiz?" "Sabah ola, hayrola." Gaz lambalar iyice ksld. Ama yataktan yataa fsr fsr tartma, dertleme, szlanma srp gidecekti. AL FUAT PAA da daha yatmamt. alma odasnda, nnde bir kadeh votka, dnyordu. Bu alkant, Ankara'da kk hrslar ve hesaplar su stne karm, gr farklarn keskinletirmi olmalyd. 1920 Hazirannda, stn Yunan kuvvetleri karsnda Bursa terk edildii zaman Meclis zntden ldrm, bir kurban aram, o fkeyle Albay Bekir Sami Bey gibi gerek bir kahramann baSakarya Sava'na Hazrlk 235 n istemi ve almt. 24 imdi daha da fkeliydi herhalde. Bu kez kimin ban istiyorlard acaba? Bu seferki hedefin M. Kemal Paa olabilecei aklna bile gelmiyordu. Kap vuruldu. "Gel!" Binba Saffet ieri girdi. "Hayrola Saffet Bey?" "Bu saatte rahatsz ettiim iin zr dilerim. Uyank olduunuzu renince, elde ettiim bilgiyi sabaha brakmay doru bulmadm. Enver Paa ierin'le gizli bir grme yaptktan sonra, bugn Moskova'dan ayrlm." 25 Ali Fuat Paa'nn gs sancd: "Nereye gidecekmi?" "renemedim. Gidecei yeri Hayreti Bey'den de saklam. imdi Hayreti Bey'den geliyorum. Dr. Nzm da ortadan kaybolmu. Birlikte ayrldlar anlalan. Hayreti Bey 'Galiba Batum'a gidecekler' dedi. Akla yakn bir tahmin bu." Gerekten akla yaknd. Batum Trabzon'a kap komu, hl birok Trkn yaad bir limand. Kuku uyandran hareketleri yznden Anadolu'dan uzaklatrlan eski ordu komutan, Enver'in amcas Halil Paa da oradayd. Trabzon'a gemek ok kolay, Trabzon'un fiili hkimi ise Kayklar Khyas ttihat Yahya'yd. Olabilecekleri kestiren Ali Fuat Paa, acyla sylendi: "e bak. Millet can derdinde, Enver ve yoldalar iktidar." MECLS, ordunun hzla glendirilmesi gerektiini anlamt. Ama nasl glendirilecekti? Kaynaklar snrl, bte yetersizdi. Ordu nasl doyurulacak, donatlacakt? Bu yzden 3 Austos gn, grmeler genellikle mali sorunlara kayd. Saatler zm iermeyen konumalar ve bakanlarn ayrntl aklamalaryla geti. Zaman azaldka, M. Kemal'in bakomutanl stlenmesini isteyenlerin says artyordu. M. Kemal Paa'nn milletin son kozu olarak kalmas, saygnlnn tehlikeye atlmamas gerektiini dnenler de, kurtuluun M. Kemal Paann dehasyla salanabileceini dnmeye ve grlerini heyecanla aklamaya baladlar. M. Kemal Paa dinlemeyi srdryordu. 236 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

MECLS'in iki gndr iine kapanmas, Ankara esnaf ve zanaatkarlarn huzursuz etmiti. Semen haval bir esnaf, ertesi sabah, Merkez Kraathanesi'ne girdi. Her zamanki masalarda yine baz milletvekilleri vard. "Beyler.." dedi, "..iki gndr kendi aranzda konuuyorsunuz. Bir de milletle konusanz." Milletvekilleri baktlar. Sahi, Meclise kapanp milleti unutmulard. "Arkadalarla toplandk, sizi bekliyoruz. Buyrun, birlikte gidelim." krklar yokuundan Samanpazar'na yrdler, oradan kale nne kan darack yola saptlar. Yokuun iki yannda kk, gsterisiz nalbur, hrdavat, urgan dkknlar vard. Kale nne knca, semen, milletvekillerine yol gstererek bir zahireciye girdi. Tavan atkl, blmeleri zahire dolu geni dkknda yirmiden fazla Ankaral esnaf ve kyl toplanmt. Komu esnaflar da koup geldi. Yuvarlak yzl, gr bykl bir Ankaral ne kt: "Ho geldiniz." "Ho bulduk." "Kulamza gelenlere gre, Meclis, M. Kemal Paa'nn bakomutan olmasn istiyormu ama Paa kabul etmiyormu. Demek ki mit yok." Sleyman Srr Bey irkildi: "Hayr. Paa daha konumad. Bizleri dinliyor." "yleyse Paa'ya syleyin, millet malyla, canyla arkasndadr. Bakomutanl kabul etsin. Bu dkkn benimdir. Ne varsa hepsini orduya helal ediyorum." Biri, "Ben de!" dedi. teki esnaflar da katldlar: "Bizimkiler de helal olsun." Byklar sigaradan sararm bir kyl, "Biz yakn kylerdeniz.." dedi, "..hepimiz adna sylyorum, neyimiz varsa ordunun ayana sermeye hazrz.. Yeter ki u gelen kara belay durdursun." 26 Heyecandan milletvekillerinin azlar kurumutu. Sleyman Srr Bey glkle, "Sa olunuz!" diyebildi. Vakit geirmeden Meclis'e Sakarya Sava'na Hazrlk 237 dnd, Ankarallarn sylediklerini ilgililere duyurdu. Vekili olduu millete yakmak iin farkl bir ey yapmak gereini duyuyordu. Bakanla bir yazyla bavurarak, sava sresince orduda er olarak hizmet etmek istediini bildirip izin istedi. stei uygun grlecek, 1. Svari Tmeni kararghnda er olarak hizmet edecekti. 26a SMET PAA askerin son durumunu renmek iin Grup Komutanlarn le yemeine armt. Komutanlar gelimeden memnundular. Sakarya dousuna geildiinden beri, kazanlar kaynyor, askere scak yemek veriliyordu. Ankara, Polatl ve ordunun sahra frnlar, 24 saat altrlmakta, cepheye ekmek aktlmaktayd. Ordughlarda tek tk de olsa akalar, glmeler duyulmaya, subaylar tra olmaya balamt. Bekleyen mektuplar datlm, Ankara'dan biraz adr, orap, ark, postal ve amar, pek az da olsa er niformas gelmiti. Milli Savunma Bakanl'nn Ankara'da kurduu kk dikimevinde, dikii kadnlar beyaz Amerikan bezini ceviz yapraklar ile kaynatp rengini biraz koyultuyor, bu boyal bezden niforma dikiyorlard. Renk biraz dalgal oluyordu ama hi yoktan iyiydi. Asker says her gn azar azar artyordu. 4 AUSTOS PEREMBE gn Meclis, gizli oturumda durumu grmeye devam etti. Bakanlk krssnde bugn Dr. Adnan Bey vard. Hava dolgun, yzler gergindi. Akama doru konumalar bakomutanlkta odakland. Artk btn gruplar M. Kemal'in bakomutan olmasn istiyorlard. Krsnn karsna gelen ilk srann sa ucundaki deimez yerinde, grmeleri izlemekte olan M. Kemal Paa, son milletvekili konumasn bitirince, elini

kaldrp sz istedi. gndr susan Paa sonunda konuacakt. Keskin bir sessizlik oldu. Ne karar verdiini kimse bilmiyordu. Akamlar sevdii ya da sayd kimselerle birlikte olmaktan, konuup tartmaktan holanrd. Ama iki gndr kimseyi armam, ankaya'ya yalnz kmt.
238 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Dr. Adnan heyecanla "Buyrun" dedi. Bu nn milletin yzlerce yldr yaad en nemli anlardan biri olduunun farkndayd. Anadolu Timur istilasndan sonra bir kez daha lmkalm amazna dmt. M. Kemal Paa tela etmeden yryp krsye kt. Milletvekillerine bakt: "Efendiler! Bakomutanlk sorunu dolaysyla hakkmda gsterilen gven ve tevecche teekkr ederim. Bakomutanl kabul ediyorum.." Kk salona skm iki yze yakn milletvekilinin derin bir nefes ald duyuldu. "..Ama bundan beklenen yararlar hzla elde edebilmek, ordunun maddi, manevi kuvvetini artrmak ve eksiklerini tamamlamak, sevk ve idaresini bir kat daha glendirebilmek iin Meclis'in orduya ilikin yetkilerini, ay sreyle kullanmak istiyorum." Yetkileri konusunda ok titiz ve kskan olan Meclis donakal-mt. Rza Nur, "Olmaz byle ey!" diye bard. "Heyecanlanmanza gerek yok beyefendi. Bu grevi ben istemedim, siz nerdiniz. 'Olaanst zamanlarn nlemleri de olaanst olur' diyen de sizdiniz. O halde sorunu sknetle tartalm. Bakomutanla tayinimden beklenen yarar, bugnk alma usulleri ile salanamaz. nk ben zaten reisiniz olarak orduyla ilgilenmekteyim. Bu alma tarzn yeterli grmeyen, yksek heyetinizdir. yleyse alnacak nlem, ihtiyaca uygun olmal. Byk bir hzla karar vermek, uygulamak ve sonu almak gerekiyor. Durum bu iler iin uzun grme ve tartmalara vakit ayramayacamz kadar acildir. tiraf edeyim ki istediim yetki, snrl da olsa byk bir yetkidir. Bu nedenle ay dedim. Sre sona erince, ya yetkiyi geri alrsnz veya yeniden uzatrsnz. Hele reisinize gveniniz yoksa, byle bir yetki vermeniz doru olmaz. nerim gerekten dnmeye deer, ok dnnz ve yle karar veriniz!" 27 nip yerine oturdu. Bu aklamadan sonra birok milletvekili konutu. Kimi destekliyor, kimi Meclis'in snrl bile olsa yetkilerinin bir kiiye devredilmesine kar kyordu. ttihat ve Terakki dneminin ac anlar dolaSakarya Sava'na Hazrlk 239 ysyla bu yetkinin ktye kullanlmasndan ekinenler de az deildi. Bu kargaalkta Selahattin Kseolu, 'Bakomutan' deil, Enver Paa gibi 'Bakomutan Vekili' denilmesi iin abalayp duruyordu. Saatler abuk ilerledi, grmelerin devam ertesi gne kald. M. Kemal baz arkadalaryla birlikte ankaya'ya kt.

K l Ali Mazhar M fit Kansu H srev Gerede

IHLAMUR VE DE kokan bir ankaya akamyd. Havuzlu holdeki sofraya getiler. Ali avu emir bekliyordu. M. Kemal Paa, "ocuk.." dedi, "..belki arkadalar bir eyler imek isterler. Sor bakalm." Topu hsan, "Siz imeyecek misiniz Paam?" diye sordu. "Byle gnlerde imem. Mazhar Mfit Bey bilir." "Evet. Erzurum Kongresi srerken Paa yalnz kahve imiti. Biz de utanp ikiden elimizden geldiince uzak durmutuk." Kl Ali'nin boynu bkld: "yleyse imeyelim." "yi yaparsnz. Yarn nemli bir gn. Hele bir dze kalm, yine beraber oluruz." Sreyya Bey, "Paam.." dedi, "..gelimeleri nasl deerlendiriyorsunuz?" "Diktaya gideceimden kayglananlarn itirazlarn saygyla karlyorum. Yarn bir konuma yaparak rahatlamalarn salayacam." Ayn kaygy tayan Mahmut Esat Bozkurt'un yz gevedi:
240 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

I
"Bylece bizi de rahatlatacaksnz Paam." Kahkahalar patlad. "Ben milli hkimiyet fikrine hayatm baladm Mahmut Esat Bey. Meclis'le ekiirim, tartrm ama Meclis'siz yapamam.28 iniz rahat olsun. Zaten Meclis'in btn yetkilerini deil, sadece orduyu savaa hazrlamakla ilgili yetkilerini istedim. Bu snrl isteimin sebebi ak: Uzun grmelerle kaybedilecek zaman yok. Her dakikann deeri var. Meclis yine btn yetki ve haklarna sahip olarak bamzda bulunacak. Beni Ankara'dan uzaklatrmak, yenilerek silinip gitmemi isteyenlere gelince.." "neriniz oyunlarn bozdu." Ali Metin avu, duman tten byk bir kseyle geldi. zerine krmz biberli ya gezdirilmi yourt orbasnn kokusunu ilerine ektiler: "Mmmmmmmmm..." M. KEMAL PAA ertesi gn, gizli oturumda Meclis'i aydnlatan bir konuma yapt. Rza Nur ve sekiz milletvekili, Meclis'in duyarln ve M. Kemal Paann nerisini uzlatran bir tasar hazrlayarak Bakanla sundular ve ivedilikle grlmesini istediler.29 Bu istek kabul edilerek tasar grlmeye ald. Burdur Milletvekili hukuku Veli Bey'in (Saltkgil) aklamasndan sonra, sz isteyen olmad iin tasar gizli oya sunuldu. Oylarn saym bitince, oturumu yneten Dr. Adnan Bey sonucu aklad: "Efendim, oylama bitmitir. Oylamaya 183 arkadamz katlm, yasa 169 oyla kabul edilmitir.."

iddetli alklar ykseldi. Bunalm sona ermiti. "..13 arkadamz muhalif kalmtr. Ak oturumda da muhalif kalrlarsa, korkarz ki, milli heyecan rselenebilir." Muhalif kalan milletvekillerinden biri ayaa kalkt: "Ak toplantda kabul oyu vereceiz." Bu incelik de alklarla yceltildi. Meclis d dnyaya milli konularda tam birlik iinde olduunu gstermeye nem veriyor, en ters milletvekilleri bile buna uyuyordu. M. Kemal Paa ksaca teekkr ettikten sonra, ak oturuma geilmek zere toplantya 15 dakika ara verildi. Sakarya Sava'na Hazrlk 241 Meclis balkonlar, uzun zamandr Meclis nnde bekleyen merakl gazeteciler ve dinleyicilerle tklm tklm doldu. ok nemli bir tarih sahnesine tank olacaklarnn sezgisi iindeydiler. Tutanak ktipleri yerlerini aldlar. Btn milletvekilleri ieri girdi. Dr. Adnan Advar, heyecann dizginleyerek, ak oturumu olaan bir gnm gibi at. Gndemin neriler blmne gelince, Dr. Rza Nur ve sekiz arkadann verdii be maddelik Bakomutanlk Yasas'n okuttu. Drt gn sren tartmalar sonunda sorun zld iin kimse sz almad. Gizli oylamaya geildi. Sonu derin bir sessizlik iinde bekleniyordu. Oy saym sonucu Dr. Adnan Bey'e verildi. Dr. Adnan Bey sonucu aklad: Oylamaya 184 milletvekili katlm, tasar oybirlii ile yasalamt. Bir alk tufan koptu. Balkonda baz dinleyicilerin birbirlerine sarldklar grlyordu. M. Kemal Paa ayaa kalkt. Onunla birlikte Fevzi Paa, bakanlar ve bek bek milletvekilleri de ayaa kalktlar ve bir daha oturmadlar. Bu sivil giysili, sarn gen adam, milletin zafer midini ve kurtulu iradesini temsil ediyordu. Alklar ve baar dilekleri arasnda krsye kt. Duru bir sesle, "Sayn arkadalar.." dedi, "..Yce Meclis'in manevi kiiliine ait olan Bakomutanlk grevini fiilen ifa etmek zere bendenizi memur ettiniz. Teekkrlerimi arz ederim.." Alklar salonu sarst. "..Efendiler! Zavall milletimizi esir etmek isteyen dmanlar, Allah'n yardmyla kesin olarak yeneceimize gven ve inancm, bir dakika olsun sarslmamtr. Bu dakikada, bu inancm, yksek heyetinize kar, btn millete kar ve btn leme kar ilan ederim. Bu inancmn, gereklemek iin ihtiya duyduu tek ey, yce heyetinizin beni esirgemesi ve milletin bana yardmc olmasdr. Yksek heyetinizin ve milletimin esirgemesine ve efkatine daima mazhar olacama btn yreimle gveniyorum.." Gzleri yaaran bir tutanak ktibi, elini gzlerine siper ederek grevini srdrd. "..Buna dayanarak, yksek heyetinizden aldm feyiz ile bu dakikadan itibaren Bakomutanlk grevine balyorum!" 30
242 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Krsden indi. Kendini, kucaklayan, glen, alayan, dua eden milletvekillerinin arasnda buldu. SALH OMURTAK, telefon eden Salih Bozok'a "Sz uzatma.." dedi, "Oldu mu? Onu syle!" Cevab alnca odasnn kapsna kp neeyle bard: "M. Kemal Paa Bakomutaaaan!" "Heeeeeey!" Subaylar sevinle kucaklatlar. Albay Asm Gndz de oradayd. Anadolu hareketinin sadece emperyalizm ve onun glgeleriyle sava olmadn, Osmanl rejimine ve ad anlayna kar da bir ihtilal olduunu anlam, Anadolu'ya yeniden ama bu kez tek bana gemiti. ki gndr Ankara'dayd. Daha M. Kemal Paa'y grmeyi baaramamt. Cokuyla ayaa frlad. Ktahyalyd. Hafif Ktahya ivesiyle syleyerek oynamaya balad:

Sar zeybek aman u dalara yaslanr... 31 Yldrm gibi yaylan haber, ta dou snrndaki askere kadar btn orduyu diriltti. smet Paa, M. Kemal Paa ile anlatklar gibi, Bat Cephesi Komutanl ilerinin younluunu ileri srerek Genelkurmay Bakan-l'ndan istifa etti. Meclis, Bakomutan'n nerisi zerine Genelkurmay Bakanl'na Fevzi akmak Paa'y, Milli Savunma Bakanl'na da Refet Bele Paa'y seti. Talar yerine oturmutu. MECLS TOPLANTISININ sona erdii saatte Padiah Vahidet-tin, Yldz Saray'nn zengin deli lo bir salonunda, tatilden dnen ngiliz Yksek Komiseri Sir Horace Rumbold'u kabul etmiti. M. Kemal Paa'nn oybirlii ile Bakomutanla seildiini henz ikisi de bilmiyordu. Klasik nezaket cmlelerinden sonra Yksek Komiser, Kral'n Vahidettin'i ve stanbul ynetimini destekleyen szl mesajn iletti. Mesaj Vahidettin'i pek duygulandrd. Milletin kendi arkasnda olduunu belirtmek iin, "Trkiye'nin bugnk strabndan sorumlu
Sakarya Sava'na Hazrlk 243

olanlar nfusun ancak yzde onudur" dedi; ksa bir duraksamadan sonra devam etti: "ngiltere Anadolu'daki sava neden durdurmuyor, anlamyorum. Birka sava gemisini zmir'e, bir-ikisini de Karadeniz'e yollamanz, iki yan da mantkl davranmaya zorlar." Sir Rumbold Padiah'a hayret ve gizli bir acma ile bakt. ok zavall bir duruu vard. ngiltere Sevr'e kar kan M. Kemal'i deil, elbette Sevr'i benimseyen onu tutacakt. Ama bu 600 yllk devletin hkmdarnn, olup bitenlere akl erdiremedii anlalyordu. Ne Yunanistan'n ngiltere iin anlamn kavramt, ne de Ankara'nn bir ift sava gemisiyle dize getirilemeyeceini. Sz uzatmad, "Bar salamak iin uygun zamann henz gelmediini" sylemekle yetindi. Konuma Vahidettin'in szlanmalar ve Yksek Komiser'in avutucu cevaplar ile sona erdi. Konumann tutana, tarihin gurur ve utan verici olaylarla dolu belgeliinde hak ettii yeri ald.31a BAKOMUTAN orduya ve millete bir beyanname yaymlayarak greve baladn bildirdi. Dman anayurdun 'harim-i ismetinde' (temiz kucanda) boacana sz verdi. Bu ok byk bir szd! Bu sz tutamayan silinip giderdi. Anadolu Ajans'nn yurda ve dnyaya yayd beyanname, btn Anadolu ve millici stanbul gazetelerinde yer ald. M. Kemal Paa'nn Bakomutan olmas ve beyannamesi, halkta byk bir mit kabarmasna yol at. Buna karlk, milletin kendilerini desteklediini, Meclis'in M. Kemal'i devireceini iddia ve mit edenleri derin bir hayal krklna uratt. ngilizlerin de canlar skld. Fazla bir ey yapmas mmkn deildi ama M. Kemal Paann askerliin yaratc bir sanats olduunu anakkale'den ok iyi biliyorlard. Yunanllar ise olayn nemini kavrayacak halde deillerdi. Zafer mahmurluu iindeydiler. Yrye gemek iin yaplan hazrln bitmesini, Eskiehir'de cokun madalya ve geit trenleri ile vakit geirerek bekliyorlard. 244 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu M. KEMAL PAA Bakomutanlk ile bakanlklar arasnda egdm salamak zere bir kalem (sekreterya) kurdu. Milli Savunma Bakanl Mstear Kzm nan Paay sekreteryann bana getirdi. Kzm nan Paa, anakkale'de ve Suriye'de Komutan Liman von Sanders Paa'nn Kurmay Bakanln yapm, deneyimli ve akll bir kurmayd. Sekreterya onun bakanlndaki birka subay ile memurdan oluuyordu. Trabzon Milletvekili Hsrev Gerede'yi de yaplan iler hakknda Meclis'e bilgi vermekle grevlendirdi. Hsrev Bey Samsun'a M. Kemal ile birlikte kan on sekiz subaydan biri, ilk karargh kadrosundan bir kurmay binbayd.

Halkn sayp gvendii, szn dinledii baz milletvekillerini halk aydnlatmak ve genleri orduya kazanmak iin yakn illere gndermek zere odasna davet etti: "Herkesle konuun. Halk bilgilendirin. Kyl, ehirli, btn genlerin bu lm dirim savana katlmasn salayn. Millete mit verin. Sizi mahcup etmeyeceim." "Ne zaman hareket etmemiz uygun olur?" "Yarn sabah!" "Oooo!" Milletvekilleri telalandlar. Hepsi adna Mazhar Mfit Kansu konutu: "yleyse bize izin verin Paam." 32 Hazrlanmak iin gen hzyla odadan ktlar. Salih Bozok'u ard: "Salih.." dedi, "..kardeimden mektup geldi. Paralar bitmi. u notun gizlice anneme ulamasn sala." "Bastne." Not ok ksayd: "Bankadaki paray harcayn. Yetimezse evdeki hallar satn." 32a Srada, zm iin mucize bekleyen dev ve acil bir sorun vard: Orduyu sayca glendirmek, donatmak, sava boyunca her gn yiyecek ve cephane ile beslemek. Sakarya Sava'na Hazrlk 245 Bu ok etin soruna hemen, hemen, hemen bir zm bulmak gerekiyordu. Hainlik snrna yakn duran birka koyu muhalif, M. Kemal Paa'nn bu sorunun altnda ezilip kalacan beklemekteydi. Hava kararrken ankaya'ya geldi. Fikriye Hanm ile iki satr konutu, Abdurrahim'in ban okad ve alma odasna kt. CEPHE GERSNDE gvenlii salamakta zorluk eken Yunan gal daresi, dalara km milli etelerin ve cephe gerisinde kalm orduya bal aknc kollarnn basknlarn ve sabotajlarn durdura-myordu. Her gn bir-iki kayp vermekte, haberleme ve ulam aksamaktayd. Btn blgenin binlerce kyn igale yetecek kadar askeri olmad iin etelere ve aknclara yataklk yaptklarndan kukulandklar yerleri zaman zaman igal ediyor, halka insafszca gzda vererek direni ruhunu krmaya alyor, birok sivil erkek ve kadn esir ya da rehine diye Yunanistan'a gtryordu. Sefalet iindeki kamplarda tutulan bu sivillerin says bini amt.32b Bu sabah bir Yunan birlii Manisa'nn Grdes kasabasn igal etmiti. Demirci halk heyecan ve korkuya kapld. Grdes Demirci'ye ok yaknd. Kamaya imkn yoktu. Drt bir yan igal altndayd. Demirci, Manisa-Uak-Balkesir geninin ortasndaki dalk blgede ve dman denizi iinde bir ada gibiydi. Bir kez igal edilmi, Yunanllar pskrtldkten sonra uzun zaman bir daha igal grmemiti. Demirci Kaymakam brahim Ethem Aknc, bu durumdan yararlanarak bir aknc kolu kurmu, giderek Parti Pehlivan, Halil Efe, Hac Veli gibi dalarda dolap dmanla bouan baz ete reisleri, adamlaryla birlikte bu nl kaymakamn emrine girmi, aknc kolu olduka glenmiti. Her frsatta dmana darbe vurmaktaydlar. brahim Ethem Bey, Grdes'ten Demirci'ye gelen yneticiler, orduya bal aknc kollarnn komutanlar ve Demirci Aknclar'nn mfreze komutanlar ile grt. Akam kaymakamlk ve belediye grevlilerini, mfty, kasabann nde gelenlerini kaymakamla ard. arlanlar koar adm geldiler. Odada oturacak yer bulamayanlar ayakta dikildiler. brahim Ethem Bey, "Dman yarn sabah buray da igal edecektir.." dedi, "..silahla kar koymaya gcmz yet246 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu mez. Kasabay yakmalarna sebep oluruz. Bu yzden teki aknc kollaryla birlikte biz de Demirci'yi geici olarak terk etmeye karar verdik. Byle yaparak daha yararl olacamz sanyoruz.."

Dinleyenlerin gsleri darald. "..Geici olarak diyorum, nk bir gn mutlaka geri dneceiz" Kaymakamlk ktibine, "Evraklar toplayp gizli mahzene kaldr.." dedi, Jandarma Baavuuna dnd: "..Sen seecein jandarma ile burada kalacak, grevine devam edeceksin. Geri kalanlar serbest brak. steyen bizimle gelsin. Gizli mahzene silah ve cephane saklayn. Gn gelir, gerekir." Toplulua yneldi: "Birlik olun! Ne olursa olsun kurtulacamza inann! Dmana kar vakar ve haysiyetinizi koruyun! Dmanla ibirlii yapann akbetinin pek ac olacan da hi kimse unutmasn." Akam inmiti. Btn aknclar, hkmet konann nnde toplanm, bekliyorlard. Parti Pehlivan ile Halil Efe'nin eleri erkek elbisesi giyip aknclarn arasnda yer almlard. Demirci halk aknclarla alaarak vedalamaktayd. brahim Ethem Bey atna bindi, herkes adna, dehet iinde kaynaan Demircililere seslendi: "Hakknz helal edin!" "Helal- ho olsun!" Kadnlarn i paralayan lklarn duymamaya alarak kuzeydeki dalara doru at srdler.33 AKINCILAR gece iinde yol alrken, M. Kemal, ankaya'daki alma odasnda, otura dolaa, kahve ve sigara ie ie, dank dnceleri toparlayp birletirmeye alyordu. Zihninde, halktan gelen mesajlar, destek telgraflar ve Meclis'teki konumalarn da etkisiyle, tarihte rnei olmayan kapsaml bir tasar olgunlamaktayd. Gece yars sessizce kahveyi tazeleyen Fikriye'den, kuru yemeklikleri saymasn istedi. Sylediklerini dikkatle not ald. Fikriye yemekle hi aras olmayan Paa'nn bu merakna ok amt: "Niye sordunuz?" Sakarya Sava'na Hazrlk 247 "Yann anlarsn. Haydi sen yat artk. Ben daha alacam." Fikriye her zamanki uysallyla "Peki Paam." dedi, "..size iyi geceler." "Sana da." Gen kadn karken, iinden sklp gelen bir istekle arkasndan seslendi: "Dua et ocuk." "Ah! Baka bir ey yaptm yok ki." M. KEMAL PAA, hazrlad notlar sabah zel Kalem Mdr Hayati'ye verdi: "Bunlar temize ektir. Fevzi Paa'ya telefon et. Mmknse, leyin Bakanlar Kurulu'nu toplasn. Hem peynir ekmek yer, hem konuuruz." Vedaya gelen Kastamonu, Konya ve Samsun stiklal Mahkemesi bakan ve yelerini kabul etti. "Cephe gerisini salam tutun." dedi, "..Damat Ferit gitti ama kuyruklar ve kafadalar duruyor. Trl yollarla orduyu blmek, iinden kertmek iin alyorlar, uyank durun. Yarn baz emirlerim yaymlanacak, bunlarn hzla ve drstlkle uygulanmasn gzetin. Takdir sizin ama orduya geri dnmeye hazr kaaklar affetmeniz iyi olur diye dnyorum. Cahillik halkn kusuru deildir." Sonra da Cebeci hastanesine giderek yarallar ziyaret etti. Paann teki yarallarla birlikte hatrn sorduu Yzba Faruk, "Ben iyiyim Paam." dedi, "..grevimin bana dnmek istiyorum. Fakat bu inat doktorlara iyiletiimi kabul ettiremiyorum." Doktorlar yzbann gammazlna gldler. Daha dn akam, M. Kemal'in bakomutan olduunu renince, ameliyatl olduunu unutarak sevinle yerinden frlam, birka dikii patlamt. M. Kemal'i ilk kez gren Nesrin, ziyaretten sonra Faruk'a, "Daha yaarken efsane gibi bir insan, nasl bu kadar mtevaz ve nazik kalabiliyor?" diye sordu.

Yan yatakta yatan tek kolu kesik bir binba sze kart: "Bir insan gerekten bykse byle olur. Ama unu diyeyim: Sava srasnda ok titiz, hatta serttir. Hatay affetmez. anakkale'de kararghnda almtm, ordan bilirim." 248 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Hasan Saka Refik evket nce Muhittin Baha Pars

HASTANEDEN ayrlan M. Kemal Paa Valilie geldi. Bakanlar toplanmt. Simit ve kaar peyniri getirttiler, ay sylediler. Toplant balad. M. Kemal, "Yunan ordusunun harekete gemesi fazla uza-maz.." dedi, "..bu ksack sre iinde ordunun eksikliklerini tamamlayabilmek iin ne yapabiliriz Hasan Bey?" Maliye Bakan Hasan Saka, zor duyulur bir sesle ve ii eriyerek, "Bence yaplabilecek bir ey yok efendim" dedi ve bilgi verdi: Yeni bir vergi konulsa bile, tahsilat ok uzun srerdi. Halkn tasarruf gc sfra yakn olduundan i borlanmaya gitmek dnlemezdi. Sov-yetler'den bu yla ilikin para yardm gelmi, aylklara ve zorunlu cari giderlere gitmi ve bitmiti. Ekonomi Bakan Celal Bayar da Hasan Saka'nn aklamalarna katld. rktc bir sessizlik kt. Her zaman panik halinde olan Salk Bakan Dr. Refik Bey inler gibi nefes alyordu. M. Kemal Paa, "Beyler.." dedi, "..anlalyor ki klasik mali nlem ve yntemlerle bu iin iinden kamayacaz." "Evet efendim, yazk ki yle." "Ama ne olursa olsun dman yenmek zorunda myz?" "Eveeeet!" "u halde bilinen usulleri ve her eit mlahazay bir yana brakacaz." antasndan, Hayati Bey'in temize ektirdii yazlar kard: "unlara bir gz atar msnz?" Sakarya Sava'na Hazrlk 249 Ktlar Hasan Saka'ya verdi. Maliye Bakan ktlar ald. Okuduka yz sararyordu. Terini sildi: "Ne diyeceimi bilemiyorum. Halka dnyada ei benzeri olmayan bir taleple gidiyoruz." Bakanlar meraktan kvranyorlard. M. Kemal aklama yapt: "Amacm btn milleti savala ilgilendirmek, btn kaynaklar harekete geirmek, her evi, her iyerini, cephenin bir paras yapmak. Bunun iin halk mal ve emei ile de savaa katlmaya aracam. Yksek sesle okur musunuz? Arkadalarn da bilgisi olsun." Hasan Saka, terini sile sile, Tekalif-i Milliye (Milli Ykmllk) emir taslaklarn okumaya balad. Bakanlar, yeni bir savunma anlayna tanklk ettiklerini bilmeden, yar hayranlk, yar hayret iinde dinlediler. lk alt emir, son eklini alarak, gece yarsndan sonra, igal altnda olmayan btn illere, mutasarrflklara ve ilelere tellendi.33a ORUM POSTANESNDEK nbeti telgraf, sabaha kar, glle gibi ardarda den,

Bakomutan imzal alt telgraf alnca, panik iinde mdrn, o da Mutasarrf Ali Cemal Bardaky uyandrd. Mutasarrf, Bakomutan'n kanun gcndeki emirlerine uyku sersemi gz att ve nnda ayld. Birinci emre gre, her ilede kaymakamn bakanlnda bir Milli Vergi Kurulu kurulacak, kurul i bitene kadar aralksz alacak, kylere kadar tekilatlanacakt. Btn devlet birimleri, dernekler, retmenler, imamlar ve muhtarlar, Kurulun doal yesi gibi alacakt. Kurul teslim ald her mal iin, bedeli ilerde denmek zere makbuz verecekti. Emirlere aykr davrananlar stiklal Mahkemelerine sevk edilecekti. Olaanstlk bundan sonraki emirlerde balyordu. Mutasarrflk ve belediye grevlilerini, askerlik ubesi bakann, okul mdrlerini, mfty, Mdafaa-y Hukuk Dernei yneticilerini, eraf ve balca tccarlar ok acele toplantya ard. EMRDA KAYMAKAMI da telgraflar okuyunca zemberei boalm gibi yerinden zplam, kendine gelir gelmez btn ilgilileri, eraf ve esnaf temsilcilerini ayaklandrmt. 250 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu arlanlar gzlerini merak iinde kaymakama diktiler. Kaymakam birinci emirden sonra, derin bir soluk alp ikinci emri okudu: "ehir, kasaba ve kylerdeki her ev, birer kat amar, bir ift orap ve bir ift ark hazrlayp kurula teslim edecektir." Daha ar isteklerle karlaacaklarn tahmin edenlerin kaslar gevedi, yzleri gld, rahat bir soluk aldlar: "Bu kolay canm." "nc emre ge bakalm Kaymakam Bey!" Kaymakam nc emre geti: "Tccar ve halk elinde bulunan bez, amerikan, patiska, pamuk, yn, tiftik, kuma, ksele, mein, ark, fotin, iplik, ivi, nal, mh, yem torbas, yular, belleme, kolan, kaa, semer ve urgann yzde krk Vergi Kuruluna teslim edilecektir." Dinleyenler dehetle doruldular: "Neeeeeeee?" Kaymakamn hi istemedii halde glmesi geldi: "Sakin olun. Dahas var. Drdnc emir: Buday, saman, un, arpa, fasulye, bulgur, nohut, mercimek, pirin, kasaplk hayvan, ay, eker, gaz, sabun, ya, zeytinya, tuz ve mumun..." "Eeeee?" "Bunlarn da yzde krk." "Ofooooofl" ORUM'da da mutasarrf dinleyenler, emirleri duyduka sarslyorlard: "Beinci emir: Benzin, motor ya, vazelin, lastik, buji, tutkal, telefon, kablo, pil ve tel stoklarnn yzde krk..." "Anaaam!" "Alt: Her eit tat aracyla deve, at, kz, katr, kadana, merkep gibi yk hayvanlarnn yzde yirmisi..." "Vay anaaam!" Akam drt emir daha geldi, emirlerin says on etti. Bakomutan, halkn elinde bulunan her eit silah ve cephanenin gn iinde Vergi Kurullarna teslim edilmesini; ile blgelerindeki kasatura, kl, mzrak ve eyer yapabilecek btn zanaatlarn adlarnn ve retim glerinin saptanarak bildirilmesini; halkn elinde kalm olan Sakarya Sava'na Hazrlk 251 her eit tat aracyla, ayda bir kez, 100 km.yi gememek zere ordu mallarn cretsiz tamasn; ordunun giyim ve yiyimine yarayacak btn terk edilmi mallara el konulmasn emrediyordu.

EMRDA KAYMAKAMI vakit geirmeden le Vergi Kurulunu kurdu. Kurul kaymakamn odasnda topland. Kurul yeleri bu hayati sorumluluun altnda ve halktan istenen zverinin bykl karsnda sersemlemilerdi. yelerin ou mitsizdi. Kaymakam halkn nasl davranacam kestiremedii iin yalpalyordu. Emirde, "Kurullara her ey makbuz karl teslim edilecek, ne teslim edilmise bedeli ilerde denecek" deniyordu ama acaba halk inanr myd buna? Anadolu, Osmanl tarihilerinin 'byk kagun' adn verdikleri on yedinci yzyl sonundaki kargaa dneminden beri devlete gvenmez olmutu. Can ve mal gvenliini salayamayan devlet, ekyann yamalad kyleri bir de vergi almak iin kendi zorlayp in-letmiti. Bu yzden birok byk, bayndr, zengin ky paralanm, kyller kel tepelere, kuytu vadilere, orman ilerine gm, bylece devletin ve ekyann gznn nnden, elinin altndan, yolunun zerinden kamt. Kaamadn anlamas uzun srmeyecekti. Eski devlet bugne kadar, bir ey vermeden, mal ve can vergisi isteyegel-miti. imdi yeni devlet de istiyordu. Bunlar konuurlarken birden odann kaps kt diye ardna kadar ald. Kapnn erevesi iinde Emirda'n delisi Battal belirdi. Bard: "Selamnaleykm!" Kaymakam fkelendi: "Ulan deli, baksana alyoruz. k dar!" "Kzma beyim, biliyorum, onun iin geldim. Duydum ki Kemal'in askeri plakm. Allah ahidimdir zerimdekinden baka amarm yok. oraplarm getirdim. imdi ykadm, temizdir." Yaklap masann zerine bir ift slak yn orap koydu. arklarn syrp odann ortasnda brakt: "Aha bunlar da arklarm. Haydi kolay gelsin!"
252 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

plak ayak, huzur iinde yryp kt. Kapy gmleterek kapad. yelerin dilleri tutulmutu sanki. Kaymakam, "Halktan kukulandmz iin tvbe edelim beyler.." dedi, "..Deli Battal gibi bir garibin bile yrei kprdyse, tekmil halk ayaklanacak demektir. Hzlanalm." 34 ORUM MUTASARRIFI Ali Cemal Bey Haymana'da Kaymakamlk, Ankara'da Emniyet Mdrl yapm deneyli bir idareciydi. Sakin bir sesle yaplacaklar sralad: "Bugn hazrlmz yapar, kylere kadar tekilatlanr, vergileri duyururuz. Yarn sabah da halk beklemeye balarz." Eraftan biri uyarmak gereini duydu: "Bizim Allah'a kr imknmz vardr, veririz. Ve lakin halktan yana sakn hayale kaplma Mutasarrf Bey. Bitik halk rzkn verecek deil ya." "Biz gereini yapalm da, bakalm halk neyler.." Szn mitle tamamlad: "..neylerse gzel eyler." LLER, mutasarrflklar, ileler, bucaklar, emirleri aldka bir aknlk geirdikten sonra telala almaya koyuluyorlard. Emirler, gazeteler, Mdafaa-y Hukuk Dernei yeleri, memurlar, retmenler, ticaret ve esnaf odalar, jandarmalar, muhtarlar, imamlar, mnadiler, bekiler yoluyla btn halka duyuruldu. Brokrasinin paslanm arklar, ister istemez hzla dnmeye balad. Halk dalgalanp hareketlendi. Kastamonu Kadnlar Mdafaa-y Hukuk Dernei de, kadnlarn orduya ayrca yardmda bulunmas iin harekete geti. yeler ehre yaylp ev ev dolaarak ertesi gn ikindi namazndan sonra ehitler iin okunacak mevlide Kastamonu hanmlarn davet ettiler. ANADOLU'daki pek ok ynetici gibi orum Mutasarrf da, btn gn hazrlklarla

ilgilenmi, ancak gece yars yatabilmiti. Heyecandan gn aarana kadar gzn krpmad. Sakarya Sava'na Hazrlk 253 Halkn tavr sabah belli olacakt. Evde duramad, erkenden hkmete geldi. Vergi Kurulu yeleri, grevliler, iba etmi bekliyorlard. Odasna kt. Odac kahvesini getirdi. Kahvesini alp pencerenin nne geldi. Gzn meydana alan yol azlarna dikti. Sinek umuyor, yaprak kmldamyordu. Neden sonra, derin sessizlik iinde belli belirsiz bir grlt uyand. Yava yava yaklat. Yol azndan iki uval ykl bir eekle yal bir erkek grnd. Onu byke bir uval srtlam bir baka erkek izledi. Derken ellerinde sepetler, heybeler ve torbalarla kadnlar skn etti. Az sonra ta deli hkmet meydan, arabalar, kanlar, atlar, eekler, denkler, balyalar, hurlar, sepetler, kfeler, tenekeler, torbalar, heybeler, bakralar, testiler, kadnlar, erkekler ve ocuklarla dolacakt. Ali Cemal Bardak alamaya balad.35 ANKARA valiliinin nndeki genie meydan da ieri giremeyenlerle dolmutu. Adalet Bakan Refik evket nce valilie youn kalabal zorlukla yararak girebildi. Alt kattaki btn odalar Milli Vergi Kurulu ile ona bal alt-kurullara ayrlmt. Vergisini hemen demek ya da mal bildiriminde bulunmak isteyen erkenci Ankarallar, odalar ve koridoru doldurmulard. Grevliler gece gndz alacak, hafta boyunca eve gidip de amar deitirecek zaman bulamayacaklard.36 Ortalk karnca dn gibiydi. st kata kan merdivenin sahanlnda gazeteciler, bu olaanst dn izliyorlard. Yanlarna kt. Sesi titreye titreye, "Beyler, bu tabloya ok iyi bakn.." dedi, "..Anadolu uyanyor!" KONYA'da da halk vergisini demek iin hkmet konan igal etmiti. Bina uulduyordu. Konyal konumak iin Vali Galip Pasiner Paaya ktlar. Kalpakl, deirmi sakall Konyal, "Paam.." dedi, "..arkadalar bizi temsilci setiler. Konyallarn bir dileini arz etmek istiyoruz. Biliyorsunuz, bir hafta sonra kurban bayram..." Vali Paa doruldu: 254 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu "Yooo, hemen syleyeyim, vergileri ertelemek mmkn deil." Konyallar glmsediler: "Hayr Paam, o baka, vergi borcumuzu deyeceiz. Biz bayram iin harcayacamz eker parasn Kzlay'a, kurbanlar da orduya vermeyi kararlatrdk. lgililere hazrlkl olmalar iin emir vermenizi diliyoruz." Galip Paa'nn yz mutlulukla parlad.37 Milli Mcadele'nin banda Ankara'y o kadar uratran Konya artk Deliba'n, Zeynelabidin'in, Artin Cemal'in karanlk Konya-s deildi. EVLER de ar kovanna dnmt. orap, amar ve ark hazrlyorlard. Antalya'nn Elmal kasabasnda da, yakn komu be yeni yetme kz yn orap rmek iin biraraya gelmilerdi. Konua konua almaktaydlar. lerinden biri, "Benim rdm orab giyecek asker, inallah Afyon'a ilk giren asker olur" dedi. Bu ho dilek kzlara sevin lklar attrd, emeklerine tarifsiz bir mit tad katt: "Aaaaa! Benim rdm orab giyen asker de Eskiehir'e ilk giren olsun." "Benimki de Uak'a girsin!" "Benimki Bursa'ya." Sonuncu kz, "Benim askerim de inallah zmir'e girer!" dedi. Afet adndaki bu gzel kz, ilerde zmir'de M. Kemal Paa ile karlaacak, himayesine girecek, svire'de eitim grerek Profesr Afet nan olacakt.38 VERGNN YKSEKLNDEN dolay szlananlar da vard elbette. Hele Milli Mcadele'ye

kar olanlar ilerinden ate pskr-yorlard. Ama sylene sylene de olsa vergilerini vereceklerdi. nk herkes birbirinin durumunu bildii iin ne kaytarmak mmknd, ne savsaklamak. Mal karmak isteyenler ile bu iten kar salamaya yeltenenler, soluu stiklal Mahkemelerinde alacaklard.38a
Sakarya Sava'na Hazrlk 255

BR JANDARMA ER Konya hkmet konann geni bir odasnn kapsna 'stiklal Mahkemesi' tabelasn yerletirirken, bir baka jandarma eri de odann ba duvarna 'stiklal Mahkemesi mcahede-sinde (savanda) yalnz Allah'tan korkar' yazsn ast. Konya stiklal Mahkemesi yeleri Konya'ya gelmilerdi. leden sonra almaya balayacaklard. Mahkemenin yeleri TBMM'ce milletvekilleri arasndan seilmekteydi. Bir jandarma mangas ile yola kyor, blgesindeki illerin hangisinde gerekiyorsa orada mahkemeyi kuruyor, sanklar hzla yarglyor ve karar veriyorlard. Kararlar kesindi. Bir ihtilal mahkemesiydi. Halk iki yzyldr Osmanl ynetiminin kararszlndan, vurdumduymazlndan, ilgisizliinden, yavalndan o kadar ekmiti ki bu olaanst mahkemeleri memnunlukla karlad. Hzl, kararl ve cesurdu; yerel sorunlarla ilgileniyor, gaddar yneticileri hizaya getiriyor, etki altnda kalmyor, sulu kim olursa olsun duraksamadan cezasn veriyordu.39 stiklal Mahkemeleri bu nitelikleri ile namuslu, yurtsever halk iin bir gvence, halk tutumuyla gelecek iin de bir mitti. Buna karlk bozguncular, casuslar, hainler, blcler, ibirlikiler, isyanclar, gericiler, din tccarlar ve aktrleri iinse elbette ciddi bir tehlikeydi. Bu safta olanlarn dncelerini paylaanlar, uzun yllar sonra da bu ihtilal mahkemelerinin aleyhinde konuacak, hakl kabilmek hrsyla yalan sylemekten ekinmeyeceklerdi. Bugn Kastamonu blgesi stiklal Mahkemesi de ankr'ya ulat. NASRULLAH CAMS gen, yal pek ok hanmla doluydu. Mevlit sona ermiti. Dua ve ehitlere ithaf edilen fatihalardan sonra Kastamonu Kadnlar Mdafaa-y Hukuk Dernei Umumi Ktibi Saime Ayolu Hanm ayaa kalkt: "Yce Allah dualarmz kabul buyursun." "Amiiiiin!" "Dman lkemizin kalbine yrmek istiyor. Ordumuz yeni bir savaa hazr olmak zorunda. Gazi ordumuza niye biz hanmlar da yardm etmeyelim? Ne dersiniz?" 256 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu Kastamonu Milli Mcadele'yi insanca, malca, paraca srekli desteklemiti. Daha da destekleyecekti. "Hay hay" sesleri ykseldi. gen kz saflar arasnda tepsileri dolatrmaya balad. Kadnlar kpelerini, bileziklerini, tal yzklerini, boyunlarndaki taklar, para keselerini tepsiye brakmaya baladlar. "Helal olsun!" "Helal olsun!" "Helal olsun!" Tepsiler tepeleme doldu.39a Hatice adl Zonguldakl bir gen kz, Kastamonu hanmlarnn bu cmertliini duyar duymaz, dn iin o kadar zenle diktirdii gelinliini satp bedeli olan 30 liray Kzlay'a balad.39b Anadolu'nun durgun hayatna yeni heyecanlar, yeni deerler, yeni ller, yeni lkler katlyor, millet silkiniyordu. Bu aydnlk ruh uzun yllar canlln koruyacakt. FETH OKYAR Ankara'ya gven iinde gelebilmek iin Avrupa'da are ararken hayli vakit kaybetmi, sonunda uygun bir talyan gemisine binerek 3 Austosta nebolu'ya kmt. nebolu'nun artk bir otomobili vard.

Otomobil Sleymanovi adl uyank bir adamnd. Atsz, kz-sz yryen araba nebolu halk iin byk olay olmutu. Sleyma-novi'in arabas dileyeni iki gnde Ankara'ya ulatryordu. creti kii bana 75 lirayd. Byk parayd bu ve Fethi Okyar'n bu kadar paras yoktu. Faytonla yola kt. Drt gnde ankr'ya geldi. ankr'da kendisini Salih Bozok bekliyordu. M. Kemal Paa otomobilini yollamt. Sabah yola ktlar. Akam Ankara'ya ulatlar. yldr gremeyen iki eski dostun karlamas heyecanl oldu. Btn gece dertletiler. Sorunlarn boyutu ve nitelii soukkanl Fethi Bey'i bile rpertti. ANKARA'ya nce Topal Osman Aa'nn nl 47. Alay gelmi, trenle karlanmt. Alay Giresun ve evresinin genlerinden kuruluydu. Pontus ve Kogiri ayaklanmalarnn bastrlmasnda grev almt. Donatmlar, kvraklklar Ankarallara gven ve mit vermiti. Sakarya Sava'na Hazrlk 257 Meclis'in nnden alayla birlikte Giresunlu millici Glpembe Hanm da gemiti. Bugn de akama doru Merkez Ordu'nun yeni kurup yollad iki alay geldi. Meclis nnden iki yan bataklk istasyon yoluna dnd. stasyonun yannda mola verecek ve nereye gidecei hakknda emir bekleyecekti. Alaylarn grnts bir gn nceki morali berbat etti. Subaylarn niformalar birbirini tutmuyordu. Hibir askerin niformas yoktu. Tfekleri kaysz ve sng-szd. Fieklerini azk torbalarnda ya da ceplerinde tayorlard. arklar para parayd. Amasya'dan beri yryerek geldikleri iin yorgun ve toz-toprak iindeydiler. Bir esnaf, hayal krklna urayan arkadalarna, "zlmeyin.." dedi, "..zaferi kazanp da bar olunca, ordumuzu gzelce giydirir, srmalara boarz." Bu iki yeni alay kurup 180 subay, 3.000 sava er, 4 top yollaya-bilen Merkez Ordusu, bu alaylardan daha yoksuldu.39c ANKARA'ya akam alacas ve yayla serinlii kyordu. Baz yarallar hastabakclarn yardmyla tek katl pavyonlarn ortasndaki bahede yrmeye almaktaydlar. Dr. Hasan, Nesrin'in koluna tutunarak tahta sraya oturmaya alan Faruk'a, "Bouna gevezelik etme." dedi, "..bir ay daha burada kalman gerek." Nesrin destekledi: "Doktor bey ok hakl. Hl koluma girmeden yryemiyorsu-

Topal Osman A a

nuz. Yzba Faruk gld: "Size nazlanyorum da ondan."

258 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

erden bir ses Nesrin'i ard. Nesrin izin isteyip ieri kotu. Dr. Hasan arkasndan karbeyaz gmlekli ve bartl Nesrin'e bakt. Komuyor sanki akyordu. Faruk'un yanna oturdu, elini dosta omu-zuna koydu: "nsanlarn hallerinden anlayan bir doktor olarak tehisimi sylyorum: Bu harika kz seni seviyor." "Doktorcuum, bu tehisinde de yanlyor olman dilerim." "Neden?" Faruk'un sesindeki akac ton birden kayboldu: "nk er-ge cepheye gideceim ve dveceim. Arkamda benim yzmden ac ekecek birini daha brakmak istemem. stanbul'da annemi braktm. Bir annem yeter." GENELKURMAY'daki kk odada Yarbay Salih ile Albay Asm Gndz, kahve ierek dertleiyorlard. Lloyd George'un yapt bir aklama ikisinin de cann yakmt. Birden M. Kemal Paa odaya girince ardlar, ayaa frladlar. Bakomutan Asm Bey'in elini skt. Sanki nebolu'ya ehzade Faruk'la geldi diye stanbul'a geri gndermemi gibi candan bir tavrla, "Asm ho geldin.." dedi, "..niye gelir gelmez beni aramadn?" "Cesaret edemedim." "Ne demek? Akademide ba-avuumdun. Beni arabilirdin." Albay Asm Bey bu dosta akaya glemedi, byk bir saygyla, "Estafurullah efendim" diye cevap verdi. Harp Akademisi'ndeyken baavuu olduu doruydu ama o gnden bu yana ok ey deimiti. Karsnda artk bir snf arkada deil, bir devlet kurucusu, bir ihtilal lideri, bir Bakomutan vard. Oturdular. "Ne var ne yok Salih Bey?"
As m G nd z Sakarya Sava'na Hazrlk 259

Yarbay Salih, "Lloyd George bir aklama yapm.." diye homurdand, "'Sevr Antlamas yrtldna gre, artk taraflara silah satmak serbesttir' demi.40 u halde Yunanllara yeniden silah satmaya balayacak bunlar." M. Kemal Paa'nn yz gerildi: "Bu sorun deil. Zaten Romanya ve spanya zerinden gizlice satyorlard.41 Sorun Mr. Lloyd George'un bin toptan daha tehlikeli olan anlay. Sevr Antlamas'nn galip Yunanllar asndan yrtlm olduunu sylemek istiyor. Anlalyor ki Yunanllara yeni dller verecek. Bizimse, bu rezil antlamann tmden yrtlmas iin dvmeye devam etmemiz ve tartmasz galip gelmemiz gerekiyor. nk bu frakl, rugan iskarpinli salon haydutlar iin hakkn nemi yok, ancak kanla ikna oluyorlar."

fkeyle yerinden kalkt, yukar kt. Fevzi Paa yats namazn klm, Bakomutan' bekliyordu. M. Kemal Paa, "Paam.." dedi, "..eitimleri biten Harbiydiler yarn akam cepheye hareket edeceklermi. Sabah talimgaha gidip ocuklar ziyaret edelim." "Hay hay." "Belki de ounu bu savata kaybedeceiz." "yle." kisi de daldlar. Sava balaynca 20-21 yandaki bu gen insanlar, takm komutan olarak erlere cesaret vermek iin en nde atee koacaklard. Konuulacak birok sorun ve alnacak birok karar vard. Dalp duygulanacak zaman deildi. Fevzi Paa ister istemez sessizlii bozdu: "Haberler Yunan ordusunun yrmeye hazr olduunu gsteriyor. Bir an nce cepheye gitmemiz gerektiini dnyorum..." ANKARA'dan ok uzakta, Britanya mparatorluu'nun bakenti Londra'da, Carlton otelinin grkemli lokantasnda Sir Basil Zaharof ile yonya Bankas'nn Bakan Sir John Stavridis, akam yemeinde biraraya gelmilerdi. kisi de Yunan ordusunun zmir'e kmasn hazrlayan olaylar sessizce ynlendirmilerdi. Bir sre Paris ve Londra ile ilgili magazin haberleriyle oyalandlar. Venizelos'un zengin bir ngiliz 'lady'si olan Miss Helena ilizzi 260 u lgn Trkler / vUnan Byk Taarruzu ile evlilie hazrlanyor olmas Zaharof'un houna gitti. stedii gibi az piirilmi bonfilesinden byke bir para keserken, asl konuya girdi: "nceki gn Paris'e gelen Mr. Lloyd George ile grm, silah satlarn artk serbest brakmasn rica etmitim. Karar kesinlein-ce hemen buraya geldim. Bu karardan Yunanistan'n yararlanmasn nasl salarz? ocuklar Ankara'ya yryecekler. Yardma ihtiyalar olacan sanyorum." Et parasn azna att, ar ar ineyerek Stavridis'e bakt. Stavridis glmsedi: "Kolayca. nk ngiliz hkmeti, zel bankalarn Yunanistan'a kredi amasn serbest brakacak. Bir-iki gn iinde bunu aklayacaklar." 42 Zaharof zarif sakaln dalgalandrarak gld: "Oooo! Harika." basitlemiti. Byk armatrlerden ve dnyadaki byk silah satcsndan biri olan Sir Basil Zaharof, Mula'da domu Rum asll bir Fransz vatandayd, ngiltere'ye yapt hizmetlerin karl olarak da ngilizlere zg 'Sir' sann tayordu. Her gl i adam gibi Lloyd Ge-orge'un yakn dostuydu.42a Yunanistan bu iki becerikli i adam iin hem anavatan, hem de salam bir mteriydi. Yaplacak her eit yardmn ve alacak her kredinin gvencesi hazrd: Dalarndan ya, balarndan bal akan, toprann alt boraks, kmr, kkrt, kurun, krom gibi zengin maden yataklaryla dolu Bat Anadolu! Gzleri parlayarak kadehini kaldrd. Sir John da. YUNAN ORDU KARARGHI artk ge saatlere kadar alyordu. Ordu yeniden dzenlenmi, kolordu halinde rgtlenmiti. Yry gnn renen kolordular son hazrlklar yapyorlard. General Papulas Metaxa konyandan bir byk yudum ald. Arkasna yasland. Sakarya Sava'na Hazrlk 261 Ordu dinlendirilmi ve eksikler giderilmiti. Moral ok iyiydi. stihkmclar 30 metre boyundaki Alpu kprsn onarmlar-d. Alpu istasyonu nc Kolordu'nun ikmal merkezi olmutu. Demiryolu onarldka ikmal merkezi ileri doru, Beylik Kpr'ye kadar

kaydrlacakt. br iki kolordunun ikmal ii de ok iyi dzenlenmi, ordunun Sakarya nehrini kolayca geebilmesi iin gereken kpr gereleri de hazrlanmt. Uak keiflerine gre Trk ordusunun cephesi, batya dnkt. Glmsedi. Cepheden taarruz edecek gibi ilerleyecekler ama bir tmeni kuzeyde brakarak, hzla dalarn arkasndan gneye inecek, yarmak ve kuatmak iin Trk cephesinin gney (sol) kanadna baskn vereceklerdi. Gzlerini keyifle kapad. Plan mkemmeldi. GENERAL PAPULAS haklyd. Trk ordusunun cephesi batya dnkt. Ama savunma plan, sa ya da sol kanada ynelecek olas bir taarruzu karlamak iin gerekli esneklii ve nlemleri de ieriyordu. Ordu, Ankara ay ile Ilca Deresi arasnda, nehrin dou kysnda savunma dzeni almt. Orta geride de, dman taarruzunun ynne gre sa ya da sol kanada gnderilmek zere gl ihtiyat birlikleri bulunduruluyordu.4215 Ancak u sorun vard: Ordu sava asker ve silah says bakmndan henz istenen gce ulaabilmi deildi. Ordunun glenmesi iin yeterli sayda yeni ve eitimli askerin gelmesi gerekiyordu. Bunun iin de zamana ihtiya vard. Sava erken balarsa, iki ordu arasnda g bakmndan ok tehlikeli bir fark oluacakt ki bu yenilgiye yol aard. ncelikli sorun orduyu sava balamadan glendirmekti. smet Paa bu amala, Genelkurmay'in tavsiyesine uyarak, Akehir'de toplanmakta olan 2. Gruba, "cephe sol kanadna katlmak zere gizlice hazrlanarak hemen yrye gemesini" emretti. Bu karar sorunu zmyordu ama hafifletiyordu.
262 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Bu srada Ankara'da, Genelkurmay'da, M. Kemal Paa, Fevzi Paa, Salih Omurtak ve Harekt ubesinin kurmaylar da, Genelkurmay'a bal olan Mrettep Kolordu'nun durumunu grmekteydiler. Ksa bir grmeden sonra ayn amala Mrettep Kolordu'nun da cephe sa kanadna alnmas uygun bulundu. Albay Kzm zalp'e kolordusunu yrye hazr tutmas bildirildi. BAKIRKY BARUT FABRKASININ depolarndan karlan Alman fiekleri ile subaylarn 'oyuncak' dedii kk ve yararl malzemeleri tayan geni karnl bir motor kar kyy izleyerek Karamrsel'e ulamt. Sabah gn domadan zmit'e geti. Kaak motorlar Marmara'da igalcilere yakalanmamak iin geceleyin ve ok dikkatli yol alyor, deniz ufkunda bir glge belirse motor susturuluyor, gerekirse kyya yanap yatyorlard. Motor iskeleye halat att. Gizli rgt motorun geleceini zmit'e bildirmiti. Yal bir deniz baavuu, kaptan ve mrettebat kucaklad, pt, kyya davet etti. orba ve cevizli ekmek hazrlatmt. Askerler sandklar, kutular karaya tamaya baladlar. CEBEC ABDNPAA tepesindeki subay okulu, resmi adyla Zabit Namzetleri Talimgah Temmuz 1920'de almt.43 stanbul'daki Harp Okulu'ndan ve igal altndaki ehirlerde bulunan askeri liselerden kaarak Ankara'ya gelenler ve yedeksubaylar, bu okulda ksa ve youn bir eitim grdkten sonra istiklal ordusuna katlyorlard. Nefti adr bezinden dikilmi uydurma niformalar iinde, yzleri gneten yanm iki yz kadar temen, tren dzeninde, Bako-nutan'n konumasn bekliyordu. Bakomutan'la birlikte, Fevzi, Re-fet ve Kzm nan Paalar, asker kkenli baz milletvekilleri, Fethi Okyar, Genelkurmay ve Milli Savunma Bakanlnn st yneticileri de gelmilerdi. M. Kemal Paa iki adm ne kt:
Sakarya Sava'na Hazrlk 263

"ocuklarm, bu talimgaha henz Harbiye diyemiyoruz. nk ok eksiimiz var. Ama ben

sizlere, hakknz olan adnzla hitap edeceim. Harbiydiler! Sava ve yenilgi aclar iinde bydnz. gal altndaki okullarnzdan, evlerinizden katnz, milletinizin kurtulu mcadelesine katlmak iin binbir zorluk iinde Ankara'ya geldiniz. Burada yorucu bir eitimden getiniz. Ne ocukluunuzu bildiniz, ne genliinizi yaadnz. Birka gn sonra da ok sert bir savaa katlacak, gerekirse cannz feda edeceksiniz. Biliniz ki gelecek nesiller bu fedakrlklar sayesinde, medeni lemde, eit haklara sahip, bamsz bir milletin, fikri hr, irfan hr, vicdan hr ocuklar olarak yaayacaklar. Size sz veriyorum!" Yeni temenlerin inanan sesi top gibi patlad: "Sa oool!"44 YALI BAAVU topuklarn cokuyla arparak tekmil verdi: "Binbam, motor sabaha kar geldi. Boaltld. stanbul'a geri dnd. Yz bin Alman fiei ile birok harika vr zvr getirmiler. Ivr zvrlar grdm, bayldm. Kurban olaym bunlar hemen cepheye ulatralm. Komutanlarmz bayram etsin." Gelen malzemenin listesini zmit Deniz Komutan Binba Celal Kprc'nn nne brakt. Binbann yz pembeleti. Gelen yararl malzemeden ok, babacan Baavu'un cephedekiler adna duyduu katksz sevinten mutlu olmutu. Baavuun bir gz krd, kr gz bile sevinle parlyordu. Orduyu ta gibi birlik iinde tutan bu sevgiydi. CEPHE KOMUTANLIININ emri 2. Grubun Akehir'deki kararghna leye doru ulat. Konya ynn rtmek iin dzen alm olan grup hemen yola kacak durumda deildi. Cephe sol kanadna ulamak iin alacak bozkr yolu 150 kilometreydi. Bu mesafe ancak be konakta alnabilirdi. lk konakta su yoktu. Grubun cephane ve erzakyla birlikte ek olarak gnlk suyunu da tamas gerekecekti. Ama elde ne su fs bulunuyordu, ne de flar tayacak kadar araba.45 264 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu Yola kmay zorlatran bir engel daha vard. 5. Tmen'in son alay bu sabah erkenden Akehir'e gelmek zere Konya'dan hareket etmiti. Katardan bir daha haber alnamamt. 5. TMEN'in son alayn ve tmenin iki topunu tayan uzun katarn lokomotifi, odun bittii iin Konya-Akehir arasnda, Kemrelik rampasnda can vermiti. Alay Komutan akna dnd. Trenler kmr olmad iin odunla hareket eder, odun biterse yolda durup aalar kesilir, hatta istasyonlarn ahap ksmlar paralanp ocaa atlrd. bilir subaylar erleri yakn evreye odun bulmaya yolladlar. Erler al-rp ile dnnce, Birinci Tabur Komutan Deli Yzba Zekeriya iyice delirdi: "Ulan kz kebab m yapacaz burda? Uun! Bir para odun bulup getirmeyeni, yal ra diye bu iblisin ocana srmezsem namerdim." Erler usuz bucaksz bozkra yayldlar. Ufka kadar tek aa ve tek bina yoktu. Yrmeye kalksalar Akehir'e drt gnde varrlard. Tmen kararghna haber verebilseler, belki komutan bir lokomotif yollayp katar Akehir'e aldrrd ama buralar bilen bir subay Akehir'le balant salanabilecek ilk istasyonun yayan saat ekeceini sylyordu. Salam lokomotif yoksa ne yapacaklard? Bu durumu renebilmeleri iin ilk istasyona gidecek adamn geri dnmesi de bir saat alacakt. Ooooooof! GEYVE'deki Mrettep Kolordu kararghna cephe emri bu srada geldi.

Bu kolordunun karsnda Bursa-St arasna yaylm olan 11. Yunan Tmeni bulunuyordu. Bu tmene belli etmeden ekilebilmek iin hazrlk ok gizli yaplmal, hele 17. Tmen'in buradan ayrld hi belli edilmemeliydi. Yoksa bu katil tmen durumu anlar anlamaz geride kalacak kk birlikleri ezip ilerleyerek kyleri yamaya ve yakmaya giriebilirdi. Sakarya Sava'na Hazrlk 265 Albay Kzm zalp 17. Tmen'e ok gizli olarak toplanmaya balamasn emretti. Karargh subaylar kolordunun ayrlndan sonraki savunma dzenini planlamaya koyuldular. Geride Svari Tugay ile milli mfrezeler kalacak, blgenin ve birliklerin komutanln Tugay Komutan Albay Hac Arif Bey stlenecekti. ASKERLER yine al-rp ile dnmlerdi. Yzba Zekeriya deli deli bakt ama bir ey demedi. Alay Komutan ile teki tabur ve blk komutanlar biraraya gelmi konuuyorlard. Yanlarna gitti. Bir sre onlar dinledi. Kimsenin bir are retmediini grnce patlad: "Komutan!" "Evet?" "Bir fikrim var." "Syle!" "Vagonlarn ounun duvar, taban ve sralar tahta. Bunlar paralayp yakarak yol alabiliriz. Yetmezse cephane sandklarn yakarz. O da yetmezse postallarmz, arklarmz, palaskalarmz..." "Yeter!" Bu delice zme komutann akl yatmt. Uar gibi ortaya kotu. Askerler ve gen subaylar, vagonlarn glgesine snmlard. Hava haince scakt. Avaz kt kadar bard: "Son iki vagonla gelenler ayaa kalksn!" Yz kadar asker, bir temen ve bir astsubay ayaa kalkt. Yarm saat sonra iki vagon paralanm, tahta paralar lokomotife bal olan 'yakacak vagonuna' tanmt. Rum makinist, "Bu tahtalarla olmaz, snger tana dnm bunlar" diye itiraz edip duruyordu. Yzba Zekeriya beklenilmez bir sknetle tabancasn ekti, namlusunu adamn iki kann arasna dayad, emniyetini at: "On be dakika sonra yola kacaz. Anladn m orbac?" Makinist ok iyi anlamt. Ateiye oca canlandrmas iin ar-darda emir yadrd. Kazan istim tutar tutmaz hareket ettiler. lk istasyonda durup Akehir'e demiryolu telgraf ile bilgi verip yola devam edeceklerdi.
266 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Bir Yunan keif ua grltyle zerlerinden geip Ankara ynne gitti. Arkasndan kskanarak baktlar. ANKARA ile Polatl arasndaki Malky istasyonunun kuzeyindeki aklkta yzden fazla er toplanm, emir bekliyordu. Sarn, uzun boylu, gen bir havac ii yneten stemene, "Keke bir el silindiri olsayd" dedi. "Haklsn aslanm ama silindir nerde? Ben istihkm blk komutanym, benim blmde iki adet testere var. Ona gre durumu anla. Ama merak etme. Sarky ve Polatl havaalanlarn da byle hazrlamtk. Topra slatyoruz, keeciler gibi oynaya oynaya sktryoruz. Bunu iki- kez tekrarlyoruz. Ta gibi pist oluyor." stemen Bat Cephesi Uak Bl iin havaalan hazrlyordu. avua seslendi: "Haydi balayn." avu erlere dnd: "Hazr msnz? Bala!" Ne yapacaklar erlere iyi tarif edilmi olmalyd. Ksack ama gl admlarla, ayaklarn vura vura, slak topra ezip bastrarak, dzenli bir biimde ilerlemeye baladlar. Hareketleri giderek bir raksa dnecekti.

adrlar kurulmu, byke bir ardak yaplm, telefon hatt ekilmi, benzin varilleri ve ya bidonlar yakndaki bo bir ala yerletirilmiti. Pistin yapm bitince havaalannn tek eksii kalacakt: Uak. Eldeki drt uak, uabilmek iin Ankara uak tamirhanesinde mucize bekliyordu. AKEHR STASYON KOMUTANI, 5. Tmen Komutan Yarbay Kenan Dalbaar'a haberi ulatrd: Kayp katar bulunmu, geliyordu. Oh yahu! Bu sorun kapanm grnyordu. Ama su ve araba sorununu zmek mmkn olmamt. Grubun arl (erzak, cephanesi, yedek silahlar vb.) 75 ton tutuyordu. Akehir Menzil Komutanl bu arl tayacak arabalarn yars iin kendi araba kollarn vermi, yarsn da halktan toplayarak salamt. Ama Menzil Komutan, Sakarya Sava'na Hazrlk 267 "Elimde hi f yok.." demiti, "..bunlar tayacak araba da bulamam. Halkn elinde ne varsa zaten aldm." Su sorunu zlmemiti. Btn ikmal ve menzil birimleri Konya'daki Bat Anadolu Menzil Komutanl'na balyd. Oradan araba isteyebilirlerdi ama arabalarn gelmesi en az bir hafta srerdi. Kafas bozulan Grup Komutan Albay Selahattin Adil Cephe Komutanlna, su sorunu ve araba olmamas yznden grubunun cepheye katlmasn pheli grdn belirten karamsar bir yaz yazd.4*5 RUM MAKNST hakl kmt. Yamur ve gne yiye yiye niteliini yitirmi tahtalar zor yanmakta, yannca da abucak kl olmaktayd. Saatte en ok 10 km. hzla gidebiliyor, gerektike durup iki vagon daha paralyorlard. Duvarsz kalm vagonlardaki askerler austos gneinden korunmak iin koyunlar gibi birbirlerinin glgesine sokularak yumaklar oluturmulard. Bu gidile Akehir'e ancak gece varabileceklerdi.

Albay Selahattin Adil Yarbay Naci T naz 268 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

2. GRUP KOMUTANININ karamsar yazs, en ok Cephe Kurmay Bakan Naci Tnaz' kzdrd, kzdrmakla kalmad, grubun cepheye katlamayacan dndrerek telalandrd da. Yenilgi, geri ekili, on binlerce askerin ka, uykusuz geceler Naci Bey'in sinirlerini yormutu. Hazrlad ok sert cevab smet Paa durdurdu, "Bu slupla komutan bsbtn panikletmeyelim.." dedi, "..sen de sakin ol. Kesin olarak yola kmalarn yaz ama slubu yumuat." Naci Bey fkesini ve telan iine gmd: "Peki efendim."

ANKARA askerlik ubesinde ilemleri biten, arkl, yemenili, potinli, alvarl, poturlu, pantolonlu, mintanl, gmlekli, ceketli, iki yz kadar kyl, kasabal ve ehirli gen, ellerinde knlar, torbalar, antalar, heybeleri, dank dzen, nde davul zurna, arkada askerlik ubesinden bir subay, alklar, dualar, tehlil ve tekbirler arasnda, neeyle, bara ara, bir eitim alayna yollanmak zere Meclis'in nnden geip istasyona iniyordu. Saz almay bilenler, sazlarn tfek gibi omuzlarna almlard. Bazlarnn annesi, babas, kardeleri de birlikte yryorlard. Aralarnda iki de eski asker vard. M. Kemal Paa veda iin Meclis'e gelmiti. Ertesi sabah cepheye gidecekti. Neeli uultuyu duyunca, baz milletvekilleriyle, Meclis'in yola bakan balkonuna kp bu renkli kafileyi izledi. Eski askerlerden biri Paay tanmt. Heyecanla yanndakini drterek fsldad: "Mustafa Kemal Paa!" ki usta asker selam vererek, gzlerini Bakomutan'dan ayrmadan, ayaklarn serte vurarak yrynce, genler de heveslendiler, onlar da iki usta askerin selamn ve yryn taklit ederek gemeye koyuldular. Btn acemiliklerine ramen askerce bir tavrlar vard. Sava kabul ettikleri belli oluyordu. Bakomutan genleri sevgiyle selamlad.46a YOLA IKMAK iin bir zm bulunmad ve Akehir'de akl kaldklar iin 2. Grup kararghnda da hava elektrikliydi. Albay
Sakarya Sava'na Hazrlk 269

Selahattin Adil Bey Kurmay Bakan Binba Burhanettin Denker'i odasna ard, barmaya balad: "Nerede bu Menzil Komutan? Bir are bulsun diye emir vermitim. Ne yapm, nereye gitmi, ne oluyor? Hl bulamadnz m adam?" Burhanettin Bey sknetle, "Her yeri arattm, hl da aratyorum.." dedi, "..nerede olduunu, nereye gittiini kimse bilmiyor. En gerektii anda birdenbire srra kadem bast., Belki de kat." "Neeeeeeee?" Masaya yumruunu vurdu: "Buna dpedz hainlik denir." YALI AKINCI Faris Aa, "Beyim hazrz" dedi. Orduya bal aknclar ile Demirci Aknclar, dikkati ekmemek iin yolda birbirlerinden ayrlmlar, Demirci Aknclar Tavak yaylasna gelmiti. imdi yaylann ormanlk bir kesinde toplanm, brahim Ethem Bey'in yapaca konumay bekliyorlard. Akam gneinde glgeleri uzamt. brahim Ethem Bey bir kaya parasnn stne kt: "Aknclar! Evlerimizi, ilerimizi terk edeli gnler oldu. O gnden beri dadayz, dman iindeyiz. A kaldk. Daha da kalacaz. ki ehit verdik. Daha da vereceiz. Kurtulmadmza gre, bu kavga srecek. Dmanmz yalnz Yunanllar ve onlarn hizmetinde kan dken, ev ykan, can alan Hristiyan eteler deil. nanmak zor ama dmana hizmet eden ve yama yapan Mslman eteler de var. Ne yazk ki bizim bile aramzdan bir bozguncu kt. Sizi kamaya, dmana teslim olmaya tevik ettiini, hatta zorladn rendik. Vatan hainini ho grp affeden ondan daha haindir." Dnmeden arkaya seslendi: "Getirin u haini!" ki aknc, elleri arkadan bal, sa sakal birbirine karm birini, ite kaka meydann ortasna getirdiler. Ksa, zayf, kk gzl bir eteciydi. Debeleniyor, azndan tkrkler saarak baryordu: "Vurun u kaymakam da evlerimize dnelim!" 270 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Yz elli kadar aknc yarm ay halinde dizilmi, kprdamadan duruyorlard. eteci bir daha bard: "Ulan korkaklar, vursanza unu!" brahim Ethem Bey bayla iaret verince, bozguncunun sandaki aknc tabancasn ekti, emniyetini aklatarak ap ensesine dayad. Adam yalvarmak iin azn ayordu, silah patlad, ne doru savrulup yzkoyun dt. brahim Ethem Bey, "imdi beni iyi dinleyin!" dedi, "..aramzdan bir bozguncu daha kmasn istemiyorum. Zayflar, bu etin artlar gze alamayanlar, piman olanlar ayrlabilir. Ayrlanlara gcenmeyeceim. nk bundan sonraki gnlerimiz ok daha zor geebilir." Kimse kmldamad. "Pekl. Biz rahat karar vermeniz iin ekiliyoruz. steyen silahn brakp gitsin. Gidecek olanlara szm udur: Bizim hakkmzda bilgi vermesinler. Baarmz iin dua etsinler. Geri dnemezsek hayrla yad etsinler." Kaymakam ile mfreze komutanlar Parti Pehlivan, Halil Efe, Hac Veli ve Mehmet Efe meydandan uzaklatlar. Yarm saat sonra Faris Aa geldi: "Beyim, mazeretli arkadalar silahlarn brakp ayrldlar. Kalanlar emrinizi bekliyor." Aknclardan krk drste ayrlmt. Kalanlar ayakta dzenli bir biimde bekliyorlard. brahim Ethem Bey, "Ordu Sivas'a, Erzurum'a bile ekilse biz burada kalacaz.." dedi, "..artk ne ev, ne aile. Bizim iin bundan sonra bir tek dnce var: Dman yok etmek. Ellerinizi koynunuzdaki nushafn zerine koyun. Yemin edeceiz." Yemine mfreze komutanlar da katldlar: "Dman yeninceye kadar savaacama, arkadalarma ihanet itmeyeceime, halka zulm yapmayacama, iyilikle muamele edeceime vallahi ve billahi!" Silah sesi yerlerini belli etmiti. Bir baka yerde gecelemek iin yola ktlar.47 KAYIP KATAR Akehir'e gece ge saatte ulat. Komutanlar is-l.syonda alay bekliyorlard. Sakarya Savat'na Hazrlk 271 Akefir'e on drt vagonun ahap ksmlarn paralayp yakarak gelebilmilerdi. Askerler gneten ve isten kararmlard. Baygn gibi uyuyorlard. nleyerek uyandlar, birbirlerinden glkle zldler, zorlukla sralandlar. Alay Komutan yaklap tekmil verdi. Yorgunluktan sallanyordu. Albay Selahattin Adil Bey, tmen komutanlarna, "Her ey hazr olsayd bile bu gece yine yola kamayacakmz.." dedi, "..unlara baksanza. Alay gnde kendine gelirse ok iyi." BU SAATTE Genelkurmay'a Muharip adl rgtten ok can skc bir mesaj geldi. rgt zmit'e kaak fiek ve askeri gere gtren motorun stanbul'a dnerken, bir ngiliz devriye motoru tarafndan durdurulup arandn, kaak fieklerin ve gerelerin teslim edildiini gsteren makbuzun ngilizlerin eline getiini, rgtn adnn ve mhrnn deifre olduunu, kaptan ve mrettebatn tutuklandn bildiriyordu. Allah kahretsin! Tam da savan eiinde, almalara ara vermek, baz grevlileri hemen stanbul'dan karmak gerekiyordu. rgt, yeniden faaliyete geince Felah adn kullanmay nerdi.48 Felah kurtulu demekti. 12 AUSTOS 1921 Cuma sabah Fikriye Hanm ile kk Ab-durrahim, M. Kemal Paa'y ellerinden perek cepheye uurladlar. Arkasndan su dktler. 1919'da askerlikten ayrld iin sivildi. Orduya bir sivil olarak komuta edecekti. Her zamanki gibi giyinmiti: Astragan kalpak, geni cepli, ak tire spor ceket, kravat, beyaz gmlek, avc pantolonu ve izme. Trk ordusunun bakomutan krk yandayd.

ANKARA STASYONU olaanst bir gn yayordu. Bata Refet Paa olmak zere Bakanlar, Meclis Bakan Vekilleri, Ankara'daki milletvekilleri, Vali, Belediye Bakan, sivil ve askeri st yneticiler, gazeteciler M. Kemal Paa, Fevzi Paa, Bakomutanlk
272 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Kalemi Umumi Ktibi Kzm nan Paa'y ve onlarla birlikte gidecek olan subaylar uurlamaya gelmilerdi. Demiryollar Genel Mdr Albay Behi Erkin vagonlu bir karargh treni hazrlatmt. 1912 Krupp yaps gl lokomotifi bugn ilk kez eitimini tamamlam bir Trk makinist ynetecekti. Havada bir mitsizlik yoktu ama coku da yoktu. Durumun ciddilii yzlere yansmt. Din leri Bakan Fehmi Gereker'in dudaklar srekli kprdamktayd. Anlalan durmadan dua ediyordu. Dr. Refik Saydam'n sesi heyecandan daha da incelmiti. Paalar herkesin elini skarak veda ettiler. Yaverler ve muhafzlar binince vagonlarn kaplar kapatld. Karargh treni peronu buuya boarak hareket etti. Saat 09.00'du. Biri olanca sesiyle haykrd: "Gle gle gidin, zaferle dnn!" BNBAI TEVFK, sabah raporlarn okumay bitirir bitirmez kalpan bana geirip smet Paann odasna dald. "Paam!?" smet Paa, iki gndr bo kaldka, General Papulas'n komutanlk psikolojisini zp anlamaya almaktayd.49 Ban kaldrd: "Evet?" "Dmann Afyon'dan Emirda'a doru bir hareketinin gelimekte olduu bildiriliyor.50 Anlalan buradaki Yunan tmeni teki tmenlerle ayn hizaya gelmeye alyor. u halde Yunan genel yry bir-iki gn iinde balayacak." Bir kuzgun srs kararghn toprak atsn lk la yalayp geti. Sava, ordu daha gerekli dzeye ulaamadan kapy almt. EMRDA'a doru gelien dman hareketi 2. Grup Komutan Selahattin Adil Bey'i ok rktt. Burada biraz daha beklerlerse, genel Yunan yry balayacak, birlii ile cephe arasna gl Yunan birlikleri girecek, ok kritik bir duruma deceklerdi. Cephe de 'ne yapp edip' harekete gemesini ok kesin bir dille emretmiti. Sakarya Sava'na Hazrlk 273 Tmen komutanlar ve kurmay bakanlaryla bir toplant yapt. Durumu bir daha deerlendirdiler. Burada kalmak susuz kalmaktan daha tehlikeli grnyordu. Cepheye ulamak iin ilk kona susuz amay gze alarak ertesi akam yola kmaya karar verdiler. Karargh ve iki tmen, yolculuk hazrlna giriti. Her ey lgnca hzland.

Yusuf izzet Pa a Fahrettin Altay

AFYON'a 70 km. mesafedeki Emirda, Yunan ordusunu gzlemek, ilerlerse savaarak geciktirmekle grevli Svari Grubunun merkeziydi. Grup Komutan Albay Fahrettin Altay adrnn nnde oturmu kahvesini hprdetiyordu. lmle yz gz olmu her sava gibi o da her nn tadn karmasn bilirdi. Halkn, evlerdeki tarihi kllar bile Vergi Kuruluna teslim ettiini renmiti. Byle giderse yaknda svari grubu klla donatlabilecekti. Duyduuna gre MM Grubu da nebolu'ya 3.000 adet sahici mzrak yollamt. . Keyifle bir yudum kahve daha ald. Seyisi Kse, iki at boyu uzakta melmi, bu ocuk kalpli dev adam hayran hayran seyrediyordu. Kurmay Bakan geldi ve komutann sabah keyfini mahvetti: Afyon'daki 9. Yunan Tmeni yola kmt. Emirda'a doru ilerliyordu. 274 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu
.

Komutann bana ar sapland. Grubun iki tmeni, bir de tugay vard. Bir tmeni (2. Sv. T.) Yunan cephesi gerisine yapt akndan daha dnmemiti. teki tmeni (14. Sv. T.) 60 km. kuzeyde, Belp-nar'dayd; bu akam Yunan cephesi gerisindeki Seyitgazi'ye akn yapmak iin yola kacakt. Elinin altnda yalnz 500 mevcutlu Svari Tugay bulunuyordu.

YRYE GEEN 9. Yunan Tmeni ise 12.500 mevcutluydu. Tmenin Komutan Albay Kalinski, Afyon'da kalacak olan 4. Tmen'in Komutan General Trikupis'e veda etmeye gelmiti. Tmeninin ncs sabah erkenden yola kmt. Kendisi, karargh ve alaylar ile birlikte leden sonra hareket edecekti. Kk bir blm geride kalmt. O da birka gn sonra yola kacakt. k, yakkl, neeli ve iyimserdi. Geilecek arazi orak, hava scak, yol uzundu ama subaylar ve askerler ok istekliydi. Susuzluk tehlikesine kar, yeteri kadar kamyon su tankna dntrlmt. Kayglanmak iin hibir sebep yoktu. Trk Bakomutannn ordusu iin halktan ark-mark istedii duyulmutu. Kahkahay bast. Tri-kupis bu iyimser albay uyarmak gereini duydu: "htiyat elden brakmayn Albay Kalinski. Aya plak Trk askeri bizi iki kez yendi. Son savata da ok iyi dvtler. imdi daha da sert dveceklerdir. ki yan iin de ok kritik bir sava olacak. Karm gnll hemire olmak istedi. Dndm ki bu savata bir kii bile ok nemli. Bu yzden isteini kabul ettim. O da ordu hastanesiyle birlikte cepheye gidecek..." Kalinski glerek Trikupis'in szn kesti: "Bana inann, Bayan Trikupis eve istedii gibi bir Ankara kedi-siyle birlikte dnecek." KARARGH TREN ilk olarak Sincan'da durdu. smet Paa, 4. ve 23. Tmenleri htiyat Grubu adyla Sincan evresinde toplam, cephede grev isteyen Bolu Milletvekili Yusuf zzet Met Paa'y da bu grubun komutanlna atamt. Paalar iki tmenin yakndaki birliklerini ziyaret ettiler. Sakarya Sava'na Hazrlk 275

Ba komutanl k Kararg h Treni

Yusuf zzet Paa milletvekili seilince 1920 Nisannda ordudan uzaklam, istiklal ordusunun savalarna katlmamt. Ordunun yoksulluuna daha alamam grnyordu: "Bana verilen tmenler ok zayf. kisi biraraya getirilse, ancak bir alay eder. Takviye diye alay eder gibi sadece 60 er yolland. stelik hepsi de yar plakt." Bakomutan, birliklerde kalabalk, niforma, ark deil, baka bir ey aryor, ar bir dikkatle bakyordu. Subaylar ok iyi tanyordu. Bunlar yurtlarna canlarn vakfetmi insanlard. Askerlerin de ok kararl olduklarn gzledi. Arad buydu. Yrei gvenle doldu. Krk kadar askeriyle Sakarya'nn dousuna geerek tmenini bulmu olan mer avu'un yrei de M. Kemal Paay grd iin mutlulukla dolup tat. Bakomutan bir adm nnden gemiti. Geerken yzne deil, gzlerinin iine, cierine bakmt. "Cierimi okuduysa iyi.." diye dnd, "Aferin asker demitir." Bakomutan Sincan'dan ayrlrken Y. zzet Paa'nn kulana eildi: "Paam, bu sava elde ne varsa onunla ve kesin olarak kazanmak zorundayz."
276 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Tren hareket edince Fevzi Paaya, "Merkez Ordusu'nun yollad iki alaydan birini 4. Tmen'e, tekini 23. Tmen'e verelim de Y. zzet Paa'y yattralm.." dedi, "..Osman Aann alay cephe ihtiyat olarak kalsn." 51 "Peki Paam." Ali avu kahveleri getirdi. Sada solda bozkra yaylm irili ufakl birok birliin eitimde olduu grlyordu. Paalar bu youn etkinlii ok beendiler. Kzm Paa, "ok iyi.." dedi, "..eitimsiz asker sava canavarna erez oluyor." Savan, gen insan etine doymaz bir canavar olduunu ok iyi biliyorlard. PAALARIN trenden grp de beendikleri birliklerden biri Haydar avu'un eitmekte olduu takmd. Yzba Faruk'un ngilizlere selamlata selamlata caddelerden geirdii ar makineli tfekleri tabutlara yerletirmi olan stanbullu Haydar avu, eski askerlere yaplan ary duyar duymaz bir yolunu bulup Anadolu'ya gemi, 61. Tmenin 190. Alayna verilmiti. Eitim merkezlerinde ksa bir eitim grp acele tmenlere yollanan yeni askerlerin eitimleri pekitiriliyordu. Daha ok ey renmeleri gerekiyordu bu aylaklarn. Koan takmna bard: "Yaaat!" Erler yorulmulard, emir mjde gibi geldi, kendilerini topraa brakverdiler. Haydar avu ldrd: "Vay reziller! Ben size len uykusuna m yatn dedim? Bu ne? Savata, manda amura uzanr gibi yatlr m? stmze kurun yayor. arapneller eek arlar gibi uuuyor. Ne

yapacaktk? Kene gibi yere yapmayacak mydk? Yap yere yap!" Kiminin bana aplak att, kiminin kn ayayla bastrd: "Gm ban topraa! Kn indir, dmdz ol. Niye yrtnyoruz burada? Evinize sa ve salam gaziler olarak dnn diye. Anladnz m? lmek marifet deil. Marifet lmemek, savaa devam edip dman tepelemek. Haydi ocuklar, bir daha yapacaz. Kaaaalk!" Askerler inleyerek doruldular. Sakarya Sava'na Hazrlk 277 Is glgede 45 dereceydi.51a Eitim alan gne altnda kavruluyordu. stelik Haydar avu'un insaf yoktu. Acmadan altryordu. Yalnz Haydar avu mu? Btn birliklerde, yeni Mehmetikleri lme kaptrmak istemeyen eitim subaylar ve avular da tpk onun gibiydiler. GAZ AVU ile olu Ali ve narckl delikanllar Mihalk'taki 1. Tmen'e ama farkl alaylara verilmilerdi. Gazi avu olunu ve ocuklar sk sk gidip yokluyor, avularyla konuuyor, iyi asker olduklarn iittike mutlu oluyordu. O da burada yeni askerleri inletmekteydi: "imdi bir daha hcuma kalkacaz. Doru yapmazsanz yine tekrarlatacam, ona gre. Hedef u kardaki tek aa. Komutu iyi dinle ve hemen yap." Yere yapm olan askerler kulaklarn diktiler. Komut geldi: "Kalk, hcuuuuum!" Takm scaktan bitkin ve su gibi ter iindeydi. Ama nnda kalktlar, lanetlik tek aaca doru beinci kez komaya baladlar. Kyden gelenlerin ou hzl yrmeyi bile bilmiyor, komay yeni reniyordu. Daha sonra el bombas atmay, ate ederek komay, en son da snglemeyi reneceklerdi. Gazi avu da sekerek kouyor ve baryordu: "Ko! Yanndaki vurulsa da durma. Vurulan shhiyeciler toplar. Senin iin hedefe ulamak, dman tepelemek. Ko!.." MLL SAVUNMA BAKANLII, imdi Yksek htisas Hasta-nesi'nin bulunduu yerdeki Ankara Erkek Lisesi'nin byk ta binasnn yarsna yerlemiti. Subaylarn ou, zerleri rencilerin kazd tuhaf yazlarla dolu okul sralarnda alyordu. Duvarlarda okuldan kalma eitim tablolar vard. Yenilgi yznden hepsi sinirli, sabrsz ve krcyd. Yalnz yeni Bakan Refet Paa neeliydi. Byklan ve izmesi her zaman prl prld. Sahiden mi iyimserdi, yoksa oynuyor muydu, anlalmyordu. stasyon dn, kahve imeye gelen misafirlerle sohbet etmek-' teydi:
278 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

"Halk sng yaplsn diye pencere demirlerini skp getiriyor, demircilerin nne yyor. Halkn canll ingenelere de yayld. Maac bir ingene oyma sng yapmaya talip oldu. Oymakba gnde 25 sng yapabileceklerini sylyor..." Misafirler kibar kibar gldler. Ordunun ilerliini yabanc sava sanayiine balam olan talihsiz anlay yznden, imdi maac ingenelere muhta duruma dm olmak, Krehir Milletvekili Yahya Galip Karg'nn srtn rpertti. Emir Subay ieri girdi, saygyla yaklap Refet Paann kulana birka cmle fsldad. Paa'nn yz bsbtn ldad. Haberi misafirlere iletti: "75 mm.lik top mermileri gelecekti. lk kafile Ankara'ya girmi. Onu izleyen birka kafile daha var. Her gn byle iki- kafile gelecek. Eer stanbul'daki arkadalar, bu mermileri yetitirmeseler, yanmtk." Az kulaklarnda emir subayna dnd: "Haydi bize birer kahve daha syle." YZ KANIDAN KURULU ilk kafile Sarkla'ya yaklayordu. Kanlarn tyleri diken diken eden gcrtlar, klann nnde 75 mm.lik mermileri bekleyen subaylara ku cvlts gibi gelmekteydi. Kolba kansn durdurdu. Bir topu binba kotu, kolbann kertenkele derisi gibi sert,

przl elini pp bana koydu: "Ho geldiniz ana." Kadn, "Sa ol oul.." dedi, "..kzlarm ok yorgun. Ykmz abuk boaltsnlar." "Bastne." Sekiz gndr yoldaydlar. Kreli bir gelin doum yapm, Azda-vayl bir kadn sanclanp lmt. Sakat bir er kanclara su datmaya koyuldu. Topu binba sabrszd. lk sand hemen atrd. Mermilerden birini kucana alp sallamak geliyordu iinden. Bunu kimsenin ayplamayacan da ad gibi biliyordu. yle zlemle beklemilerdi bu mermileri. Alan sandktaki mermiler elden ele dolat. Ac bir sessizlik kt. Mermiler 75 mm.lik deil, 77 mm.likti. Sakarya Sava'na Hazrlk 279 Telala btn sandklara bakld. Yalnz otuz sandktan 75 mm.lik mermi kt. Kalan btn sandklar 77 mm. apl mermilerle doluydu. Bat Cephesinde ise 77'lik sadece birka top vard. Binbann kan dondu. Ortal ayaa kaldrmamak iin yoldaki kafileyi de beklemeye karar verdi. KARARGH TREN Sincan'dan sonra Malky'de durdu. Mal-ky ok hareketli bir istasyondu. Ordunun ihtiyac olan her ey Ankara'dan Malky ve Polatl'ya yollanyordu. Bat Cephesinin gnlk yiyecek ve yem ihtiyac yaklak 250 tondu. Sava balaynca cepheye her gn 325 ton da cephane yetitirmek gerekecekti.5113 Demiryolu olmasayd her gn 575 ton yem, yiyecek ve cephaneyi Ankara'dan 90 km. uzaktaki cepheye tamak iin binlerce araba gerekirdi. Demiryolunun nemini ve deerini hi kimse, istiklal ordusu subaylar kadar bilemezdi. Ankara'dan trenle Polatl ve Malky'e gelen yiyecek, silah ve mhimmat, araba ya da kan kollaryla da kuzeydeki ve gneydeki birliklere datlyordu. Son vagona yanatrlan dolgu tekerlekli Daimler-Benz bir kamyona bir masa, birka para kilim, koltuk, iskemle, portatif asker yata, hur ve sandk yklendi. Btn eyas orta halli bir aile gibi bir kamyonu ancak dolduran Bakomutanlk karargh, Cephe ve Genelkurmay kararghlaryla birlikte, gn sonra, Malky'n 10 km. kadar gneydousundaki Alagz iftliine yerleecekti. Ykleme sona erince, kamyon her yan zangrdayarak uzaklat. ESKEHR'de iki otomobil sratle gelip Kral'n kald gzel ve byk Trk evinin nnde durdu. Kapda bekleyen k bir yaver birinci arabaya ilerledi, kapy at: "Ho geldiniz General." General Papulas otomobilden indi, yaveri ve nbetileri babacanca selamlayarak ieri girdi. Papulas' General Stratigos, Albay Pal-lis ve Sariyanis izlediler. Kral byk taarruz ncesinde komutan ve yardmclarn le yemeine ararak orduyu taltif etmek istemiti. Yaver konuklar ikinci kata ald. Sofa geni ve serindi. Bayaver sofada bekliyordu. Bekletmeden bir kapy aarak konuklara yol verdi. 280 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu Kral, olu ve Genelkurmay Bakan General Dusmanis, salonda ayakta bekliyorlard. Kral'n byk olu Vorgi de Ankara seferine katlacakt. Kral yalnz General Papulas'n elini skt. tekileri ban hafife eerek selamlad. Oturdular. Papulas yemee gemeden nce bilgi sunmak iin izin istedi: "Bu sabah ilk tmenimiz hareket etti. Hibir direnile karlamadan gnlk hedefine ilerliyor. Yarn teki t"menlerle bir hizaya gelecek, br gn, btn ordu yrye geecek. Ankara nne 85.000'i sava asker olan 122.500 kiilik bir ordu ile gidiyoruz. Dmandan sava asker says bakmndan iki kat, ate gc bakmndan en az drt kat daha stn

durumdayz..." 51c Sava plannn ayrntlarn aklamaya koyuldu. PAPULAS sava plann aklarken, Osmanl Padiah ve Halifesi Vahidettin, selamlk trenine katlmak iin k k mabeyn kknden kyordu. Al cepkenli gidi aalar saltanat arabasnn, iki yannda, kollarn kavuturmu bekliyorlard. Atlarn derisi, yunnuak stanbul gnei altnda prl prl yanyor, koumlar ldyord \x. Arabann arkasnda, Baktip ve Bamabeynci ilk srada olmak zere saray grevlileri yer almt. gal komutanl silahl tren birliini yasaklad iin alay eskisi kadar grkemli deildi ama yine de etkileyiciydi. Bayaver Avni Paa Vahidettin'in saltanat arabasna binmesine yardmc oldu. Alay saltanat maryla hareket etti, ara kapdan Yldz Camisi'nin avlusuna geti. Sadrazam ve nazrlar, ayan (senato) yeleri, sivil ve asker yksek grevliler, hanedan damatlar, elilik temsilcileri ve davetliler, byk niformalar ve protokol giysileriyle sralanm bekliyorlard. Kadife sesli bir saray mezzininin okuduu ezan balarken, Vahidettin camiye girdi, padiahlara zg olan blime geti. Padiah-Halife'nin her cuma namaznda h alka grnmesi tre gereiydi. Ama selamlk trenlerine ka zamamdr halktan pek az kimse katlyordu. Sakarya Si- ava'na Hazrlk 281 stanbul halknn ok byk bir blm, hibir yenilginin acsna, hibir zaferin sevincine katlmam, milletinin rz ve namusu iin ehit olanlara bir kez bile rahmet dilememi olan bu benzeri tarihte az bulunur hkmdar kafasndan silip atal ok olmutu. Yzn ve yreini Ankara'ya evirmiti. stanbul ykm ve esirlik, Ankara mit ve zgrlkt. KARARGH TREN Polatl'ya gelir gelmez komuta kurulu topland. Son bilgiler gzden geirildi. Keif ve haberalma raporlar Yunan ordusunun genel yrye gemesine ok az zaman kaldn gsteriyordu. Dmann nnde sava sanatna gre iki ciddi seenek vard: Trk ordusunun sa ya da sol kanadna taarruz etmek. Komuta Kurulu Yunanllarn, ordunun sol kanadna ynelmesini daha kuvvetli bir olaslk olarak deerlendirdi. Sol kanada taarruz iin Yunanllar Sakarya gney kolunu amak, suyu az, l karakterindeki arazide ilerlemek zorundaydlar. Bu seenek ikmal yollarn da ok uzatyordu. Ama bu kanadn, kuzey kanattan nemli bir stnl vard: Burada arazi Yunan ordusunun taarruz iin alp yaylabilmesine ok elveriliydi. 2. Grup son kez uyarld. Hazr olduu bilinen Mrettep Kolordu'ya da bu gece yola kmas emri verildi. Bu birlikler yetiemezlerse, dman ister sa, ister sol kanada ynelsin, direnmek ok zor olacakt. TOPU BNBAI nefes nefese Bakanla geldi. Yoldaki kafile de Sarkla'ya ulam, sandklar denetlenmi ve mermilerin ancak kk bir blmnn 75 mm. apnda olduu anlalmt. Haberi, eski tmen komutan, yeni Bakanlk Mstear Albay Ali Hikmet Ayerdem'e bildirdi. Ayerdem brokrasinin savatan daha tehlikeli olduunu sylemekteydi. Haberi alnca zavallnn yz, btn klcal damarlar atlam gibi kpkrmz kesildi. Birlikte Refet Paa'nn yanna girip durumu bildirdiler. Refet Paa zaten zayf, ufak tefek biriydi. aresizlikten daha da ufald. nler gibi sordu: "imdi ne yapacaz?"
282 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Sahi, ne yapacaklard? Uygun aptaki mermileri toplara uydurmak teknik olarak mmknd ama ok vakit alan bir ilemdi bu. O kadar geni vakit yoktu. nebolu'ya, henz yollanmam olan sandklar ap mermileri muayene etmeleri iin emir verildi. mide yer brakmayan

cevap gece gelecekti: "nebolu'da iki binden fazla sandk var ve mermilerin ancak drtte biri 75 mm.lik." Bu kadar az mermiyle bir meydan sava verilemezdi. KOMUTA KURULU'nun toplantsndan sonra smet Paa, Ba-komutan'la yalnz kald. Konumak istedii iki konu vard. Birinci konu, nc Grup Komutan ve M. Kemal Paa'nn snf arkada Albay Arif Bey'in durumuydu. Ktahya-Eskiehir savalarnda nemli yanllar yapt ortaya kmt. Gvenilir bir komutan deildi. Ksa bir grmeden sonra grevden alnmas iin anlamaya vardlar. Bakomutan, savaa da katldn dikkate alarak Arif Bey'i Bakomutanlk sekreteryasnda grevlendirip onurunu korumay uygun buldu. smet Paa'nn ikinci konusu Cephe Kurmay Bakan Yarbay Naci Tnaz'd. smet Paa Naci Bey'i ok sevip gvenirdi ama bir sre dinlenmesi gerektiini dnmekteydi. Gelen sava, iyi yetimi ve sinirleri elik gibi bir kurmay bakan istiyordu. Milli Mcadele'yi benimsemi olan Albay Asm Gndz'de anlatlar. Konuma sava asker saysna kayd. Dmanla aradaki fark kapatmak mmkn deildi. Bunu bilen M. Kemal Paa ka zamandr, stratejik alanda gl olan dmana kar, taktik alanda ne yaplabileceini dnerek, yeni bir yntem gelitirmiti. 52 Tasarlad yntemi smet Paa'ya at. smet Paa, bilinen sava yntem ve kurallarna bal klasik bir askerdi. M. Kemal Paa'nn askeri dehasna ve yaratclna sonsuz gveni vard ma yine de duraksad. M. Kemal Paa yntemini trl olaslklara gre krokiler izerek aklad. smet Paa iyi bir kurmay ve hesap adam olarak yntemin yararn ve nemini ok abuk kavrad ve hemen benimsedi.
Sakarya Sava'na Hazrlk 283

Karargha dner dnmez kurmay kurulunu toplayp anlatt. Asker saysnn azlndan bunalm gen kurmaylarn ileri aydnland. yi uygulanrsa bu yntem dman eritirdi. Yntemin z ile genel kurallar kaynatran bir cephe emri hazrlanp 16 Austos gn birliklere yaymlanacakt. 52a MRETTEP KOLORDU blgesi ile 11. Yunan Tmeni'nin blgesi arasndaki duyarl snrda (Gemlik-lznik-St) 17. Tmen'in bir alay ile eitli milli mfrezeler vard. Bota bulunan milli mfreze, hava kararnca alayn brakt mevzileri sessizce devralmaya balad. Toplam 285 kiiydiler. Alayn ayrldnn anlalmamas iin bu gece ve sabah, bir alaym gibi ate yakacak, grlt edecek, keif kollar ve devriyeler karacaklard. 17. Tmen Komutan Albay Nurettin zsu, "Yahu savamak bundan daha kolay" diye gld. Svari Tugay ertesi sabah gelerek blgenin ve snrn gvenliini stne alacakt. zerine o kadar sorumluluk yklenen Svari Tu-gay'nn gc, topu topu 40 subay, 1.000 kadar er ve 2 de toptu. KARARGH VAGONUNDA paalar gaz lambasnn souk nda oturuyorlard. M. Kemal Paa Enver Paa'dan bir mektup aldn aklad. "16 Temmuzda yazm, ancak dn elime geti" dedi, okumaya balad. Mektup yle bitiyordu: "Yurtdnda kalmamzn, bata Trkiye olmak zere, kurtarmaya altmz slam lemi iin yararsz ve belki de tehlikeli olduunu sezdiimiz anda memlekete geleceiz. te o kadar!' Kzm nan Paa sylendi: "Hep ayn lszlk, hep ayn macerac ruh, ayn hayalcilik, ayn yukardan konuma." smet Paa ayaa kalkt. Kaamak yapp gelmiti. Karargha gidip almalyd. zin istedi: "Enver Paa bu byk davalarla uraadursun, biz vatanmz kurtarmaya bakalm." HALL KUT PAA Batum'da Kral Bahesi'nin karsnda, bahe iindeki gzel bir kkte oturuyordu. 284 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu Vakit akamd. Kap alnd. Kapnn bu tekinsiz saatte alnmas Paa'nn emir subay Yzba Muhittin'i kukulandrd. Kk pencereden dar bakt. Kapnn nnde ablak yzl

bir adam duruyordu. Tehlikeli birine benzemiyordu. Elini belindeki tabancann zerine koyup kapy aralad. Adam Alman ivesiyle kendini tantt: "Tavari (yolda) Holzmann." Yzba Almanca sordu: "Ne istiyorsunuz?" "Halil Paa ile grmek iin geldim. ok nemlidir." Gven vermek iin "Ali Bey'den selam getirdim" diye ekledi. Ali Bey' Enver Paa'nn kapal adyd. Bu ad yalnz yaknlar bilirdi. Aralk kap ardna kadar ald. Kk ayakland. Yolda Holzmann' salona aldlar. Holzmann Enver Paa'nn dnden beri Batum'da olduunu haber vermeye gelmiti. Halil Paa, "Nerde imdi?" diye sordu heyecanla, "..Niye kendi gelmedi?" "Batum istasyonunda eski bir vagonda kalyor. Burada olduunu kimsenin bilmesini istemiyor. Bugnlerde buraya urayacak. Deiik bir kyafetle gelirse armayn." ttihatlarn sivil lideri Talat Paa Mart aynda Berlin'de bir Ermeni tarafndan ldrlmt. O gnden beri hepsi ihtiyatl davranyordu. Bu dikkati doal karladlar. Soukkanl Bolevik, dn tant ufak tefek adamn ad geince heyecanlanan Trklere aarak bakmaktayd. Enver Paa'nn yenik ve kaak bir eski bakomutan olduunu renmiti. Moskova'nn, bu hem baarsz, hem Alman emperyalizminin eski dostu adama neden nem verdiini anlamamt. Byk siyaset buydu demek ki. Burnunu ekti. Grevi dnmek deil, Rus gizli polisinin Batum ubesi adna Enver Paay korumak ve izlemekti. Kalkmak iin izin istedi. BELPINAR'da bulunan 14. Svari Tmeni, Yunan cephesi gerisinde kalm olan Seyitgazi'ye baskn vermek iin hazrlanmt. nc yola kmt. Karada'da tmeni bekleyecekti. Tmen Komutan Yarbay Suphi Kula atn mahmuzlad. Aln aktmal yaz at sevinle ileri atld. Tmen yola kt. Sakarya Sava'na Hazrlk 285 Kk ama kvrak Anadolu atlan, sakin yaz gecesi iinde ilerlemeye baladlar. Saat 21.00'di. ALOT konann bahe duvarndan dar, Kordon'a ok gzel bir mzik yansd. Orkestra canlanmt. Genel Vali Stergiadis, zmir'de Yunan ynetiminin balamasnn yldnm erefine garden-parti veriyordu. 12 Austos 1920'de Vali Vekili Besim Bey, hkmet konanda yaplan bir trenle ynetimi Yunan temsilcisine devretmi, bylece zmir'de Yunan yasalar ve mahkemeleri yrrle girmi, Trk parasnn yerini Yunan drahmisi almt. zmir evresine binlerce gmen yerletiriliyor, Trkler dorudan ya da dolayl yollarla ge zorlanyordu. Merkez Bankas Ege'ye yerleen Yunanllara ilerini gelitirmeleri iin % 6 faizle kredi vermekteydi. Bu kredinin toplam yalnz 1919 ylnda 20 milyon drahmiyi bulmutu. zmir'den 1920 ylnda 161 milyon drahmilik ihracat yaplmt.52b Yunan ynetimi, durgun Yunan ekonomisine taze kan pompalayan bu verimli blgeyi Yunan-llatrmaya almaktayd. Konan geni bahesi tuvaletli ve bol mcevherli hanmlar, niformal, redingotlu ve frakl erkeklerle dolmutu. Hava iyot ve zmir manolyas kokuyor, orkestra hayat kadar gzel paralar alyordu. Bu akam Kralclar da, Venizeloscular da sakin ve mutluydu. Yunan ordusunun Afyon, Ktahya ve Eskiehir'i almasndan sonra aka ekimeyi ertelemiler, birbirlerini dedikodu ile hrpalamaya bakyorlard. Venizelos'un zengin bir ngiliz kadnyla evleneceini renen Kralclar dokunakl akalar yapyor, Venizeloscular da Sax-Weimar Prensesi Paola ile gizlice mektuplatn duyduklar Kral' ince ince ekitiriyorlard.53 Stergiadis ksa bir konuma yaparak dinleyenlerin yreklerinde kartal armal, altn srmal Bizans bayran dalgalandrmak frsatn karmad: "Yunanllk yaknda, Byk skender falanjlarnn, Hal eskad-ronlarnn, Bizans lejyonlarnn getii yollardan geerek Gordion'a

286 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu varacak ve Hametli Kralmz Kk Asya krdmn klcyla zecektir.." 54 k alklar ykseldi. Konumasn Yunanllar ve Rumlar coturan u cmleye bitirdi: "..Buraya kalmak iin geldik ve kalacaz!" 55 Garsonlar alklar kesilmeden ampanya datmaya baladlar. 2. GRUP Kurmay Bakan, "Komutanm.." dedi, "..biz susuzluu atlatacak areler bulabiliriz. Ama hayvanlar ne yapacaz? Onlar gn boyunca susuzlua dayanamazlar ki." Bataryalarda, makineli tfek ve svari blklerinde, arlk kollarnda yzlerce at, katr, kz ve eek vard. Selahattin Adil Bey, Kurmay Bakanna, "Yaram kanatma.." diye yalvard, "..Allah'a gvenip yola kacaz ite." Kap ald. Gelen grup kurmaylarndan Yzba Nurettin Ba-ransel'di. Surat iyice sertlemiti: "Menzil Komutan geliyor." "Ooo! Neredeymi adam?" "Sormadm efendim. Yalpalyor. Sarho olmal." Selahattin Adil Bey'le Kurmay Bakan fkeyle ayaklandlar. Menzil Komutan binba ieri girdi. Sahiden yalpalyordu. Gzleri de kan iindeydi. Bitike, "yi akamlar" dedi. Selahattin Adil Bey ustura gibi keskin bir sesle, "ki gndr sizi aryoruz beyefendi! Neredeydiniz?" diye sordu. Menzil Komutan glmsemeye alt: "zr dilerim, oturmadan anlatamayacam." "Gryorum, ayakta duramayacak haldesiniz." Binba imay anlayacak halde deildi, "zninizle" diyerek, kendini koltua brakt. Gzleri kapanyordu. Kesik kesik anlatt: "Burdan ayrldm telatan kimseye haber veremedim. Kylerden haber gndermeye imkn yok. abucak hallederim sanmtm ama i uzun srd. 60 saattir at stndeyim. Hastaydm zaten. Hi uyumadm. Galiba yemek de yemedim. Da kylerini dolatm, yetecek kadar araba tedarik ettim. Testi, krba, tulum, hatta f da buldum. Hepsi arabalarda. Arabalar yarn sabah erkenden pazar meySakarya Sava'na Hazrlk 287 darmda emrinize hazr olacak. Ne zaman isterseniz yola kabilirsiniz." Selahattin Adil Bey syleyecek sz bulamad. Sylese de Menzil Komutan duyamazd. Ba gsne dm, kendinden gemiti. Komutanla Kurmay Bakan, binba rahat uyusun diye ayaklarnn ucuna basarak odadan ktlar. Yzba da kyordu, durdu, melip Menzil Komutan'nn dizlerini pt. 17. TMEN tam gece yars yola kt. Tmenin gc 150 subay, 2.500 asker, 1.650 tfek ve 4 toptu. Tmeni kk bir koyun srs ile arlklar tayan araba kollar izliyordu. Grlt olmasn diye toplarn ve arabalarn tekerleklerine uval ve saman sarlmt. Konumak ve sigara imek yasakt. Tmenin cephe sa kanadna zamannda yetimesi iin 250 kilometrelik sarp da ve sk orman yolunu alt gnde amas gerekiyordu. Kolordu karargh ile bir svari alay (33. Alay) ertesi gn yola kacaklard. 17. Tmen btn gece hi durmadan yrd. Yol ok bozuktu. ounun tabanlar kabard ya da yarld. nc alayn komutan ilk molay gn rken verdi. Askerler silahlar atar atmaz inleyerek yerlere serildiler. Shhiyeciler harekete geti. Bunlar unutulmu kylerin diplomasz hekimleriydi. Her dert iin kendilerine gre bir devalar vard. Her taburun tepesinde iki shhiyeci belirdi. Birinin elinde kaba svari izmesi bulunuyordu.

"Alamay kesin, shhiye geldiiii!" Tedavi yntemleri ok basitti. Taban kabaranlara biri svari izmesini giydiriyor, teki srtna binip baryordu: "Zpla!" Asker zplayp da yere basnca, taban derisi patlayp nnda ete kaynayveriyordu. Tmen karargh yetimiti. Komutan srnn bir blmn gzden kard. Etler mutfaa yolland, koyun postlar tabanlar derin 288 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu yarlm olanlara ayrld. Can scakl gitmemi deriler, abuk iyilemeleri iin yaral ayaklara sarld. Ateler yaklp kazanlar kuruldu. Yaras hafif olan itahllar, kedi gibi yava yava kazanlarn evresinde toplanmaya baladlar. Birinci taburun iman asna taklmaya baladlar. A bir yandan kepeyle et suyunun kpn alyor, bir yandan da taklanlara yakas almadk cevaplar yetitiriyordu. Glmeyi hafiflik sayan da kylleri bile gldler. Nee taburdan tabura yayld. kindiye kadar dinlenecek, scan gc kesilince yeniden yola kacaklard. AKEHR pazar yeri, da kylerinden inen kan ve at arabalaryla dolmutu. lk gelenler yan yana bir hizada duruyorlard. Ge kalan arabalar arkaya geip sraya giriyorlard. Yzleri sabah aydnl iinde eriyip gidecekmi gibi grnen safran yzl kadnlar, hilal boynuzlu kzlerin, mahzun bakl yk atlarnn yan banda, kmldamadan emir beklemekteydiler. Komutanlarn ve karargh subaylarnn ileri sayg ve minnetle tiril tiril titriyordu. Komutanlardan biri erkekleri sorunca, n sradaki bir kadn, "Erkeklerimiz cephede beyim.." dedi, "..yallara da kyamadk. Yol uzunmu. Biz geldik." "Allah hepinizden raz olsun." Tek tek dolap btn kadnlara teekkr ettiler. Yeni Trkiye'yi erkeklerle kadnlar ortaklaa kuruyorlard. Eksii kalmayan grup, akam hava kararr kararmaz, cephenin sol kanadna yetimek iin yrye geecekti. 14. SVAR TMEN Karada'n eteinde durdu. nc tabur, Karada'dan ileri gidemediini bildirmiti. Tmen Komutan, drtnala tepeye trmand, gzetleme yerine geldi. Gl topu drbnyle Yunan kesimini tarad. akaklarndan ter fkrd. nc ileri gidememekte haklyd. Seyitgazi yn, yrye gemek iin ileriye yanam byk birliklerin ordughlaryla doluydu. Yeni yry kollarnn da toz kaldra kaldra yaklat grlyordu. Tmenini bouna krdrmamak iin baskn erteledi, Grup Ko-mutan'nn verecei emri beklemek zere Karada yaknndaki kye Sakarya Sava'na Hazrlk 289 ekildi. Bu ky igalin ve vatan kaybetmenin ne olduunu iyi bilen Rumeli gmenlerinin kyyd. Tmeni sevgiyle karladlar. REFET PAA makamna saat 08.00'de geldi. Herkesi kskandran neesi uup gitmiti. Mstear, mermi konusuyla ilgisi olan herkesin gelmi olduunu bildirince toplandlar. malat- Harbiye Genel Mdr56 Albay Asm Bey, toplantya tamirhanenin 'tophane blm' efi Mhendis Veli Bey'i de getirmiti. Mhendis, kelebek kravatl, 25 yanda, yz ergenlik dolu bir delikanlyd. Asm Bey Almanya'da mhendislik renimi grm bu delikanly tophanenin bana nl Ahmet Ustalar'n srarl istei zerine atamt.57 Ustalarn bu toy grnl, gepgen birini neden tavsiye ettikleri ksa zamanda anlalacakt: ok bilgili, ok becerikli, ok yaratc biriydi. Refet Paa mermi olayn aklaynca, haberi ilk kez duyanlar paniklediler. Gen mhendisin sakinlii Refet Paa'nn sinirine dokundu. Mhendise yneldi. Densizce bir cevap verirse iyice azarlayacak-t:

"Syle bakalm delikanl, ne yapacaz?" "75 mirdik ka mermi gerek? O kadar mermiyi ne kadar zamanda salamak zorundayz?" Refet Paa'nn gzleri ald. Allah Allah! Delikanl laf hi dolandrmadan, iin bam teline ve pf noktasna dokunmutu. Msteara bakt. Mstear bilgi verdi: Ankara'ya ulaan mermilerin 4.000 kadarnn 75'lik olduu anlalmt. Sava da en abuk ancak drt-be gn sonra balayabilirdi. Demek ki vakit bakmndan ok skk deillerdi. Yarndan balayarak, geri kalan mermiler deitirilmeye balanr, bu ilem kesintisiz srdrlrse... Mhendis aklamann sonunu beklemeden, "Anlald efendim.." diye acele etti, "..hallederiz." yle gvenle konumutu ki Refet Paa, dilinin ucuna geldii halde, "Nasl halledecekmisiniz bakaym?" demekten kand. yi de oldu. nk mhendis de nasl halledeceklerini daha bilmiyordu. Bildii, bu sorunu kesinlikle halletmek zorunda olduklaryd.
290 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

SALH BOZOK Cephe kararghndan yollanan notu Bakomutan'n masasna brakt. Nota gre subay ve er says, bugn 70.000'e ulamt. Yola km olan Mrettep Kolordu ile 2. Grubun katlmasyla bu say 80.000'i bulacakt.58 Bunun 45.000'i savayd. ki haftada bu sonuca ulamak byk baaryd. Ama yeterli deildi. Dmanla az ok bir denge salanabilmesi iin sava says hi deilse 60.000'e ykselmeliydi. M. Kemal Paa notu Kzm Paa'ya uzatt, ayaa kalkt. Fevzi Paa ile sa kanattaki hazrlklar inceleyecek, komutanlarla konuacaklard. SMET PAA Ktahya-Eskiehir savanda yaanan olaylarn bir daha yinelenmemesi iin sert bir emir tasla hazrlam ve Bakomutan'n onayn almt. Emrin yeni yntemin uygulanmasna da destek verecek biimde olmasn istiyordu. Bitirince Tevfik Bey'i arp yazdrmaya balad. Uzun emir yle zetlenebilirdi: "Sava balaynca, kimse emir ve izin almadan geriye gelmeyecektir. zinsiz ve emirsiz geri gelen, kim olursa olsun, idam edilecektir."59 Tevfik Bey sarard. imdiye kadar hi byle bir emir verilmemiti. Tevfik Bey'in yzn gren smet Paa, "Bu bir kader sava Tevfik Bey.." dedi, "..anlatabildim mi?" "Evet efendim. Anladm." "yleyse devam edelim." Emrin kalanm yazdrmaya devam etti. MHENDS, tamirhane subaylar ve Ahmet Ustalar, zerinde 77 mirdik bir merminin durduu tezghn evresinde toplanmlard. Merminin elik ekirdei canavar gz gibi hain hain parlyordu. Usta Bey, "Mermiyi deitirmek iin iini boaltmak zorundayz.." dedi, "..zaman alan da bu." Mhendis yzn kayarak, "Boaltmak zorunda myz?" diye sordu. "Boaltmadan almadk hi."
Sakarya Sava'na Hazrlk 291

"alsak ne olur?" Kavak Ahmet Usta sinirli gld: "Ne olacak, bummm! Tamirhane uar." Evet, byle bir tehlike vard ama ince eleyip sk dokunacak zaman deildi. Tarttlar, ekitiler, hzl i karmak iin u zmde anlatlar: Mermiler bu i iin yaplacak zel, kk torna makinelerine, ileri boaltlmadan, dolu dolu balanacak ve tornalanarak 7.5'lik topa uydurulacakt. Bu tehlikeli ilemi yalnz mhendis ile Ahmet Ustalar yapacaklard. Mhendis ilk kk torna makinesini izip imal etmek iin kollar svad. Bu gzpek ve becerikli insanlar, sorunu zecek gibi grnyorlard. Ama cephede bir baka sorun ortaya km, iddetle hava kefine ihtiya belirmiti. nk gzleri az mevcutlu Trk

birliklerine alm keif kollar yry izgisine yanam Yunan birliklerini abartarak, taburu alay, alay tmen diye deerlendiriyor, kararghn kafasn kartryorlard. smet Paa "Tam da gerektii srada bir tek uak da m yok.." diye baryordu, "..Hava Genel Mdrl ne gn iin var?" Malky Havaalan'nda hl bir tek uak yoktu. ONARIM VE BAKIM, birok eksiklik ve aksilikten dolay uzun srd iin uaklarn Malky'e umas bugne kalmt. leri teknik sorunlarla ilgilenecek bir uak mhendisi yoktu. Havacl balatan Harbiye Nazrl, bir tane olsun Trk uak mhendisi yetitirmeyi nedense hi dnmemiti. Uaklar pistte sralanmlard. Son denetimleri yaplyordu. Hepsi ift kanatlyd. Bata Erzurumlu tccar Nafiz Kotan'n orduya armaan ettii iki Fiat keif ua duruyordu: Nafz1 ve Nafiz-2.59a ncs, Franszlara ait bir BreguetOCIV keif uayd. Gney cephesinde drlerek ele geirilmiti. Drdnc uak, birka uan gvdesi, kanad, motoru birletirilerek yaplm o nl tek kiilik kur-gu-uakt. Kanatlarndan yararlanlan avc uann modeli ile anlyordu: Albatros D-III. Bu uaa zmir ad konulmutu. Abdullah Usta, Yzba Fazl'a, "Bak, bunlarn drdnn de oktan hurdaya kmas gerekirdi." dedi, "..uaklardan sorumlu teknik adam olarak sylyorum, bunlarla uulmaz!" 292 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu
I Y zba Faz l

Yzba Fazl gld: "Bunu bir yldr sylyorsun. Ama bir yldr vzr vzr uuyoruz." "Nasl utuunuza ayorum." "Bir itirafta bulunaym m? Biz de ayoruz." Baktlar ve kahkahay bastlar. Zorunluk ve lgnlk, teknik gerekleri ap geiyordu. BU SIRADA ift kanatl bir Brgue-XIV Yunan keif ua, sabah gzlemi iin EskiehirMuttalip Havaalan'nn toprak pistinde ilerledi, hzland, rzgr gsleyerek havaland. Yeni taklm 260 beygir gcndeki motoru, saat gibi alyordu. Orta Anadolu altlarnda dev bir kuruboya resim gibi ald. Eskiehir'in dousu ve gneyi, ertesi gn yrye geecek birlikler ve arlk kollaryla doluydu. Kk Trk keif kollarnn, tepelerden Yunan ordughlarn gzledikleri grlyordu. Daha gneye inip Sivrihisar'dan Polatl'ya doru utular. Altlarndan geriye, kimbilir ka uygarl emzirmekten yorgun dm, anm topraklar, plak dalar, kirli beyaz tepeler, kaburgalar saylan etsiz dzlkler akp gidiyordu. Hele Mlk Ky ile Bey-likkpr arasnda, haritada ad olmayan, geni bir toz l vard ki
Sakarya Sava?l 'na Hazrlk 293

-Trkler buraya Ackr diyorlard- bu l sars boluk pilotu da gzlem subayn da irkiltti. Bu mevsimde arkadalar, bu blgeyi yryerek nasl aacaklard?

BU BLGEDEN geecek olanlardan biri de Sakz Adal er Pa-nayot'tu. Aydn'daki alaydan nc Kolordu'ya bal 3. Tmene verilmiti. Btn birlikler gibi Panayot'un taburu da yrye hazrlanyordu. Yeni yazlk elbiseler, postallar ve ince amarlar datlmt. Yemekler iki gndr ok iyi kyordu. Tabur komutan, "Korkmayn.." demiti, "..suyumuz bol. Yolumuz dz. Ege'den daha scak olmaz. Bu yry gzel bir gezinti olacak. Trk ordusu dalmak iin ilk silah sesimizi bekliyor. Ankara'y alacaz." Panayot o akam sevgilisine mektup yazd: "Ankara'dan ne istersin?" SVAR TUGAYI Mrettep Kolordu kararghnn boaltt Mekece'ye saat 09.30'da girdi. Bir adam birdenbire ne atld, Tugay Komutan Albay Hac Arif rg'n atnn dizginlerini yakalad, haykrmaya balad: "Kzmn cn alacaksn deil mi? Almayacaksan niye atlandn, niye silahlandn? Syle, kzmn cn alacaksn deil mi?" Adam uluya uluya alamaya balad. 11. Yunan Tmeni tela iinde ekilirken bile birok kirli i yapmt. Zavall baba da buna tank olan talihsizlerden biriydi. Ky yand iin Mekece'ye snan adamcaz, ka zamandr rastlad her subaya, askere alayarak bu soruyu soruyordu. Deli Baba diye anlr olmutu. Tugay Komutan atndan inip Deli Baba'ya sarld, srtn okad, "Namus sz veriyorum." dedi, "..yalnz kznn deil, btn mazlumlarmzn cn alacaz." Bunu bir gn mutlaka baaracaklarna ta iinden inanyordu. Bu inan olmasa bu sava srdrlebilir miydi?
294 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

KK BR SVAR BRLNN elik ettii ak Mercedes otomobil, Polatl demiryolunu geip toprak yoldan kuzeye doru ilerledi. M. Kemal ve Fevzi Paalar arkada, Salih Bozok ofrn yannda oturuyordu. 3. Grup mevzileri ve birlikleri buralardayd ama onlar dnte denetleyeceklerdi. Kseler kprsnden Sakarya'nn batsna geerek 1. Grubun blgesine girdiler. Yunan ordusunu gzleyen 1. Grup yry balaynca dman oyalayarak geri ekilecek, bu kesimdeki kprleri ykp Sakarya dousuna geecekti. 1. Grup Komutan Albay zzettin allar ile piyade ve svari tmenlerinin komutanlar Abdurrahman Nafiz Bey ile Osman Zati Bey paalar karladlar. Yar yarya boalm bir kyn tek narnn altnda oturdular. Yal bir kadn kuyuda soutulmu ayran ikram edip ekildi. Ktahya-Eskiehir savandan, Trkiye'nin geleceinden, sonra da beklenen savatan sz ettiler. Bakomutan bu savan byk nemine deindi. ngiltere hem Dou Akdeniz'e, Hindistan yoluna, ran, Irak ve Kuveyt petrollerine egemen olmak, hem de emperyalizme ba kaldrm olan Trkleri, dnya Mslmanlar istiklal hevesine kaplmasnlar diye iyice cezalandrmak, Sevr Antlamasyla da bir daha ba kaldramayacak hale getirmek istiyordu. Bunu gerekletirmek iin Yunanllar kullanyordu. Yunanllarn arkasnda ngiliz emperyalizmi durmaktayd. Bilinen, bilinmeyen ksa ve uzun vadeli ngiliz kar ve hesaplan iin akacak Yunan kannn bedeli olarak Yunanistan'a, zmir ve Dou Trakya'y vermiti. Demek ki Sakarya'da tam bamszlk istei ile emperyalizm arpacakt. Bunun iindir ki bu sava yalnz Trklerin deil, btn mazlum milletlerin sava olacakt. Yunanllar zmir ve evresi ile Dou Trakya'dan baka, stanbul'a da sahip olmak istiyorlard. Bunun gereklemesi iin Sevr Ant-lamas'n Ankara'ya zorla kabul ettirmek zorundaydlar. Demek ki Sakarya'da Misak- Milli ile byk Yunan lks de arpacakt.

