stn Dkmen - Sosyometri ve Piskodrama SOSYOMETR VE PSKODRAMA * kuramsal temeller * uygulamalardan rnekler * yeni yaklamlar PROF. DR.

STN DKMEN SSTEM YAYINCILIK Sistem Yaynclk: 029 SOSYOMETR VE PSKODRAMA stn Dkmen Bu kitabn tm yayn haklan Sistem Yaynclk A..'ye aittir. Yaynevimizden yazl izin alnmadan ksmen veya tamamen alnt yaplamaz, hibir ekilde kopya edilemez, oaltlamaz ve yaynlanamaz. Birinci Basm: Ocak 1995/tstanbul Drdnc Basm: Mart 2003/stanbul - 500 Adet ISBN: 975-7397-25-3 Kapak: Graffti Basm: Kurti Matbaaclk Cilt: Gven Mcellithanesi

Prof. Dr. stn DKMEN'in zgemii 1979 ylnda Hacettepe niversitesi Psikoloji Blm'n-den mezun oldu; ayn blmde uygulamal/klinik psikoloji alannda yksek lisans yapt. Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi' nde, psikolojik danma ve rehberlik alannda 1986 ylnda doktor, 1988 ylnda doent unvan ald. Halen bu fakltede retim yesidir. 1978 ylndan bu yana sos-yometriyle ilgilenmekte, 1984 ylndan bu yana ise, grup yesi ya da ynetici olarak psikodrama gruplarna katlmaktadr. Yz ifadeleri, kiileraras iletiim, empati, sosyometri, psiko-drama, rehberlik ve sanat eserlerinin psikolojik yaklamlarla incelenmesi gibi konularda, eitli bilimsel dergilerde aratr-m a l a r ve i n c e l e m e l e r i yaymlanmtr. Ayrca kitab bulunmaktadr: Bunlar, (1) "renci Seme ve Yerletirme Merkezi: Kuruluu, Gelimesi almalar", (2) "Okuma Becerisi, lgisi ve Alkanl zerine Psiko-Sosyal Bir Aratrma" ve (3) "Sanatta ve G n l k Yaamda letiim atmalar ve E m p a t i " adlarn tamaktadr. PSKODRAMA DZS Psikodramann Temelleri (Adam Blatner) Psikodrama 400 Isnma Oyunu (Deniz Altmay) Psikodrama Grup Psikoterapisi El Kitab (Deniz Altmay) Sahnede Yaratclk (Deniz Altnay) Sosyometri ve Psikodrama (Prof.Dr.Ustn Dkmen) By Dkkan (Yeim Trkz)

NDEKLER NSZ xiii Niin Sosyometri ve Psikodrama ve Niin Bu Kitap GR xxi

xiii

I. BLM SOSYOMETRNN KURAMSAL TEMELLER Sosyometrinin Dnsel Temelleri 2 Moreno'nun Kuram ve insana Bak As 5 Psikodramann Grupla Terapi/Danma Yaklamlar zerindeki Etkisi 7 Sosyometri Metodolojisine Ynelik Eletiri 9 Eylem 10 Spontanlk (Kendiliindenlik) ve Yaratclk 12 Rol Kuram 19 Sosyometrik Tercih ve rnt 31 Sosyometrik Alg Testi 36 Tele 36

Sosyal Atom Sosyometri Kanunlar Huizinga'nn Oyun'u Ve Moreno'nun Psikodramas

38 44 46

II. BLM SOSYOMETRDE LME VE DEERLENDRME Sosyometrik lmlerin nemi 53 Sosyometri Testi (Klsik Yaklam) 56 Sosyometrik Stat 63 Sosyometrik Alg Testi 80 viii Sosyometri ve Psikodrama Ayn Gruba Ait ki Sosyometrik rntnn statistiksel Karlatrlmas 82 Sosyometrik rntleri Deerlendirmede Yeni Bir Yol: Heider'n Denge Kavram Sosyogramlara Uygulanabilir Mi? ... 85 Rol Testi 89 Sosyometrik lm Alannda Yeni Yaklamlar 90 Sosyal Atom lei- (SA) 97 Sosyal Atomlar Deerlendirmek in Forml Gelitirme almas 102 Sosyal Atom Olei'nin Kullanld Bir Aratrma: Ailelerinin Yannda ve Yurtlarda Kalan niversite rencilerinin niversitedeki ve Lisedeki Sosyal-Atomlannn Karlatrlmas ...105 Psikodrama ve Grupla Danma / Terapi Alanlarnda lkemizde Yaplan Aratrmalara Ynelik Eletiri 115 III. BLM PSKODRAMA Psikodramann Kuramsal Temelleri 125 Psikodramann levi 137 Psikodramann Temel eleri (Aralar) 151 Psikodrama Oturumunun Aamalar 174 Temel Psikodrama Teknikleri 201 Psikodrama Etkinlikleri 222 Psikodrama Trleri 237 Psikodramada Yeni Uygulamalar 247 Eklektik Yaklam inde Psikodrama 264 rnek Psikodrama Oturumlar 265 KAYNAKLAR 284 BULDURU 299 ORUNTU Demir toprakla bulunmu: karp ivi yapmlar. ivilerden en ufan gtrp bir tahtaya akmlar. O tahtada duran bir byk eski ivi bakp da yeni gelen ke, "vah canm" demi "seninde mi kafana vurdular ekile..." ivinin iviyi skt yalandr: ekicin iviyi ittii, ivinin iviyi setii, tahtann ise tm ivileri kendine ektii, bu dnyada olandr. stn Dkmen 8.10.1994 RYALAR Dnyann en ucuz ve zel tiyatrosudur ryalar. Her isteyen grebilir ve yalnzca bir tek seyirciye oynanr her oyun. Dekor: Bir yaprak veya btn bir Evren. Hem oynayp hem seyredebilir isteyen. .Dkmen (18.4.1985) "Ben, yapay bir ortamda insanlarn ryalarn analiz etmiyorum. Psikodrama sahnelerinde insanlar, grm olduklar bir ryay tekrar grmeleri iin yreklendiriyorum." "kinci kez yaanan her gerek, birinciden kurtulutur." "Rol, kltrden ncedir; roller ben'den kmaz, ben, rollerden kar."

J.L.Moreno "Oyun, kltrden ncedir; hayvanlar da oynar; ve kltr rn olan her ey oyundur." J.Huizinga (Homo Ludens'ten) "Yaam ve yaamdaki duygular gerektir. Oyun, gerek deildir; ama oyundaki duygular gerektir. Tiyatro, insanln rettii olaanst bir oyundur. Rya, bir tr tiyatrodur; psikodrama da yle. Rya, zgrlktr; psikodrama da yle. Tiyatro, rya, psikodrama lsnde, bireye ve topluma en gl kac psikodramadan gelecektir. nk psikodrama, ryay ve tiyatroyu da kapsar. Ve nk psikodramada, bilim ve ortamda bulunan bir uzman, gelimeye katkda bulunur. Sanki: tiyatro szdr; rya grntdr; psikodrama ise, grntnn ve szn eylemi olan yazdr. Yaz, medeniyettir; psikodrama da yle." .Dkmen TEEKKR Bu kitabn ortaya kmasna katkda bulunanlara teekkr etmek istiyorum. Belki usulden deil ama, ilk olarak Moreno'ya ve onun kitabn dilimize kazandrarak bizleri sosyometriyle tantran Prof.Dr.Ksemihal Hoca'ya teekkr edeceim, ikinci olarak, lkemizi neredeyse bir psikodrama sahnesine eviren, beni ve nice arkadan yetitiren sevgili Prof.Dr. Abdlkadir zbek Hoca'ya teekkr etmek istiyorum. Yine, bizlere psikodramay retmek iin yllar boyunca aba harcayan Dr.Leutz'a, Dr.Franzke'ye Dr.Zigler'e, bay ve bayan Dr.Barnz'lara teekkr etmek isyorum. Psikodramay birlikte rendiimiz arkadalarmdan ve yllarca kendileriyle psikodrama yaptm rencilerimden ok ey rendim; onlarla gzel yaantlar paylatm. Hepsine teekkr etmek isyorum. Kitab okuyarak eletirilerde bulunan Ar.Gr.Sibel Trkm'e, tahminimin zerinde bir hzla kitabn basmn gerekletiren Sistem Yaynclk'n sahibi Sn.Erdoan Y e -nice'ye ve hzl bilgisayar kullanmyla kitabn yaymn abuk-latran Sn. Saadet Tuncer'e teekkr etmek istiyorum. NSZ NN SOSYOMETR VE PSKODRAMA VE NN BU KTAP Sosyometri ve onun bir paras olan psikodrama, Moreno tarafndan bu yzyln ilk yarsnda ortaya atld ve gelitirildi. O gnden bugne ise ne ilevleri azald, ne de poplerlikleri; etkilerinin gelecek yzylda da srecei anlalyor. Bu yzyln balarnda, hatta ortalarnda, psikiyatride, psikolojide ya da sosyolojide popler olan baz yaklamlar, ya kabuk deitirdi, ya da gzden dt. rnein psikolojide artk, Pavlovcu olduunu, Skinnerci/operant olduunu ya da yapsalc olduunu syleyen, hemen hemen kalmad; yapsalclk devrini tamamlad, eski davranln yerini ise bilisel-davran akm ald. Oysa benzeri durum sosyometri ve psikodrama iin sz konusu deil. Gerek akademik alanda, gerekse uygulama alannda, Moreno'nun retisine ilgi ve ihtiya sryor. Bir toplumsal dzenleyici olarak sosyometri testi ve bir ruhsal tedavi/ruhsal gelitirme yaklam olarak psikodrama hl popler. stelik, giderek kalabalklamakta olan dnyamzda sosyometrik dzenlemelere, giderek robotlamakta .olan modern toplumlarda ise psikodramaya duyulan ihtiya gnden gne artmaktadr. Niin Sosyometri, Niin Psikodrama Yukarda, gnmz dnyasnda sosyometriye ve psikodra-maya duyulan ihtiyacn giderek artmakta olduunu belirttik. Sosyometri ve Psikodrama Bunun temel nedenlerinden birisi dnyann giderek ka-labalklamasdr. Belirli meknlarda yaamak zorunda olan insanlarn says arttka, kimin kiminle birlikte oturaca ya da alaca konusu, zlmesi gereken nemli bir sorun olmaktadr. Bu sorunu zmek istediimizde, akla gelen yaklamlarn banda sosyometri testi yer almaktadr. Moreno'nun Viyana'daki mlteci kamplarnda yeniden yerletirdii insanlar gibi gnmz insan da, yeniden yerlemeye, setii kiilerle komu olmaya ihtiya duymaktadr. Gnmz dnyasnda psikodramaya duyulan ilginin artmas ise kanmca bambaka bir sebepten kaynaklanyor. yle ki: Moreno (1963), insann insanla birlemesinden ocuklarn, insann doa ile birlemesinden ise robotlarn ortaya ktn belirtmiti. Robotlarla insanlar arasndaki en nemli fark, robotlarn -en azndan imdilik- spontan ve yaratc olamamalardr, insanda ise byk bir spntanlk ve yaratclk potansiyeli vardr. Fakat ne yazk ki bu potansiyel, alar boyunca Anababa otoritesiyle bastrlmtr, ocuklarn ve yetikinlerin spontanlklar trplenmi, insanlar "ezberleyen robotlar" haline gelmeye balamlardr (Dkmen, 1994). Ksacas gemi alarda, insann spontanl ve yaratcl yine insan eliyle bastrlmt; kanmca, amzda bu ele ikinci bir el eklenmitir. Bu da sanayilemedir. Teknolojinin ve otomasyonun gelimesi, insan ikinci kez robotlatryor. Bizim yerimize dnveren bilgisayarlar, bizim yerimize yapveren makineler, bizim yerimize hayal kuruveren televizyonlar, bizleri, "yapan ve yaayan insanlar" olmaktan karp, "yaam seyreden insanlar" haline getiriyor. phesiz ki, robotlayo-ruz diye, teknolojiden de vazgeemeyiz. Doallmz srdrmek ile sanayilemek arasnda denge kurmak zorundayz; iimizdeki "spontan insan" ile robotlar dnyasn uzlatrmak zorundayz. te amzda bu uzlamay salayabilecek yaklamlarn banda psikodrama gelmektedir. Moreno'ya gre

psikodramann temel amac, insanlarn spontanlklann ve yaratclklarn gelitirmelerine frsat salamaktr. Psikodra-ma sahnelerinde spontanlklann ve yaratclklarn gelitiren nsz kiilerin, topluma, doaya ve teknolojiye uyum salamalar kolaylar, "yarna kalma" anslar artar. Oyun, Rol, Rya, Tiyatro, Psikodrama nsz'den nceki sayfada, bir iir ve birka sz yer alyor. Sanrm bu iir ve szler, elinizdeki kitapta yer alan nermeleri zeemektedir. Kitapta bazen aka, bazen ise dolayl olarak ifade edilen bu nermeler unlardr: Moreno'nun ve Huizinga'nn ileri srdkleri gibi rol ve oyun, kltrden nce geliyor olabilir. Bu durumda rol, oyunu ve bu ikisinin uzans olan tiyatroyu ve psikodramay, aralarnda ortak yanlar bulunan, i ie gemi drt halka kabul edebiliriz. Bu drtlye ryalar da katabileceimizi dnyorum. Eer Huizinga'nn dedii gibi, kltr rn olan her eyi "oyun" kabul edersek, kanmca bu oyunlarn en muhteemlerinden birisi tiyatrodur. Tiyatro, insan insana insanla anlatan bir oyundur. Ryalarn ise bir tr tiyatro olduunu dnebiliriz. Rya, kiilerin tek balarna oynadklar bir oyundur; yalnzca bir hayal deildir; rya, insann rettii bir zgrlktr; ryada, Freud'n dedii gibi- gemii tekrar yaayabilirsiniz veya -Adler'in dedii gibi- gelecein provasn yapabilirsiniz. Bu adan psikodrama da ryaya benzer. Psikodramada da Moreno'nun belirttii gibi gemiteki bir olay tekrar yaamak, gelecekteki bir olay ya da bir hayali canlandrmak mmkndr. Ksacas, rya ve psikodrama, bir tr tiyatro saylabilir. Rya, tiyatro ve psikodrama, Huizinga'nn Homo Ludens'inin (Oyuncu insannn) birer oyunudur. Bu l iinde en gl oyun, dier bir ifadeyle insanlara en fazla fayda salama potansiyeli olan oyun psikodramadr. Rya, tiyatro ve psikodrama ls iinde en gl oyunun psikodrama olduunu ileri srdk. Bunun temel nedeni, psikodramann, ryay, tiyatroyu ve dier tm insan etkinliklerini kapsyor olmasdr, insanlar rya grdklerinde ve zellikle tiyatro izlediklerinde, ruhsal adan gelime kaydedebilirler. Fakat psikodramada kiilerin daha sistematik ve daha hzl biimde gelime kaydetmeleri mmkndr. Her eyden nce Sosyometri ve Psikodrama psikodrama, spontan tiyatro yoluyla insanlara spontanlk ve yaratclk kazandrmay ve onlar ruhsal adan gelitirmeyi amalayan bir tedavi yaklamdr. Psikodramada kiilerin gelimeleri tesadfe braklmaz. Psikodrama sahnelerinde, konuyla ilgili bilimsel bilgilerle donanm uzmanlarn rehberlii altnda oyuncularn ve izleyicilerin ruhsal ynden gelimeleri amalanr. Kiilerin gnlk yaamda yaadklar olaylar ve kafalarnda canlandrdklar hayaller, psikodrama sahnelerinde tekrar canlandrlr. Moreno'nun dedii gibi, psikodrama sahnelerinde yaantlarmz tekrar canlandrrsak (ikinci kez ya-abilirsek), bu yaantlarmzdan doan skntlardan kurtulabiliriz. nk, bir defa yaanm bir olay, psikodrama sahnesinde ikinci kez yaarken, bu yaantyla ilgili katarsis salama, igr kazanma ve dolaysyla da bu yaanty kontrol etme ansmz ortaya kar. Ayrca psikodramada yaantlarmz yeniden yaplatrmak ve yeni davranlar denemek de mmkndr. te psikodrama bu yzden etkili bir oyundur ve bu yzden gelecekte de gnmzde olduu kadar ilevsel olmaya devam edecektir. Gelecekte insanlar, sosyometriden ve psikodramadan yeterince yararlanabilirlere, robotlar arasnda kaybolmazlar, robotlamazlar ve bylece yarnlara kalmay baarabilirler. Niin Bu Kitap Bu kitab niin yazdm, daha dorusu, sosyometri ve psikodrama ile ilgili dilimize evrilmi eitli yaynlar varken, byle bir kitab yazmaya neden gerek duyduumu belirtmek istiyorum. Bu kitab yazmamn balca iki nedeni var. Birincisi u: Bilimsel almalar srasnda yabanc dillerden yararlanmak elbette ki doaldr. Ancak, bir konuyu renmeye ve retmeye alan bilim adamlarnn ve uygulamaclarn, kendi dillerinde dnmeleri gerektii inancndaym. zellikle, psikodrama gibi lkemizde henz yaygnlamakta olan bir alanda Trke yazlm kitaplarn yaymlanmas, konunun insanlarmz tarafndan zmlenmesine ve kltrmzle btnnsz xv lemesine katkda bulunacaktr. Bu dnceden hareketle, sosyometri ve psikodrama konusunda, lkemizdeki uygulamalara arlk veren bir kitap yazmak istedim. Bu dncenin rn olan elinizdeki kitap sanrm, bu alanda lkemizde yazlm, tamam telif ilk yayn olmaktadr. Bu kitab yazarken ikinci amacm, konuya, psikoloji ve psikolojik danma asndan yaklamakt. Dier bir syleyile, kitapta, sosyometriyi ve psikodramay hem "psikolojiletir-meye" altm, hem de psikolojik danma arlkl olarak ele aldm. Konuyla ilgili lkemizde yaymlanan kitaplara bakldnda, bazlarnda konuya sosyoloji asndan, bazlarnda ise psikiyatri asndan yaklald grlmektedir. (rnein, bir sosyolog olan N.. Ksemihal tarafndan dilimize evrilen "Sosyometrinin Temelleri" adl kitapta, gerek Moreno'nun konuya bak asndan, gerekse Ksemihal'in yazd nszden tr, sosyometri ve psikodrama, sosyolojinin bir uzants grnmndedir. zbek ve Leutz tarafndan yazlan "Psiko-drama" adl kitapta ise, konu daha ok psikiyatri asndan ele alnmtr.) Oysa sosyometriye ve psikodramaya farkl alardan, rnein psikoloji asndan ya da psikolojik danma asndan yaklamak da mmkndr. te elinizdeki kitapta, Trke yaynlardaki bu eksiklii gidermeye altm. Kitap boyunca yer yer, psikoloji ile ilgili kavramlara yer verdim; konuyu, renme psikolojisi ya da sosyal psikoloji gibi psikolojinin eitli dallarnda retilmi bilgilerden yararlanarak yorumlamaya abaladm.

Bylece sosyometriyi ve psikodramay, bir lde psikolojiletirdiim kansndaym. Bunun yan sra, daha ok psikolojik danma alanndaki uygulamalardan rnekler vererek, konuyu psikolojik danma boyutunda ele almaya yneldim. phesiz ki, sosyometriyi ve psikodramay psikoloji ve psikolojik danma asndan ele almak, tek ya da en doru yaklam deildir. Konuya, psikolojinin ve psikolojik danmann yan sra sosyoloji, psikiyatri, antropoloji asndan yaklamakta, btn bu bak alarn btnletirmekte yarar vardr. XVIII Sosyometri ve Psikodrama Ancak imdilik, sosyometriyi ve psikodramay anlatrken ve yorumlarken, konuya daha ok psikolojinin ve psikolojik danmann bak asndan baktm. Bu ynelme eklimin, sosyometrinin ve psikodramann zne zarar vermediini, bilakis uygun olduunu sanyorum. nk sosyometri zaten, eitli alanlardan kaynak alm ve pek ok alana el atm bir yaklamdr. Kanmca, sosyometrinin psikiyatri veya sosyoloji diliyle anlatlmas ne kadar doalsa, psikoloji diliyle anlatlmas ve psikolojik danma alanna uygulanmas da o kadar doaldr. Kitaptaki Yenilikler Bu kitapta ncelikle, sosyometriyle ve psikodramayla ilgili klsik saylabilecek kuramsal bilgiler verilmitir. Bu bilgilere ilikin rneklerin ounu, genlerle ve yetikinlerle yrttm psikodramalardan setim. Kitapta, klsik bilgilerin yan sra, konuyla ilgili olarak tarafmdan ortaya atlan baz yeni kuramsal grler ve uygulama ekilleri de yer alyor. Bunlar arasndan Sosyal Atom lei'ni (SA) daha nce bir dergide yaynlamtm (Dkmen, 1993a); burada ikinci kez szn ettim. Bu lekle ilgili olarak gelitirmeye altm iki forml ise ilk defa bu kitap kapsamnda yaymlyorum. lekle ve formllerle ilgili olarak meslektalarmdan gelecek geribildirimler benim iin yararl olacak. Sosyal Atom lei'nin kullanld bir aratrmam da ilk defa bu kitapta yaymlyorum. Yine, yeni olduunu dndm iki kuramsal grm de ilk defa bu kitapta dile gerdim. Bunlardan birisi, Heider'n Denge Kavram'nn sosyogramlarn incelenmesinde kullanlabilecei grdr. Dieri de Moreno'nun "rol" konusundaki grleri ile ada Huizinga'nn "oyun" konusundaki grleri arasnda paralellik bulunduu iddiasdr. Kanmca, yaklak ayn yllarda iki nemli kitap yazm olan bu iki bilim adam birbirlerinin grlerinden habersizdiler. (Nitekim kitaplansz xx rnda birbirlerini kaynak gstermemilerdir.) Elinizdeki kitapta bu iki bilim adamnn grleri arasnda paralellik bulunduuna, sanrm ilk kez dikkat ektim; bir anlamda, haberleri olmadan gyaben tantrlm oldular. yle sanyorum ki, gelecekte Huizinga'nn Homo Ludens'i (Oyuncu nsan') zerinde yeterince dndmzde, Moreno'nun psikodrama sahnesindeki "rol oynayan insan"n daha iyi anlayabileceiz. Kitabn psikodramay konu alan nc blmnde ise, "Psikodramada Yeni Uygulamalar" bal altnda, bu alanda ortaya koyduum, yeni saylabilecek drt uygulama eklini aklamaya altm. Sz konusu uygulama ekilleri, (a) rol sos-yogram oluturmak, (b) atan yelere kiisel zellik atomlarn yaptrmak, (c) meslek danmada psikodramay daha etkin bir ekilde kullanmak ve (d) psikodrama ile bilisel-davran yaklam daha sistematik bir ekilde birletirmektir. Son olarak unu sylemek isterim: Bu haliyle kitabn, belli bir btnle ulat dnlebilir. Ancak phe yok ki zaman iinde daha da gelitirilmesi mmkndr. Kitabn bundan sonraki basklarnda, katlacam veya yneteceim psikodrama oturumlarndaki yaantlarm okuyucularmla paylamaya alacam. Sosyometri testiyle ilgili olarak yrtmekte olduum bir dizi uzunlamasna aratrma, yaklak yl sonra sona erecek. Bu aratrmalarn sonularn da kitabn kapsamna eklemeye alacam. u an okuyucularmdan isteim, kitapla ilgili olarak bana geribildirim vermeleridir. Onlardan gelecek eletiriler, kitabn gelecekteki ehresine nemli katkda bulunacak. Son olarak unu da vurgulamakta yarar var: Psikodrama, yalnzca kitaplardan okunarak renilemez. Psikodrama gruplarna grup yesi olarak katlmak ve ayrca spervizyon altnda grup ynetmek, psikodrama eitim srecinin vazgeilmez aamalardr. Bu yzden, psikodramaya ilgi duyan okuyucularma, konuyla ilgili yaynlar okurken, bir yandan da eidi kentlerimizde srdrlmekte olan psikodrama gruplarna katlmalarn nermek isterim.

, GR Sosyometrinin ve onun bir uzants olan psikodramann kurucusu J.L. Moreno'dur. Sosyometriyi ve psikodramay o r -taya atan ve yaam boyunca srekli olarak gelitiren M o r e n o , bizlere, insan ve toplumu anlamamza yardmc olan zengin ve renkli bir yaklam brakmtr. Bugn elimizde, sosyometri ve psikodrama kapsamnda kiileraras etkileimleri incelerken yararlanabileceimiz ok sayda teknik bulunmaktadr. Tm bu teknikler,

kk gruplardaki etkileimleri incelemede ve spontan tiyatro yoluyla kiilerin ruhsal adan gelimelerine/tedavilerine katkda bulunmada gnmz aratrmaclarna, vazgeilmez bir destek salamaktadr. Moreno, sosyometriyi olutururken, olduka soyut ve karmak birtakm felsefi/metafizik dncelerden yola k -mtr. Ancak ortaya att yaklam, ksa srede uygulamaya dnk bir nitelik kazanm ve somut rnleri gzle g r n r " hale gelmitir. Ksacas Moreno'nun sosyometri yaklam, s o -yuttan somuta, dnceden uygulamaya belirgin bir g e l i m e gstermitir. Kitabmzn Giri Blmnde ncelikle sz k o -nusu bu gelimeyi ele almak istiyorum. Aada, sosyometril<-yaklam gelitirirken Moreno'nun kendisine dayanak ald1 grleri sralamaya ve irdelemeye alacam. Giri B l -m ' n d e b u n u gerekletirdikten sonra ise, sosyometrinin k u -ramsal temellerini, sosyometri ve psikodrama uygulamalarn ayr blmler halinde ele alacaz. xxii Sosyometri ve Psikodrama Yarna Kim Kalacak?: Sosyometrinin ve Psikodramann Nitelikleri, Ayrlmazlklar ve levleri ncelikle gnlk kullanmda yaptmz, i ie gemi iki hataya deinmek istiyorum. Birincisi u: Gnlk kullanmlarda "Sosyometri" denildiinde, bir grubun yelerinin, birbirlerine ilikin tercihlerinin belirlenmesi kastediliyor. Oysa bir grubu oluturan yelerin birbirlerine ilikin tercihlerini (semelerini ve reddetmelerini) belirlemek, "Sosyometri Testi" uygulamak demektir. Gnlk kullanmlarda, "Sosyometri Testi" yerine "Sosyometri" denmesi, ok nemli deilse bile, yine de hatal bir adlandrma saylabilir. nk, Moreno'nun ortaya att yaklamn genel ad Sosyometri'dir; yani emsiyenin tmnn ad Sosyometri'dir. Sosyometri iindeki ok saydaki teknikten bir tanesinin ad Sosyometri Testi'dir; (bir baka tekniin ad ise Psikodrama'dr). Bu yzden Sosyometri ve sos-yometri testi kavramlar arasndaki ayrmn bilinmesinde yarar vardr. Kanmca, bu ayrmn farkna vardktan sonra, "Sos-yometri Testi" yerine "Sosyometri" demenin ok byk bir sakncas da yoktur. Nitekim bu kitabn adn, allagelmi bir adlandrmaya uyarak "Sosyometri ve Psikodrama"'koydum. Bence, teknik adan doru bir ad koymak istediimizde "Sosyo-metri" ya da "Sosyometri Testi ve Psikodrama" demeliydik. Ancak "Sosyometri ve Psikodrama" dediimizde, sade ve -teknik adan tam doru olmasa bileanlalr bir ifade ortaya kmaktadr. Gnlk kullanmlarda, sosyometri testi ve psikodrama ile ilgili olarak yaplan ikinci hata uygulama alannda ortaya kmaktadr. Bu iki teknikten yalnzca bir tanesini renen/uygulayan pek ok kii var. rnein baz snf retmenleri ya da rehber retmenler -phesiz ki yararl olmak amacyla- snflarda sosyometri testi uygulamaktadrlar; bu uygulamay ise psikodrama ya da dier sosyometri teknikleri izlememektedir. Ya da psikodrama alannda uzmanlaan baz uygulamaclar, gruplarda baaryla psikodrama gerekletirmektedirler; ancak sosyometri testi ile ilgili birtakm teknik bilgileri bu Giri XXIII uygulamalar srasnda yeterince kullanmamaktadrlar. Oysa, sos-yometri testi ve psikodrama, ayrlmaz bir btndr. Hatta, sos-yometri kapsamndaki btn teknikler, birbirleriyle kaynam bir btndr. Bunlardan yalnzca bir tanesini renip uygulamak, olayn btnln gzden karmaya yol aar. Bu yzden, sosyometrinin dayand kuramsal temelleri bir btn olarak renmek ve sosyometri testi ile psikodramay birbiriyle kaynararak uygulamak gereklidir. lerdeki blmlerde daha ayrntl olarak tartacaz; ancak burada zetle unu belirtmek isterim: Sos-yometriyi uygulama alanna tadmzda, ilk admn sosyometri testiyle atlmas gereklidir. Bunu psikodrama izlemelidir. Psiko-drama iinde ise, yerine gre sosyometri testi ve dier sosyometri teknikleri kullanlmaldr. Bylelikle sosyometri testi ve psikodra-ma arasndaki ayrlmazlk gzden kanlmam ve sosyometri tekniklerinin btnl dikkate alnm olur. Psikodramay, sosyometrinin dier elerinden soyutlayarak tek bana ele almak, yalnzca uygulamaclarn dt bir hata deildir. Konuyla ilgili bilimsel yaynlarda da benzeri sorunla karlamaktayz. rnein Corey (1985), "Theory and Practice of Group Counseling" adl kitabnda, psikodramay titiz bir ekilde anlatmtr; ancak psikodrama ile dier sosyometri teknikleri arasndaki ilikiye deinmemitir. Sz konusu kitapta psikodrama ile ilk kez karlaan bir okuyucu, sosyometriden soyutlanm bir psikodrama grdnde, konuyu bir btn olarak renme ansndan yoksun kalacaktr. Moreno'ya ve izleyicilerine gre, sosyometri, psiodrama ve grup terapisi, l bir btn, bir anlamda bir sacaya (triadic system) oluturur (Moreno, 1970); Starr, 1977; Kaner, 1990). Kanmca bu e, Moreno'nun ortaya koyduu sisteme ait boyut olarak dnlebilir. Bu boyutun oluturduu kompozisyon, boyutlarn tek tek toplamndan ibaret deildir. Bu yzden bu boyuttan herhangi bir tanesinin dierlerinden soyutlanmas, olayn btnl ve anlamn zedeler. Moreno'nun yaklamna verilen genel ad Sosyometri'dir. Moreno'ya (1963) gre sosyometri teknikleri iki ana gruba XXIV Sosyometr ve Pskodrama

ayrlr: Bunlar (a) Grup teknikleri, (b) Eylem Teknikleri'dir. Grup tekniklerinden bazlar, sosyometri testi, sosyometrik alg testi, sosyometrik soru cetveli, tanmalar testi ve rol testidir. Eylem tekniklerinden bazlar ise, psikodrama, sosyodra-ma, spontanlk testi, rol oynama testi ve benzerleridir. Grup tekniklerinin en tannm olan sosyometri testi'dir; eylem teknikleri iinde en fazla tannan ise psikodramadr. Bu iki tekniin fazlaca tannm olmas, dier teknikleri adet glgelemitir. lgili literatrdeki genel eilime de uyarak, kitabn ilerdeki blmlerinde, biz de sosyometri testini ve psikodramay, arlkl olarak ele alacaz. Ancak bunlarla ilikili olarak, yeri geldike dier sosyometri tekniklerine de deineceiz. Yukarda belirtilen grup ve eylem teknikleri, birbirlerinden bamsz olmayp, birbirlerini tamamlayc niteliktedir. Sosyometri kapsamndaki almalar, balca grupta toplanabilir. Bu almalar (a) aratrmaya, (b) tehise (kiileraras etkileim sorunlarnn tehisine) ve (c) gelitirmeye /tedaviye yneliktir. Sz konusu bu grup almann her birisini gerekletirirken, grup ve eylem tekniklerinin tmnden, yerine gre yararlanmak mmkndr. Sz gelii, birlikte alan bir grubun yeleri arasndaki atmay zmek istediimizde, ncelikle soruna/sorunlara tehis koymak isteriz; bu tehisin bir devam olarak da sorunu gidermeye alrz. Btn bunlar gerekletirebilmek iin, sosyometri testinden, sosyometrik alg testinden, psikodramadan, sosyodramadan ve benzeri tekniklerden yararlanmak gerekecektir. Bu alanda uygulamalarn nasl yapldn, ilerdeki blmlerde rnekler zerinde tartacaz. imdi, 'Yarna kim kalacak?" sorusunu ve Moreno'nun bu soruya verdii cevab ele alacam. Ancak konuyla yeni ilgilenmekte olan okuyucularla daha iyi iletiimde bulunabilmek iin, ncelikle sosyometri testinin ve psikodramann ne olduunu ksaca belirtmek istiyorum. Sosyometri Testi: Birbirlerini tanyan bir grup insana, rnein bir snftaki rencilere uygulanabilir. Gruptaki her Giri XXV bir bireye, belirli bir etkinlii gerekletirirken hangi yelerle birlikte bulunmak istedii, hangileriyle birlikte bulunmak istemedii sorulur. Sz gelii yelere, "bir piknie gidecek olsanz, birlikte bulunmay en fazla istediiniz arkadanzn ve birlikte bulunmay en az istediiniz arkadanzn adlarn yazn" eklinde bir ynerge verilir. Bylece grup yelerinin sosyometrik tercihleri belirlenmi olur. Bu tercihlere bakldnda, her bir yenin ka kii tarafndan seildii ve ka kii tarafndan reddedildii grlr. Baz yeler ok sayda kii tarafndan seilirken, baz yeler ok sayda kii tarafndan reddedilir; baz yeler ise, ne seilirler ne de reddedilirler. Yani ksacas gruplarda baz yeler avantajl durumdayken, bazlar dezavantajl durumdadrlar. (Sosyometri testi, kitabn ikinci blmnde ayrntl olarak ele alnacaktr.) Psikodrama: Psikodrama, dramatizasyondan -dier bir ifadeyle spontan tiyatrodan- yararlanlarak gerekletirilen bir ruhsal gelitirme / tedavi yaklamdr. Gruplarda uygulandnda, bu konuda zel eitim alm bir yneticinin/terapistin ynetiminde gerekletirilir. Grubu oluturan yeler, birtakm ruhsal sorunlarn canlandrarak (dramatize ederek) etkileimde bulunurlar. Bu canlandrmada, birtakm sorunlar anlatmaktan ziyade, rol oynamak esastr. Psikodramada yelerin nceden yazlm birtakm rolleri oynamalar sz konusu deildir; iinde bulunduklar andaki duygu ve dncelerini spontan olarak oyunlatrmalar sz konusudur. Bu uygulamann amac, kiilerin, katarsis (duygusal boalm) salamalar, igr kazanmalar ve bylelikle daha salkl birtakm davranlara ynelmeleridir. Moreno 1934 ylnda "Who Shall Survive" adl kitabn yaynlad. "Who Shall Survive", Trkeye "Yarna Kim Kalacak" eklinde evrilebilir. Moreno kitabna niin bu ad vermiti? ifade etmek istedii ey zetle uydu: Biyolojik evrende doal ayklanma vardr; ancak gl olanlar, tutunabilenler, evrelerine uyum salayabilenler varlklarn srdrebilirler, yarna kalabilirler. Uyum salayamayanlar, tutunamayanlar ise sahXXVI Sosyometri ve Psikodrama neden ekilirler. Bu durum, insanlar iin de geirlidir; toplumlarda yalnz kalanlarn, kiileraras etkileim rntleri iinde dezavantajl durumda bulunanlarn yarna kalma anslar fazla deildir. Ancak bizler, sosyometriden yararlanabilir-sek, sosyometri kapsamndaki dzeltici/tedavi edici teknikleri kullanabilirsek, yarna herkes kalabilir. Eer sosyometrinin ilkelerini dikkate alr, zellikle psikodramadan yararlanrsak, toplumlarda yalnz kalm ya da itilmi kiilerin ruhsal adan gelimeleri ve dolaysyla da iinde bulunduklar dezavantajl durumdan kurtulmalar mmkn olur. Yukardaki aklamadan yalnzca, "psikoz, nevroz" gibi tehisler konmu kiilerin psikodrama yoluyla tedavi edilmeleri durumunda insanln kurtulaca sonucu karlmamaldr. Belirli bir tehis alm olsun ya da olmasn, yarna ulaamama tehlikesi, btn insanlar iin sz konusudur. yle ki: Moreno'ya (1963) gre, insann insanla birlemesinden ocuklar, insanla ann birlemesinden ise robotlar ortaya kar. Robotlarla ocuklar arasnda nemli bir farkllk vardr. Robotlar, insanlar/ocuklar gibi spontan ve yaratc olma ansna sahip deildirler. Spontan ve yaratc olan insanlar, gelime, retme, dnyada tutunma ve dolaysyla da yarna kalma ansna sahiptirler. Oysa robotlar, kendi balarna yarna kalmay beceremezler. Fakat ne yazk ki insanlar, sahip olduklar spontanl ve yaratcl giderek kaybetmektedirler. Makineyi yaratan insan, giderek makinenin klesi olmutur. Robotu yaratan insan, robotlamtr. Spontanlklann ve yaratclklarn kaybederek roboaan insanlarn ise,

toplumda ve dnyada tutunma anslar azalmaktadr. te Moreno'ya gre Sosyometri'nin grevi bu noktada balamaktadr. Sosyometri-nin grevi/amac, insanlarn spontanlklann ve yaratclklarn kullanmalarna yardmc olmak ve bylece onlarn yarna kalma anslarn artrmaktr. Sosyometrinin amacnn, insanlarn toplumda tutunmalarna, yarna kalmalarna yardmc olmak olduunu belirttik. Bu genel ama dorultusunda, tm teknikleriyle birlikte sosGiri XXVII ometriyi etkili biimde kullandmzda, gnlk yaamda pek rok ileve sahip olduunu grebiliriz. Bu konuda eitli rnekler verilebilir: Birlikte yaamak / almak durumunda olan bir grubun yelerine sosyometri testi uygulanp, kiileraras etkileimlerden kaynaklanan grup-ii sorunlar belirlenebilir. Bu sorunlar gidermek amacyla grubu yeniden yaplatrmak, kiiler arasndaki etkileim rntsn yeniden dzenlemek, genelde olumlu sonu vermektedir. Bu konuda Moreno'nun ilk nemli gzlemi, Viyana'daki mlteci kampnda olmutur. Kampta hekim olarak grev yapan Moreno, evrelerindeki ailelerle atan ailelerde psikosomatik reaksiyonlarn belirgin ekilde fazla olduunu gzledi. Bunun zerine her aileye, hangi ailelerle komu olmak istediklerini, hangileriyle komu olmak istemediklerini sordu. Elde ettii sonular dorultusunda aileleri barakalara yeniden yerletirdi. Yeni yerleim dzeni sonucunda hem aileler arasndaki ve iindeki atmalar byk lde azald, hem de kiilerdeki psikosomatik reaksiyonlar byk lde ortadan kayboldu. Daha sonraki yllarda Moreno'nun Hudson'daki slah evinde gerekletirdii benzeri uygulama da olumlu sonu vermitir. Bu alandaki ilk ve tannm uygulamalardan birisi de 1944 ylnda Amerikan Hava Kuvvetleri'nde gerekletirilmitir. Bu uygulamada, pilotlara sosyometri testi uygulanarak birlikte umak isteyenler belirlenmitir. Birbirlerini karlkl olan seen pilotlarn birlikte umalar salandnda ise, pilot hatalarndan kaynaklanan kazalarn manidar dzeyde azald gzlenmitir (Moreno, 1963). Sosyometri testlerinden elde edilen bulgular dorultusunda gruplarn yaplarnda gerekletirilen deiiklikler kadar, psikodrama almalar da, kiileraras sorunlar giderici niteliktedir. Psikodrama yoluyla, gerek kiilerin ruhsal adan gelimeleri/iyilemeleri salanmakta, gerekse kk gruplar iindeki atmalar etkili bir ekilde gideri-lebilmektedir. unu -bir lde de olsa tereddt ederekXXVIII Sosyometri ve Psikodrama sylemek isterim ki, baka yaklamlarla pek ok oturumda salanabilecek bir ruhsal gelime, bazen tek bir psikodrama oturumunda ortaya kmaktadr. Psikolojik Danma ve Rehberlik ve Psikoterapi Alanlarnda Sosyometri ve Psikodrama Moreno'ya gre sosyometri, toplum tarafndan, toplum iin gerekletirilen bir toplum sosyolojisidir (Moreno, 1963). nk, bir gruba sosyometri testi uygulandmzda, o gruptaki btn bireyleri, adet bir anketr olarak kullanm.olu-ruz. Dier bir ifadeyle, sosyometrik inceleme, yalnzca birka aratrmacnn kiisel gzlemlerine dayanan bir inceleme ekli deildir. Bu dnceden hareketle Moreno, balangta sos-yometriyi, sosyolojide bir "devrim" olarak tanmlamtr. Onun bu dnceleri etkili olmu olacak ki, baz lkelerde, bu arada lkemizde de sosyometriyle ilk ilgilenenler sosyologlar olmulardr. (rnein 1963 ylnda, bir sosyoloji profesr olan N.. Ksemihal, Moreno'nun alt kitabn "Sosyometri-nin Temelleri" adyla dilimize tercme etmitir.) Ancak sosyometriyi, yalnzca sosyolojinin konusu saymak, her halde mmkn deildir. Bir sosyolog, phesiz ki sosyometri testini uygulayabilir ve elde ettii bulgular deerlendirebilir. Fakat bu testi izlemesi gereken psikodramay, ancak psikoloji ya da psikiyatri alannda temel bilgi ve beceriye sahip teraptler / yneticiler gerekletirebilir. Yukarda da belirttiimiz zere, sos-yometrinin tm teknikleri bir btndr. Eer bir sosyolog, yalnzca sosyometrideki grup teknikleriyle yetinmek isterse, bu yaklam, sosyometrinin btnlne zarar verir. Sonu olarak, sosyometri yalnzca sosyolojinin konusu saylmamaldr. Kanmca sosyometri, sosyolojinin, psikolojinin, psikiyatrinin ve psikolojik danma ve rehberliin kesim noktasnda bulunmaktadr; adet disiplinler aras bir yaklamdr -ya da ba-lbana bir disiplindir. Gerek sosyometri, gerekse onun kapsamndaki psikodrama, psikiyatrik bir tan alm-almam eklinde ayrm yaplmakszn, XXIX Giri herkese, her trl gruba uygulanabilir. Dier bir syleyile, sos-ometrik analizler ve psikodrama, bir psikiyatri kliniinde yatmakta olan hastalara uygulanabilecei gibi, psikolojik danma ve rehberlik faaliyeeri kapsamnda bir okuldaki rencilere de uygulanabilir. Moreno'ya gre sosyometrinin temel amac, kiilerin spontanlklarn ve yaratclklarn kullanmalarna frsat salayarak, dnyada tutunmalarna yardmc olmakt. Aka ifade edilmese de, ayn amacn gerek psikolojik danma ve rehberlik alan iin, gerekse klinik psikoloji ve psikiyatri iin de geerli olduunu dnebiliriz. rnein rehberlik hizmetlerinin temel amalarndan iki tanesi, "kiilerin gizil glerinin gelitirilmesi ve evrelerine uyumlarnn salanmas" eklinde ifade edilmektedir (Kuzgun, 1988). Moreno'nun belirttii ekilde kiilerin spontan-lklannn ve yaratclklarnn gelitirilmesi, ayn zamanda, kiilerin

gizil glerinin gelitirilmesi anlamna da gelebilir. Benzer ekilde, evrelerine uyum salayan kiilerin, bu dnyada tutunma ve yarna kalma anslar artacak diye de dnebiliriz. Gnmzde sosyometri ve onun ayrlmaz paras psiko-drama, gerek tedavi kurumlarnda ruhsal tedavi amacyla, gerekse eitim kurumlarnda bir psikolojik danma etkinlii olarak, yaygn ekilde kullanlmaktadr. Psikodrama, baz tedavi yaklamlarnda olduu gibi, yalnzca belli ya gruplarna uygulanabilen bir yaklam deildir. Hemen her ya grubundaki kiilere, rnein ocuklara (Lee, 1991; Kranz, 1991) ya da ergenlere (Kaner, 1991; zbay ve di., 1993) psikodrama uygulanmaktadr. Sosyometrinin Tarihesi (Ya da Moreno'nun Hayat) Yukardaki balktan da anlalaca zere, sosyometrinin tarihesi ile Moreno'nun yaam yks arasnda fazlaca bir farkllk yoktur. Biri anlatldnda dieri de anlatlm olur. nk sosyometrinin kurucusu olan ve konuya ilikin bugnk mevcut tekniklerin neredeyse tmne yakn ksmn reten O'dur. Hare'in (1991) ifadesiyle -ki bu ifadeye katlmayan yok gibidir- sosyometrinin babas Moreno'dur. XXX Sosyometri ve Psikodra Konuyla ilgilenenler iin Moreno bugn bir efsanedir Yaarken de yleydi; galiba kendisine gre de yleydi. Rav Naar, Moreno ile ilk kez karlatnda heyecanlanarak "Dr. Moreno, insan bir efsaneyi grdnde ona ne der?" diye sormu (Naar, 1987). Moreno ise kollarn aarak "seni seviyorum der" demi. Moreno, 18 Mays 1889'da dnyaya gelmitir (Jonathan Moreno, 1989). Yaam yksnn anlatld bir yazda, dnyaya geliinin de efsanevi bir ekilde (miere yarar biimde) gerekletii dile getirilmektedir (Moreno, Moreno ve Moreno, 1965). Moreno'ya hamile olan annesi, babasyla birlikte, spanya'dan yola kp Romanya'nn Constanza kentine gitmekteymiler. Rivayete gre (gerekten de yle) Moreno, stanbul Boaz ile Constanza arasnda, Karadeniz'in hrn sulan zerinde bir gemide dnyaya gelmi. Moreno'nun ftsistan ve en sevdii rencilerinden birisi olan Dr.Grete Leutz, 1986 Ankara'da gnlk bir psikodrama semineri veriyordu. Bu seminerde Leutz Hoca, bize bir mjde verircesine, Moreno'ya ait eyalar arasnda el yazsyla yazlm bir kt bilindiini syledi. Bu kda Moreno kendisinin bir Trk olduunu belirtiyormu. Sanrm bu keiften tr, 1989 ylnda olu Jonathan Moreno (1989) yazd bir makalede, babasnn Trk olduundan sz etti. Moreno'nun doumunun 100. yldnmnde "Journal of Group Psychotherapy, Psychodrama and Sociometry" adl derginin bir says Moreno'ya ayrlmt. (Bu dergiyi 1947'de Moreno kurmutu.) Bu sayda Jonathan More-no'nun naklettiine gre, Moreno'nun babas bir Trk't, fakat Moreno'nun elinde tabiiyetini gsteren bir belge yoktu; bu yzden, Avusturya-Macaristan Irriparatorluu'nda bir ie bavurduunda, bavurusu kabul edilmemiti. Elinde resmi bir belge yoktu, ancak Moreno ayn yl Viyana niversitesi kayt formlarn doldururken milliyet hanesine "Trk olduunu" yazmt. Bunun nedeni, babasnn milliyetinin Trk olmasyd. XXXI GiriS Baba Moreno, bir Trk olduunu belirtmenin yan sra, h basnn spanyol Musevileri (Sephardic Museviler) ola"&undan ja sz etmitir (Jonathan Moreno, 1989). spanyol M evileri, l.yzyln sonlarnda spanya'dan srldkten nra Osmanl mparatorluuna kabul edilerek stanbul'a eletirilmilerdi. spanya ile ilikileri uzun sre kesilen bu insanlar Osmanl vatanda olmulard. Moreno'nun anne babasnn spanya ile olan ilikilerinin ayrnts bilinmemekle beraber- devam ettii anlalmaktadr. (Nitekim Moreno, ailesi spanya'dan Romanya'ya giderken dnyaya gelmitir.) Yine baba Moreno'nun belirttiine gre babas uzun sre stanbul'da yaamr, stanbulludur. Bu bilgileri birletirdiimizde, gerek dede Moreno'nun, gerekse baba Moreno'nun, kendilerini "Trk" olarak tanmlayan Musevi asll Osmanl vatandalar olduu ortaya kmaktadr. Fakat uras bir gerek ki, resmi tabiiyeti ne olursa olsun, sosyometriyi gelitirdii yllarda Moreno'nun kimlik algs, u ya da bu lkenin snrlarna smayacak kadar genilemiti. Moreno, gl ve engin bir benlik algsna sahip olarak, kendisini adet tm evrenle, -hatta Tanr'yla- zdeletiren bir kimlik edinmiti (Jonathan Moreno, 1989). Moreno'nun tabiiyetinin ne olduu ok nemli olmayabilir. Ancak burada, bizim iin ilgin olan bir noktaya daha deinmek istiyorum. yle ki: Group Psychotherapy adl dergideki makalelerinde Moreno'lar (1965), stadn doduu blgeyi gsteren bir harita izmiler (Vol. XIII, s.204). Bu haritada, Karadenizin ve Balkanlar'daki ehirlerin adlar ngilizce okunularyla yazld halde, stanbul'un ad "stanbul" olarak belirtilmi. stanbul'a, yabanc haritalarda grmeye altmz ekilde "Kostantinapolis" deil de "stanbul" denmesi, Moreno'nun (ya da Moreno'larn) stanbul'a ve Trklere ynelik sayglarnn, belki de sempatilerinin bir ifadesi saylabilir kansndaym. Moreno, Viyana'da tp eitimi grd ve uzmanlk iin psikiyatriyi seti. Viyana'daki mlteci kamplarnda hekim olarak alXXXII Sosyometri've Psikodrama t yllarda, sosyometri ve sosyometrik lm kafasnda yava yava ekillenmeye balad. Moreno, tp eitiminin yan sra felsefeyle de ilgilenmi, Freud'en baka, Bergson'u, Alman Fenome-nologlann derinlemesine incelemiti. Genliinde meslek seer-k e n o l d u k a bocalam, d i n a d a m o l m a k ile pozitif bilimlere ynelmek

arasnda kararszlk ekmiti. Balangta teolojiye (Tanr Bilime) meraklyd. Tp eitimine balayp pozitif bilimlere yneldikten sonra teolojiyi brakt. Ancak zaman iinde sosyometri-yi gelitirirken, Bergson'dan, Marc'dan edindii baz grlere, teoloji ile ilgili bilgi ve grlerini de ekledi (Moreno, 1963, K-semihal'in nsz). rnein, Moreno'ya gre, "spontanlk ve yaratclk, her insanda farkl dzeyde bulunur; yalnzca tek bir varlkta spontanlk ve yaratclk birleir, birbirine denk olur ki, bu varlk da Tann'dr. Tp eitimini tamamlayan Moreno, sosyometriyle ilgili grlerini Avrupa'a gelitirmeye balad. Viyana'daki Mitterndorf mlteci kampnda hekim olduu sralarda, aileleri, kendi tercihleri dorultusunda barakalara yerletirmeye altnda, sosyometrik yaklam kafasnda filizlenmeye balyordu. Moreno 1921 ylnda Viyana'da, kk gruplarla spontan tiyatro (stegreiftheater) denemeleri yapmaya balad. Tuluat tiyatrosu niteliindeki bu etkinliin, ruhsal tedavi alannda nasl kullanlabileceini aratryordu. almalar giderek umut verici olmaya balamt. Moreno, kendi ynettii oyunlarda rol alan baz grup yelerinin zel yaamlarnda birtakm olumlu deiiklikler olduu yolunda geribildirimler alyordu. rnein Moreno'nun sahnesinde "hrn kadn" roln seen baz kadnlar, evlerinde eskiye oranla daha rahat ve sakin olmaya balamlard. Spontan tiyatro yoluyla psikodramaya adm atan Moreno, giderek yaklamn gelitirdi. Eski Yunan Tiyatrosu, Mo-reno'nun sahnesinde yepyeni bir nitelik ve anlam kazanmaya balamt. Eski Yunan tiyatrosunda seyircinin katarsis (duygusal boalm) salamas amalanrd; Moreno'nun psi-kodramasnda ise, baka oyuncular olmak zere tm grup yelerinin katarsis salamalar esast. Giri xxxu Moreno, Sokrates'in, farknda olmakszn psikodramaya nclk ettii grndeydi. rencileriyle olan diyaloglarnda, kendisi bilgisiz renci rolne giren Sokrates, renciyi bilgili hoca rolne itiyor, bylelikle onunla rol deitirmi oluyordu. Bu yaklam ise, diyalogu izleyenlerin duygusal kalmlanna ve boalmlarna yol ayordu. (Bence burada Sokrates'in, baz psikodra-matik elerden yararlanarak bilgi verici rehberlikte bulunduunu da ileri s r m e k m m k n d r . ) M o r e n o , Sokrates'in yaklamn ok daha gelitirerek, bir tedavi arac haline getirdi. Bata sosyometri testi ve psikodrama olmak zere sosyo-metri, yeni bir dnce ve uygulama akm olarak ana izgileriyle 1921-1925 yllar arasnda Avrupa'da ekillendi. Bu tarihten sonra Moreno, Amerika birleik Devletleri'ne g etti, yaklamn burada srdrmeye ve gelitirmeye devam etti. Srekli olarak sosyometrinin kuramsal temelini zenginletiriyor, mevcut tekniklere yenilerini ekliyordu. Bu arada dorudan devlet desteini de grd; 1934'te baka Roosevelt, Califor-nia'ya ynelen g dalgalarn durdurmak iin sosyometriden yararlanmasn istedi. 1925 ile 1950 yllar arasnda sosyometri Amerika'da geliti, uygulama alannda ilevselliini ispatlayarak tutundu. Sosyometrinin pratikte salad yararlar, pragmatik Amerikan toplumunun ihtiyalarna uygun dyordu. Bu yllarda sosyometri, Hava Kuvveeri'nden, eitli endstri kurumlarna kadar pek ok yerde, kendisine uygulama alan buldu. 1950 ylndan itibaren ise sosyometri Amerika Birleik Dev-letleri'nin snrlarn aarak btn dnyada tannan ve kabul gren bir yaklam haline geldi. Bugn dnyann pek ok yerinde psikodrama enstitleri, sosyometri/psikodrama konusunda eitim veren ve aratrmalar yapan kurulular bulunmaktadr. Trkiye'de Sosyometri ve Psikodrama lkemizde sosyometriye, Moreno'nun eliyle adm atlmtr. Moreno, dnyaya gelmeden az nct bir gemi ile sularndan getii stanbul'a 1958 ylnda konterans vermesi iin davet eXXXIV Sosyometri ve Psikodrama dilmitir. O tarihten itibaren sosyometri, stanbul'daki sosyolojiyle ve psikiyatri ile ilgili akademik evrelerin dikkatini ekmeye balamtr. Bu ilginin bir devam olarak 1963 ylnda sosyoloji alanndan Prof.Dr.N.. Ksemihal, Moreno'nun "Who Shall Survive" bal altnda toplanan alt kitabn "Sosyometrinin Temelleri" adyla dilimize kazandrmtr. Daha sonraki yllarda lkemizdeki baz hastanelerin psikiyatri kliniklerinde tedavi amacyla psikodramann kullanldn gryoruz. Ayrca Ankara niversitesi Eitim -Bilimleri-Fakltesi retim yelerinden Prof.Dr.Engin Getan, bu fakltedeki ve Orta Dou Teknik niversitesi'ndeki derslerinde, etkileim gruplar kapsamnda zaman zaman psikodrama uygulamas da yapmtr. Psikodramann Trkiye'de yaygnlamasnda kilit isim Prof. Dr. Abdlkadir zbek'tir. zbek, nceleri yalnzca Ankara niversitesi Tp Fakltesi Psikiyatri Blm'nde uygulamaya balad psikodramay, giderek lke apnda retmeye ve yaymaya balamtr. zbek adet, "Trkiye'de psikoterapi renmek ve retmek mmkn deildir; doru da deildir" eklindeki grnmez ilkeyi ykan kii olmu, yaam boyunca "birka rak yetitiren ya da mmknse hi yetitirmeyen bir usta" olmak yerine, "yzlerce rak yetitiren" bir usta olmay tercih etmitir. (zbek'in, Uberlingen Moreno enstits ile ibirlii yaparak srdrd almalar hakknda ayrntl bilgi edinmek isteyenler, Leutz ile birlikte yazd kitaba (zbek ve Leutz, 1987) ya da zbek'in kendisine ba vurabilirler.)