Bu savata milliyetilerin yenilmesini bekleyen ve isteyen baz Osmanllar da vard: Padiah, padiahlar, hilafetiler, yobazlar, iSakarya Sava'na Hazrlk 295 birlikiler, casuslar, hainler ve ayrlklar. Bu gafil, dar, s, hain kafalar yetitiren dzen de yaayabilmek iin midini Yunan galibiyetine balamt. Demek ki aydnla kabilmek iin Sakarya'da bu kara dzenin midini de krmak gerekiyordu. Bakomutan, "te bu nedenlerle bu savatan kesinlikle galip kmak zorundayz" dedi, gelitirdii yeni sava yntemini ayrntl olarak aklad, aklamasn yle bitirdi: "Topramzn her kar, her noktas iin kanmz dkeceiz. Bylece stn dman kuvvetlerini artarak, yorarak, ypratarak, ezerek, eriterek, a brakarak, sonunda onu, taarruza devam azim ve kudretinden yoksun bir hale getireceiz. Subay ve erlerinize bu sava yntemini ok iyi anlatn." 59b Komutanlar titrediler. Bu sadece bir yntem deil, daha baka, daha byk, daha anlaml bir eydi. Salih Bozok yeni yntemi ilk kez dinlemiti. M. Kemal Paa'ya bakt. Zihni uzun yllar ncesine kayd. M. Kemal Paa'dan ald bir mektuptaki cmleyi hatrlad: "Bilirsin ben askerliin her eyinden ziyade sanatkrln severim." 59c Cmlenin anlamn imdi kavramt. ANKARA'dan Cephe Komutanlna drt uan Malky'e bu akam gelecei bildirildi. Pilotlarn dndaki grevliler trenle hareket edeceklerdi. lk keif uuu ancak ertesi sabah yaplabilirdi. stihkm Albay Ahmet kr Bey Yzba kr Skmens-er'e dnd: "Mula civarna bir Yunan ua zorunlu ini yapmt. O uak ne oldu? Belki iimize yarard." "ncelemek iin kii yolladlar Albaym. Ancak varmlardr." Arza ve gecikmeleri sona erdirmenin kestirme ve gvenli yolu, yeni uaklar almakt. Ama Ankara'nn bu kadar paras hi olmamt. Bundan sonra olaca da ok pheliydi. YZBAI KR haklyd. Bir deve kervan, an sesleri ve develere ss diye taklan minik aynalarn prlts iinde Mula'dan 296 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

karken, pilot Vecihi, gzlemci Hamdi ve Eref Usta bir at arabasyla ehre yeni giriyorlard. Kervan, toplanan ilk vergileri Konya'ya gtryordu. talyanlar pilotu ve gzlemciyi alp krk ua Trklere brakmlard. Uak ngiliz yapm, iki kiilik, ift kanatl, De Hawilland-9 tipi bir keif uayd. ni takm ve sa kanad krlm, dmeni sakatlanm, gvdesini saran keten paralanmt. Motoru harap olmu grnyordu. yice muayene ettiler. Bundan daha beter durumdaki uaklar bile uurmulard. Bu ganimet ua rahatlkla uurabilirlerdi.59d Sevinle kucaklap dnmeye balayarak herkesi gldrdler. KONYA MEYDANLARI kurbanlk kolar, satclar, alclar, kasaplar ve byk kazanlarla doluydu. Orduya armaan edilen kurbanlar hemen orackta kesilip paralanyor, kavurma yaplmak zere kazanlara baslyordu. Bucak ve ileler de, toplanan ilk vergileri, bayramdan nce orduya yetisinler diye Bat Anadolu Menzil Komutanlna teslim edilmek zere Konya'ya yollamlard. Bu iyi niyetli ama program d davran yznden Konya drt bir yandan ehre giren kervanlarn ve araba kollarnn da hcumu altnda kalmt. Yollar tkand, ehir kilitlendi. Menzil Komutan Albay Kzm Dirik'i tanmayanlar, daha ilk admda bu duruma den Konya'nn, Mula, Denizli, Antalya, Burdur ve sparta'dan yola karlacak vergi kollar da gelmeye balaynca fel olacana, menzil rgtnn bu ok byk iin altnda ezilip kalacana bahse girebilirlerdi. Oysa Albay Kzm Dirik byle gnlerin adamyd.

Bu geici kargaal tatl-sert yntemlerle abucak dzene koyacak, akam Konya stiklal Mahkemesi yelerine ziyafet bile verecekti. stiklal Mahkemesi, gelir gelmez, rvet yedikleri bilinen Ceza Mahkemesi Bakanyla iki yesini tutuklam, ka zamandr Konya'y huzursuz eden bu pis sorunu sona erdirmiti.60 Bunu kutlamamak olmazd. lelerden gelen amar, ark ve oraplar eek kollaryla hemen ikmal noktalarna yolland. Baz iller orduya vergiden ayr, armaan Sakarya Sava'na Hazrlk 297 olarak kavurma, tulum peyniri, meyve kurusu gibi yiyecekler de yol-luyorlard. Orduyu doyurmak ve donatmak sorun olmaktan kmt. Oysa iki hafta nce bu sorun aresiz sanlyordu. Bu vergiler yoluyla 100.000 insann ve 130.000 hayvann 8 aylk yiyimi salanacaktr.603 PAALAR dnte Ankara ay ile demiryolu arasnda bulunan 3. Grup birliklerini de denetlediler. Henz grevinden alnmam olan Grup Komutan Albay Arif Bey ve gruba bal tmenin komutanlaryla konutular. Savunmann btnyle Sakarya'ya dayandrlm olmas Bako-mutan' memnun etmedi. Dman nehri herhangi bir noktasndan geebilir, o zaman asker, en nemli engelin aldn, yleyse savan kaybedildiini sanabilirdi. Asl savunma mevzilerinin uygun olan yerlerde geri alnmasn emretti. Yeni sava yntemini anlatt. Komutanlara moral, yani elie su verdi. MERCEDES Polatl'ya dnerken, ilk uak da akam ufkunda grnmt. Kara nokta gittike byyerek yaklat. Gelen Nafiz-1'di. Szld, havaalan grevlilerinin, civardaki askerlerin ve ikmalcilerin alklar arasnda piste indi. Onu Nafiz-2 izledi. Albatros D-III de geldi ama motorunun tekledii anlalyordu. Glkle inebildi. Drdnc uak Breguet-XIV ge kalmt. ok gemedi, o da grnd. Geliinde bir tuhaflk vard. Der gibi alalyordu, yere dokunduu anda motorundan alevler fkrd. Pilot zorlukla yere atlayabildi. Uak tutuup yand. Daha ilk gn bir uak kadro d kalmt. MHENDS kk tornay bitirmiti. Aygt demirden yaplm garip bir oyuncaa benziyordu. Sra denemeye gelmiti. Mermi patlarsa tamirhaneye bir zarar gelmemesi iin o komik grnl aygtla birlikte yanna bir de mermi ald. Binann yaknnda bir baraka yaplyordu. Orada gndzden bu i iin bir tezgh hazrlanmt. Oraya geti. Yardma gelmek isteyenlere izin vermedi. 298 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu Koca tamirhanede i durdu. Zaman gemez oldu. Subaylar, ustalar tezghlar arasnda amasz dolanp duruyorlard. Krk dakika sonra mhendis tamirhaneye mermiyi havada sallayarak dnd. Az kulaklarndayd. lk deneme olduu iin ihtiyatl davranarak yava alm, ii uzatmt. Bir iek armaan eder gibi ho bir jestle mermiyi Usta Bey'e verdi. Tornadan yeni gemi mermi prl prl parlyordu. Usta Bey mermiyi pp bana koydu, bir an duraklad, sonra ani bir kararla mengeneye balad, bu ilk merminin gvdesine keski ile imalat- harbiye tarihine geecek olan u nl cmleyi kazd: "Venizelos cenaplarna hediyemizdir"61 Tamirhane kahkahaya bouldu. Btn gece alarak be kk torna daha yaptlar. Bylece gnde, istenilenden iki kat daha ok mermi 7.5'lik toplara uyarlana-bilecekti.
Ankara'dan g durmaks z n devam ediyordu

KEMELK camisinin evresindeki kahveler, babalar ve ocuklarla doluydu. zmir

tresince arifeyi karlyorlard. Gece yars kuyruklar knal, boynuzlan kurdeleli kolar, srler halinde buradan geirilip ehre indirilir, Trk semtlerindeki kurban yerlerine datlrlard. Tre korunuyordu ama kimsede nee yoktu. Babalar suskun, ocuklar bile durgundu. zmir Trk iki buuk yldr glmyordu. Sporting Clup, Kramer Palas'n gazinosu, Byk ve Kk Pose-idon, Klonaridi, Cafe Corso, Cafe de Paris, Viyana Birahanesi ve benzeri elence yerleriyse, her gece dolup tamaktayd. zmir Rumlar ve Sakarya Sava'na Hazrlk 299

Ermenileri iki yldan beri mutluydular. Trk ordusu yenildii iin yirmi gnden beri de bayram ediyorlard. Ta karda, Karyaka'da, yal boyundaki kk, ahap evin karanlk cumbasnda, beyaz bartl iki glge, uzaktan zmir'i seyretmekteydi. 'Gvur zmir' klar iindeydi. Trk mahalleleri ise oktan karanla gmlmt. Acyla inlediler. Kk olann kocasn igal gn ehit etmilerdi. Bynn kocas ise, ldrlmemek iin iki olundan ufan alp Rodos'a kamt.62 Byk olu Yunanllarla savayordu. Rumlar renmesinler diye, bilenlerin dndaki hi kimseye, Svari Grubu Komutan Albay Fahrettin'in annesi olduunu syleyip de vne-miyordu. Yldz yamuru balad. Ellerini kaldrd, yce Tanr sevgili olunu ve askerciklerini korusun, al sancak zmir'e geri dnsn diye gzleri dolarak duaya durdu. ALBAY FAHRETTN BEY erkenden yatmt. Emir Subay stemen Fevzi Uaner ile akndan dnen 2. Tmen'den Yzba eref zmir, stemenin adrnn nnde yere oturmu dertleiyorlard. Yldz yamuru balaynca hayranlkla susup seyrettiler. Yzba zmir'i hatrlam olmal ki, durup dururken, "zmir'e ilk giren subay ben olacam!" dedi. Emir subay, yz yldzlarn nda glkle seilen yzbaya korkuyla bakt. Ne diyordu bu yzba? zmir ok uzaktayd ve belki de yarn Yunan sava makinesinin altnda kalp paralanacaklard. Yzba, temenin ne dndn anlayarak gld: "Delirdim mi diye bakyorsun, deil mi? Korkma, delilii atlattm. Artk beni ele geiremez." Yzba eref iki yl nce, bir talyan gemisiyle, esir dt Trablus'tan yurda dnerken, Yunanllarn zmir'e ktklarn duyunca ok zlm, gerekten delirmi, "zmir'e ilk ben gireceim" diye tutturmu, glenlere ve acyanlara kzp kendini Akdeniz'e atmt. Gemi durdurularak glkle kurtarlmt.63 Yzba uzanp stemeni pt, sanki ertesi gn zmir'e girecekmi gibi sevin iinde zplayarak gitti. Yldz yamuru artarak sryordu. 300 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Drdnc Blm Ankara'ya Yry

14 Austos 1921 - 22 Austos 1921

14. SVAR TMEN'nin nc bl, ileri Yunan birliklerine atmamak iin sapa yollardan sessizce ilerliyordu. Grup Komutan Albay Fahrettin Bey, baskn grevinin yerine getirilmesini ve Seyitgazi evresindeki durumun kefedilmesini emretmiti. Svarilerin ayaklar altnda birdenbire yemyeil bir vadi alver-di. Bardack suyu, iki yanndaki deirmenlerin dolaplarn dndrerek neeyle akyor, hava am sakz kokuyordu. Vadinin masals bir grnm vard. Tehlike kokusu alan atlar, kulaklarn diktiler. Vadinin kar yamacnda da Yunan ncs belirdi. Birbirlerini gren Trk ve Yunan komutanlar ayn anda l bastlar: "Dman!!!" Silahlar patlad. nc hzla yaya savana indi. Az sonra tmen yetierek sava dzeni ald. Yeni yrye gemi olan 5. Yunan Tmeni durdu, onun da bir alay ald ve savaa girdi. Tfek cayrtlar Bardack vadisinin bin yllk sessizliini ldrd. Ankara'ya Yry 301 PORSUK'un kuzeyindeki Duda Ky evresinde de bir baka atma geliiyordu. 1. Svari Tmeni'nden 10. Alay'in keif bl, sabah kefi iin ilerlerken, yrye gemi bir Yunan taburuyla burun buruna gelmi ve sk ate yemiti. Yunan yry balam olmalyd. Durum tmene bildirildi ve alay silah ba yapt. Alay imamnn duasndan sonra subaylar ve erler helalletiler, yaya sava iin mev-zilendiler. Beklemeye baladlar. Sabah sessizlii iinde doum sancs gibi gittike artan ve hzlanan bir uultu yaklayordu. Yunan ncsnn arkasndan, bir alayla takviyeli 16.000 kiilik bir tmen gelmekteydi. (7. Tmen+16. Alay) 10. Alay'da 250 sava vard.1 EVET, Yunan ordusu bu sabah, 14 Austos 1921 Pazar gn, saat 05.00'te, dolgun kolordusu ile harekete gemiti. Yunan byk taarruzunun ikinci evresi balamt. Sol kanattaki (kuzeydeki) nc Kolordu'ya General Polime-nakos komuta ediyordu. Bu kolordunun tmeni Eskiehir-Anka-ra demiryolunun iki yanndan Sakarya'ya doru ilerliyordu. Eski komutan General Vlahopulos gal Genel Komutan olmu ve zmir'de kalmt. Ortada, Birinci Kolordu vard. Komutan General Kondulis'ti. Bu kolordu tmeniyle Sivrihisar dorultusunda yryordu. Sa kanatta (gneyde) General Prens Andreas'n komuta ettii kinci Kolordu bulunmaktayd. Bu kolordu iki piyade tmeni ve bir svari tugayyla gney Sakarya'nn gneyinden yol almaktayd. Afyon'dan yola kan 9. Tmen yolda kolorduya katlacakt. Alay alay yryen kalabalk tmenleri, yiyecek ve cephane kamyonlar, ambulanslar, arabalar, deve kollar, benzin ve su tankerleri, hizmet birimleri ve srler izliyordu. Ordu karargh, birliklere, 'Trk ordusunun isyan edip dald' sylentisini yaymt. Morali zaten iyi olan askerler, bu sylenti yznden bsbtn rahatlamlard. Keyifle yryorlard. 302 u gn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Ankara'ya Yry 303

BATI CEPHES Telsiz stasyonu Komutan Temen hsan Ak-soley kulaklkla telsiz biplerini dinliyordu, Osman avu'a, "Svari Grubu aryor.." dedi, "..telsiz avuu manipleye bugn biraz telal vuruyor." "Bir tatszlk olmal." Osman avu da kulaklklarn takt, Svari Grubunun sabah raporunu almaya balad. Art birliklerden tmenlere tmenlerden gruplara, gruplardan Cephe Kararghna yaan telsiz ve telgraf raporlar, ifre subaylarn-ca alyor, verdikleri bilgiler Harekt ubesinde birletirilip durum haritasna ileniyordu. Trk birliklerini krmz bayrakl, Yunanllar mavi bayrakl ineler temsil ediyordu. Yunan ordusunun btn birlikleriyle harekete getii anlalmt. Bakomutan cephenin gneyini denetlemeyi ertesi gne erteledi. Albay Arif Bey Bakomutanlk Kararghna alnd, tmenleri baka gruplara datld. Yusuf zzet Paa'nn htiyat Grubu, 3. Grup adn ald. Bu grup Malky'e, Malky'de bulunan 4. Grup da Polatl'ya yaklaacakt. Her tan binlerce kiiyi temsil ettii byk satran balamt.

YUNAN BRLNDEN NCE, kamakta ge kalm son g kafileleri korkuyla gelip telala getiler. Sonra Yunan nc taburu grnd. Atei yer yemez hemen yayld. Makineli tfekler karlkl lm kusmaya baladlar. Sava hzla kzt. 10. Alay'da birka yeni er vard. Biri, yz kanla sval bir askeri grnce kvrlp kustu. Bir bakas titremeye balad. Burma bykl onba bard: "Bana bak, Azrail korkaklar arar, korktuunu belli etme ocuk!" Bir Yunan birliinin alayn gerisine sarktn gren Alay Komutan Yzba erif Gralp, askerini ezdirmemek iin geri ekti. Youn ate altnda zahmetle toplanp yarallar da alarak 4 km. gerideki Geyikli'ye ekildiler. Daha ilk atmada geri ekilmek yzbaya ar gelmiti. Acsn karmak iin ar makineli tfek bl304 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu gn yolun iki yanna, srtlarn arkasna yerletirdi. Blklerini de pusuya yatrd. Dman ne kadar yaklarsa yaklasn emri olmadan kimse ate etmeyecekti. Beklemeye baladlar. YUNUS NAD BEY'in Yenign gazetesinin bask makineleri de Kayseri'ye yollannca Ankara'da tek gazete kalmt: Hkimiyet-i Milliye. Tahan'n karsndaki harap bir hann birinci katndaki bir oda-ckta yazlp diziliyor, hann ahrna yerletirilmi, gazya motorlu bir makinede baslyordu. Bayazlar ounlukla Ruen Eref nay-dn yazmaktayd. Bugnk yazsnn bal Hicret'ti (G). G Trkn kanayan yarasyd. Her bamszln kazanan Balkan devleti Mslman Trkleri ve Trk olmayan Mslmanlar ya krm ya ge zorlamt. Bu g yllarca srmt, hl da sryordu.la Bu facia sona ermeden, Yunan ordusunun acmasz tutumu, bu kez de on binlerce Anadolulunun cann ve rzn korumak iin evini, barkn brakp Anadolu'ya snmasna yol amt. Uygar Bat, bu durumu seyretmekle yetiniyordu. Bugn de yine binlerce aresiz kadn, kz ve ocuk g yollarn-dayd. KATMERN gazetesi sava muhabiri Hristos Nicolopulos, Es-kiehir-Sivrihisar arasndaki toprak yolda, toz kaldra kaldra ilerleyen otomobillerden birindeydi. Birinci Kolordu Kararghyla birlikte cepheye gidiyordu. Uzaklardaki tepelerin zerinde, kk g kafilelerinin douya doru yrdkleri grnmekteydi ama bu olay Nikolopulos'u ilgilendirmedi. O Yunanllnn bin yl sonra Kk Asya'y yeniden fethetmesiyle ilgiliydi. Keif ve avc uaklar, Trk cephesini srekli denetim altnda tutuyorlard. nclerden gelen para para bilgilere gre Trkler, Sakarya'nn batsnda, tahminlerin tersine pek az birlik brakmlard. Birinci Kolordu'nun yolu zerinde bulunan bir Trk svari alay fazla diren gstermeden Sivrihisar'a ekildi. Ankara'ya Yry 305 Tozdan baka sorun yoktu. Nikolopulos defterine u notu dt: "Yry neeli ve sakin balad." Embros gazetesi muhabiri lia Vutieridu da nc Kolordu Karargh ile birlikteydi. O da bugnden yle sz edecekti: "Asker neeli. Arada bir 'Ankara'ya!' diye baryor" 14. SVAR TMEN kendinden tam on misli kalabalk 5. Yunan Tmeni'ne atmt. Bir sre savat. Sarlma tehlikesi belirince geri ekildi. kinci Kolordu Komutan General Andreas, svari tmeninin kolordunun ikmal yolunu kesmek istediini sanp telalanmt. Sakarya'ya kadar Eskiehir-Seyitgazi-Emirda yoluyla besleneceklerdi. Seyitgazi yolunu korumak iin 5. Tmen'den bir alay ile bir bataryay geride brakt. Bylece tmenin btnl bozulmu oldu. Yry aksamaya balamt.

YUNAN NC TABURU, Geyikli'ye yaklayordu. Bu kez daha dikkatli ve ihtiyatlyd. Makineli tfek bl komutan, dmann mesafesini telemetre ile lp Yzba erife fsldyordu: "1.500 metre... 1.200 metre... 1.000 metre..." Alay soluunu tutmu, komutannn iaretini bekliyordu. "500 metre... 400 metre.;. 300 metre... 200 metre..." Mesafe plak gzle kestirilebilecek kadar azald. Arada 100 metre bile kalmamt. Yzba erif diini skt, biraz daha bekledi. Sonra 250 kiinin bekledii iareti verdi: "Ateeee!" nce drt ar makineli tfek takrdad. Onlar hemen hafif makineliler ve tfekler izledi. Yunan taburu bir an donup kald, sonra il yavrusu gibi dald. Geride yz kadar l ve yaral brakt.lb Yry Yunanllar iin, tahminlerin tersine, hi de iyi balamamt. lene doru da btn hainliiyle bozkr direnie geecekti. SABAH KEF iin iki uak hazrd. Grevli pilot ve gzlemciler Fazl'n adrnda toplanmlard. Yzba Srr, "Biliyor musunuz.." dedi, "..yarn kurban bayramym." 306 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu Son gnler yle youn ve skntl gemiti ki hibiri bayram bilebilecek halde deildi. Yzba Fazl yzn buruturdu: "Kasaplarn yola kmasndan anlamalydk." Bugn pilot Behet gzlemci Yzba Srr'yla, pilot Halil gzlemci Yzba Bahattin'le uacaklard. Fazl, "Halil, siz demiryolunun kuzeyini tarayacaksnz.." dedi, "..Behet, siz de gneyini. Dmann arlk merkezi kuzeyde mi, gneyde mi, bunu belirleyeceiz." "Tamam." "Uu sreniz en ok bir buuk saat." "Yetmeyebilir." "Uaklar zorlamayn. Zaten son demlerini yayorlar. Zavalllara efkatli davrann. Haydi ocuklar!" Be dakika sonra Nafz-1 ile Nafiz-2 havalandlar. Uaklar uurlayan Fazl adrna girdi. ok gemeden bir havac adra dald: "Uaklar geri dnyorlar aabey!" "Nasl olur, daha yeni utular." "kisi de tekliyor." "Allah kahretsin!" Dar frlad. Nafiz-1 yalpalayarak yaklayor, motorundan acayip sesler geliyordu. Behet'in uaa hkim olabilmek iin rpnd grlyordu. Serte de olsa uan indirmeyi baard. Nafz-2'nin durumu iyice tatszd. Der gibi hzla alalyordu. Havaalannn ilerisindeki aalarn arkasnda kayboldu. Pis bir grlt ve koyu bir toz bulutu ykseldi. Deli gibi aala kotular. Pilot ve gzlemci byle bir kaza iin ufak saylacak yara bere ile kurtuldular ama uak sakatlanmt.2 Cepheye keif grevinin yaplamad bildirildi. GENERAL PAPULAS, Albay Pallis ile ordunun Hava Komutan Binba Hacizafirios'u birlikte kabul etti. lk raporlar ulamt. Tmenler hedeflerine sorunsuz ilerliyordu. Hibir blgede ciddi bir direni olmamt. Yunan uaklar srekli uarak, dmann hava kefi yapmasna imkn vermemiti. Papulas keyiflendi: Ankara'ya Yry 307 "Oturun, birer kahve ielim."

Hacizafirios'a bakt: "Taarruzumuzun baar kazanmas iin baskn zelliini korumas gerek. Yeteri kadar uamz var. Dmann hava kefi yapmasn sava balayana kadar kesinlikle engelleyeceksiniz." "Emredersiniz." Ordu karargh henz Eskiehir'deydi. Ertesi sabah yola kacaklard. LENE DORU bozkr sert yzn gstermeye, azgnlaan gne askeri dalamaya ve arpmaya balad. zellikle orta kesimde ve gneyde, tmenlerin yry yollar zerinde, mola verip glgesine snabilecekleri hibir geni aalk yoktu. Ormanlar geride kalmt. Aylardr yamur yememi plak toprak un ufak olmutu. Yrdke youn toz bulutlar ykseliyor, ndekilerin kaldrd yapkan tozu, arkadakiler yutuyordu. Yayalar ve atllar toz solumaktayd. Komutanlar bu sorunu sralarn arasm iyice aarak zmeye altlar. Ama bu kez de yry kollan ok uzad. Bu uzun yry kollarna hkim olmak ve gvenlii salamak sorun oldu. Tankerlerin su datmas ok zaman almaya, bu da tepkiye yol amaya balad. Hayvanlarn su ihtiyacnn da iyi hesaplanmad anlalmt. Yunanllar, huyunu suyunu hi bilmedikleri bir corafyada yryor ve yrdke sorunlar byyor ve oalyordu.3 GENERAL HARINGTON Fransz ve talyan igal kuvvetleri komutanlar General Charpy ve General Mombelli ile le yemei yiyecekti. Zengin ve kark Osmanl miras n de yakndan ilgilendiriyordu. Sevr Antlamas, hepsinin beklentilerini karlayan iyi bir zm olmutu. Ama Almanlar, Macarlar, Avusturyallar, Bulgarlar ve Osmanl hkmeti galiplerin bar artlarn kabul ettikleri halde, milliyeti Trkler etmemi ve Anadolu'da yeniden silaha sarlmlard. Drt yl srm kyasya bir savatan sonra, bar zlemi iindeki dnya iin bu ok talihsiz bir durumdu. Mtareke imzalanal neredeyse yl olacakt. Trkiye sorunu gittike byyerek ve iddetlenerek srp gitmekteydi. 308 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu ngiltere'nin tek sorunu milliyeti Trkler deildi. Yaylan grevler, patlayan rlanda olay, Hindistan'daki Hindu-Mslman hareketleri, Msr'daki ve Irak'taki milliyeti kprdanlar, Bolevik ihtilali, Almanya'daki sosyalist ayaklanmalar, Fransa'yla olan anlamazlklar ngiltere'yi uratryor ve korkutuyordu. Yunanllar hi olmazsa u asi Trkler sorununu bitirebilseler-di ne iyi olacakt. Yunan ordu kararghnda gzlemci olarak bulunan Binba Johnson Yunanllarn bugn yrye geeceklerini bildirmiti. Trkler hakknda yeni bir bilgi yoktu. General Harington'un o kadar mit balad Black Jumbo Ankara'da hl faaliyete geememiti. SICAK, saatler getike daha yrtc oluyordu. Toz, askerleri beyaz hayaletlere, scak serseme evirmiti. Yol bitmek bilmiyordu. Kzgn topran atei yzlerine vuruyor, scakta eller ve ayaklar iiyordu. Blgedeki kuyularn suyu bol deildi. abuk tkeniyor, ge do-luyorlard. Boalan tankerleri doldurmaya bu kuyularn suyu yetmiyordu. Haritada grlen kk akarsularn da yazn kuruduklar anlalmt. Tankerlerdeki suyu idareli kullanmak artt. Kstlayc kurallar, sorunu birdenbire dramatik hale getirdi. Asker, bir kuyu ya da clz bir eme grnce, biraz olsun serinlemek iin izin mizin almakszn dalp suya hcum etmeye balad. Su ba tartmalar giderek kanl kavgalara dnecekti.4 ABDULLAH USTA ve ekibi akam trenle Malky'e geldiler. nce iki kiilik Nafiz-1 keif ua ile tek kiilik Albatros D-III avc uan bakma aldlar. ki uan huysuzluk eden motorlarn skp indirdiler.

Behet Abdullah Usta'ya taklmadan edemezdi: "Duyduuma gre smet Paa, 'yarn sabah bir ua hazr etmezse, Abdullah Usta denilen o adam, poposuna bir kuyruk takp uurtma diye uuracam' demi. Demire can veren koca Abdullah Usta'ya sylenecek laf m bu? Ben senin adna teessf ettim. Ama sen zel bir cevap vermek istiyorsan, syle, kendisine ileteyim." Ankara'ya Yry 309 Bu gen, yakkl pilotta eytan ty vard. Abdullah Usta hi kzmaz, aksine onunla ene yartrmaya baylrd. Ua taplayarak, "Hey yavru ku.." dedi, "..smet Paa bu mereti uan hal sanyor galiba. Buna uak derler uak! Ne sihirli szle uar, ne emirle. Syle de, bunlara yeni motorlar alsn!" Bu gevezelik havaclar yatana kadar srd. Makinistler, btn gece, gaz lambas ve mum fenerlerinin nda alacak, Nafiz-1 ve Albatros D-IH' sabah kefi iin hazrlayacaklard. Ertesi gn de onarabilmek midiyle Nafiz2'ye el atacaklard. ENVER PAA, Dastanl bir kyl kyafetiyle az nce kagelmiti. Byk salonda oturuyorlard. Halil Paa'nn ei Safiye Hanm, "Ben sizi yalnz brakaym.." dedi, "..konuacaklarnz vardr." Enver Paa memnun oldu: "Teekkr ederim yenge." Safiye Hanm salondan kar kmaz konuya girdi: "Doktor Nzmla birlikte geldim. Ankara'daki arkadalarmz adna Trabzonlu Hafz Mehmet Bey'i armtm, geliyor. Bizim Kk Talat da (Mukara) birka gn iinde burada olacak. Ee, sen hazrlklar bitirdin mi?" Halil Paa, isteksiz, snk bir sesle, "Evet" dedi. "Ne o? Bir ey mi var?" "Evet. M. Kemal Paa'y Bakomutan yaptlar. imdi Meclis ve ordu onun evresinde toplanmtr." Enver Paa oral olmad: "Meclis nemli deil. Sorun karrsa datrz. Ordu, dnnce de benim evremde toplanr." "Bu ok zor dnemde Anadolu'da ikilik kmasndan korkuyorum." Enver Paa ayaa kalkt. Gzel deli geni salona bakarak birka adm att: "Sen burada rahat grnce, kendini brakmsn. Tereddte yer yok. Harekete gemenin tam sras." Halil Paa sabahleyin Sovyet yardmyla ilgili olarak Batum'da bulunan Trk deniz ve kara subaylaryla konumutu. M. Kemal Pa310 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu a'nn Bakomutan olmasnn sevinci iindeydiler, hepsine baka bir evk gelmiti. Enver Paa'y ne hatrlayan vard, ne arayan. Ama Enver Paa ok istekli ve sabrsz grnyordu, krmamak iin konuyu uzatmaktan kand, "Peki" dedi. YUNAN ABLUKASI son bir aydr sklat iin Sovyet yardm silah ve cephanenin Rus limanlarndan Anadolu limanlarna karlmas ok zorlamt. Denizciler, Karadeniz kysnda gerektiinde snabilecekleri bir mstahkem s olmadan, her tehlikeyi gze alarak bu grevi yerine getiriyorlard. Nitekim bu gece de, orduda Paskal Mahmut diye anlan Yzba Mahmut Gkbora'nn kaptan olduu Rsumat IV adl kk gemi, silah ve cephane dolu olarak Batum'dan Trabzon'a hareket edecek, oradan alaca talimata gre ykn uygun bir Anadolu limanna boaltacakt. Bu dokuzuncu seferiydi.
Paskal Mahmut G kbora

Elli yandaki khne gemi harekete hazrd. Kaptan dmenciye dnd: "Yirmi derece sancak." Dmenci komutu tekrarlad: "Yirmi derece sancak." Makine dairesine ses ileten boruya, "ok ar yol ileri" dedi. Borunun br ucunda ikinci ark Yusuf vard. O da ald emri tekrarlad: Ankara'ya Yry 311

"ok ar yol ileri." Pervanesi dnmeye balayan gemi homurdanarak yerinden oynad ve usulca hareket etti. "Iklar kapatn." Btn klar kapatld. "Ar yol ileri." "Ar yol ileri." Limann hayli uzanda, ak denizde, silah tayan Trk gemilerini avlamak iin nbet tutan bir Yunan sava gemisinin bekledii biliniyordu. Fark edilmemek iin sigara bile imeyeceklerdi. "Viya byle." "Viya byle." kinci Kaptan stemen Reat Talayer, Gverte Temen Fahrettin Akyollu kaptan kkne girdiler: "Allah selamet versin!" "Amin." Gemicik gittike uzaklaarak gecenin iinde eridi.5 CEPHE KOMUTANLIININ 'izinsiz ve emirsiz geri ekilenin idam edilecei' hakkndaki emri birliklere dalmt. 4. Tmen'in 42. Alay Komutan Yarbay Hseyin Avni Bey emri alnca, birok alay komutan gibi o da, alaynn subaylarn akam yemeinden sonra toplad. Emri okudu, ilerine sindirmeleri iin biraz bekledi, sonra ayaa kalkt: "Bu sava ite byle bir sava olacak. nk bu sava fetih, yama sava deil, vatan sava. Hibir hatay affetmeye hakkmzn olmad bir sava. Komutanlarmz izin vermedike leceiz, geri ekilmeyeceiz. Askere rnek olacaz. ocuklarmza para pul, mal mlk deil, milleti iin ehit ya da gazi olmu namuslu bir askerin ocuklar olmann erefini brakacaz. Beyler! Kendinizi ve askerlerinizi bu byk savaa hazrlayn!" Alay srf fedailerden kurulu bir birlik gibi dvecek, ilk ehitlerden biri de Yarbay Hseyin Avni Bey olacakt. 312 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

YUNAN BRLKLER genel olarak fazla atmakszn ordu komutanlnca belirtilen gnlk hedeflere ulam, dinlenmeye gemilerdi. Bu kez de gndz ile gece arasndaki artc s fark, sorun oldu. Akam serinlii gece olunca bozkr ayazna dnm, ince giyimli askerler titremeye balamlard. Yaz ortasnda yz bin battaniye nasl bulunabilirdi? Ekmek Eskiehir, Seyitgazi, Emirda frnlarnda piirilip birliklere uvallar iinde gnderilmekteydi. Baz akgzler snmak iin boalm ekmek uvallarna sarnp yle yattlar. Bu bulu abucak yayld. Ekmek uvallar geri gnderilmeyecek, bu yzden ekmek ikmali hzla aksayacakt.6 ou iin uykusuz ve souk bir geceden sonra sabah saat 05.00'te Yunan yry yeniden balad. Trkler daha erken uyanmlard. Namaz klp bayramlaacak-lard. Bugn kurban bayramnn birinci gnyd. RSUMAT IV, Yunan sava gemisine yakalanmadan sabah gn aarrken Trabzon limanna girdi. Deniz Ulatrma Komutanl'ndan bir motor girite bekliyordu, ddn alarak gemiyi selamlad. Rsumat buharl dd ile yle candan bir karlk verdi ki Trabzon'da uyanmam olanlar varsa onlar da uyandlar. ' Gemi mendirein iine girdi ve motorun iaret ettii yerde demir brakt. Mhendis Temen Cevat Talu ile Gverte Temen Kemalettin Bozkurt gemide nbeti kaldlar, Yzba Mahmut ve subaylar motora getiler. Motor Deniz Ulatrma Komutanl'nn iskelesine yanat. Karaya ktlar. Komutan Binba Fahri bekliyordu. nce askerce selamlatlar, sonra kardee kucaklap perek bayramlatlar. K UAK uua hazr, pist banda bekliyordu. Btn havaclar, makinistler ve yer grevlileri ayaktaydlar. Bayramlatlar. Bayram yemei leyin birlikte yenecekti. Karargh subay, yemekte etli pilav, ayran ve irmik helvas olduunu aklad. Ankara'ya Yry 313 Cephe karargh da havaclara armaan olarak kahve yollamt. Uykusuz Abdullah Usta'nn bile yz gld. Nafz-1'i Behet uuracakt. Gzlemci Yzba Srryd. Yzba Fazl, "Demiryolunun kuzeyini ve gneyini iyice tarayacaksnz.." dedi, "..sreniz iki buuk saat." Albatros'un pilotu Fehmi'ye dnd: "Sen birlikte uup keif uan koruyacaksn." "Bastne." Albatros'ta pilot yerinin nnde, drt yana dnebilir, canavar gibi bir makineli tfek vard. Tfee erit taklmt. "Haydi ocuklar, hayrl uular." Helalletiler. Motorlar snrken Behet bard: "Sofray ssl istiyorum." Sarn havac artistik bir selam akt: "Emrin olur!" Uaklar hi aksilik karmadan havalandlar, kanatlarn sallaya sallaya bir tur atp aadakileri selamladlar ve ufukta kayboldular. Havaclar sofraya temiz oturmak istiyorlard. adrlarn ortasndaki meydanckta byk bir faaliyet balad. Birbirleriyle akalaarak, atarak, yardmlaarak kimi tra oluyor, kimi ban ykyor, biri botunu boyuyor, bir bakas pantolonunu tlyor, bazlar byk dzeltiyor, dme dikiyor, gmlek ykyor, orap yamyordu. Sonra da ardan altnda le yemei iin Behet'in istedii gibi ssl bir sofra

hazrlayacaklard. :,

Bayram an s 314 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

BNBAI FAHR, "Yknz nebolu'ya indireceksiniz." dedi, "..Her zamanki gibi gece yol aln, hava aydnlanmadan nce bir limana snp saklann. nk iyice azd bunlar. Silahsz yelkenlilere bile ate ediyor, takalar batryorlar. Korumasz limanlarda da ok tedbirli olun. Ky gzetleme postalar, limanlara dman gemilerinin durumunu bildiriyor. Ona gre hareket edersiniz." Yzba Paskal Mahmut, "Tamam, anladk, bastne, emret, dediin gibi yaparz.." dedi, "..ama artk sadede gelelim. leyin ne yiyeceiz? Bugn bayram. Biz scak msr ekmei ile hamsi buulamann zlemi iinde yanyoruz." Baark Arifin gzleri ldad: "Ve de..." "Ht, tesini syleme, binbama ayp olur, o lafn geliinden ne istediimizi anlamtr." Fahri Bey gevrek gevrek gld: "Hergeleler." Mahmut ok sknt ekmiler gibi yzn buruturdu: "Batum'da her gn havyar yemekten gna geldiydi binbam." Bata kendi, kahkay bastlar. lmle ke kapmaca oynayan bu insanlar lmden ya da lm bunlardan uzak tutan bu nee miydi, neydi? HAVACILAR ardan altnda, el birlii ile portatif masalar birletirerek uzun bir masa hazrladlar. Teneke tabaklar, atal baklar, srahileri, marapalar yerletirdiler. Sarn havac, yakndaki tarlaya uzanp gelincik toplad. Kan krmz gelincikleri su dolu iki marapaya koyup masann iki ucuna brakt. f be! Behet sofraya baylacakt. KARARGH BNASI nnde motorlar alan yirmiden fazla kapal otomobil ve ii muhafzlarla dolu st tenteli kamyonlar beklemekteydi. General Papulas, Veliaht Yorgi, kurmaylar, karargh grevlileri binadan ktlar. Papulas'n yaveri saygyla kapy at. Komutan ve Ankara'ya Yry 315 Veliaht arabaya girdiler. Yaver Yzba Stefanopulos ofr Galani'nin yanna bindi. Arabalar ardarda hareket ettiler. Telsiz istasyonu, ordu hastanesi, ordu bal birlikleri ile kararghn arlklarm tayan yepyeni kamyonlar, bir saat nce yola kmlard. Komutan ve ordu karargh cepheye gitmek zere Eskiehir'den ayrldlar. Araba dizisini karargh muhafzlaryla dolu kamyonlar izledi. Yol tozlu, evre aasz, hava scak, doa plak ve haindi. Em-peryalistlie zenmi hrsl

ve kk bir devletin gelecekteki kral Veliaht Yorgi heyecanlanmt, "Bu sava.." dedi, "..tpk Avrupal bir ordunun smrge kurmak iin yapt l savalarna benziyor. Ne kadar gzel. Byle bir sefere katldm iin ok mutluyum." 7 MUHARP adl gizli rgtn yneticileri, kimsenin bulamayaca yerlere dalp gizlenmilerdi. Yzba Seyfi Akko Ankara'ya alnmt. Grup Bakan Binba Ekrem Baydar, uzak bir akrabasnn Eyp'teki evinde saklanyordu. ngilizler, motor kaptann konuturamam olmalydlar. Yoksa adlarn rendikleri rgt yneticilerini tutuklamak iin o gn harekete geerlerdi. Demek ki kaptan, yakalanarak yapt yanll ikenceye katlanarak demekteydi. Sava balamak zereyken rgt hareketsiz kalamazd. Aranyor olsa bile bayram canll iinde dikkati ekmeyeceine gvenerek giyinip sokaa kt. ehzadeba'ndaki stanbul kraathanesine yolland. Kraathanenin yal garsonu rgt yneticilerinin posta kutu-suydu. Byle durumlarda yneticiler bu garson araclyla haberle-ir, bir tehlike varsa ajanlar garsona mesaj brakrlard. GREV SRESNN bitiminden bir saat nce, Albatros D-III grnd. "Albatros dnyoooor!"
316 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Merakla toplandlar. Yalnz geliyordu. Grnrde keif ua yoktu. Albatros sarho gibi indi. Kotular. Pilot Fehmi'nin gne yan yz gzyayla srlsklamd. Faz'n kalbi skt: "Ne oldu Fehmi, keif nerde?" Nafiz-1,2.000 metre ykseklikte birden alev alm, yanarak dm, Behet ve Srr ehit olmulard.8 Hepsi acdan ta kesildiler. SVAR GRUBU bir yandan General Andreas'n kolordusunu her frsatta savamaya zorlayarak oyalayp yormakta, bir yandan da, Yunan birlikleri ile 2. Grubun arasnda durarak, grubun yryn korumaktayd. Bu iki grevin aksaksz yrtlebilmesi iin Svari Grubu'nun, Cephe ve 2. Grupla ile srekli balant iinde olmas gerekiyordu. Bu sebeple Grup Komutan Fahrettin Bey, telsizcileri her zaman yaknnda, elinin altnda tutuyordu. Grubun telsizi eski, byk, hantal bir cihazd. Manda arabasyla tanyordu. Benzin jenaratryle alyordu. Yksek, zor kurulur bir anteni vard. Fahrettin Bey Telsiz Takm Komutan Temen Rem-zi'ye "Bu telsize iek gibi bakacaksnz.." diye emir vermiti, "..bir dakika bile arza yapmayacak!" "Bastne." Temen Remzi ile yardmcs Temen Emin Orkut telsizin zerine titriyorlard. Telsizin hi arza yapmamasnn ilerde ne kadar byk bir yitime yol aacn nasl bilebilirdi zavallcklar. BNBAI EKREM stanbul Kraathanesi'ne girdi. Her zaman kalabalk olan kraathanede bayram dolaysyla bugn pek az insan vard. En dipteki masaya oturdu. Garson Ekrem Bey'i tanrd. Yannda askerlik yapmt. Biraz sonra, tank olduklarn belli etmeden masasna bir gazete brakt: "Hayrl bayramlar." "Hayrl bayramlar. Bir sade kahve." "Peki.." Yavaa ekledi:
Ankara'ya

Yry 317

"..Mesaj yok. Yalnz Da adl bey urad. Yarn ikindi vakti Aksaray'da olacakm." Aziz Hdai idi bu. "Teekkr ederim."

Bir daha konumadlar. Kahvesini iti, ykl bir bahi brakp kt. YUNAN KNC KOLORDUSU ile Trk 2. Grubu, Sakarya'nn gneyindeki blgede, ayn sert koullar iinde douya doru yrmekteydiler. Aralarnda bir yry gn fark vard. Trk komutan daha deneyimli olduu iin birliklerini kk gruplar halinde ve daha ok geceleri yrtyordu. Buna ramen yalnz bu gn 322 asker hastalanmt. Bu zahmete katlanamayp kaanlar da olmutu.9 Yunanllarn durumu doal olarak ok daha ard. nk bu blgeyi hi tanmadklar iin gvenlik kaygsyla gndzleri yryp scaktan kavruluyor, gece yatp souktan titriyorlard. Albay Kalinski sinir iindeydi: "Hani bu yry askeri bir gezinti olacakt?" TEK KLK avc ua ile salkl keif yaplabilmesi iin pilotlarn gzlem eitimi alm olmalar gerekti. Bu konuda en yetikin pilot Fazl'd. O uacakt. Akam kefi iin Albatros D-III hazrland. Bu gzel uaa zmir adn vermilerdi. Abdullah Usta, uaa binmeden Fazl' yakalad, "Bak.." dedi, "..btn paralar tek tek bir daha elden geirdim. Yine de dikkatli ol. Byk pilot olduunu bilirim. Ama sakn motoru zorlama, hz yapma, dmanla dalama. Ayan peyim. ki kurban yeter." Fazl gzleri dolan ustaya sarld: "Merak etme, sa dneceim." Motoru altrd, stt, pist ban doldurmu gen pilotlara ders verir gibi dikkatle ilerledi, elini sallad, hzland ve havaland. ki saat sonra dnd. Alklarla karland. Raporunu telefonla Binba Tevfik Bey'e yazdrd.
318 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

HAVA KEF RAPORU paalar rahatlatt. Fazl demiryolu kuzeyinde bir tmen, Sakarya'nn kollar arasnda drt-be, Sakarya'nn gneyinde tmen saptamt.10 Bu durumda dmann arlk merkezi ortadayd. Kuzeyden gelmeyecei anlalyordu. Ya merkezden saldracakt ya da merkezde zayf bir kuvvet brakp gneye sarkacakt. Askerlik sanatnca doru olan gney kanada ynelmesiydi. Ama bunun iin gneye ark etmesi, Sakarya'y amas, yaylarak gney kanada yanamas gerekiyordu. Bu bir hafta demekti. Bu amatrce plan, Trk ordusuna en ok ihtiyac olduu eyi, zaman kazandracakt. Bir hafta, bu kritik dnemde, byk bir nimetti. Hemen iki tmen gneye kaydrld. Ertesi gn bu kanatta inceleme yapmaya karar verdiler. Gney (sol) kanat byk nem kazanmt. Sava burada dmlenecekti. TRK ARTI BRLKLER Yunan birlikleriyle ya dverek, ya gz temasn koruyarak geri ekiliyorlard. Mihalk'taki 1. Piyade Tmeni, geride Svari Tmenini brakarak, akam Sakarya dousuna geti. Gneydeki Svari Grubu da akam, yaklaan dman tmeni yznden, halkn gzyalar iinde Emirda' boaltt. Bu insanlar dmann insafna brakarak kp gitmek subaylar da askerleri de kahretmekteydi. Ac sahneyi uzatmamak iin atlar mahmuzlayp kaar gibi uzaklatlar. Gece de Trabzon limanndaki Rsumat IV, nebolu'ya gitmek iin demir ald: "Vira bismillah." M. KEMAL PAA, Fevzi, smet ve Kzm Paalar, Binba Tev-fik Bey, Yarbay Salih Omurtak, leden nce Albay Deli Halit Bey'in komutasndaki 12. Grubu ziyaret iin iki arabayla grup kararghnn bulunduu Toydemir kyne geldiler. Bu grup Sakarya boyunda, demiryolundan gneydeki Yldzte-pe'ye kadarki kesimde mevzilenmiti. Ankara'ya Yry 319 Albay Halit Bey ve emrindeki tmen komutanlar paalar bekliyorlard. Komutanlar

eksikliklerin az da olsa srekli giderilmesinden ok memnundular. Asker neeliydi. Bunu duymak paalar sevindirdi. Kaak says da ok azalmt. Bakomutan, "u andaki asker saymz istediimiz dzeyde deil.." dedi, "..ama gneye ynelecei anlalan dman bize zaman kazandryor. Askerlik ubelerinde, eitim alaylarnda birok gencimiz ve askerimiz var. lemleri bitenler eitim alaylarna, eitimleri sona erenler orduya katlyor. Millet, ocuklarn saklamadan askere yollad iin bu ak artk durmaz, sava boyunca devam eder. iniz rahat olsun." 1Oa Yeni sava yntemini genie anlatt ve bir cmleyle zetledi: "Yurdumuzu kar kar koruyacaz." ob Nice sava grm komutanlar bile heyecan bast. Gerek bir lm-kalm sava olacakt. Toydemir'den Yldztepe'ye kld. Bu irin tepeden geni Sakarya vadisi btn grkemi ile grnyordu. Yldztepe'nin sarn yamalar Sakarya'ya doru yavaa, usulca, kk dalgalar halinde inmekteydi. Ne gzel bir vatand bu. Bu sarho edici gzellikten bir sre gzlerini alamadlar. Yazk ki birka gn sonra sava burasn cehenneme dndrecekti. Bu kesimdeki baz mevzileri gezip askerlerle bayramlatktan sonra, daha gneye indiler. nlerkatranc Ky'ne geldiler. Bu kyn gneybatsnda, st dz bir tepe vard. Sakarya'ya karan Ilca Deresi vadisinin bu tepeden iyi incelenebilecei anlalyordu. Ilca vadisi Trk cephesinin gney izgisini oluturacakt. Otomobilleri tepenin eteinde braktlar, en yakndaki alaydan yollanan atlara binip ar ar tepeye ktlar. Alay Komutan Bakomutan'a kendi sekin atn ikram etmiti. BU SIRADA Rsumat IV kk Ordu limanna giriyordu. Bir motor hzla yaklat. Gelen Liman Reisi Dursun Bey'di. Rsumat hz kesti. Reisi gemiye aldlar. Dursun Reis iyi haber getirmemiti: "Bir dman gemisi Samsun'dan bu yana limanlar taraya taraya yaklayormu. Cephaneyi buraya boaltacaksnz."
320 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Mahmut Bey zengin kfr koleksiyonundan okkal bir rnek sundu. Ordu limannda kk gemilerin bile yanaabilecei bir iskele yoktu. Reis, ykn hzla boaltlmas iin geminin mmkn olduu kadar kyya yaklatrlmasn istiyordu: "Ky ile geminin arasna kayklar yan yana sralayp bir kpr yaparz." Akl yatan Mahmut Kaptan ksa emirlerle gemiyi ar ar kyya yaklatrd. IKTIKLARI TEPEDEN, dou-bat dorultusunda uzanan Ilca vadisi gerekten iyi grnyordu. Vadinin kuzeyi gneye egemendi. Bu durum savunmaya kolaylk ve stnlk salayacakt. Esas savunma hattnn bu vadinin kuzeyinde oluturulmas, 4. Grubun Yldz Tepe ile Ilca vadisi arasndaki kesime kaydrlmas kararlatrld. 4. Grubun soluna 2. Grup gelecekti. Douya doru iyice ilerde, evreye egemen, heybetli bir da vard. Gl bir drbnle evreyi inceleyen Bakomutan sordu: "u koyu renkli gzel dan ad ne?" "Mangal Da." Drbn gznden indirdi. Yere serili olan haritaya bakt, da buldu, iaretledi: "Sol kanadmz bu gzel daa dayayalm. Dmann daha douya doru ilerleme olasl belirirse, bu da esas savunma hattna katarz." le yemeini Toydemir'de komutanlarla yiyeceklerdi. smet Paa haritasn toplarken, bir at kinemesi ve bir erin korku ln duyup ban kaldrd. M. Kemal Paa tam ata binerken, bir eyden rken at parlayn-ca, aya zengiden kayp yere dm, sol brn byke bir taa arpmt. n Fevzi Paa uzatlan mataradan avucuna boaltt su ile M. Kemal Paa'nn yzn ykad. M. Kemal Paa gzlerini aralad, bau-cunda diz km smet Paa'nn korku ile terleyen

yzn grnce glmsemeye alt: "Merak etme, nemli deil." Ankara'ya Yry 321 Zorlukla dorulup oturdu. smet Paa'ya tutunarak ayaa kalkt. Yznden cannn yand belli oluyordu. At tutan seyise seslendi: "ocuk, getir onu buraya." Beyaz, gzel, uzun bacakl, rme yeleli bir att bu. Yanl bir ey yaptnn farkmdaym gibi sulu sulu duruyordu. Seyis at yaklatrd. M. Kemal Paa, "Gel ocuum.." dedi, atn yzn okad, "..senin bir kusurun yok." Gzlerinin arasndan pt. Yava yava tepeden indiler.
Sakarya sava meydan n n ana noktalan ile Sakarya sava alan

RSUMAT IV kyya iyice yaklap sa oturmadan demir att. Reisten durumu renen Ordulu kayklar, gemiyle ky arasnda kpr oluturmak iin ala krek kayklarn yan yana sralamaya koyuldular. Bu srada belediye mnadisi sokak sokak dolayor ve Ordulular yardma aryordu: "Ey ahali! Eli aya tutan limana gelsin! Dman yetimeden cephane tanacaaaaak!"
322 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Her yatan erkekler, erkek ocuklar limana kotular. Bunlara balklar, askerlik ubesindeki askerler de katld. Sandallarn zerine gemiden kyya kadar u uca kalaslar dizilip bir geli gidi yolu yaplmt. Dman gelmeden gemiyi boaltmak gerekiyordu. Cephaneyi ve silahlan glkle, de kalka, cambazlk yaparak, askerlik ubesinin ta binasnn mahzenine tamaya baladlar. 2. GRUP leyin Gkpnar'a ulamt. Buras Sakarya'ya karan gr Gkpnar deresinin kaynayd. Dik kayalarn dibinden buz gibi duru su fikryordu. Su bol, evre zehir yeili imen, kaynan ve derenin kylar koyu glge dken sk aalarla doluydu. Disiplin iinde sralarn bekleyen birliklere souk kaynak glnden krba, tulum ve testilerle su tanyor, sras gelen askerler, derede zevk lklara ata ata ykanyor, daha ilerde de hayvanlar sulanyordu. Askerler be sska koyununu otlatan kk oban Musa'y sevdiler, aralarna alp karavanaya ortak ettiler. Cehennem yry bitmiti. Cephe Komutanl Grubun br gn akam Mangal Da'na ulamasn istiyordu. Selahattin Adil Bey, "Allaha kr, orak blgeyi atk." dedi, "..bundan sonras kolay. Kapa cepheye

atnca daha da rahatlarz. Dman dnsn." Doru sylyordu. Dman daha gnlerce Anadolu'nun scayla, tozuyla, glgesiz ve susuz bozkryla bouacakt. AVAM KAMARASI Bakan, "Mr. Walter Guiness" dedi. Olaan oturumlardan biriydi. Milletvekilleri grmeleri snk bir dikkatle izlemekteydiler. Mr. Guiness ayaa kalkt: "Beyler! Yunan ordusu yine yrye geti. Babakan Mr. Lloyd George'a gre en iyi siyasetin bu olduu anlalyor. Bu pek bencil, hele dnya barnn yeniden kurulmas bakmndan pek felaketli bir siyaset. Bu durumun zc sebebi, d siyasetimizin, Dileri Bakanlmz yerine, dorudan doruya Babakan tarafndan yrtlmesiAnkara'ya Yry 323 dir. zlerek sylemeliyim ki kendisine deney ve bilgileriyle yararl tavsiyelerde bulunabilecek olan uzmanlar, pek seyrek olarak greve arlyorlar. Ben bu szlerimle, Mr. Lloyd George'un danmanlar yoktur demek istemiyorum. Babakann nemli bir danman vardr. Bu nemli danman silah tccar Sir Basil Zaharof'tur.." Topluluk dalgaland. Dikkatler uyand. Glmsemeler ve alklar duyuldu. "..Bu nemli kiinin en nemli zellii, Yunan karlarn korumada gsterdii azimdir. Eer Babakan d siyasete yn vermeyi sr-drecekse, nce bu lkenin insanlarnn seslerine kulak vermelidir." Lloyd George, yannda oturan Mr. Churchill'e, yzn buruturarak, "Bir Trk dostu daha" diye homurdand. Cevap vermek iin sz istedi. OTOMOBLLERLE ok yava olarak Polatl'ya gelmiler, M. Kemal Paa vagonuna ekilmiti. Yannda Cephe Salk Mdr Dr. Murat Cankat vard. Paalar ve kararghn nde gelen subaylar, derin bir kayg ve sessizlik iinde, yandaki vagonda, muayene sonuncunu bekliyorlard. Doktor yarm saat sonra bekleyenlerin yanna geldi. Terini sildi. rkm grnyordu: "Bir ya da iki kaburga kemiinin krldn sanyorum. Biri cierini tahri ediyor. Sesi kslmaya balad. Rntgen ekilmesi gerek." Yalnz Ankara Hastanesi'nde rntgen vard. "yleyse Ankara'ya gitmek zorunda." "Evet, hemen." smet Paa, yaverine, "Treni hazrlatn.." dedi, toplulua dnd, "..olay gizli tutacaz." Refet Paa'ya ve Cebeci Hastanesi'ne gizlice bilgi uuruldu. MR. LLOYD GEORGE fkeliydi: "...Majestelerinin hkmeti olarak ne yapmamz bekleniyordu? Trk milliyetilerini uzlamaya zorlamak iin Anadolu'nun derinliklerine ngiliz askerleri mi yollayacaktk? Bu imknsz bir ey! Tek are var: Yunanllarla Trkleri sonuna kadar vuruturmak. Savan bir meziyeti de udur: Taraflara, geree saygda bulunmay retir. 324 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu yle mit ediyorum ki bar giriimlerimize kar kan Trkler, bu kez geree sayg duymasn reneceklerdir." Avam Kamaras'nn ounluu, emperyalist siyasetin gl temsilcisi Lloyd George'u iddetle alklad. Walter Guiness yanndaki milletvekiline, "Babakan btn siyasi sermayesini Yunan atna yatrm grnyor.." dedi, "..bu at kazanamazsa, iflas edecek." 12 EKREM VE AZZ HDA Beyler Aksaray'daki gvenli evde bulutular. Bilgi toplama elemanlarndan olumsuz bir mesaj gelmemesi n-gilizlerde bir kprt olmadn gsteriyordu. Galiba tehlike atlatlmt. rgt yeniden canlandrmaya karar verdiler. Ankara, motor yakalanmadan nce, acele 625

subay istemiti. Fazla almadan, imdilik yalnz subay yollama birimini altrmak akllca olurdu. O gece Ankara'dan izin ve yeni ifre istediler. CEPHANE VE SLAHLARIN tanmas bitmek zereydi. Kaptan, Reis ve subaylar keyif sigaras yaktklar srada Giresun Liman Reisliinden gecikmi bir telgraf geldi. Trabzon'dan alnan habere gre bir Yunan sava gemisi, Trabzon'u bombalam, batya doru hareket etmiti. Allah kahretsin! Tarih, saat ve mesafeleri hesapladlar. Sonu tatszd. Gemi iki saat sonra Ordu'da olabilirdi. Mahmut Kaptan yerinden hoplad, "Ulan ben bu gemiyi batrr, dmana teslim etmem" diye kkredi. Genelkurmay'n emri byleydi zaten. Hibir gemi dmana teslim edilmeyecekti. Ama kaptann yzne inanlmaz bir karar verenlere zg bir tuhaflk yaylmt. "Ne oldu?" "Aklma bir delilik geldi." "Ne?" Reise dnd: "Gerektiinde gemi iin kmr bulabilir miyiz?" "Fndk kabuundan l kmr olur mu?" "Makine ya iin..." Ankara'ya Yry 325 "Fndk ya ne gne duruyor?" Kaptan subaylara bard: "Yryn, gemiye gidiyoruz." Mermi gibi odadan ktlar. Gemiye getiler. Mrettebat cephanenin boaltlmas iine yardm etmi, dehetli yorulmutu. Oraya buraya serilmi, dinleniyorlard. "Toplann!" Herkes topland. "ki dman gemisinin arasnda sktk. Komutanln emri, bu gibi durumlarda geminin batrlp dmana teslim edilmemesidir. Ben diyorum ki, gemiyi yle batralm ki dman ekip gidince suyunu boaltp tekrar yzdrebilelim. Var msnz?" Mrettebat bu zme bayld. Aralar, gereler, haritalar, resmi ve zel eyalar kyya tand. Gemi, makinelerinin btn gcyle sla srld. Kinitin valf skld. Gemi su dolarken, reisin motoruyla gemiden ayrldlar. Rsumat IV'n gvdesi, makine dairesi, kmrl, ambarlar, gverte altlar az aza suyla dolup batt ve kuma oturdu. ki direi, bacas ve kaptan kk su stnde kalmt. Mahmut Kaptan, kaptan kknn birka camn krdrd, dn yank yala kirlettirip karartt. n gverte denizle bir hizadayd. Sahte bir yangn iin gvertenin burun ksmna bir teneke gaz dkp yaktlar. Karaya ktlar. Kaptan, "Vay benim gzel gemiciim.." diye dertlendi, "..her kla girmi, bir denizalt olmamt, onu da oldu." REFET PAA, Kzm Paa, Mstear Albay Ali Hikmet Ayer-dem, Salih Bozok ile Muzaffer Kl bahekimin odasnda sonucu bekliyorlard. Doktorlar Bakomutan', rntgeninin ekilmesi ve muayene edilmesi iin alp gtrmlerdi. Sol kaburgalarndan birinin krk olduu anlald.12a Krk kaburgann ucu akcieri rseliyordu. Kaburga alya alnamad iin Dr. Mim Kemal ke, belden yukarsn kalnca bir band ile skca sard. Krk kaburgann zamanla kaynayp iyilemesi beklenecekti.
326 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Dr. Adnan Advar, Dr. Refik Saydam, Dr. emsettin Bey, Dr. Murat Cankat ayaktaydlar. Arkalarnda Nesrin Hemire duruyordu.

Mim Kemal Bey, "Paam.." dedi saygyla, "..yatarak, az hareket ederek dinlenmeniz gerekiyor. Aksi takdirde kaburgadaki krk, cierdeki tahri, bamza ok i aar. Velhasl cepheye dnmeniz mmkn deil. Yoksa." Szn tamamlamak iin yumuak bir szck arad, bulamad: "..lrsnz." 13 teki doktorlar balarn sallayarak Dr. Mim Kemal Bey'i onayladlar. Mustafa Kemal Paa ankaya'ya dnd. BAZI MALTA SRGNLERN karacak olan Basri Bey bugn Roma'ya gelmiti. Roma'da stanbul'u Osman Nizami Paa, Ankara'y Cami Baykurt temsil ediyordu. stanbul'un ttihatlara yardm etmesi dnlemezdi. Ayann tozuyla Ankara Temsilciliine bavurdu. Ataemiliter Albay Mmtaz Bey Basri Bey'e yardmc olarak yanndaki subaylardan talyanca bilen Yzba Muhlis'i verdi. Basri Bey ve yzba, ertesi gn Sicilya'ya geecek, yzba on gn sonra dnecekti: "Balantlar yapld Albaym. tamam." YUNAN ORDU KARARGHI Hamidiye kyne gelmiti. Byk toplant adr kurulmu, serinlik salamak iin drt yanndaki etekleri toplanp almt. Komutan, Veliaht, General Stratigos ve balca kurmaylar, uzun, portatif bir masann evresinde oturuyorlard. Albay Pallis, "Gneye ark etmek iin gereken izgiye ulatk." dedi, "..be tmenimiz, yarn dinlenip hazrlk yapacaklar. br gn gneye ynelecekler. En gneydeki kinci Kolordumuz ise douya doru ilerlemeye devam edecek, tmenlerin Sakarya kprlerinden gneye gemesini koruyacak." Stratigos yzn buruturdu. Yry plannn zaman yitimine yol atna inanyordu. Dncesini syleyecekken, Spridonos, "Ciddi bir sorunum var" diye ne atld. "Ne?" Ankara'ya Yry 327 "Birlikler ekmek uvallarm geri gndermiyorlar." Albay Sariyanis bu ikyete ok ierledi: "Buraya getirilecek sorun mu bu?" "Haklsn ama bu yzden her gn sekiz bin yeni uval bulmak zorundaym. Bu ne kadar sre mmkn olabilir?" 13a Sariyanis elini Spridonos'u aalarcasna sallad: "Her eyi bytyorsun." "Bytyorum ha? Ordu ekmeksiz kald gn bu szn hatrlatacam."

General Papulas kurmaylar ile

DOUDAN VE BATIDAN gelen iki Yunan sava gemisi, akam inerken, Ordu limannn anda bulutu. Aralarnda k ve bayraklarla haberletikten sonra, biri limana yaklap durdu. Halk ve denizciler dalp gizlenmi, kayklarla balklar her zamanki gibi kahvelerindeki yerlerini almlard. Birka merakl da kyda durmu, yanan gemiyi seyrediyordu.

Yunan subaylar drbnle liman ve kyy taramaya baladlar. Sava gemisinden denize indirilen on iki ifte bir sandal ile silahl bir mfreze limana girdi. Batan geminin evresinde dolandlar, Rsumat olup olmadn denetlediler. Bir trl yakalayamadklar gemiyi iyi tanrlard. Evet, yanmaya devam eden bu batk gemi oydu. Ba taraftaki yalanc yangn, Mahmut Kaptan'n hesabna aykr olarak yaylm, n direi de sarmt. Kaln direk byk bir grltyle ykld. rken Yunanllar uzaklap gemilerine dndler. Kuru sk 328 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu bir z tfer atndan sonra doudan gelen gemi batya, batdan gelen de douya hareket etti. Kayklar Rsumat'n evresini ald. Kayklar, balklar kova kova su dkerek ciddileen yangn sndrdler. Devrilen direi kyya ektiler. Mahmut Kaptan, "Yanan gemi taklidini bu kadar iyi yapmak art myd a haspa?" diye baryordu. kr yakalanmamlard. Ah bir de sabahleyin gemiyi yzdrebilselerdi.
ankaya K k

PAASININ kaza geirdiini renen Fikriye Hanm az kalsn baylacakt. Kendini zorlukla toparlad, Paa'y byk bir efkatle yukarya, yatak odasna kard. Salih Bozok, Dr. Murat Cankat, yaver Muzaffer Kl alt kattaki salona getiler. Az sonra Abdurrahim de aaya indi. Gzleri dolu dolu Salih Bozok'a sokuldu. Hi konumadan oturdular. Olay duyup telalanan birka Bakan geldi. Fikriye Hanm misafirleri Paa'nn yanna kard. Az sonra hzla aaya indi. Dr. Murat Bey'e, gzleri korku iinde, "Bakanlara yarn cepheye dneceini sylyor.." dedi, "..dnebilir mi?" Dr. Murat Bey hznle glmsedi: "Bakanlarn maneviyat bozulmasn diye yle sylyordur. nk dnmesi mmkn deil. En azndan iki hafta yatmas gerek." 14 Ankara'ya Yry 329 2 NUMARALI kouta sadece iki yatak doluydu. Birinde Faruk yatyordu, tekinde ateten inleyen bir yaral. Kalan yirmi ksur yatak bo ve dankt. Faruk, kk idare lambasnn zayf nda, srt st, gzleri kapal, bu akam nbeti olan Nesrin'in gelmesini bekliyordu. Nbeti hemirelerin koular denetleme saatiydi. ok iyi tand zarif ayak sesleri duyuldu, yaklat, yaklat, yaklat, koua girdi. Faruk bir lk bekliyordu. Bekledii oldu. Nesrin l bast: "Aaaaaaaaaa! Bu yarallara ne oldu Faruk Bey? Nerede bunlar?" Faruk oturdu: "Galiba Beyolu'na ktlar.." Ayaklarn karyoladan yere sarktt: "..Pinti felekten bir gece alacaklar." "aka yapmayn ne olur."

"Peki. Katlar Nesrin Hanm." Nesrin isyan etti: "Neden ama?" "Cepheye dnmek istiyorlard. Doktorlar izin vermeyince, katlar." 15 "Hibiri daha iyilememiti ki." "Zarar yok. Cephenin havas, karavanas insan hastaneden daha abuk iyi eder." Nesrin kapya yrd: "Ben olay nbeti doktora bildirmek zorundaym." Faruk uzanp kzn elini yakalad: "Hayr, durun ltfen. Dn kaacaklard. Bu akam kamalarn ben tavsiye ettim. nk sizin nbeti olacanz biliyordum, ricam dikkate alacanza gveniyordum. Kaaklarn istasyona ulap cephe trenine binmeleri iin bir yarm saate daha ihtiyalar var. Sonra hastaneyi ayaa kaldrabilirsiniz. imdi ltfen uraya oturun. Bir yarm saatik dinlenmenizi rica ediyorum." Nesrin'i yanndaki yataa oturttu. Kzn kk eli hl kocaman avucunun iindeydi. Fark edince utand: "Ah affedersiniz." Telala elini ekti. 330 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu CEPHE KURMAY KURULUNUN gece toplants sryordu. kinci ube Mdr Binba Tahsin Alagz toplanan bilgileri sunmutu. Son olarak, Afyon'dan alnan haberi verdi: "zmir'den Afyon'a gelen Deliba Mehmet, etesiyle birlikte dn Afyon'dan ayrlm. Haberi yollayan arkadamz Konya'ya getiini tahmin ediyor." 16 smet Paa hi beklemedikleri bir ey yapt, galiz bir asker kfr savurdu, sonra da, "Bu it yine dini alet edip cahilleri azdrmaya alacaktr." dedi, "..Valiye acele bilgi verin. Geri hizmetteki erlerden bir birlik kurup bu Yunan uaklarn tepelesin." "Bastne." "Ben dindar bir aileden geliyorum. Dindar bir insanm. Dinimizin zerinde ok dnmmdr. Sizler de dindarsnz. Elbet siz de dinimiz zerinde dnmsnzdr. Size ve kendime soruyorum: slamlk, isteyenin istedii yere ekebilecei, hainlik iin de kullanlmaya elverili, lastikli, her emele uydurulabilir bir din midir?" Yal, gen subaylar itiraz ettiler: "Hayr!" "Haklsnz. Ama genel duruma bir bakalm. Anadolu'daki birok din bilgini, mft, imam, hoca bizi destekliyor. Ama buna karlk Osmanl eyhlislam vatan savunanlarn ldrlmesinin din grevi olduu hakknda fetva verebildi. stanbul'da pek ok din adam, din bilgini var. Dinin siyasete alet edilmesinin en pis rnei olan bu fetvaya hibiri kar kmad, hepsi susarak destek verdi. stiklal ordusuna ve idaresine kar dzenlenen isyanlarn ounda din silah kullanld ve etkili oldu. Baz din dernekleri bildiriler yaymlayarak halk istiklal idaresine kar gelmeye ardlar. Birtakm din adamlar isyanlarda ba ektiler. syanclar, kuva-y milliyecileri, subaylar, askerleri, vatan savunmasn destekleyen yurtsever din bilginlerini, mftleri din gereidir diye ldrdler, din gereidir diye dmana yardmc oldular.17 Bazlar hl yardmc oluyor. Mesela Tekirda Mfts, mesela Bursa Mfts, mesela Feraizci Hoca.18 Edirne Mfts Hilmi Efendi Venizelos'un sal iin dua ediyor.18a Anza-vur, 'Yunanllar bizim dostumuzdur, padiahn emir ve rzas hilafna olarak onlara silah ekmek kfrdr, isyandr' diyor, Adliye Nazr Ankara'ya Yry 331 Ali Rt Efendi gazetelere deme verip, 'Yunan ordusunun baars iin dua ediniz' diyor, Divitli Eref Hoca, 'ngilizlere meydan okuyoruz, bu en byk kfrdr' diyor.19

Bu nasl i? Dinimiz dmana hizmet etmeyi, hainlii, ibirlikii, sefillii, srnmeyi, geri kalmay, yenilmeyi, esir olmay, erefsizlii caiz gren bir din midir? Hibir din caiz grmez. slamiyet hi grmez. yleyse bu yaplanlar, bu yaadklarmz ne? Nedir bu utan verici olaylarn sebebi? Bunun bir aklamas olmak gerekir. Medreselerde milli duygudan, istiklal fikrinden, yurt sevgisinden yoksun yetitirilmi olmak m, din eitiminin yetersizlii mi, din eitimi verenlerin cahillii mi, din devleti olmann etkisi mi, son yz yllk ezik Osmanl ruhu mu, dine gmlp hayat izlememek mi, slaml hi anlamam olmak m, dini ortaa kafasyla yorumlamak m, yoksa baka bir ey mi? Ne? Hangisi? Neden btn Mslman lkeler geri, sefil, esir? Bunun sebebini saptamak, dinin vatan ve millet aleyhine, kar iin, ticaret iin, siyaset iin, karanlk emeller ve yanl amalar iin kullanlmasn, smrlmesini nlemek, bunun iin gerekeni yapmak zorundayz. nk biz dindar bir milletiz. Din bizde her zaman etkili olacaktr. Yoksa bu ac olaylar srekli yaayacamzdan korkarm." NESRN kouta, kaaklarn cephe trenine binmesi iin gerekli zamann dolmasn bekliyor ve alak sesle Faruk'a bugn tank olduu byk sahneyi anlatyordu: "Doktor Mim Kemal Bey, krk kaburga oynayp da cieri tahri etmesin diye geni bir bandla Paa'nn gsn sk sk sard ve cepheye dnemeyeceini syledi. Paa hi sesini karmad." "tiraz etmedi mi?" "Hayr." Faruk hemen tehisini koydu: "yleyse kafasna koymu, o da kaacak." 332 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu ANKARA, rgtn 'Felah' adyla yeniden almaya balamasn uygun bulmu ve yeni ifre vermiti. Milli Savunma Bakanl, istiklal ordusu iin 'sicili dzgn, sal ve aile hayat iyi subay' istiyordu. Bu nitelikteki subaylar rgt araclyla Anadolu'ya davet edilir, daveti kabul etmeyenler 'vatan haini olarak' kabul edilip bu durum dosyalarna ilenirdi. Daveti kabul eden bekrlara 25, evlilere 35-50 lira yolluk ve harlk veriliyordu. rgtn bu ile ilgili ubesi kollar yeniden svad. MAHMUT KAPTAN, subaylar, tayfalar, Dursun Reis, kayklar, balklar, liman grevlileri, merakllar gn rken kalktlar. Gemi yzdrlecekti. Ama nasl? Mahmut Kaptan skntdan kanp duruyordu. Gemiyi yzdrmek, batrmak gibi kolay deildi. nce birinin makine dairesine dalp kinitin valfn yerine takmas gerekiyordu. Skntsn renen Dursun Reis kaptann omuzuna vurdu: "Yzbam, bizim Hamdi diye bir olumuz var, derin su bal gibidir. Tarif et, kinitin valfn yerine takar, hi merak etme. Geminin suyunu da biz boaltrz, zlme." Kk Hamdi birka kez makine dairesini dolduran kirli, yal, karanlk suya dald, ne yapmas gerektiini rendi. Sahiden balk gibiydi. Sonunda kinitin valfn yerine takt. lk snav atlatmlard. Belediyenin greve ard Ordulu kadnlar, kzlar, ellerinde kovalar, bakralar, gmler, taslarla skn ettiler, kayklara binip gemiyi kuattlar. Trk syleyerek suyu boaltmaya baladlar: Ordu'nun dereleri

Aksa yukar aksa Vermem seni ellere Ordu stme kalksa... TARH Yusuf Akura, stanbul'daki rahatn tepip Anadolu'ya geen 45 yanda bir niversite hocasyd. Bat Cephesi Komutanl-'na bavurarak orduda bir grev istemi, smet Paa da bu yurtsever aydn saygyla karlayarak Cephe Kararghnda grevlendirmiti. Ankara'ya Yry 333 Bayram dolaysyla Polatl'dan Ankara'ya izinli gelen Akura, Dr. Adnan Bey'i ve Halide Hanm' ziyaret etti. Bir ara dedi ki: "Refik Halit Anadolu'ya srgn edilmeseydi, o gzel Memleket Hikyeleri'ni yazamazd. Anadolu'yu o sayede grd. Osmanl aydn yalnz stanbul'u bilir, rahatn sever. Dnyas stanbul'dan ibarettir. Anadolu'da yaamay gze alamaz. Oysa aydnlarmzn grev alma zaman geldi. Cephede, cephe gerisinde, Anadolu'da aydnlara den o kadar ok i var ki." Akura'nn szleri yznden Halide Edip Hanm btn gece uyuyamayacakt. HALDE EDP HANIM verdii karar sabah Dr. Adnan Bey'e aklad. Adnan Bey ancak bir saat kar durabildi. Halide Edip Ha-nm'n bir zellii vard: En doru dndne, hep hakl olduuna inanr ve aklna koyduunu da yapard. M. Kemal Paa'ya bir mektup yazp bir aydn olarak cephede bir grev istedi.20 Adnan Bey Halide Hanm'n heyecann krmamak iin M. Kemal Paa'nn Ankara'da olduunu, cepheye gidemeyeceini sylemedi. SALH, Muzaffer ve Muhafz Taburu Komutan Yzba smail Hakk Bey, belki Paa'nn bir emri olur diye erkenden gelmiler, yemek salonunda oturuyorlad. Bir ayak sesi duyuldu. Salih ayaa kalkmaya davrannca, smail Hakk elini tuttu: "Telalanma, Fikriye Hanm'dr." Merdivenden Fikriye Hanm deil, M. Kemal Paa indi. Tra olmu, giyinmiti. de ayaa frladlar. Salih alamakl, "Aman Paam.." dedi, "..niye kalktnz?" "Byle gnde yatlr m ocuk?" Sesi iyice kslmt: "smail Hakk, taburunu topla, yarn cepheye hareket et." "Bastne." Salih Bozok'a dnd: "Trenlerde arkal ne arkaya hareket ettirilebilir koltuklar olurdu. Bana arkal yle olan bir koltuk bulun. Belki demiryolu am334 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu barnda vardr. Kzm Paa'ya haber verin. Bir saat sonra cepheye hareket edeceiz.21 Albay Asm Bey'i de bulun. O da bizimle gelsin. Siz de hazrlann." "Ama Paam, doktor..." "Dediimi yapn." "Peki." ki yaver ve Yzba smail Hakk azap iinde karlarken Fikriye Hanm Paa'nn yanna gelip durdu, sitemle bakt. Paa, Fikriye Hanm'a tutunarak yavaa oturdu. Elinden ekerek Fikriye Hanm' da oturttu. "Bu kazay anneme yazma." "Yazmam." "Teekkr ederim. Zavall kadn, benden yana hep ac iinde yaad. Ya hapisteyim, ya srgnde, ya savata. dama mahkm olduumu bile duydu.." Gen kadnn elini okad: "..Sen de zlme. Allah bana yardm edecektir." VECH sevin iindeydi. Mula demircilerinin yardmyla krk ksmlar onarlm, sihirbaz Eref Usta da motoru altrmay baarmt. talyanlar nazlanmadan motor ya ile uak

benzini verdiler. Geride ua bezle kaplamak ve uydurma emayit ile gerip kay-ganlatrmak kalmt. Sonra, ver elini Ankara! 2. GRUBUN nc koluyla 4. Grubun ileri bir karakolu nlerkat-ranc'nn gneyinde karlatlar. ok heyecan verici bir buluma oldu bu. Birbirlerini tanmyorlard. Ama vatan sava iin lme birlikte yryeceklerini biliyorlard. Sarlp ptler, bir st aacnn altna ktler, sigaralar tellendirdiler. Biraz sohbet ettiler. Sigaralar bitince helalleip ayrldlar. Yolu renen nc geri dnd. 2. Grup bugn dinleniyordu. Sabah arabalar ve kanlar ile buraya kadar gelen yiit kadnlarla vedalalacakt. Onlar Akehir'e dAnkara'ya Yry 335 necekler, grup yrye geerek cephenin sol kanadnda, Mangal Da evresindeki yerini alacakt. RSUMAT'n makine dairesine, ambarlarna dolan suyun byke blm boaltlm ama gemi yzmemiti. Suyun tmn boaltmak gerekiyordu. Eldeki imknlarla ancak bu kadar baarlabil-miti. Dost bir geminin Ordu'ya uramasn beklemeye baladlar. O gn stanbul'daki Yunan Yksek Komiserlii'nden gayretke bir grevli, bir Rum gazetesine Rsumat No. IV adl kaak Trk gemisinin Ordu limannda batrlp yakld haberini szdracak, haber iki gn sonra bir Batum gazetesinde de yaymlanacakt. KARARGH TREN Ankara'dan sessizce hareket etti. Mal-ky'de durdu. ki otomobil istasyonda bekliyordu. Bakomutanlk, Genelkurmay ve Cephe Komutanl kararghlar Malky yaknndaki Alagz'e alnmlard. Yeni karargha hareket ettiler. Kk Alagz iftlii byk bir ordugh olmutu. Her yan subaylar, askerler, eit eit adrlar, arabalar, atlar, telsiz antenleri, telefon ve telgraf direkleri kaplamt. Byk Sava'tan kalma birka da demir tekerlekli kamyon vard. Trk ordusunun ok uzun yllardr bu kadar canl bir bakomutanlk karargh olmamt. Otomobiller Trkolu Ali Aa'nn iki katl, byke evinin nnde durdular. Ev Bakomutan iin hazrlanm, telefon ve telgraf balanmt. Orduda bulunan tek asetilen (karpit) lambas da, ok k verdii iin Bakomutan'a ayrlmt. Paalar ile Bakomutanlk Sekreterlii grevlileri evin nnde bekliyorlard. Paalar kucaklatlar. st kata kld. Bu katta Bakomutan'n alma ve yatak odas ile yemek ve yaverlik odas bulunuyordu. Demiryolu ambarnda bulunan arkal hareketli koltuu birlikte getirmilerdi. Muzaffer Kl ile Ali Metin avu koltuu alma odasndaki kk masann yanna yerletirdiler. Odada birka iskemle, yerde kk bir hal vard. Neeyle kahve itiler. M. Kemal Paa iyi grnmeye alyordu ama kmldadka acdan yz terlemekteydi. 336 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Alag z Kararg h

Paalar neelendiren bir haber verdi: "Halide Edip Hanm cephede bir grev istiyor." smet Paa Halide Hanm' sayard, bu isteinden dolay daha da sayg duydu. Trkiye bir sava kahramanndan daha cesur bu nc kadnlar sayesinde, ilkel bir toplum olmaktan kurtulacakt. "Kaydn gnll er olarak yaparm. Kararghta alr." Kzm Paa smet Paa'nn omuzuna dokundu: "Dnyada, nl bir kadn yazarn er olarak grev ald ilk ordu karargh seninki olacak." Paa gururla bakt: "Evet." Sohbet iyiydi ama i youndu. smet Paa Albay Asm Gndz'le birlikte kararghna dnd.22 Yeni Kurmay Bakan Albay Asm Gndz saygyla karland. Bugn kararghta yzler glyordu. Bakomutan dnm, yeni asker katlm srm, onarmdan gelenlerle birlikte top says 166'ya km, yeteri kadar 75 mm.lik mermi gelmiti. Mrettep Kolordu sa kanada yetimi, 2. Grup sol kanada yaklamt. Halkn verdii iki Ankara'ya Yry 337 binden fazla kl, pala ve yataan, ayrca Ankara tamirhanesinde yaplm mzraklar svarilere datlmak zere Cephe kararghna teslim edilmiti. Binba Kemal Bey bile iyimserdi bugn. smet Paa memnun glmsedi: "Ama biz askerliin altn kuralna uyup en kt, en uzak olasla da hazrlkl olmalyz." stihkm Albay Ahmet kr Bey'e bakt: "..Gerektiinde Polatl'dan Ankara'ya kadar demiryolu makaslarn, su pompalarn, istasyonlar ve telgraf hatlarn tahrip edebilmek iin imdiden nlemini al." 23 "Emredersiniz." Ankara'da da Milli Savunma Bakanl, bir yenilgi halinde Ankara'y Yunanllara yknt olarak teslim etmek amacyla btn tesis ve ie yarar binalarn tahribi iin sessizce hazrlk yapyordu.24 LEDEN SONRA Ordu'ya, Karadeniz hattnda alan talyan bandral Remo adl yolcu gemisi geldi. Yk indirilirken Dursun Reis ve kaptan gemiye ktlar. Durumu anlatp talyan kaptandan yardm istediler. Kaptan Rsumat'n servenini dinleyince heyecanland. Bu kahramanlara yardm etmemek

denizcilik ruhuna ihanet olacakt. Geminin gl su boaltma tulumbasn verdi. bitene kadar da bekledi. Ama Rsumat kuma yle oturmutu ki su iyice boaltld halde yzemedi. yle batk olarak duruyordu. are, makineleri var kuvvetiyle altrp gemiyi yerinden oynatmakt. Belediyenin uval uval yollad fndk kabuu ile ocaklar doldurulup kazanlar fayrap edildi. Makineler fndk ya ile temizlenip yaland. Makinelerin pirin, elik, demir paralar yeni gibi olmutu. Temen Cevat Talu, yz gz ya iinde, bard: "Bu fndk ne mbarek eymi Reis!" "yledir oul. Kabuu bile nimettir." Akama doru motorlar tam yol tornistan altrdlar. Limann kylar, kayk ve taka iskeleleri, kahveler Ordulularla doluydu. Dualar, haykrlar arasnda gemi titredi, salland, zangrdad, birden k338 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

mldayarak kumdan kurtulup yzd! Binlerce sevin l, havai fiekler gibi ge ykseldi. Mahmut Kaptan, "Ah yavrum.." dedi, "..yzyor, dalyor, kyor, bir gn de uarsa hi amam." Gemiye kt, diz kp gvertenin slak tahtalarn pt. Ertesi gn gemiyi elden geirip yolculua hazrlayacaklard. CEPHE GERSNDE kalm aknclarn grevi telgraf ve telefon hatlarn kesmek, demiryolunu bozmak, kprleri atmak, pusu kurmak, baskn vermek, ikmal kollarn vurup haber toplamakt. Bu grevleri yerine getirirken kimlerin Yunanllara muhbirlik, casusluk, uaklk ettiini, kimlerin Yunan efendilerine gvenerek halka zorbalk ve zulm yaptn da duyup renmekteydiler. Zaman bulduka, bu ibirlikileri ve frsat dknlerini uyaryor, namuslu olmaya aryor, hainlikte srar edenlere cezalarn veriyorlard. Asker ve sivillerden kurulu 15 No.lu aknc kolu, on kiilik bir Yunan mfrezesinin kald Kzlce kyn ve muhtar Sefer Aa'y defterine almt. Uygun bir zaman kollamaktaydlar. O zaman gelmiti. Bir gn nce yola km, gece yol alm, gndz gizlenmilerdi. Bu gece de durmadan yrmlerdi. afak skerken e ayrldlar. Her grupta on kii vard. Sessizce ilerlediler. Sel yatandan, baheler arasndan, itlerin arkasndan kye yaklatlar. Kpekler havlamaya balad. Yunanca bartlar duyuldu. Hzlandlar. Birinci grup muhtarn avlusunu eviren duvarn zerinden ieri atlad. Hrlayarak saldran kpei lahzada boup susturdular. kinci ve nc gruplar bu srada, st katnda askerlerin kald karakolu iki yandan evirmilerdi. Kapda ikisi giyimli, biri yataktan frlam, yar plak, elleri tetikte asker vard. Evden telal sesler geliyordu. ki kurt kpei havlayarak zerlerine kotu. kinci grup kurt kpeklerini ve kapdakileri vurdu, ate ederek eve yrd. Evin pencere kepenkleri, camlar, pervazlar, saaklar, doramalar paralanp dalyor, duvarlar para para dklyordu. Ankara'ya Yry 339 nc grup evin arkasna geip otlarn iine uzanm sessizce beklemekteydi. Arkadan kamaya yeltenen askerleri teker teker devirdiler. Ky uyanmt. Birinci grup muhtar itekleyerek ky meydanna getirdi. Korkudan gzleri bym, rengi kire beyaz olmutu. Ba ak, ayaklar plakt. Kyller meydann evresini doldurdular.

Muhtarn byle cascavlak yakalanm olmasna ounun ok sevindii belli oluyordu. Aknc kolunun komutan Temen Abdullah, "Bu deyyusun ne mal olduunu biliyoruz.." dedi, "..onca rezillii tek bana m yapt bu Allahsz? Yardmclar, avaneleri, aferincileri kimdir?" Kyl korkuyordu daha. Kimsenin sesi kmad. Temen steleyince, yal bir kadn, elini uzatt: "Aha biri u!" Otuz akncnn gz o yana dnd. Kadn, orta yal, krmz yzl, deirmi sakall birini gsteriyordu. Adam akbetini anlad, dizlerinin stne dt: "Hayr! Yalan sylyor!" Kavruk bir kyl ortaya atld: "Sus namussuz!" Hepsi birden konumaya ve kimlerin neler yaptn alayarak anlatmaya baladlar. Kllenmi aclar yeniden alevlenmiti. Kydeki hainlerin says ok deildi ama anlatlanlar, aknclarn midesini bulandrd. Birok kyde, kasabada, ok olmasa bile, bunlar gibi satlklar ya da gnll ibirlikiler eksik deildi. Aknclar bunlara 'Mslman gvuru' diyorlard. Temenin, bu rm insanlardan dert yand bir ynetici, "yi ki bu sava oldu da ne durumda olduumuzu anladk, bu hastaln farkna vardk.." demiti, "..yalnz kylerde deil ki, ehirlerde de hayli rk var. Hele stanbul ynetimi rk dolu. rmeyi durdurup yok edecek tek are eitimdir. Ama imdiki gibi yetersiz, ilkel, ezberci, kaderci, ad medrese, cami eitimi deil, sahici eitim. ocuklarmz iyi insan, iyi yurtta yapacak gerek bir millet eitimi. Ankara hkmeti bunu yapmazsa, bizi yine Osmanlnn akbetine mahkm etmi olur. Bunca ac da boa gider." Aknclar hainleri biraraya toplamlard. Zorbalklar, korkun- / luklar, meydan okuyular yok olmutu, souk sudan km kpek 340 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu yavrular gibi titreiyorlard. Muhtar ve sulan affedilmez kiiyi vurdular. Aknc Yasasna uyarak, birinin kulan kestiler. tekiler korkudan ruhlar umu gibi kmltsz duruyorlard. Bir daha muhbirlik etmeyeceklerine, zorbalk yapmayacaklarna yemin billah ettiler. Temen kyllere, "En yakn Yunan karakoluna birini yollayn.." dedi, "..Aknclarn ky bastn, askerleri ve kimi kylleri ldrdn haber versin ki banz derde girmesin. Ne yana gittiimizi sorarlarsa, gittiimiz ynn tersini gsterin." Birer marapa st iip kyllerin dualar ve teekkrleriyle kyden ayrldlar.24a KUZEYDEK be Yunan tmeni sabah dalarn, tepelerin ardndan gney Sakarya kprlerine doru yrmeye balamt. Geride bir alayla bir tmen braktlar. Alay Porsuk'un kuzeyine yerlemiti. Sakarya kysna gzetleme postalar srd. Kar kyda da Trklerin gzetleme postalar vard. Grnmemeye alarak birbirlerini kolluyorlard. Grnen atei yiyordu. 7. Tmen ise Porsuk'un gneyinde, Beylikkpr karsnda kalmt. Alayn ve tmenin esas grevi Trk ordusunun kuzey kanadn oyalayarak gneye birlik kaydrlmasn nlemekti. Keif kollarnn raporlar Cephe Komutanl'nn akln kartrd. nk yine abartarak, Porsuk'un kuzeyinde tmen olduunu bildirmilerdi. Porsuk'un gneyindeki tmen says doru bilinebilse gerek anlalrd. Ama bilinmiyordu. nk 7. Tmen ileri srd birliklerle Trklerin bu kesimde kara kefi yapmasn ustaca engellemiti. t Trkler hava kefi de yapamyordu. Avc ua yine arzalyd. Yalnz 4. Grup gneye kaydrlmt. Yetmezdi bu. Direnmek ve uatlmay nlemek iin baka tmenlerin daha kaydrlmas gerekliydi. Ama salamc smet Paa, durum kesinleinceye kadar, birlikleri merkezde tutmak iin kaydrmay durdurdu. Sesi ev teden duyulmaktayd:

"Genelkurmay'a, Milli Savunma'ya, Hava Kuvvetleri'ne, her yere yazn! Salam bir uak istiyorum! Tmenler de Porsuk'un gneyinde Ankara'ya Yry 341 ne olup bittiini renip bildirsinler. Onlardan da ak, kesin, gvenilir bilgi istiyoruuuuuum!" BOZGUNCULAR toz olmulard. Ancak birka yakalanabilmi ve cezalar verilmiti. Kaaklarn byke blmnn kyleri Yunan igali altndayd. gal altndaki bu kylere dnenler, yaknlar ehit dm ya da cephede dmanla savaanlarn aalayan szleri, irenen baklar altnda ezik ve sefil yaamaya alyorlard. Bazlar utanp ya aknc kollarna katlm, ya da kyden de kap daa km, ii ekyala vurmutu. Bu toy ekyalar ya aknclar vuruyordu, ya da Yunan askerleri. Kyleri igal altnda olmayanlar ise, evlerine dnemiyor, ehirlere giremiyorlard. Bozguncular gibi kaaklara da aman verilmediini biliyorlard. Kprler, kavaklar kaaklar yakalamakla grevli mf-rezelerce tutulmutu. Kimi af dileyip yeniden orduya katld, kimi vatan savana ilgi duymayan mmeti medreselere snp gizlendi. Kalan kaaklar, yar ekya, yar serseri, dadan daa geziyor, yiyecek bulmak iin zaman zaman kylere uruyorlard. Yamaya, tecavze kalkmazlarsa kyllerden yardm grmekteydiler. Bu evrenin dnyadan habersiz kylleri iin askerden kamak ayplanacak bir ey deildi, ok uzun yllardan beri yaanan olaan bir olayd. Kaaklarn elebalar, Yunan ordusunun Halifenin ordusu olduunu, bu orduya silah ekmek istemedikleri iin katklarn syleyerek saf kyllerden aferin bile almlard. Ama acmasz Yunan ordusu bu kylerden geince i deiti. Tohumluklara, klk erzaka, srlere el koymular, kpr yapm iin gerekebilir diye evleri ykp dikmeleri, atklar alp gtrmlerdi. Harmanlanamam ekinleri yakm, elence olsun diye minarede ezan okuyan mezzinlere ate etmilerdi. Subaylarn ou yama ve tecavze gz yummutu. Kyl uyand.24b 9. YUNAN TMEN'nin art birlii Gkpnar'a ulat. Scaktan bunalm, yz derileri soyulmu, dudaklar yarlm askerler, yar lgn ve karmakark bir halde, birbirlerini ineyerek, 342 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu haykra bara kaynak glne saldrdlar. Sray ve disiplini salamak isteyen subaylar tabancalarna el attlar. kinci Kolordu ile 9. Tmen'in kararghlar az nce Gkpnar'a gelmilerdi. Yeni yerleiyorlard. General Andreas ile Albay Kalinski henz karlamamlard. Askerlerin suya saldrn gren General Andreas, emir subayna fkeyle, "Albay Kalinkski'yi bulun!" dedi. Albay Kalinski'yi askeri dzene sokmak iin rpnrken buldular. Geldi. "Bu ne, ordu mu, sr m?" Kalinski'nin ne kl kalmt, ne yakkll, ne de iyimserlii: "Ne deseniz haklsnz. Scak, toz, susuzluk tmenimi bu hale getirdi. Suyu gren askeri tutamyoruz. Dzeni ancak iddetle koruyabiliyoruz. Orduyu bu maceraya srkleyenlere lanet olsun!" 25 Kk Musa Albay Kalinski'den daha dertli ve fkeliydi. Pis askerler be koyununu da elinden almlard. Bir bunlar dnd, bir evvelki gnk dzen iindeki Trk birliini. "Bunlar harami." diye geirdi iinden, "..bizim ordu bunlar iyice dver. nallah." Kaynak kysndan, dere boyundan silah sesleri yansmaya balad. GNEYE ark edip gei iin kprlere yaklamakta olan be Yunan tmeninden biri de Panayot'un 3. Tmeniydi. Su, ekmek ve erzak tayan ar kamyonlar Ackr'da dingillerine kadar toza battklar ve ilemedikleri iin a kalmlar ve iki gn de bataklk suyu imilerdi. 25a

Birdenbire ortaya kp lgnca saldran demir boyunduruklu oban kpeklerini vura vura ilerliyorlard. Birileri yanndan getikleri baz kyleri yakyorlard. Duyduu yakarlar ve lklar Panayot'u sarsyor, byle anlarda eve dnmek istiyordu. Ama sava bitmeden eve nasl dnebilirdi? avu diyordu ki: "Ne kadar ok Trk ldrrsek sava o kadar abuk biter!" Bir tek Trk ldrmemiti daha. Arkada Pandelli, "Hi olmazsa bir Trk ldrmelisin" dedi. O bir Trk ldrmt. YATAK ODASINA portatif bir asker yata konmutu. Ama Paa geceyi alma odasndaki arkal yatrlan koltukta geirdi. ZaAnkara'ya Yry 343 ten az uyurdu. Burada daha da az uyur olmutu. Herkes yatmaya gidince ya dnyor, ya kitap okuyordu. Gelirken slam tarihiyle ilgili birka nemli kitap almt yanna. Uyanr uyanmaz Ali avu kahvesini verdi. Karargh berberi bekliyordu. Tra oldu. Gecelik entarisini karp giyindi. Arkal yatka koltua yar uzanm durumda oturdu, bylece doktorlarn tavsiyesine az da olsa uymu oldu. Albay Asm Bey telefon etti, Merkez Ordusu'nun yollad 16. Tmenin iki alay yola kmt: 2.250 subay ve er.26 Alaylar savaa yetiebilirse sava says 58.750 olacak, altm bine yaklalacakt. Doktor sigara imesini yasak etmiti ama dayanamad, bir sigara yakt. HNDSTAN LER BAKANI Mr. Montagu da skntyla sigaraya sarld. Mstear Yardmcs, Hindistan'dan alnan bilgileri zetliyordu: "...Korktuklarmz oluyor efendim. Yunanllarn yrye gemesi Hindistan'da karklklara yol am. Genel Vali baz yerli liderleri tutuklamaya karar verdiini yazyor." "Ama bu sert tavr ileri daha da gletirecek." "Liderler bamszlktan sz etmeye balamlar. Gandhi ve Muhammet Ali Cinnah da, Anadolu'ya yardm kampanyas amlar." 27 Mr. Montagu bilgece bakt: "tiraf edelim ki ok bencilce ve saldrgan bir siyasetimiz var. Bu siyasette srar edersek, Trklerin Asya'ya dnmesi yerine, galiba biz Adamza ekilmek zorunda kalacaz." "Hkmeti bir daha uyaramaz myz?" "Bir yarar yok. Babakan Trklerin ezilmesini hayati bir zorun-luk sayyor. Bu siyasetin bize neler kaybettirdiini grmyor. Akn gz krdr derler. ok doruymu. Yunan ak Mr. Lloyd George'u kr etti." ALBATROS D-III' glkle pist bana getirebildiler. Bu mevsimde az rastlanlan sert bir rzgr vard. Fazl baln ve rzgr gzlklerini takt. Yerine geti. Motoru altrd. ki parman ba344 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu na gtrp izleyenlere selam verdi, gaza yklenip ua yrtt, daha da iddetlenen rzgra ramen byk bir ustalkla havalandrd. eyrek saat gemeden yamur balad. Paa suyuyla gerdirilen kanat bezleri slannca geviyordu. Fazl son ua korumak iin grevi yapmadan geri dnd. SMET PAA ile Albay Asm Bey, harita basndaydlar. smet Paa "Biz ikmal sistemimizi glendirirken, Yunan ordusu her gn ikmal merkezlerinden uzaklayor.." dedi, "..ikmal yollar her gn biraz daha uzuyor. Byle byk bir deney yaamadklar iin bunun tehlikelerini bilmiyorlar. Bu acemi orduya bu tehlikeyi hatrlatmann zaman geldi. Sakarya'nn gneyinden yryen dman kolordusunun Emirda zerinden ikmal edildii anlalyor. Hatrlatmaya buradan balayalm. Afyon'un dousunda Mrettep Tmen adn tayan karma bir tmenimiz var. Bu tmen Emirda'a baskn vererek bu ikmal merkezini krletsin. Sonra da..."

Tevfik Bey zntyle ieri girip smet Paa'nn szn keserek uursuz haberi verdi: Yine keif yaplamamt. Paa'nn yznn pene pene morarmaya baladn grnce, odadan kat. MLL SAVUNMA BAKANLII, savan yaklamas zerine, cephe gerisindeki baz illerde, byk hastaneler kurulmasn istedi. Bu illerden biri de ankr'yd. Bin yatakl hastane kurmas isteniyordu. Mutasarrf, Belediye Bakanna, "Ne diyorsun.." diye sordu, "..baarabilir miyiz?" Belediye Bakan Cemal Efendi, kr sakall, gsterisiz biriydi, "Beyim.." dedi, "..devletimiz bizden gazilerimiz iin bin yatakl bir hastane istiyorsa, baaramamak olmaz. Allah'n ve halkn yardmyla az zamanda kurarz. Ama bin tane karyola bulamayz. Hastanemiz yer yatakl olur. Belediye bina fukarasdr. Siz bize yer verin, yeter." ZMT'ten yola karlan yz bin Alman fiei ile yal baavuun pek beendii askeri oyuncaklar, Gynk-Nallhan-Aya zerinden byk zorlukla Ankara'ya ulamt. Ankara oyuncaklar bekletmeden Malky'e yollad.

Ankara'ya Yry 345

kmalciler, evrensel 'bal tutan parmak yalar' yasasna uyarak, birka ay oca ile el fenerini, birka potinle botu kendilerine ayrdlar. Kalanlar, Cephenin hazrlad plana gre grup komutanlklarna ve tmenlere datmaya baladlar. Baavu haklyd. Oyuncaklar alan komutanlar sahiden bayram edecek, en ok da iaret ve aydnlatma fiek ve tabancalarna sevineceklerdi. DMANIN yolu uzatarak Trklere kazandrd zaman ok ie yaramt. lk gelen askerlerin eitimleri pekitirildi. Eskiler gibi ustalatlar. Sonra gelen askerler aylakt. nce, bitlenmeye kar nlem olarak bunlarn da salar sfr numara krkld. Sonra da bu aylaklar hzla eitmek iin temenler ve avular kollar svadlar. Btn askerlere orap ve amar datld. ANKIRI, nebolu-Ankara yolunun nemli konaklarndan biriydi. Bu yoksul yerden her gn birok kii geiyordu. Yeni eyler syleyen bu insanlar yzlerce yldr donup kalm olan zaman yerinden oynatm, zaman yeniden akmaya balamt. Bu canllk ankr'y Milli Mcadele'yi en iyi anlayan illerden biri yapmt. Belediye Bakan hemerilerine gveniyordu. Salk Mdrne bin yatakl bir hastane iin gereken eyann listesini yaptrd: Bin ilte, iki bin araf, bin yastk, iki bin yastk yz, bin battaniye vb... Salk mdr her saydan sonra bakana belli etmemeye alarak, mitsizce bir 'of ekiyordu. Bakan birim amirlerini, Mdafaa-y Hukuk ve Kzlay bakanlarn, retmenleri, esnaf ve eraf temsilcilerini, askerde olmayan baaalar,27a muhtarlar, mahalle imamlarn ard. ankr kk bir ehircikti. Hepsi yarm saat iinde geldiler. Durumu anlatt. Hepsi ehre dalp halk bilgilendirip yardma aracak, imkn olan her aile, payna den ne ise, ilte ya da bardak, gsterilen ambara gtrp teslim edecek, bin yatakl ankr Hastanesi bir hafta sonra, tbbi aygtlar ve doktorlar dnda, hizmete hazr olacakt.28 Bu hz ve dayanma mutasarrf o kadar artacakt ki uzun zaman azn kapatamayacakt. 346 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu SUBAYLAR VE TAYFALAR erkenden iba etmi, btn gn durmakszn alarak tm aralar, aygtlar, dzenekleri elden geirmi, kaptan kkn kullanlr duruma getirmilerdi. Yola kmak iin havann kararmasn bekliyorlard. Gne batm, karanlk bastrmt. Makineler altrld. Kumanya ve sigara getirmi olan reisle vedalatlar. Reis alayarak ayrld. Iklar sndrld. Rsumat sesi daha da alm olan dd ile Ordulular selamlad. Kyda bu n bekleyen Ordulular da karlk verdiler: "Yolunuz ak olsunnnnn! Allaha emanet olunnnn!"

Gazi gemi ar yolla Karadeniz'e kt. Trabzon'a urayp ertesi gn onarm grmek iin Batum'a gidecekti.
Yunan T menlerinin Sakarya G neyine yakla m Ankara'ya Yry 347

LK YUNAN TMEN 19 Austos 1921 sabah, salamlatrlm bir kprden gneye gemeye balad. Saat 06.00'yd. Hava kapal, skntl ve ok rzgrlyd. Serseri rzgr dolana dolana esiyor, burgalar yapyor, toz ynlarn uuruyordu. Rzgr dolaysyla yine uak kefi yaplamamt. 7. Yunan Tmeni ileri srd birliklerle kara kefine de engel olmu, Trkleri gzsz ve kulaksz brakmt. Ksacas geiin anlalmas olasl yoktu. Yunan ordusu Sakarya'nn gneyine geip de Trk cephesine doru ilerlemeye balad zaman, durum fark edilecekti ama Trkler nlem almakta ok ge kalm olacaklard. Gney kanadn glendirene kadar taarruz balam, belki de cephe yarlm olurdu. TRKYE heyecan iinde Yunan ordusunun Ankara'ya yryn izliyordu. Gazeteler bu uursuz yryyle ilgili haberler ve yazlarla doluydu. Yunan ordusu galip gelirse, Sevr Antlamas'nn ngrd dzen yrrle girecek, bylece Anadolu'da bamsz bir Trk devleti kalmayacakt.288 Bu olasl bilenlerin ii kan alyordu. gal altndaki baz yerlerde ve stanbul'da, bu tehlikeyi umursamayan, keyfi yerinde, milletin acsn paylamayan Trkler de vard. Bunlardan biri de Damat Feriti ve ngilizci yazar Refik Halit Karay'd. Yunan ordusu arkasnda kanl ayak izleri brakarak Ankara'ya yol alrken, milliyetilerle alttan alta alay eden, neeli yazlar yazyordu. Bugnk yazsnn bal 'Patlcan Meselesi'ydi: "Patlcan meselesi deyip de gemeyiniz. Greceksiniz ki bal dolu, lakin

Refik Halit Karay 348 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

ii kof birok yksek meselelerden, bu mesele daha ehemmiyetli, daha ciddi ve daha hayatidir" 28b O AKAM Refik Halit Karay, Boazii'ni seyrederek, lakerda, midye tava, karides ve marul gbei ile raksn ierken, 61. Tmen'in 174. Alay Komutan ve yakn taburlarn komutanlar da birarada yemek yemekteydiler. Bu akamki yemek bulgur pilav ve yourttu. Allah'a hamdettiler. Alay Komutan Binba evki Sava, "Bir gn birikmi aylklarmz alrsak.." dedi, "..para toplayalm ve orduya bir uak alp armaan edelim. Var msnz?" Subaylar "Varz" dediler.28c MUDANYA'da gal Komutanlna bal Yunan askerleri kahvelere girerek oturanlar uyardlar: "Bugn cuma, dininize sayg gsterin, hayde vre herkes camiye!" Bylece dinine dokunulmamasndan baka bir ey istemeyen, dnmeyen yobazlarn gnln kazanyorlard. Namaza daha vakit vard ama igalci askerlerle itimemek iin halk kalkt, camiye yolland. Mudanya Bidayet Mahkemesi sorgu yargc Abdullah Galip Toka, dini btn bir Mslmand. ok nemli bir engel yoksa cuma namazn karmazd. Aptesini ald. inden, millete sabr vermesi, memleketi esenlie karmas, orduya zafer nasip etmesi iin Allah'a dua ede ede camiye geldi. Ortalarda bir yer bulup oturdu. Kimsenin neesi yoktu. Her gn kylerden Yunanllarn yapt rezilliklerle ilgili haberler geliyordu. Birtakm vurdumduymazlar dnda halk azap iindeydi. Cami hocas vaaznn banda yle dedi: "Ey Mslmanlar! Neden malup olduk? Neden ehirlerimiz igal edildi? yi dnnz. nk Allah'a kulluk grevimizi ihmal etmeye balamtk. Bu igalciler, hi phe yok ki, dini grevlerini ihmal edenleri, dinsizleri terbiye iin Cenab- Hak tarafndan yolland. Camilerimiz, mescitlerimiz imdi bu igalciler sayesinde doluyor. Bu nimetin kadrini bilelim." 28d 4 Abdullah Galip Bey'in midesi buland. Toparlanp camiden k-"Keke kalkp itiraz etseydim, byle dnmenin Mslmanla
Ankara'ya

Yry 349

uymadn, Allah'a saygszlk olduunu syleseydim" diye piman oldu ama artk kmt. znt iinde iine dnd. Din konusundaki cahilliin ne kadar tehlikeli olduunu srekli grmekteydiler. Dinde cahillik ile ihanet arasnda usturann az kadar incecik bir aralk vard. MRETTEP TMEN cephe emrini leden sonra ald.

Tmenin komutan Yarbay Zeki Soydemir atak, bilgili, kararl bir komutand. Kurmay Bakan Yzba Ymn resin de komutan gibiydi. Tmen her an savaa hazr bir cephe birlii olduu iin hazrlanmas vakit almazd. ki svari alay ile hemen o gece yola kmaya karar verdiler. 29 Dikkati ekmeden btn gece ilerleyecek ve sabah Emirda yaknnda olacaklard. BU SIRADA Rsumat IV, Batum limannn mendireinden ieri girmekteydi. Mahmut Kaptan ve mrettebat avaz avaz ark sylyorlard: rpnrd Karadeniz Bakp Trkn bayrana Ah lmeden bir grseydim Der idim ayana... Ddn ttrerek liman ve limandaki gemileri selamlad, irtibat brosundaki Trklere de geldiini bildirmi oldu. Rsumat' ilk fark eden, bakm iin burada bekleyen Remo gemisinin tayfalar oldu. Rsumat'n servenini biliyorlard. Batum gazetesinde kan batt hakkndaki habere kahkahalarla glm, herkese Yunanllara oynanan oyunu anlatmlard. Remo uzun uzun ddk alarak karabatak Rsumat' selamlad. Batum limannda bulunan Preveze ve Aydnreis adl Trk gambotlaryla birlikte, olay duymu olan yabanc gemiler de selamlamaya katlarak neeli ddkleri, rengrenk bayraklaryla bu karlamay bir zafer enliine evirdiler. Rsumat'n aralarndan getii gemilerin denizcileri, gvertelere karak bu kk gemiye ve yiit mrettebatna selam durdular.
350 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Rsumat demir att. Onarldktan sonra silah ve cephane yklenip onuncu seferini yapmak zere yaknda yine yola kacakt.30 YUNAN TMENLERNN gneye geii sryordu. Bir tmen yedi saatte gemekteydi. Yunanllar her ey dzeninde gidiyor sanrlarken, Trk keif kollar bugn ciddi keifler yaptlar ve gneye geii saptadlar. Durum kesinlemiti: Dman gneyden geliyordu. M. Kemal Paa gld: "Bunu sonuna kadar saklamak mmknm gibi yle uzun bir yol yrdler ki en dar zamanmzda bize gnler kazandrdlar." smet Paa, yanl keifler yznden gecikmi olarak 3. Gruba gney kanada hareket etmesini emretti. Gruplar batdan douya doru yle sralanacaklard: 4. Grup, 3. Grup, 2. Grup. Mangal Da'n 2. Grup savunacakt. 1. Grup da ordu ihtiyat olarak Haymana'ya hareket ettirildi. Bakomutan, Fevzi Paa'dan gney kesimine inmesini, birlikleri denetlemesini ve savunma dzenini gzetmesini rica etmiti. Fevzi Paa emir subayn ve Yarbay Salih Omurtak' yanna alarak Haymana'ya hareket etti. MRETTEP TMEN sabah Emirda'n batsndaki tepelere yaklap gizlenmiti. Durumu anlamas iin kyl kyafetiyle ehre yollanan kk keif birlii abuk dnd. Birliin komutan temen raporunu szl olarak verdi: "Frnlara el koymu, kasabaya pek ok yiyecek ymlar. Prens'in kolordusu Emirda'dan besleniyormu. Burada dinlenen bir byk birlik, bu sabah douya hareket etmi.30a Geride kalan kuvveti, iki piyade taburu, bir svari bl diye tahmin ettik. Ciddi bir gvenlik nlemi yok." Yzba Ymn gld: "Demek bunlar bir baskna urayacaklarna hi olaslk vermiyorlar."

Komutan kararn aklad: Ankara'ya Yry 351 "Top kullanrsak ehre zarar veririz. Top yok. Bir saat sonra, iki yandan birden ehre gireceiz. ehir dmandan temizlenecek, frnlar yklacak, yiyecek stoklar imha edilecek." Gerekli emirler verildi. Bir saat sonra svariler iki yandan ehre daldlar. Sevin lklar ykseldi: "Kemal'in askerleri!.." Deli Battal sevinten ldrmt, plak ayak bir bln nne dm, bara bara kouyordu: "Asker aalar! Dman u yanda! Peimden gelinnnnn..." Yunanllar panik iinde silah ba yaptlar. Bir Yunan subay tabancayla Deli Battal' vurdu, ayn anda da bir kl darbesiyle yz ikiye blnd. Svariler Yunan karargh ve ordughlarn bastlar, yakaladklarn kltan geirdiler, inediler, mzrakladlar, kurunladlar. Sa kalanlar, geride bei subay, yzden fazla l, bir o kadar da yaral brakarak ehirden katlar. Emirdallar frnlar ve yiyecek ylan yerleri gsterdiler. Frnlar ykld. Yiyecekler halka datld, kalanlar dar karlp yakld. Yal bir kadn bir temeni elinden tutup byke bir ambara gtrd. Yunanllar ambara pek ok kuru yiyecek doldurmutu. Temen oflad: "Bu kadar yiyecei dar tayp imha etmek iin gnler ister." Yal kadn, "Gam ekme oul." dedi glmseyerek, "..dk gaz, yak. Bu bina benim. Varsn yansn." Yaktlar. YUNAN ORDU KARARGHI Gkpnar'n ok yaknndaki Renkolu'na yerlemiti. Rzgr insann yzne cehennem fr gibi arpyordu. Byk toplant adrnn altnda terleyip durmaktaydlar. Gneye geiin hl sryor olmas General Stratigos'u ok sinirlendirdi: "Baskn verme hlyasyla yry ok uzattk ve orduyu gereksiz yere yorduk." Pallis ve Sariyanis fkeyle baktlar. Sariyanis, "Bouna ve gereksiz deil." dedi kaba bir tavrla, "..stratejik bir baskn bu. Yry planmz sayesinde Trkler hangi kanada taarruz edeceimizi hl kefedemediler. te hava fotoraflar.." 352 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu Rzgr dolaysyla iki gndr hava kefi yaplamyordu. gn nce ekilmi iki hava fotorafn masaya brakt. "..Baknz, cephesi hl batya dnk. Oysa biz gneyden, bo brnden vuracaz." Birden Yarbay Spridonos'un feryad duyuldu. Yz kpkrmz geldi: "Bir Trk birlii Emirda' basm! Frnlar ykm! Btn yiyecek stoklarm yakm!" Hepsi ayaa frladlar. Spridonos alamaklyd: "kinci Kolordu'yu nasl besleyeceim?" 31 Papulas ok kzmt: "Gvenlik nlemi almam m bu aptallar? Emirda'dan ayrlan birlik derhal geri dnsn. Bu melun birlii yok etsin!" Birlik geri dnecek, Afyon'daki Trikupis'in 4. Tmeni de ileri karak yolunu kesmeye alacakt. Ama bu 'melun birlik' sarp Emir Dalarn durmakszn yryerek emberden syrld. Yunan ordusunun bana i amay srdrecekti. LEDEN SONRA General Harington'u artan bir ey ld. Black Jumbo'dan ilk haber geldi. Trk ordusu hakknda ayrntl bilgi veriyordu. 32 Black Jumbo'nun bu bilgileri elde edebilmesi inanlmaz bir olayd, bu bilgileri stanbul'a yollamak iin gerekli teknik dzenei kurabilmi olmas daha da inanlmaz bir olayd.33 En inanlmaz olay ise Trklerin yenilgiden bu yana geen ksack sre iinde, Sakarya'nn

dousunda 20'den fazla tmen toplamay baarm olmalaryd. smet Paa'nn sakin ve sade emri, Trk ordusunun ok kararl olduunu belli ediyordu. Harington, General Marden'e, "Hayret.." dedi, "..sessiz sedasz, yeniden bir ordu kurmular. Ankara'nnki ylgnlk deil, frtna ncesi sessizliiymi. Dorusunu syleyeyim, bir enkaza doru yrdn sanan Yunanllar uyarmak, hi iimden gelmiyor." 34 Black Jumbo sava boyunca elde ettii ak, gizli bilgileri stanbul'a yollamay srdrecekti. Ankara'ya Yry 353 HALDE EDP HANIM kendisini geirmeye gelen baz bakanlara, Y. Kadri ve R. Erefe veda ederek cephe trenine bindi. Cephe iin diktirdii giysiyi giymiti: Lacivert ba rts, ayn renk uzun ceket, bol pantolon, yumuak izme. Cepheye giden bir yzba bavulunu rafa yerletirdi. Her istasyonda trene yeni askerler doluuyor, toprak rengi kadnlar alaarak bir zaman trenle birlikte kouyorlard. Malky'e vardklarnda ay kmt. stasyonda derin bir sessizlik iinde datm bekleyen birok yeni asker vard. smet Paa yaverini ve otomobilini yollamt. Otomobil Bat Cephesi Karargh nnde durdu. Halide Ha-nm' Tevfk Byklolu karlad. Kararghn alt katndaki toprak zeminli iki odada subaylar alyordu. Yukar kattaki iki odadan birine gtrd. Odada byke bir masa ile st asker battaniyesi ile rtl portatif bir yatak vard. Buras Bat Cephesi Komutan smet Paa'nn makam ve yatak odasyd. br oda Cephe Kurmay Bakan'nnd. smet Paa elini skt, oturmas iin bir tahta iskemle gsterdi ama Halide Hanm komutanna sayg gsterip oturmad. "Artk ordumda bir ersiniz. Sizi Birinci ubeye atadm. Kk bir eviniz, bir de hizmet eriniz olacak." Halide Hanm teekkr etti. "Bakomutan' ziyaret ettiniz mi?" "Hayr Paam. imdi geldim." "Hemen gidin. Sizi bekliyor." Yzba Hasan Atakan Halide Hanm' M. Kemal Paa'nn kararghna gtrd. Halide Hanm bu sahneyi anlarnda yle anlatacakt: "M. Kemal Paa oturduu koltuktan glkle kalkmaya alt. nk kaburga kemikleri hl arlar iindeydi... M. Kemal Paa'ya doru, kalbimde gerek bir sayg ile gittim. O kendi halindeki odada btn genliin bir millet yaasn diye lmeyi gze alan kararn temsil ediyordu. Ne saray, ne hret, ne herhangi bir kudret, onun bu odadaki byklne yaklaamaz. Gittim, elini ptm" 34a
354 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Bundan byle akam yemeklerini, smet Paa, Kzm Paa, Albay Arif Bey ile birlikte Bakomutan'n sofrasnda yiyecek, bu mthi savan kulisinde yaayacakt. GNEYE KAYDIRILAN birlikleri ve yeni hazrlanan savunma mevzilerini denetleyen Fevzi Paa, 2. Grup Komutan Selahattin Adil Bey'e Mangal Da'nn ok iyi berkitilmesini emretmiti. Yunanllarn cepheyi yarmak iin nce Mangal Da'n, sonra da Trbe Tepeyi basamak olarak kullanacaklarn tahmin ediyordu. Dan savunmasna sadece bir alay ayrldn renince ard. Selahattin Adil Bey, kuatmay nlemeyi daha nemsemi, elindeki az kuvveti geride, topluca bulundurmay tercih etmiti. Fevzi Paa pek az yapt bir eyi yaparak Kolordu Komutanna barmaya balad: "Olmaaaz! Btn evreye egemen koca bir da, sadece bir alayla korunabilir mi? Dman nce buray ele geirmek isteyecektir. Buray ele geirirse mevzilerimizi korumak ok gleir. Savunmamz tehlikeye girer. Beinci Tmen btn alaylaryla da igal edecek, hemen berkitmeye balayacak.."

Daha da bard: "..Hemen!" STANBUL'dan yeni gelen ve ilk kez cepheye katlan Dr. Temen Rauf Grn, yeni yerleilen kesimde bir sarg (ilk tedavi) yeri amas gerektiini biliyordu ama nerede amasnn uygun olaca hakknda hi bilgisi yoktu. Shhiye avuuna sordu: "Doktor bey, sarg yeri en gvenli yerde olmal. En gvenli yer ar makineli tfekleri tayan katrlarn baland yerdir. Bu katrlar ok deerlidir. Makineciler bu yzden en kuytu, en gvenli yeri kefederler. Ama sen bilirsin." Doktor, sarg yerini katrlarn bulunduu yerde at. RZGR hafiflemiti. Akam bir hava kefi yapld. Gzlemcinin verdii rapor Yunan kararghn fena halde sarst: Rzgrdan dolay hava kefi yaplamayan son iki gn iinde Trk ordusu sol kanan Ilca vadisi boyunca douya, Mangal Da'na kadar uzatmt. Ankara'ya Yry 355 Baskn hlyas suya dm, onca zaman ve emek boa gitmiti. Karargh ileri gelenleri yemei byk adrn altnda birlikte yiyorlard. Pallis ile Sariyanis, General Stratigos'un eletirilerine hedef olmamak iin yemei harekt adrnda yediler. kisinin de morali bozuktu. arap biraz yattrd. nc kadehte yeniden neelendiler. Trkler gneyden geleceklerini fark et-meselerdi, sava ksa srecekti. imdi belki birka gn daha uzayabilirdi, daha fazla deil. Kadehlerini tokuturdular: "Zafere!" "Zafere!" 21 AUSTOS gn Yunan ordusunun Trk hatlarna iyice yaklap yaylarak, sava dzeni almas gerekiyordu. Ama tmenler yorgunluktan berbat haldeydiler. niforma ve ayakkablar para para olmutu. Ayak vuruu olanlar oktu. Baz askerlerde stma balamt. General Papulas, btn birliklerin bulunduklar yerlerde kalarak dinlenmelerini ve kendilerine ekidzen vermelerini emretti. Yunan ordusu dinlenirken, Trk ordusunun gney kanadndaki grup da mevzilerini geniletip glendiriyordu. Fevzi Paa'nn kesin emri zerine 5. Tmen Mangal Da'na ve eteklerine yerlemi, berkitmeye koyulmutu ama arazi kayalkt. Gerektii gibi berkitebilmek iin ne yeterli ara vard, ne de zaman. Zorlukla ba ve bel siperleri yaplabiliyordu. Trk savunmas ilk yaray burada alacakt. STKLAL MAHKEMES Kastamonu'ya gelmiti. Bugn . Ha-bip Sevk'n yazd bir yaz Ak Sz adl millici gazetede yaymland: "stiklal Mahkemesinin tekrar gelii btn memlekete bir sevin oldu. En inat kaaklar kendi ayaklaryla o kapya snm, en azl haydutlar kendi istemleriyle bu mahkemeye boyun emilerdi. Durgun memurlara bir baka canllk, tembel amirlere bile bir baka uyan, hkmet arkna bir baka dn geldi. Ho geldiniz!" h
356 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

ANADOLU bir kyametin eiindeyken, Trkiye'nin ve slam leminin geleceini grmek zere, hayali geni be ttihat gece Halil Paa'nn kknn salonunda topland. stanbul'dan (Kk) Talat Mukara, Ankara'dan Hafz Mehmet Bey gelmiti. Enver Paa ilk sz Talat Mukara'ya verdi. Komitac Talat Bey uzun, ayrntl ve hrsl bir aklama yapt. Konumas yle zetlenebilirdi: "u anda yalnz stanbul'da 29 gizli ubemiz, birok ilde silahl tekilatmz var. Her ey hazr. Artk beklemeye de gerek yok, merhamete de. Gerektiinde kan dkmekten ekinmeydim. Hemen harekete geelim." Dr. Nzm destek verdi:

"Ayn fikirdeyim. Neden bekleyelim ki? M. Kemal'den mi korkuyoruz?" Enver Paa Hafz Mehmet Bey'e dnd: "Siz ne dnyorsunuz Hafz Bey?" Hafz Mehmet Bey Anadolu'nun havasn biliyordu: "Paam, ben farkl dnyorum. Hemen harekete gememiz doru olmaz." Bu aklama Talat Bey'i hayal krklna uratt: "Hayrola Hafz Bey? Ankara seni de mi Kemalist yapt?" Hafz Mehmet Bey kzd: "Ne mnasebet? Ama dman Ankara yolunda. Bence savan sonunu beklemeliyiz..." Dr. Nzm Hafz Bey'in szn kesti: "Beklemek doru olmaz. Ya sava M. Kemal kazanrsa?" Tartmaya karmak istemeyen Halil Paa yreini dizginleye-medi, ayaa kalkt: "Ne olur kazanrsa? Onun kazanmas Trkiye'nin kazanmas demek deil mi?" "Ama o zaman iktidara geemeyiz." Halil Paa, ttihat ve Terakki iktidarnn en nemli yneticilerinden biri olan bu heyecan adamna hayretle bakt. ktidar her eyden ok seviyordu. Bu tr siyasetiler iktidarda olmann verdii gce ve saygnla taparlard. "Doktor, iktidar hrs senin vicdann karartm." Ankara'ya Yry 357 Dr. Nzm da ayaa kalkarak ayn iddetle karlk verdi: "Paa, bizden uzak kalal senin de yrein rm." Halil Paa elini tabancasna att: "Dua et ki evimdesin. Yoksa bu szn bedelini hayatnla derdin." Enver Paa ayaa frlad: "Beyler, oturun!" Homurdanarak oturdular. "Sakin olmanz istiyorum. Biz yeminli arkadalarz. Bu kardelikten daha ileridir." Hafz Bey'e dnd: "Niye savan sonunu beklememizi uygun gryorsunuz?" "Yenilip dalmak bir yana, ordunun Kzlrmak'n gerisine ekilmesi bile M. Kemal Paay bitirmeye yeter. Durum byle. Kimsenin yeni bir yenilgiye, ekilie tahamml yok. Benim grdm, ordu yenilmese bile direnemez. Mutlaka Kzlrmak gerisine ekilecek. Gc bu kadar. Genelkurmay'm ekilile ilgili planlar hazrladn biliyorum.35 Bu takdirde millet yeni bir ba arayacaktr.." Enver Paaya bakt: "..Bu ba da belli. Bylece sorun kendiliinden zlm olur." Bu gr, atmalara, anlamazlklara yol amayacak iyi bir zm gibi grnyordu ama sava sonu olaylarn beklemeyi gerektiriyordu. Dr. Nzm Talat Bey'e dnd: "skele Khyas Trabzon'da gnll asker topluyor demitin. Bu gnlllere gizlice karp cepheye gidemez miyiz?" Halil Paa itiraz etti: "Olmaz. Ben biliyorum. Khyann adamlar ya hapisane kakn, ya haydut. Enver Paa onlarn arasnda yer alamaz." Dr. Nzm sabrszland: "Ne yapacaz yleyse?" Hafz Mehmet Bey "Uygun bulursanz.." dedi, "..Ankara'ya dnnce, gnll toplamak iin Genelkurmay'dan izin alaym. Bir tek askere bile ihtiya var, reddetmezler. Kafamza uygun adamlar toplarz. Trabzon'da yeenim var. Bu ii o dzenler. Siz gizlice bizim topladmz bu gnlllere karrsnz." Talat Bey heyecanland:

358 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu "Memlekete er olarak girdiiniz anlalnca, bu haber bomba ibi patlayacaktr!" Dr. Nzm sordu: "Sonra?" Cevap Enver Paa'dan geldi: "Merak etme. Saati gelince de harekete geeriz. Kabul m?" "Hafz Bey'le yeeni hemen gnll toplamaya balarlarsa, ka-bul." "zin alr almaz balarz." Enver Paa, "Hafz Bey." dedi, "..yarn memlekete dnn ve a-maya balayn." "Peki paam." ktidar ele geirmek iin Trkiye'ye girmeyi, Hafz Bey'den ge-ecek habere ertelediler.36 GENERAL ANDREAS ile Kolordu Kurmay Bakan Albay Ga-allias, Svari Tugay Komutan Albay Nikolaidis'i dinliyorlard. Al-jay Nikolaidis tugaynn feci durumunu ll szcklerle anlatma-a abalyordu: "...Generalim, tugaymdaki atlarn ounun Balkan savandan olma olduunu biliyorsunuz. Geldiimiz uzun yol, ar scak, su az, Trk svarilerin srekli tacizi, arpa yetersizlii atlarm mahvetti, u evrede taze ot da yok. Bu sebeple atlar yola ktmz zamankin-ien ok daha kt durumdalar. Tugaym koamyor artk. Dman svarileriyle her karlamamzda esir vermeye baladk." Gavallias, "Sevgili Niko.." dedi, "..artlar ayn olduu halde Trk svarileri nasl bu kadar alkanlar? Her yanda cirit atyorlar." Nikolaidis iini ekti: "nk onlarn altnda gsterisiz ama dayankl, bu iklime yatn Anadolu atlar var. Benimkilerse ssl merasim beygirleri. Bu-n leden sonra bir Trk svari birlii cephe gerimize szd, yetiip urduramadk. Yz elli develik bir ikmal kolumuzu esir etti, bir kamyon kolumuzu da yakt. Yrye baladmz zaman bunlarn kllar ve gerek mzraklar yoktu. imdi yars kll, yars demir mzrakl olmu. Tugaym bunlara kar bir bana cephe gerisini ve kolordumuzun sa yann korumay baaramaz.37 Bunu bildirmek iin Ankara'ya Yry 359 rahatsz ettim. Atlgan Trk svarilerine kar ciddi nlem almak gerekiyor." Planlarn tmenle saldracaklarn dnerek yapmlard. imdi bir tmeni cepheden ekip sa geriye almak gerekiyordu. eytan alsn! Bu durum Trklerin iine yarayacakt. 22 AUSTOS sabah nc ve Birinci Yunan Kolordular, erleri yormayacak ksa yrylerle Trklerin ileri savunma hatlarna yaklatlar, taarruz dzeni alarak yine dinlenmeye getiler. En sadaki kinci Kolordu Trk sol kanadn kuatmak zere douya doru yrd. Yunan Ordu Karargh Uzunbey Ky'ne yerleti. Trk sol kanadnn en ucunda 2. ve 3. Svari Tmenleri yer ald. Albay zzettin allar'n 1. Grubu, ordu yedei olarak Haymana kesimine gelmiti Albay Fahrettin Altay'n Svari Grubu ise hayli gneyde, Yunan ordusunun sa andayd. iddeti ve sresi bakmndan tarihte benzeri bulunmayan meydan savann balamasna bir gn kalmt.

General Papulas Uzunbey K y 'nde 360 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

YUNAN ORDUSUNUN Ankara'ya doru yry Malta'da byk heyecan yaratmt. Paalar gazetelerde kan yalan ve yanl haberlerle bir deerlendirme yapmann mmkn olmadn ileri sryorlard ama bu mantkl itiraza kulak veren yoktu. Srgnler cevap alabilmek iin bastryorlard: Bizimkiler sava kazanabilir mi? Yine geri ekilir miyiz? ekilirsek ne olur? Ordu dalr m? Paalar srgnleri yuvarlak szlerle avutmaya, oyalamaya alrken, askerlikten zerre kadar anlamayan Feyzi Piriniolu bangr bangr baryordu: "Dman akr akr yeneceiz, greceksiniz!" Bu avuntu, her defasnda birok srgnn gzlerini yaartyordu. Derme-atma bir ordu ile Batnn btn kaynaklarndan yararlanan Yunan ordusunu yenmek mmkn myd? Ankara'ya Yry 361

YZBAI FAZIL sarn havacy telefon nbetisi olarak brakp bir arkadan grmek iin istasyona gitmiti. Gen havac hafiften kestirirken manyetolu telefon hrldad. At. Arayan Cephe Komutanlndan Binba Tevfik Bey'di. Tevfik Bey'in verdii bilgiyi heyecan iinde not etti ve adrdan frlad, iki kolunu kanat gibi aarak, bara bara komaya balad:

"Heeeey milleettt! Vecihi Aabey yepyeni bir uakla Mula'dan dnm. Bugn Ankara'da, yarn burdaaaa!" Sevinle Abdullah Usta'nn adrna dald, duramayp direi devirmi olmal ki adr kt. ANKARA STASYONU ok kalabalk ve grltlyd. Cepheye gidecek be yz kadar asker vagonlara bindirilmekte, yk vagonlarna topeker kadanalar, katrlar, mhimmat sandklar, onarlm silahlar, ekmek ve erzak uvallar, kfeleri yklenmekteydi. Eskisi makineli tfek mermileriyle delik deik olduu iin Yzba Faruk, verilen yeni niformas, tasa benzeyen bal ve tahta antasyla grevlilerin gsterdii vagona bindi. Sonunda bu sabah taburcu etmilerdi. Nesrinle ayakst ve resmice vedalap hastaneden ayrlm, bu saate kadar Milli Savunma Bakanl'nda urap gerekli ilemleri yaptrmt. Yazk ki atama istedii gibi olmamt. Doktor raporuna bakarak, sava bir birlie deil, 1. Grup Kararghna vermilerdi. Bu yzden neesizdi. Vagon ter, ark ve ttn kokuyordu. Askerler ilk pencere yann Faruk'a verdiler. antasn srann altna srd, pencereyi at, istasyona zg canll izlemeye balad. Haftalardr hastanedeydi, d dnyay, grlty, hareketi zlemiti. Az sonra buharl ddk havay dalgalandrarak uzun uzun tt. Vagon sarsld. Hareket ettiler. Birden skmabal, beyaz niformal, siyah pelerinli bir glge belirdi. Bu kvrak glge, perondaki grevlileri ve uurlayclar yararak yaklayor, gz pencerelerde, tela iinde birini aryordu. Faruk sarkt, ellerini sallayarak, heyecan iinde "Burdaym!" diye haykrd. Nesrin pelerini ua ua koup yetiti, elindeki paketi uzatt: "Bunu bulabilmek iin geciktim. Gle gle gidin. Ltfen kendinizi koruyun.." 362 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu Nesrin elini de uzatt ama artk tren iyice hzlanmt, ancak parmak ular birbirine dedi. Gittike geride kalmaktayd. Yalnz kendinin duyabilecei bir inilti ile "..nk sizi seviyorum" dedi. Klp noktalat ve grnmez oldu. Faruk pencereden ekildi, iinde trl duygular uuarak paketi at. Kahverengi, kvr kvr, harika bir kalpak getirmiti Nesrin. Tasa benzeyen baln kard, bana bu gzel kalpa geirdi. Hafife sa kana edi. ANKARA HAVAALANI'nda Vecihi ile Eref Usta'nn Mula'dan getirdii keif uann kuyruuna ve gvdesinin iki yanna Trk ua olduunu belirten iaretler yaplyordu. Silahlar uan makineli tfeini elden geirdiler. nde iki sabit, gzlemcinin nnde de bir oynak makineli tfek vard. de zehir gibiydi. Uaa, bomba atmak iin gelitirdikleri dzenei de taktlar. Vecihi uaa 'smet' adnn verilmesini nermi, Hava Genel Mdrl de ok zd smet Paa'nn gnln almak iin uaa bu adn verilmesini kabul etmiti.38 Uak ertesi gn Malky Havaalan'nda olacakt.

 smet ad verilen u ak Ankara'ya Yry 363

KASTAMONULULAR Nasrullah camisi nndeki byk meydanda toplanmlard. Halk coturan konumalar ve duadan sonra Bakomutan'a bir telgraf ekilmesine karar verildi. Telgrafn 4. maddesi yleydi: "Ordunun yiyeceini, giyeceini, silahn, cephanesini sonuna kadar salamak iin hepimiz, gnlk nafakamza varncaya kadar btn varmz fedaya hazrz" 38a TREN hava kararrken Polatl'ya geldi. Acemi askerler karmakark bir halde perona indiler. Grevli subaylar bara ara, ddk alarak askerleri dzene sokmaya alrken, Faruk aradan syrlp istasyon komutannn odasna dald, 1. Grubu nasl bulabileceini sordu. stasyon Komutan, tombalak, al yanakl, sava ortamna hi uymayan irin bir binbayd, "Hele bir oturun" dedi, Faruk oturunca da sordu: "Yemek yediniz mi?" "Hayr." "Gzel. Birlikte yeriz. 1. Grup dn Haymana'ya alnd. Haymana buradan 45 km. gneyde. Sizi bu gece bir arlk koluyla Haymana'ya gnderirim." Kapnn eiinde bekleyen kyl kyafetli posta neferine, "Yemeimizi getir olum" dedi. Posta az sonra iki tabak etli bulgur pilav, iki ba soan, iki para ekmek getirdi. Binbann yz minnetle parlad: "Oooooo! Bugn yine ziyafet var ha. Allah Ankara'ya zeval vermesin." 17500/5567 sayl ordu emri saat 23.30'da birliklere datld. Emre gre ertesi gn kolordular Trklerin ileri mevzilerini igal etmekle yetinecekler, br gn sabah saat 05.00'te emir beklemeksizin Trk esas mevzilerine taarruza geeceklerdi. Emirde ordunun amac aklanmt: "Dman cephesini merkezden yarmak ve doudan kuatmak."
364 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Ordu, yarma iin ortadaki General Kondulis'in komuta ettii Birinci Kolordu'yu, kuatma grevi iin de douya doru alan General Andreas'n kinci Kolordusunu grevlendirmiti. SMET PAA geceleri ge saatte gelerek, hazrlanan cephe emrinin taslan gsterip Bakomutan'n onayn alyordu. Bu gece yans da geldi. Emir taslan Bakomutan'n masasna brakt. Oturdu. Yorgun ve her gereki komutan gibi kayglyd. Yunan birlikleri taarruz mesafesine yaklam ve sava dzeni almlard. Iksz bir sesle, "Yarn dn balyor" dedi. Cephe emrinde btn birliklerin bulunduklar mevzileri kesin olarak savunmalar isteniyordu. Bakomutan cephe emrini dikkatle okudu. Yz izgileri emri okuduka keskinleip derinleiyordu. M. Kemal Paa'y izleyen HaAnkara'ya Yry 365

lide Edip Advar o gece, anlan iin u notu alacakt: "Zaferden emin, aksi karsa btn arkadalaryla birlikte lmeye hazr!'39 Bu saatlerde Trk ileri gvenlik birlikleri ile Yunan keif birlikleri arasnda yer yer, kk, ksa atmalar oluyordu. Aydnlatma fiekleri ortal gndze eviriyor, iki yan da srpriz basknlardan koruyordu. Sinirler gerilmiti. ki ordu da heyecandan uyuyamyordu.
366 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Beinci Blm

Sakarya Sava
23 Austos 1921 -13 Eyll 1921 23 Austos 1921 Sal gn Sakarya Sava balad. Hava kapal ve boucuydu. Trkler cephe boyunca gzetleme yerlerinden Yunan birliklerinin hareketlerini izliyorlard. Beylik Kpr karsndaki Yunan 7. Tmeni btn gn dikkati ekecek nemli bir harekette bulunmad, Trkleri uyuttu. Gneyde ise, Yunan nc Kolordusu yaylarak yaklat, Trk mevzilerini ok youn top atei altna ald. Gzelim Yldztepe, yeil Ilca vadisi alev ve duman iinde kald. Trk toplar da cevap verdiler. Bozkr otlar ve mor iekli dikenler tututu. Karnca yuvalan kavruldu. Ate ve barut duman havay daha da boucu yapt. Blge cehenneme dnd. Trkler sabrla bombardmann bitmesini bekliyorlard. Eitimi az olanlar, balarnn zerinden arapneller vzldayarak gemeye, yarallar devrilmeye balaynca korku iinde bzldler. Yer sarslyor, toprak fokurduyordu. Takm komutanlar, tecrbeli avular, onbalar, eski askerler, korkanlar azarlayarak, severek yattrmaya Sakarya Sava 367 altlar. Toplar susup da Yunan birlikleri ilerlemeye balaynca herkes silah ba etti. Sava sarholuu korkuyu bastrd. Her eit merminin idareli kullanlmas yazsz kanun olduundan topular gnllerinin ektii gibi ate edemezlerdi. Bir batarya cosa, hemen uyanlar gelirdi:

"Mermiyi idareli kullan!" Ama bugn askere moral vermek iin bolca mermi harcanmasna gz yumuldu. Mermiler yaklaan Yunan birliklerinin balarnn stnde ve ilerinde patladka, seyreden yeni askerler, "Yaa topu-ba!" diye baryorlard. leri gvenlik birlikleri, gl olmadklar iin genellikle ksa oyalama savalar yaparak esas savunma hatlarna ekilirlerdi. Bu kez bu kk birlikler ekilmediler, ok sert karlk vererek dvtler. sabetli top atlar, her yandan yaan makineli tfek ateleri, ilerleyebilen Yunan birliklerini durdurdu. Yunan cephesinde bir aknlk rzgr dolat. Hani Trk ordusu enkazd? Hani hemen dalacakt? Trklerde byk bir bakalk vard bu kez. Bylesine canl, evkli, etki'i, sert, zehir gibi bir direni beklemeyen Yunanl komutanlar kaygya kapldlar. Savan uzayp yamur mevsimine kalmas olasl hepsini dndrmeye balad. Gecikme, yollar geilmez hale getirirdi. Sava bir an nce bitirmek gerekti.1 YZBAI FARUK arlk kollarndan biriyle sabah Haymana'ya geldi. Haymana byk bir ordugha dnmt. Grup kararghn zorlukla buldu. Grubun Kurmay Bakan Yzba Asm Tnaztepe'yle stanbul'dan tanyorlard. Sarlp ptler. Faruk bir daha ansn deneyerek bir alaya verilmesini istedi ama Kurmay Bakanm kandramad: "Hi mitlenme. Atama emrine uyacaz. Yanmda kalacaksn. ayn bitir, kalpan dzelt, komutana kyoruz."
368 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

BR YUNAN KEF UAI Uzunbey'de yeni yaplm olan piste indi. Gzlem subay paniklemi bir halde raporunu yazp Binba Hacizafrios'a verdi, o da Albay Pallis'e ulatrd. Rapora gre Trkler Yunan sa kanad karsna byk kuvvetler yyordu. General Papulas hakl olarak korktu. Bu kuvvet taarruz eder, kinci Kolordu'yu ordudan ayrrsa hem kolordu hem de ordu ok zor duruma derdi. kinci Kolordu'nun savunma nlemleri alarak hareketsiz kalmasn emretti. Oysa gzlemci subayn byk bir kuvvet sand bu kitle, kyllerin sava alanndan kardklar koyun ve sr srleriydi.la 5. SVAR GRUBU, Yunan ordusunun gerisine keif kollar salmt. Bu kk kollardan biri, kinci Kolordu'nun arkasna szd, kolorduyu izleyen erzak ve cephane kollarndan birini grd. Arazi ukurlar ve kuru su yataklaryla doluydu. Uygun bir yere saklanp bu ikmal kolunu gzlediler. Bu uzun kolu bir svari takm koruyordu. Ama atlar yle hantald ki Trk svarilerini yakalamalar mmkn deildi. Be kiiden oluan kk keif kolunun komutan Sinoplu Ali-can Onba, basit bir plan yapt. Gzden uzak bir kavis izerek yola yakn bir kaya kitlesinin ardna sindiler. ki er atlarn banda kald, pusuya yatt. Alican Onba'nn hesab bir cephane kamyonunu vurmakt. Hangisinin cephane kamyonu olduu anlalmyordu. Biimi deiik bir kamyonu gzlerine kestirip silahlarn ardarda atelediler. Kamyon benzin tankeriydi. Mthi bir grltyle patlayp paraland, yaknndaki erzak kamyonlar tutumu benzin yamuru altnda kalarak yanmaya baladlar. Keif kolu atlanp svt. ZEL KALEM MDR Sava Bakan Teotokis'e, "ngiliz Askeri Ataesi Mr. Nairne telefonda efendim, randevu rica ediyor.." dedi, "..ne diyeyim? Hangi tarihi uygun grrsnz?"

Bakan ok neeliydi bugn, Yunanistan tarihinin en parlak gnlerini yayorlard, Mr. Nairne ile kendi konumak istedi: "Albay bana bala." Sakarya Sava 369 Birka nezaket szcnden sonra, "Bu sabah sava baladL" dedi, "..her ey ok iyi gidiyor. Olumsuz hibir haber yok. Randevu istiyormusunuz. Biz 5 Eyllde Ankara'da olacaz. O gn sizi Ankara'da bekleyeceim. Birlikte hakiki Trk kahvesi ieriz. Olur mu?" Gr bir kahkaha patlatt.lb OYSA iyi gitmeyen birok ey vard. Szgelimi Yunan ikmal kollar iin svarilerden baka bir tehlike daha belirmiti. Yunan birliklerinin geii srasnda ortadan kaybolan kaaklar, gei sona erdikten sonra ortaya kp yine kylere yanamlard. Ama durum deimiti. Bekledikleri yz bulamadlar. Yunan ikmal kollarna yneldiler. Silah, cephane, ila, giyecek, yiyecek ve iecek tayan ikmal kamyonlar Eskiehir'den Sivrihisar'a, oradan da Fettaholu kprsne geliyor, kprden gneye geip Uzunbey Ky'ne ulayor, malzeme Uzunbey'e ylyordu. Kolordular ihtiyalarn kamyonlarla Uzunbey'den almaktaydlar. Kaaklar, Eskiehir ile Fettaholu kprs arasndaki ssz blgede, kk ikmal kollarn durdurup soymaya koyuldular. kmal program aksamaya balad.2 Yunan ordusu kaaklar el altndan tevik etmi, kaak olayn sevinle karlamt. imdi bu kaaklar Yunan ordusunun bana bela olmak zereydiler. BYK KOMSYON ODASINA bir kara tahta yerletirilmi, Hsrev Gerede, tahtaya renkli tebeirlerle sava alannn krokisini izmiti. Bakomutan'n yollad bilgiye dayanarak, toplanan milletvekillerine Trk ve Yunan birliklerinin yerlerini gsterdi, savan baladn haber verdi. Zamir Bey, "Hsrev Bey.." dedi, "..bir kurmay olarak syler misiniz, bu sava kazanma olaslmz yzde ka?" Hsrev Gerede dncesini drste bildirdi: "Yzde elli bir." 3 Bu gereki cevap milletvekillerinin zafer mitlerini tam karlamad iin Hsrev Bey'e fena halde ierlediler.
370 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

\ DR. MM KEMAL BEY Bakomutann yatp dinlenmediini renince Alagz'e gelmiti. Muayene etti. Deien bir ey yoktu. Ar, zor nefes alma ve ses kskl ilk gnk gibiydi. Band yenilerken kt: "Ama Paam, siz hareket ettiiniz srece ne bu krk iyileir, ne cierdeki tahri." Paa, "Haklsn ama." dedi, "..dman btn hnc ile stmze gelirken, benim yatmam olur mu? u sargy da biraz gevek sar ki rahat hareket edebileyim. Bugn ve yarn en zor iki gnmz. Belki cepheye inmem gerekebilir." Dr. Mim Kemal, Dr. Murat ve Salih Bozok, umutsuzca baktlar. Paa'nn doktor tavsiyelerini dinlemeye niyeti yoktu. LER BRLKLER, bir Yunan tmeninin gney batdan Mangal Da'na doru yaklatn bildiriyorlard. Bu durum Mangal Da'n korumakla grevli 5. Tmen Komutan Yarbay Kenan Bey'i huzursuz etti. Mangal Da'nn hemen arkasndaki yamata bulunan 2. Grup Kararghna gitti, takviye edilmesini istedi. 2. Grup Komutan da kuatlmay engelleyememekten korkuyordu. Tmen komutannn isteini geri evirdi: "Bir dman kolordusu sol kanadmz kuatmak iin srekli douya yryor. Kuatmay nlemek iin rpmyorum. Her yana yetitirecek kadar asker mi var elde? Sana tek nefer bile veremem." 4 Kolordu Kurmay Bakan Binba Burhanettin Bey tmen komutanna yardmc olmak iin,

"Beyefendi." dedi, "..1. Grup Haymana'dan yola km. Yarn sabah solumuza gelmi olacak. Kuatmay nlemek o grubun grevi." Selahattin Adil Bey sesini ykseltti: "Ama o gelene kadar da benim grevim!" Bir ey diyemediler. Komutan da haklyd. Trk ordusu cephenin her noktasnda gl olabilecek durumda deildi. Kenan Bey geri dnd. htiyatta tuttuu nc alayn da cepheye srd. LER TRK BRLKLERN atarak Mangal Da'na yaklaan birlik, Birinci Kolordu'ya bal 12.000 kiilik Yunan 1. Tmeni idi. Sakarya Sava 371 Trk cephesini yarmakla grevli Birinci Kolordu Komutan General Kondulis, Mangal Da'n drmeden Trk cephesini yarmann ok zor olacan grerek, dan ne pahasna olursa olsun bugn igal edilmesini istemiti. 1. Tmen Komutan Albay Frangos dan bugn drlebileceini hi ummuyordu. Dman savunmasnn bel kemii olduu anlalan da herhalde iddetle savunulacakt. stelik hava anormal scakt. Askerini kollayan bir komutan olarak ertesi gn sabah serinliinde taarruz edilmesini nermi ama aceleci General Kondulis'e szn dinletememiti. YUNAN TMENNN Mangal Da'na ilerledii srada, Bat Cephesinin kurmay kurulu toplant halindeydi. Cepheden gelen son bilgileri deerlendiriyorlard. smet Paa baz kaygl kurmaylar yattrmak iin dedi ki: " kez karlatm General Papulas' ders gibi inceledim. u sonuca vardm: yi bir kta komutan. Askerine hkim. Ordusunu savaa iyi hazrlyor ve sevk ediyor. Ama sabrsz, abuk sonu almak istiyor. Alamazsa sinirleniyor, trl kuruntulara dyor, korkuya kaplyor. Bir tehlikeye uramamak iin sava kesiyor. Yine yle olacaktr. Bakomutanmzn emrettii yntemle savaacaz ve daima ihtiyatta kuvvet bulunduracaz. Biri yepyeni, teki askerlik kadar eski bu iki anlayn bizi baarya gtreceine eminim." 5 KURMAY KURULU Afyon gneyinde bulunan 6. Tmen'e bal aknc kollarnn daha etkin olmalarn, Mrettep Tmen'in de Fetta-holu ve evresine baskn yapmasn istedi. 6. Tmen'e bal be aknc kolu vard. Tmen Komutan hedef belirleyip n grevlendirdi. Mrettep Tmen'se Emir Da'n bir gecede amann byk yorgunluunu daha zerinden atamamt. Ama komutan, "Asker yrdke dinlenir.." dedi, "..bu gece yola kyoruz. Tmeni yrye hazrlayn." ZMR UAI tam 13.00'te havaland. Yamur balaynca geri dnd. 372 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu Srenin ksalna ramen kuzeye ve gneye hzla gz atmay baarabilmiler, gneyde, Mangal Da'na sokulan tmenle birlikte Mangal Da'nn hizasndan douya doru ilerleyen byk kuatma kolunu (Yunan kinci Kolordusu'nu) grmlerdi. Hava acayiplemi, bozkra gn ortasnda akam loluu km, gney ufku iyice kararmt. Bu karanln iinde imekler kaynayordu. YUNAN 1. TMEN Mangal Da'na gerektii kadar yaklanca durdu, iki alay ile yaylarak taarruz dzeni ald. Gzlem yerinden bakan Kenan Bey'in akaklar zonklad. Dman 5. Tmen'den drt kat daha kalabalkt. Mangal Da'nn gney eteindeki siperlerin nnden ufka kadar bozkr gelinciklerle doluydu. Hafif rzgr altnda dalgalanp duruyorlard. Yunan toplar Mangal Da'n ate altna ald. Tmenin bataryalarnn yan sra, zmir depolarndan ngilizlerin gz yummasyla alnm ar Trk toplarndan kurulu bir topu birlii de vard.5a lk mermiler siperlerin ilerisine dt. Patlayn yaratt hava akm, btn gelinciklerin yapraklarn koparp savurdu. Toprak birdenbire plaklamt. Antepli Adil kfr bast:

"Hay eekler! Ne istediniz fakir ieklerden?" 5. Tmen'in sadece 6 topu vard, onlarla karlk verdi. ki saat sonra, Albay Frangos atei kestirdi. Da halla pamuu gibi atmlard. Yeterli grerek bir alayn taarruza kaldrd. Saat 16.30'du. Topraa sinmi Trkler canlandlar ve yerlerini aldlar. inde imekler kaynaan dev bir kara bulut rzgryla birlikte yaklamaya balad. Dan zerinde durdu. Gittike sertleen rzgr, tozu topra, gneyden kuzeye, Trk mevzilerine doru uurmaya balad. Giderek gz gz grmez olacakt. MANGAL DAI'na taarruzun balad haberi 2. Grup Komutan Selahattin Adil Bey'i dndrd. 5. Tmen'i takviye etmek art olmutu. 2. Grup emrine verilmi olan Meclis Muhafz Taburu ile ihtiyattaki alaya hemen Mangal Da'na hareket etmeleri emrini verdi. Sakarya Sava 373 Muhafz Taburu yakndayd. Alay iki saat uzaklktayd ama bu havada yolu bulup yetimesi ok zordu. iddetli patlaylarla sarsldlar. Daa ve evresine yldrm yamaya balamt. RZGR frtnaya dnm, hava gece gibi kararmt. Arka arkaya patlayan gk grltleri top seslerini bastryordu. Gkyz atlyor, yldrmlar havay atrdatarak dyordu. Topu gzetleme yerinden telefonla toplara mesafe ve yn veren 5. Tmen bataryasnn gzlem subay alamaklyd: "...Hava iyice karard. Rzgr ok iddetlendi. Bana doru esiyor... Hedefi gremiyorum... Gzm ap bakamyorum ki... Bilmiyorum... Allah yardmcmz olsun!" Toplar sustu. Trk savunmasnn afet yznden fel olduunu gren Albay Frangu kinci Alayn da taarruza kaldrd. Rzgr arkalarna alan alaylar iki yandan dan eteklerine doru ilerlediler. MANGAL DAI'nn eteklerindeki siperler dadan aa akan sel sularyla dolmaktayd. Asker dizlerine kadar su iindeydi. Ama asl sorun rzgrd. Kk ta ve amur paralaryla kark yamur suyunu yzlerine doru ylesine iddetle savuruyordu ki askerler gzlerini aamyorlard. Bitlisli Veysel Onba olanca sesiyle "Ate!" diye baryordu ama kimse ban kaldracak halde deildi ki ate edebilsin. Yunan askerlerinin hcum naralar duyuldu: "Aeraaaaa!" Dman tufandan yararlanarak burunlarnn dibine sokulmutu. SELAHATTN ADL BEY Mangal Da'ndaki durumu yakndan grmek iin byk zorlukla 5. Tmen Kararghna gelebildi. Yamur deli gibi yamaktayd. Kenan Bey ve karargh mensuplar srlsklamdlar. Afetin verdii dehet iinde geri ekilen baz askerleri yeniden cepheye dndrmek iin koumalar gerekmiti. "Ne durumdasnz?" "Muhafz Taburu geldi komutanm, dan doruuna yerleiyor. Ama alay yolda, daha gelemedi." 374 u gn Trkler / Yunan Byk Taarruzu "Direnebilecek inisiniz?" "nallah." Selahattin Adil Bey korkuyla, "Ah u geceyi bir atlatabilsek" diye inledi. Sol yanndan emin deildi. Oraya gelecei bildirilen 1. Grupla balant kurulabilse ii rahat edecekti. Havann ktl yznden ne telsiz alyordu, ne telefon. SOL KANADA gitmek emrini alan 1. Grup Karargh ve birlikler, Haymana'dan ayrlmlard, yoldaydlar. Saanak yamur altnda, iliklerine kadar slana slana, hi durmadan 2. Grubun sol yanna doru yryorlard. zzettin Bey grubunu gn domadan sol kanada yetitirmek istiyordu. Toplar ve arabalar zorlukla ilerliyor, tekerler amura saplanyor, huysuz katrlar byk zorluklar karyordu. Her yan batakla evirmi yamurda durup da askere scak bir orba

vermek mmkn olmamt. Asker torbasndaki daha kt gnler iin saklamas gereken peksimeti gizlice yiyerek aln bastryordu. Mangal Da'ndan savan vahi sesi yansyordu. ALAGZ'de smet Paa gelince yemee oturdular. Ali Metin avu yemei datrken, Paa genel durumu ok ksaca zetledi: "Dman asl kuvvetleriyle gneydeki gruplarmzn ileri karakollarn geri att ve durdu. Yarn sabah genel taarruza geeceini tahmin ediyoruz." Cephe Karargh, gneydeki frtna yznden telsiz ve telefonlar ilemedii iin dmann Mangal Da'na taarruz ettiini ve savan srdn bilmiyordu. Alagz ve evresinde hava olduka sakindi. RZGR KESLNCE dan zerine youn, yapkan bir sis kt. Frtnann yardmyla esas savunma hattna ok yaklam olan Yunan birlikleri sisten yararlanarak dan eteindeki baz siperlere girdiler. Yunan askerleri sava bir an nce sona erdirip evlerine dnebilmek iin ok hrsl ve kararl dvyorlard. Sakarya Sava 375 O beyaz karanlk iinde, yer yer, gs gse bir bouma balad: Sng, kasatura, dipik, krek, el bombas, tabanca, yumruk, di, trnak... Bu kanl kavgaya Yzba Zekeriya da katlmt. Bir yandan avaz avaz bararak askerini coturuyor, bir yandan da koca tabancasn ateliyordu: "Vurun katillere! Vurun rz dmanlarna! Vurun!" BRNC KOLORDU Kurmay Bakan Albay Gonatas durumu zetledi: "1. Tmen frtnadan yararlanarak dan bat eteini igal etti. Geri kalan yerler dman elinde. Bouma sryor." Frtnaya ve bunca baskya ramen Trk direniinin knlamam olmas Kolordu Komutan General Kondulis'i tedirgin etti: "Bu akam bu ii mutlaka bitirmeye bakalm. Yarna kalrsa takviye alr, da daha da iddetle savunurlar. Burda saplanp kalr, ileriye gidemeyiz. Bu da yksekliinden dolay Trk savunmasnn iine egemen. Buray alrsak cepheyi ezer ve yararz. Dan bu gece mutlaka zaptedilmesini istiyorum. Tmeni takviye edelim." 6 BU SIRADA Mangal Da'na ynelik Yunan taarruzu yorgunluk yznden hzn yitirmi, sonunda durmutu. Henz soluk almlard ki General Kondulis'in kesin emri geldi: Ara vermeden taarruza devam! Her yandan inlemeler, itirazlar ve yaknma homurtular ykseldi. Frangos nc Alayna ve emrine giren takviye birliklerine de taarruza hazr olmalarn bildirdi. Yorgun birlikleri yeniden atee srebilmek iin askerlere bolca konyak datld. Tmen bandosu n hatta yanatrld. Gece taarruzu, bandonun ald Kral iin bestelenmi 'Kartaln Olu' mar ile balayacakt.7 MUHAFIZ TABURU dan doruuna yerlemiti. Savaa katlmak iin heyecanla emir bekliyor ve gelimeyi izliyordu. Gece aydnlatma fiekleri dolaysyla kanl bir donanma gecesine dnmt. Gece yars 5. Tmen'in piyade komutan Binba Kadir Bey dorua geldi: 376 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu "Geri ekiliyoruz smail Hakk. ekilii senin tabur koruyacak." Yzba smail Hakk itiraz etti: "Nasl olur binbam? Biz hazrlmz yaptk. Taburumun sava gc ok yksektir. Dmann tepesine inip.." Binbann gzlerinin dolu dolu olduunu grnce itiraz etmeyi kesti: "Bastne!" 5. Tmen'in alaylar glkle direnirken dmann srekli takviye aldn gren Selahattin Adil Bey, tmenin ve toplarn elden kacandan korkarak, balant kurulamad iin Cephe

Komutanlndan izin istemeden, sorumluluu zerine alp dan boaltlmasn emretmiti.8 Mangal Da gece yarsndan sonra aama aama boaltld. ehitler gmld. Aralarnda Denizlili Deli Yzba Zekeriya da vard. 24 Austos sabaha kar Muhafz Taburu'nun subay ve erleri, da savamadan braktklar iin alayarak geri ekildiler.9 BR GN NCE btn gn hareketsiz kalarak Trkleri gzelce uyutan Yunan 7. Tmeni, gece yarsndan sonra, Beylik Kpr'nn iki kilometre gneyinde sessizce iki geici kpr kurarak bir alayn Sakarya'nn dousuna geirmiti. Trk gzetleme postalan bu geii ge fark etmilerdi. Tmenin baarl komutan Albay Platis, kpr ban geniletmeye alyordu. Bu tmenin karsnda Albay Kzm zalp ve Albay Deli Halit Bey'in gruplar vard. Alarma getiler. BU KT HABER Cephe Kararghn ayaa kaldrd. Albay Asm Bey avaz avaz baryordu: "Bu nasl i? Adamlar kpr kuruyor, taburlar, hayvanlar, toplar geiriyor. Bizim gzetleme postalan uyuyor. Olmaz byle ey!" Daha bu haberin yaratt tela gemeden 5. Tmen'in de Man-al Da'n brakt renildi. Donup kaldlar. Sakarya Sava 377 M. KEMAL PAA smet Paa'nn yzne bakt: "Daha ilk admda iki kanadmzdan birden darbe yemiiz." "yle." "Sakarya'y aan birlii durdururuz. Ama Mangal Da'nn elden gitmesi gneyde savunmamz ok kt etkileyecek." "Frtnann cepheyi allak bullak ettii anlalyor. Ama bu sava mazeret kaldrmaz tabii. Soruturma atrdm." "Soruturma bitene kadar tmen komutann grevden ek. Bunu da btn orduya duyur." "Anladm. Bastne." smet Paa 5. Tmen Komutan Yarbay Kenan Dalbaar' o gn grevden ald. Bakomutan da sert bir genelgeyle Mangal Da'nn terk edilmesini knad. Bakomutan'n Kenan Beyle Selahattin Adil Bey'in idam edilmelerini istedii, smet Paa'nn ricas zerine affettii sylendi ama cephe sylentisi olarak kald, dorulanmad. MANGAL DAI'n kaybetmenin acs 2. Grubun iine kmt. Da geri alabilmek iin leye doru taarruz ettiler ama sonu alamadlar. Da igal eden Yunan 1. Tmeni'nin savunma dzenini aamadlar. Fevzi Paa 2. Grup Kararghna fkeyle geldi. Grup Komutan Albay Selahattin Adil ve karargh subaylarna ilk sz, "Hata ettiniz." oldu, "..Mangal Da gney kanadmzn kilidiydi. Oray ne pahasna olursa olsun korumalydnz. Artk ok dikkatli ve sakin olun, iyi dverek bu hatay unutturun." O kesimi yeniden dzenledi. 2. Grubu biraz daha douya kaydrd. kinci nemli mevzi olan Trbe Tepe'nin savunulmasn Yusuf zzet Paa'nn 3. Grubuna verdi. DE HAWILLAND-9 ya da smet ua, uzaktan yansyan top sesleri arasnda, ufukta grnnce havaalannda grevli olan herkes pist bana kotu. Uak kanatlarn sallayarak bir tur atp alan ve Malky istasyonunu selamlad. Sonra szld, yumuaka indi, ilerleyip durdu. Ve-cihi ile Hamdi sevin gsterileri arasnda uaktan atladlar.
378 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Alc gzle bakan Abdullah Usta ua beendi, diz kp uan tekerleini pt, sonra kollarn ap Vecihi ile Hamdi'yi kucaklad. Gnn tek iyi olay bu yeni uan gelmesiydi.

BUGN KUZEYDE, Beylik Kpr kesiminde Kzm zalp ve Deli Halit Bey birlikleri Yunan 7. Tmeni'ni makasa alp hrpaladlar ama kar kyya atmay baaramadlar. Tmen kck bir arazi parasna yapp direndi. Bu acar tmeni nehrin tesine atmak artt. Polatl'y ele geirirse, Trk cephesinin sa kanadn kavram olmakla kalmaz, ikmal dzenini de alt st ederdi. 7. Tmen nehrin tesine atlamad gibi be Trk tmenini de karsnda tutmay baarmt. Gneyde Yunan kolordularnn btn taarruzlar pskrtld. Subaylar ve arkadalar yaralanan ya da ehit olan askerlerin btn hcrelerine fke doluyordu. Yunan kinci Kolordusu ordu emrine uyarak savunmaya gemi, btn gn siper kazmt. Bu durum sol kanada inen 1. Gruba zaman kazandrd. Tmenler rahata yerletiler. En sol uta, kuatmaya kar son savunma gc olarak 2. ve 3. Svari Tmenleri yer ald. Yunan kinci Kolordusu'nun ileri srd keif kollar, hava gzlem subayn ve ordu komutann korkutan kuvvetin, koyun srleri olduunu saptad. Bu skandal General Andreas' ldrtt. 'Yeteneksizliklerini herkesin bildii havaclar' yznden koca bir gn kaybedilmiti.10 General Papulas gerei renince, ertesi sabah kolordunun birden iddetle taarruza gemesini emretti. NC GN (25 Austos) sava gece yars balad, gittike yaylarak btn cepheyi sard, gn boyu srd. ki yerde, Trbe Tepe ve gney kanadn dou ucunda ok iddetli oldu. Yarma ynndeki ilk byk doal engel Trbe Tepe'ydi. Onu drrlerse Trk cephesinin 10 km. iine girmi olacaklar, bylece yarma ok kolaylaacakt. General Kondulis sabah beklemedi, sava gece yars balatt. Tm toplar Trbe Tepeyi dvmeye balad. ki saat sren bombardmandan sonra bir tmenini taarruza kaldrd. Trkler iki saat top atei altnda kalmam gibi evkle silah ba ettiler Sakarya Sava 379 ve tepeyi lmne savunmaya baladlar. Muhabir Nikolopulos kolordu gzetleme yerinden bu sava izliyordu. Defterine yle yazacakt: "Bu tepelerde sinirleri gerekten elik gibi Trkler var!'1Oa General Kondulis ikinci bir tmeni daha saldrtt. Sava aydnlatma fieklerinin beyaz klar altnda, sabaha kadar karlkl sng ve bomba hcumlar ve boumakla srd. Say stnl Trbe Tepe'nin sabah terk edilmesine yol at. Cephenin yarlmas olasl belirmiti. Yunan tmenlerinden biri bu bolua doru byk bir hevesle ilerlemeye balad. 3. Kafkas Tmeni bu frsat tmene fkeyle ulland. Ardarda yapt sng hcumlanyla tmeni durdurdu. Cephenin yarlmasn engelledi. ok kayp vermi, 7. Alay'nn blklerinde er mevcudu 90'dan 40'a dmt.1013 Yarma midine kaplp ilerleyen Yunan tmeni de sava alannda saylamayacak kadar ok l brakp ekilmiti. smet Paa Trbe Tepe'nin geri alnmasn istiyordu. Emir, 2. ve 3. Grup Komutanlar tepeyi geri almak iin hazrlanrlarken geldi. Taarruz plan yapld: 57. Tmen taarruz edecek, 7. Tmen ve 3. Kafkas Tmeni de bu taarruzu destekleyeceklerdi. 57. Tmen'den 37. Alay'n Komutan Binba Osman Bey alay sancan atrd. Sancan almas byk olayd. Alay heyecan sard. lk taarruz edecek tabur mermi ve arapnel saana altnda, koarak, yata kalka, Yunan mevzilerine sng hcumu mesafesine kadar yaklat, yere yapt. Az sonra, "Hcuuum!" komutlar ve yakc boru sesleriyle birlikte, sng hcumu iin ayaa kalkt. 300 kiiydiler. Sngleri ilerde, sava l atarak lm kusan silahlara kar komaya baladlar: "Allah Allah Allah Allah Allah Allah..." Vatannn bir kel tepesi iin lme koan bu 300 subay ve eri izleyen teki tabur ve alaylarla yakn tepelerdeki komu birliklerin subay ve askerlerinin yrekleri kabard, taburla birlikte onlar da "Allah Allah" diye sava l atmaya, tekbir getirmeye baladlar.

On bin askerin canndan kopan bu dayanma haykr, sava alann gerekten titretti. Bu mthi uultu iinde sras gelen taburlar da birbirlerinin ard sra hcuma kalktlar. ki Yunan tmeni byk kayp vererek geri ekildi. Trbe Tepe saat 18.30'da yeniden Trklerindi.1Oc 380 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu SOL KANADIN dou kesiminde de bir baka ok kanl sava vard bugn. 1. Grup, hareketsiz grnen Yunan kinci Kolordusu'na taarruz iin saat 13.00'te ilerlemeye balad. Bu srada General Andreas da taarruz etmek iin iki tmenini Mangal Da'nn dousuna yanatryordu. Otuz bin sava kar karya geldi. Kzlca kyamet koptu. General Andreas ve Albay zzettin allar'n kuvvetleri, bugnden balayarak gnler ve gecelerce lgnca bouacak, biri kuatmak, teki bunu engellemek iin dvecekti. Tepeler oluk gibi kan aktlarak durmakszn el deitirirken, gneyde elenceli eyler oluyordu. Svari Grubu'nun Yunan cephesi gerisine srd kollar, bugn Yunan kinci Kolordusu'nu besleyen bir ulatrma kolunu vurmu, birok ganimet ele geirmilerdi. Ganimetler arasnda Yunan ailelerinin orduya hediye olarak yollad pek ok ikolata da vard. Birok asker ikolatay tand. Bazlar ly karp ikolata sarhou oldular. 6. TMEN'e bal aknc kolu hava kararr kararmaz yola kt. lki Uak'n batsndaki byk demiryolu kprsn ykacak, ikincisi Banaz-slamky arasndaki demiryolu kprlerini ve telgraf hatlarn bozacak, ncs bir ara ikmal noktas olan Banaz istasyonunu basp yakacakt. Yunanllarn, igalleri altndaki blgede bulunan btn istasyonlar, kprleri, demiryollarn, telgraf hatlarn korumalar mmkn deildi. Bunu salamak iin on binlerce asker isterdi. Ancak nemli yerleri korumaktaydlar. Bunu bilen aknclar her frsatta korumasz ya da zayf korunan demiryollarn bozuyor, kprleri atyor, telgraf hatlarn kesiyor, Yunanllar lgna eviriyorlard. Ama bu defaki hedefler nemliydi, ciddi olarak korunuyorlard. gal snrna yaklanca helalleip birbirlerinden ayrldlar. Gece yryp gndz saklanarak hedeflerine yaklaacaklard. Sakarya Sava 381 ALBAY PALLS kolordulardan gelen gece raporlarn bulunanlarn duymas iin yksek sesle okudu. Raporlar kolordunun da kayplarnn ar olduunu belirtiyordu. Buna ramen ne yarma gerekletirilebilmi, ne kuatma ba-arlabilmiti. stelik Trbe Tepe de elden kmt. Birinci Kolordu Komutan General Kondulis urad ar kayp dolaysyla ertesi gnk taarruzun ertelenmesini neriyordu.11 kinci Kolordu savaarak douya doru kaymay srdrm ama her aamada direnle karlamt. Trk svarileri ikmal kollarn vurmay srdryordu. Bugn, biri cephane tayan iki deve ikmal kolunu daha vurdular.lla Albay Bernardos ertesi gn birliklerin dinlendirilmesini nerince, Papulas ok kzd, "Hayr." diye bard, "..taarruz edeceiz. Durmadan taarruz edeceiz. Durursak daha ok eririz." kolordunun ertesi gn de kayba bakmakszn iddetle taarruz etmelerini emretti. SAVAIN DRDNC GN olan 26 Austos hakkndaki Trk cephe emri 1. Gruba sabaha kar geldi. Cephe Komutan, 1. Grubun ordu sol kanadn kesinlikle korumasn ve gerekirse grup emrindeki iki svari tmeninin feda edilerek kuatmann engellenmesini istiyordu.12 Faruk 1. Grubun sol anda bekleyen bu iki tmeni bir gn nce grmt. Ksa boylu Anadolu atlar zerinde, ne kadar yoksul ve ne kadar yiittiler. Yrei yand ama karara da sayg duydu. Byle bir karar ancak yaptna gvenen ve tarihten korkmayan byk askerler verebilirdi. Dmanla aradaki saysal fark, komutanlarn ve askerlerin fedakrl ve ustal

ile kapatlabiliyordu. Cephe Komutanl ordunun selameti iin gz gibi koruduu bu iki svari tmenini feda etmeyi gze almt. Yzba Asm, "Bugn piyadeler yine aslan gibi dvrler, merak etme, bu ac zme gerek kalmaz" dedi. Sonra da karncalanan gzlerini, yaarmasnlar diye yumruuy-la ovuturdu.
382 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

YUNAN ORDUSU btn cephede byk bir hrs ve hnla taarruza gemiti. Sava bu yzden baz yerlerde ok abuk boazlama halini ald. i bitirmek isteyen Yunanl komutanlar birliklerini ardar-da saldrtyorlard. Sakarya ile Ankara ay'nn kesitii yerden Mangal Da'nn dousuna kadar uzanan 70 kilometrelik cephe ate iinde kald. Cephe taarruz ve kar taarruzlarla ileri geri dalgalanyor, mevziler el deitiriyor, arazi yzlerce topun kesintisiz atei altnda yeni biimler alyordu. Andreas'n kolordusu kuatma midiyle douya doru almay srdrd iin cephenin boyu bugn 80 kilometreyi aacakt. zellikle gney kanadn her noktasnda Yunan basks gittike artmaktayd. Baz yerlerde mevziler kyor ama yerinden sklen hibir birlik dalmyor, kamyor, biraz geride yerleip yeniden direnie geiyordu. ki yanndaki birliklerse ekilmiyor, mevzilerini koruyarak sava srdryorlard. Bu kesintisiz, yekpare direnme Yunanllar artmakta ve eritmekteydi. Cephe Komutanl duruma gre gerektike bir gruptan brne tabur, batarya, alay ya da tmen kaydrarak, ara emirlerle cepheyi srekli dzenleyerek dmanla dengeyi salyordu. Hzl bir satran oynanmaktayd. SMET UAI bugn keif yapmakla kalmad, Yunan birliklerini bombalad, bombalar bitince makineli tfek ateine de tuttu. Subaylar ve erler, gzetleme yerlerinden ve siperlerden, Trk iaretli bu yeni uan Yunan birliklerinin zerine dalp dalp ate amasn byk bir keyifle izliyorlard. Uaklarn eskilii yznden bu tr gsterilere hasret kalmlard. Dmann daha gl olmas yar plak Trk askerlerinin moralini bozmuyordu ama Yunan askerlerinin kyafetini, postallarn kskandklar kesindi. Ama en kskanlar shhiyecilerdi. Gzleri Yunan shhiyecilerinin kulland alminyumdan yaplma hafif ngiliz sedyelerindeydi. Kendilerininki kaba aatan atlm kurun gibi ar sedyelerdi. Bir Yunan mevziine girilirse shhiyeciler, iki eyin peine dyorlard: Hafif sedye ve kinin. Sakarya Sava 383 KOMSYON ODASI bugn ok kalabalkt. Milletvekilleri Hs-rev Bey'i dinledikten sonra namazgahta binlerce kiiyle birlikte klnacak cuma namazna katlacak, sonra da cepheden gelecek ilk yaral kafilesini karlayacaklard. Hsrev Gerede Bakomutanlktan gelen bilgiyi yorumlayarak aktard: "Gney kanadmzda, Yldz Tepe'den douya doru srayla 4., 3. ve 2. Gruplar kendilerinden en az iki kat gl dmanla arpyor ve mevzilerini koruyorlar. Sol kanadmzda dman iyice alarak cepheyi Mangal Da'ndan douya doru hayli uzatt, Gzelcekale'ye yaklat. En solda bulunan 1. Grup da, kuatmay nlemek iin durmadan douya kuvvet kaydryor ve dmana geit vermiyor. Askerimiz az olduu iin cephenin uzamas tabii bizim savunma younluumuzu ve cephemizin derinliini azaltyor." "Yani Hsrev Bey, durum tehlikeli mi?" "Kuatmay durduramazsak tehlikeli." "Ne kadar tehlikeli?" "ok." "f be! Bir gn olsun yzmz gldrecek bir ey syleyemez misin yahu?"

Ankara, Namazgah, 26 A ustos 1921 384 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

ANKARA'nn namazgah bugnk Etnografya Mzesi ve Trkoca'mn bulunduu geni ve yksek dzlkteydi. Ankarallar sabahtan ar ar namazgahta toplanmaya, imenlere oturup sessizlik iinde namaz vaktini beklemeye baladlar. Namaz vakti yaklatka kalabalk artyordu. Namazgah le olmadan on bine yakn Ankaral ile doldu. Denilebilir ki zafer iin dua etmek zere sivil-asker, kyl-kentli, kalpakl-sarkl, zengin-fakir, yryebilen herkes gelmiti. Balkesir Milletvekilli Abdlgafur Efendi cppesinin eteklerini toplayarak konuma tann zerine kt. ok etkili bir konuma yapt. Konutuka insan denizi heyecanla dalgalanyordu. Yce Allah'tan zafer dileyince deniz kabarp kprd. Binlerce gsten kopan amin lklar Ankara'nn tozlu gn doldurdu. SVAR GRUBU Komutan Albay Fahrettin Altay, keif raporlarna bakarak Yunan cephesinin gerisindeki Uzunbey Ky'ne baskn vermeyi kararlatrd. Orann nemli bir ikmal merkezi olduu anlalmt. Yunan Ordu Komutan ve karargh da hl Uzunbey'deydi ama Svari Grubu'nun bundan haberi yoktu. Kurmay Bakan Binba Baki Vandemir, "Bu baskna biz de katlalm komutanm, deiiklik olur" dedi. Bu neri Fahrettin Bey'i keyiflendirdi: "yi dedin. Hazrla giri. Gece baskn yaparz. Telsiz ve arlklar burada kalsn." Binba Baki Bey topuklarn neeyle birbirine vurarak selam verdi: "Bastne kumandanm!" TUNUS'un Kairouan ehrinde, byk camideki cuma namazndan kan Bouhdiba Efendi hzla evine yolland. Koynundan llustration dergisini karp sedirin zerine koydu. Arkadann szn ettii bu dergiyi bulmak iin ok dolatndan camiye ge kalm, hutbenin ancak sonuna yetiebilmiti. Hutbenin sonunda Tunus Beyi, slam Halifesi ve M, Kemal Paa iin dua edilmiti. Trklerin emperyalizme kar silaha sarlmalarndan beri ilk iki Sakarya Sava 385 isme, Fransz smrgesi Tunus'ta, M. Kemal Paa'nn ismi de eklenmiti. Tm Magrip'te halk ozanlar M. Kemal iin heyecanl trkler yakyorlard. Dergiyi kartrp arad sayfay buldu. M. Kemal Paa'nn ok gzel bir resmi vard. Resmi zenle kesti, odann ba duvarnda asl kk halya ineledi. Sevgiyle bakt.12a Ortadou'da, Asya'da, Afrika'da emperyalizmin klesi, tutsa, ucuz iisi ve pazar olan

birok mazlum millet bulunuyordu. Bu zavall milletler ya iten kertilerek, ya aldatlarak, ya uyuturularak, ya igal edilerek emperyalizmin eline dmlerdi. Smrlp durmaktaydlar. Emperyalizmin ne olduunu yava yava anlyor ve uyanyorlard. Ama hibiri bu ok kollu ejderhadan kurtulabilecek kadar azimli ve gl deildi. Bu yzden Trklerin verdii Kurtulu Sava'n imrenerek, heyecan ve dikkatle izliyor, Bouhdiba Efendi gibi onlar da bu savan serdar M. Kemal Paa'ya byk hayranlk ve sayg duyuyorlard. Mustafa Kemal Paa, yalnz Tunus'ta deil, ka zamandr btn mazlum lkelerde, kurtulu zlemini temsil ediyor, 'Asya rklarnn kurtarcs! 'slamn kahraman! 'Dounun kahraman! 'Milliyetiliin babas! 'slam dnyasnn en iyi evlad! 'an en byk adam' gibi adlarla anlyordu. Btn Mslmanlarn ve smrgelerin ortak kahramanyd. slam tarihinde yzyllardr bu kadar evrensel olmu hi kimse yoktu. Bu mazlum milletler Milli Mcadele'yi bandan beri izledikleri iin Yunan ordusunun arkasnda duran gcn ngiltere olduunu iyi bilmekte, bu sebeple Anadolu'nun kalbindeki bu savan sonunu kayg ve mitle beklemekte, serdar M. Kemal Paa ile ordusunun baars iin dua etmekteydiler.12b BAKANLAR, milletvekilleri, yneticiler, hastane grevlileri ve halk, istasyonu hncahn doldurmutu. nce iniltiye benzer bir ddk sesi duyuldu. Sonra yaral getiren ok vagonlu ilk katar istasyona ar ar, oflayarak girdi.
386 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Yaral lar m z

Yk ve yolcu vagonlarndan zorlukla yryebilen yzlerce yaral subay ve er indi. Sarglar kirli ya da kanlyd. Elbiseleri de yle. Erlerin ounun aya plakt. Yzler sapsar ya da bembeyazd. stasyonu kan ve ter kokusu kaplad. Karlayclar bu kadar ok yaraly, hele bu kadar ok yaral subay ilk kez gryorlard. Onlar da kurun yemi gibi oldular. En ok sarslan da Salk Bakan Dr. Refik Saydam'd. Bu kadar yaralyla nasl baa klacakt? Erkek hastabakclar ve cephe gerisinde altrlan sakat erler ar yarallarla dolu vagonlara girdiler. Yarallarn sedyeleri yk vagonlarna yan yana dizilmiti. Sedyeleri indirmeye baladlar. Ar yarallardan nn 4 saat sren yolculuk srasnda ld anlald. Bazlarnn cephe hastanelerinde baca, aya, kolu ya da eli kesilmiti. ounun ameliyat tazeydi. Ars olan subaylar dilerini skyor ve susuyorlard. Ama anne efkati arayan gen erlerin kimi inliyor, kimi alyordu. Cephede de, cephe gerisinde de, binlerce yaralya yetiecek kadar ar dindirici yoktu.

Sakarya Sava 387

Ar yarallar Kzlay'n ambulanslarna ve arabalara yerletirilip hastaneye yolland. Yryebilen gaziler ve destek veren karlayclar, birbirlerini teselli ederek hastaneye gitmek zere yava yava yrmeye koyuldular.120 A. Muhtar Mollaolu koluna girdii yaral bir binbaya, "Bu aclarn birok sorumlusu var.." dedi, "..bunlarn banda ngilizler geliyor. lkeleri, iindeki insanlar hi dnmeden biftek gibi kesip paralyor, tepki gelince de aryorlar." LLOYD GEORGE'un sekreteri ve sevgilisi Miss Stevenson'un gncesinden: "L. George Yunanllarn Trkler karsnda ilerlemeleriyle ok ilgileniyor... Siyasal nnn Anadolu'daki olaylara ok bal bulunduunu sylyor... 'Yunanllar Sevr Antlamas'n koruyabilirlerse, Trk egemenlii sona erecek, ngiltere ile dost yeni bir Yunan mparatorluu kurulacak ve Doudaki btn karlarmza yardm edecektir' diyor. Bu konuda ok hakl olduuna inanyor, bunun iin her eit kumar oynamaya hazr" 12d SAATLER GETKE Trk ordusu, sayca eksik olmann yaratt sorunlar iyice yaamaya balam, tmenlerin, gruplarn ve Cephe Komutanlnn btn ihtiyatlar, bugn zorunlu olarak zayf noktalara ve alan gediklere srlmt. Ar bask gece 2. Grup cephesinde yer yer kmelere yol at. Birlikler gerideki hatlara alndlar. ki yandaki gruplardan Cephe Kararghna telal haberler yansmaya balaynca, Cephe Komutanl 22.45'te sert bir emirle duruma mdahale etti: "Tmenler, son erleri lnceye kadar mevzilerini kesin olarak savunacaklardr." 13 Direni yeniden sertleti. Yunan taarruzu gece yarsndan sonra yavalad ve on alt saat sren vahi sava durdu. ok kayp veren iki taraf da yaralarn sarmaya koyuldu. Yorgunluktan kimse konumuyor, yemeini yiyen topraa dp uyuyordu. 388 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu Bugn Yunan kinci Kolordusu da, kuatmay baarmak iin yine douya doru kaymay srdrm ama karsnda daima 1. Gruptan inat bir birlik bulmu, Trk cephesinin arkasna dolanamamt. 23. Tmen bu kesimdeydi. 68. Alay cephede savayordu. Bu alayn bir takmnda saka eri olan Antalyal Kel Zeynel, n hat siperlerini geriye balayan san yollarndan iki bklm geerek takmnn siperlerine geldi. Bunlar aceleyle kazlm yarm siperlerdi. meldi. Siperlerin hemen zerinden makineli tfek fiekleri vzldayarak gemekteydi. Taze su getirmiti. Bard: "Su geldi!" Scan ve savan bunaltt askerler sevindiler: "Yaa be Kel!" Kel Zeynel takmn nee kaynayd. Ast-st ilikisini iyi kavrayamadndan komutanlarla da lafn saknmakszn konuuyordu. Taklmak iin kendisine "Yunanllar yener miyiz, ne dersin?" diye soran Takm Komutanna yan yan bakm, sonra da yle diyerek zavall temeni aka yaptna piman etmiti: "Bunu sen bilemiyorsun da ben mi bileceim? yleyse yazk senin yldzna, tabancana, izmene!" ki byk tulum ykl eei ile durmadan gidiyor, geliyor, takm susuz brakmyordu. lmekten deil, takmndan birinin vurulup lmesinden d kopuyordu. Pek yufka yrekliydi. lk gn patr patr yaralanp denleri grnce alayarak, "Amann aalar.." diye yalvarmt, "..kurban olaym artk kendinizi koruyun, vurulup da beni zmeyin." Bir Yunanl vurulunca da dertleniyordu: "T gitti yine bir ocuk..." 1. Grup birlikleri, btn gn dmann korkun ate gc altnda eildi, bkld, eridi, ezildi, yer yer kt, geriledi ama savunma azmini koruyarak dmana yol vermedi. Svari

tmenlerinin feda edilmesine de gerek kalmad. Sava bu kesimde de gece yarsna doru sona erdi. ki gndr uyumamlar, btn gn a dvmlerdi. Yemek sava durulunca verilebildi. Yemeini yiyen ve silahn temizleyen asker ban scakl daha gitmemi topraa koyar koymaz szd. Topraa barut kokusu sinmiti. Sakarya Sava 389 SVAR GRUBU gece yars yola kt. Yayla akamlarna zg tatl bir serinlik iinde Uzunbey e doru ilerlediler. Yola neeyle km olan Albay Fahrettin Bey ksa bir zaman sonra suskunlat. Zor duyulur bir sesle, "Baki.." dedi, "..ben iyi deilim. Ateim var. Atn stnde zor duruyorum." Binba Baki Bey zntyle geriye seslendi: "Doktor bey!" "Burdaym." Doktor atn mahmuzlayp komutann yanna yaklat. Yznn ter iinde olduunu grnce, "Duralm!" diye seslendi. Durdular. Doktor komutan bir mum feneri nda muayene etti. Atei 39'du. Stma krizi balamt. ne yapt. Seyis hemen yere bir battaniye serdi. Bir battaniyeyi de yastk gibi drp baucuna koydu. Fahrettin Bey 14. Tmen Komutan Suphi Kula'ya, dileri birbirine vurarak, "Komutay sen al.." dedi, "..Baki de seninle gelsin, yardmc olur. Ge kalmayn, hareket edin. Yoksa baskn baskn olmaktan kacak. Haydi." "Emredersiniz." Az sonra komutlar ykseldi ve grup hareket etti. Komutanla birlikte doktor, Emir Subay Temen Fevzi, Seyis Kse ve svari mfrezesi kalmt. Fahrettin Bey titriyordu: "Bu stma ne dehetli hastalkm be." Ba ucuna melmi olan Kse, "yledir komutanm.." dedi, "..Anadolu'da pehlivan ok. Ama bapehlivan bu stmadr. Ondan sonra yoksulluk gelir. Sonra mtegallibe. Sonra mltezim. Sonra ekya. Sonra..." Doktor, "Komutan rahat brak" diye terslendi. Kse doktora dargn dargn bakt: "Sordu, anlatyordum. Sa ol." Biraz geri gitti, gzlerini komutana dikip sustu. GRUP KOMUTANLARINDAN gelen telal raporlar Cephe kurmaylarnn moralini bozdu. Durumun kritik olduu anlalyordu. Cephe derinlii baz yerlerde tehlikeli derecede incelmiti. kmal 390 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu rgt de bugn savan hzna ve tketimine ayak uyduramam, bu yzden topular mhimmat sknts ekmilerdi. Subay ve er kayb rktc boyuttayd. Mesela 15. Tmenin 38. Alay'nn 20 subay bulunmas gereken 1. Taburu'nda subay says 6'ya dmt.14 avular takm komutanl, temenler blk komutanl grevlerini stlenmilerdi. Taburun mevcudu bir blk kadar kalmt. smet Paa gece Bakomutan'a geldi: "Sol kanatta direnmemiz gleti. Halit Bey'in Grubunu (12. Grup) Sakarya boyundan ekip sol kanada alyorum ama toparlanp yetimesi bir gn alr. Svari Grubu'nu da sol kanada ekecektim, fakat o da baskn iin gneye inmi. Sol kanada yetiemez. Bu yzden yarn ok kritik. Orduyu daha gerideki salam bir hatta almamz gerekebilir. Gneydeki durumu yakndan bilen Fevzi Paa'dan grn bildirmesini istedim, cevab daha gelmedi, bekliyoruz." Geri ekilme olasl dnlerek Genelkurmayca Sakarya'dan Ankara'ya kadarki mesafe iinde doal savunma hatt belirlenmiti. Ordu gerekirse bu hatlardan yararlanarak kademe

kademe Ankara'ya doru geri ekilebilirdi. Sakarya'dan sonraki ilk savunma hatt ZirMalky-Haymana hattyd.14a Gecikmenin yarataca sorunlar Kzm nan Paa'y ok kayglandrd. ekilme sz konusu olacaksa hkmeti ve Meclis'i bir an nce Ankara'dan daha douya tamak gerekebilirdi. zntden at-lam bir sesle, 'hkmetin tanmaya hazrlkl olmasn salamak iin Refet Paann uyarlmasn' nerdi. Odaya sessizlik kt. ekilmeyle ilgili en ac ve ivedi sorun buydu. Bakomutan haritay bir daha inceledi, Gruplardan gelen son raporlar bir daha okudu. Durumu bir daha tartt. Ordu tutunabilirdi ama bir o kadar da cephenin yarlmas olasl vard. Ankara ynetiminin gvenlii iin en kt olasl dikkate almay doru buldu. Refet Bele'ye ve Meclis kinci Bakan Adnan Advar'a gizli bir telgraf yollayarak hkmet ve Meclis'in Kayseri'ye tanmasn isteUZUNBEY'de bulunan Yunan kararghnda da hava gergindi. Papulas zayiat izelgesini fkeyle masann ortasna frlatt. Onca kaySakarya Sava 391 ba ramen merkezde ve gney uta ancak birka kilometre ilerleye-bilmilerdi. Sesi iyice bouklamt: "Aldmz sonu uradmz kayba gre hi deerinde. Adm adm geri ekilerek canmza okuyorlar. Erimemek iin tek aremiz var, dman bir an nce yenmek." Yalnz kinci Kolordu'dan 5. Tmenin bugnk kayb 1.300 subay ve erdi.15a Uzunbey'deki yeni ordu hastanesi bile yarallarla dolmutu. Demiryolu Bier istasyonuna kadar onarld iin kuzeydeki 7. Tmen'in yiyecek ve cephane sorunu yoktu. Demiryoluyla olduka rahat ikmal ediliyordu. Ama Trk svarilerinin ve asker kaaklarnn ikmal akn bozmalar, ayrca kamyonlarn arzalanmas yznden gney kanattaki birlikler iin ekmek ve benzin sorunu balamt.1513 Bu sorunlar ancak zafer sona erdirebilirdi. Papulas masaya yumruunu indirdi: "Taarruza devammmm!" YUNAN BRNC KOLORDUSU'nun yorgun askerleri daha yeni yemek yemi, uyumaya hazrlanyorlard. Fakat General Kon-dulis Papulas'tan daha telayd. Kolordusunu gece yarsndan biraz sonra 3. Grubun mevzilerine taarruza kaldrd. Yzden fazla topun sesi geceyi paralad. Aydnlatma fiekleri btn blgeyi a bodu. 3. Grubun yorgun tmenleri de yeni uykuya dalmlard. Yalnz nbetiler uyankt. Boru sesleri, patlamalar, komutlar, bartlar arasnda uyandlar. Mermiler drt bir yanda havaya toprak stunlar kaldryor, yer kaynayan bir suyun yz gibi fokurduyordu. Savan beinci gn yine ok zorlu ve kanl biimde balamt: 27 Austos. FEVZ PAA 3. ve 2. Gruplarn durumunu inceleyip gerekli emirleri verdikten sonra telefonla 1. Grup Komutan Albay zzettin Bey'i arad: "..Raporunu okudum. Bugn baaryla savatn halde, yalnz dman basksndan sz ediyorsun." 15c
392 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

zzettin Bey, "Evet efendim.." dedi, "..nk bu kanatta durum kritik. Cephe Komutanlnn dikkatini srekli sol kanat zerinde tutmak istiyorum." "2. ve 3. Gruplarn raporlar da seninki gibi olunca, komutanlk endieye dt. Ben cepheyi iinden gryorum. Btn kesimleri dolatm. Askerin maneviyat salam. kmal iyi. Mevzilerimiz fena deil. Seni takviye iin bir tmen geliyor. Sabah emrine girecek. Metanet ve sknetle sava srdrn." "Bastne." Fevzi Paa bu konumadan sonra, Alagz' arayarak, bu kesimde durumun ordunun geri ekilmesini gerektirecek kadar tehlikeli olmadn bildirdi. Gerektike ksa geri ekililerle

savunmaya devam edilmesi uygun olurdu.16 Bunun zerine Bakomutan kesin karar iin 3. ve 2. Grup cephelerini kendi gzyle grmeye karar verdi. Refet Paa'ya, hkmet ve Meclis'in tanmas iin yeni yazsn beklemesini bildirdi. Bakomutann gney kanada gelecei Fevzi Paa ve komutanlara duyuruldu.16a 15. TMEN'in 38. Alay'nda bir makineli tfek takmnn komutan olan Yedek Temen evket Efendi (Soucal) esirlikten Eyll 1920'de stanbul'a dnm, oyalanmadan Samsun'a gemi, 15. T-men'e bavurarak grev istemiti. Alay Samsun'dan ayrlrken, Alay Komutan Yarbay Demir Ali Bey, hepsi adna, alay sanca altnda, "zmir'i almadan dnmeyeceiz" diye yemin etmiti. nemli olaylar gncesine not eden evket Efendi bugn unlar yazd: "Bugn 1. ve 3. Blk komutanlarmz yaraland, 2. Blk Komutan Yzba Fehmi Bey ile 3. Blk Baavuu ehit oldu. Taburumuzun mevcudu yar yarya azald. Burada mhlanacaz, bu arkadalarmzn intikamn alacaz" 16b TRBE TEPE ve evresindeki gece sava gittike sertleip genilerken 100 km. gneyde derin bir sessizlik vard. Yalnz crcr bceklerinin sesi duyuluyordu. Gn doumuna bir sigara iimi kalmt. Atei Sakarya Sava 393 den Albay Fahrettin Bey uyanp doruldu. Tavan uykusu uyuyan Kse ile emir subay da nnda uyandlar. Ufuk aydnlanmt. "Milleti uyandrn. Hazrlanalm." Kse'nin ii rahat etmemiti: "Bastne de, sen iyi misin?" Fahrettin Bey glmsedi: "yiyim olum. Sen ay demlemeye bak. Baskn balamtr. Yetielim." Yanlyordu. nc yolu ard iin Grup daha Uzunbey'e varmamt bile. Ancak saat sekize doru taarruza geebilecekti. Yarm saat sonra yola ktlar. YUNAN ORDU KARARGHI kahvaltdan sonra Uzunbey'den ayrlp cepheye daha yakn olan nlerkatranc'ya hareket edecek, Uzunbey'de hastane, uak alan ve ikmal depolar kalacakt. Komutan, Veliaht, General Stratigos, ngiliz balant subay Binba Johnson ve belli bal kurmaylar byk adrn altndaki uzun masada kahvalt ediyorlard. Hava daha snmamt. Ho bir yel esiyordu. Ge kalan Pallis Komutan, Veliaht' ve sofradakileri selamlayp neeyle yerine geti. Yz ldyordu: "Birinci Kolordu Trbe Tepe'yi geri ald." 16c "Oooooooooo!" Haber Papulas' ok mutlu etmiti: "Gn iyi bir haberle balad." Sariyanis, "Bugn cepheyi yarabiliriz" dedi. Veliaht sevinle ban kaldrd, tam bir ey syleyecekti, yaknda bir top mermisi patlad, zerlerine ta toprak sald. "Ne oluyor?" kinci bir mermi daha yakna dt, patlayn rzgr adr frtnaya tutulmu gibi sallad. Komutann yaveri Yzba Stefanopulos heyecanla koup geldi, korkudan gzleri bymt: "Trk svarileri!" Hepsi ayaa frladlar: "Neeee?" 17
394 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

SVAR GRUBU'nun katrlarn srtnda tanan iki da topu vard. Yunan komuta kurulunun

dn patlatan, acele kurulup faaliyete geirilen bu iki toptu. Gvenlii salamakla grevli uyuuk Yunan taburu silah ba edemeden bir svari alay atl hcuma geerek taburun yarsn kltan geirdi.18 Bir benzin deposu gk grler gibi havaya utu.18a Uaklar ardarda havalanarak katlar. Cephane kamyonlar ve benzin tankerleri de kayorlard, biri arzalannca yol tkand. sabet alan kamyonlar korkun bir sesle paralanyorlard. Barut ve benzin kokusu nefes almay zorlatrd. Komutan, Veliaht, General Stratigos, ngiliz balant subay binba Johnson, toprak bir evin yksek duvarl avlusuna snmlard. Avluya kerpi, ta ve tahta paralar yayordu. Soukkanlln koruyan birka Yunan subay, karargh ile ikmal erlerini rgtleyip hzla bir savunma dzeni kurdu. Hastanede bulunan baz hafif yarallar da kotular. Tabur da kendine gelerek silah ba etti. Durum dengelendi. Pallis komutan ve ordu kararghn bu tuzaktan karmak iin rpnyordu ama kararghn baz arabalar yara almt, Papulas'n ofr Galani ortalkta yoktu. Zaten Papulas da hastanede alan drt gnll hemireyi brakp apar topar kamay doru bulmuyordu. Drd de nl kadnlard. Komutann emri zerine Albay Ber-nardos gnll hemirelere kotu: "General, sizin hemen bir ambulansla burdan ayrlmanz ya da bizimle birlikte gelmenizi istiyor. abuk hazrlann!" Drd adna Bayan Trikupis konutu: "Yarallarmz ne olacak?" Bin be yz yaral vard hastanede. Bernardos zlerek, "Onlar burda kalacaklar" dedi. "yleyse biz de kalyoruz. Bize ihtiyalar var." 19 Kamaya can atan Albay Bernardos, kadnlarn bu yiit tavr karsnda utand. Bir ey diyemedi, selam verip yanmaya balam olan kye geri dnd.
Sakarya Sava 395

ALBAY FAHRETTN ALTAY bu srada yetimiti. Gecikme yznden basknn gndze kalm olmasna can skld. st ste emirler vererek taarruzu hzlandrp iddetlendirdi. Svariler emberi daralttlar. Kamaya alan kamyonlar uzaklaamadan vurulup kalyorlard. General Papulas, Trklerin eline gemesi istenmeyen malzemenin tahrip edilmesini emretti.19a Uzunbey teslim olmaya hazrlanyordu. Yere tkrd: "Ordusu zafere yryor, komutan esir dmek zere." SVARLER kuatmay tamamlam, bazlar kye szmt bile. Yunanllarn cephane ve erzak yok etmeye baladklar srada, Svari Grubu'nun habercileri uar gibi geldiler. Atlarnn az kpk iindeydi. Temen Remzi, Cephe Komutanlnn yazdrd ok nemli bir telsiz emrini alr almaz, habercileri yldrm gibi yola karmt. Fahrettin Bey emre gz att: "smet Paa hemen yola karak cephe sol kanadna yetimemizi emrediyor." Yarbay Suphi Kula komutann taarruzu keseceini sezmiti, nlemek istedi: "Kye girmek zereyiz albaym!" Fahrettin Bey, "Verdiimiz zarar yeter.." dedi, "..sol kanadmz zor durumda olmal. Bir dakika bile oyalanmak doru deil. nmzde 130 km. yol var. Taarruzu durdurun, geri dnyoruz." 20 130 km. gn demekti. ATIMA yava yava durdu. Svariler ekiliyorlard. General Papulas terini sildi: "Burada olduumuzu anlamadlar." Veliaht ha kard. General Stratigos sinir iinde, "Kaalm bu uursuz yerden.." diye baryordu, "..haydi, hemen!"

Papulas Kurmay Bakanna dnd: "Evet Kosti, gidelim." "Bastne."

396 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Uzunbey karmakarkt. Albay Pallis bulunabilen ofrler ve a-ltnlabilen arabalarla acele bir kafile dzenledi. Karargh, tozu dumana katarak nlerkatranc'ya hareket etti. Saat 10.00'du. 21 BU SABAHK Akam gazetesinde Falih Rfk Atay'n, igal sansrnn birok yerini kartt 'Sakarya' balkl yazs yer alyordu: "Anadolu'nun silahsz Trk kyllerinden yaratt ordu, drt gnden beri Sakarya boyunda dman ile bouuyor... man ile strap, iki seneden beri Anadolu'da yeni bir Trk yourdu. Bu Trk harp ederken, bir ordu iinde bir madde deildir ve bilmedii eyler iin vuruturulan eski askere benzemiyor. Bu harp halk harbidir... Bu muharebenin bykln hissetmeyenlerde yalnz yurtseverlik deil, insan vcuda getiren vasflardan hibiri yoktur" 22 stanbul'da son cmleyi hak etmi bir hayli hain ve gafil Osmanl vard. CEBEC HASTANES daha ilk yaral kafilesinin geliiyle dolmutu. Yeni hastaneler hazrlamak gerekiyordu. Erkek Lisesi'nin, dolaysyla Milli Savunma Bakanl'nn bahesinde snf olarak kullanlan barakalar, okul tatilde olduu iin botu. lk adm olarak bu barakalara ve kurulan adrlara Salk Bakanl ambarndan ve Ankarallardan salanan 300 yatak yerletirilerek bir yeni hastane kuruldu. Byk adrlardan biri ameliyathane yapld. Bylece tarihi Numune Hastanesi'nin temeli atlm oldu. Bu alma srasnda retmen Okulu'nun baz retmenleri gnll hemire olmak iin bavurmular, dilekleri hemen kabul edilmiti.22a Salk Bakan Dr. Refik Saydam sabah koar adm hastaneye geldi. Bugn barakalardan birine Kzlay'n stanbul'dan getirttii rntgen aygt yerletirilecekti. Bylece Ankara'da iki rntgen aygt olacakt. Milli Savunma Bakanl ile ortak kullanlan baheye girince Milli Savunma Bakan Refet Paa ile karlat. El sktlar. Refet Paa, "Kutlarm.." dedi itenlikle, "..ok dzenli ve tertemiz bir hastane oluyor.." Sakarya Sava 397 Salk Bakannn kadns titizlii ve zor beenmesi nlyd. "..Ama sava byle srerse yaral says on bini bulur. Hazrlkl olmalsnz." Dr. Refik Saydam'n kulaklar uuldamaya balad: "Ne dediniz?" "On bini bulur. Belki de geer." Yzne kan hcum etti. On bin yaral m? On bin yaraly nasl barndrrd? Buna hi imkn yoktu. Refet Paa'nn hesab da eksikti. Yaral says yirmi bine yaklaacakt.23 AKINCI-KOLU DA grevini yerine getirmiti. Banaz istasyonu yklp ikmal malzemeleri atee verilmi, slamky-Banaz arasndaki on kk kpr ile telgraf hatlar bozulmu, Uak batsndaki byk demir kpr uurulmutu. zmir-Afyon arasndaki ikmal aknn yeniden eski hzna kavuabilmesi haftalar isterdi. Afyon'daki 4. Yunan Tmeni gnlerce ekmeksiz kalacak, aln gidermek iin her evden zorla ekmek toplayacakt.24 Aknclarn hemen hepsi, hedefleri koruyan muhafzlarla atp boutuklar iin az-ok yaralyd. Be de ehit vermilerdi. ehitlerini gmerek tmene dnmek zere yola ktlar. M. KEMAL PAA, Kzm Paa, Albay Asm, Binba Tevfik ve Salih Bozok bu saatte, iki arabayla gney kanadn merkez kesimine gitmek zere Alagz'den ayrlyorlard.

alda'nn eteinden geerek 3. Grup Kararghnn bulunduu Soluca'ya geldiler. Cepheye ok yaknd buras. tmen komutan da gelmi bekliyordu. nn de gzleri kan ana gibiydi. ki gndr hi uyumamlard. Trbe Tepe'nin elden kmas hepsini kahret-miti. Dman taarruza devam ediyor, askerini acmadan atee sryordu. Bakomutan komutanlar dinledi. Ordunun kann ve cann esirgemeden savat kesindi. Kimsenin gz geride deildi. Ama dmann ate gc ok yksekti. Bunun kayba yol atn ve birliklerin direncini etkilediini anlattlar. Zorunlu ekilmelerin sebebi buydu. 398 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu
Ba komutan' n cephede inceleme yapt ve komutanlarla g r t yerler

Bakomutan sava balamadan nce bu komutanlarla konumaya frsat bulamamt. Yeni yntemi zetleyerek tmen komutanlarn grevleri bana yollad. Birlikte gelmek isteyen Grup Komutan Yusuf zzet Paa'ya "Hayr.." dedi, "..grevinizin banda kaln. Komutanlarn size ihtiyac olacaktr. Bugn zor bir gn." Daha da gneye inerek ate hattnn hemen gerisine kadar geldiler. Savan ok iddetli olduu top ve tfek uultusundan anlalyordu. Yedekte bekleyen tabur, erzak getirmi kanclar, cephane-ciler, hastane personeli ve yarallar, Bakomutan' aralarnda grnce inanamadlar. Bakomutan hepsinin hatrlarn sordu, yarallar ziyaret etti. Her an savaa katlmay bekleyen taburun subaylaryla birlikte le yemei yediler. Subaylar sava ncesinin rpertici skneti iindeydiler. Hayatla lm arasndaki izgide duruyorlard. Bakomutan grevlerine kenetlenmi subaylara baar dilemekle yetindi: "Gazanz mbarek olsun!" "Sa oool!"
Sakarya Sava 399

Subaylar Bakomutan'n arabas grnmez olana kadar gzlerini bile krpmadan selam durdular. Klavuzluk yapan svarilerin yardmyla sapa da yollarndan geerek ikindi zeri zorlukla 2. Grubun blgesine geldiler. Bugn bu cephede ciddi bir atma yoktu. Birlikler yeni mevzilerine yerleiyordu. Dn ok yorulmu olan Yunan tmeni de bugn ii ardan

almaktayd. Bakomutan cephe gerisindeki ihtiyat alayn subay ve askerleriyle konutu, sahra hastanesinde yatan yarallar ziyaret etti. Yeni ameliyat olmu ar yaral bir eski asker, M. Kemal Paay tanmt. Heyecanland. Ayaa kalkp selam vermek iin rpnd ama doktorlar okayarak yattrdlar. Bir bacann kesildiinin henz farknda deildi. Sahra hastanesinin bahekimi, ar yaral olmayan subaylarn, iyileene kadar cephe gerisinde kalmak haklaryken, sarg yerinde ya da hastanede yaralarn sardrp koarak cepheye dndklerini anlatt. Erler de byle yapmaya balamt. Kzm nan Paa, "Yunanllar bunu bilseler hi hayale kaplmazlar" dedi. Doktorun ayn iip Yamak Ky'ne gitmek zere yola koyuldular. Yamak'ta Fevzi Paa, 2. Grup Komutan, tmen komutanlar ve Yarbay Salih Omurtak'la bulutular. Bu kesimde de sava u sra pek iddetli deildi. Onun iin acele edilmeden konuuldu. Komutanlar ok kararl grnyorlard. Kaak says ok azalmt, sa elinin iaret parman yaralayarak askerden kamak isteyen yine birka kii kmt ama askerin byk ounluu evkle savayordu. Bazlarnn paniklemesinin sebebi korkaklk deil, daha giderilememi olan acemilikti. Sadece bir kii bozgunculuk yapm, o da birliinin nnde kuruna dizilmiti. Fevzi Paa'nn yeni sava tarzn aklam olduunu renen Bakomutan baz teknik tavsiyelerde bulunmakla yetindi. Fedakrlklar iin teekkr etti. Baar diledi. Fevzi Paa ve Salih Omurtak' da alarak Haymana'ya hareket ettiler. 400 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu SVAR GRUBU sol kanada yetiebilmek iin ok ksa bir mola dnda srekli yol alm, yemek yemek ve gecelemek iin bir kyde durmutu. Fahrettin Bey kk adrnn nnde, yere serili bir battaniyeye bada kurmu, kahvesini beklemekteydi. Kse, dilinin ucu darda, komutannn kahvesini getiriyordu. "Dkmeden getir. Yoksa apla yersin." "Hi dker miyim? Bu son. Baka kahve yok." Birden Kurmay Bakan Baki Bey'in ac sesi duyuldu: "Ne diyorsunnnnnn???" Tatsz bir ey olmalyd. Emir Subay sese kotu. Baki Bey ve d kopmu bir Yunanl esirle birlikte geri dnd. "Ne oldu Baki? Niye baryorsun?" Baki Bey derin bir nefes alarak olay iine sindirmeye ve yatmaya alt. Yunanly gsterdi: "Uzunbey'de esir aldmz Yunanllarn sorgular yaplyordu. Sra buna gelmiti. Bunun ad Galan." "Eee?" "General Papulas'n ofrym." Fahrettin Bey korkarak sordu: "Yani?" "Yani biz taarruz ederken General Papulas ve ordu karargh Uzunbey'deymi." Albay daha bir yudum bile almad kahve fincann yere vurdu. Bararak ayaa frlad: "Lanet olsun bu telsize! Ulan vicdansz, bir gn olsun arza yapamaz miydin? Karlacak frsat myd bu? O hain telsizci temen bir daha gzme gzkmesin. O hurda telsize iek gibi bakmann lemi var myd? O namussuz telsiz almasa, cephe emrini almayacak, imdi burda Papulas'la kahve iiyor olacaktk." Kse safiyetle, "Kahve bitti komutanm" dedi. Komutan grledi: "Ykl sersem herif!" Zavall Kse ks ks geri ekildi, komutann gznn nnden yok oldu.25

Sakarya Sava 401 HAYMANA'da Fevzi Paa'nn kald eve inmilerdi. Ellerini yzlerini ykayp serinledikten sonra, harita banda toplanp durumu deerlendirdiler. u ortak gre vardlar: Zir-MalkyHaymana hattna ekilmeye gerek yoktu. Ordu direniyordu. Meclis'in ve hkmetin Kayseri'ye tanmas konusu bylece kapanm oldu. SOL KANADIN dou ucunda bugn ok iddetli savalar yaanmaktayd. General Andreas ezip yarmak midiyle 4. Tmen'in mevzilerini saatlerce top atei altnda tutmutu. Yunan birlikleri yrmeye balaynca, yok olduklar sanlan birlikler ykntlarn iinden kp Yunan taarruzlarn sng hcumuyla karlayp krdlar.25a Birlikler can havli ile dvyor, topular gerektike mahvolmay gze alarak aa kp Yunan hcumlarn eziyorlard. yice douya alan bir Yunan birlii sol kanadn arkasna taacak gibi grnnce, Albay zzettin Bey en sondaki 3. Svari Tmeni Komutan Binba brahim olak'a ve ona bal olan piyade alayna u emri yollad: "Gerek tmeniniz, gerek emrinizdeki piyade alay, mahvolunca-ya kadar dayanacak ve dmana yol vermeyeceksiniz." Eridiler ama dmana yol vermediler.25b Akam 22.40'ta Bakomutan Haymana'dan telefon ederek durumu sordu. zzettin Bey sarslan baz birliklerini biraz geriye ektiini anlatt. Birlikler yeni mevzilerine yerleiyorlard. "Dman bu gece baskna ve gece hcumlarna kalkabilir. Uyank olun. Gece basknlarn mutlaka sng hcumuyla pskrtn." 26 "Bastne komutanm." Bakomutan ve arkadalar, Fevzi Paa ve Salih Omurtak'la ve-dalap gece yarsna doru Haymana'dan ayrldlar. Yolda ay nda ar ar Haymana'ya yryen yiyecek ve cephane kollarna rastladlar. kmalciler bu yaman savan hzna ayak uydurmaya abalyordu.
402 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

STANBUL'dan karlan, Rusya'dan getirilen, yurtiindeki uzak depolarda bulunan silah ve cephane ile Vergi Kurullarnca toplanan malzemenin cepheye ulatrlmas, yz bin kiilik bir ordunun aksamadan her gn ikmal edilmesi dev bir iti. Bu ii gerekletirmek iin savaan ordunun yan sra bir de karnca ordusuna gerek vard.

Fi ek doldurma at lyesi

Bu ordu Milli Mcadele'nin balamasyla birlikte kurulmaya balam, aama aama genilemiti. Yars resmi, yars zeldi. On binlerce asker ve subay ile kadn, kz, ocuk, sakat ya da yal erkeklerin ynettii araba, kan, deve ve eek kollarndan oluuyordu. Bu kollar ya dorudan Ankara'ya ya da dekovil hattyla Ankara'ya bal olan Yahhan'a akyorlard. Karnca ordusunun grevi bu Sakarya Sava 403

Bir ula t rma kolu ve cephane ta yan kad nlar m z 404 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

kadarla bitmiyordu. Ankara'dan trenle Polatl ve Malky'e gelen yiyecek, silah ve mhimmatn, araba ve kanlarla birliklere datlmas, dnte de ar yarallarn ve bozulan

silahlarn Polatl ya da Mal-ky istasyonlarna tanmas gerekiyordu. Ordu, adsz kahramanlardan kurulu bu gsterisiz karnca ordusunun sayesinde ayakta durmaktayd. YUNAN ORDU KARARGHI nlerkatranc'ya yerlemiti. Mermi izleri tayan ve eteinin bir blm yanm olan byk adrn altndaydlar yine. Lks lambasnn evresinde gece kelebekleri kaynayor, uzaktan top sesleri yansyordu. Hi konumadan oturuyorlard. Sabahki felaket dolaysyla hibirinin neesi yoktu. Canlarn g kurtarmlard. O kadar korkmulard ki sava kesip geri dnmeyi bile dnmlerdi.26a Ordunun Afyon'la telgraf balants kesilmi, ikmal sistemi yklm, benzin ve cephane stoklar tehlikeli dzeye dmt.27 Kolordulara iki gn cephane alamayacaklar bildirildi.28 nlerkatranc'da yeni alan ordu hastanesi de dolmak zereydi. Bir subay Albay Pallis'e ifreleri alm kolordu akam raporlarn verip ekildi. Papulas'n bouk sesi belki de iki saattir ilk kez duyuldu: "nce kayplar oku." "Peki efendim." Pallis raporlardan kayplar kararak okudu. Veliaht bu son saylar daha nceki kayplarla toplad. Derin bir kaygyla, "Be gn iinde bir tmenden fazla kayp vermiiz.." dedi, "..byle ne kadar devam edebiliriz?" 29 Papulas yakasn koparr gibi at: "Dman pes edene kadar." Hava hl boucuydu ya da Papulas'a yle geliyordu. 28 AUSTOS gn sava yine erkenden, olanca hrnlyla balad. nce kuzeydeki 7. Tmen taarruza geti. 12. Grubun sol kanada alnmas zerine, bu tmenin karsnda, sadece Kazm zalp'in M-rettep Kolordusu kalmt. ki piyade ve bir svari tmeninden kuruSakarya Sava 405 lu Mrettep Kolordu, Ankara ay'ndan Betepeler e kadar Sakarya dou kysn savunacakt. Tmenler ancak bir Yunan alay kuvvetin-deydi. Burada da say fark kanla kapatlacakt. Demiryolunun kuzeyinde Abdur rahman Nafiz Bey'in 1. Tmeni, gneyinde Nurettin Bey'in 17. Tmeni vard. Alay komutanlar erlere cesaret vermek iin ate hatlarna kadar geldiler, birlikler canla bala direndiler. Yunan Tmeni btn abasna ramen, demiryolu kuzeyinde sonu alamad. Ama demiryolunun gneyinde, iki alayyla taarruza geerek, Betepeler kesimindeki Trk mevzilerini sarsmay baard. 48. Alay Komutan Binba Hasan Basri Bey ar yaraland. Son sz "Dman defedin!" oldu. Emir subay hi ekinmeden yalan syledi: "Dman bozduk komutanm. Alaymz takip ediyor." Binba gzlerini huzur iinde kapad. Zafer ryas grerek snd. Yunanllar Betepeler'in bir blmn ele geirdiler. Bu kesimdeki sahra hastanelerinde yer kalmad iin yarallar Polatl'ya getirilip istasyonun karsndaki dzle yatrlyorlard. Glge verecek bir tek aa yoktu. Binlerce yaral gne altnda kavrulmaktayd.298 Cephane ve erzak getiren trenlerle Ankara'ya yollanyorlard. Yunanl yarallar da sahra hastanelerine smaz olmu, Eskiehir'e yollanan yarallarn says ok artmt. Eskiehir hastaneleri dolduu iin yarallar sokaklarda kalmlard.2913 Yarallarn anlattklar ile ordunun zaferden sz eden bildirileri birbirini tutmuyordu. Yarallarn says ve anlattklar, Sava Bakan Teotokis'in emriyle Kral'dan sakland. Hasta Kral' zmek doru olmazd. SAVA bugn gneyde daha da hrnd. kolordu, afakla birlikte btn gleriyle Trk mevzilerine yklendiler. 4., 3. ve 2. Gruplar

taarruzlar fedakrca krarak mevzilerini korudular. 4. Gruptan 13. Alay Komutan Yarbay Ahmet Rifat Bey ehit oldu. Kayplar yznden zayflam olan 1. Grup cephesinde ise durum ok kritikti. 12. Grup gelene kadar dayanmas gerekiyordu. 406 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu Kl pay dayand. Ama kann sebil ederek: 7. Tmen Komutan Yarbay Ahmet Dervi Bey yaralanm, 41. Alay Komutan Ahmet Muhtar Bey, 4. Tmen Komutan Yardmcs Yarbay Esat Faik Bey, 42. Alay Komutan Yarbay Hseyin Avni Bey ve birok subay, astsubay ve er ehit olmutu.30 ehitlerin arasnda ehit Albay Nzm Bey'in emir avuu Eyp avu da vard. Bu kanatta Haymana kaplcas ve evresi, byk bir hastaneye dnmt. leri birliklerden srekli yaral kafileleri geliyor, operatrler uyumaya zaman bulamyorlard.

M rettep T men Komutan Yarbay Zeki Soydemir

YARBAY ZEK BEY'in Mrettep Tmeni Fettaholu'na yakn bir kyde konaklam, keif kollarn Sakarya kprlerine srmt. zellikle Fettaholu kprsn gzlyorlard. Eskiehir'den gelen cephane ve erzak kamyonlarnn Fettaholu'nda toplandn, dzenlenen konvoylarn muhafzlarn korumas altnda gneye getiini renmilerdi. Keif kolu Fettaholu kprsnden 150 kamyondan oluan bir ikmal konvoyunun gneye getiini bildirince, svari alay harekete geti. Konvoyu yolda yakalad. Konvoy kalabalk muhafzlarca korunuyordu. atma uzun srd. Kamyonlarn byke blm Fettaholu'na, 30 kamyon da cephe ynne kamay baard. atma alannda, yanan 16 kamyonun kalnts, ofrleri kam on kadar salam kamyon ile alt esir ve ller kalmt. Kamyonlar topu cephanesi ve ekmek yklyd.31 Ekmekler kyllerle blld. Cephane tmenden yollanan ve kylerden tedarik edilen arabalara yklendi. Kullanmay bilen tek kii bile olmad iin yepyeni kamyonlar yaktlar. Tmenin baskn mfrezeleri, bu kesimdeki ikmal noktalarn krletmek, ikmal kollarn vurmak iin Sakarya boyuna yayldlar.
Sakarya Sava 407

12. GRUP saat 18.00'de 1. Grubun soluna yetiti. Son savata olduu gibi ordunun sol kanadn korumak, dolaysyla ordunun esenliini salamak grevi yine Halit Bey'e dm, bu ar sorumluluk albay iyice sinirli ve fazla duyarl yapmt. Cephe emri gereince en utaki Gzelcekale kesimini devrald. Buras irili ufakl birok tatan tepe ile uurumlar, yarlar, yarklardan oluan, ok sert ve karmak bir arazi parasyd. Askerler buraya Kanltepeler adn takmt. Yunan kuatma kolunun ilerleyiini engellemek iin emrindeki birlikleri aceleyle cepheye yd. Dar alanda yma oldu. Kurmay Bakan Binba Ziya Ekinci, bu tehlikeli uygulamaya kar kp grnde srar da edince, albay ok kzd, bard ard, fkesini alamad, tabancasna sarlp bir el de ate etti. Atik davranarak cann kurtaran Binba Ziya Bey eyasn toplamadan ekip gidecekti.32 Halit Bey bu konuyla ilgilenmedi bile. Daha nemli bir ii vard. Birliklerinin arkasnda bulunan byk bir kaya parasnn nne oturdu, iki tabancasn karp kucana koydu, sava izlemeye koyuldu. Komutanlar ve eski subaylar bunun anlamn iyi biliyorlard: Geri ekilmeye yeltenenin beynini datacakt. 408 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu GZELCEKALE'nin talk tepelerinde Albay Halit Bey' ve General Andreas'n askerleri arasnda inanlmaz bir bouma srrken, 500 km. batda, stanbul'da, ngiliz Yksek Komiseri Sir Harold Rumbold, Tarabya'daki yazlk ikametghnn geni, bakml bahesinde ngiliz kolonisine gardenparti vermekteydi. Hava limonata gibiydi. Bahe sivil-asker erkekler ve k hanmlarla doluydu. Garsonlar iki ve ordvr dolu gm tepsileri dolat ryor, kk bir orkestra hafif paralar alyordu. Avaz avaz ark syleyen Rumlarla dolu byk bir motor Tarab-ya koyuna girdi. ki ark arasnda bir erkek "Ankara'ya" diye bard. Alklar ykseldi. Motor kyy yalayarak amata iinde uzaklat. Yunan ordusunun yrye gemesiyle birlikte Rumlar yeniden gsterilere balam, -drt gnden beri de "Ankara'ya" diye barmak moda olmutu. Elilik Mstear Rattigan, stanbul gvenliinden sorumlu Albay Maxwell'i bir kenara ekti: "Bu gsteriler, Ankara'ya' diye barmalar, Trklerin tepkisine yol amaz m? Yksek Komiser de, ben de, ehirde bir atma kmasndan ekiniyoruz." Albay Maxwell ban sallad: "Milliyeti gazetelerde kan ateli yazlara bakmayn siz. Onlar mitsizlik l. stanbullu Trkler yenilgi dolaysyla seslerini kesmilerdi zaten. Yunan ordusu Ankara kapsna dayannca iyice sindiler. Btn haberalma hatlarm ak tutuyorum. En ufak bir kprt belirtisi bile yok." Albay Maxwell, M.M. Tekilat'nn gizlice silahlandrd stanbullularn saysnn 20.000'e

ulatn, bunlarn iinde Rumlarn gsterilerini datmaya, elebalarna anlayacaklar dersi vermeye hazr yzlerce kii olduunu bilmiyordu ama hibir kprt belirtisi olmadn sylerken haklyd. nk byle eylemlerde bulunulmas kesinlikle yasakt. Bu rgtn, gn gelene kadar bilinmesi istenmiyordu. Silahl rgt ancak stanbul iin silahl mcadele gerektiinde ortaya kacakt. Ama halkn sabrn denetlemek mmkn deildi. Sakarya Sava 409 NTEKM O AKAM ilk olay patlak verdi. Aksaray'a giden iki vagonlu yar bo tramvaya, Karaky'de iki Rum bindi, en ndeki sraya oturdular. Vagona rak kokusu yayld. teki yolcularn ou iten eve dnen, yorgun, iine kapank, sessiz Trklerdi. Rumlar kendi aralarnda bara bara Rumca konuuyor, birbirlerine el akas yapyor, kahkahalar atyorlard. Bileti yanlarna geldi: "Evet beyler?" Gen Rum yksek sesle Trke, "Ver bakalm Ankara'ya iki bilet!" dedi. Bileti anlamamt: "Nereye?" Gen Rum tekine dnd: "Bir de nereye diye soruyor." teki Rum biletiye kt: "Nereye olacak vre Turkos? Ankara'ya ite. Kes Ankara'ya iki bilet. Biz de grelim u Ankara'y." Rumlar bu oyunu pek sevmilerdi, bir sre devam ettirdiler. Birdenbire tok bir ses bu cvk oyunun stne balta gibi indi: "Yetti ulan!" Ses vagonun arkasndan geliyordu. Sarho hayretiyle o yana dndler. Orta yal, kr bykl bir Trk vagonun ortasndaki yolda ayakta durmu kendilerine bakyordu. Yz fkeden kpkrmzyd. Elinde byke bir tabanca vard. "Aln cehenneme iki bilet!" dedi, silahn iki kez ateledi. Alnlarndan vurulan Rumlarn biri sralarn arasndaki yola yuvarland, teki arka st uup giri sahanlna dt. Adam Efe Mehmet diye tannan Edirnekapl bir stanbulluydu. Tabancasn koynuna yerletirirken vatmana seslendi: "Durdur karde." Yolculara dnd: "Sabrmz korkaklk sanyor bu palikaryalar." Tramvay demir tekerleklerinden ve raylardan kvlcmlar saarak zangrdaya zangrdaya durdu. Efe elini gsne bastrarak yolcular selamlad, polislere teslim olmak iin aa indi.33 Rumlarn neeleri srd ama bu olaydan sonra Ankara zerine aka yapmaktan kandlar. Ankara tekin deildi. 410 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu KURTULAN 30 KAMYON cepheye hava karardktan sonra ulat. 150 kamyon yerine ancak 30 kamyonun gelebilmesi, bunlardan sadece birkann cephane kamyonu olmas Yunan komutanln kmaza soktu. Tehlike anlar almaya balamt. Ordu emrine 'topu cephanesinin idareli kullanlmasn' isteyen bir madde eklendi.34 Trk svarilerinin eriemeyecei yeni ve gvenli bir ikmal yolu oluturmak artt. HALDE EDP HANIM her gece olduu gibi bu gece de istihbarat raporunu zetleyecekti. Yzndeki kayg M. Kemal Paa'nn iine dokundu. mit ve gven verecek bir aklama yapt. Her gn kararghta en tehlikeli olaslk hesaplar iinde ezilen Halide Hanm'n kaygs

gemedi ama yznden silinip iine ekildi. Raporu okudu: "Veliaht Abdlmecit Efendi, ngiliz Yksek Komiseri'yle bir grme yapm. Edinilen bilgiye gre 'Milliyetilerin politikas deliliktir'demi.'. >35 M. Kemal Paa yzn buruturdu: "stanbul'da byle dnenler az deil. Bu kafalar iin aklllk, bir byk devletin smrgesi ya da uydusu olmak, onlarca ynetilmek, ynlendirilmek. Adamlarda istiklal anlay, milli bilin ve onur yok. nsan bu anlay, bu bilinci, bu onuru igd gibi iinde bulmaz. Bunlar eitimle ve dnlerek kazanlr. Bunlarn eitiminde ve dnce dnyalarnda bu gibi kavramlar yer almyor. Neyse. Devam edin hanmefendi." "etesiyle Konya'ya geen Deliba Mehmet adl gerici ekya, dn gece Karamanda adamlar tarafndan ldrlm" Hepsi doruldu: "Ooooo!" Kzm Paa meraklanmt: "Niye ldrlm?"

Veliaht Abd lmecit Efendi Sakarya Sava 411

"Din perdesi altnda dman hesabna altn anlamlar." 36 smet Paa, "Bu hain ve katil yobaz geen yl ky ky dolap 'Yunan ordusu Halifenin emriyle geliyor, kar durmayn' diye telkinde bulunuyordu." dedi, "..yazk ki etkili de olmutu. Bu kez yanndaki haydutlar bile kandramam. Bu iyi bir gelime." M. Kemal Paa mendiliyle yznn terini ald: "lerde halkmzn, bunca ibret verici tecrbeden sonra gerek dindarlarla din tccar ve aktrlerini birbirlerinden ayrdedeceini mit ederim. Yoksa hep byle geri ve ezik kalrz. Baka?" "Bu kadard efendim." Muzaffer Kl ieri girerek smet Paa'ya kararghtan yollanan bir telsiz notunu verdi. Notu okuyan smet Paa, "Svari Grubu yarn akam sol kanadmza yetieceini bildiriyor" dedi. Kzm nan Paann esmer yzne pembelik yayld: "imdi General Andreas dnsn." GENERAL ANDREAS kara kara dnyordu zaten. Ordu bir kmaza saplanmt. Kolordusu bir haftada 8.000 kayp vermi, buna karlk yar l, yar kayalk bir arazide en fazla 20 km. ileri gidebilmiti.3611 Askeri bakmdan hibir deer ifade etmeyen bir kazant bu. kmal sistemi kmt. Askere bugn ekmek hakknn ancak altda birini verebilmilerdi.361" Son bir hamle ile bu kt gidii belki durdurabilecei midi iinde ara vermeden var gcyle saldryordu. Cephenin boyu 100 kilometreye kmt. 1. ve 12. Grup cephelerindeki bouma gece yarsndan sonra da srd. 4. Tmen'le ilgili gece

raporu bu kanl gn zetliyordu: "Hcum taburunda yalnz bir subay kalmtr. 42. Alay'da alay komutanl bir yedek temenin, blklerin emir ve komutas da blk avularnn elindedir"^7 TOPU CEPHANESNN tutumlu kullanlmasyla ilgili ordu emrini pek az Yunan birlii dinledi. Sava yine Yunan toplarnn youn ateiyle balamt. Bu konuda en msrif birlik, bir an nce sonu almak iin abalayan Birinci Kolordu'ydu.
412 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

7. Yunan Tmeni bugn sert savalardan sonra Dua Tepe ve Kartal Tepe'yi ele geirmeyi baard. Bugn Gazi avu'un olu Ali de ehit olmutu. Sava 4. Grup cephesinde de erken balad, iddetlenerek btn gn srd. 4. ve 3. Gruplar arasnda bir boluk olutu. Bu boluk alda'na alyordu. alda tpk Mangal Da gibi btn evreye egemen bir dad ve Trk savunmas srtn bu daa dayamt. Son dayanakt. smet Paa, daha az tehlikede grd Mrettep Kolordu'dan 1. Svari Tmeni'ni ekip 4. Gruba verdi. Oradan buradan kk birlikler toplayp onlar da yollad. Aradaki boluk bu birliklerle doldurularak alda yolu kapatld. Sava gece yars dengelendi.38 3., 2. ve 1. Grup cephelerine taarruz geceden balamt. teki komutanlar gibi Birinci Kolordu Komutan General Kondulis de, ordunun nasl olsa cephane yollayacana gvenerek, sabahleyin zellikle 3. Grup mevzilerini uzun ve youn ate altna aldrd. Mevziler cehenneme dnd. Patlay, ate, alev, duman, lk, arapnel, ta, toprak, insan, kan birbirine kart. Her ey sarslyordu. Atei yeterli bulunca tmenini birden taarruza geirdi. Youn top atei ve taarruzun basks 57. Tmen'i sarsmt. Askere evk vermek iin komutanlar ate hattna geldiler. 37. Alay'in Komutan Binba Osman Bey ehit oldu. Tmen saat 16.00'da sarslmaya balad ve giderek zld. Komutanlar zlmeyi durdurmak, Haymana'ya alan boluu kapatmak iin didinirlerken, beklenmedik bir ey oldu, General Kondulis bu baary ilerletmedi, saat 17.00'de taarruzu yavalatt, sonra da durdurdu.38a Sebebini anlamadklar bu duraklama Trklere nefes aldracakt. Haymana yolunu salamca kapattlar. YUNAN KURMAY KURULU da bu duraklamann sebebini anlamamt. alda ya da Haymana'nn ele geirilmesi, Ankara yolunun almas demekti. Haymana dorultusunda cepheyi yarmasna ramak kalmken General Kondulis'in taarruzu yavalatmas, sonra da durdurmas Sakarya Sava 413 kurmay kurulunu artt. Sariyanis General Kondulis'e verip veritirirken, General Papulas'n yaveri geldi. Komutann Yarbay Spridonos'u beklediini haber verdi. Spridonos yeni bir ikmal yolu hakknda konumak iin 'harekt adrna' gelmiti. Yavere yavaa sordu: "Kt bir ey mi var?" "Galiba." GENERAL PAPULAS geni adrnda, portatif bir masann banda, lambasn yakmam, akam loluu iinde, yorgun ve yalnz oturuyordu. Spridonos'a "Otur" dedi. Sesi kayg vericiydi. Spridonos oturdu. "General Kondulis'ten zel bir mesaj aldm. Oku!" Masann ortasnda duran telsiz mesajn nne itti. Kondulis cephanesinin bitmek zere olduunu, bu yzden taarruzu durdurduunu, yeni cephane gelmediini, dman taarruzu halinde cephesinin keceini bildiriyor ve mesajn yle bitiriyordu: "En ksa zamanda cephane ikmali iin Tanr'ya ve Bakomutana yalvaryorum!" 39

Spridonos'un gzleri yaard. Ban kaldrd. Papulas'la gz gze geldi. Komutann gzleri de ac doluydu: "Yorgo, Trklere yakalanmadan cephane yetitirmeni istiyorum." Spridonos ayaa frlad. Heyecandan titriyordu: "Komutanm! Bekpr'de cepheye getirtmeyi baaramadm ok cephane var. Onlar getirmek iin imdi yola kyorum." "Acele et Yorgo." Papulas, General Kondulis'e 'savunmaya geip cephane beklemesini' emretti. Spridonos yarm saat sonra silahl askerlerle dolu otomobille yola kt.40 12. GRUP CEPHESNDE sava btn gn delice srm, bouma boazlamaya dnmt. Kayalk mevzilere den mermiler, keskin ta paralarn da arapnel gibi drt bir yana savuruyorlard. Buradaki artlara dayanmak iin insan demirden dklm olmalyd.
414 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Hava kararrken yer yer zlme balad, iyi eitilmemi askerlerden geriye kaanlar oldu. Kaanlar ate hattnn tam gerisinde Albay Halit Bey ve iki tabancasyla kar karya geldiler. Yzleri sava kiriyle kararm, gzleri korkudan bym ylgn askerler, birden ayldlar ama ge kalmlard. Albay, kalabaln nnde duran kamaya kararl birka askeri korkun bir hzla ardarda vurdu. Kalanlarn eneleri kilitlendi. Demek Deli Halit Bey buydu! Halit Bey kalanlara, tabancasyla cephe ynn gstererek tek kelime syledi: "Yerinize!" Askerler birbirlerini ineyerek cepheye geri dndler. Bir saat sonra baz kk gruplar yeniden geriye kamaya baladlar. Karlarna yine Halit Bey kt. Bir yandan kaak gruplarnn nndekileri vuruyor, bir yandan da ate etmesi iin orada bulunan 16. Alay Komutan Binba Rahmi Apak'a baryordu. Ate etmezse onu da vurabilirdi. Rahmi Apak da tabancasn ekip ate etmeye balad. Ama o kaaklarn ayaklarna doru, yere ate ediyordu. Kaaklar geldikleri hzla silahlarnn bana dndler. Bir daha da kimse kamaya yeltenmedi. Cephe daha az tehlikeliydi. Rahmi Apak o gece an defterine, sava tarzn hi beenmedii Halit Bey iin unu yazacakt: "Bu adamn bulunduu bir yerde zlme ve bozgun olmaz. Geriye gelmekten herkes titrer" il TEMEN EVKET EFEND'nin gncesinden: "Bugn iki piyade blmz idare eden Astemen Ekrem Efendi de ehit dt. Bylece taburumuzun piyade bl de tamamen subaysz kald... Alaymzn mevcudu yardan da aaya dt... Ama dman da ok kayp verdi... Dman burada didikleye didikleye bitireceiz." 41a CEPHE bir dik a eklini alm, cephenin kesi ilerde kalmt. Cephe Komutanl gece kedeki birlikleri geriye ekti. Cephe izgisi dzeldi ve ksald.411" Sakarya Sava 415
Cephenin geri ekilerek d zeltilmesinden sonraki durum

Dmann bir trl ele geiremedii gzel Yldztepe terk edildi. Trk cephesi yava yava yn deitirmekteydi. Bu ekilile yz batdan gneye dnd. stanbul'dan yeni gelen ve Haymana'da grev bekleyen subaylar, subay kayb ok olan birliklere verildiler. 8. Tmen Komutan Albay Kzm Sevktekin orduda Efe Kzm diye anlan babacan, kabaday bir komutand. Takdim iin yanna getirilen yeni gen subaylarla pek ksa konutu, isimlerini, nereli olduklarn sormad. Hatta yzlerine bile pek az bakt. Baar dilemekle yetindi. Komutann bu souk tavr Kurmay Bakann artmt. Azn araynca komutann birden gzleri doldu:

"Yahu bu aslan gibi ocuklar birka gn iinde ehit olacaklar. simlerini bilmez, yzlerini hatrlamazsam, acya daha kolay katlanyorum. Anlayabildin mi?"
416 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

SVAR GRUBU gece sol kanat yaknndaki Canmana Ky'ne ulat. Kyller su ve ayran koturdular. Atlar sulanp yemleri verildi. Zavalllarn yardan fazlasnn nallar dklmt. Ertesi gn byk bakm gn olacak, atlar nallanacak, trnaklar ziftlenecek, kuyruklar ksaltlacak, eyer ve koum takmlar elden geirilecekti. orba kazanlar atee kondu. ou o kadar yorgundu ki yemei bekleyemeden uyuyacakt. Yunan ordusunun sa anda svari tmeni ile bir svari tugaynn toplanm olmas Andreas' ok rktt. Sa kanadn korumak iin ciddi nlemler ald. Bir svari tmeninin gc bir piyade taburu kadard ama dman rktmeye ad bile yetiyordu.41c BEKPR'ye gece yars ulatlar. Uzunbey olayndan sonra Trk baskn korkusuyla yaayan kpr muhafzlar, asker dolu otomobili atele karladlar. Birka akll asker beyaz fanilalarn sallayarak, durmadan ate eden muhafzlarn dikkatini ekmeyi baard. Sonunda kpry getiler. Bekpr'de 120 byk kamyon cephane vard. Bu kadar cephane, yeni ikmal yolu alana kadar ordunun ihtiyacn karlard. Spri-donos Trklere yakalanmamak iin sabah olmadan geri dnmek istiyordu. Fakat konvoyu dzenlemek vakit ald. Ancak gn doduktan sonra hazr olabildiler. Bugn 30 Austos, savan sekizinci gnyd. 120 kamyon sraland. Spridonos muhafzlarla dolu iki otomobili sona ve ortaya yerletirdi. ofrlerin yanna da birer muhafz oturttu. Hzl gidilecek, ne olursa olsun durulmayacakt. Kendi de otomobiliyle en nde yer ald. Ar ar kprden getiler. Muhafzlarn parmaklar tetikte, gzleri tepelerdeydi. Hi Trk svarisi grnmyordu. Kamyonlar yanak dzen, birbirlerinin toz bulutu iinde uzaklatlar. Mrettep Tmen'in iyi gizlenen keif kolu konvoyu izlemiti. Durumu tmene bildirdi. Svari Alay konvoyu datmak iin yola kt. Sakarya Sava 417 KATMERN gazetesi sava muhabiri Hristos Nikolopulos, askeri bir otomobille 2. Tmen'in kararghna gitmek zere sabah erkenden yola kt. Tmen Komutan nl Albay Valettas'la yapaca rportajn ok ilgi toplayacana gveniyordu. Nikolopulos yar yolda bir sahra hastanesi grnce arabay durdurdu. adrlarda yer

kalmam olmal ki yarallarn ou akta yatyordu. Hastane bahekimiyle konutu. Bahekim adr ve sarg bezi sknts ektiklerini syledi: "Dnden beri de ambulanslar kzler ekiyor." Bunu kt bir aka sanmt. Yolda kzlerin ektii iki ambulans grnce aka olmadn anlad.42 Benzin de sorun olmutu demek ki. Cepheye hayli yaklat srada, st ba dklen baz askerler arabay durdurdular. Kvrck sakall bir asker pencereyi aan Nikolopulos'a "Cephane!!!" diye yalvard, "..Allah akna cephane! Geriye dnn ve cephane getirin!" 43 Nikolopulos'un gsne ar sapland. ki hafta nce Eskiehir'den arklar syleyerek ayrlan o gcr gcr Yunan ordusu, bu ordu muydu? Ne olmutu da bu hale dmt? FALH RIFKI ATAY'n bugnk yazsnn konusu yine Sakarya Sava'yd: "Trk dalarnn barndan kaynayp Trk kyleri ve Trk ormanlar arasndan akarak Trk kylarnda denize karan Sakarya'nn ismi, yedi gnden beri milli corafyadan milli tarihe geti... Snm grnen Trk ruhu yedi gnden beri Sakarya kylarnda bir alev gibi yanyor. Trkler dirilmiyorlar, yaadklarn ispat ediyorlar!' ** SVAR ALAYI, hzla yol alan konvoyun nne geip de yolunu kesemedi. Ancak yetimeyi baarabildi. Tek are vard: Atl hcuma kalkmak. Svarileri gren ofr korkudan kslm bir sesle "Komutanm!" dedi. Spridonos ban kucandaki haritadan kaldrp ofrn gsterdii yana bakt. Tyleri diken diken oldu. Kllarn ekmi, mzraklarn ileri uzatm yzlerce svari, sadaki tepeden saflar halinde aa iniyor, demir kamyonlarn zerine geliyordu. 418 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu "Hzlan! Lanet olsun! Hzlan! Daha hzlan! Daha!" Muhafzlar ate etmeye baladlar. Vurulan svari devriliyor, tekiler doludizgin yaklayorlard. Bir anda demir kamyonlarn yanlarnda bitiverdiler. Motor homurtular, at kinemeleri, hcum naralar, barlar, arpma, yrtlma, krlma ve silah sesleri, kl akrtlar, demir gmbrtleri birbirine dolat.448 DR. HASAN Cebeci Hastanesi'nde bahekim yardmcs olmutu. Ortal titretiyordu ama ilerini drste yapanlar kendisinden ok memnundular. Sabah vizitesinden sonra yeni gnll hemireleri toplad. Henz uyum salayamamlard, hata yapp duruyorlard. Doktorun halayacan sanarak korku iinde toplandlar. Ama doktor hi beklemedikleri bir konuma yapt: "Hanmlar! Gnll hemire olarak uygarlk hareketinin ncleri arasna sizler de katldnz. Bu cesur tavrnz dolaysyla hepinizi kutluyorum. Beni iyi dinleyiniz! Oturduum mahallede, kadnlar sokaa yzlerini kara peeyle rterek kyorlar. Bir erkek grrlerse, arkalarn da dnyorlar. Duvara dnp melenler de var. Dini bir gereklilik mi bunlar? Hayr. Peki ne? Dpedz ilkellik. Yazk ki birok ilkelliimiz daha var. Ama bir toplum donup kalmaz, deiip geliir. Biz de ister istemez deiip geliiyoruz. Hayatmza retmen, eteci, ii, kanc, yazar, dernek yneticisi hanmlar kart. Bunlar da Mslman. Ama bu hanmlar pee takmyor, araf giymiyor, tavuk kafese kapanr gibi eve kapanmyorlar. Kendilerini ikinci snf bir yaratk olarak grmyorlar. Erkeklerin iki adm gerisinden yrmyorlar. Vatan savana katlmay namus borcu biliyorlar. Durum u: Bir yanda o hanmlar var, bir yanda da sizler. lkellikle uygarlk yan yana. Bunlar zamanla kar karya gelecekler. Ya ilkellik uygarlamann nn kesecek, ya uygarlama ilkellii yenecek. Trkiye'nin gelecei bu atmay sizin kazanmanza bal. Bu izgide durun, gerilemeyin, dn vermeyin, korkmayn, kanmayn, geleceimizi ilkellie kurban etmeyin!

Haydi hanmlar, kolay gelsin!" Sakarya Sava 419

G n ll hem irelerden bir k sm

CEPHEDE knt oluturan blmdeki birliklerin geri ekilmesi Yunan kurmaylarn ok mitlendirmiti. Bu genel bir ekilie hazrlk olabilirdi. Durumu kesin olarak anlamak iin hava kefi yaplmasna karar verildi. On be dakika sonra bir Breguet-XIV, nlerkatranc Havaa-lan'ndan havaland. Bir saat sonra dnd. Raporu ksa ve kesindi: Trkler genel olarak geri ekiliyorlard. Yunan karargh sevince bouldu. Bekledikleri olmu, Trk direnii sonunda kmt! Bu sevin srerken cephane konvoyu da kageldi. Kamyonlar kurun, kl ve mzrak yaralar ile doluydu, ounun n ve yan camlar krlm, farlar, amurluklar paralanmt. Yars patlak lastikle gelmiti. Muhafzlarn yars arpma alannda kalmt. 30 kamyonun bir ksm geri kam, bir ksm da Trklerin eline gemiti. Ama olsun, 90 kamyon cephane gelmiti ya.45 Konvoy gsterilerle karland. General Papulas, yz cam izikleriyle dolu olan Spridonos'u kabul etti:
420 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

"Teekkr ederim Yorgo. Byk i basardn. Datm abuk yap! kolorduyu da taarruza kaldracam. Ankara yolunu bu cephane ile aacaz." Kolordulara, ekilen Trkleri takip etmeleri emredildi. Bugnk taarruza 'Ankara'ya Doru' ad verildi.46 Yunanllarn iyimser olmalar iin nemli bir sebep daha vard: kntdaki birlikler geri ekilince, Kavuncu kprs Trk toplarnn menzilinin dnda kalmt. Demiryolu Sazlar istasyonuna kadar altrlyordu. Trk svarilerinin hcumuna urama tehlikesi olmadan, Sazlar-Kavuncu kprs ya da Eskiehir-Sivrihisar-Kavuncu kprs yolu ile ikmal yaplabilir, yarallar da bu gvenli yollardan Eskiehir'e gnderilebilirdi. Svariler yznden ka zamandr yarallar cephede tutmu, geriye yollayamamlard.
Yunanl lar n yeni ikmal yollar : Kavuncu K pr s - Saz lar stasyonu Kavuncu K pr s - Sivrihisar - Eski ehir Sakarya Sava 421

YUNAN HAVACILARININ yine hayal grdkleri anlald. Trklerin ekildii filan yoktu. Geceleyin yerletikleri yeni mevzilerde Yunan ordusunu bekliyorlard. Her kesimde daha da iddetle direndiler. Bugnn nemli sava 4. Grup cephesinde oldu. Bu grubun karsndaki nc Kolordu, yzn kuzeyden douya, alda ynne evirmiti. Bu yn kapatma grevi, 4. Grup emrine yeni girmi olan 1. Svari Tmeni'nindi. Sayca ok azd, savunmak zorunda olduu cephenin genilii ise saysna gre fazlayd: 8 km. Aksi gibi taarruz da gittike iddetleniyordu. Bu tehlikeli durum Cephe kurmaylarn ok tedirgin etti. Yunanllar al' ele geirirlerse Trk cephesinin gerisine hkim olurlard. Dadan cephe gerisi tabak gibi grnyordu. Bu da yenilgi demekti. al'a mutlaka takviye yetitirmek gerekiyordu. Ama nereden? Sa kanattaki Mrettep Kolordu'nun iki tmeni kalmt, merkezde durum kl pay dengelenmiti, sol kanatta ise lm kalm sava sryordu. Nereden bir kuvvet alnsa, oras zayflayacak, biraz zorlanrsa kopacakt. , smet Paa tehlikeyi gze alarak 15. Tmen ile 24. Tmeni al' korumakla grevlendirdi. BNBAI TEVFK BIYIKLIOLU 4. Grup Komutan Kema-lettin Sami Bey'e telefonla al'a iki tmen yolladklarn bildirdi. 4. Grup Komutan sevinemedi, Kurmay Bakanna dert yand: "En yakn tmen bile ancak sabah yetiebilir." "Evet komutanm. Takviye gelene kadar dayanp bu geceyi atlatmamz art." Grubun tek ihtiyat birlii, iki taburlu 190. Alay'di. Komutan onu en zor saat iin saklyordu. Sonunda o en zor saat gelmiti. "190. Alay' al'a kaydralm.." dedi, "..takviyeler yetiene kadar Svari Tmeni'ne destek versin." "Peki efendim." 422 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu SALIK BAKANLII, gelen yarallara yer amak iin yryebilecek durumda olan yarallar kafileler halinde, Allah'a ve yol zerindeki kylerin efkatine emanet ederek, yeni alan ankr ve Krehir hastanelerine yollamaya balamt. Yarallar araba olmad iin yryerek gidiyorlard. ankr 130, Krehir 180 kilometreydi. Buralar dolunca yarallar yeni yaplan Kastamonu hastanesine yollanacaklard. Austos sca ortal kavuruyor, yaman yolculuk gnler sryordu. Yaral akn azalmad iin retmen Okulu ile yanndaki Sanayi Okulu da hastaneye evrilmiti. 47 Bugnk Bakanlar Kurulu toplantsnda ilk sz yorgunluktan gzlerinin alt

rm olan Dr. Refik Bey ald: "Onlar da doldu. Son gelen yarallar akta kald. Btn resmi binalardan yararlanmak zorundaym." Refet Paa Salk Bakannn niyetini anlamt, "Siz galiba bu binaya da el koymay dnyorsunuz" dedi. "Evet. Hi olmazsa birinci kat kullanmak istiyorum." Bayndrlk Bakan mer Ltf Bey ard: "Eeee, biz nerede alacaz?" Bakanlklarn memurlar, arivleri, eyalar Kayseri'ye yollanm, Ankara'da sadece Bakan ile uygun grd birka memur kalmt. Adalet Bakan Refik evket nce, "Tela etmeyin yahu.." dedi, "..ailemi Kayseri'ye yolladm. Evde iki odam bo. ki bakanl misafir edebilirim." 48

H
Dr. Refik Saydam Sakarya Sava 423 Celal Bayar

Bu aklama zerine ktisat Bakan Celal Bayar da ikinci odaya talip oldu. Refik evket Bey sevindi: "Memnuniyetle. Evde eya var. Bir ey getirmenize gerek yok. Mhrnz alp gelin, yeter." Gltler. ou ateten geerek bugne gelmiti. Bu yzden panie kaplmyorlard. mit gibi yenilmez, yklmaz bir mttefikleri vard. Bu iyimser hava Salk Bakanm sinirlendirmiti. Kaleminin tersiyle masaya vurarak dikkatlerini ekti: "Szm bitmedi, nemli bir sorunum daha var." Hasan Saka homurdand: "Anlald, yine para isteyeceksin." "Evet. nk..." "Biliyorum, denein var ama paran yok. Halbuki ila alman lazm." Maliye Bakan'nn derdini bilmesi Dr. Refik Bey'e mit verdi: "Evet." Hasan Saka, "Sen para diye ok geldin gittin.." dedi, "..yandaki odann Maliye Bakanl olduunu iyi bilirsin. Odadaki kasa da devlet hazinesidir. Kasay kapatmadm bile. inde para bulursan al, helal olsun." "Peki, ne yapacam?" "Veresiye alacaksn." Refik Saydam titremeye balad: "Rica ederim Hasan Bey! Dnyaya kafa tutan bir hkmet, ordusunun ilac iin mahalle eczanesine el aar m? Biri duysa ne der?" Hasan Saka istifini bile bozmad: "Ne diyecek? 'Bunlarn paralar yok ama yrekleri var' der." 48a SAATLER getike durum daha tehlikeli olmaktayd. al'n bat eteinde 1. Svari Tmeni can pahasna dayanyordu. Hava kararrken 190. Alay yetiti. Ama Svari Tmeni'nin takati

tkenmiti, alaya bir grev veremeden zld, emrindeki baz kk piyade birliklerini de birlikte srkledi, adeta dalarak kuzeydouya (Karayavan'a) ekildi. alda yn alm oldu.
424 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

nnde bir engel kalmayan 10. Yunan Tmeni rahata ilerlemeye balad. Cephenin btnl ve gveni tehlikeye girmiti. Kemalettin Sami Bey, 190. Alay'n 'gerekirse kendini feda ederek, takviyeler yetiene kadar ilerleyen dman durdurmasn' emretti. 48b Alayn komutan Yarbay Sabit Noyon tam bir asker, alay da ate topu gibi bir birlikti. Yetimek iin durmadan ve hzl yrmlerdi. Askeri dinlendirmek iin uygun bir yerde geici olarak durup silahlan attlar. Yiyecek yoktu. Dert etmediler. Asker ay yapp peksimetle alk bastrmaya alkt. Hava kararnca durumu renmek iin daa keif kollar yolland. Askerler ay iin kk ateler yakarlarken kan ar ar gelip ordughn kysnda durdu. ndeki kanc yal bir kadnd. Seslendi: "Buras 190. Alay m?" Haydar avu mum feneriyle yaklat, "Evet ana" dedi. "Eyi. Size yiyecek getirdik." Haydar avu inanamad. Bu kargaalkta ikmal iinin byle dzenli, bu kadar hzl ilemesi mmkn deildi. "Allah Allah. Kim yollad sizi?" "Ne bileyim? Erzakla ekmei verdiler, buray tarif edip 'haydi' dediler, geldik." Birka er yaklamt, biri sordu: "Ne var?" Kadncaz torunu yandaki askerleri memnun etmek iin disiz azn aprdatt: "Ziyafet var yavrularma. Tulum peyniri, ekmek, kavun." "Baka bir ey yok mu?"

Yarbay Sabit Noyon Sakarya Sava 425

Kadn ierledi: "Anaavv! Daha ne olsun len?" Kzmas holarna gitmiti. stelediler: "Scak yemek yok mu yani?" "imdi apla yersin ha! Bu kyamette bunu bulduuna kret, zevzek!" Haydar avu buruuk kadna byk bir sevgiyle sarld: "Kzman holarna gitti de ondan taklyorlar anacm. Kusura bakma." Kadn gevedi: "Eh, yleyse canlar sa olsun hnzrlarn.." Koca sesiyle bard:

"..Kzlar! Yk boaltverin." Ordughn br yannda, alay komutan, iki tabur komutan ve blk komutanlar bir aacn altnda oturmu, alak sesle durumu deerlendiriyorlard. Keif kollar, dmann dan bat ksmn ve bat zirvesini igal edip durduunu saptamlard. Her yana hkim zirvenin sabah dmann elinde kalmas byk tehlike yaratacakt. Tmen taarruzunu kolayca ilerletir ve dan tamamn ele geirirdi. Dman durdurabilmenin ilk art, bat zirvesini geri almakt. Komutan nerisini yapt: "Bu gece zirveyi basknla ele geirelim. lene kadar direnerek orduya zaman kazandralm. O zamana kadar birlikler yetiir." Komutanlar duraksamadan neriyi kabul ettiler. "yleyse beyler imdi basknn ayrntlarn konualm!" Emir subay peynir, ekmek ve kavun getirdi. "Asker?" " araba erzak geldi efendim. Asker de yemee oturmak zere." "Gzel." leri rahat, yemek yiyerek baskn ve sonrasn planladlar. Zirveyi ve evresini uzunca bir zaman savunacaklarn dnerek artan peynir ekmek bltrlp torbalara yerletirildi, sakalar tulumlar doldurdular. Teyemmm ederek yats namazn topluca kldlar. Helalleip gece yarsndan nce yola ktlar. 426 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu alda'nn gney yamalarndan yukar tilki gibi sessizce trmandlar. Baskn iin yayldlar ve zirvedeki Yunan birliinin iine birka noktadan birden sngleriyle hm gibi daldlar. Zirve ve evresini temizleyip mevzilendiler.48c SaatOl.OO'di. Savan dokuzuncu gn balamt: 31 Austos!

.**
I. Yunan Kolordusu kararg h sava izliyor.