Yukardaki ksa tariheden de anlalaca zere, lkemizde sosyometriye ynelik sistemli akademik ilgi, sosyoloji ve psikiyatri alanlarnda ortaya kmtr. Ayn ilginin psikoloji ve psikolojik danma alanlarnda da grlmesi beklenirdi. (nk yukarda belirldii zere, sosyometri, sosyoloji, psikiyatri, psikoloji ve psikolojik danma alanlarnn kesim noktasnda yer almaktadr.) Ancak zbek'in, psikodrama alannda yetitirdii ve yetitirmekte olduu psikologlar ve danma psikologlar sayesinde bu eksikliin giderilebilecei dnlebilir. I.BOLUM SOSYOMETRNN KURAMSAL TEMELLER Sosyometri, kklerini felsefeden ve Moreno'nun insan doasna ilikin gzlemlerinden alan zengin ve gl bir kuramsal temele sahiptir. Bu kuramsal temel, uygulamadaki pek ok tekniin etkili bir ekilde kullanlmasna yol aacak niteliktedir. Sosyometrinin kuramsal temelleri denildiinde, Moreno tarafndan gelitirilen eitli kavramlar aklmza gelmektedir. Bu kavramlardan bazlar tamamen Moreno tarafndan retilmi ve gelitirilmitir (tele, gibi); bazlar ise zaten bilinen kavramlard, ancak Moreno bunlan soyuttan somuta, metafizikten amprik alana indirgemitir (spontanlk ve yaratclk gibi); baz kavramlara ise Moreno yeni anlamlar vermi, bunlan, allagelmi ilevlerini deitirerek ve zenginletirerek kullanmtr (rol ve eylem gibi). Sosyometrinin kuramsal temellerini oluturan drt ana kavram, eylem, spontanlk ve yaratclk ve rol kavramlardr. lgili literatrde bu kavramlar, genelde "kuram" olarak tanmlanyor. rnein "Eylem Kuram", "Spontanlk Kuram" ya da "Rol Kuram" olarak (Haskell, 1962; Moreno, 1963; Blatner, 1993). Sosyometrinin kuramsal temellerinden sz ettiimiz bu blmde, yukarda belirtilen drt temel kavramn/kuramn yan sra, sosyometrik tercih, tele, sosyal-atom gibi baz kav2 Sosyometri ve Psikodrama ramlar da ele alacaz. Aslnda bu kavram, aadaki blmlerde sosyometri testinden veya psikodramadan sz edilirken de ele alnabilirdi. Ancak bu kavramlara ilikin kuramsal bilgileri bu blmde verip, bu bilgilerin bir uzants olan istatistiksel deerlendirmeleri ve uygulama sonularn dier blmlerde ele almay tercih ediyorum. Psikodramann kuramsal temellerini oluturan ana kavramlar birer birer ele almadan nce, sosyometrinin felsefi temelini, Moreno'nun yaklamnn/kuramnn dier psikoterapi/danma yaklamlaryla olan ilikisini, insan'a bak asn ve dier yaklamlar ne ekilde etkilediini, ayr balklar altnda tartmak istiyorum. SOSYOMETRNN DNSEL (FELSEF VE FELSEFE DII) TEMELLER Sosyometriyi gelitirmeye balamadan nceki yllarda ve sosyometrinin ortaya kmaya balad ilk yllarda Moreno, felsefe ile yakndan ilgilenmi, zellikle Bergson'dan, varoluu filozoflardan ve fenomenologlardan esinlenmitir. Bu esinlenme sonucunda, felsefedeki birtakm kavramlar, rnein spontanl ve yaratcl, soyuttan somuta, felsefeden amprik alana tamtr. Moreno'nun sosyometrisinde spontanlk ve yaratclk ana kavramlardr. O'na gre, evrende sonsuz bir yaratclk hkm srmektedir. Fiziksel evrendeki bu yaratcln bir benzerini insanlar da kendi yaantlarnda sergileyebilirler, insanlardaki yaratcln ortaya kabilmesi iin de belirli lde spontanlk gerekmektedir. Moreno'nun bu benzeri ve fikirlerine kaynak tekil eden filozoflarn banda Henri Bergson gelmektedir. Bergson'un grlerinden en ok "yaam atlm (elan vital)" Moreno'yu etkilemitir. Bergson'a gre: "Yaam atlm, yaam/evreni srekli ileri gtren bir gtr. Bu g sayesinde yaratmadan yaratmaya sramalar olur ve yeni trler Sosyometrinin Kuramsal Temelleri 3 ortaya kar. Canllara srekli sramak hareket veren bu yaam atlmnn g kayna Tanr'dr. Tanr, yaratc gelime ile dorudan balantdr. Bylece Tanr'da ve dolaysyla Ev-ren'de, srekli olarak akp giden sonsuz bir eylem, yaratlma ve zgrlk vardr." Bergson bylece tinselci bir fziktesine (spiritualist metafizie) ulamaktadr (Akarsu, 1980). Yine Bergson'a gre, fiziksel evrende mevcut olan yaratclk, insanda zel bir anlam tar. Baz filozoflarn insan "glebilen bir hayvan" olarak tanlmalarna karlk Bergson insan "gl-drebilen bir hayvan" olarak tanmlamtr (Bergson, 1989). nsan, yalnzca "glen" olmak yerine "gldrebilen" olabilmek iin, daha fazla yaratc olmak zorundadr. Bergson'un yukardaki grlerinden yola kan Moreno, insanda bulunan yaratc gcn, bir kaynaktan fknrcasna insan zgr ve nceden yordanamaz eylemlerde bulunmaya ittii grndedir. te Moreno, insandaki bu zellikten yararlanarak psikodramay gerekletirmeye almtr. Psiko-drama sahnesinde snma yoluyla spontanlklar artrlan kiiler, ilerinde bulunan yaratc gc, sonsuz seenekte eyleme, yeni davranlara evirebilirler. Moreno, spontanlkla ve yaratclkla ilgili olarak Berg-son'un yan sra, Peirce'den, Berdyaev'den, Hartshorne'dan etkilenmitir. Bu dnrlerin yaratclkla ilgili grleri ise temelde Plato, Spinoza, Leibniz, Hegel, Fechner gibi dnrlere dayanmaktadr (Blatner, 1985). Moreno, sosyometriyi olutururken, yukarda saylan isimlerin yan sra, daha pek ok dnrn ve bilim adamnn grleriyle de ilgilenmitir. Bu kiiler arasnda ncelikle saylmas gerekenler, Darvvin, Nietzsche, Freud, Mead

ve Marx'tr (Moreno, 1963; Evrim, 1972; Moreno, Jonathan, 1989). Moreno, bu kiilerin birtakm grlerinden bazen yararlanarak, bazen de onlar eletirerek kendi sistemini oluturmutur. Ancak, bakalarnn grlerinden yararland zaman Moreno, birtakm bilgileri dorudan kullanmak yerine, bu bilgileri mevcut birikimiyle badatrarak orijinal sentezle4 Sosyometri ve Psikodrama re ulamay tercih etmitir. Sosyometriye en byk katk ken-disindendi; sosyometri, Moreno'nun stn sezi gcnn, yaratclnn ve enerjisinin rndr. Sosyometri, biraz Darwin, biraz Bergson, biraz Freud deildi; sosyometri Moreno idi. Moreno, doal ayklanma ve ancak gl olanlarn yarna kalabilecekleri konusunda Danvin'den, katarsis (duygusal boalm) konusunda Freud'den, rol kavramyla ilgili olarak G.H. Mead'den, cokun yaama sevincinin irdelenmesiyle ilgili olarak Nietzsche'den ve Evren'in srekli oluum halinde bulunduu ve nicel deimelerin nitel sramalara yol aabilecei hususunda Marx'tan yararlanmtr. Fakat Moreno, bu isimlere nemli eletiriler de yneltmitir. Onlardan esinlendii noktalar kadar, onlara ynelttii eletiriler de, sosyomet-rinin oluumunda nemli rol oynamtr. Moreno'nun yukardaki isimlere ynelik eletirilerine birka rnek verelim: Nietzsche, gemi alarn ahlk ve kltr deerlerini inceleyerek bunlara ilikin olumsuz eletiriler ileri sryordu. Freud ise insanlarn gemi yaantlar-n/bilindlarn analiz ediyordu. Moreno'ya gre, gerek Nietzsche gerekse Freud, - aslnda farknda olmakszn- gemie dnmeyi savunan birer tarihiydiler. nk onlar iin yaanmakta olan an, ancak ikinci derecede nemliydi. Mead'in rollerle ilgili grlerinden yararlanan Moreno, ancak konunun ekseni saylabilecek bir noktada Mead'den ayrlmaktayd. Mead'e gre, renme yoluyla kazanlan roller, dil edinme srecini izliyordu. Oysa Moreno'ya gre bunun tam tersi geerlidir; esas olan rol'dr; gerek "ben", gerekse "dil", rollerden kar. (lerde tartacamz zere, Moreno'nun bu gr, onun Rol Kuram'nn zn oluturacaktr.) Moreno, temel de Marx'a da karyd. Moreno'ya gre, Marx'n kuram ilginti ve incelemeye deerdi, fakat psikolojik etmene ok az nem verdii -hatta hi vermedii iin, sosyal dnyay bozarak yalnlatrmt. Bu yzden de Marx'c kuramn uygulanmas, nceden kestirilemeyen birtakm toplumsal bunalmlar yaratSosyometrinin Kuramsal Temelleri 5 m- Moreno'ya gre, ruhsal yap dahil insana ait her ey ve Evren bir btnd; bu btnl gzard eden dnya grlerinin pratie dntrlmesi, kanlmaz olarak sorun yaratacakt. Moreno, sosyometrinin, insanl kurtaracak bir "politik sistem" olduu grndeydi; ve kanmca, kendi sisteminin Marx'n sisteminden stn olduunu dnyordu. MORENO'NUN KURAMI VE NSANA BAKI AISI Bu alt blm, konunun kuramsal ve metodolojik yanyla ilgilenen okuyuculara ilgin gelebilir. Ancak, eer bu okuyucular, sosyometri ve psikodrama ile yeni tanyorlarsa, kitabn tmn okuduktan sonra baa dnp bu blm tekrar okumalarn neririm. nk bu takdirde, ilerdeki blmlerde verilecek eitli rneklerin nda, buradaki bilgiler yeni bir anlam kazanabilir. Literatre bakldnda, az sayda yaynda sosyometriye "kuram" denildii grlmektedir. ounluk, sosyometriye "sosyometri" demeyi tercih ediyor; (buna karlk, sosyometri-deki temel kavramlar "kuram" ad altnda anlyor; sz gelii "Moreno'nun Rol Kuram" deniliyor.) Byle olmasnn, yani sosyometri adna belirli bir sfat eklenmeksizin yalnzca "Sos-yometri" denilmesinin nedeni galiba, eskilerin deyimiyle sos-yometrinin nevi ahsna mnhasr (benzeri bulunmayan) bir yaklam olmasdr. Yine, kendine zglnden tr olsa gerek, sosyometriyi bilimler snflamasnda belli bir yere oturtma gl gze arpmaktadr. Sosyolojinin, psikiyatrinin, psikolojinin, psikolojik danmann, -hatta antropolojinin de-kesim noktasnda bulunan sosyometriye, elinizdeki kitapta, ounlua uyarak yalnzca "sosyometri" ya da "sosyometrik yaklam" demeyi tercih ediyorum. Genel eilimden farkl olarak baz aratrmaclar, sosyo-metrinin bir kuram olduunu belirtiyorlar. rnein Clayton'a (1975) gre sosyometri bir kuramdr, stelik bir kiilik kuramdr. Clayton, psikoloji literatrnde sosyometriye kiilik 6 Sosyometri ve Psikodrama kuramlar arasnda yer verilmediini, ancak bu tutumun hatal olduunu savunmaktadr. Clayton'a gre Moreno, rol kavram zerinde odaklasan bir kiilik kuram ortaya atmtr. Moreno'nun rol'e yaklam kendisinden nce konuyla ilgilenen bilim adamlarnn yaklamlarndan olduka farkl ve kapsamldr. Moreno, gerek ocuklarn rol geliimlerini, gerek yetikinlerin rol davranlarn, gerekse rollerden kaynaklanan ruhsal sorunlar ve bunlarn giderilme yollarn ele almtr. Bu yzden yaklamnn bir "kiilik kuram" olarak tanmlanmas uygundur. Moreno sosyometriyi gelitirirken, felsefeden ve baz dier yaklamlardan esinlenmi, ancak dorudan hibir yaklamn devam olmayan orijinal bir kompozizyon ortaya karmtr. Bu kompozisyon, Bergson'un felsefesine, varoluu (existential) felsefeye, psikolojideki yaklamlardan ise psika-nalitik yaklama, varoluu psikolojiye, hmanist psikolojiye, ilk bakta aralarnda iliki yokmu gibi gzkse de davran yaklama dayanmaktadr.

(Psikodramadaki davran eleri ilerde ele alacaz.) Btn bu yaklamlar arasnda, More-no'nun insana bak asn belirleyen, varoluu ve hmanist yaklamlardr. Moreno'un insana bak as, varolucu-hmanist izgidedir. Mendelson'a (1977) gre Moreno'yu varolucu-hmanist saymamza yol aan ey, sosyometri/ psikodrama kapsamnda, dorudan ya da dolayl olarak ortaya koyduu u on nermedir: Moreno'ya gre, 1) nsan zgrdr; kendisini tanmlayabilir, tanmlamaldr, 2) nsan kendisini gelitirebilir. 3) nsanlar birbirleriyle diyalog kurabilirler, etkileimde bulunabilirler. (Burada kastedilen kiiler arasnda, derin ve anlaml etkileim'dir (encounter'dr). nsanlar, bu tr etkileimde, basit bir ekilde yz yze gelmenin Sosyometrinin Kuramsal Temelleri 7 tesinde, btn varlklaryla karlarlar, birbirlerini anlayarak iletiimde bulunurlar.) 4) Kiinin kendi yaantlar, kendisi iin en nemli g/otorite kaynadr. (Kiinin yaantlar, onu gelitirme potansiyeline sahiptir.) 5) Kii tm varl ile iinde bulunduu anda yaamaldr. (Burada kastedilen "here and now (imdi ve burada)" ilkesidir.) 6) Eylem / aksiyon, yaamn temel esidir. 7) nsan, mevcut kapasitesini gelitirebilir; kiiler, spon-tanlklarn harekete geirerek yaratc eylemlerde bulunabilirler. 8) nsan yaratc potansiyelini kullanabilir; bu sayede evrende tutunma, yarna kalma ihtimali artacaktr. 9) nsan, tm insanlar ve evreni kucaklayabilir/kucak-lamaldr; insan, btn varlklarla btnleebilir; insanlarn, evrenin ve btn olaylarn sorumluluunu alabilir. 10) nsann gc snrldr; insan, yaamndaki snrllklar kabul etmeyi renmelidir. (nsanda yaratc potansiyel vardr; ancak bu yaratclk, Tanr'nn yaratcl dzeyinde deildir.) Mendelson'a (1977) ve Lee'ye (1975) gre, Moreno'nun sosyometrisi, hmanistik sosyoloji niteliindedir; temel zellikleri, kii-merkezli, eitliki ve ahlki oluudur. PSKODRAMANIN GRUPLA TERAP/DANIMA YAKLAIMLARI ZERNDEK ETKS Sosyometrinin en tannm tekniklerinden birisi olan psikodrama, grup terapisinde / grupla danmada kullanlabilecei gibi, bireysel terapi /danma alannda da kullanlabilir. Ancak psikodramann yaps, onu bireyler zerinde kul8 Sosyometri ve Psikodrama lanmaktan ok, gruplarda kullanmaya elverili klmaktadr. (phesiz ki, birtakm psikodrama teknikleri, bireysel terapi /danma srasnda da kullanlabilir; fakat, bireyin dier insanlardan soyutlanmakszn grup iinde ele alnmas, sosyo-metrinin ruhuna daha uygundur.) Bu yzden psikodrama, 1921 ylnda Moreno'nun spontan tiyatro ile ilgili almalarndan bu yana, etkili bir grup teknii olarak ortaya kmtr. stelik ylesine etkili olmutur ki, Moreno'nun psikodramas, grupla tedavi/danma alannda hem ilk adm, hem de daha sonra ortaya kan yaklamlar etkileyen gl bir ekim merkezi olmutur. imdi bence ilgin bir noktaya deinmek istiyorum: Eer konunun tarihesine dikkat etmeden, psikodramann ne olduunu incelerseniz, psikodramann mkemmel bir eklektik yaklam rn olduuna, -hatta biraz da ok paral bir bohaya benzediine- karar verebilirsiniz. Psikodrama iinde neler yoktur ki? Tariheyi gzard ederek gerekletirdiiniz bir incelemede "psikodramann Kelly'nin rol terapisinden bir eyler aldn" syleyebilirsiniz; psikodramann "Bandura'nn modelden renme yaklamndan etkilenmi olduunu" syleyebilirsiniz; "biliseldavran yaklamdaki rol oynama tekniinden yararlandn" syleyebilirsiniz; "Gestald Terapi'de ya da etkileim gruplarnda (encounter group) kullanlan neredeyse btn teknikleri alp kendisine malettiini" syleyebilirsiniz; "ynlendirilmi fantaziyi (guided fantasy) ve benzeri teknikleri alp kendisine maletmi olduunu" syleyebilirsiniz; "aile terapilerinde kullanlan baz tekniklerden yararlandn" da syleyebilirsiniz. Fakat bu yanl olur. Psikodrama iinde, yukarda saylanlarn bulunduu dorudur. Ancak psikodrama, sz konusu bu teknikleri dier yaklamlardan almamtr. Tam aksine, More-no'nun rettii pek ok psikodrama teknii, dier grupla terapi/danma yaklamlar tarafndan, ya dorudan doruya, ya da ufak deiikliklerle adapte edilerek alnmtr. Ksacas Moreno, psikodrama kapsamnda gelitirdii ok sayda teknikle, hemen btn grupla terapi /danma yaklamlar iin bir nc, vazgeilmez bir fikir babas olmutur. Sosyometrinin Kuramsal Temelleri 9 Yukardaki aklamalardan anlald zere, sosyomet-rinin felsefi /kuramsal temeli eklektik saylabilir. Ancak psiko-drama eklektik deildir. Psikodrama teknikleri, eitli yaklamlarn badatrlmas yoluyla

oluturulmamtr; yani psiko-drama, eitli kklerden vcut bulmu bir gvde deildir. Tam aksine, psikodramann gvdesinden kan dallar, baka yaklamlara dnm, Moreno'nun yaratt teknikler, baka yaklamlarda yeni anlamlar ve deerler kazanmtr. Pek ok kuramc, psikodramadan etkilenmitir. Bu kiiler arasnda Getalt terapinin kurucusu Perls, Logo Terapi'nin kurucusu Frankl saylabilir. Psikodrama teknikleri arasnda en fazla rabet gren rol oynama (role playing)'dr. Bu teknik ve dierleri, pek ok grup trnde, rnein etkileim gruplarnda, Getalt gruplarnda, bilisel-davran gruplarda ve benzerlerinde youn ekilde kullanlmaktadr (Naar, 1987). SOSYOMETR METODOLOJSNE YNELK ELETR Bu noktaya kadar, sosyometrinin zenginliinden, More-no'nun yaratclndan sz ettik. Ancak sosyometri ve Moreno, eletirilmez iledii gzlense de, rettii baz tekniklerin arkasndaki kuramsal bilgilerin ve tanmlarn yeterince belirgin olmamasdr. rnein Kellermann'a (1987) gre, pek az terim "psikodrama" kadar belirsizlik tar. Kellerman, More-no'nun farkl yllarda psikodrama ile ilgili birbiriyle elien ok sayda tanm yapt grndedir. rnein Moreno'ya gre psikodrama, dini postlalar tayan bir teolojidir; psiko-drama, estetik idealler tayan bir dramatik sanattr; psikodra-ma, toplumsal deerleri ieren bir politik sistemdir; psikodra-ma, bir bilimdir; psikodrama, etkili birpsikoterapi tekniidir; psikodrama, bir yaam felsefesidir. Bu tanmlarn arasna "ve" de koysak "veya" da koysak, yine de ortaya elikili bir tablo kmaktadr. Kellermann'a (1987) gre psikodrama, ne teoloji, ne dramatik sanat, ne politik sistem, ne bir bilim dal, ne de 10 Sosyometri ve Psikodrama bir yaam biimidir. Yalnzca, psikolojik sorunlar gidermeyi amalayan bir psikoterapi tekniidir. Moreno'ya yukarda yneltilen eletiriye katlmamak, her halde mmkn deil. Sosyometrinin, psikodramann ne olduu konusunda, hatta kuramsal temelin nitelii konusunda Moreno, elikili, en azndan anlalmas g bir tablo izmitir. Bu durum bir metodolojik problem saylabilir. Ancak, yaratc olduu kuku gtrmeyen ve galiba yaratclkta biraz fazla ileri gitmi olan bir insann bana byle bir problem gelmi olmas, bence doaldr. Fevkalde yaratc bir kiinin ortaya koyduu yaklamn, biraz dank olmas, sanrm ho grlebilir. (Bethoven ve benzeri yaratc kiilerin alma odalarnn da dankl mehurdur.) stelik bu durum, psikodra-mann salad yararlara, hi de glge drmemektedir. Sosyometrinin/psikodramann ne olduu konusunda Moreno'nun kafas belki karkt. Fakat Getalt Terapi'den Bilisel Yaklam'a kadar pek ok yaklam, Moreno'nun rettii teknikleri benimsemekten geri kalmamlardr. EYLEM Moreno'ya gre varlk bir btndr. nsan, insann eylemleri ve doa bir btndr; sosyal ve organik adan insanlk bir btndr. Bu btnlk iinde insan deerlendirirken, insan yaamnda ok nemli bir yeri olan eylemin nemini gzden karmamak gereklidir. Eylem kozmik bir olaydr, maddenin ve zellikle canl varlklarn temel zelliidir. Bu adan bakldnda eylemin, insandan/insanlktan nce mevcut olduu ve insann geliim izgisinde ok nemli bir yere sahip olduu dnlebilir, insanln evrimi srecinde eylem dilden nce gelir (Moreno ve di., 1960; Moreno, 1963; zbek ve Leutz, 1987). Gerek insanln tarihinde, gerekse bireylerin yaam tarihelerinde, insan-doa etkileiminde, hatta insan-insan etkileiminde ilk basamak eylem'dir. nce eylem ortaya kar, dil daha sonra geliir. Szsz iletiim, szl iletiimden nce Sosyometrinin Kuramsal Temelleri 11 ortaya kmtr. Kiilerarasnda szl iletiimin henz gelimedii alarda, beden dili kiileraras etkileimde nemli ileve sahipti. O dnemlerde insanlar kendileri iin nemli olaylar, muhtemelen bir avlanma sahnesini, olay grmemi olanlara, dansla, beden harekeeriyle, ksacas szsz iletiim yoluyla aktaryorlard. Zamanla szl iletiim gelitike szsz iletiimin etkisi belki azald, fakat btn btne kaybolmad. nsanln evrim srecinde szsz iletiimin szl iletiimden nce gelmesi gibi, kiilerin geliim srelerinde de kiileraras iletiime ilk adm szsz iletiimle atlr; bunu szl iletiim izler. Bebekler, nceleri yalnzca alayarak, daha sonralar ise ilgilendikleri kiilere, nesnelere ynelerek ya da kollarn uzatarak iletiimde bulunurlar. Bunu, dili renme sreci izler. Dil geliimine paralel olarak, szsz iletiim kanallaryla anlam iletme (rnein ba "hayr" anlamnda sallama ya da "bana ne" anlamnda omuz silkme) ortaya kar. Gerek bu tr anlam ileten szsz ifadeler, gerekse anlam iletmeyen ancak kiilerin duygusal durumlar hakknda bilgi tayan duygusal yz ve beden ifadeleri, kiileraras iletiimde nemli yere sahiptir (Dkmen, 1986). Aratrmaclara gre, szsz iaretler arasnda en fazla, vokal eler ve yz ifadeleri nem tar (Davitz, 1964; Mehrabian, 1968). Bu aratrmaclarn Mehrabian (1968), kiilerarasndaki toplam etkide, szl kapsamn %07, vokal ifadelerin %38, duygusal yz ifadelerinin ise %55 orannda paya sahip olduu grndedir. Btn bunlar bize, kiileraras iletiim srasnda szsz elerin, yani beden dilinin nemli ileve sahip olduunu gsteriyor. Ksacas insanlar, birbirleriyle iletiimde bulunurlarken, yalnzca szl anlatmla yetinmiyorlar, bedenlerini kullanarak eylemlerde de bulunuyorlar. Eyleme dayal iletiim, hem insanln gemiindeki ilk iletiim tarzdr, hem de her bireyin ocukluunda sergiledii ilk iletiim tarzdr.

Moreno, eylemin insan yaamndaki neminden hareket ederek, insanlarn duygu ve dncelerini eylem halindeyken (akt ile) ifade edebilecekleri bir tedavi yntemi gelitirmek 12 Sosyometri ve Psikodrama istemitir. Bu abann rn psikodramadr. "Pysche" ve "drama" kelimelerinden oluan psikodrama kelimesi "insann ruh dnyasnn eyleme dnmesi" anlamna gelir. Kanmca psiko-drama sahnesinde insanlar, gelime srelerine ve zlerine uygun bir "kendini ifade etme" yntemine sahip olmaktadrlar. nsann tabiatna uygun olan bu kendini ifade etme yolu, onlarn ruhsal ynden gelimelerine nemli katklar salayabilmektedir. SPONTANLIK (KENDLNDENLK) VE YARATICILIK Spontanlk ve yaratclk sosyometrinin temel talardr. Bu iki kavram Moreno'nun yaklamnda hem bir balang noktas, hem de baz tekniklerle ulalmak istenen bir hedef olmutur. (Spontanlk ve yaratclk, sosyometrinin kuramsal temelini olutururken bir balang noktas, kiilerin spontan-lklarn artrmak amacyla psikodrama uyguland zaman ise, ulalmak istenen bir hedef olmaktadr.) Moreno'ya gre fiziksel evren, duraan olmayan, srekli olarak deien, yenilenen, gelien bir varlktr. Yani evren, srekli bir yaraclk iindedir. Evrendeki yaratclk, duraksamaz ve tkenmez. Tanr'nm yaratclna snr yoktur. Evrendeki bu yaratclk, insanlar iin de geirlidir. nsandaki yaratcln bastrlmas, ortaya kamamas durumunda, birtakm ruhsal sorunlar grlr (Moreno, 1963); zbek ve Leutz, 1987). Moreno aka ifade etmese de, imdi belirteceim noktann O'un grlerine uygun olduu kansndaym. Fiziksel evrendeki, sz gelii galaksilerdeki mevcut yaratcl, engellemeye alan gler yoktur; zaten bu mmkn de deildir. Ancak, insanlarn doutan sahip olduklar spontanhn ve yaratcln, yine insanlar eliyle bastrlmas mmkndr, (insanlar, bu becerilerini bolca sergilemeye alrlar.) ocuklarn spontanlklar sklkla bastrlr, yetikinlerin retkenlikleri ve yaratclklar, kastl ya da kastsz olarak trplenmeye allr. Oysa fiziksel evrende bulunan yaratc gcn insanlarda da ortaya kmas gereklidir. Aksi halde, yaratclk sergiyometrinin Kuramsal Temelleri 13 leyemeyen insanlar, bu evrende tutunamazlar. Srekli deien, yenilenen, iinde srekli yeni oluumlarn sergilendii bir sistem iinde, yaratclk zelliini kaybeden, duraanlaan bir varlk, silinip gider. stelik bu varlk, yani insan, fiziksel olarak ok gl deildir; ancak yaratclk sergiledii takdirde, bu evrende t u t u n m a ve yarna kalma ansna sahiptir. Bence, fiziksel evrendeki yaratcln bir benzerini insan da sergileyebilir; ancak insann fiziksel evrene bir arts vardr. Astronominin, fiziin konusu olan nesneler, muhtemelen yaratclklarnn bilincinde deildirler. Fakat insan, b u n u n bilincine varabilir. nsan, h e m yaratclk sergileyebilir, h e m de sergiledii bu yaratcln anlamn ve niteliini irdeleyebilir. Eer bu evrenin insanlar olarak byle bir ansmz varsa, bu ansmz niin hakkyla kullanmayalm. Bu ansmz niin tadyla kullanmayalm. Spontankk ve yaratclk nedir? Moreno'ya (1963) gre spontanlk, iinde bulunulan duruma uygun cevap vermektir. Bu tanmdaki "cevap" szc sanrm "geribildirim" anlamnda kullanlmtr. Bu haliyle yaplan tanmn, spontanlm yalnzca bir blmn belirti kansndaym. Sz konusu tanm yle tamamlayabiliriz: Spontanlk, duruma uygun uyarclar retebilmek ya da dardan gelen uyarclara uygun geribildirimler vermektir. Yaratclk ise ksaca, yeni bir dnce ya da davran ortaya koymak, yeni bir senteze ulamak, ortaya y e n i b i r r n karmaktr. Moreno'ya gre spontanlk ve yaratclk, birbirlerine sk skya baldr; ancak, iki ayr kategori olutururlar. Yaratclk bir tz (*), spontanlk ise bir katalizrdr. H e r insan yaratcTz (substance): Bu kavram felsefede, "deien durumlar karsnda kalc olan, kendi kendisine varolan ey" anlamnda kullanlr. Tz, bir baka eyde deil, kendi kendine varolandr; evreden bamsz kendi iinde bulunandr. Spinoza'nn tanmyla, "varolmak iin bir baka eye ihtiya duymayan ey" demektir. Modern doa bilimleri iin tz, fenomenlerin taycs olan biimsel bir kavramdr. Moreno tz, doa bilimlerindeki deil, felsefedeki anlamyla ele almtr. 14 Sosyometri ve Psikodrama lk potansiyeline doutan sahiptir; ancak bu potansiyelin ortaya kmas, rne dnebilmesi iin spontanla ihtiya vardr. Spontanlk olmad takdirde yaratclk krleir; eer yaratclk yoksa, spontanlk tek bana ie yaramaz. More-no'ya gre, tandmzdan ok daha fazla sayda yaratc insan vardr; ama bunlarn tm yeterince spontan olmadklar iin, yaratclklar gzle grnr hale gelmemektedir. rnein, pek ok yaratc Beethoven yaamtr; fakat bunlardan sadece bir tanesi yeterince spontan olabildii iin, yaratcln esiz rnlere dntrebilmitir. Yaratcl rne dntrmede spontanln rol konusunda bir baka rnek, eitim kurumlaryla ilgili olabilir. Snflarda baz renciler, belli bir konuda orijinal bir fikirleri olduu ve bu fikirlerini de sylemek istedikleri halde, eitli nedenlerden tr parmak kaldrp sylemezler; yani spon-tan davranmazlar. Eer spontan davranarak konuurlarsa, btn snfn yararlanaca bir rn ortaya koymu olurlar.

Gnlk yaamda, spontanlk eksikliinden tr, yaratc fikirlerin rne dnmemesi, sklkla raslanan bir durumdur. rnein pek ok kiinin aklna, gerekten ilgin roman konular gelir. Ancak bu kiiler, kafalarndaki konuyu romana dntrebilmek iin gerekli olan enerjiye sahip olmadklar iin, ya da en azndan roman tekniini renecek kadar gdleri bulunmadndan, ortaya bir rn koyamazlar. Moreno'ya (1972) gre, sosyometrinin temelinde seme zgrl yatar. Bu zgrln bastrlmas spontanln bastrlmas anlamna gelir. Gerek sosyometri testi srasnda tercih belirtenlerin, gerekse psikodrama sahnesindeki oyuncularn spontan olmalar gereklidir. Ancak bu ekilde yaratclklarn sergileyebilirler, deime ve gelime ansn elde edebilirler. zellikle psikodramada gruba katlanlarn spontan olmamalar halinde, tek bir oyunu bile gerekletirmek mmkn deildir. Bu yzden psikodramada yelerin spontanlklarn artrmak amacyla, oturumlarn banda eitli snma etkinlikleri gerekletirilir. Yneticiler, ancak belli dzeyde snan, yani Sosyometrinin Kuramsal Temelleri 15 spontanhklar artan yeleri baoyuncu olmak zere sahneye davet ederler. Oyun iinde de eer baoyuncu yeterince spon-tan olamazsa, hem kendisi katarsis (duygusal boalm) salayamaz, hem de onu izleyen grup yeleri katarsis salayamazlar. Sonuta psikodrama ie yaramam olur. Moreno'ya gre insanlar, gnlk yaamda spontan olabildikleri lde rahat ederler. Spontanlm azalmas durumunda ise kayg (anxiety) ortaya kar. Moreno (1963), insanlarn spontan olmaktan rktklerini belirtmektedir. O'na gre bu rkme, eski insanlarn ateten korkmalarna benzemektedir. Ate yakmay, atee hkmetmeyi renen insan, giderek ateten korkmamaya balam, hatta atei sevmi ve atesiz yapamaz hale gelmitir. nsanlar, spontan olmay becerdike spontanlktan holanr hale geleceklerdir. "Sanatta ve Gnlk Yaamda letiim atmalar ve Empa-ti" adl kitabnda (Dkmen, 1994), geleneksel yaam biiminde (ki bu yaam biimini "ocuk-Anababalar Toplumu" olarak adlandrmtm) insanlarn spontanlklarnn, dolaysyla da yara-clklannn bastrldn belirtmitim. Spontanl bastrlm kiiler, arada bir spontan davranlar sergileyen bir kii grdklerinde, rahatszlk duyarlar ve onu da kendilerine benzetmeye alrlar. Oysa insanlar, yava yava da olsa spontanl rendike, spontanlm tadna vardka, giderek spontan davranmay bir alkanlk haline getirebilirler. Yine sz konusu kitapta deinildii zere, kiiler spontan davranmaya baladka ve bunun yan sra yetikin tavr gelitirdike, birbirleriyle etkili bir ekilde empati kurmaya da balayacaklardr. Moreno'ya gre, spontanhklar bastrlan kiilerin yaratclklarn sergilemeleri de gleir. Yaratcln engellenmesi ise yaratclk nrzlarna yol aar. Yaratclk nrzuna sahip kiiler, st dzeyde birtakm yeteneklere sahip olsalar bile, retken olamazlar, yaamda pasif kalrlar, doutan sahip olduklar gizil gleri gelitiremezler, dolaysyla da kendilerini gerekletiremezler. Bu durumda yaratclk nrozu sergileyen 16 lk0drama kiilerin, hem kendileriyle bark olma anslar azalr b evreleriyle yapc ve yaratc iletiim kurmalar gles' tn bu sorunlar giderebilmek iin atlmas gereken ilk l bu kiilerin spontanlklarn artrmak ve bylece yaratr 1 rn kullanmalarna frsat hazrlamaktr. Kiilerin yarat 11 nrozundan uzaklamalarna yardmc olacak yaklamlar banda ise psikodrama gelir. u ana kadar spontanln bastrlmasnn yaratt sakn alarda sz ettik. Ancak, spontanln bastrlmas kadar, snrsz ve denetimsiz olmas da sorun yaratr. Kiilerin spontanlk-lar, hem onlarn sahip olduklar dier zelliklerle, hem de evrenin artlar ile uyumlu, btnlemi olmaldr. Aksi halde, yerine ve zamanna gre kullanlmayan denetimsiz bir spontanlk, kiileri, yaratcla deil, antisosyal davranlara itebilir. Bu noktada spontanlk tanmn tekrar ele alarak irdelemek istiyorum. yle ki: Dilimizde gnlk kullanm srasnda spon-tanln szlk anlam, "doallk, iinden geldii gibi davran-mak"tr. Ancak, yalnzca iimizden geldii gibi davranrsak, bu durum, Moreno'nun kastettii anlamdaki spontanlk tanmna tam olarak uymaz. nk sosyometride, fiziksel ve sosyal geree uygun bir spontanlktan sz edildii kansndaym. Hatrlanaca zere yukarda M o r e n o ' n u n spontanl, "iinde bulunulan duruma uygun cevap verme" eklinde tanmladn belirtmitim. Sanrm burada iinde bulunulan durumun iki blmden olutuunu dnebiliriz. Bunlardan birincisi kiinin i durumudur, dieri ise evresi yani d durumdur. Kii spontan davranlar o taya koyarken, bu davranlar, hem onun i durumuna uygun ol maldr, hem de d duruma/d geree aykn olmamaldr. 1 i, ncelikle kendi ihtiyalarnn, duygularnn ve dncelerinim farknda olmal ve bunlara uygun davranlar ortaya koymaldr, ancak bu davranlar, evrenin gereinden kopuk olmama onlara uygun bir geribildirim nitelii tamaldr. Spontanl, yukarda yorumladmz ekliyle ele al mzda, spontan davran ile atlgan (assertive) davran a rometrinin Kuramsal Temelleri 17 snda benzerlik b u l u n d u u n u ileri srebiliriz. Bilindii zere davran yaklamdaki s n f l a m a l a r d a n birisinde, t r d a v -rantan sz edilir. Bunlar, ekingenlik, saldrganlk ve atlganlktr. Diyelim ki bir

kuyrukta sra bekliyorsunuz, nnze izinsiz olarak birisi getiinde, eer kzdnz halde sesinizi karmazsanz, ekingen davranm olursunuz; eer bu kiiyle kavga etmeye balarsanz saldrgan davranm olursunuz; eer bu kiiye, kuyruun s o n u n a gemesini uygun bir d i l l e sylerseniz atlgan davranm olursunuz. Buradaki atlgan davrann, ayn zamanda spontan olduunu da dnebiliriz. ekingen davran, spontanln bastrlmas anlamna, saldrgan davran ise spontanln denetimsiz kullanlmas anlamma gelebilir. Gnlk yaamda spontanlkla yaratcl badatrarak kullandmzda, hem bizim yarna kalma ansnz artacaktr, h e m de evremizdekilerin. r n e i n kuyrukta n m z e geen kiiyi ikaz etmeye niyetlendiimizde, spontan davranmaya karar verdik demektir. kazmz, basmakalp - y a n i yaratcmk-tan yoksun- b i r ekilde yaparsak, etkisi az olabilir. F a k a t diyelim ki, yaratc bir espri yaparak o kiiye kuyruun sonuna gemesini syledik. Bu d u r u m d a h e m k e n d i h a k k m z korumu (atlgan, s p o n t a n davranm), h e m de o kiinin onurunu korumu oluruz. Kanmca, Nasrettin Hoca tipinde, spontan (dier bir ifadeyle atlgan) ve yaratc bir insan tanmlanrnak-tadr. Nasrettin Hoca gibi davranmay becerenlerin, hibir kuyrukta haklarn inetmeyeceklerini, fakat i n e m e y e alanlar da ezmeden, yok etmeden zararsz hale getirebileceklerini sanyorum. Yaratc eylemin drt aamas: Moreno yaratc eylemle -gili olarak drt aama tanmlamtr. Bunlar, yaratclk, spontanlk, snma (kzma / vvarming u p ) s r e c i ve kuttur birikimidir (Moreno, 1963). Bu drt aama arasndaki etkileim ekil -l'de grlmektedir. ekil - l'i bir rnek zerinde yle aklayabiliriz: Diyelim ki ilkel insanlarda, alet yapma potansiyeli vard. Fakat ancak 18 Ve ilerinden bazs -ya da bazlar- yeterince spontan iin, kendilerinde bulunan yaratcl harekete gec' H birtakm aleer yaptlar. Bu aleder birikti. Bugn h aletleri kullanabilmemiz iin, -rnein araba kullanaK iin belli bir snma srecine ihtiyacmz vardr. Bu s urecin sonunda spontanlmz harekete geebilir ve biz ortava duumuz eylemlerle, ya kltr birikimine katkda bulun ya da spontanlmz yaratclmz uyandrmakta kullan rnein daha gelimi bir araba yaparzekil -1 Moreno'ya gre yaratclk, spontanlk, snma ve k l -tr kalplar arasndaki dngsel etkileim. Y: Yaratclk I: Isnma S : Spontanlk, KB : Kltr Birikimi ekil - l'i yle aklayabiliriz: Yaratcln kltr birik mine dnmesi drt ayr ilem yoluyla gereklemekted. Birinci lem : Bir katalizr olan spontanlk yaratma uyandryor. S > Y kinci lem : Yaratma spontanha cevap veriyi Y -> S 19 msa l Temelleri nrtrinin Kura nc lem nc lem spontanhk ile yaratcln karlkl etkileiminden kltr birikimi ortaya kyor. S -> Y -> KB : Kltr stoklanr; mevcut kltr birikiminin ilevsel olabilmesi iin, snma araclyla canlandrlmas, spontanla dntrlmesi gereklidir. Spontanhk bo durmaz, ya yaratcla ya da kltr kalplarna doru iler. KB -> S - KB Kitabn nc blmnde psikodramadan sz ederken, rikodramann aamasndan birincisinin "snma aamas" un belirteceiz. Sz konusu snma aamasnda, grup elerinin spontanlklarn artrabilmek iin, birtakm etkin-oyunlar gerekletirilir. Bylece spontanlklar artan ; in psikodrama sahnesinde yaratc eylemler sergileme-,e bu yolla katarsis salamalar ve igr kazanmalar mmkn olur. ROL KURAMI Sosyometride "rol kuram" nemli yer tutar; adet eksen ni-liindedir. Sosyometri testi, psikodrama ve dier sosyometri ilikleri rol kuram zerinde oturur. Moreno, gerek kuramsal /.evde, gerekse uygulama alannda rol kavramna yepyeni bir e getirmitir. Fakat btn bunlara ramen, rol kavram / rol m yalnzca psikodramaya zg deildir; rol konusundaki er, yalnzca Moreno'nun grlerinden ibaret deildir. ojide ve bata sosyol psikoloji olmak zere psikolojinin lallarnda rol kavramyla ilgili byk bir bilgi birikimi (Bu bilgi birikimi ylesine byk, hatta abartldr ki, Costanzo'nun (1970) belirtklerine gre yalnzca sosyal >1 kaJ1 p s a m n d a yz d e n fazla rol tanm vardr.) Ksacas, iki t%T^miyla / rol k u r a m y l a ilgili, Moreno'nun ve onun dn, adamlannn katklaryla olumu byk bir bilgi biridir. Fakat buna ramen, farkl alanlarda alan bilim 20 Sosyometri ve Psikodrama adamlar birbirlerinden habersiz grnmekte ya da kendileri dnda retilen bilgileri gereksiz grmektedirler. lgintir ki, sosyometriyle ve psikodrama ile ilgili hemen btn kitaplarda, yalnzca Moreno'nun rol kuramna yer verilmekte, dier yaklamlardan sz edilmemektedir. Benzer ekilde, sosyal psikolojinin nde gelen

kaynaklarndan birisi olan "The Handbook of Social Psychology" (Lindzey ve Aronson, 1968) adl kitabn "Role Theroy" bal tayan blmnde Moreno'nun ad bile gememektedir. Kanmca bu tutum yanlr. Bir konuyu herkes kendisine gre ele alp incelememelidir. Rol, sosyal psikolojide bir ey, psikodramada ise baka bir ey deildir. Sosyal psikologlarn Moreno ile ilgilenmelerini istemeye, phesiz ki hakkmz yok. Fakat -ister psikolojik danma, isterse psikiyatri kapsamnda olsun- psikodrama ile ilgilenen bizler, farkl alanlarda rol ile ilgili yaplan ararmalara ve retilen bilgilere ilgi gstermeliyiz. nk ancak bu yolla, rolleri derinlemesine anlama ve rollerle ilgili insan davranlarn maniple etme becerimizi gelitirebiliriz. stelik roller konusunda Moreno dnda retilmi bilgiler, ilerde greceimiz zere, ne Moreno'nun rol kuramyla elimektedir, ne de psikodrama uygulamalarndaki rol anlayyla. Yukardaki grten hareketle, bu blmde Moreno'nun rol kuramnn yan sra, Moreno dnda retilen rol ile ilgili baz bilgilerden de, sz etmek istiyorum. Rol ve Tarihesi "Rol" terimini kullanmadan, konuyla ilgilen ilk isim William James' tir. James, her insann birden fazla sosyal ben'e sahip olduunu belirtmiti. Sosyal ben'ler, "memur ben, anne b e n , mteri b e n " eklinde ortaya kyordu (akt. Evrim, 1972). Rol terimini ilk kullanan Baldvrin ve daha sonra konuyla ilgilenen Trade, rol bir "taklit" olarak tanmlamaktaydlar. Guillaume ise, roln basit bir taklitin tesinde bir ey olduunu, taklit eden iin bir ilevi bulunduunu ve anababalarn taklit eden ocukarn onlarn roln "benimsediklerini" ileri Sosyometrinin Kuramsal Temelleri 21 srd (akt. Evrim, 1972). Allport'tan Benedict'e konuyla ilgilenen pek ok isim olmutur. Bunlar arasnda konuya damgasn vuran ise G.H. Mead'dir. Mead, rol kavramn sistematik bir ekilde inceleyen ve konuyu kuramsal bir btnlk iinde ortaya koyan kii olmutur. Mead'in, lmnden sonra 1934'te yaynlanan "Mind, elf ve Society" adl eseri, Moreno'nun da yararland, bir temel eser niteliindeydi. Mead zetle, rolleri kazanma sreci ile dili kazanma sreci arasnda paralellik bulunduunu savunmaktayd. Mead'e gre, dil renme ve sosyalleme, rol alma (role taking) yoluyla gerekleir. Bir sosyal sistem iinde dnyaya gelen ocuk, o sistemdeki deerleri, tutumlar ve mevcut olan rolleri birer birer renmeye balar. Btn bunlar renmede dil birinci derecede gerekli bir aratr. Dil olmakszn roller -renilemez. Moreno bu noktada Mead'e kardr. Moreno'ya gre rol spontan aksiyonlarn srekli fkrmas eklinde ortaya kar; roller, gerek ben'e, gerekse dile kaynak tekil eder. Moreno'nun ifadesiyle, roller ben'den kmaz, ben rollerden kar. Sonu olarak Moreno'ya gre, temel kaynak rollerdir. Yukarda dile getirilen Mead'e ve Moreno'ya ait aklamalara bakldnda, Mead'in aklamasnn, psikoloji kapsamndaki allagelmi aklamalara benzedii grlmektedir. Sosyal psikoloji, geliim psikolojisi ve renme psikolojisi alanlarnda, daha pek ok aratrmac, Mead'in grlerine benzer grler ileri srmlerdir. Ayrca bu grlerin ampirik aratrmalarla desteklendiini de syleyebiliriz. Ksacas Mead'in aklamas daha tandk, belki de bu yzden ayaklar daha yerdeymi gibi gzken bir aklamadr. Moreno'nun "rollerin ben'e kaynak tekil ettii" yolundaki ifadesi ise, ilk bakta, bir felsefi gr - y a da baka bir syleyile bir postla olduu- izlenimini vermektedir. Ancak byle de olsa, ilerde greceimiz zere, Moreno'nun rol kavramn pratikte ele al ekli ilevseldir ve balangtaki nermesi, test edilmeye pek uygun olmasa bile, sosyometrinin btnl iinde tutarl ve orijinaldir. 22 Sosyometri ve Psikodrama Rollerin ve Rol atmalarnn Snflanmas Rollerin ve rol atmalarnn snflanmas konusunda, Moreno dnda gelitirilmi bulunan -ancak psikodramaya aykr olmayan- pek ok gr var. lerde bu grleri, bal bana bir inceleme konusu yapmak istiyorum. Ancak imdi bu kitap kapsamnda, okuyucuya konunun boyutlar hakknda genel bir fikir verebilmek iin sz konusu grlerden birka tanesine ksaca deineceim. Benzerleri arasnda ounlukla tercih edilen rol tanm, yledir: Grup iinde, belli bir pozisyonda bulunan kiiden beklenen ie/davranlara "rol" ad verilir (Shaw ve Costanzo, 1970). Bu tanmdan yola kan eitli rol snflamalar yaplmtr. Sz konusu snflamalardan birisinde, rol uyumu, rol uyumsuzluunun blmleri olan rol bulamas ve rol katl ayr ayr tanmlanmtr (Dkmen, 1994). Baz kaynaklarda ise rol uyumsuzluu, (a) Kii rol atmas ve (b) Rollerden kaynaklanan kiileraras atmalar eklinde iki ana gruba ayrlarak incelenmektedir (Sarbin ve Ailen, 1968; Roloff, 1987). Bu snflamaya gre, kiiler, yeteneklerine ve ilgilerine uygun olmayan rolleri stlenmek zorunda kaldklar zaman ya da ayn anda birbiriyle elien birka role sahip olduklarnda, "kiirol atmas" ortaya kmaktadr. Rollerin belirsizliinden ya da ayn ortamda yaayan kiilerin belli rolleri farkl alglamalarndan kaynaklanan atmalar ise ikinci grup atmay oluturmaktadr. Rollerle ve rollerden kaynaklanan kii-ii ya da kiileraras atmalarla ilgili olarak eitli deikenler tanmlanmtr. Bunlardan bazlarn yle sralayabiliriz: Rol beklentisi (role expectation), rol doyumu (role

satisfaction), role ballk dzeyi (Sarbin ve Ailen, 1968; Kipper, 1991). Bu deikenler esas alnarak, rollerle ve rollerden kaynaklanan atmalarla ilgili eitli snflamalar yaplmtr. Yaplan snflamalar, atmalar gidermek amacna ynelik almalara balang noktas tekil eder. Sz konusu snflamalardan iki tanesini ksaca ele alalm: Sosyometrinin Kuramsal Temelleri 23 Sarin ve Ailen (1968), role ballk boyutu zerinde sekiz basamak belirlemilerdir. Buradaki ilk basamaklarda role balhk azdr, kii ile rol arasnda farkllama grlr; otoma-k davranlar bu gruba girer. (rnein ayda bir kez uradnz bir alveri merkezinde sergilediiniz "mteri rol"ne olan ballnz fazla olmayacaktr.) Sekizinci basamaa doru gidildiinde ise role ballk artmakta, kii ile rol farkllamas azalmaktadr. ("E" roln sergileyen bir erkein, karsnn hamilelii srasnda sanc ekmesi, bu tr rollere rnek gsterilebilir.) Role bamllkla ilgili yukardaki snflamay dikkate alan bir psikodrama yneticisi, ynettii oyunlarda karlaaca rol merkezli atmalara, daha geni bir perspektifle bakabilir. Sz gelii, rol atomu sergilemekte olan bir oyuncu, eer, aslnda fazlaca bal olmad baz rollerin kendisine ar geldiini belirtiyorsa, bu oyuncunun, sz konusu eliki hakknda i gr kazanmas salanabilir. ekil - 2'de grld zere, bir roln gerektirdii beceri dzeyini x-eksenine, bu rol yerine getirmek iin nelerin yaplmas gerektii konusunda kiilerin algsn ise y-eksenine yerletirirsek, ortaya drt temel alternatif kar: (1) Rol becerileri yksek olan kiiler, yksek deere sahip rolleri setikleri zaman, tam olarak fonksiyonda bulunabilirler, dolaysyla da doyum salarlar; (2) Yksek rol becerisine sahip kiiler, dk deerdeki rolleri setiklerinde, zamanla sklrlar ve rol yorgunluu (role fatigue) iine derler; (3) Dk rol becerisine sahip kiiler, yksek deerdeki rolleri setiklerinde (tavassut ile terfi gibi), kayg duyarlar ve rolle btnleme gl ekerler; (4) Dk rol becerisine sahip kiiler, dk deerdeki rolleri setiklerinde, geveme, rol benimsememe ve zamanla o rolden uzaklama grlr (Kipper, 1991). Kiilerin, rol becerileri ile rollere ilikin alglar arasndaki uyumazlklar, ekil-2'de zetlenen bilgilerden yararlanlarak psikodrama sahnelerinde canlandrlabilir, incelenebilir. 24 Sosyometri ve Psikodrama ROL ALGISI DEER kayg canllk yksek rolle btnleememe rol doyumu dk geveme sklma rolden kma rol yorgunluu dk ROL BECERS yksek ekil - 2 Rol becerisi ve rol algs deeri (bir roln yerine getirilmesi iin nelerin yaplmas gerektii) deikenleri ile rol doyum dzeyi arasndaki iliki. Rolleri ve rol atmalarn snflamak istediimizde, konuyu eitli boyutlarda ele alabiliriz. Bu alandaki genel yaklamlardan bir tanesi, "ahsiyet Alannda Rol Sorununa Giri" adl kitabnda Evrim'in (1972) de yapt gibi, rolleri boyutta ele almaktr. Bunlar, grup dzeyi, kiileraras iletiim dzeyi ve kiilik dzeyidir. Sz konusu dzeye ilikin rol aratrmalarnn tm, psikodrama sahnesinde rolleri irdelemek istediimizde iimize yarayacaktr. Gnlk yaamda, szlkteki anlamyla tr rolden sz edilir. Sz konusu ayr tr rol tanmn yle sralayabiliriz: 1) Sanatlarn tiyatro sahnesindeki rolleri, Sosyometrinin Kuramsal Temelleri 25 2) nsanlarn, gerek duygu ve dncelerini saklayarak, maske takmalar anlamnda rol yapma, 3) Grup iinde belli bir pozisyonda bulunan kiiden beklenen davranlar anlamnda rol sergileme. Burada tanmlanan rol trlerinin her de psikodrama-nn kapsam iindedir. rnein psikodramada grup yelerinin sosyal rolleri ya da taktklar maskeler oyunlatrlabilir; sz gelii kii ile maskesi arasnda diyalog gerekletirilebilir. Psikodramada, tiyatrodakine benzer ekilde yazl roller dramatize edilmedii iin, ilk bakta, yukarda sralanan rol tanmlarndan birincisinin psikodrama ile ilgili olmad dnlebilir. Ancak bu da ilgilidir. Geri ba-oyuncular, hibir zaman bir tiyatro oyuncusu gibi rol oynamazlar; fakat yardmc oyuncular, ba-oyuncunun kendilerinden istedii rol yerine getirmek zorundadrlar. Yani nasl ki tiyatroda aktrler, yazarn ve ynetmenin kendilerinden istedii gibi oynarlar, psikodramada da yardmc oyuncular, ba-oyuncunun istedii ekilde oynarlar. Bu bakmdan, psikodramada yardmc oyuncularn, tiyatrodaki aktrler gibi rol oynamalar sz konusudur. (Ancak psikodramada yerine gre yardmc oyuncular da insiyatiflerini kullanrlar. Konunun ayrntlarn nc blmde tartacaz.) Moreno'ya Gre Rol ve Rol Snflamas

Moreno'nun, genelde sosyometrisi ve zellikle psiko-dramas, rol kavramna / rol kuramna dayanr. Moreno'ya gre, roller ben'den kmaz, ben, rollerden kar. Dier bir ifadeyle Moreno'ya gre rol, kiileraras bir yaantdr, sosyal yaamn ayrlmaz bir parasdr; hatta sosyal yaam, rollerden ibarettir. Sosyal etkileme ve gelime ortamnda ortaya kmakta olan roller, sosyal etkileimin gzlenebilir niteleridir. Bu durumda, sosyal etkileimi sosyometri yoluyla incelemek istediimizde, rolleri dikkate almamak imknszdr (Moreno ve ark. 1960; Moreno, 1963). 26 Sosyometri ve Psikodrama Moreno balangta tr rol tanmlamt (Moreno ve ark. 1960). yle ki: a) Psikosomatik Roller: yemek yiyen, uyuyan, yryen kii rolleri; b) Sosyal Roller: Gnlk yaamda, -belirli- bir anne ya da ocuk roln oynamak; c) Psikodramatik Roller: Psikodrama sahnesinde herhangi bir anne ya da ocuk rol oynamak. Yukardaki snflamaya daha sonra, psiik rolleri (seven, zevk duyan insan rol) ve btnleyici (transcendent) rolleri (Tanr'yla ve Evren'le btnleen, dnyann bir paras olduunu anlayan insan rol) eklenmitir (zbek ve Leutz, 1987). Psikodramada roller zerinde alldnda, yneticiler ve yeler yaratclklarn kullanarak, ihtiyaca uygun ekilde, yukarda belirtilen snflamann dnda da birtakm rol snflamalar yapabilirler. rnein duruma uygun yaplan snflamalardan birisi yledir (Hale, 1971): a) Psikosomatik roller, b) Sosyal roller, c) Psikodramatik roller, d) Aktif (halen geerli) roller, e) Eski (artk sahip olunmayan) roller, f) Planlanan (gelecekte istenen) roller, g) deal roller, h) Hayalde (fantazide) yaatlan roller. Yerine gre yukardaki listeyi daha da uzatmak mmkndr. Psikodramada baz grup yeleri, yukarda belirtilen sekiz tr rolden bazlarna hi sahip olmayabilirler, baz trlerde bir, baz trlerde ise birden fazla role sahip olabilirler. Grup yeleri-rolleriyle ilgili bir almada, yelerin sahip olduklar ometrinin Kuramsal Temelleri 27 sosy roller belirlendikten sonra, her bir yenin her bir rolne T k'n tercihi (o rol beenip beenmedii) de belirlenmitir. ' , edilen btn veriler, bir grafikte gsterilerek rol diyagram oluturulmutur (Hale, 1975). Rol diyagram, aada ta-mlayacamz sosyograma benzer niteliktedir. Aradaki fark, osyogramda kiiler arasndaki tercihlerin belirtilmesi, rol diyagramnda ise kiilerin rollerine ilikin tercihlerinin belirtil-mesidir. Sosyometrik incelemede, farkl amalarla, farkl grafik gsterimlerle, eitli rol diyagramlar dzenlenebilir. rnein Moreno, bebeklikten itibaren rol geliiminin nasl olduunu ifade etmek iin, ekil - 3'te grlen rol diyagramn izmitir (Moreno, 1977). Bu diyagramda psikosomatik, sosyal ve psikodramatik roller i ie izilmitir. Psikodramatik roller ^ Sosyal roller \ Psikosomatik " roller Sekil - 3 Moreno'ya gre rol geliimini gsteren rol diyagram. Rol Kuram, gerek sosyometri tesnin gerekse psikodra-mann kuramsal temelinde nemli yer tutar. Rol Kuram'nn spsyometri testiyle ilikisine aada "Sosyometrik Tercih ve Ornt" bal altnda deineceiz. Rol Kuram'nn psiko-drama ile ilikisini ise kitabn nc blmnde ele alacaz. 28 Sosyometri ve Psikodrama nc blmde incelenecek olan "eleme, rol deitirme ve ayna" adl tekniklerin kuramsal dayana Rol Kuram'dr. Moreno (1977), rol dinamikleri ile ilgili ilk gzlemlerini, tiyatro sanatlar zerinde yaptn belirtmitir. Moreno'ya gre bir aktr ya da aktrist oyun srasnda iki ayr rol tamaktan tr bir atma iindedir. Sanat, oyundaki rolnn yan sra, bir de kendisi olarak sahnede yaad role sahiptir. Sz gelii "A" adl sanat sahnede Hamlet'i canlandrrken, bir yandan Shakespeare'in Hamlet'inin hissettiklerini hissetmektedir, bir yandan da A olarak bir takm duygular yaamaktadr. Aslnda sanatdan, kendi duygularn deil, yalnzca Hamlet'in duygularn yaamas istenebilir. Fakat sanatnn ne kadar Hamlet, ne kadar A olduunu kestirmek gtr. B adndaki bir baka sanat da Ophelia roln stlendiinde, yine biri oyundaki grevi olan, dieri ise kendisine ait bulunan iki ayn role sahip bulunacaktr. A isimli oyuncu, sahnede Hamlet roln oynarken, Hamlet olarak Ophelia'ya kar birtakm duygular yaayabilir, ama ayn zamanda A olarak da gerek Ophehia'ya, gerekse Aphelia

rolndeki B'ye ynelik birtakm duygular yaayabilir. Bu duygu trafii, psikodra-madayaanandan farkl deildir. Gerek tiyatro sahnesinde, gerekse psikodrama sahnesinde, rollerden kaynaklanan ve rollerle sergilenen benzeri edleim rntleri sergilenir. Yukardaki rnekte eer A, oyun sonrasnda tm bu duygularn dile getirirse, psikodramadaki oyun sonras deerlendirmelere benzer ekilde rol-geribildirimi (role feedback) vermi saylr. nc blmde, rolgeribildiriminin ve zde-im-geribildiriminin psikodramada nasl ele alndn aktarmaya alacam. Moreno'ya Gre Rol Geliimi Moreno (1963 ve 1977), be rol geliim basama tanmlamtr. (Aada sz konusu basamaklar/aamalar sralarken, zbek ve Leutz (1987) ile Kaner'in (1990) tercih ettiklerinden farkl bir yol izleyerek, birinci basamaa "dnem" dierlerine "evren" dememe yanlym. nk bu adlandrma, hiyerarik sralamada karklk yaratmaktadr. Kanmca basasyometrinin Kuramsal Temelleri 29 maklarm tmne "dnem" ya A w e " denebilir. Basamaklar yle sralanmaktadr: llfa annesinin kar Embriyonal Dnem: Dokuz ay^^^^ bu nnda olan bebek, parazter roldedir, dou rolden karak psikosomatik role geer. mden 0. 2) Birinci Psiik Dnem: Bu dnem ita alt donem luur; , u.,\. TA,, dnemde bebek M zde, Bmnln (AL > * * ^ : V B U psikosomank rollere (t en, T^'^aki%r1rnm farVanda dnemde bebek, kendisi ile d dnya aranda ay 1 ^ 1 ekil-4'tebu dnem ifade edilmektedm M Her e, Gerek (Ali ^ * ^ ^ S . arasnda ayrm yapmaya balar. &ei edilmektedir. 3) ikinci Psiik Donem: Bu do"fdeJ ^ b iki dnya-hem de fantaziler dnyasnda yaayab Ur C ^ beklemr . dan birinden dierine geme J ^ l n ey, Bu dnyalardan birisinden dierine S v arasnda spontanhktr. Geilerin salkl olmamas, bu k Y ayrm yaplamamas, ruhsal sorun say*. Bu dnemde, psikosomatik ro^"' ? ^ tesinde, eklenir. Artk ocuk bir yandan, yiye yemekten zevk alr hale gelir; ^ ^ e r f k oyun oyna-tor, baba gibi birtakm sosyal rollere DU maya balar. Kv.tnlevici roller 4) nc Psiik Dnem. Bu ^ d e ^ b u t u n l e y , ^ ortaya kmaya balar Kii, dundun / olduunu anlamaya, tum varlklaraup b_ k di i l d lar. Bu dnemde kii, hem -artk.uz ^ ^^ d . dnya arasnda ayrm P P ^ f j1 ! , ^ ' bi indedir. Bu dodaki dnyann bir P ^ M \ ! du S "" lk ya balad, hay-nem, kiilerde evre bmc^fa^ 1 vanlaryla, aalaryla, kltrleriyle dunyay kendini gsterdii dnemdir. 30 Sosyometri ve Psikodrama ekil - 4 zdeim Btnl Matrisi. (ocuk, kendisi ile d dnya arasndaki ayrmn farknda deil. Kk daireler, ocuun dnyasndaki insanlar, kareler ise nesneleri sembolize etmektedir.) (Moreno, 1977). ekil-5 Her ey Gerek Matrisi, (ocuk, kendisi ile d dnya arasndaki ayrmn artk farkndadr. ocuun dnyasnda insanlar sembolize eden dairelerle, nesneleri sembolize eden kareler birbirlerinden ayrlmlardr. Sosyometrinin Kuramsal Temelleri 31 SOSYOMETRK TERCH VE RNT Giri Blm'nde de deindiimiz gibi, sosyometrideki grup tekniklerinin en tannm sosyometri testi'dir. Ksaca belirtmek gerekirse, sosyometri testi gerekletirilirken, birbirlerini tanyan bir grup insandan, belirli bir lte dayanarak birbirlerine ilikin tercihlerini sergilemeleri istenir. Yaplan tercihler, semeler ve reddetmeler olarak iki gruba ayrlr. Eer bir grup yesi dieriyle birlikte olmay ya da onunla birlikte bir etkinlii gerekletirmeyi istiyorsa, o yeyi semi saylr; eer istemediini belirtiyorsa reddetmi saylr. Seimlerden ve reddetmelerden oluan bu ileme, "sosyometrik tercih" adn vermek istiyorum. ("Sosyometrik tercih" yerine baz kaynaklarda "sosyometrik seim", bazlarnda "sosyometrik yeleme" deniyor. Yukarda seme ve reddetme adlarn verdiim iki etkinlie ise baz kaynaklarda "ekme-itme", bazlarnda ise "kabul-red" deniliyor. phesiz bu terimlerin hepsi kullanlabilir. Ancak ben burada kelime tercihimi, ounlua uyarak "seme-reddetme" eklinde yapacam. Olayn tmne birden ise "sosyometrik tercih" adn vermek istiyorum. Bir baka ifadeyle, olumlu tercihlere "seme", olumsuzlara ise "red" diyeceim.)

Bir grup insann ortaya koyduu sosyometrik tercihler, -kt zerinde gsterilsin ya da gsterilmesin- o grubun sosyo-metrik rntsn ortaya karr. Belli ltler sz konusu olduunda kim kiminle arkada olmak istiyor, kim kimden uzak durmak istiyor, sosyometrik rnt bize bunu bildirir. (Burada sosyometrik rnt adn verdiimiz eye Moreno, "kiiler-aras rnt (interpersonal netvvorks)" adn vermitir (Moreno ve di., 1960). Gnmzde, sosyometri testinin yaplmad durumlarda da kiileraras iletiim alarna baklarak "kii-leraras rnt" denildiinden, kavramlarn karmamas iin, sosyometrik tercihlerle ilgili rntye "sosyometrik rnt" demek istiyorum.) Sosyometri, Latin ve Grek kkenli iki kelimenin birlemesinden domutur. "Socius" arkada, "metrum" ise l anlamna gelmektedir. Kendisini oluturan iki kelimeden de anla32 SosyomemvePsikodrama ***** ^ krinin *'meS - Vi7ere sosyometn, Sosyometn testim uyg 1979) yle ki: . Sosyometn ^ ulamak ^ ^tr S Sur g m e T her , y,eni ^S . adn tercib etg belrl^ y nra yine her bir uy yazmasn s^.Dah^ ^ ^ ^g J^ nasl dikkate a aJb lar toplan-(^ Saakt,) S S S S ^ ^ ^ ^ j ^ olmas art deil-Sosyometri testinde tercrh yi ,- rmbun byklne gre J t rdr. Grubun y k , belirli bu V Sosyometn testl "y\ d (Moreno, 19Wr hlerin sorulmas ^gerek^ a, . o P ^ f ^ an* b snfta sosyome n ^ J ? kmm ^ al^y-n|^ fisinin adi-n! ^ i l , "snfa de y bi s' ^ ? l z al mak'tr. Ya da ogr"e Jekte lt, birlik^ V* ^ . ^ oturmay < Sosyometrinin Kuramsal Temelleri 33 zellikle, psikodrama oturumlarnn ilk blm olan snma aamasnda, farkl isteklerden birisinin seilebilmesi iin szl oylama yaplr. rnein hem Aye hem de Ahmet baoyuncu olmak istiyorlarsa, ynetici oylama yapabilir. Aye ve Ahmet hangi konuyu gruba getireceklerini ksaca belirtmilerdir. Oylama srasnda yeler tercihlerini belirtirler. Bu szl sosyo-metri testi srasnda kullanlan lt, yelerin gruba getirmeyi nerdikleri konulardr. Grup, Aye'ye ya da Ahmet'e ynelik tercihini deil, onlarn getirdii konuya ilikin tercihini belirtmitir. Yani bir anlamda, sonuta seilen ya da reddedilen bu iki yenin tm kiilikleri deil, getirdikleri konudur. (3) Aksiyonla tercih belirleme: Bazen yneticiler, ki genellikle snma aamasnda olur, yelerin yerlerinden kalkp yrmelerini ve belli kmeler oluturmalarn isterler. rnein "ikierli gruplar oluturunuz" ya da "erli gruplar oluturunuz" diyebilirler. yelerin spontan olarak oluturduklar bu gruplar, ayn zamanda onlarn sosyometik tercihlerinin bir gstergesidir. Bazen de psikodrama gruplarnda yeler, belirli bir ynerge olmaszn, farkna varmadan sosyometrik tercihlerini sergilerler. Bu durum daha ok oturu dzenlerinde gzlenir. Yneticiler, gerek grdkleri takdirde yelerin oturu dzenlerini -yani grubun sosyometrik rntsn- birka cmle ile yorumlayabilirler, konfrontasyonda (yzletirmede) bulunabilirler. rnein bir ye, son birka oturumdur dier yelerden belirgin ekilde ayr oturuyorsa ynetici "son birka oturumdur yalnz oturmay tercih ediyorsun" diyebilir. lkemizdeki psikodrama ya da etkileim (encounter) gruplarnda sklkla ortaya kan sosyometrik rnt, hanmlarn ayr erkeklerin ayr oturmasdr. Kendiliinden, ylesine oluuveren bu oturma dzeni, sklkla yneticilerin dikkatini eker. Spontan aksiyonla gerekleen bu sosyometrik tercihi gzleyen pek ok yneticinin "yine haremlik selmlk oturmusunuz" dediini duymuumdur. 34 Sosyometri ve Psikodrama Sosyometri Testinde lt Niin Gereklidir, Nasl Olmaldr? Sosyometri testi uygularken, zellikle kt-kalem testi yoluyla kiilerin sosyometrik tercihlerini belirlerken, belirli bir lt (kriter) kullanmann gerekli olduunu belirttik. Gerekten de sosyometri testi srasnda insanlara, kimi sevdikleri deil, belirli bir eylemi kiminle birlikte gerekletirmek istedikleri sorulmaldr. Sosyometri testi iin ynerge verilirken mutlaka bir lt' kullanlmasnn nedeni, sosyometrinin kuramsal temeli ile ilgilidir. Hatrlanaca zere "Rol Ku/am" sosyometrinin temel talarndan birisiydi. Moreno'ya gre rol, yaamn ayrlmaz bir parasyd; roller, sosyal etkileimin gzlenebilen niteleriydi. Belli bir lt vererek sosyometri testi uyguladmzda, yelerin yalnzca belli bir rol evresinde seim yapmalarn salam oluruz. rnein "kiminle ders almak istersiniz?" dediimizde, yeler, "ders alan renci" roln dikkate alarak seim yaparlar. Yani test ynergesinde verilen her lt, belli bir rol tanmlamaktadr. Sz gelii snfta hi kimse

Ahmet'le ders almak istemiyor olsun. (nk Ahmet'in dersleri zayftr.) Fakat lt "piknie gitmek" olunca, birka ye, ho sohbet olduu iin Ahmet'i seebilir. Bu durumda Ahmet, tm kiilik zellikleriyle birlikte toptan seilmi ya da reddedilmi olmaz. Ahmet, "renci" rol oynadnda grup tarafndan seilmemektedir; ancak "gezmeye giden kii" rol oynadnda ise seilmektedir. Bir grup insana, "kimi seviyorsunuz?" diye sorulduunda, lt belli olmadndan, dier bir ifadeyle rol belirsizlii bulunduundan, kiiler neye gre seim yapacaklar konusunda skntya deceklerdir. Sosyometri testi srasnda belirli ltler kullanmann bir baka gerekesi daha var. Kiileraras iletiim konusunda alt izilen ilkelerden birisi de udur: "Kiiyi eletirmeyin, davran eletirin" denilir. Gerekten de kiiyi toptan yermek -hatta belki de toptan vmek- yerine, belirli bir davrann yermek Sosyometrinin Kuramsal Temelleri 35 veya vmek daha ilevseldir. Benzeri ekilde, eer lt olmakszn "kimi seviyorsunuz?" diye sorarsak, seilenler tm davranlar/kiilik zellikleri gzetilerek seilmi olurlar; reddedilenler ise tm davranlar /kiilikleri gzetilerek reddedilmi olurlar. Bu yaklam ise sakncaldr, gereki deildir. Byle yapmak yerine, insanlar belirli bir lte gre, yani sadece bir tek rollerini dikkate alarak seersek ya da reddedersek, daha gereki davranm oluruz. Moreno'nun (1963) ltlerin nasl olmas gerektii konusundaki grlerini yle sralayabiliriz: (1) Bir gruba sosyometri testi uygulanrken birden fazla lt kullanlmasnda yarar vardr. Bylece, farkl rollere sahip kiilerin yaamlarndaki eitli alanlar, lme ileminin kapsamna alnm olur. (2) Kullanlacak ler, deneklerin spontan cevaplar verme ihtimallerini artracak nitelikte olmaldr. Dier bir syleyile, kullanlan ltler, deneklerin yaantlaryla, ihtiyalaryla ilikili olmaldr ki, denekler teste katlmaya gdlenebilsinler ve spontan cevaplar verebilsinler. rnein "akam yemeine kimleri arrsnz?" sorusu, evli iftlerden oluan bir gruba sorulduunda, bu kiileri gdleyebilir, onlar spontan cevaplar vermeye itebilir. Fakat ayn soru, lise rencilerine sorulduunda, rencilerin yaantlarna uygun dmeyen bu soru, onlarn spontan cevaplar verme ihtimallerini azaltacaktr; dolaysyla da testten salkl sonular elde edilmesini gletirecektir. (3) ltler, belirgin, kolay anlalr nitelikte olmaldr. (4) Sosyometri testi ncesinde, yani deneklere belirli ltler verilmeden nce, aratrmac tarafndan denekler, spontan cevaplar verecek ekilde gdlenmelidirler. nk sosyometri testinde spontanlk, bir bakma "drstlk" anlamna gelmektedir. Test ncesinde aratrmac denekleri, spontan, dier bir ifadeyle drst cevaplar vermeye gdleye-bilirse, testin gvenirlii ve geerlii artacaktr. 36 Sosyometri ve Psikodrama Moreno, sosyometride etik (ahlki ilkeler) konusu zerinde nemle durmutur. O'na gre, test sonular aklanmyor bile olsa, deneklerin drst cevaplar vermeleri, toplumsal dayanma asndan nemlidir. Evreni ve insanl bir btn olarak kucaklamas gereken insan, sosyometri testini de bu btnn bir paras olarak alglamaldr. SOSYOMETRK ALGI TEST Sosyometri testinde, grup yelerine kimleri setiklerini ve kimleri reddettiklerini soruyorduk. Bu alandaki bir baka test ise, sosyometrik alg testi'dir. Bu testte kiiden, grup yelerinden kimlerin kendisini seeceini ve reddedeceini tahmin etmesi istenir. Kii, yalnzca kendisine ilikin tercihler konusunda tahminler yapabilecei gibi, gruptaki tm sosyometrik tercihlere ilikin de tahminde bulunabilir. Burada, bir kiiye ait tahminler, o kiinin gruptaki tercihleri nasl algladn gsterir. "Sosyometri testi", bir gruptaki gerek etkileim rntsn gzler nne serer. "Sosyometrik alg testi" ise yelerin, gruptaki rnty alglay biimlerini gsterir. Eer bir gruptaki gerek rnt ile bir yenin bu rnty alglay biimi arasnda nemli farkllk varsa, bu durum sz konusu ye iin bir sorun kabul edilebilir. Sz gelii, sosyometri testi sonucuna gre gruptaki pek ok ye tarafndan seilmi bir ye, alg testinde kimsenin kendisini semeyecei yolunda bir tahminde bulunmusa, bu yenin kendisine ilikin alglarn ciddi biimde gzden geirmesi gereklidir. Ya da bu durumun tersi sz konusu ise, yani bir ye pek ok kiinin kendisini seecei yolunda tahminde bulunmuken hi kimse tarafndan seilmezse, yine ortada bir sorun var demektir. Btn bu sorunlarn psikodrama kapsamnda ele alnmasnda yarar vardr. TELE Moreno, kiileraras etkileimlerde empatinin, transferan-sn (duygusal aktarm) ve telenin nemini vurgulamtr. Ancak bunlar arasnda Moreno iin telenin zel bir nemi vardr. Sosyometrinin Kuramsal Temelleri 37 "Tele" kavramn Moreno ortaya atmtr. Moreno'ya gre tele, iki insann birbirlerinin i dnyalarn, neler hissettiklerini karlkl olarak yaamalar demektir. Moreno, empatinin tek ynl olduunu, telenin ise iki ynl olduunu belirtmekte, empatiyi telenin bir bileeni saymaktadr. Eer bir insan karsndakinin neler hissettiini

hissedfibiliyorsa, bu durum tek ynl duygu akdr ve "empati (einfhlung)" olarak adlandrlr. Bu duygu aknn iki ynl olmas halinde, "tele (zvveifhlung)" ortaya kar (Moreno, 1963; Kellerman, 1979). Yukardaki aklamalardan da anlald zere, aralarnda tele ilikisi bulunan iki insan, birbirleriyle karlkl olarak empati kuruyorlar demektir. Aralarnda tele ilikisi bulunan kiilerin birbirlerini karlkl olarak setiklerini/ektiklerini de syleyebiliriz. Bu ynyle telenin, sosyometrik tercihleri belirleyen nemli bir etken olduu dnlebilir. Eer baz grup yeleri birbirlerini karlkl olarak seiyorlarsa, aralarnda tele ilikisi var demektir. Birbirleriyle tele ilikisi kurabilen kiiler, -aralarnda fiziksel yaknlk olmas art deildir- sevgiyle birlikte olmay, ayn duygular paylamay baarrlar. More-no'ya gre tele, toplumsal kaynamay (kohezyonu) salayan "tedavi edici (teraptik) bir sevgi'dir. Moreno'nun teleyle ilgili bir baka tanm yledir: ki insan arasndaki karlkl duygu al-veriinde, birinden dierine aktarlan en kk duygu birimine "tele" ad verilir. Bu durumda iki insan arasndaki duygu al-verii, "tele ilikisi" olarak tanmlanmaktadr. Telenin szlk anlam ise "uzaklktr. Telefon ya da telgraf nasl ki kiiler arasndaki mesafeyi etkisiz hale getirerek, karlkl mesaj al-veriini mmkn klyorsa, tele ilikisinde de kiiler arasnda duygu al-verii gerekleir. Tele ile ilgili son olarak metodolojik bir soruna deinmek istiyorum. Benzeri dier kavramlar gibi (rnein tutum, zek ya da empati gibi) tele de bir ara deikendir. (Dorudan gzlenemeyen, ancak gzlenebilen baz davranlar etkiledii 38 Sosyometri ve Psikodrama varsaylan deikenlere "ara deiken" ad verilir.) Ara deikenlerin ilevsellikleri, llmeye elverili olmalaryla orantldr. Bu adan bakldnda telenin ne kadar ilevsel olduunu bilemiyoruz. nk telenin dorudan lld ya da bir deiken olarak ele alnd hemen hibir aratrma yoktur. Sosyometri testinde yelerin birbirlerini karlkl olarak semelerine baktmzda, teleyi ltmz ileri srlebilir. Fakat bence sosyometri testinde tele ne dorudan doruya llmektedir ne de bir deiken olarak ele alnmaktadr. Sosyometri ile ilgili bilimsel yaynlarda telenin llmesi abasna tank olmuyoruz. te yandan teleye ok benzeyen "ekicilik (attraction)" adl bir kavram vardr. Sosyal psikolojinin konusu olan bu kavram, eitli aratrmalara konu edilmitir. Ancak ekicilikle ilgili aratrmalarda ve incelemelerde, teleden ve Moreno'dan sz edilmemektedir. Ayn ekilde tele ile ilgili almalarda da ekicilik konusuna deinilmemektedir. Sonuta rol konusundaki durumun burada da ortaya kt grlmektedir. Komu alanlarda alan bilim insanlarnn, ayn olaya farkl adlar verdikleri ve birbirlerinin almalaryla da ilgilenmedikleri grlmektedir. Belki de teleyi ve ekicilik konusunu ayr ayr incelemekte olanlar, bu iki kavram arasndaki benzerlie hi dikkat etmemilerdir. Bence alanlar arasnda bilgi trasferinden kanmamak gerekir. Tele ile ilgilenen bizler, eer sosyal psikoloji kapsamnda ekicilikle ilgili ortaya kan aratrma sonularndan yararlanrsak ve bu aratrmalarn benzerlerini sosyometri snrlar iinde gerekletirirsek, son derece yararl olur. SOSYAL ATOM Moreno'nun sosyometri kapsamnda ortaya att "sosyal atom", sosyometrinin en ilgin ve ilevsel yanlarndan birisini oluturmaktadr. Sosyal atomun kullanll konusunda pek ok aratrmac hemfikirdir (Remer, 1985). Moreno'ya (1951 ve 1960) gre bir ifadeyle sosyal evren'in en kk birimi, kii deil, sosyal atomdur. Demokritos'un, Sosyometrinn Kuramsal Temelleri 39 daha fazla bolunemeyen en kk birimi" ifade etmek iin kulland "atomos" kavramn Moreno, sosyal ilikiler rnt snn en kuuk birimini tanmlamak iin kullanmtr Bir ki sinin sosyal atomunun merkezinde, bu kiinin bulunduu evresine ise kendisi iin nemli olan kiilerin yerletii dnlr Kanmca sosyal atom, sosyometri testini tamamlayan nemli bir oge olmutur. yle ki: Byk bir ihtimalle hemen her insan sosyal yaam iinde tek bir gruba mensup olmaz-birden fazla grubun yesidir. eitli gruplara mensup olan bir bireyin, bu gruplardan her birisinde birlikte bulunmaV1 tercih ettg kiiler bulunabilir. Bu bireyin birlikte olmay tercih et t kiilerin toplamn grebilmemiz iin, sz konusu orunla" nn her bnsme ayr ayr sosyometri testi uygulamam! gerecektir. Bu ise olduka zor, hatta imknszdr O halde bu W reye gidip, "senin iin kimler nemli?" sorusunu sormak daha cTp^bSle^ ^ 1 1 SSyal atmU' ^ *>"*> -5S Yukardaki aklamadan da anlalaca zere, sosyometri testinin ve sosyal atomun farkl ilevleri vardr ve bu farkl ilevlerle birbirlerini tamamlamaktadrlar. Sosyometri te tinde hem gruplardaki sosyometrik rntler hem de birev lenn bu gruplardaki sosyometrik statleri hakknda bilgi elde" edem. Bueyin sosyal atomuna baktmzda ise, onun Sunadaki toplam sosyometrik tercihlerini grm oluruz. Sosyal atom, hem bir grup teknii olarak, hem de bir ev-lem tekng! olarak kullanlabilir. Yani sosyal atomlar hem lmek-rnein kt kalem tesyle lmek- hem de psiko dramada gzlemek mmkndr. Sosyal atomlarn llmesi amacyla tarafmdan gelitirilen bir lekten (Sosyal Atom l eg) kitabn i ^ kin^k p l s ik m od n r d a m e s a z k a e pd^em n ima . Sosyal atomla

3 3 ev ev Sosyal atom, psikodramada sklkla kullanlan bir dram, tzasyon tekniidir. Sosyal atomlar psikodramada, ynetide\ SosyometrivePsikodrama i Uygun grdkleri ekilde, bazen snma, bazen d yu Safarnda sergilenir, izlenen yol genelde ^ ^ ^ Sunu ortaya koyacak ye, sahnenin ortasn da durur X sosyal atomunun merkezi, yan kendi ^rhgJ " ye daha sonra, yaamnda kendisi iin ^ f^Ui ' Lnne, baba, arkada gibi) bu merkezin etrafna,^onern^ , Sl a n daha yakna koyarak yerletirmeye balan *u y S srasnda her bir yaknn sembolize etmek z erg MP Sarinden birisini grevlendirir. Yardmc oyuncu ro S e n e n bu yelerin, hangi uzaklkta ve hangi P f" J ^ faklarna (rnein yzlerinin glp gulmeyeceg y > pozisyonlarna nasl olacana) ^ y ^ r ^ ^ Vyuncu karar verir. Daha sonra ynetici ^ S a l atomunu oluturan kiilerden br s^ -Znusmasm istedi deitirme tekniini kullanarak karlkl pusmasn > i l g L tr diyaloglar, gerek sosyal atomunu *& Sucularn, gerekse onlan izleyen yardmc o ^ n c u ^ J salamalarna ve igr zamanmalanna yol aam V, 1993; Dkmen, 1993a). Psikodrama sahnelerinde sergilenecek ^ S\i kriterlere dayandnlabilir. Yneticiler yarat^ banarak, basoyunculardan duruma uygun sosyal a Huturmalarn istemelidirler. Ornegvn baz ^yal oyuncularn sevdikleri kiilerden, bazlar ^ ^ ^Ueen, sevdikleri ve sevmedikleri kerden o^u ^ W atomlar yalnzca yaayan kiilerden ^ Wlar ise hayatta bulunsun bulunmasn ba-oyunc nemli kiilerden oluturulur (Dkmen, 1993). Sosyal Atomun Yaps ilgili yaynlarda tr sosyal atom ^*^ (Remer, 1985). Aslnda bir bireyin bu u ur_ a t o m a - y Sahip olmas sz konusu deildir; uu ^ uk * ' * 1C g ekildedir. ekil - 6'da bu durum ifade edmektedr. Sosyometrinin Kuramsal T e m e l l e r i 41 tandk katmam sosyal atom eii d ekirdek - (sosyal iliki ve tele yok) i ekirdek (tele ilikisi) ekil - 6 Moreno'ya gre sosyal atomun sembolik gsterimi (Moreno, 1960). ekil - 6'da bir kiiye ait sosyal atom grafikle gsterilmitir. En dta grlen balka, sosyal atomun sabibi olan kiinin tandklarn sembolize etmektedir. Burada "tandk" szyle, kiinin tand, batta selmlat fakat yakn bir dost ya da bir arkada olarak alglamad kiiler kastedilmektedir. Apartman ya da maballe komularmz ya da belediye otobslerinde sklkla karlatmz kiiler, bizim iin tandk saylrlar. Bir kiinin "tandklar", onun kollektif atomunu oluturur. ekil - 6'da en dtaki beyaz kuak, kiinin tandklar grubunu sembolize ediyordu; taral ksm ise sosyal atomunu sembolize etmektedir. Sosyal atom, d ve i ekirdek olmak zere iki katmandan oluur. (ekilde, dikey izgili ksm d ekirdei, yatay izgili ksm ise i ekirdei sembolize etmektedir.) ekil - 6'da, sosyal atom ile tandklar grubu arasna kaln bir izgi izilmitir. Bu izgiye "sosyal atom eii" ad verilir. Sosyal atom eii geirgendir. rnein bir kiinin tandklarndan bazlar, zaman zaman eii aarak atoma dabil olabilir. 42 Sosyometri ve Psikodrama Bir sosyal atomun d ekirdeinde, atom sahibinin yakn iliki kurabilecei, ancak henz kurmam olduu kiiler yer alr. Atom sahibi bu kiilerle sosyal iliki iindedir, fakat tele ilikisi iinde deildir. Bu grupta yer alan kiilerin, atom sahibinin bireysel atomunu oluturduunu dnebiliriz. ok yakn olarak tanmlananlar hari olmak zere, dostlar/arkadalar, sosyal atomun bu kesimini olutururlar. ekirdekte ise atom sahibinin karlkl olarak yakn iliki, yani tele ilikisi kurduu kiiler yer almaktadr. ekirdekte yer alan kiilerin, atom sahibinin psikolojik atomunu oluturduunu belirtebiliriz. Bu gruba giren kiiler, atom sahibinin aile yeleri ve ok yakn arkadalar olabilir. Eer atom sahibi, tandklarndan birisiyle sosyal iliki kurmak isterse, bunu sadece kafasndan bile geiriyor olsa, o tandk, eii aarak, atomun d ekirdeinde yer alr. Eer atom sahibi, bu arkada ile sosyal iliki kurmann tesinde bir de tele ilikisi kurarsa, bu kez bu kii, d ekirdekten de ayrlp i ekirdee geer. Gerek d ekirdekte, gerekse i ekirdekte bulunanlar, atom sahibi iin duygusal adan nemli kiilerdir. En dtaki tandklar katmannda (dier bir syleyile kollektif atomda) yer alan tandklar ise atom sahibi iin duygusal adan nemli deildir. ekil - 6'da grlen katman birbirinden ayran nemli ltlerden birisi, tele ilikisinin kurulabilmesi iin gerekli snma (warm up) miktardr (Remer, 1985). Bir sosyal atomda dardan merkeze doru gidildike, sz konusu snma iin gerekli sre giderek azalr. yle ki: Bir kiinin tan-dklaryla tele ilikisi kurabilmesi, yani

onlar sosyal atomunun ekirdeine alabilmesi iin, olduka nemli bir snma srecine ihtiya vardr. Sosyal atomun d ekirdeinde bulunan kiilerle tele ilikisi kurmak iin gerekli snma sresi ise daha ksa olabilir. Bir kiinin, sosyal atomunun ekirdeinde yer alan kiilerle tele ilikisi kurabilmesi iin snmaya ya hi ihtiya yoktur, ya da ksa bir snma yeterli olabilir. Sosyometrinin Kuramsal Temelleri 43 Sosyal Atomlarda Dinamizm Yukarda da ksaca deinildii gibi, sosyal atomlar dinamik bir yapya sahiptir; yaam boyunca pek ok defa deiebilir. Gruplarn, llen ve alglanan sosyometrik rntleri ile o gruplardaki yelerin sosyal atomlar arasnda, ortak yanlar, ilikiler vardr. rnein bir grubu oluturan kiilerin sosyal atomlarnda, yaplarn deitirme ve aralarnda denge salama eilimi grlr. Homeostatisi hatrlatan bu dengeye "sosyostazis" ad verilir. Bir ocuun sosyal atomu, balangta sadece anne ve babasndan oluurken, ya ilerledike, sosyal atomuna yeni kiiler, rnein yaar katlmaya balar (Starr, 1979). Kiilerin sosyal atomlarna yeni isimler eklenebilecei gibi, bazen de baz isimler atomun dna kabilir. Bir sosyal atomdaki isimlerin eksilmesi, o atomu fakirletirir. Atomlarn fakirlemesi olayna her yataki insanda raslanabilise de, bu durum genlere oranla yallarda daha belirgin ekilde ortaya kar. Bir sosyal atomdan ok miktarda ismin eksilmesine "sosyal lm" ad verilir. Sosyal lme, yallarda raslanma ihtimali genlerde raslanma ihtimaline oranla ok daha yksektir. nk genler, atomlarndaki kayplar telfi edebilirler; rnein kaybettikleri bir arkadan yerine baka bir arkada koyabilirler. Yallar ise sosyal atomlarndaki kayplar genlere oranla daha zor telfi ederler, bazen de hi edemezler. Bu durum, yallarn kendilerini yalnz hissetmelerine ve dolaysyla da ruh ve hatta beden salklarnn bozulmasna yol aabilir. Sosyal atomlarn dinamizmini etkileyen pek ok faktr vardr. rnein kiilerin sahip olduklar roller, sosyal atomlarnn bykln ve niteliini etkileyebilir. Bu alandaki bir baka deikenin ise "mekn" olabilecei kansndaym. Dier faktrler sabit kalsa bile, yalnzca mekndaki bir deiiklik, gerek kiiler arasndaki iletiimlerde, gerekse kiilerin sosyal atomlarnda deimeye yol aabilir. Sz gelii, diyelim ki komu mahallede bir bakkal Ahmet Bey var. Ahmet Bey'den al 44 Sosyometri ve Psikodrama veri etmiyorsunuz; ahsen tanyorsunuz, fakat her grdnzde de selmlamyorsunuz. Bu kii, sizin sosyal atomunuzda yer almyor demektir; sizin iin olsa olsa bir tandktr. Fakat gnn birinde Avustralya'ya gittiinizi ve ilk gnler kendinizi gayet garip hissettiinizi dnelim. Tam bu srada bakkal Ahmet Bey'in sokan karsndan gelmekte olduunu grseniz, ne yaparsnz? Muhtemelen kollarnz ap sarlmak iin koarsnz. Galiba O da ayn eyi yapar. Yalnzca mekndaki bir deiiklik, Ahmet Bey'in "tandnz" kiiler arasndan kp, sosyal atomunuzun merkezine yerlemesine yol amtr. Kitabn ikinci blmnde, mekn deiiklikleri ile sosyal atomlarn nitelii arasndaki ilikileri irdeleyen bir aratrma raporumu sunacam. SOSYOMETR KANUNLARI Sosyometri, iinde eitli varsaymlarn ve kanunlarn bulunduu kapsaml ve karmak bir yaklamdr. Bu blmde, sz konusu kanunlardan iki tanesini ele almak istiyorum. Bunlar sosyodinamik kanun ve sosyogenetik kanundurSosyodinamik Kanun Sosyodinamik Kanun'un z udur: Herhangi bir byklkteki ve trdeki bir grupta kii bana den seim miktar eit olarak dalmaz; semen says artrlarak izole olmu bireylerin seilme anslar artrlmak istendiinde ise, yeni gelen oylar da, nceki seimde ok oy alm yldzlara gider. Yldzlarn oylarndaki art, grubun bykl ve kii bana den seilme ihtimali ile doru orantldr (Moreno, 1963; zbek ve Leutz. 1987). rnekle aklamaya alalm: Diyelim ki bir gruptaki yeler, bir sosyometri testi sonucunda belirli sayda kii tarafndan seilmilerdir. Sosyometrinin ortaya kt ilk yllarda aratrmaclar zannetmilerdir ki, byle bir grubu, yeni denekler ekleyerek bytrsek, eski- yelerin seilme oranlarnda deiiklik olur; sz gelii, A kiisi gruptaki toplam semenlerin %30'unu toplam bir yldz, B kiisi ise Sosyometrinin Kuramsal Temelleri 45 hi kimsenin semedii bir baka ye olsun. Aratrmaclarn beklentisi, gruba yeni yelerin katlmas halinde, A'nn seilme orannn debilecei, B'ninkinin ise ykselebileceidir. Pek ok aratrma sonucunda bu beklentinin gereklemedii anlalmtr. Yani gruba yeni oylarn eklenmesi halinde, bu oylar, gruptaki izole olmu bireylere deil, tam aksine, eski grubun yldzlarna gitmektedir. Sosyodinamik kanuna ulalana kadar Moreno'nun hipotezi, gruba yeni eklenen oylarn, izole bireylere deil, yldzlara gidecei eklindeydi. Yaplan aratrmalarla bu hipotez dorulanmtr. Kanmca bu sonuca, yani sosyodinamik kanuna ulalm olmas, sosyometri testinin yap (construct) geerliine kant saylabilir.

te yandan sosyodinamik kanun, u gerei daha ak grmemize de yardmc olmutur: Bir yenin grup iindeki sosyometrik stats, dier yelerin bir zellii olmaktan ok, o yenin bir zelliidir. Yani bir yenin gruptaki statsn (ne lde seildiini ya da reddedildiini) belirleyen temel etken, o yenin kiilik zellikleridir. Sosyometri testi sonucunda, yelere psikodrama hizmeti verilmesi, ite bu yzden gerekli ve yararldr. nk, belli sayda yesi bulunan bir grupta yalnz kalan bir birey, o grubun saysnn maniple edilmesiyle (artrlmas veya eksiltilmesi yoluyla) bu yalnzlktan kurtulamayacak demektir. O halde bu bireyin gruba uyum salamasna yardmc olmak istiyorsak, baka yollar denemeliyiz. Bu konuda Moreno'nun nerdii yol psikodramadr. Sosyogenetik Kanun Farkl yalardaki ocuklardan oluan gruplara sosyometri testi uygularsak, ya da ayn ocuk grubuna her yl bir defa sosyometri testi uygularsak, gruplara ait sosyometrik rntle-rin, ya artna paralel olarak karmak hale geldiini grrz. Yani gruplarn sosyometrik rntleri, yala birlikte basitten karmaa doru gelimektedir. Bu durumda Moreno (1963), biogenetik kanunun bir benzerinin sosyal ilikiler 46 Sosyometri ve Psikodrama alannda geerli olduunu belirterek, ya artna paralel olarak sosyometrik rntde ortaya kan gelimeye "sosyogene-tik kanun" adn vermitir. Sosyometrik rntnn "basitten karmaa doru gelitiini" sylerken kastedilen udur: "Basit" diye tanmladmz bir sosyometrik rntde, izole (yalnz kalan) bireylerin says fazla olabilir; ayrca bireyler arasnda ounlukla tek ynl semeler bulunur. Sz gelii A, B'i seer, ancak B A'yi semez. Oysa "karmak" dediimiz bir rntde (a) hem karlkl semelerin says artmtr, (b) hem de basit rntlerde pek raslanmayan gen, kare, zincir gibi sosyometrik yaplarn saysnda art olmutur. (Sosyometrik yaplar, kitabn ikinci blmnde ele alnacaktr.) Moreno'ya gre, sosyometrik rntlerde yaa paralel olarak ortaya kan gelimenin sebebi, yala birlikte tele ilikilerinin gelimesidir. Aratrmalar, sosyogenetik kanunun doruluunu ortaya koymaktadr. Kanmca, sosyodinamik kanun gibi sosyogenetik kanun da sosyometri testinin yap geerliine bir kant kabul edilebilir. HUIZINGA'NIN OYUN'U VE MORENO'NUN PSKODRAMASI Oyun, sosyolojinin, antropolojinin, psikolojinin, biyolojinin, tarihin, sanat tarihinin, eitimin ve istatistiin ilgi alan olagelmitir. Farkl disiplinlerden oyuna ynelen bu ilgi, bize oyunun insan yaamndaki nemini gstermektedir. Bu blmde son olarak, Huizinga'nn "oyun" ile ilgili grlerinden yola karak, psikodramamn niteliini bir kere daha tartmak istiyorum. Hollanda'l tarihi olan Johan Huizinga Leyde niversi-tesi'nin rektryd. Huizinga, 1933 ylnda niversitenin al srasnda verdii konferansn konusunu "oyun" olarak semiti (Caillois, 1994). Daha sonra bu konferans genileterek Sosyometrinin Kuramsal Temelleri 47 1938 ylnda kitap halinde yaynlad. (*) Balangta pek fazla ilgi grmeyen bu kitap, zaman iinde eitli dillere tercme edildi ve giderek oyun konusundaki aratrmalara ve incelemelere temel oluturan kuramsal bir dayanak haline geldi. (rnein And (1979), "Oyun ve Bg" adl tannm kitabna, Huizinga'nn kitabnn ilham kayna tekil ettiini belirtmektedir.) Bugn psikodramay yorumlarken, anlamaya alrken, Huizinga'nn oyun konusundaki grlerini dikkate almak gerektii inancn tayorum. Huizinga'nn yaptyla yeni tantm. Bu tanmann hemen ardndan, O'nun oyun konusundaki grleri ile Moreno'nun rol kuram arasnda nemli bir paralellik bulunduunu fark ettim (Dkmen, 1995). Bu durum bana ok ilgin geldi. Bu konuda ilgin bulduum bir baka nokta ise udur: Benzeri iki alanda, benzer grler ileri sren iki bilim adam, yani Huizinga ve Moreno, birbirlerinin almalarndan muhtemelen haberdar olmamlar. Ayn yllarda yaam olan bu bilim adamlar, bence, oyun ve rol konusunda benzeri grler ileri srmler, ancak kitaplarnda birbirlerinin almalarna atfta bulunmamlardr. rnein, More-no'nun "Who Shall Survive" adl temel yaptnn eidi yllardaki basmlarnda Huizinga'dan sz edilmemektedir. Yukarda, rol konusunun sosyal psikoloji kapsamnda derinlemesine incelendiini, Moreno'nun ise bu konuya yeni bir boyut getirdiini, fakat sosyal psikologlarla Moreno'nun adeta birbirlerinden haberdar olmadklarn belirtmitim. Sanrm benzeri kopukluk, Moreno ve Huizinga iin de sz konusudur. Huizinga'da oyun, Moreno'da rol: Huizinga, Homo Sapiens (dnen insan) ve Homo Faber (alet yapan insan) kavramlarna Homo Ludens (oynayan insan) kavramn eklemitir. Huizinga'ya gre oyun, ocuklara zg, ocuksu bir Huizinga'nn kitabnn "Homo Ludens: A Study of the Play Element in Culture" idi. M.A. Klbay tarafndan dilimize evrilen bu llap, yaknda Yap Kredi yayn olarak piyasaya kacaktr. Sosyometri ve Psikodrama V

fyS deil, insan ve kltrleri belirleyen bir temel edir. J \ * V y a gre oyun, kltrlerin rn deil, tam aksine I ^ A r oyunun rndr. Ksacas, oyun kltrden nce ^(a,itj.^yun, pek ok hayvan trnde, rnein kpeklerde de (?C*. Yavru kpekler birbirleriyle srekli bouurlar; ancak v Vfclimada can yakma yoktur; birbirlerini hafife srrlar. l^i| ulardaki oyunlarn iki temel ilevi olabilir: Birincisi ho ]e'\iirirler. kincisi ise, gelecekteki gerek kavgalara hazr-O^V*') H e n z e itU kltr kalplarnn olumad dnem-b(Nl/*e kel insanlar oyunlar oynuyorlard. Oynanan bu s js *C zamanla kltrleri ortaya kard. Huizinga'ya gre S p V kltrel kurumlar oyundan kmtr. rnein, hukuk b ^ '1 , '' takas, ticaret, sanat, bilim ve eidi trenler, folklor, !^ % ^lon oyunlar ve ans oyunlar oyundan kaynaklanm o ' IjSplumsal oyundur. Eski alarda, oyun, kltr ve uygarcJ',1'' btnd. Zamanla bu btnlk bozuldu ve bylece V*l toplumsal yaamdaki ilevi giderek azald (And, 1979; y' 1992; Huizinga, 1994; Caillois, 1994). KfaVjfctfda "Rol Kuram" bal altnda, Mead'in ve ii)' L ? ' n u n ro1 ile i l g i g r lerine deinmitik. Mead, ro-dikl\v !trn bir rn olduunu, toplumsallama sreci bu V insanlarn, mensup olduklar kltrdeki rolleri ren-benTV*1' savunuyordu. Moreno ise, Mead'in anlalmas kolay ve s ^b % n n tam aksini savunmaktayd. Moreno'ya gre, rol Huj.M^u kmaz, ben rol'den kar; temel olan rol'dr; "ben" ak;"*,*'" rollerden kaynaklanr. Moreno'nun bu gr ile M o t ^ V a ' n n y u k a r d a ozeenen gr arasndaki benzerlik bulu% grlmektedir. Huizinga'ya gre nce oyun vard; y u n ^ SV ' ya gre de nce rol vard. Oyun ile rol arasnda iliki ve r< * > ^u u kansndaym; bir o y u n u n oynanabilmesi iin ob i r b ^ L ^ n n eidi rollere girmeleri gereklidir; ksacas oyunu ayn * V birbirinden soyudayamayz. Bu durumda, muhtemelen d. Verinden habersiz olarak Huizinga'nn ve Moreno'nun, V ^ y i sylemi olduklarn ileri srmek istiyorum. Bu iki 'tire gre, oyun ve rol kltrden nce gelir. Sosyometrinin Kuramsal Temelleri 49 Huizinga'da oyun, Moreno'da psikodrama: Huizinga kitabnda oyunun ne olduunu tanmlayarak tartmtr. Bu tanmlama ile psikodrama arasnda da nemli paralellikler bulunduu kansndaym. Huizinga' nn oyunu tanmlarken ileri srd baz grleri sralamak ve her birisinin psikodrama-daki karln tartmak istiyorum. yle: (1) Huizinga'ya gre oyun, kiilerin katlp katlmamakta zgr olduklar bir faaliyettir. Oyunu elenceli ve ekici klan temel zellik budur. Ayn eyi psikodrama iin de syleyebiliriz; dier pek ok psikoterapi/psikolojik danma yaklam gibi psikodramada da, katlmda gnlllk esastr. (2) Oyun, gerek yaamdan ayrlm bir zaman ve mekn kesiti iinde oynanr. Oyun ortamnda kendine zglk sz konusudur. Benzeri ekilde psikodrama sahneleri de gerek yaamdan farkl bir nitelik tar. Psikodrama sahnelerinde, gerek yaamdan farkl bir zaman ve mekn dzeni hkm srer. Psikodramada surplus reality'nin canlandrlmas esastr; bu canlandrma srasnda mevcut zamann ve meknn dna kmak, gemie, gelecee gitmek ya da gerekst bir ortam* canlandrmak mmkndr. Gerek birtakm oyunlarda (rnein ocuk oyunlarnda), gerekse psikodramada, gnlk yaamdaki nesnelere farkl anlamlar ve deerler verilir. rnein ocuk oyunlarnda ve psikodramada bir sandalye, at ya da bir ev kabul edilebilir. Ya da sokakta belli ileve sahip olan talara, dama, satran gibi oyunlarda, farkl bir ilev ve deer yklenir. Kanmca, -birlik kural asndan da oyunlar ile psiko-drama arasnda benzerlik vardr. Klsik Yunan Tiyatro'sunda -birlik kural vard (zamanda, meknda, olayda birlik). ada tiyatroda bu kural, her zaman gzetilmez. ada tiyatro gibi, oyunlarda ve psikodrama sahnelerinde de -birlik kural gzetilmez. Aslnda birlik kural, gerek yaamn bir parasdr. Oyunlar, psikodrama ve baz tiyatro eserleri, -birlik kuralna uyma zorunluluklar olmad iin, gerek yaamdan ayrlrlar. 50 Sosyometri ve Psikodrama Kitabn banda "Rya ya da Psikodrama" adl iirin bulunduu sayfada, rya, psikodrama, tiyatro ve oyun arasndaki benzerlie dikkat ekmitim; bunlarn tm, gerek yaamdan farkllk, kendilerine zglk gsterirler. Ancak yine o sayfada belirtildii zere kanmca, oyunlar ve psikodrama, gerek y a -amdan farkl birer alan olsalar bile, insanlann bu alanlarda y a -adklar duygular, gerek yaamdaki duygularndan farkl deildir. Yani eer iki ocuk hrsz-polis oynuyorlarsa, o ortamda gerek bir hrsz ve gerek bir polis yoktur; ancak bu ocuklarn oyun srasnda duyacaklar heyecan, gerek yaamda benzeri durumda duyulabilecek heyecana benzer. (Kumar da bir oyundur, ama insanlar kumar srasnda kalpten lebilirler.) Ayn ey psikodrama sahnesi iin de geerlidir; psikodrama sahnesindeki dekor "gerek" olmayabilir, fakat bu sahnede, yeterince spontan davranabilen oyuncular, sokaktaki kadar gerek duygusal yaantlar geirebilirler. Moreno'nun da dedii gibi, insanlar bir sre nce yataklarnda grm olduklar bir ryay, psikodrama sahnesinde tekrar grebilir, ayn heyecan tekrar yaayabilirler. Bu durumda sonu olarak unu syleyebiliriz: Oyunlar ve psikodrama, gerek yaamn dnda saylabilir; ancak insanlarn bu iki etkinlik srasnda geirdikleri duygusal yaantlar, gnlk yaamdakirden farkl deildir. (3) Huizinga'ya gre oyun, zellikle ocuk oyunlar, ekonomik adan retken deildir, oyuncular belli bir kar iin oynamazlar. Bence bu gr, baz oyunlar iin, rnein ans oyunlar iin geerli deil; ayrca ocuk

oyunlarnda ocuklarn maddi bir karlar olmayabilir, fakat oyun, ocuklarn psikolojik adan gelimelerine katkda bulunur. Benzeri ekilde psikodrama da grnte ekonomik adan retken bir etkinlik deildir; ancak kiilerin ruhsal ynden gelimelerine katkda bulunan psikodramann, insanlarn gnlk yaamda daha retken olmalarna, dolayl ekilde katkda bulunduunu dnebiliriz. (4) Yine Huizinga'ya gre her oyunun kendi iinde belirli kurallar vardr; kurallara uymayan "oyunbozan" saylr, 51 Sosyme Ulr mallan bozann g-M-J-J k k oyundan flrld k dar, "oyun kabvU J. ^nlannda oldug ^ Ornegm, ge sSy^ kurumda^ ftndan ^.Burada PfeleJ n ^ ad a /r SeS mallan y-ger<*ir kl' ^,nda da oyunlar vardr. Sozg ^ ^ ^ b . oyunlarn ^ ^ J y e n ocuk ^" ^"c u l a r a zgrlarm yan srbel ^ vafdr. Orneg lk VCren SreSencilik oyanda oyu nu . ^_ nU* kaSalp^m * ? * * * * 5 * iin de o-b lirldr, taKat k tl kurallar bum U oCuk dflerini ^ ^ 'B durumda oyunlar o ^^ ^dan atma Yoktu ^ 1 S ^ deki mahkumlar), ^J h durumdadutonumdadrlar, yan deza ^ bozanllk ettikleri ^ ^ amdaki kurall V ^ ^ iin ^ ff^^ oyunlarda baarl ^ f yarna ^ ^ t I l e yazavantajh duruna c h * * ^ n f ^ t k d a buluE r psikodrama ahnde ^ elirmlenne ^ _::II. BOLUM SOSYOMETRDE LME VE DEERLENDRME Bu blmde, sosyometri kapsamnda gerekletirilen baz lme tekniklerinden ve bu tekniklerle elde edilen verilerin nasl deerlendirildiinden sz etmek istiyorum. Burada, sosyometrideki tm lme ve istatistiksel deerlendirme tekniklerini ele almayacam. Yalnzca baz temel tekniklerden ve istatistiklerden, gelitirdiim bir lme aracndan (Sosyal Atom lei'nden) ve sosyometrik rn ty Heider'n kuramndan yararlanarak deerlendirme almamdan sz edeceim. Bunun yan sra sosyometrideki baz yeniliklere de deineceim. SOSYOMETRK LMLERN NEM Giri blmnde de belirttiimiz gibi, Moreno iin sosyo-metrinin amac, insanlarn spontanlklann ve yaratclklarn kullanmalarna frsat salayarak bu dnyada tutunmalarna -yarna kalmalarna- yardmc olmaktr. Sosyometriyi tandka, sosyometri iindeki hemen btn tekniklerin, bu amaca dorudan ya da dolayl olarak hizmet ettiini grrz. Gruplar iindeki ilikilerin sosyometri teknikleriyle llmesi de, sz konusu genel amaca uygundur. Byk gruplar, kk gruplar, Moreno'dan nce de deiik yaklamlarla incelenmitir. Ancak Moreno'nun sosyomet-rik yaklam, konuya yeni bir soluk, yeni bir boyut getirmitir. 54 Sosyometri ve Psikodrama nk, baka yaklamlarla, baka tekniklerle elde edilmesi mmkn olmayan birtakm "bilgileri", sosyometrik lmler yoluyla elde etmek mmkndr. Gzlem yaparak da bir gruptaki kiileraras ilikiler hakknda bilgi elde edebiliriz; ancak, sosyometrik lmler yoluyla elde ettiimiz bilgi, gzlem yoluyla elde ettiimize oranla daha zengindir. Sz konusu zenginlik, hem nitelik hem de nicelik asndandr. Okuyucular, sosyometrideki eidi teknikleri gzden geirdike, bu iddiann hakllna katlacaklardr. Sosyometri kapsamndaki tm teknikler, aratrmaya, tehise ve dzeltmeye/tedaviye yneliktir. zellikle birlikte yaayan bir grup insan arasndaki etkileim sorunlarn belirlemekte ve gidermekte, sosyometrik lmler son derece etkilidir. Sosyometri testinin bu konudaki gcn bize ilk kez Moreno gstermitir. Gen kzlarn kald Hudson'daki slahevinde Moreno'nun (1963) yrtt kapsaml alma incelendiinde, sosyometrinin bugn niin bylesine popler olduunu anlamak zor deildir. Moreno'nun Hudson'daki almalar, bende, dnyann gelecekteki dzeni iin sosyo-metriye de umut balayabileceimiz dncesini uyandrmaktadr. yle ki: Moreno (1963) Hudson'daki slahevinde, sosyometri testi uygulayarak, gen kzlarn hem birbirleriyle, hem de idareyle olan atmalarn zmede ilk adm atmt. Sosyometri testiyle grup iindeki etkileim sorunlarn belirledikten sonra, yani sorunlar tehis ettikten sonra, bu sorunlar gidermek amacyla, deneklerinin yaam biimlerinde deiiklikler yapyordu. rnein ayn odada kalmak isteyenlerin (sosyometri testi sonularna gre birbirlerini semi olanlarn) ayn odada kalmalarn salyordu. Birlikte yaamak istemeyenlerin ise, niin birlikte olmak istemediklerini irdeliyor, gerekirse bu genleri ayr odalara koyuyordu.

Hudson'daki kapsaml aratrma srasnda pek ok ilgin olay yaanmt. Bunlardan birisi uydu: Moreno'nun anlattna gre 1932 sonbaharnda slahevinden kama salgn ba 'ometride lme ve Deerlendirme 55 gsterdi. 14 gnde 14 gen kz kat. Kamalar izleyen gnlerde Moreno, geriye dnp gruplarn sosyometrik rn tl erini incelediinde, kama davranlarnn nedenlerini aklayan veriler bulunduunu grd. Olay ksaca uydu: Kaanlarn hemen hepsi, kare, zincir gibi belli bir sosyometrik a (belli bir iletiim a) iinde bulunan kiilerdi ve ayrca her birisi kama davranna uygun sosyometrik statye sahipti. Dier bir ifadeyle, kaanlar, byk grup iinde farkl bir alt gruplama gsteriyorlard ve byk gruptaki sosyometrik konumlar, kamayan yelerin konumlarndan farklyd. Yukardaki aklama, phesiz ki etkileyicidir. Belki bu tr aklamalar, olay olup bittikten sonra yapldklar iin, metodolojik adan hatal grlebilir. Ancak Moreno'nun yorumlar bundan ibaret deildi. Eldeki sosyometrik rntlere bakarak, grup yelerinin gelecekteki davranlar hakknda yordamalarda da bulunabiliyordu. Kanmca bu yaklama bir iraz olamaz. nk bilimin, ardk olarak ulalmas ngrlen temel amac vardr. Bunlar, (a) betimlemek, (b) yordamak (mevcut verilere bakarak ilikiler kurmak ve gelecee ilikin tahminlerde bulunmak) ve (c) kontrol etmek (deitirmek, dzeltmek, tedavi etmek)'tir. Sosyometriyle ilgilendiimizde bu amac srasyla gerekletirme ansmz vardr. Gruplarn sosyometrik rntlerini betimleyebiliriz; sosyometrik rntlerle eitli deikenler arasnda ilikiler belirleyip yordamalarda bulunabiliriz; yine gruplardaki mevcut sosyometrik rntlere bakarak o gruplarn gelecekteki sosyometrik rntlerini yordayabiliriz; btn bunlarn stne, ruhsal tedavi yoluyla bireyleri daha fonksiyonel hale getirebilir, yeniden yaplandrma yoluyla gruplar sorunlarndan arndrabiliriz (yani olay kontrol edebiliriz). Sanrm bu zellii, sosyometrinin ilevsel ve bilimsel saylmasna neden olmaktadr. Islahevindeki kama olayn inceleyen Moreno, kaanlarn, belli bir iletiim anda yer aldklarn ve kama fikrinin eitli alar boyunca slahevi iinde yaylm olduunu belir56 Sosyometri ve Psikodrarta ledi. Moreno'ya gre, slahevinde kama fikri nasl yayldysa, dnyada da sava fikri ylesine yaylmaktadr. Yaylma yollarn bildiimiz fikirleri kontrol etmemiz ise zor deildir. SOSYOMETR TEST (KLSK YAKLAIM) Bu blmde Moreno'nun ortaya koyduu ekilde gerekletirilen sosyometri testi ele alnacaktr. Ayn testin biraz farkl uygulamas ise "Sosyometrik lmde Yeni Yaklamlar" bal altnda ele alnacaktr. Hatrlanaca zere, kitabn Birinci Blm'nde "Sosyo-metrik Tercih ve Ornt" bal altnda, sosyometri testini ekilde uygulayabileceimizden sz etmitik. Bunlar srasyla (1) Kt-kalem testiyle, (2) Szel olarak ve (3) Aksiyon yoluyla idi. imdi burada szn etmekte olduumuz sosyometrik lme biimi, bunlardan birincisine, yani kt-kalem testine girmektedir. Moreno'nun belirttiine gre, biyolojiden biometrinin, psikolojiden psikometrinin ortaya kmas gibi, sosyolojiden de sosyometri ortaya kmtr. Hatrlanaca zere, "socius" arkada, "metrum" ise l demekti. Bu durumda "sosyomet-ri", arkadalk ilikilerinin anlamn tamaktadr. Basietirerek ifade edersek, klsik anlamda sosyometri testi, deneklere, mensup olduklar bir grupta kimlerle arkadalk etmek istediklerini sormaktan ibarettir. Bylece, deneklerin ortaya koyacaklar semelere ve reddetmelere baklarak grubun sosyal yaps hakknda bilgi edinilebilir. Bu ilem gerekletirilirken aratrmac, grubun sosyal yapsn tek bana gzleyen bir gzlemci olmak durumunda deildir. Grubun tm yeleri aratrmaya kalmaktadrlar; gruptaki her bir ye, hem kendi tercihini dile getiren bir denek, hem de bir bakma, katlan bir gzlemci olmaktadr. te bu zelliinden tr Moreno sosyometriyi "toplum tarafndan gerekletirilen bir toplum sosyolojisi" olarak tanmlamt. Yani sosyometri testi yle bir testtir ki, teste kalanlar hem denek hem de testin uygulaycs syometride lme ve Deerlendirme 57 olmaktadrlar. Bu yzden olsa gerek, denekler sosyometri testini "test" saymazlar. Aslnda Moreno'nun istedii de budur. nk bu durumda deneklerin, kendilerini baskda hissetmek-sizin spontan tercihler yapma ihtimalleri yksek olacaktr. Sosyometri Testi Nasl Uygulanr? Klsik anlamda bir sosyometri testi uygulanrken, srasyla u yollar izlenir: 1. Basamak: Testin uygulanmas. Sosyometri testi uygulanacak gruptaki yelere birer kt ve kalem verilerek, daha nceden aratrmac tarafndan belirlenmi bir lte gre, her bir yenin birlikte bulunmay en fazla tercih ettii yenin adn yazmas istenir. (phesiz bu say ten fazla olabilir. Deneklerden kaar tercih istenecei grubun bykl ile orantl olmaldr.) Daha sonra yine her bir yeden, ayn lt dikkate alarak birlikte bulunmak istemedii yenin adn yazmas istenir.

rnek: Bir ilkokulda 30 kiilik bir snfa giren aratrmac rencilere u ynergeyi verebilir: "Eer retmeniniz ikier kiilik ders alma gruplar oluturmanz istese, alma arkada olarak kendinize kimi seerdiniz. Birlikte almay istediiniz arkadanzn adn nnzdeki kda yaznz. Daha sonra ayn kda, birlikte almay en az istediiniz iki arkadanzn adn yaznz". Bylece her bir grup yesinin kimleri setii, kimleri reddettii belirlenmi olur. Dolaysyla da her bir yenin kimlerce seildii ve reddedildii de anlalm olur. Belli bir gruba sosyometri testi uygulanrken, denekler tm tercihlerini mensup olduklar bu grubun yeleri arasnda yapmak zorunda deildirler. steyen, grup dndaki baz kiileri seebilir. Sosyometri testinde aratrmac, deneklere, isterlerse grup dndan seim yapabileceklerini bildirmelidir. . (Ancak bu durumda, yelerin seim yapabilecekleri dier gruplara da sosyometri testi uygulamamz gereklidir.) 58 Sosyometri ve Psikodrarna Sosyometrinin uygulama ekli kat kurallara balanmamtr. Bu konuda vazgeilemeyecek en nemli kural, testin uygulanmas srasnda tercihlerin mutlaka belirli bir lte dayandrlmasdr. Grup yelerine "sevdiiniz arkadalarnz adn yazn" eklinde bir ynerge verememek gerekir. "Kiminle ders almak istersiniz?", "kiminle birlikte oturmak istersiniz?" eklinde belirli bir davran dayanak alan sorular yneltmek gereklidir. (Bu yaklamn mant kitabn birinci blm n d e dile getirilmiti.) Deneklerden belli sayda tercihte bulunmalar, rnein birlikte olmak istedikleri ve istemedikleri beer kiinin adlarn belirtmeleri istendiinde, bu say tercih edebilecekleri maksimum kii saysdr. Yani en fazla be kiinin adn yazabilirler. Fakat isteyen beten daha az tercih yapabilir; rnein iki kii seebilir, bir kii seebilir ya da hi kimseyi semeyebilir. Bu konuda kendilerine zgrlk verildii de deneklere mutlaka bildirilmelidir. (Aksi halde ilerde grlecei zere deneklerin sosyometrik statlerini belirlemede sorun kabilir. Eer denekleri muaka belirli sayda tercih yapmaya zorlarsak, aslnda benimsemedikleri birtakm tercihleri sralamalarna yol aarz.) Aratrmac eer isterse, deneklerden yaptklar tercihleri sraya koymalarn isteyebilir. Bu durumda denekler tercihlerini en azdan en oa doru sralarlar. Veri toplama konusunda en son unu belirtmek isterim: Deneklerden/grup yelerinden toplanan tercihler, deneklere ya da baka kiilere gsterilmez. Aratrmaclar, sosyo-metri testiyle topladklar verileri, ya aratrma amacyla kullanmaldrlar, ya da gruptaki kiileraras ilikileri dzeltmek amacyla. Toplanan verilerin bu iki ama dnda kullanlmas, rnein deneklerin meraklarnn giderilmesi amacyla onlara gsterilmesi, hem etik adan sakncaldr, hem de baz durumlarda deneklerin ruh salklarn ve kiileraras ilikilerini olumsuz ynde etkileyebilir. .metride lme ve Deerlendirme 59 2. Basamak: Sosyometri Matrisinin Dzenlenmesi Deneklerden toplanan veriler bir matriste toplanr. Bu ilemin nasl gerekletirileceini bir rnek zerinde grelim: Diyelim ki nci, Hasan, Aye, Mehmet, Osman ve Nur adl alt deneimiz var. Bir grubun yesi olan bu kiilere sosyomet-ri testi uyguladk, birlikte alma ltne gre ikier seme ve reddetme ortaya koydular. Bu kiilerin ayr ayr ktlara yazm olduklar semeleri ve reddetmeleri, Tablo l'de grlen matriste toplayabiliriz. TABLO -1 SOSYOMETR MATRS (*) seilenler/ reddedilenlerseenler/reddedenler nci Hasan Aye Mehmet Ozan Elif nci s s s s Hasan r r r r r Aye r r r r Mehmet s s r s s Ozan s s Elif r r s Grup d s (*) Matriste "s" harfi semeyi, "r" harfi reddetmeyi ifade etmektedir. 3. Basamak: Sosyogram Dzenlemesi Sosyometri testinde nc adm, sosyometri matrisin-deki bilgilerden yararlanarak "sosyogram" ad verilen bir grafik dzenlemektir. Denek says az olduu zaman, rnein alt kii olduunda, matris dzenlemek art deildir; bu durumda, ikinci basamak adanarak eldeki verilerden dorudan doruya bir sosyogram izilebilir. Fakat denek saysnn fazla 60 Sosyometri ve Psikodrama olduu durumlarda, bir matris oluturduktan sonra bu matristeki bilgileri bir sosyograma aktarmak, hem zaman kaybn nler, hem de hata ihtimalini azaltr.