CEPHE KARARGHINDA genel olarak gndz uyunuyor, gece allyordu. Ama gnler o kadar hareketli gemekteydi ki gndzleri de uyumak pek mmkn olmuyordu artk. Frsat bulan, uykusuzluunu be-on dakika kestirerek gidermeye alyordu. Hepsinin gzleri klm, avurtlar kmt. smet Paa Bakomutan'n yanna, saat 01.00'den sonra gelebildi. Yorgun ve skntlyd: "Sol kanatta dman faaliyeti hzn kaybetti. Ama merkezde cepheyi yarmak iin durmadan saldryorlar. Yarn da saldracaklardr. Kemalettin Sami Bey alda'na bir alay sevk etmi. al'da bu gece sadece bu alay var. br birlikler ancak sabaha yetiebilir. Bu ge-

Sakarya Sava 427 cemiz ok kritik. alda'nn elden kmas olasln dikkate alarak Kzlrmak'n dousuna ekili planlarn hazrlamaya baladk." 49 Sustu. Gzler Bakomutan'a dnd. smet Paay, ban nndeki haritadan kaldrmadan dinlemiti. Halide Edip Hanm ordunun en kt olasla gre hazrlk yapmasna almt ama yine de ii titredi. al-da elden karsa ne olacan da anlatmlard. zntden yanmaya balayan gzlerini M. Kemal Paa'ya dikti. imdi ban kaldracak, gereki bir insan olarak herhalde kararghn yapt hazrlklar onaylayacakt. Sonra da geri ekiliin ayrntlarn konuacaklard. O kadar emekle ve mitle kurulmu ve bugne kadar lmne direnmi olan gazi orduyu ekili yollarnda dnd. Millet bu ikinci ekiliin acsna ve ykne katlanabilir miydi? Nefesini tuttu. M. Kemal Paa ban kaldrd. Youn dnce anlarndan sonra gzleri koyulayordu. imdi de yle olmutu: "alda elden ksa da ekilmeyeceiz" dedi. Kzm Paa ard: "Nasl olur Paam?" Bakomutan nasl olacan anlatt. YUNAN 10. TMEN sabaha kar taarruza geti. 190. Alay, arka arkaya sng hcumlar yaparak Yunanllar nce durdurdu, sonra zirveden iyice aaya srd. Alay hayli kayp vermiti ama sava azmi azalmam, tersine artmt. Siperleri gelitirdiler, ar makineli tfekler iin tatan yuvalar yaptlar. Puslu sabah aydnl iinde kmldayan her Yunanl kurunu yiyordu. Nianc erler ku uurtmuyorlard. Zirvedeki bu lgn alay yznden 10. Tmen ilerleyemez oldu. al' ele geiremiyordu.49a Albay Sumilas tmeninin btn toplarnn zirve ve evresini dvecek biimde yaklatrlp yerletirilmesini emretti. Alay tepeleyip ilerleyemedii iin kolordudan ve ordudan azar iitmiti. Alayn gzcleri, dan etek ve yamalarndaki her hareketi gz-lyorlard. Toplarn toplandn da grdler. Belli ki alay youn ate altna alacak, sonra taarruza geeceklerdi. Hzla siperleri ve balant 428 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu yollarn derinletirdiler, snaklar bytmeye altlar. Ar makinelileri sakladlar. Toplar atee balar balamaz korunakl yerlere ekildiler. Zirve kzl ate ve kara duman iinde kald. Da uyanm bir yanardaa benzedi. 190. Alay'in mevzilerini bir saatten fazla top ateine tuttuktan sonra 10. Tmen harekete geti. Alay ok kayp vermi, snaklar yklm, siperlerin ou allak bullak olmutu. Sa kalanlar ve yaralar ar olmayanlar silah ba ettiler. Sava balad. Sakalar, arlklar, salklar, alar, tabur imamlar, flamaclar, borazanlar da sahipsiz kalm tfekleri alp savaa katldlar. lerleyemeyen 10. Tmen taarruza ara verdi. NC KOLORDU'nun sabah raporu General Papulas' de-lirtmiti. Sesi karargh sarsyordu: "Bir alay tmenimizin iine dalyor, zirveyi koruyan birlii temizliyor, en nemli yeri ele geiriyor, koca tmen bu alay defedemiyor, ezip yrmeyi baaramyor ve alda'n igal edemiyor. Oysa ben dn Kral'a ve hkmete Ankara'ya yrdmz' bildirmitim. Bugn alda'n ve Haymana'y istiyorum!!!" 50 TEMEN EVKET EFEND'nin gncesinden: "Durmadan yryerek alda'na geldik. Dan gneyine mev-zileniyoruz. Burasn tek er kalana kadar savunacaz. Tmenimiz (15. Tmen) ok kayp vermiti. Henz subay ve askerce ikmal edilmedii iin blklerimiz avularn komutas altnda'.'5Oa

GER EKLEN 1. Svari Tmeni'nin 11. Alayndan 2. Blk kaypt. Esir dm olacakt. Esir olmay byk onursuzluk sayan Alay Komutan strap iindeydi. Kendi alayndan bir bln esir olmasn affedemiyordu: "Bir svari esir olmaz, dvr ve ehit olur!" 2. Blk esir olmamt. Geri ekilme kargaas iinde yolunu kaybetmi, Yunan tmeninin iinde kalm, alda'nn sarp vadilerinden birine ekilip saklanmt. Yetmi kiiydiler. Su yoktu. MataSakarya Sava 429 ralarndaki ve heybelerinde tadklar kk testilerdeki suyu imediler, peksimetleri yemediler, atlara verdiler. Tehlikeyi sezen eitimli sava atlar sessiz duruyorlard. Blk tam anlamyla araziye uymutu. Blk Komutan drt bir yana atsz keif kollar kard. Alayna kavumak iin bir gedik aryordu. Blk iki gn byle yaayacak, nc gn bulduklar bir boluktan szarak dman iinden kurtulacak, o sert, affetmez Alay Komutan bln eksiksiz karsnda grnce, utanmay bir yana brakp askerin nnde sevinten ocuk gibi alayacakt. 5Ob ALBAY KR NAL BEY'in komutasndaki 15. Tmen dan gney eteine yerleirken Bakomutan'n otomobili de, dan kuzeyindeki bir ykseltiye trmanyordu. Bu kk tepeden, dev bir boaya benzeyen alda ile altn sars Haymana Ovas grnmekteydi. Fevzi Paa ve Yarbay Salih Omurtak otomobille, yaknlardaki gruplarn komutanlar atlarla nceden gelmi bekliyorlard. Komutanlarn yannda grup ve baz tmenlerin kurmaylar vard. Tehlikeli durum yznden hepsi mutsuz ve hayli telalyd. Bakomutan komutanlarn ve kurmaylarn ellerini skt, hatrlarn sordu. ok iyi dvtklerini syleyerek teekkr etti. Yatmalarn saladktan sonra alda'n gstererek konuya girdi: "Btn evreye hkim, gzel bir da. Elimizde kalmas ok iyi olur. Kalmas iin ne mmknse yapn." "Bastne!" "Elimizden karsa, geerli kurallara gre savan aleyhimize dndn, yenildiimizi dnenler olacaktr. Ama byle dnmekle yanl yapacaklardr.." Komutanlar ve kurmaylar baktlar. Baka ne dnlebilirdi ki? "..nk biz alan savunmas yapyoruz. Bu yntemde 'hkim yer' dncesinin yeri olamaz. Bir ordu akln ve anlayn koruyorsa, onun iin mevzi nemli deildir. Bir asker her yerde savar. Tepenin stnde, tepenin altnda, derenin iinde, ovada, her yerde. yleyse alda'n da her alan gibi iddetle, inatla savunacaz. Eer elimizden karsa, araziye mahkm olmayacaz, durup cephe kurmak iin ille da, tepe aramayacaz, elverili bir yer bulmak iin kilomet430 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu relerce geriye gitmeyeceiz, be yz metre, bin metre geri ekilip yeniden cephe kuracaz ve ayn azimle savaa devam edeceiz." 50c Salih Bozok, gergin, kavruk yzlerin birdenbire gevediini grd. Bu aklama yzlerce yllk savunma anlaynn yerine her trl taktik yaratya ak, esnek bir savunma anlay getiriyor, hepsini dndren dm zyordu. Fevzi Paa da rahatlamt. Byk bir sayg ve efkatle M. Kemal Paa'nn srtn svazlad. ALBAY SUMLAS'n 10. Tmeni yeniden taarruz iin hazrlk yaparken, General Kondulis bir tmeniyle al'n, iki tmeniyle de Haymana'nn gneyine taarruza geti. ok acmasz bir sava balad. Ortalk kan glne dnd.51 Trkler her taarruz giriimini, lmn zerine yryerek sng hcumuyla sndryorlard. Yunan subaylarnn askerleri taarruza kaldrmak iin zorladklar, gen subaylarn askerlerine rnek olmak iin kendilerini feda ettikleri grlmekteydi. Sava alan Yunan l ve yarallar ile doldu. ok kayp veren

Yunan tmenleri sava kestiler.52 15. Tmen'den bir mfreze al'n bat zirvesine ulat. Mfrezenin komutan yzba, 190. Alay'n dn geceden beri burada direnerek al'n dmesini nlediini biliyordu. Grevi devralmak ve Alay Komutan Yarbay Sabit Bey'in ellerinden pmek iin mevziye girdi. Kan dondu. Ykk siperler, balant yollar, snaklar, mermi ukurlar, ehitler ve yarallarla doluydu. Alaydan geriye komutan, birka subay ve 150 er kalmt.53 ehitleri birlikte gmdkten sonra grevi mfrezeye teslim eden alay, yarallarn alarak dadan aaya indi. GECE YUNAN KARARGHINDA herkes ok sinirliydi. al-da ele geirilememi, Haymana yolu alamamt. Yine ok kayp verilmiti. Papulas yarmay gerekletirmek iin, Andreas'n kolordusundan bir tmen alnarak yarma blgesindeki kuvvetlerin takviye edilmesini emretti. Albay Bernardos ekine ekine, "Ama o kanattan bir tmen ekersek dman sol kanadndan kuatma planmz suya der" dedi. Papulas parlad: Sakarya Sava 431 "Sen ne diyorsun? O plan oktan suya dt! Oradaki dman svarileri neredeyse bizim sa kanadmz kuatacaklar. Tek are cepheyi yarmak. Yarn yine taarruz edeceiz!" General Stratigos, buz gibi bir sesle, "General.." dedi, "..her taarruzumuz binlerce insana mal oluyor. Buna karlk ciddi bir sonu alamyoruz. Ordu imdiye kadar buna bir are bulmalyd." Papulas masaya yumruunu vurdu: "Siz bu seferin balca tevikisiydiniz. Zorluklan ve tehlikeleri anlattm zaman bana 'korkma' demitiniz." Stratigos da bard: "Ordu eriyor! Gemii deil, bugn konualm." Papulas ayaa kalkt. Yznn sa yan seiriyordu: "Evet, eriyor. stelik a. Baz birliklere ekmek yetimedii iin halanm buday verildi. Gc tkenmek zere. Ben bunlar bilmiyor muyum? Ne yapaym, sava keseyim mi?" General Stratigos rkmt. "Yoo, hayr" dedi. "yleyse yeter! Eletiriye son veriniz!" Pallis'e dnd: "Yarn da taarruz edilecek. Sabah erkenden!" TRK ORDU KARARGHINDA da hava ok gergindi. 7. Yunan Tmeni'nin Duatepe ve Kartaltepe'den sonra Karada' da almas ve Polatl'ya iyice yaklamas iki byk sorun yaratmt: Bu kez de sa kanadn kuatlmas tehlikesi belirmiti. Bir delik yamanrken bir baka yer deliniyordu. smet Paa 1. Svari Tmeni'ni 4. Gruptan alp zor duruma den Mrettep Kolordu'ya geri yollad. Sa kanattaki birlikler Polatl'dan ikmal ediliyorlard. Dmann yaklamas ikmal dzenini bozmutu. imdi Polatl'dan geride, Yunan toplarnn ulaamayaca kadar uzakta yeni bir ikmal noktas kurmak gerekiyordu. Cephe Komutanl alda ve Haymana kesimlerinin savunulmas iin de ek nlemler ald. 23. Tmen'e, alaylarndan birini Cephe ihtiyat olarak hemen Haymana'ya yollamasn emretti. 432 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

 mer Halis B y ktay kr Naili G kberk

23. TMEN'in iki alay ilk hattayd. Tmen Komutan Yarbay mer Halis Byktay, nc alay olan 68. Alay' dinlenmesi iin cepheden yeni geri ekmiti. Daha iki saat bile olmamt. Tmenin yazgs buydu. Durmadan savayor, bir yere gnderiliyor, yryor, siper kazp yerleiyor, savayor, frsat bulursa yemek yiyor, sonra bir baka yere yetimesi isteniyor, yeniden yryor, yeniden siper kazyor, yeniden savayordu... Hep byle gemiti gnler. alay da buna alkt. Bu yzden askerler yrrken uyumay renmilerdi. Alaya hemen toplanp Haymana'ya hareket etmesini emretti. Askerler yeni yatmlard. Kalktlar. Saat 23.00'te yola ktlar. Kel Zeynel'in alayyd bu. Takmnn en sonunda, gzlerinden uyku akarak, elindeki kuru ekmei kemire kemire, eeiyle uygun adm tin tin yryordu. Yry kolunu denetleyen blk avuu geerken laf att: "Ne haber Zeynel Aa?" Zeynel, "Ne olacak avuum.." dedi, "..Allah yine 'yr ya kulum' dedi, yryorum." avuun kahkahas gece sessizlii iinde tabanca gibi patlad.
Sakarya Sava 433

1 EYLL 1921 Perembe gn yine top sesleriyle balad. Kuzey kanatta 7. Tmen, Dua Tepe'nin dousundaki Basrikale Tepe'sini sabah erkenden iddetli topu atei altna ald. Birka dakika ierisinde tepenin doruunda bulunan Basri Baha'nn yksek duvarl kabri yerle bir oldu. Tepenin zeri dmdz bir hale geldi. Youn ateten sonra dolgun bir Yunan taburu Basrikale'ye doru taarruza geti. Bu tepe sa kanadn kilidi idi. Dman bu yksek tepeyi ele geirirse, ordunun sa kanadna tamamen hkim bir duruma gemi olacakt. Taarruz etmek iin burdaki birliklerin en zayf nn bulmulard. Dua Tepe'den ekilen birlikler Basrikale'ye yeni yerleiyorlard. Siperler daha yarm yamalakt. Yunan birlii berkitilmemi ve dzenlenmemi Trk mevzilerine iyice yaklanca sng hcumuna kalkt. Kzm zalp, kararghyla birlikte sava Karapnar Ky'nn kuzeyindeki 1063 rakml tepedeki gzetleme ve komuta yerinden heyecan iinde izliyordu. ok az rastlanlan bir ey oldu. Yunanllarn hcum ettii yarm yamalak mevzideki askerler son na kadar dmana ate edeceklerine, siperlerinden frladlar, onlar da sng hcumuna kalktlar. Siperlerin nndeki alanda sngler ldad. Birbirlerine girdiler. Seyredeni bile yaralayan ok kanl bir bouma balad. Kzm zalp kaskat kesilmi, boumann sonunu bekliyordu. Sa kalan Yunanllar geri katlar. Basrikale Tepesi Trklerde kalmt. Dmann toplarnn menzili iinde kalan Polatl boaltld. stasyona indirilen yiyecek ve ekmekler, birliklere datlamadan kl olmutu. Durumu renen yakn kylerden ve

iftliklerden birliklere yufka ekmei ile azk yaacakt. Yunan nc Kolordusu ok abalad ama ilerleyemedi. Bugn Panayot da yaralanmt. Savaa ara verilince shhiyeciler yarallar toplayp geri tadlar. Panayot'u nlerkatranc'daki ordu hastanesine gnderdiler. Sol bacandan yaralyd. Hastanede unutamayaca bir sahneye tank olacakt. Birinci Kolordu Komutan General Kondulis bir tmeniyle yine al'a yklendi. Ama al Grubu (15. ve 24. Tmenler) ok iyi direniyordu. Asker hayal edilmesi bile zor bir zveriyle dvmekteydi. 434 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu 15. TMEN'in 38. Alay iyi mevzilenmiti. Hele ar makineli tfeklerden biri, ilerde, tek bana, ok elverili bir yer tutmu, dmana gz atrmyordu. Yunan birlii yeniden taarruza kalkt srada tfek arza yapt. Bu talihsizlik savunmay ok zor durumda brakt. Dman taarruzu hzla gelimekteydi. Abdurrahman avu arzay aryor, tela ve heyecandan bulamyor, zntyle gzlerinden ip gibi ya aktyordu. Temen evket uzaktan bard: "ne mahfazasna bak!" Mahfaza o kadar kzmt ki el dokundurulamyordu. Makineli tfein Karadenizli erlerinden biri mahfazay kara bal ile tutup kard. Arza anlald: nenin ucu krlmt. Yeni bir ine takmak iin krk ineyi karmak gerekti ama ine karacan bir trl bulamyorlard. Yunanllar iyice yaklamlard. Abdurrahman avu bala sarl olan mahfazay yakalad, dileri, dudaklar, dili cayr cayr yanarak, kzgn ine kovann dilerinin arasna sktrp evirdi, krk ineyi karp yenisini takt. evreye yank kemik ve et kokusu yayld. Dakikada 500 mermi yakan makineliyi altrd. Can acsndan ve heyecandan btn cieri ile bara bara yakna gelmi olan Yunan askerlerini bimeye balad.53a GENERAL KONDULS al ynnden midini kesti. ki tmeniyle Haymana ynn bir daha zorlad. Grtlak grtlaa bir sava balad. 8. Tmen birka saat iinde 900 erini kaybetti, 57. Tmen'in alay komutan da yaraland, 176. Alay'dan iki blk, 131. Alay'dan iki tabur esir dt.54 Sava dolaysyla bu birliklerin mevcutlar ok azalmt ama birlik olarak esir olmalar herkesi artt ve ok zd. 8. ve 57. Tmenler, Haymana'nn 2 km. gneyindeki srtlara ekildiler ve burada lgnca direndiler. nk bu srtlardan tesi Haymana, dolaysyla Ankara'yd. Ar kayp Kondulis'i korkuttu. Taarruzlar durdurdu, Kurmay Bakanna, "Etimiz dklyor.." dedi, "..hedefe ancak iskeletimiz varacak." 54a Sakarya Sava 435
Yunan 3. ve 1. Kolordular n n al Da ve Haymana g neyine taarruzlar

MLL SAVUNMA BAKANLII'ndan gelen 31 Austos gnl ivedi mesaj zerine Binba Ekrem Bey, subay gnderme ii ile ilgili grevlilerle Aksaray'daki gvenli evde akam zeri bulutu. Hemen konuyu at: "Ankara acele 15 alay komutan, 35 tabur komutan, 150 yzba, 400 temen ve stemen istiyor." 54b Yzba Rasim plak ayak atee basm gibi inledi: "Ooof! Ne ok subay kaybetmiiz." Ekrem Baydar, "Ankara, gidecekler iin yol paras da yollam.." dedi, "..bu akam faaliyete gein." "Bastne." GENERAL ANDREAS, ordunun emri zerine batya, Albay Ka-linski'nin komutan olduu disiplinsiz 9. Tmen'i yollamt. Birinci Kolordu ile aralar ok ald iin baz birliklerini de bu bolua srd. Elinde ciddi taarruz yapabilecek g kalmad.
436 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

ki yan da topu dellosuyla vakit geirdi. 1. ve 12. Grup bu sayede dinlendi. Bitkin birlikler scak yemek yiyebildiler, temizlik yaptlar ve gece erkenden topraa uzanp uyudular. Yzba Faruk bu frsattan yararlanarak Nesrin'e mektup yazd: "Nesrin Hanm, Karavana ve barut kokusu yarad. ok iyiyim. Bugn sava yok. Sava grltsne o kadar almz ki bu sessizlik hepimize tuhaf geldi. Siz naslsnz? iniz banzdan akn olmal. ehitlerimizi burada topraa veriyor, yarallar size yolluyoruz. nmzdeki yaz bu topraklarda gelincikler kan krmz aacaktr. efkat ve ilginiz iin size btn gnlmle bir daha teekkr ediyorum. Kalpam kskanan ok. Nazara geldi. Geen gn ate hattna gitmem gerekmiti. Afacan bir mermi kalpamn sa yann izip geti, kk bir sava ans brakt. Bata suratsz Hasan, btn doktorlara selam. Allaha emanet olun" Mektubu ertesi gn yollayacak ama adresini bildirmeyecekti. BU GECE Nesrin yine nbetteydi. Sorumlu olduu koular arasnda koturup duruyordu. Gnll hemirelerden gen bir retmen de Nesrin'e canla bala yardm etmekteydi. Koutan karken yardmcsna, "Niin btn retmenler gnll hemire olmadnz?" diye sordu, "..Saynz herhalde bu kadar deildir." Gen retmen, "Haklsnz." dedi, "..daha kalabalz. Ama baz arkadalar gelmedi. nk arkadalarmzdan birinin yakn bir din adam var. Mslman bir kadnn yabanc erkeklere dokunmasnn dine uygun olmadn sylemi. Arkadalarn da bir blm, 'demek ki bu i dinimize uygun deil' deyip gelmediler." Nesrin koridorda zngadak durdu: "Byle dnenler herhalde pek ok ki bizde bu hayrl, gzel meslek olumam. Diyelim ki hemirelik gerei yaplan eyler dince bir kusur. Ama biri bir insann, bir milletin iyilii, huzuru, yarar, hayr iin biraz kusur ilese, ne olur? Yce Allah bunun bir zveri olduunu takdir edemez mi? Byle incelikleri kavramaktan uzak, olSakarya Sava 437 gun bir insandan daha m kat? Bu gzel davran, bencillikten daha deerli, daha insanca, daha Mslmanca saymaz m?" zntyle bakt: "..Bir insann Allah' byle srf cezalandrc gibi grmesi ve yalnz kendini kurtarmaya almas ne kadar yanl bir ey. Bu dar anlay baz Mslmanlar ok bencil ve kat yapyor. Bence Mslmanlk bu deil. Toplumun selameti, kiinin selametinden nce gelir. Neyse. Gel, yarallara yardm etmek kusursa, biz gzel Allahmzn affna snarak kusur ilemeye devam edelim."

teki koua girdi. Ameliyattan yeni km bir yaral "Su..." diye inliyordu. Kotu, nemli bir tlbentle yaralnn dudaklarn slatt. Yaral, birliini bien bir Yunan makineli tfeini, srnerek yaklap el bombasyla susturmu bir fedaiydi. Vcudunda ondan fazla kurun yaras vard. YK ok artm olan Kzlay, yakndaki katl, geni bir Ankara konana gemiti. Alt kat atlyelere ayrlmt. cretli ve gnll hanmlar sarg paketi hazrlyor, asker amar dikiyorlard. Orta kat da idari ilere ayrlmt. Son kat misafirhane olarak kullanlyordu. Halide Hanm'n cepheye gitmesi zerine Kalaba'daki evin dzeni bozulmu, Y. Kadri buraya tanmt. Karanlk basnca koyu bir sessizlie gmlen Ankara'da Kzlay Merkezi aydnlar iin bir snak oldu. Akamlan nc katn sofasnda toplanyor, bol ay ierek ge saatlere kadar cephe haberlerini konuuyor, Trkiye'nin geleceini tartyorlard. Bu sohbetlere katlmak iin zaman zaman Dr. Adnan Bey de gelip gece kalmaktayd. Bugn dmann Haymana'nn kapsna dayand, Yunan 7. T-meni'nin Polatl istasyonunu top atei altna ald duyulmutu. Bir memur "Ordu dalrsa, bir daha toparlananlayz" dedi. Yal bir k-zlayc azarlad: "Sus! Ordu yenilebilir ama millet yenilmez." Milli Mcadele'yi tkenmez, Kuva-y Milliyecileri iyimser yapan sr buydu ite. HERKES adrna ekilmiti. Byk adrn altnda yalnz Pal-lis'le Sariyanis kalmt. Uzaktan top sesleri geliyor, ufukta ara sra 438 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu top klar akp snyordu. Albay Sariyanis, o kadar emek verdii ve gvendii plann adm adm kne tank olmann derin znts iindeydi. Acdan kararm bir sesle, "Oyunu kaybediyoruz" dedi.55 Pallis kzd: "Byle konuma! Senin de benim de mitsizlie kaplmaya hakkmz yok. Daha ansmz ok. alda dnce neler olacan biliyorsun." Bir kurmay olarak ok iyi biliyordu elbette. alda derse Trk direnii paralanp kecek, iki gn sonra da Ankara kalesinde Yunan bayra dalgalanacakt. Sariyanis ban nne edi ve bunun iin dua etti. 2 EYLLDE, orduya bal topu birlikleri ile nc ve Birinci Kolordularn tm toplar sabah al ve Haymana kesimindeki Trk mevzilerini delice dvmeye baladlar. Savan on birinci gnyd. Mevziler cehenneme dnd. Havadan mermi yayor, havaya ta, toprak, silah ve insan paralar uuyordu. Bir saat sonra iki kolordu alda'n ve Haymana'y ele geirmek azmiyle ilerledi. ok yrtc bir sava balad. GENERAL PAPULAS yarallar ziyaret etmek iin nlerkatran-c'daki ordu hastanesine geldi. Hatr soracak, 'Ordunun Annesi', 'Ordunun Ablas' gibi kurulularn anavatandan yollad sigaralar, ekerleri, kk hediyeleri de yarallara datacakt. Ka zamandr yapmay dnd ama gerekletiremedii bu ziyaretin yarallar ok memnun edeceini umuyordu. Bahekim ve doktorlarla birlikte byk hastane adrna girdi. Panayot ok heyecanlyd. Bakomutan ayakta karlamak istiyordu. Ama aya ok sancd iin baaramad. Yatakta oturmaya alrken tylerini diken diken eden bir ey oldu, protesto slklar ve "terhis!" lklar duyuldu. Bu acayip tepki birdenbire yayld. Dev adr fkeli yarallarn lklar ile doldu: "Eve gitmek istiyoruz!" "ngiliz petrol iin lmek istemiyoruz!" "Burda ne iimiz var?" "Bizi eve yolla!" Sakarya Sava 439

Sonra daha pis sesler ykseldi: "Yuh! Yuuh! Yuuuh!" Askerler Bakomutanlarn yuhalyorlard. Panayot korku ve utanla ta kesildi.55a HER GN birka keif, dolaysyla bombalama uuu yaplyordu. Bugn Vecihi ile Basri utular. Keif uuunun sonuna doru gneybatda uan bir Yunan ua grdler ve anlatlar. Bombalarn atacak, sonra bu uan peine deceklerdi. Bombalar nceden belirledikleri hedeflere attlar. Arlktan kurtulan uak rahatlad. Kvraka Haymana zerinde bulunan Yunan uana dndler. Yunanl pilotlar atmadan holanmyorlard. Bu pilot kaamaynca atmay kabul etmek zorunda kald. lm turu denilen turlamalara baladlar. Dnerlerken rakibini uygun duruma drp vuran galip gelecekti. Trk ve Yunan askerleri bir yandan savamakta, bir yandan da balarnn zerindeki bu ustalk savan izlemekteydiler. Vecihi daha tecrbeli bir pilottu. Sabrla dnyor, ykseliyor, alalyor, hzlanyor, yavalyor, Yunanl pilotu ak vermeye zorluyordu. Birden bu frsat yakalad, yldrm gibi kayp Yunan uann kuyruu altna dald. Basri tetikte bekliyordu. Makineli tfeini altrd. Vurulan Yunan ua dne dne dmeye balad. Askerler savamay kestiler, Vecihi ile Basri iin byk tezahrat yaptlar: "Yaaaaaaaaa!" Yunan ua Ilca vadisine aklp paraland. Geri dnen Vecihi ile Basri bir zafer turu atp Malky'e indiler. Olay telefonla renmi olan havaclar ve meydan grevlileri pist banda bekliyorlard. Sarmadola oldular.55b HAYMANA VE AL DAI'ndaki acmasz sava sryordu. Haymana gneyinde Trkler ok etin bir savunma yapmaktayd. Yunanllar Haymana'ya geit bulamadlar. Ama al' savunan iki Trk tmeninin direnci azalyordu. Zaten ikisi de zayft. Kyasya sava daha da zayflatm, tmenlerin mev440 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

cudu 500 askere dm, blkler subaysz kalmt. Baz toplarn da mermisi bitmiti.56 smet Paa, ihtiyatta tuttuu 68. Alay' Haymana'dan al'a, bu iki tmene yardma yollad, sol kanattan 12. Grup Komutan Halit Bey'e de, kararghyla birlikte hemen yola karak al'daki iki tmenin komutasn stlenmesini emretti. Halit Bey ancak ertesi sabah yetiebilirdi. al Grubu, youn top atei altnda ancak akama kadar dayanabildi, akam st sarslmaya balad. Bunu sezen Albay Valettas birliini taarruza kaldrd. 2. Tmen yar a ve yorgundu. Ama alda- ele geirilirse savan biteceini uman askerler son gleriyle ileri atldlar. ki Trk tmeni saat 19.00'da dayanamayp zld. Btn yarallarn alarak kuzeye ekilmeye baladlar. Bir mermi ukurunda, bir tan arkasnda, bir siper ykntsnn altnda olduklar iin grlmeyip birlikte gtrlemeyen yarallar Yunanllar esir almyor, sngleyip ldryorlard.568 2. Yunan Tmeni alda'n igal etti. Korkulan olmu, Trk cephesi ikiye blnm, yani yarlmt.56b TMENLERN zlmesi ve alda'nn dmesi Cephe kararghnda sinirleri gerdi. ekilen iki tmen ne yapyordu? Da igal eden Yunan tmeni ne yana ilerliyordu? ki soru da birok tehlikeli sorunu iermekteydi. Balant salanamad iin hibir bilgi alnamamt. Zaman akmyor, sanki damlyordu. Ge saatte Binba Tevfk Bey nefes nefese smet Paa'nn odasna dald. imdi haber gelmiti. ekilen tmenler, Bakomutan'n istedii gibi biraz geride durup yerlemi, sadaki

ve soldaki Gruplarla da deinti salamlard. alda'nn kuzeyinde, dan eteinin 300 metre gerisinde cephe yeniden kurulmutu.560 "Dman tmeni ne yapyormu?" "al' igal etmi ve durmu efendim. Demek ki o da iyice yorulmu." Sakarya Sava 441 Bu aamada hibir birlik yorulduu iin durmaz, yarmay derinletirmek iin ilerlerdi. Heyecanlanan smet Paa ayaa kalkt: "Hayr, bence baka bir ey oldu. Ama hkm verebilmek iin yarn bekleyeceim."
al Da 'n n elden kmas ndan sonra da n biraz kuzeyinde kurulan yeni savunma hatt .

ABD'nin Atina Elisi Mr. Hail, Sava Bakanlndan ald bilgilere dayanarak Anadolu'daki durumu Washington'a gece yle bildirdi: "Sakarya rmann kysnda gnlerdir sren sava, Yunanllardan yana dnme benzemektedir. Yunanllar birka gn iinde Ankara'ya varmay mit ediyorlar!"
442 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

NLERKATRANCI'da bayram havas esiyordu. Karargh subaylarndan kurulu amatr orkestra neeli havalar almaktayd. Byk adrn altndaki uzun masa ziyafet iin hazrlanmt. Oturmak iin Papulas' ve Veliaht' bekliyorlard. General Stratigos Papulas'n adrna girdi. Papulas, gaz lambasnn hasta nda, ceketinin n ak, masasnda oturuyordu. Bir gn nceki tartmay unutturmak isteyen Stratigos dosta, "Veliaht Hazretleri de sofraya eref vermek zere.." dedi, "..sizi almaya geldim. alda'nn dmesini kutlayacaz. Cepheyi yardk, Ankara yolu ald." Papulas efkatle, "Oturun general, biraz konualm" dedi. Stratigos oturdu. Bugn hastanede protesto edildii duyulmutu. Onu anlatacan sand. Papulas yznn terini sildi: "alda gibi btn evreye egemen bir da elimize geerse dmann dalacan ya da hzla Kzlrmak'a ekileceini tahmin ediyorduk." "Evet. Askerlik fennince byle olmas gerekmez mi?" 56d Papulas nndeki iki telsiz mesajn Stratigos'un nne itti: "Okuyun! Bunlar, Birinci ve nc Kolordu Komutanlarmzdan gelen mesajlar. Da terk eden dmann biraz geri ekilip yerletiini, dan kuzey eteinde yeniden bir cephe kurduunu bildiriyorlar." Stratigos isyan etti: "Fakat mmkn deil bu." "Ama byle. Da elde ettik ama dman ikiye blnmedi, dalmad, Kzlrmak'a doru geri ekilmedi. Bilmediimiz bir askeri anlayla savayor. Kolordulara savunmada kalmalarn emrettim. nk yeniden savaa balamak iin imdi her eyi bir daha deerlendirmemiz

gerekiyor. Dman alda'nn kuzeyinde kurduu bu yeni cepheyi glendirecektir. Buna karlk ordumuz bitik halde. Yalnz alda bize 4.000'den ok subay ve askere mal oldu. kmal dzenimiz iflas etmi halde.57 Ankara'y igal iin srar etmenin felakete sebep olacandan ekiniyorum." Gelen mesajlar avcunun iinde ar ar buruturup top yapt ve frlatp att: Sakarya Sava 443 "..Ksacas general, orduyu daha fazla zorlarsam, yle anlyorum ki, geri ekilecek gc bile bulamayacaz." 58 Orkestra cokuyla zafer marn almaya balamt. Stratigos yerinden doruldu: "Allah kahretsin! unu susturacam..." Papulas filozofa bir eda ile, "Brakn.." dedi, "..sahte bir zaferle oyalansnlar. Raporlar gelince nasl olsa gerek anlalacak." Stratigos oturdu. Gzbebeklerinin rengi bile solmutu. Papulas devam etti: "kinci Kolordu Kurmay Bakan Albay Gavallias benim eski ya-verimdir. Akll ve drst bir askerdir. Savan gelecei hakknda ne dndn renmek istemitim. Anlaml bir rastlantyla bugn cevabn aldm. Bakn ne diyor." Gavallias'n mektubunu okudu: "..'Ordumuz dmann daha ilk savunma hattn ele geirebilmek iin kuvvetinin te birini kaybetti. Ankara'ya ulamak iin kimbilir daha ka hat var? Eer savaa devam edersek, anlalyor ki generalim, ordunun geri kalan da tamamen eriyecek ve siz, Ankara'ya tek banza girmek zorunda kalacaksnz'. 59 fadesi hoyrata ama hakl. Gavallias bana her zaman gerei sylemitir. Bugne kadar otuz bin sava kaybettik. Buna karlk en fazla 20 km. ilerleyebildik. Ankara hl ok uzakta. Gereki olma saati ald dostum. Kabul edelim ki dmann taktiini de, azmini de yenemiyoruz. Orduyu dinlendireceim. Durumumuzu anlatan bir rapor yazarak Sakarya batsna gemek iin hkmetten izin isteyeceim. Hazrlayacam raporu gtrr msnz?" Stratigos'un gzleri yaarmt, titrek bir sesle, "Evet" dedi.60 Alk sesleri duyuldu. Orkestra 'Kartaln Olu' marna balamt. BATI CEPHES kararghndaki kurmaylar ve al'a yakn birliklerin komutanlar, btn gece, da igal eden Yunan tmeninin bu baary tamamlamak iin yeniden harekete gemesini beklediler. Sava sanatnn gerei buydu. Kayg iindeydiler. nk alda'nn 444 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu kuzeyinde yeni bir cephe kurulmutu ama daha yeteri kadar glen-dirilememiti. Bakomutanla smet Paa da beklediler. Bakomutan'n uykuyla aras iyi deildi zaten. Ama kimi zaman yorgunluktan smet Paa'nn gzleri kapanp ba gsne der, tahta iskemlenin zerinde otururken, -be dakika kestirir, sonra silkinerek uyanrd. Byle anlarda Bakomutan, smet Paa uyuyabilsin diye parman azna gtrerek odadakileri sustururdu. Vakit ilerledike Kzm Paa'nn da iinin getii oluyordu. Bu gece kimse gzn krpmad. Dman gece boyunca kprdamadan kald. SABAH RAPORLARI durumu aydnlatt: alda'n ele geiren tmen, da savunmak iin durmadan siper kazmaktayd. teki Yunan tmenleri de hareketsiz kaldlar. On ikinci gnn sonunda Yunan ordusu, savunmaya ekilmiti. Tarih 3 Eylld. General Papulas' ok iyi zmlemi olan smet Paa hkmn verdi: "Papulas korkuya kaplp fikren yenildi ve ordusunu durdurdu. imdi bir kazaya uramadan sava sona erdirmenin yollarn dnyordur." HAKLIYDI. General Papulas adrna kapanm, Sava Bakan aracl ile hkmete yollayaca raporu yazyordu. Amac sava hemen kesip orduyu Sakarya'nn batsna ekmekti. Ama pek ok olumsuzlua

yol aacan iyi bildii bu byk kararn sorumluluunu tek bana tayacak kadar safdil deildi. Askerce gereklerden anlamayan politikaclar adam parampara ederlerdi. Hkmetin onay ve izniyle geri ekilmek istiyordu. zin gelene kadar orduyu Sakarya'nn dousunda oyalayacakt. MECLS TELGRAFHANESNE sabah raporu lene doru geldi. Milletvekillerinin sabrszln gren Hsrev Bey ifresi zlr zlmez raporu kapp komisyon odasna kotu. alda'nn dtn belirten ilk madde milletvekillerini sersemletti. Devamn okusa Sakarya Sava 445

akir K nac Dr Fuat Umay

durumun tehlikeli olmadn Hsrev Bey de anlayacakt, milletvekilleri de. Ama ok telalanan milletvekillerinden biri korkuyla "Yani?" diye sordu. Hsrev Bey'in iyi bildii kurallara gre sava yitirilmiti. Raporun devamn okumadan, bu gerei yumuatarak aklad: "Kanaatimce savan birinci ksmn kaybetmi bulunuyoruz." Bu aklama komisyon odasn dolduran milletvekillerinin byk blmn ldrtt: "Ne diyorsun sen?" "Kayp m ettik?" "Kaybettik ne demek?" "Bir da kaybetmekle sava kaybedilir mi?" "Zafere iman olan biri byle konumaz!" "Zafere inanmayana aramzda yer yok!" Zaferden baka hibir sonuca raz olmayan milletvekilleri zavall Hsrev Bey'in yakasna yaptlar, tartaklamaya, itip kakmaya baladlar.61 Ortalk kart. Ankara Milletvekili akir Knac, "Sakarya'da tutunamazsak Kzlrmak'ta dvrz, olmazsa Yeilrmak'ta, o da olmazsa Frat'ta" diye baryordu. Rapor masann zerinde kalmt. Rapora gz atan Bolu Milletvekili Dr. Fuat Umay bir iskemlenin zerine kt: "Beyler durun! Yenilgi menilgi yok! Raporun devamn okuyorum."
446 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Okudu. Ortalk bu kez de sevinten kart. ALDAI bunalmn atlatan Trk ordusu rahatlamt. Birlikler bugnk durgunluktan yararlanarak eksiklerini btnlemeye baktlar. Temizlik yaptlar. Yeni gelen askerler youn eitime alnd. Baz askerlerin giysileri para para olmutu. Bunlara amar ve niformaya benzeyen bir eyler datld. alda'ndaki dmann gr ve ateine ak mevziler berkitildi ve korunma hendekleri hazrland. Yakn kyler dinlenen birliklere kazanlarla scak yemek yolladlar. al kuzeyine yetien Albay Halit Bey buradaki iki tmenin komutasn zerine ald. smet

Paa Halit Bey'in emrine bir tmen ile Topal Osman Aa'nn 47. Alay'n da verdi.61a Bu kesim iyice glenmiti. Dman taarruz ederse, ok yrtc bir direnile karlaacakt. Ama Yunanllar hareketsiz kaldlar. Sadece keif kollan arasnda atmalar sryordu. Esir alnan Yunanllar hemen "ekmek" diye yalvaryorlard. Subaylarn savamayan askerleri vurduklarn sylemekteydiler.62 TEMEN EVKET EFEND'nin gncesinden: "ehit Mehmet hattn Cephe komutanlnn emriyle 11. T-men'e teslim ederek geri ekildik. Bakm iin geride toplandk. Koca alaymz dmanla on iki gndr penelee penelee neredeyse dolgun bir blk kadar kalm. 62a Yeni erler geldi. Aralarnda Byk Savaa katlm yallar ve sakalllar da var. Eitim balad. Durup dinlenmeden yeniden savaa hazrlanyoruz" 62b POLATLI STASYONU top atei altnda olduu iin tren hayli uzakta durmutu. Ykn boaltyor, Ankara'ya gtrmek iin son arpmalar dolaysyla says ok artm olan yarallar bekliyordu. Yeterli sedye ve araba yoktu. Bunun iin yalnz ar yarallar sedye ya da arabayla tanyordu. tekiler yrmek zorundaydlar. Gney kanattan demiryoluna ulamak byk sorundu. 50 km. yrmek gerekiyor, yaral hzyla bu yolu amak -drt gn alyordu. Grenlerin yreini paralayan bir yryt bu. Sakarya Sava 447 Yzba Faruk byle bir yaral kafilesini grd. Kararghta kafilenin halini anlatrken, gzleri yaard. Albay zzettin Bey duygularn belli eden biri deildi. Ama bu kez onun da gzleri doldu: "Can dmanmz yalnz yoksulluk deil ki Faruk Bey. Birok can dmanmz var: ngiltere, Yunanistan, stanbul zihniyeti, cahillik, 31 Mart kafas, tembellik... Birini yenmek yetmez. Hepsini yenmeliyiz." GELEN YARALILAR Ankara istasyonunda birikmeye balad. nk Ankara'da yarallar yatracak yer kalmamt. Salk Bakanl, Valilik ve Belediye aresizlik iinde kvranyordu. Olmaz gibi gelen bir neri ortalkta dolamaya balad: "Ar yarallar hastanelere, ar olmayan yarallar evlere!" Olacak ey miydi bu? Mutaassp halk buna raz gelir miydi? Ama bu sihirli sz hzla yayld ve benimsendi. Meclis bu ii rgtlemesi iin Dr. Rza Nur'u grevlendirmiti. Birok Ankaral evinin bir odasn Sakarya gazilerine aacak, evlere yerletirilen yarallarla doktor milletvekilleri ilgileneceklerdi.620 Herkesi titreten sorun zlmt. CEPHEDE Snni, Alevi, Trk, Krt, erkez, Abaza, Tatar, Bonak, Laz, Pomak, Arap, ksacas btn Anadolulular birlikte kan dkerlerken, igal altnda olmayan btn ehirlerde de mitingler yaplyor, camilerde toplanlp zafer iin dua ediliyor, mevlit okunuyor, airet ve derneklerden Meclis Bakanlna her gn orduyu destekleyen telgraflar yayordu.62d Anadolu alt yzyldr ilk kez byle bir birlik yaamaktayd. Buna karlk Yunan ordusunun Ankara'ya girmesini isteyenler de vard. Bunlardan biri de yazar Ali Kemal Bey'di. Akam bir ngiliz dostuyla konumu, Yunan ordusunun Ankara yolunu atn renmiti. Bu yzden pek neeliydi: "Demitim sana, Ankara ordusu Yunan yenemez. Yenemiyor ite. Yunan ordusu yarn br gn Ankara'ya girer, bu haddini bilmez serserileri yakalar. ok da iyi olur. Bu kuru grlt biter, bamz dinleriz. stiklal, hrriyet, milli and, milliyetilik filan gibi iyi tnla448 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

yan ii bo laflarla vakit kaybetmez, tpk Yunanistan gibi ngiltere'ye balanrz. Her sorunumuzu zecek tlsm budur." YUNAN ORDUSU kurmay kurulu toplanp durumu btn ynleriyle deerlendirdi. mide kaplmaya imkn kalmam, oyun kaybedilmiti.

General Stratigos sonucu yle zetledi: "Yunan iradesi, M. Kemal'in iradesi nnde ba edi." 63 Daha ar bir duruma dmemek iin ordunun nehrin batsna ekilmesi zorunluydu. ekili srasnda Beylik Kpr kesimi byk nem tayacakt. Bu duyarl kesimi iyice gven altna almak iin yakndaki Trk birliklerinin daha geri atlmalar gerekiyordu. Ertesi gn nc Kolordu'nun bu kesimdeki Trk birliklerine taarruz etmesi kararlatrld ve hedefler belirtildi. Cephede birikmi yarallarn hzla Eskiehir'e gnderilmeleri kararlatrld. 4 EYLL PAZAR sabah, nc Kolordu taarruza kalkt srada, General Stratigos Papulas'n raporuyla Eskiehir'e hareket etmiti. Oradan Bursa'ya geecekti. Kral, Sava Bakan ve Genelkurmay Bakan General Dusmanis Bursa'ya gitmilerdi. Byk mitlerle geldikleri yoldan imdi yenilgiyi haber vermek iin geri dnyordu. Trk ordusu ne pes ettirilebilmi, ne datlabil-mi, ne de Ankara igal edilebilmiti. Cephe yarlamam, kuatla-mam, 15-20 km. topraa karlk ordunun te birinden ou kaybedilmiti. Yunan tarihinin en byk, en donatml ordusu, yoksul Trk ordusuna yenilmiti. Ne ac bir olayd bu! Bundan daha da ac olan bir ey vard: ngiltere'nin ve Yunanistan'n karlarnn gvencesi olan Sevr Antlamas'n Ankara'ya zorla kabul ettirmeye imkn kalmamt. ki yldan fazla sren kanl mcadele, onca emek, para, can, mit ve hlya boa gitmiti. Yol boyunca iinden alad. ;
Sakarya Sava 449

TAARRUZA KALKAN nc Kolordu, ordunun belirttii hedeflere varmay baaramad, sadece bir tmeni byk kayp pahasna biraz arazi kazanabildi. alda'ndaki tmen, evredeki Trk mevzilerine hkim olmasna ramen seyrek ve etkisiz top ateiyle yetindi. Kolordusunun te ikisini kaybetmi olan General Kondulis, tmenlerin atmaya yol amasndan kanyordu. Taarruzun hibir anlam kalmamt. SMET PAA 5 Eyll gnl emrinde, 'bundan sonra elden kacak her yerin kesinlikle geri alnmasn' emretmekteydi.64 Bu emir savan yeni bir dneme girdiini gsteriyordu. ki hafta sren ar ve kanl savatan sonra inisiyatif Yunan ordusundan Trk ordusuna kayyordu. Savan on drdnc gn balad. Yunan nc Kolordusu bir gn nce ulaamad hedefleri ele geirmek iin bugn yeniden taarruz ettiyse de istenilen sonucu alamad. Eski hz ve hrs kalmamt. teki cephelerde de, keif atmalarndan, zaman zaman topu dellosundan baka bir hareket olmad. Papulas bouna kayp verilmemesi iin taarruzlar durdurdu. kolordu da, mevzilerini berkitip savunmada kalacakt. Geri ekileceklerini ordudan gizliyor, birliklere yeni bir genel taarruz iin din-lendirildikleri izlenimini vermeye alyordu!55 CEPHE KARARGHINDA tela, heyecan, grltl geli gidiler, tartmalar, oflamalar yerini sknete brakmt. Binba Kemal eyrek saattir, gzlerini dikmi, bir mucizeye bakar gibi durum haritasna bakyordu. On savaa bedel bir sava yaamlard. Sonunda sessizlii bozdu: "Yunan ordusunun sava anlay say stnlne, yani kaba kuvvete dayanyor. Glyse ykleniyor, deilse ekiliyor. Askerlik sanat asndan hibir incelikleri, bulular ve yaratclklar yok. Oysa askerlikte uygulanabilecek birok imknlar, yollar, seenekler var. Sadece en basit ve kolay olanlarn kullanyorlar. Bizim askerliimiz ok farkl. Sava sanatnn btn inceliklerinden yararlanyoruz." 450 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu Binba Tahsin sakl bir gururla glmseyerek, "Haklsn.." dedi, "..bu sayede bizden ok

gl olan dman yendik. lerde bu savan, uzmanlar tarafndan her gnyle bir sanat eseri gibi inceleneceine inanyorum." Yeniden sustular. Yaanan olaanst sonucun sze gelir yan pek azd. DRT YZ KLOMETRE batda, Demirci'de ise kyamet kopuyor-du. Halk oluk ocuk sokaklara dklmt. Demircililer sevinten alyor, atlarn zengilerini pyor, avaz avaz baryorlard: "Ho geldiniz!!!" "Var olunuz!!!" "Aslanlar!!!" Yunan askerlerinin Demirci ve evresinden ekildikleri haberini alan Demirci Aknclar dadan inip drt hafta nce ayrldklar Demirci'ye geri Demirci Kaymakam brahim dnmlerdi. Ethem Bey Bu sre iinde dadan daa gezmi, m, yanm, a kalm, korkmu, korkutmu, Yunan askerleri ve Yunanllarn emrindeki etelerle atm, basknlarda bulunmu, halka moral vermi, akncl-n btn gereklerini yerine getirmilerdi. Demirci bayram yeri gibiydi. Hkmet meydannda mftnn okuduu gzel bir duadan sonra aknclar ve halk evlere ekildi. Sa sakal iyice uzad iin kimilerinin tanmakta glk ektii Kaymakam brahim Ethem Bey odasna kt. nsafsz igalin yaratt pek ok ac sorun birikmiti.65a Sakarya Sava 451

6 EYLL Sal gn Yunan ordusu btnyle hareketsiz kald. Savan on beinci gnyd. Uzun katarlar ve konvoylarla Eskiehir ve Bursa'ya yollanan yarallarn okluu ve sefillikleri grenleri akna evirmiti. Bu ac durumun halka ve basna yansmamas iin zmir'e ekilen telgraflara sansr konuldu.65b Bugn kaderin zehir gibi ac bir akas olarak, ngiliz gazetesi Daily Telegraph'ta Kral Konstantin'in bir demeci yaymlanmt. Kral, 'bu kez M. Kemal'in ordusunu yok edeceklerini ya da byk ksmn esir edeceklerini' sylyor, demecini 'Ankara'ya gireceklerini' aklayarak bitiriyordu.66

Oysa Kral bu srada Sava Bakan Teotokis ve Genelkurmay Bakan Dusmanis'le birlikte General Stratigos'un azndan Yunan yenilgisini dinlemekteydi. Kral iin hazrlanm byk Bursa evinin salonundaydlar. Kral bembeyazd. ngiliz ataemiliterine 5 Eyllde Ankara'da randevu vermi olan Sava Bakannn akaklarndan su gibi ter akyordu. Papulas'dan M. Kemal Paa'nn esir edilmesini isteyen General Dusmanis'in zntden dudaklar kabarmt. Bugne kadar Kral'a ve Genelkurmay Bakanna yeterli bilgi vermemi olan ordu, birdenbire yenildiini bildirmiti.66a Kapkara bir sessizlik kt zerlerine. General Stratigos Atina'ya gemek iin leden sonra Bandrmadan gemiye bindi, kimseyle konumamak iin kamarasna kapand. MALTA ngiliz ynetimi A. Emin Yalman'a sal dolaysyla ehirdeki bir otelde kalmas iin izin vermiti. Otel byk ve sessizdi. Hava scakt. Gazetelerde bugn bir tek iyi haber yoktu. Btn gn sknt iinde geti. Serinlemek iin akam dar kt. Ana caddede Diyarbakr Milletvekili Zlf Tirel'e rastlad. Zlf Bey pek heyecanlyd: "Sana rastladm ok iyi oldu. Bir ey syleyeceim. Sylemezsem atlarm. Gel benimle." Ahmet Emin'i elinden ekerek bir kahvenin st katna kard. Issz bir keye oturdular. Sesini iyice kst: "Az nce 16 arkadamz kat." 452 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu "Ne diyorsun?" Ahmet Emin'in kk kara yz iinden aydnlanm gibi parlad. Bu olay, kibirli ngilizlerin suratna inen ne gzel bir tokatt! Daha nce de iki kii kamt. Ku umaz diye vndkleri Malta delik deik olmutu. Zlf Bey kaanlarn Kara Kemal Bey, valiler ve bu kafileye alnan Ali hsan Paa olduunu aklad. Kaaklar ok dikkatli davranm, bir-iki kii dnda kimseye almamlar. Tek ihtiyatszlk eden cimri Ali hsan Paa olmu. Yanna alamayaca bir ksm eyasn bir gn nce sata karm. Bu hal biraz phe uyandrm ama zerinde fazla durulmam. Bugn de iki kat amar, stste iki elbise ve en ste de pards giyerek dar km. "Akdeniz scanda perian oldu tabii." 66b A. Emin Yalman, "Paann mal canndan azizmi" diyerek kahkahay bast. Neeyle birer konyak sylediler. Tricotti adl talyan gemisi bir gn nce Valetta'nn Marca Siro-co adl kk limanna gelip ykn indirerek kaaklar beklemeye balamt. Bugn ayr ayr ehre inen kaaklar, heyecanl olaylardan sonra, Sicilya'dan Malta'ya gelmi olan Maltal kaaknn talimat uyarnca, beer beer gemiye binmilerdi. Zlf Bey aklamyordu ama gzclk yapt anlalyordu: "Gemi 19.30'da hareket etti. u anda talya yolunda. Gece yarsna kadar katklar anlalmazsa, en hzl sava gemisi bile yetiemez, kurtulurlar." Zindana dnmek istemiyordu. Birlikte yemek yediler. Gece Zlf Bey zindana dnd, A. Emin Bey otele. Zindan yneticileri 16 kiinin katn gece saymnda anladlar ve ngiliz moru kesildiler. Malta Genel Valisi Lord Plumer'e kadar tm yneticiler ayakland. 02.00'de iki torpido kaaklar yakalamak iin Akdeniz'e ald ve tabii bir sonu alamad. 16 kaak sabaha kar Messina yaknndaki sakin bir limana kacakt. 67 7 EYLL savan on altnc gnyd. Gnll ya da seilmi mfrezeler, durumu anlamak iin gece boyunca btn cephede Yunan mevzilerine basknlar yapm, geceyi Sakarya Sava 453 el bombas, silah ve bouma sesleri doldurmutu. Yunanllar mevzilerinde duruyorlard. Ama ok duyarl ve sinirliydiler.

Malta'da da ngilizler ok sinirliydi. 16 nemli srgn karm olmann acsn kamayan srgnlerden karmak iin ehirde kalma ve ehire inme izinlerini kaldrdlar. Nbetiler artrld. Daha rahat olan Verdala klasnda kalanlar, kt Polverista klasna tamak istediler. Verdala klasndaki-ler, susuzluklar kabul edilmi srgnlerdi, serbest braklacakken, ngilizlerin son dakikada karar deitirmesi yznden Malta'da kalmlard. Aralarnda nazrlk ve ordu komutanl yapm kimselerin bulunduu bu srgnler, Polverista'ya tanma kararma itiraz ettiler. Bunun zerine ngilizler ii zora dktler. Albay Galatal evket Bey kendisini srklemeye yeltenen ngiliz erine tokad yaptrd. Ayn eyi stanbul eski Merkez Komutan Albay Cevat Bey de yapt. Olaylar kt. Bu ikisi ngiliz kstahlnn kayda gemesi iin zorla gtrlmeyi tercih etti, tepkiyi yeterli bulan tekiler muhafzlarn gzetiminde Polverista'ya tandlar.68 Albay Mrsel Bey (Baku) fkeden alayarak durup durup M. Kemal Paaya sesleniyordu: "Paam, ne olur yen u rezilleri!" Yunanllar yenmek ngilizleri yenmek demekti. BU SAATTE Atina'da Babakan Gunaris, Dileri Bakan Balta-cis ve Maliye Bakan Protopapadakis, byk bir hayal krkl iinde, General Stratigos'u dinliyorlard. General szn yle balad: "Ksacas durum, ordunun raporundan daha rktcdr. Karmzda yeni, kararl ve ok iyi ynetilen bir ordu bulduk." Gunaris zor duyulur bir sesle, "Ksa zamanda nasl yeni bir ordu kurabildiler." diye inledi, "..ordumuz nasl oldu da yenildi?" "zemediimiz bir taktik ve yenemediimiz bir irade ile savatlar sayn Babakan." 69 "M. Kemal'in orduyu toparlayamayacan sanyorduk, yeni ayaklanmalar bekliyorduk. Yanlmz. General Metaksas hakl kt. Sonunda btn bir milletle kar karya kaldk."
454 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Protopapadakis, "Ordu geri ekilirse.." dedi, "..bu sefer de kendi milletimizle kar karya kalacaz. Venizeloscular ayaklanacak, terhis bekleyen aileler sokaa dklecek, parlamento karacak." Baltacis yaral bir sesle cmleyi tamamlad: "Lloyd George'un da gvenini kaybedeceiz." Stratigos telaland: "Ama byle siyasi kayglarla orduyu daha uzun zaman orada, dman tehditi altnda brakamayz. Hkmet bir an nce bir karara varmal ve bildirmeli. Gecikirsek ordumuz bir kazaya urayabilir. O zaman zmir bile elimizden gider." Protopapadakis korkuyla Babakana "Ne yapacaz?" diye sordu. Ordu geri ekilirse, sava hali devam edecek demekti. Byle byk bir ordunun ekonomik ykn uzun sre nasl tayacaklard? Gunaris General Stratigos'u rperten bir cevap verdi: "Bilmiyorum." BASKINLAR gndz de srd. Yunanllar yerlerinde duruyorlard. Ama hava kefi geriye doru bir hareket olduunu saptamt. Yarallarn, arlklarn ve yardmc birimlerini Sakarya batsna geiriyor, azar azar ekilmeye hazrlanyor gibiydiler. M. Kemal Paa, Fevzi Paa'ya telefon ederek, cephe sa kanadna geip dmann durumunu incelemesini, Cephe Komutanlna da 'taarruz etmek iin n hazrlk yaplmasn' emretti.70 Kurmaylar eitli taarruz planlar hazrlamaya baladlar. KRAL KONSTANTN Sava Bakan Teotokise, "Hkmet cevabn niin geciktiriyor." dedi, "..ordunun ok zor durumda olduu belli." 71 Gece raporun kopyasn bir daha okumu, hi uyumamt. Sesi bitik, yz kaslar zlm gibiydi. plak ba ter iindeydi. Dus-manis'i ve Teotokis'i grmek iin sabah yeniden

armt. Bakan, "Bilemiyorum efendim.." dedi, "..yenilginin kamuoyuna nasl aklanacan tartyor olabilirler. Aka yenildik diyemeyiz." Dusmanis serte ban kaldrd: "Ne diyeceiz?" Sakarya Sava 455 "Btn gece bunu dndm. Belki yle bir ey denebilir: Sakarya Savann birinci dnemi sona erdi. Bu dnem ordumuzun zaferiyle sona ermitir. Ordu k Sakarya'nn batsnda geirecektir. Byle bir ey." Dusmanis yzn buruturdu: "Ama ordu gerekten Sakarya'nn batsnda kalmal. Yoksa hem yenildiimiz anlalr, hem btn siyasal avantajlarmz kaybederiz." 71a "Doru." Bu srada Atina'da, gerekten Teotokis'in formlne benzer bir aklama gelitirilmekteydi. Ama ngilizleri ksa bir sre iin bile kandrmak imknszd. Black Jumbo gelimeleri aksatmadan Harington'a bildiriyordu. FEVZ PAA saat 19.00'da sa kanada geldi. Kzm zalp'i 1063 rakml tepedeki komuta yerinde buldu. Bu tepeden, batarya drbnyle dman cephesi ve Kavuncu kprsne kadar cephe gerisi rahata gzleniyordu. Fevzi Paa drbnle durumu uzun uzun inceledi. Gerekten Yunan ordusunda geriye doru sessiz bir hareket gzleniyordu. Albay Kzm Bey, "Birka gndr byle Paam.." dedi, "..bence harekete geme zaman geldi." Fevzi Paa da ayn kanya varmt: "Taarruza gememiz iin neride bulunacam. Bakalm smet Paa ne diyecek? Ordunun genel durumunu en iyi o biliyor." GENELKURMAY BAKANI'nn taarruz nerisi gece yarsndan sonra Cephe kararghna ulat. smet Paa da Bakomutan ve Fevzi Paa gibi dnyordu ama baz kayglar vard. Asm Bey'e, "Zafere ok yaknz ama takatimizin de sonunda-yz." dedi, "..ancak bir taarruz yapabilecek kadar canmz var. Topu cephanemiz uzun bir sava karlayacak dzeyde deil.72 Bu yzden dmann ekileceine kesin kanaat getirmeden, orduyu taarruza kaldrmay doru bulmam. Sava bu noktaya kadar ok gzel getirdik. yi donatlm, bizden kalabalk, topusu zengin, hrsl ve iyi dven bir orduyu ezdik, taarruz azmini krdk. Bu sonucu tehlikeye atmamak iin ihtiyatl davranmalyz." 73 456 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu imdilik sol kanattan tmenin ve 11 ar topun yola kmak iin hazr tutulmasn emretmekle yetindi. 8 EYLL gn sabaha kar Sakarya kesiminde yamur balad. Trklerin rahmet diye sevinle karlad yamur, Yunanllar iin felaket habercisiydi. gndr hkmetten cevap alamam olan Papulas zaten ok gergindi. Sava Bakannn bir telgrafna gcenmi, grevden alnmasn istemi, iki gn adrdan kmam, ancak Bakann kesin ricas zerine grevine devam etmeye raz olmutu.73a Yenilgi herkesi ar duyarl yapmt. Yamurun ince ince ve srekli yamas sinirlerini iyice bozdu. Topra rten toz tabakas kaygan amura dnmeye, kabak lastikli kamyonlar patinaj yapmaya balamt. Ani bir kararla Sava Bakann atlayp dorudan Babakan Gunaris'e telgraf ekerek hkmet cevabnn abuklatrlmasn istedi. Bu saatte hava gney talya'da prl prld. 16 kaak, Basri Bey ve Maltal kaak, bir feribotla Messina boazn geip talyan izmesinin burnundaki Reggio limanna gelmilerdi. Maltalnn nceden anlat gmrkler pasaportsuzlara zorluk karmadlar. Hi vakit geirmeden trene binildi. Ertesi gn Roma'da olacaklard. stanbul'da ise harika bir sonbahar gn yaanyordu bu srada. Hava serince, deniz mavi

pusluydu. Kar ky aklda kalm bir rya paras gibiydi. Ama ngilizler bu gzellii grecek durumda deillerdi. Black Jumbo Trklerin kar taarruza hazrlandn bildirmi, ayrnt da vermiti. 'Trk baarsnn stanbul'da yarataca yankdan^ akas Trk cokusundan ekinen General Harington, alnmas gerekli ve mmkn nlemleri grmek iin kurmaylarn, General Marden'i, Albay Maxwell'i, haberalma eflerini Harbiye'deki odasnda toplad.74 Trklerin yenileceini tahmin eden Albay Maxwell taarruza hazrlandklarn renince ard: "Nasl olur?" General Marden, "armakta haklsnz.." dedi, "askeri kuramlar altst eden bir sava bu. Hibir tahminimiz tutmad. Trk ordusunun uygulad karmak savunma yntemini zemedim." Sakarya Sava 457 ngiliz Genelkurmay da zemeyecekti.75 Grme balad. Toplantya katlanlar, Black Jumbo'nun verdii bilgileri renmilerdi. lerinden biri, bu gizli bilgilerin General Papulas'a ulamasn salayacakt. SAKARYA'da yamur sryordu. Babakann cevab artc bir hzla akam geldi. Gunaris Papulas'a, 'siyasi fikirlerin etkisinde kalmakszn, yalnz askeri yararlar gz nnde tutarak karar vermesini' bildirmiti. Cevap Papulas' yattrd. Yamur yollar geilmez hale getirmeden ve orduyu ezdirmeden, Sakarya'nn batsna ekebilirdi artk. ekili tarihini ve dzenini saptamak iin kurmay kurulunu toplantya ard. Yamurun balamas btn orduyu rktmt.75a SMET PAA ve kurmaylar da toplanm, gruplardan gelen keif raporlarn deerlendiriyorlard. Birlikler btn gn taarruz ve basknlarla Yunan mevzilerini yoklamay srdrmler, hayli esir ve ganimet almlard. ki de hava kefi yaplm, Yunan ordusunun ekilmeye hazrland anlalmt. smet Paa talimat bekleyen tmenin ve ar toplarn, hava karardktan sonra yola karlmalarn emretti. Taarruz hazrl Yunanllarca anlalmamalyd. Hl Trk ordusundan daha gl olan Yunan ordusuna ldrc bir darbe vurmak iin taarruzun baskn zelliini tamas ok nemliydi. Asl taarruz Beylik Kpr kesimine, Yunan sol kanadna yneltilecekti. teki gruplarn grevi cephelerindeki birlikleri gsteri taar-ruzlaryla oyalamak, tutmakt. Dman ordusunu ypratacak ve Beylik Kpr kesimine takviye gndermelerini engelleyeceklerdi. Plan Yunan ordusunu ncelikle kamaya zorlamay ve Sakarya'ya dkmeyi amalyordu. Akam yemeini kurmaylaryla birlikte yedi. ok neeli bir yemek oldu. Kemal Binba bile neeliydi.
458 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

STANBUL kl ok gizli telsiz mesaj, Yunan ordu kararghna, smet Paa kurmaylaryla nee iinde yemek yerken geldi. Gvenilir kaynak, 'Trklerin taarruza hazr olduklarn' bildiriyordu. Dmann nc Kolordu'yu geri atarak ikmal yollarn kesmek istedii anlalmaktayd. Bu bilgi panik yaratt. Sakarya batsna ekilmeden nce bu byk tehlikeyi nlemek gerekiyordu. General Papulas kolordular u cmleyle balayan telal cephe emriyle alarma geirdi: "nanlr kaynaklardan renildiine gre Trkler, nc Kolorduya kar pek fazla kuvvet toplamtr..." 76 Aslnda Trkler daha kuvvet toplamamlard ama Black Jumbo byle bilgi vermiti. Papulas'n emrine gre nc Kolordu ne pahasna olursa olsun direnecek, Birinci ve kinci Kolordular ise Trk taarruzunun hzn kesmek iin karlarndaki Trk birliklerine taarruz

edeceklerdi. Trk taarruzu, bir ngilizin Yunan dostluu ya da Trk dmanl yznden, baskn olmaktan kmt. Emri alan Yunan birlikleri hazrla giritiler. General Andreas ordu emrini 'mitsiz bir lk' olarak deerlendirmiti. Ordu, kinci Kolordu'nun da taarruz etmesini istiyordu ama kinci Kolordu bitikti.76a Trkler karsnda ok tehlikeli durumlara debilirdi. Orduya baka bir zm tarz nerilmeliydi. Tmen komutanlarn toplantya ard. TMEN ve ar toplar, karanlk basar basmaz kuzeye doru yrye getiler. Yamur yayordu. arklar eskiyip atld, yenileri de gelmedii iin askerlerin ou plak ayakt. Yorgunluktan, uykusuzluktan, scaktan hepsi zayflam, avurtlar kmt. Islana slana, su dolu ukurlara, amurlara bata ka ama neeyle yryorlard. nk taarruz edeceklerini duymulard. Yar plak birliklere bir heybet, hepsinin yryne bir alm gelmiti. Son iki hafta anlatlamayacak kadar yaman gemiti. Ne kadar yaman getiini Sakarya gazilerinden baka hi kimse kestiremezdi. imdi taarruz sras onlardayd. Sakarya Sava 459 Bunun ne harika bir duygu olduunu da yalnz Sakarya gazileri bilebilirdi. SMET PAA yemekten sonra geldi. Durumu glerek zetledi: "Papulas geri ekilmek istiyor ama bunu uygulayabilecek kadar cesur deil. Kendisine yardmc olmamz gerekiyor." Gltler. "..Bu amala sa kanada gizlice yeteri kadar kuvvet ve top toplamaktaym. br gn taarruz edebiliriz." Bakomutan, "Yarn leden sonra Mrettep Kolordu kararghna gidelim.." dedi, "..Fevzi Paa da orada. Ayrntlar konuuruz." "Bastne." Onca kayg, korku, karabasan dolu gnlerden sonra bu inanlmaz aamaya gelinmi olmas Halide Edip Hanm'n iini kamatr-mt. Komutanlar gzden geirdi. Hepsi ok sakindi. Cokusunu paylaacak birini arad. Gen yaver Muzaffer Kl ile gz gze gelince, arad yolda bulduunu anlad. kisi tuttuklar gzyalarn braktlar. STANBUL Basn Dernei'nin Ayasofya Camisi'nde Sakarya ehitleri iin dzenledii mevlit sona ermi, duaya geilmiti. Cami her soydan binlerce stanbullu ile doluydu. Gnlerce gazetelerde ilan edilerek herkesin arld mevlide hanedandan yalnz Veliaht Abdlmecit Efendi ile ehzade mer Hilmi Efendi katlmt. Saraydan, hkmetten, Hrriyet ve tilaf Parti-si'nden, dinci derneklerden ve ibirliki gazetelerden kimse yoktu. Cemaat duahann Allah'a her yakarna aminlerle katlyordu. Duahan, "Sakarya boylarnda Trklere kar harp eden dman askerlerini Kahhar isminle kahreyle ya Rabbi!" diye yakarnca, ii acyla dolu binlerce kii birdenbire lk la, alayarak infilak etti: "Amiiiiiiiin!" Camiyi aydnlatan yzlerce ya kandilinin alevi, binlerce ln rzgrndan etkilenerek cezbeye gelmi gibi titrediler. ngiliz ve Yunan ajanlar mevlidi izliyorlard. Halkn biriktirdii kin ve fkenin bykln grnce renkleri utu.77
460 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

KNC KOLORDU'ya bal 5. Tmen komutan Albay Trilivas, 13. Tmen Komutan Albay Digenis, Svari Tugay Komutan Albay Nikolaidis gece yarsndan sonra gelebildiler. Generalin adrnda toplandlar. Toplantya kolordu bal birliklerinin komutanlar da ka-

tlyordu. Kolordu Kurmay Bakan durumu ve ordu emrini anlatt. Albay Digenis itiraz etti: "mknsz. Kendimizi savunabiliriz ama taarruz edebilecek halde deiliz. Baz askerlerim srf karnlarn doyurmak iin esir dmeye alyorlar. unu da sylemeliyim. Alay komutanlarmdan Albay Plastiras aka Kral Hazretleri'nin aleyhinde konumaya balad." General Andreas Albay Plastiras' tanyordu. yi bir komutan olduu sylenen bu sert, kaba albay Venizeloscu gizli 'milli savunma' rgtnn nemli yneticilerindendi. Demek ki ordudaki Venizelos-cular seslerini ykseltmeye balamlard. zlme genilemeden bu sava bitirmek gerekiyordu. Albay Trilivas da taarruz etmekten ekindiini syledi. Tmeni ok zayflamt. Svari Tugay'nn durumunu konumadlar bile. Feci olduunu hepsi biliyordu. Andreas, "Biz de bu sebeplerle yle bir zm dndk." dedi, "..Kolordumuz hzla batya hareket ederek teki iki kolordumuzun arasnda yer almal. kolordu biraraya gelince savunma gcmz artar. Yoksa ya nehire dkleceiz ya da ikmal yollarmzdan kopup bozkrda mahvolacaz. Eer akladm zm uygun gryorsanz, orduya nermeyi dnyorum. Ne dersiniz?"78 Komutanlar zm duraksamadan kabul ettiler. "Teekkr ederim." General Andreas neriyi sabah orduya yollad. Ordunun bu makul neriyi kabul edeceini dnerek, zamandan kazanmak iin kolordunun arlklarn da batya doru yola kard.79 Savan on sekizinci gn balamt: 9 Eyll. TEMEN EVKET EFEND'nin gnlnden: "14 saat sren sk ve zahmetli bir yryten sonra sabahleyin Karapnar'a geldik ve Mrettep Kolordu'nun emrine girdik. Yamur dindi, hava at. 23. Tmen de geldi. kimiz ve 1. Tmen Dua Tepe'ye taarruz edeceiz.
Sakarya Sava 461

Araziyi inceliyor ve yarnki savaa hazrlanyoruz. Asker sevin iinde'.'80 MALTA KAAKLARI saat 10.00'da dank olarak Roma garna indiler. Basri Bey iyi bir hazrlk yapmt. Heyecanl kaaklar, gze arpmamalar iin nceden belirledii nc snf otellere ve snk pansiyonlara datt. ngiliz Gizli Servis ajanlarnn kaaklar, zellikle talya'da aradklar muhakkakt. Ankara Temsilcilii Anadolu'ya geeceini belirten Ali hsan Paa'y paraca destekledi. Kaaklara uydurma isimlerle pasaport alabilmek iin almaya balad. Kaaklar Almanya'ya geecek ve izlerini kaybettireceklerdi. Ali hsan Paa ise klk ve kimlik deitirip bir sre uygun gemi bekleyecek, 19 Eyll gn Bari'den bir talyan gemisine binerek Kuadas'na kacak ve Ankara'ya gelecekti. 81 FARUK'un yollad ksack mektup Nesrin'i ok mutlu etmiti. Her bo kaldnda okuyor, her seferinde mektuba gnlnce yeni anlamlar yklyordu. ok abalam, Faruk'un adresini renmeyi baaramam ama bu durum mektup yazmasna engel olmamt. Her gn kk mektuplar yazp biriktiriyordu. Yollayamayaca iin iinden geldii gibi sesleniyor, denetsiz yazyordu. Bugn evdeydi. zin gnyd. Bebek bekleyen Vediaya yardm etti biraz. Sonra odasna ekilip gnlk mektubunu yazmaya oturdu: "Faruk, Bugn cuma. Evdeyim. Aklm ve yreim sende..'.' BUGN Ankara'nn yine hareketli gnlerinden biriydi. Yeni bir asker kafilesi cepheye uurlanacakt. Halk, orduyu durmadan yeni can ve kanla besliyordu. ar bayraklarla donatlmt. Alay Hacbayram'da topland. Kurbanlar kesildi. Milli ordunun niformasz, postalsz, palaskasz, ktksz, matarasz, yemek torbasz, srt antasz askerlerine halk almt, hi gocunmuyordu artk. Kendileri de yoksuldu, ordu da. Birbirlerine yakyorlard.
462 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Camiden namazgaha gelindi. Alay burada binlerce Ankaral karlad. Aralanp aralarna

aldlar. Birlikte cuma namaz klnd. Namazdan sonra zafer iin dua edildi, birletirici konumalar yapld, iirler okundu. Yeni askerler davul zurna eliinde ehirde bir yry yaptktan sonra istasyona geldiler. Alk ve dualarla cepheye yolcu edildiler. 82 GENERAL ANDREAS'n nerisi ordu kararghna ulat ve byk tepki yaratt: "Hayr! Bu asla olamaz! Andreas delirmi." Albay Bernardos General Andreas' korumaya alt: "Sadece bir neride bulunuyor. Ne var bunda?" "yleyse neden ordunun cevabn beklemeden arlklar yola karm?" "Vakit kazanmak iin diyor ya." Saryanis barmaya balad: "Hayur! Orduyu bir oldubittiye getirerek geri ekilme nerisini kabul ettirmeye alyor. nk taarruz etmekten korkuyor. nce Kral Eskiehir'den Bursa'ya kat. imdi de kardei cepheden kamak istiyor." Bernardos fkeyle adr terk etti. Pallis ve Sariyanis yalnz kalmlard. Sariyanis, "u generale aalayc bir cevap verelim" dedi. Pallis ban sallad: "Komutan imzalamaz." "Ben baka ktlarn arasna koyup imzalatrm." 83 Az sonra bunu baaracakt. TMENLER kendilerine ayrlan kesimlere yerleiyor, birlikler ile Kzm zalp'in komuta yeri arasna telefon hatlar deniyordu. Tepenin zerinde, komutanlar ve grevliler iin kk siperler hazrlanmt. Bu tepeye savatan sonra Zafer Tepe ad verilecekti. Bakomutann karargh treni leden sonra Polatl yaknndaki yarmada durdu. Bakomutan, smet Paa ve Albay Asm Bey otomobille Zafer Tepe'ye geldiler. Fevzi Paa ve Albay Kzm Bey'le toplanp konutular. Bakomutan taarruzun ertesi sabah balamasn onaylad. Byk satrancn son aamasna gelinmiti. Sakarya Sava 463 Kzm Bey, 1. Tmen Komutan Abdurrahman Nafiz Bey'i, 17. Tmen Komutan Nurettin Bey'i, bu taarruz iin Mrettep Kolordu emrine girmi olan 15. Tmen Komutan kr Naili Bey ile 23. Tmen Komutan mer Halis Bey'i Zafer Tepe'ye davet etmiti.84 Byk komutanlarn burada olduunu grmek hepsini heyecanlandrd. Byk komutanlar da Sakarya Sava'nn bu gazi komutanlarn grmekten mutlu oldular. Bu komutanlar sava baladndan beri kimbilir ka kez lp lp dirilmilerdi. Kucaklayarak baar dilediler. Komutanlar zafer sz verdiler, Albay Kzm Bey'den gerekli emirleri alp hzla birliklerinin bana dndler. Yapacak o kadar ok ileri vard ki. Btn gece uyumayacaklard. Bakomutan ve arkadalar Fevzi Paa'y da birlikte alarak, Kzm Bey'i bin trl urala ba baa brakp karargh trenine dndler. Bakomutan, Fethi Okyar' davet etmiti. Akam yemeinde o da bulundu. Pek ok konu vard ama pek az konuuldu. Hepsinin akl yarnki byk gnde idi. GENERAL PAPULAS'n mesaj kinci Kolorduya gece geldi: "Mevzilerinizi terk etme plannz beni artt. Kolordu, her ne olursa olsun mevzilerinde kalacak ve Trkler taarruz ettii takdirde, kar taarruza geecektir. Karar vermeye yetkili kii, ordu komutan olarak yalnz benim. Geri ekilme hakkndaki btn emirlerinizi iptal ediniz." 85 Albay Gavallias, "Komutan ceza olarak beni de grevden alm.." dedi, "..yerime Albay Nikolaidis'i atam." Acele karar, kaba slup, Gavallias'n deitirilmesi General And-reas'n onurunu krmt. Ayaa kalkt, Gavallias'a, "Arlk kollarn geri arn." dedi, "..sonra da grevinizi Albay Nikolaidis'e devredin!" 86

adrdan kt. Serin bir yayla gecesiydi. evreye bakt. Ka uygarl emzirmi olan bu usuz bucaksz Anadolu yaylasnda ne kadar anlamsz olduklarn, ne kadar kk kaldklarn dnd: Ne aryorlard bin yllk Trk yurdunun ortasnda? 464 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu SAVA son birka gn yavalamt ama hi durmamt. Bugn de hava kararr kararmaz btn tmenlerin keif kollar dmann son durumunu renmek iin yine basknlara baladlar. Dman yerindeydi. Beylik Kpr kesiminin savunmasn, 7. Tmen'i de emrine alan nc Kolordu Komutan General Polimenakos stlenmiti. Yunan ordusunun bir felakete uramadan ekilebilmesi Beylik Kpr'nn son na kadar elde tutulmasna balyd. General Polimenakos Dua Tepe, Kartal Tepe ve Karada'daki birlikleri kesin savunma yapmalar iin uyard. Cephe gerisine yeterli cephane yld. Mevziler berkitildi. Nbetiler artrld. Trk komutanlar bu nlemleri fark etmilerdi. Taarruz hazrlklarn gece ve gizlice yapmlard. Durumun fsldandn bilmedikleri iin dmann, bu hazrl nasl olup da sezdiine ve korunma nlemleri aldna ayorlard. leri mevzilerdeki Yunan askerleri silahlar kucaklarnda beklerlerken, ilk taarruz dalgasn oluturan Trk birlikleri de, sessizlik iinde taarruz k mevzilerine yanap yerletiler, namaz klp subaylar ve arkadalaryla helalletiler, silahlar kucaklarnda sabah beklemeye baladlar. tmende de, taarruza katlmayacak olan postalar, alar, iae erleri, borazanlar, sakalar, nazlarnn getii arkadalarna, arya kacaklarm gibi ganimet smarlyorlard: "Ben iyi bir palaska istiyorum." "Bana gm ttn tabakas." "Bana salam bir pantolon!" "Gzel bir saat isterim, tamam m?" Kel Zeynel de takmnn avuuna sokuldu: "avuum, bunlar unutur, sen bana salam bir ark getir, he mi?" Millet gld. "len Yunanda ark ne arar? izme istesene." Zeynel'in hevesi kat, "yleyse kalsn" dedi. "Neden ki?" "Ben arktan baka ey giyemem, giysem yryemem, susuzluktan yanarsnz valla." Sakarya Sava 465 KNC KOLORDU'nun cevab Albay Pallis ve Albay Sariyanis'i, gece harekt adrnda, konyak ierlerken buldu. General Andreas kinci Kolordu Komutanl'ndan alnmasn istemekteydi. Sariyanis sevindi. Telgrafn devamn okuyan Pallis'in yz karmt: "Sevinmekte acele ettin." "Neden?" "Andreas'la birlikle yeni Kurmay Bakan Nikolaidis, Kolordu Topu Komutan, Kolordu stihkm Komutan da istifa etmiler." 87 Sariyanis kadehini yere vurdu: "Hayvanlar!" Komutann Andreas'n istifasn kabul etmesi belki salanabilirdi. Ama bu toplu tepki ii bozmutu. Papulas istifalar reddedecekti. 10 EYLL Cumartesi sabah paalar, Fethi Okyar ve karargh kadrolar, erkenden Zafer Tepeye geldiler. Halide Onba da gelmiti. Albay Asm Bey Halide Edip Hanm' akam onbala ykseltmi, koluna krmz eridi takmt. Artk Halide Onba diye anlacakt. Savan on dokuzuncu gnyd.

ounun gece gzn krpmad belli oluyordu. Dua Tepe sis altndayd. Sis giderek gevedi ve ald. Tepe grnd. ki hrgl, yumuak izgili, Sakarya nehrine paralel uzanan, uuk bakr renkli bir dad. Dmann Dua Tepe'nin evresindeki mevzilerini ok iyi berkitmi olduu grlyordu. 1., 15. ve 23. Tmenler Dua Tepe'ye, 17. Tmen Kartal Tepe'ye taarruz edecekti. Bu iki tepeyi bugne kadar ok iyi savam olan 7. Yunan Tmeni savunacakt. Kzm Bey'in emriyle, saat 07.30'da Trk toplar nce tanzim, sonra da tahrip ateine baladlar. Dua Tepe mevzilerinin zerini ate ve duman kaplad. Askerler ok keyiflendiler: "Yaaaa topuba!" Albay Platis'in 7. Tmeni'nin subay ve askerleri, ordunun gvenlii iin kesin olarak direnmeleri gerektiini iyi biliyorlard ve ok sk hazrlk yapmlard. Trklere geit vermemeye kararlydlar.
466 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu Sakarya'da T rkTaarruzu

BAKOMUTAN'n st ak bir otomobille aralarndan geip Dua Tepe'ye doru gitmesi, cephe gerisindeki birlikleri heyecanlandrd: "M. Kemal Paa myd geen?" Evet, geen oydu, cepheye gidiyordu. Asl heyecan, Bakomu-tan' yanbalarnda gren ar bataryalarn komutan ve erleri yaadlar.88 Bakomutan Zafer Tepe'den grd kilit yerleri ate altna aldrd. Trk ordusunun mermi hovardal uzun srmedi. Saat 08.30'da top atei kesildi ve Trk tmeni byk bir uultu iinde taarruza kalkt. 1. Tmen solda, 15. Tmen ortada, 23. Tmen sadayd. Tam bu saatte merkezdeki ve sol kanattaki teki Trk Gruplar da taarruza gemilerdi. Yunanllar hazrlkl olduklar iin bu taarruzlar baskn etkisi yaratmad. Ama Birinci ve kinci Kolordularn arasna bir Trk birlii kama gibi girince telaa kaplacaklar, bu tela iinde Trk svarilerinin, gerilerinden batya doru aktn fark edemeyeceklerdi. Sakarya Sava 467

n
ZAFER TEPE'de kimse yksek sesle konumuyordu. Sadece Kzm Bey'in tmenlere telefonla verdii emirler duyulmaktayd. Bakomutan tepeye dnmt. Gri pelerinine sarnm akta oturuyor, drbnle sava

izliyordu. Fevzi Paa bir siperin iinde sessizce Kuran okumaktayd. Trk birlikleri ok hrsl ve kararl, Yunan 7. Tmeni de ok hazrlkl ve inatyd. Sava bu yzden ok iddetli ve kanl oldu. Birlikler ardarda sng hcumuna kalkarak, Yunan savunmasn yer yer krdlar ve ilk mevzilere girdiler. Ama baz yerlerde Yunanllar ok sk direniyorlard. Bu inat mevzilerden birinin karsnda taklp kalm olan 15. Tmen'den 56. Alay'in Komutan Yarbay Fehmi Tnaz alay sancan atrd. Hcuma kalkacak birlikler evk lklar atmaya baladlar. Hcum borularnn havay yrtmasyla birlikte iki serdengeti tabur hcuma kalkt. Dman siperlerine kadarki mesafe hzla koularak geilecek, sa kalanlar sngleriyle siperlere dalacaklard. Alay sancan tayan sancaktar, hcum eden taburlarla birlikte ileri atld. Dman makineli tfekleri delice almaktayd. Vurulanlar dyordu. Sancaktar bandan yaralanp sendeleyince yanndaki sancak muhafz nnda atlp sanca yere dmeden yakalad ve komay srdrd. Arkasndan teki sancak muhafzlar geliyordu. Yeni sancaktar da vurulursa bu kez sradaki muhafz atlp sanca yere dmeden yakalayacak ve o da lmn gzne koacakt. Trk taburlarnn kararlln gren Yunan birlii sng hcumunu kabul etmekten kand, mevzilerini boaltp geriye ekildi. Taarruz dalgalar hi durmadan birbirini izledi. 7. Tmen birlikleri bu frtnann nnde tutunamadlar, zlp daldlar, Dua Te-pe'yi terk ederek Beylik Kpr'ye doru katlar. Saat 14.00'te dan gney doruunda bir Trk sanca parlad. Dua Tepe btnyle ele gemi, evresindeki kyler de kurtarlmt. Kaan Yunanllar Beylik Kpr'nn nndeki srtlarda durup mevzilendiler. Trklerle Beylik Kpr arasnda sadece 12 km., bir hamlelik bir uzaklk kalmt.
468 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Mustafa Kemal Pa a ZaferTepe'den sava izliyor

TEMEN EVKET EFEND'nin gncesinden: "Dua Tepe savanda 5. Blk Komutanmz Uakl Yzba Bas-ri Bey ehit dt. Her zaman byk bir zlemle sz ettii anasndan baka kimsesi yoktu. Allah rahmet eylesin. Dman geride 5 top, 18 otomatik tfek, 200'den fazla piyade tfei brakt, birka subay ve hayli er esir aldk'.' 88a

NCEDEN bilgili ve hazrlkl olunmasna ve o kadar iyi berkitilmi olmasna ramen Dua Tepe'nin elden kmas Papulas ve kurmaylarn ok korkuttu. Trk ordusunun Beylik Kpr kesimini ele geirmesi nc Kolordu'nun, belki de ordunun sonu olurdu.
Sakarya Sava 469

Durum ok kritikti. Bir kt haber daha geldi: Trk svarileri de gneyde Mangal Da'n geri almlard. 89 Trkler orduyu iki utan birden kavramak zereydiler. Yklenerek Yunan ordusunu Sakarya'ya dkebilirlerdi. Papulas, birliklerin mevzilerini kesin olarak savunmalarn, cepheyi daraltmak ve savunmay younlatrmak iin de kinci Kolordu'nun hemen bugn batya hareket etmesini emretti.90 General Andreas emri okuyunca hznle glecekti: "Batya hareket etmemizi dn hakaretle reddetmilerdi, bugn emrediyorlar. Bu ne artc bir ynetim!" Savan yrtc dileri arasndan syrlabilmek iin geceyi bekleyeceklerdi. Bu srada nc Kolordu Komutan General Polimenakos, Beylik Kpr nne ekilen birlii bir alayla, Kartal Tepe'yi da iki alayla takviye edecek, Beylik Kpr nnde gl bir duvar oluturacakt. Polatl-Beylik Kpr arasndaki 8 kilometrelik demiryolu da tahrip edilecekti. KESN SONU iin Trklerin Beylik Kpr'y ele geirmeleri artt. Bu sayede Yunan ordusu imha edilebilirdi ama Dua Tepe'yi geri alan birlikler ok kayp vermiti. Yeni bir taarruza girimeden nce kuvvet kaybnn giderilmesi ve azalan cephanenin ikmali gerekiyordu. Byk komutanlarn onay ile kuzeyde taarruz ertelendi. Buna karlk 57. Tmen'in demiryolu gneyindeki Karada'a taarruz etmesi uygun bulundu.91 57. Tmen bu byk, sert izgili, doruu kartal bana benzeyen daa taarruz etmek zere yaklap ald ve taarruz etti. ZONGULDAK maden kmr iileriyle ilgili olarak hazrlanan yasa tasars 5.5.1921 gn grlmt. Bugn ikinci kez grlecekti. Meclis salonu dolu, ordunun genel taarruza kalktn renen milletvekilleri neeliydiler. Hafz Mehmet Bey ile Ardahan Milletve470 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu kili Hilmi Bey en arka srada oturuyorlard. Hafz Mehmet Bey fsltyla, "Enver Paa'nn memlekete dnmesi zorlat" dedi. "Belki de imkanszlat." znt iinde sustular. Zonguldak blgesindeki madenlere ilikin eski mevzuat, 13-50 ya arasnda olup da bu evrede yaayanlar maden ocaklarnda almakla ykml tutmaktayd. Mevzuat, ocaklardaki dar yerlere ancak kk ocuklarn girebilecei gerekesiyle altrlmalarna izin veriyordu. Bu ilkel mevzuatta hibir ii hakk yer almamaktayd. Yeni tasan ile ykmllk kaldrlyor, ocuklarn madenlerde almas yasaklanyor, salk, kaza, tazminat, cretsiz tedavi, temizlik, en az cret, sekiz saat alma sresi gibi genel haklar ilk kez dzenleniyordu. Adalet Bakan Refik evket nce, ktisat Bakan Celal Bayar ve baz milletvekillerinin yaptklar konumalardan sonra tasar oylanp kabul edildi, yasalat. Ciddi bir devrimdi bu. Celal Bayar 17.9.1921 gn krsye gelerek, bu yasa dolaysyla iilerin yasann kabul edildii 10 Eyll gnn 'en byk gn' olarak kabul ettiklerini, bu gn her yl kutlayacaklarn bildirdiklerini aklayacakt.918 TEK GRUPLARIN gsteri ve oyalama taarruzlar akam zeri yavalad ve durdu. Yeni askerlerin ounlukta olduu birlikler yorulmu, cephane de azalmt.

Hava kararr kararmaz General Andreas'n kolordusu hzla topland. ki tmen ve Svari Tugay, ayrldklarnn anlalmamas iin gl artlar brakarak saat 23.00'te yrye getiler. akal ulumalar askerleri rpertiyordu. Gn doana kadar hi durmadan yrmeye kararlydlar. Ama az sonra, zifir gibi karanlk iinde, geri arlm olan arlk kollaryla burun buruna geldiler. Byk bir kargaalk yaand.92 Arlk kollarnn kolordu birliklerine yol vermesi saatler ald. Trkler kinci Kolordu'nun ayrldn ancak sabah fark edebileceklerdi. Bu gafillik komutanlar ok kzdrd ama yaplacak bir ey yoktu. Ku kamt. Yetimek mmkn deildi. Sakarya Sava 471 ekilirken kyleri yamalayp yakyorlard.93 Tten kyleri grmek, kyllerin halini dnmek subay ve askerleri ldrtyordu. Ama ordu bu pislikleri nnda cezalandracak gte deildi. mer avu gzleri dolarak dedi ki: "Elbet btn bu rezilliklerin cn alacamz bir gn gelecektir!" Eski takmndan pek az kii sa kalmt. Eskilerden Hamza Onba, "Elbette gelecek" dedi. Orduda herkes o byk gnn geleceine iman ediyordu. Etmeseler bu aclar yreklerini atlatrd. 11 EYLL savan yirminci gn, bir gece savayla balad. 57. Tmen, gece yars btn gcyle Karada'a bir daha taarruz etti. yle hzlyd ki Yunan 3. Tmeni dan gerisindeki srtlara ekilerek yok olmaktan zorlukla kurtuldu. Ama ordunun esenlii iin toparlanmak zorundayd, toparland, mahvolma korkusunun verdii enerji ile kar taarruza geerek sabaha kar Karada' geri ald. 7. Tmen de sabahleyin Dua Tepe'yi ok youn atee tuttu. Demiryolu Sazlar istasyonuna kadar onarlp bugn iletmeye alm, Eskiehir'den bol cephane gelmiti. Dua Tepe'deki mevzileri iyice dvdkten sonra leyin geri alma azmiyle taarruza kalkt. Ama buray dn yeniden vatana katm birlikler ok sert karlk verince, eriyerek geri ekildi. Yunan 10. Tmeni ise Polatl-al Da arasnda bulunan Ke-malettin Sami Bey'in 4. Grubuna hcum etti. Ama bu grubu Beylik Kpr kesiminden uzak tutmakt. st ste saldrd. ok kayp verdi ama 4. Grubun ilerlemesine de engel oldu. Bugn Yunanllar ok hareketli ve baarlyd. 57. Tmen Karada' geri alamamt. 57. Tmen yeniden Karada'a, 17. Tmen de Kartal Tepeye taarruza getiler. Hrs ve korku iinde topraa yapan Yunan birliklerini skp atamadlar. Bu duvar ykmak iin yeni kuvvet gerektiini gren smet Paa, Albay zzettin allar'n 1. Grubunun kuzeye hareket etmesini emretti. GENERAL PAPULAS gece verdii emirle, ordunun 12/13 Eyll gecesi Sakarya batsna ekileceini aklad. ekiliin felakete 472 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu dnmemesi iin birlikler tm gvenlik nlemlerini alacak, arkada kuvvetli artlar brakarak, kademe kademe geri ekileceklerdi. Geici kprler hazrlanyordu. Eski ve yeni 7 kprden geilecek, ekilince kprler kullanlmaz hale getirilecekti.94 Ordu karargh yarn Sakarya batsna geecekti. Herkes ok dikkatli olmalyd. M. Kemal Paa da ayn saatte 'btn birliklerin dmann ekilmeye baladn anlar anlamaz, ekilii bozguna evirmek iin taarruza geilmesini' emretti. Herkes tetikte duracakt. SAKARYA SAVAI'nn yirmi birinci gn balad. Tarih 11 Eyll gsteriyordu. 15. Tmen btn gece Dua Tepe'nin gney eteinden Beylik Kpr ynne taarruz etmi, sonu alamamt. Sng hcumlarn gndz de srdrd. lerleyip Beylik Kpr'y ele geirebilse nc Yunan Kolordusu'nun ekili yolunu kesecekti. Ama ilerleyemi-yordu.

Bu kez mevzilerini can havliyle savunanlar Yunanllard. Bakomutan, paalar, Fethi Okyar ve kurmaylar sabah Zafer Te-pe'ye yine geldiler. Kzm zalp bozulan, mermisi biten toplar geriye yollam, birlik komutanlarna 'gerekmedike ate almamasn, sng kullanlarak cephane harcanmasndan kanlmasn' bildirmiti.95 Bakomutann izniyle, Karada-Kartal Tepe duvarn ykmak iin 1., 17. ve 23. Tmenleri taarruza kaldrd. NGLZ RTBAT SUBAYI Binba Johnson'un, Yunan ordusunun geri ekilecei hakkndaki mesaj Rattigan' ok sarsmt. "nanlmaz bir sonu.." dedi, sinirlenince burnu akyordu, burnunu sildi, "..bu u demek: yllk abamz boa gitti." General Marden ayaa kalkt: "Bu gelime en ok bizi yoracak. Bari Eskiehir'e ekilmeyip nehrin batsnda kalsalar." "Sakarya batsnda tutunabilirler mi?" Sakarya Sava 473 "Evet. Kolaylkla. K rahatlkla orada geirebilir. Birok ky var. Demiryoluyla ikmal edilirler. Trklerin ate altnda nehri gemesi mmkn deil. Orada kalmalar ok lehimize olur." Boazlar ile Trkler arasnda Yunan ordusunun bulunmasn istiyorlard. Yunanlar bu sebeple Anadolu'da kalmaya zorlamaktaydlar. Hep zorlayacaklard. GENERAL KONDULS'in Birinci Kolordusuna ait birlikler, geri ekilme tela iindeydiler. llerini gmmeden yola ktlar, birok arlklarn almadlar.96 Geride kuvvetli artlar brakmlard. Sol kanattaki Trk tmenleri bu yzden Birinci Kolordu'nun ayrldn zamannda anlayamadlar. Ancak artlar geri ekilmeye balaynca harekete getiler. Balangta bunlar izleyebiliyor, silah ve esir alabiliyorlard. Ama can tela iindeki artlar Sakarya kprlerine ulaabilmek iin ok hzlandlar. Artlarla da ara ald. Korku kinden daha hzlyd. SVAR TMENLER para para geri ekilen Yunan birlikleri ile arpyorlard. Albay Fahrettin Altay ve karargh, Ilca vadisinde youn bir sis iinde kald. Ancak sis dalrken harekete geebildiler. Fahrettin Bey evreyi grebilmek iin atn srerek gruptan biraz ayrld. Bir dere yatann iinden birdenbire silahl bir Yunan askeri kt nne. Aradaki mesafe yz metreden az, albay yalnz ve silahsz, adamlar uzakt. Birliini ve yolunu kaybettii anlalan Yunanlnn tehlikeli bir hareket yapmamas iin babacanca, "Yakla" diye seslendi. Korkudan zangrdayan Yunanl yaklarken, emir subay Fevzi ile seyisi Kse drtnala kageldiler. Fevzi silah yere atmasn iaret edince hemen att. Kse attan atlayp tfei ald, bu srada gz esirin salam grnen kunduralarna takld. Kendi ayanda alt yar yarya erimi, zavall bir ark vard. Fahrettin Bey Kse'ye, "Bu delikanl esir olduuna gre artk misafirimiz saylr." dedi, "nce delikanlnn karnn doyur. Anladn m?" Mutsuz bir ses duyuldu: 474 u lgm Trkler / Yunan Byk Taarruzu "Anladm komutanm." "Sonra ayakkablarnz deitirirsiniz." Kse'nin gzleri iki namlu gibi parlad, plak bileklerine takt mahmuzlar akrdatarak anlayl komutanna yrekten selam verdi: "Emrin olur!" Karargh mensuplar Yunanl askeri, 'komutann esiri' diye hayli martacaklard.97 YUNAN ORDUSUNUN ba belas Mrettep Tmen bir gn nce, Fettaholu Kprs'nn batsndaki bir geitten sessizce Sakarya nehrinin kuzeyine gemiti. Bu sabah erkenden yola

karak gizlice Fettaholu'na sokuldu. Burada birok malzeme, kk bir uak alan ve bir tabur vard. Saat 11.00'de baskn verdi. Tabur kar koyamad, kpry tahrip edemeden, apar topar gneye geip Uzunbey e kat. Tmen 3 uak, 2 kamyon, 15 araba, bir rntgen makinesi, ok sayda ila ve malzeme ile 1.500 kasaplk hayvan ele geirmiti. Ganimetleri gven altna ald, ertesi gn Sivrihisar'a baskn vermek iin akam kerken yola kt.
Sivrihisar'da Yunan subaylar

Sakarya Sava 475

GNE BATIYORDU. Ufuk batan baa kan krmz kesilmiti. Kartal Tepe'nin yamalarnda birdenbire kzl k iinde binlerce sng parlayverdi. Bunlar btn gn lesiye mcadele etmi olan 1. ve 23. Tmen askerlerinin zafer sngleriydi. Kartal Tepe geri alnmt. Zafer Tepe'dekiler rahatladlar. 12. Grup alda'n, svariler de Mangal Da'ndan sonra, urunda pek ok subay ve askerin ehit olduu Trbe Tepe'yi ele geirmilerdi. Gazi tepeler tek tek geri dnyorlard. Geride iki tepe kalmt: Betepeler ile Karada. SVAR TMENLER hava kararnca, btn gn yryp komu olan atlar doyurmak, sulamak ve dinlendirebilmek iin atmay kestiler. Sabah ok erkenden, dman bastrmak zere Kavuncu Kprs ile Bekpr'ye gitmeyi planlamlard. Oysa Yunanllar nehri gemeye balamlard bile.97a LK OLARAK^ Yunan Svari Tugay, sandallar birletirilerek yaplm portatif bir kprden batya geti. Sonra kinci Kolordu'nun Kavuncu Kprs ile yannda yaplm geici kprden geii balad. Tela, kayg ve arlk kollarnn dzensizlii kprlerin nnde ylmaya sebep oldu. Ama asl karklk geiten sonra balad. Kimsenin bat kesimi hakknda ciddi bilgisi yoktu. nsanlar, hayvanlar, tatlar gittike koyulaan karanlk iinde birbirlerine girdiler. Durum tam bir kargaalk ve karabasana dnm, kilitlenip kalmlard. kinci Kolordu batya geer gemez, Kavuncu Kprs'nden Porsuk'a kadar Sakarya'nn batsndaki tepeleri igal etmekle grevliydi. Ama bu bilgisizlik ve korkun dzensizlik iinde bu grevi bu gece yerine getirmesi mmkn deildi. General Andreas, bir Trk birliinin nehrin kysnda belirip bu karmakark ekilii grmesinden korkuyordu. Yeni Kurmay Bakanna, "kr ki dman Sakarya'y byle getiimizi bilmiyor.." dedi, "eer nehrin kysna birka makineli tfek getirmi olsa,

yenilgimiz kesin ve tam olurdu." 98 476 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Yunan Ordusu korku i inde ka maya al yor

SAKARYA'ya ulaan Birinci Kolordu da Bekpr kesimindeki iki kprden nehri gemeye balad. Kprlerin aznda hayli birlik ve arlk kolu vard. General Kondulis, makineli tfek birlikleriyle bir gvenlik emberi oluturmu, batya geirilen toplarn gerektiinde douya kar kullanlacak biimde yerletirilmesini emretmiti. Trklerin yetierek geii engellemelerinden korkuyordu. Korktuu bana geldi. Kardklar kolorduyu yakalamak iin durmadan yrm olan tmenlerin ncleri yetimilerdi. Tepelerin ufuk izgilerinde g-rndler. zerlerine batan gnn kzl vuruyordu ve gittike o-alyorlard. Alp sava dzeni aldlar ve taarruza getiler. Yunanllar bu taarruza batya geirmi olduklar toplar ve artlarn makineli tfekleri ile karlk verdiler. atma srerken, birlikler byk bir korku iinde kprlerden geip canlarn kar kyya attlar. Karanlktan yararlanan artlar da para para karya katlar. Kprler yakld. Sakarya Sava 477 GNE BATIYORDU. Ufuk batan baa kan krmz kesilmiti. Kartal Tepe'nin yamalarnda birdenbire kzl k iinde binlerce sng parlayverdi. Bunlar btn gn lesiye mcadele etmi olan 1. ve 23. Tmen askerlerinin zafer sngleriydi. Kartal Tepe geri alnmt. Zafer Tepe'dekiler rahatladlar. 12. Grup alda'n, svariler de Mangal Da'ndan sonra, urunda pek ok subay ve askerin ehit olduu Trbe Tepe'yi ele geirmilerdi. Gazi tepeler tek tek geri dnyorlard. Geride iki tepe kalmt: Betepeler ile Karada. SVAR TMENLER hava kararnca, btn gn yryp komu olan atlar doyurmak, sulamak ve dinlendirebilmek iin atmay kestiler. Sabah ok erkenden, dman bastrmak zere Kavuncu Kprs ile Bekpr'ye gitmeyi planlamlard. Oysa Yunanllar nehri gemeye balamlard bile.97a LK OLARAK^ Yunan Svari Tugay, sandallar birletirilerek yaplm portatif bir kprden batya geti. Sonra kinci Kolordu'nun Kavuncu Kprs ile yannda yaplm geici kprden geii balad. Tela, kayg ve arlk kollarnn dzensizlii kprlerin nnde ylmaya sebep

oldu. Ama asl karklk geiten sonra balad. Kimsenin bat kesimi hakknda ciddi bilgisi yoktu. nsanlar, hayvanlar, tatlar gittike koyulaan karanlk iinde birbirlerine girdiler. Durum tam bir kargaalk ve karabasana dnm, kilitlenip kalmlard. kinci Kolordu batya geer gemez, Kavuncu Kprs'nden Porsuk'a kadar Sakarya'nn batsndaki tepeleri igal etmekle grevliydi. Ama bu bilgisizlik ve korkun dzensizlik iinde bu grevi bu gece yerine getirmesi mmkn deildi. General Andreas, bir Trk birliinin nehrin kysnda belirip bu karmakark ekilii grmesinden korkuyordu. Yeni Kurmay Bakanna, "kr ki dman Sakarya'y byle getiimizi bilmiyor.." dedi, "eer nehrin kysna birka makineli tfek getirmi olsa, yenilgimiz kesin ve tam olurdu." 98 476 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Yunan Ordusu korku i inde ka maya al yor

SAKARYA'ya ulaan Birinci Kolordu da Bekpr kesimindeki iki kprden nehri gemeye balad. Kprlerin aznda hayli birlik ve arlk kolu vard. General Kondulis, makineli tfek birlikleriyle bir gvenlik emberi oluturmu, batya geirilen toplarn gerektiinde douya kar kullanlacak biimde yerletirilmesini emretmiti. Trklerin yetierek geii engellemelerinden korkuyordu. Korktuu bana geldi. Kardklar kolorduyu yakalamak iin durmadan yrm olan tmenlerin ncleri yetimilerdi. Tepelerin ufuk izgilerinde g-rndler. zerlerine batan gnn kzl vuruyordu ve gittike o-alyorlard. Alp sava dzeni aldlar ve taarruza getiler. Yunanllar bu taarruza batya geirmi olduklar toplar ve artlarn makineli tfekleri ile karlk verdiler. atma srerken, birlikler byk bir korku iinde kprlerden geip canlarn kar kyya attlar. Karanlktan yararlanan artlar da para para karya katlar. Kprler yakld. Sakarya Sava 477 Birinci Kolordu, Sakarya'nn dou kysnda biraz l, hayli malzeme ve tat brakarak geceye kart. Sakarya dousunda yalnz nc Kolordu kalmt. NC KOLORDU'nun bir tmeni batya gemiti. ki tmeni Beylik Kpr nnde, Betepeler'de ve Karada'da direnmeyi srdryordu. Mrettep Kolordu'nun subay ve askerleri iki gndr uyumam, kayplar giderilememiti. Cephane sknts sryordu. Ama durmak zaman deildi. Albay Kzm zalp tmenlerine, Beylik Kpr'y, Betepeler'i ve Karada' geri almalarn emretti. Sakarya Sava'nn son gece sava balad.

SVAR TMENLER, 13 Eyll Sal sabah, savan yirmi ikinci gn, gn madan yola dtler ama Yunan ordusu karya gemiti. Kavuncu Kprs ile Bekpr nnde sadece gecikmi birka perakende birlik vard. Yunan topularnn koruyucu atei altnda, itie kaka batya katlar. Gney kesiminde Yunan ordusundan kimse kalmamt. KUZEYDE ise sava hl sryordu. Gn doumuna yakn Yunan mevzilerinde sarslma balad. Sabahleyin Betepeler ve Karada'daki birlikler zldler. Sngden kurtulabilenler Karailyas Kprs ile Beylik Kpr'ye doru kamaya baladlar. Beylik Kpr'y savunan birlik de mevzilerini boaltp bu kaa katld. Yunanllar kovalayan birliklerin iinde Gazi avu'un takm da vard. Rzgr gibi getikleri sava alan yarallar, cesetler, oraya buraya salm silahlar, su bidonlar, kaputlar, konserveler, cephane sandklar, fiek eritleri, mektuplar, teneke tabaklar, postallarla doluydu. En nde koan Gazi avu yamac dnp de aada Sakarya'y grnce durdu. Takm da durdu. Son kr ieklerinin ssledii sonbahar topra dalgalana dalgalana Sakarya'ya iniyordu. Mbarek Sakarya kysna kadar bir tek Yunanl yoktu. Kprleri ykp kamlard.
478 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

Gzlerinden ya inerek gc yettiince bard: "Oluuuum! Bouna lmediiiin! Dman yendiiiik!.." Sesi tepeden tepeye yankland. Bulunduu yerde diz kt, ban kr secdesi iin topraa koydu. Takm da yle yapt. Kuzey kesimi de Yunan ordusundan temizlenmiti. Kimi Yunanllar Sakarya'nn batsna geebilmi, kimi de l, yaral, hasta ya da esir olarak douda kalmt. Sava tarihinin ok uzun srm birka meydan savandan biri olan Sakarya Sava Trk ordusunun zaferiyle sona ermiti.

Sakarya Sava ile ilgili an kartlar ndan bir rnek: D mana ge it yok! Sakarya Sava 479

SMET PAA sonucu Bakomutan'a arz etti: "23 Austostan beri devam eden Sakarya Meydan Muharebesi, Trkiye Byk Millet Meclisi Ordusu'nun kesin zaferi ile neticelenmitir. gnden beri devam eden genel kar taarruzumuz tesiri ile bugn leden evvel btn dman ordusu malup olarak ve btnyle nehir batsna atlm bulunuyor. Dman aralksz takip ediyoruz." Sonu 11.33'te resmen ilan edildi. 98a Bakomutan, smet Paa'nn ksa raporunu TBMM'ye gnderdi, zaferi valilere ve Mdafaa-y Hukuk derneklerine bildirdi. Ardarda emirler yaymlad: Bakomutanlk sekreteryasn kaldrd. Grup dzenine son verilerek kolordu dzenine geilmesini emretti ve genel seferberlik ilan etti. Yunan byk taarruzu yenilgi ile sona ermiti. ANKARA'nn akl ve kula gndr Sakarya'dayd. Haber geldi ve ehir kabard. Bayraklar aslp dkknlar kapand, herkes sokaa dkld. Meclis'in ve Hkimiyet-i Milliye gazetesinin nnde toplanarak milletvekillerini ve gazetecileri alkladlar. Sonra marlar syleyerek Milli Savunma Bakanl'nn nne gelip ordu iin byk gsteri yaptlar. Oradan da hastanelere giderek yarallar ziyaret ettiler. Kafileye katlm olanlar birbirlerinden ayrlamyor, durup durup kucaklayorlard. Davulunu, zurnasn, sazn, ke-menesini, darbukasn, zilini kapan geliyor, kafileye katlyordu. Binler Meclis ile Tahan'n nnde topland. Semenler, Karadenizliler, Doulular, Gneydoulular, Akdenizliler, Orta Anadolulular, Egeliler, Trakyallar, Marmarallar, gmenler cotular, zafer erefine oynamaya baladlar. Ulus meydan bir Anadolu maheri oldu. Bu srada yal, gen baz kadnlar Millet Bahesi'nde toplanyor, durmadan kalabalklayorlard. Zafer iin ok dua etmilerdi. imdi zaferin mutluluunu paylamaya gelmilerdi. Kadnlarn evden dar kp da bir olay, hele bir elenceyi byle erkeklerle birlikte izledikleri imdiye kadar pek grlmemiti. Homurdananlar oldu ama homurtular zafer cokusu iinde kaynayp gitti." 480 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu
Ankaral lar

ANADOLU Yunan yrynn balad gnden beri yrei aznda yayordu. Yirmi iki gn yzyl gibi uzun srm, bitmek bil-memiti. Zafer haberini alr almaz ferahlayp cotu. Btn ehirlerde gsteriler balad. Zafer top atlaryla selamlanacak, dualar edilecek, gece fener alaylar dzenlenecekti. Mutlu haberi alan Yeni Adana gazetesinin badizgicisi Hamdi Gnen gnn manetini alaya alaya eliyle dizdi: "Ordumuz Kati Zaferi Kazand!"

Fransz igali altndaki Adana'da iki ibirliki gazete vard: Adana Postas ve Ferda. Bu iki gazetede Fanizade Mesut'un, Mft Zihni Efendi'nin ve Hafz Mehmet'in Milli Mcadele aleyhinde, Fransz mandas lehindeki yazlar ve aklamalar yaymlanmaktayd.100 Milli Mcadele'yi destekleyen Yeni Adana gazetesi, Adana'dan iki saat uzakta, Pozant'da, kr hatta bulunan bir vagonda yazlyor, diziliyor, elle evrilen makineyle baslp igalcilerden gizli Adana'ya yollanyor, el altndan datlyordu. Yeni Adanac'lar, zaferi bildiren gazeteyi bugn krmz mrekkeple ve binlerce bastlar. Gazete igalci Franszlara ve Ermeni kopuklara ramen Adana'da akta satld ve kapld.101 Hainleri bir rperti ald. Sakarya Sava 481

Meclis n ve Millet Bah esi'nde Ankaral lar

STANBUL'da igal kuvvetleri alarma gemi, Trkler gsteri yapmaya kalkrlarsa nnda bastrmak iin birok nlem almlard. Meydanlarda birlikler bekliyor, kalabalk caddelerde devriyeler geziyor, duyarl semtlerde asker dolu kamyonlar dolayordu. gal sansrne, gazetelerde tahrik edici yazlara izin vermemesi emredilmiti. Akam gazetesi, haberi alr almaz ikinci bask yapt. Birinci sayfasnda Ankara'nn resmi bildirisine ve M. Kemal Paa'nn resmine yer vermekle yetindi. M. Kemal Paann resmi, bu gnlerde sancak gibi bir eydi.101a Gazetede sansrn ve igal ynetiminin taklaca hibir sakncal yaz yoktu. Gazeteleri datc ocuklara veren grevli, bu gazeteyi nasl satacaklar konusunda iki- kelime ile yol gsterdi. ocuklar gazetelerle stanbul'a daldlar: "Trk zaferini yazyor..." "Yunanllarn katn yazyor..." "Yunan bozgununu yazyor..." Yree ileyen bu incecik ocuk haykrlar on binlerce kiinin biraraya gelip de yapaca bir gsteriden ok daha etkili oldu.
482 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu ...

Eer Rumlar, gazeteci ocuklar korkutup susturmak isterlerse, birtakm kararl genler bu alngan Rumlar anlayacaklar dille engelliyorlard. Birileri herhalde son bir ay iinde bu genlere bir eyler retmiti. HAZIRLIINI BTREN Mrettep Tmen saat 14.00'te Sivrihisar' bast. Sivrihisarllann ou Ankara'ya ekilmi, geride daha ok yallar ve hastalar kalmt. Disiz bir nine kalpakl subaylar grnce heyecandan dvnerek l bast: "Bizimkileeer!" Burada, bir Trk tmeninin gelip de Sivrihisar' basabileceini akllarnn ucundan bile geirmeyen bir piyade taburu ile bir svari bl bulunuyordu. Direnmeye yeltendiler ama

svariler ok hzlyd. Ksa zamanda dalp 25 esir vererek katlar. Sivrihisrllar alaarak kotular, svarilerin zengilerini, atlarn boyunlarn ptler. Tmen Sivrihisar'da Trk esirlerin bulunduunu duymutu. nce onlar arand. Saylar 400'e yaknd. Aralarnda 1 Eyll gn esir den 176. Alay'dan iki bln, 131. Alay'dan iki taburun subay ve erleri de vard. Yar plak, kir iinde ve atlar. Sevinten dilleri tutuldu. kisi ila dolu otomobil, malzeme ve yiyecek depolar ile karargh subaylarnn geriye yolladklar zel eyalar ele gemiti. Pa-pulas'n bavulundan be madalya kt. Tmen Komutan Yarbay Zeki Soydemir, hastanede yatan 30 kadar Yunanl yaraly ziyaret edip hatrlarn sordu. Yarallar ihtiyalar salanarak yerlerinde brakld. Yunanl doktorlar esir alndklar iin yerli iki Trk doktora emanet edildiler. Depolardaki amar ve ayakkablarn bir ksm tmene ve esirlere datld. Yiyecek depolarnda her ey vard. Biraz ailelere verildi. Tmen alar tmene ziyafet ekmek iin i ba ettiler. Yemekten sonra, kurtarlan Trkler, esirler, yiyecekler, malzemeler ve Papulas'n zel eyas bir mfrezenin korumasnda Fetta-holu'na yollanacak, tmen gerekli gvenlik nlemlerini alarak geceyi Sivrihisar'da geirecekti.102 Sakarya Sava 483 KZIM ZALP ile Gruplar yaknda bulunan zzettin Bey ve Kemalettin Sami Bey, paalar kutlamak iin Polatl yaknndaki karargh trenine geldiler. Dokunakl bir buluma oldu. Gz yaartc anlarn yan sra aksaklklara da deinildi. Dman yenilmiti ama imha edilememiti. Bu yzden Grup Komutanlarnn mahcup bir halleri vard.103 Bakomutan gnllerini ald: "Taarruz plannn amac, dman Sakarya'ya dkp imha etmekti. Ama imdiki gcmz ve ordunun eitim dzeyi, dman ancak yenmemize yetti. zlmeyin, vakti gelince de imha edeceiz." BAKOMUTAN'n emri zerine, eldeki birliklerden er t-menli be kolordu kuruldu, grup dzeni tarihe kart. Her kolordunun geni bir karargh ve gerekli bal birlikleri olacakt. Birinci Kolordu Komutanl'na Albay zzettin allar, kinci Kolordu Komutanl'na Albay Selahattin Adil Bey,103a nc Kolordu Komutanl'na Albay Kzm zalp, Drdnc Kolordu Komutanl'na Albay Kemalettin Sami Gken, Beinci Kolordu (svari) Komutanh'na Albay Fahrettin Altay atand. Mrettep Kolordu'nun yerine zmit kesimi iin Kocaeli Grubu kuruldu. Grup, bir tmen, bir svari alay ve zmit cephesinde bulunan birlikler ile milli mfrezelerden oluuyordu. Komutanlna Albay Deli Halit Bey getirildi.10313 Bir aama daha kalmt: Bu kolordular Bat Cephesi Komutanl'na bal iki orduda toplamak. SMET PAA, "Dman hemen geri ekilmeye zorlayacaz" dedi. Albay Asm Bey zntyle ban sallad: "Biliyorsunuz Paam, ciddi bir savaa girecek kadar cephanemiz yok." 103c "Biliyorum. Tatlarmz da yetersiz. Sk bir takip yapabilecek halde deiliz. Kabul. Ama dman yerinden oynatmak zorundayz. imdi en duyarl, rkek zaman. Bir kez oynad m, arkas gelir. Sa484 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

dan soldan birliklerimiz ilerlemeye balarsa, benim bildiim General Papulas adrn toplar ve gider." Kurmaylar gltler. Sakarya'nn gneyinden Svari Kolordusu'nun, Porsuk'un kuzeyinden de yeni Kocaeli Grubu ile nc Kolordu'nun batya doru yrmeleri kararlatrld.

teki birlikler de Porsuk-Kavuncu Kprs arasnda Sakarya'y gemeye alacaklard. 15. TMEN Beylik Kpr kesiminde karya gemek iin 38. Alay' grevlendirmiti. 38. Alay aresiz kald. Kpr yapmak iin gerekli hibir malzeme yoktu. Yakndaki ykk bir kyden tahta paralar getirtildi. Zorlukla ivi, halka ve ip bulundu. Drt kii tayabilecek bir sal yaplabildi. Kar kyya daha yirmi kii gemeden, dman geit yerini kefedip top atei altna ald. Bir tepeciin zerinden geii ynetmeye alan Alay Komutan Demir Ali Bey yaraland.104 Bugn nehrin baka yerlerindeki geme giriimleri de baarsz olacak, geebilenler dmann saldrs zerine geri dneceklerdi. YUNAN KARARGHINDA herkes ok sinirliydi. Kurmaylar, gei srasnda, dman eline gemesin diye gece ordu telsizini yakacak kadar korkuya kaplmlard. Orduda nc Kolordu'nun durumu hakknda bilgi yoktu. Geip kurtulmu muydu, esir mi dmt, hl bilinmiyordu.105 Papulas burnundan soluyarak, "Cepheden bu kadar uzaklamakla yanl ettik." dedi kurmaylara, "..hibir eye hkim deiliz." Kimse itiraz edemedi. Birden Yzba Stefanopulos izin istemeden odaya dald: "zr dilerim. imdi bildirdiler. Bir dman tmeni Sivrihisar' basm!" Papulas fkeyle haritaya yle vurdu ki haritann zerindeki btn iaretler drt bir yana dald: "eytan alsn! Yine gerimize szd bunlar. Bir birlik bulup Sivrihisar'a yollayn! Hemen, imdi! Haydi!" Sakarya Sava 485 El altnda yalnz zavall Svari Tugay vard. Hemen yola karld. ALBAY KZIM BEY akam yemeini Zafer Tepe'de Kurmay Bakan Hayrullah Fiek'le birlikte yedi. Gnlerdir birka saatten fazla uyumaya frsat bulamamt. Hava kararyordu. Uzaklardan bir davul zurna sesi yansmaktayd. Bir birlik zaferi kutluyor olacakt. Kaputuna sarlarak topraa uzand. Gzlerini kapad. Az sonra uyandrdlar. Cephe Komutanl'ndan gelen bir subay, rtbesinin mirlivala (tugenerallie) ykseltildiini bildiren yazy getirmiti.106 Bu gzel haber zerine karargh subaylar sevin iinde birbirlerini uyandrarak komutanlarn kutladlar. Asker ahlaknca, kendileri dllendirilmi gibi mutlu olmulard. Kzm zalp Paa bu gsterisiz, iten trenden sonra yine topraa uzand. Grevini yapm ve bunun dln alm olmann huzuru ve mutluluu iinde uyudu. MRLVALIA YKSELEN ikinci komutan da Albay Fahrettin Altay'd. Karargh subaylar hemen krmz bir kuma parasn kesip yakasna taktlar. Komutanlarnn paaln cokuyla kutladlar. Fahrettin Paa da 1912'den beri savayordu: Balkan Sava, Dnya Sava, imdi de Milli Mcadele. Rahat yz grmemi, her zorluu vatan hizmetidir diye yaknmadan stlenmi bir kuaktand. Paa olduunu annesine haber vermenin bir yolunu bulmalyd. M. KEMAL PAA, Fevzi Paa, smet Paa, Kzm nan Paa, Fethi Okyar, Halide Onba, Albay Asm Gndz ve Albay Arif Bey yemee oturmulard. Cephe kararghnn as bu akam Bakomutan'a iltimas gemi, onun sevdii yemeklerle gzel bir sofra hazrlamt: Kuru fasulye, pilav ve kuru zm hoaf. Herkes memnun oldu. Bir Trk iin bundan gzel zafer yemei olamazd.
486 u lgn Trkler / Yunan Byk Taarruzu

ok neeliydiler. Daldan dala atlyorlar ama sz dnp dolap Sakarya Sava'na geliyordu.

Bakomutan, "Bu savata subay, astsubay ve erlerin katlandklar fedakrlk ve gsterdikleri aba, insan gcnn stndedir" dedi, gazileri vd.107 Millet de ordudan geri kalmamt. Binlerce sahne akt hayalinden: Milli ykmllklerini gecikmeden yerine getirenler, ikmalciler, kan, araba, eek ve deve kollar, ii taburlar, gizli rgtler, silah ve cephane kaaklar, hamallar, gmrkler, sandalclar, motorcular, denizciler, havaclar, doktorlar, gnll hemireler, dikimevi terzileri, sarg bezi hazrlayanlar, taklarn orduya armaan eden kadnlar, ustalar, iiler, demiryolcular, ofrler, gazeteciler, retmenler, yurtsever din adamlar, Kuva-y Mil-liyeciler, Kzlayclar, Mdafaa-y Hukukular, yneticiler... Hibir dnemde btn milletin katld byle bir mcadele yaanmamt. Gzleri minnetle parlayarak, "Bu zafer yz binlerce yurtsever insanmzn ortak eseridir" dedi.108
Sakarya Sava 487

kinci kitap Trk byk taaruzu

Birinci Blm Byk Taarruza Hazrlk
14 Eyll 1921 -13 Austos 1922 YZBAI FARUK sabah trenine bindi. Yarallar arasnda bir yer bulup oturdu. Birinci Kolordu Karargh ile ilgili baz atama ilemleri iin birinin Ankara'ya yollanacan duymu, kendisini gndermeleri iin aka yalvarmt. Nesrin'i ok zlemiti nk. Bakanlktaki i biter bitmez hastaneye koacakt. Ama duygusunu Nesrin'e nasl aacakt? Bunun iin yrekli olmak gerekiyordu. Kendi kendine "Aacam" diye sz verdi, "bu da benim Sakarya zaferim olur." MRETTEP TMEN, Yunan Svari Tugay'nn Sivrihisar'a yaklatn renince, ehre bir zarar gelmemesi iin araziye kt. Sivrihisar'n dousunda karlatlar. arpma akama kadar srecek, Svari Tugay yaknlardaki dalara kaacak, bir ksm erlerini esir verecekti. Yeni Yunan kuvvetlerinin yollanmas zerine Mrettep Tmen de Fettaholu KprByk Taarruza Hazrlk 491 s'nden gneye geerek, Svari Kolordusu'na katlacak, Zeki Soyde-mir 2. Svari Tmeni Komutanl'na atanacakt.1 BAKTP RIFAT BEY, eilerek, "..Haberi ngiliz Yksek Komiserlii de dorulad.." dedi byk bir saygyla, "..Ordu Yunanllar gerekten yenmi efendim." Vahidettin gzlerini kapayp iine ekildi. Kk mabeyn dairesindeki odadaydlar. Vahidettin her zamanki koltuunda oturuyordu. "Bu milli zaferi kutlamak istersiniz diye dndm.." Vahidettin'in yz duygu ve dncelerini ele vermeyen bir donukluk iindeydi. Tek izgisi bile kprdamad. Yaanan mthi olaylarn dnda, soyut bir hkmdard sanki. "..Emrinizi almak iin rahatsz etmitim."

Vahidettin gzlerini hafif aralayarak bakt. Bak az gibi par-ladlar. Padiah'n bu milli zaferden hi memnun olmad anlalyordu. "Peki efendim." Arka arka giderek huzurdan kt. BU HABERDEN hi memnun olmayacak biri daha vard: ngiltere Babakan Mr. Lloyd George. Haberi alnca yerinden zplamt: "Bu doru olamaz!" Miss Frances Stevenson, "imdi Dileri Bakanl yazdrd" dedi. "Lanet olsun." Notu bir daha okudu. Uzun bir sessizlikten sonra, "Askerler beni uyarmlard.." diye mrldand, "..ama ben Yunanllarn galip geleceine kesinlikle inanmtm. Adamlar tevik ettim. Bu sonuca gre yalnz Yunan ordusu yenilmedi Frances, benim bar politikam ve saygnlm da ar yara ald. Bir k yolu bulmalym." Dnyann lideri Lloyd George yor gibi bzlmt. Miss Stevenson'n ii eridi, efkatle, "Kahve ister misin?" diye sordu. "Evet Frances, ltfen, iyice sert olsun." BABAKAN GUNARS bu srada parlamentoda konuuyor, milletvekillerini, verecei geree aykr habere hazrlyordu: 492 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu "..ngiliz gazetelerinin yazdna gre Veriizelos, 'Ankara'ya yrmek yanlt' demi. Yunan askeri Ankara nnde kutsal kann dkerken, Venizelos Londra'da balay hazrl yapyordu.." Alklar, kahkahalar ve aalayc nlemler ykseldi. Venizelos-cu milletvekilleri sra kapaklarna vurmaya baladlar. lerinden biri haykrd: "Ankara'y aldnz m, onu syle!" Kralclar ayaa frladlar. Kavga zorlukla nlendi. Babakan daha enerjik bir sesle konumaya devam etti: "..Venizelos Sevr Antlamas'yla Yunanistan'a Anadolu'da sadece on alt bin kilometrekare toprak salayabilmiti. Ama biz bunu, hametli Kralmzn desteiyle yz bin kilometre kareye kardk.." 2 Alklar salonu doldurdu. "..Ankara'ya bu durumu gven altna almak iin ilerledik. Ordumuz Trk ordusunu arka arkaya yenerek Sakarya'dan 50 kilometre ileri gitti. Savan bu dnemini zaferle kapatm bulunuyoruz. Yamur mevsimine girildii iin fedakr ordumuzu, k rahat geirebil-sin diye nehrin batsna aldk. Trk taarruzu yznden geri ekilmi deildir.3 Ordu Sakarya'y, dman iyice yendii iin hibir tacize uramadan, byk bir dzen iinde geti. Haklarmz elde edinceye kadar da, Sakarya'nn kysnda kalacaz!" Venizeloscular salonu terk etmeye balamlard. Gunaris youn alklar ve barlar arasnda krsden indi. Protopapadakis, "Yalan iinde yzyoruz" diye fsldad.4 Baltacis ter dkyordu: "Gerei halktan daha ne kadar saklayabiliriz ki?" "Binlerce yaral zmir'e ve Yunanistan'a akmaya balayncaya kadar!' Kralclar ile Venizeloscular arasndaki geici atekes sona ermiti.5 FARUK iini bitirip hava kararmadan Cebeci Hastanesi'ne yetiti. Nesrin iin geldii anlalmasn diye nce Dr. Hasan' sordu. ktn sylediler. "Peki, Nesrin Hanm?" "O daha burada. Binada." "Teekkr ederim." Byke binaya girip koularn bulunduu koridorda yrd. Ak kaplardan yarallar grnyordu. Bir yaralnn nndeki be-

Byk Taarruza Hazrlk 493 yaz glgeyi grnce durdu. Oydu. Kapnn anda sessizce bekledi. Glge hareket etti, dnd, yaklamaya balad. Kapnn boluunda duran Faruk'u fark edince dondu. nanmadan bakyordu. Faruk yavaa seslendi: "Merhaba Nesrin Hanm!" "Ah, gerekmisiniz." Hzla yryp elini uzatt. Faruk bu kk eli tuttu, eildi, alafranga pt. Nesrin bahekimin odasndan daysna telefon etti. Faruk'a, itiraz kabul etmez bir sesle, "Bana, daha dorusu, bize gidiyoruz.." dedi, "..daymla da tanm olursunuz. O da gecikmi, iinden imdi kyor. Haydi." Pelerinine sarnd. Serin, durgun bir sonbahar akamyd. Yrdler. Bir zaman konuacak bir ey bulamadlar. Sonra ikisi birden konumaya balad. Eve kadar hi susmadlar. Faruk birka kez sylemeye yeltendiyse de cesaret edemedi: "Bir de M. Kemal Paa 'Trk subay kahramandr, cesurdur' diyor. lgisi bile yok. im korkudan kpek yavrusu gibi titriyor." Yzba Vedat eve onlardan erken yetiip Vedia'ya Nesrin'in bir misafirle geleceini haber vermiti. Vedia ortal yldrm gibi toplad. zenle giyindi. Sofray kurdular. Yemek ok gzel geti. Bir stanbul akam yaadlar. Faruk gece yars istemeye istemeye kalkt. Bir daha kimbilir ne zaman karlaabileceklerdi. Kolordu batya kaydrlacakt. "Duygularm mektupla belirtirim" diye teselli etti kendini. BAKIRKY'de Balk Aleko, deniz kysndaki sala meyhaneden kt. Uykusu gelmiti. Sallana sallana evinin yolunu tuttu. ri yar, gl kuvvetli, pos bykl, yakkl bir Rum kabadaysyd. Yunan ordusu Ankara'ya doru yrmeye balad zaman, sevin gsterilerinin en nnde yer alm, bu gsterilere engel olmak isteyen baz Trk genlerinin cann yakmt. Sakzaac'na gitmek iin istasyon caddesinden sadaki ilk sokaa sapnca, bir gen kt nne: "Selam Aleko!" 494 u gn Trkler / Trk Byk Taarruzu Bir olaanstlk sezen kabaday, kuandaki baa el atyordu ki arkadan sessizce gelmi olan iki gen, geni, uzun bir uval bandan aaya, dizlerine kadar geiriverdi. birden atlp kabadayy yere yktlar, sucuk gibi baladlar. Dardan bir bezi azna dolayarak sesini kestiler. Genlerden biri Aleko'nun kulana eildi: "imdi biz de senin cann yakacaz. Suunu biliyorsun. Tekrar edersen cezan daha ar olacak." Bakrky'n nl kabadays Aleko sabah sokakta, krk bir oyuncak gibi bulundu. Hastaneye kaldrld. Benzer olaylar, sanki nceden kararlatrlm gibi, bugnlerde stanbul'un baz semtlerinde yaanacak, incitici Rum gsterilerinin baz ncleri kimlikleri saptanamayan birilerince cezalandrlacakt. ZAFER HABER Malta srgnlerini havalara uurmutu. 'Zindan basklarn filozofa bir glmsemeyle karlamaya' baladlar. ngilizlerin yukardan baklar gln geliyordu artk. Lloyd George'un Yunanistan' ve rezil politikas yenilmiti! Bu nee iinde, klasik tiplerin yerini gerek kiilerin ald 'yeni tarz Karagz' oyunu balattlar. Suretleri Albay Cevdet Bey izdi, metinleri Aka Gndz yazd. Birka kiilik bir saz heyeti ve taklitiler grubu olutu. Hayal perdesinde dnemin ve gnn olaylar yer alacakt. lk akamn kahramanlar Kral Konstantin ve General Papulas oldu. Mthi elendiler.6 Sakarya zaferinin kendilerini de ilgilendirecek byk sonular vereceini kestiriyor ve bekliyorlard.

DRT BR YANI dmanla evrili Demirci'de hayat olaanm gibi yryor ama herkes tetikte duruyordu. Kaymakam brahim Et-hem Bey giyimli yatyor, btn aknclar silahl geziyor, atlar eyerli bekliyordu. Sabah gal Genel Komutan General Vlahopulos'un bir bildiri yaymlad renildi. General Ankara ordusu ile ibirlii yapanlarn idam edileceini, ailelerinin srgne yollanacan, servet ve mallarnn mahvedileceim' aklamt. Aknclar gldler. Byk Taarruza Hazrlk 495 Bunlar gze almayan aknc olmazd ki zaten. leden sonra Salihlili Uzun Abdullah adl bir erkez iki mektup getirdi. Biri, erkez Ethem'dendi. teki, yardmcs Sami'den. Mektubu Pehlivan Aa'ya, Aa da Kaymakam Bey'e verdi. Ethem 13 Eyll gn yazlm mektubunda, Pehlivan Aa'ya ve Halil Efe'ye, 'artk hi midin kalmadn, Yunann Ankara'ya girmek zere olduunu' sylyor, 'teslim olmalarn, teslim olurlarsa fevkalade yaayacaklarn, kendilerinin Yunanllardan fevkalade sayg grdklerini' yazyordu. Ethem'in Yunanllarn Sakarya'da muzaffer olacaklarna gvendii anlalyordu. Yenildiklerini duyunca ok zlm olmalyd. Eski reislerinin Yunanllar adna almas, teslim olmalarn nermesi Pehlivan Aa ile Halil Efe'ye ok dokundu. "T..." Ayn neriyi alm olan kaymakamla birlikte bu rezil mektuplara cevap vermemeyi kararlatrdlar.7 FRANSA'nn Franklin Bouillon'u yeniden Ankara'yla grmek iin yola kardn duyan ngiliz Yksek Komiseri Sir Harold Rum-bold ok rahatsz olmutu. Rattigan kestirip att: "Fransa onaymz almadan Ankara ile anlaamaz." Yksek Komiser tecrbeli bir diplomatt. "Dengeler deiiyor Mr. Rattigan.." dedi, "..artc deiimlere hazrlkl olmalyz. Olaylar daha fazla aleyhimize dnmeden, Malta'daki Trkleri serbest brakarak, Ankara'nn elindeki ngilizleri geri almalyz.8 Trklerin Ermeni kym yapt hakkndaki iddia iflas etti. Artk bu gerekeyi ileri srerek Malta'da kimseyi tutamayz." General Harington, "On alts da katna gre.." dedi, "..Malta'da zaten elli dokuz Trk kald." Andrew Ryan itiraz etti: "Bunlardan sekiz subay, sava srasnda ngiliz esirlerine kt davrandklar iin tutuklamtk. Bu sekiz Trk mutlaka yarglamak ve cezalarn vermek zorundayz. Gerisi serbest braklabilir." 9 Sir Harold Rumbold, "M. Kemal adalet istiklaline aykr olduunu ileri srerek yarglama hakkmz kabul etmemiti.." dedi, "..yine etmeyeceini sanyorum." 496 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu Rattigan sinirlendi: "Bu sekiz Trkn tekilerle birlikte serbest braklmasn biz nersek, Londra reddeder. ngiltere'ye saygszlk yapan herkes bunun bedelini demeli. Londra'nn Ankara'nn kstaha gururuna boyun eeceini hi sanmam." 10 AKAM HAVA KEF Yunan komuta kurulunu ok tedirgin etti: Sakarya gneyinden drtbe bin kiilik bir Trk svari birlii (Svari Kolordusu) batya doru ilerliyordu, ncs Fettaholu'na ulamt. Bu svariler Sakarya'nn kuzeyine geip ordunun gerisini sarabilirlerdi. Sakarya'nn batsnda kalabilmek iin yeni bir sava gze almak gerekiyordu ama ordu yeni bir sava kaldracak durumda deildi. Lanet olsun! DKRAN da ldrm gibi "Lanet olsun!" diye baryordu. fke iinde Ali Kemal Bey'in

odasna kt. Soluk soluayd. "Ne baryorsun Dikran? Ne oldu?" "Dizgiciler btn harf kasalarn devirip gitmiler." On binlerce harfi toplayp yerlerine yerletirmek gnler alrd. fkeyle sordu: "Deli mi bunlar? Niye byle bir ey yapmlar?" Dikran koltua kt: "Sizin yaznz dizmemek iin." Ali Kemal Bey buz kesti. Ankara'nn etkisi gazetenin dizgi blmne kadar szmt ha! Yazsn az nce dizilsin diye aaya yollamt. Gazete gece baslacak, sabah stanbul'a datlacakt. Amac zafer cokusu iindeki akn millicileri ayltmakt. Ne zaferi? Zafer filan yoktu yahu. Yunan ordusu kendi isteiyle geri ekilmiti. Kk-redi: "Alaklar! Namussuzlar! ttihat keratalar! imdi ngiliz polisine gidiyorum. Hepsinin anasn alatacam. ngiliz zrhllar Bo-az'da durduu srece beni kimse susturamaz. Hi kimse." n Byk Taarruza Hazrlk 497 STANBUL Yksek Komiserlii'nin Malta srgnleri ve ngiliz esirleri hakkndaki nerisi zerine Lloyd George i kabineyi toplad. Toplantya Mareal Wilson'u da armt. Lord Curzon her zamanki gibi uzun, ssl bir giri konumas yapt. "Her iki taraf da zafer trenleri yaptna gre, son Trk-Yunan savann berabere bittii ileri srlebilir" deyince,12 Mareal Wilson itiraz etti: "Bu doru deil." Lord Curzon Mareal Wilson'a hayretle bakt. Sznn kesilmesine alk deildi. Wilson aldrmad, Lloyd George'a, "Sayn Babakan.." dedi, "..buraya askeri gerekleri aklamak iin arldm sanyorum. Sava berabere bitmedi. Yunan kaynakl btn haberler geree aykrdr. Trkler askeri bakmdan parlak bir zafer kazandlar. Trk ordusu bugne kadar stratejik savunmada kalm, savunma seeneklerinin hepsini ustaca kullanmt. imdi inisiyatif Trk ordusuna geti. Trk ordusu dilerse Musul'a ya da stanbul'a yryebilir. Durum bu." 13 Curzon ok ierlemiti. Fakat Wilson'la tartmaya girmek istemedi. Szn ssne deil zne deer veren askerlerle ne zaman tar-tsa yeniliyordu. Sava Bakan Sir L.W. Evans sz istedi:

Lord Curzon 498 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

"Sayn Babakan, iki olaslk da bizim iin felaket olur. Bakanlm bu gibi tehlikeli olaslklar nlemek iin, Ankara ile aramzdaki gerginlii gidermenin gerekli olduunu dnyor." 14 Montagu bu gr hemen onaylad. Lloyd George Smrgeler Bakan ChurchTe bakt.

Churchill beklemedii bir cevap verdi: "Ben de Sava Bakan gibi dnyorum." 15 Sir L.W. Evans devam etti: "Bunun ilk adm olarak Malta'daki btn Trklerin serbest braklmasn neriyorum." "Hepsini mi?" "Evet, ayrmsz hepsini." Lloyd George'un yz gittike buruup ufalyordu. Lord Cur-zon sz ald: "Malta srgnleri konusunu politik alana kaydrma abamz bir sonu vermedi. Zararl kan biz olduk. Esirlerimiz hl Trklerin elinde. Bu sebeple Sava Bakannn nerisine, hi istemeden ben de katlyorum." Churchill ban sallayarak Curzon'a destek verdi. l gl gibi souk bir sessizlik oldu. Lloyd George, "Gryorum ki.." dedi, ".. ay direndikten sonra u Trk paassn, neydi ad, evet, Mustafa Kemal Paa'nn dediine geldik. Buna katlanmam ok g. Esirlerimizi kurtarabilmek iin ilk kez ama son olarak bu Trkn artlarn kabul ediyorum." Kimseyi selamlamadan kalkp salondan kt. TRK BRLKLER Yunan ordusunun sa ve sol kanat aklarndan ilerliyorlard. Sakarya torbas iinde bekleyen Yunan ordusu iki yandan sarlmaktayd. Yamur yeniden balam, Orta Anadolu amur denizine dnmt. General Papulas, Albay Pallis'e, "Burada kalrsak ok zor duruma deceiz." dedi, "..bir an nce Eskiehir-Afyon hattna ekilmeliyiz." "Ama hkmet..." "Hkmet burda kalmamz istiyor diye ordunun mahvolmasna gz yumamayz." Byk Taarruza Hazrlk 499 Yer deitiren bir Yunan birlii evin nnden geiyordu. Pallis bakt. Balar nlerindeydi. Sakallar uzamt. Islak ve yorgundular. niformalar eskimiti, postallar amur iindeydi. Omuzlarndaki silahlar ar geliyordu. Ayaklarn sryerek yryorlard. Bunlarn on alt saat dvebilen, o istekli, kararl, hrsl, cesur Yunan askerleriyle hi ilgileri yoktu. Pallis komutana hak verdi. BAKOMUTAN M. Kemal Paa, 16 Eyll 1921 Cuma gn saat 15.30'da, Fevzi Paa, Kzm Paa, Albay Arif, Fethi Okyar ve Polatl'ya gelen Refet Paa ile birlikte Ankara'ya dnd. stasyon bayraklarla sslenmi, yere hallar serilmiti. Bakomutan btn Meclis, hkmet, ehir ynetimi, Ankara'da-ki subaylar ve halk tarafndan byk bir cokuyla karland.16 nsafl ve deerbilir muhalifler de gelmiti. Hep birlikte istasyondan TBMM'ye kadar yrdler. Yol bozuk ve yokutu. Ama kimse yorulmad. Hibirinin aya yere demiyordu. nk bu bir zafer yryyd. Her millete ve her kuaa nasip olmayan olaanst bir olayd. Millet Bahesi yine kadnlarla dolmutu. nlerinden geerek Meclis'e giren Bakomutan saygyla alkladlar. M. Kemal Paa Meclis'te biraz kaldktan sonra ayrld. ankaya'ya dnerken Kavakldere dnemecinde Ruen Eref, Yakup Kadri ve Hamdullah Suphi Bey'e rastlad. Karlama trenine yetieme-milerdi. Arabasn durdurdu, indi, ellerini skt. Y. Kadri bu sahneyi yle anlatacakt: "zerinde 22 gnlk cehennemin tozundan dumanndan en hafif bir iz bile yok. Yz rahat, sakin ve tatl tatl glmsemekte. Sanki ykanp tran olduktan ve kahvaltsn ettikten sonra kt bir kr gezintisinden dnyordu. Harp tarihinin en uzun, en etin meydan muharebesinden henz muzaffer km bir Bakomutana, bir milli kahramana sylemek iin hazrladmz minnet ve hayranlk szleri iimizde kald. Hamdullah Suphi gibi bir byk

hatip bile, nmzdeki adamn hibir i grmemi, hibir medih ve senaya layk deilmi, bizden biriymi gibi duruu karsnda ne diyeceini ard" 17
500 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

FKRYE VE ABDURRAHM, Paa'nn zaferini ellerini perek kutladlar. Fikriye akam iin gzel bir iki sofras hazrlad, kendi de gzelce giyindi, belli belirsiz boyand. Abdurrahim yemeini erken yemiti, ekilip yatt. Sofrada Fikriye de bir kadeh iti. Sonra piyanonun bana geti. Parmaklarn tularda dolatrd, rast makamnda karar kld ve Paasnn gzlerine bakarak Dede Efendi'nin yrksemai arksn sylemeye balad. Sevginin gzelletirdii ksk bir sesi vard: Yzndr cihan mnevver eden Fedadr yoluna bu can ve ten Seninin yandm nedendir neden Senden midir, benden midir Dilden midir, bilmem ah. arkdan arkya, stanbul trklerinden Rumeli trklerine atlad, srpriz olarak da M. Kemal Paa'ya uyarlanm bir Azeri mar okudu: Ho geliler ola Mustafa Kemal Paa... Kutlama uzayp gitti. SMET PAA Halide Edip Hanm', Yusuf Akura'y ve Y. Kadri'yi Yunan zulmlerini incelemekle grevlendirdi. Bakan setii Halide Hanm'n emrine bir temen ile bir de fotoraf verdi. Byk bir ac iinde, "Birliklerden gelen bilgiler ok zc.." dedi, "..zulme uram kyleri dolan, sa kalanlar dinleyin, ayrntl bir rapor hazrlayn. Bat dnyas, Anadolu'yu uygarla amak iin geldiini' iddia eden u haydut srsnn neler yaptn rensin." Y. Kadri bu almann, 'bat dnyasnn kalbinde, en ufak bir insani duygu uyandrmayaca' kansndayd. nk 'bu faciann asl san, bat dnyasyd.' Ama verilen greve drt elle sarld. Bakan Halide Hanm, "Sulu millet yoktur, sulular vardr.." demi, "..bu faciay ok tarafsz ve sakin incelemek istediini" sylemiti.1711 Y. Kadri de, Yusuf Akura da uygar insanlar olarak Halide Hanm'n bu yaklamn doru bulmulard. Gnlerce Sakarya'nn dousunu gezdiler, kylleri dinlediler. Grdkleri vahet eserleri, dinledikleri olaylar hepsini dehete dByk Taarruza Hazrlk 501 srd. lk patlayan Halide Hanm olacak ve yle yazacakt: "Yunanllarn hareketleri, akln karm insanlarn hareketleri gibiydi... Tutumlar btn vahet llerini amt'.'17b Yunan ordusu, Sakarya'nn dousunda bulunduu her yeri le evirmi, kana bomutu. ORDUNUN k hattna ekilmek istemesi Gunaris'i zor durumda brakt. Parlamentoda ordunun Sakarya batsnda kalacan sylemiti. Bar grmelerinde pazarlk pay salayacan dnenler, mesela General Dusmanis, ordunun geri gelmemesi iin direniyorlard. General Stratigos Gunaris'e, "Orduya bulunduu yerde kalmasn emredebiliriz.." dedi, "..ama bu bir kumar olur ve bu kumarda orduyu kaybedebiliriz." Gunaris ekilmenin zorunlu olduunu anlad: "yleyse ordu yalnz demiryolunu tahriple yetinmesin. ekili yolu zerinde dmann iine yarayabilecek ne varsa hepsini, her eyi yok etsin!" 18 Ordu Sakarya'nn batsndaki blgeyi de mahvetmek iin hazrland. TRKYE BYK MLLET MECLS yine olaanst bir gn yaamaktayd. Sava iinde kendilerini brakanlar bile tra olmu, tertemiz giyinmilerdi. Dinleyici balkonlar dopdoluydu. Dinleyiciler arasnda Rusya Bykelisi Natzeranus ve Afganistan Bykelisi Ahmet Han ve birok gazeteci bulunuyordu.

Bakan Vekili Hasan Fehmi Ata oturumu at, ksa sren baz yasal ilemlerden sonra M. Kemal Paa'y krsye ard: "Sz, Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Bakomutan Mustafa Kemal Paa Hazretleri'nindir." M. Kemal Paa, her zamanki yerinde, ortadaki birinci srann sa banda oturuyordu. Ayaa kalkar kalkmaz bir alk tufan koptu, konumaya balayncaya kadar artarak srd. Krsye kan bu elimsizce insan, emperyalizmin btn isteklerini ieren Sevr projesini Sakarya toprana gmmt. 502 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu M. Kemal Paa Milli Mcadele'yi ksaca zetledi, Sakarya Sava'n anlatt. Sk sk alklarla karlanan heyecan verici konumasn yle bitirdi: "Efendiler! Biz haklarmz bar yoluyla salamak iin her yola bavurduk. Bu hususta hi kusur etmedik. Fakat bizim iyi niyetimizi ve ciddiliimizi medeniyet leminden gizlediler. Ancak ilkel kavimlere tatbik edilebilir muamele ile, birtakm ocuka, manasz tehditlerle karladlar. Efendiler! Btn cihann bilmesi lazmdr ki Trk halk, Trkiye Byk Millet Meclisi ve onun hkmeti, uak muamelesine tahamml edemez. Her medeni millet ve hkmet gibi varlnn, hrriyet ve istiklalinin tannmas talebinde kesin olarak srar etmektedir. Ve btn davas da bundan ibarettir... Yksek heyetinizin bakan olarak beyan ederim ki biz sava deil, bar istiyoruz. Eer Yunan ordusunun bizi, bu meru, bu hakl davamzdan vazgeirebilecei dnlyorsa, bu mmkn deildir. Efendiler! Ordumuz, vatanmzda bir tek dman eri brakmayncaya kadar takip ve taarruzuna devam edecektir." 19 Krsden indi. Btn milletvekilleri ve dinleyiciler ayaa kalkmlard. Alklar arasnda salondan ayrlp odasna gitti. Bakan, 'Kozan Milletvekili Fevzi Paa ile Edirne Milletvekili smet Paa'nn, M. Kemal Paa'ya, milletin krann belirtmek zere, gazi unvan ve mirlik (mareallik) rtbesi verilmesi hakknda bir yasa nerileri olduunu' bildirerek yasa nerisini grmeye at. Oylamaya muhalifler de katldlar. neri oybirlii ile yasalat. 20 GAZ M. KEMAL PAA, Milli Mcadele'nin amacn ok ak olarak zetlemiti: Trk halknn btn davas, 'varlnn, hrriyet ve istiklalinin tannmasn istemekten' ibaretti. Dava bu kadar basit, bu kadar insancayd. Ama an lideri ngiltere bu hakl ve basit istei kabul etmiyor, Sevr'i kabul ettirmek iin, Yunanistan'n arkasna saklanarak Trkiye ile dolayl sava srdryordu. Byk Taarruza Hazrlk 503 Le Temps gazetesi gerek durumun adn koyacakt: "Gerekte sava ngiltere ile Trkiye arasndadr!'21 YUNAN ORDUSU Sava Bakanlnn "Batya doru her hareketi durdurunuz" emrine ramen, tela iinde ekiliyordu.22 ekilirken btn kyleri, allan, korular, kanlar ve arabalar yakyor, emeleri ykyor, kuyular ta toprak ya da cesetlerle doldurarak krletiyor, hayvan srlerini gtryor, gtremediklerini kurunluyor-du. 'Her eyi sistematik bir tarzda yok ediyor, ta stnde ta brakmyordu.' Kar kanlar ldrlyordu. Kudurmu gibiydiler. Beylik Kpr-Alpu arasndaki 26.040 demiryolu parasndan, 25.500'n ve btn istasyonlar, kprleri, demiryolu tesislerini, telgraf hatlarn, ayrca Afyon-ay arasndaki 50 kilometrelik demiryolunu da tahrip edeceklerdi. Trklerin bu iki demiryolunu da onaramayacaklarn, demiryolundan yoksun Trk ordusunun

bir daha ciddi bir taarruza kalkamayacan dnyorlard. Bu gven iinde, eski mevzilerine yerleip bar grmelerinin balamasn bekleyeceklerdi.23 KRSTAL AVZEDEN dklen yumuak k altndaki sade sofrada yemek yiyorlard. Enver Paa pek az konutu. Zafer Trkiye'ye girme ve idareyi ele alma hlyasn bitirmiti. Halil Paa da, Safiye Hanm da Enver Paa'nn hayal krklna sayg gstererek sustular. Enver Paa yemek bitince kalkt. Yengesi Safiye Hanm'a veda etti. Halil Paa ile birlikte zemin kata indiler. Halil Paa, "zlme Paam.." dedi, "..biz kaybettik ama Trkiye kazand." "Haklsn." "Keke burda kalsaydn bu gece." "Kalamam, sabah belki yola kacaz." "Nereye? Kimle?" "Hac Sami ile belki Baku'ya gideceiz." Hac Sami karanlk bir adamd. Halil Paa'nn can skld: "Ne gerei vard?" "Burada beklemenin bir anlam kalmad. Hafz Mehmet'e gvenerek vakit kaybettik." 504 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu "Gnll toplamasna izin vermemiler. Kukulandlar anlalan." "Aldrma, o hikye kapand." Girite Yzba Muhittin bekliyordu. Sayg ile ev kapsn ap bekledi. Baheye ktlar. D kapya doru yrdler. "Baku'da ne yapacaksnz?" "Bilmiyorum. Belki Trkistan'a geeriz." "Niye?" "Orada bir eyler yapabileceimi sanyorum." "Ne gibi?" "Bakalm. Belki Mslman Trkleri Rusya'ya kar ayaklandrrm." Muhittin bahenin byk demir kapsn ap yol vermiti. Kkn nnden geen iki yan aalkl, sessiz yola ktlar. Halil Paa, "Paam.." dedi, "..yapma ne olursun. Bunlar hayal. Hep hayal peinde kotun. Artk gereki ol." Enver Paa Halil Paaya sarld: "Allahasmarladk." Ayrlp yrd. Halil Paa ve Yzba Muhittin, Enver Paa kaybolana kadar arkasndan baktlar. Halil Paa inledi: "lm aramaya gidiyor bu Muhittin." 24 LONDRA stanbul'a, tm srgnlerle tm tutsaklarn deiimi iin harekete geilmesi emrini verdi. ngiliz Yksek Komiseri Rum-bold ile Ankara temsilcisi Hamit Bey arasnda grme balad. Hibir dosta szcn kullanlmad souk grme birka gn srd, sonunda srgn ve tutsak deiiminin, 30 Ekim gn nebolu'da yaplmas kararlatrld. Btn srgnler 25 Ekim aramba gn Chrysanthemum ve Montenol adl, biri iyice, biri kt, iki kk gemiyle Malta'dan ayrlacaklard. Dileyen srgn nebolu'da inip Ankara'ya katlacak, tekiler, gemilerin dnnde stanbul'da ineceklerdi. GENERAL PAPULAS ve karargh 20 Eyllde Eskiehir'e geldi. ehir yaral doluydu. Yarallar zmir'e ve Pire'ye yollanyordu. YuByk Taarruza Hazrlk 505

nanhlar ve Rumlar, zmir'e gelen ve Yunanistan'a yollanan yarallarn okluundan, ac gerei anlamaya balamlard. ngiltere'nin Atina Elisi Lord Grinville yenilgiye ok zlmt. Belki de gzleri yaararak Londra'ya u raporu yollad:

"Buras batan baa hayal krklna uram ve ktmserlie kaplm durumda." 25 Kral Atina'ya dnmeden nce, orduya ve halka moral vermek iin resmi yalan srdren bir bildiri yaymlad. Orduya seslendii bildiri yle sona eriyordu: "Bu seferi baar ile tamamladnz. 'Ankara'ya' diye bardnz duydum, ancak sizin yeni zahmet ve fedakrlklara maruz kalmanz istemedim. Sonu amacmz iin yeterlidir. Dman elinizdeki topraklar geri almak iin ylacanz mit ederek bekliyor. Yurdu iin savaan Yunanllarn yorulmadn gsteriniz ve sngnz ilerde ona barnz: Gel de al!"26 Kk bir Anadolu gazetesi bu bildirinin son cmlesine u cevab verecekti: "Bekle, geleceiz." KRAL Atina'ya dnmek iin Mudanya'da gemiye binerken, Kars'ta Trkiye ile Azerbaycan, Grcistan, Ermenistan ve Rusya temsilcilerinin katld Kars Konferans alyordu. Trkiye'yi Kzm Ka-rabekir Paa'nn bakanlndaki bir kurul temsil ediyordu. Byke salon zenle dzenlenmiti. ak gibi gen subaylar temsilcileri karladlar, yerlerini alana kadar kendilerine elik ettiler. Ev sahibi olarak Kzm Karabekir Paa konferans ksa bir konumayla at. Bu konumay Rus temsilcisi Y.S. Ganetsky ile Ermeni temsilcisi Mravyan'n Trk dostluunu ve mcadelesini ven konumalar izledi. Grmelere geildi. Anlama 13 Ekimde imzalanacak, dou snr kesinleerek, iyi komuluk dnemi balayacakt.27 SMET PAA iki yandan ilerleyen Trk birliklerini, geni bir savaa tutumamalar iin dizginliyordu. Durumu elverili olarak de506 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu erlendiren Svari Kolordusu, hi olmazsa Afyon'u kurtarmak iin Cephe Komutanlndan izin istedi. Cephe Komutanl da mide kaplm olmal ki bu izni verdi. Afyon'da General Trikupis'in 4. Tmeni vard. General Kondu-lis'in kolordusu trenle yardma yetiti. Trk kinci Kolordusu da Svari Kolordusu'nun yannda yer ald. Trikupis ve Kondulis ile Fahrettin Altay ve Selahattin Adil Bey kuvvetleri arasnda balayan sava 8 Ekime kadar srd. Afyon ve Afyon'un gneyindeki tepeler zinciri Yunanllarn elinde kald; Afyon'un hemen dousundaki Kocatepe'yi ise Trkler ald. Bu tek baar byk nem kazanacak, Byk Taarruza yzba olarak katlan askeri tarihi Fahri Belen yle yazacakt: "Kocatepe 1.900 metre yksekliiyle btn sahaya hkimdi. Douya ve batya uzanan kollaryla, byk kuvvetlerin gizlice toplanmalarna elveriliydi. nsan o gnk duruma gre Kocatepe'yi, dman gzaltnda bulundurmak ve bir orduyu gizlemek iin tabiatn bir ltf sayabilir" 28 ki ordu da yorulmutu. Bu yl iinde, dile kolay, drt kez savamlard. Savaa ara verdiler. Yunan ordusu brakt mevzilere yerlemeye koyuldu. Trk ordusunun yerlemesi ok zor oldu. Yeni mevziler hazrlanacakt. Derinliine hat halinde mevzilenmek, yol amak, toplar ve makineli tfekleri yerletirmek, gzetleme yerlerini, cephanelikleri hazrlamak, haberleme, ulam ve ikmal sistemini kurmak, gerekli barnaklar yaparak askeri ktan korumak gerekiyordu. Bir ark ancak bir ay dayanmaktayd. Allahtan askerlik ubeleri ile depolarda, milli vergi emirleri gerei toplanm hayli amar, orap ve ark vard. Birliklere datlmaya baland.28a Cephe Komutanl Polatl'dan Sivrihisar'a tand. YZBAI FARUK belki yznc kez mektuba balad. Ama yazdn yine beenmedi. Ya giri gzel olmuyor, ya sz 'seni seviyorum'a getirmeyi beceremiyor, ya bitirii snk buluyordu. Oysa yazmaya oturmadan nce her defasnda kendine cesaret ve emir vermekteydi:

Byk Taarruza Hazrlk 507

"Ne olacak, 'seni seviyorum' diye yazacaksn, iki szck, o kadar, uzatmana gerek yok, bu kadar bile yeter, haydi, aptal adam! Kck bir kzdan korkulur mu? Haydi, yaz!" Kd buruturup att. Bir yeni kt ekti nne. ZMR'e ve Yunanistan'a hl yaral yayordu. Rumlar ve Yunanllar Yunan ordusunun gerek kayp saysn uzun yllar renemediler. Yetkililer ya saklyor ya da klterek aklyorlard.29 Ama saklanamayacak olan bir gerek vard: Kaybn arl Yunan ordusunun 'taarruz ruhunu ve cesaretini' yok etmiti. Bu yzdendir ki Yunan ordusu artk Trklere taarruz etmeyi aklna bile getirmeyecek ve savunmada kalacakt.29a Savunmada da kalsa, Yunan ekonomisinin bu ordunun ykn uzun zaman tamas ok zordu. Aksi gibi Papulas da ordunun insanca ve silaha takviyesini isteyip duruyordu. Kalmak zor, Anadolu'dan ekilmek daha zordu. Babakan Gunaris politik ve ekonomik yardm salamak, bu kmazdan kurtulmak midiyle, Baltacis ve General Stratigos'la birlikte Roma, Paris ve Londra'da temaslarda bulunmak iin Atina'dan ayrld. ZMR VE ATNA sessizleirken gidenler geri dnyor, Ankara canlanyordu. stanbul tarz iki lokanta alacakt. Millet Bahesi'nin kapal blmne bir sinema makinesi konmutu. Yaknda film gsterileri balayacakt. Malta'dan kaan Ali hsan Paa, nee iindeki Ankara'ya ulat ve trenle karland. Bat Cephesine bal iki ordu kurulaca, Ali hsan Paa'nn bu ordulardan birinin komutanlna atanaca duyulmutu. Paann kendini beenmiliini, hoyratln ve geimsizliini bilenler, komutanlar arasndaki uyumun bozulacandan kaygya dtler. Kayglanmakta hakl olduklar ok abuk anlald. 1. Ordu Komutanl'na atandn renen Ali hsan Paa ok sarsld. 'Tepesinden vurulmu gibi' oldu. 'ki yl kdemli olduu smet Paa'nn emri altna nasl girerdi?' Olacak ey miydi bu? Askerliin ruhu kdemdi. Gece ban yumruklad, alad, fke krizi geince 508 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu uzun uzun dnd, kenarda braklmak tehlikesi vard, sabah Fevzi Paaya 'ancak geici olmak artyla bu grevi kabul edeceini' bildirdi.30 Yol hazrlna giriti. Hazrlk srasnda baz sivri muhaliflerin Ali hsan Paayla grmeleri, Ali hsan Paa'nn bu tr ilikilerden kanmamas dikkati ekmiti. Milli ordunun milli bir tavr vard. Hibir subay bu tavrn dna kmamt, grev namuslar buna izin de vermezdi. Hepsi Balkan Sava'nda subaylarn farkl siyasetlere bulam olmasnn ac sonularn yaamlard. Milli orduda byle oyunlara yer yoktu. TERZ heyecandan titreyen ellerle Gazi'nin llerini alyor ve not etmesi iin Salih Bozok'a sylyordu. Gazi'ye yeni niforma dikecekti. ankaya Kk'nn birinci katndaki misafir kabul odasnday-dlar. Odada R. Eref de vard. Gazi R. Erefe, "O mthi Sakarya gnlerinde unu anladm.." dedi, "..zafer balbana bir ama deildir. Zafer, kendisinden daha byk bir amac elde etmeye yaramak, yeni bir lem domal. Yoksa boa gitmi bir gayret olur." 31 Sustu. R. Eref bu cmlenin anlamn idrak edecek kadar uyank ve ufku geni biriydi. Batnn nnde uaka duran, ibirliki, dalkavuk, kiiliksiz yneticiler, askerler, diplomatlar, siyasetiler, din adamlar, istiklal dncesinden yoksun aydnlar, para iin dmana hizmet edenler, bozguncular, son iki yz yllk yorgun, yenik Osmanl leminin rnydler. Bu insanlar reten, yetitiren dzen srp gidecekse, zafer gerekten boa gitmi bir gayret olur, Trkiye bu kafalarla yine bir gn bat nnde uak ya da dilenci durumuna debilirdi. Salih, "Efendim, apolet olacak m, nasl olacak?" dedi. "Yakada bir yldz olsun, yeter."

Ssl bir mareal niformas dikeceini sanan terzi hayal krklna urad. Gazi Ruen Erefe dnd: "..Yarn Msy Franklin Bouillon Ankara'da olacak. Dileri bir akam yemei verecek. Yusuf Kemal Bey sizi de armak istiyordu." "ard efendim." Byk Taarruza Hazrlk 509 AKAM YEME iin tek elverili yer hl istasyondaki direksiyon binasnn byk odasyd. Franklin Bouillon, birlikte geldii Albay Mougin, Yusuf Kemal Bey, Fethi Okyar, Suat Davaz, Hikmet Bayur ve Ruen Eref, sofraya oturmadan nce ayakta, aperatif alyorlard.

Yusuf Kemal Tengir enk Fethi Okyar

Franklin Bouillon

Sofra kurallarn bilenlerin yetitirdii iki dikkatli garson hizmet etmekteydi. F. Bouillon, "ngiliz hkmetinin kaln ve ince, ak ve kapal btn hesaplarn alt st ettiniz.." dedi, "..itiraf edeyim bizim hesaplarmz da." Yusuf Kemal Bey'e bakarak neeyle devam etti: "nk inanlmaz bir ey oldu, kan kamyonu yendi." 32 Kahkahalar ykseldi. Kadehini uzatt, Y. Kemal Bey'in kadehine vurdu. akac bir eda ile sesini alakt: "Size bir sr vereyim. Hkmetim, Trkiye konusunda ngiliz hkmetinin politikasndan bamsz hareket etmeyi kararlatrd." Trkler baktlar. Eer Msy Bouillon doru sylyorsa, emperyalist cephe blnmt.
510 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

TRK ZAFER Afrika ve Asya'daki btn mazlum lkelerde sevince yol amt. Tabasks bir Lahur gazetesinin ilk sayfasnda, Trk ve Acem masallarndaki k ve kahraman tasvirleri gibi, lsz, oransz, kark bir resim yer almt. Gen bir kahraman, yere devirdii kalkanl ve zrhl bir pehlivann gsne basyordu. Herkl'n aslan postunu giyen bu kahramann gen ba stnde, bir mifer gibi, yeleli bir aslan kafas vard. Ve kahramann drt kolundan biri kl, biri haner, biri grz, biri kement tutuyordu. Resmin altndaki drtln Trkesi yleydi: Sava gnnde byk serdar Klla pehlivann ban kesti Hanerle gsn yrtt Grz ile ayan krd ve kementle elini balad. Bu byk serdar, Lahurlu ressamn gzyle M. Kemal Paa'yd. Bu muzaffer kahraman, kle, mihnetke, sefil ya da a, btn Doulular iin bir kurtulu midi ve teselli kaynayd. zledikleri kahraman onda gryorlard. 33 TALYAN VE FRANSIZ BABAKANLARI, Gunaris ve Balta-cis'e, hi mit vermemilerdi. Yunan kurulu midini Lloyd George'a balayarak Londra'ya geldi.

ngiliz ynetimi Yunanistan'n kendini ngiltere'nin ellerine brakmasn, arabulucuunu kabul etmesini istedi. Kabul ettiler. ngiliz ynetimi, Yunan ordusunun bar grmeleri sona erene kadar, Afyon-Eskiehir hattnda kalmasn, bu hatt ne pahasna olursa olsun, kesinlikle korumasn talep etti. Boazlar bir Trk hareketinden koruyabilmek iin arada Yunan ordusunun bulunmasn yine istemekteydiler. Yunanllar Eskiehir-Afyon hattnda kalmay da kabul ettiler. Ne var ki bunun iin ekonomik yardma ya da krediye muhtatlar. Ama bu isteklerine karlk bir sr kark aklamalar dinlediler, olumlu bir sonu alamadlar. Son toplantdan otele dndkleri gn Gunaris, "Bizi Anadolu'ya ittiler.." diye szland, "..Trkn ban getir, dln al diyorlar. Bu amala iki yldr savap duruyoruz. Trk yenemiyoruz, Anadolu'daByk Taarruza Hazrlk 511 ki soydalarmz Trkn merhametine brakp geri de dnemiyoruz. Bu iki durum arasnda ezildik, yardm edin diyoruz, etmiyorlar." Emperyalizmin milletleri kendi kar iin nasl kullandn daha yeni anlamaya balamt. Ba gsne dt ve alamaya balad.34 LONDRA'da Yunan-ngiliz grmeleri srerken, Trk-Fran-sz grmeleri sonulanm, Ankara Anlamas imzalanm, bylece gney cephesi kapanarak Hatay dnda TrkiyeSuriye snr kesinlemiti. Fransa yaklak yz bin asker bulundurduu Antep, ukurova ve Mersin blgesinden Suriye blgesine ekilecekti. ekilirken fazla silah ve cephanenin bir ksmn parasz brakacak, bir ksmn satacakt.35 Anlamay renen ngilizler kriz geirdiler. Galipler cephesi yarlmt. LORD CURZON'a gre Fransa, bu 'meum' anlamay imzalamakla, mttefikler aras ibirlii ilkesine, verdii eref szne ve ngiliz karlarna aykr davranmt. Uzun bir nota ile anlamann Trkiye lehindeki btn maddelerine iddetle ve kesin bir dille itiraz etti. Lord Curzon ve ngiliz diplomasisi, Trkiye lehindeki bir geliimi kabul etmeye hazr deildi.36 TRK-FRANSIZ ANLAMASI Ruslar da kukulandrmt. Dileri Komiseri ierin Rusya'nn Litvanya'daki Elisi Aralov'u Moskova'ya ard: "Yolda Aralov, sizi Ankara'ya bykeli olarak gndermeyi dnyoruz." Aralov huzursuzca kmldand: "stesinden gelebilir miyim? Trkiye ok nemli bir lke." "Tabii gelirsiniz. Biz sanki anadan doma diplomat mydk? Siz de arlk ordusunda sradan bir subaydnz ama i sava srasnda ordulara komuta ettiniz. Bu ii de baaracanza eminim. Ankara'da Azerbaycan Bykelisi de olacak. Yalnzlk ekmezsiniz." Gzln kararak yorgun gzlerini ovuturdu: 512 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu "..Trkler iki yl ukurova ve evresini igal eden Fransz ordusuyla savatlar. Baa kamayan Fransa, Ankara ile bir n bar anlamas yapmaya ve Suriye'ye ekilmeye raz oldu. Yolda Aralov! unu anlamamz gerekiyor: Dostumuz Ankara bu anlama ile gerekten emperyalist cepheyi ikiye blmeyi mi baard, yoksa adm adm batllara m yanayor? Herkesten kukulanmay gerektirecek alkantl bir durumdayz. Volga blgesindeki ktlk ve alk rejimi sarsyor. Gerei renebilmek iin ksa zamanda Ankara'da bulunmanz istiyorum." Bu kesin slup Lenin'in onaynn alndn gsteriyordu. Semi-yon vanovi Aralov "Anladm Yolda Komiser" dedi.37

BAKOMUTAN, Demiryollar Genel Mdr Albay Behi Er-kin'e, "Franszlar ekilir ekilmez, ikmal sistemini Adana-Konya-Akehir hattna alacaz.." dedi, "..ama PolatlEskiehir hattna da ihtiyacmz olacak. Bu hatt en ksa zamanda onarman istiyorum." "Bastne." "Nerden ii bulacaksn? O evredeki erkeklerin hepsi silah altnda." "Kadnlarmz sa olsun Paam." 38 Y. KADR hazrlanan raporu bastrmak iin istanbul'a gidecekti. smet Paa'ya veda etmek iin Sivrihisar'a geldi. Paa Y. Kadri'yi yemee alkoydu. Halide Onba grevi gerei Sivrihisar'dayd, onu da ard. Sohbet srasnda, smet Paa, "Ben stanbul'dan ayrldm zaman olum daha kundaktayd.." dedi, "..aradan iki yl geti. imdi aslan gibi olmutur. Yaknda Konya'ya gelecekler. O gn dndke heyecanlanyorum." Baklar ve yz, harika bir baba olacan gsteriyordu. Halide Hanm da cephe izlenimlerini aktard: "Sakarya Sava'na katlm olan subay ve askerler, uzaktan bile kolayca ayrdediliyorlar. ok hoa giden bir almlar, haval bir durular var. Zaferin gzellii hepsinin yzlerine vurmu. Bu hal, birliklerin bulunduu kylerdeki kadnlar ok etkiliyor. Ama byle karma kylerde disiplin ok sert. Kadnlar uzaktan baktklar askerlerle Byk Taarruza Hazrlk 513 evlenebilmek iin komutanlardan izin almam istiyorlar, ben de yardm edip duruyorum." Gltler. smet Paa askerlik anlar anlatrken, birden, "Gemii brakalm, biraz gelecekten bahsedelim, ister misiniz.." dedi, "..bir gn Milli Mcadele'nin askeri dnemi kapanacak. O dnem kapannca neler yapmalyz?" Her ciddi aydnn sorunuydu bu. Her eyi, cumhuriyet rejimine gemenin mmkn olup olmadn bile tarttlar. Halide Edip Hanm liberal, Y. Kadri devrimciydi. smet Paa yemein sonunda "Cepheye yakn olmak iin yaknda Akehir'e gideceiz.." dedi, "..taarruz hazrln hzlandrmak gerekiyor." "Hazrlk uzun srer mi Paam?" Paa gld: "Hemen taarruz etmemizi istiyorsunuz deil mi? Bunu hepimiz istiyoruz. Dman kendini toparlamadan bir k taarruzuna giriebi-lirsek, sonu alma olaslmz yksek. Ama i uzarsa, dman kendine gelecektir. O zaman ok iyi hazrlanmak art. Mesela Kars kalesindeki byk apl toplar getirtmeliyim. O ar toplar oradan buraya kzlerle tanacak. Byk sorun. Aylar alr. stelik btn bu hazrlklar Yunanllar ve asl ngilizler^uyandrmadan, ok gizli yrtme-liyiz. Fark ederlerse bizi taarruzdan alkoymak iin kimbilir neler yaparlar. ngilizin oyunu bitmez. Eer gecikirsek sakn mitsizlie kaplmayn. Sizinle zmir'de greceiz." 39 Cumhuriyet... Taarruz... zmir... Y. Kadri bir ryada olduu duygusuna kapld. SRGNLER tayan iki gemi 30 Ekim sabah nebolu'ya ulat. ki baka gemi de Trabzon ve Zonguldak'taki tutsaklar alp getirmiti. Drt gemideki srgn ve tutsaklar deiimin balamasn bekliyorlard. Ama eitli przler kt, ilem uzad, sinirler kopacak gibi gerildi. Dei toku ancak iki gn sonra, 1 Kasm Sal sabah balayabildi. 11 kii stanbul'a dnecekti.
514 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

nebolu kayklar Ankara'ya gidecek 48 srgn kyya tadlar. Gelen srgnler M. Kemal Paa'ya topluca u telgraf ektiler: "Bizi kurtaran Meclis'e ve onun Bakanna kranlarmz arz ederiz. Vatann her trl hizmet ve klfetine hazrz." 40

HKMET durmadan homurdanan Genelkurmay Bakan General Dusmanis'i grevden almt. Papulas'n durumu tartlyordu. kinci Kolordu Komutan Prens Andreas ay izin alarak ortalktan kaybolmutu. Terfi sreleri gelmi olan Albay Valettas, Albay Fran-gos, Albay Digenis, Albay Sumilas ve 11. Tmen Komutan Albay Kladas generallie terfi ettirildiler. Trk taarruzu srasnda bu yeni generallerin nemli grevleri olacakt. gal altndaki topraklarda -sanki Yunanistan'a katlm gibi Yunan idaresini kurmaya baladlar. Ama Yunan ordusunu ayakta tutabilmek iin Bat Anadolu'yu ekonomik olarak smrmekti. nk Anadolu Ordusu gnde 8 milyon drahmiye mal oluyordu. Bte bu yzden geen yl 250 milyon drahmi ak vermiti. Yeni ylda daha da artacakt bu ak. Bunu nlemek gerekiyordu. 41 MALTA SRGNLERNDEN, son stanbul Meclisi'nde milletvekili olanlar Trkiye Byk Millet Meclisi'ne katldlar, askerler yeni grevlere atandlar. Beklenilmeyen olumsuzluklar da balad. Kara Vasf Bey Mec-lis'teki Enverci ttihatlar canlandrd. Kulisler hareketlendi. Muhalifler M. Kemal Paa'nn Mdafaa-y Hukuk Grubuna kar bir muhalefet grubu oluturmay dnmeye, akam yemeklerinde buluup bu konuyu olgunlatrmaya baladlar. Gazi de Fethi Bey ile birlikte Rauf Bey ve Yakup evki Paa'y yemee ard. Fikriye ile Ali Metin avu, havuzlu holde, kar gibi beyaz rtl masann zerini, mezelerle iek bahesi gibi sslemilerdi. Gazi, bir ara Yakup evki Paa'ya, "Fevzi Paa'yla grtnz m?" diye sordu. "Evet. Benim iin kinci Ordu Komutanln dndnz syledi." "Kabul eder misiniz?" Byk Taarruza Hazrlk 515 Y. evki Paa'nn gzleri byd: "Ne demek? Elbette, erefle. Niye sordunuz?" "nk Ali hsan Paa, daha kdemli olduunu ileri srerek smet Paann emrine girmek istememiti." "Aman Paam, lm kalm kavgas verilirken, kdem, unvan, mevki hesab yaplr m? Bu ne zrva i? Biz Malta'da yatarken, smet Paa Anadolu ordusunu sizinle birlikte kurmu bir arkadamz. imdi omuzumuz biraz daha kalabalk diye, nceki olaylarn hibirini bilmeden, hazra konup onun yerine mi geeceiz? Byle sama ey olmaz." Gazi, "Teekkr ederim" dedi, Rauf Bey'e bakt: "Sen bir grev dnmez misin Rauf?" "Bir sre dinlenmek istiyorum." "Tecrbeli insanlar ihmal ya da israf etmeye hakkmz yok. u anda Bayndrlk Bakanl bo. Seni aday gstermek istiyorum." Rauf Bey kar kt: "Hayr, ltfen. Beni affet." Fethi Bey yeni ileri Bakan seilmiti, kzd: "Ne yani, biz rpnrken sen seyir mi edeceksin? Elbette sorunlarmz paylaacaksn. Haydi, bulumamzn erefine!" Kadehini kaldrd. Hepsi Fethi Bey'e katldlar. Gazi, Malta'dan gelen Kara Vasf Bey'in de Mdafaa-y Hukuk Grubu Ynetim Kuruluna girmesini isteyecekti.

Kara Vas f Bey RaufOrbay M. Akif Ersoy 516 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

BRNC ORDU KARARGHI ay'a, kinci Ordu Karargh Bolvadin'e yerleti. Yaklan, yklan kyler, kylnn abas ve ordunun da yardmyla yeniden barnlabilir duruma getirildi. Kylerin bir blmne kk birlikler yerleti. Askerden kama hastalnn kk kurutulamamt. Ama kaak says iyice azalmt. Kaanlarn bir ksm da geri dnyordu. Ordular taarruz eitimine arlk verdiler. Gndz eitimlerine ve atlara gece eitimleri ile gece dersleri de eklendi. Askerin yalnz iyi bir asker deil, iyi bir yurtta olmas, ne iin dvtn bilmesi de isteniyordu. Subaylar, hatta komutanlar iin meslek kurslar dzenlendi. Tatbikatlar, manevralar balad. Nerede ie yarar bir ey varsa, Bat Cephesi'ne yollanyordu. Kars kalesindeki ar toplar yola karld. Konya'da araba, silah tamirhanesi, ofr talimgah, nalbant okulu, saraciye atlyeleri ald. nebolu-Ankara arasnda kan ve arabalarn yan sra, kiralk kamyonlar da yer ald. Ankara yurtdndan cephane, silah, kaput, elbise, hatta uak almak iin harekete geti. Tmenlerin mevcudu 7.000-8.000'e karlacakt. Yeni bir kolordu kurularak (6. Kolordu) 2. Ordu emrine verildi. Btn bu hazrlklar, sessizlik ve gizlilik iinde yrtlyordu. CEPHE KOMUTANLII hazrlad taarruz planna 'Sad' kapal adn vermiti. Birok seenekten en riskli ama en abuk sonu verecek olan semilerdi: Afyon kntsnn gneyinden kuzeye doru yaplacak bir taarruzla Yunan cephesinin yarlmas, dmann evrilip imha edilmesi tasarlanyordu. Plann esaslar Bakomutan'a ve Genelkurmay Bakan'na arz edilmi, onay grmt. Plann beenilmesi Cephe kurmaylarn memnun etmiti. Ama evklerini kran bir sorun vard: Ali hsan Paa srekli Cephe kararlarna itiraz ediyor, Cephe kurmaylarn kmsyor, hibir eyi beenmiyordu. Gizli rgtten Yzba Seyfi Akko Anadolu'ya geince, Bat Cephesi kararghnda grevlendirilmiti. 1. Ordu'dan gelen son yaz hakknda bilgi verdi: Byk Taarruza Hazrlk 517 "..Ali hsan Paa bir tmeni denetlemi. Diyor ki: 'Bunlar adeta ellerine plak ve kirli tfek verilmi bir fukara kalabal. Asker es-vapl yzde be insana tesadf edemedim. Pek ounda matara, anta, ekmek torbas, battaniye, krek yok. Hepsi eldivensiz'..." 42 Albay Asm Bey homurdand: "Eldiven ha? ocuklarn ayana ar, kna donu zor buluyoruz. Ali hsanla iimiz var." Ali hsan Paa'nn snf arkadayd. Huyunu iyi bilirdi. Aleyhinde konuacakt ama smet Paa szn kesti: "Milli Mcadele balamadan Malta'ya gtrld. Birok eyi yaamad. Yaamadan, Milli Mcadele'nin artlarn kavramak kolay deil. Ordu kurulal henz bir yl oldu, bir yl iinde drt kez savat. Bunun ne demek olduunu o da kavrayacak ve sorun olmaktan kacaktr."

SAVUNMAYA gemi olan Yunan ordusu, Kuzeyden gneye kadar btn cepheyi, zellikle de Afyon ve evresini ok sk ekilde berkitmekteydi. Afyon'un gneyinde, doudan batya doru, almas zor, uurum ve yarlarla dolu tepeler zinciri vard. Esirler ve halk altrlarak bu tepelerde ve gerilerinde savunma mevzileri hazrlanmasna balanmt. Birinci hattn nne kat kat tel rg ekiliyor, duyarl yerlere ayrca mayn deniyordu. Kritik yerlerde tel rglerin derinlii 20 metreyi bulmaktayd. Snaklarn st, Afyon-ay arasndaki demiryolundan sklen raylarla rtlyor, gereken her noktada ok gl direnek merkezleri kuruluyor, ilk hattn arkasnda ikinci bir hat daha hazrlanyordu.43 Burann berkitilmesinde ngiliz istihkmclarnn danmanlk yaptklar, 'Trklerin buray bir ylda ykamayacaklarn iddia ettikleri' syleniyordu. Bu hattn sarslmazlna o kadar gveniliyordu ki Afyon, Yunan ordusunun ikmal merkezi yaplm, hastaneler, kolordunun btn ulam aralar, subay ailelerinin ou, baz askeri okullar Afyon'da toplanmt.43a Bu gereksiz gvenin cezasn ok ar deyeceklerdi. 518 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu RAUF BEY'in Bayndrlk Bakan olmasndan sonra, Balkesir Milletvekili Vehbi Bolak Milli Eitim, Dr. Rza Nur da Salk Bakan seilmilerdi. Albay Kara Vasf Bey, Rize Milletvekili Ziya Hurit Bey'in koluna girdi, "Hkmette bakanmz oldu.." dedi, "..adm adm ilerliyoruz." "yi ki geldiniz. Zafer bizi uyuturmutu."
Yunan ordusunun yerle im plan ve cephe hatt

Byk Taarruza Hazrlk 519

En arka sraya geip oturdular. Bakan Hasan Fehmi Bey, "Nahiye (bucak) ve Kyler daresi yasa tasarsnn grlmesine devam edeceiz.." dedi, "..Nahiye Kurulunun seimiyle ilgili 25. maddede kalmtk." Erzurum Milletvekili Hseyin Avni, Bey el kaldrd. "Buyrun." H. Avni Bey krsye geldi. Salonda ilgisizlik uultusu sryordu. "Efendim, bendeniz bir hususu dikkatinize arz etmek istiyorum. Kylerimize gidin, yirmi evli bir kyde ancak erkek bulursunuz. Geri kalan kadndr. Bunlar hayata katlr, vergi verirler. Yksek Meclis bu insanlara da hakkn vermeli, Nahiye kurullarna artk kadnlarmz da ye olarak girebilmelidir."

Uultu kesildi. Dikkatler krsde topland. Tunal Hilmi Bey bard: "Yaa!" Sonra da yanndaki milletvekiline, "Adam nihayet u krsden doru bir ey syledi" dedi. Gldler. "..nk bilenler bilir, kyl kadnlarmzn erkekten fark kalmamtr." Birok sarkl ve fesli tepki gsterdi: "Otur yerine!" "Bilmediin ilere karma!" "Sus!" H. Avni Bey pikin bir hatipti. Etkilenmeden devam etti: "Efendiler! Hissiyata kaplmayn. Kylerde erkek kalmad. Bir kadn -drt eve bakyor, aile reisi oldu. Artk kadnlarn da seme ve seilme haklarn kabul etmek durumundayz." Biri haykrd: "Feministliinizi tebrik ederim." "nsanlm tebrik ediniz." Birka alka karlk, olumsuz tepkiler arasnda krsden indi. Tunal Hilmi Bey sz ald: "u krsden btn Trklk ve Mslmanlk lemine akseden sesin sahibini tebrik ediyorum. Yeni domu Azerbaycan'n bile ka520 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

dullarn seime katlmasn kabul etmesi bize en byk bir ders olmaldr." Konya Milletvekili Vehbi elik Hoca seslendi: "Bizim memleketimize Boleviklik girmedi!" "Seim hakk Boleviklik deildir Hoca Efendi. Erkeksiz kylerde kadnlar muhtarlk yapmyor mu? Kadnlarn kadlk yapmas, camilerde vaaz etmesi, cephelerde savamas caiz deil mi? Caiz." Muhittin Baha Bey, "Kadnlar evlere ekilse, a kalrz a" diye bard ama uultu iinde sesini duyuramad. ankr Milletvekili Hac Tevfik Efendi ayaa frlamt: "Seim yalnz erkeklerin hakkdr!" Birka etkisiz itiraz ykseldi. Konya Milletvekili Musa Kzm Efendi (Gksu) krsye kmt: "Erkeklerin seim hakkn bile salayamadmz bir zamanda, kadnlarn seim hakkndan bahsetmek deliliktir. Bouna tartyoruz. Trk kadn seim hakk istemiyor. stemez. nk kadnla erkein birarada bulunmas asla caiz deildir. Olamaz. Yaplan neriyi iddetle reddediyorum." Alklar ykseldi. Dr. Fuat Umay yanndakilere, "Byle dnenlerin kafas salt cinsellikle dolu." dedi, "..insanlar kzma mevsimindeki hayvan gibi gryorlar. Allah'n vd insann hayvandan hi fark yok mu yani? nsan yalnz cinsellikten mi ibaret?" Krsye Malatya Milletvekili Ltf Bey kmt. "eriatta kadnlarn seim hakkn reddeden bir hkm yok." dedi, "..ama kabul eden bir hkm de yok. Hakknda kesin hkm bulunmayan bir ey kabul edilemez. nk efendiler, bizim dinimiz akl deildir, nak-ldir." Burdur Milletvekili Mehmet Akif Ersoy yannda oturan Zamir Bey'e, znt iinde, "Hale bak, adam akl reddediyor!" dedi. lk cuma gnk vaaznda bu konuya deinmeye karar verdi. Zamir Bey sylendi: "Bunlarn kafa saatleri ortaada durmu. Bizi gerileten, sonunda kerten ite bu gibi kk kafalar. Byle kk kafalardan kurtu-lamazsak daha ok ekeriz." Byk Taarruza Hazrlk 521 ANKARA'nn Hacettepe semtindeki kk, gzel Tacettin Camisi cuma gn dolup tat. Mehmet Akif Bey acele etmeden yerini ald. ksrerek sesini at:

"Ey cemaat! Bugn dnyada milyonlarca Mslman var. Ne acdr ki hibirinin istiklali yok. Yalnz biz istiklal sahibiydik. Ama biz de yzyllardr, elde ne varsa, yabanclara verip geri ekile ekile yayorduk. Bunun sebebi dinimiz midir? Haa. slamiyet hayat, akl, mant, zamann icaplarn reddetmez. slamiyet dini, ller dini deildir. Ama bat dnyas ilim ve fende ilerlerken biz Mslmanlar ne yaptk? Her eyi Allah'a havale ve emanet edip tembellik, cehalet ve banazlk iinde donup kaldk. Sonu ortada: Dilenerek yaayan hkmetler, harabeler, ekilmemi tarlalar, yaklm ormanlar, hastalklar, hurafeler, frkler, yolsuz, okulsuz kyler, pis ehirler. Milletin hayr iin ne dnsen 'Olmaz!' diye dikilen ilimsiz hocalar. Her yenilie, 'Biz dedemizden byle grmedik' diye kar kan yobazlar. Milletlerin hayatnda duraklamak bile lmek demek iken, biz tamamen durmuuz. Geriden de geri bir hale dmz. Grnen ky klavuz istemez. Yaadmz, ilkel bir hayattr. Peki, bat ne halde? Gemileri denizleri ayor, imendiferleri dnyay geziyor, uaklar havalarda dolayor, ilim adamlar hayatlarn aratrmaya vakfetmi, halk ise mtemadiyen alyor ve okuyor. Durum bu. Fakat kudretleri arttka hrslar da oalyor. Asya'y, Afrika'y bitirdiler, imdi sra bize geldi. Sevr Antlamas'n okudunuzsa anla-mnzdr ki bunlarn bizden istedikleri artk toprak moprak deil, bu defa canmz, varlmz istiyorlar. Mslmanlar! Bizi yenmek iin dmann elinde iki vasta var: Birincisi kaba kuvvet. nce kaba kuvvete bavurdular. Doudan Ermeniler, gneyden ngilizler ve Franszlar stmze yrd. talyanlar Konya'ya kadar yayld. Karadeniz boyunca silahlandrlm Rumlar ayaklandrl522 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu di. Yetmedi. Batdan da Yunan ordusunu srdler. Ne oldu? ld sanlan Mslman Trk doruldu ve yurdunu savunmaya balad. Sonu? Artk ne douda dman var, ne gneyde. Allah'n yardmyla ikisini de yendik. Pontus etelerini de susturmak zereyiz. Karmzda bir Yunan ordusu kald. Onu da Sakarya'da bozduk. Batya attk. Bir de Boazlar'daki Mttefikler var. Biz evelallah ikisini de yeneriz. Ama dmann ikinci bir vastas var ki birincisinden de gl: Nifak! Osmanl Devleti'ni bu silahla paraladlar, sonra da paralar teker teker yuttular. yleyse bugn de, yarn da herkes gzn drt amal, kimin ve neyin hesabna birbirimizin grtlana sarlmamz isteniyor, bunu ok iyi dnmeli. Aklmz kullanmazsak byle mazlum ve garip olmaya devam ederiz." Ellerini kaldrarak duaya geti: "Ya lahi, bize tevfikini gnder..." 45 FTNE her yanda pusuda bekliyordu. zellikle stanbul'da. Baz Osmanl nazrlar, din adamlar ve siyasetilerinin -drt ay nce kurulu almalarna balam olduklar Anadolu Cemiyeti adl gizli rgt faaliyete gemiti. Cemiyet kurtulu sava veren Ankara'ya kar Yunanllarla ibirlii yapmay amalyordu. Bakan eski eyhlislamlardan Mustafa Sabri Efendi'ydi. Sarklarna kadar siyasete batm olan bu tr din adamlar iin istiklal, hrriyet gibi kavramlarn hibir nemi yoktu. Onlar iin hayati konu, din adamlarnn ilevsel olduu saltanat rejiminin ve din devletinin srmesiydi. Cemiyet, hazrlad yazl neriyi bugn Yunan Yksek Komi-serlii'ne verdi. nerinin balca maddeleri yleydi: "Anadolu'yu M. Kemal'in penesinden ve kuvvetlerinden kurtarmak amacyla, Yunan igali altndaki Bat Anadolu'da Padiah adna Bat Anadolu zerk Hkmeti kurulacak ve Milli Meclis seimleri yaplacakt, Bu zerk hkmetin bakenti Bursa olacakt,

Bu ynetimin banda Hristiyan bir vali bulunacakt, Kurulacak olan gnll Anadolu ordusunun talim ve silahlandrlmas iinden Yunan Bakomutan sorumlu olacak, Yunan BaByk Taarruza Hazrlk 523 komutan gerekli hallerde iyi Trke bilen bir miktar Yunan subayn Anadolu ordusuna katacakt, zerk hkmet adliye, polis ve teki idare kollaryla ilgili kurumlar kuracakt, Bu hkmet Yunanistan'la bar yapacakt, Cemiyet Trakya'y da Yunanistan'a veriyordu. Anadolu Cemiyeti'nin btn yelerinin Bursa'da toplanmas iin gerekli giderleri karlamak zere Yunan hkmeti, Cemiyet dare Heyetine 100.000 Trk liras verecek, bu parann sarf edilen blm, Anadolu Milli Meclisi alr almaz, yeni belediye vergilerinden toplanacak parayla hemen geri verilecekti." Bu yazl bavuru, Yunanistan Yksek Komiseri tarafndan bir torpidoyla hemen Atina'ya, Dileri Bakanlna gnderildi.46 UKUROVA, Fransz ynetimi ve askeri ekildike, Trk ynetimi ve askeri tarafndan para para teslim alnyor, evler bayraklarla donanyor, kurbanlar kesiliyor, anavatana kavuan halk bayram ediyordu. Franszlarla birlikte, Trklerle yalnz kalmaktan ekinen Ermeniler de gitmekteydiler. Yeni Adana gazetesi Adana'ya dnd: "Buzlu, karl dalar arasnda tam iki yldr vatan kaygusu, fazilet ak ile haykrdk. Hibir strap, hibir mahrumiyet bizi yolumuzdan evirmedi... ok nemli gnlerden sonra z vatanmza kavutuk. Bamzn zerinde dalgalanan anl bayramz, hrriyet ve istiklalimizin ebediyen dnn mjdeliyor!"^ Milli Mcadele'ye kar yayn yapan Adana Postas ve Ferda gazeteleri susmu, sahip ve yazarlar, teki ibirlikilerle birlikte Franszlara karp skenderun'a, Halep'e, am'a kamlard. Kimbilir, belki de ilerde, bu ve benzeri ibirlikilerin ocuklar, Trkiye'ye dnp siyaset ve basn dnyasna katlacaklard. GUNARS birka bakanla durumu deerlendiriyordu. Baltazis Anadolu Cemiyeti'nin nerisini zetledi. Gldler.
524 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

O kadar alm, para dkm ama bu apta bir hainlii rgtlemeyi baaramamlard. Bu ara stanbul'daki 'Milli Savunma' rgt de, Ege'de zerk bir ynetim kurulmas iin alyordu. Gunaris, "Bu hain Trklere ihtiyacmz yok.." dedi, "..gerekirse byle zerk bir ynetimi biz kendimiz kurarz." AL HSAN PAA, eskiden birlikte alt 3. Kafkas Tme-ni'nin baarl Komutan Yarbay Halit Akmans'nn 1. Ordu Kurmay Bakanlna, Cephe kararghndan Binba Cemil Taner'in de Harekt ubesi Mdrlne atanmalarn istemi, istekleri uygun grnmt. Atla yakn bir birlii denetlemeye gidiyorlard. Sanda Halit Bey, solunda Cemil Bey vard. "..Ben srf vatana hizmet iin gururumdan fedakrlk ettim. Yoksa benim gibi bir komutan smet'in emrine girer mi? Ben Mustafa Kemal'in snf arkadaym, stelik o snfn da birincisiyim. smet kim, ben kim? Daha orduyu giydirmeyi bile becerememi. Hazrladklar plan da komik. Bu sefiller ordusu, o planla, sonu almak bir yana, taarruza kalkmay bile beceremez..." 48 Sakarya Sava gibi bir olaanstl yaam olan Halit Bey "Paam.." dedi, sesi isyanla titriyordu, "..Sakarya mucizesini bu beenmediiniz sefil ordu yaratmt. Bunu unutmayn." Byle bir itiraz hi beklemeyen Ali hsan Paa gazapla bakt: "Dncenizi sormadm. Sorduum zaman sylersiniz."

Atn kanatrcasna mahmuzlayp ileri kt. Halit ve Cemil Beyler geride kalmlard. Halit Bey bir ey syleyecekti, Cemil Taner susturdu: "Sus, sonra konuuruz. Geride kalmayalm. imdi ona da kzar." Atlarn mahmuzladlar. ARALIK AYI ok hareketli geti. Azerbaycan Bykelisi brahim Abilov, Ukrayna Olaanst Bykelisi General Frunze ve Buhara Temsilcileri Ankara'ya geldiler. Sevgiyle karlandlar. Ukrayna ile dostluk anlamas imzaland. Byk Taarruza Hazrlk 525

brahim Abilov

Yurtdndan satn alnan ve ierde yaptrlan niforma ve kaputlar askere datlmaktayd. Birliklerde koyun postlarndan da gece nbetileri iin gocuk yaplyordu. Silah, cephane ve ara noksan srd iin Sad taarruzu ilkbahara ertelendi. MAHMUT ESAT BEY, M. Kemal Paa'ya, Kara Vasf Bey'in Mdafaa-y Hukuk Grubu dare Kurulunda, 'takip olunan askeri siyaset hakknda grme almasn' istediini bildirdi. "Bilmiyor muymu?" "Konuyu yarma erteledik. Ne yapmamz uygun olur?" Rauf Bey'in de Bakanlar Kurulunda ayn konuda grme almasn nerdii bildirildi.49 ardlar. Mahmut Esat Bey, "Daha dn geldiler, bugn tertip iindeler" dedi. M. Kemal Paa sinirlendi: "Bizim siyasetimiz ak ve basit: Haklarmz alncaya kadar mcadele etmek. Bunu Yunanl bile biliyor. Bu siyaset sayesindedir ki dou snrmz kesinletirdik. Bugnlerde gney illerimizi de Franszlardan geri alyoruz.." Ayaa kalkt: "..Bu siyasetin tersi, istiklalden, vatan toprandan, milletin haklarndan dn vermeye raz olmaktr, iradesizliktir, sahte bir barla milleti avutup aldatmaktr. Bu ikisi Sivas Kongresi'nde de Amerikan mandasn savunmulard. Hatta Vasf Bey, 'Mali durumumuz, istiklal sahibi olmaya elverili deildir' demiti.50 Ben bu tr olaylar olmam sayarak herkesi istiklal ve milli egemenlik dncesi evresinde toplamaya abalyorum. Siyasetimizi sulandrmalarna izin vermeyin! Bakalm ne yapacaklar?" Rauf Bey saln ileri srerek Bakanlktan, Kara Vasf Bey sebep gstermeden Grup dare Kurulundan istifa edecekti.
526 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

Avrupa'dan dnen eski Dileri Bakan Bekir Sami Bey de evresinde bir hayli muhalif toplad. Bunlarn gr yle zetlenebilirdi: Sava halini uzatmamak, mmkn olanla yetinip byk devletlerle anlaarak bara gemek. UKUROVA'y geri almann son aamasna gelinmiti. Orduyu temsilen bir Trk birliinin ehre girdii 5 Ocak 1922 gn, Adana'da yer yerinden

oynad. Yzlerce kurban kesildi. ki yz kiinin tad 105 metre boyundaki dev Trk bayra bando eliinde btn ehirde dolatrld. Sevin ka-g detini ezip gemiti; kadn erkek btn Adanallar sokaklarda oynuyorlard. Her gn aclarla dolu igal dnemi sona ermiti. Yeni Adana gazetesi bugn yine kpkrmz mrekkeple basld: "Bugn Adana'nn milli bayramdr. Bu uurda ehit olan kahramanlarmzn ruhuna binlerce fatiha, sa kalanlara binlerce minnet ve kran" 51

5 Ocak 1922 Adana Byk Taarruza Hazrlk 527

BRNC ORDU Kurmay Bakan Yarbay Halit Bey, nceden haber vermeksizin Akehir'e gelerek, Cephe Kurmay Bakan Albay Asm Bey'le grmek istedi. Birka nezaket sznden sonra, grevinden istifa etmek istediini bildirdi. "Ne oldu?" "Ben daha nce Musul'da, Ali hsan Paa'nn emrinde bulunmutum. Bu yzden bana gveniyor. st kapal belirttiine gre, Ankara'da baz muhaliflerle temas olmu. Eer kendini gsterirse, Bakomutan yapacaklarn vaat etmiler." Asm Bey donakald: "Sen neler sylyorsun?" "Bu vaad anlalyor ki paann hrsn atelemi. O da, nce smet Paa'y harcamaya alarak zemini ve ordu muhitini bakomutanlna hazrlamak istiyor. Bunun iin de kendinden nce ne olmusa kmsyor, kendinden baka kim varsa aalyor. Tahamml etmek mmkn deil." 52 Sustu. Bu tutum, istiklal ordusunu paralamak demekti. Askerliin btn kural ve ilkelerine de aykryd. "imdi bunu smet Paa'ya nasl anlatmal? Kant ister." "Arz ettiklerimi ayrntl olarak yazp vermeye hazrm." "Bir kiinin ifadesiyle yetinmez ki." "Zarar yok. Nasl olsa Ali hsan Paa rahat durmayacaktr. Arkas gelir." 53 YENLG Yunan cephesi gerisinde karkla yol am, asayi bozulmutu. Yunan gal Komutanl cephe gerisini sk bir disiplin altna almak iin birok yerle birlikte Demirci'nin de yeniden ve hemen igal edilmesini emretti. Haber kulaktan kulaa Demirci Kaymakamna ulatrld. Aknclar gece yars Demirci'yi terk ettiler. Yamlarna sarlarak atlarn yine daa srdler. Souk can yakyor, gzleri yaartyordu.
528 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

RAUF BEY ve Vasf Bey'den sonra Refet Paa da istifa etti. Bunun teki istifalar ile ilgisi yoktu. Refet Paa tasarruf amacyla Genelkurmay Bakanl ile Milli Savunma Bakanl'nn birletirilmesini, Fevzi Paa'nn sadece Bakanlar Kurulu Bakan olarak kalmasn savunmaktayd. Bu yolla ok istedii Genelkurmay Bakanl'n sessiz sedasz stlenmeyi hesap ediyor olmalyd. Meclis nerisini kabul etmemiti. stifa buna tepkiydi.54 stifalar birbiriyle balantl ve M. Kemal Paa'ya kar bir tavr olarak yorumlayan stanbul ynetimi mide kapld. Bu yorum ngilizlere de mantkl geldi. LLOYD GEORGE ve baz bakanlar, Lord Curzon'u dinlemek zere toplanmlard. Trkiye'yi kollayan Mr. Montagu toplantya arlmamt. Curzon, "Olaylar hem bizim, hem Yunanllarn daha fazla aleyhine gelimeden, duruma yn vermemiz gerektiini dnen Bakanlm haka bir bar plan tasla hazrlad" dedi. "Gzel." "Plan, Sevr'i Trkler iin olduka yumuatyor. Yunan isteklerine de yeterince cevap veriyor. Yani adil ve dengeli." "Ankara Sevr'e dayal bir bar plann kabul eder mi?" "M. Kemal'e kar gl bir muhalefet olutuunu haber alyoruz. stanbul hkmeti, M. Kemal'in otoritesinin kmek zere olduu kansnda." 55 "lgin." "Bu olaslk gerekleirse iktidar lmllara geecektir. Onlarn bu plan kabul edeceini sanyorum. Ama bu olaslk gereklemezse, plan kabule zorlamak iin Ankara'ya kar uygulanabilecek baz bask nlemlerini de saptadk. Mesela Akdeniz ve Karadeniz'deki limanlarn ablukaya almak. stanbul'daki igali iyice sertletirmek. Yunanistan'a her trl aktif yardmda bulunmak. Yunan ordusunda mttefik subaylarn grev almasna izin vermek..." 56 Lloyd George'un yzne pembe bir gl yayld. Ellerinde, Trklere kar kullanlabilecek daha birok imknlar olduunu bilmenin huzurunu duydu. Bunlar ve yenilerini gerektike devreye sokabilirlerdi.
Byk Taarruza Hazrlk 529

Lord Curzon, adil ve dengeli olduunu iddia ettii bar plan taslan aklamaya giriti.56a GAZ Milli Savunma Bakanl'n Kzm Karabekir Paa'ya teklif etmiti. Ald cevab Fevzi Paa'ya telefonla bildirdi: "Karabekir Paa, Bakanlk teklifimizi uygun grmedi." "Neden?" "Trk-Fransz Anlamasnn Moskova'da hassasiyet yarattn, bu yzden Dou Cephesi'nden ayrlmasnn doru olmadn ileri sryor." 57 "yleyse cephedeki asker milletvekillerinden birini dnece-iz." "Benim aklma Kzm ve Fahrettin Paalar geliyor." "Hangisi seilse olur. kisi de grev adamdr." AL HSAN PAA Kurmay Bakan Yarbay Halit Bey'in istifasna ve nnda 5. Kafkas Tmeni Komutanlna atanmasna ok ier-lemiti. Yldznn barmad Albay Selahattin Adil Bey'in rtbesi de mirlivala ykseltilmiti. Daha bu olay iine sindiremeden Milli Savunma Bakanlna Kzm zalp Paa'nn seildiini renince sinir kesildi: "Yahu, bu Kzm ne zaman paa olmutu?" "Sakarya'dan sonra." "aylak yani. smet Paa beceriksiz. Karargh tecrbesiz. Ne talihsizlik! Bu kadro orduyu zafere gtremez." 58 YZBAI FARUK'tan Nesrin'e: "Sevgili Nesrin Hanm, Size yzlerce mektup yazdm ama hibirini beenmedim, gndermedim. Sradan bir mektup yazmay da istemedim. Bu yzden aylar geti.

Son bir hayat hamlesiyle bunu yazyorum. Naslsnz? Erkeklerin salkls bile sorunken bir de yzlerce erkek hastayla uramak ne kadar g olmal. Kolay gelsin.
530 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu \

Ben bir tabura komutan olmak istiyordum. Bu isteimi yerine getirsin diye Kolordu Komutanna kendimi sevdirmeye altmd. ly karm olmalym, beni ok sevdi ve yannda alkoydu. Kolordunun haberalma ubesi mdr yapt. Ordu Komutan Ali hsan Paa, laf aramzda, ok tuhaf bir adam kt. Sevilmeyi deil, kendisinden korkulmasn istiyor. Korkutucu eyler yapyor. Tabii gln oluyor. te byle. Vedia Hanm'a ve Vedat Bey'e selamlar. Sayglarmla" UZUN bir yolculuktan sonra Ankara'ya gelen Sovyet Rusya Bykelisi Aralov, gven mektubunu Meclis Bakan Gazi M. Kemal Paa'ya sunmu, trende Dileri Bakan Yusuf Kemal Bey de bulunmutu. Tren sonunda M. Kemal Paa, Aralov'a, "Kaln da bir kahve ielim" dedi. "Memnuniyetle." Yusuf Kemal Bey de kald. Oturdular. M. Kemal Paa, "Protokol bir yana brakarak dosta konumak istiyorum.." dedi, "..Moskova Bykelimiz Ali Fuat Paa, Fransa ile yaptmz anlamann Moskova'da kuku yarattn bildiriyor." Aralov ak kalplilikle, "Evet" dedi. "Fransa ile yaptmz anlamay saklamadk, bir suretini, sizden nceki sayn Bykeliye verdik.59 Msy Franklin Bouillon'a da, bat dnyasnn gizli sand Moskova Antlamas'nn bir suretini verdik.60 Bu kadar az. Gizli diplomasiden kesinlikle uzaz. Bugnlerde Dileri Bakanmz bar aramak iin Avrupa'ya gndereceiz.." Aralov huzursuz bakt. "..nk bir an nce silah brakp iimize sarlmak, douyla da, batyla da, bar iinde yaamak istiyoruz. Uygarln nimetlerinden yararlanmak, artk mutlu olmak benim milletimin de hakk. Siz de askersiniz, savan ne olduunu bilirsiniz." "yi bilirim."
Byk Taarruza Hazrlk 531

"..Yaknda Azerbaycan Bykelisi brahim Abilov Bey'e ve size, sessiz sedasz savaa hazrlanan ordumuzu gstereceim. Milletinin insanca yaamas iin lmeye hazr iki yz bin asker greceksiniz. Savamak istemiyoruz. Ama byk devletler, yalnz kuvvetin dilinden anlamakta srar ederlerse, bu orduyu harekete geireceim.." Bir an durdu: "..nann, o kyamet gnn dndke Yunanllara acyorum. Yazk ki efendisi ngiltere acmyor. mit ederim ki sorun, silahsz zlr." Bu ksa, ak konuma Aralov'da byk sayg uyandrd. MLL SAVUNMA BAKANI Kzm zalp Paa ilk i olarak hastaneleri ve yaral barnaklarn ziyaret etti. En son Cebeci Has-tanesi'ne geldi. Bahekim emsettin Bey, Dr. Hasan ve Nesrin tarafndan karland. Birinci koua girdiler. Bakan kapnn yanndaki ilk yatakta yatan Temen Refik'in hatrn sordu. Temen, "Teekkr ederim, iyiyim Paam" dedi. Bakan br yataa gemek zereydi, bahekim sessizce battaniyeyi aralayarak, bu iyimser yaralnn durumunu gsterdi: ki baca da dizlerinin zerinden kesilmiti. Kzm Paa'nn gzleri doldu, eilip yaralnn ban pt, "Benden bir istein var m ocuum.." dedi efkatle, "..ailen nerde? Onlarn bir ihtiyac var m? Syle ltfen." Temen bir ey istiyor olmaktan utanarak, "stiklal Madalyas'n hak ettiimi sanyorum.." dedi, "..ondan baka bir ey istemem efendim." 60a

UBAT AYINDA btn subaylar gibi 61. Tmen'in 174. Ala-y'nn subaylar da birikmi aylklarn aldlar. Orduya bir uak armaan etmeye sz vermilerdi. Hzla para topladlar. Toplanan paray uak alnmas iin Milli Savunma Bakanl emrine verdiler. Alnacak uak '174. Alay' adyla hava kuvvetlerine katlacakt.60b PADAH VAHDETTN gen ve gzel ei Neriman Hanm'n dairesinden pek kmyor, kt zaman da karanlk, kukulu iler e532 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu viriyordu. Herkesten gizli birtakm adamlar kabul edip grmekte, Damat Ferit artklaryla ilikisini srdrmekteydi.600 Yaver Albay Naci Bey (ldeniz) bu hale katlanamaynca Anadolu'ya gemi, Padiah yaverinin Milli Mcadele'ye katldnn duyulmas byk yank yapmt. Felah rgt daha etkili bir olay yaratmak iin iki subaya Anadolu'ya gemeleri arsnda bulundu: lki Sadrazam Tevfik Paa'nn olu, Vahidettin'in damad Binba smail Hakk Okday'd. kinci subay ise Sadrazamlk Bayaveri Yarbay Hseyin Hsn Bey'di. Duraksamadan evet dediler. Arkadalar Anadolu'da dvrken, stanbul'da konfor iinde yaamak ka zamandr ikisini de utandrmaktayd. smail Hakk Bey ei Ulviye Sultan'n Nianta'ndaki konanda yayordu. Katnn anlalmamas iin ka tarihinden bir hafta nce bir tartma karp odasn ayrd. Felah rgt smail Hakk Bey'e Ada-pazarl koyun tccar Mustafa Aa' diye sahte bir kimlik hazrlamt. . Hakk Bey 28 Ocak sabaha kar kalkt. Mustafa Aa kyafetine girdi. antas hazrd. Kpei Berbat'a veda edip kimseye sezdirmeden Ulviye Sultan sessizce sokaa kt. Saat yedi buukta Haydarpaa'dayd. Hseyin Hsn Bey de gelmiti. Durumu bilen millici grevliler kolaylk gsterdiler. Tren 08.00'de kalkt. Hereke'deki ngiliz denetimine taklmadan Geyve'ye geldiler. Geyve'den sonra tren almyordu. Kaaklar karlayan subaylar bir araba bulup ikisi de Ankara'ya yolcu ettiler. rgt, kaaklarn Geyve'ye ulatklarn renince, durumu el altndan gazetelere bildirdi. Ertesi gn btn gazetelerde Vahidettin'in damad ve Tevfik Paa'nn olu ile Sadrazamlk Bayaverinin Anadolu'ya kat haberi birinci sayfalarda yer ald. Haberin doru olduu anlalnca sarayda ve sultan konanda kyamet koptu.60d

Byk Taarruza Hazrlk 533 BALIKESR MLLETVEKL Hasan Basri Bey ve arkadalar bir ngerge vererek Yunan zulmlerinin protesto edilmesini istemilerdi. Hasan Basri Bey ac rneklerle dolu bir konuma yapt. nerge, gereinin yaplmas iin Dileri Bakanlna havale edildi.60e Bakanlk, her zaman yapt gibi durumu birer nota ile galip devletlere bildirerek ilgilerini dileyecek, galip devletler de bu notalar dosyalarna kaldracaklard. Trkler dncelerini ve gerekleri bat basn yoluyla kamuoyuna ulatramyordu. Tarih boyunca ulatramamlard. nk devletin bunun iin kurulmu bir rgt, bu konuda bir

tecrbesi ve yetimi bir tek adam yoktu. Anadolu Ajans'nn yurtdna etkisi olmuyordu. Buna karlk kamuoyu yaratmann, tantmann ve propagandann nemini oktan anlam olan Yunanistan, 1912'de Atina'da bir basn brosu kurmu, giderek Londra, Paris, Roma'da gibi nemli merkezlerde, elilikler dnda, basn temsilcilikleri amt.60f Trk protestosunun basn evrelerine szmas zerine alarmda bekleyen bu temsilcilikler, 'barbar Trklerin Anadolu'da Pontus Rumlarna kym yaptn' iddia eden bltenler yaymlayarak, Trk protestosunu boup etkisiz hale getireceklerdi. SMAL HAKKI OKDAY ve Yarbay Hseyin Hsn Bey, Ankara'ya doru yol alrken, Dileri Bakan Y. Kemal Tengirenk ile Hikmet Bayur, Hukuk Maviri Mnir Ertegn, zel Kalem Mdr Ferit ve Ktip Kemal Beyler de Ankara'dan ayrldlar. Ankara-Geyve aras sekiz gn srd. Dokuzuncu gn trenle stanbul'a vardlar. Y. Kemal Bey milli hkmetin stanbul'a gelen ilk Bakan olarak Haydarpaa'da niversite genleri tarafndan byk gsteriyle karland. Bakan ve kurul yelerinin hepsi stanbulluydu. Ertesi gn bulumak zere yaknlarnn evlerine daldlar. Y. Kemal Bey sabah, Sadrazam Tevfik Paa'y ziyaret etti. Ahmet zzet Paa da gelmiti. Y. Kemal Bey Avrupa'daki temaslar srasnda Ankara ile stanbul arasnda 'fikir birlii' olduunu vurgulamak istiyordu. Trkiye'deki ikilikten yararlanan Batya kar bu iyi bir tavr olur diye dnmekteydi. 534 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu Bu istei uygun gren Tevfk Paa, "Zat- ahane ile grecek misiniz?" diye sordu. stei benimsendiine gre Padiahla grmemek olmazd, Y. Kemal Bey, "Eer isterlerse, grrm" dedi.61 Ertesi gn Ahmet zzet Paa Y. Kemal Bey'i alp saraya gtrd. Bu gelimeye bakarak Y. Kemal Bey, Padiah'n kendisiyle grmek istediini sand. Tevfk Paa sarayda bekliyordu. Bamabeynci n Vahidettin'in huzuruna kard. Vahidettin her zamanki koltuunda oturuyordu. Rengi soluktu, gzleri ukura kamt. Damadnn Ankara'ya katlmas onu ok sarsm olmalyd. Kendisini saygyla selamlayan Y. Kemal Bey'e selam vermeksizin, basit bir el hareketiyle karsndaki koltuu gsterdi. Ankara Dileri Bakan, bozulduunu belli etmemeye alarak Padiah'n karsna oturdu. Paalar ellerini gbeklerinin zerinde kavuturarak ayakta kaldlar. Vahidettin hibir ey sylemeden gzlerini kapad. Uzayan sessizlii krmak iin Y. Kemal Bey, "Hkmetim, Trkiye Byk Millet Meclisi'ni tanmanz diliyor" dedi. Vahidettin gzlerini amad, cevap vermedi. Uzun ve kat sessizlik srd. Padiah, Ankara'nn Dileri Bakann hie sayma anlam tayan bu suskunluuyla, kendisini armadn, Ankara'nn nerisini de konumaya deer bulmadn aklam oluyordu. Sessizlik iyice uzaynca Y. Kemal Bey, sinirden titreyerek izin isteyip kalkt. Paalar da birlikte ktlar. Padiah grmek istemedii halde saraya gtrlmesine ok ierlemiti. ki Osmanl paasna terbiyesinin elverdii lde hakaret etti.62 TAM DA BU SIRADA stanbul'un bir baka yerinde, ok artc bir olay gelimekteydi. Ankara kurulunun gizli belgelerinin Ktip Kemal'in elindeki zel antada olduu anlalyordu. Ktip kaynpederinin evinde kalyordu. Vahidettin'in emriyle ev gzetlemeye alnmt. Becerikli sivil polis, herkesin kp evde kimsenin kalmadn anlaynca ieri girmi, ktibin evde brakt kilitli grev antasn amt. indeki 6 gizli belgenin fotoraflarn ekiyordu. i bitince belgeleri zenle yeniden antaya yerletirdi. Kilidi kapad. Belgeler, Y. Kemal Bey'in zellikle Londra'daki grmeler sraBUyk Taarruza Hazrlk 535 snda dikkate almas gereken gizli hkmet talimat ve yine baz ok gizli bilgilerdi. Vahidettin, belgelerin fotoraflarn gvendii bir saray grevlisiyle o akam ngilizlerin

Yksek Komiseri Sir Harold Rumbold'a yollad. Bilgiler Londra'ya geildi. Lord Curzon, Londra'da Y. Kemal Bey'le grme masasna, Ankara hkmetinin gizli dncelerini renmi olarak oturacakt.63 MECLS TOPLANTI SALONU da, iki balkonu da tklm tklm doluydu. eri giremeyenlerin M. Kemal Paa'nn konumasn duymalar iin pencerelerin camlar karld. nc toplant ylna giriliyordu. Toplant yeni yln Meclis Bakannn bir konumayla amas detti. Saat 13.30'da Meclis Bakan Gazi M. Kemal Paa, bakanlk krssne kt. Uzun yllar anmsanacak olan konumasn yapt. ve d nemli sorunlara deindii sylevinin ekonomi blmne geince, sordu: "Trkiye'nin sahibi ve efendisi kimdir?" Sesler ykseldi: "Kyller!" "..Evet, Trkiye'nin hakiki sahibi ve efendisi, hakiki retici olan kyldr.." Alklar patlad. "..O halde herkesten daha ok refah, saadet ve servete mstahak ve layk olan kyldr. Bundan dolay TBMM hkmetinin ekonomik siyaseti, bu temel amac elde etmeye yneliktir. Yedi yzyldan beri cihann eitli yanlarna yollayarak kanlarn akttmz, kemiklerini yabanc topraklarda braktmz ve yedi yzyldan beri emeklerini ellerinden alp israf ettiimiz, buna karlk daima aaladmz ve kmsediimiz, bunca fedakrlk ve ihsanlarna kar, nankrlk, kstahlk, cabbarlkla uak katna indirmek istediimiz bu asl sahibimizin huzurunda, bugn, tam bir saygyla ve utanarak gerek duruumuzu alalm.." Alklar uzun sre devam etti.
536 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

Sylevin bitiminden sonra yaplan seim sonunda Rauf Bey Meclis kinci Bakanlna seildi. Bu sonula Bakanlk Divannda bir eit koalisyon olumutu.63a M. Kemal Paa'nn bu sonutan memnun kald sylenemezdi. Ama bunu belli etmedi. Siyasi dankla yol amamak iin birok eyi sabrla karlyordu. Bugnk sylevinde, eitim alannda temel amacn 'genel cahillie son vermek' olduunu belirtmiti. Yeni Milli Eitim Bakan, bu aklamaya dayanarak, 'Mektepler Tekilat' adyla bir yasa tasars hazrlayacakt. Bu tasarya gre liselerin ad 'yeni medresei resim dersinin adn 'izgi dersi! mzik dersinin ad 'ilahi dersi' oluyordu. Gazi buna da aka ses karmad.63b Zafere kadar sabredecekti. YZBAI FARUK Nesrin'den zarfa konmu bir kartpostal ald: "Faruk Bey, Sizi kararghta tuttuu iin komutana minnetlerimi syleyiniz. Bir daha savamanz istemiyorum. Sizi savarken dnmeye dayanamam. nk sizi seviyorum" arpld. Bu kz, yrekli kanclar ve gz kara eteciler hamurundand. Mektup yazmaya oturdu. Sayfalar dolusu, upuzun, karmakark, srasz, dzensiz, gnlerce yazd. Mektup "Ben de sizi seviyorum" diye balyor, "Sizi ok seviyorum" diye sona eriyordu. Artk her gn mektup yazacak, biriktirip biriktirip birbirlerine yollayacaklard. NGLZ DILER BAKANLII Trk-Fransz Anlamasnn feshedilmesi iin ok almt. Franszlar alttan alm, bundan sonra birlikte hareket edeceklerine sz vermi ama anlamay da korumulard. Y. Kemal Bey Paris'te, Trk-Fransz dostluunun glendiini grerek memnun oldu. Fakat A. zzet Paa'nn da Paris'e geldiini duyunca midesi buland.63c stanbul ynetimi, Ankara ile birlik olmadn, ikiliin srdn belirtmenin gerekliliine

karar vermi, A. zzet Paay Avrupa'ya yollamt. Byk Taarruza Hazrlk 537 Ankara kurulunun ardndan A. zzet Paa da Paris'ten Londra'ya hareket edecek, Lord Curzon ikisiyle ayr ayr konuacak, bu ikilikten tatl tatl, ustaca yararlanacakt.64 VAHDETTN'N DAMADI Binba smail Hakk Bey Bat Cephesi kararghna atand. Padiah damatln tepip Anadolu'ya gelmi olmas karargh subaylarnn houna gitmiti. Sevgi ve saygyla karland. Ama yz pudralyd, hareketleri fazla alafrangayd, slubu yapmackt. Hepsi halk ocuu olan subaylar smail Hakk Bey'i yadrgadlar. Osmanlca bilen bir yabanc subay gibiydi. Giderek arkadasz kald. 16. Tmen'in Kurmay Bakanlna atannca ok sevinecek ve koarak gidecekti. M. KEMAL PAA orduyu denetlemek ve son durumu grmek iin 6 Mart gecesi Ankara'dan trenle ayrld. Beylik Kpr yeni yaplmt, daha derme atma haldeydi. Tren bu geici kprden kaplumbaa hzyla geti. Sabah Bier'e geldiler. Demiryolu Bier'e kadar onarlmt. ou kadn olan iiler, bozkr ayaznda, demiryolunu Bier'den ileriye gtrmek iin iba etmilerdi. Gazi, mhendise, ustalara ve iilere teker teker ellerini skarak teekkr etti. Otomobili istasyona indirilmiti. Sivrihisar'a hareket etti. LORD CURZON Y. Kemal Bey'le iki kez grt. Ankara Mi-sak- Milli kabul edilirse bar yapmaya hazrd. Ama ngiltere Misak- Milli'yi, yani Trkiye'nin tam bamszln kabul etmiyordu. Lord Curzon, Trklerin bir taarruza kalkp Yunanllar yenmesinden ekinmekteydi. Ama A. zzet Paa'dan edindii bilgi ve Ankara hkmetinin Y. Kemal'e verdii gizli talimatn zayf ifadesi, Ankara'nn mcadeleyi sonuna kadar gtremeyeceini gstermekteydi. Rahatlad. Bu rahatlk iinde Ankara ve stanbul ile oyun oynarken bir olay patlak verdi.64a Yerel liderlerin ar basks altnda bunalan Hindistan Genel Valisi Lord Reading Hindistan leri Bakan Montagu'ya bir 538 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu telgraf gndererek, 'Hindistan'daki Mslmanlarn yatmalar iin stanbul'un boaltlmasn, zmir ve Edirne'nin Trklere verilmesini zorunlu grdn' bildirdi. Babakann kat siyasetinden ikyeti olan Mr. Montagu, bu gizli telgraf basna szdrd. Ortalk kart. Lloyd George ve Lord Curzon Montagu'ya ate pskrdler. ngiliz kamuoyu baz eyleri yeni yeni reniyordu. Koalisyon atrdamaya balad. Babakan Lloyd George, Trkiye'yi destekleyen Montagu'yu azletti.65 Bu ilem, ngiliz resmi siyasetinde Trk dmanl tavrnn srecei anlamna geliyordu. Lloyd George 'ebediyen Yunan taraftaryd' ve ebediyen Trk dman kalacakt. 14 MART gnl kdam gazetesinde Y. Kadri'nin nemli bir yazs yer ald. Ankara'da Kzlay Merkezi'ndeki dertleme ve tartmalarn rn olan bir yazyd: "...Bu kanl cenkler, bu korkun mcadele yalnz Trklerle Yunanllarn sava deil, gemile gelecein arpmasdr. Eer gen Anadolu ordusunun kurtaraca vatan zerinde yeni hayatn ve yeni fikrin parlamayacaksa, eer orada gene gemiin o gerici, yenilie dman, boucu ve ldrc karanl hkm sre-cekse, kurtulu kelimesinin ifade ettii mana, pek eksik kalmaz m? Zaman yryor, daima ne doru, ileriye doru yryor. Bunun aksine gitmek imknszdr!'
65a

M. KEMAL PAA birlikleri denetliyor, komutanlarla gryor, bir bahar taarruzunun mmkn olup olmadn anlamaya alyordu. Akehir'e gelirken ay istasyonunda 1. Ordu Komutan Ali hsan Paa'yla grt. "On gndr cephedeyim.." dedi, "..srekli eletirdiiniz gibi, askerin ou gerekten

niformasz.." Ali hsan Paa grnn onaylandn sanarak glmsedi. "..Ne yapalm? Yoksuluz, niformamz, mataramz, palaskamz yok diye mcadeleden vaz m geelim? Dmana teslim mi olalm?" Ali hsan Paa irkildi: "Oo, hayr." Byk Taarruza Hazrlk 539 "yleyse artlarmz hi dikkate almadan neden her eyden ikyet ediyorsunuz? Prl prl bir ordunun bana geeceinizi mi hayal ediyordunuz? Bu ordu, milletinin kaderini paylaan gazi bir ordudur. Tek dayanamz ve son talihimizdir. Bu ordunun yarsn, namusunuza emanet ettik. Bunu unutmayn!" Ayaa kalkt, elini uzatt: "yi gnler dilerim." Bu ok ciddi bir uyaryd. Ali hsan Paa mevkiinin tehlikeye girdiini anlamt. Ankara'daki arkadalarna durumu bildirmeliydi. KI dalarda ok acmaszd. Demirci Aknclar ok glk ekmilerdi. Zaman zaman a, uykusuz kalm, donma tehlikesi atlatm, hastalanm, yaralanm, ehit de vermilerdi. Ama Yunanllar, Ermeni, Rum ve erkez eteleri, 'gvur Mslmanlar', her frsat dtke tepelemiler, igal idaresini lgna evirmilerdi. gal Komutanlna bal byk bir kuvvet Demirci Aknclarnn peine dt. Aknclar Ulus Da'nn karl ormanlarna daldlar. Bu gzel dan yollarn iyi bildikleri iin iki kez kuatmay yarp kmay baardlar. Dalan mfrezeler ikinci kuatmadan kurtulunca, 17 Mart Cuma gn bulutular. Btn aknclarn yz ta gibiydi. Kuatmay yararken baz aknclar gibi Mfreze Komutanlarndan Halil Efe'nin ei Grdesli Makbule de ehit olmutu. Halil Efe'yi delice seven Makbule, kocasndan ve aknclardan hi ayrlmam, srekli birlikte gelmiti. Halil Efe de eini yle severdi. Sevgileri ve yiitlikleri efsane gibi yaylmt drt yana. Makbule'yi Ulus Da'ndaki Kocayayla'da, kimsenin bulamayaca bir kede topraa verdiler.65b Aknc ahlaknca ehit olanlara alamak aypt. Makbule'nin topraa verildii gn, aknclar Halil Efe'yi de, brahim Ethem Bey'i de, birbirlerini de ayplamadlar. Hepsi kana kana alad. NGLZ, FRANSIZ VE TALYAN Dileri Bakanlar Trklere ve Yunanllara ay sreli mtareke nerisinde bulunmular, ara vermeden bar artlarn da grmeye balamlard. M. Poincare Cur540 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu zon'un hazrlad ve ngiliz hkmetinin benimsedii bar plann beenmemiti. Curzon'u adm adm geriletiyordu. Grmelerin az da olsa Trkler lehine gelitii bu srada Sadrazam Tevfik Paa ngiliz Yksek Komiseri Sir Harold Rumbold ile ok gizli olarak konumak istedi. Yksek Komiser'in ikametghnda bulumaya karar verdiler. En gvenli yer orasyd. Sebebi ve konusu aklanmayan bu ziyaret Rumbold gibi soukkanl ve tecrbeli bir diplomat bile heyecanlandrmt. ok nemli bir ey olmalyd. Tevfik Paa konyandan byke bir yudum ald, gzel bir n-gilizceyle, "Padiah Hazretleri dn gece beni saraya ardlar.." dedi, "..bir proje gelitirmiler. Lord Curzon Hazretlerine bu projeyi ulatrmanz rica ediyorlar." "Emrederler." "Efendimiz, bizimle hemen bir anlama yapmanz artyla, stanbul ve anakkale

Boazlarnn muhafazasn ebediyen ngiltere'ye vermeyi taahht ediyor. Muhafaza iin gerekli topraklarn idaresi de ngiltere'ye braklacak. ngiltere bu amala kendi askerini kullanabilecei gibi Trk jandarmasn da emrine alabilir. Efendimiz, bylece btn slam leminde, ngiltere'nin Halifeliin koruyucusu, hatta orta olduunun anlalacan mit ediyor. Bu yolla, Hindistan'da ve sair yerlerdeki Mslmanlarn ngiltere aleyhtarlnn tamamen yklacan dnyor.." Hrltl bir nefes ald: "..Padiah Hazretlerinin projesi bu." Sir H. Rumbold inanamad. Lord Curzon'un bar plann biliyordu. O plan bile bu kadar Trkiye'nin aleyhinde deildi. Mslmanlarn Halifesi ngiliz himayesini kazanabilmek iin istiklal hevesi iindeki btn Mslmanlar satyor, Halifelik etkisini ngilizlerin kar iin kullanacana sz veriyor, Boazlar gzden karyor, 80 yandaki Sadrazam da bu pazarla araclk ediyordu. Sir H. Rumbold, "Sizin grnz renebilir miyim?" diye sordu. Tevfik Paa, "Ben de bu neriye katlyorum." dedi, "..yalnz, bu proje hkmetimden bile gizlidir. Bu gizlilie, anlama imzalanncaya kadar, majestelerinin hkmetinin de uyacana gveniyoruz." "Bize gvenebilirsiniz." 66 Byk Taarruza Hazrlk 541 FRANSIZ BABAKANI ve Dileri Bakan Msy Poincare, Lord Curzon ve talyan Dileri Bakam Sinyor Schanzer, gn iinde Trkiye ve Yunanistan'a bar artlarn da bildirdiler. Bar artlarnn kabul edilmesi halinde, Yunan ordusu Anadolu'yu boaltmaya balayacakt. Bar nerisine gre Edirne, Krklareli ve Gelibolu Yunanistan'a veriliyordu, Aznlklar gven altna alnacakt, Douda bir Ermeni yurdunun kurulmas konusu Milletler Ce-miyeti'ne havale edilecekti, Boazlarn Anadolu kylar silahszlandrlacakt, Trk ordusu ve jandarmas, 85.000 kiiyle snrl olacak, gnll ve cretli askerlerden oluacakt.67 Yunanllarn Anadolu'yu boaltmas, bu artlarn kabul edilmesine balanmt. Grmeler srd srece Yunan ordusu Anadolu'da kalacakt. Mtarekenin ucu akt. ayda bir uzatlarak yllarca srdrlebilirdi. Her iki ordu galiplerin subaylarnca denetlenecek, bu yolla Trk ordusu hakknda her trl bilgiyi de elde etmi olacaklard. DILER BAKANLII bar artlarn Akehir'e bildirdi. artlar inceleyen Gazi ve smet Paa ok fkelendiler. smet Paa, "Bu artlan kabul etmek mmkn deil.." dedi, "..ama reddedersek dnyaya sava arayan bir millet olarak grneceiz." "Reddetmezsek bu kez de bar midiyle geveyeceiz. Tavizciler mmkn olanla yetinerek bar yapalm diye tutturacaklar." "ki olaslk da kt. Ne yapacaz?" "Bir k yolu bulacaz." 68 BUGN STANBUL'da Darlfnun (niversite) konferans salonunda iki konferans vard. lk olarak Akil Muhtar Bey Einstein'n izafiyet (grecelik) teorisi hakknda konutu. kinci konferansa gemeden nce ksa bir ara verildi. niversite yneticileri, hocalar, Sleyman Nazif Bey en ndeki protokol koltuklarnda oturuyorlard. Salon muhabirler, fesli, sark542 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

l renciler, sivil ve niformal tbbiyeliler, renci olmayan merakl dinleyicilerle azna kadar doluydu. Bir sre nce Erturul Gazi iin 'Tatar yavrusu' diyen ran edebiyat hocas Hseyin Dani

Bey, yakn zamanda da "Fuzuli Trk deildir" diye bir yaz yazm, Sleyman Nazif Bey de "Hayr, Trktr!" diye cevap vermiti. Filozof bugnk konferansnda doruyu aklayacakt. Mtareke balangcndan beri Trke o kadar hakszlk edilmiti ki renciler filozofun kimi destekleyeceine ok nem veriyorlard. Rza Tevfik Bey, koltuunun altnda, her zamanki gibi birka kaln kitapla krsye kt. renciler gerildi. Filozof omuzlarna inen uzun salarn dalgalandrarak salonu gzden geirdi, bir adm ne geldi, "Beyler.." dedi, "..sizleri merakta brakmamak iin kanaatimi hemen syleyeceim, sonra da iddiam kantlayacam. Fuzuli Trk deil, Acemdir." Sleyman Nazif Bey ayaa kalkt: "Yanlyorsunuz, Fuzuli zbez Trktr, Azeri Trkdr." Rza Tevfik Bey direndi: "Hayr efendim, siz yanlyorsunuz, Trk deildir." Gerginlik bir anda younlat. Birok renci sinir iinde ayaa kalkmt: "Trktr!"
1

R za Tevfik S leyman Nazif Byk Taarruza Hazrlk 543

Sinirlilik filozofa da geti: "Beyler, Fuzuli Trk olsa ne kar? Siz Trkler aranza bir tek Fu-zuli'yi almakla ne kazanrsnz?" Bir renci haykrd: "Sen Trk deil misin?" "Deilim. Trklkten oktan istifa ettim. Trkn klcndan baka vnecek nesi vard? O da bitti. Hl stanbul'da oturabiliyorsa-nz, bunu byk devletlerin size deil, slam lemine duyduu saygya borlusunuz." Salon bir anda kart, btn renciler ayaa frlad: "Sus namussuz!" "Milliyetsiz herif!" "n aa oradan!" Tepkinin iddeti Rza Tevfik Bey'i sersemletti: "Bu ne biim konuma? Ben sizin hocanzm." "Artk deilsin! Sus!" Filozof son bir kez kabadayca dikildi: "Bana bakn, ngilizler burada olduka, kimse beni susturamaz, istediimi sylerim. Bana bir halt edemezsiniz." Bir renci krsye doru fesini frlatt: "Defol soytar!" Yzlerce renci onu izleyerek feslerini Rza Tevfk'e savurmaya balad:

"Defooool" Rza Tevfik dolu gibi yaan, bana, yzne, srtna arpan feslerden kendini korumaya alarak zorlukla krsden indi, sarkl renciler ile Hrriyet ve tilaf Partili olduklar sakal ve kyafetlerinden anlalan baz Araps adamlarn korumas altnda salondan kp gitti, renciler ve baz dinleyiciler arkasndan baryorlard: "Hain!" "Satlm!" "Uak!" Edebiyat Fakltesi rencileri konferans salonundan ayrldlar, faklte binasndaki byk bir snfta kendi aralarnda toplantlar. Bir renci lideri, Hseyin Dani, Rza Tevfik, Ali Kemal ve Bar-samyan adl niversite hocalarn, yaz ve konumalarndan rnekler 544 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu vererek sulad ve "Bu hocalarn beincisi de yazk ki air Cenap Sahabettin Bey'dir.." dedi, "..Yunan ordusunun Bursa'ya girdii gn, hepimiz kan alyorduk. Cenap Sahabettin Bey derste dedi ki: 'zlmeyin efendiler, tersine memnun olun. nk Yunanllar bizim lehimize alyor. Memleketi milliyeti denilen haydutlardan, serserilerden temizliyorlar!" Tepki bir yanarda gibi patlad: "Lanet olsuuuuun!" "Bu imparatorluk ve smrge aydnlar yldan beri kurtulu midimizi krmaya, tarihimizi ve milletimizi aalamaya, istiklal fikrini ldrmeye alyorlar. Artk yeter!" "Yeteeeeeer!" Edebiyat Fakltesi rencileri bu heyecanl toplantnn sonunda, 'istiklal ve milliyet duygularna yabanc ve saldrgan' be hoca niversiteden ayrlncaya kadar dersleri boykot etmeye karar verdiler. Ksa zamanda Hukuk, Fen, Tp, Eczaclk, Di Faklteleri ile Mlkiye ve teki btn yksekokullarn katlacaklar byk 'Darlfnun grevi' balad. stanbul Mtarekenin bandan beri bu genilikte ve bu dzeyde milli bir hareketi yaamamt. Konu gazetelerin birinci sayfalarn kaplayacak, Hseyin Dani ve Rza Tevfk Beyler tepkinin ciddiyetini anlayarak grevlerinden istifa edeceklerdi. Bata Ali Kemal Bey, teki hoca direniyordu. Rektrlk niversiteyi geici olarak kapatt.69 GAZI, mtareke ve bar artlarn grmek zere Bakanlar Kurulunu Sivrihisar'a ard, dn vermeyen ama sava da grnmeyen incelikli bir cevap hazrlamt. Bakanlar Kurulu cevab uygun buldu. Cevap Meclis'te grlp onaylandktan sonra Londra, Paris ve Roma'ya tellenecekti. Bakanlar kuruluyla birlikte, Bakomutan'n davet ettii Sovyet Rusya Bykelisi Aralov, Ataemiliter Zvonaryev ve Azerbaycan Bykelisi brahim Abilov da Sivrihisar'a gelmilerdi. Ertesi gn Bakanlar Kurulu Ankara'ya dnerken, Gazi ve misafirleri de Sivrihisar'dan Akehir'e hareket ettiler. Yolda cepheye mByk Taarruza Hazrlk 545

Aralov, Gazi Mustafa Kemal Pa a, Abilov

himmat ve yiyecek tayan uzun deve katarlarna rastladlar. Yunanllarn ekilirken yaktklar kyleri grdler. Yol zerindeki karargh ve tmenlere uradlar. Ordu Sakarya ordusundan ok farklyd. Kyafetler birrnek deildi ama plak ayakl asker kalmamt. Baz askerlerin palaskas, ktkl, mataras, hatta ekmek torbas bile vard. Bakomutan birliklere taarruz manevras yaptrd. Askerlerin ok iyi eitildii, ordunun kvrak, hzl ve ok istekli olduu grlyordu. Birliklerde bandolarn ve Trk musikisi topluluklarnn konserlerini dinlediler, oyunlar, yarmalar, temsiller seyrettiler. ki yobazn cahillii ve a gzllyle ilgili temsile erler ok glmlerdi. 1 Nisan gn, Svari Kolordusu'nun geit treninde ve baz gsterilerinde bulundular. Dokuz bin atlnn geii ok heybetli oldu. Trenle Konya'ya geldiler. stasyon Paa'y karlamaya gelen Konyallarla doluydu. Yzlerce meale parldyordu. Sakarya kahraman Gazi M. Kemal Paa'y byk cokuyla karladlar. 546 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu nceleme ve gezi programlar iinde bir medrese de vard. Kanl canl, gen mollalar ile hocalar avluda dizilmi, bekliyorlard. En yal hoca, Paa'dan medrese saysnn artrlmasn ve medrese rencilerinin askere alnmamasn rica edince, M. Kemal Paa sinirlendi: "Sizin iin medrese, Yunanllar malup etmekten, halk zulmden kurtarmaktan daha m deerli? Millet kan iinde yzerken, halkn en iyi ocuklar cephelerde dvr, yurt iin canlarn feda ederken, siz burada gen, sapasalam delikanllar besiye ekmisiniz. Bu asalaklarn askere alnmalar iin yarn emir vereceim." Hocalar sindiler. Ama akllarndan hi de iyi eyler gemedii belli oluyordu. Belki de, 'senin de yldzn sndrrz, yine bizim gnmz gelir' diye dnyorlard. ki gn boyunca okullar, atlyeler, tamirhaneler, kurslar, hastaneler gezildi. Konya byk bir eitim ve retim merkezi olmutu. Nalbantlk Okulunda ilk nalbantlarn mezuniyet treni vard. Son olarak ona katldlar. Mezun olan renci gsteri olarak nce bir at nallyor, sonra diplomasn alyordu. Aralov ve Abilov de gen nalbantlara diplomalarn verdiler. Aralov ilk nalbanda yle dedi: "Senin nalladn at, soylu Trk ordusuyla birlikte stanbul'a ilk giren at olsun!" Bu dilek herkesin ok houna gitti ve iddetli alklarla karland. Aralov, Zvonaryev ve Abilov 6 Nisanda Ankara'ya dndler.69a Yeni Trk ordusunu ven demeleri gazetelerde yer ald. Ama Yunan kurmaylar, Trk cephesinde ciddi bir canllk fark etmedikleri iin bu

aklamalar dostluk belirtisi olarak deerlendirdiler, nemsemediler. SMET PAA rahatszd. Erkenden yatmak iin bir orba iip sofradan kalkt. M. Kemal Paa, Halide Hanm ve Asm Bey yemee devam ettiler. Halide Hanm, smet Paa'nn olundan heyecanla bahsetmesini anlatt, "Dorusu o kadar zledii oluyla karlamasn ok grmek isterdim" dedi. M. Kemal Paa'nn birden buruklamas Halide Hanm' telalandrd: "Bir hata yaptm. Nedir? Ltfen syleyin." Byk Taarruza Hazrlk 547 "Ailesi bildirmeye cesaret edemedi. Ben de syleyemedim. Olu yazk ki bir yl nce..." "Ah!" M. Kemal Paa gzlerinin dolduu grlmesin diye ban evirdi.6913 BUGN Sir Harold Rumbold Vahidettin ile gizli bir grme yapt, hkmetinin, mttefiklerinden ayr bir anlama yapmak istemediini, bu sebeple Tevfk Paa ile bildirdii tasarnn kabul edilmesinin mmkn grlmediini ok nazik bir dille aklad. Grmede hi Trk yoktu, evirmenlii A. Ryan yapyordu. Sir H. Rumbold akam, bugnk grmeyi Londra'ya yle bildirecekti: "Sultan arzuhal veren bir douluya benziyordu. Bizimle anlaabilmek iin srekli dil dkt. 'stanbul hkmetinin, Ankara'nn kabul etmeyecei bar artlarn kabul etmeye raz olduunu' syledi, zellikle 'ngiltere ile herhangi bir zel uyumaya hazr olduklarn' belirti. Yunanllarn boaltacaklar topraklarn stanbul hkmetine verilmesini istiyor. Hayatnn tehlikede olduunu ileri srd." 69c BABAKAN GUNARS Mart aynda bir kez daha talihini denemek iin Londra'ya gelmi ama olumlu bir sonu alamamt. Ordunun giderlerini karlamak ok zorlamt. ngiltere ise 'bar grmelerine kadar Anadolu'da kaln' diye diretiyordu.69d Maliye Bakan akll Protopapadakis bir k yolu buldu: Halk elindeki kt paray ikiye blecek, yansn alkoyacak, teki yarsn hkmete verecekti. Elindeki yarm banknot tam banknotun yar deerinde olacak, hkmete verilen para bono saylacak, vadesi gelince karl denecekti. Bu yolla salanacak bir buuk milyar drahmi ve Anadolu'dan alnacak vergiler ile ordu yeterli sre Anadolu'da kalabilirdi.69e STANBUL'daki gizli rgtler de Anadolu ordusunu ayakta tutmak iin rpnyorlard. Ordunun yana yakla mhimmat beklediini bildikleri iin k boyunca btn imkn ve frsatlar zorlam ama
548 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

sonu alamamlard. ngilizler zellikle Hali'teki depolar ok sk denetliyorlard. rgtler kk kaaklklarla avunmaktaydlar. Trk-Fransz ilikilerindeki scaklama mide yol at. Fransz denetimi altndaki Zeytinburnu Fabrikas depolarnda yeteri kadar fiek ve mermi vard. Bunlar Anadolu'ya geirilebilse ordu bir deil, iki meydan sava verebilirdi. ngilizlerden gizli grmeler aylar srd. i Felah rgtnden Yarbay Eyp Durukan yrtmekteydi. Msy Savoie da iin iindeydi. Sonunda Paris izin verdi, anlama saland. Grn kurtarmak iin fabrikadaki fiek ve mermiler hurda diye satn alnacak, gemiye yklenecei gn depodaki Fransz askerler talim bahanesiyle uzaklatrlacak, fabrikada Mdr Nuri Bey, Trk grevliler ve yalnz birka Fransz subay kalacakt. Kaaklar eer ngilizler tarafndan yakalanrlarsa, Fransz ynetici ve komutanlarnn bu ile ilgileri olduu kesin olarak saklanacakt. Bu byk nakliye iini Hsn Himmetolu stlendi. Msy Pan-dikyan ve Msy Kali ile iliki kurarak ulam, ykleme ve gmrkten k gven altna ald. Movano adl gemi bir gn nceden Zeytinburnu nne gelerek demirledi.

lk ykleme 11 Nisan 1922 Sal gn yaplacakt. Hsn Bey gerekli hazrlklar yapt. Cephane sandklar depodan kamyonlara, kamyonlardan mavnalara, mavnalardan vapura yklenecek, iki sandal gzc olarak denizde bekleyecekti. Kara ksmnda da ngiliz basknna kar nbetiler bulunacakt. Akama kadar 917 sandk piyade fiei, 11.516 top mermisi yklendi. Movano, Fransz temlikinin yardmyla denetimden geti, altn deerindeki ykn, frtna yznden nebolu'ya gidemedi, 12 Nisan gn Ereli'ye indirdi. Alt sefer daha yaplacak, Anadolu'ya 333.247 atm topu mhimmat geirilecekti. eitli gizli rgtlerin yardm ve destei, Franszlarn grmezden gelmesi, Hsn Himmetolu'nun kaaklk rgtnn isimsiz kahramanlarnn abas ile mermi sorunu zlmt.69f LORD CURZON, yznde eki bir glmsemeyle, "Ankara mtareke ve bar artlarn kabul ettiini bildirdi" dedi. Yalnz Chamberlain yanld ve erken sevindi: Byk Taarruza Hazrlk 549 "Gzel haber." Babakan ve i kabinenin teki bakanlar Curzon'un aklamasnn arkasn beklediler. Ankara'nn artlan bu kadar kolay kabul etmeyeceini biliyorlard. Nitekim mtareke ve bar artlarn kabul ettiini bildiren Ankara da bir art ileri srmt: Yunan ordusunun, mtarekeyle birlikte, bar grmelerini beklemeden, Anadolu'yu boaltmas.69s L.W. Ewans, "ok ustaca bir geri vuru bu" dedi. Churchill gzlklerinin zerinden bakarak sylendi: "Bu art kabul ettiimiz takdirde, Trkler bar masasna btn sorunlarn zm olarak otururlar." Lord Curzon cmleyi tamamlad: "Elimizde hibir koz kalmam olduu iin de masadan istediklerini alarak kalkarlar. Bylece Mondros'tan bu yana srdrdmz btn abalar havaya gider." Lloyd George elinin ii ile sumene vurdu. Sinirlenmiti: "Bu konuyu uzatmaya gerek yok. Trk kar nerisini reddedeceiz, mtareke ve bar artlarnda srar edeceiz. Ankara yine kabul etmezse bir daha bar konusunu asla ele almayacaz ve bu hareketsizlii Ankara kene kadar srdreceiz." Ordusunu uzun zaman ayakta tutacak gc olmayan Ankara, sre uzarsa ordusunu kltmek, belki de datmak zorunda kalr, sonunda gc tkenip soluu kesilir ve ngiliz artlarna boyun eerdi. Babakan Lloyd George'un hesab buydu.70 ANKARA'! mali durumu Lloyd George'un tahmininden daha ktyd. Ordunun haftalk beslenmesi iin 184.000 liraya gerek vard. Bu giderek artacakt. Maliye Bakan Hasan Saka devleti iletmek ve orduyu doyurmak iin mali kaynaklar zorlayp duruyordu. Son olarak 9 yeni vergi yasasn Meclis'ten geirebilmiti. Sinekten ya karmaya alyordu. nerdii son yasay Meclis reddedince, sinirleri boald ve istifa etti.

H. Fehmi Ata 550 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

Yerine Gmhane Milletvekili ve Meclis Bakan Vekili Hasan Fehmi Ata seildi.

GAZ, smet Paa, Albay Asm Bey ve cephe kurmaylar durumu gzden geiriyorlard. Fransa ve talya ile eitli silah ve ara anlamalar yaplmt ama kamyonlar, makineli tfekler ve uaklarn gelmesine daha zaman vard. Ereli ve nebolu'ya ylan mhimmatn cephe depolarna ulamas da hayli vakit alacakt. Bahar taarruzundan da vazgeildi. Bat Cephesinin mevcudu 180.000 kiiyi gemiti. Ar toplarn bir ksm gelmiti. Her iki ordu Adana-Konya-Akehir demiryoluyla ikmal edilmeye balanmt. Taarruzun ilke olarak yazn yaplmas ve ordunun yeni gcne gre, Sad planndan yola klarak, daha enerjik ve kapsaml bir taarruz plan hazrlanmas kararlatrld. Btn hazrlklar olas bir dman taarruzuna kar nlem almak diye gsterilerek gizlilik korunacakt. Bakomutan'n hesab da Yunan ordusunu 'memleketin harim-i ismetinde' yok etmekti. Ankara'ya nee ile dnecekti. Sakarya komutanlarndan Yusuf zzet Paa'nn ldn rendi. Ankara'ya gelince de Moskova olayn renecekti. Neesi snd. 1 MAYIS ii bayram malat- Harbiye ve Demiryolu iilerinin dzenledii bir trenle, btn dnyada olduu gibi Ankara'da da kutland. Silah Tamirhanesi'nin kaps zafer tak gibi sslenmiti. Trene iilerin yan sra baz milletvekilleri ile Rus eliliinden gelen grevliler de katld. Cephelerde emperyalizme kar dven savalar saygyla anld. stanbul'daki sosyalist derneklere, basna, i Birlii'ne telgraf ekilerek Ankara iilerinin selamlar gnderildi. stanbul'da ise 1 Mays Kthane'de, bahar elencesi olarak kutland. Ne emperyalizm lanetlendi, ne Milli Mcadele anld. stanbul'daki sol gruplar igalcilerle ve dmanlarla deil, birbirleriyle atyor, iiler cret mcadelesiyle yetiniyorlard. Byk Taarruza Hazrlk 551
May s 1922, Ankara

stanbul solunun gndeminde, emperyalizme kar lm kalm sava veren Milli Mcadele yoktu.70a MOSKOVA yine bir kuku krizine kaplmt. Sovyet Rusya gizli rgt eka'dan gelen silahl kiiler, akam Trk Bykeliliine bal ataemiliterlik dairesini, diplomatik kurallara aykr olarak kabaca basm, kol ve silah gcyle her yan aram, casusluk kant diye resmi yazlar ve mektuplar alp gitmilerdi. Ali Fuat Paa olay renir renmez o gece yars protesto etti, belge ve mektuplarn geri verilmesini ve zr dilenmesini istedi. Dileri Komiserlii cevap vermedi. Ertesi gn Ali Fuat Paa sert bir nota ile olay bir daha protesto etti, alnan belgeler geri verilmedii ve zr dilenmedii takdirde Moskova'y terk ederek Ankara'ya dneceini bildirdi. Bu, dost bir lkeye kar gsterilebilecek en ar tepkiydi.71 MOSKOVA'da bu olumsuz olay yaanrken, Ankara'da da bir baka olumsuzluk gelimekteydi. Bakomutanlk Yasas'nn sresi iki 552 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

kez grlmeksizin er ay uzatlmt. nc uzatmann konuulaca bugn (4 Mays) yle olmayaca anlalyordu. Btn muhalifler gelmilerdi. Mahmut Esat Bey Fethi Okyar'a sordu: "Gazi Paa nerde? Niye gelmedi?" "Grip olmu, yatyormu." "Eyvah! Bugn kuliste acayip bir hava esiyor." Kara Vasf Bey kuliste, baz tarafsz milletvekilleriyle kulis yapyordu: "Bakomutanl srdrebilmek iin 'taarruz edeceim' diye hepimizi oyalyor." "Oyalyor mu?" "Evet, ben askerim, bilmez miyim, yzyldr taarruz sava yapmamz. Hep savunmada kalmz. Taarruz ocuk oyunca deil. Bambaka bir ordu ister." Meclis Reis Vekili Musa Kzm Efendi krsdeki ana vurdu. Darda kalm milletvekilleri de ieri girdiler. Kaplar kapatlnca, gizli oturumu at, hkmetin Bakomutanlk Yasas'nn ay daha uzatlmasn nerdiini bildirdi. Afyon Milletvekili Mehmet kr Ko sz istedi. "Buyrun." Mehmet kr Bey koar gibi krsye geldi: "Arkadalar! Bakomutanlk Yasas'nn sresi bu akam sona eriyor. -be saatlik mr kald. Bu yasa bitti. Konuulacak bir yan yok artk." Bu aklama kuvvetle alkland. Alklayanlarn saysnn ykseklii, Bakanlar ve Mdafaay Hukuk Grubu yneticilerini rktt. "..Yeniden Bakomutanla gerek var m, yok mu, Meclis birini Bakomutan yapacaksa, bu Mustafa Kemal Paa m olur, baka biri mi olur, bunlar ilerde konuuruz. Ama byle gizli oturumlarda deil, milletin nnde, aka konuuruz. Hakikatleri mil-Hseyin Avni Ula

Byk Taarruza Hazrlk 553

BU SAATTE smet Paa ve kurmaylar, yeni taarruz plan zerinde alyorlard. Uaklar Afyon gneyinin sk sk havadan fotorafn ekiyor, kyl kyafetine girmi subaylar araziyi ayrntlaryla inceliyorlard. Sava bu kesimde dmlenecek ya da zlecekti. Direnek merkezlerinin okluu, her birinin byk ate gc ve arazinin sarpl, baz kurmaylar duraksatmt. Baka taarruz seenekleri zerinde de durulmasn nerdiler. Ama smet Paa baka zm kabul etmedi: "Cebimizde para, arkamzda silah ve mhimmat fabrikalar yok. abuk sonu almak ve ii bir seferde bitirmek zorundayz. Bunun yolu da bir baskn taarruzuyla Yunan cephesini bizim amzdan en uygun yerden yarmaktr. ok etin ama en uygun yer Afyon'un gneyi." Asm Bey de, "Buray iyi berkitmiler ama derinlii sadece 5 kilometre." dedi, "..bu mesafeyi atmz anda, Afyon'da ve Sinanl ovasndayz. Bu 5 kilometreyi bizim ordu, Yunan htiyat Kolordusu yetimeden yarp geer." Yzba kr smet Paa'nn nne bir not brakt. Paa gz gezdirdi: "M. Kemal Paadan. Bakomutanlk sresi uzatlmam ama ordunun basz kalmamas iin Bakomutanl brakmadn bildiriyor." Siyas manevralar evirmeye merakl olan muhalefete, bir ihtilal sreci yaandn anmsatacak sert bir karard bu. smet Paa konutuka fkesi artt: "Bakomutan olmay kendi mi istemiti? Hayr. Kurulmasna nclk ettii Meclis talep etti. Ne oldu? Yenildi mi? Hayr. stiklal bayra altna toplad milletini, can ve malyla harekete geirdi, son hal ordusunu yendi. Kutsal kabul ettiimiz ne varsa hepsini kurtard. imdi de ili dl bin trl entrikaya, iftiraya, demagojiye, ilkellie gs gererek, eer kazanamazsa erefini, hatta hayatn kaybedeceini bile bile, kesin sonu iin imknsz zorluyor. Bu adamlarn takdirini kazanabilmek iin acaba daha fazla ne yapabilirdi?" Tkrr gibi ekledi: "nsan tarihten utanr be. Vatan pahasna siyaset olur mu?"
556 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

BAKOMUTANLIK YASASI'nn dt, M. Kemal Paa'nn artk bakomutan olmad, muhaliflerce her yana duyurulmutu. Ertesi gnk oylamada da ayn sonucun alnacana gveniyorlard. ounluun oyunu deitirmesi iin hibir sebep yoktu. Olay Saray ve evresinde, ngiliz Yksek Komiserlii'nde, Yunan kararghnda sevinle karland. Muhalif bir grup Kara Vasf Bey erefine, yeni alan Anadolu lokantasnda ziyafet veriyordu. Lokantada zafer rzgr esmekteydi. Haberi alan Ali hsan Paa da byk mide kapld. Yazd mektuplara bal olarak baz eyler olacan beklemiti ama nnn bu kadar abuk alacan tahmin etmemiti. Bu srada M. Kemal Paa ate iinde tutanaklar inceliyor, notlar alyordu. Sabaha kadar alacakt. Hizmet etmek iin birlikte sabahlayacak olan Fikriye kahvesini tazeledi. MECLS SALONU dolmaya balam, oturum gizli olaca iin tutanak ktipleri ve dinleyiciler ieri alnmamlard. M. Kemal Paa da ilk srann sa bandaki yerine geti. Gece hi uyumam, almt. Yz kire gibiydi. Musa Kzm Efendi 13.30'da toplanty at. Hseyin Avni Bey bard: "Oturum gizli mi, neden gizli? nce bunu anlayalm." M. Kemal Paa ayaa kalkt, muhaliflerin bulunduu yana dnerek, "Ben nerdim.." dedi, "..zel bir konuma yapmak istiyorum." Hafz Mehmet, "tiraz etme.." diye uyard arkadan, "..brakalm konusun. Bakalm ne diyecek?" Oturumun gizli olmasnn kabul edilmesi zerine Bakan, M. Kemal Paaya sz verdi. M. Kemal Paa krsye gelirken, Sreyya Yiit, "Ne kadar sakin" dedi. Muhittin Baha efkatle bakt: "Byle grnmek iin ne kadar aba harcadn bir de ona sormal."