Bir sosyometri matrisini dikkatle incelersek, grubun sosyometrik rnts hakknda bilgi sahibi olabiliriz. Fakat buna ramen, sosyogramlann matrislere stnl, bir gruba ait sosyogramda, o grubun sosyometrik rntsnn ak-seik grlr hale gelmesidir. Bir gruba ilikin sosygram, adet o gruptaki kiileraras etkileimleri gzlenir hale getiren bir rntgendir. Alt kiilik grubumuza ilikin sosygram ekil - 7'de grlmektedir. : Seme (krmz) : Reddetme (siyah) ekil - 7 Bir sosygram. (ekildeki noktal yerlerin zerinden krmz kalemle gidebilirsiniz. ekil - 7, kitabn arasndaki Ek-I'de renkli olarak gsterilmitir.) ,omemde lme ve Deerlendirme 61 Sosyogram Oluturmann Kurallar (1) Sosyogramda, erkek denekler, bir genle, hanmlar ise birer daire ile gsterilir. genlerin iine, bu eklin sembolize ettii kiiyi tantacak bir iaret konur. rnein ekil -7'e grlen "A" Aye'yi sembolize etmektedir. (2) Semeler krmz, reddetmeler ise siyah bir izgi ile gsterilir. (3) Tek yanl semeler krmz bir okla, tek yanl reddetmeler ise siyah bir okla gsterilir. rnein ekil -7'de, A'nn 'yi tek yanl setii, I'nin ise E'yi tek yanl olarak reddettii anlalmaktadr. (4) Karlkl semeler, ortas dik olarak izilmi krmz bir izgiyle ifade edilir. rnein ekil - 7'de, I ile M arasnda karlkl seme grlmektedir. Karlkl reddetmeler ise, yine ortas dik olarak izilmi siyah bir izgiyle ifade edilir. ekilde, Aile H arasnda karlkl reddetme grlmektedir. (5) Eer yelerin tercihleri arasnda tutarszlk varsa, yani bir ye dierini seerken, seilen bu ye kendisini seeni reddediyorsa, bu takdirde aralarna yars krmz, yars siyah bir izgi izilir. ekil -7'de grld zere, H ile 1 arasnda bylesine bir durum sz konusudur. (6) Grup yelerinden bir ksm, tercihlerinden birisini ya da birkan grup dndan yapm olabilir. Bu takdirde, sosyograma konu olan grup bir daire iine alnr (ya da bu grubun snrn belirtecek ekilde bir yay izilir) ve grup yeleri tarafndan grup dna yneltilen tercihler izilir. Bezen de sosyogrammzn konusu olan asl inceleme grubu ile ayn at altnda bulunan baka gruplardan, rnein okuldaki dier snflardan, incelediimiz gruptaki yelere ynelen tercihler sz konusu olabilir. Bu durumda da yine, asl grubumuzu bir daire (ya da yay) iine alarak, grup dn-d a n bu gruba ynelen tercihleri izebiliriz. Grup d semelerle ilgili bir rnek verirsek: Diyelim ki bir okulda be tane birinci snf var ve biz bunlarn tmne 62 Sosyometri ve Psikodrama sosyometri testi uyguladk. I-A'da bulunan baz yeler, seimlerinin bir ksmn I-C'ye yneltmi, ayn zamanda ID'de bulunan baz kiileri de itmi olabilirler. I-E'de bulunan baz yeler ise I-A'daki baz yeleri semi ve reddetmi olabilir. Bu durumda, I-A'ya ait sosyogram daire iine alnr; bu grubun tercih ynelttii I-C'deki ve ID'deki yeler ile bu gruba tercih ynelten I-E'deki yeler bu dairenin dna yerletirilir. Eer bir gruptan grup dna yneltilen, ya da grup dndan bu gruba yneltilen tercihler yoksa, bu gruba ait sosyogram daire iine alnmaz. Sosyometrik Tercih Trleri Bir gruba sosyometri testi uygulandnda, yelerin verebi-. lecekleri tepkiler 4 trdr. Bunlar, seme, reddetme, ilgisiz kalma ve haberdar olmamadr (Moreno, 1963). ("Haberdar olmama" kavram, anlaml grlmeyebilir. Gerekten de sosyometri testinin birbirlerini tanyan bir grup insana -yani sosyolojik anlamda grup oluturan insanlara- uygulanmas sz konusudur. Ancak bir gruba yeni katlan birisinden dier yeler haberdar olmayabilirler; ya da bir gruptaki A adl kii, grup d tercihte bulunarak dier bir gruptan F adl kiiyi semi veya reddetmitir de, F, A'nm varlndan haberdar deildir.) Yukarda belirtilen 4 tepki tr, iki kii arasnda 16 tercih/iliki biimi ortaya karabilir. A ve B adl iki grup yesi bulunduunu dnelim. Bu iki kii arasnda ortaya kabilecek 16 sosyometrik tercih / iliki biimini yle sralayabiliriz: A, B'yi seer; B de A'y seer A, B'yi iter; B, de A'y iter A, B'yi seer; B, A'y iter A, B'yi iter; B, A'y seer A, B'yi seer; B, A'ya ilgisizdir A, B'ye ilgisizdir; B, A'y seer A, B'yi iter; B, A'ya ilgisizdir Sosyometride lme ve Deerlendirme 63 A, B'ye ilgisizdir; B, A'y iter A, B'ye ilgisizdir; B, Aya ilgisizdir A, B'den habersizdir; B, Adan habersizdir A, B'yi seer, B, A'dan habersizdir A, B'den habersizdir; B, Ay seer A, B'yi iter; B, A'dan habersizdir A, B'den habersizdir; B, Ay iter A, B'ye ilgisizdir; B, A'dan habersizdir

A, B'den habersizdir; B, Aya ilgisizdir Sosyogramlarda Yalnzlk Trleri Bir grupta, birey iin drt tr yalnzlk sz konusudur: (1) Birey, gerek grup iinden, gerekse grup dndan hi kimse tarafndan seilmez ve itilmez; ayn zamanda kendisi de kimseyi semez ve itmez; tamamiyle yalnzdr. (Bu durumdaki bir bireyin sosyogramdaki grnm, bir daireden veya bir genden ibarettir.) (2) Bireyi, grup iinden ve dndan kimse semez; fakat o, grup dndan baz kimseleri seer. (phesiz bu kiiler tarafndan seilmez.) (3) Mensup olduu grup bireye tamamen ilgisizdir. Grup dndan ise bazlar denei seer; ancak birey, kendisini seen bu kiileri deil, bakalarn seer. (4) Birey, kendi grubundaki kiileri seer ama kimse onu semez. SOSYOMETRK STAT Bir gruba ait sosyogram elde ettiimizde, sosyometrik inceleme sona ermi olmamaktadr. Sosyogramda yer alan her bireye ait tercihler ve o bireye yneltilmi olan tercihler, gerek nicelik, gerekse nitelik asndan incelenmelidir. Sosyo-metri ve psikodrama alannda eitim grm aratrmaclarn, kt zerindeki incelemeler sonrasnda, deneklerle grme 64 Sosyometri ve Psikodrama yapmalar beklenir. Bu grmele- - denekleri* ^ ^ ircihlerini yaparken neler dndklerim anlamaya yara Bazen de psikodrama uzmanlar, bireysel g o r u m ^ ^ r u l grdkleri denekleri psikodrama gruplarnda ele alma yi Umh eae rler . mdan baz yeleri semi, bazlannreaa? grup iinden ya da dndan baz yeler bu uye ^ ^ ^ 5. Reddetmi olabilir. Bu durumda, bir J ^ ^ Z l a r , rntdeki yerini belirleyen drt f ^ . fCdSfe eidi kombinasy e(ilme, g ^ leyecektir ^ te bir D^ ^ ^ o bireyin, larn niteliinin ve niceliinin^cel ^ ^ "U< ^ SigerHr o grup iindeki sosyometnk stats ortayakan g syleyile, bir bireye ilikin grup iindeki seme ve SinSsne/dahmma sosyomrtrik stat ad verilin Bireylere ait seme ve reddet * * > ^ ^ ^ (1963) kitabnda "sosyometrik snflama "di ^daek^ y s a da, ben, bireyin grup iindeki durumuna ^ adn vermeyi uygun gryorum gemite cie J d b tim (Dkmen, 1988c). Yabanc teraturdek ^ n * ekildedir; bireyin grup iindeki seim ve red dag.lm J metrik stat" denilmektedir ^ ^ ^ ' ^ ^ v v s k i and Horovvitz, 1962; Moore and Updegraff, 1964, Bu Newcomb, 1984; Gotieb, Leysyer ve Schmelkn, 198b) Seme - reddetme Kombinasyonlar. bireye ait seme, seilme, reddetme ^ kombinasyonlar, nitelik ve nicelik asndan ^ bireyin sosyometrik stats belir enir. Bu be ^J tek 1 eden kombinasyonlar sralamak * ^ S l i r drt seenee ilikin, u 16 kombinasyon ortaya kabilir. (1) Semi, seilmi, reddetmi, reddedilmi; (2) Semi, seilmi, reddetmi, reddedilmemi, Sosyometride lme ve Deerlendirme 65 (3) Semi, seilmi, reddetmem* reddedm^ 4) Semi, seilmemi, reddetme r e d d e d i p 5 Sememi, seilmi, reddetmi, reddedilm , e I m i l , seilmemi, reddetmi, r e d ~ 7 Sememi, seilmi, reddetmemi, reddedm , 8 S e k m i , seilmi, reddetmi, r e d d = 9)Semi, seilmemi, reddetmemi, reddedilmi, ( 0 Sem , seilmemi, reddetmi, reddedmem,* S m i seilmi, reddetmemi, * * ^ 12 Sememi, seilmemi, reddetmeme reddedm^, H Sememi, seilmi, reddetmemi, ^ ~ ; 15 Semi, seilmemi, reddetmem,, ^ ^ (16) Sememi, seilmemi, reddetmemi, reddedilmem Yukarda stralanan kombinasyonlar ^ ^ ^ Z ram okuyabiliriz. Ancak, ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^ U ^ , da, sosyometrik rntler,gorb tri lige sahiptir. Sosyometrik degerlend rme *J t dii-testi uyguladktan sonra, kimm kmmle arka^ & l di v rken, nsySekten ibaret d e ^ grnenlerin yan sra gorunmeyenlen de d* L. Bu d n c e d e ^ ^ ^ Zn t e , aada deli drt enin kombinasyonlarm s ^ "^ deikenler

oVlha uzun bir listenin toca, ta gerek. Sosyomotrik Staty Tammlamada Kullanlan Kavramlar ,marken (kendi Moreno (1963) sosyometrik ^ j j ^ ^ ^ ^ ifadesiyle, sosyometrik snflama yaparken), aag ram ele almtr. 66 Sosyometri ve Psikodrama Olumlu stat: ye, dier yeleri seiyorsa (en az bir yeyi seiyorsa). Olumsuz stat: ye, dier yeleri semiyorsa (bir kiiyi bile sememise). Yalnz kalm (izole) ye: Yalnzln hangi durumlarda ortaya kt, dier bir ifadeyle sosyometri kapsamnda yalnzln tanm yukarda "Sosyogrramlarda Yalnzlk Trleri" bal altnda ele alnd. Yldz: Gruptaki tercihlerin nemli bir ksmnn kendisine yneldii ye. ("Seim yldz" ve "red yldz" ya da dier bir ifadeyle "seilen yldz" ve "itilen yldz" olmak zere iki tr yldz vardr.) e dnk durum: ye, tercihlerinin ounluunu, mensup olduu gruba yneltiyorsa. Da dnk durum: ye, tercihlerinin ounluunu, mensup olduu grup dndaki kiilere yneltiyorsa. Seen denek: Kendisinden istenen seme saysnn yarsndan fazlasn yapan denee verilen addr. (rnein, deneklerden 5'er seme gerekletirmeleri istenmise, en az 3 kiiyi seen bir ye "seen ye" kabul edilir.) Reddeden ye: Kendisinden istenen reddetme saysnn yarsndan fazlasn yapan denee verilen addr. (5 grup yesini reddetmesi istenen bir ye, en az 3 kiiyi reddetmise, "reddeden ye" kabul edilir. Seilen ye: ye, semelerin yarsndan fazlasn zerinde toplarsa. Reddedilen ye: ye, redlerin yarsndan fazlasn zerinde toplarsa. Sosyometrik Statnn Saysal Gsterimi Sosyometrik stat "Forml - 1 " v e "Forml - I I " a d verilen iki forml ile gsterilir (Moreno, 1963). Aslnda Forml -II, Forml -1'i kapsamaktadr. Sz konusu formllerin ne anlama Sosyometride lme ve Deerlendirme 67 geldiini bir rnekle gsterelim: Diyelim ki bir yurtta ayn faklteden renci var. Bir sosyometri testi srasnda "yurtta, kimlerle ayn oday paylamak istersiniz?" lt dorultusunda, vurt sakinlerinin 5'er seme, 5'er de red belirtmeleri istendi. Yurt sakinlerinden Ahmet, mensup olduu fakltede okuyan rencilerden 2 kiiyi, dier yurarda okuyanlardan ise 3 kiiyi semi olsun. Ahmet'i ise, kendi faklte grubundan 3 kii, dier gruplardan ise 4 kii semi bulunsun. Bu durumda Ahmet'in sosyometrik stats ile ilgili Forml -I yle olur. Forml I ierden p dardan yenin yapt semeler 2 yeye ynelen semeler 3 (P, "Ayn oday paylama" eklinde ifade edilen lttr.) Sosyometri matrisine ya da sosyograma bakarak, yukardaki formle, test srasnda ortaya kan reddetmeleri de katabiliriz. Diyelim ki Ahmet, sosyometrik tercihini yaparken kendi grubundan 2 kiiyi, dier gruplardan ise 1 kiiyi, zellikle sevmedii iin reddetmitir. Ahmet'i, kendi fakltesine mensup rencilerden yalnzca bir tanesi reddederken, dier fakltelerde okuyan rencilerden hi kimse reddetmemitir. Bu d u r u m d a Forml -II yle olur: Forml - II ierden p dardan yenin yapt semeler ve 2-2 3-1 reddetmeler yeye ynelen semeler ve 3-1 4-0 reddetmeler (P, "Ayn oday paylama" eklinde ifade edilen lttr.) Sosyometri ve Psikodrama 18 yelerin sosyometrik statlerini belirledikten sonra sra, bu staty tanmlamaya gelir. Sz konusu tanmlama yukarda "Sosyometrik Staty Tanmlamada Kullanlan Kavramlar" bal altnda belirtilen kavramlar kullanlarak gerekletirilir. Ahmet'in sosyometrik statsn yle tanmlayabiliriz: (1) Olumlu statye sahiptir; nk en az bir kiiyi semitir. (2) Yalnz deildir; nk, setii kiiler vardr, onu seenler bulunmaktadr. (Diyelim ki, sosyograma bakt- mzda, en az bir ye ile Ahmet'in birbirlerini karlkl olarak setiklerini gryoruz.) (3) e ya da da dnk deildir; nk tercihlerinin yarsn kendi grubuna (mensup olduu faklte-i^^^ nin rencilerine) yneltirken, bir yarsn da dier gruplara (teki fakltelerin rencilerine) yneltmitir. (Ahmet, 2+2=4 tercihini kendi grubuna, 3+1=4 tercihini ise dier gruplara yneltmitir.) (4) Bir seen yedir; nk, kendisinden istenen 5 semenin yarsndan fazlasn -tmn- kullanmtr.

(5) Seilen bir yedir; nk, semelerin yarsndan fazlasn toplamtr (grup iinden 3, grup dndan 4 kii tarafndan seilmitir). (6) Bir reddeden yedir; nk, 5 reddetme hakknda 2+1=3 tanesini kullanmtr. (7) Reddedilen bir ye deildir; geri Ahmet'i bir kii reddetmitir, ancak bu say 5 reddetmenin yarsndan azdr. Sosyometrik statnn saysal gsterimi ile ilgili olarak, Moreno'dan (1963) be rnek aktarmak istiyorum. .Deerlendirme metnde K-eveeg TABLO -2 -gsNEK -----rrTClnttl 1(^e ,._-v\ ie ie ------T da 4U-3 \ olumlu \ l J "^?J ^ elenmesinin amac, Birden F-&S3U G^rim' tind e bir - etmelen te ^ bu duru ^vs en lebuU-. Orneg alan birden fala te semeleri ve tere d fazla ^ ^dtterde ^ y* ^J ^ n * ramlar ^ " ^ dairenin ya ^ddedild^ 8^ . vnda, nem uyele 70 Sosyomelri ve Psilcod alm olur, h e m de sosyometrik statleri, rahatlkla izlenecek ekilde sergilenmi olur. Sz konusu gsterim yle gerekletirilir. Diyelim ki, yelerden er tercih yapmasn istedik. Bun u n zerine her ye, en fazla tercih ettii, ikinci olarak tercih ettii ve son srada tercih ettii er yenin adn belirtti. Bu durumda her bir ye, baz yelerce birinci srada, bazlarnca ikinci, bazlar tarafndan ise nc srada tercih edilmi olur. Bu tercihlere arlkl puan vererek, her yenin sosyo-metrik statsn belirleyebiliriz. Yani, bir ye, ka kii tarafndan ilk srada seilmise, bu say ile, ka kii tarafndan ikinci srada seilmise, bu say iki ile, ka kii tarafndan nc srada seilmise, bu sayda da bir ile arplr; elde edilen deer toplanr. Bu saysal deer, o yenin sosyometrik statsdr. (rnein bir ye be kii tarafndan ilk srada, alt kii tarafndan ikinci, sekiz kii tarafndan da nc srada seilmise, bu yenin sosyometrik stats (5x3) + (6x2) + .(8x1) = 35 puan olur.) Her bir ye iin sosyometrik stat puan belirlendikten sonra, gruptaki yeler bu puanlarna gre sraya konur; ye says kadar daire i ie izilir; en iteki daireye en yksek puan alan ye olmak zere, yeler bu dairelere yerletirilir. Daha sonra yeler arasndaki seme ve reddetmeler, ekil-7'deki gibi gsterilir; ancak, birinci, ikinci ve nc derecedeki semeler farkl renklerle ifade edilir. Bu szel aklamay, k k bir r n e k zerinde somuatralm. Bir grupta 15 kii bulunuyor olsun. Bu kiilerin sosyomet-rik statlerini yukarda belirtildii ekilde hesapladmzda, srasyla 21, 20, 18, 18, 17, 14, 1, 10, 8, 8, 7, 6, 4, 3 ve 2 puan bulmu olalm. ie 15 tane (ya da 13 tane) daire izeriz. 21 puan alm ye merkeze gelmek zere, bu 15 kiiyi izilen dairelere yerletiririz. Daha sonra yeler arasndaki reddetmeleri siyah izgilerle, birinci derece semeleri krmz, ikinci derece semeleri pembe, nc derece semeleri ise yeil renkte gsterebiliriz. Oklardaki bu kark grnm, yeler statlerine gre dairelere yerletirildikleri iin, grsel adan bir karklk yaratmaz. 71 s5o0syovne ec Grup - W,3 VfblU- < ^ ^ bazlar ^ d^ a eyi tercih eder erda6se e ve redd bun kendisine yo p ____x!00 un) B formlde, giyelim d 30 o sun N Gruptan topla-uye^.mum tercih sa^z J^ / yelerden * * y redde^e ^ ^dir.gn.pta^^goo'dur).

72 Sosyometri ve Psikodrama tr erup _ x& u * yzdesi hesaplayabiliriz. Yukarda verilen nmerik deerleri ' formle yerlererek, bu yzdeyi grelim. Semeye ilikin g " W "S 1 T^^' I = TT-T X100 = %63 Reddetmeye fli^n grup-ii ilgi yzdesi: I = -x! 0 0 = %95 Tercihe (se^e reddetme) 1^ (94 + 143; ) xl00 = %79 ilikin grup-ii ilgi yzdesi: 30x10 Y kardaki tr ilgi yzdesinin yan sra baka tr ilgi .. J ; de hesaplanabilir. rnein, (1) Grubun darya ynelik ilgi yzdesi, (2) Gruba dardan ynelen ilgi yzdesi hesaplanabiliro vorvuda s on iara^> Ksemihal tarafndan dilimize "Sosyo-. m . -remelleri" adyla evrilen Moreno'nun (1963) kitabnda , 1 bir hesaplama hatasndan soz etmek istiyorum. Kitabn 325 sayfasnda "Sosyometrik indice'ler" bal alnda verilen ilgi " d si forml ve Yzdelere ilikin bulunan saysal deerler yan-1 Sz kon^11 blmde ilgili forml =Nxn:p eklindedir. Oy-- j deer bu ekilde hesaplanamaz. Formln yukarda be-Vrtt'&imiz ekilde =p: (Nxn) x 100 eklinde olmas gereklidir. r" k vzde hesaplamak iin orant kurulduunda, ortaya kan forml bizi"1 yazdmz ekildedir. Sosyogramlarda Tipik Yaplar c yogramlarda, belirli bir dzen gsteren birbirleriyle i-Vntili semeler ve reddetmeler vardr. Bunlara "tipik yaplar" d verili1"- Burada, sz konusu tipik yaplardan bazlarn tanmlamak istiyorum. (Aadaki ekillerde, noktal izgiler ki m engi -yani semeyi- sembolize etmektedir; bu izgilerin zerinden krmz kalemle gidebilirsiniz. Dz siyah izgiler ise yine siyah izgileri yani reddetmeyi sembolize etmektedir. rwerlendirme . _! /-711 rnnz cliUf iki mgrup ^ > O....\>:.v.O dal ,ar^seme ^^ olara k . ni ** * ^eunesinever^^ Uyumayan ^ ^ r J*J^ * * ^ Jinci ye brmcuy ^ dogrun mgsteren yam .- J>C kisisereWidrr,n Siyah zincirKrmm n Siyah zincir * ** o *lJu^,it^erler; Jn fazla ^r de ^ birbiri ^,..^^n ^ kiileU r, s^ k b ar ^ lkl^ " S . , lt _ . ^"^ndrio^^Sblbirleri-ler. Eer siyah olduunca ^ ^ lerszkonuj d rfftdg iyorlarsaje ^ ^ b ^ ^ ^ , byle bir gruba? -ekimesiJ ^ lerinbirbirWe (selrneP baketmedib^ iine)sahipolab^^__o- ,___H. 0 "^ J kurulabW; 0" - j ye ^ ^ e y l e nc ndr Bu da en * * d, dn* * ortaya zincir. .. l* ^ oto** arasnda^ ^ann^say lkar. Byle * Sosyometri ve Psikodrama 74 Siyah gen: den olumas, o grup iinde birlik ve beraberlik duygusunun gl olduuna i a -

ret eder. -0 -0 0 c yenin birbirlerini karlkl olarak reddetmeleri halinde ortaya kar. Bu durum, sz konusu ye arasndaki youn bir atmay iaret ediyor olabilir. Krmz gen: yenin birbirlerini karlkl olarak semeleri durumunda ortaya kar. Bu kiiler, birlik oluturmu olabilirler; gnlk dilde bu tr kliklerin yelerine " ahbap avular" denilir. D. m Siyah kare: -o OBirbirlerini, bir kare oluturacak ekilde karlkl olarak reddeden drt yeden oluur. Ender grlr. 75 metri d e lme ve Deerlenme kare P** karCBi^ni.bi^eoiu^^^ karlkl olarak ^en drt J^ ur. Eer bu do* uye, g l rinden ^ P ^ 1 ^ 0i turan bu drt ^ ^ e Tj up grinden kopuk bu >-o Siyah yldz: o *~ -O Wr kisiyi iten, be ya da Ortada bulunan bir W d h faniden ofc^ si bir reddedilme yuu Merkezd k i kBazen de detmeyldm saylr-) -ldzdr. (Bazen " ^ b 76 Sosyometri ve Psikodrama ye evresir deki pek ok kiiyi bu durumdaki ye ise bir seme olur.) O seer; yldz 0 \ ,0 o -^ * > o* <*"-'- -o o-",' *A*\ O ""0 Grubu iten krmz yldz: Krmz yldzn merkezindeki kii, kendisini seen ok saydaki kiiyi reddeder. (Bu durumun tersi de sz konusu olabilir; merkezdeki kii, kendisini reddeden ok saydaki kiiyi seebilir.) ,o ...o ^o Sosyogranlardaki tipik yaplarn incelenmesi, bu sosyogram-larn ait olduu gruplardaki etkileimlerin gelimilik dzeyi hakknda bilgi verir. Bir nceki blmde sz edilen sosyogenetik rometride lme ve Deerlendirme

77 kanuna gre, gruplardaki sosyometrik rntler, ya artna paralel olarak basitten karmaa doru gelimekteydi. Aratrmaclar yukarda tanmlanan yaplan dikkate alrlarsa, sz konusu gelimeyi daha iyi tehis edebilirler. Terapistler, psikolojik danmanlar ise, sosyogramlardaki tipik yaplan inceleyerek, gruplara ne tr tedavi / danma hizmeti gtreceklerine karar verebilirler. Sosyogramlarda Alar Sosyogramlarda yle rntler vardr ki, bazen birbirleriyle dorudan ilikileri bulunmayan baz yeler, aralarndaki baka yelerden (ortak dostlardan) tr, birbirleriyle irbat halindedirler. Bazen de birka tipik yap birbirine eklenir ve aralarnda dorudan hibir iliki bulunmayan baz yeler, ister istemez ayn dzenin iinde yer alm olurlar. te sosyog-ramlardaki bu tr dzenlere "a" ya da "psiko-geografik a" ad verilir. Alar boyunca, gerek tele ak, gerekse eitli mesajlarn ak, adet suyun akmas gibi, bir yeden dierine doru srekli olarak gerekleir. Moreno'ya (1963) gre, gruplardaki akmlar, alar boyunca, suyun boru iinde akt gibi akarlar. (Hudson'daki aratrmada, slahevinden kama fikri de belli alar boyunca yaylmt.) Borularla alar arasnda benzerliin yan sra, nemli bir farkllk vardr. Borunun iinde akan su boruyu etkilemez, fakat alarda ilerleyen psikolojik akmlar alan etkiler. Alar, dier bir syleyile psiko-geografik alar, bu adan sinir sistemine benzer. Sinir sistemi de, sosyometrik rntlerdeki alar gibi, akmlardan etkilenebilir ve akmlan etkileyebilir. Aynca yine sinir sistemi de ok az bir abayla en fazla etkiyi salayacak ekilde kurulmutur. Bu adan psiko-geografik a, iinden geen akmlarla etkileimde bulunmayan bir telefon hattna benzemez. Sosyometrik rntlerdeki alarda, mekanik olmayan, karlkl etkileime dayanan ve srekli ileyen canl bir sre mevcuttur. Gruplardaki alarn nemli bir ilevi vardr. Alar yoluyla yeler, az enerji harcayarak ok uyaran / bilgi alabilirler. r78 Sosyometri ve Psikodrania nein yalnzca iki ye ile tele ilikisi iinde olan, dierleriyle iliki kurmam bir ye, bu iki arkadann baka yelerden ald mesajlara, dolayl yoldan da olsa sahip olur. Ayrca sz konusu bu ye, dorudan iliki iinde bulunmad dier pek ok yeyi, yine iki arkada araclyla etkileme ansna sahiptir. Sosyometri Testinin Gvenirlii ve Geerlii Bu blmde, sosyometri testlerinin gvenirliklerinin ve geerliklerinin hangi yollarla aratrlabileceinden sz edeceim. Gvenirlik: Bir gruba sosyometri testi uyguladmzda, tutarl bir ekilde lm yapp yapmadmz bilmek isteriz. Yaptmz lmlerin tutarl olup olmadn anlamann en uygun yollarndan birisi, lm belirli aralarla iki kez tekrarlamak ve bu iki lmn birbirine ne kadar benzediine bakmaktr. Baka lme aralar (rnein zek testleri ya da tutum lekleri) sz konusu olduunda, bu aralar ortalama onbe gn arayla iki kez uygularz. Fakat sosyometri sz konusu olduunda, bu srenin daha ksa tutulmasnda yarar olabilir. nk, kiilerin belli ltlere dayanan sosyometrik tercihleri, zaman iinde sklkla deiebilir niteliktedir. Bu gerei gzard etmeden, belli bir gruba drt-be gn arayla, ayn ltn kullanld sosyometri testi uygulanmal ve elde edilen sonular iki ayr sosyometri matrisinde toplanmaldr. Bu iki matrisin birbirlerine ne lde benzedii ise, Katz ve Powell'in (1953) Uyuum Katsays (Concordance Index) kullanlarak aratrlmaldr. (Sz konusu katsaynn nasl hesapland aada "ki Sosyometrik Orntnn statistiksel Karlatrlmas" bal altnda ele alnacaktr. Geerlik: Elimizdeki lme aracnn, lmek istediimiz eyi gerekten lp lmediini anlamak isteriz. Bu adan sosyometri testlerine bakmak istediimizde ise eitli yaklamlara ba vurmak mmkndr. Aada ayr yaklamla sosyometri testlerinin geerliini nasl inceleyebileceimizi 79 / .deK-veDeierlen^ _Vlc ^rab SencUn b*?fSucuyla o ^ ^ guna - Seb^-Bu8f ^*Sde benzeri*^ ^ avlar go*511* arasnda ne o ^ ^ ^ L r ekilsosyomer d , gruu > um- larurmak f ^ L , grubuyla g e e lmesru<l=V eVlesriUr.VonffO , etlanl* Ee ri t test,^uygu 80 Sosyometri ve Psikodrarna (rnein deney grubuna ait ikinci sosyogramda, karlkl semeler, krmz zincirler ya da krmz genler, dier sosyog-ramlara oranla daha fazla miktarda bulunmaldr.) Bu beklentinin desteklenmesi, sosyometri testinin geerlii konusunda bir baka kant saylr. SOSYOMETRK ALGI TEST Sosyometrik alg testi, sosyometride kullanlan grup tekniklerinden bir tanesidir. Bu testin zn yle zetleyebiliriz: Bir kiiden, mensup olduu bir grubun sosyometrik rnt-sn tek bana ortaya koymas istenir.

Yani kii, grupta kimlerin kendisini setiini ve kimlerin reddettiini tahmin eder. Bu tahminine, dier yelerin birbirlerini ne ekilde setikleri ve reddettikleri yolundaki tahminini de ekleyerek bir sosyog-ram oluturur. Sosyometrik alg testi u basamaklardan geilerek gerekletirilir: 1. Basamak: ye, gruptaki her bir bireyi kendisine has rolleri iinde hatrlamaya alr. 2. Basamak: Bir sosyometri testine katlyormu gibi grupta kimleri setiine ve reddettiine karar verir. 3. Basamak: ye, gruptaki dier yelerden kimlerin kendisini seebileceini ve kimlerin reddedebileceini tahmin eder. 4. Basamak: ye, kendisi dndaki dier yelerin birbirlerine ilikin sosyometrik tercihlerini, yani kimin kimi setiini ve reddettiini tahmin eder. Drdnc basaman sonunda grubun sosyometrik rnts ortaya km olur. Baka bir ifadeyle, gruba sosyometri testi uygulanmasna bir sosyogram elde edilir. Fakat phesiz ki bu sosyogram, gruptaki tm yelerin kiisel tercihlerini deil, tek bir yenin gruptaki etkileimi alglay eklini yanstmaktadr. Bu yzden sosyometrik alg testi, bir yenin sbjektif deerlendirmesi saylr. ,0tnetride lme ve Deerlendirme 81 Bir yeye ait sosyometrik alg testinin mutlaka, o gruptan elde edilen gerek bir sosyometri testi sonucuyla karlatrlmas gerekir. Bu karlatrma yoluyla, sosyometrik alg testinde, grupta kimlerin birbirlerini setiklerini ve kimlerin reddettiklerini tahmin etmi olan yenin, bu tahminlerinde ne lde isabetli olduu ortaya kar. Sz gelii A adl bir ye, bir sosyometrik alg testinde B'nin ve C'nin kendisini setiklerini, buna karlk D ve E adl yelerin ise kendisini reddettiklerini tahmin etmi olsun. Aralarnda bu kiilerin de bulunduu gruba sosyometri testi uyguladmzda, yani B, C, D ve E kiilerinin bizzat sosyometrik tercihlerini belirtmelerini istediimizde, diyelim ki A'nm tahminlerinden ksmen farkl olarak B ve D, A'yi semi, C ve E ise A'yi reddetmitir. Yani A'nn B'ye ve E'ye ilikin tahminleri doru karken, D'ye ve C'ye ilikin tahminleri yanl kmtr. Kiilerin her zaman doru tahminlerde bulunmalar mmkn deildir. Fakat yanlmalarn byk boyuara ulamas halinde, yanlmann sebebinin aratrlmas yararl olabilir. Aratrmalar, ruh sal yerinde olan deneklere ait sosyometrik alg testleri ile gerek sosyometri teseri arasnda nemli farkllk olmadn gsteriyor. Ruh sal bozuk deneklere ait sosyometrik alg teseri ile sosyometri teseri arasnda ise nemli uyumazlklar bulunabilmektedir (zbek ve Leutz, 1987). Eer bir ye, ok sayda grup yesi tarafndan seileceini tahmin etmiken, gerekte bu yelerce seilmi-yorsa, ya da tam tersi, ok sayda ye tarafndan reddedileceini dnrken reddedilmezse, bu durumda sz konusu yenin, grup iindeki pozisyonunu doru alglamadn, dolaysyla da sosyal yaantsnda gereki davranamadn dnrz. Ayrca, byle bir kiinin benlik algsnda da baz bozulmalar olduunu, en azndan kiinin benliinin "sosyal ben" yannn geree fazla dayanmadn dnebiliriz. Bu yzden, bir yeye ait sosyometrik alg testi sonucu ile gruba ait sosyometri sonucunun karlatrlmas bize, o yenin ruh sal hakknda nemli bilgiler verir. 82 Sosyometri ve Psikodrama Bir yenin, kendisine ynelik sosyometrik tercihler konusunda nemli lde yanlmas durumunda, bu yenin psikote-rapiye/psikolojik danmaya alnmasnda yarar vardr. Bu konuda yararlanlacak yaklam psikodrama olabilir. phesiz terapistin/danmann tercihine gre baka yaklamlardan da y a -rarlanmak mmkndr. Bu konuda gnmzdeki yaygn tavr, eklektik yaklama bavurmaktr. Kitabn nc blmnde de deinilecei gibi, psikodrama ile dier baz yaklamlarn birlikte kullanlmasnn iyi sonu verecei kansndaym. AYNI GRUBA AT K SOSYOMETRK RNTNN STATSTKSEL KARILATIRILMASI Ayn gruptan elde edilen iki sosyometrik rnty gzle karlatrmak bazen yeterli olabilir. Ancak bu karlatrmay istatistiksel bir temele oturtmakta yarar vardr. Byle bir karlatrmada yararlanlabilecek istatistiksel tekniklerin en uygununun Katz ve Powell'e (1953) ait Uyuum Katsays (Concordance Index) olduu kansndaym. Uyuum Katsays u durumlarda kullanlabilir: (1) Testin gvenirliini incelemek ya da bir gruptaki sosyometrik rntnn zaman iindeki seyrini izlemek amacyla, belli bir lte dayanan sosyometri testi, ayn gruba iki kez uygulanr. Ortaya kan iki ayr matrisin birbirine ne lde benzediini belirlemek iin Uyuum Katsays kullanlr. (2) Ayn gruptan, iki farkl ltle elde edilen sosyometri matrislerini karlatrmak iin kullanlr. (3) Bir gruba ait sosyometri testi sonucu ile bir bireye ait sosyometrik alg testi sonucunu karlatrmak iin kullanlr. (4) Bir gruba ait sosyometri testi sonucu ile bir hakemin (rnein bir retmenin ya da bir hasta grubu sz konusu olduunda bir terapistin) bu gruba ilikin gzlemlerine dayanarak oluturduu sosyometri testi sonucu karlatrlmak istendiinde kullanlr. Sosyometride lme ve Deerlendirme

83 Uyuum Katsaysnn Hesaplan Elimizde, ayn gruba ait iki ayr sosyometri matrisi bulunsun. (Bunlardan birincisinin sosyometri testi sonucunda, dierinin ise sosyometrik alg testi sonucunda olutuunu varsaylm.) Bu matrislerden birincisine "X", ikincisine ise "Y" diyelim. lk adm olarak, bu iki matristeki bilgileri zetleyen bir "uyuum tablosu" dzenlenir. yle: UYUUM TABLOSU - 2 y y Toplam X nxy n , xy *, X1 n xy x y nx' Toplam n(n-l) n xy xy n,, : Gruptaki denek says. : Matris X'te ve Matris Vde bulunan, birbirleriyle tamamen uyuan tercih saysn gsterir. X'te bulunan, Vde bulunmayan tercihler. X'te bulunmayan, Vde bulunan tercihler. bulunmayan tercihler Hem X'te, hem de Vde (matrislerdeki boluklar.) Uyuum Katsays (Concordance Index forml): n(n-l)nxy-nxn} VnxnXny C= Yukardaki uyuum tablosuna kaynak tekil eden Y-matrisi ve X-matrisi aada grlmektedir. Bu matrisin, yukardaki uyuum matrisine nasl tanaca konusunda bir rnek veren 84 Sosyometri ve Psikodratna lim: Y-matrisinde, 1 numaral yeyi, 2, 3, 5, 9, ve 10 numaral denekler semilerdir. X-matrisinde ise, 1 numaral yeyi 2, 5 10 numaral yeler semiler, 3 ve 9 numaral yeler seme-milerdir. Bu durumda, 1 numaral yeye ilikin olarak, Y ve X matrisleri arasndaki uyuum says 3'tr. (nk, be tercihin ancak tanesi hem Y, hem de X matrislerinde bulunmaktadr.) Uyuum tablosunun altnda gsterilen drt deer, matrislerdeki tm bilgiler dikkate alnarak hesaplanr. Y - Matrisi seilenler seenler 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 1 X X X 2 X 2 X X X 3 X X 3 4 4 X X X 5 X 5 X X 6 X X 6 X 7 X X X 7 X 8 X 8 X 9 X X X X 9 10 X X X 10 X - Matrisi seilenler seenler 1 2 3 4 56 7 8 9 10 1 1 X X 2 X 2 X X 3 X 3 4 4 X X X X 5 X X 5 X X X 6 X X 6 7 X 7 X 8 X 8 X X 9 X X 9

10 X X DeevlendVrme tride lme ve Sovosytne elerindeki bgvlerde Y 85 karak uyuum rY , * X matrisler1" YV \ 7 \ e yazabil aH_. Topla'm 19 12 31 51 59 Topla ~27 63 90 erier,U^mKaBalde6 ri r Tablosu

10 la v

yrs )xl9)_2'7>ill-50 anlamay duunuy 86 Sosyometri ve Psikodrama Heider'in denge kavram ksaca udur (Heider, 1958; Katba, 1976): Bir kii bulunmaktadr; buna "K" diyelim. K'nn ilikide bulunduu bir kii (D) ve bir obje (O) bulunmaktadr. Bunlarn arasnda iki tr iliki bulunabilir; bunlar, (a) sevme-sevmeme ve (b) birlikte olma-olmama ilikisidir. Bu ilikiler olumlu (+) ya da olumsuz ( - ) olabilir. Bu durumda birim arasnda olumlu ve olumsuz olmak zere eidi kombinasyonlar ortaya kabilir. Ortaya kan kombinasyonlardan bazlar, K'nn zihninde dengeli, bazlar ise dengesiz'dir. ekil -8'e bunlara birer rnek verilmitir. K + D K, ,D 0 (sigara) 0 (av) (+ + - ) = dengesiz bir iliki (+ - -) = dengeli bir iliki -a-bekil - 8 Heider'in denge kavramyla ilgili iki rnek. ekil - 8/a'da, diyelim ki K, arkada D'yi sevmektedir, D, sigaray sevmektedir. K ise sigaray sevmemektedir. Bu durumda Ahmet'in zihninde dengesiz bir durum ortaya kacaktr. ekil -8/b'de ise K, arkada D'yi sevmektedir ve gerek K gerekse D avlanmaya kardrlar; bu durumda K'nn zihninde dengeli bir durum sz konusudur. Burada verilen rneklerin dnda, dengeli ve dengesiz durumlar iin eitli olumlu ve olumsuz kombinasyolan ortaya kabilir. Yukarda zetlenen Heider'in denge kavramn, sosyo-gramlan yorumlamak amacyla kii arasndaki ilikiye adapte edebiliriz. Diyelim ki byk bir grupta Zeynep, Elif ve Aya adl arkada var ve bunlar birbirlerini karlkl olarak seiyorlar. (Bu kiinin oluturduklar yap krmz bir gendir. Bu durumda, ekil -9/a'da grld zere dengeli bir Sosyometride lme ve Deerlendirme 87 etkileim ortaya kacaktr. Yine diyelim ki Glcan, Burak ve Tahir arasnda, ekil -9/b'de grld zere dengeli olmayan bir etkileim bulunsun; Tahir, hem Glcan ile hem de Burak ile iyi arkadatr; birbirlerini karlkl olarak semektedirler. Fakat Tahir'in bu iki iyi arkada, Glcan ve Burak birbirlerini sememekte, hatta itmektedirler. Bu durumda, bu kii iinde en fazla Tahir'in skntya deceini, sosyometrik tercihlerinin deimemesi halinde ise bu lnn bir sre sonra dalabilece-ini dnebiliriz. Zeynep^ ________Elif Glcan ^ 7 Burak Aya Tahir Dengeli etkileim Dengesiz etkileim - a-b-ekil - 9 Bir sosyogramda ortaya kabilecek dengeli ve dengesiz yaplar. Konuyla ilgili gerekletirdiim bir n almada, 80 kiilik bir snfa sosyometri testi uyguladktan sonra sosyogram oluturdum. Bu sosyogramda 17 tane gen vard. Bu genlerden 11 tanesi dengeli, 6 tanesi ise dengesiz yapya sahipti. Bu bulgu, sosyogramlar Heider'n denge kavram asndan inceleyebileceimiz anlamna gelmektedir. Sz konusu dengeli ve dengesiz yaplarn, hangi deikenlerle ilikili olduunu, zaman iinde nasl bir deiim gsterdiini ve gruptaki dier yaplar nasl etkilediini, ilerde uzunlamasna yaplacak aratrmalar gsterecektir.

Sosyogramlarda dengeli ve dengesiz genleri (hatta drtgenleri ve begenleri -ki kalabalk gruplarda bunlara da raslan-tnaktadr) konu alan aratrmalar, eitli sorulara cevap verebilir. "U sorulardan bazlarn yle sralayabiliriz: 88 Sosyometri ve Psikodrata (1) Yeni oluan gruplardaki dengeli-dengesiz gen oran ile iinde kohezyonun artm olduu eski gruplardaki dengeli-dengesiz gen oran arasnda bir fark var mdr? (2) Yeni kurulan gruplarn gelime sreleri iinde, dengeli ve dengesiz genlerin miktar nasl bir seyir gstermektedir? (3) Bir gruptaki dengeli-dengesiz gen oran ile o grubun kendisine ynelik ilgi yzdesi arasnda bir iliki var mdr? (4) Bir gruptaki dengesiz genlerin says ile o gruptaki karlkl reddetmelerin says arasnda bir iliki var mdr? (5) Dengeli genlerin mr ne kadardr; dengesiz genlerin mr ne kadardr? (6) Gruplardaki dengesiz yaplar, deiime uradklarnda, dengeli yaplara m dnmektedirler, yoksa baka tr yaplara m? (7) Dengesiz gruplar ilk nce hangi yeler terk etmektedirler; dengesizlii alglayanlar m, iki kiilik bir alt gruba sonradan katlan kiiler mi? (8) Dengesiz genleri oluturan kiilerle, sosyometri testi sonrasnda bireysel grmeler yapldnda, ne tr bilgiler elde edilmektedir? Dengesiz genlere mensup olanlar, bu durumdan rahatsz olmakta mdrlar? (9) Bir gruba belirli bir sre psikodrama uygulanmas, o gruptaki dengesiz genlerin saysn azaltr m? (10) Bilisel - davran yaklamn kullanlmas halinde, dengesiz genlerin yaplarnda deiiklik ortaya kar m? Yukarda sralanan sorulara ve benzerlerine ilerdeki aratrmalarmda cevap bulmaya alacam. u aamada konuyu gndeme getirmemin nedeni, imdilik dnce dzeyinde ortaya koyduum bu konuya baka aratrmaclarn ilgisi ekmektir. Onlardan gelecek grler, konunun daha kapsaml olarak incelenme ansn artracaktr. Sosyometride lme ve Deerlendirme 89 ROL TEST Sosyometri kapsamnda eitli grup teknikleri bulunduunu, bunlarn en tannmnn ise sosyometri testi olduunu belirtmitik. Bu ok kullanlan, zerinde ok yayn yaplm olan ve galiba sosyometrik lmlerin temelini oluturan bu tes, olduka ayrntl olarak ele aldk. imdi sosyometri testi kadar yaygn kullanlmasa da, ilevsel bulduum bir baka testten, rol testinden sz edeceim. Rol testi, grup teknikleri kapsamnda bir kt-kalem testi olarak uygulanabilecei gibi, eylem teknikleri kapsamnda olmak zere psikodrama gruplarnda, yelerin szle ya da davranla katlmalar yoluyla da uygulanabilir. Bir grubun yelerine rol testini uygulamak istediimizde, eitli rolleri ktlara yazarak yelere datrz; her ye, her bir role grup iindeki arkadalarndan hangisini uygun gryorsa, o arkadann adn roln yanna yazar. Bylece, her bir yeye, dier yeler tarafndan hangi rollerin yklemlendii (atfedildii) belirlenmi olur. Uygulama zede yledir: Bir kda, aadaki roller ve benzerleri yazlr. (1) Arabulucu (2) iyilik melei (3) Zorba (4) Kral (5) Oyunbozan (6) Srda Her grup yesi, grupta hangi arkadan/arkadalarn bu rollerden hangisine uygun gryorsa, adn roln yanndaki noktal yere yazar. Rol testiyle elde edilen veriler, sosyometri testiyle elde edilen verilerle karlatrlabilir; aralarndaki tutarlla bak90 Sosyometri ve Psikoclram, labilir. rnein rol testinde, ounluun "iyilik melei" ya ^ "kral" rolne oturttuu bir yenin, sosyometri testi sonucuna gre krmz yldz (seilen yldz) olmasn bekleriz. Ya da rol testinde "zorba" ya da "oyun bozan" rolne yerletirilmi bir yenin, sosyometri testi sonucuna gre siyah yldz (reddedilen yldz) olmasn bekleriz. Bu beklentiye belirgin ekilde ters den bulgular, grubun yakndan incelenmesini gerektirir. SOSYOMETRK LM ALANINDA YEN YAKLAIMLAR

Kitapta u ana kadar, Sosyometri testiyle ilgili, "klsik" olarak adlandrabileceimiz lme ve deerlendirme sisteminden sz ettik. Bu sistemde z olarak, bir grubun yelerine, kimlerle arkadalk etmek istediklerini ve kimlerle etmek istemediklerini soruyorduk. Teste katlan her yenin ise belirli sayda (rnein tane) seme hakk vard. Sz konusu bu klsik yaklama, Moreno tarafndan 1930'lu yllarda son ekli verilmiti. Geri Moreno dnda pek ok aratrmac, daha ok istatistiksel deerlendirme asndan sosyometri testine katkda bulundu. Fakat bu katklar, testin klsik yapsn deitirmeye ynelik deildi. Gnmzde de pek ok aratrmac, sosyometri testini, Moreno'nun zamanndaki haliyle uygulamakta ve deerlendirmektedir. Fakat son yirmi ylda, zellikle son on yl iinde, sosyometri testinin uygulanmasnda ve deerlendirilmesinde nemli deiiklikler, yenilikler ortaya kmtr. lkemizde, klsik sosyometrik lmleri uygulamaclara tantan yaynlar -az olmakla birlikte (rnein alar, 1977)- mevcuttur, ancak yeni yaklamlar tantan yaynlara raslanmamaktadr. Sz konusu yenilikleri maddeler halinde ele almak istiyorum. Sosyometri testinin uygulanmasnda ve deerlendirilmesinde yeni yaklamlar: tride lme ve Deerlendirme 91 (1) Belirli sayda seme yerine dereceleme leklerin kullanlmas: Kiilerin sosyometrik tercihleri, dereceleme lekleri kullanlarak da belirlenebilir. Diyelim ki bir grupta 35 kii var. Gruptaki her bir yenin eline bu 35 kiinin adlarnn yazl olduu listeler verilir. Her adn yannda belirli sayda (rnein be tane) tanmlanm basamak bulunmaktadr. Sz gelii bu basamaklar u ekilde olabilir: 1- Hi istemem, 2- Pek istemem, 3- Kararszm, 4- Ksmen isterim, 5- ok isterim. H e r bir ye, aratrmac tarafndan verilen bir lt dorultusunda, gruptaki her bir arkada iin (yani 34 kii iin) bu be seenekten birisini seer. rnein lt "birlikte gezmeye gitmek" ise, her ye, gruptaki her bir ye ile gezmeye gitmeyi ne derece istediini belirtmi olur. (Sz gelii Orhan, birlikte gezmeye gitmek sz konusu olduunda Ahmet iin 5'i iaretlerken, Necmi iin 2'yi iaretleyebilir. Burada Ahmet, Orhan'dan 5 puan almtr; Ahmet'in dier 33 arkadandan alaca puanlar, bu puana eklenince, Ahmet'e ait sosyometrik stat puan ortaya kacaktr.) lme, dereceleme lei grntsndedir. Ancak bir ye, yapt iaretlemelerle ilgili toplam bir puan almaz. Her bir ye, dier yeler tarafndan kendisine kaar puan verildiyse, bu puanlarn toplam kadar bir puana sahip olur. yelerin sahip olduklar bu puanlar, onlarn sosyometrik statlerinin saysal olarak ifade edilmi eklidir. Dereceleme lekleriyle sosyometrik stat belirlemenin, snrl sayda tercih sormaya stnl: (a) Klsik yaklam uygulayarak, deneklerden snrl sayda tercih yapmalarn istediimizde, bir miktar bilgi kayb olur. nk baz yeler, snrl saydaki sralamaya girmeyen, ancak kendileri iin anlam tayan baz tercihlere (semelere ya da reddetmelere) sahiptirler. Klsik yaklamla uygulanan sosyometri testinde, bu tr tercihler aratrmac tarafndan tespit edilemez. Fakat dereceleme lei kullanlmas durumunda tespit edilebilir; en alt dzeydeki olumlu veya olumsuz 92 Sosyometri ve Psikodrama tercihler, dereceleme leklerinde, puana dnm halde aratrmacnn dikkatine sunulur. Bir rnek verelim: Diyelim ki 30 kiilik bir grubun yelerinden belirli bir lt dorultusunda 5'er tane seme yapmalarn istedik. Grup yelerinden Bura'nn ise semeyi dnd 7 arkada var. Denekleri snrlayan maksimum seme says 5 olduu iin Bura, bu 7 arkadan kafasnda sralayp ilk bee girenleri elindeki kda yazacaktr. Yine diyelim ki Bura'nm kafasnda 6. ve 7. sralarda Aye ve Ozan yer alm olsunlar. Aratrmac, sonuta elde ettii sosyograma baktnda, Bura'nn Aye'ye ve Ozan'a biraz da olsa sempati duyduunu gremeyecektir. Oysa klsik sistem yerine dereceleme lei uygulanm olsayd. Bura, kafasnda ilk bee oturttuu arkadalarna 3 il 5 puan arasnda puanlar verecekti; fakat Bura ayn zamanda Aye'ye ve Ozan'a da 2'er puan verecekti, ite dereceleme lekleriyle daha hassas lm yapyor olmamzn aklamas budur. Dereceleme lekleriyle sosyometrik tercihler belirlendiinde, her yenin, gruptaki tm yelerden -az ya da ok-belirli bir puan alma ans vardr. Ksacas, klsik sosyometri testinde, "ya hep ya hi" ilkesi daha belirgindir. Oysa dereceleme leklerinde, ya hep ya hiten ziyade, "ksm tercihler" de devreye girmektedir. (b) Dereceleme lekleri kullanldnda, yelere, yalnzca "kiminle birlikte olmak istedikleri" sorulur; ayrca birlikte olmay en fazla istemedikleri kiileri sormaya gerek yoktur. nk dereceleme leinin zelliinden tr, birinci soru ikinciyi de kapsamaktadr. Bu yzden, dereceleme lekleri kullanldnda, deneklerin, klsik yaklama gre daha az rahatsz olacaklar kansndaym. nk klsik yaklamda yeler, reddettikleri kiilerin kimler olduunu dorudan belirtirken, ister istemez negatif bir tavr sergilemek zorundadrlar. Dereceleme leklerinde de bu tr bir negatif tavr sergileme sz konusu ise de, bu tavr birinciye oranla daha yumuatlm halde ortaya konur ve bu yzden de tavr ortaya koyan denekleri daha az rahatsz edebilir. Sosyometride lme ve Deerlendirme 93 (c) Dereceleme lekleri kullanldnda, grup yelerinin aldklar puanlar oktan aza doru sralanabilir. (Bu puanla-nn dalm, muhtemelen normal dalma uygun olacaktr.) Aldklar puanlara bakarak, hangi yenin

olumlu yldz (seilen yldz), hangi yenin olumsuz yldz (reddedilen yldz) olduuna karar verebiliriz. Ancak, olumlu ya da olumsuz yldz olmak da, bir "ya hep, ya hi" meselesi deil, bir "derece" meselesidir. (d) Klsik yaklamda, u noktalardaki (ekstremlerdeki) yelerin daha da utaym gibi alglanmas sz konusudur. Diyelim ki bir klsik sosyograma baktmzda, hi kimse tarafndan seilmemi bir ye var. Bu ye, yukarda (a) maddesinde rnek verdiimiz Ozan olsun. Bu durumda Ozan'nn grup iinde yalnz, -hatta yapayalnz- olduunu dnrz. Oysa Ozan, hi kimsenin listesinde ilk bee giremedii halde, pek ok yeden birka puan alm olabilir. rnein (a) maddesinden hatrlanaca zere, Ozan, Bura'dan 2 puan almt; Ozan byle pek ok arkadandan birer ikier puan alm olabilir. te Ozan'in bu durumu, dereceleme leklerini kullandmzda gzler nne serilir, fakat klsik yaklamda gzden kaar. (e) Dereceleme lekleriyle sosyometrik stat belirlemenin en nemli avantajlarndan birisi, bu tr leklerle belirlenen statlerin birer srekli deiken olmasdr. Klsik yaklamla belirlenen sosyometrik statler, birer sreksiz (kesikli) deikendir. (Geri klsik yaklamda, her bir bireyin sahip olduu seilme frekansn, birer puan olarak dnebilir, bylece srekli deikenler elde edebiliriz. Fakat bu srekli deiken, birimlerini frekanslarn oluturduu, zorlama ile elde edilmi bir srekli deikendir.) Oysa dereceleme lekleri kullandmzda, sosyometrik statler, gerek birer srekli deiken olmaktadr. Srekli deikenlerle almann, sreksizlerle almaya oranla, belirli baz avantajlar vardr. Her eyden nce, srekli deikenlerle alrken, eitli parametrik istatistiklerden 94 Sosyometri ve Psikodran\a yararlanmamz mmkn olur. rnein eer srekli deikenlerle alyorsak, korelasyon katsays hesaplayabiliriz, t-testi ya da varyans analizi yapabiliriz. Sreksiz deikenlerle altmzda ise bu ansmz olmaz. Sosyometri testi, yalnzca tedavi kurumlarnda ie yarayan bir ara deildir. Literatrde, sosyometrik stat ile eitli deikenler arasnda ilikinin aratrld aratrmalara raslarz. Bu tr aratrmalar salkl ekilde gerekletirebilmek iin, elimizde dereceleme lek-leriyle belirlenmi sosyometrik statlerin bulunmasnda yarar vardr. nk ancak bu durumda, yukarda belirtilen gelimi istatistik tekniklerini kullanmamz mmkn olur. (Ancak burada unutulmamas gereken nokta udur: Kullanlan hemen her istatistiksel teknik belirli sayltlar gerektirir. rnein, eer dereceleme lekleriyle elde ettiimiz verilere var-yans analizi uyguluyorsak, iki sayltya dayanyoruz demektir. Bu sayltlar unlardr: (1) Dereceleme lekimizdeki aralklar eittir (ya da en aznda basamaklar arasndaki farkllklar fazla deildir), (2) Elimizdeki rneklemin mensup olduu evrede, ltmz deiken normal dalm gstermektedir. Bu sa-yltlarn saland konusunda kukumuz varsa, baka istatistiksel tekniklere, rnein parametrik-olmayan tekniklere bavurmay dnebiliriz.) Yukardaki aklamalardan, klsik sosyometri testinin, snrl bilgi veren terk edilmesi gerekli bir yaklam olduu sonucu karlmamaldr. Klsik yaklamn da birtakm avantajlar vardr. Snrl sayda tercih sormann, dereceleme lekleriyle sosyometrik stat belirlemeye stnl: (a) Dereceleme leklerini, her yataki ve her eitim durumundaki kiiye uygulayanlayz. rnein ocuklarn, bu tr bir lei doldurmalar zor, hatta imknsz olabilir. Oysa, klsik sosyometri testini hemen her yataki ve eitim dzeyindeki kiiye uygulamak mmkndr. Hatta, kitabn birinci blmnde de belirttiimiz gibi, kiiler, klsik sosyometn testine cevaplarn, szel olarak ya da aksiyonla da verebilirler. yometride lme ve Deerlendirme 95 (b) Dereceleme lekleri, bilgi kaybn nler, fakat bize bir konuda yeterli bilgi vermez. Dereceleme lekleri, bir yenin kimleri ne lde kendisine yakn bulduunu bize syler, fakat yanma kimin oturmasn istiyor, ite bunu sylemez, (nk, diyelim ki bir ye, grubundaki sekiz kiiye 5'er puan verdi; bu sekiz kiiden hangisi kendisi iin birinci sradadr, dereceleme lei kullandmzda bu konuda bilgi sahibi olamayz.) Klsik sosyometri testlerinin nemli bir avantaj, gnlk yaamdaki semelerin bir benzerinin, sosyogramlarda gzler nne serilmesidir. Bir anne, btn ocuklarn sever, ancak pazara giderken, en fazla kim ie yarayacaksa onu yanna alr. Klsik sosyometri testi bize, annenin kimi yanna alaca konusunda bilgi verir. Yukardaki tartmalardan u sonucun karlmas gerektiini dnyorum: Yerine gre, yani amacmz dorultusunda, sosyometri testinin her iki tr de kullanlabilir. Ancak mmkn olduu takdirde ikisini birden kullanmakta yarar vardr. nk bu iki ayr yaklamla elde edilecek bilgiler, birbirini tamamlar niteliktedir. (2) Sosyotnetrik lmlerin deerlendirilmesinde bilgisayar kullanm: Sosyometri testinin uygulanmas sonucunda elde edilen verilerin deerlendirilmesinde, bir sredir bilgisayarlardan nemli lde yararlanlmaktadr. Bu konuda zel bilgisayar programlar gelitirilmitir (Naugher, 1975; Hale, 1987). On-yllardr elle yaplmakta olan her trl sosyometrik ilemi, tm ayrntlar kapsayacak ekilde gelitirilmi olan bilgisayar programlar gerekletirmektedir. Bunlardan birisi ise COMP-SOC (Computerized Sociometry) adl sistemdir (Treadvvell ve Leach,1987). COMPSOC sistemi kullanldnda gerekletirilebilecek temel ilemler unlardr: (1) Her bir grup yesinin yapt tercihlerin (seme ve reddetmelerin) analizi; (2) her bir yeye ynelik tercihlerin analizi; (3) yelerin yaptklar tercihlere