M. Kemal Paa krsde durdu, baknd. Btn sralar doluydu. Ge gelenler ayakta kalmlard. "Dnk grmede rahatszlm sebebiyle bulunamadm. Fakat tutanaklar gzden geirdim, verilen oylar inceledim. Bulunmu kadar bilgi sahibi oldum. I Byk Taarruza Hazrlk 557 Efendiler! Bakomutanlk Yasas'nn kabul edildii gn hatrlayalm. Yunan ordusu Ankara'ya yrmek zereydi. Yksek kurulunuz, dman durdurmak ve durumu kurtarmak iin bir nlem dnmek zo-runluunu duydu. Sonu olarak Bakomutanlk kuruldu ve ona yeteri kadar yetki verildi. Bu yasann ay sreli olmasn neren benim. Bugne kadar iki kez uzatld. Ancak iin banda da Bakomutanln varlndan ikyeti kimseler vard. Bugn de ayn ikyetiler yznden yasann sresi uzatlmamtr. Bu konudaki grlerimi aklamadan nce, sorunun zn ele almak, bunun iin de dn burada, bu yasann gereksizliini ileri srm arkadalarn iddialarndan yararlanmak istiyorum. Mesela Salih Efendi yle demi: 'M. Kemal hakkmz gasbetmek istiyorsa, verirsek aptalz.' Efendiler! Ltfen hatrlaynz. Ben kimseye beni Bakomutan yapnz demedim. Tersine btn Meclis bana, 'Bakomutan olacaksn' dedi. Bugn bu yasadan ikyeti olan arkadalar, bu krsden, 'Ordunun bana ge, zafere yryelim' diye feryat ediyorlard.." Sesler duyuldu: "Evet, doru!" "..Ak konuacam iin beni mazur grnz. Her birinizin seilmesi ve burada toplanmas iin en ok ben almmdr. Bunun iin, pek ounuz bilirsiniz ki en yakn arkadalarmla fikir mcadelesi yaptm, hayatm tehlikeye attm. Szn ksas, bu Meclis benim eserimdir. Ben de herkes gibi eserimi alaltmak deil, yceltmek isterim.." Alklar ykseldi. "..Onun iin Salih Efendi'nin, benim de hi olmazsa kendisi kadar Meclis'in haklar ile ilgilendiimi farz etmesini rica ederim. Fazla bir ey istemem.." Gller, kahkahalar duyuldu. "..Meclis'in hakkn gasbetmek szn Salih Efendi'ye red ve iade ediyorum! Bu konunun gizli oturumda grlmesi de tartma konusu olmu. Mehmet kr Bey, 'Gizli toplantlarda konuarak gerekleri milletten saklamayalm' demi. Efendiler! Yce Meclisimiz
558 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

alelade bir yasama meclisi deildir. cra yetkisini de haiz olduu iin bir byk hkmet gibidir. yle deil mi?.." Bu soruyu, Meclis'in icra yetkileri konusunda ok titiz olan muhaliflere dnerek sormutu. Onlar da, "Evet, doru!" diye onayladlar. "..Devleti idare eden bir hkmetin, btn kararlarn akta konuarak verdii nerede grlmtr? Dnyada rnei var m? Hele konu Bakomutan ve ordunun durumu ise, bunlar dmann nnde tartlabilir mi? Ama kr Efendi bu zorunluu komedi olarak vasflandrm. Efendiler! Aramzda komedi oynayan biri varsa bu, kr Efendi'nin kendisidir. Daha bir yl nce, hkmeti devirmeye teebbs suundan tutuklandn ve adaletin penesinden ne kadar byk bir zilletle kurtulduunu unutmadk." M. kr Bey kpkrmz kesildi. "..Hseyin Avni Bey de yasann aleyhinde bulunurken demi ki, 'Miskinler, bu tarz hareketle milleti rezil edeceksiniz'.." H. Avni Bey itiraz etti: "Ben yle bir ey demedim." "Ama yazk ki bu szler tutanakta yer alyor beyefendi!" "Hayr, olamaz, yanl!"

"imdi efendiler..." H. Avni Bey itiraza devam edince, M. Kemal Paa sinirlendi: "Ee, gevezelik yeter! Buras mahalle kahvesi mi?" "Hayr, milletin kbesi." "yleyse sayg gstermeyi ren!" H. Avni yerine kt. Yenilmekteydiler. "..Efendiler! Bir adam Bakomutanl ele geirir ve yasaya dayanmayan yetkiler kullanrsa, o adama diktatr denir. Ben, yce kurulunuzun kabul buyurduu yasayla bu greve geldim. O yasaya dayanarak altm. Yasa yapma hakknz da btnyle bana devretmi deilsiniz. Bana verdiiniz yetki sadece ordu ile ilgili ve snrldr. Yce Meclis diledii anda onu da geri alabilir. u halde bu taknla ne gerek vard? Bu dayanaksz, manasz iddialarla ne elde etmeye alyoruz? Niyetimiz orduyu kprdayamaz halde tutmak mdr?.." "Haa! Asla!! Ne mnasebet!!!" Byk Taarruza Hazrlk 559

Ali kr Bey

"Ama Vasf Bey demi ki, 'Yerimizden kprdayamadk ve kprdayamayaca-z.' Baz arkadalarmz ordunun kprda-yamayacan ileri sren gafilin bu szlerini alklamlar.." Trabzon Milletvekili Ali kr Bey, Hafz Mehmet'e, "Kaybediyoruz" diye fsldad. "Evet, adam tek bana hepimizi yeniyor." "..Efendiler! Buna yalnz zlmekle kalmadm, ok da utandm. Rica ederim, bu olay buraya gmelim, kimse iitmesin." Son olarak, "ddialar ve cevaplarm dinlediniz. Karar Mec-lis'indir. Ama bir gerei belirtmeliyim. Dnk duruma gre bu dakikada ordu komutaszdr. Eer ben orduya komuta etmekte devam ediyorsam, yasaya aykr olarak komuta ediyorum. Meclis'te beliren duruma gre derhal komutanlktan el ekmek isterdim ve Bakomutanlmn sona erdiini hkmete bildirirdim. Fakat giderilemez bir ktle meydan vermemek zorunluunu duydum. Dman karsnda bulunan ordumuz basz braklamazd. Binaenaleyh brakmadm, brakamam ve brakmayacam!" Oylama yapld. Bakomutanlk Yasas'nn uzatlmas hakkndaki hkmet nerisi, 11 ret, 15 ekimser oya kar 177 oyla kabul edildi.73 Sonu Ziya Hurit Bey'in sinirini bozdu, elindeki kalemi olanca hncyla srann kapana saplayp krd. Fevzi Paa'nn yz glyordu, Refik evket Bey e eildi: "Uurumun kenarndan dndk." AL FUAT PAA ve birlikte geri dnecek olan elilik kadrosu 10 Mays gn topluca Moskova garna geldiler, Bykelilie ayrlan vagona yerletiler. Sovyet ynetimi olayn yakkszln anlamt. Ali Fuat Paa'y gitmekten caydracak tek zm vard: zr dilemek. Lenin hastay560 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

Lenin

di, ierin yurtdndayd, ierin'in yardmcs Ermeni Karahan'sa zr dilemeye yanamyordu. Ali Fuat Paa'nn gidiini engellemek iin eka tarz bir zm bulundu. Vagonu katardan ayracaklard. Ama karlarnda tkrldm bir diplomat deil, serdengeti bir asker vard. Ali Fuat Paa, eli cebindeki tabancada, ok kararl bir tavrla, vagonu katardan ayrmaya kalkan grevlileri kovdu. Diretmeleri halinde byk bir olayn patlak vereceini anlayan grevliler ekildiler. Tren hareket etti. 2 Haziranda Ankara'da olacaklard.74 AL FUAT PAA ve arkadalar yoldayken, 15 MAYIS 1922 gn, 76 din adam ve siyasetinin imzalad bir muhtra, ngiliz Yksek Komiserlii'ne teslim edildi. Muhtray imzalayanlar arasnda Fizolof Rza Tevfik, eski Adliye Nazr Vasfi Efendi ve 8 siyaseti daha vard. Muhtraya Sleymaniye, Fatih ve Beyazt medreseleri adna 9 kii, Kadiri ve Rufai tarikatlar adna 10 eyh, ayrca baz Anadolu ehirleri adna 44 kii imza koymutu.75 Ankara ynetimini 'cinayet etesi', Ankara yneticilerini ve milletvekillerini 'caniler' diye niteleyerek, bar anlamasnn yalnz Sul-tan'la yaplmasn talep etmekteydiler.76 Vahidettin ve evresindeki dincileri en ok korkutan, yenilikti (teceddt). Osmanl tarihi ok ksaca eski ile yeni arasndaki mcadele diye zetlenebilirdi. Yenilik deiim demekti, yeni rejim, yeni hayat demekti. Gelecekten dleri patlyordu hepsinin. NVERSTE YNETM renciler istedi diye retmenin grevine son vermeyi doru bulmuyor, Sarayn bir eit szcs durumundaki Ali Kemal'i atmay da gze alamyordu. niversiteyi Byk Taarruza Hazrlk 561 daha fazla kapal tutmay doru bulmad. Sorunu zmeden 20 Mays gn niversitenin alacam ilan etti. Boykotu renciler de boykotu srdrmeye karar verdiler. Halkn ounluu vemillici basn genlerin yanndayd. 20 Mays gn btn faklte ve yksekokullar aldlar ama byk olaylar patlak verdi. Rum, Ermeni ve Hrriyet ve tilaf genler derslere girmek istediler. Bunlarla milliciler arasnda kavgalar kt, camlar krld, birok yaralanan oldu. Kavgalar, dvler, tepkiler, heyecanl toplantlar akama kadar srd. niversite ynetimi btn faklte ve yksekokullar yeniden kapatt.76a YUNAN PARLAMENTOSU mtareke artlarna ve hkmetin mtarekeyi kabul etmesine byk tepki gstermi, Gunaris bu yzden bar artlarn aklamaktan kanmt. zmir'in elden katn renseler, milletvekilleri de, millet de ayaklanrd. Yunan ve Rum kamuoyu zmir'in Trklere geri verilmesine katlanamazd. Hilalden alnan toprak hibir zaman hilale geri verilmemiti.

zmir'i vermemek iin cesurca bir ey yapmak gerekiyordu. Parlamentodan gvenoyu istedi. Ald gvenoyunu yeterli grmeyince istifa etti. Kral, baz sonusuz denemelerden sonra, hkmeti kurmakla Petros Protopapadakis'i grevlendirecekti. Protopapadakis hkmet kurmay baard ve 21 Maysta gvenoyu ald. Gunaris, Baltacis, Teotokis yeniden hkmete girdiler. General Stratigos da bu kez Ulatrma Bakan olarak hkmete girmiti. Protopapadakis toplanan parayla bar grmeleri balayana ve zmir Yunanllara kalana kadar orduyu Anadolu'da tutabileceini hesaplamt. Alt ay sonra kuruna dizileceini herhalde aklnn kysndan bile geirmiyordu. SMET PAA'nn ei ve annesi Malatya'dan Konya'ya gelmilerdi. Paa i hafifler hafiflemez bir gn iin Akehir'den ayrlp heyecanla Konya'ya gitti. Suskun dnd. Bir daha olundan sz etmedi. Kendini yeniden btn gcyle iine verdi.76b 562 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu VENZELOS halayndan dnmt. Llpyd George'u Avam Kamaras'ndaki odasnda ziyaret etti. Bar artlarn duymutu. Yunan ordusunun zmir'e kmasn salamt. Eserini korumak zorundayd. zmir'in kesinlikle Yunanistan'a verilmesi konusunda Lloyd George'dan arln koymasn istedi. Btn irinliiyle, "Yunanlln tek midi sizsiniz" dedi. Bu sz Lloyd George'u ok duygulandrd: "Ben her zaman iin Yunan dostuyum. Bunu en iyi siz bilirsiniz. Ama i ve d dengeleri korumak gerekiyor. Bar artlar Fransa ve talya ile ok etin grmelerden sonra belirlenebildi. Fakat ilgililere zel olarak unu duyurabilirsiniz: Eer Yunanistan, bar grmeleri balayana kadar Anadolu'da kalrsa, vaadedilmi topraklar onun olacaktr.." Elini Venizelos'un eli zerine koydu: "..Sz veriyorum." 77 Venizelos Lloyd George'nun bu szn dostlarnn araclyla Protopapadakis'e duyurdu. YUNAN HKMETNDE bir silkinme oldu. Hkmet General Dusmanis'i yeniden Genelkurmay Bakanlna getirdi. General Papulas yine istifa etmiti; bu kez kabul etti. Yerine General Hacianesti'yi atad. Dou Trakya'daki kolordu da kendisine baland. Hacianesti orduda disiplini ve bilgisi ile tannm bir komutand. Dindar, kararl ve kibirli bir subayd. Grev bana gelir gelmez, belki de Dusmanis'in tavsiyesine uyarak, Albay Pallis ve Albay Sariyanis'i ordu kararghndan uzaklatrd. Ordu Kurmay Bakanlna 2. Tmen'in parlak komutan General Valettas' getirdi. Sakarya'daki kolordu komutanlar Albay Kondulis ile Polimenakos'u grevden ald. Birinci Kolordu Komutanl'n

Byk Taarruza Hazrlk 563 General Trikupis'e, kinci Kolordu Komutanln General Digenis'e, nc Kolordu Komutanln General Sumilas'a verdi.

Yemei dzeltti. Cephe gerisindeki aylak subay ve askerlerin cepheye dnmelerini salad. Uyumu orduya canllk verdi.77a Hacianesti komutanla iki grle gelmiti: lki Anadolu'daki cepheyi geri ekip daraltmakt. Bylece savunma kolaylar, baz askerler de terhis edilebilirdi. 8 yldr askerlik yapanlar vard. kinci gr Trakya'daki birliklerle stanbul'u igal etmekti. Bu igalin tm Trklerin direniini kracana gveniyordu. nce cepheyi incelemeye, birlikleri denetlemeye balad. Hzla cepheyi dolat ve zmir'e dnd. Orduyu, yerleimi, savunma mevzilerini ok beenmiti. Orduyu denetleyen ngiliz subaylar da ordunun son durumunu ok beenmilerdi. Orduyu geri ekme ve cepheyi ksaltma dncesinden vazgeti. Dnd gn gazetecilere bir deme verdi: "Btn cepheyi dolatm. M. Kemal adnda bir komutana rastlamadm." 77b Bu deme btn Yunan gazetelerinin manetlerinde yer ald, yaral Yunan ruhunu okad. BATI CEPHES taarruz plan taslan, incelenmek zere Ge-nelkurmay'a gnderdi. Cephe, her olasl dikkate alan kapsaml bir plan hazrlamt. Fevzi Paa plan ok beendi, 'kurt kapan' adn takt. Genelkurmay'da da plan zerinde allmaya baland. Bu almalara zaman zaman Bakomutan da katlmaktayd. Plan olgunlayordu. Mali durumu konumak iin bir toplantya Hasan Fehmi Bey'i de ardlar. Yeni Maliye Bakannn pratiklii, iyimserlii paalar sevindirdi, anlattklar gldrd: "Akn akn ziyaretileri grnce, ne ok dostum varm diye se-vindimdi. Tebrik eden filan yok. Hepsi para istiyor. Tecrbesizim diye beni ilk gnden faka bastracaklar. 'Bundan byle para yalnz yal kurun ile keskin sngye' dedim, hepsini savdm. Taarruza kadar byle yapacam. Aylktan baka eye para vermediim iin imdi btn Bakanlklar can dmanm. Selahattin Adil Paa da, mstear 564 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu olur olmaz, ayann tozu ile geldi, orduya bir jest yapmak istiyor, komutanlar iin on tane otomobil istemez mi? Dedim ki: 'Hay hay Paam, bastne. zmir'de dmann elinde istediinizden fazla otomobil var. Buyrun, gidin, aln, hepsi sizin olsun.'" 78

Falih R fk Atay Yahya Kemal Beyatl

STANBUL YNETMNN pek ok sorunu vard. Maliyesi iflas halinde, ekonomisi l, halk hayat pahall altnda ezikti. Yoksulluk ahlak ve sal kemirip durmaktayd. Gmenler cami avlularnda, yangn kalntlarnda, yan a yayorlard. Yoksulluk yznden bilinen Mslman fahie says 774'e kmt. Hkmet igalcilerin amar olan gibiydi. Saray, hkmet, memurlar, aydnlar, bilim adamlar alsalar, tartsalar, aratrsalar, belki bu sorunlarn bir blmne are bulunabilirdi. Ama anlalan u idi ki Osmanl erkekleri iin Mslman kadnlarn nasl giyinmesi gerektii konusu her konudan daha nemliydi. Srf bu konuyla ilgilenmek zere bir cemiyet kuruldu.

Amac Mslman kadnlar iin hem din kurallarna, hem de zamann zevkine uygun bir giyim modeli belirlemekti. Padiahn emriyle Seriye ve Maarif Nezaretleri de konuyla ilgilendirildi.
Byk Taarruza Hazrlk 565

Yetkililer, grevliler, ilgililer, uzmanlar, danmanlar, devletin tarihten silinecei gne kadar sk sk toplanacak, bu konuyu tartacak, grmeler gazetelere yansyacakt. 78a Y. Kadri, F. Rfk ve Yahya Kemal akam yemei iin bulumulard. Sohbet ederlerken hkmetin kadn giyimi konusundaki bu rk giriiminden sz ald. slamlk gibi evrensel bir dini, giyim-ku-ama indirgeyen bu apsz yaklam de yadrgamt. Y. Kadri, "Bizansllar da son gnlerini buna benzer konular tartarak geirmilerdi" dedi. Yahya Kemal i geirdi: "Bir imparatorluun batmas trajik bir olaydr. Ama bu tartmalar, Osmanlnn batn Mnakyan Efendi'nin melodramlarna eviriyor." GAZ PAA, Kocaeli kesimindeki birlikleri incelemek, smet Paa'yla taarruz tarihini konumak, annesiyle birlikte Ankara'ya dnmek istiyordu. Kzm Paa'y yanna alarak trenle yola kt. Demiryolu onarm devam ediyordu. Sarky istasyonunda smet Paa ile bulutular. Ali hsan Paa'nn bu kez de Birinci Kolordu Komutan zzettin Bey'le ekitiini rendiler. Taarruz ordusunun komutan, bal olduu Cephe Komutanl ile de, emrindeki birlik komutanlaryla da uyumsuzluk iindeydi. Taarruz gibi duyarl ve riskli hareketler ast-st ilikilerinde tam bir uyum ve gven isterdi. smet Paa'nn Ali hsan Paa'nn grevden alnmasn istemesini bekledi. smet Paa, "Biraz daha sabredelim" deyince, uzatmad, asl konuya geti: "Bize taarruz iin bir tarih verebilecek misin?" "Evet." Gazi'nin ve Kzm Paa'nn yzleri gld. Meclis'te byk bask altndaydlar. "Henz istediim gibi hazrlanabilmi deiliz ama o gne kadar eksiklerimizi tamamlayabileceimizi sanyorum. Austos sonunda harekete geebiliriz." Gazi, "O vakte kadar Meclis'i oyalamak ok zor ama katlanrz" dedi. Ayrldlar.
566 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

Kzm zalp eksiklere zm aramak iin smet Paa ile birlikte Akehir'e, Bakomutan Geyve'ye hareket etti.
Kad nlar m z demiryolu onar m nda

GENERAL HARINGTON yaz dnemi hakknda Genelkurmay'a bir rapor hazrlad. Tahmin ve dncelerini yle belirtiyordu: "..Yunan ordusu takviye ald ve onun daha bir yl Anadolu'da tu-tunabilecei kadar paras var. Kemalist ordu tarafndan yerinden atlamayacan biliyor. Kemalist ordu bir harekete kalkamaz ve kalkmak da istemiyor. Kemalist ordu iyilemedi. Bu ordudaki ounluun, savatan bkm olmas olasdr. Kanaatimce Anadolu'da silah zoruyla bir zm salanamaz." 78b General Harington'un Trk ordusu hakkndaki tahminleri tmyle yanlt. nk doru bilgi alamyordu. Sakarya Sava srasnda en gizli bilgileri elde edebilen Kara Jumbo, harl harl taarruza hazrlanan ordudan hibir haber szdramamaktayd. Genelkurmay Bakan Mareal Wilson emekliye ayrlmam olsayd, Kara Jumbo'nun Trk ordusu hakkndaki suskunluunun sebebini belki Harington'dan daha doru yorumlayabilirdi. GAZ, Kocaeli Grubu kararghnn bulunduu Geyve'de askeri trenle karland. Yemee gemeden nce, Grup Komutan Albay Halit Bey'le yalnz kaldlar. Byk Taarruza Hazrlk 567

Halit Bey, "Grubumun gc az.." diye yaknd, "..beni takviye edin Paam. nk karmda katil, zalim ve rz dman 11. Tmen var.." Gzlerinden hn fkryordu. Belli ki birok kirli olay duyup renmiti. Yunan hkmetinin dl olarak 11. Tmen Komutan Albay Kladas' generallie ykseltmi olmasn da affetmiyordu. "..Elimdeki kuvvetle bu tmeni yenemem. Bu namussuz tmen ve komutan elimden kaarsa ok yanarm." Gazi Halit Bey'in omuzunu okayarak, "Bu tmeni tepelemenizi ben de ok isterim." dedi, "..lekeli nn iyi biliyorum. Ama sizi takviye edebileceimizi hi sanmyorum. mknlarnzla yetinerek bir eyler yapmaya aln." Halit Bey ban itaatla nne edi. Bir ocuk gibi mahzunla-mt. Kocaeli Grubu kararghnn ve yakn birliklerin btn subaylarnn katld alakgnll yemek ok gzel geti. Gazi yemekte, hepsini iliklerine kadar titreten bir konuma yapt. stiklal-i tam sahibi, ilkellikten uzak, gl ve onurlu bir devlet, ada bir Trkiye'nin gvencesi olacak milli bir ordu vaadetti. Sabah civardaki birlikleri denetledikten sonra Adapazar'na gitmek zere yola kt. Annesini Adapazar'na aldrmt. Zbeyde Hanm yldr grmedii olunu bekliyordu. GEYVE'den Adapazar'na gelen toprak yolun iki yan, igalin ve kurtuluun ne demek olduunu yaam Adapazarhlarla dolmutu. Gazi'nin otomobili grnr grnmez, heyecana gelen halk yola inip arabann drt bir yann evirdi. Zbeyde Hanm Askerlik ubesi Bakannn evinde misafirdi. Sevin haykrlar yaklanca, bandaki beyaz barty sklad, evin nndeki sundurmaya kt. Araba grnd ama binlerce insann iinde kald iin ok zor ilerleyebiliyordu. Gazi arabadan inip halk denizini yararak annesine doru yrmeye balad. Halkn sevgisini amak kolay deildi. Zbeyde Hanm alamaya balad. Sonunda kavutular. Bakomutan Gazi M. Kemal Paa byk bir sayg ve sevgiyle eilip annesinin elini pt. Sonra sarmadola oldu-. lar. Halk "Allah ayrmasn" diye barmaya balad. 568 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

Z beyde Han m

Bakomutan akam yemeini annesiyle yedi. Ertesi gn Milli Mcadeleyi destekleyen Fransz yazar Claude Farrere'le buluacakt.79 ERTES GN Trk dostu bir ngiliz, General Tovvns-hend de, Avam Kamaras'nda sz alarak Trkleri destekleyecekti. 'Mondros'tan beri Trklere acmasz davranldn' belirterek, 'Hkmetin Trkiye ile ilgili politikasn deitirmesini, yanltan dnerek Trklerle dost olmaya almasn' istedi. Hkmetinin politikasn savunan Lloyd George, barn salanamamasnn tek sorumlusu olarak M. Kemal'i gsterdi: "M. Kemal anlamaya yanamyor." 79a Byk Britanya mparatorluu'nun Babakan su ier gibi kolaylkla yalan sylemekteydi. Lloyd George'un 'hal anlayn' amadan adil bir bara ulamak imknsz grnyordu. HALDE EDP HANIM, bir sre Ankara'ya gidebilmek iin smet Paa'dan izin istemeye gelmiti. smet Paa, "Eer Ateten Gmlek gibi bir roman yazacaksanz, peki" dedi. Ateten Gmlek 6 Hazirandan beri kdam gazetesinde yaymlanmaya balamt. "Okuyor musunuz?" "Tabii." smet Paa'nn ne kadar youn olduunu bilen Halide Edip Hanm ard: "Bu kadar i arasnda?"
Byk Taarruza Hazrlk 569

"Benimki bir ey mi? Siz bu kadar i arasnda o gzel roman yazmay nasl baardnz?" Kap saygyla araland, Asm Bey, "Girebilir miyim?" diye sordu. Konu acil olmasa gelmezdi. Yz sapsaryd. "Tabii, buyrun." Asm Bey smet Paa'mn nne ifresi alm bir yaz brakt ve oturdu. Alnndaki damarlar kabarmt. Okuduka smet Paa'nn da yz deiiyordu. ok zel bir ey olduunu anlayan Halide Hanm vedalap ayrld. Ali hsan Paa'nn setii baz gen subaylarn er klna girerek tmenlere gittikleri, askerlerin arasna kararak, "Memleketi ancak Ali hsan Paa kurtarabilir" diye propaganda yaptklar bildiriliyordu. Uzun bir sessizlik oldu. smet Paa, "Benimle uramasna katlanrm." dedi, "..nitekim bunca ay katlandm. Ama orduya siyaset sokmasna, orduyu blmesine, hele bu maskarala asla izin vermem. Kimse

orduyu kendi emeli iin kullanamaz. Milli Savunma Bakanlna Ali hsan Paann Ordu Komutanlndan alnmasn yazalm. Hemen!" 80 GREVNDEN ALINDII Ali hsan Paa'ya 19 Haziran gecesi tebli edildi. Byle bir karar beklemeyen Paa ok sarsld. Ankara'daki arkadalarn byle bir karara izin vermeyeceklerine inandrmt kendini. Zulme uram bir surat taknd. Ordusuna bal kolordu ve tmenlere ili bir yazyla veda etti. Eyasn toplad. Ordu Komutanlna 5. Kolordu Komutan Fahrettin Altay Paa'nn veklet etmesi uygun grlmt. Sabah ordunun komutasn, yakksz szlerle Fahrettin Paa'ya devretti. Bundan byle oturmay dnd Konya'ya gitti. Ankara'nn o kadar gvenini kaybetmiti ki uzun zaman gz altnda tutulacakt.81 AL HSAN PAA'nn azledilmesi Ankara'da dalgalanmalara yol at. Muhalifler Kzm zalp Paa'y sktrdlar. Kzm Paa hazrlklyd. Ali hsan Paa Milli Savunma Bakanlna bir yaz yollayarak, 570 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu milletvekillerinin grevlerini iyi yapmadklarn, ok para aldklarn ileri srmt. Yazy nlerine koydu. Herkesi eletiren ama eletirilmeye katlanamayan muhalifler Ali hsan Paa konusunu bir daha amadlar.82 imdi sorun 1. Ordu Komutanl'na kimin getirilecei idi. Asl taarruzu bu ordu yapacakt. Fevzi Paa hakl olarak, "Acele edelim.." diyordu, "..taarruza az kald. Yeni komutann ordusuna ve taarruz grevine intibak etmesi hayli zaman alr." ERTES GN Aralov Trk Eliliindeki olay sebebiyle Moskova'nn zr dilediini bildirdi. Bu haber herkesi, zellikle de Ali Fuat Paay sevindirdi. Gazi bu vesileyle, Harbiye'den beri arkada ve Milli Mcadele yolda Ali Fuat Paa'y yemee ard, yemein sonuna doru, Ali hsan Paa'nn neden grevden alndn anlattktan sonra, 1. Ordu Komutanl'n nerdi. Ali Fual l'aa, "ey." diye kekeledi, "..yani teekkr ederim. Fakat ben biliyorsunuz, smet Paa'dan nce Cephe Komutanydm. imdi onun emrine nimem, doru olur mu?" Ali Fuat Paa'nn da protokola bu kadar nem vermesi < u/i'nin cann skt. Krldn ve aypladn belli etmemeye almak, "Haklsnz" dedi.83 Ertesi gn Kzm Paa'y Refet Bele Paa'ya yollad. REFET BELE Keiren'de, kk ve gzel bir kkte oturmaktayd. Kzm Paa'y kkn bahesindeki kameriyede kabul etti. Yine ok k giyinmiti. Kzm Paa sz uzatmadan 1. Ordu Komutanl'n nerdi. "Ordu taarruz edebilecek mi sence?" "Evet Paam, kesin kararlyz." "Ben sana syleyeyim, taarruz edemeyiz. Yunan odusu kendini toparlamtr. Etsek bile Mttefikler daha iin banda mdahale ederler, sonu alamayz. ngilizlerle bir an nce uzlamaya ve bar yapmaya bakalm. Memleketin bana ihtiyac olduu zumun rrlik bile yaparm ama bu artlarda nerini kabul etmem mmkn deftil. Beni mazur gr."84
Byk Taarruzu lU/lk 571

Kzm Paa, Refet Paa'nn yanndan hayal krkl ile ayrld. Milli Mcadale'nin byk hizmetler grm bu nc kahramanlarna ne olmutu? Zafere bir adm kala, biri kdemi sorun ediyor, teki ngilizlerce belirlenecek bir bara raz oluyordu. Trkiye yol azna yaklatka, saflar beliriyordu. SICAKTAN BUNALMI milletvekilleri Millet Bahesi'ni doldurmutu. Ziya Hurit ile baz muhalifler en dipteki masada oturuyorlard. Ziya Hurit, alak sesle, "Ben de Ali hsan Paa'y akll biri sanrdm.." dedi, "..azledilmeyi bekleyeceine, eline koca bir ordu gemi, ne duruyorsun, yr Ankara'ya, ii bitir."

"Yava konu." "Lanet olsun! Bu son frsatt. Bir daha orduya hkim olamayz." NURETTN PAA, Merkez Ordusu Komutan olduu sradaki baz sert uygulamalar dolaysyla TBMM'de ar eletirilere uram, Ordu Komutanlndan alnmt. Ankara aresiz kalnca 1. Ordu Komutanl'n ona nerdi. En kdemli paa oydu. Hrsl, tutucu, iddetli bir askerdi. 17. Kolordu Komutan ve Vali olarak zmir'de bulunmutu. neriyi yapan Kzm zalp Paa'ya yle dedi: "imdi dmanla ibirlii yapan hain Hac Hasan Paa'y Belediye Bakanlna ben atamtm. Bu leke zerimde kald. Metropolit Hrisostomos Efendi'nin etkisiyle de zmir'den uzaklatrldm. Eer Valilikte ve 17. Kolordu Komutanlnda kalabilseydim Yunanllar zmir'e yle kolayca kamazd, silahla kar koyardm. Bu talihsizlii hi unu-

Nurettin Pa a 572 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

unutamyorum. Velhasl bu ikisiyle grlecek ahsi davam var. imdi siz bana yalnz hesaplama frsat deil, eref de balyorsunuz. smet Paa'nn emrinde iftihar ve itaatla alrm." 85 Sorun bitti. Nurettin Paa 29 Haziran gn i ba etti. Siyasetten, dedikodu ve entrikadan temizlenen 1. Ordu ok abuk kendine geldi. Komutanlar aras uyum saland. zzettin allar istifasn geri ald. Plann uygulanmasyla ilgili almalara baland. YKSEK KOMSER Stergiadis, Belediye Bakan Hac Hasan Paa, Efes Metropoliti Hrisostomos ile Rum cemaati adna Rum, yonya tasarsyla ilgili baz ayrntlar grmler, toplant bitmiti. Yunan hkmeti, zmir'i elde tutabilmek iin Ege'de zerk bir ynetim kurmay dnyordu. Hrisostomos eteklerini hrdatarak karken, birden kap eiinde durdu, "Atina'dakilere sylemeyi ltfen unutmayn.." dedi, "..biz Anadolu Rumlar, son yl iinde Yunan ordusuna asker olarak otuz be bin ocuumuzu verdik. imdi bir o kadar insanmz da yonya Ynetiminin emrine veriyoruz. Yalnz zmir evresinde kurulacak kk bir devlete raz deiliz. yonya devleti, Antalya'dan zmit'e kadar btn Bat Anadolu'yu iine almal. Kendi kendine ancak byle yeterli olur ve ayakta durabilir." Rumlar yonya iin gerekten bir ordu kuruyorlard. Bursa-Ban-drma-Soma-Manisa-Simav blgesinde 20.000 kiilik 48 tabur kurulmutu bile. Yunan subaylar 16-55 ya arasndaki bu insanlar eitiyor, Rum kadnlar bu ordu iin niforma dikiyorlard. Bunlara Yunanca 'Politophylakion' (Silahl Sivil Muhafz Tekilat) deniyordu. Yunan ordusu ekilse bile, bu yeni ordu Ege Rumlarn koruyacakt.86 Takn Yunan hayali saduyuya smyordu.

 NVERSTE YNETM rencilerin gevemeyeceklerini anlaynca, sorunu bitirmek iin sz konusu hocalarn sresiz izinli saylmalarna karar verdi. Ali Kemal'in ve Barsamyan'n dersleri kaldrld, Cenap ahabet-tin'in yerine Yahya Kemal, Rza Tevfik'in yerine Ahmet Naim ve sByk Taarruza Hazrlk 573 mail Hakk (Baltacolu), Hseyin Dani'in yerine Velet elebi atand, atamalar Vahidettin'in onayna sunuldu. niversite temizlenmiti. Atamalar onaylandktan sonra, dersler balayacakt. M. KEMAL PAA Fethi Okyar' direksiyon binasna davet etmiti. Hi giri yapmadan, "Fethi Bey, biz austosta taarruz etmeye karar verdik" dedi. Fethi Bey'in gzleri byd: "Ne diyorsunuz?" "Bunu bilen beinci kiisiniz." "Anladm." "Eski hibir ordumuza benzemeyen, ok gl ve bilinli bir ordumuz oldu. En ge iki gn iinde Yunan cephesini yararz. Sonras Yunanllar iin felaket olacaktr. Sizi unu sormak iin rica etmitim. Hemen Avrupa'ya hareket edebilir misiniz?" "Evet." "Buna sevindim. Fransz, ngiliz ve talyan yetkililerle son kez konumanz istiyorum. Misak- Milli'ye uygun bir bar yapmalar olasl varsa, kan dkmeyelim." Fethi Bey, "Bir mit var m?" diye sordu. "Hayr, yok. Ama biz uyan grevimizi bir daha yapalm. Kamuoyu ve tarih nnde, akacak kann sorumlular belli olsun." STANBUL'da hava bakayd. Teslimiyetilerin sesi olan Ali Kemal, bugnk Peyam- Sabah gazetesindeki yazsnda diyordu ki: "Mttefiklerin kararlarna itaat etmek lazmdr1,'86a Aalk duygusu, Bat'nn her isteini emir sayan Osmanl yneticileri ile siyasetilerinin iliklerine ilemiti. O kadar ilemiti tamamen getii sanld bir dnemde yeniden nksedebilirdi. Bu hastalk Padiah'ta da vard. O da ksa bir sre nce, kz kardei Mediha Sultan'n olu Sami ile ngiliz Haberalma Servisi'nde alan Yzba Armstrong'a yle bir mesaj gndermiti: "M. Kema ve adamlar ngilizlerin dmandr. Bense ngilizlerin dostuyum, isterseniz vermeye hazrm. Halife olmak haysiyetiyle daima sizin tarafnz tutarm." 86b 574 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu Osmanl Devleti'nin ve hanedannn son padiah, bir ngiliz vzbasndan bile medet umuyordu. Bu kadar klen br devlet ve rejim yaayabilir miydi? ATNA'da bambaka bir hava esiyordu. Babakan Protopapadakis, Gunaris, Teotokis, Baltacis, Strati-i,os, Stratos gibi bakanlar, Yksek Komiser Stergiadis, Genelkurmay l'.akan General Dusmanis, Bakomutan General Hacianesti, Kral'n bakanlnda, yonya Devleti ve stanbul'a yry konularn gryorlard. Toplant saat srm, grme sonulanmt. Kral alnan iki karar gzel zetledi: "Bat Anadolu'da igalimiz altndaki tm blgede, gerekli btn hazrlklar tamamlanacak ve yonya zerk Ynetiminin kurulduu ilan edilecek; stanbul ehri, Mttefiklere bir bilgi notas verilerek I rakya Ordumuz tarafndan igal edilecek." 87 Hepsi derin bir mit ve imanla ha kard. Byk lk gerekleiyor, Bizans mparatorluu dinliyordu.

Atina Katedrali'nin byk an, kararlar kutsar gibi almaya balad. BAKANLAR, Meclis Bakannn nerdii birka aday arasndan cilir, Bakanlar Kurulu da kendi arasndan birini Bakan seerdi. Se- imler hep byle olagelmi, Kurul Bakan da bugne kadar hep Fevzi Paa olmutu. Yunanistan Anadolu'da ve stanbul'da tehlikeli oyunlar oynama-a hazrlanrken, TBMM'deki muhalefet de bir baka tehlikeli oyuna soyunuyordu: Bakanlarn Meclis Bakan M. Kemal Paa'nn nerdii adaylar arasndan deil, kendi belirledikleri adaylar arasndan seilmesini istiyorlard. Daha nemli bir istekleri de Bakanlar Kurulu Bakannn, Babakan adyla dorudan Meclise seilmesiydi. M. Kemal Paa ok tedirgin oldu. Tam da taarruz ncesinde, muhalefetin etkisiyle, bugne kadar-ki 'tam istiklalci' hkmet siyasetine aykr bir Babakan ve Bakanlar Kurulu seilebilecei kukusuna kapld. Bu kukuyu hakl karacak birok iaret vard. Byk Taarruza Hazrlk 575 Yeni usul dzenleyen yasa kabul edilince, btn bakanlar teker teker krsye karak istifalarn akladlar ve topluca M. Kemal Paa'nn odasna geldiler. M. Kemal Paa'nn yzne ilk kez karamsarln glgesi dmt:"Siz de fark etmiinizdir, amaca yaklatka Meclis'te muhalefet artyor." Uzunca bir sre sustuktan sonra devam etti: "..Hedefe ancak tam istiklale inanan, cesur, kararl bir Bakanlar Kurulu ile varabiliriz. Meclis'e gerek dncesini belli etmesi iin frsat tanmaya karar verdim. Ben de Meclis Bakanlndan ve Bakomutanlktan istifa edeceim." 88 BAKANLAR yldrm arpm gibi oldular. Milli Mcadele'nin yerellikten genele, kongrelerden Byk Millet Meclisi'ne, Heyet-i Temsiliye'den hkmete, etecilikten orduya geliip bymesini salayan M. Kemal Paa'yd. Bu liderlii hak eden baka hi kimse yoktu. Durum kuliste duyuldu. Ortalk kart. Baz milletvekilleri Paa'nn odasna doldular ama etkili olamadlar. Paa kararn deitirmedi. Muhalefet ehvetiyle hareket eden birka muhalif dnda bu sonuca sevinen kmad. Hibiri byle bir sonu beklemiyordu. M. Kemal Paa'ya muhalefet etmekteydiler ama onu deitirip Meclis Bakanlna bir bakasn getirmeyi bugne kadar hi dnmemilerdi. Bu yaman mcadelenin onsuz yrtlemeyeceini kestirebilecek kadar akllar vard. M. Kemal Paa Meclis'ten kp ankaya'ya gitti. Sonu belli olana kadar da ehre inmeyecekti. Milli Mcadele tarihinin bu ok kritik dnemi iki gn srd, tehlikeyi gren ounluun uzlamasyla sona erdi. Muhalefet, iki sert bakan dnda eski btn bakanlar yeniden semeye raz oldu. M. Kemal Paa da, iki yana da yakn duran Rauf Orbay'n babakanln kabul etti. Kzm Paa, "Dert bitmiyor ki.." dedi, "..bundan sonra da Bakomutanlk yasasnn uzatlmas konusu var." M. Kemal Paa gld: "O kolay. Bu kez sorun kacan hi sanmyorum." Kzm Paa hayretle bakt.
576 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

12 TEMMUZ GN TBMM'de seimler yapld. ki yan da szlerini tuttu. Bakanlar Kurulunun byk ounluu Mdafaa-y Hukuku bakanlardan olutu. Rauf Orbay da Babakanla seildi.89 Bylece Meclis, gerek dncesini belli etmi, M. Kemal'in liderliinden vazgemeyeceini gstermiti. Milli Savunma Bakanlna az farkla seilen Kzm zalp Paa, istifa etmek istiyordu. M. Kemal Paa, "Sakn ha." dedi, "..deli misin? Seimi yarm oy farkla bile kazansan, istifa

etmeyeceksin." 90 Taarruza ok az zaman kalmt. DR. ADNAN ADIVAR oturumu at: "Bakomutanlk Yasas'nn ay daha uzatlmas hakkndaki nerinin ncelik ve ivedilikle grlmesi isteniyor. Oylarnza sunuyorum. Kabul edenler?" Eller kalkt. ounluk neriyi kabul etmiti. Kara Vasf Bey konumaya hazrlanyordu. Herhalde, 'ite' diyecekti, 'ordu kprdamad, kprdayamyor.' M. kr Bey ard: "Ama niye gizli oturum istemiyor bunlar?" M. Kemal Paa kalemiyle sraya vurarak sz istedi. "Buyrun." Uultu kesildi. Paa krsye geldi. Muhalefetin hi beklemedii bir konuma yapt: "..Ordumuzun maddi ve manevi kuvveti, hibir olaanst nleme bavurmay gerektirmeyecek seviyeye ulamtr. Bu sebeple Meclis'in baz yetkilerini kullanmama gerek kalmamtr." Aklama alklarla karland. M. Kemal Paa'nn Bakomutanl, birok muhalifin de katlmasyla, sresiz uzatld. Ertesi gn Akehir'e hareket etti. Memnundu. Her ey dzeninde grnmekteydi. OYSA AKEHR'de ok ciddi bir sorun bekliyordu kendisini. smet Paa, "Bu kez de Yakup evki Paayla bir zorluk kt" dedi. "Ne gibi?" "Plan ok tehlikeli buluyor. Taarruzdan vazgeilmesini neriyor." 91 "Ooof!"
Byk Taarruza Hazrlk 577

"Ofya." "Sen dmann kukusunu ekmeyecek bir bahane ile ordu ve kolordu komutanlarn Akehir'e ar. Bir de ben konuaym. Belki ikna etmeyi baarrm." YUNANLILARIN stanbul'u igal etmeye hazrlandklar Mttefiklerce renilmiti. Yksek Komiser, gal Bakomutan ile ngiliz, Fransz ve talyan kuvvetlerinin komutanlar bir 'sava konseyi' halinde toplanmlard. General Pelle, "Beyler.." dedi, "..Hkmetim, stanbul'a zorla girmeye kalkt takdirde Yunan ordusunu atele karlamamz iin emir verdi." General Mombelli 'talya'nn da bu karar paylatn' belirtti.92 Rumbold iini ekti: "mit ederim ki atmaya gerek kalmaz." stanbul resmen Mttefiklerin igali altnda, sivil ve asker binlerce ngiliz, Fransz ve talyan stanbul'dayken, Yunan askerleri stanbul'u nasl igal edecek ve stanbul'da ne yapacaklard? Var olduu tahmin edilen silahl Trk rgtleri kar dururlarsa, sokak savalarnn balayaca stanbul ne hale gelirdi? Harington, stanbul'un igalinin General Hacianesti'nin dncesi olduunu aklaynca, Fransz Kuvvetleri Komutan General Charpy fke kustu: "Bu adam ya deli ya da budala!" Alnacak nlemleri grmeye baladlar. RUSYA'dan, Dou ve Gney cephelerinden yollanan, stanbul depolarndan karlan silahlar, mhimmat ve askeri gereler, yava ama kesintisiz olarak Bat Cephesine akyordu. Bu arada byk bir Fransz ilebi de, Mersin limanna geldi. Sipari edilen 1.500 hafif makineli tfek ile 100 Berlier marka kamyon getirmiti. ok yaknda 40 kamyon daha gelecekti. Eskilerle birlikte ordunun 300 kadar kamyonu olacakt. Yoksul ordu iin bu ok byk bir olayd! 93 578 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

BATI CEPHES, komutanlar Akehir'de toplamak iin ilgin bir bahane buldu. Futbol orduda yaygn bir spor olmutu. Tatil gnleri alaylar, tmenler birbirleriyle kran krana malar yapyorlard. Cephe karargh futbol takm ile Kolordular Karmasnn 28 Temmuz Cuma gn Akehir'de ma yapmalar kararlatrld. Olay basna bildirildi. Ordu ve kolordu komutanlar, yakn birlikler bu gzel ma izlemeye arldlar. Cephe istihkm birlii bir dzl futbol sahas olarak hazrlamaya koyuldu. ki sradan oluan bir ahap tribn de yapacakt. DILER BAKANI BALTACS, hkmetinin, Trkleri bara zorlamak iin stanbul'u igal etmeye karar verdiini belirten notay, Mttefiklerin Atina elilerine verirken, komutanlar da Akehir'de toplanyorlard. M. Kemal Paa, Fevzi Paa ve smet Paa, komutanlar toplantsndan nce biraraya gelip plan bir daha gzden geirdiler. Grler birletirildi. leden sonra man yaplaca sahaya gelindi. Tribnn birinci sras M. Kemal Paa, Fevzi Paa, smet Paa, Y. evki Paa, Nurettin Paa ve Fahrettin Paa'ya ayrlmt. Paalarn ou ilk kez bir futbol ma izleyecekti. kinci sraya Cephe Kurmay Bakan Albay Asm Gndz, Birinci Kolordu Komutan Albay zzettin Bey, Drdnc Kolordu KoByk Taarruza Hazrlk 579

mutam Albay Kemalettin Sami Bey ile cephe, ordu ve kolordu st subaylar oturdular. Saha toprak, kaleler filesizdi. Sahann yann gen subaylar, havaclar, doktorlar, astsubaylar, askerler, iiler, ofrler ve baz merakl Akehirliler evirmilerdi. Hakem ve oyuncular uzun ortluydu. Ayaklarnda bot, yarm izme ya da postal vard. Biri krmz formalyd, teki beyaz. Kaleciler dizlerine sarg bezi sarmlard. eref tribnn ve seyircileri selamladlar. Ma balad. Futbolu bilenler de bilmeyenler de ok neelendiler. Yalnz Yakup evki Paa durgunluunu korudu. Ma 2-2 bitti. Byk komutanlar akam yemeinden sonra Cephe kararghnda, Bakomutan'a ayrlm olan byk odada biraraya geleceklerdi. Kolordu Komutanlar taarruz plann henz bilmiyorlard. lk kez reneceklerdi.

B y kTaarruz'a haz rlanan ordunun Kolordu Komutanlar 580 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

AKAM Aya Fotini Kilisesi, Metropolit Hrisostomos'un ok nemli bir konuma yapacan duyan Rumlarla dolmutu. Ortodoks kiliselerine zg ar, lo, heybetli hava iinde Metropolit Hrisostomos, acele etmeden konuma yerine geldi. Boyu olduundan da uzun grnyordu: "Kardelerim, sizlere bundan drt yl nce, 'mkfat zaman gelmitir' demitim ve Yunan askerlerinin Anadolu'ya akn balamt. Kardelerim! Tanr bizi yeni bir mkfata daha layk grd. Ordumuz yarn sabah, kutsal Bizans mparatorluu'nu diriltmek zere stanbul'da olacak..." Rumlar delirdiler, sevin lklar ykseldi: "Hristo anesti!" {sa dirildi) AKEHR TOPLANTISI saat 21.00'de balad. M. Kemal Paa'nn bakanlndaki toplantda Fevzi Paa, smet Paa, Cephe Kurmay Bakan Asm Bey, 1. ve 2. Ordu Komutanlar ile 1., 4. Kolordu Komutanlar ve Svari Kolordusu Komutan vard.93a ok uzun yllar sonra Trk ordusu ilk kez taarruz edecekti. Taarruz eden ordunun savunmadaki ordudan daha gl olmas askerliin demir kuralyken, dman sayca ve ate gc bakmndan Trk ordusundan daha stnd. yi eitim grd biliniyordu. Afyon tahkimatnn gc hakknda rktc sylentiler vard. Hakl olarak gergin ve heyecanlydlar. M. Kemal Paa, "nce Fevzi Paa plan zetlesin, sonra ayrntlar grelim" dedi. Fevzi Paa haritann bana geti: "Aylardr zerinde allan plann esas, silaha ve sayca bizden stn olduunu bildiimiz dman, bir darbede kertmektir. Bunu ancak bir basknla salayabiliriz. Bunun iin kuvvetimizin byk ksmn, tam bir gizlilik iinde, Afyon'un gneyinde toplayacaz. Afyon ile 40 km. batsndaki iiltepe aras, asl taarruz cephesidir. Asl taarruzu Birinci ve Drdnc Kolordumuz yapacak. Asl taarruz cephesinde dmandan kat daha fazla kuvvet toplayacaz. Kalecik Sivrisi ile Tnaztepe arasndaki 12 kilometrelik kesim, yarma yeridir. Bu kesimde dmandan 6 kat daha fazla Byk Taarruza Hazrlk 581 kuvvetimiz olacak.93*3 2. Ordumuz, karsndaki dman kuvvetlerini oyalarken, bu

kolordularmz dman cephesini yaracak, Svari Kolordusu ile birlikte Sincanl ovasna inecekler. Bylece dmann zmir'le her trl balantsn kesmi olacaz. Bu dman evirip imha ettikten sonra kalan paralar kolayca yakalar ve yeneriz. nk her yerde dmandan daha stn bir durumda olacaz."
T rk Taarruz Plan : Kuzeyde oyalama, Afyon g neyinde Yunan cephesini yarma 582 u lgn Trkler / Trk BUyUk Taarruzu

Plan sade, ok etkili ve riskliydi. Yakup evki Paa mitsizce gzlerini kapad. Svari Kolordu-su'nun harekete geebilmesinin cephenin yarlmasna bal olmas Fahrettin Paa'y dndrd. Nurettin Paa plan renmi ve iine sindirmiti. Yakup evki Paa, "Ben dncelerimi smet Paa'ya daha nce hem yazm, hem de sylemitim.." dedi, "..imdi, izin verirseniz, ksaca tekrarlamak istiyorum." "Buyrun." "Yz bine yakn insan, Afyon'un kuzeyinden gneyine kaydracaksnz ve dman bunu sezmeyecek. Buna imkn yok! Baskn nitelii kaybolduu zaman da, bu plann anlam ve deeri kalmaz. Ben bir taburun yerini oynatyorum, dman ua ertesi sabah bu deiiklii saptyor." smet Paa, "Dmann anlamamas iin her nlemi alacaz, merak etmeyin" dedi. Yakup evki Paa ierledi: "Grrz.." Surat iinde devam etti: "..Nakliye kollarmz da yetersiz, yryen orduya cephane yeti-tirebilmeleri mmkn deil." M. Kemal Paa glerek, "Biz de cephane ikmalini dmandan yaparz Paam" dedi. Yakup evki Paa'nn yumuamaya hi niyeti yoktu: "..Afyon tahkimatn da incelettim. Biz buray yle bir gnde, iki gnde yaramayz. Hayal grmeyelim. Aya arkl askerle, o sarp, vahi arazide, dman mevzilerinin ve direnek merkezlerinin karsnda aklp kalrz. O zaman ne olacak? Dmann ihtiyat kolordusu yetiip savaa katlacak. Byle olunca cepheyi yarmaya gcmz yetmez. Ayrca dman sava sanat gerei, Afyon'un kuzeyinden Akehir ynne doru taarruza geerse bizi iyice gneye atar. Konya yn ak kalr. Ordu, dava, belki de memleket elden kar."

M. Kemal Paa, yznn izgileri kprdamadan, "Peki, ne yapmamz tavsiye edersiniz?" diye sordu. "Uygun bir yerde cepheden taarruz ederiz. Dmanla eit ekilde savarz. Geri ekilirse takip ederiz. ekilmeye zorlayamadmz Byk Taarruza Hazrlk 583 yerde durur, tekrar hazrlanr, yeniden taarruz ederiz. Bylece tek dayanamz olan orduyu tehlikeye atmam oluruz." "Bu tarz bir savala kesin sonu alnabilir mi?" "Alnamaz ama yenilsek bile ordu elde kalr." Yakup evki Paa Harbiye'de bir sre strateji retmenlii yapmt. Bu yzden hoca diye anlr, dncelerine sayg gsterilirdi. Ama konutuka cesaretini kaybetmi olduu, dncelerinin eskidii anlalyordu. smet Paa sz ald: "Uraa uraa, ancak bir ylda, dmanla az ok denk bir hale gelebildik. Bunu memleketin imknlarn sonuna kadar zorlayarak elde edebildik. Bir daha bu gc yaratamayz. Bu yzden bu sefer kesin sonu almak, sava bitirmek zorundayz. Bunun iin de, tehlikesine ramen, bu plann uygulanmasndan baka are gremiyorum." Bakomutan, "Ben de" dedi. Genelkurmay Bakan Fevzi Paa da kesin konutu: "Ben de baka are gremiyorum." Yakup evki Paa geri ekilmedi, bir kez daha itiraz etti: "Yapmayn. Trk milletinin btn var bundan ibaret. Askeri, topu, tfei, cephanesi ite bu kadar. imdi siz onu bir noktaya yarak tehlikeye atyorsunuz. Buna raz gelemem." M. Kemal'in sesi keskinleti: "Varmz bundan ibaretse, kesin sonucu bununla almak zorundayz." "Buna karar verenler tarihe kar, byk vebal altnda kalrlar. Adama vatan haini derler. Hepimizi Meclis'in nnde asarlar." "Korkmayn Paam. Tarihe ve millete kar btn sorumluluk bana aittir." Hava ok gerilmiti. smet Paa ayaa kalkt, M. Kemal Paa'ya dnd: "Paam! Arkadamz, izniniz zerine dncelerini serbeste arz etti. Yoksa, Bakomutanmz olarak vereceiniz her emri, tpk kendi dnce ve inancmz gibi canla bala yerine getireceimizden emin olabilirsiniz." Gzler Yakup evki Paa'ya dnd. Paa, nne bakarak, ar ar, "Dnya savandaki talihsizlikler benim neslimi galiba biraz faz584 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu la ihtiyatl yapt.." diye mrldand, "..kayglarm korumakla birlikte Bakomutan'n verecei emirlere tereddtsz uyacam tabiidir." Gerginlik azalmt. smet Paa yerine oturdu. M. Kemal Paa, "Teekkr ederim.." dedi, "..yleyse imdi plann ayrntlarna geiyoruz." 94 Toplant sabaha kadar srecekti. KOMUTANLAR sabah aylarn ierlerken, Trakya'daki Yunan birlikleri stanbul'a doru yrye geti. ncler, tarafsz blge snrlarnda, ate etmeye hazr Fransz birlikleri ve Trk jandarmalar ile kar karya geldiler. nc birliklerin komutanlar bir adm daha atarlarsa, bu birliklerin ate edeceklerini anladlar. ok kararl grnyorlard. Mttefiklerle savaa tutumak Yunanistan'n sonu olurdu. Durdular, byk komutanlara durumu bildirdiler. Gerginlik iinde geen saatlerden sonra, emir geldi: "Geri ekilin!" Delilik yenilmiti.

VAHDETTN atama kararlarn onaylamt. renciler renci Derneinde, faklte nlerinde toplanp feslerini havaya atarak zaferlerini kutladlar. Bu yalnz be hocaya kar deil, niversitenin kararsz, medrese anlayl, korkak ynetimine kar da kazanlm bir zaferdi. Faklte ynetimleri fakltelerin al ve snav gnlerini belirledi. Boykotu balatan Edebiyat Fakltesinde snavlar 9 Eyll gn balayacakt. Trk svarileri zmir'e girerken. STANBUL FYASKOSUNUN ertesi gn Yksek Komiser Stergiadis, zmir'de, tepki ekmemek iin yonya adn anmadan, Ege'de zerk bir ynetimin kurulduunu ilan etti. Bu giriim, zmir'i Trklere geri veren bar artlarna kar Yunanllarn bulabildii tek areydi. Ordu Anadolu'yu boaltsa bile, geride bir Yunan ynetimi kalacakt. Byk Taarruza Hazrlk 585 yonya zerk Ynetimini Mslmanlar adna Belediye Bakan Hac Hasan Paa bir demele destekledi. Lloyd George da Avam Kamaras'nda bu hareketi hakl bulduunu bildiren bir konuma yapt. Bylece zmir'in Trklere geri verilmesinden caydklarn dolayl bir ekilde aklam oldu.95 GAZ, Fevzi Paa, smet Paa ve Asm Bey, leden sonra toplandlar. Geceki grmeler sonunda plan kesin eklini almt. Uygulanmas iin Bakanlar Kurulunun karar gerekiyordu. Afyon karsna piyade, bir svari kolordusu ylacakt, yani yz bin kadar insan ve on binlerce hayvan... Yry izelgelerini ve uygulama esaslarn inceleyen Fevzi Paa nee iinde, "Dman uyandrmamak ve yanltmak iin mkemmel areler bulmular" dedi. Birlikler dmann anlamamas iin son ynak yerine taarruzdan bir gn nce geleceklerdi. Gizlilii salamak iin kolordularn evresindeki ve yry yollar zerindeki kyleri, Yunan taarruzu bekleniyor bahanesiyle, geriye gndermek, hareket alann haber szmasna kar gven altna almak gerekiyordu.96Yry 14 Austos gn balayacakt. Asm Bey, "Yunanllar da geen yl Sakarya'ya doru yrye 14 Austos gn balamlard" dedi. Hepsi bir an iin o ateten gnlere gittiler ve geri dndler. Fevzi Paa koca sesiyle gld: "O uzun yryle bizi aldatp gya baskn vereceklerdi. Baskn nasl olurmu imdi grrler." BUGN Fethi Okyar Paris'ten Londra'ya geti. Ayann tozuyla Dileri'ne bavurdu, Bakan ile grmek iin randevu talep etti. Gnlerce bekleyecek, srekli oyalanacak, atlatlacak, Bakan ile de, Babakan ile de konuamayacakt. Buna karlk Lloyd George, Avam Kamaras'nda d politika hakknda alan genel grme srasnda, 4 Austos gn, yeni ve sert bir konuma yaparak, bar mitlerini ve olaslklarn btnyle yok etti: 586 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

"..Ankara, martta bildirdiimiz bar artlarnn hl geerli olduunu sanyorsa, ok aldan-yor. Bu artlar artk hkmszdr. zmir'de hkimiyet Trklere braklamaz..." 97 GENERAL HACANEST Trakya'dan sessizce zmir'e dnd. Lloyd George'un konumasna ramen ok mutsuz grnyordu. General Valettas'a dert yand: "ngiliz Genelkurmaynn Lloyd George 'un zorlad.. zm: stanbul'u igal etmemize olumlu Sava! baktn biliyordum.97a ok iyi bir plan yaptk. stanbul'a kolayca girecektik. Fakat namussuz Franszlar kar km. Hrsz talyanlar da onlara katlm. ngiltere mttefiklerinin yannda yer almak zorunda kald. Yoksa imdi stanbul'da olacaktk. Birliklerin ne kadar sevin ve heyecan iinde yola ktn tahmin edebilirsin. Askeri geriye zorlukla ektik, g yattrdk. Bu iin peini brakacak deilim. Dmanda kprdama var m?" "Hayr. Her ey braktnz gibi. Hibir hareket yok." "Gzel." Oysa byk frtnann patlamasna ok az kalmt. KURBAN BAYRAMININ nc gn, 6 Austos 1922'de, Bakanlar Kurulu vilayet konanda topland. Yusuf Kemal Bey Lloyd George'un yapt son konumann evirisini getirmiti. Konuma fke, znt ve nefretle dinlendi. Mahmut Esat Boz-kurt, "Savamaktan baka are kalmad" dedi. Vehbi Bey kararszd: "yi ama taarruz edebilecek halde miyiz? Meclis'teki baz asker arkadalar, taarruzu dnmeyi cinnet sayyorlar." 98 Ata Bey M. Kemal Paa'ya, "Siz ne dnyorsunuz Paam?" diye sordu. Paa da byle bir soru bekliyordu, "Ben de bu konuda Byk Taarruza Hazrlk 587

aklama yapmak iin gelmitim.." dedi, "..Hkmet kabul ederse, ordu taarruza gemeye hazrdr." Odaya hayret, heyecan, sevin ve kaygyla kark bir sessizlik kt. lk nce Din leri Bakan ayld: "Oooh, elhamdlillah!" "nce Fevzi ve Kzm Paalar, gizli kalmas kaydyla, bilgi sunsunlar. Sonra durumu tartalm. Yalnz taarruz tarihini sormamanz rica ediyoruz." Rauf Bey saygyla, "Sormayz Paam" dedi. Fevzi Paa bilgi vermeye balad." BAKANLAR KURULU ksa bir grmeden sonra, taarruza geilmesini onaylamt. Alnan karar kesin olarak gizli tutulacak, Mec-lis'e ancak taarruz balaynca bilgi verilecekti. Karar hemen Akehir'e bildirildi. smet Paa, Asm ve Tevfik Beyleri odasna ard: "Ordu komutanlarna taarruza hazrlk emrini hazrlayn. Bugn yollayalm." "Bastne." "Her ey gizli yrtlecek. Taarruz kararn, sadece tmen komutan ve kurmay bakanlar bilecek. Taarruz edilecei alt kademelere cepheye iyice yaklalnca aklanacak. Btn faaliyetler olas bir dman taarruzuna kar hazrlk olarak gsterilecek. Birliklerin evresindeki ve yry yollar zerindeki kyler hemen boaltlsn. Bu blgeye giri-k sk

denetim altna alnacak. Ku uurtulmayacak. Hata yapann fena halde cann yakarm." 10 FARS AA brahim Ethem Bey'in yanna kt: "Beyim, izninle syleyeceklerim vardr." "Buyur Faris Aa." "Neredeyse bir yldan beri dadayz. Sonunda Halil Efe'yi de ehit verdik. Parti Pehlivan Aa yaral. Biz bitiiz. Bu k da dada geirecek halimiz kalmamtr. Artk cephe gerisini terk edip orduya katlmamz iyi olur diye dnyorum." . Ethem Bey azarlad: "Bo konuma. Ordu mutlaka taarruza geecek." 588 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu "Ne zaman? Kn bekledik, olmad. Baharda bekledik, olmad. Yaz da geldi, geiyor. Ne bir ses, ne bir nefes." Milyonlarca mazlum, ka zamandr ordu yryecek diye beklemekteydi. Gemlikli Hafize Nine szlanyordu: "Hani Kemal'in askerleri gelecekti?" Mekece'deki Deli Baba alayp duruyordu: "Hani ordu kzlarmzn cn alacakt?" Alaehirli Fatma Yunan askerlerinin incittii kadnlardan biriydi. Gelmeyen orduya svyordu: "Korkaklar! Yalanclar! Hainler!" KRAMER PALAS'n bahesi yine kalabalkt. Rumlar Lloyd Ge-orge'un son ve kesin aklamasnn sevinci iindeydiler. L. George 'Helenizmin koruyucusu' ilan edilmiti. Yarbay Spridonos ile ordunun yeni Hareket ubesi Mdr Albay Passaris yemek yiyorlard. Genel neeye aykr olarak ikisi de durgundu. Albay Passaris, Albay Sariyanis'in tam tersi, ll, hesapl, gereki bir kurmayd. Ordunun zmir nne ekilerek cephesini daraltmasndan yanayd. stanbul'un igal giriimine de kar kmt ama szn dinletememiti. Passaris sigara yakt: "Lloyd George'un son konumas beni korkuttu." "Neden?" "Trklere savamaktan baka yol brakmad." "Evet ama Trklerin savaabileceini gsteren bir iaret yok.'! "Bence ok uyank durmalyz. Ama bata komutan olmak zere herkesin ii rahat." ORDUNUN taarruza kadar iki milyon yz bin liraya ihtiyac olduu hesaplanmt. Milli Savunma Bakan bastryor, Maliye Bakan "Hazinede be kuru kalmad" diye feryat ediyordu. Bakomutan Bakanlar direksiyon binasna ard. ki Bakan da pek ackl bakyordu. Bakomutann sakin, hatta gle bir hali vard. Bu hal etekleri tutumu iki Bakann da gcne gitti. Byk Taarruza Hazrlk 589 M. Kemal Paa, "Beyler.." dedi, "..tamamen aresiz deiliz. Hindistan Mslmanlarnn yollad 600.000 lira bankada duruyor. Hi dokunmadm. Kimseye de dokundurtmadm. Bu paray Maliye Bakanl emrine vereceim. lk ihtiyalar karlar." 10Oa Kzm Paa'nn yz gld. M. Kemal Paa Hasan Fehmi Bey'e dnd: "Geriye bir buuk milyon lira kalyor. Onu da Maliye Bakan olarak siz bulacaksnz." Babacan Hasan Fehmi Bey kurun yemi gibi oldu. Sesi ksld: "Nerden? Bulabileceim hibir yer yok." Bakomutan mazeret kabul etmez bir tavrla, "Bunu ben bilemem.." dedi, "..siz bu greve ite bu zor gn iin seilmitiniz." 101 Hasan Fehmi Ata, direksiyon binasndan ii yanarak, dizleri titreyerek kt. Taarruzun

paraszlk yznden yaplamamas halinde bana gelebilecekleri dnmemeye alyordu. Gece uyuyamad. Sabah ie bir are bulmu olarak geldi. Ankara Osmanl Bankas Mdr Msy Bojeti'yi makamna davet etti. Msy Bojeti, Fransz ivesiyle tatl bir Trke konuurdu. "Beni emretmisiniz" dedi. "Estafurullah. Rica etmitim. M. Kemal Paa adna bankanda bulunan 600.000 lira Bakanlmn emrine verildi." "Evet, Gazi Paa'nn yazl talimatn aldm." "Bir konu daha var. Bankan u anda tarihi bir an yayor Msy Bojeti." Mdr ard, bu nn tarihi olmasn gerektirecek hibir olaanst durum yoktu: "Nasl tarihi an? Anlamadm." "Maliye'ye bir buuk milyon lira lazm ve bu paray bana sen bulup bor olarak vereceksin." Mdr ok telaland:

Msy Bojeti 590 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

$

"Ben, hayr, buna imkn yok!" "Bouna rpnma. Milli hkmetin snrlar iinde 16 ubeniz var. stediim bu paray vermezsen, ubelerinin tamamna el koyar, kasalardaki btn paray alr, yerine makbuz brakrm. Dnmek iin sana bir saat mhlet. Git, dn, gel!" Msy Bojeti durumun ciddiliini anlamt. i uzatrsa miktarn artacandan korktu, "Mhlet istemem." dedi, "..bir buuk milyon lirayd deil mi?" "Evet." "Peki. Yarn emrinizde olur." Hasan Fehmi Bey, byk bir cmertlikle, "imdi bir bardak ay hakkettin" dedi.102 7 AUSTOS GN Vahidettin ile Sir Harold Rumbold son kez grtler. Bir daha grmeleri ksmet olmayacakt. Rumbold bu grmeyi Lord Curzon'a yle bildirdi: "..Bar midimi sordu. ngiltere'nin her bar abasna nclk ettiini, bu abalarn baarszlnn sebebini Ankara'da aramak gerektiini anlattm. Milliyeti liderlere kar ar hakaretlere balad. Onlarn bir hkmet deil, bir asiler ve ihtilalciler topluluu, ttihat ve Bolevik olduklarn syledi. Kendisinin bar yapmaya, bunun iin fedakrlkta bulunmaya hazr olduunu belirtti. Milliyetilerin bastrlmas iin meru hkmetin desteklenmesini, stanbul kuvvetlerine silah ve para yardm yaplmasn istedi." 103 Sir Harold Rumbold tecrbeli bir diplomatt; birok artc, arpc olaya tank olmutu ama bylesini ne grm, ne de duymutu. Yazmay brakp bir an durdu. "nanlmaz bir durum.." diye dnd, "..Trk Sultan, dzenini korumak amacyla Sakarya Sava'n kazanm Trk ordusunu silahla yok etmek istiyor, daha da artc olan, yok edebileceini sanyor. Byle

birine ne denir?" AL KEMAL'in bugnk yazs yle balyordu: "Tehlike zerimize doru yryor. zmir'i, Edirne'yi klla, kuvvetle kurtarmak, Yunanllar denize dkmek tasavvuru, bir rya idi, bir hlya oldu. Ankara'nn i ve d siyaseti iflas etmitir" 104
Byk Taarruza Hazrlk 591

AFYON GNEYNE kaydrlacak birliklerin geecei yollar, konaklayacaklar yerler belirlenmiti. stihkm birlikleri ve ii taburlar ar toplarn geecei yollan dzeltiyor, kprleri glendiriyor, dar geitleri geniletiyordu. Toprakta iz kalrsa, alld anlalmasn diye, aa dallar ya da samanla rtlyordu. Yry srasna bal olarak kyler boaltlmaktayd. Yry emrini alan birlik hava kararnca yola kacak, yol boyunca k kullanmayacak, gn domadan nce konaklayaca yere varacakt. Herkes aa altlarna, evlere, ahrlara, ambarlara snp akama kadar gzden saklanacak, gndz kimse grnmeyecek, ate yaklmayacak, akta kalan her ey maskelenecekti. Ama ok sk uan Yunan keif uaklarna ak vermemekti. Baz birliklerin, ayrldklarnn anlalmamas iin adrlar skmeden brakmas uygun grld. Geride kalacak az sayda er, birlik ayrlmam gibi gnlk etkinlikleri srdrecekti. Dman kandrmak iin kimi kk birlikler gndz ters ynde yrtlp gece geri alnacakt. smet Paa yry gnlk, ksa emirlerle kendi ynetecekti. 13 Austos gn ilk emrini verdi: 14/15 Austos gecesi, Birinci Kolordu'dan 15. Tmen ay batsna kayacak, onun boaltt yere de Drdnc Kolordu'dan 11. Tmen gelecekti. Byk yry bir gn sonra balayacakt.

kinci Blm Afyon Gneyine Yry

14 Austos 1922 - 25 Austos 1922 AFYON'UN GNEYNE drt kolordu kaydnlacakt: 100.000 kadar insan, binlerce at, hayvan ve araba. Birinci Kolordu ay yaknnda, kinci Kolordu Emirda'da, Drdnc Kolordu Bolvadin civarnda, Svari Kolordusu Ilgn ve Akehir evresindeydi. Bu gece (14 Austos) yola kacak olan 15. Tmen'in Komutan, Bat Cephesi eski Kurmay Bakan Yarbay Naci Tnaz'd. 15. Tmen'in eski Komutan kr Naili Bey, 2. Ordu'ya bal nc Kolordunun Komutan olmutu. Subaylar ve askerler erkenden yemeklerini yediler. Komutanlar alaylar, bataryalar ve arlk kollarn denetlediler. Bir Yunan taarruzu olaslna kar nlem olarak yer deitirdiklerini sanan subaylar ve askerler, neesiz ve fkeliydiler. Hava iyice kararnca 15. Tmen yrye geti.
Afyon Gneyine Yry 593 Y r y ten sonra T rk ordusunun yerle imi

ANKARA'da Azerbaycan Bykeliliinde yemek vard. Zengin bir bfe hazrlanmt. Azerbaycan elilii grevlileri ile Trk ve Rus misafirler, bek bek oturmu sohbet ediyor, yiyip iiyorlard. Piyanoda bir hanm alak sesle Azeri arklar sylyordu. M. Kemal Paa, brahim Abilov ve Aralov, bir kede oturuyorlard. brahim Abilov her zamanki gibi Sovyet rejimini verek M. Kemal Paa'y etkilemeye almaktayd. M. Kemal Paa, "brahim Bey.." dedi glerek, "..Trkiye ok farkl bir memleket. Kald ki rejiminizin ne gibi safhalar geirecei de daha belli deil. Henz deneme safha-sndasnz."

brahim Bey itiraz etti: "Yo, bizim rejim tamamdr."

594 u gn Trkler / Trk Byk Taarruzu

"imdi bu tartmay brakalm. Size syleyeceklerim var. Uygun bir yere geelim." brahim Abilov'in alma odasna getiler. "Bir hafta sonra, taarruza gemek zere cepheye hareket edeceim.." Abilov ve Aralov heyecanlandlar. "..Ama bunu dnyadan gizlemek, zellikle ngilizlerin Yunanllarn yardmna gelmesini nlemek istiyorum. Sizden bir ricam var. Ben Ankara'dan ayrldktan sonra, ankaya'da bir ay partisi vereceim ilan edilecek. Bu parti ertelenecek. Siz de birka gn sonra, bir kabul resmi dzenlediinizi aklarsnz. Kabul resmi balad saatte, grevlendireceim biri gelip rahatszlandm iin katlamayacam bildirir. Bu bana birka gn daha kazandrr. Ne dersiniz?" "Tamam." Aralov da, "Kabul" dedi. "Teekkr ederim." Abilov, "Paam.." dedi heyecan iinde, "..sen muzaffer olacaksn. nk Allah vatann savunanla beraberdir." * . Sarldlar. Darda piyanoya bir Trk gemi olmalyd. Bir zmir trks duyuldu: "zmir'in kavaklar Dklr yapraklar..." TAARRUZ ZAMANI yaklatka Yakup evki Paa'nn huysuzluu artmaktayd. Erkenden yatmt ama uyuyamyordu. Emrinde sadece iki kolordu kalmt, yani be piyade ile bir svari tmeni. 1. Ordu cepheyi yarana kadar, bu kadarck kuvvetle iki buuk dman kolordusunu, srekli hcum ederek yerinde tutmas gerekiyordu. Yerinde tutulmas gereken dman, 2. Ordu'dan kat kalabalk, silah bakmndan be kat glyd ve 1. Ordu, cepheyi ka gnde yarabilirdi? Yarabilir miydi?
Afyon Gneyine Yry 595

Taarruzdan nce elbette bir toplant yaplacakt. Bu toplantda szn geirinceye kadar plana

yine itiraz etmeye karar verince biraz rahatlad, az sonra uyudu. KZIM PAA leye doru M. Kemal Paay Meclis'teki odasnda buldu. "Bte Komisyonu, Milli Savunma btesi iin bir alt kurul kurmu. Ordu hakknda bilgi vermem iin beni aryorlar. Ne emrediyorsunuz?" "Seni hrpalayacaklardr. Ne derlerse desinler, sineye ek. Taarruzdan bahsetme. Fevzi Paa'nn cepheye gittiini de syleme." "Peki efendim." YUNANLILAR sonsuza kadar Anadolu'da kalacaklar midi ile eitli hazrlklara girimilerdi. Hkmet Anadolu'da Yunan Milli Bankasnn ubeler amasn uygun grmt. lk ube eyllde Ayvalk'ta alacakt. zmir'de de bir niversite kurulmas kararlatrld. Trk ordusunun bu ryalara son verecek olan sessiz yry kesintisiz sryordu. Drdnc Kolordu'dan 5. Tmen de 17 Austos akam gneye doru yola kt. M. KEMAL PAA da 17 Austos gecesi Konya'ya hareket edecekti. Gndz Rauf Bey'e, Kzm Paa'ya ve evinde hasta yatan Yusuf Kemal Bey'e veda etmiti. Hkmet M. Kemal Paa'nn Ankara'da olduu izlenimini verecekti. Akam yemeini annesi, Fikriye ve Abdurrahim'le st kattaki sofada yedi. Annesinin elini perek veda etti, duasn ald. Aaya indi. Merkez Komutan Yarbay Fuat Bulca ve yardmcs Yzba Vedat gelmi, bekliyorlard. "Ankara'dan ayrldm belli etmeyeceksiniz.." dedi, "..hazrladmz sahte program uygulayn. Bana zaman kazandrn." "Bastne." ki araba kapdayd. Bavullar yerletirilmiti. Bu kez Mahmut Soydan Bey de refakat subay olarak beraber geliyordu. Gazi Fikriye 596 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu ve Abdurrahim'le de vedalat. Fikriye her zamanki gibi srtn svazlayarak yolcu etti. Arabalar hareket ettiler. Yarbay Fuat Bulca, Yzba Vedat, muhafzlarla birlikte kk Abdurrahim de selam durdu. Bir muhafz arkalarndan su dkt. Konya'ya ular ulamaz telgrafhaneyi denetim altnda aldrarak, bilgi szmasna frsat vermeyeceklerdi. ALT KURULUN Bakan Hseyin Avni Bey'di. yeler ve dinlemeye gelmi olan milletvekilleri byk masann evresinde yer almlard. Muhalif yeler arasnda Kara Vasf Bey ile Selahattin Bey vard. Ali kr Bey ve Hafz Mehmet Bey de takviye iin katlmlard. Muhalif yeler Kzm Paa'ya yklenmeye baladlar. Kzm Pa-a'nn kaamak cevaplar, Mdafaa-y Hukuku milletvekillerini de sinirlendirdi. Kara Vasf Bey, "Meclis'te ordu kprdamayacak dediim zaman, M. Kemal Paa beni ar ekilde tenkit etmiti." dedi, "..hakl olduum anlald. Bakomutanlk uzatlal bir ay oldu, ordu hl bulunduu yerde rtlyor. Taarruz midi vererek bizi oyalyorsunuz.." "Bravo!" "..Taarruz edileceine dair en ufak bir iaret bile yok." Selahattin Bey sz ald: "Milli Savunma Bakannn ordunun gerek durumunu ve kararn, bugn, burada, kaamak yapmadan aklamasn talep ediyorum!" Bu talebi birok milletvekili destekledi. Kzm Paa, "Efendim.." dedi, "..bildiiniz gibi ordumuz taarruz iin hazrlk yapmaya devam ediyor." Muhalifler gldler: "Bu masal bir yldr dinliyoruz." "Ne zaman hazr olacak, onu syleyin!"

"Ka m?" "Yoksa gelecek yaza m?" Kzm Paa, "O kadar uzun sreceini sanmyorum" diye cevap verdi. Kahkahalar patlad. Afyon Gneyine Yry 597 Kzm Paa'nn iinden, yerinden frlamak, "Bir hafta sonra taarruz edeceiz!" diye barmak, hepsini artmak, zplatmak, susturmak geliyordu ama diini skp sustu, satamalara, kmsemelere katland. Durumu bilmeyen Zamir Bey, Sreyya Yiit'e, "Bu ne zavall Bakan yahu!" diye yaknd. Bir de okkal kfr savurdu.2 20 AUSTOS AKAMI, kinci Kolordu ile Svari Kolordusu da harekete getiler. ki kolordu gneye inerken, byk komutanlar da Akehir'de, Bakomutan'n geni odasnda biraraya geldiler. Saat 23.00't. Bakomutan ksa bir aklama yapt, kararnn kesin olduunu syledikten sonra, taarruzun nasl yaplacan harita zerinde ayrntl olarak anlatt.3 O na kadar gneye elli bin kii kaydrlm, dmann ruhu bile duymamt. Dman ordusu eski durumunu koruyordu.4 Ne var ki bu baar Y. evki Paa'y yattrmad, Bakomutan susar susmaz laf kapt, 'durumu tehlikeli bulduunu, baarl olunmazsa, imdiye ka-darki kazanlarn da elden gideceini' uzun uzun yineledi. Bakomutan, cevap vermedi, Asm Gndz'e dnd: "25 Austos akam her trl haberlemeye son verilecek. Limanlara giri-k durdurulacak. stanbul ile zmit arasndaki kara ve demiryolu ulam kesilecek. Yani biz ii bitirene kadar dnyann Anadolu'dan haberi olmayacak. Yeteri kadar uamz var. ocuklar dmann hava kefi yapmasn da nlesinler." "Bastne." smet Paa'ya bakt: "Siz de ordulara yazl emrinizi veriniz. 26 Austos Cumartesi sabah dmana taarruz edeceiz." 5 yz yldr verilmemi bir karar ve emirdi bu. Ayaa kalkt. Bata Y. evki Paa olmak zere hepsi ayaa frlayp esas durua geti. Nurettin ve Fahrettin Paalarn gzleri dolmutu. "Paalar! Gazanz mbarek olsun!" GN SONRA Afyon orduevinde bir balo verilecekti. Birinci Kolordu Komutan General Trikupis baloya ilikin sorunlarla ilgile598 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu niyordu. yi bir moral gecesi olacakt. Kurmay Bakan Albay Meren-tidis odaya girdi: "Generalim, bir Trk askeri cephemize snm. Trklerin Afyon gneyine gizlice tmen ydklarn sylyormu." 6 Trikupis duraklad: "Gney cephemizde zaten tmenleri var. daha alt eder. Alt tmen taarruz iin az, savunma iin ok." Acele hava kefi istedi. ki saat sonra gzlemci subay telefon etti: "Bir hareket yok. Fotoraflar gnderiyorum." Eski ve yeni fotoraflar karlatrld. Trk mevzilerinde hibir yenilik, deiiklik grnmyordu. Yine de Trikupis birliklere dikkatli olmalarn ve gzlerini amalarn emretti. ngiliz Haberalma rgt de ciddi bir srpriz beklenmediini bildirince, Atina Elisi Lord Granville, huzur iinde yaz tatiline kt. Sir H. Rumbold da kmak iin hazrlk yapyordu. , UAK BL Akehir'den ay'daki alana tanm, cepheye yaknlamt. '""

Uak blnde alr durumda 10 uak vard: 6 Brege-XlV keif, 3 Spat-XIII av ve bir de De Hawilland-9 (smet). Havaclarn ve ustalarn az kulaklarndayd.

Yeni u aklarT rk havac lar n ok mutlu etmi ti Afyon Gneyine Yry 599

Yunan keif uaklarna engel olunmas emri leye doru geldi. Yunan uaklar ile arpma demekti bu. Hzl ve kvrak Spat av uaklar bu i iin biilmi kaftand. Fazl devriye uuu yapmas iin hemen birini grevlendirdi. Spat az sonra ok gibi utu. Eref Usta, "Bunlar sln gibi uuyorlar" dedi. Abdullah Usta uyard: "Maallah de." "Maallah." 25 Austos akamna kadar srekli devriye uular yaplacak, 4 Yunan ua inmeye zorlanacak ya da drlecekti.7 BAKOMUTAN, Akehir'de eski bir Rum evinde kalyordu. Gazi leyin uyand. Tra olup aaya indi. Mahmut Bey, Salih ve Muzaffer bekliyorlard. Ali Metin avu kahvesini getirdi. nce dmanda bir hassasiyet olup olmadn sordu. Az nce smet Paa telefon edip bilgi vermiti: "Yokmu efendim." En nemli sorun buydu. Memnun oldu: "Biliyor musunuz, gece Reat Nuri Bey'in alkuu romann okumaya baladm. ok beendim. hmal edilmi Anadolu'yu ve gen bir hanm retmenin yaad zorluklar, ne gzel anlatm. Bitirince smet e vereceim. Sonra da sizler okuyun." Mahmut Bey, "Savaa be kala roman okuyabiliyor.." diye dnd, "..M. Kemal Paay, M. Kemal Paa yapan da herhalde bu zellii olsa gerek." 8 1. ORDU KOMUTANI Nurettin Paa taarruz edecek iki kolordu komutann ard. Birlikte Kocatepe'ye karak taarruz edilecek hedefleri ve araziyi incelediler. Arazinin hrnl, direnek merkezlerinin ve dayanak noktalarnn kat kat tel rgler iinde olmas ikisini de etkilemedi. Bir yldr taarruz eitimi grm olan subay ve askerlerine gveniyorlard. BUGN bir Yunan keif ua bir Trk avc uann saldrsna uram, Afyon Garipe meydanna zorunlu ini yaparak kurtulmu600 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

tu. Trk cephesinden geceleri yol almas yapldn dndren bouk sesler yansyordu. Trikupis Trklerin taarruz edeceinden kukulandn orduya bildirdi. Hacianesti gld: "Cephedeki komutanlar abartc ve duyarl olurlar. General Trikupis de byle. Bugne kadarki bilgilerimiz gsteriyor ki dmann genel bir taarruza gemesi olas deil. ngilizler de bu kanda."

Passaris itiraz etmeye yeltendi: "Fakat generalim.." Hacianesti bu kuruntulu kurmayn kk bir el hareketiyle susturdu: "Olsa olsa kendi kamuoyunu oyalamak iin snrl bir hareket yapacaktr." Valettas, "Buna ramen.." dedi, "..baz nlemler almamz doru olmaz m?" Komutan General Valettas' dinlemek inceliini gsterdi: "Pekl. Orduyu uyarn. Ama telaa vermeden." 9 HABERC HSEYN iki hafta nce, emir almak iin gizlice cep heye gitmiti. Beklenmedik bir anda Alaam dandaki saklanma yerlerine nee iinde, bara bara kageldi: "Aknclar! Mjdemi isterim! Ordudan haber vaaaaar!" Aknclar ayaklandlar. Hseyin, brahim Ethem Beye askerce selam verdi, heybesinde saklad kd karp uzatt: "Ordu emridir beyim. Taarruz balaynca ne yapacanz burada yazlym." Mfreze komutanlarndan Veli Aa, "Taarruzun zaman belli mi Hseyin?" diye sordu. "Bir ey demediler ama eli kulanda olmal." Bir aknc avaz avaz haykrd: "Ey namert dman! Saatin geldi! Yaptklarnn hesabn vermeye hazr ooool!" ntikam tutkusu yorgun, sefil aknclara rktc bir canllk verdi. . Ethem Bey emri okudu. Ordu btn aknc gruplaryla birlikte Demirci Aknclarnn da taarruz balaynca harekete gemesini, cephe gerisini de Yunanllar iin hep birden cehenneme evirmeleAfyon Gneyine Yry 601 rini istiyordu. Glmsedi. Bugn dnerek evredeki birok ky rgtlemiti. Kyller de dman krmaya katlacaklard. Faris Aa saklad son tutam kahveyi piirmiti. Teneke bir kupa iinde . Ethem Bey'e getirip verdi: "Hakl ktn beyim. Afiyet ve helal olsun." 10 BRNC VE DRDNC KOLORDU Komutanlar da, kendilerine bal tmenlerin komutanlarn, gzetleme yerlerinde topladlar. Araziyi ve taarruz edecekleri hedefleri gstererek, grevlerini anlattlar. Tmen komutanlarna, taarruz edileceini birliklerine aklama izni verildi. Ordu yldr bugn beklemiti! Her acya bu gn hayal ve mit edilerek katlanlmt. amatasz bir kyamet koptu. Tmenler akam yola dne gider gibi ktlar. Dtan yine sessizdiler ama ilerinden sevin lklar attklar gzlerinden belli oluyordu. 23. Tmen'in 68. Alay'ndan saka eri Kel Zeynel de taarruzla ilgili bir eyler duymutu. Yanndan geen takm avuuna, alak sesle seslendi: "avuum, zmir'e gidiyormuuz, ka saatte varrz?" Glmek deil, haprmak bile yasakt. Ama bu konumay iitenler kahkahalarn tutamadlar. Zapartay yediler. SVAR KOLORDUSU karargh ve 1. Svari Tmeni 24 Austos sabaha kar Sandkl'ya geldi. Bu kolordu, dman cephesi yarlnca, alan gedikten geerek Sincanl ovasna, dman gerisine akacakt. Bunun iin cephe yarln-caya kadar beklemesi gerekiyordu. Bu durum Fahrettin Paa'y skyordu. Baka bir zm bulmalyd. iiltepe ile Toklu Sivrisi arasnda, 15 km. geniliinde, sarp, sk ormanla kapl ve yolsuz Ahr Da vard. Buradan gemenin imknszl yznden Yunanllarn geceleri bu kesimde nbeti brakmaya gerek duymadklarn rendi. Sol yanda mevzilenmi olan 6. Tmen'in aknclar buralar iyi bilirdi. Bu tmenin komutan ile iliki 602 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

kurdu. 1. Svari Tmeni'ne de Ahr Da'na 3 keif kolu karmasn emretti. Ballkaya denilen yerden Yunan cephesinin gerisine, Sincanl ovasna inen dar, uurumlu, gerekten geilmez gibi grnen bir da yolu olduu renildi. Fahrettin Paa orduya, Svari Kolordusu'nun, cephenin yarlmasn beklemeden, 25 Austos akam, bu kei yolundan da amasn, 26 Austos sabah Yunan cephesinin gerisine inmesini nerdi. Ordu komutannn da gz karayd. Bu tehlikeli n^iyi kabul etti.11 t

Fahrettin Altay ve Kararg h

24 AUSTOS gn, akama doru, Bakomutan, Genelkurmay Bakan ve Bat Cephesi Komutan ile kararghlar bir dizi otomobil ve kamyonla Akehir'den ayrldlar. Bu gece cephe gerisindeki uhut kasabasnda kalacak, 25 Austos gn Kocatepe'nin eteindeki adrl ordugha geeceklerdi. Afyon Gneyine Yry 603 ndeki arabada M. Kemal, Fevzi ve smet Paalar vard. M. Kemal Paa glmseyerek, "Fransz Babakan Msy Poincare gizli bir mesaj yollam.." dedi, "..diyor ki: 'Eer taarruz edip Afyon'u alabilir ve on be gn elinizde tutabilirseniz, yaknda Venedik'te toplamay dndmz bar konferansnda bu baar, sizin iin olduka nemli bir koz olur!'lla Fevzi ve smet Paalar yksek sesle gldler. Fevzi Paa, "Bunlar hl gcmzn farknda deil" dedi. "yi ki." M. Kemal Paa alkuu'nu bitirmiti. Kitab smet Paa'ya verdi. M. KEMAL PAA ve arkadalar uhut'a girerken, Afyon'daki orduevinde balo balamt. Grevleri baloya katlmalarna elveren subaylar ve eleri, sevgilileri salonu doldurmulard. Nee iinde yiyip iiyorlard.12 Baz subaylar zmir'deki elerini bu balo iin Afyon'a armlard. Hanmlarn hepsi tuvaletliydi. General Trikupis ile kolordusuna bal 1. Tmen Komutan General Frangos, 4. Tmen Komutan General Dimaras, 5. Tmen Komutan Albay Rokka, 12. Tmen Komutan Albay Kalidopulos, birlikte oturmaktaydlar. Baloya katlabilen subaylarnn mutluluunu izliyorlard. Sakarya yenilgisinin ac etkisi hayli azalmt.

zmir'den getirtilen orkestra dans mziine geince, pisti k subaylar ve gzel kadnlar kaplad. Rugan izmeler ve ayakkablar, ince ve yksek topuklu iskarpinler, yeni cilalanm pist zerinde daireler, helezonlar, zikzaklar izmeye baladlar. BU SAATLERDE Birinci ve Drdnc Kolorduya bal tmenler ve ar top taburlar da, derin bir heyecan ve sessizlik iinde, son konaklarna yryorlard. Cepheye yaklald iin birok ek nlem alnmt. Atlarn, katrlarn, kadanalarn ayaklarna, top ve araba tekerlerine uval sarlm, huysuz hayvanlarn az balanmt. Sabah ulaacaklar konaktan bir sonraki durak, taarruza hazrlk hattyd. 604 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu Tmenler, bataryalar, ar top taburlar ve svari blkleri, gn domadan son konaklarna ulap yerletiler. Balo da bu srada dalyordu. Akama kadar sessizlik iinde saklanacaklard. Saklanacak yeterli yer olmayan konaklarda kalacak birlikler bol yaprakl dal paralaryla gelmilerdi. Akta kalanlar bunlarn altna girdiler. Tarih 25 Austos 1922, gnlerden cuma idi. smet Paa saat 12.00'de ordulara ve Kocaeli Grubu'na genel taarruz emrini yollad. CEPHEDEK baz kprtlar, tecrbeli Trikupis'i iyice huylandrd. Her olasla kar tmenleri alarma geirdi. Hastanelerdeki ar hastalarn zmir'e yollanmasn emretti. kinci (htiyat) Kolordu'dan takviye olarak 7. Tmeni istedi. Kolordu kurmaylar Trklerin Afyon nnde en fazla 6 tmen toplayabileceini hesap etmiti.13 Bu kadar bir kuvvet Afyon mstahkem mevkii iin bir tehlike deildi. Trikupis, Trklerin Afyon gneyinde bunun iki kat kuvvet topladklarn bilmedii iin akam orduevinde itahla yemek yedi, keyifle arap iti. Erkenden yatacak, cehenneme uyanacakt. GN BATIYORDU. Sesi gzel askerler, toplarn, cephane sandklarnn ya da talarn zerine karak ezan okudular. Cephe boyunca tabur tabur akam namaz klnd ve zafer iin dua edildi. Sessizce scak yemek yenildi. Uzun asker kaputlu, beyaz bartl Gl Hanm Drdnc Kolordu birliklerini dolayordu: "...Hi yaknmadan silahnza cephane, size ekmek tadk. Yk-snmeden siperlerinizi kazdk. Severek yaranz ykadk, krnz sardk. Ate altnda suyunuzu yetitirdik. Yolunuza samz serdik. imdi bunca kadnn hakkn, erkek olmann bedelini deme vaktidir. Eer bu sefer kardelerinizi kurtarmadan dnerseniz, bilin ki ananz da, bacnz da, yavuklunuz da hakkn helal etmeyecektir..." 23. Tmen'de bir er onbasna fsldad: "Alay sabah sancak aacak m?" "yle duydum." Afyon Gneyine Yry 605 "Aarsa, askere rzgr yetiemez." 15. Tmen'de bir temen takmn evresine toplamt: "Eer gzm bir an iin olsun geriye evirirsem, lmden ylp da geriye tek bir adm bile atarsam, beni hain bilin. Kanm size helal olsun!" Askerler kyden gelmi mektup, sigara tabakas, yavuklu yadigr evre, ilemeli orap gibi deerli eyalarn blk eminine teslim ettiler. Sonra birbirleriyle helalletiler. Dargnlar bart. Toplan borular vurmaya balamt. Silahlar kuanp dzene girdiler. Sallanp da ses karacak ne varsa hepsini sklayp baladlar. Takmlar, blkler, taburlar, alaylar, bataryalar, cephane ve yiyecek kollar, shhiyeciler, muhabereciler, istihkmclar, gndzden yollar renmi klavuzlarn nclnde, taarruza hazrlk mevkilerine doru, byk bir sessizlik iinde yrmeye baladlar. Ksa bir yry yapacaklard.

 gnlk bir hilal vard gkyznde. nce kollaryla bir yldz kucaklamt. Yallar bunu zafere yordular.14 DA YOLUNUN bir yan dik yama, bir yan uurumdu. ok dikkatli olmak gerekiyordu. Albay Mrsel Baku'nun komutasndaki 1. Svari Tmeni, klavuzla birlikte, nc olarak tek sra olup Ballka-ya'dan yola kt. 1. Svari Tmeni'ni, Kolordu Komutan ve karargh izledi. Arkadan 14. Tmen, en sondan 2. Tmen gelecekti. Toplan, telsiz ve arlk kollarn 2. Tmen getirmeye alacakt. Sabah Sincanl Ovas'nda olabilmek iin Svari Kolordusu'nun, hi durmadan yryp zifiri karanlkta bu ip gibi da yolunu gemesi gerekiyordu. PAALAR ve kararghlarnn sava kademeleri, halkn "Klcnz keskin olsun! Allah'a emanet olun!" sesleri arasnda uhut'tan ayrlp Kocatepe'nin eteindeki adrl ordugha tanmlard. Ordugh akrz deresinin yanna kurulmutu. Yalnz telgraf takrtlar, telsiz bipleri ve su deirmeninin gcrts duyuluyordu. 606 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu smet Paa ile Asm Bey gelen raporlar inceliyorlard. Fevzi Paa adrna ekilmi, Kuran okuyordu. Bakomutan adrnn nnde asl byk gaz lambasnn nda, portatif masaya serili haritann bana gemiti. Saklamaya alyordu ama heyecanl olduu belliydi. Oyalanmak iin Mahmut Bey'e bilgi vermeye balad: "uras Afyon'un gneyindeki tepeler. Bunlarn hemen arkas Sincanl ovas. Bu ovadan Afyon-zmir demiryolu geiyor. Yani Yunan ordusunun can damar. Asl taarruz blgesinde Birinci ve Drdnc Kolordularmz, dmannsa takviyeli iki tmeni var. Yarma blgesinde dmandan alt kat daha glyz.15 te gizlice yryerek yaptmz ynakla bunu saladk. Yz bin kii yrd Mahmut Bey. Planlama, uygulama ve disiplin bakmndan mthi bir olay bu. Dman duymad. Akamki hava kefine gre dzeninde hibir deiiklik yok. Ksacas baskn baarl olmutur. kinci Kolordumuz, ndeki kolordularnzn gerisinde, yedekte bekleyecek. Yunan ordusunun dzeni ise yle: Kuzeyde, Kocaeli Grubumuz karsnda 11. Tmeni, Eskiehir ve evresinde nc Kolordusu, Afyon ve evresinde Birinci Kolordusu var. kisinin arasnda ise General Digenis'in kinci Kolordusu bulunuyor. Bu kolordu kuzeye, gneye yetimeye hazr yedek kuvvet. Genel sava says bakmndan denk saylrz. Ama silaha bizden hayli stn olduklar kesin. Daha fazla silahlanmamz mmkn olmad.16 Bunca emein ve abann boa gitmemesi iin General Digenis yetiip de Trikupis'in kolordusunu takviye etmeden nce, cepheyi en ge iki gn iinde yarmamz gerekiyor. nc gne kalrsak durumumuz zorlar. Ama inanyorum ki en ge ikinci gn kesinlikle yararz. Cepheyi yarp Sincanl ovasna inerek, General Trikupis'in ve General Digenis'in kolordularnn zmir'le balantlarn kesmi olacaz. Bu iki kolorduyu birka gn iinde evirip imha edeceimizi sanyorum. Sonra..." Sustu. Dalp gitti. Afyon Gneyine Yryp 607

nc Blm Byk Taarruz

26 Austos 1922 -18 Eyll 1922 TMENLER nceden belirlenmi hazrlk hatlarna ulamlard. Ar ve hafif toplar nceden

seilmi yerlere yerletirildiler. Cephane kollar toplarn yanna mermi tayor, muhabereciler telefon an kuruyorlard. Shhiyeciler sarg yerlerini amlard. stihkm birlii, hcum edecek birliklere tel rglerde gedik aacak tahrip mfrezeleri yollamt. Btn bunlar sessizlik iinde yaplyordu. Taarruz edecek birlikler, toplarn tanzim ve tahrip ateleri srasnda dman mevzilerine hcum mesafesine kadar yanaacaklar, topu atei ileri kaydrnca, sng hcumuna kalkacaklard. Blk ve takm subaylar ile avular, askerlerin arasnda yerlerini almlard. Birlikte hcum edeceklerdi. Sis yznden taarruz edecekleri tepeleri daha gremiyorlard. Askerler subaylarn tavsiyelerine uyarak, bir-iki saat uyumak iin balarn tfeklerine ya da birbirlerinin omuzlarna yasladlar. Byk Taarruz 609

Mehmet ik h cum emrini bekliyor 610 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

BAKOMUTAN, Fevzi Paa, smet Paa ve kararghlarnn sava kademeleri, saat 03.30'da atlara bindiler.1 Sisli, serin, karanlk bir geceydi. Fenerli iki svari yol gstermek iin ne geti. Yola ktlar. M. Kemal Paa nde gidiyordu,

yalnzd. Arkasndan Fevzi ve smet Paalar geliyordu. Daha arkada kurmaylar, yaverler, grevliler, hizmet erleri, seyisler vard. evre yedekler ve geri hizmet birlikleriyle doluydu. Ar ar Kocatepe'ye ktlar. 1. Ordu Komutan Nurettin Paa ve ordu karargh sava kademesi Kocatepe'de gecelemiti. Telefon ve telgraf balantlar yaplm, gzetleme ukurlar alm, gl topu drbnleri yerletirilmiti. Nurettin Paa paalar karlad. Sis dolaysyla toplarn atee bi- az ge balayacaklarn bildirdi. M. Kemal Paa Kocatepe doruunun kysna geldi. Aaya bakt. Ufka kadar her yan sis iindeydi. Nurettin Paann yaveri paalara ay verdi. Biraz souktan, daha ok da heyecandan hepsinin ii titriyordu. Saat 05.00'e doru gn maya, sis dalmaya ve dev tepeler yava yava belirmeye baladlar. Herkesin Ankara'da sand Bakomutan Kocatepe'de, ordusunun bandayd. Bayla smet Paa'ya iaret etti, smet Paa Nurettin l'aa'y uyard. 1. Ordu Komutan Nurettin Paa telefonla kolordulara gerekli emri verdi. nce bir tek top sesi duyuldu, mermisi koca Tnaz Tepe'ye d-f . Sonra btn toplar dzenleme {tanzim) atei iin grlediler. 05.30'da batarya komutanlar zevk naras atar gibi emir verdiler: "Ate!.." "Ate!.." "Ate!.." Tahrip atei balad. Bu kesimde 200 kadar top vard. Hazrlanm ate planna gre, Yunan mevzilerini, direnek merkezlerini, makineli tfek yuvalarn, tel rgleri, yeri bilinen Yunan toplarn ate altna aldlar.la Byk Taarruz 61] Ne Yunanllar byle youn, dehet verici ate grmt, ne de Trkler. Tepeler yanyordu sanki. Cephanelikler ate alyor, kamyonlar uuyor, toplar paralanyordu. Kocatepe bile zangrdyordu. Piyadeler hcum mevzilerine, tel rglere doru ilerlemeye baladlar. Bu cehennemlik ate 20 dakika srd. Bataryalar bu kez 10 dakika srecek imha ateine getiler. Siperleri ve gzetleme yerlerini dvmeye baladlar. Bakomutan ate plann, toplarn ustaca kullanmn ok beenmiti. smet Paa'ya birok kez teekkr edecekti. Baz tel rgler topu ateiyle yklmt. Bazlarn da istihkm-clar ya da sabrsz askerler yktlar. mha atei sona erer ermez subaylar ve askerler, alan gediklerden mevzilere, direnek merkezlerine daldlar. Frtna gibi esiyorlard: "Allah Allah... Allah Allah..." Topular atei ilerilere kaydrdlar. Top, makineli tfek, el bombas, boru sesleri ve sava naralar iinde, 06.45'te 5. Tmen Kalecik Sivrisi'ni ele geirdi. On dakika sonra 15. Tmen'in 38. Alay'nn da Tnaz Tepe'yi ald haberi geldi. TEMEN EVKET EFEND'nin gncesinden: "Tnaz Tepe'yi zaptettik. ok yazk ki alay komutanmz ttyas Bey taarruzun balad ilk dakikalarda yaraland. Yaral olmasna ramen geri gitmedi, kald, tepe zaptedilince atn srp Tnaz Tepe'nin doruuna kt. Dman geride iki top brakm. Bir erimiz toplardan birinin zerine karak ezan okudu: Allah- ekber!" lb
Yarbay ilyas Aydemir

612 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

FARS AA ve baz aknclar ka gndr sabah namazndan onra, nbetlee kulaklarn yere dayayp topran kalbini dinlemekleydiler. Bu sabah da yle yapmlard. Topraa kulan dayam olan Faris Aa titremeye balad. Kendinden gemi gibiydi. Birden, ayaa zplayarak ondan beklenmeyen bir coku ile bard: "Top sesi bu toooop! Toplarmz grlemeye balad. Heeeey!" . Ethem Bey talimat almak iin yakn kylerden gelip nbet bekleyen kyllere dnd: "Duydunuz, yldr beklediimiz gn geldi. imdi kynze koun. Herkes arn eksin, silahn kuansn. Verdiim talimata gre hareket edeceksiniz. Haydi bakalm, gazamz mbarek ola!" Kyller el pp koarak ayrldlar. . Ethem Bey Mfreze Komutanlarna seslendi: "Aalar! Mfrezelerinizi toplayn! Gidiyoruz." lc BELEN TEPE'nin n yamacndaki yksek ve sk allar, top atei yznden tutumutu. Subaylar ve askerler hi duraksamadan bu alevlere daldlar. Kimi yanarak ehit oldu, kimi alevlerin iinden ok gibi geip siperlere, direnek merkezlerine girdi.2 Saat 09.00'da 23. Tmen de Belen Tepeyi ele geirmiti. Alnmaz, geilmez, yarlmaz sanlan Afyon mevzilerinin en kritik yerleri tek tek ele geiriliyordu. imdi bu baary derinletirip geniletmek gerekti. Hava Bl Yunan htiyat Kolordusu'nun dzeninde bir deiiklik olmadn rapor etti. Bu iyi haberdi. SABAH ayn saatte 2. Ordu'nun ve Kocaeli Grubu'nun yaklak 100 topu da atee balamt. Top ateleri geri kaydrlnca, ilk hat birlikleri, karlarndaki birlikleri yerlerinde tutmak iin taarruza kalktlar. Gsteri taarruzu olduu iin atma sert deildi. Ama Yarbay Salih Omurtak'n komutasndaki 61. Tmen, ciddi bir atlmla cephesindeki gl Kazuuran direnek merkezini ele geiriverdi. Byk Taarruz 613 Bu sonu Yunanllar duraksatt: Asl taarruz yeri kuzey miydi, yoksa gney miydi? HAVA HKMYET Trklere gemiti. Asl taarruz blgesinin neresi olduunu kefetmek iin rpnan Yunan uaklar Trk cephesine gemeyi baaramyorlard. Yeltendikleri anda Trk av uaklar saldryordu. Bugn Yzba Fazl bir Yunan uan drecek, drt Yunan ua da zorunlu ini yaparken krlacakt.3 AHIR DAI'nn kuzey eteine yakn Yrkmezar adl kyde bir kadn kk bahesine yaylm tavuklara yem veriyordu. Da yolundan gelen bir uultu duydu. Uultu byyerek yaklayor, yer titriyordu. Kpekler havlamaktan vazgeip sindiler. Tavuklar rkp kmeslerine katlar. Neydi ki bu? Birden dan iinden kalpakl svariler kverdiler. Kadn l bast:

"Bizimkiler! Kemal'in askerleri!" Bataki subay seslendi: "Bacm, buralarda dman askeri var mdr?" "Yok! Tokular Ky'ne kadar rahat. Gvurlar ondan sonra." Kyller dar uramlard. El sallyor, sesleniyor, alyor, dua ediyorlard. Binlerce svari, arkas kesilmeksizin sel gibi ovaya akyordu. Kyn muhtar kr secdesine kapand. Rezil igal sona ermiti. ORDUNUN taarruza gemesi Afyon Trklerini havalara uurdu. Sevinlerini saklamay beceremediler. Rum ve Yunanllar, sevindiini belli eden alt yz kadar Trk tekme tokat toplayp maret camisine tktlar. Bir testi su bile vermediler yanlarna. TRK FIRTINASI srmekteydi. 614 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu Asl taarruz yerinin Afyon gneyi olduu belli olmutu. Triku-pis yetien 7. Tmen'i 1. Tmen Komutan General Frangos'un emrine verdi. Yedekte bekleyen Albay Plastiras'n alayn da 4. Tmen'i takviyeye yollad. Yetmeyecekti bu. nk cephedekiler, 'dalga dalga lme yryen Trkler karsnda askerlerin zorlukla tutunduklarn' bildiriyordu. Trikupis htiyat Kolordusu'nun 9. Tmeni de yollamasn istedi. Hacianesti bunu gerekli grmedi: "Dman, bizim kuruntulu Passaris gibi akn. En gl olduumuz yere saldryor. htiyat Kolordumuz taarruza geince, bunlar ikiye bler ve ezer. Trikupis'e bugn kaybedilen yerleri geri almasn, htiyat Kolordusu'na da ay'a doru hemen taarruza gemesini yazalm." 4 Albay Passaris komutan yine kzdrmay gze ald: "htiyat Kolordusu'nun taarruz hazrl iin zamana ihtiyac var, ancak 48 saat sonra kar taarruza geebilir." "Sen bir ey demek istiyorsun." "Evet efendim, bence General Trikupis'in kolordusunun 48 saat dayanmas ok zor. Dayanamazsa her ey mahvolur. Hi beklemeden Dumlupnar mevzilerine geri ekilmesi daha doru olur diye dnyorum..." Hacianesti btn damarlar ka-bararak bard: "Ne diyorsun sen? O mevziler, bir yldr, byle bir gn iin hazrlanmad m? Ben grdm. ok rahat dayanr. Aksini dnen haindir."
ngiliz casusu Sait Molla Byk Taarruz 615

ANADOLU'nun d dnya ile her trl balanty kesmesi eitli yorumlara yol at. ngilizler ve onlarn haberalma baarlarna gvenenler, Ankara'da M. Kemal Paa'ya bir darbe yapldn dnyorlard. Sait Molla rendii bu haberi hemen Ali Kemal Bey'e telefonla bildirdi. Ali Kemal Bey yeni kalkmt, uyku sersemiydi, bir avu baldr plak yznden niversiteden kovulduu iin sinirliydi ama bu haber yzn gldrd. O da telefonu olan dostlarna yayd bu gzel haberi. SVAR TMEN de Tokular evresinde toplannca Fahrettin Paa, her birine bir grev verdi. Kuzeye de kuvvetli keif kollan yollad. Keif kollarnn bir grevi de demiryolunu ve telgraf hatlarn tahrip etmekti. Cephe gerisinde cirit atan binlerce Trk svarisini gren Yunanllar panikliyorlard. Svariler sava havasna girmilerdi. Direnmeye yeltenen birlikleri, atl hcuma kalkarak kltan geiriyorlard. Demiryolu ve telgraf hatlar, kyllerin de yardmyla, birka yerden tahrip edildi. Birinci ve kinci Yunan Kolordularnn zmir'le ulam ve haberlemesi kesildi. Saat 14.00't. BAKAN VEHB HOCA, Babakan, 'askeri durum hakknda aklama yapmak zere krsye davet edince' Meclis'te bir kprdama oldu. Ardahan Milletvekili Hilmi Bey at: "Allah Allah, ne var ki?" Kara Vasf Bey, "Belki bir ky almzdr" diye gld. Rauf Bey krsye geldi. Heyecann belli etmemek iin kendini tuttuu anlalyordu: "Efendim, uzun zamandr noksanlarn tamamlamakla uraan ordumuz, bu sabah genel taarruza gemitir.." Alklar ykseldi: "Allah baar versin!" "..En yakn zamanda kesin zafere nail olmasn Cenab- Hak'tan niyaz eylerim." 616 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu Alklar daha da iddetlendi. Kara Vasf Bey, "Gz boyama taarruzu bu" dedi. Hilmi Bey dorulad: "Tabii canm. Ali hsan Paa ordunun durumunu bildirmiti. Sefaletmi." Durak Bey bard:

"Biri dua etsin!" Erzurumlu Nusret Efendi krsye yrd. YIKILMAYAN snaklardan kan, geriden yetien Yunanllar direnie gemilerdi. Arazinin yaps savunmaclara byk kolaylk salyordu. Takviyeler de gelince sava le zeri dengelendi. Trikupis Kurmay Bakanna, "Galiba krizi atlattk.." dedi, "..birlikler kaptrdklar yerleri geri alrlarsa, iyice rahatlarz." "Haklsnz." Kap byk bir grltyle ald, ldrm gibi bir temenle emir subay yuvarlanrcasna ieri daldlar. Emir subaynn temene engel olamad anlalyordu. Temen "Generalim.." diye inledi, "..svariler... Binlerce svari..." "Ne diyor bu?" Emir subay aklad: "Trk Svari Kolordusu, cephe gerimize szm efendim." Trikupis ve Kurmay Bakan dehet iinde ayaa frladlar.5 KOCATEPE'de hava leden sonra gerginleti. Hz azalm, cephe daha yarlamamt. Yunanllar baz yerleri geri almaya balamlard. Nurettin Paa ok sinirliydi. Gecikme, Kurmay Bakan Asm Bey'i ve baz kurmaylar da telalandrmt. Bakomutan gzn krpmadan sava izliyordu. Genellikle ayaktayd. Kimi zaman bir taa iliip haritasn iaretliyordu. Yemek yememiti. Ardarda kahve ve zincirleme sigara iiyordu. smet ve Fevzi Paalar sakin grnyorlard. Sava aada, tepeler, yarlar, ukurlar, tal bayrlar, kayalar, siperler, tel rgler, hendekler, kum torbalar, makineli tfek yuvalar, kamyon ve top enkazlar, yanmaya devam eden allar, ller ve toplanmam yarallarla dolu rkn arazide, sava duman altnda, bir an bile durmadan devam ediyordu. Bu snrl alanda altm bin insan boumaktayd. Byk Taarruz 617 GENERAL VALETTAS ve Albay Passaris General Hacianesti'nin odasna girdiler. Bu izinsiz giri Hacianesti'nin cann skt, sertlikle, "Ne var?" diye sordu. "Dman Afyon'la demiryolu ve telgraf balantmz kesti." Hacianesti'nin yz soldu: "Nasl olur?" "Svari Kolordusu, cephemizi bilinmeyen bir yerden delmi." General Valettas, "Durum kritikleiyor.." dedi, "..hemen Uak'a hareket edelim generalim. Sava burada saat geriden izliyoruz." "Oturun. nce durumu bir daha deerlendirelim." 6 ALBAY ZZETTN BEY, 15. Tmen Komutan Yarbay Naci Bey'den, Tnaz Tepe'de kaybettikleri yerleri bu gece geri almasn istedi: "Bastne." Naci Bey'in yannda 56. Alay Komutan Yarbay Fehmi Bey (T-naztepe) vard. Ona, "Asker ok yorgun.." dedi, "..ne yapmal?" Fehmi Bey sordu: "Tmenin btn borazanlarn toplamama izin verir misiniz?" Naci Bey anlamt, gld: "Gerekeni yapn." Baz yerlerde karanla ramen sava lgnca srmekteydi. Baz yerlerde ise savaa ara verilmiti. Tnaz Tepe ara verilen yerlerdendi. Nbetiler ve ileri gvenlik mfrezeleri dnda askerler yemek yer yemez topraa kvrlp uyumulard. Tmenin borazanlar uyandrlp 56. Alay Komutan'nn emrine gnderildiler. Fehmi Bey

alaynn tabur komutanlarna dncesini anlatt, askerlerini uyandrp gece taarruzuna hazrlamalar iin taburlarnn bana yollad. Doksan borazan biraraya gelmiti. Fehmi Bey sordu: "Hazr msnz?" Uykulu uykulu "Evet" dediler. Fehmi Bey iinden gld. Birazdan doksan borazan birden hcum havas vurunca, kendilerinde de, bakalarnda da ne uyku kalrd, ne de yorgunluk. Balarna Temen Rfk'y brakt: 618 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu "Temen yeter diyene kadar durmadan hcum havas vuracaksnz. Anlald m?" Taburlarn hazr olduu bildirilince 'balayn' iaretini verip alaynn bana kotu. Doksan borazan geceyi yrtp paralad. Borazanlarn uultusu Yunan mevzilerine gk grlts gibi yansmt. Alarm ddkleri tmeye, nbetilerin kurt kpekleri havlamaya, aydnlatma fiekleri atlmaya balad. Trkler gecenin iinden boran gibi geldiler. Sngleri aydnlatma fieklerinin keskin nda parl parl yanyordu.7

Yarbay Fehmi T naztepe

PAALAR adrl ordugha dnmlerdi. Fevzi Paa yemeini yiyip yatmt. smet Paa ordular ve kolordular ile telefonla konuuyor, ertesi gn iin emir veriyordu. M. Kemal Paa, Mahmut Bey'e ve kaygl olduklarn grd yaverlerine, "Yunanllar iyi dvyorlar.." dedi, "..iyi dvtkleri iin de mahvolacaklar. nk savamakla hata ettiler. Bugn Dumlu-pnar'a ekilseler belki kurtulurlard. Yarmak iin gerekli btn kritik yerler elimizde. Yarn bu i biter." Binba Tevfik yaklat: "15. Tmen Tnaz Tepe'de elinden kan yerleri geri alm efendim." "Bu haberi bekliyordum. Gzel. Haydi yatalm. Yarn yorucu bir gn olacak. Allah rahatlk versin." ALBAY PLASTRAS askerleri zerindeki byk etkisi, kabal ve Venizelos'a balhyla nl bir Evzon Alay komutanyd. Anadolu'daki gizli Milli Savunma (Etniki Amyna) rgtnn bakanyd. Milli Savunmac olduu belirgindi ama bakan olduu bilinmiyordu. Byk Taarruz 619 Trikupis, emrine ek birlikler de vererek Plastiras'n, bir gece taarruzuyla Kk Kalecik'i geri almasn istemiti. Karargh grevlilerinden Yzba Kanellopulos, Albay Plastiras'n gece yars yollad mesaj General Trikupis'e bildirdi: "Albay taarruz etmeyi reddediyor efendim." "Neden?"

"Gece taarruzunu tehlikeli bulduunu syledi. Sabah harekete geecekmi." Trikupis'in iine ilk kez korku dt: "mit ederim ki ge kalm olmayz." 8 BTN TMENLER geceleyin sabah taarruzu iin hazrlk yaptlar. Bataryalar ileri yanatrld. Bir gn nceki sava srasnda talk arazide askerlerin arklar paralanmt. plak ayak taarruz edeceklerdi. Albay Kemalettin Sami Bey, tmen komutanlarna dedi ki: "Birlikleriniz imha derecesinde sarslsa bile bugn hedeflerinizi zaptedeceksiniz." "Bastne!" Albay zzettin Bey de Tnaz Tepeye geldi. Yarma blgesindeki iki tmen komutanyla bulutu. "Bugn ne pahasna olursa olsun, cepheyi yaracaz." "Emredersiniz!" 9 HEPSNDEN NCE en sadaki Efe Kzm'n 8. Tmeni sabah beklemeden harekete geti, saat 04.00'te, ate etmeden sessizce ilerledi, sng hcumu ile ilk Yunan mevzilerine girdi. Bu kesimdeki savunma sisteminin kilit noktas olan Kurtkaya direnek merkezini 04.30'da ele geirdi. 36. Alay'dan stemen Agh blnn nnde ilerlemi, yaraland halde geri gitmemi, Kurtkaya'nn doruunda alnndan vurularak ehit dmt. Drdnc Kolordu'nun yarma kesimindeki iki tmeni daha gece yars hcum mevzilerine girmi bekliyordu. Tan atarken topular dman mevzilerini dvmeye baladlar. Patlaylar dev kayalar sallyor, Yunan mevzileri canl bir yanardan 620 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu az gibi kaynyordu. Tel rgler yklyor, topraa gmlm maynlar patlyordu. Top atei kayarken birlikler hcuma getiler, siperlere, snaklara daldlar, dayanak noktalarn yerle bir ettiler. Ar kayp veren Yunanllar kuzeye doru katlar. Plastiras harekete geene kadar Trkler ezip gemilerdi. Bu kesimin en nemli mevkii olan Erkmen Tepesi saat 06.00'da drld. Dmann bu kesimde tutunmas artk mmkn deildi. Soldaki Birinci Kolordu tmenleri de, birbirleriyle yarmaktaydlar. Son tepeleri de alrlarsa, cephe yarlm olacak, Sincanl ovasna ineceklerdi. Engellenemez bir tutkuyla ilerliyorlard. PAALAR VE KARARGHLARI sabah erkenden Kocatepe'ye gelmilerdi. Yunan savunma sisteminin adm adm kn seyrediyorlard. Yalnz iiltepe karsndaki 57. Tmen bir trl ilerle-yememiti. Kuatma kolu, ate yememek iin, hayli aktan dolanca, etkisiz kalmt. M. Kemal Paa bu tmenin komutan Albay Reat Bey'i severdi. Emrinde ok baarl hizmetler grmt. Tevik etmek iin telefon etti: "Reat Bey hl hedefinize ulaamadnz. Bir sorun mu var?" "Yarm saat sonra ulaacaz efendim. Sz veriyorum." "Peki, size gveniyorum."

Mustafa Kemal Pa a Albay Re at i iltepe'ye telefon etmeye giderken Byk Taarruz 621

MSTEAR RATTIGAN General Harington'u telefonla arad: "Rahatsz ettiim iin ok zr dilerim. Trklerin taarruz ettii hakknda bir sylenti var." Harington glmsedi: "Asl yok Mr. Rattigan. Keyfinize bakn." "Teekkr ederim." Trkler taarruz ederek pazar gnn mahvetmi olsalard Rattigan ok kzacakt. Byk Ada'ya gitmeye hazrlanyordu. Zengin bir Rumun verdii yemee katlacakt. TRKUPS ayan yere vurdu: "Lanet olsun!" Trkler mevzileri, direnek merkezlerini arka arkaya dryor-lard. Bugn dnden de hzlydlar. Bu yzden 9. Tmen'i tekrar istemiti ama Hacianesti yine izin vermemiti. kinci Kolordu'nun ertesi gn ay dorultusunda taarruz etmesinde srar ediyordu. Bu doru bir karard ama Afyon'un ayakta kalmas artyla. Oysa Afyon ok zor durumdayd. Byk apl mermiler Afyon'un iine de dyordu artk. Her mermi patlaynda ehir sarslyordu. Kurmay Bakan Merentidis Afyon'u boaltmak gerektiini dnyordu. Beklenmeyen bir ey oldu. Birliinin banda olmas gereken 4. Tmen Komutan General Dimaras kageldi. Perian bir hali vard. Kendini ilk koltua brakarak inledi: "Bu i bitti. Artk tutunamayz. Kararghm bile dmann elinde." Bir Trk avc ua binann atsn yalayarak geti. Trikupis Frangos'u arad: "General, ne durumdasnz?" "Ate hattndaki birliklerim dalmak zere. Ancak silah zoruyla tutabiliyorum. Cephe yarlmak zere..." Bir grlt oldu. Balant kesildi. Hat kopmu olmalyd. Telefonu frlatt. Kurmay Bakanyla baktlar ve anlatlar. Karargh mensuplarn toplad: "Direnmenin bir anlam kalmad. Afyon'u boaltyoruz. Kuzeybatya ekilip ordunun emrini bekleyeceiz. Merentidis, birini Frangos'a yolla. Dumlupnar'a ekilsin ve bizi mutlaka orada beklesin." 10 622 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu General Dimaras alamaya balad.
t

EHRN BOALTILACAI haberi yldrm gibi yayld. Afyon Rum ve Ermenilerini korku sard. Bir yl nce Yunan ordusu Afyon'u igal edince, Trklerle aralarndaki sekiz yz yllk toprak kardeliini bozmulard. Birok ac, kirli olay yaanmt o gnden bu yana. Trklerin tepkisinden kurtulmann tek yolu kamakt. abuk hazrlananlar istasyona hcum ettiler. Ama yetkililer sivilleri bindirmediler. Durmadan yaral geliyordu cepheden. Eskiehir'e onlar yollanacakt. akn bir karargh grevlisi, Birinci Kolor-du'nun telsizini de ilk katara ykletti. Binlerce Rum ve Ermeni, tpk bir zamanlarn Trk gmenleri gibi, tayabilecekleri eyalar yklenip g yoluna dt. Bu da her g kafilesi gibi kalbi olanlara ac veren bir kafileydi. Yallar, kadnlar, erkekler, genler, ocuklar, bebekler, kpekler, kular, bavullar, sepetler, bohalar... Aralarnda yaldz ereveli aynasn ya da hunili gramofonunu brakmaya kyamayanlar da vard. Kimi askerlere karp gidecek, kimi Ktahya'ya doru yryecekti. YARIM SAAT dolal hayli olmutu. iiltepe dmemiti hl. M. Kemal Paa Reat Bey'le konumak istedi. Telefona Emir Subay stemen Bozkurt Kaplang kt. "Reat Bey'i istemitim." Bozkurt zorlukla, "Reat Bey az nce intihar etti efendim.." dedi, "..size bir aklama brakm. Peki, okuyorum: 'Yarm saat iinde size o mevzii almak iin sz verdiim halde szm yapamam olduumdan dolay yaayamam'." stemen Bakomutan'n teselli edici szlerini alayarak dinledi.11

ehit Albay Re at i iltepe Byk Taarruz 623

HACANEST'nin yaveri Yzba Kazanidis, Trklerin taarruza getiini renen kula delik gazetecilerle baa kamayacan anlaynca, yazmayacaklar szn aldktan sonra, "Evet.." dedi, "..dn taarruza getiler. Daha dorusu M. Kemal, itibarn kurtarmak iin ordusunu atee att." "Sizce ne olur?" Kazanidis glmsedi: "Birka gn sonra burada sizi esir M. Kemal ile tantrabilirim."lla Gazeteciler ordu bir bildiri yaymlayana kadar hibir ey yazmayacaklar szn vererek, ordu kararghndan nee ile ayrldlar. Saat 13.OO't. BU SAATTE zzettin Bey kolordusuna bal tmenlerin ileri mfrezeleri, sava duman iinde, siperlerden atlayarak, sava kalntlarn aarak kouyorlard. Yunanllar yakalamak istiyorlard. nlerinden ekilip yok olmulard birden. 15. Tmen'den Temen Rfk ile takm avuu zngadak durdular. Bir yamacn bana gelmilerdi. Aada austos gnei altnda -parlayan geni bir ova vard. Dank dman

birlikleri kuzeye doru kayorlard. Temen bylenmi gibi bakt: "avu, buras Sincanl Ovas!" "yleyse?" "Evet!" avu geriye dnd, koarak yaklaan plak ayaklan kan iindeki askerlere btn cieriyle haykrd: "Cepheyi yardukkk!" "Heeeeey!" O kadar vlen Afyon mstahkem mevkii ancak 32 saat dayana-bilmiti. Ar makinelileri kurup, kaanlar bimeye baladlar. Makineli tfeklerden kurtulabilenler daha kuzeyde de Trk svarilerinin kllaryla karlaacaklard. KOLORDU BALI BRLKLER, Afyon'daki askeri okulun rencileri, Yunanl memurlar, cephane kamyonlar, ambulanslar, demiryolu grevlileri, subay aileleri, kargaalk iinde Afyon'u terk ediyorlard. 624 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu Kargaaln sebebi, Afyon'un decei hi dnlmedii iin bir boaltma plan yaplmam olmasyd. Son olarak General Trikupis ve karargh kadrosu, koar adm komutanlk binasndan ktlar. Koyu bir yangn duman ehri kaplamaktayd. Yunan ruhu, Trklere ait bir yerleri yakmadan sknet bulmuyordu. Telala otomobillere bindiler. Son subay da binince kafile hareket etti. Yunan igali ve zulm sona ermiti. Btn minarelerden sala verilmeye baland. maret camisine koup a ve susuz braklm olan Trkleri kurtardlar. Ama gittike genileyen yangnlarla ba edemediler. TRKUPS'in Afyon'u boalttn renen General Digenis kararsz kald. Ordu ertesi gn taarruza gemesini istiyordu. Fakat bu emrin yerine getirilebilmesi iin gerekli dzen, cephenin yarlmas ve Afyon'un boaltlmasyla bozulmutu. Kurmay Bakanyla grtkten sonra kararn verdi: "Biz de Eret'e (Antikaya) doru geriye ekilelim. Tmenlere bildirin." Trikupis'in tmenleri ile birleerek, geride salam bir savunma hatt kurabilirlerdi. Bu srada Svari Kolordusu'nun 2. Tmeni de Digenis'in Kolordusuna doru yryordu. Eret'te karlaacaklard. 23. TMEN, Yunan cephesinin gerisindeki Trk ky Sinir-ky'den (imdiki ad Tnaztepe) geerek kuzeybatya doru ilerleyecekti. Yamatan aaya inerken, tmen bandosu zmir Mar'n almaya balad. Kyller sevin gzyalar dkerek komutanlarn ellerini pmeye kotular. Atlara, zengilere sarlyor, kzlar askerlerin zerine eyiz bohalarndan kardklar mendilleri, evreleri atyor, kolonya serpiyorlard. Kel Zeynel "zmir ne gzelmi" dedi. "zmir daha ilerde." "Oras da byle gzel midir?" "Daha da gzelmi." "Allah Allah. Burdan gzel yer olur mu?" Byk Taarruz 625 Bu candan ky brakp gitmek zordu ama dman kovalamak gerekiyordu. Tmen ky hi durmadan geti, ovaya inip ilerledi. Saat 14.00't. Tmen Komutan Kolorduya u raporu gnderdi: "Sinirky'deyim. Gazi Bakomutanmz cephede grmediinden bahseden Hacianes'nin Sincanl Ovas'n dolduran perian birliklerinin kam seyrediyorum'.' 11 '>

Yunan cephesi yar ld ktan sonraki durum: S vari Kolordusu ile 1. ve 4. Kolordular Sincanl ovas ndalar 626 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

PORTATF bir tahta masaya serilmi harita banda, M. Kemal, Fevzi ve smet Paalar ile Asm Bey, bundan sonraki durumu gryorlard. 1. ve 7. Tmenlerden sa kalanlar, General Frangos'un komutas altnda kuzeybatya doru ekiliyor, bunlar zzettin Bey'in kolordusu takip ediyordu. Drdnc Kolordu da Sincanl ovasna inmi, demiryoluna yanayordu. 2. Ordu karsndaki Yunan cephesinin sa yan (Afyon kesimi) bo kalmt. Bu cephedeki tmenlerin geri ekilmesi iin 2. Ordu'nun sol yann biraz ilerletmesi yetecekti. Durumun Yakup evki Paaya telefonla bildirilmesi kararlatrld. Asm Bey 2. Ordu Komutan'n arayp durumu anlatt. Yakup evki Paa itiraz etti: "Benim cephemden ekilen yok. Dman yerinde duruyor. Harekete geemem." Afyon mstahkem mevkiinin bu kadar abuk yklabileceine inanmad iin durumu kabullenemiyordu. Ordusunun Kurmay Bakanna dnd: "Gya dman Afyon'dan ekiliyormu. Yalan!" 12 Yakup evki Paa'nn cevab smet Paa'y kzdrd. M. Kemal Paa, "Kolay var.." dedi, "..hareket emrini dorudan birlik komutanlarna ver, Y. evki Paa ordusunun peine taklsn." 13 Fevzi Paa gevrek bir kahkaha att: "te bu kadar." 2. Ordu'nun solundaki birlikler emri alp da Yunanllar biraz zorlaynca karsndaki birlikler kuzeybatya ekilecek, 2. Ordu'nun da n alacak ve durum kuatmaya doru geliecekti. ZMRL Svari Temeni Yldrm Kemal, hastaland iin Konya hastanesine yatrlmt. Neeli, sevimli, herkesin ok sevdii bir delikanlyd. Skld iin gn nce hastaneden kam, savan baladn, kolordunun cephe gerisine getiini renince, bir at ele geirip Ballkaya'dan Ahr Da'na dalp, kei yolunu bir bana amt. Byk Taarruz 627 Kolordu kararghn ve Fahrettin Paay Kkky istasyonuna yakn bir yerde buldu. Selam verdi: "yileip geldim. Emrinizdeyim Paam."

Son zamanlarda stanbul'dan Anadolu'ya kaan askeri lise rencileri, ksa bir svari eitiminden sonra temen olarak kolorduya verilmilerdi. Yldrm Kemal de bu ocuk yataki temenlerden biriydi. Hemen dve katlma isteiyle yanyordu. Paa temeni pt, eski alayna verdi. Alay bu srada Kkky istasyonunu ele geirmek iin demiryolu muhafzlar ile arpyordu. Temen atn drtnala srp gitti. ki saat sonra bu gen zmirlinin ehit olduu haberi geldi. teki ehit yoldalaryla birlikte istasyonun yanndaki baheye gmld. Bu kk istasyona Yldrm Kemal ad verildi.14 HACANEST ve Stergiadis, Sporting Clup'un terasnda akam yemei yiyorlard. zmir'de hava nefis, deniz ipek gibiydi. ki yan da bildiri yaymlamad iin savan baladn bilenler pek azd. Herkes neeliydi. Hacianesti, alak sesle, "...Hi merak etmeyin.." dedi, "..tek sorunum, Trikupis'le abuk haberleememek. Baka bir sorun yok. Yarn kinci Kolordum taarruza kalkarak Trkleri taarruza yeltendikleri iin piman edecektir. O zaman bir bildiri yaymlar, kamuoyunu bilgilendiririm. Haydi erefe!" "erefe!" Hacianesti'nin yaveri Yzba Kazanidis sessizce yaklat. Yz kpkrmzyd. Eilip fsldad: "Generalim!" "Ne var?" "Karargha gelmeniz gerekiyor." "Neden?" Yzba sesini daha da drd: "Cephe yarlm efendim." Hacianesti donup kald. Sonra sarho gibi sallanarak ayaa kalkt: "zr dilerim. Gitmem gerekiyor." 628 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu Komuta kurulu toplant halindeydi. Hepsinin yzne felaketin glgesi vurmutu. Bakomutan, "Ne yapacaz?" diye sordu. Passa-ris el kaldrd. "Syle." "ki kolorduyu da General Trikupis'in emrine verelim. Trikupis, hi vakit kaybetmeden iki kolorduyu Dumlupnar mstahkem mevkiine eksin." Bernardos, "Bylece zmir yolu da salamca rtlm olur" dedi. "Bunun iin Trikupis kuvvetlerinin Dumlupnar'a dmandan nce ulamas gerek." General Valettas durumu toparlad: "General Frangos da Dumlupnar'a ekiliyor. kisi Dumlup-nar'da birleirse, Trkleri durdurabiliriz." Hacianesti ban kaldrd: "Ama Trikupis'in bu lm yarn kazanmas art. Yoksa..." tesini sylemek istemedi. Bu yar kazanamamann sonucunu dnerek hepsi rperdi. ou ha kard. "Trikupis'e ve Frangos'a yollanacak emri hazrlayn." 15 8. TMEN'den bir alay saat 17.30'da Afyon'a girdi. Halk yol boyunca iki yana ayran kazanlarn, su kplerini, brek ve ekmek kadayf tepsilerini, dilim dilim kesilmi karpuzlar, kavunlar dizmiti. Alay Komutan iki bl yangnlar sndrmeye yollad. Kalanlar durmadlar, yrylerini biraz arlatrp yiyerek, ierek, alklar, dualar arasnda yrdler. Drdnc Kolordu'nun teki tmeni de hzla tepelerden aaya, Afyon'un batsna

iniyordu. Grevi Yunan tmenlerinin Dumlupnar'a ekilmesini nlemek ve rastlad birlikleri imha etmekti. Pek az uyumu, durmadan dvmlerdi. Ayaklar yara iindeydi. le yemei yememilerdi. Ama hi savamam gibi din ve neeliydiler. Zaferin sihriydi bu. Byk Taarruz 629 MLLETVEKLLER salona, koridora, komisyon odalarna dalm cepheden haber bekliyorlard. Taarruz balamt. Sonra ne olmutu? Bir milletvekili bard: "Kzm Paa geliyor." Kapya kotular. Kzm zalp Paa'nn yz glyordu, durdu, gzleriyle bir muhalif arad, buldu, ona bakarak, "ki saat nce Afyon'a girdik" dedi. Kyamet koptu. Birok muhalif de bu sevince katld. BAKOMUTAN, Genelkurmay Bakan, Cephe Komutan, 1. Ordu Komutan ve kararghlar, akam Afyon'a geldiler. Belediye binasna yerletiler. Binann geni sofasnda Afyonlular byk bir ziyafet sofras hazrlamlard. Birinci, kinci ve Drdnc Kolordu Komutanlar ve baz tmen komutanlar, paalar karlamaya gelmilerdi. Bu gzel sofray grnce kaldlar. Ama Trk ordusu da, Yunan ordusu da dank bir haldeydi. Dmann ne yana ynelecei, ne yapaca belli olmamt. Yaplacak ok i vard. Zafer ziyafeti balaynca bitmez, saatlerce uzard. smet Paa btn komutanlar grevleri bana yollad. Zavalllar birer para brek alp ks ks gittiler.16 TRKUPS, telsizi Eskiehir'e yolland iin ordu ile balant kuramyordu. Durumu bildiremiyor, emir alamyordu. Digenis'in telsizi vard. Onunla bulumak iin binlerce adamyla kuzeybatya doru ilerledi. Karanlk basnca durdular. Gecelemek iin ok sk gvenlik nlemleri aldlar. Her yerde grld sylenen svarilerden ve silahlandklar renilen kyllerden ekmiyorlard. yln bedelini deme vaktinin gelip attnn farkndaydlar. Yaptklarn biliyorlard. 27 AUSTOS GECES pek az atma oldu. ki yan da birliklerini dinlendirdi. 630 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu Trkler 28 Austos sabah erkenden dman peine dtler. Afyon yaknlarndaki istasyonlarnda bulunan vagonlarda, cephane, ara gere ve pek ok konserve vard. Buralardan geen askerler srt antalarn, heybelerini eitli konservelerle doldurdular. 23. Tmen yeni yola kmt ki 4. Yunan Tmeni'yle karlat. Bu tmenin gneyini Albay Plastiras alaynn korumas gerekirken, Plastiras emri dinlememi, gece haber vermeden alayn alp daha kuzeye gitmi, 4. Tmen'in gneyini ak brakmt. 23. Tmen hzla sava dzenine girerek taarruza geti. Baskna urayan 4. Tmen byk kayp vererek dald. General Dimaras ertesi gn, yannda kalm olan 500 askerle Trikupis'e snacakt.16a ESK MRETTEP TMEN Komutan Yarbay Zeki Soydemir 2. Svari Tmeni'nin Komutanyd. Tmeniyle bu saatte Eret Ky'ne yaklayordu. Kyn yaknnda byk bir Yunan ordugh bulunuyordu. kinci Kolordu karargh ile 9. Tmen burada gecelemiti. Harekete gemek iin toplanyorlard. Svari Tmeni ikiye ayrld, yars ate baskn yapt, yars atl hcuma kalkt. General Digenis'in adr bile kurun yaras ald. 2. Tmen, kendinden drt kat kalabalk ve gl 9. Tmen ile savaarak, bu byk tmenin ve evredeki birliklerin yryn 6 saat geciktirdi. ok kayp verdi.

Ama Trikupis-Digenis kuvvetlerinin hzn keserek, Dumlup-nar'a yetimelerini engellemiti.17 SVARLER toparlanmak iin daha kuzeye ekilince, kinci Kolordu karargh ve 9. Tmen batya doru yrmeye balad. Bir Yunan nc birlii Olucak Ky'ne girdi. Dmann geldiini gren kyller daa katlar. nc, kaamayanlar ve ocuklar bir eve toplayp yakt.17a Birinci ve kinci Kolordu Komutanlar, kararghlar, bal birlikleri, ar topu alaylar, drt dolgun tmen (5., 9., 12., 13. Tmenler) ve komutanlar, arlklar, askeri renciler, yzlerce otomobil, kamyon, ambulans ve at, akam Olucak Ky'nde ve evresinde topland. Byk Taarruz 631 Ortalk mahere dnd. Ge saatte 4. Tmen Komutan da kalan 400 adamyla geldi. Orduyla balant salanamyordu. Byle durumlarda Trikupis'in, kdemli komutan olarak kinci Kolordu'ya da emir verme yetkisi vard. ki kolordunun komutan olarak kararn verdi: Gerekirse savaarak Dumlupnar'a ekileceklerdi. Trklerden nce oraya ulamak iin hemen yola kmalar gerekirdi. Ama klavuz bulamamlard. Bir tek Trk yoktu ortalkta. Hepsi dalara ekilmiti. Karanlkta Trk svarilerinin hcumuna urama olasl da vard. Yola sabah klmasna karar verdi. Geceyi byk bir huzursuzluk iinde Olucak ve evresinde geirdiler. Yiyecek ok azalmt. Yar a yattlar. NGLTERE'nin zmir Bakonsolosu Harold Lamb, gece Londra'ya u telgraf yollad: "26 Austos gn Trklerin Uak dousunda demiryolunu keserek, Afyon'u kuattklarn, hatta Afyon'un Trkler tarafndan ele geirildiini duydum" Olaylar iki gn arkadan yanstan bu telgraf Londra'ya 29 sabah ulat. Ciddi bir ilgi grmedi. Zaten Lamb sabah ikinci bir telgraf gndererek, 'Afyon'un dt haberinin dorulanmadn' bildirecekti.1715 29 AUSTOS sabah zzettin Bey kolordusunun btn tmenleri Frangos kuvvetlerini yakalamak iin harekete hazrlanyorlard. Hava rzgrlyd. 15. Tmen'in 56. Alay da yrye gemek zereydi. Ama disiz, buruuk yzl, irin bir yal kadn Alay Komutan Fehmi Bey'in eline yapm brakmyordu. evrede alay uurlamaya gelmi kadn, erkek yzlerce kyl vard. Sraya girmi askere hl brek, meyve, pestil ikram etmeye, halanm yumurta vermeye abalyorlard. Baz ocuklar askerlerin kucana trmanmlard. Ortalk bayram yerine benziyordu.
632 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

"Anam, izin ver de yola kalm." "Yoo, valla brakmam." "Ge kalyoruz. Yolumuz uzun." "Biz sizi yl bekledik. imdi biraz da siz bekleyin. Daha diyeceim var. Ben skplym. Ay yldz skp'ten ayrlnca, onun peine dtm. Gmenin derdi, bayrann altnda lmektir, oul. Be kere g ettim. O nereye, ben oraya. Sonunda Anadolu'ya geldik. Ama dman buraya da yetiti. Al sancak orduyla birlikte Ankara'ya gitti. Mecalim yok ki yine peine deyim. O dnene kadar lmeme-ye ahdettim. Ahdimi de tuttum. Ordu da, o da dnd. Ama bir ap da sancan yzn gstermediniz." Fehmi Bey'in yrei kprd: "Biraz bizimle birlikte yryebilir misin?" "Yrrm!" Komutann iareti zerine komutlar verildi. Alay yry dzenine girdi. Sancaktar ve sancak muhafzlar en ndeydi. Fehmi Bey yal kadn sancaktarn arkasna gtrp brakt. "Burda dur anacm."

Kadncaz ne olacan anlamamt. Huzursuz bakyordu. Sancaktar ve muhafzlar usulnce sanca anca, kadnn yzne sanki nur yad, yle parlad birden. Sancaktar sanca kaldrd. Al sancak kadnn bann zerinde dalgalanmaya balad. Kadn dirildi, dikildi, ban gururla kaldrd. Alayla birlikte, gzleri sancakta, dimdik, ayrlk emesine kadar yrd.18 DUMLUPINAR nceden hazrlanm, savunan iin ok avantajl bir savunma mevzii idi. Kuzeyinde Murat Da, gneyinde Toklu Sivrisi vard. Refet Bele Paa geri alamad iin Yunanllarda kalm, yedek hat olarak iyice berkitilmiti. Frangos kuvvetleri esir ve kayp vere vere ekildi, Dumlupnar'a yerleti. Uak'tan Albay Gonatas'n komutan olduu 2. Tmen de yardma yetiti. Bu hi savamam, dolgun bir tmendi. zmir'den cephane ve yiyecek de geldi. Ciddi bir savunma cephesi kurulmutu. Byk Taarruz 633 Ama zzettin Bey'in kolordusu ok iddetle yklendi. Frangos komutasndaki kuvvetler ok sarsldlar. Daha fazla kayp vermemek iin Dumlupnar' brakp bir gerideki hatta ekildiler. Sadece mstahkem mevziin en kuzeyinde Albay Plastiras'n alay kald. O da savan iplerine doland iin geri ekilemiyordu. 23. Trk Tmeni'yle boumaktayd.
29 A ustos 1922: 23. T men Frangos kuvvetleri ileTrikopis birliklerinin aras na girerek birle melerini engeller 634 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

TRKUPS-DGENS kuvvetleri Dumlupnar'a ulamak ve Fran-gos kuvvetleri ile bulumak amacyla, sabah ok erken Hamur K-y'ne gitmek zere Olucak'tan ayrlmlard. Ayrlrken ky ve orman yaktlar. Yunanllar iin ok zor bir gn balyordu. Bugn byk kayp vereceklerdi. Kemalettin Sami Bey'in Kolordusu Trikupis-Digenis kuvvetlerini Olucak'tan Hamur Ky'ne yrrken yakalad ve taarruza geti. Btn gc ve hrsyla yklendi. Kadanalarla ekilen ar toplardan kurulu Ar Topu Alay yolun ktlne, havann scaklna ramen 50 km. yol yaparak savaa yetiecekti. Tecrbeli topular byle bir hzn rnei olmadn sylyorlard. Kuzeyden gelen 14. Svari Tmeni de, Hamura yryen Yunan kuvvetlerini grnce, mermisi bitene kadar top atei altna ald. Mermiler kalabalk, skk kollarn iine dyor, dt yerde byk boluklar oluuyordu. Hava kararrken iki alayyla da atl hcuma geti.

Yunan birliklerinin iine ilk dalan 3. Alay'dan Yzba ekip'in bl oldu. Bu kesimdeki Yunanllar dehete kapldlar. ki bine yakn Yunanl direnmeden esir oldu. atma srd iin Yzba Sekip esirlerin geri gtrlmesi iin ancak on muhafz ayrabilmiti. Muhafzlar o kargaann iinden iki bin esiri karmaya abalarken, Yzba Sekip ve erleri Yunan birliklerinin iinde yaln kl drt dnyorlard. Bir kurun yzbay buldu. Atndan den Yzba Sekip ve yanndaki 23 er binlerce Yunanlnn iinde kald.19 ehit yzbann ve ehit olduklar anlalan erlerin dman iinde kaldn renen 3. Svari Alay Komutan Yarbay Ferit kahroldu. YAKUP EVK PAA zafere inanszl yznden iki gndr Bat Cephesi Komutanl'nn cann ok skmt. Yunan kuvvetlerinin ekildiini sonunda kabul etti ve o da ordusunu bugn batya doru hzla ilerletti. Gneyde Drdnc Kolordu, kuzeyde Svari Kolordusu vard. 2. Ordu birlikleri de doudan yanaacaklard. Trikupis-Digenis kuvvetleri kuatlyordu. Byk Taarruz 635 9. Tmen'den gl bir birlik, hava kararrken, ate hattnn gerisinden al-Dumlupnar yoluna karak Dumlupnar'a doru ilerledi. Birliin banda 9. Tmen Komutan Albay Gardikas vard. Kurtulmak iin Dumlupnar'a ulamak, orada beklediine gvenilen Frangos kuvvetiyle birlemek gerekti. Dumlupnar ynnden sava uultusu yansyor, aydnlatma fiekleri akyor ama bir haber gelmiyordu. Gece yarsna doru bir otomobilin Hamur'a yaklat grld. Subaylar heyecanla koutular. Komutanlarn evresini sardlar. Gelen Gardikas'n yollad bir subayd. Baylacak kadar yorgundu: "Generalim! Dumlupnar'a 3 km. kadar yaklamtk. Fakat bir dman birlii nmz kesti. ok abaladk. Yolu amay baaramadk. Savamay srdryoruz ama Albay Gardikas sonu alacamz hi sanmyor. Dman ok sert." 19a mitsizlik iniltileri duyuldu. Bir subay, "ki gndr az.." diye lk att, "..cephane de bitiyor." Bir baka subay ne kt: "Biz savatka dman sertleiyor. Yarn daha da sert olacaktr. Teslim olma vakti geldi komutanm." Yakarlar ykseldi: "Teslim olalm!" "Ltfen!" "Durdurun artk bu sava, sa akna!" 12. Tmen Kurmay Bakan Yarbay Saketas ne gelmiti: "Susun korkaklar! Susun ve beni dinleyin!" Subaylarla askerlerin zerine yrd. Yarbay Saketas yrdke subay ve askerler alp yol veriyorlard. "Benimle birlikte Dumlupnar yolunu amak ve orduyu kurtarmak iin lmeyi gze alacak gnll var m aranzda?" Bir temen ne kp selam verdi: "Ben varm komutanm!" Bir papaz ilahi sylemeye balamt. Duygulanan kalabalktan sesler geldi: "Ben de varm... Ben de... Ben de..." 636 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu Saketas kalabaln at yoldan ilerliyordu. Gnll subaylar ve askerler yarbayn arkasndan yrdler. Karanln iinde kayboldular. lahi gittike uzaklat.

Trikupis, Dumlupnar yolunun almas iin savaan Gardikas birliinin hemen takviye edilmesini emretti. Frangos'un Dumlup-nar'dan ayrldn bilmiyordu. Bu inanla yle dedi: "Teslim olmak szn bir daha duymak istemiyorum. General Frangos Dumlupnar'da bizi bekliyor. Gece olduu iin olup biteni gremediini, anlamadn sanyorum. Yarn sabah ansmz bir daha deneyeceiz. Araya girmi olan Trk birliini aramzda ezer ve Dumlupnar'a varrz. imdi Dumlupnar'a yakn olmak iin alky'e yryeceiz. Ksa bir yol bu. Komutanlar hazrlk yapsn.." Kamsn kaldrd: "..ocuklarm! Bu geceki parolamz 'mesalongi' (zgrlk) olsun!" O ksack yolu amak saatler ald. Ya Trk hcumlarna uruyor, ya birbirlerini Trk birlii sanarak atmaya giriyorlard. Verdikleri kayp says ok artmt. Kurtulu midini yitiren hayli subay ve asker, gece hzla yryerek Kzlta vadisine ulatlar ve o yoldan ilerleyerek ember kapanmadan batya kaarak, Frangos kuvvetlerine katldlar. Bu kuvvetlerin ac yazgsna ortak olacaklard.20 ALBAY GARDKAS'n banda olduu birlii Yarbay mer Halis Byktay'n 23. Tmeni durdurmutu. Tmen Albay Plastiras'n alay ile savarken, yaklaan bu birlii grm, Trikupis kuvvetlerinin ncs olduunu anlam, hi duraksamadan taarruz ederek yolunu kesmiti. Btn gece savaacaklard. ZMR BAKONSOLOSU Yunan kaynaklarndan ald haberi Londra'ya geti: "Yunanllar Afyon'u boaltmak zorunda kaldklarn imdi kabul ettiler:' Atina ve zmir'de halk savan baladn renmiti. Cepheden iyi haberler gelmiyordu.21 Byk Taarruz 637 TATLE IKAN Lord Granville'in yerine Atina'da igder olarak Mr. Bentick kalmt. Bentick Albay Nairne'e gece telefon etti, uykusunu karm olan soruyu sordu: "Afyon dt diye Yunanllar Anadolu'yu boaltmak zorunda kalmaz deil mi?" "Hayr. Yeni bir hatta ekilir ve savunmay srdrrler. Yunan Genelkurmay Trkleri durduracaklarn sylyor." Bentick sevindi: "ok iyi. Yoksa Londra'ya kar ok komik duruma decektim." "Neden?" "nk dn, onu bizden daha iyi koruyabileceklerini ileri srerek, stanbul'un Yunanllara devredilmesini nermitim." 22 23. TMEN'in Trikupis-Digenis kuvvetlerinin yolunu kestii hakkndaki bilgi Bat Cephesi kararghna gece yarsndan sonra geldi. Bilgi, durum haritasna ilenince kurmaylarn soluunu kesen bir grnt belirdi: Bu byk kuvvet ember iine alnmt. Sadece grkemli Murat Da'mn kuzey eteindeki Kzlta vadisi yolu akt. Beklenen sonuca varmak iin drt gn yetmiti. Paalar uyandrlp bilgi sunuldu. M. Kemal Paa hz ve kararll salamak iin 1. Ordu kararghna gitmeye karar verdi. Fevzi Paa'dan da, Svari Kolordusu ve 2. Ordu'ya gitmesini, bu birliklere gerekli emri vermesini rica etti. smet Paa Afyon'da kalarak genel durumu ynetecekti. Hava rken yola ktlar. SABAH alky'e geldikleri zaman, Trikupis, Frangos'un dn Dumlupnar' terk ettiini, Uak'a yrdn rendi. ok sarsld ama belli etmemeyi baard. Uzun uzun haritay inceledi:

"u halde Kzlta vadisi yoluyla Murat Da'n aarak Uak'a ulaacaz. Baka yol yok." Bir kurmay subay, "O korkun dada kayboluruz efendim" dedi. Trikupis duymazlktan geldi: # 638 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu "Yrye geelim." alky'den Kzlta vadisi yolu zerinde bulunan Alhren'e doru yrmeye baladlar. Yamur balamt. YNE stma krizi geiren Fahrettin Paa bir yamya sarlm titremekteydi. Fevzi Paa, "Dmann batya kaabilecei bir tek yer var, Kzlta vadisi. Bu yolu hemen kapamanz gerekiyor." "Ben geliime bakarak daha geceden bu emri vermitim. tmenim de o vadiyi kapamaya gidiyorlar." "yleyse ben 2. Ordu'ya geeyim. Sen de bir an nce iyilemeye bak. Kolordunun bana ge." Glmeye alt: "yileirim. nk doktorun bu sefer vurduu stma inesi galiba katr dozuydu." 3. ALAY KOMUTANI Yarbay Ferit gzlerine inanamad. Binlerce Yunanlnn iinde kalan 23 erden 17'si, ehit yzbalarnn ve arkadalarnn cesetleriyle birlikte geri gelmiti. O ko'rkun kalabaln iinden nasl kurtulup geldiklerini an-latamyorlard. Anmsamyorlard. Gelmilerdi ite. Yarbay hepsini pt. dl olarak her birine bir ay ekeri paras verdi. Verecek baka bir ey yoktu. Yzba ekip'i ve erlerini trenle vatan toprana kattlar. 22a FEVZ PAA, Yakup evki Paa'nn sava idare yerine gelmiti. ki paa kucaklatlar. Kurmaylar paalarn evresini sard. Hepsinin yz parlyordu. Fevzi Paa'nn aklamasn dinleyen Yakup evki Paa, "...Yani Afyon cephesini yardk, dman ordusunu e bldk ve drt gnde dmann iki kolordusunu kuatacak duruma geldik ha?" dedi. Hayret iindeydi. Fevzi Paa gld: "Evet paam." Yakup evki Paa, "Ben tecrbesiz, kararsz, korkak bir asker deilim.." dedi kendine dargn bir sesle, "..ama ne iddia ettimse tersi Byk Taarruz 639 kt. Neye kar durdumsa mahcup oldum. Yahu, bu mucizenin srr ne?" Fevzi Paa, Yakup evki Paa'nn elini okad ve sorusunu cevaplad: "M. Kemal Paa." CEPHEYE ARILAN Halide Hanm ile Ruen Eref zorlukla Afyon'a yetimilerdi. smet Paa, "Tam gnnde geldiniz.." diye karlad, "..Bakomutan yaanan olaylar sizlerin yazmanz istiyordu." Halide Hanm gld: "Bu arada bunlar da m dnyor?" "O neden M. Kemal?" R. Eref, "Gazi Paa'ya grnmemiz gerekmez mi?" diye sordu. "Paa cephede. 11. Tmen sava idare yerine gidiyormu." "Ate hatt deil mi oras?" "Evet, ate hatt."
30 A ustos 1922 Ba kumandan Meydan Sava 640 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

11. Tmen'in sava idare yeri, alky ile Selkisaray arasnda, sonra Zafer Tepe ad verilecek olan Kara Tepe'deydi. 1. Ordu ve Drdnc Kolordu Komutanlar Bakomutan'a katldlar. otomobille Dumlupnar-alky yoluyla Kara Tepe'ye hareket ettiler. Her yandan yanaan Trk tmenleri Trikupis-Digenis kuvvetlerini Adatepe'ler civarnda darack bir alana sktryorlard. Yolun sol yanna zaman zaman top mermileri dyor, sadan bir Trk birlii kuatmaya katlmak iin yaklayordu. Yamur artmaktayd. 23. TMEN'i takviye etmesi ve Kzlta vadisinin azn kapatmas iin bir tmen yollanmt. Hava olduka kararm, yamur iddetlenmiti. Bu tmenin ileri srd alay, araziyi tanmad ve yamur yznden iyi gzetleme yapamad iin vadinin 3-4 kilometre gneyinde durdu. Svariler daha yetimemiti. Kzlta vadisi ak kald. Albay Gardikas, 5. Tmen Komutan Albay Rokkas'la anlat. ki- bin kadar askerle birlikte Kzlta vadisine ekilerek batya doru yrmeye baladlar.2213 ki tmen komutan, silah arkadalar dvrken sava alanndan kamlard. Bu grup, Trklere yakalanmamak iin hi mola vermeden yryecek, yaralananlar tamak iin durmayacak, yorulanlar beklemeyecek, hastalananlar brakacak, bu vahi yryle svariler gelmeden nce vadinin bitimindeki geitten geecekti. M. KEMAL PAA 11. Tmen Komutan Yarbay Dervi Bey'den taarruzu iddetlendirmesini, topularn aa karak ate etmelerini istedi. "Bastne." Dervi Bey topulara gerekli emirleri verdi, taarruzun banda bulunmak iin ileri hatta kotu. Bakomutann sava ate hattndan izlemesi ve ynetmesi, evredeki btn subaylar ve askerleri daha da coturmutu. Birlikler Byk Taarruz 641
Zafer Tepe bug nk d zeniyle

Yunan savunma mevzilerine iyice yaklatlar. Topular aa karak atee baladlar. \ 2. Ordu'dan 61. ve az sonra da 16. Tmenlerde geldi, Adate-pe'lerin kuzeyindeki ormana ve tepelere yayldlar. 61. Tmen'in 190. Alay'ndan Haydar avu Allren Ky'nn kuzeyindeki yamata ehit oldu. Otuz bin insan, iki Adatepe ile bu tepelerin kuzeyindeki vadiye ylmt. Yunan askerleri ilerde buraya 'lm ukuru' adn vereceklerdi. Cephane kamyonlar vurulduka, ge ate fskiyeleri ykseliyor, kulaklar sakatlayan

tarakalar duyuluyordu. Trikupis'in kurmaylarndan Yzba Kanellopulos ilerde bugn zetle yle anlatacakt: "Topular ile baz birlikler henz disiplini koruyorlard. Kzl-ta vadisi yoluyla kamak isteyenler Allren'e doru szmaktaydlar. General Trikupis'in emrine gre, karanlk basana kadar direnilecek, karanlk basnca Kzlta vadisinden batya doru hep birlikte ekilinilecekti. Trkler evremizi kuatmay tamamladlar. Ac sava balad. Saat 13.30'du.
642 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

General Trikupis ve Digenis, bir ta ocanda, heykel gibi duygusuz ve sakin, balayan faciay izlediler. Karargh subaylar evrelerinde oturmular, komutanlarn arapnel paralarna kar koruyorlard. Trikupis teslim olma nerilerini srekli reddediyordu. Saat 16.00'da Trk topusunun faaliyeti dorua kt. Eriyorduk. Bataryalarmz mahvoluyor, cephane ve yaral dolu kamyonlar havaya uuyor, insanlar byk bir korku iinde ormanlara, yarklara, kuytulara kayorlard. Sinirler boanmt. Baz komutanlar korkudan lgna dnm askerlerini yattrmak iin alay sancaklarn atrdlar. Bir yarar olmad. Kuzeyden, doudan yeni yeni Trk birliklerinin yaklatklar grlyordu. Saat 18.30'da btn toplarmz susturulmutu. Titreyerek gnein batmasn bekliyorduk! '23 KIZILTA VADS, tabanndan ince bir derenin akt, iki yan sk ormanlk bir vadiydi. Silahlanm kyller bu vadiden geen kk kafilelere saldrp yok ediyorlard. Yine kk bir grup geliyordu. Nefeslerini kesip beklediler. On be kadar Yunanl kaak soluya soluya yaklayordu. ndeki subay bir hrt duydu, ban evirdi, kylleri grd -ellerinde baltalar, kazmalar, satrlar, trpanlar, bir de tfek vard- "Trkler" diye baracakt, baramad, alnna kurunu yedi. Kyller askerlerin zerine atldlar. GNE Murat Da'nn ardnda kaybolup akam alacas kerken, top ve piyade atei kesildi, askerler sng hcumuna kalktlar. elik sngler akam nda akp snyorlard. M. Kemal Paa siperin iinde ayaa kalkt. Sava heyecan ile doluydu. Kabarp taarak haykrd: "Hacianestiii! Nerdesin? Gel de ordularn kurtar!" 24 HACANEST odasnn penceresinden karanlk denize bakyordu. General Valettas son bilgileri verdi: Byk Taarruz 643 "General Frangos'un emrindeki birlikler Uak'a ekiliyor. Baz askerlerin birliklerden ayrlp

kk gruplar halinde birleerek batya doru katklar bildiriliyor." "Trikupis?" "Bugn ondan hi haber yok." Hacianesti'nin omuzlan daha da kt. Btn enerjisi akp gitmi gibiydi. ki gndr zmir'den Uak'a gitmeye karar veremiyordu. Bir geminin neeli dd ikisine de can yakan bir lk gibi geldi. ALBAY GARDK AS-Albay Rokkas grubu, svariler yetimeden geitten gemeyi baarmt. Bunun sevinci iinde ilerlerken, 1. Svari Tmeni yakalayp evirdi. ok kayp ve esir verdiler. Kurtulabilenler Frangos kuvvetlerine katldlar.

Kurtulan (!) Yunan askerlerinin durumu 644 u gn Trkler / Trk Byk Taarruzu

Korku hepsinin sinirlerini sakatlamt. Savaan askerleri panie uratmasnlar diye hemen cephe gerisine postalandlar. Yunan ordusuna bir yararlar dokunmad. KK ADATEPE'de son dakikaya kadar disiplinlerini koruyan az sayda Yunan askeri vard. Bunlar arkadalarnn kaabilmeleri iin kendilerini feda ediyorlard. Trk birlikleri bu son rpn da krdlar ve karanlkta birbirlerine zarar vermemek iin durdular. Faciann zerine katran karas bir gece indi. Yamur daha da iddetlenmiti. Sa kalm on bine yakn subay ve asker, eya ve cephane ykl katrlar, 12 da topu ve silahlaryla, sessizlik iinde, Kzlta vadisine doru ekildiler. Bu selin iinde kolordu ve tmen komutanlar da vard. Trk Alay'nn 3-4 km. kuzeyinden geerek vadiye girdiler.24a Gelenlerin ok kalabalk olduunu gren kyller saklandlar. Svariler Kzlta vadisinin bittii yerdeki geitte bekliyorlard.

EMPERYALSTLERN donatt, emperyalizmin ynlendirdii Yunan ordusu ezilmiti. Trkiye iin yepyeni bir dnem balyordu. Falih Rfk Atay 30 Austos zaferi iin yle yazacakt: "Nemiz varsa, eer bamsz bir devlet kurmusak, hr vatandalar olmusak, erefli insanlar gibi dolayorsak, yurdumuzu Batnn penesinden, vicdanmz ve dncemizi Dounun penesinden kurtarmsak, u denizlere bizim diye bakyor, bu topraklarda ana barnn scakln duyuyorsak, belki nefes alyorsak, hepsini, her eyi 30 Austos zaferine borluyuz"
24b

BUGN 2. Ordu'ya bal Geici Svari Tmeni de Ktahya'ya girmi, lgnca karlanmt. Sa yan ak kalnca, Eskiehir'deki nc Kolordu'nun durumu tehlikeye dt. General Sumilas, "Bir vuruta koca orduyu e ayrdlar.." dedi, "..artk tutunamayz. Ordudan izin isteyerek, biz de geri ekilelim." Kurmay Bakan ayaa kalkt: Byk Taarruz 645 "Galiba Anadolu maceramz sona eriyor." "Bence sona erdi bile." 31 AUSTOS SABAHI Bakomutan, Fevzi Paa, Afyon'dan gelmi olan smet Paa sava alann gezdiler. Ruen Eref de birlikteydi. Hava almt. Her yan alan iki kolordu ve be tmenin toplar, kimi yanm, kimi salam kamyon ve otomobiller, arabalar, binlerce silah, gere, sandk ve eya, pek ok yaral, ceset ve ceset parasyla doluydu. Shhiyeciler yarallar ve cesetleri topluyor, veterinerler ar yaral hayvanlar ac ekmesinler diye vuruyorlard.25

ki yandan kalabalk esir kafileleri geiyordu. Bir gn ncenin korkusu gzbebeklerine ilemiti. evre dalar, tepeler, vadiler, byle kaaklarla doluydu. Birlikler buralar tarayp kaaklar topluyorlard. Bakomutan smet Paaya, "Bundan sonra ne yapmay dnyorsun?" diye sordu.
646 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

Yunan esirleri

"Dmann alabilecei her trl nlemi felce uratacak ekilde ve hzla, orduyu hi durmadan zmir'e yrtmeyi dnyorum." smet Paa Yunanllarn Trakya'daki tmenlerini Anadolu'ya getirterek zmir nnde bir savunma mevzii kurmalarndan, bu arada ngilizlerin ie karmalarndan ekiniyordu. 2. Ordu Yunan nc Kolordusu'nun yolunu kesecek ekilde kuzeye yrtlebilir, o kolordu da esir alnabilirdi ama ama bu deildi: Ama zaferi tehlikeye drmeden, vatan bir an nce geri almakt.26 M. Kemal Paa bu dnceyi onaylad. Kalntlarn iinde, yerde bir Yunan sancan grnce, "Yerden kaldrn!" dedi. Yaver Muzaffer, sanca yerden alp bir topun zerine brakt.27 30 AUSTOS akam Kzlta vadisine ekilmi olan Trikupis-Digenis grubu, btn gece, yamur altnda karmakark yrm, sabaha kar svarilerin ve kyllerin ateini yiyerek epeyce kayp vermi, dalp iki kola blnmt: Byk Taarruz 647 General Dimaras ile 12. Tmen Komutan Albay Kalidopulos kolu, yaklak bin kiiydi. Trikupis-Digenis kolu ise alt-yedi bin subay ve erden oluuyordu. ki grubun da yiyecei yoktu. evreyi tanmyorlard. Klavuz bulamyorlard. Btn kyller kyleri boaltp uzaa ekilmilerdi. Aa yapra, ot yiyerek Murat Da'mn vadileri arasnda dolap duracaklard. lk emberden kurtulmulard ama byk emberden kurtulmak mmkn deildi. BAKOMUTAN'dan "leri!" emrini alan Birinci Kolordu karsnda General Frangos kuvvetlerinin direnmesi mmkn deildi. 1 Eyll gn Uak' da brakarak daha batya ekildiler. Bural Rumlar da uzun bir katarla zmir'e gmek zere Uak'tan ayrlmlard. Katar, vagonlarn atlarna kadar insan ve eya ile doluydu. Askerler ekilirken Uak' yaktlar. zmir'e kadar yollarnn getii her yeri, tm binalar, camileri, mescitleri yakp ykacaklard. Balar bile yakmaya alyorlard. Amalan geride kullanlamaz, yaanamaz bir yangn yeri brakmakt.27a lk Trk birlii saat 18.00'de Uak'a girdi. Ordu ve halk sevinmeyi sonraya brakarak ehri kasp kavuran yangnlar sndrmeye kotular.28 Birinci Kolordu Komutan Albay zzettin allar, iki yl nce Uak' Yunanllara terk etmek zorunda kalan birliin komutanyd. Talih ona kaybettii ehri geri alma mutluluunu yaatmt. YUNANLILAR Eskiehir'i boaltarak geriye ekiliyorlard.

Panayot'un birlii sona kalmt. ehirden kmadan nce evleri yamalayp yakyorlard. Savamay iyice renmi olan Panayot sonunda birka Trk ldrebilmiti. Arka antasna sacak kk ama deerli birka ey bulabilmek midiyle byke bir eve dald. Ev sahiplerinin ou ehir dna kamt. Buras da botu. Dndan sade, iinden ssl, gzel bir Eskiehir eviydi. st kata kt. Odalardan birinde ceviz bir sandk buldu. Evin kznn eyiz sandyd herhalde. Arka antasn oyalar, kuma paralar, dantellerle 648 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu doldurdu. Hzla aa inip sokaa kt. Ge kaldn anlad. Trk askerleri ehre girmilerdi. Teslim oldu. Bir yl sonra kyne dnnce, sevgilisinin nefret ettii bir adamla evlenmi olduunu grecek, lmediine yanacakt. BUGN General Dimaras-Albay Kallidopulos grubunun takati tkendi. Alk, yorgunluk ve korku hepsini ok sinirli yapm, bazlar hayaller grmeye balamt. 2. Ordu'dan kk bir birlie rastladlar/ onlar da hi atmadan teslim oldular. / Srada Trikupis grubu vard. HKMET Kral'n bakanlnda, Tatoi Saray'nda toplanmt. Panik halindeydiler. Ordunun durumu hakkndaki sylentiler ok korkutucuydu. ehirler bir bir elden kyordu. Teodokis, "Dikkafal aptal Hacianesti ile bu i yrmez." dedi, "..dman ok hzl ve gl. Onu ancak yeni ve iyi bir komutan durdurabilir." "Kim?" Stratigos atld: "Bence General Trikupis." Baltacis ok huzursuzdu: "Ya o da durduramazsa? Dman zmir'e akyor." "Bir neriniz mi var?" "Evet efendim. ngiltere araclyla derhal mtareke isteyelim. Hi olmazsa zmir elimizde kalr. Yoksa bu gidile zmir'i de kaybedeceiz." Babakan Protopapadakis, "neriye katlyorum" dedi. Elleri titriyordu. Bakanlar da kabul ettiler. Mtareke istei Kral'a da uygun gelmiti. Bu yolla Anadolu'dan sprlmeyi nleyebilirlerdi. Onayladn belirtti. Sava Bakan Teotokis'e, "General Trikupis'in atama kararnamesini hazrlayn.." dedi, "..Telsizle arayarak Bakomutanla atandn bildirin." "Peki efendim." 29 Byk Taarruz 649 YUNAN SAVA BAKANLII General Trikupis'i telsizle srekli aramaya balad. Bu mesaj Trk telsizcileri saptadlar ve Cephe Komutanlna bildirdiler. General Trikupis ve yanndakiler, bu srada, Kzlta vadisinin kna yaklamlard. kta svarilere attlar. Bine yakn kayp vererek geri katlar. YUNAN HKMETNN yenilgiyi kabul ederek mtareke iin arabulucuk istemesi Atina igderi Bentick'ten balayarak, aama aama btn ngiliz yneticilerini aknla uratt. Haberi her renen lk atyordu: "Hayr!" "Hayr!!" "Hayr!!!" En ok aran, zlen, kzan ve baran da Lloyd George olacakt: "Bu benim iflas etmem demektir." Trk ordusunun bu kadar ksa zamanda, ngiliz subaylarnn 'mkemmel bir sava makinesi' diye vdkleri Yunan ordusunu ezmi olmasna inanamyorlard.

Yunan dilei, Trklere ulatrlmak zere stanbul Yksek Ko-miserlii'ne bildirildi. Yksek Komiserlik de Ankara'ya bildirecekti ama Ankara cevap vermeyecekti. Sir Harold Rumbold General Harington'a sitem etti: "Bana bir srpriz beklemediinizi sylemitiniz." "Trkler hepimizi gafil avladlar." Rattigan ok sinirliydi: "Bu adamlar durdurmak iin bir eyler yapmalyz. Yoksa Yunanllarla birlikte biz de yenilmi olacaz." Harington "Yunanllara cesaret vermesi iin zmir'deki balant subaymza telgraf gnderdim.." dedi, "..Hacianesti Trakya'dan bir tmen ekti. Bu tmenin de yardmyla Trkleri Alaehir hattnda durdurabileceklerini sanyorum." Sir Harold Rumbold homurdand: "Umarm." 30 650 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu Bu zafer yalnz ngilizleri deil, Padiah' ve stanbul hkmetini de ok sarsmt. Bu zaferin Trkiye'de yepyeni bir dnem aaca belliydi. GENERAL HACANEST Trakya'da bulunan bir tmeni, Fran-gos kuvvetlerini takviye etmesi iin gerekten zmir'e getirtmiti. Ama tmen savamak istemiyordu. zmir'de karaya kmay reddetti. Tmen Komutan General Skarlatos, ordu kararghna gelerek durumu bildirince General Hacianesti ldrd: "Ne demek? Derhal gemiye dn, ek silahn ve kmay reddedenleri vur! General, bu tmen karaya kacak ve cepheye gidecek!" General Skarlatos, "Bunlar karaya ksalar bile.." dedi, "..cepheye gitmez, zmir'i yamalamaya koyulurlar. Yenilgiyle ilgili haberler tmenimi bir sr haline getirdi. Zora ba vurarak bu haydutlar karaya karmam iin srar ediyor musunuz?" "Hepinize lanet olsun!" 31 ZMR'e yryen kk kaak gruplar yiyecek istemek iin yollar zerindeki kylere uruyor, ayak st bir eyler yiyip yola dyorlard. Kimi yerlerde kyller silahla kar duruyor ya da eteler bu kaaklar evirip temizliyorlard. Savunmasz Kuzuluk Ky'ne yirmi kaak geldi. Kyller eme nnde toplanm dertleiyorlard. Yunanllarn geldiklerini gren bir kz korku iinde evine kat. eri girip kapy ve tek pencerenin kepengini kapad. Yunan askerlerinden biri gzel kz fark etmiti. Kapy, kepengi zorlad ama amay, krmay baaramad. Bir arkada yanat: "O gzel kz istiyor musun?" "stemez miyim? Taze incir gibi." "yleyse evi atee ver. Dar kar." "Akllsn." Kapnn nne saman yp ateledi. Alevler az sonra evi sard. Annesi kza dar kmas iin, Yunanlya kza dokunmamas iin yalvaryordu. Kyller uzakta toplanm alamaktaydlar. Byk Taarruz 651 Durum kaaklar elendiriyordu. Kz az sonra, yanmamak iin ya kapdan, ya pencereden dar atacakt kendini ve asl elence o zaman balayacakt. Keyif iinde beklediler. Kz dar kmad, evle birlikte yand. TRKUPS-DGENS grubunun da artlarna ve ala dayana-bilme gc kalmamt. Subaylarn ou, askerlerin tm teslim olmak istediler. General Trikupis bu istee bir sre kar koyduysa da askerin kesin tavr karsnda teslim olmay kabul etmek zorunda kald. Klcn krd. General Digenis ve 13. Tmen Komutan Albay Kaimbalis, iki kolordunun ve be tmenin

kurmay bakanlar, kurmaylar, topu komutanlar, 580 subay, 4.985 er, 100 makineli tfek ve 12 da topuyla, Minkarip adl kk bir kyde, 1. Ordu'dan bir birlie teslim oldular.32

Esir Yunan Ba komutan General Trikupis 652 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

BAKOMUTANLIK, Genelkurmay, Bat Cephesi, 1. Ordu ve Drdnc Kolordu Komutanlklar kararghlar Uak'a yerlemilerdi. Uak hl ttyor ve ehrin zerine kl yayordu. Uak'a getirilen esirler kafilesi yank kokusu ve yangn kalntlaryla dolu yollardan gemekteydi. Kafilenin nnde iki kolordu komutan, tmen komutan, arkalarnda kolordu ve tmenlerin kurmay bakanlar, st rtbeli subaylar, bunlarn da arkasnda yzlerce karargh ve birlik subay vard. Yollarn iki yanna, esirleri Uakllarn tepkilerinden korumak iin askerler dizilmiti. Ac ve fke dolu kadn ve erkekler, askerlerin arasndan baryor, kfrediyor, yumruk sallyor, yzlerine tk-remedikleri iin yere tkryorlard. Birok subayn yzne, yz yl gese bile silinmeyecek bir korku sinmiti. Askeri protokol gerei, galip ordunun komutanlar, sadece iki kolordu komutann, Cephe Kurmay Bakan da kolordu ve tmen kurmay bakanlarn kabul edecekti. Grevliler nce kurmay bakanlarn kafileden ayrp Bat Cephesi Kurmay Bakan Albay Asm Gndz'n odasna getirdiler. Yangnlar, yamalar, cinayetler yznden Asm Bey ok kzgnd. Elini vermedi. "Oturun" demedi. Nefretle bakarak, "Sizleri.." dedi, "..askerlik ve insanlk kaideleri iinde savaan dzenli bir ordunun kurmaylar diye mi, yoksa ahlak ve kanun d, kanl bir etenin mensuplar olarak m karlamak lazm? Tereddt iindeyim." 33 General Trikupis ve Digenis'i nce Drdnc Kolordu Komutan Kemalettin Sami Bey, sonra 1. Ordu Komutan Nurettin Paa, daha sonra Cephe Komutan smet Paa kabul etti. smet Paa, ksa bir konumadan sonra, iki kolordu komutann, M. Kemal Paa'nn huzuruna gtrerek Paa'ya takdim etti. ESRLER Bakomutan'n masasnn karsndaki iki iskemleye oturdular. Trikupis biraz daha din grnyordu. Digenis bitkindi. Bakomutan sana Fevzi Paay, soluna smet Paa'y almt. Savatan konutular. Salonun sonundaki aralkta Halide Edip Hanm, Ruen Eref, Mahmut Bey, yaverler ve baz kurmaylar, derin bir dikByk Taarruz 653 katle bu tarihi sahneyi izlemekteydiler. ylda nereden nereye gelinmiti? O amatac,

acmasz, kibirli Yunan ordusunun yerinde yeller esiyordu. zerk yonya ynetimi de, Bizans mparatorluu'nu diriltme hlyas da tarihe karmt. M. Kemal Paa konumann sonunda, "Hacianesti yerine Bakomutanla atandnz biliyor musunuz?" diye sordu. "Hayr." "Bildirmek iin telsizle sizi aryorlard." "Durumumuz bu ite Marealim. Ynetim her zaman olaylarn gerisinde kald. Sonu da tabii byle oldu." Utan iinde nne bakt. "zlmeyin General. Siz vazifenizi yaptnz. Artk misafirimiz-siniz.." Ayaa kalkt. tekiler de kalktlar. ki general, Mareal Gazi M. Kemal Paa'nn karsnda esas duruta durdular. "..Sizin iin bir ey yapabilir miyim?" "Eime sa olduumun bildirilmesini rica ederim. Kendisi stanbul'da." Bakomutan smet Paaya, "Gerekeni yapn" dedi. Esir Generaller, M. Kemal Paa'y derin bir saygyla selamlayp ayrldlar.34 TEMEN EVKET EFEND'nin gncesinden: "Uak'tan geiyoruz. ehrin giriinde, Sakarya Sava'nda ehit olan Yzba Basri Bey'in annesi olunu aryordu. Bana da 'Basrim nerde?' diye sordu. Sendeledim. Sarardm. Doruyu syleyemedim, 'Arkadaki alayda' dedim. Kadncaz sevin iinde geriye yrd. Hepimiz aladk. Bir anneyi byle bir yalanla oyaladm iin kendimi hi balamadm" 34a 1. ORDU KOMUTANI, kinci Kolordu'yu bugne kadar ihtiyat kuvveti olarak sava dnda tutmutu. Bugn kinci Kolordu'yu da cepheye srerek savaa soktu. 4. Tmen'den mer avu'un bekledii an gelmiti sonunda. Takmn ok iyi hazrlamt. Askerini toplad:
654 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

"Bana bakn! Sekiz ay durmadan eitim yaptk. Btn o almalar ite bugn iindi." leden sonra savaa girdiler. Grdkleri eitimin hakkn verdiler. Karlarndaki birlii ezip dattlar. Dman dkntlerini toplayarak ilerlediler. yi yer tutan bir Yunan art birlii ilerlemelerini durdurdu. Bir tepeye yerleip ate savana baladlar. ki yan da cephaneye kyyordu. Sava alannda duyulmas imknsz sesler iiten mer avu geriye bakt, inanamad: Gen, yal kyller, ellerinde gmler, testiler, ii tepeleme zm dolu sinilerle, savaan askeri serinletmek iin kzgn savaa aldrmadan, tepeye kyorlard. Her yandan uyarlar yad: "Geri gidin!" "ekilin burdan!" "Kaln!" Duymadlar ya da dinlemediler. Getirdikleri oban armaanla-ryla savaan askerlerin arasna daldlar. mer avu'un yanna se-kiz-dokuz yanda, yeil gzl bir kz sokulmutu. Su dolu bir marapa uzatt: "Buyur aam i, susamsndr." Halkn can ve sevgi cmertlii, mer avu'a dokundu, alayas geldi. Bu halk iin lmeye deer diye dnd. Serseri mermilerden korumak iin elini kk kza siper etti.35 YUNANLILAR kayor, Trkler kovalyordu. Bir Trk telsizi Yunan telsizlerine srekli u mesaj yollamaya balamt: "Yunanllar, tarihinizden utann. Kamayn da savaalm!" 36 2. Tmen Komutan Albay Gonatas orduya u raporu verdi: "skelet halini alm birliklerin kalan da saatten saate dalmaktadr. Karmakark bir kaak srs, zmir'e ulamaktan baka bir ey dnmeksizin batya doru akp gidiyor. Alk bu felaketi tamamlyor!' 37 zmir'i kaak askerler ve gmenler kaplamt. Sokaklar onlarla doluydu. Metropolit

Hrisostomos Trklere kar zmir'i korumalar iin serseri kaaklara silah datyordu. Stergiadis Metropolit Hrisos-tomos'a kt: Byk Taarruz 655 "Serserilere silah datacanza, gmenlere yiyecek ekmek, kalacak yer bulun! nsanca bir i yapn!" 38 nc Kolordu kayp ve esir vererek, zorlukla Bursa'ya doru ekilmekteydi.

Yunan esirleri

SMET PAA Frangos kuvvetlerinin arkasn keserek bu kuvvetleri esir etmek ve ii bitirmek istiyordu. Telsizle Svari Kolordusu'na, Kula-Alaehir hattn savunmaya hazrlanan Frangos kuvvetlerinin arkasna, Salihli'ye hareket etmesini emretti. zmir'e ekili yolu kesilecek olan Frangos kuvvetlerinin yapaca tek ey teslim olmakt. Svari Kolordusu'nun tmenleri Kula zerinden Salihli'ye hareket ettiler. Telsizle verilen emir, ngilizlerin byk sava gemilerinden birinin telsizi tarafndan saptand. ngilizler bu bilgiyi hemen Yunan Ordu Kararghna getiler. Ordu Frangos'a bildirdi. General Frangos gerekli nlemleri alacak, kuvvetleri esir olmaktan kurtulacakt.39 656 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu AKINCILAR, eteler, kyller, Yunanllar iin cephe gerisini de cehenneme evirmilerdi. Ordu kurallara uyuyordu. Ama eteler ve kyller iin kural, halka kt davranm Yunan subaylarn ve askerlerini yakaladka temizlemekti. Yunanllarla ibirlii yapanlarn byk blm, gen Rumlarla birlikte gidiyorlard. Balkesir ehrini Demirci Aknclar geri aldlar. YUNAN HKMET General Trikupis'in esir dtn ancak 6 Eyllde renebildi. Bakomutanla General Polimenakos'u atad. General Valettas ve Albay Passaris grevlerinden alnarak yerlerine Albay Pallis ve Albay Sariyanis getirildi. Kader bu iki iddial kurmaya Yunan ordusunun kan dzenlemek grevini uygun grmt. Gemi bulabilen zmir Rumlar Yunanistan'a gemeye baladlar. EKLRKEN Alaehir'i de btnyle yakmlar, halkn ounu, kadn-ocuk ayrmadan ldrmlerdi. Sava yine kyma evirmilerdi. Bir birlik iin iin yanan ateleri sndrmeye alyordu. Bir kede naslsa sa kalm be kadn, birbirlerine sokulmu, tkenmi gzlerle, bir zamanlar mutluluk ve ferah iinde yaadklar harabeye bakyorlard. Be-on kiilik bir esir kafilesi geti. Giysileri para para, dudaklar i, yzleri kir iindeydi. emeden su imek istediler. Muhafz asker izin verdi. Esirler su ierken kadnlarda bir

hareketlenme oldu. Birbirlerine esirlerden birkan gstererek fsldatlar. Herhalde bu insan kalntlarndan bazlarn tanmlard. Birdenbire, fke lklar atarak esirlerin zerine atldlar, setikleri esirleri, anlatlamaz bir kin ve inanlmaz bir hzla paralayp ldrdler. Kimse araya giremedi. Byk Taarruz 657 BYK KOMUTANLAR Adala'daki 2. Ordu Kararghnda, trenle karlandlar. Yakup evki Paa M. Kemal Paa'nn nne geti. Elini uzatt: "Paam! Sen hakl ktn. Ver elini peyim." M. Kemal Paa sarld: "Estafurullah. Ben sizin ellerinizden perim." "Bu zafer senin azmin sayesinde kazanld." "Hayr Paam, milletin gayreti, sizin emeklerinizle kazanld. Bu zafer hepimizin." Yakup evki Paa, "Sana son bir kez daha itiraz edeceim." dedi, "..Hayr! Benim gibilere kalsa daha yerimizde sayyorduk. Sen bu millete Allah'n bir ltfusun." 4 STANBUL'da igal kuvvetleri komutanlar toplant halindeydi. Trk ilerleyiini gsteren durum haritasna bakan General Charpy, "Svariler yarn zmir'e girer" dedi. "Bu hzla piyadeler de." "On drt gn iinde iki yz elli bin kiilik bir orduyu hemen hemen yok edip 400 km. yol almak, olaanst bir olay." Harington iini ekti: "Tarihin en byk kntlerinden biri bu. Bunu gerekletiren ordu birka gn sonra anakkale'de tarafsz blge snrna dayanacak." ma "O zaman ne yapacaz?" "Hamlet'in dedii gibi: te sorun bu." SMET PAA, 'alnan top saysnn 300', esir saysnn 15.000'i getiini, bu saynn srekli arttn' aklamt. Fevzi Paa da 'Yunan ordusunun can kaybnn 100.000 olarak hesaplandn' syledi. Bir sessizlik oldu. M. Kemal Paa, "Savamak istemedik." dedi, "..davamz grme yoluyla zmek iin her yola bavurduk. Yusuf Kemal Bey'i, Fethi Bey'i Avrupa'ya yolladk. Bar istememizi zaafmza yordular. Sonu alamadk. Vatanmz kurtarmak iin silaha sarldk. Bu deheti atlattktan sonra, bir gn Yunanllarn da gerekleri anlayacaklarn ve 658 u gn Trkler / Trk Byk Taarruzu dost olacamz dnyorum. nk bizim insanmz kinci deildir, barn deerini bilir. Bartan gzel ne var?" 41 HALDE EDP HANIM, Ruen Eref Onaydn ve Binba Kemal Bey otomobille Adala'ya yetimeye alyorlard. Binba birden, ofre, "Dur!" diye bard. Araba yavalayp durdu. Binbann dikkatini esir bir Yunan subayn geriye gtren bir asker ekmiti. Yunan subay eee binmiti. Asker yayayd. Asker binbay grnce selam verdi. Yunan subay eekten indi. Hasta suratl biriydi. "Kim bu?" "Bir esir." "Nereye gtryorsun?" "Geriye. Alay kararghna." Binba kzd: "Ulan sen bunun seyisi misin, hizmet eri misin? Hayvana sen bin, o yrsn." Asker, nn de yreini titreten bir i temizliiyle, "Hi olur mu komutanm.." dedi, "..o imdi ocandan kopmu bir gurbet adam. Misafir. Bana emanet." Binba gzlerinin dolduunu belli etmemek iin ban evirip ofre, "Yr!" diye bard. Araba hareket etti. Asker selam durdu. Sonra Yunan subayna eee binmesini iaret etti:

"Haydi bin orbac. Akam karavanasna yetielim. A kalma." Yola dtler.42 TRKYE bir byk bayram yerine, Trkler bayram ocuklarna dnmt. Btn slam lkelerinde ve smrgelerde de Trk zaferi kutlanyordu. Gandhi arpc bir deme verdi: "Haydi beni bir daha tutuklaym ngilizler! Ama tutuklamak ve ldrmekle i bitmiyor. te, ld sanlan Trkler, cenaze trenleri iin hazrlanan tabutlarn kaatillerinin balarna geirdiler." Mehmet Ali Cinnah da Londra'da bir basn toplants yaparak unlar syledi: Byk Taarruz 659 "ngiliz hkmeti bar iin Mustafa Kemal Paa'ya yardmc olabilirdi. Ama olmad. Tersine sava krkledi. Biz Hint Mslmanlar, o kazansn diye durmadan dua ettik. imdi de kazand iin Allah'a hamdediyoruz. Kazanan yalnz Mustafa Kemal Paa deildir, btn esirler dnyasnn zaferidir bu. Zindabat Mustafa Kemal!" 43 TATO SARAYI'nn lo salonunda Kral ve Bababakan Protopa-padakis oturuyorlard. Protopapadakis, "Ordu kayor.." dedi, "..Hkmetim dald, toplayamyorum. Atina kaak gmenlerle doluyor. Panik her yana yaylyor. Belki Kalogeropulos gibi tecrbeli birinin kuraca yeni bir hkmet duruma hkim olabilir efendim." Sustu. zmir'de durum korkuntu. Askerler, askeri ynetim, Stergiadis, Naipzade Ali, Belediye Bakan Hac Hasan Paa, ibirliki Trkler, Rum cemaati nderleri, hepsi, zmir'i terk etmilerdi. 8 Eyll gecesi zmir hkmetsizdi. Silah seslerinden ve barlardan arka ve ara sokaklarda atmalarn olduu anlalyordu. MANSA MLLETVEKL Sreyya Yiit ile Mediha Hanm'n dnleri de, 8 Eyll akam, Dikmen'de yapld. Ankara'da 200 davetliyi alacak bir yer yoktu. Sreyya Bey'in evinin byke bahesine adrlar, ardaklar kuruldu. Bir saz takm tutuldu. Gndz nikh kyld. Akam Babakan Rauf Bey, bakanlar, birok milletvekili ile yakn komular gelmeye baladlar. Ailesi Ankara'da olanlar aileleriyle geliyorlard. ok gzel bir yaz gecesiydi. Zbeyde Hanm da Fikriye ile geldi. Hanmlar ve erkekler karlkl oturdular. Haremlik selamlk, ka g gibi detler bitiyordu. Dn balad. Sofralar kuruldu. Zafer haberleri dolaysyla herkes neeliydi. Dn nee iinde srerken bir svari geldi. Babakana bir telgraf getirmiti. Babakan telgraf okudu, M. Mfit Bey e uzatt, o
660 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

da glerek okuyup Yunus Nadi Bey'e uzatt. Kalabalk ok meraklan-mt: "Ne oluyor?" Telgraf Trk svarilerinin zmir yaknnda olduklarn, sabah zmir'e gireceklerini bildiriyordu. Topluluk sevinten lgna dnd. Erkekler bellerindeki tabancalar ekip havaya ate etmeye baladlar. Dikmen'den ve ehirden de cevaplar geldi. Saz takm zmir marn almaya balad. Haber artc bir hzla yayld. evredeki halk dn evine kotu. Bunlar, 'Dikmen'de millet dn olduunu duyan' ehirliler izleyecekti. Kimse uyumad, silah sesleri, sevin naralar, davul zurna sesleri susmad. Davetli says sabah binleri am, baheye smam, Dikmene yaylmt. Kimi getirdii koyunu kesiyor, kimi ate yakyor, kimi evinde ikram edilecek ne varsa alp getiriyor, ortaya sayordu. Sreyya Bey'in 'acaba gzel bir dn olur mu' diye kaygland dn, unutulmaz bir millet dn olmutu. Kimse dalmad. zmir'den haber beklediler.43a

SVAR KOLORDUSU 9 Eyll Cumartesi sabah iki kol halinde marlar syleyerek zmir'e yrmeye balad. 1. ve 2. Svari Tmenleri Bornova-zmir yolunda ilerliyorlard. Hava mis gibi zmir kokuyordu. , Direnen kk birlikleri kltan geirerek zmir'e girdiler. nde 2. Tmen'den 4. Alay'in Komutan Yardmcs Yzba eref zmirli ve birlii vard. Kader bu yzbaya da, o kadar istedii 'zmir'e ilk giren svari' olmak mutluluunu nasip etmiti. ncy, tmenin br alaylar izledi. Binlerce svari, kl ekmi olarak, kordonboyunu doldurmu kaak Yunanl askerler, gmenler, Rumlar, Ermeniler, vatandalarn korumak iin karaya km olan ngiliz, Fransz ve talyan subay ve askerleri ile baran, dua eden, alayan Trklerin arasndan, minarelerden yaan sala sesleri altnda, drtnala, nallarndan kvlcmlar saarak, heybet ve hametle getiler. Hkmet konana Trk bayran Yzba eref, Klaya Yzba Zeki Doan, Kadifekale'ye Astemen Besim ekti.44 Byk Taarruz 661 - Kendinden gemi zmirliler Konak Meydan'n doldurmaya balad. Svari Kolordusu Komutan Fahrettin Paa, karargh ve 14. Svari Tmeni ise, Menemen yolundan geldiler. Karyaka'nn yahbo-yuna kmak iin denize inen sokaklardan birine girdiler. zmirliler bugn iin sakladklar bayraklar karmlard. Her yer bayrakt. Gen kzlar pencerelerden svarilerin bana iek, konfeti, glsuyu serpiyor, gelin telleri atyorlard. Kaldrmlar dolduran halk, alyor, alklyor, lgnca baryor, bazlar komutanlarn, svarilerin izmelerini, zengilerini pmeye alyordu. Sokan yalboyuna alan aznda uzun boylu bir glge belirdi. Fahrettin Paa'nn gzleri doldu. Annesiydi bu. Atndan atlayp kotu. Kucaklatlar: "Fahrim!" "Anam!" Karyaka iskelesinin yanna bir da topunu yerletirdiler. 21 pare atla gzel zmir'i selamdlar.45 BYK KOMUTANLAR Belkahve'den drbnle Gzel zmir'e bakyorlard bu srada. M. Kemal Paa nice sonra drbn indirdi. Yzne akam gneinin altn vuruyordu, smet Paa'ya, "Biliyor musun, bir rya grm gibiyim" dedi.46 "Haklsn. Bu kadar mucize, olaanstlk, harikalk ancak bir ryada yaanabilir." Hava kararana kadar Belkahve'de kaldlar. Nif'e (yeni ad Kemal Paa) dndler. Tek katl bir ev M. Kemal Paa iin hazrlanmt. Paa'y giriteki sofada beyaz bartl kadnlar karladlar. Hayal gibiydiler. Diz ktler, sarlp dizlerinden ptler, bartlerinin ucuyla izmelerinin tozunu alp srme gibi gzlerine srdler. Gzlerinden minnet yalar akarak kalktlar, el baladlar. Byk gaz lambalarnn aydnlatt bir odann kaps ak duruyordu. Gazi Paa, Fevzi Paa, smet Paa, Mahmut Soydan, Halide Edip Hanm, Ruen Eref ve Salih Beyler odaya girdiler. Hal kapl alak sedirlere oturdular.
662 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

Hayal kadnlar tepsilerle yemek tadlar. M. Kemal Paa'ya, bir kk tepsi iinde iki de getirdiler. Teekkr edip geri gnderdi. Daha iilecek zaman deildi. Bir sevin yorgunluu kmt zerlerine. Paa, "Yahu.." dedi, "zmir'e girdiimiz akamdr bu. Bu kadar sessiz oturulur mu? Bari ark syleyelim." Kendi bir arkya balad: "Yine bir glnihal..." Bilenler neeyle katldlar.47 AKAM gazetesinin n, itien, ekien, kaynaan, baran stanbullularla doluydu. Ordunun

zmir'e girdiini yazan gazete kaplyordu. Manet yleydi: "Elhamdlillah zmir'e kavutuk" Falih Rfk Atay ikinci kattaki odasnda, Yakup Kadri'ye telefonla bilgi veriyordu: "Hi durmadan basyoruz, yetitiremiyoruz. Halk lgn gibi kapyor. Gerekirse sabaha kadar basacaz." 48 Gazete datcs ocuklar "zmir'e girdik!" diye lk atarak ehre yaylmlard. stanbul en mutlu akamlarndan birini yaamaktayd.

Ak am gazetesinin man eti: "Elhamd lillah zmir'e kavu tuk" ByUk Taarruz 663

AYA FOTN kilisesi tamamen doluydu. Alayanlar oktu. Cenneti kendi elleriyle cehenneme evirmilerdi. Metropolit Hrisosto-mos'un sesi titriyordu: "Kardelerim! Tanr, bu dar kapdan gememizi istiyor. Bizi acyla tecrbe, atele terbiye ediyor.." eriye bayram eden Trklerin syledii bir mar szd: "zmir'in dalarnda iekler aar Altn gne orda srmalar saar..'.' "..midinizi kesmeyin. Dua edin..." Yakc bir haykr kiliseyi nlatt: "Kako hronis nahis Georgis!" [Kahrolsun [Lloyd] George!) NF'te arklar sryordu. Fevzi Paa sylenen arklar bilmedii iin katlamyordu ama tempo tutarak neeye ortak oluyordu. Binba Seyfi Akko kap aralndan iaret ederek Salih Bo-zok'u dar ard. Salih Bozok on saniye sonra geri dnd. Yz le gnei gibi parlyordu: "Bir nc birliimiz de Bursa'ya girmi." 49 Mahmut Soydan btn sesiyle bir arkya balad: "Bursa'nm ufak tefek talar..'.' Hepsi yeni bir cokuyla katldlar. SAT MOLLA bu gece evinde kalmaktan korktu, Rza Tevfik'e geldi. niversite rencilerinin, Bakrky'de Cenap ahabettin'in, Beyolu'nda Ali Kemal'in evinin nnde toplanp elendiklerini duymu, sinirleri bozulmutu. Konyak iiyor ve dertleiyorlard. km haldeydiler. Dardan sokaklara dklm Trklerin neeli bartlar, glleri geliyordu. Sait Molla, "Birka gn daha bekleyip ngilizlere snmaktan baka are yok" dedi. "Evet, buras bizim iin bitti." Sait Molla inledi: "Yoksul Trk bunu nasl baard?"
664 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

9 EYLL gn zmir'de ne skynetim ilan edildi, ne sokaa kma yasa. Svariler ehri denetim altna almlard. Trkler ge saatlere kadar zaferi kutladlar. ehir gece yarsndan sonra sessizlie gmld.

Svari Kolordusu'nun arlklar geride kalmt. Gece saat 03.00'te zmir'e girdi. Kolordunun bandosu da arlklarla birlikte gelmiti. Denizi grr grmez bando aka gelip zmir Mar'n almaya balad. ehir yeniden uyand. Kutlamaya doymam olan millet yeniden giyinip sokaklara dkld. Sabaha kadar elendiler.49a PAALAR 10 Eyll 1922 Pazar sabah zmir'e geldiler. Hkmet konana indiler. Konak Meydan silme doluydu. Kurbanlar kesiliyor, halk bir an bile susmadan sevin lklar atyordu. Kalabaln arasndan geirilip klaya gtrlen esirler "Zito Mustafa Kemal!" diye baryorlard. Metropolit Hrisostomos kamamt. M. Kemal Paa'y grmek iin konaa geldi ama Nurettin Paa ile grebildi. Nurettin Paa Hrisostomos'u azarlad, yerine bir vekil brakarak grevinden ekilmesini istedi. * Hrisostomos konaktan kt, meydandaki insan denizinin iine kart. Halk Hrisostomos'u lin etti. 50 BUGN Peyam- Sabah gazetesinde de Ali Kemal'in son yazs yaymland: "Gayeler birdi ve birdir" Mihran Ali Kemal'in ortaklna da, yazlarna da son verdi. Damat Ferit de gizlice stanbul'a gelmiti. Einin mcevherlerini, konakta bulunan ykte hafif pahada ar kk eyalar alp yeniden ve sessizce Avrupa'ya kaacakt. KNC KOLORDU KOMUTANI zzettin allar Paa, ksa bir sre iin zmir'e askeri vali olarak atand. Kararghyla hkmet konana yerleti. Yzba Faruk'u bekleyen binlerce aprak i vard. Onca iin arasnda Yzba Vedat'a 'iyi Byk Taarruz 665 olduunu belirten' bir telgraf gndermeyi becerebildi. Yzba Vedat bu bilgiyi Nesrine ulatrrd. Halk sevin iinde ama grevliler ate zerindeydi. ekilirken her yeri yakan Yunan/Rum karakteri, zmir'i Trklere salam brakr myd? Bu hainlie frsat vermemek iin herkes tetikteydi. M. KEMAL PAA, zmirlilerin armaan olan ieklerle ssl otomobille Karyaka'ya hareket etti. Bir gecelik olsun dinlenmeyi hak etmiti. Otomobilin nnde ve arkasnda mzrakl svariler vard. Kordonboyu, eyalarnn banda bekleyen Rum gmenlerle doluydu. nlerinden bir zafer mealesi gibi geen M. Kemal Paa'ya fke ve hayranlkla bakyorlard. O efsane insan u sarn, yakkl, gen adam myd? Ah Hriste ke Panaya! KARIYAKALILARIN M. Kemal Paa iin hazrladklar evin n, bahesi, beyaz bartl, malahl her yatan kadnlar ve fesi atp kalpak giymi erkeklerle doluydu. Paa'y grenler alamaya baladlar. Birka basamakla klan mermer giriin zerine bir Yunan bayra serilmiti. Paa sordu: "Bu niin?" Heyecan iinde akladlar: "Kral kalaca eve, bizim bayramz ineyerek girmiti." "Ne olur Paam, siz de onun gibi yapn!" "cmz aln!" Bir kadn gzlerinden ya inerek, "Ltfen" diye yalvard. Kral'n kaba davran kadnlar ok krm olmalyd. M. Kemal Paa, "Sizi anlyorum.." dedi, "..ama o bir milletin timsalini inemekle hata etmi. Ben o hatay tekrar edemem." Muzaffer'e dnd:

"Kaldr ocuk." Muzaffer bayra toplad. 51 Bu grg fark zarif Karyaka hanmlarn bsbtn alatt. 666 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu FRANG OS kuvvetleri donanmann destei ile eme'ye ekiliyordu. Sumilas, Fransz subaylarn engellemesi zerine Bursa'y yaka-madan brakm, Mudanya'ya ulamaya alyordu. Askerler para para Yunan adalarna ve Tekirda'a karlyor-lard. Yarbay Yani Papadimas Midilli Adas'nda grevliydi. Adaya gelen askerleri grnce siniri bozuldu. Orman yangnndan kap kurtulmu hayvan srsne benziyorlard. Yenilginin iddeti onurunu krd. Tabancasn akana dayad ve tetii ekti. 51a ORDU eridike Atina'daki ylgnlk da artyordu. Kalogeropulos hkmeti kurmay baaramamt: "Kimse grev kabul etmiyor efendim. Aldm bilgiler baz subaylarn bir darbe yapacan gsteriyor." Kral'n yz daha da sarard: "Kim bunlar?" "Albay Plastiras ve arkadalar." "Bu hareketi durduramaz myz?" Kalogeropulos boynunu bkt: "Hangi kuvvetle?" Y. KADR, F. Rfk bir gemide yer bulup zmir'e geldiler. M. Kemal Paa'nn kararghnn nerede olduunu Binba eref zmir'den renip oraya kotular. Sresi dolan herkes gibi o da bir st rtbeye ykseltilmiti. Tecrbeli, baarl avular da temen yaplmt. Gazi avu, mer avu da, Temen Gazi Efendi, Temen mer Efendi olmulard. Mareal Fevzi akmak Halide Hanm' da 'avu' yapt. Bakomutann karargh kordonda, katl, beyaz bir evdi. erisi ok hareketliydi. \ nce smet Paa'y grebildiler. Y. Kadri'nin elini skarken, "zmir'de greceimizi sylemitim" dedi. Byk bir mutlulukla gltler. Byk Taarruz 667 M. Kemal Paa'nn kapsnn nnde mttefik subaylar, konsoloslar, yabanc gazeteciler ieri girmek iin bekliyorlard. ki yazar herkesten nce kabul etti. Millici basna byk nem veriyordu. ok neeliydi. "Biliyor musunuz.." dedi, "..bizimkiler, Yunanllarn 11. Tmenini, komutanyla birlikte Mudanya nnde sktrp esir ettiler." UURSUZ 11. Tmenin Komutan General Kladas, Kurmay Bakan, iki alay komutan ve teki esir subaylar, Mudanya'da, Deli Halit Paa, kr Naili Paa ve baz tmen komutanlarnn nnde, esas duruta duruyor, korkuyla bakyorlard. Geri ekilirken yalnz orduyla deil, silahlanm halkla da arpmak zorunda kalmlard. Halkn sertlii subaylar da erleri de ok yldrmt. Dardan halkn fkeyle bard duyuluyordu. Ne istediklerini anlamak iin Trke bilmeye gerek yoktu. Deli Halit Paa, tercmana, "Syle unlara.." dedi, "..korkmasnlar. Kendilerini halka teslim edecek deiliz." General Kladas "Zito Mustafa Kemal!" diye fsldad. Korku ve yorgunluktan sesi kmyordu. Esir alnan drdnc tmen komutanyd. Subaylar ile birlikte Ankara'ya gnderilecekti.52 BU SIRADA tmen komutan ile 220 Yunan subay, dzenli bir biimde sralanm, bata muhafzlarn komutan Temen Rfat Erdal, iki yanda birka muhafz er, istasyondan

TBMM'ye doru yryorlard. Bu ilk esir kafilesiydi. Afyon'dan Sarky'e kadar yrm, Sarky'den trenle gelmilerdi. General Trikupis ve Digenis bir tepkiyle karlamamalar iin Sincan'da trenden alnp arka yoldan Sarkla'ya getirilmilerdi. Yolun iki yan, Ulus Meydan, Millet Bahesi Ankarallarla doluydu. Meclis balkonunda da milletvekilleri vard. Ta atan, saldran, tkren yoktu ama halkn arasndan lanetlenerek geiyorlard. Rfat Erdal'n iareti zerine, TBMM'nin kk, gsterisiz binasn selamlayarak ilerlediler. Sarkla yoluna dndler.53 668 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

Esir Yunan komutanlar

ZMR'de korkulan oldu. Frenk mahallesinde birka yerde birden yangn kt. Hzla Kordon'a kadar yayld. tfaiye ve ordu, yangnlar sndrmeye yetiemedi. zmir'in yars kl olacakt. M. Kemal Paa'nm karargh, Uaklgiller ailesinin kz Latife Hanm'n srarl ricas zerine Gztepe'deki byk kke tand. Bu olay Latife Hanm' ok mutlu etti. Paa'ya hayrand, boynundaki madalyonda resmini tayordu. etelerin ve aknclarn grevleri sona ermiti. Demirci Aknclar Balkesir hkmet kona nnde toplandlar. Silahlarn, fieklerini ve el bombalarn ordu ambarna brakmlard. O korkun grnl aknclar yeniden sradan kyller olmulard. Yakup evki Paa ve karargh bu veda treninde bulunmak iin konan merdivenlerinde yerlerini aldlar. brahim Ethem Bey ksa bir veda konumas yapt: "Aknc kardelerim! imiz bitti. Veda vakti geldi. imdi, verdiimiz sz gerei, bir teekkr bile beklemeden kynzn yolunu tutun ve sabana yapn. Siz savarken kynz yaklm, eviniz yamalanm, aileniz kayba uram olabilir. Tevekklle karlayn. Daha Byk Taarruz 669 acs belki baz hainleri zengin hatta mevki sahibi olmu grebilirsiniz. Bir gn, hizmetinizi kmseyenler bile kabilir. Btn bunlar lme meydan okumularn vakar ile seyredin. Ancak vatann kurtuluunda pay olanlarn duyabilecei o engin hazz, hibir eye deimeyin. nk bu hazz vatann kurtuluunda pay olanlardan baka hi kimse duyamaz." Helallemek iin aknclarn arasna kart.54 FRANGOS kuvvetlerinden son asker 16 Eyll gece yars eme'de gemiye binmiti. nc Kolordu'nun birlikleri de kayp vere vere zahmetle Erdek'e kadar ekildi. Buradaki son Yunan askeri de 18 Eyll gn gemiye bindi.55 Anadolu'da esirler dnda tek Yunan ve Rum askeri kalmamt. imdi yldan fazla srm yaman mcadelenin son ve en nemli evresine gelinmiti. Asl dmanla hesaplalacakt. Milli Mcadele iinde ngilizlerle 15 kez arplmt. Bunlar

kk arpmalard. imdi son ve kesin bir arpma yaanacak, belki de savalacakt.553 NURETTN PAA, "Bence derhal anakkale ve stanbul zerine yryerek ngilizleri de defedelim" dedi. smet Paa Nurettin Paa'nn kolunu tuttu: "Ben size bir ey syleyeyim mi? Osmanl mparatorluu'nu da Enver Paa'nn buna benzer hesapsz ve aceleci niyetleri ykt. Zafer sra kadehe benzer. Ancak dikkatle kullanlrsa ie yarar. Yoksa krlr. Bir daha da eski hale getirilemez." M. Kemal Paa, "anakkale'ye yryeceiz.." dedi, "..ama sava aramak iin deil. Mttefikleri, zellikle de ngilizleri, istediimiz gibi bir mtarekeye zorlamak iin. Eer ngilizler savamay gze almlarsa, ilk atei onlar asnlar. O zaman savarz." Fevzi Paa doruldu: "anakkale zerine yry Yakup evki Paa idare etsin." M. Kemal ve smet Paalar gldler. Bakomutan, "ok iyi olur.." dedi, "..tam onun titizliine uygun bir i." 55b
670 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu

ki sava : Churchill ve Lloyd George

TRK BRLKLERNN anakkale'ye yaklatklar haberi zerine ngiliz kk kabinesi topland ve baz kararlar ald. En nemlisi, 'bir Trk birlii tarafsz blge snrn at takdirde, silahla karlanacakt.' Churchill, "Trkleri, admn Avrupa yakasna atmadan, bar masasna oturtmak zorundayz.." dedi, "..anakkale az bir birlikle savunulamaz. Tasarruf edebileceimiz btn birlikleri oraya sevk edelim. Britanya Birlii'ne dahil btn devletlerden de asker yollamalarn isteyelim. Trkler blf yapmadmz, savamaya kararl olduumuzu anlasnlar." Lloyd George bu yaklam byk bir hevesle benimsedi. Kararlar General Harington'a bildirildi.56 GENERAL HARINGTON General Marden'e, "Hkmet.." dedi, "M. Kemal'in alt yl nce bize kar savunduu anakkale'yi, imdi bizim ona kar savunmamz istiyor. Pekl. anakkale'ye hareket edin ve komutay stlenin. Yazl emrim olmadka Trklere ate almayacak. Yeni bir savaa sebep olmak istemiyorum. Anladnz m?" "Evet Generalim." 57 Byk Taarruz 671 DAILY MAL gazetesinde Sir Charles Tawsend'in bir demeci yaymland. Lloyd George'u birka kez uyarm olan Tawsend yle diyordu: "Babakan Lloyd George ve arkadalar, Trk gururunun ne anlama geldiini anlamadlar. Anlasalard ngiltere bu gurur krc duruma dmezdi" 57a

BR TRK BRL tarafsz blge snrndaki bir kprye yaklat. Kprnn kar yanndaki diree ngiliz bayra ekilmi, iki makineli tfek yerletirilmiti. Eller tetikteydi. ngiliz subay bir eyi fark etti. Trk askerleri tfeklerini omuzlarna, namlular aaya gelecek biimde, ters asmlard. Birlik kprden gemek iin bir zorlamada bulunmad. Kprnn karsnda kk bir ordugh kurdu. Askerler derede amar ykadlar. amarlarn kurusun diye ngiliz tel rglerine serdiler. General Marden birliklerini daha gerilere ekip savunma alann daraltt. Tel rgleri oaltt. Trklerle dostluk yaplmasn yasaklad. BABAKAN RAUF BEY ile Dileri Bakan Yusuf Kemal Bey zmir'e geldiler. Rauf Bey ngilizlerle bir sorun kmasndan ekiniyordu. M. Kemal Paa, "Bu bir sinir sava.." dedi, "..bizim sinirlerimiz daha salam. Bu sava biz kazanrz." anakkale'de Trk birlikleri sessizce oalarak tarafsz blgeyi yandan sarmlard. General Marden bu durumu yle tanmlyordu: Bizi bar bir hava iinde kuatp boacaklar. KANADA ve Avustralya asker yollamay kabul etmemi, Gney Afrika cevap bile vermemiti. Kimse sava istemiyordu. Ama Lloyd George direniyordu: "Yunanllardan yararlanalm. Ellerinde ie yarar birka tmen kalmtr herhalde." Trk-Yunan savan yeniden balatacak olan bu neri Chamberlain'i titretti. tiraz edecek oldu: 672 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu "Sayn Babakan, basn bizi sava tamtamlar almakla sularken..." Lloyd George yle bir fkeyle bakt ki ban nndeki ktlara edi ve sustu.58 YUNANSTAN'da beklenen oldu, ordu ve donanma ayakland. Bir uak Atina zerinde uarak darbecilerin isteklerini aklayan bildiriler att. Darbeciler ncelikle parlamentonun datlmasn, Kral'n tahttan ekilmesini istiyorlard. Venizelos'la temasa gemilerdi. ngiliz Ataemiliterine, ilk hedeflerinin kalan kuvvetlerle Edirne ve Trakya'y savunmak olduunu aklamlard.59 ANAKKALE'de iki tugay, 50 top, 36 uak ve 16 sava gemisi toplanmt. Lord Plumer de Malta'dan gelmiti. Sava Bakan L.W. Ewans, "Takviye yollamaya devam ediyoruz.." dedi, "..ama Trkler tel rglere kadar sokulup adeta dillerini karyorlar. Ate amadka bu gidii durdurmak mmkn deil." Lloyd George kzd: "Ne duruyorlar? En fazla 24 saat sre versinler, geri ekilmezler-se ate asnlar!" ChurchTin gzleri parlad: "Bunu hemen stanbul'a bildirelim." 60 ngiltere ve Trkiye arasndaki gerginlik dnya gazetelerine sram, yeni bir sava olasl gittike atelenen ngiliz kabinesinden baka herkesi germiti. Fransa ve talya anakkale'den askerlerini ektiler. ngiltere yalnz kald. - zmir'de bulunan Trk yneticiler sakindiler ya da sakin grnmeye alyorlard. TRK 1. Ordusu komutanl zmit'e yerleti, birlikleri buradaki tarafsz blge snrna da dayandlar. Daha barut kokan askerlerin ve subaylarn kararl grnleri ngiliz subaylarn rktt. Trklerin Karadeniz yoluyla Trakya'ya gizlice asker ve top geirdikleri sylenmekteydi. General Harington, her akll asker gibi, savatan ekiniyordu.61 Byk Taarruz 673

 ngiliz B y kel ili inde T rk co kunlu una kar g venlik nlemleri art r ld

GENERAL PAPULAS saraya geldi. Albay Plastiras ile konumutu. Sonucu bildirdi: "Plastiras istifa edip taht brakmanz iin bu akam saat 22.00'ye kadar sre tand." General Metaksas, "Hemen istifa edin efendim.." diye yalvard, "..Ltfen. Yoksa hayatnzdan endie ederim." Papulas bu dnceyi ban sallayarak dorulad. Darbecileri ok hain bulmutu. Kral uzun, upuzun bir sessizlikten sonra, "Peki.." dedi, "..tahttan feragat ettiimi bildiren yazy hazrlayn." 62 GENERAL HARINGTON, 'her an bar iin bir anlamaya varlabileceini' ileri srerek, geri ekilmeyen Trk askerlerine ate edilmesi kararn uygulatmam, bu tutumunu da Londra'ya bildirmiti. Lloyd George kkredi: "General politikadan elini ekip kendi iine baksn!" ChurduM de bu dncedeydi. Hibir Bakan 'biz de parmaklarmz tetikten ekelim' diyemedi. Yalnz CharbeAn, "Babakanm.." 674 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu dedi, "..hibir mttefikimiz ve birliimize dahil hibir devlet yanmzda deil. Btn basn aleyhimizde. Sava olmakla sulanyoruz. Ltfen, Lord Curzon'u bekleyelim, yarn Paris'ten dnecek." 63 POINCARE ile gren Lord Curzon, ertesi gn Paris'ten dnd ve doru Babakanla geldi. Yz yeile alyordu. Sesi bozulmutu: "...M. Poincare anakkale konusunda politikamz desteklemesinin mmkn olmadn, Trklerle dost olmak istediklerini aklad. Bunu akam telgrafla bildirmitim. Ama bildirmediim bir husus var. Yunanistan'dan asker istememizin Fransa'ya hakaret olduunu syledi, kprd. eyrek saat beni azarlad, aalad. Hayatmda byle bir olay yaamamtm. Sonunda odadan katm ve hkra h-kra aladm." 64 Gzlerini bir yere dikti ve sustu.

Lord Curzon M. Poincare

Lord Curzon'un urad muamele ve Fransa'nn anakkale olaynda ngiltere'yi desteklememesi, Trklerin kararll Lloyd George'un btn midini krd. Yine yeniliyordu. Ayaa kalkt. "Ne yapalm." dedi, "..yzyllar nadir olarak dhi yetitirir. u talihsizliimize baknz ki o byk dhiyi yzylmzda Byk Taarruz 675 Trk milleti yetitirdi. Hibir abamz sonu vermedi, M. Kemal Pa-a'ya yenildik." 65 LLOYD GEORGE'un durumu kabul etmesi mtareke grmelerine balama yolunu amt. Franklin Bouillon zmir'e geldi. ok dosta karland. Gzel haberler getirmiti: "Mttefikler, mtareke imza edilir edilmez Yunanllarn, isteiniz uyarnca, Edirne'yi ve Trakya'y boaltmaya balamalarn kabul ettiler." Yzyllardr Trkiye ilk kez savamadan, hakk olan bir topra geri alacakt. M. Kemal Paa'ya sordu: "Mtareke grmeleri iin nereyi uygun buluyorsunuz?" "Mudanya'y." Akam yemeine kalmad, bir Fransz sava gemisi ile stanbul'a gitti: "ngilizleri bo brakmaya gelmez." AKAM YEMENDE Gztepe'deki kkte Bakomutan, Babakan, Y. Kemal Bey, paalar ve stanbul'dan gelen gazeteciler birlikte olmulard. Sabah M. Kemal Paa ile Y. Kadri kkn bahesinde karlatlar. Bir hizmetli kahvelerini getirdi. M. Kemal Paa, "ki muzaffer ordumuza kar kimse yeni bir sava gze alamaz.." dedi, "..birka gn iinde mtareke isteyeceklerdir. Bylece Milli Mcadelemizin drt yl sren ilk safhas kapanm olacak. imdi bir yol ayrmndayz. Ya lkeyi ve milleti, stanbul'un o teslimiyeti, a d zihniyetine ve rejimine terk edeceiz; ya da aklc, bilime ncelik veren, bamsz, zgr, ba dik, yeni bir toplum olacaz. Sizce hangi yolu semeli?" Y. Kadri tarihin nereye aktn Ankara'dayken grmt. imdi bu ak hzlanm ve grlemiti. "Tabii akl yolunu" dedi. "Evet, asl kurtulua akl yoluyla varabiliriz. Bunun iin de Milli Mcadele'nin ikinci safhasn amalyz. Zor, etin bir yol. Banazlkla, dar grllkle, nyarglarla, hurafelerle, iliklere ilemi cahillikle, din tccarlaryla, belki uyanmamz istemeyen d glerle de mcadele edeceiz. Ama bunu gze almak, hepsiyle mcadele etmek, bu gzel toplumu bir daha hibir gcn smremeyecei ekilde bilgi ve 676 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu bilinle donatmak zorundayz. Dnya hzla geliirken, biz yerimizde sayamayz. Yoksa gelecein akll nesilleri bizi affetmez." 65a KRAL KONSTANTN Yunanistan'dan ayrlarak Palermo'ya yerleti. Byk olu Yorgi Kral oldu. Cunta, yenilginin sorumlular olarak Bakomutan General Ha-cianesti, Babakan

Protopapadakis, eski Babakan Gunaris, Sava Bakan Teotokis, Dileri Bakan Baltaciz, leri Bakan Stratos'u tutuklad. Olaanst bir mahkeme kuruldu. Yenilgi Yunanistan' o kadar sarsmt ki 14 yl istikrarszlk iinde yaad. 19 kez hkmet, 3 kez rejim deiecek, 7 hkmet darbesi olacaktr.66 MUDANYA GRMELERN smet Paa yrtt. Kargaalklar sren Yunanllar katlmad. Grmeler etin geti. Lord Cur-zon yine bir sorun karmt. Dou Trakya'nn Trklere verilmesine kar kyordu. Ama Trkler o kadar haklyd ki sonunda inatlamadan cayd. Anlama 11 Ekimde imzaland. Byk salonun sokaa bakan yannda duvara asl gzel bir hal vard. Mtareke anlamasn imzalayan generaller halnn nne geerek bir an fotoraf ektirdiler.

Byk Taarruz 677 General Charpy keyifliydi: "Dnya Sava nihayet bitti." Gltler. General Harington smet Paa'ya, "stediiniz gibi bir mtareke yaparak, sanyorum ki dostluunuzu hak ettik General" dedi. "Bar grmelerinde de bu anlayn devam etmesini dilerim." General Mombelli, "Biz de bunu diliyoruz" dedi. Bir subay yaklaarak smet Paa'ya tren birliinin hazr olduunu bildirdi. Generaller, binbir zorlukla birrnek ve temizce giydirilmi tren birliini denetledikten sonra stanbul'a dneceklerdi. SADRAZAM TEVFK PAA bilgi sunmak iin saraya komutu. Kk odada ikisi de ayaktaydlar. Tevfik Paa, "Mtareke anlamas imzalanm efendim.." dedi, "..sava sona erdi." Vahidettin pencereden dar bakt. Sona eren yalnz sava myd? Bir ey demedi. Ar ar yrd. Odadan kt. Uzaktan martlarn lklar geliyordu. BURSA ARK TYATROSU salonu stanbul'dan gelen kadn ve erkek retmenlerle doluydu. Kark oturuyorlard. Kadnlarn ounluu skma balyd, erkekler kalpakl. n srada Fevzi Paa, smet Paa, Yakup evki Paa ve Kzm Karabekir Paa ile yalca retmenler oturuyorlard. M. Kemal Paa iddetli alklar, "yaa" sesleri arasnda sahnedeki krsye kt, alklarn bitmesini bekledi. Sivil giyinmiti: "retmen hanmlar, retmen beyler! Bugn ok gzel bir gn. stanbul'dan kalkp buraya geldiiniz iin gzel. Hepinizi kendim ve silah arkadalarm adna sevgi ve saygyla selamlyorum. Bugn bar grmeleri iin Lozan'a davet edildik."

Alklar ykseldi. "..Refet Paa ve kk bir, birliimiz, Trkiye Byk Millet Mec-lisi'ni ve onun gazi ordusunu temsilen stanbul'dalar.." Alklar iddetlendi. 678 u lgn Trkler / Trk Byk Taarruzu "..Ve Lloyd George, Babakanlktan istifa etti.." Salonu titreten alklara, "gle gle" sesleri de kart. "..Hanmlar, beyler! Bu noktaya kolay gelmedik. retmenlerimiz, airlerimiz, yazarlarmz, uradmz felaketin bir daha yaanmamas iin o kara gnlerin sebeplerini, nasl kan ve gzya dkerek kurtulduumuzu, en doru, en gzel ekilde anlatacaklardr. Bu vesile ile ehitleri tazimle yadedelim. Kurtulua emek vermi asker sivil, kadn erkek, ehirli kyl, gen yal herkesi minnetle selamlyorum. Ama unu belirtmeden geemeyeceim. Dnyann hibir kadn, 'Ben vatanm kurtarmak iin Trk kadnndan daha fazla altm' diyemez.." retmenler yrekten alklyordu. Komutanlar rperdiler. Anadolu kadnlar olmasayd bu zafer acaba kazanlabilir miydi? "..Ama bilelim ki bugn ulatmz nokta gerek kurtulu noktas deildir. Kurtulua ancak uygar, ada, bilime, fenne ve insanla saygl, istiklalin deerini ve erefini bilen, hurafelerden arnm, akl ve vicdan hr bir toplum olduumuz zaman ulaabiliriz. retmenler! Ordularmzn kazand zafer, sadece eitim ordusunun zaferi iin zemin hazrlamtr. Gerek zaferi, cahillii yenerek siz kazanacak, siz koruyacaksnz. ocuklarmz ve geleceimizi ellerinize teslim ediyoruz. nk aklnza ve vicdannza gveniyoruz!" 67 retmenler Gazi M. Kemal Paa'nn ellerini pmek iin krsnn nne aktlar. NESRN'in kapal bir zarf iinde yollad kartpostal Faruk'a ulat. M. Kemal Paa ile muzaffer komutanlar gsteren ok gzel bir an kart yollamt. "Seni zafer ve bar kadar seviyorum."
si'"' " '

Byk Taarruz 679

Sonu
19 Eyll 1922 - 27 Ekim 1922 Neler oldu? Yunan ordusu Edirne, Tekirda, Krklareli ve Gelibolu'dan da ekildi, Dou Trakya yeniden vatana katld. Devir ilemleri 30 Kasm 1922'de bitti 1 Kasm 1922'de, TBMM saltanat kaldrd. Halk stanbul'da gn srecek olan 'milli saltanat' bayramn balatt. 18 Kasm 1922'de, Abdlmecit Halife seildi. 20 Kasm 1922'de, Lozan Konferans ald. 24 Temmuz 1923'te, Lozan Antlamas imzaland. 2 Ekim 1923'te, ngiliz, Fransz ve talyan igal kuvvetleri stanbul'dan ayrldlar. 13 Ekim 1923'te, TBMM'nce Ankara bakent ilan edildi. 29 Ekim 1923'te, TBMM, cumhuriyeti kabul ve ilan etti (saat 20.30). Gazi M. Kemal Paa oybirlii ile Cumhurbakan seildi. Cumhuriyetin ilk Babakan smet nn oldu. Fevzi akmak Paa uzun yllar Trk ordusunun banda kald. Celal Bayar 193738'de Babakan, 1950'de nc Cumhurbakan oldu. Sonu 681 [Cumhuriyetin devrald miras: 13 milyon nfus, ilkel bir tarm, sfra yakn sanayi, madenlerin byk ounluu, limanlar ve var olan demiryollar yabanc irketlerin ynetiminde. 153 ortaokul ve lise, sadece bir niversite var. Halkn yalnz % 7'si okur-yazar, bu oran kadnlarda % 1 bile deil. Ortaokullarda 543, liselerde sadece 230 kz renci okuyor.

Ekonomik bakmdan yar-smrge. Kii bana gelir 4 lira, kii bana ortalama kamu harcamas 50 kr. Alt yap her alanda yetersiz. Bilim hayat ve dncesi yok saylacak dzeyde. Anadolu aratrmayan, nakilci ve yetersiz medreselerin elinde. Her yanda tarikatler, tekkeler, derghlar. Yasalar an gereklerinin gerisinde. Kadnlarn ilke olarak toplumsal hayatlar ve hibir haklar yok. Kadnlarn da bir gn erkekler gibi doktor, mhendis, avukat, belediye bakan, milletvekili, bakan olabileceklerini hayal etmek bile zor. Ne seme haklar bulunuyor, ne seilme. Ksacas vatanda saylmyorlar. lke neredeyse btnyle ve pek ok alanda ortaa yayor.] 3 Mart 1924, Halifelik ve Din leri Bakanl kaldrld, Tevhid-i Tedrisat (eitimin birletirilmesi) yasas kabul edildi, Diyanet leri Bakanl kuruldu. [Bu ok nemli iki devrimi, an gereklerine uygun 'yeni insan' yetitirmeyi, akla ve bilime ncelik vermeyi, Anadolu aydnlanmasn gerekletirmeyi amalayan devrimler izleyecektir. Maddi kalknma ile sosyal, kltrel kalknma da birlikte yrtlr. Atatrk rahmetli olduu zaman Trkiye demir-elik ve milli savunma sanayiini kurmutu, uak ve denizalt yapabiliyordu. Limanlar ve demiryollar milliletirilmi, 3.000 km. yeni demiryolu yaplmt. Son 15 yln ortalama kalknma hz % 10'dur. Halkevleri ve Millet Mektepleri alm, niversite reformu yaplm, ada yasalar yrrle girmitir. Yeni devlet kadnlara olan borcunu demi, kadnlar, erkeklerle eit haklara kavumutur. Bat dnrleri bu hzl, grkemli geliimi Trk Mucizesi diye nitelemilerdir.1 Kurtulu Sava'na emei geenler, bar zamannda da cumhuriyete kanat gererler, ok nemli iler baarrlar.] 682 u lgn Trkler Ne oldular? Kzm zalp TBMM Bakan; Hasan Saka, Dr. Refik Saydam ve Recep Peker Babakan; M. Necati, Vasf nar, Alb (Org.) Cemil Cahit Toydemir, Bnb. Saffet Arkan, Yzb. C. Kerim nceda-y, Yzb. kr Skmenser, Milletvekili ve Bakan; Abdurrahman Nafiz Grman, Kzm Orbay, Salih Omurtak, Nurettin Baransel, Orgeneral ve Genelkurmay Bakan; Ali Cemal Bardak, . Ethem Aknc, Kzm nan, Kzm Dirik Vali; Korg. Yakup evki Suba, Tmg. Kzm Karabekir, Tug. Asm Gndz, Tug. Fahrettin Altay, Tug. zzettin allar, Tug. Kemalettin Sami Gken, Yb. Sabit Noyon, Bnb. Cemil Taner, Yzb. Hasan Atakan, Yzb. Asm T-naztepe, Yzb. ahap Grler Orgeneral; Tug. Selahattin Adil, Alb. kr Naili Gkberk, Alb. Nazmi Solok, Alb. Ali Hikmet Ayerdem, Alb. Naci Eldeniz, Yb. Baki Vandemir, Yb. Ahmet Dervi, Yb. Halis Byktay, Yb. Kenan Dalbaar, Bnb. Ekrem Baydar, tm. Fevzi Uaner Orgeneral; R. Eref naydn, Y. Kadri Karaosmanolu Eli ve Milletvekili; F. Rfk Atay, Tmg. Nurettin Paa, Tmg. Halit Karsalan, Alb. Halit Akmansu, Yzb. Mahmut Soydan Milletvekili; Bnb. Tevfik Byklolu, Hikmet Bayur Cumhurbakanl Genel Sekreteri; Fethi Okyar Milletvekili, Bakan, Babakan; Hsrev Gerede Eli; Yb. Eyp Durukan Tmgeneral ve Askeri Fabrikalar Genel Mdr oldular. Tmg. Halit Karsalan, 1925'te kaza kurunu ile Meclis'te vurularak ld. Bnb. Fazl, 1923'te bir gsteri srasnda derek ehit oldu. Parti Pehlivan Aa (asl ad Mehmet Bakak), kyne ekildi, 1941'de ld. Padiah Vahidettin (1861-1926), saltanatn kaldrlmas zerine bir mektupla General Harington'a bavurarak, stanbul'dan ayrlmak istediini bildirdi, 17 Kasm 1922'de ngilizlere snd, Malta'ya gtrld. talya'nn San Remo kentinde ld. Veliaht Abdlmecit (1868-1943), Vahidettin'in ka zerine Halife seildi, 1924'te halifeliin ilgas zerine yurt dna karld, Sonu 683 Halifeliinin srdn iddia etti ama kimse ciddiye almad, Paris'te ld. Damat Ferit 6 Ekim 1923'te Fransa'da Nice kentinde ld.

Tevfik Paa, Ahmet (1845-1936), son Osmanl sadrazam, istifasn verip stanbul'da evine ekildi, sayg grd, askeri trenle gmld. Ahmet zzet Paa, Furga (1864-1937), o da Tevfik Paa gibi evine ekildi. Son Sadrazamlar adl eserin 4.cildinde anlar var. Ali Kemal milliciler tarafndan yakalanp yarglanmak zere zmit'e karld. zmit'te Nurettin Paa'nn etkisiyle lin edildi (Kasm 1922). Vahidettin ve Damat Ferit'in evresinde toplanarak Milli M-cadele'yi sndrmek iin alanlar, casusluk yapanlar, zafer zerine Trkiye'den katlar. Trkiye bu hain ve gafillerden 150'sini vatandalktan att. Bunlarn arasnda eski eyhlislam M. Sabri, Eski Adalet Nazr Ali Rt, Rza Tevfik, Hrriyet ve tilaf Partisi Bakan Albay Sadk, erke Ethem, Sait Molla, Refik Halit Karay gibi kiiler vardr. 150'likler 1938'de affedildiler. Topal Osman Trabzon Milletvekili Ali kr Bey'i 27.3.1922 gn Ankara'da ldrd, kendi de ld. Eski Rize Millletvekili Ziya Hurit, Atatrk'n arkada Albay Ayc Arif, eski Trabzon Milletvekili Hafz Mehmet, 1926'da zmir suikastyla ilgili grlerek idam edilirler. Dr. Nzm ve Ardahan Milletvekili Hilmi Bey de 'ttihatlar sorunu' ile ilgili grlerek Ankara'da idam edileceklerdir.2 Balca muhalifler aday gsterilmedikleri iin ikinci dnemde TBMM'de yer almadlar. Lloyd George, David (1863-1945): Trkiye'ye kar izledii sava politika saygnln rseledii gibi koalisyon orta ile olan anlamazln da derinletirdi, 1922 Ekiminde Babakanlktan istifa etti, bir daha iktidara gelemedi. 1943'te Miss Frances Stevenson'la evlendi. Lord Curzon, George Nathaniel (1859-1925): Lozan grmelerinin birinci dneminde ngiltere'yi temsil etti, sonra yerini Sir Ha-rold Rumbold'a brakt. 1924'te yeni Babakan Baldwin Lord Cur684 u lgn Trkler zon'un yerine Dileri Bakanlna Chamberlain' getirdi, bakanlk ve babakanlk umutlan sona erdi. General Harington, orgenerallie ykseldi ama mareal yaplmad. Buna anakkale olay srasndaki emre itaatsizliinin sebep olduu sylendi. Son olarak Cebelitark'ta vali ve komutand. 1940 ylnda ld. Kral Kostantin tahtn brakmasndan drt ay sonra ocak 1923'te Palermo'da ld. Protopapadakis, Gunaris, Teotokis, Baltaciz, Stratos ve General Hacianesti, Yunanllarn" 'byk felaket' adn takt yenilgiden sorumlu grlerek 28 Kasm 1922'de birarada kuruna dizildiler. General Papulas da 1935'te bir hkmet darbesi giriimine katld iin kuruna dizildi. General Andreas, ngiliz yardmyla Yunanistan'dan ngiltere'ye karld. Venizelos, Elefterios (1864-1936), Lozan'da Yunanistan' temsil etti, 1924'Te yeniden Babakan oldu, ayrld, 1928'de byk ounlukla seimi kazand, bu kez bar politika izledi, 1930'da Ankara'ya geldi, 1932 seimini kaybetti, 1935'te yine Yunanistan'dan ayrlp Paris'e gitti, orada ld.
1) Bu dnemde iki kez ok partili sistem denenmise de irticann harekete gemesi zerine, ilkinde, Kzm Karabekir, Rauf Orbay ve arkadalarnn kurduu Terakkiperver Cumhuriyet Partisi hkmete kapatlm; ikincisinde Serbest Cumhuriyet Partisi kurucularn-ca feshedilmitir. 2) Gazi Paa'ya Suikast, Uur Mumcu, Tekin y., stanbul, 12. basm, 1994.

Sonu 685

Sonsz
Milli Mcadeleye hainlikleri ya da gafletleri nedeniyle kar kanlarn byk blm Cumhuriyeti benimsemi, Osmanl Devle-ti'nin klnden tam bamsz, yepyeni bir devlet karan Atatrk'e sayg ve minnet duymulardr. Yurtdna kaanlarn bir blm kinlerini, hainliklerini srdrdler, Cumhuriyet'e kar

eteler, cepheler kurdular, gazeteler kardlar, yalan ve iftira dolu kitaplar yaymladlar. Memlekette kalanlar susup yeraltna ekildiler. Frsat kolladlar. Cumhuriyet'i ykabilmenin n artnn Atatrk saygsn, sevgisini yok etmek, Milli Mcadele'yi kltmek, nemsememek, benimsememek olduunu dndler. Bu amala, Atatrk ve Milli Mcadele kart, batan sona yalanlarla, iftiralarla, saptrma ve arptmalarla dolu, cahilce, insafszca yazlar, kitaplar yaymladlar. Gen insanlarn kulaklarna bu yalanlar, iftiralar fsldadlar, saptrma ve arptmalar gerekmi gibi benimsetmeye abaladlar. Bugn Trk genlii biri tekine benzemeyen iki tarihe inanyor: Sonsz 687 Biri bu romann esas ald, salkl ve drst belgelere dayal, hepimize gurur veren gerek tarih... teki Cumhuriyeti ykmak iin abalayanlarn uydurduklar, yalanlarla dolanlarla dolu, sahte tarih. Bir sre nce syleyip yazdklar kimi gln, kimi insan utandran yalanlar toplayp gerekleri belgelerle aklayan bir kitap yazmtm: Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele. Cevap veremediler. Gazete ve dergilerde bu tr yalanlarn da arkas kesildi. nk belgelere, kantlara, ciddi tanklara kar yalan savunmak mmkn deildir. Ama kulaklarnza yalan fsldamaya devam edenler varsa, var olduklarn sanyorum, adn verdiim kitaba bir gz atmanz ve doruyu renmenizi dilerim. Yalann yolda ve savunucusu olmayn. Sevgili genler! stiklal Sava, dnyadaki en meru, en ahlakl, en hakl, en kutsal savalardan biridir. Emperyalizmi ve yamaklarn dize getiren, bir enkazdan yepyeni, ada bir devlet kurmay baaran atalarnzla gurur duyun, ehit ve gazi atalarnzn onurunu yalanclara inetmeyin. Sevgilerle.
688 u lgn Trkler NOTLAR Balang Notlan 1) Padiah-Halife, 14 Kasm 1914'te cihad- ekber ilan ederek, dnyadaki btn Mslmanlar ngilizlere ve yandalarna kar savaa ard. artc bir gerek aa kt: Trkiye dndaki Mslmanlar zerinde Halife'nin bir etkisi olmad anlald. Tersine, ngiliz ve Franszlar adna silahlandrlan Mslman askerler Osmanllara kar evkle savaacak, Mekke erifi Hseyin bile, ngilizlere kar silaha sarlmak yerine, onlarla anlaarak Osmanl kuvvetlerini arkadan vurmay tercih edecek, hatta Trklere, 'ngiliz ve Franszlarn bile reva grmedii' ekilde zalimce davranacaktr. Osmanllarn mmet dneminin sona erdiini anlamalar iin Birinci Dnya Sava'nn bu ac ve ibret verici sahnelerini yaamalar gerekmiti. Bilgili ve akll olanlar bunu bir daha unutmayacaklard. 2) Yzba Selahattin'in Roman, 2.c, s.10. 3) Sevr Antlamas, l Anlama, igaller, Yunanllar ve Ermenileri destekleme, Yunan savalar, Yunan kymlarna te pki gstermeme, 1921-1922 yl uygulamalar, Lozan'daki tutumlar... 4) Boaz'da demirleyen 50'den fazla sava gemisinden kurulu dev donanmann iinde, Mondros'u imzalayan Amiral Galtorphe'in verdii sze ramen, drt Yunan sava gemisi de yer alr. Bugn Trkler iin ok ac bir gndr. stanbullu Rumlar ve Ermeniler ise, sevinten deBalang Notlan 689 ye dnerler. ehir Yunan bayraklar ile donatlr. Yzlerce yldan beri yurttalk, hemerilik, komuluk, arkadalk yaptklar, birlikte bydkleri insanlarn, bu en ac gndeki sevin gsterileri Trkleri, bir daha unutamayacaklar kadar incitecektir. Grgszl iyice artrrlar. Beyolu caddesindeki Yunan eliliine bayrak ekilirken ve indirilirken yaplan tren srasnda, Rumlar oradan geen bir Trk selam durmaz ve fesini karmazsa dverler. Rum ve Ermeni patrikhaneleri Trkiye aleyhindeki her trl entrikann oda olurlar. 5) Bu kadro milli duygudan yoksun mmetilerden, istiklal fikri olmayan eyrek aydnlardan, ibirlikilerden, din smrcleri ve yobazlardan oluuyordu. Vahidettin, Damat Ferit ve bunlarn evresi, genel olarak bu karanlk, kark partiye dayanrlar. Bu parti yneticileri, ngilizlere yaranabilmek iin, hibir aratrmaya dayanmadan, ttihatlarn Ermeni kym yaptn kabul ederler. Bu parti yzyllardr, her yeni, ileri, aydnlk, ada harekete kar duran tutucu, gerici anlayn 20. yzyldaki uzantsdr. Daha sonraki tutucu, gerici, kar devrimci anlaylara ve partilere de analk edecektir. 6) F. Rfk Atay diyor ki: "Mtareke edebiyatnda cinayet yerine geen eylerden biri de Trklerde milliyet duygusu uyandrmakt." Maarif Nazr Fahrettin Rumbeyolu, okul kitaplarndan "Trk" kelimesinin karlmasn emreder. Baz aydnlar Trk olmadklarn aklarlar. Hrriyet ve tilaf filozof Rza Tevfik

Blkba, bir Fransz gazetesine u demeci verir: "ngilizlerden ok ey rendim. Fransz medeniyetine hayranm. Bende duygu ve dnce bakmndan beenilecek ne varsa, sizindir. Bende fena olan her eyin kayna benim!" Trklerin kurduu Osmanl Devleti'ni ynetenler yzyllarca Trkl hakir grmlerdi. Mtareke ile birlikte bu tavr yeniden belirir. air Cenap Sahabettin bir Fransz dergisine verdii yazda yle diyebilecektir: "Trkler ilim ve medeniyet sahasnda hibir ey yapmamlar, hibir eser vcuda getirmemilerdir. Ne bir mezhep, ne bir felsefe, ne bir sanat yaratmlardr." (Y.K. Karaosmanolu, Ergenekon, S.12) 7) Jeschke, ngiliz Belgeleri, s.4,16.12.1918. 8) S.R. Sonyel, D Politika, l.c, s.44. 9) Jeschke, ngiliz Belgeleri, s.9, 30.7.1919. 10) Sina Aksin, stanbul Hkmetleri, s.234 ve birok kaynakta. 11) Veliaht Abdlmecit, ngiliz Elilii Batercman Ryan'a u aklamay yapmtr: "Anadolu'daki hareket haince, aptalca ve gaddarcadr." (Jeschke, TSK Kronolojisi, s.56, 8.8.1919) ehzade Abdlhalim Efendi, bu gelimelere bakarak, daha 1919 sonunda, yle diyecektir: "Bu hanedan bitmitir. Bizden millete hibir 690 Balang Notlar hayr beklenemez artk. Bizi bir tarafa atarak, millet kendini kurtarmaldr!" (Yakn Tarihimiz, 3.c, s.316) 12) Ama ukurova'y igal eden Fransz birlikleri ve bu birliklerde grevli Ermeniler evreyi talana balaynca i deiir. Drtyol'un Karakse Ky halk, yollara barikatlar kurar ve 19 Aralk 1918'de gelen talanclar silahla karlar. gal, yama ve kym yayldka direni genileyecek, Gney Anadolu Franszlara kar btnyle silaha sarlacaktr. (H. Saral, Vatan Nasl Kurtuldu, s.28) Orta ve Dou Karadeniz blgesinde Pontusu etelere kar da Karadeniz halk silahlanr. Hakszla urayan, tehlikeyi gren halk ayaa kalkmaya balar. 13) {Sakarya'dan zmir'e, s.182) Lloyd George Yunanllar yle deerlendirmektedir: "Trk barbarl karsnda Hristiyan medeniyetini mdafaa ediyorlar. Byk Yunanistan, ngiliz mparatorluu iin paha biilmez bir kazan olacaktr. Dou Akdeniz'in en nemli adalar onlarndr. Bunlar Svey Kanal ile bizim Hindistan ve Uzakdou'ya giden su yollarmz zerinde bulunan doal denizalt sleridir. Eer Yunanllara, ulusal yayllar dneminde salam bir dostluk gsterirsek, mparatorluumuzun birliini salayan byk deniz yolunun balca koruyucularndan biri olurlar." (H. Bayur, Atatrk'n Hayat ve Eseri, s.314) 14) lk kurunu o gn, Konak meydannda, gazeteci Hasan Tahsin atar. Bunu Urla ve Ayvalk'taki 173. ve 172. Alaylarn silahl direnii izleyecektir. lk alayda sadece 18, ikincisinde ise 150 kadar er vardr. (TH, Mondros'tan Mudanya'ya, l.c, s.267 vd.) zmir'in Yunanllarca igal edildiini duyan halk, birok ehirde olay protesto eder. Aydn'da 57. Tmen Komutan Albay efik Aker 'kuva-y milliye' kurulmasn nerir, silah depolarn aarak halkn silahlanmasn kolaylatrr. 56. Tmen'in yeni komutan Albay Bekir Sami Gnsav Bandrma'ya gelir gelmez, Yunan bayraklarn toplatr, halk silahlanmaya arr. Yurtsever Denizli Mfts Ahmet Hulusi Efendi, hkmet nnde toplanan halka yle diyecektir: "Her ne pahasna olursa olsun, Yunanllara kar koymak gerekir... Ben fetva veriyorum. Hibir mdafaa vastas olmayan bir Mslman dahi yerden ta alarak dmana atmaya mecburdur." (S. Selek, Anadolu htilali, s.77) Ege halk da ak-gizli rgtlenmeye balar. 15) Patrik Vekili Dorotheos Mamalis, Trkiye Rumlar iin trajik gelimelere yol aacak bir karar alr, 'artk Osmanl uyruu olmadklarn, hepsini vatandalk ykmllklerinden muaf tuttuunu' ilan eder. (B. Balang Notlar 691 Criss, s.163 vd.) Bu, hibir hukuki dayana olmayan, Patrik'in boyunu ok aan tehlikeli bir karardr. Patrikhanenin, arkasnda Avrupa'y grd zaman neler yapabileceini gsteren uyarc bir rnek olarak tarihe geer. Bunun sonucu u olur: Yunan ordusuna katlan Rumlar, Trklerce yakalandklar zaman, esir deil, evrensel hukuk kurallarna uygun olarak, hain ilemi grecek ve idam edileceklerdir. 16) 22 Haziran 1919 gnl Amasya Genelgesi, ilk milli mcadele belgesi, ibirliki saraya ve hkmete kar bir ihtilalin de ilk iaretidir. Birinci cmlesi, Trkiye'nin durumunu, Milli Mcadele'nin amacn ve yntemini belirtmektedir: "Vatann btnl, milletin bamszl tehlikededir; milletin bamszln yine milletin azmi ve karan kurtaracaktr!' 17) Temsil Heyeti Ankara'ya gelirken Hacbekta'ta bir akam kalr ve M. Kemal Paa Alevilerin lideri Cemalettin elebi ile grr. Aralarnda sarslmaz bir anlay oluur. Yurtsever Snniler gibi Aleviler de Milli Mcadele'yi yrekten destekleyeceklerdir. 18) ngilizci Refi Cevat Ulunay da yle barr: "stiklal diye baranlar kt niyetlidir!" Refi Cevat ve benzerlerinin srarla yazp yaydklar gre gre 'Trkiye'nin istiklale deil, ngilizlerin himayesinde yaamaya, bu yolla gelimeye ihtiyac vardr; ngiltere elinden tutmazsa Trkler yrmeyi bile beceremezler! Byle dnen aydnlar imdi de var m, yok mu? 19) gal gn Vahidettin, Sivas Milletvekili Rauf Orbay, Balkesir Milletvekili Abdlaziz Mecdi Tolon Hoca ve Konya Milletvekili Vehbi elik Hoca'dan oluan Meclis kurulunu da kabul eder.

Nice kahraman, dhi ve sanat yetitirmi Osmanl hanedannn son padiah Vahidettin'in zavallln, korkakln, teslimiyetiliini aklayan bu ilgin grme yle zetlenebilir: "Vahidettin: - Bu adamlar daha ok ey yaparlar, her istediklerini yaparlar! Her eye cret edebilirler! Meclis'teki szlerinize ve hareketlerinize dikkat ediniz! Vehbi Hoca: - Efendimiz, onlarn kudreti milleti yldramayacaktr. Millet azimlidir, kararldr, Hakkn yardmyla haklarndan gelecektir. Milletiniz, memleketi de, sizi de kurtaracaktr. Msterih olunuz padiahm. Vahidettin - Hoca! Hoca! Dikkatli olun! Bu adamlar, her istediklerini yaparlar! Mecdi Hoca - Padiahm, bu kfirlerin kudreti zahiridir, u gemilerin top menzili dna kamaz. Senin milletinin yrei, onlarn demirin692 Balang Notlar den metindir. Millet, istiklali uruna giritii mcadeleden muhakkak muzaffer kacaktr. Endie buyurmaynz. Vahidettin - Hoca, vaziyet meydanda! Hadiseler ortada! Bu adamlar isterlerse yarn Ankara'ya giderler! Rauf - Efendimiz, biz huzurunuzda milleti temsilen bulunuyoruz. Millet, haysiyet ve istiklale aykr bir kayd kabul etmemeye kesin kararldr. Eer milletin hislerine tercman olduumuza kani iseniz, arz ediyoruz ki, milletin sizden istirham, haysiyet ve istiklale aykr bir antlamaya ve szlemeye imza koymamanzdr. Aksi takdirde istikbali ok karanlk gryoruz. Vahidettin - Rauf Bey, millet koyun srs! Bu srye bir oban lazm! te o da benim!" Yolda, Vehbi Hoca, derin bir ac iinde olan Mecdi Hoca'nn omzuna elini koyar, "Gam ekme efendi..." der, "..Allah byktr! Bu millet kurtarcsn bulacaktr. Milleti koyun srs saymak, rza-y ilahiye de aykrdr. Yaarsak, ok ey greceiz." (R. Orbay'n Hatralar, Yakn Tarihimiz, 2.c, s.240) 20) T.M. Gztepe, Vahidettin Mtareke Gayyasnda, s.267. 21) S. Selek, Anadolu htilali, s.80-83; Ankara Mfts Rfat Breki ve yurtsever Anadolu din adamlar bir kar fetva ile bu hain fetvann karsna dikilirler, stanbul fetvasnn etkisini nlerler. 22) Halkn milliyetilere destek vermesini nlemek iin eitli dinsel rgtlerden de yararlanr. Yunanllara kar direnen milliyetileri ezmek iin serserilerden oluan Kuva-y nzibatiye adl silahl bir birlik kurar. Ayrca, emekli ve alayl jandarma subay Ahmet Anzavur'a, Padiah fermanyla paalk rtbesi, apulcularna da 'Kuvay Muhammediye' unvan verir ve milli kuvvetlerin zerine yollar. ngilizlere, Ankara'ya kar Krtleri birlikte ayaklandrmay' nerir. stanbul ynetimini destekleyen slam Yceltme Dernei, Yunan ordusu Ege'de en kirli ileri yaparken, bildiriler yaymlayarak, "Yunan ordusunun Halifenin ordusu saylmas gerektiini, hi de zararl bir topluluk olmadn, asl kafalar koparlacak mahlukatn Ankara'da bulunduunu" ileri srer. (Y. Nadi, Ankara'nn lk Gnleri, s.117; T. Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, s.462) Konya halkn kkrtmaya alanlar da, "Kim milliyetilerle birlikte Yunana kar giderse er'an kfirdir" diyeceklerdir. (S. Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya, 3.c, s.127) Din aktrlerinin ok faal olduu bir dnemdir bu dnem. stanbul hkmeti ve zellikle ngilizler el ele verip Anadolu'nun Ankara'ya kar ayaklanmasna alrlar ve baz kesimlerde baarr, kanl karde kavgalarn balatrlar. Bolu ayaklanmasndan birka ayrnt: Balang Notlar 693 "2 Mays 1920 gn, Ankara'ya kar ayaklanan Dzce asileri Bolu'ya yrdler. Bu saldrya Bolu ve Dzce'ye yakn baz kyler de katlmt... 3 Mays sabah her taraftan ehre saldrdlar... Binba hsan ehit oldu... Birka apulcu kouarak onu soydular, ehidi plak halde sokak ortasnda braktlar... Ellerine geirdikleri askerleri, eski lise binasnn krk camlan ile kestiler ve korkun ikencelerle ldrdler... Bolu'da kalan (Devrekli) Abdlkadir adnda ok gen bir subay da soyarak ve ikence yaparak Bolu sokaklarnda dolatrdlar. Bakla vcudunu delik deik ettiler ve belediye nne attlar. Zavall gen subayn ok yaras vard ama lmemiti. Ertesi gn subayn kprdadn pencereden gren bir doktorun hanm kocasna haber verdi. Doktor, sabahn tenhalndan faydalanarak subay memleket hastanesine kal-drtt. Fakat kudurmu asiler durumu rendiler ve birka melun derhal hastaneye gelerek subayn boynuna bir ip geirdiler ve sokaklarda srkleyerek ldrdler ve 'te eyhlislamn fetvasnn hkm yerine geldi!' diye bardlar." (TH, stiklal Harbinde Ayaklanmalar, s.10-3,113; R. zkk, Dzce-Bolu syanlar, s.288 vd.) Anadolu'daki 153 yurtsever din bilgini ve mft de bir kar fetva yaymlayarak bu ihanetin karsna dikilirler. Gerek dindarlar, vatan iin dven milliyetilerin yannda yer alr. Kr cahiller, apulcular, hainler, sahte dindarlar ve dini karlar iin kullanmaya yeltenenler ise, sinecek, yeraltna gireceklerdir. Dinin i ve d siyasete alet edilmesinin ac sonularn gren, banazln ve din smrsnn, yarm yamalak din eitiminin nelere mal olduunu yaayan yurtseverler, bu ok dndrc, pis, vahi olaylar unutmayacaklar, yeni devletin bu tr olaylarn yinelenmesini nleyecek biimde rgtlenmesine byk zen gsterecektir. Bu ayaklanmalar glkle de olsa ksa srede bastrlr. nk hibirine halkn byk ounluu destek vermemitir. 23) TBMM'nin ald tarihte Trkiye'deki gler: 38 bin ngiliz, 59 bin Fransz, 17 bin talyan, 90 bin Yunan askeri, gneyde 10 bin silahl Ermeni, kuzeyde 25 bin Pontusu Rum (. Artu, Kurtulu Sava'nn Zorlu Yllar, s.35). Bu saylara doudaki Ermeni ordusu, Bat Anadolu'daki Rum, Ermeni ve Mslman eteleri, Kuva-y nzibatiye, Anza-vur kuvveti ve isyanclar dahil deildir.

24) KS Gnl, 2.c, s.200, 7.9.1920. 25) (Devrin Yazarlar, l.c, Y. Kemal'in yazs, s.499) Kuva-y Milliye'nin ve ordu birliklerinin Yunan istilasna kar koymalar zerine, Ali Kemal de Ankara'y Yunanllara ba emeye davet eder: "Ankara yneticilerinin Yunanllara hl meydan okumalarna lgnlktan baka 694 Balang Notlar bir sfat verilemez. Yunanllarla aramzda aklca da, ilimce de, kuvvet bakmndan ve her adan bu derece fark varken, onlarla muharebelere giriilemez." (T. zakman, Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele, s.371) 26) Dnyada ve Rusya'da balayan sol hareketler ve sol ynetim Trkleri de etkiler ama Trkiye'de birok nedenle ciddi bir geliim gstermez. Milli Mcadele dneminde Anadolu'da drt hareket grlr: Yeil ordu dernei, Ankara Halk tirakiyun Partisi (Tokat Milletvekili Nzm, Bursa Milletvekili eyh Servet Efendi vb.), M. Kemal'in izni ile Ankara'da kurulmu olan 'Resmi' Komnist Partisi (Hakk Be-hi, Yunus Nadi vb.; bu parti dankl bir partidir), Trkiye Komnist Partisi (Mustafa Suphi, Ethem Nejat vb.). Hi biri gelimez. Bunlarn iinde en ciddisi M. Suphi'nin banda olduu harekettir. M. Suphi ve 15 arkada 1921 yl Ocak ay iinde, Ankara'ya gelmek zere Kars'a, Kars'tan Erzurum'a geerler. Halk bunlara kendiliinden ya da telkin sonucu tepki gsterir. K. Karabekir Paa bu grubu Rusya'ya dnmeleri tavsiyesi ile Trabzon'a yollar. Trabzon'dan bir motorla ayrlrlar, genel kanya gre skele Khyas ttihat Yahya Khya'nn adamlarnca 28/ 29 Ocak gecesi denizde ldrlrler. (A. Saylgan, Solun 94 Yl, s.91-153; F. Tevetolu, Trkiye'de Sosyalist ve Komnist Faaliyetler, s.118-335; Mete Tuncay, Trkiye'de Sol Akmlar, s.70-142) 27) Bu madde Saltanatlarla birlikte Kzm Karabekir Paa'y da rahatsz etmitir. Cumhuriyetten sakmlmasm tavsiye edecektir. (Nutuk, 2.c, s.H7vd.) 28) Yoksul Anadolu'da bu ordunun kurulmas, sonra da can, para, erzak, silah, cephane, askeri ara ve gere bakmndan srekli ikmal edilebilmesi, byk bir zafere eit deerde bir olaydr. Bu mucizenin srr, davann hakll, halkn anlay ve cmertlii, ynetenlerin inandrcl ve nderlik yetenekleridir. Bu tarihte ordunun elinde 12 cins piyade tfei, 4 cins hafif makineli tfek, 8 cins ar makineli tfek, 24 cins top vardr. (. Artu, Byk Taarruz, s. 53) 29) Bir soruturma komisyonunun, zmir ve Dou Trakya'da nfus incelemesi yapmas teklifini, Ankara temsilcileri hemen kabul ederler, Yunanllar hemen reddederler. Oysa o gne kadar Ege'ye 126.000 Yunan gmeni getirip yerletirmilerdir. Yunan heyetinde bulunan Sava Bakan Gunaris, ksa bir zaman sonra u itirafta bulunacaktr: "Bizzat ngilizler, bu komisyonu reddetmemizi istediler. Hatta konferansa vereceimiz cevabn metnini hazrlayp bize verdiler!" Konferans srerken yaplan ngiliz-Yunan gizli grmelerinden birinde, konferansta alnacak kararlar Ankara'nn kabul etmemesi haBalang Notlar 695 nde, ne yapmay dndklerinin sorulmas zerine Yunan heyeti adna Ordu kinci Kurmaybakan Albay Sariyanis yle der: "Ordu, hedefi Ankara olan bir taarruza geerek, Anadolu'yu 3 ay iinde Mustafa Kemal kuvvetlerinden temizlemeye hazr ve muktedirdir. Hatta Karadeniz kylarna asker karlarak Samsundan Sivas'a, Trabzon'dan Erzurum'a ilerleyerek bu iki nemli merkezin ele geirilmesi bile planlanmtr!1 Bu iddialar duyan Fransz Generali Gourod, Gney Anadolu'daki Trk-Fransz atmalarnda yaanan olaylar dnerek Yunanllar gereki ve ll olmaya davet edince, Albay Sariyanis u alayl karl verecektir: "Yunan askeri, Fransz askeri deildir generalim!" Kral Konstantin de bo durmaz, The New York Times'a bir deme verir: "Mustafa Kemal bir haydut parasdr... Masadan sinek kovar gibi haritadan silebileceimiz blf bir sahtekrdr!" Vahidettin de Konstantin ile ayn fikirdedir. 21 Mart 1921 gn, ngiliz Komiseri Sir Harold Rumbold'a, 'Mustafa Kemal'in ve arkadalarnn ekya olduklarn' syleyecektir. 30) Trkiye de buna karlk Volga Boyu'nda alk ekenlere verilmek zere 800 ton tahl armaan edecektir. (Bir Karagn Dostluu, A. em-sutdinov, s.241 vd.) 696 Balang Notlar Ktahya-Eskiehir Savana Hazrlk Notlar 1) / nn, l.c, s.250. 2) S. Tanman, Trk Havaclk Tarihi, s.26. 3) TH, Deniz Cephesi ve Hava Harekt, s.128. 4) Ali Kemal'in konumalar, eitli yazlarna dayanmaktadr. (A. Kemal ve yazlar hakknda baz kaynaklar: Kurtulu Sava Gnl; Hayat Tarih Mecmuas, 1970, say 9 vd.; F. Kandemir, stiklal Sava'nda Bozguncular ve Casuslar; Y. Kemal, Siyasi ve Edebi Portreler, s.70-99) 5) Byk Zaferin Ellinci Yldnmne Armaan, s.129. 6) T.M. Gztepe, Vahidettin Mtareke Gayyasnda, s.258. 7) H. Bayur, Trk Devletinin D Siyasas, s.84; S. Selek, Anadolu htilali, s.536; D. Walder, anakkale Olay, s. 117. 8) ekilirken 1.194 sivili ldrdler (ZC, 15.c, s.238). 9) Askerlerin durumunu yanstan baz kaynaklar: D. Arkolu, s.248; zleyi, s.65; . allar, 2. nn Muharebesinde 61. Frka, s.3; A.. Sabis, Harp Hatralarm, 5.c, s.73; TH, Ktahya-Eskiehir, s.559.