96 Sosyometri ve Psikodrama gre sralanmalar; (4) grup yapsnn analizi; (5) sosyogra-mn karlmas. COMPSOCsistemi bunlarn yan sra alt eit matris de sergilemektedir. Bunlar, (1) ham veriler, (2) yaplan tercihler, (3) karlkl semeler/reddetmeler, (4) karlkllk derecesi, (5) yelere ynelik tercihler ve (6) sosyometrik soru iin alt gruplar'dr. COMPSOC sistemin, sosyometrik analizlerin kullanld hemen her alanda, fakat zellikle eitim, endstri ve akl sal kurumlarnda etkili bir ekilde kullanld belirtilmektedir. (3) Sosyometrik lmlerin Graf Analizle deerlendirilmesi Graf Teori, matematiin konularndan birisidir. Birbirleriyle ilikili konularn matematiksel analiziyle ilgilidir. Zaman iinde, eitli bilim dallarnda kendisine uygulama alan bulan bir teori olmutur. Kimyaclar, organik kimyadaki molekl gsterimlerinin analizinde, fizikiler elektrik devrelerinin analizinde Graf Teori'den yararlanmlardr. Graf Teori, 1950'lerden itibaren psikolojiye de girmitir. Bir matematik profesr olan Frank Harary, alma arkadalaryla birlikte, Graf Teori'yi iletiim psikolojisi alanna tamtr. Harary ve arkadalar, gelitirmi olduklar kiileraras iletiim atmalar modelindeki grafik gsterimlerin analizinde Graf Teori'deki bilgilerden yararlanmlardr (Harary ve Batell, 1981; Dkmen, 1986). Yukarda dile getirilen gelimelere bakldnda, Graf Te-ori'den, sosyogramlarn incelenmesinde de yararlanlabilecei akla gelmektedir. Kanmca, en az Karbon Kimyas kadar karmak bir rnt sergileyen sosyogramlar, Graf Teori ile incelenmeye son derece uygundur. Bu konuda literatrde nemli almalara raslanmamakla birlikte, ilk adm saylabilecek birtakm giriimler gze arpmaktadr. Bu admlarn zaman iinde gelimesi, hem Graf Teori'ye yeni bir uygulama alan yaratacak, hem de gruplardaki sosyometrik rntler hakknda daha ayrntl bilgiler edinmemize yol aacaktr. lometride lme ve Deerlendirme 97 Sosyogramlarn, bilgisayar yardmyla Graf Analiz asndan incelenmesi, mevcut sosyometri anlaymzn nnde yeni ufaklar aabilir. SOSYAL ATOM LE (SA) Bu blmde tarafmdan gelitirilmi olan Sosyal Atom lei'nden (Dkmen, 1993-a) sz etmek istiyorum. lein Gelitirilme yks Yllarca ynetici ya da grup yesi olarak katldm psiko-drama oturumlarnda, bazen bir snma teknii olarak, bazen de oyun iinde, kiilerin sosyal atomlarnn sergilenmesine tank oldum. 1988 ylnda, psikodrama sahnesi dnda, bir k-t-kalem testi yoluyla, kiilerin sosyal atomlarn belirlemenin mmkn olup olmadn dnmeye baladm. 1991 ylnda, aada zelliklerini dile getireceim lei oluturdum, gvenirlik ve geerlik almalarn tamamlayarak yaynladm (Dkmen, 1993-a). SA'nn (Sosyal Atom lei'nin) basit bir yaps vard ve uygulanmas kolayd. Gelitirilmesi tamamlanm olan SA, daha sonra Altnay (1994) tarafndan yksek lisans tezinde kullanlmtr. Bu arada, Altnay'm nerisiyle, gerek duyan aratrmaclarn SA'nn yannda kullanabilmeleri iin, ya, cinsiyet, akrabalar gibi demografik zelliklerin sorulduu bir anket formunu, birlikte hazrladk. (*) (Altnay, bu anket formunu da tezinde kulland (Altnay, 1994, sayfa 61). Bu form zellikle, deneklerin sosyal Bu noktada belirtmek isterim ki: Belki tevazudan, belki de unutkanlktan tr, Altnay, yukarda ad geen anket formunu gelitirmenin kendi fikri olduunu, tezinde belirtmemitir; SAO'y gelitirme fikrinin bana ait olduunu, lein gelitirilmesine, gvenirliine ve geerliine ilikin almalarn, daha nceden tarafmdan yaplarak yaynlanm olduunu da (Dkmen, 1993-a) belirtmeyi unutmutur. Ben, ikimiz adna da spontan davranarak bu gerei belirtmek istedim. 98 Sosyometri ve Psikodrama atomlarna girmeyen akrabalarn/tandklarn incelemek isteyen aratrmaclar iin ilevsel olabilir. Ancak sz konusu form SA'nin ayrlmaz bir paras deildir; lekle birlikte kullanlmas zorunlu deildir. Nitekim, aada yer alan ararmamda, SAO'nn yannda bu anket formunu kullanmadm.) Ayrca, ilerde kltrleraras karlatrmalarda kullanlabilmesi amacyla, SAO'nn ynergesini de yine birlikte ingilizce'ye evirdik. SA'nn nemi Psikodrama sahnelerinde yeler, kendilerine ait sosyal atomlar sergileyebilirler; atomlarda yer alan kiileri yardmc oyuncular canlandrabilir ve sosyal atomun sahibi olan ye, bu kiilerle rol deitirerek diyalog kurabilir. Sosyal atomlarla ilgili bu tr oyunlar, yelerin igr kazanmalarna ve katarsis salamalarna katkda bulunur. Ancak, psikodrama sahnelerinde sergilenen sosyal atomlar zerinde saysal ilemler (istatistiksel ilemler) yaplmas mmkn konusu deildir. SAO (Sosyal Atom lei), bir kt-kalem testi niteliinde olduundan, bu lekle elde edilen veriler zerinde her trl istatistiksel ilem yaplabilir. (SAO ile elde edilen verilere, hem parametrik, hem de parametrik-olmayan istatistiksel tekniklerin uygulanmas mmkndr.)

lein Yaps ve Puanlanmas Deneklerinize uygulamak amacyla SAO'ni kendiniz gelitirebilirsiniz. Bunun iin bo bir kdn ortasna kk bir arp iareti koyarak zerine "ben" yazmalsnz. Bu arpnn etrafna, ikier santimetre arayla 7 tane ember izmelisiniz. Her bir denekten isteyeceiniz ey, denein, kendisi iin nemli olan kiileri, bu emberler zerine birer arp iareti koyarak belirtmesidir. Denek, bir ember zerine birden fazla arp iareti koyabilecei gibi, istedii baz emberleri de bo brakabilir. Say snrlamas yoktur. Yalnzca denek, koyduu her arp iaretinin yanna, bu iaretin ne anlama geldiim belirten bir kelime yazmaldr. (rnein "annem" ya da "arSosyometride lme ve Deerlendirme 99 kadam" gibi.) ekil -10'da SA (Sosyal Atom lei) grlmektedir. Puanlama yledir: Yukarda belirtildii ekilde veriler toplandktan sonra, bir sosyal atomda, en dtaki daireye yerletirilen kiilere l'er puan, en itekine yerletirilenlere ise 7'er puan olmak zere, tm dairelere yerletirilenlere 1 il 7 puan arasnda puan verilmitir. lein Ynergesi (Aada i ie gemi emberler gryorsunuz. "Ben" yazl arp iaretinin zerinde durduunuzu dnnz. Duygusal olarak kendinize yakn hissettiiniz kiileri, ne lde yakn hissettiinizi dikkate alarak, en nemli olanlar i emberlerin, daha az nemli olanlar ise d emberlerin zerine yerletiriniz. Grmekte olduunuz yedi emberi de kullanabilirsiniz. Bir emberin iine, birden fazla kii yazabilirsiniz. Eer isterseniz baz emberleri bo brakabilirsiniz. emberlere yerletirmek istediiniz kiileri temsil etmek zere, emberin zerine bir arp iareti koyabilirsiniz; bu iaretin yanna o kiinin ismini deil "kim" olduunu (arkada, karde, anne vb.) yaznz.) SA'den, aratrma amacna gre farkl trde puanlar elde etmek mmkndr (Dkmen, 1993-a). Bir sosyal atoma yerletirilen tm kiilere verilen puanlarn ortalamas bulunabilir; ya da bir sosyal atomda toplam ka kii (ka tane seim) bulunduu bir deiken olarak kabul edilebilir. Bunun yan sra, bir sosyal atomdaki belli gruplann her birisi iin bir ortalama puan hesaplanabilir. rnein, denein ailesinin yeleri iin ya da arkadalar iin bir "sosyal-atom puan" hesaplanabilir. Bu puann hesaplannda kural, her bir dairedeki kii saysnn, o dairenin puan deeriyle arplmasndan sonra elde edilen toplam deerin aritmetik ortalamasnn alnmasdr. rnein bir denein ailesine ilikin sosyal-atom puann hesapladmz dnelim. Bu denein ailesi, annesinden, babasndan ve kardeinden ibaret olsun. Denek, annesini ve babasn en iteki embere, kardeini ise bu 100 Sosyometri ve Psikodrama emberin hemen yanndaki embere yerletirmi olsun. Bu dzende, anne 7, baba 7 ve karde 6 puan alr. Sz konusu denein ailesine ilikin sosyal-atom puan (7+7+6)/3 = 6.3 puandr. ekil -10 Sosyal atom lei. Gvenirlii SA'nn gvenirliine test-tekrar test teknii ile baklmtr. Deneklerin sosyal atomlarna kaar kii yerletirdikleri dikkate alndnda, iki lm arasndaki korelasyon katsays r=0.91'dir (p<0.001). Anababa, akrabalar, arkadalar ve dier tandklar iin olmak zere drt tr sosyal atom puan belirlendiinde, iki lm arasndaki korelasyon katsaylar srasyla, r=0.74, r=0.88, r=0.85 ve r=0.58 (tm iin p<0.001) bulunmutur (Dkmen, 1993-a). Kendi aratrmas kapsamnda SA'nn gvenirliine a y -rca bakan Altnay (1994), test-tekrar test tekniini uyguladnda, benzeri trde sosyal atom puanlar iin, r=0.84 il r=0.98 arasnda deien katsaylar elde etmitir. 101 t r i d e lme ve Deerlendirme sosym H ^ ' n n n e lde geerli olduunu o ^ ^ * ^ 94 denein sosyal atomlar farkl yaklamla bel re K'karStnlmtr (Dkmen, 1993-a). Soz konusu u osyal atom lm yle gerekletrlmnr: a) Psikodramada yaplageldii ekilde, denekler birer b-rer sahnenin ortasnda durarak kendilerine ait sosyal atomla sergilediler; (b) Deneklere SA uyguland; (C) Bir dereceleme lei dzenlenerek, deneklerden kendileri iin nemli olan kiilerin adlarn alt alta yazmalar bu kUrin ber birini ne lde J - ^ ^ S ^ -rusal- lek zerinde 1 il 7 arasnda puan vererek leri istendi. Deneklere ait yukarda belirtilen t r; s o s y a l - * ^ alan ortalama kii saylarnn varyans^analzyU^asU S1 yoluyla SAO'ye ilikin geerlik kant aranmtr lagelmi geerlik araylarndan ^ ^^^^^^^^^^^^^^^^^ arayn dayand mank udur SAC, nun ^ elde edilen sosyal atomlarn, pskodramada de yal atomlara benzemesini, dereceleme, oleklenydde enlere ise fazlaca benzememesini beldem Derecelem ekleri sosyometri testinde bayryla kullanlyor olabh -cak sosyal atomun niteliinden tr, bir ^ ^ J ^ i ie gemi halkalar kadar, kiilerin sosyal atomlarn etmelerine elverili deildir.

Yaplan varyans analizi sonulanna ve ^ * % erlerine bakldnda, geerlik konusundaki ^ desteklendii grlmtr (Dkmen, W f * > - ortala-edilen ayr yaklamla belirlenen sosyal atomlardaklor ma kii saylar arasnda, beklentimize uygun b**^* farkllklar vardr. Yukardaki yaklamlar soz konusu oWugu da, (a) ve (b) yollaryla elde edilen k ^ ^ * n arasnda anlaml bir farkllk yoktur (q=0.60, p<U.iW 102 Sosyometri ve Psikod karlk, gerek (a) ve (c) yollaryla elde edilen, gerekse (b) ve (c) yollaryla elde edilen ortalamalar arasnda ise anlaml farkllk vardr (q=6.95, p<0.01; q=6.35, p<0.01). SA'nn gvenirlii ve geerlii ile ilgili bulgular, lein kullanlabilir nitelikte olduu izlenimini vermektedir. SOSYAL ATOMLARI DEERLENDRMEK N FORML GELTRME ALIMASI SA ile ilgili ilk makalemde (Dkmen 1993-a), deneklere bu lekten ne tr puanlar verilebilecei konusunda baz neriler ortaya konmutur. (Bu neriler dorultusunda yaplan gvenirlik ve geerlik almalar yukarda zetlendi.) Ancak, imdiye kadar sylenenlerin dnda baka puanlama sistemlerinin de retilmesi ve gelitirilmesi mmkndr. Bu dnceden hareketle, kiilerin sosyal atomlarn deerlendirmede kullanabileceimiz iki forml gelitirdim. Bu formller yardmyla, kiileri ve gruplar yeni ltler asndan karlarmak, gruplar iin sosyal atom normlar karmak ve bireylere ait sosyal atomlar tek bana ele alp deerlendirmek mmkn olabilir. Birinci formle "Sosyal Atom Hacmi" ikinciye ise "Sosyal Atom Zenginlii" adn vermek istiyorum. Formller yle: SAH (Sosyal Atom Hacmi) = N x D x d N : Bir sosyal atomda, emberlere yerletirilen toplam kii says, D : emberleri merkezden darya, l'den 7'ye doru numaraladmzda, denek tarafndan kullanlm olan en dtaki emberin numaras, d : Denek tarafndan kullanlan toplam ember says. SAZ (Sosyal Atom Zenginlii) = x (fc + fa) 49 N fc : lekte yer alan kadn ve erkek saylan arasndaki fark, geometride lme ve Deerlendirme 103 fa : lekte yer alan akraba ve akraba olmayanlar arasndaki fark (Burada "akraba" sz, aile yelerini ve tm akrabalar kapsamaktadr). Formllerin nasl uygulanacan bir rnek zerinde grelim. Diyelim ki Turul, SAO'y ekil-11'de grld gibi iaretlemitir. Bu durumda Turul'un SAH puan ve SAZ puan yle bulunur: SAH (Sosyal Atom Hacmi) = N.D.d = 14 x 6 x 5 = 420 SAZ (Sosyal Atom Zenginlii) = X (fc + fa) 49 N fc = 9 - 5 = 4 (erkekler: 9, kadnlar: 5) fa = 8 - 6 = 2 (akrabalar: 8, akraba olmayanlar: 6) SAH = - x ( 4 + 2) = 8.14 49 14 atl&aday ekil -11 Bir sosyal atom. 104 Sosyometri ve Psikodrama SAH (Sosyal Atom Hacmi) formlnde iki deiken vardr. Bunlardan birisi, denein sosyal atomuna ka kiiyi dahil ettii, dieri ise bu kiilerin atomun yzeyini ne lde kapladklardr. SAZ (Sosyal Atom Zenginlii) adl formlde ise deiken vardr; bu deikenlerden ilk ikisi SAH'de bulunan deikenlerdir; ncs ise, denein atomuna yerletirdii kiilerin heterojenlik dzeyidir. SAZ'da heterojenlii "fc" ve "fa" ile tanmladm, fc, bir sosyal atom zerindeki kadn ve erkek saylar arasndaki farktr. Bu farkn byk olmas durumunda sosyal atomun "zenginlii" der, fc'nin byk olmas demek, sosyal atomda, cinsiyet asndan homojenlik bulunmas (yani tek cinsiyetten insan bulunmas) demektir; bir pos-tla olarak bu durumu salksz kabul ediyorum; nk eitlilik zenginlik, eit azl fakirlik demektir. Eer bir atomda yalnzca tek bir cinsiyete mensup kiiler bulunursa (yani yalnzca kadnlar ya da erkekler bulunursa), fc maksimum deere ular. Byle olunca, SAZ formlnde ikinci yar birinciden karld iin, SAZ deeri der. Eer bir atomdaki kadn ve erkek saylar birbirine eitse -ki bu durumu salkl kabul ediyorum- fc=0 olur. Bu durumda ise SAZ, bu rnt iinde ulaabilecei maksimum deere ular. Bir rnekle aklayalm: Diyelim ki Ahmet 18 tercih yaparak sosyal atomuna yerletirmitir; ondan bamsz olarak Mehmet de ayn saydaki kiiyi, benzer noktalara yerletirmitir. Ancak Ahmet'in 18 tercihinin yars kadn, yars ise erkektir. Mehmet'in atomunda bulunanlarn ise tm erkektir. Bu durumda Ahmet iin fc=0 olurken, Mehmet iin fc=18'dir. 1/N'nin sfrla arpm sfr olacandan, Ahmet iin SAZ puan, SAZ=SAH / 49 olur. Mehmet iin SAZ puan ise SAZ = SAH / 49 - (fc/N) olur. Y a -ni Ahmet'in SAZ

puan, Mehmet'in puanndan daha byk olur. Dier bir ifadeyle, tercihlerinin yars kadn, yars erkek olan Ahmet'in sosyal atomu, tercihlerinin tm ayn cinsiyetteki kiilerden oluan Mehmet'in atomundan daha zengindir. Yukarda fc iin sylenenlerin benzerini fa iin de syleyebiliriz. Aratrmann niteliine gre, formle, bu iki deer dnda, benzeri baka deerler de eklenebilir. Ancak, Sosyometride lme ve Deerlendirme 105 parantez iinde birbirine eklenen deerlerin saysnn gememesi uygun olur. lerde sosyal atom puanlar ile ilgili norm karlrsa, fark indisi olarak hangi deerlerin ele alnacana ve bunlarn ka adet olacana karar verilmelidir. SOSYAL ATOM LE'NN KULLANILDII BR ARATIRMA: ( * ) ALELERNN YANINDA VE YURTLARDA KALAN NVERSTE RENCLERNN NVERSTEDEK VE LSEDEK SOSYAL-ATOMLARIN1N KARILATIRILMASI GR Ergenlik dnemiyle ilgili yaynlarda, ergenlerin kendilerine zg kltrleri olduu, ilgileri, deerleri, hatta dilleriyle ergenlerin, yetikinlerinkinden farkl bir dnya oluturduklar belirtilir (Coleman, 1961; Onur, 1987). Bir "kimlik oluturma" d n e m i olarak da tanmlanan ergenlik d n e m i n d e , nceki yalara kyasla, birtakm deiiklikler yaanr (Erikson, 1959 ve 1968). Bu deiikliklerden nemli bir ksm ise kiileraras ilikilerde ortaya kar. Konuya ilikin kuramsal incelemelerde ve yaplan aratrmalarda genel olarak, ergenlik dnemi boyunca genlerin anababalanyla olan iletiimlerinde, giderek azalma, yatlaryla olan iletiimlerine ise art olduu belirtilir (Dusek, 1987; Hortasu, -). Farkl kltrlerde yaplan aratrmalarn, bu genel kany destekledii anlalmaktadr. rnein, 12-18 yalar arasndaki Trk genlerinin, yalarndaki arta paralel olarak anababalanyla giderek daha az, arkadalaBu aratrmann bir zeti VII. Ulusal Psikoloji Kongresi'nde (22-25 t-yll 1992) sunulmutur. Aratrma makale haline getirildikten son-** bir dergide yaynlanmas dnlmse de daha sonra vazgeilerek bu kitap kapsamna alnmtr. 106 Sosyometri ve Psikodrama ryla ise daha fazla konutuklar bulunmutur (Hortasu, 1988), Yine 20 yandaki Trk genleri, gemii hatrlayarak yaptklar deerlendirmelerde, anababalaryla olan etkileimlerinin giderek azaldn, arkadalaryla olan etkileimlerinin ise deimediini belirtmilerdir (Hortasu, -). Trkiye'deki yurtlarda kalan niversite rencilerinin %28'i psikolojik sorunlar olduunda aileleriyle konumay, %72'si ise arkadalaryla konumay tercih ettiklerini belirtmilerdir (Akhun ve di., 1988). Hindistanda yaplan bir aratrmada ise, ergenlerin genel olarak anababalarna uyduklar, fakat yalarndaki artya paralel olarak bu durumda azalma grld saptanmtr (Arorave di., 1985). Ergenlik dneminde genlerin anababalaryla iletiimlerinin az olmas, anababann, gencin dnyasndan tamamen uzaklat anlamna gelmemektedir. Anababalan ve arkadalar, genlerin geliim srelerinde, onlarn farkl ihtiyalarna cevap verme zelliine sahiptir (Larson, 1972). Genlerin gelecee ynelik hedeflerinde anababalarnn, toplumsallamalarnda ise arkadalarnn daha nemli olduu anlalmaktadr (Kandel ve Lesser, 1969). Bu yzden, ergenlerin dnyasnda, kendileriyle az konuuluyor da olsa, anababalarn da arkadalar kadar yeri vardr. Yaplan aratrmalara gre, ergenlik dnemindeki genler, baz yetikinlerle, zellikle ana-babalaryla yakn ilikiler iinde bulunmaktadrlar (Galbo, 1984; Wilks, 1986). Eki'nin (1982) bir aratrmasnda, niversite rencilerinin %74', ailelerindeki herkesin birbirine bal ve dkn olduunu belirtmilerdir. Genlerin anababalaryla olan ilikilerinin, onlarn, gerek arkadalaryla olan ilikilerini (Bell ve di., 1985) gerekse akademik ve kiisel uyumlarn (Lopez, 1991) etkiledii bulunmutur. Ergenlerin yaamnda anababann nemli yer tutmasndan tr, niversiteli genlere ynelik psikolojik danmalarda genlerin anababalaryla olan iletiimine zel nem verilmektedir (Oles ve Bronstein, 1989). Hatta, genlerin aileleriyle dorudan grmek mmkn olmadnda, onlarn psikolojik danmaya telefonla katlmalarn salamak amacyla bir sistem Sosyometride lme ve Deerlendirme 107 -Family Phone Therapy- gelitirilmitir (De Salvo, 1988). lkemizde niversitelerdeki psikolojik danma hizmetleri kapsamnda genlerle psikodrama gerekletirirken en ok gndeme getirilen konulardan birisi genanababa etkileimidir (Dkmen, 1989). Psikodramalarda zellikle anababalarn da nemli bir konuma sahip olduklarn gzlemekteyiz. Bir kiinin sosyal atomu, bu kiiyi duygusal, sosyal ve kltrel adan etkileyen, onun iin nemli kiiler topluluu demektir (Moreno, 1960). Psikodramada oyuncular, evrelerine, kendileri iin nemli kiileri sembolize eden nesneleri/kiileri yerletirerek sosyal atomlarn canlandrrlar. Gzlediim kadaryla

niversiteli genlerimiz sosyal atomlarn canlandrrken, srekli atyor olsalar bile, anababalarn yakn arkadalarndan uzaa yer-letirmemektedirler. Genlerin arkadalaryla ve anababalaryla olan iletiimleri, ergenlik dneminde deiiklere ve alkantlara uramaktadr. Liseyi bitirdikten sonra, -ounluu ilk defa- ailelerinden ayrlarak bir baka ehirde yaamaya balayan genlerin evreleriyle etkileimleri daha da karmak ve alkantl hale gelebilir. Bu yzden genleri sosyal evreleriyle bir btn olarak ele alan aratrmalara ihtiya vardr. Oysa Horta-su'nun da belirttii gibi, ergenlikte anababa ve arkada ilikilerini birlikte ele alan aratrma olduka azdr (Hortasu, - ) . lkemizde yurtlarda kalan rencilerin, aileleriyle ve arkadalaryla olan ilikilerini birlikte inceleyen aratrmalar da azdr. Bu alandaki aratrmalardan birinde, lkemizdeki yurtlarda kalmakta olan niversite rencilerinin %15'inin psikolojik sorunlarnn kayna olarak oda arkadalarn, %7'sinin ise ailelerini grd belirlenmitir; rencilerin %57'si ise psikolojik sorunlarnn kayna olarak dersleri gstermilerdir (Akhun ve di., 1986). Bu bulgu, rencilerin aileleri ile olan iletiimlerini "kt" olarak alglamadklar anlamna gelmektedir. Ancak, yurtlarda kalmayan rencilerde bu orann ne olduunu ya da imdi niversitede okuyan bu rencilerin lisedeyken anababalarn ne lde "sknt kayna" olarak grdklerini bilmediimiz iin herhangi bir karlatrma yap108 Sosyometri ve Psikodrama mamz mmkn olmamaktadr. Yurtlarla ilgili bu aratrmadan anlald kadaryla, yurtlarda yaayan renciler arasnda -muhtemelen birlikte yaamaktan kaynaklanan- birtakm sorunlar ortaya kmaktadr. rnein rencilerin %74' banyo saatlerinde, %62'si yatakhane klarnn sndrlmesinde, %60' ise amar ykamada problem ktn belirtmektedirler. Fakat bu rencilerin de kendi aileleriyle ne tr ev-ii problemler yaadklarn bilmediimiz iin, yurt ve ev yaantlarn karla tramyoruz. Bu aratrmada, ailelerinin yannda ve yurtlarda kalan niversite rencilerinin yaantlarnda kimlerin en lde nemli olduunu belirleyebilmek iin, rencilerin, niversitedeki ve hatrladklar kadaryla lise son snftaki sosyal-atom-lar karlatrlmaktadr. Kiilerin sosyal-atomlar, onlarn ruh salklarnn nemli gstergelerinden birisidir. Gerek psikodrama sahnelerinde canlandrlan, gerekse psikodrama dnda sosyometrik yaklamlarla llen sosyal-atomlardan, bir tehis arac olarak yararlanmak mmkndr (Buchanan, 1984; Taylor, 1984). zellikle, hapse girme, baka lkelere g etme ya da yatl okullara kaydolma gibi ani sosyal deiiklikler yaayan kiilerin karlatklar sorunlar belirlemek istediimizde, sosyal-atomlarn lmek, nemli bir veri kayna olabilir. Hollander (1974) hapishaneye girenlerin sosyal atomlarnn paralandn belirleyerek, hkmllerin sosyal atomlar zerinde odaklaan psikodrama gruplar gerekletirmitir. niversiteye adm attklarnda, ailelerinden ilk defa uzaklaarak yurtlarda/pansiyonlarda kalmaya balayan genlerin sosyal atomlarnda, benzeri bir paralanmann ortaya kp kmadn aratrmakta yarar vardr. Eer genlerin sosyal atomlarnda ani deiiklikler ortaya kyor ve buna paralel olarak da evreye uyumlar gleiyorsa, bu durumun psikolojik danma hizmetleri kapsamnda ele alnmas gereklidir. retim kurumlarnda yaplacak bireysel danmalar ya da psikodramalar ncesinde, genlerin sosyal atomlarnn taranmas yoluyla danmanlara nemli bir dayanak salanabilir. Sosyometride lme ve Deerlendirme 109 YNTEM Denekler Aratrmann denekleri, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi I. Snf rencileri arasndan random teknikle seilen 70 kiidir. lme Arac Bu aratrmada veriler SA (Sosyal Atom lei) ile toplanmtr. Bu ara hakknda ayrntl bilgi yukarda "Sosyal Atom lei (SA)" bal altnda dile getirilmiti. lem ve Desen SA her bir denee iki defa uygulanmtr. Bunlardan birisinde, deneklerin u anda (niversite birinci snfta) kendilerine en yakn hissettikleri kiileri lee yazmalar, dierinde ise lise son snftaki durumlarn hatrlayarak ayn ilemi yapmalar istenmitir. ncelik-sonrahk etkisinin giderilebilmesi iin, bu iki lme ekli deneklere kark srada uygulanmtr. Uygulamalar bittikten sonra, her bir denek iin gruba ilikin olarak SA puan hesaplanmtr. Bu gruplar (a) anababa, (b) tm aile ve (c) arkadalardr. Her bir denein hem lisedeki hem de niversitedeki sosyal atomlar zerinde, bu grubun her birisi iin sosyal atom puan hesaplanmtr. Aratrmann deseni, 2 (kalnan yer: aile - yurt) x 2 (lm zaman: lise-niversite) x 3 (grup tr: anababa, aile, arkadalar) faktrl, son iki faktr tekrar lml desendir. BULGULAR niversitede okurken yurtlarda veya ailelerinin yannda (evlerinde) kalan niversite rencilerinin, halihazrdaki (niversitedeki) ve hatrladklar kadaryla lisedeki sosyal 110 Sosyometri ve Psikodrama

atomlar zerinde hesaplanan anababa, aile ve arkada puanlarnn ortalamalar ve standart sapmalar Tablo l'de grlmektedir. Tablo l'deki deerlere ilikin varyans analizi sonular ise Tablo 2'de grlmektedir. Tablo 1 Yurtlarda ve Ailelerinin Yannda (Evlerinde) Kalmakta Olan niversite rencilerinin niversitedeki ve Lisedeki Sosyal-Atomlarma Ait Anababa, Aile ve Arkada Puanlarnn Ortalamalar ve Standart Sapmalar LM ZAMAN KALINAN YER Yurt Ev NVERSTEDE Anababa Aile Arkada Anababa LSEDE Ae Arkada xs 6.61 5.77 4.69 0.67 0.88 1.18 6.49 1.04 5.86 5.00 1.03 1.27 xs 6.36 5.69 4.93 1.42 1.08 1.59 6.51 0.96 5.54 4.71 1.67 1.87 Tablo 2'de grld zere, "Kalnan Yer" ve "lm Zaman" ana etkileri anlaml bulunmamtr (F=0.62, p>0.05; F=0.07, p>0.05). Deneklerin anababa, aile ve arkada puanlar arasnda anlaml farkllk vardr (F=l53.47, p<0.001). Anababa puanlar aile puanlarndan (q=52.36, p<0.01), aile puanlar ise arkada puanlarndan (q=52.36, p<0.01) anlaml lde byktr. Yine Tablo 2'de grld zere kalman yer, lm zaman ve grup tr arasndaki ortak etki anlaml bulunmutur (F=3.39, p<0.05). Sz konusu ortak etkinin kaynana Tukey ile bakldnda u sonular elde edilmitir: Sosyometride lme ve Deerlendirme 111 Tablo 2 Deneklerin niversitedeki ve Lisedeki Sosyal Atomlarna Ait Anababa, Aile ve Arkada Puanlarna likin Varyans Analizi Sonular Kaynak KT SD KD F A-Kalnan yer (yurt-ev) 2.96 1 2.96 0.62 Grup ii denek 655.33 138 4.75 B-lm zaman (ni, -lise) 0.04 1 0.04 0.07 AB 1.60 1 1.60 2.54 B x Grup ii 87.16 138 0.63 GGrup tr (ana, -aile-ark) 384.28 2 192.14 153.47* AC 1.29 2 0.65 0.52 C x Grup ii 345.56 276 1.25 0.08 BC 0.15 2 0.07 3.33** ABC 5.85 2 2.93 BC x Grup ii 243.17 276 0.88 Toplam 1727.42 839 * p < .001 ** p < .05 niversitedeki sosyal-atomlar sz konusu olduunda, yurtta kalanlarn anababa puanlan, evlerinde kalanlarn anababa puanlarndan daha byktr (q=6.58, p<0.01); dier bir ifadeyle, yurtta kalanlar, evlerinde kalanlar oranla anababalarn merkeze, yani kendilerine daha yakna yerletirmilerdir. Ayn rencilerin lisedeki durumlar karlarldnda, anababa puanlar asndan, yurtta ve evlerinde kalan renciler arasnda anlaml bir farkllk bulunmad grlmtr (q=0.53, p>0.05). u anda yurtta kalan rencilerin niversitedeki ve lisedeki anababa puanlar karlarldnda ise bu rencilerin niversitedeki anababa puanlarnn lisedekine oranla ykseldii bulunmutur 112 Sosyometri ve Psikod (q=13.30, p<0.01); halen evlerinde kalmakta olanlann anabah puanlan ise niversitede, lisedekine oranla dme gstermiti (q=16.13, p<0.01). Yurtta ve evlerinde kalanlarn, niversitedeki aile puanlan arasnda anlaml bir farkllk bulunmazken (q=2 1 p>0.05), lisedeki aile puanlar arasnda, yurttakilerin lehine anlaml farkllk vardr (q=8.42, p<0.01). Yurtta kalanlann niversitedeki aile puanlan lisedekine oranla art gstermitir (q=16.63 p<0.01). Yurtta ve evlerinde kalanlarn niversitedeki arkada puanlan arasnda, evlerinde kalanlarn lehine (q=7.63, p<0.01), lisedeki arkada puanlan arasnda ise yurtta kalanlann lehine (q=8.14, p<0.01) anlaml farkllk vardr. Yurtta kalanlarn niversitedeki arkada puanlan lisedekine oranla dme gsterirken (q=6.32, p<0.01), evlerinde kalanlann niversitedeki arkada puanlan, lisedekine oranla yksektir (q=5.11, p<0.01). Bunlarn yan sra, yurtta kalanlann niversitedeki ve lisedeki anababa puanlan aile puanlanndan, aile puanlan ise arkada puanlanndan anlaml lde byktr. (Bu bulguya ilikin oniki Tukey deeri, fazla yer tutaca dncesiyle, bu makaleye kaynak oluturan bildiriye alnmamt; aadaki tarmaya yeni bir boyut katmayaca dncesiyle, sz konusu deerleri burada da aktarmyoruz.)

TARTIMA Aratrmann bulgularndan birisi, ana etkilerden sadece bir tanesinin, grup trne ilikin ana etkinin anlaml olduu eklindedir. Tm deneklerin anababa puanlar, aile puanlarndan, aile puanlar ise arkada puanlarndan daha byktr. Bu bulgu, rencilerin, dier aile yelerine ve arkadalarna oranla anababalarn kendilerine daha yakn hissettikleri, bu yzden de sosyal atomlarnda anababalarn dier kiilere oranla merkeze -yani kendilerinedaha yakna yerletirdikleri anlamna gelmektedir. renciler, anababalarn kendilerine en yakn hissederken, ikinci sray kardelerin ve akrabalarn bulunduu tm aile yeleri almtr; arkadalar ise yakn hissedilme asndan nc srada yer almaktadr. Anababa, tride lme ve Deerlendirme 113 i arkada eklindeki bu sralama, rencilerin gerek ni-rs'itedeki, gerekse lisedeki yaantlarnda bir deime gs-rmemitir. Aratrmann Giri Blm'nde de deinildii zere, ilgm literatrde, genelde ergenlik dneminde, yalarndaki arta paralel olarak genlerin anababalanyla olan iletiimlerinin azald, arkadalaryla olan iletiimlerinin ise artt belirtilmektedir. Bu genel bulgunun aksine aratrmamzda genler, anababalarn arkadalarna oranla kendilerine daha yakn hissettiklerini belirtmilerdir. Genlerin, anababa, aile, arkada eklindeki sralamalar, gerek niversite birinci snfta gerekse lise son snfta ayn kalmtr; yani bir yl iinde deiiklie uramamtr. eitli yalardaki genlerin sosyal atomlar llrse ya da belli bir gen grubu ele alnarak uzunlamasna bir aratrmada genlerin anababalar-na ve arkadalarna verdikleri nemin seyri incelenirse, ilgin sonular ortaya kabilir. Byle bir aratrmann bulgularnn aratrmamzn bulgularna paralel olmas halinde, bu durumun, iinde yaadmz kltrn bir zellii olduunu dnebiliriz. Eer farkl kltrlerde yaayan genlerin sosyal atomlarn lersek ve anababalarn/ailelerin bizdeki gibi arkadalara ncelik tamadn belirlersek, bu takdirde, yaknlara balln (ya da bamlln) kltrmzn bir zellii olduunu daha gvenli syleyebiliriz. Aratrmamzn bir baka bulgusuna gre, yurtlarda kalan niversite rencileri, evlerinde anababalanyla birlikte kalanlara oranla daha yksek anababa puan almlardr; yani yurtlarda kalanlar evlerinde kalanlara oranla anababalarn kendilerine daha yakn hissetmektedirler. Yurtlarda ve evlerinde kalan renciler arasnda lise son snftayken anababalarn yakn hissetme asndan bir farkllk bulunmamtr. Bu sonu, anababalanyla birlikte kalan niversite rencilerinin onlarla attklar, yurtlarda kalanlarn ise anababalanyla birtakm gnlk atmalara girmedikleri hatta onlar zledikleri eklinde bir yorumu akla getirmektedir. Nitekim, aratrma sonrasnda deneklerle yaplan bireysel grmelerde ve psikodrama almalarnda bu gr destekleyici veriler elde 114 SosyometrivePsikodr^ edilmitir. rnein yurtta kalan baz renciler "anne ba bamla birlikte oturunca, eve geli saatimden balayarak pev ok eyime karyorlar, srtme kyor; oysa yurtta kalnca bem bu tr atmalar olmuyor, hem de birbirimizi zlyoruz" demitir. Evlerinde kalan rencilerin niversitedeki arkada nu. anlar, yurtta kalanlarn arkada puanlarndan daha yksek bulunmutur. Bu bulgu da yurtlarda kalanlarn, birlikte yayor olmaktan tr arkadalaryla daha fazla atmaya girdikleri eklinde yorumlanabilir. Aratrma sonrasnda deneklerle yaplan grmeler, bu yorumu destekler nitelikte bilgi salamtr. Altar, sekizer kiilik odalarda kalan renciler, arkadalaryla srekli attklarn belirtmilerdir. rencilerin dile getirdikleri atma konular, Akhun ve arkadalarna (1988) ait aratrmada belirlenen atma konularna benzerlik gstermektedir. Genlerin gerek niversitedeki, gerekse lisedeki sosyal atomlaryla ilgili bulgulara bakldnda, birlikte yaayp yaamamann, etkileimleri belirleyici bir etken olduu anlalmaktadr. Yurtlarda kalan genlerin arkadalaryla atp anababa-larm daha yakn hissetmeleri, evlerinde kalanlarn ise ana-babalaryla atp arkadalarn daha yakn hissetmeleri, kii-leraras ilikilerde meknn nemini vurgulamaktadr. Ergenlik dneminin doal seyrinden tr genlerle anababa-lar arasnda birtakm atmalar ortaya kyor olabilir. Fakat genlerle anababalar arasnda, birlikte yayor olmaktan tr de birtakm atmalar kt anlalmaktadr. Ergenlikle ilgili literatrde sklkla vurgulanmayan bu durumun, genlerle ya da anababalarla yaplan psikolojik danmalarda dikkate alnmasnda yarar vardr. Aratrmamzda, deneklerin niversitedeki ve lisedeki sosyal atomlar karlatrlrken, kendilerinden bir yl nceki lisedeki ilikilerini hatrlamalar istenmitir. phesiz bu, bavurulabilecek yaklamlardan birisidir. Fakat bir grup lise 115 De&erlendivme # , d e ^veW b u renciler mdan llebilir vebu | ite iin *""*;^Jtan^as^eWenen harekede^ X sosyal atom o l e g \ n buwulan. P s l k o a zelliWe> gen sorunlar, ps*

k ^ - d e sosyomemnm.ps sffl 116 Sosyometri ve Psikodrama viye ynelik olduunu belirtmitim. Bu durumda, gerek sosyo-metri ve psikodrama ile dorudan ilgili aratrmalar, gerekse grup terapileriyle (ya da grupla danmayla) ilgili aratrmalar, bizim iin byk nem tamaktadr. Daha dorusu bu tr aratrmalar, sosyometrinin ve psikodramann gelecei iin byk nem tamaktadr. nk genelde sosyometri ve zellikle psikodrama, gemite belirlenmi, bu yzden de artk katlam birtakm tekniklerin uygulanmasndan ibaret deildir. Her ikisi de gelimeye ve gelitirilmeye msaittir ve gemite olduu gibi bugn de aratrmaclarn yaratc katklarna aktr. O halde, sosyometri ve psikodrama alanlarnda ve grupla terapi/danma konusunda, lkemizde yaplan aratrmalara, arada bir durup, eletirici gzle bakmamzda yarar vardr. Bu blmde, sosyometri, psikodrama ve grup terapileri konusunda lkemizde yaplan baz aratrmalar metodolojik adan irdelemek, eletirmek istiyorum. ncelikle lkemizde sosyometri ve psikodrama alannda yaplan aratrmalar ana hatlaryla snflamak istersek unlar syleyebiliriz: lkemizde psikodramaya ynelik ilginin artmasyla, sosyometri ve psikodrama alannda yaplan aratrmalarn saysnda da art grlmtr. Yaplan aratrmalarn bir ksmnda, psikodramann eidi deikenler zerindeki etkisi aratrlmtr (Dkmen, 1988b; Gka, 1989; Bulut ve Mavili-Akta, 1990; nceer ve regen, 1990; Kaner, 1991; zbay, Gka, ztrk, Gngr ve Hncal, 1993); bir aratrmada, rol oynamaya dayanan teraptik beceri eitiminin empatik beceri dzeyi zerindeki etkisi aratrlm (Voltan-Acar, 1992), bir aratrmada ise farkl gruplar sosyal atomlar asndan kar-latrlmtr (Altnay, 1994). Baz aratrmaclar, grupla danma/rehberlik alanlarnda deneysel aratrmalar gerekletirmilerdir (lk, 1976; ner, 1988 ve 1991). Bir grup aratrmada ise, masal, tiyatro gibi sanat rnlerinde sergilenen sosyometrik rntler ve bu rntlerle ilikili deikenler incelenmitir (Dkmen, 1983, 1985 ve 1986). Sosyometride lme ve Deerlendirme 117 Yukarda sz edilen aratrmalardan bazlar, sahip olduklar nemli artlarn yan sra, metodolojik adan birtakm sorunlara sahip. Ne yazk ki lkemizde, sosyal bilimler ve tp alanlarnda hatta, oran daha dk olsa bile fen alannda yaplan yksek lisans ve doktora tezlerinde, kongrelerde sunulan bildirilerde ve dergilerde yaynlanan makalelerde, yaygn olarak metodolojik hatalara, zellikle istatistik hatalarna rastlyoruz. Bu noktada pein olarak unu sylemek isterim ki, bir aratrmada grlen metodolojik hata, o aratrmann deerini sfra indirmez; yalnzca aratrmacnn ve okuyucularn yanl sonulara ulamalarna yol aabilir. Ancak, dorudan alanmz olmad iin belki de kanlmaz olarak yaptmz metodolojik /istatiksel hatalardan tr, zntye kaplmamak, bu konudaki eletirileri, doruya giden yolda birer geribildirim olarak grmek yerinde olur. stadmz Moreno'nun kitabnda bile, ufak ama ciddi bir istatistik hatas var. Yukarda da belirttiim gibi, Moreno'nun "Who Shall Survive" adl eseri, Ksemihal tarafndan, byk bir alma sonucunda dilimize "Sosyometrinin Temelleri" adyla evrilmiti. Bu kitabn 325.sayfasndaki grup-ii ilgi yzdesinin forml ve hesaplan yanltr; her eyden nce 130'u 43'e blerseniz "%33" kmaz; 100x43' 130 blerseniz "%33" kar. Moreno'nun orijinal eseri u an elimde yok; bu yzden, bu hata ilk kitapta da m var, yoksa tercmede mi ortaya km, bilemiyorum. Yalnzca byk hocalarn da hata yapabileceklerini belirtmek istiyorum. Ancak hocalarmzn btn yaptklarn yapmak zorunda deiliz. Aada baz aratrmalar metodolojik adan eletirirken, aratrmac ad belirtmeyeceim. nk kimin hata yapt deil, yaplan hatann ne olduu nemlidir. Yaplan hatalarn altn izmek, ilerde baka aratrmaclarn benzeri hatalara dme ihtimallerini azaltabilir. Yukarda deindiim baz tezlerde uygun metodoloji kullanlmtr; ancak bazlarnda metodolojik sorunlar gzlenmektedir. rnein, aratrmacnn elinde denek grubu ve 118 Sosyometri ve Psikodratta iki deiken varken, ok sayda ortalama, t-testi ile ikier ikier karlatrlm. Oysa, bu verilere t-testi uygulamak yerine, tek bir istatistiksel ilem (ift Ynl Varyans Analizi) yaplabilirdi. (Bunu bir rnek diye belirttim; aslnda tezdeki tm deikenlerin dikkate alnmas durumunda, daha karmak desenler de kullanlabilir.) Bezen ayn verilere iki farkl istatistiksel ilem uyguland bile grlmektedir. rnein bir tezde yalnzca t-testi kullanlmken; bu tezin zetlenerek yaynland aratrmada ise nispeten daha uygun bir teknik, sanrm randomize blok desene uygun 2x2'lik varyans analizi kullanlmtr; oysa bunun yerine, 2x2'lik, son arpmda tekrar lml desene uygun varyans analizi (split-plot / karma desen) uygulanlmalyd. nk ayn denek grubu zerinde, iki kez lm yapldnda split-plot kullanlr. (Split-plot'un mant ile ilgili olarak, Kirk'e (1969) veya Trke bir kaynak istendiinde Dkmen'e (1986-b) baklabilir.) Bir varyans analizi yerine, birden fazla t-testi uyguladmz zaman, u iki sorun ortaya kar:

(1) Deikenler arasndaki ortak etkileri (interaction effect) gremeyiz. Varyans analizi yapsak bile, bunun ardndan Tukey ya da t-testi yapmak gerektii, o halde ksa yoldan t-testi yapabileceimiz ileri srlebilir. Fakat bu iddia yanltr; nk varyans analizi ardndan kullanlacak t-testinin, grup-ii kareler ortalamasn iermesi gerekir. Oysa yukarda belirtilen aratrmalarda, dorudan t-testi kullanldnda, bu t-testinin forml, grup-ii kareler ortalamasn iermemektedir. yleyse, nce varyans analizi uygulamal, eer F deeri anlaml karsa, Tukey ya da benzeri bir test kullanmalyz. Bylece, deikenler arasndaki, mmkn olan tm ortak etkileri grme ansmz da olur. (Bilimsel almalarda ortak etki nemlidir; gzard edemeyiz. nk pek ok deneyi ya da baka tr aratrmalar, yalnzca ortak etkilerin niteliini grmek iin yaparz.) metride lme ve Deerlendirme 119 (2) Varyans analizi yapmakszn dorudan t-testi uyguladmzda, "I. Tr Hata" yapma ihtimalimiz artar. (I. Tr Hata doru olduu halde null hipotezi reddetmek demektir. Null hipotez ise "yokluk hipotezi" demektir.) Varyans analizi yapmakszn, dorudan t-testi uyguladmz zaman, aslnda aralarnda anlaml farkllk bulunmayan ortalamalar arasnda "anlaml farkllk bulunduunu" ileri srm oluruz ki, bu da yanltcdr. Bir baka tezde, ok sayda denek kullanlm, youn emek gerektiren, byk ve ilgin bir deneysel alma gerekletirilmitir. Ancak aratrmada, tek bir almada stesinden gelinemeyecek kadar ok sayda deiken vardr; ve bu deikenlere ilikin veriler, olduka karmak bir rnt iinde deerlendirilmeye allmtr. Aratrmada deney ve kontrol gruplar vardr; bu gruplara n test ve son test verilmi, deney grubu ile grup rehberlii program gerekletirilmitir. Bu desene uygulanabilecek doru istatistiksel teknik, varyans analizinin zel bir ekli olan split-plot'tr. Ya da kovaryans analizi dnlebilir. Hi deilse -ki uygun deildir- t-testi uygulanabilirdi. Ancak sz konusu tezde, deneysel desenle elde edilen verilere "Kay-kare (chi-square)" uygulanmtr. Eer elimizde frekanslar (sreksiz deikenler) varsa, kay-kareyi dnrz. Oysa sz konusu tezde veriler, srekli deikendir. Elimizde srekli deikenler bulunduunda, varyans analizi, t-testi gibi, kay-kareye oranla daha gelimi birtakm parametrik teknikleri kullanmamz beklenir. Aratrmac, bir deney yaptktan sonra, toplad srekli deikenleri frekanslara evirmi, -adet zetlemi- daha sonra da bu frekanslara kay-kare uygulamtr. Bu, nemli bir bilgi kayb demektir. Eer bir benzetme yapmak istersek, elimizde metre varken, kar tercih etmek demektir. Kapsamnda etkileim grubu yaplan bir dersin verimliliinin incelendii bir aratrmada u yntem izlenmitir: Sz konusu dersin verimliliini deerlendirmek iin, dnem sonunda deneklere/rencilere, bu dersten neler kazandklar eklinde 120 Sosyometri ve Psikodrama ak ulu bir soru sorulmu, deneklerin rumuz kullanarak verdikleri cevaplar ise, herhangi bir saysal ileme tabi tutmadan alt alta sralamtr. Ararmac bu cevaplara bakarak, sz konusu uygulamann, deneklerin duygusal, toplumsal ve zihinsel geliimlerine katkda bulunduu sonucuna varmtr. rnein: Bir denek "Bu derste insanlar sevmeyi rendim" demitir. Aratrmac, bu ve benzeri ifadelere bakarak, ad geen dersin, deneklerin duygusal geliimlerine katkda bulunduu sonucunu karmtr. Bir baka denek, "Bu derste, kendimi toplum iinde ifade edebilme gc kazandm" demi, aratrmac bu ifadeden, deneklerin, toplumsal adan gelitikleri sonucuna ulamtr. Grup etkileimi srasnda denekler, insanlararas ikiler konusunda eidi eyler renmilerdir. Aratrmacya gre, deneklerin bunlar renmeleri, zihinsel geliimlerine katkda bulunmutur. Bu aratrma, gerek temel aratrma yntemi asndan, gerekse kullanlan terminoloji asndan eletirilebilir. Her eyden nce, eer verilen bir eimin etkisi/etkinlii aratrlmak istendiyse, bu deney yaplmalyd. Deney ve kontrol gruplar olmal, deney grubuna uygulanan maniplasyon ncesinde ve sonrasnda gruplara, saysal veriler elde etmeye uygun lme aralar uygulanmalyd. Ayrca bu aratrmada kullanlan terminoloji de, psikoloji ya da eitim alannda kullanlan terminolojiden farkldr. rnein, ortalama yirmi yandaki denekler, bir derste baz eyler rendiler diye, "zihinsel adan geliim gstermi" saylmazlar. Zihinsel geliim baka bir eydir. (Bu konuda Morgan'a (1980), Ccelolu'na (1991) ve libert ve Wicks-Nelson'a (1981) baklabilir.) Yine bu aratrmada "grup yaants, renmeyi ve bymeyi destekler" denilmektedir. Buradaki "byme" szc yerine "gelime" demek daha doru olur. nk, grup yaants geiren yirmi yandaki deneklerin bydklerini sylemek, gnlk konumalarda bile uygun deildir. Sz konusu makalenin bir baka yerinde ise "Kk gruplarda bireyler, yeteneklerini gelitirme ve pekitirme olana bulabilirler" denilmektedir. Psikoloji ve eitim literatrnde, zellikle renme psikolojisi alannda, "bireylerin, kendi yeteneklerini pekitirmeleri" eklinde Sosyometride lme ve Deerlendirme 121 bir ifadeye rastlanmaz. Bir defa her eyden nce, operant artlama yaklamna gre, pekitireler, organizmalara dardan verilir. (rnein hedef davran gerekletiren gvercine yiye-cek/ pekitire verilir.) Daha da nemlisi, dardan bile verilse, insanlarn yetenekleri pekitirilmez; ancak belirli bir davranlar (daha dorusu sergiledikleri edimler) pekitirilir.

Baz aratrmalarda ise aratrmaclar, verdikleri bir dersin, yada bir iletiim becerisi eitiminin etkisi grmek amacyla aratrma yapmlardr. Aratrmalar "deney" grnmndedir, ancak bir deneyin sahip olmas gereken artlar bu aratrmalarda yeterince salanmamtr. Deney grubuna uygulanan ilem ncesinde ve sonrasnda, grup yelerine birer lek uygulanmtr. ki ayr lmle elde edilen verilerin aritmetik ortalamas ise t-testiyle veya bir parametrik-olmayan testle karlatrlm, sonucun anlaml kmas halinde deney grubuna uygulanan ilemin etkili olduu belirtilmitir. Ancak burada nemli bir metodolojik hata vardr: Bir deikenin dier bir deiken zerindeki etkisini ararrken, yani deney yaparken, hatal sonulara ulamamza yol aabilecek birtakm kartrc deikenlerin kontrol altna alnmas gerekir. Aratrmalarda kartrc olmas muhtemel deikenlerin banda Havvthorne etkisi gelmektedir. Hemen her aratrmada geerli olan bu kartrc deiken, yukarda sz edilen aratrmalardan birisinde zellikle geerlidir. nk aratrmac deneklerin retmeni/hocas konumundadr; stelik rencileriyle yakndan ilgilenen, onlar iin elinden geleni yapan bir retmendir. Bu durumda Hawthome etkisinin ortaya kacan sylemek bir kehanet olmasa gerek. (Burada Havvthorne etkisi yle ortaya kabilir: renciler/denekler, kendileri iin bir dnem boyu uraan hocalarna -ki ayn zamanda aratrmacdr- destek olmak isterler; bilinli ya da bilinsiz bir davranla ikinci lmde, hocalarnn hipotezini destekleyecek dorultuda performans gsterebilirler.) Hawthome etkisinin ortaya kmas ise aratrmann bulgularnn yanltc olmasna yol aar. te bu sakncay giderebilmek iin bir kontrol grubu kullanmak ve bu grupla da plasebo nitelikli bir 122 Sosyometri ve Psikodrarna etkinlik gerekletirmek gereklidir. Bu yolla, Hawthorne etkisinin yol aabilecei yanlln, deney ve kontrol gruplar arasnda eit ekilde dalmas ve dolaysyla da baml deikenin lld durumlardan birisini tek ynl olarak etkilememesi salanm olur. Sonu olarak, bu aratrmann, doru metodolojinin kullanld bir deney olabilmesi iin, mutlaka bir kontrol grubundan yararlanlmas, stelik bu grupla plase-bo nitelikli bir uygulamann yine aratrmac tarafndan gerekletirilmesi gereklidir. Bu iki gruptan elde edilecek ilk ve son lm sonularna da varyans ya da kovaryans analizi uygulanmaldr. (Burada belirtilmesi gereken son nokta udur: Meslek etii asndan, kontrol grubuyla plasebo nitelikli etkinlik gerekletirirken, bu etkinliin, rencilerin zamann alan nemsiz bir ura olmamasna zen gstermek gerekir. Yukardaki deneyde yaplabilecek plasebo grup, etkileim (encounter) grubu nitelii tamayan bir sohbet-grubu ya da bir sanat-tartmas grubu olabilir.) Baz deneysel aratrmalarda ise doru metodoloji kullanlmtr. Bu aratrmalarda deney ve kontrol gruplar vardr; deney gruplaryla psikodrarna gerekletirilmi, deney ve kontrol gruplarndan ilk ve son lmler elde edilmitir. Toplanan verilere ise 2x2 (kimi aratrmada 3x2), son arpmda tekrar lml desene uygun varyans analizi (split-plot) uygulanmtr. Baz aratrmalarda ise deney grubuyla psikodrarna yaplrken, Havvthorne etkisini dengelemek amacyla, kontrol grubuyla da eitsel rehberlik gerekletirilmitir (Dkmen, 1988b; Kaner, 1991). Bir neri: imdi bir neride bulunmak istiyorum. Yukarda sralanan rneklere baktmzda, kullanlan istatistikler asndan, aratrmalarn olduka geni bir yelpaze sergiledikleri grlyor. Bir deney yapldnda, ift ynl varyans analizi kullananlar var; split-plot kullananlar var; yalnzca t-testi yapanlar var; kay-kare yapanlar var; hibir ey yapmayanlar var; deney yapmaya alp kontrol grubu kullanmayanlar var... Bu yelpaze, fazla genitir. Aratrmaclar zgr olmaldrlar; angosyomemde lme ve Deerlendirme 123 cak bu zgrlk, aratrmalardan yanl sonular karmamza ve bu alanda yetimekte olan rencilerimizin kafalarnn karmasna yol aacak nitelikte bir zgrlk olmamaldr. O halde ortak bir metodolojik dil kullanmalyz. En azndan, psikoloji, psikolojik danma, psikiyatri gibi birbirine yakn alanlarda alanlar, formel bir toplantda bir araya gelip, metodoloji konusunda ortak bir dil oluturmalyz. Bu toplant, bir panel mi olur, bir sempozyum mu olur, bilemiyorum ama, bir araya gelip, en az birka asgari mterekte bulumamz gerektiine inanyorum. Tezlerde, makalelerde, bildirilerde, ayn verilere birbirleriyle elien istatistiksel teknikler uygulamamalyz. Varyans analizi gibi daha gelimi bir teknik varken, kay-kare ile yetinmemeliyiz. unu da vurgulamak isterim ki, varyans analizi mevcut tekniklerin en gelimii deildir. Henz tam olarak ulaamadmz dndm varyans analizi, aslnda biraz gerilerde kalmaya balad; oklu regres-yon var, faktr analizi var, diskrimineyt analiz var... Bir araya gelip bunlar renmeliyiz; renmi olduklarmz zerinde ortak paydalara ulamalyz. Bu konuda son olarak unu sylemek isterim: Psikodrama veya grupla danma alanlarnda yaplan baz aratrmalarda nemli metod hatalar bulunabilir. Ancak baz aratrmalar ise umut vericidir. rnein, Gka'nm (1989), Bulut'un ve Mavili-Akta'n (1990), nceer'in ve regen'in (1990), Ka-ner'in (1991), zbay ve arkadalarnn (1993) ve Altnay'n (1994) aratrmalar umut vericidir. Hl.BOLUM PSKODRAMA Bu blmde, psikodramann kuramsal temellerine ksaca deindikten sonra, psikodrama oturumlarnn nasl gerekletirildiini ele alacaz. eitli yllarda ynetmi olduum psiko-drama oturumlarndan rnekler vererek,

psikodramann elerini, aamalarn ve bu aamalar boyunca kullanlan temel teknikleri aktarmaya alacam. Ayrca bu blmde, psiko-dramann- davran yaklamla ve meslek rehberlikle nasl dadaabilecei konusundaki grlerimi, okuyucularmn tartmasna sunmak isteriyorum. PSKODRAMANIN KURAMSAL TEMELLER Psikodrama, bir tr dramatizasyondan, ya da baka bir ifadeyle spontan tiyatrodan yararlanlarak gerekletirilen bir ruhsal gelitirme / tedavi yaklamdr. (Bu tanmda "bir tr dramatizasyon" diyerek, psikodramadaki dramatize etme olaynn, genel anlamdaki dramatizasyon ile tamamen ayn ey olmadn vurgulamaya altm.) Bir psikodramaya ilk kez katlan ve bu konuda hibir bilgisi bir kii, balangta bir tiyatro izlemekte olduunu, ya da ynetmenin (yneticinin) sk sk sze karmasna bakp bir tiyatro provasnda bulunduunu dnebilir. Oysa ortada yazl herhangi bir metin yoktur; b i r spontan tiyatro sergileyerek izleyenleri elendirmek ya da eitmek de ama deildir. Sahnede grlen spontan tiyatro, gerek oyuncularn gerekse izleyenlerin ruhsal ynden gelimelerini/iyilemelerim amalayan karmak bir srecin, 126 Sosyometri ve Psikodrama ancak su yzndeki blmdr. Kiiler, psikodrama oturumlarna katldka, tiyatro erevesi iine yerletirilmi olan bu danma/tedavi yaklamnn niteliini kavramaya balarlar. "Psyche" ve "drama" szcklerinden oluan psikodrama, kelime olarak, kiilerin i dnyalarnn eyleme (aksiyona) dnmesi anlamna gelir. Psikodramann niteliini, psikodra-mada bir ara olarak kullanlan spontan tiyatronun ilevini, konunun kuramsal boyutlarn birer birer ele alarak incelemeye alalm. B i r Yaantnn T e k r a r l a n a b i l i r l i i ve Bu Tekrarn levi Psikodramada her ey mmkndr. Buradaki "her ey"in altn izmek isterim. Kiiler psikodrama sahnesine, gemite yaadklar birtakm olaylar getirebilecekleri gibi, gelecee ilikin hayallerini, ryalarn, hatta deja-vu yaantlarn ya da hallsinasyonlarn da getirebilirler. Kitabn bandaki iirde, ryalarda her eyin mmkn olduu dile getiriliyordu. Psiko-drama sahnesinde de yledir. Psikodramann bize sunduu sonsuza yakn olanaklar iinde kanmca en nemlisi, kiilerin, birtakm i yaantlarn psikodrama sahnesinde somutlatrabilmeleridir. Sahip olduumuz bir i yaant, gemiteki bir olayla ilgili olabilir, ya da henz gereklememi bir ey olabilir. Ne tr olursa olsun, geirdiimiz bir i yaanty psikodrama sahnesinde tekrar yaama ansmz vardr. Sz konusu "tekrar yaama", gemiteki bir olayn yeniden yaanmas eklinde olabilecei gibi, gelecee ilikin bir hayalin provas eklinde de olabilir. Psikodramann niteliini ve temel zelliini, Moreno'nun Freud'a syledii bir sz, kanmca veciz bir ekilde zedemektedir. Hikyeye gre -ki gerek- Moreno, henz psikodramay gelitirmekte olduu yllarda Freud'a rastlar. Galiba byk usta, More-no'ya biraz bozuluyormu ki, alayc bir slpla "Gen meslektam iler nasl?" diye sorar. Bunun zerine Moreno yle der: "Dr. Freud, siz, yapay bir ortamda, insanlarn grm olduklar ryalar analiz ediyorsunuz. Ben ise onlar, grm olduldar bir ryay tekrar psikodrama 127 grmeleri iin yreklendiriyorum." Gerekten de Moreno'nun dedii gibi, insanlar, nitelii ne olursa olsun birtakm yaanlann psiko-drama sahnesinde tekrarlama, yeniden yaama ansna sahiptirler. Birtakm yaantlarn psikodrama sahnesinde tekrarlanmas, iyiletirici/tedavi edici ileve sahiptir. Moreno'nun bu ilevle ilgili gr de ilgintir. O'na gre "ikinci kez yaanan her gerek, birinciden kurtulutur". Moreno'nun, ikinci kez yaanan her gerein birinciden kurtulu olduu yolundaki szn, biraz irdelemek istiyorum. Bence burada, doru, ancak biraz zetlenmi bir ifade ile kar karyayz. Belki yle dersek daha belirgin olabilir: Eer bir gerei ikinci kez yaarsak, bu gerei kontrolmz altna alabiliriz. Yani ilk kez yaadmz baz olaylar, bizi kontrollerine alabilir; fakat biz bu olaylar psikodrama sahnesinde ikinci kez yaarsak, bu durumda biz onlar kontrolmz altna alrz. Kontrolmz altna aldmzda ise, onlarn bize verebilecei zararlardan kurtuluruz. Bu durumda, "ikinci kez yaanan her gerek, birinciden kurtulutur" demek yerine, "ikinci kez yaanan her gerek, birincinin verebilecei zarardan kurtulutur" diyebiliriz. Aslnda galiba, gnlk yaamda da bize sknt veren birtakm olaylar tekrar yaayarak, bunlar kontrolmz altna almaya, dourduklar sknty azaltmaya urayoruz. rnein bir ocuk, havlayarak kendisini korkutan bir kpei, yalnz kaldnda taklit ederek korkusunu hafifletmeye alr. Muhtemelen eski alarda ilkel insanlar da byleydi; kendilerini korkutan doa olaylarn ve hayvanlarn davranlarn, dans ederek ya da benzeri yollarla tekrarlyor, onlar karsnda duyduklar kaygy denetim altna almaya alyorlard. Gnmzde ise, bizi rahatsz eden olaylar dostlarmza anlatarak, yani bir kez yaadmz bir olay ikinci kez yaamaya alarak, bu olayn yaratt skntdan kurtulmaya abalarz. Ancak burada, sistematik olmayan, sezgiyle yrtlen bir etkinlik sz konusudur. Kuramsal birtakm temellere oturtulmu, eitli tekniklerle bezenmi psikodramada ise, sistematik 128 Sosyometri ve Psikodrama bir "yeniden yaama" etkinlii sz konusudur. Psikodrama yneticilerinin organize ettikleri bu etkinlik, kiilerin katarsis salamalarna, yani birtakm arlklarndan kurtulmalarna yardmc olur.

Spontan/k ve Yaratclk Kitabn bundan nceki blmlerinde de belirtildii gibi, Evren'in her kesine sinmi olan ve adet srekli aldayan bir cevher vardr. Bu cevherin ad "yaratclk"tr. Nesnelerde bulunan yaratclk, insanlarda da bulunur, insanlar spontan olabildikleri lde sahip olduklar yaratc gc rne dntrebilirler. Spontan ve yaratc olmayan insanlarn yarna kalma anslar yksek deildir; ancak, bu tr insanlara yardm edilebilir. Moreno'ya gre sosyometrinin amac, insanlarn spontanlklarn ve yaratclklarn kullanmalarna yardmc olup bu dnyada tutunmalarn salamaktr. te psikodrama, bu amacn gereklemesi iin uygun bir etkinliktir; psiko-drama sahnesinde insanlar, spontan olmay renebilirler ve bylece yaratc eylemler sergileyebilirler. Psikodrama sahnelerinde ortaya kan bu durumu ise, gnlk yaamlarna tama anslar vardr. Psikodramada yelerin spontanlklarn ve yaratclklarn kullanmalar nemlidir. Ancak bunun kadar yneticinin de spontan ve yaratc olmas gerekli ve nemlidir, ilerde daha ayrntl tartacaz, psikodramada bilinen belli teknikler vardr; ynetici duruma gre bunlar kullanr. Ancak psikodra-mada yneticiler, bilinen tekniklerle snrl kalmak zorunda deildirler. Bir psikodrama yneticisi, gerektiinde yaratcln kullanarak, bilinenlerin dnda birtakm etkinlikler, teknikler retebilir, uygulayabilir. Bu konuyla ilgili ilgin bir an dinlemitim. Dr.Erich Franzke'nin anlatt olay yle: Moreno ldkten ksa sre sonra, Avrupa'da ve Amerika'da eitli yneticilerin / terapistlerin ynettikleri psikodrama gruplar yapl-maktaym. Bu gruplar srasnda bazen bir ynetici bilinen Psikodrama 129 tekniklerin dnda, o an kendi rettii bir teknii kullanmak istediinde, baz gen yneticiler sahneye frlayp, "Olmaz Dr.Moreno byle yapmazd" diye oyuna mdahale ediyorlarm. Franzke'ye gre, baba lmt ve gen oullan onun mirasn aynen korumaya alyorlard. Oysa onlarn bu tutucu tavrlar, Moreno'nun retisine, psikodramann ruhuna aykryd. nk, duruma uygun olmak artyla, psikodra-ma sahnesinde yeni bir teknii denemek, Moreno'ya saygszlk deil, tam aksine, O'nun yolunda giderek spontan ve yaratc olmak demekti. Yenilikler, bilinenlerin aslmasyla ortaya kar. ayet Moreno Freud'n sadk bir izleyicisi olsayd, bugn ne Moreno'nun adn bilirdik, ne de psikodrama diye bir ey olurdu ortada. Rol Kuram, Rol Oynama ve Rol Deitirme Kitabn ilk blmnde de belirtildii gibi, psikodramada rol kavram / kuram ok nemli bir yere sahiptir. Moreno'ya gre roller ben'den kmaz, ben, rollerden kar. Yine More-no'ya gre rol, kiileraras bir yaantdr, sosyal yaantnn a y -rlmaz bir parasdr; hatta sosyal yaam, rollerden ibarettir. zetle tekrarlamak gerekirse, psikosomatik, sosyal ve psiko-dramatik olmak zere tr rol vardr. Doumla, hatta doum ncesi dnemde balayan bir sre iinde rol geliimi ortaya kar. Psikodramann yaps ve ileyii byk lde rol kuramna dayanr. Hibir psikodrama oturumu, batan sona karlkl konumalarla gemez; psikodramada rol oynamak, eylemde bulunmak esastr. Psikodramada, ilerde deineceimiz eitli teknikler kullanlr. Bu tekniklerin en nemlisi, en vazgeilmez olan rol deitirme tekniidir. Moreno'nun rol kuramna gre, her birey eidi roller sergiler, yani belli bir rol repertuarna sahiptir; ve bu repertuar gelitirilebilir. ocuklar oyun oynarken, yeni rolleri denemekte, rol repertuarlarn zenginletirmeye almaktadrlar. 130 Sosyometri ve Psikodrama Rol repertuarn zenginletirmenin en etkili yolu, More-no'ya gre psikodramadr, Psikodrama sahnesinde psikodramatik rolleri oynayan kiiler, gnlk yaamlarnda dier rolleri, zellikle sosyal rolleri oynamak konusunda beceri kazanabilirler. Psikodrama sahnelerinde kiiler, rol oynama ve rol deitirme yoluyla yeni rollerle tanma, bunlar renme ansna sahip olurlar. lerde daha ayrntl tartacaz, ancak burada ksaca, rol oynama ve rol deitirme arasndaki farka deinmek istiyorum. Bir yenin psikodrama sahnesinde belirli bir rol sergilemesine "rol oynama" ad verilir. rnein, bir annenin yaptklarn yapan bir ye, anne roln, bir retmenin yaptklarn yapan bir ye ise retmen roln sergilemi olur. Rol deitirmede ise bir ye, karsndaki kiinin yerine / rolne geerek, o kiinin roln oynamaya, bir anlamda onunla empati kurmaya alr. Aslnda, rol oynama ile rol deitirme birbirlerinden tamamen bamsz deildir; rol deitiren bir ye, ayn zamanda rol de oynamaktadr. Ancak, rol oynama daha genel bir anlam, rol deitirme ise daha zel bir anlam tar. Bir ye psikodrama sahnesinde tek bana bir rol sergileyebilir; rnein aada vereceim birinci rnekte olduu gibi avukat rol oynayabilir. Rol deitirmede ise mutlaka iki yeye ihtiya vardr. Aadaki ikinci rnekte grld gibi, eer bir baoyuncu babas ile konuuyorsa, babay bir yardmc oyuncu canlandrmaktadr. Baoyuncu, bu yardmc oyuncu ile yer deitirdiinde, yani babasnn rolne getiinde, bu durumu "rol deitirdi" eklinde tanmlarz. Psikodramada rol oynama ve rol deitirme yoluyla rol repertuarn zenginletirmenin nasl olduu konusunda, ynettiim psikodramalardan iki rnek vermek istiyorum. lk rnek rol oynama ile ilgili: Psikodramadan yararlanarak meslek danma yaptm bir oturumda, Hukuk Fakltesi'ne girmek isteyen bir ye baoyuncu

olmutu (Dkmen, 1993-b). Bu baoyuncunun, sahneye kp avukat roln oynamasn istemitim. Oyuncu avukat roln oynarken, bu meslek psikodrama s hakknda yeterli bilgisi olmad grld. rnein fak1'. l_ bitirir bitirmez, avukat olacan sanyordu; yani staj d1 minden haberi yoktu. Ayrca avukatl, mahkeme salon1' : . gzel konumalar yapmaktan ibaret sanyordu; icra taP1 . den, kefe gitmekten, mvekkillerin sonu gelmeyen sof rndan haberi yoktu. Sergiledii rollerdeki bu tr eksik'1, : hakknda kendisine, yardmc ynetici ile birlikte geribil^1 j _ verdik. Oyun sona erdiinde bu ba-oyuncu, "avukatlk" jri nn ne olduu hakknda, yeni ve kendisi iin artc . edinmiti. Bu oyun, rol oynama yoluyla rol repertuarn* ginletirmeye bir rnektir. Rol deitirme yoluyla rol repertuarn zenginletirir1 . nasl olduu konusundaki rnek ise yle: Bir ye, babas diinden su istediinde rahatsz olduunu, "bunca dersin1 ^. ken benden su istiyor" diye sinirlendiini belirtmiti (V j . men, 1989-a). Daha sonra ba-oyuncu olan bu ye, baba *" m n oynayan yardmc oyuncuyla yer deitirdii zaman ^ ^ni babasnn rolne girdiinde), bir baba olarak kzyla ^'^e-baoyuncuyla) iftihar ettiini, kznn kendisine su getJ sinden mutlu olduunu dile getirdi. Ba-oyuncu kendi x,,,ha getiinde, babasnn rolndeyken syledii bu szleri ^ g . nce dnmediini, bunlarn kendisi iin bir yenilik ol^. bj nu ifade etti. Ba-oyuncu rol deitirme sonucunda yef H;lgi ey renmiti; repertuarna, "baba" rolyle ilgili yeni bil" eklenmiti. $fna-Rol repertuarlarn geniletmek, kiilerin toplumsala larna, dolaysyla da topluma ve doaya uyum salama!*1 j katkda bulunur. Rol repertuarn geniletmeye yardmc olabilecek y unlardr: (1) Yaamda eitli roller bulunduunun farkna ya*" k-kendisine en uygun olan roln ne olduunun farkna vaf^ y^a" (2) Sahip olduu rol atmalarnn farkna varmak; 7 j-ju-mnda rol bulamas veya rol katl sergiliyorsa, bunun * na varmak (Dkmen, 1994) 132 Sosyometri ve Psikodrama (3) Yaamdaki eidi roller arasndan seim yapabilmek ve bu semenin sorumluluunu stlenmek; (4) Spontanl gelitirerek seim yapma ansn artrmak; (5) eitli rolleri denemek; bakalaryla rol deitirmek, onlarla empati kurmak; (6) zdeim kurarak baka insanlarn rollerine sahip olmak; (7) Tele ilikisi yoluyla baka insanlarla ve onlarn sahip olduklar rollerle tanmak. Psikodrama, olaylarn, duygu ve dncelerin dramatize edilmesine, yani rol oynamaya dayanan bir ruhsal gelitirme ve tedavi tekniidir. Moreno'nun psikodramay bu tanma uygun hale getirmesi, uzun bir aray dnemi sonunda mmkn olmutur. Spontan tiyatro ile eitli denemeler yapan Moreno, tiyatroyu ruhsal tedavide nasl kullanabileceini aratryordu. Henz kesin bir zme ulamad sralarda, bir gn Viyana'da parkta dolarken tank olduu bir olay, More-no'nun almalarna bir dnm noktas oluturdu (Moreno, 1963). Olay uydu: ki erkek karde parkta oyun oynamaktayd. Alt yalarndaki aabey, annesinin roln almt ve kk kardeine "yemeini ye, yoksa tokad yersin" diyordu. Kk karde ise kzgnlkla "sen kt bir annesin, hep beni dversin, Heinrich'e (anne rolndeki aabey) hi dokunmazsn" diye karlk yeriyordu. Galiba Arkhimedes'in hamam, Newton'un elmas gibi, bu olayda Moreno'nun kafasnda bir imek akmasna yol aar. Moreno yle dnr: "Madem ki bu ocuklar gnlk basklar yznden aa vuramadklar duygularn, tiyatrovari bir oyunda spontan olarak ortaya koyabilmekte ve rahatlayabilmektedirler, o halde bu olaydan, yetikinlerin tedavisinde de yararlanabiliriz". Bu balangtan sonra zaman iinde Moreno, rol oynama yoluyla gerekletirilen ruhsal tedavide kullanlabilecek eitli teknikler gelitirmitir. psikodrama 133 gurplus Reality (Gerek Olmayan Gerek) evremizde, bir fiziksel realite (gerek) vardr, dier bir syleyile fiziksel dnya vardr; bir de bizim kafamzda yaayan bir i dnyamz vardr. Moreno (1977), i dnyamzla ilgili olarak "surplus reality" kavramn ortaya atmtr. Surplus reality, d dnyada aynen bulunmasa da, bizim zihnimizde "gerek" olan bir dnyadr. Surplus reality, hayal, rya ve benzeri tm soyut ruhsal yaantlarmza, bu arada gemi yaantlarmza ve gelecee ilikin fantezilerimize verilen addr. Surplus reality kapsamna giren eyler, dorudan gzlenemeyen, bir bakma gerekd eylerdir, ama bir bakma da insanlar tarafndan dnlm veya yaanm olmaktan tr yaamn bir

parasdr, yani gerektir. Surplus reality'nin bu zelliinden tr ona dilimizde "gerek olmayan gerek" karln vermek istiyorum. Surplus reality, yani gerek olmayan gerek, geree yaplm nemli bir ilvedir. nsanlarn -ve bu arada dier baz canllarn- zihinlerinde varolan bilisel haritalarn, bilisel yaantlarn, fiziksel dnyaya nemli bir art getirdii kansndaym. Sz konusu bu art, yani Moreno'nun ifadesiyle surplus reality bence, fiziksel dnyaya eklenmi nemli bir boyuttur. Bu boyuta, dier bir ifadeyle hayal gcnn rnlerine sahip olan varlklar, olmayanlara oranla, evren iinde daha fazla hareket zgrlne sahiptirler. Bu szlerle unu ifade etmek istiyorum: nnzdeki masa, birisi gtrmeden uzaklara gidemez, ya da dnyaya kendi keyfince bir ekil veremez. Fakat siz, yalnzca dnerek, hayalinizde uzak bir mekna gidebilirsiniz, gemie ya da gelecee yolculuk yapabilirsiniz ve hatta nnzdeki masay ayakl olarak hayal edebilirsiniz. Yukarda ifade ettiim bilgi, bizler iin basit ve yaygn olarak bilinen bir gerek olabilir. Ancak bu gerei fark etmek nemlidir; yerimizden kalkmadan hayalimizde uzaklara gidebildiimizi ve zaman iinde yolculuk yapabildiimizi fark etmek nemlidir; hayal kurabilen bir varlk olduumuzu fark etmek ve bundan haz duymak nemlidir. Sz konusu bu gerei gnlk yaam iinde fark eden ve bundan haz duyan insani var. Fakat btn bunlarn en youn biimde yaand psikodrama sahneleridir. Tiyatro sahnelerinde de zaman iind yolculuk yapanlar izleriz; ancak psikodrama sahnelerinde bu yolculuu bizzat biz yaparz, i n s a n l a r gelecekte, belki de z a -man iinde fiziksel anlamda yolculuk yapabilecekler. Bugn bizler yalnzca, surplus reality kapsamnda, zihnimizin snrlar iinde bunu gerekletirebiliyoruz. Surplus reality'lerimizi so-mutlatrabildiimiz ve dolu doluya yaayabildiimiz yer olan psikodrama sahneleri, bu yzden yaantmza nemli bir artdr. Kiilere ait anlar, ryalar, tasavvurlar, masals yaantlar hallsinasyonlar, deja-vu yaantlar ve gemie, gelecee ya da bugne ilikin hayaller, ksacas surplus reality kapsamndaki her ey, psikodrama sahnesinde somutlatrlabilir. Psikodra-ma sahnesinde bir hayalini, bir ryasn ya da sevdii bir masal somutlatran bir baoyuncu, bunlarn kapsamndaki kahramanlarla ve nesnelerle tanabilir, onlara dokunabilir, hatta bu sembollerin rolne geerek, onlarn kendisi iin ne ifade ettiini anlayabilir. (rnein bir gen ryasnda, deniz kenarnda bir kaplca kefetmiti; bunun ne anlama geldiini bilmiyordu ve renmek istiyordu (Dkmen, 1988-a). Yaplan psikodrama srasnda anlald ki bu kaplca onun, gelime, ailesinden ayr bir yaant ve i kurma eilimini sembolize etmekteydi.) Bunun gereklemesi ise, baoyuncunun hem i-gr kazanmasna, hem de duygusal boalm salamasna yardmc olur. Surplus reality kapsamndaki hayallerin, ryalarn yan sra, gerek gemite olup bitmi birtakm olaylar, gerekse gelecekte olmas muhtemel olaylar, psikodramada canlandrlabilir; kiiler psikodrama sahnesinde gelecein provasn yapabilirler. rnein, bir yakn ile ks olan bir ye, bu kiiyle barmak isteyip istemediini psikodrama sahnesinde irdeleyebilir ve eer baracaksa bunun nasl gerekleecei konusunda, yine psikodrama sahnesinde prova yapabilir. Gemiin ve gelecein, surplus reality yoluyla bugne nasl tand, aadaki blmde dile getirilmektedir. psikodrana 135 Surplus reality iki trdr. Bunlar: (1) Kendini yaama orak surplus reality; (2) Senin (yani kardakinin) yaanmas larak surplus reality'dir. Bunlardan birincisi de yine ikiye ayrlabilir: (a) Kiinin, d gerek asndan bilin alann geniletmesi; (b) Kiinin, i gerek asndan bilin alann geniletmesi (zbek ve Leutz, 1987). Bir nceki blmde, rol oynama ve rol deitirme yoluyla kiilerin rol repertuarlarn geniletebileceklerinden sz etmitik. Orada sz edilen "rol repertuarn geniletme" ile burada szn ettiimiz "d gerek asndan bilin alann geniletme" arasnda benzerlik vardr. Kiiler, yeni rolleri denedike ve rendike, d gerek asndan bilin alanlarn geniletmi olurlar. Aada deineceimiz zere, kiiler, igr kazandka da, i gerek asndan bilin alanlarn geniletirler. Surplus reality'ye ilikin bir tanmlamaya gre, bu kavram, kiilerin hayallerinin, ryalarnn ve benzeri yaantlarnn psi-kodrama sahnesinde somutlatrlmas anlamna gelir (zbek ve Leut, 1987, s.75). Bence, kiilerin hayal, fantazi gibi bilisel etkinliklerini "surplus reality" olarak adlandrmak, ancak bunlarn psikodrama sahnesinde somutlatrlabildiinden sz etmek daha doru olur. Yukarda, bilisel etkinliklerin surplus reality'yi oluturduundan sz ettim. Duygular, zihinsel etkinliklerden ayr tanmlama eiliminde olanlar, bu gre kar karak, surplus reality kapsamndaki her eyin bilisel etkinlik saylamayacan ileri srebilirler. Ancak her eyden nce, dncelerle duygular arasnda kesin ayrm yapmak, literatrde taraftar bulmayan bir yaklamdr; dnceleri, duygular ve davranlar ayrlmaz bir btn olarak grmekte yarar vardr. Ayrca Bilisel Yaklam'a -ya da daha dorusu Bilisel-Davran Yaklama greduygularmz, bililerimizin bir parasdr. eitli bilisel etkinlikler, duygusal yaantlarn ortaya kmasnda nemli rol oynar (Schacter, 1964; Lazarus, 1968); Ccelolu, 1991; Dkmen, 1994). 136 Sosyometri ve Psikodrama Gemi - imdi - Gelecek Btnl

Psikodrama, "imdi - ve - burada" (here-and-now)" ilkesi zerine kurulmu bir terapi eklidir. Psikodramada, gemiteki birtakm olaylarn rasyonalize edilmesi -yani sadece mantk dzeyinde kalnarak- tartlmas ve gemiin snrlar iinde hapsolunmas sz konusu deildir. Psikodrama oturumlarnda, gerek ba oyuncularn, gerekse dier oyuncularn "o andaki" duygulan esastr. Moreno'dan sonra "imdi ve burada" ilkesi, pek ok grupta, zellikle varoluu (existentialist) yaklamn benimsendii gruplarda, adet temel dayanak olmutur. Konuya bu adan bakldnda Moreno'yu -O, kendisini aka byle adlandrmasa da-, bir "varoluu" kabul edebiliriz. Corey (1985), Moreno'nun, Camus ve Sartre gibi bir varoluu olduu, hatta bu konuda ruhsal tedavi alannda nc saylabilecei grndedir. Psikodramada, "imdi-ve-burada" ilkesi uyarnca "iinde bulunulan an" n plandadr; ancak, "gemi" ve "gelecek" de gzard edilmeksizin, iinde bulunulan anla, anlaml bir btn oluturacak ekilde badatrlr. Psikodrama sahnelerinde, dn, bugn ve yarn, bir sre olarak yaanr. Psikodrama-da, surplus reality gndeme gelir; gemiteki olaylar ve duygular bugn tekrar yaanabilir ya da gelecekte yaanmas muhtemel duygular imdiden yaanabilir; gelecee ilikin hayaller canlandrlabilir. Bir rnek zerinde aklayalm: Psikodrama oturumlarnda yeler, gemi yaantlarn bir an olarak anlatmazlar; eer gemiteki bir olay, o andaki psikodrama ortamnda hl kendilerini etkiliyor, ilerinde birtakm duygular uyandryorsa, ancak bu takdirde gemiteki o olayn sz edilir ve sahnede canlandrlr. Diyelim ki bir grup yesi, on yl nce, bir arkada tarafndan haksz olarak sulanmtr ve o gnk ortamda, kendisini yeterince sa-vunamamtr. (Burada karmza bir bitmemi i (unfinished business) kmaktadr.) Sz konusu ye, bir snma egzersizi srasnda, bu olayn hl kendisini etkilemekte olduunu fark etmi olsun. Bu ye, ba-oyuncu olup, gruptan bir baka yeye, psikodrama 137 o arkadann roln verir ve on yl nceki olay sahnede canlandrmaya balar. Bu canlandrma ilemi srasnda ba-oyun-cu, on yl nceki olay, kiileri, dekoru, atmosferi hatrlayarak, o gnk duygularn tekrar yaayabilir. Yneci, btn bunlarn gereklemesi iin belirli bir strateji izler. Hatrlanaca zere Moreno, "Ben insanlar, grm olduklar bir ryay tekrar grmeleri iin yreklendiriyorum" demiti. Burada yneticinin ilevi, bu yreklendirme ilemini, eitli tekniklerden yararlanarak gerekletirmektir. Yneticinin rehberliinde baoyuncu, on yl nceki duygularn bugn tekrar yaarken, gemi, bugnle btnlemektedir. Fakat psikodrama, gemii bugne getirmenin yan sra, gelecee ilikin yeni davranlarn denenmesine de frsat yaratr. On yl nce arkada tarafndan sulanp da kendini savunamayan ba-oyuncu, bugn psikodrama sahnesinde o gn syleyemediklerini syleyebilir, arkadana spontan olarak kzabilir; bu arkadayla bir sre sonra karlatnda ona neler syleyebileceini u an sahnede kararlatrabilir ve bu kararn provasn yapabilir. Bylece, gelecek de bugne tanm olur; gemi ve gelecek iinde yaanlan an ile kaynar. PSKODRAMANIN LEV Psikodramann temel ilevlerini, ana maddede toplayarak anlatmak istiyorum. Bunlar, (1) Katarsis salama ve igr kazanma; (2) Gerei test etme (ve alternatif dnce oluturma); (3) renme'dir. Birer birer ele alalm: (1) Katarsis Salama ve igr Kazanma Psikodramadaki katarsis (duygusal boalm) ve igr kavramlarn Moreno, psikanalizden almtr. Ksaca belirtmek gerekirse, katarsis, kiilerin duygularn sergilemeleri anlamna gelmektedir, igr ise, kiinin belli bir davrannn nedeni hakknda bilgi sahibi olmas demektir. Btn davranlarmzn -veya semptomlarmznnedenlerini, her zaman tam olarak bilemeyiz. Kiilerin, sahip olduklar ruhsal sorunlarn 138 Sosyometri ve Psikodrama nedenleri hakknda bilgi sahibi olmalar, hemen pek ok psikoterapi yaklamnn amalar arasnda yer alr. Psikanaliz ve dier baz yaklamlar gibi psikodramada da, bata baoyuncu olmak zere tm yelerin igr kazanmalar amalanr. Fakat herhangi bir igrye mutlaka katarsis elik etmelidir; hatta belli bir konuda nce katarsis ortaya kmal, bunu o konuyla ilgili igr izlemelidir. Psikodramada, katarsis olmakszn igrnn tek bana grlmesi ilevsel deildir, tedavi edici deildir. Salt igr, entellektel bir tartmadan teye gitmez. Katarsis olmadan yalnzca igr kazanma, aslnda sahte saylabilecek bir igrdr. nk salt igr, kiide davran deiikliine yol amaz; bu yzden tedavi edici deildir. Bana yle geliyor ki, katarsis adet bir katalizr ilevi grmekte ve balangta szel olarak ifade edilmi bir igrnn, kii tarafndan zmlenmesine, benimsenmesine yol amaktadr. Bylece, katarsisin elik ettii bir igr, kiide davran deiikliine yol aabilmektedir. Klsik Yunan tiyatrosunda katarsis (catharsis) nemle zerinde durulan bir konuydu. Aristo, tiyatro eserlerini, zellikle tragedyalar izleyen seyircilerin, oyun srasnda birtakm duygusal yaantlar geirerek, baz olumsuz duygularndan arndklarn belirtmi, bu ileme ise "katarsis" adn vermiti (ener, 1982). Yani Aristo'nun tanmlad ekliyle tiyatro, seyirciler iin bir duygusal/ruhsal annma yeriydi. Sanrm gnmz tiyatrosunda da seyircinin katarsis salamas nemlidir. Psikodra-mada ise tiyatrodan farkl olarak, hem oyuncular, hem de seyirciler katasis elde etme frsatna sahip olurlar. Tiyatroda oyuncular, yazl bir metne sadk kalarak oynadklar iin, kiisel duygularndan ziyade bakalarnn duygularn sergilemektedirler; Hamlet'i oynayan bir aktr,

Hamlet'le ya da belki de Shakespeare ile empati kurar. Bu yzden de tiyatro sanatlarnn sahnede kendi yaantlarna ilikin duygularndan arnmalar hedeflenmemektedir. Oysa psikodramada baoyuncu, nceden yazlm bir metin olmakszn, o an iinden geldiince Psikodrama 139 kendi yaantsn sergiler; ifade yerindeyse, oynarken yazar. Byle olunca da duygusal boalm / katarsis salayabilir. Onun yan sra, sahnedeki oyunu izleyen dier grup yeleri de, kendi ilerinde birtakm paralel yaantlar geirerek katarsis elde etme frsatna sahip olurlar. unu belirtmek gerekir ki, psikodrama sahnesinde her baoyuncu ayn dzeyde katarsis salamaz. zleyiciler de her oyunda eit dzeyde katarsis elde edemezler. Baoyuncularn yeterince katarsis salayabilmeleri iin spontan olmalar n kouldur. Yine, izleyicilerin katarsis salama dzeyleri de, baoyuncunun spontanl ile doru orantldr. Spontanln bulunmad oyunlar, yazl bir metinden ezberlenmi replikler aktanlyormuasna, kuru, entelektalize edilmi ekilde geer; katarsis gzlenmez. Psikodramay gelitirdii yllarda Moreno, bir grup izleyicinin nnde spontan tiyatrolar dzenleyerek denemeler yapyordu. Bu sralarda bir erkek izleyici, karsnn evde saldrgan olduundan yaknmt (Moreno, 1963). Moreno sz konusu kadn yeye sahnede, romantik roller yerine saldrgan roller vermeye balad. Bir sre sonra da Moreno, bu kadn oyuncunun evde artk saldrgan olmadn rendi. Bu nemli bir gzlemdi; Moreno, kadn oyuncunun her akam sahnede saldrganlkta bulunarak saldrganlk duygularndan arndn, bu yzden artk evde saldrgan olmadn dnd. Katarsisle birlikte igrn ortaya kmasna, izlediim oyunlardan bir rnek vermek istiyorum: Ynettiim oyunlardan birisinde, niversite rencisi olan evli bir hanm, son zamanlarda iinin skldn, ancak bu durum iin herhangi bir somut neden bulunmadn dile getirmiti. Bu hanm baoyuncu olduktan sonra oyun srasnda onun, tamakta olduu ok sayda rolden tr sknt ektiini sezinledim. Bunun zerine sahnede rol atomunu sergilemesini istedim. Kendisi sahnede oturdu ve sahip olduu rolleri, birer kiiyle sembolize ederek evresine yerletirmeye balad. Evinde, e, anne, salk sorunlar bulunan an140 Sosyometri ve Psikod nesine ve babasna yardm etmek zorunda olan bir evltt-alan bir kadnd, snavlara hazrlanan bir niversite rencisiydi ve btn bu rollerin yan sra sk sk ziyaretine gelen komularn arlamas gereken bir ev hanmyd. Ba-oyuncu tm bu rolleri somutlatrarak etrafna dizdikten sonra alamaya balad ve "meer ykm ne kadar arm" dedi. Burada, katarsisle birlikte ortaya kan bir igryle karlayoruz. Ba-oyuncu, skntsnn kaynan hissetmi (alam) ve anlamtr (rolleri ile sknts arasnda, zihinde bir balant kurmutur). Ynettiim baz psikodrama gruplarnda, anneleriyle ya da babalaryla atan genler ba-oyuncu olduklarnda, oyun genelde u ekilde seyretmektedir: zetle belirtmek gerekirse, nce gencin babasyla (veya annesiyle) olan bir atmas canlandrlmaktadr. Bu canlandrma srasnda baz genler babalarna fkelerini dile getirirler (katarsis). (Babalarna kar fkelerini dile getirmeyen genlerin oyunlarndan, imdilik sz etmiyorum.) Bu sahneyi izleyen ikinci sahne, genelde, babayla rol deitirme sahnesidir. Rol deitirme yoluyla genler, babalaryla ilgili kiisel duygu ve dncelerini netletire-bilirler, fkelerinin nedenleri hakknda bilgi sahibi olabilirler (igr kazanma); ayrca babalarnn rolne girerek, onlarla empati kurma, onlar anlama ansna sahip olurlar. Bu iki sahneyi genelde, babayla konuma ve uzlama sahnesi izler. Genler ounlukla sonuta, babalarn (ya da annelerini) oynayan yardmc oyuncuya sarlmak isterler ve sarlrlar. Genlerin bu davranlarna yol aan temel neden, ilk sahnede ka-tarsisin gereklemi olmasdr. lk sahnede fkelerini boaltan, ikinci sahnede genelde duygulanarak igr kazanan ve empati kuran genlerin, son sahnede uzlama ihtimalleri artmaktadr. Psikodrama oturumlarnda igr kazanmayla ilgili, zaman zaman ilgin bulduum baz rnekler ortaya kar. Bunlardan bir tanesini aktarmak istiyorum: Psikodrama 141 Bir gruptaki snma aamasnda Pamuk Prenses adl masal canlandrlyordu. Yedi cce roln oynayan oyuncular, balangta Pamuk Prenses'e iyi davranyorlard; fakat samimiyetleri arttka Pamuk Prenses'e hizmeti muamelesi yapmaya baladlar. Srekli olarak O'na, "orabm nerede?", "gmleimi tledin mi?", "yemek daha hazr deil mi?" demeye baladlar. Bu srada ben ynetici olarak oyunu kenardan izliyordum; aklmdan, "galiba Pamuk Prenses'e evde annelerine davrandklar gibi davranyor" diye geirdim; fakat sesimi karmadm. Masaln dramatizasonu bittikten sonra grup grmesi balad. Bir ye, biraz nce benim aklmdan geenleri aynen tekrarlad; dier yeler de bu gre katldlar. yeler, o gne kadar dnmedikleri bir gerei fark etmilerdi. Annelerini, kendilerine hizmet eden bir kii olarak alglyorlard, bu yzden de ona srekli emirler yadryorlard. Hogrl bir pamuk prenses bulduklarnda ise, annelerine nasl davranyorlarsa, ona da yle davranmlard. Burada sz konusu olan igr yzeysel saylabilir; kk derinlerde olan karmak bir igr deildir. Ancak genler bu igr sayesinde, kiileraras ilikilerini gzden geirebilirler, yeni ve daha ilevsel davranlara ynelebilirler.

(2) Gerei Test Etme ve Altenatif Dnceler Gelitirme Psikodramann bir baka nemli ilevi, kiilere gerei test etme frsat vermesidir. Psikodrama sahnelerinde kiiler, yaamlarndaki birtakm gerekleri sorgular, kklemi kanlarnn doruluk derecesini aratrrlar. Bu ynyle psikodrama sahneleri bir tr laboratuvardr. Psikodramada gerei test etmek ne demektir, niin gereklidir? Bu soruya yle cevap verebiliriz: Gnlk yaamda, fiziksel, sosyal ve psikolojik birtakm gerekler vardr; bir de bizim bu gerekleri alglay eklimiz vardr. Gerekleri alglay eklimiz bazen, geree tam uymayabilir. Sz gelii, bizi sevmediklerini dndmz baz kiiler, aslnda bizi seviyor olabilirler. Ya da biz, ok sevdiimizi sandmz bazlarna, aslnda iten ie fke duyuyor olabiliriz. Gnlk yaamda, 142 Sosyometri ve Psikodrama baz alglarmzn geree uygun olmadn zaman zaman fark ederiz. Fakat sz konusu farkna varma, bazen ok yava olur; bazen de hi mmkn olmayabilir. Oysa psikodrama sahnelerinde kiiler, gnlk yaamda farkna varamadklar pek ok eyin farkna varabilirler; zellikle kiileraras ilikiler konusunda "kesin gerekler" olarak kabul ettikleri birtakm durumlar test etme frsat bulurlar. Kiilerin yaamlarndaki gerekleri test etmeleriyle ilgili Moreno'nun nl Evelyne rnei vardr (Moreno, 1963). Evelyne evinden ayrlmak isteyen bir gen kzdr; babasnn, onun bu isteini reddedecek kat ve hogrsz bir baba olduunu dnmektedir. Gen kzn babasyla konumas sahnede canlandrlr; Evelyne, babasn oynamakta olan yardmc oyuncuyla rol deitirir, yani babasnn rolne girer. Babasnn rolndeyken, onun aslnda sand gibi kat olmadn, kzn seven evkatli bir baba olduunu fark eder. Oyunu yneten Moreno yle der: "Babanzla yirmi yl ayn evde oturduunuz halde size olan sevgisinin ne kadar derin olduunu anlamanz iin bugn buraya gelmeniz, onun deta etine, derisine girerek, onun roln oynamanz gerekiyormu." Evely-ne, babasyla ilgili algsn test etmi ve bu algnn doru olmadn grmtr. Muhtemelen gerek yaamda da babasyla benzeri bir diyalogu kurduunda da ayn sonuca ulaacaktr. Moreno'nun Evelyne rneinin benzerini, lkemiz niversitelerinde genlerle yrttm psikodramalarda sklkla grmekteyim (Dkmen, 1989-a ve 1989-b). Babasn "yanna yaklalmaz" olarak tanmlayan nice gen, babasnn aslnda duygulu ve sevecen olduunu -en azndan olabileceini-, psi-kodrama sahnelerinde hayretle gryor. Bir rnek: Bir oturumda, niversite rencisi olan bir gen kz, okuduu faklteden memnun olduunu, fakat babasnn onu mutlaka Siyasal Bilgiler Fakltesi'nde okutmak istediini belirtti. Gen ise fakltesini deitirmek istemiyordu. Bu sorundan yola klarak gerekletirilen oyun srasnda, bir ara ba-oyuncudan sosyal atomunu sergilemesini istedim. Atomu sergiledi; en ok Psikodrama 143 konumak istedii kii babasyd. Ba-oyuncu babasn temsi-len bir yardmc oyuncu seti ve konumaya baladlar. Gen luz, kendi rolndeyken Siyasal Bilgilere gitmek istemediini sylyordu. Babasnn rolne getiinde ise bir ara unlar syledi: "Evldm, ben Siyasal'n istikbali iyi diye istiyorum, ama sen hi istemiyorsan, zora girmeni istemem". Kendi rolne dndnde, babas rolndeki yardmc oyuncudan bu szleri tekrar iiten baoyuncunun gzlerinin yaard grld. Ba-oyuncumuz, psikodramada, yaamyla ilgili bir gerei test etmi ve bu geree ilikin tahmininin doru olmadn, en aznda doru olmayabileceini grmt (Dkmen, 1993-b). Sosyometri kapsamnda gerei test etmenin en sistematik ve arpc rnei sosyometrik alg testi'dir. lk iki blmden hatrlanaca zere, bir kiiye ait sosyometrik alg testi ile gruptaki gerek tercihleri gsteren sosyometri testi sonular birbiriyle karlatrlyordu. Bu karlatrma sonucunda, sos-yometrik alg testi sahibinin, kimler tarafndan seildii ve reddedildii konusunda ne lde doru tahminde bulunduunu anlayabiliyorduk. Gerei test etme, psikodrama literatrne ait bir kavram; alternatif dnce gelitirme ise bilisel-davran yaklamla ilgili. Bu iki kavram arasnda iliki, hatta benzerlik bulunduu grndeyim. yle ki: Psikodrama sahnesinde kiiler gerei test etmeye altklarnda, elde edilen sonularn doruluundan her zaman yzde yz emin olamayz. Sz gelii Ayhan adl bir yenin "Patronum benim hakkmda olumsuz eyler dnyor; nitekim dn sabah bana ok souk bir ekilde selam verdi" dediini dnelim. Bu ye ba-oyuncu olup sahnede patronunun rolne girse ve bir i-konuma yaparak patronunun azndan unlar sylese: "ok yorgunum, ilerimi yetitiremiyorum...". Ayhan kendi rolne getiinde, aslnda patronunun kendisine kzgn olmadn, kiisel sorunlar ok olduu iin ona scak bir ekilde selm vermediini dnebilir. Ayhan burada, psikodrama kapsamnda gerei test etmi ve patronuyla 144 Sosyometri ve Psikodrama ilgili algsnn doru olmadn anlamtr. imdi, bu sonu doru olabilir; ya da Ayhan yanlm olabilir. Yani gerekten patronu ona kzyor olabilir; fakat kzmyor da olabilir. Bence psikodramann buradaki yarar, bu ikinci alternaf Ayhan'n gndemine getirmi olmasdr. Ayhan psikodrama sahnesinden, hi deilse, patronuyla ilgili balangtaki pein hkmnn doru olmayabileceini fark ederek iner. Yalnzca bu bile nemli bir kazantr.

Yukarda Ayhan'n bir sorununun psikodrama kapsamnda nasl ele alnabileceini grdk. Eer ayn sorunu bilisel-davran yaklam ( * ) benimseyen bir terapist/danman ele alsayd, zetle u yolu izlerdi: (1) Olay ne?: Patronun souk selm vermesi; (2) Bu olaya ilikin Ayhan'n otomatik dncesi ne?: "Patron bana kzgn"; (belki de daha derindeki bir baka dnce: "Kimse beni sevmiyor"); (3) Terapistin yardmyla Ayhan'n yukardaki birinci otomatik dnceye alternatif rettiini farzedelim; sz konusu alternatif dnceler unlar olabilir: "Patronun can, benimle ilgili olmayan bir eye sklm olabilir; bana selm verdiinde, kafas kendi sorunlaryla doluydu; hakkmda olumsuz eyler dnmesi iin neden yok". Yukarda belirtilen trden birtakm alternatif dnceler retildiinde, Ayhan'n balangtaki kaygsnda azalma grlecektir. nk bu yaklam Ayhan'a, ilk dncesi dnda da birtakm alternatif gerekler bulunabileceini gstermitir. Buradaki yaklam ile psikodramadaki yaklam arasndaki * Bilisel-davranc yaklamla ilgili baz Trke ve yabanc kaynaklar: Gilleard, 1987; Karana, 1987; zer, 1990; Ccelolu, 1991; Blackburn, (ev. N.H.ahin ve R.N.Ruganc), 1992; Ellis, 1973; Beck ve ark., 1980; Kendal, 1983; Trovver ve ark., 1989; Freeman ve ark., (Ed.), 1989). Psikodrama 145 nemli benzerlik dikkat ekicidir. Aradaki tek ciddi fark, alternatif gereklerin bilisel yaklamda, daha ok konuma yoluyla, psikodramada ise rol oynama ve rol deitirme yoluyla belirlenmi olmasdr. (Aslnda biliseldavran yaklamn rol deitirme tekniine tamamen kapal olduunu syleyemeyiz. Bilisel-davran terapi /danma yaklamn benimseyen pek ok uygulamac rol oynama tekniinden yararlanr (Trower, Casey ve Dryden, 1989; Hawton, Salkovskis, Kirk ve Clark, 1990; Dkmen, 1993-c). Rol oynama teknii zellikle, bilisel arptmalar ve bunlara elik eden duygular ortaya karmakta etkili olur. Rol oynama srasnda kiilerin duygusal ve bilisel yaantlar eitli aratrmalara konu edilmektedir (Kipper ve Uspiz, 1987). Bu konuyu ilerde tekrar ele alacaz.) (3) Psikodramada renme / Davran Deiiklii Davran terapide kullanlan birtakm teknikler, psiko-dramada dorudan uygulanmaz. (En azndan klsik psikodra-ma iinde dorudan uygulanmaz. Ancak bu tekniklerin psiko-drama iinde dorudan kullanlp kullanlamayaca aratrlmaktadr (Dkmen, 1993-c). Bilisel-davran yaklamla psi-kodramanm nasl badatrlabilecei konusunu ilerde ele alacaz.) Psikodramada davran teknikler dorudan kullanlmaz; ancak balangtan bugne, davran yaklam psiko-drama iine ylesine ustalkla sindirilmitir ki, rol oynama ve benzeri psikodrama tekniklerinin kiilerde davran deiikliine yol atn rahatlkla syleyebiliriz. Psikodrama ile davran terapisi arasndaki iliki ve psikodramanm davran deitirmedeki etkisi, youn bir ekilde olmasa da aratrmaclarn ilgi alan iindedir (Ferinden, 1971). Ayrca, uzun yllardan bu yana davran yaklamla ele alnmasna altmz birtakm davran bozukluklar, rnein fobiler, psikodrama ile de ele alnabilmektedir (Nevvburger, 1987). Btn bunlar bize, psikodrama ile davran yaklamn badaabilirliini gstermektedir. Yukardaki aklamalarn nda psikodramay, "katarsis ve igr kazandrma yoluyla kiilerde davran deiikliini 146 Sosyometri ve Psikodrama amalayan bir ruhsal gelitirme ve terapi yaklam" olarak tanmlayabileceimiz grndeyim. Psikodramada davran deiikliine yol aan etkinlikleri yle sralayabiliriz: (a) Spontanhk Eitimi: ocuklarda doal olarak bulunan spontanlk, evre etkisiyle bastrlr. Yetikinler (burada yaa yetikinleri kastediyorum) genelde, toplumsal kurallar, kiisel isteklerinden stn tutarlar ve daha ok ilerinden geleni deil, yaplmas gerekeni yaparlar. [ocuklardaki doal davranma eiliminin/spontanlm, kltrmzde nemli lde bastrldn, bir incelememde ileri srmtm (Dkmen, 1994).] Moreno'ya gre, bu durumun ar olmas, kiilerin ruh salklarn tehdit eder. Sosyometrinin amac, insanlarn spon-tanlklarn ve yaratclklarn artrarak bu dnyada salam bir edinmelerine yardmc olmaktr. Genelde psikodrama, kiilerin spontanlklarm artrma potansiyeline sahiptir. Fakat gerektiinde bununla yetinilmez ve psikodrama iinde, spontanl artrc zel altrmalar yaplr. Yaplan altrmalarda rol oynama esastr. Spontanlk eitimine katlan yeler, nesnelerin, hayvanlarn, bitkilerin, insanlarn, hatta soyut kavramlarn rollerine girebilirler. Saf, kurnaz, zalim, dilenci, kahraman, aa, bulut, kartal, tavan, ylk at, zgrlk, umut, merak, anne, retmen, hamal rolleri ve akla gelebilecek daha nice rol, psikodrama sahnelerinde sergilenir. Bu rolleri oynamak, hem kiilerin rol repertuarlarn zenginletirir, hem de onlarn yeni durumlara uyum salama ve spontan davranma potansiyellerini artrr. (b) Atlganlk Eitimi: Kitabn birinci blmnde de deinildii zere, atlganlk ile spontanlk arasnda benzerlik bulunduunu dnebiliriz. Spontanlk konusunda olduu gibi atlganlk eitiminin temelinde de yine rol oynama vardr. yelere atlganlk eitimi verilmek istendiinde, sahnede atlganlk sergilemeyi gerektiren durumlar yaratlr; bu durumlarda yelerin algan davranlar denemeleri salanr. rnein yeler, bir kuyrukta araya giren bir kiiyi nasl uyaracaklarn