10) . dikut, deal Komutanlarmzdan 4.Tmen Komutan Nzm Bey, s.104. 10a) ER. Atay, ankaya, s.289 vd. 11) ZC, 9.c, s.307-320. 12) ZC, 9.c, s.321; General Trikupis 2. nn Savan, 'en kanl savalardan biri' diye tanmlyor.(Geera/ Trikupis'in Anlar, s.67); M.L. Smith, s.220. 13) KS Gnl, 3.c, s.465. 14) D. Walder, anakkale Olay, s.140,193; R.H. Sinha, s.109; Sakarya'dan zmir'e, s.20. 15) ZC, 9.c, s.384. 16) 4. Tmen, 5. Kafkas Tmeni, 11. Tmen. 17) KS Gnl, 3.c, s.466; Sakarya'dan zmir'e, s.14. 18) KS Gnl, 3.c, s.473'ten yararlanarak. 19,) Trk Kltr dergisi, say 102, General Metaksas'n Anlar, ev.: Selahi R. Sonyel; M.L. Smith, s.222 vd. 19a) TH, dari Faaliyetler, s. 129; TH, Deniz Cephesi ve Hava Harekt, s.126; S. Tanman, Trk Havaclk Tarihi, s.38. 20) Trkn Atele mtihan, s.l67'den yararlanarak; N.H. Ulu, Hemeri-miz Atatrk, s.186 vd. 21) Jeschke, TKS Kronolojisi I, s.148; Sakarya'dan zmir'e, s.17, 22. 21a) . Bardak, Ankara'nn Sancl Gnleri, Milliyet, 19.5.1974. Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk Notlar 697 22) Malta Srgnleri, s.317. 23) Malta Srgnleri, s.229-252. 24) A.E. Yalman, 2. c, s.194. 25) C. Erikan, Komutan Atatrk, s.664. 26) General Dusmanis, s.308; Belgelerle Trk Tarihi dergisi, say 49, Yunan Meclisi tutanaklar. 26a) M.L. Smith, s.227. 27) Trk Kltr dergisi, say 102; M.L. Smith, s.222 vd. 28) Fransz Yksek Komiseri General Pelle, Kzlay kinci Bakan Hamit Beyi uyarr: "ngilizler Boazlara ve stanbul'a el koymaya alyorlar!' (H. Himmetolu, 1. c, s.360 vd.) 29) Milli Mcadele'yi el altndan destekleyen namuslu bir Osmanl paa-sdr. (H. Himmetolu, 1. c, s.270,415; Bilge Criss, s.184 vd.) 30) KS Gnl, 3. c, s.473. 31) Trk subaylarndan, rtbe fark gzetmeksizin, igal subaylarn selamlamalar isteniyordu: evki Yazman, stiklal Sava Nasl Oldu, s.11; Cumhuriyete Kan Verenler, s.56; Yzba Selahattin'in Roman, 2. c, s.12. 32) Benzer bir olay iin: N. Peker, s.57. 33) lk kez kinci nn baarsndan sonra Milli Mcadele nderlerinin resimleri stanbul gazetelerinde ve fotora vitrinlerinde yer alr. 34) Jeschke, ngiliz Belgeleri, s.5-9. 35) KS Gnl, 3. o, s.457. 36) efik Okday, Bykbabam Son Sadrazam Tevfik Paa, s.41. 37) Nutuk, 2. c, s.lll. 38) Jeschke, TKS Kronolojisi I,14.4.1921. 39) ngiliz Belgelerinde, III. c, LXXX. 40) ngilizlerin sk kontrol zafere kadar srmtr. . Aksoley'in anlarnda ayrntl bilgi var. 41) Yunanllar, ngilizlerin istei zerine 28 Nisan 1921'de zmit'i igal edeceklerdir. (KS Gnl, 3. c, s.498) 42) ngiliz Belgelerinde, III. c, s.LXVII, grme tutana. 43) ngiliz Belgelerinde, III. o, s.304, belge no. 110. 44) ngiliz Belgelerinde, s.92, belge no. 34. 45) ngiliz Belgelerinde, s.LIX. 46) Nutuk, II. c, s.110 vd., zellikle Bekir Sami Bey'in mektuplar. 47) Kurul yeleri: Zekai Apaydn, Hsrev Gerede, Yunus Nadi, Cami Bay-kurt, zmit Milletvekili Srr, Mahmut Esat Bozkurt; grevliler: Yzb. Ymn resin, Muvaffak Menemenciolu. 48) F.A. Tansel, stiklal Harbinde Mcahit Kadnlarmz, s.39. 698 Ktahya - Eskiehir Savama Hazrlk Notlar 49) Kiiler hakknda bilgi: N.N. Tepedelenliolu, s.56. 50) H. Bayur, Trkiye Devletinin D Siyasas, s.88, son iki cmleyi, konuyu yrtmek iin ben ekledim; A. zzet Paa kurulu hakkndaki izlenimler iin: Y.K. Karaosmanolu, Vatan Yolunda, s.62-67. 51) K. Koer, s.112; B. ukurova, s.33 vd. 52) General . Aksoley'in anlar, HTM, 1969/8 vd.; H. Himmetolu, 1. c, s.156 vd., s.167 vd.

53) TH, dari Faaliyetler, s. 98 vd.; Karakol/Zabitan/Yavuz Grubu, Ham-za/Mcahit/Muharip/Felah Grubu, Muavenet-i Bahriye Grubu, Namk Grubu, Gne Grubu, M.M. Tekilat, M.M Grubu vb. M.M Tekilat, gerektiinde stanbul'da silahl mcadele iin kurulmu ok gizli bir kurulutur. Her semtte ubeleri, yneticileri, silahl yeleri vard. Gizli Bakan stanbul Em.Md. Albay/Paa Esat Furga idi. M.M Grubu ise kaaklk yapmak ve haber toplamakla grevliydi. Bakan Ankara'da anlar birok yanlla dolu olan Albay Hsamettin Ertrk, stanbul'da ise Albay Kemal Koer ya da Topkapl Mehmet Bey idi. Bu iki rgt, baz hrsl yeler sebebiyle srekli ekime halindeydiler. Bu durum Ankara Genelkurmayn ok uratrmtr. (H. Himmetolu, 1. c, s. 100 vd.) Ankara'nn esas rgt son iki ad Muharip/Felah olan gruptur. Yalnz bu rgte, haber alma iinde kadn kullanma yetkisi verilmitir. Bu grubun gerektiinde devreye girecek iki de yedek rgt vard: Ferhat Grubu, Kerimi Grubu. (Himmetolu, 1. c, s.187,190) 54) H. Himmetolu, 1. c, s.293 vd. 55) Gizli Celse Zabtlar, 2. c, s.74; Nutuk, II. c, s.112; Y.K. Karaosmanolu, Vatan Yolunda, s.77; ankaya, 1. c, s.172. 56) Atatrk'n Sylev ve Demeleri, 1. c, s.22. 57) Y.K. Karaosmanolu, Atatrk, s.lll; Y.N. Nayr, Atatrk Diyor ki, s.91. 58) Jeschke, TKS Kronolojisi, s.143. 59) S. Yerasimos, Trk-Sovyet likileri, s.201. 60) G. Ellison, Ankara'da Bir ngiliz Kadn, s.27; Trkn Atele mtihan, s.172; D. Arkolu, s.215. 61) Mihal L. Roda, s.151. 62) Y.K. Karaosmanolu, Vatan Yolunda, s.86. 63) KS Gnl, 3. c, s.498 vd. 63a) Kzlay, Donanma Cemiyeti, mavnaclar, kayklar, hamallar, arabaclar, baz kadn dernekleri. Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk Notlar 699 63b) Bilge Criss, s. 193 vd. 63c) Bilge Criss, s.41-47, 173-193, K. Koer, s.44 vd.; aralarnda sultanza-deler, yabanc diplomatlar, ev hanmlar, din adamlar, hayat kadnlar, hrszlar, polisler, Yahudiler, Milli Mcadele yanda Ermeniler, levantenler, batllar da vardr. 64) . Aksoley'in anlar, HTM, 1969/9. 65) . Aksoley'in anlan, HTM, 1969/9. 66) A.E. Yalman, 2. c, s.192. 66a) Korsan Murat Bey hk. bilgi: H. Himmetolu, 1. c, s.387. 67) . Aksoley, HTM, 1969/10; Hakk Petek'in anlar, HTM, 1970/9. 68) General Stratigos, l.c, s.211. 69) Spridonos, s.135; General Dusmanis, 2. c, s.135; General Stratigos, 1. c, s.210. 70) Orgeneral Asm Gndz, bu olay anlarnda yle anlatyor. "Bir gn ehzade mer Faruk Efendi, beni grmek zere evime ka-geldi. Anadolu'ya gemek hususunda srar ediyordu. M.M Grubundan arkadalarla grtm, 'M. Kemal Abdlmecit'i istiyordu, o gidemedi, bari olunu gtrelim. Bu herhalde yanl bir hareket olmaz' dedim. ehzade de hazrland. Ben kyafet deitirmi ve vapura biletle binmitim. Bylece vapurumuz nebolu'ya hareket etti" {Hatralarm, s.42) 71) mer Faruk anlarnda diyor ki: "Derin bir sukt-u hayale uramtm. O zaman 23 yanda idim. Tecrbesizdim, teessrm pek derin oldu. stanbul'a dndm zaman ngilizler tarafndan yakalanacak, Kroker Oteline hapsedilecek veya Malta'ya srlecek, belki de ldrlecektim. Sarayn bana kar taknaca tavr, Vahidettin'in intikam almaya kalkmas.. Birer birer gzmn nne geliyordu. stanbul'a yaklatka korku ve heyecandan titriyordum. Vapur Sirkeci'de rhtma yanat. Eyalarm bir hamala verdim. Doruca eim Sabiha Sultan'n evine gittim" {Resimli Tarih Mecmuas, 1950/29 ve 1950/30) 72) N. Peker, s.333. 73) D. Kitsikis, s.231. 74) TH, Ayaklanmalar, s.281-294. 75) KS Gnl, 3. c, s.488; U. Kocatrk, Atatrk ve TC. Tarihi Kronolojisi, s.251. 76) Y.K. Karaosmanolu, Vatan Yolunda, s.86. 77) Malta Srgnleri, s.373. 78) la-y Vatan, Tarikat- Salahiye, ngiliz Muhipleri, Cemiyet-i Ahme-diye, Teali-yi slam, Muhafaza-y Mukaddesat, Muhafaza-y Saltanat, Necat ve tila Cemiyeti vb. (Blent ukurova, Kurtulu Savanda 700 Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk Notlan Haberalma ve Yeralt almalar, s.114-141; Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele, s.368) 79) N. Peker, s.328. 80) Malta Srgnleri, s.230 vd. 81) Malta Srgnleri, s.224. 82) Malta Srgnleri, s.376. 82a) Malta Srgnleri, s.385.

82b) ZC, 15. c, s.238 vd. (ileri Bakan Fethi Okyar'n aklamas; bu aklamaya gre Rum etelerinin says 180-200, ngilizlerin datt silah says 10.000) 82c) Spridonos, s.172. 83) Bir zamanlarAnkara, Anadolu'nun tiftik tekelini elinde tutan, byk, zengin bir ehriydi. Ama ardarda gelen ktlk, sel, ekirge saldrs, savalar ve ngilizlerin Gney Afrika'da tiftik keisi yetitirmeyi baararak tiftik tekelini krmalar yznden, nfusu yz binden on sekizbine derek kasabalar, ticaret merkezi olmaktan kar. Bir sre nce de byk bir yangn geirmi, drtte biri yanmtr. Ankara, kale iindeki birka kk mahalle ile stasyondan balayp Meclis ve Tahan'n nnden, Karaolan, Samanpazar, Hamamn ve Cebeci'den geip Abidinpaa tepesine ulaan, yar ta, yar toprak bir tek ana yolun iki yannda yer alan darack sokakl ufak mahallelerden ibaretti. ehrin evresinde meyve baheleri ve balar bulunuyordu. Yaz aylarn, Keiren, Etlik, Kavakldere ve ankaya'daki ba evleri ve ba kklerinde geiren Ankarallarn bir ksm, Meclis aldktan ve hkmet kurulduktan sonra, bunlar baz milletvekillerine ve memurlara kiralarlar. 83a) Sleyman Kle, s.20. 83b) Ycel zkaya, Milli Mcadele'de Ege evresi, Kltr Bakanl Y, Ankara, 1994; M.L. Smith, s.230. 84) Nutuk, 2. c, s.109 vd. 85) Ayc Arif diye nl. Atatrk'n snf arkada. zmir suikast dolaysyla 1927'de aslacaktr; baz konulardaki tutumu hk. bilgi: R. Apak, Yetmilik Bir Subayn Anlar, s.204 vd. 86) Nutuk, 2. c, s.125. 87) AFC, Moskova Hatralar, s.163-172, 229; .S. Aydemir, Enver Paa, 3. c, s.592, 601 vd.; RTM, 1950/2; K. Karabekir, Enver Paa, s.126,137; Tek Adam, 2. c, s.392 vd.; Sonyel, 2. c, s.40 vd. 87a) Mdafaa-y Hukuk Grubu (Birinci Grup) 10 Mays 1921'de kurulmutur. 87b) F.R. Atay, ankaya, s.255 vd. 88) TH, dari Faliyetler, s.96. Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk Notlar 701 89) TH, dari Faaliyetler, s.69. 90) AFC, Moskova Hatralar, s.199. 91) TH, dari Faaliyetler, s.263-266. 92) AFC, Moskova Hatralar, s.196,197. 93) AFC, Moskova Hatralar, s.198, 240 vd. 94) AFC, Moskova Hatralar, s.197. 95) AFC, Moskova Hatralar, s.197. 96) H. Himmetolu, 1. c, s.219. 97) H. Himmetolu, 1. c, s.406 vd. 98) Ekrem Baydar, Hatralar, 12 Ekim 1970, Cumhuriyet gazetesi; H. Himmetolu, 1. c, s.406-412; Mesut Aydn, Milli Mcadele Dneminde, s.211 vd. 99) Ekrem Baydar, Hatralar, 12 ve 13 Ekim 1970, Cumhuriyet gazetesi. 100) H. Himmetolu, 1. c, s.409 vd. 100a) K. zalp, s.176. 101) H. Himmetolu, 1. c, s.274 vd. 101a) Hepimize Bir Bayrak, s.40. 102) KS Gnl, 28 Nisan 1921. 103) ngiliz Belgelerinde, 3. c, s.XC VIII; anakkale ve stanbul boazlar ve evresi igalcilerce 18 Mays 1921 gn tarafsz blge ilan edilmitir. 103a) Trk dostu M. Kali hakknda geni bilgi iin: K. Koer, s.28 vd. 104) Bu olay ve devam, H. Himmetolu, 2. c, s.77-87'den yararlanlarak ve baz benzer-kaaklk olaylar birletirilerek yazlmtr. 104a) KS Gnl, 3.c, s.518. 104b) K. Koer, s.20,161. 104c) Y.K. Karaosmanolu, Vatan Yolunda, s.167. 104d) Y.K. Karaosmanolu, Vatan Yolunda, s.109 vd. 105) Kabine tutana: ngiliz Belgelerinde, 3. c, s.XCVIII. 105a) TH, Ktahya-Eskiehir, s.45,130. 105b) TH, Ktahya-Eskiehir, s.45. 105c) F.A. Tansel, stiklal Harbinde Mcahit Kadnlarmz, s.25-29; A.E. Yalman, 2. c, s.315. 106) Silah kaakl ile ilgili btn anlarda Pandikyan, sayg ile anlmaktadr. H. Himmetolu, TBMM'nin zaferden sonra Pandikyan'a 1.500 lira ikramiye verdiini yazyor. (1. c, s.412) 106a) H. Himmetolu, 1. c, s.272, 2. cilt, s.77 vd. 107) TH, Deniz Cephesi ve Hava Harekt, s.32, 83. 107a) Jaeschke, TKS Kronoloji I, s.154,17.6 tarihli bilgi. 108) Bu olayla ilgili esas kaynaklar: N. Peker, s.335 vd.; Y.K. Karaosmanolu, Vatan Yolunda, s.87 vd.; Hsn Akszc, stiklal Harbinde Kas702 Ktahya - Eskiehir Savama Hazrlk Notlar tamonu, s.119 vd.; TH, dari Faaliyetler, s.112. Konu zetlenerek aktarlmtr.

109) Sakarya'dan zmir'e, s.35.

110) Sakarya'dan zmir'e, s.195. 111) R Peker, s.343.

112) Belgelerle Trk Tarihi dergisi, S. Sonyel'in aratrmas, say 49. 113) K. Karabekir, Enver Paa, s.132 vd. 114) Bilge Umar, s.298. 114a) K. Karabekir, stiklal Harbimiz, s.644. 114b) 3. Kafkas Tmeni. 115) General Dusmanis, s.260; M.L. Smith, s.246. 116) zleyi, s.166. 117) Y.K. Tengirenk, s.247. 118) NUtefr/T f.lHI ITT 119) Y.K. Tengirenk, s.251, bu konuma aslnda ekim grmelerinde yaplmtr. 120) zleyi, s.82. F. Bouillon'un 1922'de zmir'de syledii szden esinlenerek. 121) Bilge Umar, S:216-218. 121a) . Artu, Kurtulu Sava'mn Zorlu Yllan, s.299. 121b) TH, Ktahya-Eskiehir, s.161. 121c) M.L. Smith, s.234-236. 122) D. Walder, s.235 vd. 122a) Sakarya'dan zmir'e, s.148-153. 123) Hikmet Bayur, Atatrk ve Eseri, s.314. 124) Sakarya'dan zmir'e, s.28-41; B. Umar, s.218 vd. 125) TH, Ktahya-Eskiehir, s.130-138; 17. Tmen'in ad o zaman Mret-tep Tmen idi. 17. Tmen adn sonra alacaktr. zlemeyi zorlatrma-mak iin imdiden 17. Tmen diye anlmtr. 125a) Sakarya'dan zmir'e, s.43. 125b) Sakarya'dan zmir'e, s.33. 126) Sakarya'dan zmir'e, s.53 vd.; Bilge Umar, s.219. 126a) TH, Ktahya-Eskiehir, s.137. 127) Sakarya'dan zmir'e, s.57; Bilge Umar, s.220. 127a) Spridonos, s. 135; Yunan ordusundaki Anadolu Rumlarnn says 35.000'i bulacaktr. 128) TH, Ktahya-Eskiehir, s.62, 67, 100; General Stratigos, 1. c, s.210; KAST, s.303, 327; Spridonos, s.135; Sakarya'dan zmir'e, s.160; Albay Nairne'in ve General Marden'in raporlar iin: Sakarya'dan zmir'e, s.144-161. Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk Notlar 703 128a) TH, Ktahya-Eskiehir, s. 100. 129) General Dusmanis, 1. c, s.63-69 (birka gne yaylm olan tartmalar ve olaylar biraraya getirilip zetlenmitir). 130) M.L. Smith, s.194 vd.; Andreas, s.11; Spiridonos, s.27. 131) K. zalp, 1. c, s.177. 132) KS Gnl, 28.6.1921; TH, Ktahya-Eskiehir, s.138; bu atmalarda Trk kayb: 1 subay, 74 er ehit, 9 subay, 180 er yaral; Yunan kayb: 3 subay, 34 er l, 2 subay, 85 er yaral. 133) N. Peker, s.369; stiklal Madalyas verilen tek kurum nebolu Kayklar Dernei'dir. 133a) K. zalp, 1. c, s.179. 134) Sakarya'dan zmir'e, s.68-141. 135) Sakarya'dan zmir'e, s.113. 135a) R. Orbay'n Hatralar, Yakn Tarihimiz, 2. c, s.404; Nebizade Hamdi, Devrin Yazarlar, 1. c, s.509. 136) Sakarya'dan zmir'e, s.117'. 137) ngiliz Belgelerinde, 3. c, 187. belge. 138) Sakarya'dan zmir'e, s.123. 139) Sakarya'dan zmir'e, s.195,126,17. 139a) Bir jest olarak 12 rtbesiz ngiliz serbest braklacaktr. 139b) A.. Sabis, 5. c, s.31 vd.; Malta Srgnleri, s.383 vd.; A.E. Yalman, 2. c, s.l99vd. 140) K. zalp, s.180. 141) TH, Ktahya-Eskiehir, s.160,164. 142) General Dusmanis, 2. c, s.68, 69. 143) Mihal L. Roda, s.152. 704 Ktahya - Eskiehir Savana Hazrlk Notlan Ktahya-Eskiehir Sava Notlan 1) TH, Ktahya-Eskiehir, s.98-101. Trkler: 15 piyade tmeni, 4 svari tmeni, bir svari tugay; 55.000 sava asker, 711 ar ve hafif makineli tfek, 160 top (TH, Ktahya-Eskiehir, s.168) Yunanllar: 11 tmen, bir svari tugay; 106.000 sava asker, 908 ar ve hafif makineli tfek, 318 top. (KAST, s.327) la) Prens Vasiopedos Andreas, bugnk ngiliz Kraliesinin einin babasdr. Anlar yaymlanmtr. lb) Demiryollar iin u kaynaklardan yararlanlmtr: TH, Ktahya-Eskiehir, s.33; TH, Sakarya ncesi, s.33,

95; evki Yazman, stiklal Sava Nasl Oldu, s.44; Kurtulu Savanda Demiryolu Sava (Behi Esemenli), HTM 1968/3; Murat Ergun, Bir Demiryolcunun Kurtulu Sava Hatralar, s.l; stiklal Harbinde Milli Demiryollarmz, Behi Erkin, baslmam anlar, ATAE Kitapl. 2) TH, Ktahya-Eskiehir, s.92, 94, 203. 2a) i taburlar iin: A. Mderrisolu, Kurtulu Sava'nn Mali Kaynaklar, s.401. 2b) TH, KtahyaEskiehir, s.171. 3) ZC, I. Dnem, 11. cilt, s.236 vd. 3a) . Artu, Kurtulu Sava Balarken, s.215 vd; KS Gnl, 3. c, s.513-525; 527-530. 4) . Habip Sevk, O Zamanlar, s.39-42. 5) Son Bizans mparatoru 11. Konstantin'di. Bizans mparatorluu'nu diriltme hayalini kuran Yunanllar, Kral Konstantin'i 12. Konstantin olarak anyorlar. 6) Celal Erikan, Kurtulu Savamzn Tarihi, s.138; F. Belen, s.329; E Al-tay, s.288; TH, KtahyaEskiehir, s.225. 7) TH, Ktahya-Eskiehir, s.543; F. Belen, s.330. 8) TH, Ktahya-Eskiehir, s.273. 9) . dikut, deal Komutanlarmzdan 4. Tmen Komutan Nzm Bey, s.120. 10) TH, Ktahya-Eskiehir, s.272-277. 10a) Sessiz Bir Tarih, Abdrrahim Tuncak, Bakent niv. ATAM mzesi tantma bror; S. Gken, Hep Atatrk'n Yannda, s.98,104,113. 11) . Habip Sevk, Atatrk in, s.17. la) Trkn Atele mtihan, s.181 vd. 12) . Habip Sevk, Atatrk in, s.18. Ktahya - Eskiehir Sava Notlar 705 12a) TH, Ktahya-Eskiehir, s.582-583. 12b) C. Erikan, Komutan Atatrk, s.690. 13) F. Altay, s.289. 14) TH, Ktahya-Eskiehir, s.349. 15) TH, Ktahya-Eskiehir, s.343; General Dusmanis, s.89. 16) Nutuk, 1. c, s.19,126; . nn, 1. c, s.257; TH, Ktahya-Eskiehir, s.552. 17) TH, Ktahya-Eskiehir, s.351, 595. 18) TH, Ktahya-Eskiehir, s.349. 19) TH, Ktahya-Eskiehir, s.373; Yunan Svarisi, s.100. 20) TH, Ktahya-Eskiehir, s.586-587. 21) Trkn Atele mtihan, s.182. 21a) Topu Albay Latif Bey'in raporu: TH, dari Faaliyetler, s.124 vd. 22) Bu katarla 800 hasta ve yaral subay ve er tanmtr. (TH, Ktahya-Eskiehir, s.572); Trkn Atele mtihan, s.183; zleyi, s.41; stiklal Yolunda, s.121. 23) Enver Paa olay iin yararlanlan kaynaklar: .S. Aydemir, Enver Paa; Halil Kut, Bitmeyen Sava; K. Karabekir, stiklal Savamzda Enver Paa;AFC, Moskova Hatralar; Sakarya'dan zmir'e, s.188 vd. 24) KS Gnl, 3. c, s.501, 504, 522, 525, 527 (idam, 24.5.1921). 25) Sakarya'dan zmir'e, s.184-190. 25a) Sakarya'dan zmir'e, s.181. 26) TH, Ktahya-Eskiehir, s.482-483. 26a) Spridonos, s.156; Dusmanis, 1. c, s.90. 27) TH, Ktahya-Eskiehir, s.170; 1889 doumlulara kadar olanlar arlmtr. 28) TH, Ktahya-Eskiehir, s.472-477'deki emirler zetlenerek birletirilmitir 29) Rahmi Apak, 70'lik Bir Subayn Hatralar, s.254. 30) Trkn Atele mtihan, s.188; Y. Nadi, Ankara'nn lk Gnleri, s.98; ER. Atay, ankaya, s.523; zleyi, s.59. 30a) Ktahya-Eskiehir Sava iin yararlanlan kaynaklar: TH, Ktahya-Eskiehir Muharebeleri; F. Belen, Trk Kurtulu Sava, s.327-334; C. Erikan, Kurtulu Savamzn Tarihi, s. 134-144; Komutan Atatrk, s.678-701; KAST, s.302-421. 31) Sakarya'dan zmir'e, s.174-175 (Papulas'n ve Albay Pallis'in aklamalar birletirilmitir); Bilge Umar, s.223; General Dusmanis, 1. c, s.l-02; Nikolopulos, s.56; "Ordu Harekt ubesi u kanya varmt: Dman kuvvetinin %'n kaybetmitir? (Mihal L. Roda, s.168) 706 Ktahya - Eskiehir Sava Notlar 31a) Dusmanis, 1. c, s.90-91; General Metaksas da "M. Kemal ordusu yenilgiye uratlmam, hemen hemen hibir kayba uramadan geriye ekilip kurtulmutur" diye yazacaktr. (Sonyel, 2. c, s.179, dipnot 176) 32) D. Walder, anakkale Olay, s.182; TH, Ktahya-Eskiehir, s.549. 32a) Trkiye'nin Paylalmas, s.355. 33) F.R. Atay, ankaya, s.297. 33a) A.E. Yalman, 2. c, s.149; F.R. Atay, ankaya, s.145; Yakn Tarihimiz, 1. o, s.232 (Sleyman Nazif'in aklamas: "M. Kemal'e inanmazdm"). 33b) Sakarya'dan zmir'e, s.167-174; TH, Ktahya-Eskiehir, s.531; Mihal L. Roda, 1. c, s.170; Nikolopulos, s.34; KAST, s.421. 33c) Andreas, s.46, 56-57, 60-61; KAST, s.428;

General Dusmanis, 90122. 33d) Andreas, s.61. 34) KS Gnl, 3. e, s.605; KAST, s.419. 35) TH, Sakarya ncesi, s. 124. 36) Sakarya'dan zmir'e, s.348 vd.; Himmetolu, 1. c, s.346-347. 37) Sakarya'dan zmir'e, s.202.

Ktahya - Eskiehir Sava Notlar 707 Sakarya Sava'na Hazrlk Notlar 1) Gizli Celse Zabtlar, 2. c, s.103 vd. (zetlenmitir); H.T.Us, 1930-1950 Hatralar, s.327; D. Arkolu, Hatralarm, s. 236. 2) AFC, Siyasi Hatralar, s.14-15; Moskova Hatralar, 229-230; Y. Nadi, Ankara'nn lk Gnleri, s.94; K. Koer, s.51. 2a) KAST, s.427; Andreas, s.77. 2b) KAST, s.441; Spridonos, s.159,164. 3) Spridonos, s.161. 4) Spridonos, s.161. 5) TH, Ktahya-Eskiehir, s.537, 563, 583; esir says tartmal; Yunan kayplar: 1.491 l, 6.432 yaral, 110 kayp (KAST, s.419). 5a) TH, Sakarya ncesi, s. 155. 6) TH, Ktahya-Eskiehir, s.583. 7) Fevzi Paa'nn aklamas: Gizli Celse Zabtlar, 2. c, s.116. 7a) TH, Sakarya Sava, s.478; Asm Gndz, s.87; Rza Nur, Hayat ve Hatratm, 3. c, s.835. 7b) General Stratigos, 2. c, s.17. 8) General Stratigos, 2. c, s.17; TH, Sakarya ncesi, s.124. 9) Andreas, s.55, 63. 10) TH, Ktahya-Eskiehir, s.534; kaynakta Ankara'dan kaan yedi milletvekilinin adlar var. 11) Andreas, s.61. 12) General Stratigos, 2. c, s.34. 13) KAST, s.443. 13a) General Stratigos, Yunan ordusunun Ankara'ya yrmesini ve onu yakp ykmak istemesini 'yksek ve erefli bir gaye' olarak niteliyor (Stratigos, 2. c, s.27). 14) Papulas, s.4; Andreas, s. 64; M.L. Smith, s.252. 15) K. Koer, s.16. 16) Bu konuda bir rnek: H. Himmetolu, 2. c, s.140-154. 17) KAST, s.449. 18) General Stratigos, 2. c, s.8 vd.; KAST, s.449; TH, Sakarya ncesi, s.22; . nn, s.265 vd. 18a) H. Himmetolu, 2. c, s.177. 18b) D. Arkolu, s.238; Rza Nur, 3. c, s.837. 18c) Yunan ikmal organizasyonu: KAST, s.441 vd. 19) TH, dari Faaliyetler, s.l38'de binann fotoraf var. 708 Sakarya Sava'na Hazrlk Notlar malat-i Harbiye hk. yararlandm genel kaynaklar: Tek Adam, 2. c, s.471; TH, dari Faaliyetler, s.114-130; Ahmet Akar'n Anlar, Makine ve Kimya dergisi, 1954/2; Ahmet Akyol'un anlar, MKE dergisi, 1984/9; Yllar Boyu Tarih, 1982 /10. 20) Uaklarla ilgili bilgiler iin esas olarak u drt kaynaktan yararlandm: S. Tanman, Trk Havaclk Tarihi; V. Hrku, Havalarda 1914-1945; TH, Deniz Cephesi ve Hava Harekt; HTM, Milli Mcadele'de Hava Kuvvetlerimiz, 1973/12. 20a) zleyi, s. 160. 21) ZC, 11. c, s.400 vd.; Gizli Celse Zabtlar, 2. c, s.132 vd.; Nutuk, 2. c, s.126; ER. Atay, ankaya, s.,297'298; nn, 1. c, s.259. 22) Nutuk, 2. c, s.117 vd.; ER. Atay, ankaya, s.261 (muhafazakrlar hk.); K. Karabekir, stiklal Harbimiz, s.915-924. 23) Y.K. Karaosmanolu, Vatan Yolunda, s.116. 24) . Artu, Kurtulu Sava'mn Zorlu Yllar, s.74-75. 25) AFC, Moskova Hatralar, s.227. 26) Gizli Celse Zabtlar, 2. c, s.161 (Tunal Hilmi Bey'in aklamasndan yararlanarak). 26a) K. zalp, s.206; ZC, 12. c, s.224. 27) Nutuk, 2. c, s.127 vd.; D. Arkolu, Hatralarm, s.241 vd.

28) ER. Atay, ankaya, s.289. 29) Tasary hazrlayanlar: Dr. Rza Nur (Sinop), emsettin Bayramolu (Ankara), Hilmi ayrlolu (Ankara), Ahmet Baydar (Yozgat), Hs-rev Sami Kzldoan (Eskiehir), Hac kr Aydnl (Diyarbakr), Hafz Hamdi Dumrul (Biga), Muhittin Baha Pars (Bursa), Hamdi lk-men (Trabzon). 30) TBMM Zabt Ceridesi, 12. c, s.18,19. 31) Asm Gndz, s.55. 31a) ngiliz Belgelerinde, III. c, s.593-594. 32) Damar Arkolu, s.239; TH, Sakarya ncesi, s.12; gidilen yerler: Bolu, Kastamonu, ankr, Yozgat, orum, Kayseri, Krehir, Nide, Aksaray, Konya, sparta, Silifke, Burdur, Antalya. 32a) Aabeyim M. Kemal, s.50. 32b) B.N. imir, Lozan Telgraflar, 1. c, s.417. Bu zavallarn says on bini aacaktr. 33) Demirci Aknclar, s.61 vd. 33a) Alptekin Mderrisolu, Kurtulu Sava'mn Mali Kaynaklar, s.367 vd.; TH, dari Faaliyetler, s.357 vd. 34) Kaynak: E.Muh.Alb. Emin Orkut. Sakarya Sava'na Hazrlk Notlar 709 35) . Bardak, Tahan'dan Kadifekale'ye, s.111 (Ali Cemal Bardak'nn ans). 36) N.H. Ulu, Hemerimiz Atatrk, s.185-186. 37) KS Gnl, 3. c, s.626 (Anadolu Ajans'nn haberi). 38) Afet nan, Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, s.107. 38a) Makbuz karl alnan her eyin paras, kinci Meclis dneminde denmitir (zleyi, s.61). 39) TBMM igal ve isyanlar arasnda almtr. Meclis, isyanlar nlemek, varln ve amacn korumak iin Hiyanet-i Vataniye (Vatana hanet) Kanunu'nu kabul etti. Kanunu var olan mahkemeler uygulayacakt; uygulama baarl olmad. Kanun ayrca casusluk, bozgunculuk, askerden kama gibi youn yaanan konulan da kapsamyordu. zm araylar ve tartmalar uzun zaman srd. 11 Eyll 1920'de, Refik evket nce'nin gayretleriyle 'asker kaaklar' hakkndaki kanun kabul edildi. Bu kanunla, askerden kamayla ilgili sulara, Meclis'in kendi yeleri arasndan seecei 3 milletvekilinden oluan stiklal Mahkemeleri ad verilen zel mahkemeler bakacakt. Bu mahkemelerin kurulmasndaki ama, hzl almasn ve mahkemenin yerel etkilerden bamsz karar vermesini salamak, Milli Mcadele lklerini korumakt. Yetkileri zamanla vatana ihanet, casusluk, bozgunculuk, isyan, yolsuzluk konularna bakacak ekilde geniletildi. Mahkeme, polis, jandarma ve savclarn hazrlad ilk soruturma dosyalarna dayanarak yarglyor, tank dinliyor, gerekirse yzletirmeye bavuruyordu. Sana mutlaka savunma hakk tannyordu (Ergn Aybars, stiklal Mahkemeleri, s.25-43 vd.). 39a) M. Baydar, Atatrk ve Devrimlerimiz, s.312 (Saime Ayolu'nun anlar); N. Peker, s.368. 39b) Mondros'tan Mudanya'ya, 4. c, s.99. 39c) T/H, Sakarya ncesi, s.189. 40) Sakarya'dan zmir'e, s.160; Jeschke, TKS Kronoloji I, s.159. 41) Sakarya'dan zmir'e, s.160. 41a) TH, Sakarya ncesi, s.150. 42) Sakarya'dan zmir'e, s.197-198. 42a) D. Kitsikis, s.191-209. 42b) H. Bayko, s.22; TH, Sakarya ncesi, s.67. 43) TH, Sakarya ncesi, s.54; Talimgah 1923'te Harp Okulu adn alacaktr. 44) Ktahya-Eskiehir Sava ile Sakarya Sava arasnda eitim sreleri ksaltlm ve Subay Talimgahndan cepheye 600'e yakn gen subay gnderilmitir (. Artu, Byk Dneme, s.309). 710 Sakarya Sava'na Hazrlk Notlar 45) TH, Sakarya ncesi, s.187. 46) TH, Sakarya ncesi, s.185-188. 46a) D. Ankolu, Hatralarm, s.239. 47) Demirci Aknclar, s.71-73'ten yararlanarak. 48) TH, dari Faaliyetler, s.101; H. Himmetolu, 1. c, s.224. 49) . nn, 1. c, s.252-253. 50) TH, Sakarya ncesi, s.193; Spridonos, s.170. 51) TH, Sakarya ncesi, s.200. 51a) Baj Makario, s.66. 51b) TH, Sakarya, s.474. 51c) 9 piyade tmeni, bir svari tugay, orduya bal topu birlii ve takviyeli bir alay katlyor. 296 top, 2.052 hafif makineli, 672 ar makineli tfek. Ordunun sa gerisini 4. Tmen (Afyon), sol gerisini 11. Tmen (Gemlik-Bilecik) koruyor. Cephe gerisinde ayrca piyade ve demiryolu alaylar var. Trakya'dan getirtilen tmen (15. Tmen veya Bamsz Tmen diye anlyor) savan sonunda Eskiehir'e gelir. Trkler: 167 top, 205 hafif makineli tfek, 515 ar makineli tfek (KAST, s.435; Vandemir, s.12; TH, Sakarya, s.4). 52) Sath- mdafaa (alan savunmas) diye anlan bu yntem yle zetlenebilir: "Kk, byk her birlik bulunduu yeri byk zveriyle ve inatla savunacak. Savunma hatt krtrsa, tutunabildii en yakn bir mesafede, ilk durabildii noktada mevzilenecek ve savaa devam edecek. Yanndaki birlikler, eski yntemde olduu gibi onunla birlikte geri ekilmeyecekler. Bulunduklar yerde kalacak ve direnecekler. Yani sava alannn her noktasnda savaa devam edilecek. Hat deil nokta sava yapacaklar?

(Geri ekilme ancak gerektiinde ve st komutanlarn izni veya emri ile olacak.) Oysa o gne kadarki genel kurala gre, savunma hatt krtrsa, birlikler birlikte ve byklkleriyle orantl bir mesafeye ekilir, geride yeniden bir cephe hatt olutururlard. M. Kemal Paa yeni yntemiyle, bu savunma sava tekniini btnyle deitiriyor ve gelecein sava tekniklerini etkileyecek bir r ayor. 52a) 16.8.1921 gnl emir, HTVdergisi, say 69, belge no. 1512; KS Gnl, 3.c, s.632. 52b) Mihal L. Roda, s.82 vd. 53) D. Kitsikis, s.215; M.L. Smith, s.254, 404. 54) Bugnk Yasshyk. Polatl'nn 15 km. kuzeyindeki antik yer. Sylenceye gre zenin Asya'ya egemen olaca krdm burada bulunuyordu. 55) Mihal L. Roda, s.97. Sakarya Sava'na Hazrlk Notlar 711 56) lerde Askeri Fabrikalar Genel Mdrl adn alacaktr. (MKE'nin atas) 57) Ahmet Grsoy (Usta Bey), Ahmet Akar, Ahmet Akyol, Tosbidik Ahmet, Tavan Ahmet, Kavak Ahmet (TekAdam, 2. c, s.471-47). 58) Bu sayya Afyon gneyindeki 6. Tmen, Afyon dousundaki Mret-tep Tmen, Kocaeli blgesindeki Svari Tugay ve milli mfrezeler dahil deildir. 59) TH, Sakarya ncesi, s.210. 59a) M. Gololu, Cumhuriyete Doru, s.196. 59b) Nutuk, 2. c, s.133 ile TH, Sakarya, s.341, Orduya Beyanname'sinden yararlanarak. 59c) Salih Bozok, s.165. 59d) V. Hrku, s.104 vd. (105.sayfada bu gzel uan resmi var) 60) Ergn Aybars, stiklal Mahkemeleri, s.120. 60a) A. Mderrisolu, Kurtulu Sava'nn Mali Kaynaklar, s.486. 61) Yllar Boyu Tarih, 1982 Ekim, say 10 (Ahmet Akyol Usta'nn anlar); MKE dergisi, 1954/2 (Ahmet Akar Usta'nn anlar). 62) lki eczac Yzba Ahmet, ikincisi Albay smail Hakk; ilki F. Altay'n enitesi, ikincisi babasdr (F. Altay, s. 355). 63) HTM, . Aksoley'in anlar, 1970/10. 712 Sakarya Sava'na Hazrlk Notlar Ankara'ya Yry Notlar 1) Svari tmeninin btn kuvveti 882 subay ve erdir. la) Bu tarihte stanbul'da evsiz, sadakaya muhta 65.000 gmen vardr. Vakit gazetesi zmir ve Trakya'nn igalinden sonra g eden Trklerin saysn 367.000 olarak veriyor (KS Gnl, 4. c, s.94). lb) erif Gralp, s.175. 2) TH, Deniz Cephesi ve Hava Harekt, s.155. 3) KAST, s.457. 4) Mihal L. Roda, s.173; lia Vutieridu, s.4; genel olarak: Andreas, s.92 vd.; Nicolopulos, s.61. 5) Rsumat IV hk. yararlandm kaynaklar:Yakn Tarihimiz, 3. c, s.346 (Emrullah Nutku); RTM, 1956/78; Nahit apaner, Kurtulu Savanda Deniz Kahramanlar, s.18 vd. 6) lia Vutieridu, s.7; Spridonos, s. 171; Nicolopulos, s.66. 7) Nikolopulas, s.58. 8) TH, Deniz Cephesi ve Hava Harekt, s.155; S. Tanman, Trk Havaclk Tarihi, s. 107; Kurtulu Sava'nn ilk havac ehidi Temen Fehmi'dir, 24.3.191???, (Vecihi, Havalarda, s.98). 9) TH, Sakarya ncesi, s. 230; S. Adil, s.380-381. 10) TH, Sakarya ncesi, s.231. 10a) Sakarya Sava boyunca cepheye 50.100 yeni er katlr. Bu say, kayp saysndan daha yksek olduu iin Bat Cephesi savatan, say bakmndan daha da gl kacaktr {TH, Sakarya ncesi, s.55). 10b) Klasik savunma anlayna uygun olarak, genel savunma hattn koruyup, topluca ve ksa geri ekililere adm adm savunma denirdi. Bu eski savunma anlayna ilikin bir deyimdir. M. Kemal Paa'nn yntemi bundan ok farkldr. 11) Asm Gndz, s.59; F. zdilek, AAM dergisi, say 11; . Hakk Teke, Anlar, Gnaydn, 13.12.1977; Sakarya Meydan Muharebesi, T. ve F. Okulu Komutanl, s.11; sz konusu tepe Gazi Tepe olarak anlmaktr. 'Kemalpaa Tepesi' ad ile de haritalara ilenmitir. 12) D. Kitsikis, s.191, 202; Sakarya'dan zmir'e, s.209. 12a) Nutuk, 2. c, s.134. 13) Yaknlarndan Hatralar, s.107, 117; Dr. . zkaya, Milliyet (10.11.19-76); R.E. Onaydn, stiklal Yolunda, s.12. 13a) Spridonos, s.171; Nicolopulos, s.65. 14) R. evket nce'nin Gncesi, Milliyet (29.10.1982); . Hakk Teke'nin Hatralar, Milliyet (13 Kasm 1968). Ankara'ya Yry Notlar 713 15) zleyi, s.66.

16) TH, Sakarya ncesi, s.124. 17) KS Gnl, 4. c, s.430, 544; Sakarya'dan zmir'e, s.396; Milli Mca-dele'de Bursa, s.200; K. Misailidis, s.230,248; TH, Ayaklanmalar, s.25, 33, 37, 54-60, 60-65, 85, 88, 98-105, 142, 166, 185, 188-200; Yzba Selahattin, 2. c, s.66, 94; R. zkk, Dzce-Bolu syanlar, s.288, 290; C. Kutay, stiklal Sava'nn Maneviyat Ordusu, s.99 vd. 18) 150'likler listesi, No. 34, No. 42 (zakman, Kronoloji, s.331-335); Y.K. Karaosmanolu, Ergenekon, s.116 vd. 18a) zakman, Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele, s.371. 19) Y. Nadi, Birinci Byk Millet Meclisi, s.7, 117; T. Byklolu, Atatrk Anadolu'da, s.17; Y. Kemal, Devrin Yazarlar, 1. c, s.499; R. zkk, Dzce-Bolu syanlar, s. 253; S. Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya, 3. c, s.127. 20) Trkn Atele mtihan, s.190. 21) M. Kemal Paa 16 Austosta yaralanm, Ankara'ya gelmi, muayene olmu, 17 Austosta tekrar cepheye, Alagz'e dnmtr; farkl tarihler yanltr. (Fethi Okyar'n Gncesi, Trk Kltr, 82. say, s.748-749; R.E. Onaydn, stiklal Yolunda, s.121; .H. Teke, Hatralar, 13.11.1968, Milliyet; Kzm nan Paa'nn Ankara'dan Polatl'ya yollad telgraf (Harp Tarihi Belgeleri dergisi, say 75/1976, belge no. 1621); F. Belen, s.343. 22) Fevzi Paa'ya da, smet Paa'ya da, kyde bulunan iki katl, alt ta, st kerpi birer kk ev ayrlmt. Fevzi Paa ile smet Paa'nn karargh ve ev olarak kullandklar bu evler zamanla yklmtr. Yalnz Bakomutanlk Karargh mze olarak korunuyor. 23) TH, Sakarya ncesi, s.150. 24) S. Kle, s.221; N. Hakk Ulu'dan aktaran: . Artu, Byk Dneme, s.151. 24a) Aknclar Yasas metni: T. Ergl, Kurtulu Savanda Manisa, s.393. 24b) Y.K. Karaosmanolu, Vatan Yolunda, s.159. 25) Andreas, s.93; Spridonos, s. 164. 25a) Mihal L. Roda, s.173; lia Vutieridu, s.7. 26) TH, Sakarya ncesi, s.266; Bayko, s.16. 27) R.H. Sinha, s.118,119. 27a) Baaa: Yaren geleneinde en byk yaren, bakan. 28) N. Peker, s.267. 28a) Sevr Antlamas, tam metni: Seha Meray-Osman Olcay, Osmanl m-paratorluu'nun k Belgeleri; zeti: zakman, Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele, s.435 vd. 714 Ankara'ya Yry Notlar 28b) R.H. Karay, Ago Paa'nn Hatrat, s.88 vd. 28c) TH, dari Faaliyetler, s.479. 28d) A. Galip Toka, ki Mtareke Arasnda Mudanya, s.14. 29) svari, bir piyade alayndan kurulu, geici bir tmen (. Artu, Byk Dneme, s.243). 30) Rsumat onuncu seferini yaparken 1921 Eyll sonunda yakalanmamak iin yine kaptann emriyle batrlacak ama gemicik bu kez yze-meyecektir. Bu, Kurtulu Sava boyunca, Yunan donanmasnn onca didinmesine kar, milli deniz kuvvetlerinin verdii tek kayptr (Yakn Tarihimiz, 3. c, s.380, Emrullah Nutku). 30a) Askeri tarihlerimizde Edipidu Mfrezesi diye anlan birlik (Evlidis Mfrezesi, KAST, s.455). 31) KAST, s.463. 32) Sakarya'dan zmir'e, s.196, 212 vd. 33) Bu balantnn srr imdi de teknik olarak aklanamyor. 34) General Harington'un anlar, s.108. 34a) Trkn Atele mtihan, s.191-193; bu tarihte M. Kemal Paa 40, Halide Hanm 37 yandadr. 34b) Gazetenin 262. saysnda. 35) Bu nlem, en kt olaslk dnlerek alnmtr {TH, Sakarya ncesi, s.136, Kroki No. 15). 36) Cumhuriyete Doru, s.261-302; K. Karabekir, Enver Paa, s.85-90, 164; RTM, 2. say, 1950; AFC, Moskova Hatralar, s. 236, 271; .S. Aydemir, Enver Paa, 3. c, s.603; F.R. Atay, ankaya, s.255; Halil Paa'nn Hatralar, s.354-358; Anadolu htilali, s.575; EJ. Zrcher, s.2-30; Fethi Okyar'n gnl, Trk Kltr dergisi, say 82; Yakn Tarihimiz, 1. c, s.307 (S.S. Karaman'n yazs). 37) Yunan Svarisi, s.137,148; Andreas, s.113. 38) V. Hrku, s.106; S. Tanman, Trk Havaclk Tarihi, s.108. 38a) N. Peker, s.367. 39) Trkn Atele mtihan, s.194. Ankara'ya Yry Notlan 715 Sakarya Sava Notlar 1) Sakarya Sava iin yararlandm genel kaynaklar: TH, Sakarya Meydan Muharebesi; Baki Vandemir, Sakarya'dan Mudanya'ya; Hulusi Bayko, Sakarya Meydan Muharebesi; . Artu, Byk Dneme; F. Belen, Trk Kurtulu Sava, s.335-374; KAST, s.421-612; Andre-as, Felakete Doru; Spridonos, s.167-210. la) Yunan Svarisi, s.144; Spridonos, s.174; Andreas, s.103-105. lb) Sakarya'dan zmir'e, s.217; K. zalp,

s.204 (Bakann bu aklamas, iki yandan birinin gevezelii yznden basna yansyacaktr). 2) Nicolopulos, s.79. 3) D. Arkolu, Hatralarm, s.250. 4) H. Bayko, s.53. 5) / nn, s.252. 5a) KAST, s.470. 6) KAST, s.471; Vandemir, s.35: 'Mangal Da karsnda 17.000 kii toplanmt'. 7) . Soucal, stiklal Harbinde Olaylar, s.95; Nicolopulos, s.17. 8) TH, Sakarya, s.ll; S. Adil, s.382. 9) . Hakk Teke, Milliyet, 13.11.1968. 10) Yunan Svarisi, s.144; Spridonos, s.174. 10a) Nikolopulos, s.73. 10b) TH, Sakarya, s.39. 10c) KAST, s.484; Asm Gndz, s.88. 11) lia Vutieridu, s.14; KAST, s.477,485, 487; Andreas, s.113. la) Yunan Svarisi, s.148. 12) TH, Sakarya, s.49. 12a) Atatrk'n Dnce ve Uygulamalarnn Evrensel Boyutlar Sempoz-yomu (Ank. Univ.), s.163 (Prof. Abdlvahap Bouhdiba'nn ans). 12b) Bilal N. imir, Dounun Kahraman Atatrk, s.41 vd., 480 vd.; Uluslararas Atatrk Sempozyumu, bankas, zellikle s.359-418; Atatrk'n Dnce ve Uygulamalarnn Evrensel Boyutlar Sempozyumu, Ank. Univ., zellikle s.161-186. 12c) E.B. apolyo, Milli Mcadele'nin Alemi, s.101. 12d) M.L. Smith, s.248. 13) TH, Sakarya, s.57. 14) . Soucah, stiklal Harbinde Olaylar, s.88. 14a) TH, Sakarya ncesi, s.113; C. Erikan, Komutan Atatrk, s.721. 716 Sakarya Sava Notlar 15) TH, Sakarya, s.62 vd. 15a) Andreas, s.112. 15b) Andreas, ikinci eviri, s.113. 15c) I. Kolordu, s.25, 27. 16) C.K. nceday, s.lll; C. Erikan, Komutan Atatrk, s.719 vd. 16a) C.K. nceday, s.113. 16b) . Soucal, stiklal Harbinde Olaylar, s.9; 38. Alayla, s. 16. 16c) Bu sava srasnda 57. Tmen Kurmay Bakan Yarbay Salih Zeki Bey ehit oldu. 17) Spridonos, s.178; Yunan Svarisi, s.150; Ambelas, s.22; Sakarya'dan zmir'e, s.219; TH, Sakarya, s.76. 18) Ambelas, s.22; Bayko, s.92. 18a) Andreas, s.113. 19) Nikolopulos, s.77, 79; Ambelas, s.22 19a) KAST,sA91. 20) F. Altay, s.303. 21) Spridonos, s.179; Sakarya'dan zmir'e, s.219 vd. 22) F.R. Atay, Eski Saat, s.123. 22a) KS Gnl, 4. c, s.23 (1.9.1921). 23) TH, Sakarya, s.484,1.058 subay+ 17.422 er 18.580. 24) TH, Sakarya, s.61,123. 25) Ambelas, s.22; F. Altay, s.303. 25a) . allar, s.32. 25b) . allar, s.25. 26) TH, Sakarya, s.74,79 (Bakomutan'n saat 23.00'te verdii yazl emirden). 26a) F. Altay, s.304. 27) Nicolopulos, s.80. 28) Andreas, s.110. 29) KAST, s.501; lia Vutieridu, 8.17; Andreas, s.110. 29a) Yetmilik Bir Subayn Hatralar, s.245. 29b) Ambelas, s.21. 30) Bayko, s.98 (1. Grubun bugnk zayiat 970 subay ve er); On Yllk Harbin Kadrosu, s.279-280; stiklal Savanda 7. Tmen, A.R. zkul, s.93; TH, Sakarya, s.94. 31) TH, Sakarya, s.95; Bayko, s.102. 32) R. Apak, Yetmilik Bir Subayn Hatralar, s.250; Binba Ziya Ekinci Moskova'ya ataemiliter olarak yollanacaktr (AFC, Moskova Hatralar, s.329). Sakarya Sava Notlar 717 33) HTM, 1971/2 (Efe Mehmet Sultanahmet cezaevinde yatar, 1923'te serbest braklr). 34) KAST, s.499; TH, Sakarya, s.96. 35) Jaeschke, TKS Kronolojisi I, s.160. 36) M. nder, Yeni Konya gazetesi, 6.9.1953; TH, stiklal Harbinde Ayaklanmalar, s.187. 36a) Andreas, s.122; . allar, s.45. 36b) lia Vutieridu, s.21. 37) . allar, s.39; TH, Sakarya, s.92. 38) Bugn 5. Kafkas Tmeni'nin 13. Alaynn 1. Taburunda sadece 4 subay canl kalabilmiti (A.

Mderrisolu'ndan aktaran: . Artu, Byk Dneme, s.110). 38a) Bayko, s.108. 39) Spridonos, s.185. 40) KAST, s.503. 41) R. Apak, Yetmilik Bir Subayn Hatralar, s.255. 41a) 38. Alayla, s.18. 41b) M. Kemal Paa'nn Meclis'teki aklamas, 19.9.1921, ZC, 12. c, s.258. 41c) F. Altay, stiklal Harbimizde Svari Kolordusu, s.28, dipnot. 42) Andreas, s.113. 43) Nicolopulas, s.81. 44) F.R. Atay, Eski Saat, s.125. 44a) Spridonos, s.185; KAST, s.503. 45) Spridonos, s.185. 46) Spridonos, s.184, 203. 47) Dr. Rza Nur, Hayat ve Hatratm, 3. c, s.860. 48) R.. nce'nin Gnl, 29.10.1982, Milliyet. 48a) stanbul eczanesinin sahibi Hseyin Bey birok ilac parasz verecektir. 48b) Bayko, s.119; Drdnc Kolordu, s.109. 48c) TH, Sakarya, s.117; Bayko, 119; Vandemir, 30.8 blm. 49) Bayko, s.124,135: Mrettep Kolordu ile 4. Grubun Aya-Kalecik zerinden, teki gruplarn Ankara gneyinden Kzlrmak'a ekilmeleri ngrlyor. 49a) TH, Sakarya, s.125,137. 50) KAST, s.535-537; Bayko, s.119,129; Sakarya'dan zmir'e, s.222. 50a) 38. Alayla, s.20; TH, Sakarya, s.118: "lS.Tmen bir buuk tabur mevcudunda kalmt" 50b) erif Gralp, s. 187'den yararlanarak. 718 Sakarya Sava Notlar 50c) ZC, 12. c, s.258; . Artu, Byk Dneme, s.131. 51) 57. Tmen'in 37. Alaynda sadece iki subay sa kald, 8. Tmen'in 135. Alay mevcudunun te ikisini yitirdi (TH, Sakarya, s.133). 52) al'daki Yunan kayb: 49 subay l, 145 subay yaral, 613 er l, 3.4-34 er yaral ve 72 kayp = 4.313 (KAST, s.549); TH, Sakarya, s.133, 137. 53) TH, Sakarya, s.130, 141; Bayko, s.129; /. nn, 1. c, s.263; stiklal Savanda IV. Kolordu, s.110. 53a) . Soucal, stiklal Harbinde Olaylar, s.86-87'den esinlenerek. 54) TH, Sakarya, s.147; Bayko, s.142; TH, Sakarya, s.142; Vandemir, 1 Eyll paragraf (esir dme). 54a) "Birinci Kolordunun durumu korkuntu. Mevcudu te bire inmi" (Andreas, ikinci eviri, s. 141) 54b) TH, dari Faaliyetler, s.354 (M.S. Bakanl'nn 31.8.1921 gnl yazs). 55) Andreas, ikinci eviri, s.127. 55a) Spridonos, s.90; Andreas, s.114,132; lia Vitieridu, s.21. 55b) Vecihi Hrku, s.115. 56) Bayko, s.158; 38. Alayla, s.21. 56a) Cumhuriyete Kan Verenler, s.187; M.L. Smith, s.254-255 (Kral sevgilisi Paola'ya yazd mektupta, bu sava ahlakna aykr hareketi savunuyor). 56b) KAST, s.543 vd.; General Stratigos: "Trklerin ekileceklerini sanyorduk" {Sakarya'dan zmir'e, s.226) 56c) 38. Alayla, s.22; bu cepheye 'ehit Mehmet hatt' ad verilir. 56d) Sakarya'dan zmir'e, s.226. 57) Papulas'n raporundan: "Kamyonlarn ayan- hayret bir lde azalmas, ikmal iini imknsz kld" {TH, Sakarya, s.490) 58) Papulas'n raporu, TH, Sakarya, s.489 vd.; KAST, s.553. 59) Andreas, s.133; Papulas'n bu tarihteki hesabna gre kayp 29.000'dir (Dusmanis, 1. c, s.129); sava srdke bu say artar. 60) Andreas, s. 144; KAST, s.555. 61) D. Arkolu, Hatralarm, s.253. 61a) Alaydan sadece 285 kii sa kalmtr. (Ahmet Grsoy, Atatrk'n Muhafz Osman Aa, Mdafaa-y Hukuk Dernei Giresun ubesi Yayn 1, s.27.) 62) K. zalp, s.203; stiklal Savanda Mrettep Kolordu, s.155. 62a) Alayn 1. Taburunda 61, 2. Taburunda 42, 3. Taburunda 26 piyade eri kalmtr (. Soucal, stiklal Harbinde Olaylar, s. 101). 62b) 38. Alayla, s.23-24. Sakarya Sava Notlar 719 62c) D. Arkolu, Hatralarm, s.252. 62d) KS Gnl'nn 3. cildi, 14.8'den Sakarya Sava'nn sonuna kadar her gn bu tr haberlerle dolu. 63) General Stratigos, 2. c, s.31. 64) TH, Sakarya, s.173.

65) KAST, s.559; TH, Sakarya, s.190; Papulas'n aldatc emri: "...Bundan, ordunun taarruzdan ve ileri hareketten vazgetii anlam karlmamaldr. Aksine, bu savunma tedbirleri sayesinde taarruz srasnda, kuatma hareketi iin kuvvet tasarruf etmemiz mmkn olacaktr:' 65a) Demirci Aknclar, s.82 vd. 65b) Mihal L. Roda, s.179. 66) Sakarya'dan zmir'e, s.217. 66a) Andreas, s.175. 66b) A.E. Yalman, 2. c, s.201; A.. Sabis, 5. c, s.33. 67) A.E. Yalman, 2. c, s.199; A. hsan Sabis, 5. c, s.31 vd.; Malta Srgnleri, s.383 vd. 68) Malta Srgnleri, s.386 vd.; A.E. Yalman, 2. c, s.206. 69) Sakarya'dan zmir'e, s.219 (General Stratigos'un raporu); Stratigos, 2. c, s.31. 70) Anadolu htilali, s.633; A. Gndz, s.100. 71) Dusmanis, 1. c, s.132. 71a) Dusmanis, 1. c, s.134. 72) K. zalp, 1. c, s.203, 213 vd. 73) TH, Sakarya, 198 (smet Paa'nn raporu). 73a) KAST, s.557. 74) Sakarya'dan zmir'e, s.228. 75) Sakarya'dan zmir'e, s.206. 75a) lia Vutieridu, s.87. 76) TH, Sakarya, s.207. 76a) Andreas, s.142. 77) KS Gnl, 4. cilt, s.39, 9.9.1921. 78) Andreas, s. 145-150; KAST, s.563. 79) Andreas, s.148. 80) 38. Alayla, s.25. 81) A.. Sabis, 5. cilt, s.36-37. 82) KS Gnl, 4. cilt., s.39. 83) Andreas, s.148,149,185,148,176. 84) K. zalp, 1. c, s.205 vd.; Trkn Atele mtihan, s.202. 85) TH, Sakarya, s.209; Andreas, s. 151. 720 Sakarya Sava Notlar 86) Andreas, s.152. 87) Andreas, s.155 vd.; istifasnn metni, TH, Sakarya, s.223. 88) zalp, s.207. 88a) 38. Alayla, s.26 vd. 89) TH, Sakarya, s.230. 90) KAST, s.569; Andreas, s. 156. 91) Ankara'dan Polatl'ya giderken, Polatl'nn solunda, ovann ortasndaki kara renkli ilgin da. 91a) ZC, 10. c, s.197-223; ZC, 12. c, s.172-179. 92) Andreas, s.157. 93) TH, Sakarya, s.268, 279, 282 vb. 94) TH, Sakarya, s.259. 95) K. zalp, s.210. 96) TH, Sakarya, s.250 vd.; s.257 (raporun 3. maddesi). 97) F. Altay, s.308. 97a) smet Paa 13.45'teki emriyle bu olasl bildirerek birlikleri uyarmtr (TH, Sakarya, s.246). 98) Andreas, s.164-166. 98a) Sakarya'dan zmir'e, s.230. 99) KS Gnl, 4. c, s.49 vd. enlikler gnlerce srecektir. 100) Damar Arkolu, Hatralarm, s.172. 101) . Sami Coar, Milli Mcadele Basn, s.84. 101a) ankaya, s.294. 102) TH, Sakarya, s.266; ZC, 12. c, s.237 (Bakomutan'n TBMM'ye verdii rapor); General Stratigos, raporunda, 'yarallara ok iyi muamele edildiini' belirtir (. Artu, Byk Dneme, s.267). 103) . allar, s.73. 103a) S. Adil Bey de bir sre sonra mirlivala ykseltilecektir. 103b) 5., 9. ve 24. Tmenler lavedilir, subay ve erleri br tmenlere verilir. 103c) Ordunun elinde 5.000 atmlk mermi vardr, btn Trkiye'de ise 20.000. Oysa Sakarya Sava srasnda yalnz orta apl toplar tutumlu olarak 60.000 mermi harcamtr. Yeni bir sava iin genel olarak, 100.000 mermi gerektii hesaplanyordu {TH, Sakarya, s.322). 104) . Soucah, stiklal Harbinde Olaylar, s.109-113. 105) Dusmanis, 1. c, s.156,2. c, s.99. 106) Mirlivann karl tu+tmgeneralliktir. 107) 21 Eyll gnl Orduya Beyanname'sinde komutanlar, subaylar ve erleri cokun bir dille vecektir. Erler iin yle diyor: Sakarya Sava Notlar 721 "..Dnyann hibir ordusunda yrei sizinkinden daha temiz ve salam bir askere rastgelinmemitir. Her zaferin

mayas sendedir. Her zaferin en byk pay senindir!" {TH, Sakarya, s.342) 108) dair Price, Sakarya Sava iin yle yazyor: "ki yzyldan beri Bat, ihtiyar Osmanl mparatorluunu paralamaya alyordu. Fakat Sakarya'da Trkn kendisi ile karlat ve ona dokunduu anda da tarihin yn deiti. Tarih bir gn Sakarya kylarnda cereyan eden ve ok kimsenin bilmedii bu sava, devrimizin en byk olaylarndan biri olarak kaydedecektir!' (A.J. Toynbee, Trkiye, s.123) A.J. Toynbee de yle diyor: "Denilebilir ki bu sava iinde yaadmz yzyl tarihinin en byk savalarndan biridir!' (ayn yer) 722 Sakarya Sava Notlan Byk Taarruza Hazrlk Notlar 1) TH, Sakarya, s.283,295; svarileri Svari Kolordusunun tmenlerine verilerek Mrettep Tmen datlr. 2) Sakarya'dan zmir'e, s.269. 3) TH, Sakarya, s.289 (Gunaris'in Sava Bakanna cevab). 4) Mihail Roda, s.170. 5) M.L. Smith, s.258-259. 6) A. Emin Yalman, 2. c, s.211. 7) Demirci Aknclar, s.88-89. 8) Malta Srgnleri, s.389. 9) Malta Srgnleri, s.392. 10) Sakarya'dan zmir'e, s.132. 11) T.M. Gztepe, Vahidettin Mtareke Gayyasnda, s.411'den yararlanarak. 12) Sakarya'dan zmir'e, s.264. 13) Sakarya'dan zmir'e, s.231-234, 252-253. 14) Sakarya'dan zmir'e, s.251. 15) Sakarya'dan zmir'e, s.243. 16) Jeschke, TKS Kronolojisi I, s.162; KS Gnl, 4. c, s.56. 17) Y.K. Karaosmanolu, Vatan Yolunda, s.149 vd. 17a) Trkn Atele mtihan, s.205. 17b) Trkn Atele mtihan, s.205. 18) Stratigos, 2. c, s.35. 19) ZC, 12. c, s.254 vd., zetlenerek. 20) ZC, 12. c, s.264, 153 sayl yasa; ayn dorultuda Manisa Milletvekili Sreyya Yiit ve 62 arkadann, Erzurum Milletvekili Durak Bey'in, Aydn Milletvekili Tahsin (San) Bey'in, Siirt Milletvekili Halil Hulki (Aydn) Efendi'nin de nerileri de vard. 21) zakman, Kronoloji, s.163. 22) TH, Sakarya, s.326 (Bakan'n emri), 327 (Papulas'n cevab). 23) Y. Kadri Karaosmanolu, Vatan Yolunda, s.155, 158; Trkn Atele mtihan, s.205 vd.; K. zalp, s.213, 218; Sakarya'dan zmir'e, s.230 (ngiliz raporu); TH, Sakarya, s.240,255,268,279, 282,284,290,293, 299,308,312,314,318,319,336 (Papulas'n bu konudaki raporu), 346, 347 (Cenevre toplants), 404; Ambelas, s.24; Spridonos, s.267; Dus-manis, s.377; M.L. Smith, s.256; KS Gnl, 4. c, s.68, 82. Byk Taarruza Hazrlk Notlar 723 24) .S. Aydemir, Enver Paa, 3. c, s.615 vd.; 4 Austos gn Sovyetler'le arprken, Pamir eteklerinde ehit olacaktr. 25) Sakarya'dan zmir'e, s.268. 26) Nicolopulos, s.96. 27) K. Karabekir, stiklal Harbimiz, s.936 vd.; A.M. emseddinov, s.220 vd.; smail Soysal, s.39 vd.; Kurtulu Savamz, s.137 vd. 28) Fahri Belen, Trk Kurtulu Sava, s.422. 28a) TH, dari Faaliyetler, s.461. 29) Gerei, Anadolu savalarnda bulunmu olan K.D. Kanellopulos, 19-37'de yaymlanan Kk Asya Malubiyeti adl kitabnda aklamtr: "Muazzam l kitlesi ve 25.000 kiilik yaral kafilesi" (1. c, s.8) Yunan Askeri Harp Tarihi Dairesi'nin hazrlad 'Kk Asya Seferinin zetlenmi Tarihi' adl resmi tarihte (1967) geree daha ak olarak yer verilir: "Yunan ordusu, muharip kuvvetinin % SO'sini Sakarya sava alannda brakt" (s.701) Daha kk saylar ar yenilgiyi rt bas etme amacn gtmektedir. Trk kayb: 5.713 subay ve asker ehit, 18.480 subay ve asker yaral. Ne olduklar bilinmeyenler ve esirler bu sayya dahil deildir. Bunlar dahil toplam genel kayp 33.654'tr (A. Mderrisolu, Sakarya Meydan Muharebesi Gnl, s.623). Yunan niformal Bat saldrganl, ordu ve halka Sakarya'da yaklak 50.000 kayba malolmutur. 29a) Trikupis'in Anlar, s.86. 30) A. hsan Sabis, 5. c, s.54 vd. Anlar, Paa'nn dedikoduculuunu, geimsizliini, hastalk derecesindeki kibrini, vehimliliini, sorumsuzluunu apak belirtmektedir. Sonradan yazd iin anlarn istedii gibi kurgulam. Birok iddiasn anlarn yaymland tarihte yaamayanlara yklyor. Yalnz Milli Mcadele kahramanlarna deil, tarihe kar

da ayp ediyor. 31) zleyi, s.44. 32) zleyi, s.82. 33) F. Rfk Atay, Eski Saat, s.265'den yararlanarak. 34) M.L. Smith, s.266, 281; Dusmanis, s.13; N. Psyrukis, Anadolu Seferinin Nedenleri, Sosyal Adalet dergisi, Ekim ve Aralk 1964 saylar; Gu-naris'in alamas: Stratigos, s.72. 35) Kurtulu Savamz, s.146 vd.; Sakarya'dan zmir'e, s.280 vd.; K. zalp, s.221; Fransz kuvvetleri ekilirken, Adana'da birikmi fazla silah ve malzemenin yarsn parasz brakr, yarsn para karl verir. Bunlar arasnda, 10 uak ile 3 telsiz istasyonu da vardr; 'yz bin asker' konusu: Sakarya'dan zmir'e, s.288; Bige Yavuz, s.151 vd. 36) Sakarya'dan zmir'e, s.273, 281 vd., 338; Sonyel, 2. c, s.215 vd. 724 Byk Taarruza Hazrlk Notlar 37) Aralov, s.l vd.; AFC, Moskova Hatralar, s.260, 263-270; Sonyel, 2. c, s.187. 38) Belleten, say 200, s.849 vd. (Ziya Grel); Behi Erkin, stiklal Harbinde Milli Demiryollanmz, 2. c, s.l; HTM, 1968/3 (Demiryolu Sava). 39) Y.K. Karaosmanolu, Vatan Yolunda, s.160-162. 40) KS Gnl, 4. c, s.125. 41) Sakarya'dan zmir'e, s.279-280; bu konudaki ngiliz belgelerini incelemi olan B.N. imir diyor ki: "Sivil Yunan idaresi, vergi toplamaktan, sistematik el koymalar ve dorudan doruya Trk mallarn gasbet-meye kadar ok ynl ve ok geni bir smr politikas biiminde uygulanmtr... Anadolu'da kan dkmekle kalmamlar, Anadolu'nun kann da emmilerdir!'M.L. Smitht, s.286; Sakarya'dan zmir'e, s.422; S. Selek, Anadolu htilali, s.411 vd. 42) A.. Sabis, 5. c, s.81,168. 43) Drt bir yan kat kat tel rg, siper ve ar makineli tfek yuvalan ile evrili, uzun zaman direnebilecek kadar cephane, su ve yiyecek yl m yksek yerler. Bir eit kale. 43a) Passaris, s.41. 44) ZC, 14. c, s.221 vd. (zetlenerek). 45) Emin Eriirgil, slamc Bir airin Roman, s.255, 191, 153; Safahat, s.129-159, 289, 140-141, 193, 191, 321, 192, 346, 344, 320, 305, 347; ayrca Kfe, s.17, Seyfi Baba, s.55, Berlin Hatralar, s.264; .R. Do rul, Nesirler, s.268-373'ten yararlanlm, birka szck sadeletirilmitir. 46) Sakarya'dan zmir'e, s.348-355; Sonyel, 2. c, s.256. 47) KS Gnl, 4. c, s.166,182. 48) A.. Sabis, 5. c, s.55, 56,102,127,141, 249. 49) Nutuk, 2. c, s.143. 50) Sivas Kongresi Tutanaklar, s.52, 69, 73 vd. 51) KS Gnl, 4. c, s.219-220. 52) A.. Sabis, 5. c, s.60,127,173; Ziya Gem, 1. c, s.123, 2. c, s.193. 53) Genel bilgi: Nutuk, 2. c, s.168-171; A.. Sabis, 5. c, s.184 vd.; Asm Gndz, s.120-122; F. Altay, s.316, 319-326; K. zalp, s.228-230; /. nn, 1. c. s.269,272; . allar, Sakarya'dan zmir'e 1. Kolordu, s.17-19; Selahattin Adil, s.396; TH, Byk Taarruza Hazrlk, s.191 vd.; Aralov, s.87-88. 54) Nutuk, 2. c, s.144. 55) Sakarya'dan zmir'e, s.341. 56) Sakarya'dan zmir'e, s.328, 330, 342; Sonyel, 2. c, s.218. Byk Taarruza Hazrlk Notlar 725 56a) Aslnda Sevr kadar tehlikeli bir tasardr. Bilgi iin: Sakarya'dan zmir'e, s.331 vd. 57) K. Karabekir, stiklal Harbimiz, s.994. 58) A.. Sabis, 5. c, s.169,179, 203, 218, 224, 300 vs.; F. Belen, s.404, dipnot; F. Altay, s.326. 59) AFC, Moskova Hatralar, s.264. 60) Y. Kemal Tengirenk, Vatan Hizmetinde, s.250. 60a) KS Gnl, 4. c, s.253. 60b) TH, dari Faaliyetler, s.479. 60c) Sina Aksin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, s.143-147 vb. 60d) .H. Okday, Yanya'dan Ankara'ya, s.410 vd. 60e) ZC, 16. c, s.218 vd. 60f) D. Kitsikis, Yunan Propagandas, s.63 vd.; alma yntemleri: Kiisel ilikiler, dostluklar, salon toplantlar, sohbet yemekleri, mektuplar, kitaplar, dergiler, bltenler, konferanslar, bask gruplar oluturmak, dernekler, geziler, dller, hizmet satn almak vb.; s.72 vd. 61) Y. Kemal Tengirenk, s.256. 62) Y. Kemal Tengirenk, s.258; bu, Vahidettin'in TBMM'yi tanmay ikinci kez reddetmesidir. lki 28.1.1921'dir (Jeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, s.161). 63) Rumbold'un 7 Mart 1922 gn ve 232 sayl yazs (Sonyel, 2. c, s.220 vd., dipnot 388; Sonyel, ayrca: Son

Osmanl Padiah Vahidettin ve ngilizler {Belleten, 154/1975'te, alnan belgelerin fotoraflarn, bununla ilgili ngilizlerin birimleri aras yazmalarn aklyor). 63a) ZC, 18. c, s.2 vd.; o dnemde Meclis toplant ylnn balangc 1 Mart idi. 63b) Y. Kadri Karaosmanolu, Ergenekon, s.109 vd.; Meclis bu yasa taslan dzeltilmesi iin geri yollayacaktr. 63c) KS Gnl, 4. c, s.312. 64) H. Bayur, Trkiye Devletinin D Siyasas, s.107; Y.K. Tengirenk, Vatan Hizmetinde, s.262 vd.; GZC, 3. c, s.172 vd.; Sakarya'dan zmir'e, s.348. 64a) Sonyel, 2. c, s.224; Sakarya'dan zmir'e, s.347 vd.; Krkolu, s.225 vd. 65) H. Bayur, Trkiye Devletinin D Siyasas, s.108 vd.; D. Walder, anakkale Olay, s.191-196. 65a) Y.K. Karaosmanolu, Ergenekon, s.108 vd. (yaznn tarihi: 14 Mart 1922) 65b) Demirci Aknclar, s.212 vd. 66) Sakarya'dan zmir'e, s.389 (grme tarihi: 15 Mart 1922). 726 Byk Taarruza Hazrlk Notlar 67) H. Bayur, Trkiye Devletinin D Siyasas, s.110; Sakarya'dan zmir'e, s.366 vd. 68) Nutuk, 2. c, s.155 vd.; F.R. Atay, ankaya, s.305; Sakarya'dan zmir'e, s.368; TH, Byk Taarruza Hazrlk, s.351. 69) Darlfnun Grevi ile ile ilgili kaynaklar: K. smail Grkan, Darlfnun Grevi; M. Gololu, Cumhuriyete Doru, s.381-384,413-420; T.M. Gztepe, Vahidettin Mtareke Gayyasnda, s.414 vd.; KS Gnl, 4. o. s.351 vd. 69a) Aralov, s.81-119. 69b) G. Bilgehan, Mevhibe, 1. c, s.91. 69c) Sakarya'dan zmir'e, s.394 vd. 69d) M.L. Smith, s.286. 69e) M.L. Smith, s.292. 69f) H. Himmetolu, 2. c, s.154-187. 69g) Ankara'nn cevab: TH, Byk Taarruza Hazrlk, s.363 vd. 70) Sakarya'dan zmir'e, s.369, 373, 375, 389. 70a) KS Gnl, 4. c, s.408; Y. Ko, stiklal Harbinde stanbul Sendikalar Grevini Yapt m? (Trk- dergisi, no. 350, Nisan-Mays 2002) 71) AFC, Moskova Hatralar, s.329 vd. 72) GCZ, 3. c, s.310-329; konumalar zetlenip sadeletirilmitir. 73) GCZ, 3. c, s.334-354; Nutuk, 2. c, 159-165; konumalar zetlenmitir. 74) AFC, Moskova Hatralar, s.344 vd. 75) Bu 44 kii Yldz'da misafir edilen ve 'Yldz Yaran' diye anlan Anadolu eyhleri, hocalar olmal (A.B. Kuran, nklap Tarihimiz ve Jn Trkler, s.376). 76) Sakarya'dan zmir'e, s.396 vd. 76a) Darlfnun Grevi, s.70 vd. 76b) G. Bilgehan, Mevhibe, 1. c, s.90 vd. 77) M.L. Smith, s.281, 291, 295 vd. 77a) Kanellopulos, 2. c, s.51. 77b) D. Arkolu, s.280. 78) S. Selek, Anadolu htilali, s.137-138, H. Fehmi Bey'in anlar. 78a) KS Gnl, 4. c, s.482, 488, 494 vd. 78b) Sakarya'dan zmir'e, s.444. 79) Muharrem Giray'm anlar, Yakn Tarihimiz, 2. c, s.356 vd. 79a) KS Gnl, 4. c, s.452. 80) F. Belen, s.404, dipnot; /. nn, s.269, 273; C. Erikan, Komutan Atatrk, s.761 vd. 81) A. hsan Sabis, 5. c, s.322 vd. Byk Taarruza Hazrlk Notlar 727 82) K. zalp, s.230. 83) K. zalp, s.229; Nutuk, 2. c, s.171. 84) Refet Paa'nn ngiliz Binba J.D. Henry ile nebolu'da grmesi: Sakarya'dan zmir'e, s.317 vd.; K. zalp, s.229; Nutuk, 2. c, s.171; Ara-lov, s.128; S. Selek, Anadolu htilali, s. 147 vd.; Asm Gndz, s.237. 85) N. Taalan, Ege'de Kurtulu Sava Balarken, s.49, 195; Bilge Umar, s.309; K. zalp, s.229. 86) Sakarya'dan zmir'e, s.409,414, 417-421; M.L. Smith, s.294, 295, 297, 298, 329; Spridonos, s.237; zmir'den Bursa'ya, s.127 vd. 86a) KS Gnl, 4. c, s.504. 86b) S.R. Sonyel, 2. c, s.229. 87) Sakarya'dan zmir'e, s.414-427; M.L. Smith, s.304. 88) ZC, 21. c, s.349 vd.; Nutuk, 2. c, s.176; K. Karabekir, stiklal Harbimiz, s.1077 vd. 89) ZC, 21. c, s.358 vd.: Genelkurmay Bakan Fevzi Paa; Milli Savunma Bakan Kzm zalp Paa; Dileri Bakan Yusuf Kemal Tengir-enk; Adalet Bakan Celalettin Arif Bey (sonra Rfat alka); Dinileri Bakan Abdullah Azmi Efendi; Maliye Bakan Hasan Fehmi Bey; Milli Eitim Bakan Vehbi Bolak; Ekonomi Bakan Mahmut Esat Bozkurt; Bayndrlk Bakan Reat Bey; Salk Bakan Fuat Umay (Rza Nur'a vekleten);

ileri Bakan Ata Bey (Fethi Okyar'a vekleten). 90) K. zalp, s.230. 91) TH, B. Taarruza Hazrlk ve Byk Tarruz, s.180; . nn, s.279, 285. 92) M.L. Smith, s.305. 93) TH, dari Faaliyetler, s.479. 93a) TH, Byk Taarruza Hazrlk, s.20. 93b) C. Erikan, Kurtulu Savamzn Tarihi, s.201. 94) /. nn, 1. c, s.279 vd.; D. Arkolu, 285 vd.; ankaya, s.308 vd.; TH, Byk Taarruza Hazrlk, s.204; zleyi, s.115; Asm Gndz, HTM, 1974/8; 30 Austos Hatralar, s.41; Asm Us, 1930-50, s.34; BTTD, Kurtulu Sava zel Says, s.82; H.R. Soyak, Atatrk'ten Hatralar, s.135. 94a) 95) 96) 97) Sakarya'dan zmir'e, s.431; KS Gnl, 4. c, s.571. Asm Gndz, s.147. Sakarya'dan zmir'e, s.384,455; Krkolu, s.233; Sonyel, 2. c, s.260; M.L. Smith, s.260; B.N. imir, ngiliz Belgelerinde, IV. c, s.LXXIX ve 326 vd. 97a) Sakarya'dan zmir'e, s.430. 728 Byk Taarruza Hazrlk Notlan 98) 30 Austos Hatralar, s.21, 24. 99) Nutuk, 2. c, s.173; Yakn Tarihimiz, 3. c, s.5 (K. zalp'in aklamas). 100) Asm Gndz, s.147. 100a) Para para toplam 106.400 ngiliz liras gelmitir (77//, dari Faaliyetler, s.175). 101) K. zalp, s.233; TH, dari Faaliyetler, 8.175 zleyi, s.91. 102) S. Selek, Anadolu htilali, s.138 (Hasan Fehmi Ata'n anlar). 103) Sakarya'dan zmir'e, s.401 vd. 104) KS Gnl, 4. c, s.573. Byk Taarruza Hazrlk Notlar 729 Afyon Gneyine Yry Notlar 1) . Bardak, s.90, 96,104 (. Abilov'in anlar); Aralov, s.146,150. 2) K. zalp, s.233. 3) M.L. Roda, s.83,124. 3) Nurettin Paa'nn Anlar, HTM, 1976/1. 4) Kanellopulos, s.51. 5) Nutuk, 2. c, s.174; Nurettin Paa'nn anlan, HTM, 1976/1; F. Altay, s.329. 6) Kanellopulos, s.52; Passaris, s.64; C. Erikan, Kurtulu Savamzn Tarihi, s.203 (1. Tmen'den bu hainin, Afyon gneybatsnda otuz bin askerin toplandn bildirmesi, onca gizlilik abasn sfra indirebilirdi. Yunan komutanlar, baka gstergeler olmad iin bu ihbar ciddiye almamlardr). 7) S. Tanman, Trk Havaclk Tarihi, s.147-148. 8) Mahmut Soydann Gnl, HTM, 1966/7. 9) Kanellopulos, s.54; Passaris, s.55. 10) Demirci Aknclar, s.308 vd. 11) E Altay, s.331 vd.; S. Selk, 1. Svari Tmeni. 12) Byk Zaferin Ellinci Yldnmne Armaan, H. Bayur'un incelemesi, s.79. 13) Passaris, 2. c, s.l. 14) Yakn Tarihimiz, 3. c, s.9 (K. Sami Bey'in anlar); . Yazman, Byk Taarruz Nasl Oldu, s.27; . Soucal, 38. Alayla, s.43; Cumhuriyete Kan Verenler, s.294 (General N. Aytek'in ans); F. Belen, s.427. 15) C. Erikan, Kurtulu Savamzn Tarihi, s.201. 16) ki yann gleri: Subay Er Tfek Hf.Mk.Tf. A.Mk.Tf. Top Kl T: 8.658 199.283 100.352 2.025 839 323 5.282 Y: 6.418 218.205 90.000 3.139 1.280 450 1.280 Otomobil Kamyon Uak 33 198 10 1.776 4.036 50 {TH, Byk Taarruza Hazrlk, s.16) 730 Afyon Gneyine Yry Notlar Byk Taarruz Notlar 1) B. Taarruz iin yararlanlan askeri kaynaklar: TH, Byk Taarruz; TH, Byk Taarruzda Takip Harekt; . Artu, Byk Taarruz; F. Belen, Trk Kurtulu Sava, s.427 vd.; KAST, s. 685-983; K.D. Kanel-lopulos, Kk Asya Malubiyeti; Passaris, Kk Asya Ordusunun zlmesi ve Esareti. la) Say iin: . Artu, Byk Taarruz, s.70. lb) 38. Alayla, s.45. lc) Demirci Aknclar, s.311. 2) F. Belen, s.430 vd.

3) S. Tanman, Trk Havaclk Tarihi, s.150; Kanellopulos, s.76. 4) Passaris, s.70. 5) Kanellopulos, s.71; /. nn, 1. c, s.293. 6) Kanellopulos, s.72, 79; KAST, s.743, 757; Passaris, s.84. 7) . Soucal, stiklal Harbinde Olaylar, s.123-127; 38. Alayla, s.48 vd. 8) KAST, s.731. 9) IV. Kolordu, s.229; TH, B. Taarruz, s.122. 10) Trikupis'in Anlar, s.29. 11) ZC, 23. c, s.268 (M. Kemal Paa'nn aklamas). la) . Bardak, Tahan'dan Kadifekale'ye, s.117. llb) TH, Byk Taarruz, s.134. 12) F. Belen, s.447. 13) C. Erikan, Komutan Atatrk, s.805; F. Belen, 443. 14) F. Altay, s.335 vd. 15) KAST, s.775; Kanellopulos, 2. c, s. 11 vd. 16) /. nn, 1. c, s.289. 16a) Spridonos, s.252. 17) TH, Byk Taarruz, s.174 vd.; F. Altay, s.337 vd. 2. Tmen'in ehitleri arasnda 13. Alay Komutan Yzba Galip ile birlikte yzba ve iki de temen vard. Bu alay 'intihar alay' adyla anlr. F. Altay diyor ki: "Bugnn saygdeer ehitleri iin Eret (Arnikaya) yaknnda bir ant yaptrdm. Kyller her yldnm gn orada toplanarak dua ederler!' (s.339) 17a) . Artu, Byk Taarruz, s.130; F. Altay, s.339. 17b) Sakarya'dan zmir'e, s.458. 18) Trkn Atele mtihan, s.249'dan esinlenerek. Byk Taarruz Notlar 731 19) TH, Byk Taarruz, s.224. 19a) Kanellopulos, s.41 vd. 20) Kanellopulos, 2. c, s.35, 37, 37, 44, 45, 47; Spridonos, s.255; KAST, s.799, 807; Trikupis, s.31 (Yb. Saketas, teslim olmamak iin intihar edecektir); TH, Byk Taarruz, s.277; . Artu, Byk Taarruz, s.166; Kanellopulos bu byk kitlenin iinde 'birok sayda gmenin de bulunduunu' yazyor. 21) Sakarya'dan zmir'e, s.458. 22) Sakarya'dan zmir'e, s.460, 462. 22a) TH, Byk Taarruz, s.224. 22b) . Artu, Byk Taarruz, s.186. 23) Kanellopulos, 2. c, s.61-81; E Belen, s.469; KAST, s.828 vd. 24) 30 Austos Hatralar, s.47 (M. Kl'n ans). 24a) . Artu, Byk Taarruz, s.171. 24b) 26 Austos sabah balayp 30 Austos gecesi biten 5 gnlk meydan savana Bat Cephesi Komutanl 'Bakumandan Meydan Sava' adn vermitir. 25) Bu byk facia gn Yunanllarn kayplar tam olarak saptanamamtr. 20.000 esir, yaral ve l olarak tahmin ediliyor (. Artu, Byk Taarruz, s.173). 26) /. nn, 1. c, s.290; Atatrk diyor ki "Kendilerine bir milletin talihi emanet edilmi adamlar, milletin kuvvet ve kudretini yalnz ve ancak yine milletin gerek ve elde edilmesi mmkn menfaatleri yolunda kullanmakla grevli olduklarn bir an hatrlarndan karmamaldrlar? 27) 30 Austos Hatralar, s.47; Cumhuriyet ynetimi, yaklan binlerce caminin ve mescidin yerine en ksa zamanda yenilerini yapacaktr. 27a) Spridonos diyor ki: "Maalesef silah altndaki Yunanllar arasnda, nisbet itibariyle az fakat hepsini lekeleyen, insanlktan ve insanlk dncesinden mahrum birok kimse mevcuttu. zmir'e doru yrmekte olan bu kitle iindeki bu hrsz, kundak, haydut ve kaatiller, temizlenmesi mmkn olmayan birer lekedir!1 (s.266) 28) 1.785 ev, 12 cami ve mescit, 636 dkkn ve maaza yanmtr (TH, B. Taarruzda Takip Harekt, s.35). 29) Sakarya'dan zmir'e, s.455,465,479. 30) Sakarya'dan zmir'e, s.484,485,491,496. 31) M.L. Smith, s.328; Ambelas, s.160; bu isyanc tmen Urla'ya karlr, birka gn sonra da Yunan adalarndan birine yollanr. 32) TH, B. Taarruzda Takip Harekt, s.51 vd.; Trikupis, s.38 vd.; F. Belen, s.488-492; Spridonos, s.261. 732 Byk Taarruz Notlar 33) A. Gndz, s.181. 34) S.S. Berkem, Unutulmu Gnler, s.130; Trkn Atele mtihan, s.243 vd.; zleyi, s. 102 vd.; Trikupis, s.40; Bugn Fevzi akmak mareallie, smet nn, Nurettin Paa, Yakup evki Suba korgenerallie, Albay Asm Gndz, Albay zzettin allar, Albay Ali Hikmet Ayer-dem, Albay kr Naili Gkberk, Albay Kemallettin Sami Gken, Albay Halit Karsalan, Albay Kzm Sevktekin, Albay Naci Eldeniz, Albay Mrsel Baku mirlivala (tugenerallie) terfi ettiler vb. 34a) 38. Alayla, s.55.

35) 38. Alayla, s.53'ten yararlanarak. 36) Spridonos, s.230. 37) . Artu, Byk Taarruz, s.210. 38) M.L. Smith, s.327; Sakarya'dan zmir'e, s.516; D. Walder, s.214. 39) . Artu, Byk Taarruz, s.238; TH, Byk Taarruz ve Takip Harekt, s.71, 78, 82-85,106; Yunan Svarisi, s.232. 40) A. Gndz, s.131. 40a) HTM, 1967/9. 41) TH, Byk Taarruz ve Takip Harekt, s.245, 244; T. zakman, Vahi-dettin, M. Kemal ve Milli Mcadele, s.554 (Sava sonunda kesin esir says: 20.826, en az l says 121.500 kiidir); /. nn, s.300; Trk kayb: 146 subay, 2.397 er ehit, 378 subay, 9.477 er yaral (. Artu, Byk Taarruz, s.288). 42) S.S. Berkem, s.132 vd. 43) . Bardak, Tahan'dan Kadifekale'ye, s. 151,152. 43a) Nuyan Yiit, Atatrk'le 30 Yl, brahim Sreyya Yiit'in yks, s.210 vd. 44) TH, Byk Taarruz ve Takip Harekt, s.125-127; Bilge Umar, zmir'de Yunanllarn Son Gnleri, s.267 vd. (B. Umar Kadifekale'ye bayrak ekenin Temen Celal olduunu yazyor) 45) F. Altay, s.355. 46) Tek Adam, 3. c, 8.11. 47) zleyi, s.129. 48) ankaya, s.314. 49) U. Kocatrk, Kronoloji, s.342. 49a) F. Altay, s.357. 50) F. Altay, s.359 vd.; lin olay ve Nurettin Paa'nn rol vb. hk. ayrntl bilgi: B. Umar, zmir'de Yunanllarn Son Gnleri, s.308 vd. 51) R.E. naydn, zleyi, s.166. 51a) Ambelas, s.32. Byk Taarruz Notlan 733 52) Yaln Tolga'nn tantrd yal bir Bursal bana, baz kyllerin Mudanya ile Bursa arasndaki yolda beklediklerini, Bursa'daki esir kampna sevk edilen 11. Tmen askerlerinin iinden tandklar sulu askerleri muhafzlarn elinden zorla alarak cezalandrdklarn anlatt. 53) HTM, 1971/9 (Temen Rfat Erdal'n anlar); RTM, 1957/67 (F. Kan-demir'in ans). 54) Demirci Aknclar, s.396 vd. 55) Spridonos, s.272, 278; TH, stiklal Harbinin Son Safhas, s.26. 55a) T. zakman, Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele, s.445-446. 55b) Asm Us, 1930-50, s.45; Byk Taarruz ve Takip Harekt, s.224. 56) Sakarya'dan zmir'e, s.514; D. Walder, anakkale Olay, s.295, 239, 240, 255, 244, 253. 57) D. Walder, anakkale Olay, s.299. 57a) . Bardak, Milliyet, Eyll 1974. 58) D. Walder, anakkale Olay, s.254. 59) M.L. Smith, s.339. 60) D. Walder, anakkale Olay, 342; Harington, s.115. 61) D. Walder, anakkale Olay, 310. 62) M.L. Smith, s.340, 341. 63) D. Walder, anakkale Olay, s.348, 346, 317, 383; M.L. Smith, s.344. 64) D. Walder, anakkale Olay, 280. 65) Atatrk Aratrma Merkezi dergisi, say 14, s.284 (Prof.Dr. . Girit-li'nin yazs) 65a) Y.K. Karaosmanolu, Vatan Yolunda, s.176. 66) D. Walder, anakkale Olay, s.409. 67) Atatrk'n eitli konumalarndan yararlanarak. 68) Hakan.VE: 734 Byk Taarruz Notlan

KISALTMALAR
A.E. Yalman: Grdklerim Geirdiklerim AFC: Ali Fuat Cebesoy age: ad geen eser A. hsan Sabis: Harp Hatralarm A.M. amsutdinov: Mondros'tan Lozan'a Trkiye Ulusal Kurtulu Sava Tarihi, 1918-1923 Ambelas: Yeni Onbinlerin nii Andreas: ki evirisi var: Genel olarak Felakete Doru adyla yaplan eviriye gnderme yaplyor. kinci eviriye (Cemal Tosun evirisi) gnderme yapld zaman 'ikinci eviri' diye not veriliyor. Aralov: Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Anlar Asm Gndz: Hatralarm Baj Makario: Trk-Yunan Harbine Ait Notlar Bayko: Kur.Alb. Hulusi Bayko, Sakarya Meydan Muharebesi b.: Baslmam eviri

Bige Yavuz: Kurtulu Sava Dneminde, Trk-Fransz likileri Bilge Criss: gal Altnda stanbul Bilge Umar: Yunanllarn zmir'de Son Gnleri

735
B. ukurova: Blent ukurova, Kurtulu Savanda Haberalma ve Yeralt almalar C.K. nceday: Cevdet Kerim nceday, Trk stiklal Harbi D. Arkolu: Hatralarm D. Avcolu: Doan Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi Demirci Aknclar: brahim Ethem Aknclar, Demirci Aknclar Devrin Yazarlar: Devrin Yazarlarnn Kalemiyle Milli Mcadele ve Gazi M. Kemal D. Kitsikis: Yunan Propagandas IV. Kolordu: F.Aykut, stiklal Savanda IV. Kolordu Dusmanis: Kk Asya Harbinin yz Ergn Aybars: stiklal Mahkemeleri F. Altay: Fahrettin Altay, On Yl Sava ve Sonras F. Belen: Fahri Belen, Trk Kurtulu Sava GCZ: Gizli Celse Zabtlar H. Himmetolu: Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar HTM: Hayat Tarih Mecmuas Hepimize Bir Bayrak: Torkom stepanyan'n Anlar H. Bayko: Hulusi Bayko, stiklal Savanda Sakarya Meydan Muharebesi . dikut: hsan dikut, deal Komutanlarmzdan 4. Tmen Komutan Nzm Bey lia Vutieridu: Sakarya tesi Harekt ngiliz Belgelerinde: Bilal N. imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk . nn: Hatralar smail Soysal: Trkiye'nin Siyasal Andlamalan stiklal Yolunda: Ruen Eref naydn, stiklal Yolunda . allar: zzettin allar, Sakarya Meydan Muharebesinde 1. Grup Jaeschke, ngiliz Belgeleri: Trk Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri Jaeschke, TKS Kronolojisi I, II: Trk Kurtulu Sava Kronolojisi K. Misailidis: Kk Asya Seferi KAST: Kk Asya Seferinin zetlenmi Tarihi Koer: Kurtulu Savamzda stanbul K. zalp: Milli Mcadele, 1. c. KS Gnl: Kurtulu Sava Gnl

736
Kurtulu Savamz: Trk D Politikasnda 50 Yl, Kurtulu Savamz (1919-1922) Malta Srgnleri: Bilal N. imir, Malta Srgnleri Mihal L. Roda: Yunanistan Kk Asya'da M.L. Smith: Anadolu'nun zerindeki Gz M.M. Kansu: Mazhar Mfit Kansu, Erzurum'dan lmne Kadar Atatrk'le Beraber M. Aydn: Mesut Aydn, Milli Mcadele Dneminde TBMM Hkmeti Tarafndan stanbul'da Kurulan Gizli Gruplar ve Faaliyetleri N. Peker: Nurettin Peker, 1918-1923 stiklal Sava, Resim ve Vesikalarla nebo-lu-Kastamonu Havalisi Nicolopulos: Hristos V. Nikolopulos, 1921'in Onbinleriyle Beraber N.N. Tepedelenliolu: Bilinmeyen Taraftaryla Atatrk 38. Alayla: . Soucal, 38. Alayla Samsun'dan zmir'e zakman, Kronoloji: 1881-1938, Atatrk, Kurtulu Sava ve Cumhuriyet Kronoloji zleyi: Ruen Eref naydn, zleyi Papulas: General Papulas'n Hatrat R.H. Sinha: M. Kemal ve Mahatma Gandi RTM: Resimli Tarih Mecmuas S. Adil: Selahattin Adil, Hayat Mcadeleleri Sakarya'dan zmir'e: Bilal N. imir, ngiliz Belgeleri ile Sakarya'dan zmir'e Salih Bozok: S.Bozok-Cemil Bozok, Hep Atatrk'n Yannda Sherill: N.H. Sherill, Atatrk Nezdinde Bir Yl Elilik Sonyel: Selahi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika Spridonos: Harp ve Hrriyetler Stratigos: Yunanistan Kk Asya'da Sleyman Kle: Mareal Fevzi akmak (2 kitap) S. Yerasimos: Trk-Sovyet likileri erif Gralp: stiklal Harbinin yz

Tek Adam: .S. Aydemir, Tek Adam TH: Harp Tarihi Dairesinin Trk stiklal Harbi dizisi TH, Ktahya-Eskiehir: TH, Ktahya, Eskiehir Muharebeleri TH, Sakarya ncesi: TH, Sakarya Meydan Muharebesinden nceki Olaylar ve Mevzi lerisindeki Harekt 737 TSK: Trk Kurtulu Sava Trkn Atele mtihan: Halide Edip Advar, Trkn Atele mtihan Vandemir: Baki Vandemir, Sakarya'dan Mudanya'ya V. Hrku: Vecihi Hrku, Havalarda 1914-1945 Yldz'dan Sanremo'ya: Vahidettin'in 4. Kadnefendisi Nevzat Vahidettin'in Hatralar Y.K. Tengirenk: Yusuf Kemal Tengirenk, Vatan Hizmetinde Yunan Svarisi: T. Hrisohoos, Kk Asya Savanda Yunan Svarisi ZC: TBMM Zabt Ceridesi (Tutanak Dergisi)

738 BALICA KAYNAKLAR

Ana belgeler Nutuk, 3 cilt, 1934, stanbul Sylev ve Demeler, 5 cilt, TTE Y., 1961-1972 Milli Mcadele Dnemine Ait 100 Belge, Kltr Bakanl Y., Ankara, 3. bask, 1994 TBMM Zabt Cerideleri, 1. Dnem, 23.4.1920-Nisan 1923 Gizli Celse Zabtlar, 4 cilt, b.Y, 1984 Kronolojiler Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, G. Jeschke, 2 c, TTK, Ankara, 1970 Kurtulu Sava Gnl, Zeki Sarhan, 4 c, retmen Dnyas-TTK, Ankara, 1982-1996 Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, Utkan Kocatrk, TTK, Ankara, 1983 Atatrk, Kurtulu Sava ve Cumhuriyet Kronolojisi, T. zakman, Bilgi Y, Ankara, 1999 Tarihler Trk Devrim Tarihi, erafettin Turan, 1. ve 2. kitap, Bilgi Y, Ankara, 1991-1992

739
Trk Parlamento Tarihi, 1. Dnem (1919-1923), 3 cilt, Ankara, 1993 Siyasi Tarih, Fahir Armaolu, Ankara, 1964 Milli Kurtulu Tarihi, Doan Avcolu, 4 cilt, stanbul, 1974 Mufassal Osmanl Tarihi, 6. cilt, stanbul, 1963 20. Yzyl Tarihi, 2 c, Arkm K., stanbul, 1980 Kiiler Atatrk, Y. Kadri Karaosmanolu, Remzi K., stanbul, 1971 TekAuam, .S. Aydemir, 3 cilt, Remzi K., stanbul, 1965 Mustafa Kemal Atatrk, erafettin Turan, Bilgi Y., Ankara, 2004 Atatrk, Hayat ve Eseri, H. Bayur, Ankara, 1970 Hemerimiz Atatrk, N.H. Ulu, b. Y, Ankara, 1972 Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler, Afet nan, TTK, Ankara, 1968 Komutan Atatrk, C. Erikan, b. Y, Ankara, 1972 M. Kemal ve Mahatma Gandi, R.K. Sinha, Milliyet Y, stanbul, 1972 Atatrk Nezdinde Bir Yl Elilik, C.H. Sherill, ev. A. Ekrem, A. Halit K., stanbul, 1935 smet nn, erafettin Turan. Bilgi Y., Ankara, 2003 kinci Adam, .S. Aydemir, Remzi Kitapevi, 1966 Fevzi akmak, Askeri-Hususi Hayat, S. Kle, zmir, 1953 Enver Paa, .S. Aydemir, 3 cilt, Remzi K., stanbul, 1972 Osmanl Sadrazamlar, .M.K. nal, 4. c, Dergh Y, stanbul, 1982 Bykbabam Son Sadrazam A.Tevfik Okday, efik Okday stanbul, 1968 deal Komutanlarmzdan 4. Frka Komutan Miralay ehit Nzm Bey, . dikut, stanbul, 1952 Kurmay Albay Halit Bey - Akmans, Dr. Z. Gem, stanbul, 1954 Byk Taarruzda Bat Cephesi Komutanlar ve ehitleri, .S. Okay-M.V. Okay, Ynetici Y, stanbul, 2. basm, 1986 Bizim Diplomatlar, Bilal N. imir, Bilgi Y, Ankara, 1996 Anlar, gazete yazlar, gnceler, iirler Hatralar, smet nn, 1. c, Bilgi Y, Ankara, 1985 Mevhibe, Glsn Bilgehan, l.c, Bilgi Y, Ankara, 1994 Milli Mcadele, Kzm zalp.l. c, TTK, Ankara, 1971 Milli Mcadele Hatralar, Ali Fuat Cebesoy, Vatan neriyat, stanbul, 1953 740 Siyasi Hatralar, Ali Fuat Cebesoy, Vatan neriyat, stanbul, 1957

Atatrk htilali, M. Esat Bozkurt, Altn Kitaplar, stanbul, 1967 Hayat Mcadeleleri, Selahattin Adil, stanbul, 1982 Vatan Hizmetinde, Y. Kemal Tengirenk, stanbul, 1967 Bitmeyen Sava, Halil Kut, 7 Gn Y., stanbul, 1972 Atatrk'ten Hatralar, Celal Bayar, Sel Y., stanbul, 1955 Trk stiklal Harbi (Garp Cephesi), Cevdet Kerim (nceday) stanbul, 1927 Erzurum'dan lnceye Kadar Atatrk'le Beraber, M. Mfit Kansu, 2 cilt, TTK, Ankara, 1968 Hatralarm, Damar (Zamir) Arkoa, stanbul, 1961 Hatralar, Yasin Haimolu/S. ehitolu, Ankara, 1973 Ankara'nn lk Gnleri, Yunus Nadi, Sel Y., stanbul, 1955 Hep Atatrk'n Yannda, Salih Bozok/Cemil S. Bozok, ada Y, stanbul, 1985 stiklal Mahkemesi Hatralar, Kl Ali, Sel Y, stanbul, 1955 Atatrk'le Otuz Yli brahim Sreyya Yiit'in yks, Nuyan Yiit, Remzi K., stanbul, 2004 Vatan Yolunda, Y. Kadri Karaosmanolu, Selek Y, stanbul, 1958 Ergenekon, Y. Kadri Karaosmanolu, Remzi K., stanbul, 1964 Atatrk' zleyi, R.E. Onaydn, TTK, Ankara, 1957 stiklal Yolunda, R.E. Onaydn, TTK, Ankara, 1960 Hsrev Gerede'nin Anlar, Haz.: Sami nal, Literatr Y, stanbul, 3. basm, 2002 Bilinmeyen Taraflanyla Atatrk, N.N. Tepedelenliolu, Yeni r K., stanbul, 1959 ankaya, F.R. Atay, stanbul, 1969 Eski Saat, F.R. Atay, Akam Mat., stanbul, 1933 Niin Kurtulmamak, F.R. Atay, Varlk Y, stanbul, 1953 Trkn Atele mtihan, H.E. Advar, Atlas K., stanbul, 1971 Daa kan Kurt, H.E. Advar, Remzi K., stanbul, 1970 Milli Mcadele'nin Alemi, E. Behnan apolyo, nklap ve Aka Y, stanbul, 1967 Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, A. Emin Yalman, 2. cilt, Rey Y, stanbul, 1970 Siyasi ve Edebi Portreler, Y. Kemal Bayatl, st. Fetih Cemiyeti Y, stanbul, 1986
.

741
Atatrk'ten Hatralar, H. Rza Soyak, l.c, Yap ve Kredi B. Y., stanbul, 1973 Yzba Selahattin'in Roman, lhan Seluk, 2 c, Remzi K., stanbul, 2. basm, 1975 RaufOrbay'm Hatralar, Yakn Tarihimiz, 1-4. cilt, stanbul, 1962-1963 stiklal Harbinde Kastamonu, Akszc Hsn, Kastamonu, 1933 Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar, Hsn Himmetolu, 2 e, lk Mat., stanbul, 1975 Kurtulu Savamzda stanbul, Kemal Koer, Vakit Mat., stanbul, 1946 Atatrk'le Bir mr, Sabiha Gken, Altn Kitaplar, stanbul, 1994 Trk Mucizesi, B.G. Gaulis, Yeni stanbul Y, stanbul, 1969 Ankara'da Bir ngiliz Kadn, Grace Ellison, ev.: Osman Olcay, Bilgi Y, Ankara, 1999 Atatrk in, . Habip Sevk, Kltr Bk.l, Ankara, 1981 O Zamanlar, .H. Sevk, Kltr Bk.l, Ankara, 1981 Mtarekede zmir Olaylar, N. Morali, TTK, Ankara, 1973 Mtarekede zmir, N. Morali, stanbul, 1976 Darlfnun Grevi, Prof.Dr. smail Grkan, Harman Y, stanbul, 1971 stiklal Harbimiz, K. Karabekir, Trkiye Y, stanbul, 1969 Kl Ali Hatralarn Anlatyor, Kl Ali, Sel Y, stanbul, 1955 Hayat ve Hatratm, Dr. Rza Nur, 2. cilt, Altnda Y, stanbul, 1968 Devrin Yazarlarnn Kalemiyle Milli Mcadele ve Gazi M. Kemal, M. Kaplan ve arkadalar, 2 c, Kltr Bk., Ankara, 1981 1930-1950, Asm Us, stanbul, 1966 Milli Mcadele Anlar, H.V. Velidedeolu, Varlk Y., stanbul, 1971 Safahat, M. Akif Ersoy, nklap K., stanbul, 2. bask, 1944 Emperyalizme Kar Trkiye, N.H. Ulu, Belge Y., stanbul, 1971 Unutulmu Gnler, Sreyya S. Berkem, Hilmi Kitabevi, stanbul,1960 Bir Demiryolcunun Kurtulu Sava Hatralar, M. Ergin, stanbul, 1966 ki Mtareke Arasnda Mudanya'nn Tarihi, A.G. Toka, stanbul, 1959 Vahdettin Mtareke Gayyasnda, T.M. Gztepe, Sebil Y., stanbul, 1969 Sava anlar ve kitaplar Hatralarm, Asm Gndz/. Ilgar, Kervan Y, stanbul, 1973 On Yl Sava ve Sonras, Fahrettin Altay, nsel Y, stanbul, 1970 Trk Kurtulu Sava, Fahri Belen, Kltr Mstearl Y, Ankara, 1973 742 Kurtulu Savamzn Tarihi, Celal Erikan, Genek Y., stanbul, 1971 Bir Komutandan Anlar (Y. evki Suba), M. Sadk Atak, Ankara, 1977

kinci nn Muharebesinde 61. Tmen, zzettin allar, 85 No.lu Ask. Mec. eki, 1931 Sakarya Meydan Muharebesi'nde 1. Grup, zzettin allar, Ask. Mec. eki, stanbul, 1932 Sakarya'dan zmir'e 1. Kolordu, zzettin allar, Ask. Mec. eki, stanbul, 1932 stiklal Harbinde IV Kolordu, Kur.Yzb. Fahri Aykut, Ask. Mec. eki, stanbul, 1935 Demirci Aknclar, brahim Ethem Aknc, TTK, Ankara, 1978 Sakarya Meydan Muharebesi Gnl, Alptekin Mdrerrisolu, Kasta Y., stanbul, 2004 Komutanlarmzn Hatralar, S. Gngr, Kanaat K., stanbul, 1937 30 Austos Hatralar, Sel Y., stanbul, 1955 Cumhuriyete Kan Verenler, N. Ekici ve arkadalar, Hrriyet Y, stanbul, 1973 1919-1922 Trk-Yunan Harbine Ait Notlar, Baj Makario, ATAE Kitapl, be Sakarya'dan Mudanya'ya, Baki Vandemir, Genelkurmay Y, Ankara, 1946 Sakarya Meydan Muharebesi, Hulusi Bayko, 134 sayl Ask. Mec. eki, 1944 Trkiye Nasl Kurtarld, H. Saral-T. Saral, b. Y, Ankara, 1970 Kurtulu Sava'nm Zorlu Yllar, brahim Artu, Kasta Y, stanbul, 1988 Byk Dneme, . Artu, Kasta Y, stanbul,1985 Byk Taarruz, . Artu, Kasta Y, stanbul, 1986 On Yllk Harbin Kadrosu, Dr. smet Grgl, TTK, Ankara, 1993 Yetmilik Bir Subayn Hatralar, Rahmi Apak, Genelkurmay Y, Ankara, 1957 Byk Taarruzda 1. Svari Tmeni, Selahattin Selk, ATAE Kitapl, baslmam alma stiklal Savann yz, erif Gralp, stanbul, 1958 stiklal Harbinde Olaylar, evket Soucal, Ankara, 1947 38. Alayla Samsun'dan zmir'e, evket Soucal Genelkurmay Y, 1941 stiklal Harbinde Milli Demiryollaramz, Behi Erkin, ATAE Kitapl, baslmam alma 743 Trk Havaclk Tarihi 1918-1923, Stk Tanman, Hv. Kuv., Eskiehir, 1953 Havalarda, Vecihi Hrku, Kanaat K., stanbul, 1942 stiklal Sava Nasl Oldu, evki Yazman, Akam K., stanbul, 1934 Byk Taarruz Nasl Oldu, evki Yazman, Akam K., stanbul, 1933 Harp Hatralarm, A. hsan Sabis, 5. cilt, Ankara, 1951 Belgelerle Kurtulu Sava, Belgelerle Trk Tarihi dergisi zel says, stanbul, 1968 Trkiye'de Yunan Vahet ve Soykrm Giriimi, Talat Yalazan, 2 e, ATAE Y., Ankara, 1994 TH, Deniz Cephesi ve Hava Harekt, ATAE Y., Ankara, 1964 TH, Ayaklanmalar, ATAE Y, Ankara, 1974 TH, Gney Cephesi, ATAE Y, Ankara, 1966 TH, dari Faaliyetler, ATAE Y., Ankara, 1975 TH, Ktahya-Eskiehir Muharebeleri, ATAE Y, Ankara, 1974 TH, Sakarya Meydan Muharebesi'nden nceki Olaylar, ATAE Y, Ankara, 1972 TH, Sakarya Meydan Muharebesi, ATAE Y, Ankara, TH, Byk Taarruza Hazrlk ve Byk Taarruz (10 Ekim 1921-31 Temmuz 1922), ATAE Y, Ankara, 1994 TH, Byk Taarruz (1-31 Austos), ATAE Y, Ankara, 1995 TH, Byk Taarruzda Takip Harekt (31 Austos-18 Eyll 1922), ATAE Y, Ankara, 1969 TH, stiklal Harbinin Son Safhas (18 Eyll 1922-1 Kasm 1923), ATAE Y, Ankara, 1969 Aratrmalar, incelemeler Osmanllarn Yar Smrge Oluu, Tevfik avdar, Ant Y, stanbul, 1970 Kurtulu Savann Mali Kaynaklar, Alptekin Mderrisolu, Maliye Bk.l Y, Ankara, 1973 zmir'den Bursa'ya, Asm Us, H.E. Advar, ER. Atay, YK. Karaosmanolu, Atlas K., stanbul, 1974 Atatrk Anadolu'da, Tevfik Byklolu, TTK, Ankara, 1959 Modern Trkiye'nin Douu, Bernard Lewis, ev.: M. Kratl, TTK, Ankara, 5. bask, 1993 gal Altnda stanbul, Bilge Criss, letiim Y, stanbul, 2. bask, 1994 zmir'de Yunanllarn Son Gnleri, Bilge Umar, Bilgi Y, Ankara, 1974 744 Kurtulu Savanda Haberalma ve Yeralt almalar, Blent ukurova, Ard Y., stanbul, 1994 Anadolu htilali, Sabahattin Selek, Cem Y., stanbul, 5. basm, 1973 Milli Mcadele'nin Sosyal Tarihi, Dou Ergil, Turhan K., Ankara, 1981 stiklal Mahkemeleri, Ergn Aybars, leri K., zmir, 1995 Milli Mcadele'de ttihatlk, Eric Jan Zrcher, ev.: N.Saliholu, Balam Y, stanbul, 1987 lk Meclis'ten Kalanlar, Nalan Sekin, Ankara, 1970 Kurtulu Sava Genlii, Zeki Sarhan, Kaynak Y, stanbul, 2004 stiklal Harbinde Mcahit Kadnlarmz, Fevziye A. Tansel, AKM Y., Ankara, 1988 Tahan'dan Kadifekale'ye, lhan Bardak, Milliyet Y, stanbul, 1975 stiklal Harbimiz Enver Paa ve ttihat -Terakki Erkan, K. Karabekir, Mente K., stanbul, 1967 Trkiye'de Sosyalist ve Komnist Faaliyetler, Dr. Fethi Tevetolu, Ankara, 1967

Solun 94 Yl, Adan Saylgan, Ankara, 1968 Trkiye'de Sol Akmlar, Mete Tuncay, Bilgi Y, Ankara, 3. bask, 1978 Kurtulu zerine 10 Konferans, Blent Tanr, Der Y, stanbul, 1995 XX. Yzylda Trkln Tarih ve Acun Siyasas zerindeki Etkileri, Hikmet Bayur, TTK, Ankara, 1989 stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, Sina Aksin, Cem Y, stanbul, 1983 stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele Kart Faaliyetleri, Hlya zkan, ATAE Y, Ankara, 1994 Milli Mcadele Basn, mer Sami Coar, Gazeteciler Cemiyeti Y, stanbul, 1964 Mtareke'de Yerli ve Yabanc Basn, hsan Ilgar, Kervan Y, stanbul, 1973 Amerikan Basnnda Trk Kurtulu Sava, Osman Ulagay, Yelken Mat., stanbul, 1974 birlikiler, lhami Soysal, Gn Y, stanbul, 1985 ISO'likler, lhami Soysal, Gn Y, stanbul, 1985 Trkiye'de Siyasi Partiler, T.Z. Tunaya, stanbul, 1952 Trkiye'nin Siyasal Andlamalan, smail Soysal, l.c, TTK, Ankara, 1989 Cumhuriyete Doru, M. Gololu, Banur Mat., Ankara, 1971 745 Gney Asya Mslmanlarnn stiklal Davas ve Trk Milli Mcadelesi, Mim Kemal ke, Kltr ve Turizm Bk. Y., Ankara, 1988 1918-1923 stiklal Sava, Resim ve Vesikalarla nebolu-Kastamonu Havalisi, Nurettin Peker, Gn Basmevi, stanbul, 1955 Mondros'tan Mudanya'ya, Selahattin Tansel, 4 c, Kltr Mstearl Y, Ankara, 1973 stiklal Sava'nda Bozguncular ve Casuslar, F. Kandemir, Yakn Tarimiz Y, stanbul, 1964 Denizli Vakas, S. rgeevren, Sel Y, stanbul, 1955 Uluslararas Atatrk Sempozyumu, b., Ankara, 1983 Atatrk'n Dnce ve Uygulamalarnn Evrensel Boyutlar, Ankara niv. Y, Ankara, 1983 Byk Zaferin Ellinci Yldnmne Armaan, Kltr Mstearl Y, Ankara, 1972 Sivas Kongresi Tutanaklar, Haz.: Ulu demir, TTK, Ankara, 1986 Tetkik Heyeti Amirlikleri, H. Pehlivanl, Genelkurmay Y, Ankara, 1993 Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mcadele/yalanlar, yanllar, yutturmacalar, T. zakman, Bilgi Y, Ankara, 1997 Yunan kitaplar Harplerimizin Vaka ve Hadiselerine Ait Hatralar, N. Trikupis, ATAE Kitapl, b. Hatralarm, N. Trikupis, ev.: A. Angn, (yukardaki eserin zetidir), Akam Kitap Kulb, stanbul, 1967 General Papulas'm Hatrat, Yeni stanbul Y, stanbul, 1969 Yeni Onbinlerin nii, D.T. Ambelas, Genelkurmay, Ankara, 1943 Felakete Doru, V. Andreas, ev.: R. Apak, Genelkurmay Y, Ankara, 1932 Eskiehir-Sakarya 1921, V. Andreas, ev.: Cemal Tosun, ATAE Kitapl, b. Kk Asya Harbinin yz, General V.Dusmanis, ATAE Kitapl, b. Kk Asya Ordumuzun Dalmas, General Fessopulos, ATAE Kitapl, b. Kk Asya Savanda Yunan Svarisi, T.. Hrisohoos, ATAE Kitapl, b. Kk Asya Malubiyeti, K.D. Kanellopulos, 2 c, ATAE Kitapl, b. Kk Asya Seferi, Kostas Misailidis, ATAE Kitapl, b. Kk Asya Felaketine Dair, E. Iahanokardos, ATAE Kitapl, b.

746
Yunanistan Kk Asya'da, M.L. Roda, ATAE Kitapl, b. Kk Asya Ordusunun zlmesi ve Esareti, M.N. Passaris, ATAE Kitapl, b. 1921'in Onbinleriyle Beraber, Hristos V. Nikolopulos, ATAE Kitapl, b. Harp ve Hrriyetler, Y.L. Spiridonos, ATAE Kitapl, b. Yunanistan Kk Asya'da, K.Stratigos, ATAE kitapl, b. Sakarya tesi Harekt, lia Vitieridu, ATAE Kitapl, b. 1919-1922 Kk Asya Seferinin zetlenmi Tarihi, ATAE Kitapl, b. D ilikiler ve belgeler Trkiye'nin Paylalmas, L. Evans, ev.: T. Alanay, Milliyet Y., stanbul, 1972 Sovyet Devlet Arivi Gizli Belgelerinde Anadolu'nun Taksimi Plan, E.E. Adamov, ev.: R. Apak, Belge Y., stanbul, 1972,2. bask Osmanl mparatorluunun k Belgeleri, S.L. Meray ve Osman Olcay, SBF Y., Ankara,1977 Kurtulu Savayla lgili ngiliz Belgeleri, G. Jeschke, ev.: C. Kprl, TTK, Ankara, 1971 ngiliz Belgelerinde Atatrk, Bilal N. imir, 4 cilt, TTK, Ankara, 1973-1975 ngiliz Belgeleriyle Sakarya'dan zmir'e, Bilal N. imir, Milliyet Y., stanbul, 1972 ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, Erol Ulubelen, ada Y, stanbul, 1967 Malta Srgnleri, Bilal N. imir, Bilgi Y, Ankara, 1985

ngiliz Kaynaklarndan Trk Kurtulu Sava, Taner Baytok, Ankara, 1970 Trk-ngiliz likileri, . Krkolu, SBF Y, Ankara, 1978 Trk Kurtulu Sava ve D Politika, S.R. Sonyel, 2 c, TTK, Ankara, 1973 Kurtulu Sava Dneminde Trk-Fransz likileri, Fransz Ariv Belgeleri Asndan (1919-1922), Yrd.D.Dr. Bige Yavuz, TTK, Ankara, 1994 Moskova Hatralar, Ali Fuat Cebesoy, Vatan Y, stanbul, 1955 Trk-Sovyet likileri, Stafanos Yerasimos, Gzlem Y, stanbul, 1979 Bir Karagn Dostluu, A. emiddunov-Y.A. Bagirov, ev.: A. Hasanolu, Bilim Y, stanbul, 1979 Trk-Sovyet likileri (1920-1953), Kamuran Grn, TTK, Ankara, 1991 Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Anlar, S.. Aralov, ev.: Hasan Ali Ediz, Birey ve Toplum Y, stanbul, 2. bask, 1985 Mondros'tan Lozan'a Trkiye Ulusal Kurtulu Sava Tarihi 1918-1923,

747
A.M. emuddinov, ev.: A. Behramolu, (zellikle s.187-299), Doan K., stanbul, 1998 anakkale Olay, David Walder, ev.: M.A. Kayabal, Milliyet Y., stanbul, 1971 Yunan Propagandas, Dimitri Kitsikis, ev.: H. Devrim, Kaynak K., stanbul, 1974 Trkiye'nin zerindeki Gz, M.L. Smith, ev.: H. nal, Hrriyet Y., stanbul, 1978 Trkiye, AJ. Toynbee, ev.: K. Yargc, Milliyet Y., stanbul, 1971 Yunanllarn Anadolu Maceras, A.A. Pallis, ev.: Orhan Azizolu, Yap Kredi Y, stanbul, 1995 Amerikan Gizli Belgeleriyle Trkiye'nin Kurtulu Yllan, Orhan Duru, Milliyet Y, stanbul, 1987 Trk Devletinin D Siyasas, Hikmet Bayur, TTK, Ankara, 1973 Sreli yaynlar Belleten, Belgelerle Trk Tarihi dergisi, Atatrk Aratrmalar Merkezi dergisi, Harp Tarihi Vesikalar, Trk Kltr, Makine Kimya Endstrisi, Resimli Tarih Mecmuas, Hayat Tarih Mecmuas, Silahl Kuvvetler dergisi (Zafer), Yirmi Asr, Sosyal Adalet, Eski Muharipler dergisi, Yllar Boyu Tarih, Tarih ve Toplum ve Cumhuriyet, Milliyet, Hrriyet, Ulus, Akam, Yeni Asr, Demokrat zmir vb. gazeteler. Dorudan yararlanlan anlara metinde gnderme yaplmtr. ok yer tutacandan teki anlarn dkmnden kanld. Balca kaynak kiiler Em.Muh. Albay Emin Orkut Em.Topu Tug.Osman Nuri Gler Em.Kur. Albay Hsametin Tuga Em. Dr. General Rauf Grn Ord.Alb. Bekir Stk Kural Em.Sv.Bnb. Osman Mesut Berkn Em.Muh.Astsb., Kd.Bav. Niyazi Ergen Yazar Nait Hakk Ulu

Turgut zakman'n "Milli Mcadele" Kitaplar

Dr. Rza Nur Dosyas Vahidettin, M.Kemal ve Milli Mcadele "yalanlar, yanllar, yutturmacalar" 1881-1938 Atatrk, Kurtulu Sava ve Cumhuriyet Kronolojisi 19 Mays 1999 Atatrk Yeniden Samsun'da Birinci Kitap 19 Mays 1999 Atatrk Yeniden Samsun'da kinci Kitap u lgn Trkler
TURGUT ZAKMAN, 1 Eyll 193O'da Ankara'da dodu. 1952'de Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi'ni bitirdi. Bir sre avukatlk yapt. Kln niversitesi Tiyatro Bilimi Enstits'ne devam ettikten sonra Devlet Tiyatrosu'na dramaturg olarak girdi. TRT'de Merkez Program Daire Bakanl, Genel Mdr Yardmcl, Devlet Tiyatrolarnda Genel Mdr Bayardmcl ve 1983-1987 yllan arasnda Genel Mdrlk yapt. 19881994 arasnda Radyo-Televizyon Yksek Kurulu'nda yelik ve Bakan Yardmcl grevlerinde bulundu. Evli. ocuu, torunu var. 28 Eyll 1998'de, "stn hizmetleri dolaysyla" Anadolu niversitesi'nce "fahri doktor" unvan verilen zakman, pek ok esere imza att. Oyunlar: Masum Katiller, Pembe Evin Kaderi, Gnete On Kii, Tufan, Duvarlarn tesi, Hastane, Karagz'n Dn, Kanavie, Ocak, Parampara, Bulvar, Ulusal Kolej Disiplin Kurulu, Komularmz, Babamla Birlikte-1971, Darlmaca Yok, Berberde, Karde Pay, Ak Masal Kara Masal, Ben Mimar Sinan, Ah u Genler, Deliler, Sarpnar-1914, Fehim Paa Kona, Resimli Osmanl Tarihi, Bir ehnaz Oyun, Tre, Deliolan. Senaryolar: Kelolan Aramzda, Kelolan'la Cankz, Yatk Emine, Tuzsuz Deli Bekir, Kurtulu (TRT, dizi), Cumhuriyet (TRT, dizi ve film).

Romanlar: Korkma nsanck Korkma, Romantika, 19 Mays 1999-Atatrk Yeniden Samsun'da (2 kitap, aka-roman), u lgn Trkler. Meslek Kitaplar: Radyo Notlar, Oyun ve Senaryo Yazma Teknii. Aratrma-nceleme Kitaplar: Dr. Rza Nur Dosyas; Vahidettin, M.Kemal ve Milli Mcadele; Atatrk, Kurtulu Sava ve Cumhuriyet Kronolojisi. Tercme Dergisi iir zel Says'ndaki (1946) iirleri, Unutulmaz iirler adyla yeniden dzenleyerek yayma hazrlad. 1968'de, Sarpnar-1914 ile Sanat Sevenler Dernei'nce yln yazan seildi. 1979'da Fehim Paa Kona ile T. Bankas Byk dl'n, 1981'de Sanat Kurumu ve Avni Dilligil dllerini; 1983'te Resimli Osmanl Tarihi ile smet Kntay dl'n; 1984'te Bir ehnaz Oyun ile Enka kincilik dl'n; 1997'de Vahidettin, M.Kemal ve Milli Mcadele ile Sedat Simavi Sosyal Aratrmalar dl'n ve 1998'de Yunus Nadi Sosyal Bilimler dl'n ald. 1999'da, tiyatro sanatna katklarndan dolay Cumhurbakanl Kltr ve Sanat Byk dl'ne deer grld. 2002 Nisannda Eskiehir Belediye Bakanl, at ikinci tiyatroya "Turgut zakman Sahnesi" adn verdi. 2003 Ekiminde Edebiyatlar Dernei, "Trk tiyatrosuna ve edebiyatna 50 yl akn emei ve katklar nedeni ile" 2003 Onur dl'n verdi.