147 r*"" brarkadaslanndannas.lkorud kender>ne basta yapan bu arkads ve nlklerdir. ^ a ^^lamak K<VT roneri de S davran - " f * J S 3^*^*3* " "T re, aulgar,, rollennJ aulganhta ^ n | kazanab,lnalabrtf. Boyle ^ bakfanda > g V konusundata da W* " " ^ S olurla, ^^tlrdSra^astOn.nnnegore^^ dusn dger aavL saldrgan roller v d VraWere eking-ya d a ^ ^ ^meyen ^ ^ larda eitsel a dan^ ^ ayuntau^ m pekitrmey^ ^ 0^ grup uyelerm . ^b . kUde ynetmesi duru ulann g ^ t an favran^n r^ ^mk^ ^ lece atlgan d * * yneticinin ^ n g ^ , aerekletreblme^ v lere g konusu SU*" /*" ^Jsinde yarar^vadu_ ^ ^f^b hisselidirler. konuanlamabve m nasd ,cra (c) Rol E g r n n-. furtam bilgiler vcut" 'mkundr. Bu sunda her P ' T ^ S ^ ^ d r ^ ^ n M OT yapmaya cesaret 148 Sosyometri ve Psikodrama leri birtakm davranlar, psikodrama sahnelerinde sergilemeye ynlendirilirler. Genelde oyun aamasnda yneticinin uygun grd bir anda baoyuncular yeni davranlar denemeye ynelirler. Genlerle gerekletirdiim psikodramalarda, yeni davranlarn denenmesine yol aan psikodrama sreci genelde yledir: 1) Baoyuncunun bir kiiyle -diyelim ki babasyla- bir sorunu vardr; bu sorun oyunlatrlr, baoyuncu babasyla karlkl konuur (bu srada baba roln grup yelerinden birisi oynamaktadr); 2) Baoyuncu babasna olan kzgnln dile getirir, duygusal boalm -katarsis- salar; (Blatner'a (1993) gre, fke ka-tarsisi, genellikle zlem katarsisidir. lkemizde ounlukla, ulalamayan, konuulamayan babaya duyulan zlem, fke ka-tarsisi ile ifade ediliyor olabilir.); 3) Ba-oyuncu babayla rol deitirir, bylece onun duygu ve dncelerini fark etme/anlama frsat bulur; bir anlamda babasyla empati kurar; baoyuncu ile babas arasnda bir uzlama, ilikilerinde bir yumuama ortaya kmtr; bu anda ounlukla baoyuncularn duygulandklar gzlenir; onlarn duygulanmalar zerine ynetici "u an ne yapmak istersin?" diye sorar; gelen cevap, ounlukla "babama sarlmak isterdim" veya "ona, onu ne kadar sevdiimi sylemek isterdim" eklinde olur; bunun zerine ynetici "o halde niin sarlmyorsun?" veya "niin sylemiyorsun?" der; bu sz, yeni bir davran denemesi iin baoyuncuya uzatlan bir davetiyedir; 4) Ba-oyuncu, yneticinin nerisine uyup babasna sarlr veya onu ok sevdiini syler; bylece, gnlk yaamda ortaya koymad yeni bir davran psikodrama sahnesinde sergilemi olur. Yukarda belirtildii ekilde baoyuncularn yeni davranlar sergilemeleri, yeni ve nemli bir renme srecinin balangc saylabilir. Baoyuncularn, psikodrama sahnelerinde Psikodrama 149 sergiledikleri yeni davranlar gnlk yaamlarnda da sergileme ihtimalleri yksektir. Psikodrama ortamnda yaknlarna olumlu duygularn ifade eden pek ok baoyuncudan, bir sre sonra bu davran gnlk yaamlarnda da tekrarladklarn iitmiimdir. Baoyuncularn sahnede sergiledikleri yeni davranlar, gnlk yaamlarna transfer etmelerini salayan balca iki etmen bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, sahnede yeni davranlar sergilemenin pekitire getiriyor olmasdr, ikincisi ise davran-tutum ilikisiyle ilgilidir. Bilindii zere sosyal psikolojideki bir gre gre, kiilerin tutumlar, davranlar yoluyla da deiebilir. yle ki: Belli bir konuda mevcut tutumuna aykr davranta bulunan bir kii, bilisel elikiye der; bu elikiden kurtulabilmek iin tutumunu davran dorultusunda deitirir. Yukardaki rnekteki ba-oyuncu da, gnlk yaamda yapmaya alk olmad bir davran psikodrama ortamnda sergileyerek babasn pmtr. Bu davran, muhtemelen gencin kafasnda bulunan "babalar plmez" eklindeki kalp dnce ile elimektedir. Gen, bu elikiden kurtulabilmek iin gnlk yaamda da babasn pmeye balam olabilir. (e) Modelden renme: Psikodramada baoyuncularn yan sra izleyiciler de yeni davranlarda bulunmay renebilirler. zleyicilerin yeni davranlar renmeleri, daha ok modelden renme yoluyla olur. Sahnedeki baoyuncunun katarsis salamasn ya da yeni bir davranta bulunmas, grup yeleri tarafndan izlenerek modelden

renilir. Modelden renme etkili bir renme yoludur. Grup yeleri, birbirlerini izleyerek edindikleri yeni davranlar, grup dndaki yaantlarna da transfer edebilirler. Modelden renmenin bir baka tr daha vardr. Eer ba-oyuncu spontan olarak yeni davranlar retmekte ve sergilemekte zorlanrsa, bu durumda ynetici, dier grup yelerinden yararlanma yolunu seebilir. Baoyuncunun yeni davran retmekte tkand bir anda ynetici gruba dnp "siz 150 Sosyometri ve Psikodrama olsanz bu durumda ne yapmak isterdiniz?; isteyen gelip gs_ tersin" diyebilir. Bunun zerine grup yeleri birer birer sahneye gelip kiisel zmlerini sergilerler. Baoyuncu bunlar aynen tekrarlamak ya da kabullenmek zorunda deildir. Arkadalar tarafndan sergilenen bu zmler baoyuncuya birer model oluturmaktadr. Baoyuncu bu modellerden kendisine uygun olan zihninde kodlayp gelecekte kullanabilir. Grup yelerinin baoyuncuya model oluturmas eklindeki mizansen, yneticiler tarafndan dikkatle kullanlmaldr. Ynetici her eyden nce, byle bir uygulama ncesinde grubu ve zellikle baoyuncuyu yeterince tanyor olmaldr. rnein ba oyuncunun egosu yeteri dzeyde gl olmal, kendisine birtakm rnek davranlar sunulmasn, kiisel zayfl olarak alglamamaldr. (f) gr Yoluyla renme: Yukarda sralanan spontan-lk eitimi, atlganlk eitimi, rol eitimi, yeni davranlar deneme ve modelden renme, psikodramada davran deiikliini salayan zel etkinliklerdir. Psikodramada davran deiikliine yol aan, ancak yukarda sralananlar kadar somut olmayan bir ey daha vardr. Bu da psikodramann kendisidir. Gerek baoyuncular, gerekse grup yeleri katarsisin elik ettii igr yoluyla, kendileriyle ilgili birtakm nemli gerekleri renirler. rendikleri bu gerekleri grup dna transfer etme anslar da vardr. gr yoluyla renmeye pek ok rnek verebiliriz. rnein yukarda, bir masaln canlandrlmas srasnda grup yelerinin Pamuk Prensesi hizmeti gibi kullandklarndan sz etmitik. Grup grmesi srasnda bu yeler, annelerine de byle davrandklarn belirterek, bu konuda bir igr kazanmlard. Daha sonraki oturumlarda ayn yeler, evlerinde artk eskisi gibi annelerine emirler yadrmamaya altklarn ifade ettiler. Burada sz konusu olan davran deiiklii, psikodramada kazanlan bir i grden kaynaklanmtr. Psi-kodrama sahnelerinde eitli konularda igr kazanan deneklerin, bu igryle ilgili olarak gnlk yaamlarnda birtakm davran deiiklikleri sergilemeleri olaandr. psikodrama 151 PSKODRAMANIN TEMEL ELER (ARALARI) Psikodramann gerekletirilebilmesi iin be temel e/ ara gereklidir. Bunlar, sahne-dekor, ynetici, baoyuncu, yardmc oyuncular ve gruptur. Her birini inceleyelim. Sahne - Dekor Moreno (1963 ve 1977), New York'ta psikodrama oturumlarn srdrd salonun bir kesinde, basamakla klan yarm daire eklinde bir sahne yaptrmt. Sahnenin gerisinde, biraz yukarda bir balkon vard; bu balkon, gerektiinde sperego rolndeki kiilerin -rnein yarglarn- grndkleri ya da seslerinin duyulduu yer oluyordu. Moreno'ya gre sahne, objektif ve tedavi edici bir ortam yaratmaktadr. Sahnede birka k ve perde bulunmasnda yarar vardr. Oturumun banda sahne bo olur. zleyiciler, sahneyi grebilecekleri ekilde salonda otururlar. Oyuna geildiinde bir grup yesi ile birlikte -ki bu ye baoyuncudur- ynetici sahneye kar. Oyunun ak iinde gerektiinde oyunda rol alacak yardmc oyuncular da sahneye arlrlar. Psikodramann, Moreno'nun tanmlad ekilde zel sahnede gerekletirilmesi her halde etkileyici ve yararldr. Ancak gnmzde, gerek lkemizde gerekse baka lkelerde, zel psikodrama sahneleri yaygn olarak kullanlmyor. Gnmzde psikodrama yneticileri, ounlukla psikodrama oturumlarn ynetirken, grubun topland odann ya da salonun bir kesini sahne kabul ederler. Odann/salonun hangi tarafnn sahne kabul edileceine baoyuncu karar vermelidir. Psikodramann yaplaca odann/salonun ok kk ya da ok byk olmamasnda yarar vardr. Kk mekn, hareket yeteneini engeller; byk mekn ise hem gruptaki btnlk duygusunun olumasn engelleyebilir, hem de dikkatin dalmasna yol aabilir. Kullanlan meknn farkl dzeylerde ayarlanabilmek!, pencerelerde perde bulunmaldr. 152 Sosyometri ve Psikodrama (nk, rya ve benzeri yaantlarn dramatize edilmesi srasnda ortamn lo olmas gerekecektir.) Eer zel sahnesi olmayan bir ortamda allyorsa, zeminde hal bulunmas iyi olur; bu takdirde grup yelerinin rahat bir ekilde oturmalar, oyuncularn ise gerektiinde yere oturmalar ve uzanmalar mmkn olur. Psikodrama oturumlarnn balangcnda ve sonunda yeler bir daire tekil edecek ekilde oturduklar iin, salonda hareketli sandalyelerin ya da minderlerin bulunmas gerekir. Grup iinden bir baoyuncu ktktan sonra, genellikle yneticiler, bu oyuncuya "sahne ne taraf olsun?" diye sorarlar. Baoyuncunun odann bir yarsn sahne olarak

semesi zerine, dier yeler, sandalyelerini/minderlerini alarak odann teki yarsnda toplanrlar. Baoyuncu ile ynetici sahnede dolaarak, baoyuncunun dramiteze edecei olayn nasl baladn konuurlar. Baoyuncu, dekoru, yani canlandraca olayn getii ortam ayrntl olarak tanmlar. Moreno'nun nerisi dorultusunda sahneli psikodrama salonlar kullanmann baz ynlerden nemli avantajlar olabilir. Ancak bugn mecburen kullandmz sahnesiz salonlar da, yelerin daire eklinde oturmalarna imkn verdii iin, bir baka ynden avantajldr. nk, Moreno'nun sahneli salonlarnda grup yeleri, sabit sandalyelerde arka arkaya oturmak zorundadrlar. Oysa, bir psikodrama oturumunun banda ve sonunda yelerin daire oluturarak yz yze gelmeleri, grupta btnl/kohezyonu artrmak asndan yararldr. Baoyuncularn sahnede dekoru tanmlamalarna zen gsterilmelidir. phesiz ki, belli bir olayn gemi olduu yerdeki eyalarn ayns sahneye yerletirilemez. Baoyuncu, canlandraca olayn getii yerdeki nesneleri/eyalar, sahneye szel olarak yerletirir. "urada kap, urada pencere var; dolap bu tarafta, sandalyeler urada" der. Tanmlad her eyin yerine bir sembol konulmas art deildir; fakat mmkn olduunca konulursa iyi olur. Sz gelii, bir kapy temsil etmek zere hibir sembol kullanlmayabilir; yeler ve ynetici, kapnn belli bir noktada bulunduunu hayal ederler; ya da Psikodrama 153 kapy temsil etmek zere aralkl iki sandalye, bir dolab tem-silen bir anta, sandalyeler iin de gerek sandalyeler kullanlabilir. Psikodrama sahnesinde nesneler, gerekirse insanlara da temsil edilebilir. rnein ormandaki aalar sembolize etmek iin birka grup yesi ayakta durabilir. Dekorun tanmlanmas ve yerletirilmesi bittiinde, gerek ba-oyuncu iin, gerekse grup yeleri ve ynetici iin, odann o kesi artk, "oda" deil, ba-oyuncunun drt yl nce ziyarete gittii bir ev, bindii bir tren ya da ryasnda grd bir ormandr. Psikodramada dekorun tanmlanmas nemlidir. Dekor, psikodramada hibir zaman bir ayrnt deildir. nk, baoyuncunun gemite belli bir ortamda yaad duygular, bugn psikodrama sahnesinde tekrar yaayabilmesi iin, dekor araclk edecektir. (Sz konusu duygularn tekrar yaanmasnda araclk edecek ikinci e, yardmc oyunculardr. Yardmc oyuncular aada, ayr balk altnda ele alacaz.) Ba-oyun-cu, o gemi gnde, o dekor iinde, o duygulara sahip olarak o davranlar sergilemitir. Bugn sahnede ba-oyuncunun, psikodramaya temel oluturacak o gnk duygular yeniden yaayabilmesi iin, ncelikle o dekoru, o gemi gndekine benzer ekilde hissedebilmesi gereklidir (Dkmen, 1988-a). Psikodramadaki dekor canlandrma ile insan belleinin ileyii arasnda, nemli bir iliki bulunduu kansndaym. Bu grten hareketle, bellek ile ilgili bir bilgiyi hatrlatarak, psi-kodramada dekoru canlandrmann ilevini tartacam. Bilindii zere, belleimiz, kodlama, depolama ve ara-bul-geriye getir mekanizmalarna dayanr. Bu kapsam iinde, gemiteki olaylar hatrlamamzda iki nemli faktr vardr. Bunlar, i ortam ve d ortamdr. D ortam, belli bir renmenin gerekletii evre artlar anlamna gelir. Hatrlamaya altmz ortam, renmenin gerekletii ortama ne kadar benzerse, hatrlama da o kadar kolay olur. (Eitim psikolojisin- ' de bu ilkeden yola klarak, snav ortamna benzeyen bir ortamda ders allmas durumunda, hatrlamann daha kolay olaca ifade edilir.) Bence, psikodramada gemi olaylarla 154 Sosyometri ve Psikodrama ilgili dekorlarn ayrntl olarak tanmlanmas, gemiteki bir d ortamn gnmze tanmas demektir. Sz konusu ortam gnmze ne kadar iyi tarsak, bir zamanlar o ortamla birlikte bulunmu olan duygu ve dncelerimiz de o kadar kolay bugne tanm olur. Psikodrama sahnesi ile ilgili son olarak unu sylemek isterim. Eski Yunan Tiyatrosu'nda birlik kural vard. (Zamanda, olayda ve meknda birlik.) ada tiyatroda bu kural geerli deildir. Psikodrama sahnesinde de birlik kural yoktur. Bu sahne, ne drt duvarla snrldfr, ne de zamann belli bir ann yanstmak zorundadr. Psikodrama sahnesi, hem surplus reality'yi, hem de mevcut fiziksel gerei birlikte kucaklar. Bu sahnedeki dekorlar, fiziksel gerein bir paras olmann yan sra, surplus reality'nin ngrecei ekilde herhangi bir anlam da tayabilir. rnein bir sandalye, yerine gre herhangi bir nesneyi, bir canly ya da soyut bir kavram temsil edebilir. Sonu olarak psikodramada, sahne ve dekor surplus reality'nin hizmetindedir. Surplus reality ise insann hizmetindedir. Ynetici / Terapist Psikodrama oturumlarn yneten profesyonel kiilere eitli adlar verilmektedir. Direktr, psikodramatist, psikodra-maturg, psikodrama terapt gibi... Bunlar arasndan "direktr" sklkla kullanlmaktadr (Goldman ve Morrison, 1984; Corey, 1985). Moreno (1977) baz yazlarnda "director (direktr)", bazlarnda ise "facilitator (kolaylatrc)" demeyi tercih etmektedirler. Ben ise bu kitap kapsamnda, "terapist" veya "ynetici" demeyi tercih edeceim. Hasta gruplaryla psi-kodrama yapldnda "terapist", psikolojik danma kapsamnda psikodrama yapldnda ise "ynetici" denmesinden yanaym. Adlandrmadaki bu ayrmn yan sra, grubun niteliine baklmakszn bir ad verilmek istendiinde, "ynetici" denmesinin daha uygun olacan sanyorum. nk psikodramada ynetme, tedavi etmeye oranla daha kapsayc bir

Psikodrama 155 anlama ve ileve sahiptir. Psikodrama konusunda uzmanlam bir yneticinin ynettii psikodrama oturumlarna katlanlar, hem ruhsal ynden gelime hem tedavi olma ansna sahip olurlar. Psikodramada Yneticinin Fonksiyonu: Ynetici, psiko-drama oturumunda, grup yelerinin tmyle, zellikle de baoyuncuyla ve sahnedeki oyunun akyla ilgilenir. lerde daha ayrntl ele alacamz zere bir psikodrama oturumu, snma, oyun ve grme adl ana blmden oluur. Bu basamaklarn her birisinde yneticinin belirli rolleri vardr. Isnma blmnde ynetici, yelerin spontanlklarn artrc eitli snma teknikleri uygulayarak, ortaya bir baoyuncunun kmasn salamaya alr. Isnma sonucunda bazen bir ye ba-oyuncu olmaya kendiliinden talip olur. Bazen de ksmen snm bir yenin sahneye kp kmamak konusunda kararszlk yaad gzlenir. Ynetici, sahneye kp kmama konusunda kararsz gzken bir yeyi, ba-oyuncu olmas iin yreklendirebilir. Hatta, dozunu iyi ayarlamak kaydyla biraz srarc bile davranabilir. Oyun aamasna geildiinde ynetici, ba-oyuncunun sahnede belirli bir olay/fantaziyi canlandrmas srasnda, gerekli grd psikodrama tekniklerini yeri geldike uygular. Oyun aamasyla ilgili olarak belirtilmesi gereken nemli bir noktaya deinmek istiyorum. Oyun srasnda kimin oyunu ynetecei konusunda, ynetici ile ba-oyuncu arasnda hassas bir dengenin kurulmas gereklidir. Bu dengeyi kollayacak kii ynetici olmaldr. Ynetici, ba-oyuncu tarafndan srdrlen oyunun akn gereksiz yere kesmemeli, ancak yeri geldike, tedavide fonksiyonel olabilecek belirli bir teknii uygulamaya koymaldr. Psikodrama yneticisi, asla bir sinema rejisr ya da bir tiyatro ynetmeni gibi davranmamal, yani baoyuncuya ne yapacan ya da bir rol nasl oynayacan -retmemelidir. Ynetici, ba-oyuncunun ve dier oyuncularn katarsis olmalarn, igr kazanmalarn, gerei test etmelerini, ksacas ruhsal ynden gelimelerini salamak amacyla, 156 Sosyometri ve Psikodrama psikodramanm kendine zg koullar iinde bir terapist olarak grev yapmaldr. Bir tiyatro ynetmeni, sanatlarn rollerini nasl oynamalar gerektiini gsterebilir; fakat bir psiko-drama yneticisi, oyuncularn spontanlklarn bozabilecek bu tr davranlardan kanr. (Ancak ynetici, bu konuda gerektiinde inisiyatifini kullanarak duruma uygun zmler retebilir. rnein baoyuncunun ketlendii baz durumlarda, ba oyuncuya ne yapaca konusunda nerilerde bulunabilir ya da dier yelerin ona model oluturacak davranlar sergilemelerini isteyebilir.) Ba-oyuncu, hem kendi roln nasl oynayacana karar verir, hem de oyunda rol verdii dier yelerin rollerini nasl oynayacaklarn onlara gsterir. nk sahnede canlandrlmakta olan olay yaam olan ya da ryay grm olan kii sadece baoyuncudur. Yneticinin rollerinden birisi katalizr-lk'tr. Ynetici, oyunun yavalamas, baoyuncunun duygularn yeterince spontan olarak ortaya koyamamas halinde, mdahale edip oyunu hzlandrabilir. Yneticinin bu fonksiyonu, yani katalizr rol oynamas, eitli kaynaklarda vurgulanmaktadr (Moreno ve Elefthery, 1982; Corey, 1985). Fakat zellikle belirtmek gerekir ki, psikodramada yneticinin "katalizr rol oynadn" sylerken "pasif bir rol oynar" demek istemiyorum. Sadece gdml olmayan eitli psikoterapi/ psikolojik danma yaklamlarnda, terapiste/danmana atfedilen katalizrlk rolnn, psikodrama yneticileri iin de geerli olduunu belirtmek istiyorum. phesiz ki psikodra-ma yneticisinin rol yalnzca katalizrlkle snrl deildir; ynetici, sz konusu katalizrlk rol ile tedaviye/psikolojik danmaya ynelik birtakm meslek bilgilerini badatrmak zorundadr. Psikodramada yneticinin oyuna karma-karmama boyutundaki davranlar grupta toplanabilir. yle ki: (a) Ynetici bazen oyuna dorudan mdahale ederek belirli psikodrama tekniklerini uygular, baoyuncuya ynlendirir, oyunu ynetir; Psikodrama 157 (b) Bezen ynetici, yalnzca oyunu hzlandrmakla yani katalizr rol oynamakla yetinir; (c) Baoyuncunun oyunu srkleyip gtrd, yeterince spontan davrand baz sahnelerde ise ynetici, bir kenara ekilip, dier yelerle birlikte oyunu izlemekle yerinebilir. Ynetici oyunu kenardan izlerken, gerekli grd anda oyuna katlp ynlendirmede bulunabilir. Yneticiler, yukarda belirtilen tr davran, yerine ve zamanna gre kullanma becerisini, zaman iinde kullanm olmaldrlar. Moreno'ya gre psikodrama yneticisinin temel fonksiyonu vardr (Moreno, 1963 ve 1977; Moreno ve Elefthery, 1982). Bunlar yle sralayabiliriz: (a) Oyunun prodktrdr (producer); (b) Terapisttir (catalyst/faciliator); (c) Analisttir (analyzer/observer). Bu noktaya kadar yneticilerin yukarda ana hatlaryla ifade ettiimiz fonksiyonlarn/grevlerini, maddeler halinde yle belirtebiliriz:

(1) Psikodramann ilk aamasnda, eitli snma teknikleri uygulayp yelerin spontanlklarn artrarak, ortaya bir ya da birka ba-oyuncu kmasn salamaya alr. Ba-oyuncu olmak konusunda kararsz olan yeleri, tevik eder; ancak bunu yaparken, emredici deil, yreklendirici olmaldr. (2) Ynetici, bir baoyuncunun oyununu sahnede canlandrmadan nce, grubun byle bir oyunu izlemeye istekli olup olmadn dikkate almaldr. Bu yzden ortada birden fazla ba-oyuncu adaynn bulunmas halinde, seimi grubun yapmas genellikle tercih edilen bir yoldur. Grubun byle bir seim yapmas sz konusu olduunda ynetici grup yelerini, spontan seimler yapmaya ynlendirmelidir. (3) Baoyuncunun belirlenmesinden sonra, ynetici bu iiyle sahnede dolaarak, onun o andaki ihtiyacnn ne oldu158 Sosyometri ve Psikodrama unu anlamaya alr. Sz konusu ihtiya dorultusunda baoyuncunun oyuna daha fazla snabilmesi, dier bir syleyile oyunun havasna girebilmesi iin aba gsterir. (4) Ynetici, oyunun duygusal yknn ar olacan tahmin ettii durumlarda, oyuna balamadan nce, baoyun-cunun grup iinden e-ego semesini ister. E-ego olarak seilen ye, ba-oyuncunun kendisine zde kabul ettii bir kiidir; oyun srasnda ba-oyuncunun arkasnda durur, onunla birlikte hareket eder; grevi ba-oyuncuya destek olmaktr. (5) Ynetici oyun srasnda, mesleki bilgisini ve sezgisini kullanarak, yerine gre deiik psikodrama teknikleri uygular; rol deitirtir, eleme, ayna gibi teknikleri uygular. (6) Ynetici, gerek oyun srasnda, gerek oyun sonrasnda grme srasnda baoyuncuyu her trl zedeleyici eletiriden korumaldr. Bunu yaparken de zedeleyici eletiriyi ynelten yelere kar krc olmamaldr. (7) Ynetici, baoyuncunun duygusal durumuyla srekli ve titiz bir ekilde ilgilenmelidir; baoyuncunun regresyona girmesi halinde ya da bir kriz durumunda, annda mdahale edebilmelidir. phesiz ki ynetici, byle bir mdahalede bulunabilmek iin gerekli bilgi ve beceriye sahip olmaldr. Ynetici, meslek beceriyle ilgili kiisel snrlar hakknda gereki bilgiye sahip olmal, sahnede, stesinden gelemeyecei durumlar yaratmamaldr. Psikodramada baoyuncularn regresyona girmeleri ve daha sonra bu regresyondan adm adm kartlarak ruhsal ynden geliim kaydetmeleri istenen bir durumdur. Ancak ynetici, bylesine bir srece hkim olabilecek ve zellikle baoyuncuyu regresyondan karabilecek dzeyde meslek bilgi ve beceriye sahip deilse, baoyuncuyu fazlaca regresyona sokmamaya zen gstermelidir. (8) Ynetici, sahnedeki oyunu ynetirken, oyunu izlemekte olan dier yelerin duygusal durumlarna da srekli dikkat etmelidir. Oyun srasnda ya da oyun sonrasndaki grme srasnda izleyicilerde ortaya kabilecek youn regres-yona ya da krite mdahaleye hazr olmaldr. psikodrama 159 Ayn anda birka yenin yneticinin ilgisine ihtiyac olmas halinde, yneticinin bunlarn hepsine birden yetiemeyecei aktr. Bu yzden gruplarda yneticiye yardmc olabilecek bir kiinin bulunmasnda yarar vardr. Bu kiiye "yardmc terapist (co-terapist)" ad verilir. zellikle psikiyatrik tan alm kiilerden oluan gruplarda -yani hasta gruplarnda- yardmc terapist bulunmasnda yarar vardr. (9) Ynetici, gruptaki gerginlikleri azaltmal ya da yerine gre bu gerginlikleri bir oyun konusu yaparak gruba yeni bir igr kazanma ve gelime frsat salamaldr. Gerek yeler arasndaki atmalar, gerekse bir yenin yneticiye ynelik fkesi, psikodrama sahnelerinde rahatlkla ele alnabilir. Ynetici hem gruptaki sorunlara kar duyarl ve saygl olmal, hem de gerektiinde gerginlikleri azaltacak ynde espri yapabilmelidir. (10) Oyun srasnda ynetici, gruptan gelen geribildirimlere (feedback'lere) ak olmaldr. Sz konusu geribildirimler, genellikle szsz mesajlar eklindedir. yelerden gelen szsz mesajlar, onlarn skldklar yolundaysa, oyunun srmesi halinde baoyuncu da fazlaca yararlanacak gibi gzkmyorsa, ynetici oyunu durdurabilir. yeler fazlaca sklyorlarsa, bir eyler yolunda gitmiyor demektir; en azndan baoyuncu yeterince spontan deil demektir. Bu durumda ynetici inisiyatifini kullanarak oyunu kesmelidir. Ancak oyun bir anda bitirilmemelidir. Ynetici, baoyuncunun kendisini engellenmi hissetmemesi iin, uygun bir mizansenle, uygun bir kompozisyon yaratarak oyunu bitirmelidir. Yneticinin zellikleri: Psikodrama yneticilii, bir teknisyenlik ii deil, uzmanlk gerektiren bir etkinliktir. Yani herhangi bir meslein mensuplarna, yalnzca psikodramay rettikten sonra, onlar psikodrama yneticisi kabul etmek, kanmca doru deildir. Ancak belli mesleklere mensup kiilere psikodrama alannda zel bir eitim verdikten sonra onlar psikodrama yneticisi/psikodrama terapt kabul etmek gerekir. Sz konusu psikodrama eitimi, psikiyatristlere, psi160 Sosyometri ve Psikodrama kiyatrik hemirelere, klinik psikologlar ncelikle dnlmek zere psikologlara ve onlara yakn eitim grm psikolojik danmanlara verilmelidir. Bu alanlar dnda lisans eitimi al m kiilere de psikodrama eitimi verilebilir; ancak bu kiiler temel psikoloji bilgisine sahip olmadklar takdirde, uygulamada glklerle

karlaacaklardr. Bir psikodrama yneticisinin, psikodramay renmeden nce, genel psikoloji, geliim psikolojisi, sosyal psikoloji, patoloji'' j->*;!'oloji ve benzeri alanlarda bilgi edinmi olmasnda yarar vardr. Temel psikoloji ve psikiyatri bilgisine ve klinik/danma tecrbesine sahip olmayan bir ynetici, bir psikodrama oturumunu, grupta iler yolunda gittii takdirde ynetebilir. Ancak gruplarda her z a -man iler yolunda gitmeyebilir; regresyonlar, krizler ortaya kabilir. Ynetici, ortaya kabilecek, youn bir regresyona / bir krize annda mdahale edebilecek meslek beceriye sahip olmal ya da en iyisi bir krizin ortaya kmamas iin gerekli ortam salayabilmelidir. Bir psikodrama yneticisi, meslek bilginin ve tecrbenin yan sra, baz kiilik zelliklerine de sahip olmaldr. Corsini (1966) bu zelliklerin, yaratclk, cesaret ve karizma olduunu belirtmektedir. Corsini'ye gre, psikodrama yneticisi, oyunu ynetirken eitli tekniklerden hangisini ne ekilde uygulayacana karar verirken, yaratc; bu karar uygulamaya koyarken cesur olmaldr. Yine Corsini'ye gre ynetici, oyuncularn spontanlklarn artrmak ve baoyuncu olarak ortaya kmalar konusunda onlar yreklendirmek iin de belli bir karizmaya sahip olmaldr. Grup yeleri kadar yneticinin de spontan olmaya ihtiyac vardr. Ynetici spontanl ile hem yeleri cesaretlendirmeli, hem de onlara rnek olmaldr. Yneticinin spontan olmad bir grubun yelerinin spontan olmas gleir. Psikodrama yneticisinin, spontan olmann yan sra yaratc olmas da beklenir. Yukarda da belirttiimiz gibi, psiko-drama ynetmek, teknisyenliin ok tesinde bir etkinliktir. Oyunun belli bir annda, mevcut ok saydaki teknikten en Psilcodrama 161 uygununu seerek, bu teknii oyunun genel kompozisyonuyla badatrmak ve o adaki olaya uyarlamak yaratclk ister. stelik baz durumlarda yneticiler, mevcut tekniklerin yetersiz kalmas durumunda, yepyeni bir teknii ayak st dnp uygulamak zorunda da kalabilirler. phesiz bu da yaratclk gerektiren bir olaydr. Ba - Oyuncu (Protagonist) Psikodramada, kiisel bir konuyu/sorunu gruba getirerek sahnede canlandran kiiye "baoyuncu (protagonist)" ad verilir. Moreno bu adlandrmay, Klsik Yunan tiyatrosunda "ba oyuncu" anlamna gelen "protagonist" kelimesinden yola karak yapmtr. Psikodramay eer tiyatroya benzetecek olursak, baoyuncunun hem yazar, hem rejisr, hem de aktr/aktrist olduunu dnebiliriz. Ynetici de, bazen dorudan mdahale eden, bazen de kenarda kalmay tercih eden bir rejisrdr; bir anlamda ynetici, rejisrl baoyuncu ile paylar; bu paylamann ne ekilde olacan belirlemede inisiyatif yneticiye aittir. Adeta, yneticinin ba rejisr olduunu, baoyuncunun ise, yneticinin bu roln zaman zaman paylaan bir tr reji asistan olduunu dnebiliriz. Baoyuncu, bu ilevinin yan sra, zellikle oyunun yazar ve ba oyuncusudur. Psikodramada baoyuncu, grubun ve yneticinin ilgisinin zerinde younlat, oyunun eksen kiisidir. Oyun srasnda btn yeler, baoyuncuya yardma hazr beklerler. Oyunun niteliine gre baoyuncu, grup yelerinden istediklerine oyunda rol verir. (Kendisine rol verilen yeye "yardmc oyuncu" denilir.) Sz gelii, babas ile ilgili bir olay canlandrmakta olan bir baoyuncu, yelerden birisini babasnn roln oynamak zere sahneye arr. Baoyuncunun bu tr bir rol vermeyi unutmas halinde, ynetici kendisine hatrlatmada bulunur. Yardmc oyuncuyu, yani baba roln oynayacak oyuncuyu rolne hazrlamak ve gerektiinde ona roln retmek, yani nasl davranacan gstermek, baoyuncunun 162 Sosyometri ve Psikodrama grevidir. Oyun srasnda yardmc oyuncu, baoyuncunun istedii ekilde roln oynuyorsa, oyun srdrlr; eer yardmc oyuncunun oyunu, ba-oyuncunun kafasndaki geree aykrysa, baoyuncu yardmc oyuncunun yerine geerek, ne yapmas gerektiini ona gsterir. Ba - Oyuncunun Seilmesi: Baoyuncularn ortaya kmas eitli yollarla olur. Bunlardan sklkla raslanan birka tanesini yle sralayabiliriz: (a) Gnll Olarak: Baz psikodrama oturumlarnda, oturumun banda ynetici "bir sorun getirmek isteyen var m?" diye sorar. Bu soru zerine eer bir ye ortaya karsa, baoyuncu bulunmu olur. Eer birden fazla kii gnll ise, ynetici gruba seim yaptrr. Bu durumda izlenen yol udur: Gnlller ortaya kp getirmek istedikleri olaydan ksaca sz ederler; her birisi baoyuncu olmann kendisi iin niin nemli olduunu belirtir. Adaylar, aralarnda uzlaamazlarsa ynetici grubun fikrini sorar. yeler genellikle ortaya kp konusunu kendilerine yakn bulduklar adayn arkasnda dururlar. Bylece, gerekletirilen bir tr sosyometrik lm sonucunda (burada aksiyon seim sz konusudur) baoyuncu belirlenmi olur. Bir taneden fazla baoyuncu aday bulunduunda seimin gruba yaptrlmasnda yarar vardr. Yneticinin belli bir konuyu ynetme konusunda zel bir engeli varsa, rnein o konuyu ynetmede kendisini yeterli hissetmiyorsa, ancak bu durumda ynetici, gerekli aklamada bulunarak adaylar arasnda seim yapabilir. zel engeller dnda yneticinin adaylar arasnda seim yapmay alkanlk haline getirmesi iki ynden sakncaldr; hem adaylar arasnda kskanlk ve rekabet ortaya kabilir, hem de yneticinin setii bir baoyuncunun, grubun ounluu

tarafndan desteklenmemesi tehlikesi vardr. Bu sakncalardan birincisi gruptaki kohezyonu olumsuz ynde etkiler, ikincisi ise psikodramanm kalitesini drr. Sahnedeki baoyuncu grubun duygusal desteinden yoksun kaldnda, gerek baoyuncu, gerekse grup, sergilenen oyundan yeterince yararlanamazlar. Psikodrama 163 Ba-oyuncu adaylarndan birisinin grubun sosyometrik tercihi ile seilmesi, ounlukla bavurulan uygun bir yoldur. Ancak bunda da dikkatli olunmas gerekir. Sosyometrik seimi kaybeden adaylarn egolar, bu durumu tolore edebilecek dzeyde gl olmaldr. Nevrotiklerden ya da psikotiklerden oluan gruplarda bu tr seimler, adaylarda reddedilmilik duygusu uyandrabilir; bu da zedeleyici olur. Bu yzden baoyuncu adaylar arasnda seim yaptracak yneticilerin grubu yakndan tanmalarnda yarar vardr. Belli bir psikiyatrik tan almam kiilerden oluan gruplarda da bazen, baoyunculuk seimini kaybeden adaylar znt duyabilirler. Psikodramada, her ey gibi byle bir durumdan da yararlanlabilir; ynetici, seimi kaybettii iin zlen adaya, bu duygusunu oyunlatrmasn nerebilir. Yneticiler her zaman ba-oyuncuyu semek iin gnll aramazlar. Baoyuncunun gnlller arasndan seilmesi, Kumar ve Treadwell'e gre (1986) durumda ilevseldir. Bu durumlar yle sralanabilir: (1) Grup kalabalksa, (2) Grup yeleri psikodrama konusunda tecrbeliyseler, (3) Psikodra-ma oturumu iin ayrlan sre kstl ise. (b) Isnma altrmalar srasnda: Psikodrama oturumlarnn ilk aamas snma aamasdr. Bu aama srasnda ynetici eitli snma altrmalar yaptrr. (rnein yeler bir anlarn anlatrlar, szsz iletiimde bulunurlar, bir masal canlandrrlar ya da grupta dinledikleri bir mzikle ilgili duygularn dile getirirler.) Bu altrmalar srasnda yelerden birisinin fazlaca duygu ykl olduunu gren ynetici, bu yeyi ba-oyun-cu olmak zere sahneye davet edebilir. yelerin ne lde duygu ykl olduklarn belirlemek iin yneticiler, daha ok duygusal yz ifadelerini ipucu olarak kullanrlar. Isnma altrmalar srasnda ynetici, bir yenin duygu ykl olduunu grrse, yani onun yeterince sndna kanaat getirirse, altrmay keserek bu yeyi sahneye davet edebilir. Fakat bazen de snma altrmas bittikten sonra grupa toplanlp ksa bir ara grmesi yaplrken, bir yenin yeterince 164 Sosyometri ve Psikodrama snd grlr. Ba oyuncu olabilmek iin gerekli spontanla ulat dnlen bu ye de yine ynetici tarafndan sahneye davet edilebilir. (c) Sosyometrik lmler sonucunda: Isnma aamasnda bavurulan etkinliklerden birisi de sosyometrik lmlerdir. Sosyometrik lmlerin, sma altrmalar arasnda zel bir yeri bulunduu dnlebilir. Daha nceki-blmlerden hatrlanaca gibi tr sosyo-metri testi vard. Bunlar, szl olarak, aksiyonla ve yazl olarak gerekletirilen sosyometrik seimlere dayanyordu. Bu seimlerden hangisi kullanlm olursa olsun, yneticiler, psiko-drama gruplarna ait sosyometrik rntlere bakarak baoyuncuyu belirleyebilirler. zellikle sosyometrik rntlerde yalnz kalm ya da itilmi yeler ba-oyuncu olduklar takdirde, ruhsal ynden gelime frsat bulurlar. Yalnz kalan ya da itilen yeler, psikodrama sahnesinde, bu durumlarna yol aan davranlarnn neler olduu konusunda igr kazanabilirler. Sosyometri testi sonularnn grup yelerine aklanmas genelde uygun grlmez. zellikle okullarda, bu tr aklamalar zedeleyici olabilir. Ancak baz aratrmaclar, eitim ya da tedavi amal baz gruplarda uygulanan sosyometri testi sonularnn yelere aklanabileceini, bu sonular zerinde yelerin tartabileceklerini ve bunun sonucunda da ortaya bir ba-oyuncu kabileceini belirtmektedirler (Kumar ve Treadwell, 1986). Kanmca bu tr yaklama bavurabilmek iin, hem yneticinin grup yelerini yeterince tanyor olmas gereklidir, hem de yelerin egolarnn yeterince gl olmas gereklidir. (d) Yneticinin paylama srasndaki gzlemleri yoluyla: Bir psikodrama oturumundaki son aama grme aamasdr. Bu aamada yaplanlardan birisi de paylamadr; yeler, izledikleri oyuna ilikin duygularn birbirleriyle paylarlar. Bu srada ynetici, yelerden birisinin fazlaca duygu ykl olduunu, yani yeterince sndn gzlerse, bu yeyi ba-oyuncu olmak iin sahneye davet edebilir. Eer grup uzunca srm Psikodrama 165 bir oyunun sonunda yorgun dm ise, ksa bir aradan sonra yeni ba-oyuncu sahneye karlr. Kumar ve Treadvvell (1986), ba-oyuncunun seiminde, yukarda belirtilen yaklamlardan hangisinin tercih edilecei konusunda yneticilerin yararlanabilecekleri alt lt ileri srmlerdir. Bu ltier unlardr: a) Grubun tipi: Grup yeleri arasnda ne lde tanklk bulunduu; grubun psikodrama konusunda ne lde bilgi sahibi olduu; yelerin psikiyatrik tan alp almadklar; b) Grubun ka kiiden olutuu; c) Bir oturum iin ayrlan srenin ne kadar olduu; d) Ba-oyuncu adaylarna ait sorunlarn/atmalarn nitelii; e) Ba-oyuncu adaylarnn kiilik zellikleri;

f) Yneticinin meslek tecrbesi ve kiisel tercihi, Kumar ve TreadweH'e (1986) gre yneticiler, yukardaki alt lt dikkate alarak, hangi yaklamla, kimi baoyuncu seeceklerine karar verirler. rnein, eer grup kalabalk, sre kstlysa ve yeler daha nceden psikodrama yaants geirmilerse, ynetici ncelikle ba-oyuncu olmak isteyen bir gnllnn bulunup bulunmadn sormaldr. Baoyuncularn seiminde, adaylarn kiilikleri de nemlidir. Sz gelii bir ynetici obsesif kiilik zelliklerine sahip olan, duygularn fazlaca denetim altnda tutan bir aday yerine, spontan davranl bir aday tercih edebilir. Adaylarn ortaya koyduklar sorunlarn nitelii de yerine gre nemli bir etken olur. Yneticiler genelde, grubun ounluunu ilgilendiren bir soruna sahip yeyi ba-oyuncu olarak tercih ederler; nk bu durumda izleyicilerin oyuna duygusal olarak katlmalar ve katarsis olmalar ihtimali artar. Ba-oyuncu seiminde bir baka lt ise yneticinin meslek becerisi ve o andaki ruhsal durumudur. Ynetici, eer bir konunun kendisi iin fazlaca karmak olduunu sezinlerse, 166 Sosyometri ve Psikodrama bu konuyu getiren yeyi baoyuncu olarak semeyebilir. Ya da ynetici, baoyuncu olmak isteyen bir yenin youn reg-resyona girebilecei yolunda bir sezgi edinirse ve bu tr vakalarla alma konusunda kendisini yeterli bulmuyorsa, yine bu yenin baoyuncu olmasn kabul etmeyebilir. Bazen de yneticiler, o andaki ruhsal durumlarndan tr, getirilen baz konular rahatlkla ele alamayacaklarn hissederler. Bu ve benzeri nedenlerden tr getirilen konuyu ynetmek istemeyen bir ynetici, bu durumun nedenini gruba uygun bir dille aklamaldr. 1989 ylnda babam kaybetmitik. Bu olaydan yaklak ay sonra ynettiim bir oturumda yelerden birisi, kaybetmi olduu bir yakn ile ilgili bir olaydan sz etti; baoyuncu olabilirdi. Ancak ben o sralarda o tr bir konuyu ynetemeyeceimi hissettim. Dikkatimi toparlamakta glk ekecektim, objektif olamayacaktm, dahas alayabilirdim. Grup yesi olsam, mesele yoktu; ben de herkesle birlikte alayabilirdim. Ancak yneticinin, oyunu aksatacak ekilde kendisine dnmesi, duygularn yaamas uygun deildir. stelik bana yardmc olacak bir yardmc-terapist de yoktu. Durumu gruba aklayarak, imdilik byle bir oyunu ynetmeye hazr olmadm belirttim. Yardmc Oyuncular (Auxiliary Ego) Bir baoyuncu, belli bir konuyu dramatize etmek zere sahneye geldikten sonra, genellikle kendisine yardmc olacak kiilere ihtiya duyar. Bu ihtiyac karlamak zere sahneye gelen grup yelerine "yardmc oyuncu" ad verilir. Yardmc oyuncular, baoyuncunun katarsis salayabilmesi iin gereken her trl rol alrlar, bazen kendi inisiyatiflerini kullanarak, bazen de yneticinin direktifleriyle, baoyuncunun katar-sis salamasna ve igr kazanmasna katkda bulunacak ekilde sahnede grev yaparlar, empati kurarlar. rnein baoyuncunun sahnede annesiyle diyalog kurmas gerekiyordur, grup yelerinden birisi yardmc oyuncu olup, sz konusu anne roln stlenir; ya da baoyuncunun ketlendii, syleyecek sz bulamad bir anda, grup yelerinden birisi yine Psikodrama 167 yardmc oyuncu ilevini stlenerek baoyuncuyla empati kurar. Bu empatik anlay, ba-oyuncunn daha spontan bir ekilde oyuna devam etmesine yol aabilir. Psikodramada yardmc oyuncularn, bir tr katalizr rol oynadklar ve bir anlamda da yardmc-terapist (co-terapist) rol sergiledikleri grndeyim. Ba-oyuncunun sahnedeki oyunu srerken, gerek ynetici, gerekse yardmc oyuncular, baoyuncuya yardmc olabilmek, onun iini kolaylat-rabilmek iin tetikte beklerler, ellerinden geleni yaparlar. Yardmc Oyuncularn levleri: Yardmc oyuncularn ilevlerini -dier bir ifadeyle grevlerini- ana grupta toplayabiliriz: (A) Empati kurma: Gerekli olduunda bazen yneticiler, bazen yardmc oyuncular, baoyuncu ile empati kurarlar. Psikodramada eleme teknii ad verilen bir teknik vardr; bu teknikte ynetici ya da bir grup yesi ba-oyuncunun arkasna geerek onunla empati kurar. rnein baoyuncunun heyecanl olduu fakat duygularn szelletiremedii bir anda grup yelerinden birisi, ba-oyuncunun arkasna geerek "u an kendimi gergin hissediyorum" ya da "kendimi yalnz hissediyorum" der. Eer bu empatik tepki ba-oyuncunun i gereine uyarsa, ba-oyuncunun katarsis/duygusal boalm saladn gzleyebiliriz. Bylelikle bir tkanklk giderilmi olur ve oyunun ak hzlanr. (B) E-ego olma: Bazen bir oyunun balangcnda ynetici, oyunun duygusal adan ykl geeceini, baoyuncu-nun duygusal destee ihtiyac olacan sezinler ve grup yelerinden birisinin e-ego roln stlenmesini ister. E-ego, oyun srecince ba-oyuncunun biraz yan ve arkasnda duracak, gerektiinde onunla birlikte dolaacak ve yine duygusal boalma anlarnda gerekirse ona dokunacak ya da sarlacaktr. E-ego roln stlenen yardmc oyuncu, baoyuncunun egosunu desteklemektedir. Oyunda bir e-ego'nun bulunmas durumunda baoyuncularn kendilerini yalnz ve gsz hissetme ihtimalleri azalr. 168 Sosyometri ve Psikodrama

E-egolarn, baoyunculara ego destei salamak dnda da ilevleri vardr. Baz sahnelerde, baoyuncunun kendisine dardan bakabilmesi iin e-ego'dan yararlanlr. rnein belli bir sahneyi, baoyuncunun yerine e-ego geerek canlandrr; baoyuncu ise ynetici ile birlikte kenara ekilerek olay izler. Bu mizansen, deta baoyuncunun aynaya bakmas demektir; kendi yaptklarn dardan izleyen baoyuncu, bir anlamda kendi kendine geribildirim alm olur. Baoyuncularn igr kazanmalarnda bu tr mizansenler etkili olmaktadr. Bir oyunda bir baoyuncu, babasn kkrtacak ekilde davranyordu; ancak bunun farknda deildi, yalnzca babasnn kendisini kkrttn dnyordu. Baoyuncunun babasn kkrtt, ynetici olarak benim kiisel kanmd. Hem bu kannn doruluk derecesini test etmek, hem de eer ya-nlmamsam bu gerei baoyuncuya gstermek iin ayna tekniini uygulamaya karar verdim. Bu teknik uyarnca baoyuncuyu o sahnenin dna karp, onun roln eegosu-nun oynamasn istedim. E-ego, baoyuncunun yerine geip, onun babasyla gerekletirdii diyalogu tekrarlamaya alt. Bu durum dardan gzleyen baoyuncu ise "ben galiba babamn damarna basyorum" dedi. Ynetici oyunun balangcnda, baoyuncunun bir e-egoya ihtiyac olabileceini dnrse, seimi baoyuncuya yaptrmaldr. Balangta e-egoya gerek grlmemise fakat oyun iinde ynetici baoyuncunun e-egoya ihtiyac olduunu dnrse, ba oyuncunun konsantrasyonunu bozmamak iin ynetici, e-ego seimini kendisi yapabilir. (C) Baoyuncunun ilikide bulunduu ey'lerin roln almak: Psikodrama rol oynamaya, rol deitirmeye dayanan bir yaklamdr. Rol oynamak iin, zellikle dramatizasyon iinde rol deirme tekniini kullanabilmek iin, birden fazla kiiye ihtiya vardr. te yardmc oyuncularn temel ilevlerinden birisi bu ihtiyaca cevap vermektir. Yardmc oyuncular, sahnede baoyuncuyla ilgili olan -ba oyuncuyu etkileyen ya da onun tarafndan etkilenenhemen her eyin roln alrlar; Psikodrama 169 rnein gerektiinde bir anne, gerektiinde bir arkada, bazen bir aa, bazen de soyut bir kavram, rnein bir fikir rol alrlar. Ba-oyuncu, bu rolleri alan yardmc oyunculara, o rolde nasl davranacaklarn gsterirler. Yardmc oyuncularn alabilecekleri rolleri yle grupla-yabiliriz: a) Yardmc oyuncular, baoyuncunun iletiim kurduu kiinin r o l n alabilirler; rnein ba-oyuncunun kardei r o -l n stlenirler. Yardmc oyuncularn rollerini aldklar b i -rinci grup kiiler, baoyuncularn sosyal atomlarnda nemli yere sahiptirler. b) Oyunlarda, yukarda belirtilen ilk gruptaki karakterler kadar nemli olmayan, baoyuncu iin ikinci, nc derecede nemli kiiler de -ki bunlarn "tandklar" diyebiliriz-bulunur. Yardmc oyuncular bazen de bu kiilerin rollerini alrlar. rnein, "komu teyzeleri" ya da "sokaktaki adam sembolize ederler. c) Yardmc oyuncular bazen de nesnelerin yerini alrlar; rnein aa, kitap ya da bulut olurlar. Diyelim ki, ders alma sorunu oyunlatrlrken baoyuncu, kitaplarn hem sevdiinden hem de nefret ettiinden sz etti. Bu durumda y -netici, b a o y u n c u n u n kitaplaryla konumasn isteyebilir. K i -tabn roln oynamak zere bir grup yesi (yardmc oyuncu) grevlendirilir. Baoyuncu, bu yardmc oyuncuyla rol dei" rerek, yani aslnda kitabn rolne girerek oyunu srdrr. d) Yardmc oyuncular bazen fantaziletirilmi birtakm figrlerin roln alrlar (Blatner, 1993); rnein yarg, beyaz atl prens, padiah, eytan ya da melek rolne girerler. e) Bazen de yardmc oyuncular, birtakm soyut kavramlar sembolize ederler; rnein mutluluk, hrriyet, fke ya oa adalet rol oynarlar. Yardmc Oyuncularn Seiminde Bavurulan Yollar: "ir oyun srasnda kimin/kimlerin yardmc oyuncu olacana karar vermede, yneticilerin bavurabilecekleri eidi yollar vardr. Bu yollar yle sralayabiliriz: 170 Sosyometri ve Psikodrama a) Yardmc oyuncunun seimi baoyuncuya braklr; grup yelerini gzden geiren baoyuncu sezgileri dorultusunda bu yelerden birisini gerekli rollerden birisine seer. Bu ekilde yaplan seimler, ilk bakta gelii gzel yaplm izlenimi verse de, genelde etkileyici bir doruluk payna sahiptir. Grup yesi ya da ynetici olarak katldm pek ok psi-kodramada, ayakst seilivermi yardmc oyuncularn, oyunda temsil ettikleri asl karaktere, alacak ekilde benzediklerini gzlemiimdir. Yardmc oyuncular bu benzerlii, oyunun sonundaki grme aamasnda dile getirirler. rnein bir yardmc oyuncu, "beni halann rolne setiinde, bu roln bana uygun olmadn dnmtm; fakat oyun srasnda grdm ki, meer halanla benim aramda nemli benzerlikler varm; ben de onun gibi evhamhymdr ve abuk parlarm". Szlerinden anlald kadaryla bu yardmc oyuncu, baoyuncu ile istatistiksel ynden manidar saylabilecek bir benzerlik, her halde gstermemektedir. Fakat yardmc oyuncuyla baoyuncu arasnda, kiilik zellikleri asndan nemli saylabilecek baz benzerlikler vardr. Baoyuncu, muhtemelen sezgisiyle bu benzerlikleri kefetmitir, hissetmitir. Bu ve benzeri rnekler bize, yardmc oyuncu seimini baoyunculara yaptrmann genelde isabetli olduunu gstermektedir. b) Baz durumlarda yardmc oyuncu seimini ynetici yapabilir. rnein baoyuncu srasnda duygusal boalm yaa-maktaysa, yani kendisine dnm haldeyse, ondan, gruba bakp bir yardmc oyuncu semesini istemek uygun

olmayaca iin, seimi onun yerine ynetici yapar. Ynetici bu seimi gerekletirirken, sz konusu role en uygun kiiyi semeye almaldr. Bazen de ynetici, grup yelerinden birisinin belli bir role kmasnn o ye iin iyi olacan dnr; rnein ekingen bir yenin, mcadele gerektiren, atlganlk isteyen bir role kmasn gerekli grebilir. Bu dnceden hareketle de o yeyi yardmc oyuncu olmak zere sahneye arr. Ancak ynetici bunu yaparken, setii yardmc oyuncunun, baoyuncuya aykr gelmeyeceinden emin olmaldr. Psikodrama 171 c) Yardmc oyuncuyu belirlemenin bir baka yolu, seimi gruba yaptrmaktr. Ynetici, gruptan neriler isteyebilir, ya da bazen seimi dorudan yelere brakabilir. Bu yaklamn balca iki avantaj olabilir. Bunlardan birincisi, bu yolla ynetici grup iindeki baz dinamikler hakknda bilgi sahibi olabilir; dieri ise, seimi yapan grup yelerinin oyuna sahip kma ihtimallerinin artmasdr. d) Bir baka yaklam ise belli bir rol oynayacak bir gnll aramaktr (Blatner, 1993). Bu yolla, kendisini belirli bir role yakn hisseden yenin/yelerin ortaya kmas salanabilir. Yardmc Oyuncularn Role Isndrlmalan: Yardmc oyuncularn oynayacaklar role sndrlmalan iin genelde izlenen yol udur: Ba-oyuncu, yardmc oyuncunun arkasna geip, onun rolne girecei kiinin kiilik zelliklerini, "Ben" ile balayan cmlelerle anlatr. Diyelim ki Aye baoyuncudur, Beyhan ise Aye'nin annesi roln oynayacak yardmc oyuncudur. Oyuna balamadan nce Aye Beyhan'n arkasna geerek "Ben Aye'nin annesiyim; 45 yandaym; ocuum var; mesleim u ...; fiziksel zelliklerim unlar...; giriken bir insanm - y a da ekingen bir insanm..." trnde cmlelerle, Beyhan'a, annesini tantr. Bu tantma, Beyhan'n oynayaca role snmasn, konsantre olmasn salar. Yeterince snan Beyhan, oyun iinde muhtemelen Aye'nin annesi gibi hissedebilecek, onun syleyebilecei eyleri syleyecektir. Yardmc Oyuncularn zgrlk Dzeyi: Yardmc oyuncularn oyun iindeki zgrlk dzeyleri, baoyuncularn yarglaryla snrldr. Yukardaki rneimizi srdrelim: Eer Beyhan, oynayaca anne rolne yeterince konsantre olmusa, Aye'nin fazlaca mdahalesine gerek kalmadan anne roln srdrr. Eer Beyhan'n oynad anne rol, Aye'nin kafasndaki anne rolne uymuyorsa, Aye oyunu durdurup Beyhan'a ne yapmas gerektiini gsterir; bir anlamda Beyhan'a, roln nasl oynayaca konusunda geribildirim verir. Bylece Aye ve Beyhan karlkl rol deitirerek oyunu srdrrler. 172 Sosyometri ve Psikodrama Suflr - Yardmc Oyuncu Benzerlii: Daha nce de tarttmz zere, Moreno'ya gre ikinci kez yaanan bir gerein daha iyi tannmas ve anlalmas mmkn olur. Bunu salamak iin psikodrama sahnesinde baoyuncunun, gemiteki bir olay, elden geldiince tekrar yaayabilmesi, o gnk duygularn bugn yeniden hissetmesi salanmaya allr. Gemiin bugne tanabilmesinde ise, dekor ve yardmc oyuncular nemli bir ileve sahiptir. Yardmc oyuncularn bu konudaki rollerine ilikin olarak Moreno (1977) yle bir benzetme yapmaktadr: Tiyatroda bazen bir aktr, bir sahnede sylemesi gereken btn replikleri, bir anda unutabilir; byle olduunda phesiz, o sahnede her zaman hissettii duygular da hissetmez olur. Bu durumdaki bir aktre, suflrn birka kelime sufle etmesiyle aktr, hem repliklerini hatrlayacak, hem de o sahnede her zaman hissettii duygular hissederek oyuna devam edecektir. Moreno'ya gre, tiyatroda suflrn sahip olduu bu ilevi, psikodramada yardmc oyuncular stlenmektedir. Yardmc oyuncularn, verecekleri kk bir em-patik tepki ya da oynadklar roln gerei olarak syleyecekleri birka kelime, baoyuncunun gemite yaad duygular, bugn tekrar yaamasna yol aabilir. Sz gelii, bir baoyuncuya on yl nce birisi tarafndan "k git buradan" denilmi-se, bugn psikodrama sahnesinde bir yardmc oyuncu o gnkne benzer bir sertlikle "k git" dediinde, baoyuncu on yl nceki reddedilmilik ve yalnzlk duygularn tekrar yaayabilir. Baoyuncunun o duygular tekrar yaamas, o gn bugne tar; bylece, grubun ve yneticinin destei ile baoyuncunun, psikodrama sahnesinde igr kazanmas, yeni zmler bulmas ve nihayet o sorunun skntsndan kurtulmas mmkn olabilir. zleyiciler (Grup) Psikodramann ovun aamasnda baoyuncu ve yardmc oyuncular sahnede oyuna baladktan sonra, grubun dier yeleri sahne dnda toplanarak oyunu izlerler. "zleyiciler (audience)" ad verilen bu yeler, oyun srasnda sahnedeki Psikodrama 173 ba-oyuncuya gerektiinde destek olmak iin bekleyen bir potansiyel gtr. zleyiciler ba-oyuncuya, balca iki tr destek/yardm salayabilirler: 1) Oyun aamasnda, gerekli grn grup yesi, yneticiden gz temas yoluyla izin aldktan sonra sahneye gelip eleme tekniini uygulayabilir; yani ba-oyuncu ile empati kurar. 2) Psikodramann son aamas olan grme aamasnda grup yeleri ba-oyuncuya geribildirim verirler, onun oyun srasndaki duygularna ynelik paylamda bulunurlar. Bylece, oyunu izlemi olan grup yeleri, baoyuncuya duygusal destek salam olurlar.

Psikodramada izleyiciler, ba-oyuncuya destek olmann yan sra, kendileri de ruhsal ynden gelime frsatna sahip olurlar. Bir psikodrama oturumunda, ba-oyuncu kadar izleyicilerin de katarsis salama ve igr kazanma ihtimalleri vardr. Eer ba-oyuncu sahnede yeterince spontan davranr, canlandrd olaya ilikin duygularn bastrmadan rahata yaayabilirse, bu durum izleyicileri etkiler. Sahnede duygularn rahat ve akc bir ekilde yaayan bir baoyuncuyu izleyen yeler, bu baoyuncunun duygularna paralel birtakm duygusal yaantlar geirmeye balarlar. rnein, kendi balarndan gemi birtakm olaylarla, baoyuncunun sergilemekte olduu oyun arasnda baz benzerlikler bulurlar. Bu durum izleyicilerin, ba-oyuncuya paralel duygusal yaant geirmelerine yol aar. Baz psikodramalarda, baoyuncu alarken, birka izleyicinin de alad grlr. Bu gibi durumlar karsnda, yardmc terapistin, oyunu bozmadan alayan yelerle ilgilenmesi, eer yardmc terapist yoksa dier yelerin bu yelere destek olmalar gerekir. 174 Sosyometri ve Psikodrama Psikodramada izleyicilerin ba-oyuncuya paralel yaantlar geirmeleri srasnda vicarious pekitire ( * ) elde ettikleri kansndaym. Sz gelii, bir baoyuncu sahnede kendisine hakszlk etmi birisine fkeyle barp rahatladnda, izleyiciler de sanki kendileri barmlarcasna rahatlama duyabilirler. Bu durumda izleyiciler, gzledikleri ba-oyuncunun rahatlayarak alm olduu pekitireci, gzlem yoluyla paylam olurlar; yani vicarious pekitire alm olurlar. PSKODRAMA OTURUMUNUN AAMALARI Genelde bir psikodrama oturumu aamadan oluur. Bunlar, snma, oyun ve grme aamalardr. Ancak baz durumlarda bir oturum, yalnzca snma ve grme aamalarndan ya da yalnzca oyun ve grme aamalarndan oluabilir. Oturum ka aamadan oluacan, yneticinin tercihi ve grup srecinin niteliini belirler. Isnma aamasnn temel amac, snan yeler arasndan bir baoyuncu kmasdr. Eer snma aamasnda uygulanan snma teknikleri sonucunda ortaya bir baoyuncu karsa, oyun aamasna geilir. Eer snma aamasnn balangcnda bir ba oyuncu aday ortaya karsa, birtakm snma teknikleri uygulamaya gerek kalmadan oyun geilir. Oyunun sonunda tm yeler toplanarak grme aamasn gerekletirirler. Bazen snma aamas srasnda ortaya bir baoyuncu kmaz; bu durumda oyun aamas atlanarak grmeye geilir; grup, snma aamasnda uygulanan teknikler zerinde tartr. Bazen de ynetici, ortaya bir baoyuncu kararak bir oyun sergilemek yerine, snma aamasndan sonra dorudan grmeye geilmesini tercih edebilir. Eer bu yol izlenirse yeler, snma srasnda sergiledikleri davranlar zerinde konuma ve igr kazanma ans elde ederler. Aada "Isnma Aamas" bal altnda, bu yollarn her birisine ilikin rnekler verilecektir. Vicarious pekitirme, baka bir organizmaya verilen pekitirecin, olay izleyen bir gzlemci zerindeki etkisi anlamna gelmektedir. Psikodrama 175 Psikodrama oturumlarn oluturan snma, oyun ve grme aamalarn teker teker ele almadan nce, ilk psikodrama oturumunda ve her oturumda snma ncesinde neler yaplabileceini ayr ayr belirtmek istiyorum. lk Oturum Bir grupla psikodrama yapmaya baladmzda, ilk oturumda neler yaplabileceini sralamak istiyorum. lk oturum iin aada belirttiim etkinlikler, benim kiisel tercihim; son yllarda, psikodrama yapmak amacyla bir grupla ilk kez toplandmzda, ounlukla bu sralamaya uyuyorum. Bunlar, psikodra-ma ya da etkileim (encounter) grubu ynetmeye balayacak yneticilere bir fikir vermesi amacyla ifade edeceim. phesiz ki bunlara aynen uyulmas art deildir; her ynetici, kendi slubuyla, kendine zg bir "ilk oturum" gerekletirebilir. Bir grupla ilk kez toplanldnda, ana hatlaryla aadaki basamaklar izlenebilir: (1) lk oturum ncesinde yneticinin, her bir adayla ayr ayr grmesinde yarar vardr. Bu n grmeler yneticiye, kafasndaki grup trne uygun bir grup oluturma ans verir. Bu n grme ayn zamanda yneticiyi, yelerin zellikleriyle ilgili bir srprizle karlamaktan korur. (2) lk oturumda yeler, bir daire oluturacak ekilde oturduktan sonra ynetici gruba, "tanma altrmas" adn verdiim bir etkinlikte bulunmay nerebilir. Bu altrma yledir: Her bir ye kendi adn ve soyadn syler; bunun ardndan adnn ve soyadnn konulmasyla ilgili bir hikye varsa bunu anlatr; rnein dedesinin ad m, anneannesi mi koymu, bundan bahseder; ayrca, adna ve soyadna ilikin duygularn, bunlar sevip sevmediini belirtir. Sra geldiinde ynetici de adyla ilgili hikyeyi ve duygularn dile getirmelidir. (Bu altrma kapsamnda, grup yesi ya da ynetici olarak benim anlattm isim koyma hikyesi, zgemiimin bir paras olarak da yaynlanmtr (Dkmen, 1994).) 176 Sosyometri ve Psikodrama Gruba bu altrmayla balamann yarar kanmca u: Gzlediim kadaryla bu altrma, hem kiiler arasnda ksa srede scak bir atmosfer yaratyor, hem de onlarn kiisel yaantlarna dnmelerine yol ayor. yeler kiisel

yaantlarna dndkleri zaman ise, bu tr gruplarda engelleyici bir faktr olan "fikir tartmalarnn" ortaya kma ihtimali azalyor. Psikodrama veya etkileim gruplar konusunda yeterli bilgiye sahip olmayan yeler, ilk oturumlarda "Freud der ki..." veya "Toplumsal kalknma iin gereken..." diye balayan cmleleri sklkla kurarlar. Fakat insanlar, adlarnn konulma hikyesini anlattktan sonra, bu tr kiisel olmayan genellemelere ok daha az yneliyorlar. Grup fikir tartmasna ynelmedii zaman ise, yneticilerin, fikir tartmalarndan uzak kalnmas gerektii konusunda grubu uyarmas gerekmiyor. Gruptaki kiileraras etkileim, doal bir ak iinde gereklemeye balyor. te "tanma altrmas" diyebileceimiz snma etkinlii, bu yzden yararl olmaktadr. (3) Tanma altrmasndan sonra ynetici, balanlacak olan grup yaantsyla ilgili temel ilkeleri belirtir, uyulmas gerekecek kurallar belirlemek iin grup tartmas aar. Yneticinin belirtmesi gereken ilkelerden bir tanesi "gizlilik ilkesi" yani, grupta konuulanlarn darya karlmayaca ilkesidir. Bir bakas ise "imdi ve burada" ilkesidir. Grup almalarnn etkili bir ekilde srdrlebilmesi iin baz kurallara uyulmas gerektii aktr. rnein gruplara ge gelmenin mmkn olup olmad ya da yelerin ne kadar devamszlk haklar bulunduu gibi konularn akla kavuturulmas gereklidir. Bu tr konularda ynetici, kural koyan kii olmamaldr. Grubun ileyii tm yeleri ilgilendirdii iin, ileyile ilgili kurallarn grup tartmas sonucunda belirlenmesinden yanaym. Bu konuda grup tartmasna ba vurmak, balca iki adan yararl olmaktadr. Birincisi, kurallar grup koyduunda, yelerin bu kurallara sahip kma ihtimalleri artmaktadr, ikincisi ise, gruptaki kurallarn neler olacan belirlemek iin tartlmas, grupta birlik duygusunun/kohezyonun ortaya kmasn hzlandrmaktadr. Psikodrama 177 (4) Daha sonra ynetici, grubun o andaki duygularyla, ihtiyalaryla badar nitelikte bir snma altrmas nermelidir. Daha sonraki oturumlarn balangcnda yneticinin birka snma altrmas nermesi, grubun ise bunlardan birisini semesi uygun olabilir. Ancak ilk oturumda ynetici, gruba birka neri yerine, tek bir altrma sunmay tercih edebilir. Oturumlarn Balangc kinci oturumdan itibaren her oturumun balangcnda yneticinin grup yelerine u soruyu sormasnda yarar vardr: "En son gerekletirdiimiz oturumdan bu yana, o oturumla ilgili, grupla paylamak istediiniz bir yaantnz oldu mu? O oturumla ilgili bir dnce ya da duygu, gnlk yaamnzda sizi etkilediyse ya da ryanza girdiyse, grupla paylaabilirsiniz." Bu veya benzeri sorular, oturumlar arasndaki kopukluu gidermeye yarar, araya uzun faslalar girse bile, psikodrama oturumlarnn kesintisiz bir sre olmasna katkda bulunur. Isnma Aamas Isnma aamasnda, hem grup yelerinin hem de yneticinin snmas iin birtakm snma altrmalar yaplr. Bu altrmalar yoluyla yelerin spontanlklar artar, gruptaki direncin (resistance) almas kolaylar. Isnma aamas ayrca, transferanse ilikilerinin grup iin nemli bir sorun haline gelmeden zlmesine de zemin hazrlar. Ynetici, snma aamasnda ortaya kan atmalar ve transferans belirtilerini, hemen bir oyun konusu yaparak zme ulatrabilir. Isnma aamasnda yeterince snan, dier bir ifadeyle spontanl hareket geen yeler, ba-oyuncu aday olarak ortaya karlar. Isnma aamasnn temel amac, yelerin spon-tanlklarn artrarak ilerinden birisinin ba-oyuncu olarak sahneye kmasn salamaktr. Ba-oyuncu karmay Hedefleyen Isnma: Isnma aamasnda, btn grubun yararlanabilecei bir oyunun sergilenmesi iin gerekli hazrlk yaplr. Hatrlanaca zere, bir oyunda 178 Sosyometri ve Psikodrama gerek baoyuncunun, gerekse dier grup yelerinin katarsis salayabilmeleri iin, ba-oyuncunun spontan davranmas, duygularn rahata yaayabilmesi gerekliydi. Isnma aamasnda ynetici, birtakm tekniklerden yararlanarak, yelerin spon-tanlklarm harekete geirmeye, onlar bir oyun ortaya koymak ve bu oyunu srdrmek konusunda gdlemeye alr. Isnma aamasnda, belli bir konuya ilikin olarak hem baoyuncu, hem de yeler yeterince gdlenirlerse, hem sahnede etkileyici bir oyun sergilenir, hem de grup bu oyuna sahip kar. Isnm, gdlenmi bir baoyuncu spontan ve yaratc olacaktr; ayn ekilde, snm ve gdlenmi grup yeleri de yardmc oyuncu olarak sahneye davet edildiklerinde spontan ve yaratc olabileceklerdir. Eer yeler, zellikle baoyuncu yeterince snmadan oyun aamasna geilirse, oyun yavan olur; yavan bir oyunda yeler, duygusal yaantlar geirerek ruhsal geliim salamak yerine, entelektel tartmalara ynelirler; ya da tmyle susarlar. Baoyuncu ortaya karmak amacyla ynetici, aada dile getirilen snma tekniklerinden herhangi birisini uygulayabilir. Ancak yneticiler, bilinen snma teknikleriyle snrl kalmak zorunda deildirler; yaratclklarn kullanarak, duruma uygun birtakm yeni snma teknikleri de retebilirler, deneyebilirler. Her psikodrama oturumunun banda ynetici yelere, bir nceki oturumla ilgili paylamak istedikleri yaantlar olup olmadn sorduktan sonra, o gnk oturumda belli bir konu getirmek isteyen bir ye olup olmadn da sormaldr. Eer belli bir konuyu/sorunu getirmek isteyen bir ye varsa; bu ye yeterince snm gzkyorsa (ynetici yenin sn-mlk dzeyini, onun szsz mesajlarna bakarak anlamaya almaldr) ve bunlarn yan sra

grup da bu sorunun oyun-latrlmasna kar deilse, hemen oyun aamasna geilmelidir. Bu durumda ynetici dier yelerin de snmalarn salamak amacyla, birtakm snma tekniklerine ba vurmamaldr; aksi halde bu gnll* yenin duygularnda souma ortaya kabilir. psikodrama 179 Gnll bir ba-oyuncu aday snm bile gzkse, yine de ynetici, oyuna gemeden nce baoyuncunun daha fazla snmasn salamaya almaldr. Bunun iin ynetici, baoyuncu ile birlikte sahnede dolaarak, ona, sorunuyla ve o andaki ihtiyacyla ilgili sorular sormaldr. Yneticinin bu ekilde sorular sormas ve verilen karlklar empati kurarak dinlemesi, hem ba-oyuncunun, hem de izleyicilerin snma dzeylerini ve spontanlklarn artrr. Eer bir oturumun banda, belirli bir sorun dile getiren bir ye yoksa, bu durumda ynetici snma altrmalarndan birisine ynelmelidir. Bir snma altrmas bittiinde, hatta bazen daha altrmann ortasnda, grup yelerinden birisinin heyecanl olduu, muhtemelen snmaya balad (ya da baka bir ifadeyle spontan davranmaya hazr hale geldii) gzlenir. rnein bo sandalye teknii uygulanmaktadr ya da bir masal canlandrlmaktadr; yelerden birisinin, bo sandalyedeki annesine ya da oynamakta olduu masalda karsndaki kahramanlardan birisi olan anneye, fkelendii grlr. Bunun zerine ynetici bu yenin yanna giderek "Galiba annene (ya da masaldaki anneye) fkelisin" eklinde bir eleme yapar. Eer ye "Evet" diye karlk verirse ynetici bu kez, "Bu durumu oyunlatrmak ister misin?" diye sorabilir. Eer ye istekliyse, oyuna geilir; eer ye kararszsa, yneticinin hafif bir srar, yenin yaplan teklifi kabul etmesine yol aabilir. (Psikodramalarda, sahneye kma konusunda kararsz olan yelere, yneticilerin hafife srarda bulunmalar durumunda, bu yelerin ounlukla sahneye ktklarn grmmdr.) Grubun Geliimini Hedefleyen Isnma: Yneticiler, snma altrmalarn ounlukla bir ba-oyuncu ortaya karabilmek amacyla kullanrlar. Fakat bazen de bu altrmalar, grubun genel geliimine katkda bulunabilmek amacyla kullanrlar. Eer (a) grup yeni olumusa, (b) ba-oyuncuyu merkez alan bir oyunun yelere ar gelme ihtimali varsa, (c) grupta yeterince kohezyon yoksa ve bu yzden de ynetici yeler 180 Sosyometri ve Psikod arasnda ncelikle yaknlk oluturnn-ak istiyorsa, grubu hedefleyen snma- tercih edilebilir. rnein grup bir masal canlandrr canlandrma bitince de yeler otururlar ve grme aamasna geilir. Bu aamada yeler, fcell rolleri niin setikleri konusunda igr kazanabilirler; oynadklar role ilikin duygularn dile getirebilirler. Ynetti gruplardan birisinde, Klkedisini canlandrdktan sonra grme aamasna gemitik Klkedisine eziyet eden vey ab la rolunu olduka hayret ederek "eziyet eden ^bla rolnden holandklarn belirttiler. Bu durum, onlar i*in nemli bir keifti. Bu veler psikodrama oturumunda, gllk yaamda yaptklarn-dan farkl bir ey yaptlar: Belli bir" konuya ilikin olarak ilerinde bulnnan saldrganl, basur*", yerine fark ettiler ve kabul ettiler. Bu olayn, onlarn ru^al geliimlerine katkda bulunduunu dnebiliriz. Isnma Ahstirmalanna rnekle*": Burada, psikodramann snma aamasnda kullanlabilecek x ^ m a ahrmalarna/tek-n klTrin^ otuz tane rnek vermek i^yorum. phesiz ki her ynetici, yaratcln kullanarak banlar anda pek ok altrma nerebilir, kullanabilir, ner** <*** -ilen altrma-nn^grubun mevcut durumuna ve dvi^yme uygun olmasdr. (1) Ynetici, ortaya bo bir sandalye (ya da bir minder) kovarak yelerin kendileri iin n ^ h bir kiiyi bu sandalyeye h L l e ^ oturtmalarn ve onunla hayali bir diyaloga gr-meTerinfister. Daha sonra isteyen <***. hayal etmi olduk-lan bu diyalogu gruba anlatrlar. (2) Grup yelerinin ikier jkief oturup birbirlerine kendilerini en fazla etkilemi olan bir anlarn anlatmalar, isten i rv a da yelerden birbirlerine, tamamlanmam bir yaanty m S e r bir ifadeyle ilerinde u*de olarak kalan bir yasa* Snlla^ bir araya gelmeden, yan her birisi te* u^m* yapabilirler. (3) yelerin kendi duygnlann. kiilik zelliklemi, yan-unalann'a (projekte etmeferine) * haklayacak e,, 181 P s i lcodrama olmasay. ,/abanmak vnikler uygulanabilir Orn i yelere "eer ns- ? f hangi hayvann, bitkinin veya eyann yerindi t rdiniz?" diye sorulur. Daha sonra da yelerde' Zvi eylerin rolne girerek, onlarn sahip oldu* ,> (4) Bir baka projektf teknikte, yelerden v olmalar ve istedikleri pozsy da durmalar isten > ^ ^ . her bir heykele, hangi maddeden yaplm old b l fclmda bulunduu ve nel e hissettii sorulur. (Ti Q k . or bandnda, duygusal adan hassas bir dner ^ ^ b lirt . g e kiileraras ilikilerinde bozukluklar ortaya k jl v rin, camdan, sradan yap h keller oldu*

meleri, sklkla raslanan bir durumdur.) ^n (5) yelerden, yalnzc^ yz ve beden harek>/ narak sahip olduklar duygular birbirlerine ^ ^ m e i n , (6) yelerin engellerime karsndaki te P V elerin, nle-karmak amacyla eitli mizansenler dzenli?J ki . byk bir otoriteye giderek dilekte bulunacak Vf rini kesen muhafzlar szsz mesajlarla ikna etri1 (7) Sessiz film oynanabilir. (8) yelere ortak olarak bir resim yaptrlr- jek obje enn (9) yelere bir resim gsterilir; bu resim' yerlerine geerek resmi canlandrmalar istenir(10) yelere mzik dinletilir; neler hisse* malar ya da canlandrmalar istenir. /m rnt ya(11) Yaplandrmadan ya daksmi yapla' 'g-^. ler ba-yelerin hayl kurmalar i t nir. rnein kata^ ^ kapatrlar; anlan geirmeleri salanr (zbek ve Leutz, ^vL^ kadar bek-lar merkeze gelecek ekilde yere uzanr, gzl' d rken, daha sonra her birisi, zihninde bir hayal canla;/uimde buluna-ler. yeler zihinlerinde canlanan hayallerin ? l b i . gzlerini amadan birbirleriyle szl olarak 'rr bilirler. steyenler birbirlerinin hayaline konu' 182 Sosyometri ve Psikodrama Bazen de yelere, ksm yaplandrma yoluyla hayal kurdurulur. rnein yeler gzlerini kapatrlar, ynetici onlara bir ormanda yrmekte olduklarn, ormann ortasnda bir kulbeye Tasladklarn syler; bu noktadan sonra yelerden, bu hikyeyi hayallerinde tamamlamalarn ister. (12) yelerden bir gazetede ya da bir kitapta, belirli bir blm olmalar istenir. Hangi sayfada bulunduklar, neden sz ettikleri sorulur. (13) Daha ok szel yolla veya aksiyonla sosyometri testi uygulanr. yeler, sosyometrik tercihlerle ilgili duygularn dile getirirler. yelerden sosyal atomlarn canlandrmalar, atomlarnda bulunan kiilerle iletiim kurmalar istenir. (14) Bilisel arptmalarla ilgili snma altrmalar yaplabilir (Dkmen, 1993-c). rnein Ellis'e ait temel bilisel arptma birer kartona yazlarak, ayr noktaya konur. yeler bunlardan birisini seerek yannda dururlar. Genelleme, kiiselletirme, deitirme yanlgs vb. bilisel arptmalara ilikin rnekler ktlara yazlr; yeler bunlardan istediklerini alarak oyunlatrrlar/canlandrrlar. yelere Ellis'in ABC modeli (Ellis, 1973) ksaca anlatldktan sonra her birinin belli bir olaya ilikin A, B ve C'lerini belirtmesi ve canlandrmas istenebilir. zellikle yelerden, B'lerini, yani irasyonel dncelerini ve bunlara alternatif olarak gelitirecekleri yeni dnceleri canlandrmalar istenebilir (Dkmen, 1993-c). (15) yeler kendilerine ait nemli zellikleri dndkten sonra bunlarn ztt zellie uygun davranrlar. rnein kibar olduunu dnen ye "kaba adam" oynar. (Bu tr bir oyunda, reaksiyon formasyon mekanizmasn kullanmakta olan yeler igr kazanabilirler.) (16) yeler vcutlarnn deiik blmleriyle etkileimde bulunabilirler, onlarn rolne girebilirler. (17) yeler birbirleriyle empati altrmas yapabilirler. rnein ikier ikier oturup birbirlerine birer duygularn ifade Psikodrama 183 ederler, dinleyen geribildirim verir, yani empati kurmaya alr. Daha sonra grupa toplanlr, her ye kendisine verilen geribildirimin, kendisine ne kadar uygun olduunu belirtir. Bazen de yeler, birbirlerinin duygularn anlamaya altktan sonra, birbirlerinin vcudunu, bu duygular yanstacak bir heykel ekline sokarlar. Yani bu heykeller araclyla birbirlerine geribildirim verirler. (18) Ynetici, farkl geometrik ekillerde olan ok sayda kk karton keser. yeler bu kartonlardan belli sayda seerek, duygularn/kiilik zelliklerini betimleyen geometrik ekiller olutururlar (Zigler, 1991). (19) yelerin, gelecei ilikin projeksiyonlarn sergilemeleri salanr. rnein her ye, on yl sonra hangi pozisyonda bulunduunu, bir gn iinde neler yaptn hayal ederek oyunlatrr (Moreno, 1975). (20) Gelecekte yaanmas muhtemel olaylarn provas yaplr. rnein ie girme mlakat canlandrlabilir; ya da belli bir meslein nasl icra edilecei oyunlatrlr. Mesleklerin ic-rasyla ilgili oyunlar, snma altrmas olabilecei gibi, meslek danma kapsamnda, oyun aamasnda da canlandrlabilir (Dkmen, 1993-b). (21) Byl dkkn (magic shop) adl teknik/altrma uygulanr. Byl dkkn, her trl ah-veriin yaplabildii, madd ve manev her trl eyin takas yoluyla alnabildii fan-tazide varolan bir yerdir (Rustin ve Olsson, 1993). Dkkn sahibi roln ynetici ya da yardmc-terapist oynar. Mteriler (grup yeleri), birer birer gelip isteklerini belirtirler, dkkn sahibiyle takas konusunda pazarlk ederler. rnein bir mteri hret ister; ancak karlnda sahip olduu deerli bir eyi vermesi gerekmektedir; sz gelii sevincini vermesi ya da bundan byle grebilecei tm ryalardan vazgemesi gerekmektedir. Hazrcevap dkkn sahipleri, genellikle mterileri

ah-veriten vazgeirip geri gnderirler. Mteriler ounlukla, sahip olduklar gzel eylerin farkna vararak, yeni eylere sahip olmak iin ellerindekileri kaybetmek istemediklerini 184 Sosyometri ve Psikodrama grerek, al-veriten vazgeerler. Byl dkkn sahibi olduum bir oyunda, yelerden birisi kararszlndan kurtulmak istiyordu. Konutuk; bu ye sonunda grd ki, kararsz olmann bile baz gzel yanlar vardr; rnein karar vermek iin veri toplamak, insanlardan gr almak ve sonuta bir karara ulaarak rahatlamak gzeldir. (22) Bilinen masallar, destanlar, tiyatrolar oyunlatnlabi-lir. Birka neri arasndan grubun seim yapmasnda yarar vardr. Akla gelebilecek tm masallar oyunlatrlabilir. rnein Pamuk Prenses, Klkedisi adl masallar, Kelolan, Dede Korkut ya da bilim-kurgu masallar oyunlatrlabilir. (23) Blatner (1993), "lm ve yarglama" sahnelerinde "StPeter ile Karlama" tekniinin etkili olduunu belirtmektedir. St.Peter ile Karlama, oyun aamasnda kullanlabilecei gibi snma aamasnda da bir snma altrmas olarak kullanlabilir. Bu altrmann eitli varyasyonlar retilebilir; rnein "Dede Korkut'la Konuma" ya da "Azrail'le Karlama" sahneleri dzenlenebilir. (24) Eric Berne'in Transaksiyonel Analiz'i erevesinde pek ok altrma retilebilir (Berne, 1964, 1976 ve 1992; Dkmen, 1994). rnein yelere Anababa, Yetikin ve ocuk ben-lik-durumlar anlatldktan sonra, her birinin kendisine ait bu benlik-durumlarn canlandrmas istenebilir; ya da yelere Berne'nn oyunlar hakknda bilgi verildikten sonra, her yenin yaamnda sergiledii bir oyunu oyunlatrmas istenebilir. Btn yelerin oyun'larn ayn anda canlandrmalar ve birbirleriyle etkileimde bulunmalar durumunda ilgin kompozisyonlar ortaya kabilir. (24) Sonsuz denebilecek sayda doalama (improvizas-yon) oyun oynanabilir. rnein yeler, bir tatil ky kurabilirler; kyn iletilmesi roln baz yeler, kye gelen mterileri ise baka yeler oynayabilir. Btn yelerin bindii bir geminin okyanusta batt ve grubun ssz bir adaya kt Psikodrama 185 eklinde bir oyun canlandrlabilir. Mahallede muhtar seme oyunu oynanabilir. Ynetici, "fkeli anne", "igzar beki", "titiz garson", "ilerlemeyen kuyruk", "merakl komu" gibi birtakm doalama oyun isimleri syleyip susar; baka bir ey sylemez. Bu oyunlardan birisini canlandrmak zere birka ye sahneye gelir; istedikleri gibi canlandrrlar. Bu tr oyunlarn amac yelerin spontanlklann artrmaktr. (Merakl Komu'nun dramatize edildii bir oyun, kitabn sonunda zetlenecektir.) (25) Beden hareketleri yaplabilir; geveme teknikleri uygulanabilir. (26) "Eer srrm bilseydiniz" oyunu oynanabilir. Her bir ye, kendisi iin nemli olan bir srn aklam olsa, evredekilerin nasl tepki gstereceklerini tahmin ederek, szl ya da szsz iletiim yoluyla oyunlatnr. Bu altrmada, srlar aklanmaz; yalnzca evrenin tepkisi oyunlanlr. (27) "Eer bir mektup olsaydm" adn verebileceimiz bir altrma yaplabilir. Her ye, eer bir mektup olsayd iinde neler yazacan oyunlatnr. (28) yeler, gemiteki ya da gnmzdeki eidi toplumlara mensup insanlarn -rnein Afrikallarn, Eskimolarn, Hititlilerin ya da Romallarn- rollerine girerek, doalamalar sergilerler. (29) ocuklarla yaplan psikodramalarda kullanlan hemen btn snma altrmalar, yetikinlerle yaplan psikodramalarda da kullanlabilir. (Baz oyunlarda, ocuklarn geliim dzeylerini dnerek uyarlama yapmak kouluyla, bu durumun tersi de sz konusudur; yani yukarda sralanan altrmalar ,_baz uyarlamalar yapldktan sonra ocuklara da uygulanabilir.) rnein Kranz'm (1991) ocuklar iin nerdii "en sevilen mevsim/gn/saat ve harf" altrmas, yetikinlerle de gerekletirilebilir. Bu altrmada yeler, en ok sevdikleri mevsimi, gn, saati, harfi ya da sayy canlandrabilirler, tercihleriyle ilgili duygularn yaayabilirler. (30) Eitim alannda kullanlan dramalarda ve kiilere verilen drama eitimlerinde, eitli oyunlar oynanr (San ve di., 186 Sosyometri ve Psikodrama 1993). Bu oyunlarn hemen hepsini, psikodramann snma aamasnda, birer snma altrmas olarak kullanabiliriz. (Zaten yukarda sraladmz altrmalarn bir ksm drama eitiminde de kullanlmaktadr.) Oyun Aamas Psikodramada ikinci aama oyun aamasdr. Bu aamada genelde, snma aamas sonunda ortaya kan baoyuncunun getirmek istedii oyun sergilenir. (Oyun aamasnda bazen, grubun tmn dorudan ilgilendiren bir konu oyunlatr-lr; sosyodrama denilen bu etkinlikte, bir anlamda grubun tm baoyuncu olur.) Yneticinin ve snma sonucunda ortaya kan baoyuncunun sahneye gelmeleriyle oyun aamasna geilmi olur. Baoyuncu, snma aamasnda belirli bir olaydan ya da genel nitelikteki bir sorunundan sz etmi olabilir. Eer olay yeterince belirginse, ynetici hemen oynu balatabilir. Fakat olay yeterince belirgin deilse, baoyuncu daha ok genel bir skntsndan sz etmise, ynetici olay somutlatrmaya almaldr. Sz konusu bu somuatrmay

salamak iin, ynetici ile baoyuncu sahnede bir sre birlikte dolarlar. Dardan bakldnda bir gezintiyi andran bu dolama srasnda ynetici, baoyuncuya birtakm sorular sorar, onun o andaki duygularn ve ihtiyalarn kavramaya alr. Biraz sonra balayacak olan oyun, baoyuncunun mevcut ihtiyalarnn ve duygularnn dikkate alnd bir izgide gelimelidir. Dolama sona erdiinde ynetici, oyunun hangi sahne ile balamas gerektiine karar vermi olmaldr. Ynetici baoyuncudan, canlandrlacak olayn getii ortam tanmlamasn ister. Baoyuncu zellikle olayn ne zaman, nerede getiini ve ortamda kimlerin bulunduunu belirtmelidir (Schramski, 1979). Bu amala, olayn getii sahne/dekor baoyuncu tarafndan ayrntl olarak tanmlanr. (Dekorun tanmlanmas ve canlandrlmas nemlidir; bu konuda yukarda "Sahne-Dekor" bal altnda ele alnmt.) Psikodrama 187 Dekordan sonra sra oyunda yer alacak kiilerin seimine gelir. Bu kiileri canlandrmak zere baoyuncu, grup yelerinden istediklerini sahneye davet eder. Bu andan itibaren "yardmc oyuncu" olacak olan bu grup yeleri sahneye gelirler. Baoyuncu, bu kiilerin teker teker arkalarna geip, bunlarn canlandracaklar kiilerin, fiziksel zelliklerini, kiilik zelliklerini ve sahip olduklar iliki rntlerini ifade etmelidir (Schramski, 1979). (Bylece hem yardmc oyuncular rollerine snmaya balarlar, hem de grup, bu oyuncularn ne tr insanlarn rollerini canlandracaklarn renmi olur.) Bu arada ynetici gerek grrse baoyuncuya, oyun boyunca baoyuncunun yannda bulunacak ve gerektiinde onun roln alacak olan bir e-ego semesini syler. Dekor ve oyunda yer alan kiiler tanmlandktan, gruba tantldktan sonra, sra oyunlarmaya/dramatizasyona gelir. Oyunlatrmann ana stratejisi hakknda aada ksa bir bilgi sunmaya alacam. Ancak daha nce unu belirtmek isterim ki, oyunlatrmann nasl yaplaca konusunda, maddeler halinde ifade edebileceimiz, nceden belirlenmi kesin kurallar yoktur. Yneticiler, baoyuncularn o andaki duygularn ve ihtiyalarn dikkate alarak, her konuya zg ayr bir oyun stratejisi ortaya koymak zorundadrlar. Oyun sreci iinde, ilerde sz edilecek psikodrama tekniklerinden hangisinin ne ekilde uygulanacana ya da bilinen teknikler yetmediinde ne yaplacana, oyunun akna bakarak ynetici karar verecektir. Ayn konuyu, farkl yneticiler, farkl slplarla ynetebilirler. Her oyun, yneticinin meslek becerisiyle ve yneticinin ve baoyuncunun spontanlk ve yaratclkla-ryla biimlenir. Bu yzden, psikodrama ynetmeyi renmek iin, kitap okumak gereklidir fakat yeterli deildir. Psiko-drama yneticisi olmak iin, bizzat grup yesi olup psiko-drama yaants geirmek ve bir uzmann denetiminde grup ynetmi olmak gereklidir. 188 Sosyometri ve Psikodrama Psikodramada bir konuyu oyunlatrmann kesin kurallar yoksa da, oyun aamasnda uyulmas gereken baz temel ilkeler vardr. Bu ilkeleri yle sralayabiliriz: (1) Psikodramada olaylarn anlatlmas deil, oyutdatrlmas esastr. phesiz ki ynetici, neyi, nasl oyunlatracan anlayabilmek iin baoyuncudan kafasndaki olayn en azndan balangcn anlatmasn isteyecektir. Fakat psikodramada, hibir z a -man bir olay, bir an, batan sonra hikye edilmez. Ba-oyuncu olayn balangcn szel olarak ifade etse bile, gerek ynetici, gerekse izleyiciler, olayn seyrini ancak dramatize edilmi oyunun ak iinde reneceklerdir. lkemizde gzlediim kadaryla, psikodramaya yeni balayanlara rol oynayarak birtakm olaylar dramatize etmek, duygusal adan biraz itici gelmektedir. Bu kiiler, oynamak yerine anlatmay tercih etmekte, oyun iinde durup yneticiye dnerek, olayn akn anlatmaya abalamaktadrlar. Bu durumda yneticilere den, baoyuncular olaylar oynayarak gstermeleri konusunda uyarmaktr. (2) Psikodramada "imdi ve burada" ilkesine uyulmas gerekir. Gemi ve gelecek, ancak u an ile btnleebildii takdirde nemlidir. Baoyuncunun sergiledii bir olayn, gerein aynen kopyas olmas art deildir. nemli olan ba-oyun-cunun psikodrama sahnesinde o an yaptklar ve hissettikleridir (Fine, 1979; Kaner, 1990). Diyelim ki baoyuncu be yl nce birisiyle yapt bir diyalog srasnda fkelenmemitir; fakat u an psikodrama sahnesinde, ayn diyalogu tekrarlamaya altnda fkelenmektedir. Bu durumda baoyuncunun u andaki fkesi dikkate almakta ve zerinde durmakta yarar vardr. Baoyuncunun imdi ve burada ilkesine uymamas halinde, yneticinin uyarmasnda yarar vardr. rnein bir baoyuncu oyun srasnda "kardeime unu syledim" derse, ynetici bu baoyuncuya, sahnede kardei roln oynayan yardmc oyuncuyu gstererek "kardein karnda; ne sylemek isyorsan ona syle" demelidir. psikodrama 189 (3) Psikodrama sahnesinde entellektel tartmalara giriilmesi deil, duygularn yaanmas esastr. Bir baoyuncunun duygularn kenara itmesi, dier bir ifadeyle spontanlnn azalmas halinde, ynetici, ncelikle empati kurarak, yeterli olmazsa uyararak bu ba-oyuncunun duygularndan kopmamasn salamaya almaldr. (4) Ynetici psikodramanm hibir safhasnda, zellikle de oyun srasnda, dorudan yorum yapmaz, yorum saylabilecek sorular sormaz. rnein bir ynetici, baoyuncuya "Ona niin kzyorsun? Seni korkutuyor olabilir mi?" eklinde bir soru sor-mamahdr. Grup yeleri de yorum yapamazlar. Ancak baoyuncu, istediinde kendi

davranlanyla ilgili yorum yapabilir; rnein "ben galiba ona kzmyorum, ondan korkuyorum" diyebilir. Baoyuncuya ait bu tr szler ise, yorumdan ziyade, igr kazanmann belirtisi saylabilir. (5) Psikodramada, oyunun yazan ve ba aktr baoyuncudur. Baoyuncu, rolleri datan, oyunu srkleyen kiidir. Yneticinin bu tablodaki yerinin esnek olmasnda yarar vardr. Bir ynetici, sahnedeki oyuna mdahale etme - etmeme boyutunda nerede bulunacana iyi karar vermelidir. Ynetici, oyunu balattktan sonra, oyunun baoyuncu tarafndan akc bir ekilde srdrldn grdnde, kenara ekilebilir, hatta geici bir sre iin sahneden kabilir. Ancak u durumda ynetici sahneye dnmelidir: (a) baoyuncu bunaldnda, (b) oyun statikletiinde ve (c) yneticinin kafasnda belli bir oyun stratejisi izlemek gerektii fikri uyandnda, ynetici oyuna mdahale etmelidir. Yneticinin gerektiinde oyuna mdahale etmesi, onun katalizrlk ilevini zedelemez. Ynetici gerektiinde mdahale ederek, gerektiinde ise kenara ekilerek, baoyuncunun ve grubun ruhsal geliimine katkda bulunabilir. phesiz ki oyunda hangi psikodrama tekniklerinin uygulanacana ynetici karar verir. Ancak ynetici kendisini, tekniklerin uygulanmasnda zorlayc ve tek sz sahibi saymamaldr. Yneticinin nerdii bir teknii eer baoyuncu uygulamak iste190 Sosyometri ve Psikodrama mezse, ynetici bu konuda srarc olmamaldr. nk psi-kodramada ama, ba-oyuncuya, kendisi ile ilgili birtakm gerekleri zorla gstermek deil, onun, duygusal adan rahatlamasna, katarsis salamasna ve igr kazanmasna yardmc olmaktr. Yukarda, yneticinin balca gereke ile oyuna mdahalede bulunabileceini belirttik. Bunlardan birisi, yneticinin belli bir strateji izlemeye karar vermesiydi. Bu tr kararlar, yneticinin meslek becerisiyle orantl olarak oyunun kalitesine katkda bulunur. Bir ynetici, belli bal stratejilerden birisini kullanabilecei gibi, kendi yaratcl dorultusunda, sonsuz saylabilecek varyasyonlar da deneyebilir. rnein oyunun bir noktasnda baoyuncudan, sosyal atomunu sergilemesini ve buradaki kiilerden birisiyle diyalog kurmasn isteyebilir; yerine gre bu tr bir yaklam, oyunun akn deitirebilecei gibi, konunun belli bir zme ulamasna da katkda bulunabilir. Ya da bir oyunda ynetici, baoyuncunun sahip olduu kararszlktan tr zedelendiini, ancak bu durumun farkna varmadn dnebilir. Bu dnceden hareketle ynetici, iki ayr karan sembolize eden iki yardmc oyuncudan, ba-oyuncunun kollarn kuvvetle iki yana ekmelerini isteyebilir. Bu durumda fiziksel olarak rahatsz olan ba-oyuncu, iinde bulunduu kararszln kendisine verdii skny somut olarak yaama ans elde eder; yani ba-oyuncu, yaam ile ilgili bir gerei, psikodrama sahnesinde fark etmi olur. Sz konusu farkna varma ise, deimeye giden yolda nemli bir adm olacakr. Bir ynetici, ynettii oyunda hangi stratejiyi uygulayacana, dier bir syleyile, hangi teknii ne zaman kullanacana nasl karar verir? Bu sorunun basit bir cevab yoktur. Bu yzden, herkes adna konumak yerine, ne yaptmdan sz edeceim. Sanrm ben, psikodramada strateji belirlerken iki ana yol izlemekteyim. yle ki: (1) Oyunu ynetirken bir yandan da kafamda, eitli deikenler arasnda birtakm ilikiler kuruyorum, bunlara dayanarak hipotezler oluturuyorum. Daha sonra da bu hipotezeri Psikodrama 191 test etmek amacyla baz teknikler uyguluyorum. rnek: Diyelim ki bir oyunda ba-oyuncunun, gnlk yaamdaki yknn ar olduu yolunda bir tahminde bulunuyorum; ve psikodra-ma sahnesinde imdi ve burada bu yk hafifletmenin gerekli olduunu dnyorum. Bu dnceyi test etmek ve dndm zm yolunu uygulamaya koymak amacyla da baoyuncunun rol atomunu sergilemesini istiyorum. (Rol atomunda kii merkezde durur, yaamdaki rollerini evresine yerletirir.) Rol atomunun fazlaca ykl olduunu gren baoyuncu, baz rollerini g kullanarak geriletebilir, atomunu hafifletebilir. Bir baka rnek: Diyelim ki bir ba-oyuncunun mevcut sorununun temelinde babasyla olan atmalarnn yattn dndm. Bu dnceyi bir hipotez kabul edip, dorudan herhangi bir yorumda bulunmakszn, sz konusu hipotezi test etmeye ynelmeliyim. Hipotezimi test etmeye alrken ise, ynlendirici olmaktan, elden geldiince kanmalym. Eer hipotezim doruysa, bu durumun ba-oyuncu tarafndan da kefedilmesine yol aabilecek ortamlar yaratmalym. rnein ba-oyuncudan sosyal atomunu oluturmasn istemeliyim. Daha sonra da baoyuncuya "evrene bak, kiminle konumak istersin?" diye sormalym. Eer kafamdaki hipotez doruysa, baoyuncu babasyla konumak isteyecektir. Eer ba-oyuncu babasyla deil de annesiyle konumak isterse, hipotezim dorulanmam olur. Bu durum, ilk hipotezimden vazgeerek, ba-oyuncunun tercihi dorultusunda, onu izlememde yarar vardr. (2) Psikodrama yneticisi olarak strateji belirlerken izlediim ikinci yol, herhangi bir hipotez kurmakszn aratrmaya girimektir. nk aratrma amacyla birtakm teknikler uygulandnda, ipucu elde etme ihtimali yksektir. Bu dnceden hareketle eitli teknikler uygulanabilir. rnein bazen kendi kendine konuma tekniini (soliloquy) uygularm. Bazen de, "u anda ben..." eklinde yarm braklm cmlelerle eleme yaparm. (Bu tr eleme, projektif tekniklerden 192

Sosyometri ve Psikodrama birisi olan C m l ^ oyuncularn, k e n ^ ^ ^ a n ^ a m a Tesu 'ne benzemektedir.) Ba-klm cmleleri t * kendilerine konumalar ya da yarm bra-yol aabilir ve ha,** damlamalar, sorunlarnn somutlamasna ciye ipucu v e r e b i j ^ i stratejinin izlenecei konusunda yneti-Baz oyunlarK nzca aratrma arn. ^a- kafamda belli bir hipotez olmakszn, yalmesini isteyebiliri^, noyla baoyuncudan sosyal atomunu sergile-diledii kiiyi o t u r , ^ P da o r t a v a koyduum bo bir sandalyeye bir snma a l m ^351111 syleyebilirim. (Bo sandalye teknii, aratrma amacyla ! v l olarak kullanlabilecei gibi, oyun iinde __ .... ;l kullanlabilir.) Oyun Yonen gibi, yneticilerin 0 ^e Temel Strateji: Yukarda da belirtildii da belirli ablonlar ^n aamasnda neler yapacaklar konusun-izleyecei, oyunun boktur. Yneticinin oyunda hangi stratejiyi spontank ve yarat, konusuna, baoyuncunun ve yneticinin lek becerisine ve cj ''c dzeylerine ve ayrca yneticinin mes-den olsa gerek, k o , ^tt da k i kiisel tercihlerine baldr. Bu yz-belirli stratejilerin vjltyla ^g*1* literatre bakldnda, genelde mas gereken ilerr^ lmedii, bunun yerine bu aamada yapl-ramski, 1979). Bt, **in sraland grlr (Hale, 1974; Sch-Goldman ve Morrisn konuda raslanan istisnalardan birisinde bir strateji b u l u n m a ^ (1984), psikodramadaki oyunlarda ortak oyunda da bu strateji gerektiinden, aslnda ynetilen pek ok da unu vurgulama^^ uyulduundan sz etmektedirler. Bura-nmladklar temel 0 fterekir ki, Goldman ve Morrison'un ta-hangi teknikleri u y&ln stratejisinde, yneticilerin adm adm seyri srasnda izlene,-,1* ayacaklar belirtilmez; yalnzca oyunun ... ,_, Volun nitelii dile getirilir. ekil - 13 te g s 5 (1984) tanmladklan s 'Id zere Goldman ve Morrison'un giden, daha sonra tek> R e j i d e oyun, bugnden balayp gemie konusu ekilde g r ] ^ bugne dnem bir yol zlemektedir. Sz nnda tanmladklar ^j'1 oyun stratejisi, aratrmaclarn kitapla-kitaplannda, ekil-13'e **ik stratejilerden birisidir. Aratrmaclar sayda oyun stratejisin^ ^enzeyen, ancak onun ayns olmayan ok Ver vermilerdir. Bu yzden ekil-13'teki Psikodrama 193 stratejiyi, mutlaka uyulmas gereken bir kalp olarak grememekte, bu stratejinin eitli varyasyonlarnn sergilenebileceini bilmekte yarar vardr. ^-Sorunun takdimi ekil-13 Psikodramanm oyun aamas iin temel strateji (Goldman ve Morrison, 1984). ekil - 13' yle aklayabiliriz: Dtaki ember imdiki zaman, ierdekiler gemi gnleri ifade etmektedir. Oyun aamas, ba-oyuncuya ait sorunun takdimi ile balar. I.sahne, imdiki zamanda geer; ikinci emberde yer alan Il.sahne yakn gemile, nc emberde yer alan Ill.sahne ise uzak gemile ilgilidir. emberlerin merkezinde ba-oyuncunun ilk ocukluk yllar yer almaktadr. Oyun, imdiki zamanda geen ilk sahneyle balar; daha sonra yakn gemie, uzak gemie ve ilk ocukluk yllarnda yaanm olan ekirdek atmalara uzanlr. Gerek uzak gemile, gerekse ilk ocukluk yllaryla ilgili sahnelerde, ba-oyuncu katarsis yaar. Bunun zerine tekrar yakn gemile ve imdiki zamanla ilgili sahnelere geilir; sz konusu bu sahnelerde ba-oyuncu igr kazanr, dier bir ifadeyle, yaamyla ilgili birtakm gereklerin farkna varr. Sonuta ba-oyuncu, gemi yaantlaryla ilgili farkna 194 Sosyometri ve Psikodrama vard gerekleri mevcut yaantsyla badatrr, btnletirir. Bylece, bugn-gemi-bugn yolunu izleyen yolculuk tamamlanm ve ba-oyuncu bu yolculuk srasnda ruhsal ynden gelime salam olur. Bir rnek: Yukardaki stratejiye ana hatlaryla sahip olduunu dndm bir oyunu zetlemek istiyorum. niversite rencileriyle yrtm olduum bir grupta, yelerden birisi u sorunu dile getirmiti: Arkadalar onun, faklteyi temsilen televizyona kmasn istiyorlard. O ise istemiyordu; kendisine bu konuda bask yaplmasnda da rahatsz oluyordu. Oyuna, bu konunun canlandrld sahne ile baladk. Ba-oyuncu bu sahnede, kendi kendine konuma tekniiyle, srarlar karsnda duyduu sknty dile getirdi; ancak arkadalarna aka bir ey syleyemedi. Duygularn arkadalarna dorudan ifade edemedii noktada, ba-oyuncunun gergin olduunu gzledim. Bunun zerine kendisine, o andaki duygularyla kalmasn syledim ve bu duygular gemite yaayp yaamadn sordum. Bir ay nce snfta yaadn belirtti. Bu sahneye getik. (Bylece, imdiki zamandan yakn gemie atlam olduk.) Oyunun bu ikinci sahnesinde, ba-oyuncu snfta ders dinlemekte, anlatlanlar karmadan not tutmak istemektedir; fakat yanndaki arkada kendisini srekli konuturmaktadr. Bu durumdan rahatsz olan ba-oyuncu ise rahatszln arkadana ifade edememektedir. Bu noktada ba-oyuncunun biraz ketlendiini grdm ve kendisine "kimse benim ne istediime bakmyor ve ben de evreme olan kzgnlm dile getiremiyorum" eklinde elemede bulundum. Ba-oyuncu duygulanarak, bu elemenin -yani kurulan empatininkendisine uygun olduunu belirtti. (Bu noktada, ba-oyuncunun arkadalarna uyum sorunu bulunduunu dnp, ondan rol atomunu ya da sosyal atomunu sergilemesini isteyebilirdim. Ancak bu yola gitmedim, ba-oyuncunun yaantsnda, ekirdek atmalara kadar olmasa bile, biraz daha derinlemeyi tercih ettim.) Tekrar gzlerini

kapatmasn ve u andaki duygularn gemite ne zaman yaadn dnmesini istedim. Biraz dnd ve "geen yl annemle kahvaltda" dedi. Bunun zerine kahvalt sahnesine geildi. (Bu sahneyi uzak gemi gemi sayabiliriz.) Psikodrama 195 Kahvaltda ba-oyuncu annesine, heyecanla son okuduu kitaptan sz ederken, annesi, o gn yapaca ev ilerini anlatyordu. Baoyuncudan, ban yana evirerek kendi kendine konuma teknii ile duygularn dile getirmesini isterim; "annemin kitapla ilgili heyecanma katlmamas beni zyor" dedi. Ben kendisine "kendimi yalnz hissediyorum" eklinde elemede bulununca da alamaya balad. (Bu noktada duygusal boahm/katarsis ortaya kmtr.) Daha sonra, kahvalt sofrasnda annesiyle rol deitirerek diyalog kurmalarn istedim. Konutular. Baoyuncu bir ara annesinin rolndeyken, anne olarak biraz nceki davrannn kzn zldnden tamamen habersiz olduu dile getirdi. Ba-oyuncu daha sonra kendi rolne getiinde "elbette zldmden haberi olmaz; nk bunu ona hi sylemedim" dedi. (Bu noktada ba-oyuncunun igr kazandn dndm; ancak bu durumu vurgulamak ve sahneler arasnda ba-oyuncunun balant kurabilmesini salamak amacyla, ayna tekniini kullanmaya karar verdim.) Kahvalt sahnesini ve fakltedeki iki sahneyi yardmc oyunculara canlandrttm. Baoyuncuyla birlikte, bu sahneye dardan baktk. Baoyuncu, bana dnp unlar syledi: "Galiba bunu hep yapyorum; duygularma ilgi gstermiyorlar ya da bana bask yaparlar diye insanlara kzyorum, ama bunu onlara sylemiyorum." Ynetici ba-oyuncunun kahvalt masasna gemesini ve annesine olan kzgnln sylemesini istedi. Ba-oyuncu bunu yapt, daha sonra da annesine sarlp alad. Sonra snf sahnesine geildi; ba-oyuncu orada da arkadalarna olan kzgnln ifade etti. Bylece, Goldman'm ve Morrison'un (1984) belirttikleri tur tamamlanm oldu; yani ba-oyuncu bugnden yola kp gemie gitti, katarsis salayarak ve igr kazanarak gnmze dnd. (Baoyuncu kzgnln ifade ettii sahnelerde, saldrgan ya da ekingen olmayan bir slp kulland; yani atlgan davrand. Bu yzden, kzgnln daha uygun bir ekilde ifade etmesi iin uyarda bulunmay ya da kendisine uygun bir model gstermeyi dnmedim.) Baoyuncu rahatladn belirtti. Grme aamasna geildi. 196 Sosyometri ve Psikodrama Yukardaki oyunu aktarrken, elden geldiine zetleyebilmek iin, ayrntlara girmedim. Oyun srasnda, anne ve arkada rollerini oynayan yardmc oyuncularn ba-oyuncu tarafndan seilmeleri ve elenerek role sndrlmalar, daha nceki blmlerde anlatld ekilde gerekletirilmitir. Oyun srasnda ne kadar derinlemeli?: Goldman ve Mor-rison'a ait yukarda aklanan strateji, ilgin ve uygulanmas kolay gzkebilir. Ancak, ba-oyuncunun katarsis, igr ve btnleme elde etmesine katkda bulunabilmek ve btn bunlarn yan sra onun, fazlaca regresyona girip ruhsal ynden zedelenmesini nleyebilmek iin, yneticinin belirli dzeyde psikodrama bilgisine ve klinik tecrbesine sahip olmas gerekir. zellikle, yeterli dzeyde klinik tecrbeye sahip olmayan yneticilerin, ekirdek atmalar ele almamalarnda yarar vardr. ekirdek atmalar genelde, baoyuncularn anneleriyle ve babalaryla ilikili erken ocukluk dnemi sorunlarn kapsar. Bu yzden yneticilerin ekirdek atmalara girmeleri demek, belirli bir risk almalar demektir. Byle bir riske girip girmemek, yneticiler iin bir etik sorundur. Ynetici, ekirdek atmalarn stesinden gelebileceine inanyor bile olsa, eer baoyuncuya ve gruba zarar verme ihtimali varsa, ekirdek atmalarndan uzak durmaldr. stelik bazen, ynetici bir ekirdek atmann stesinden gelebileceini dnse bile, grup bylesine bir sahneyi izlemeye hazr olmayabilir. Balt-ner'in de (1993) belirttii gibi, eer birbirlerini tanyan kiilerden oluan gruplarla, rnein renci gruplaryla alyorsak, birey odakl incelemelere ve ekirdek atmalara girmemekte, grubun tmn ilgilendiren sorunlara ynelmekte yarar vardr. Bu yzden bir psikodrama yneticisi, ne kadar derine ineceine karar verirken, btn bu faktrleri birden dikkate almaldr. Bu dncenin nda, bugne kadar niversite rencileriyle gerekletirdiim psikodramalarda, ekirdek atmalar da kapsayacak ekilde bireysel incelemeler yapmamaya zen gsterdim. Aslnda, yukarda verdiim "televizyona Psikodrama 197 kmak istemeyen renci" rneinde de grld zere, ekirdek atmalara inmediimiz, daha yzeysel katmanlarda kaldmz durumlarda bile, birtakm ruhsal gelimeler gzlenebilmektedir. yleyse, daha ok gelime iin -ifade yerindeyse daha ok kr iin- mevcut gelimeyi / kr tehlikeye sokmamakta yarar vardr. Grme Aamas Oyun aamasnda ba-oyuncu iin, duygusal ve bilisel adan belirli bir doygunluk dzeyine ulaldnda, baoyuncu ile ynetici, oyunu sona erdirmeye karar verirler. (Genelde yneticiler, oyunu sona erdirmek istediklerinde, ba-oyuncu-nun da fikrini alrlar.) Ancak oyunun sona ermesiyle psiko-drama sona ermez. nk gerek baoyuncu, gerekse dier yeler, oyun srasnda nemli bir duygusal yaant geirmilerdir. zellikle ba-oyuncu, oyunun bitiminde yorgun ve kaygl olabilir; sahnede sergiledii duygulardan tr pimanlk duyabilir. Bu yzden oturumun srdrlmesi gereklidir. Sahne boaltlr; grup, balangtaki gibi bir daire oluturacak ekilde oturur; grme balar.

Grme aamasnda, rol-geribildirimi ve zdeim-geri-bildirimi verilir, paylamda bulunulur ve sre analizi yaplr. Aada srayla aklanacak olan bu etkinliklerden rol-geribil-dirimi, genellikle ilk nce verilirse de, baoyuncunun fazlaca skntl grlmesi durumunda, yneticiler paylamaya ncelik verebilirler. Rol Geribildirimi Geribildirim, gnlk yaamn hemen her kesitinde, zellikle renme srecinde, vazgeilmez bir yere sahiptir (Dkmen, 1982). Psikodramada da geribildirim, grme aamasnda nemli bir edir. Rol-geribildiriminde, nce ba-oyuncu olmak zere btn yardmc oyuncular, sahnede rollerini stlendikleri kiilerin kimliklerinde neler hissettiklerini dile getirirler. Sz gelii 198 Sosyometri ve Psikod bir oyunda bir baoyuncu, kardeini canlandran bir yardmc oyuncuyla rol deitirmi bulunsun; yani oyunun belli bir annda ba-oyuncu kardeinin rolne, yardmc oyuncu ise baoyuncunun rolne girmi olsunlar. Rolgeribildirimi verilirken, baoyuncu hem kendisi olarak, hem de kardeinin rolnde neler hissettiini dile getirir. Karde roln oynayan yardmc oyuncu da, hem karde rolnde, hem de baoyuncuyla rol deitirdiinde baoyuncunun rolnde neler hissettiini dile getirir. rnein bu yardmc oyuncu, "Ben karde rolndeyken kendimi itilmi hissettim; baoyuncunun rolne yani aabey/rolne girdiimde ise kardeimi kskandm hissettim" diyebilir. Belli bir doruluk pay iinde bile dinlenilmi olsa, bu tr bir geribildirim baoyuncunun, igr kazanmasna yol aabilir. Diyelim ki baoyuncu gnlk y a -amda kardeinin kendisine kar itici davrandn dnyorsa, yardmc oyuncunun verdii geribildirim sayesinde, aslnda kendisinin kardeine itici davrandn, hatta kardeini kskandn fark edebilir; ya da en azndan, ald geribildirim, konu zerinde ilerde dnmesine yol aacaktr. zdeim Geribildirimi Bazen grup yeleri, hatta ynetici, sahnedeki kahramanlardan birisiyle zdeim kurarlar, onu kendilerine yakn hissederler. zleyicilerin bu durumu ifade etmelerine ise "zdeim geribildirimi" ad verilir. rnein, zdeimgeribildiri-minde bulunan bir ye baoyuncuya, "u sahnede kendimi sana yakn hissettim; benim de gzlerim yaard; eer yerinde olsaydm ben de yle davranrdm" der. Ya da bir baka ye, baoyuncunun babasn kendisine yakn bulduunu belirterek, aslnda o ortamda bulunmayan baba ile zdeim kurduunu ifade eder. (Katldm oyunlarda grdm kadaryla, baoyuncular, attklar anne ve babalaryla baz izleyiciler zdeim kurduklarnda, bu durumdan etkilenmekte, anne ve babalarna ilikin tutumlarn gzden geirme ihtiyac duymaktadrlar.) psikodrama 199 zdeim-geribildirimi empatik tepkiden farkldr. zdeimde, empati ile fazlaca badamayan sempatik bir tavr vardr. zdeim kuran, kardakini anlamak yerine -belki de anlamann yan sra- onunla yanda olmakta, ona benzemektedir. zdeim-geribildirimi, role-geribildiriminden de farkldr. Rol- geribildiriminde, geribildirimi veren kii, roln stlendii kiiyi nasl yaadn dile getirmekteydi. zdeim-geribildirimi veren kii ise, karsndakine benzer bir duygusal yaant geirdiini, onunla bir ve beraber olduunu dile getirir. Verilen zdeim-geribildirimleri, izleyicilerin oyundan ne lde etkilendiklerini gsterir. Baoyuncunun ve yardmc oyuncularn duygularn yeterince spontan sergilemeleri halinde, izleyicilerden gelen zdeimgeribildirimlerinde art olacaktr. zleyicilerden zdeim- geribildirimi gelmesi ise, hem oyuncularn rahatlamasn salayacak, hem de grubun kaynamasna katkda bulunacaktr. Paylama Psikodramada paylama nemli bir ileve sahiptir. Grup liderinin ya da oyunu izleyen yelerin balarndan sahnede sergilenen olaya benzer bir olay gemise, bu durumun baoyuncuya iletilmesine "paylama (sharing)" ad verilir. Paylamada bulunmak isteyen yeler, "Ben de buna benzer bir olay yaadm..." ya da "Senin oyununu izlerken aklma bir anm geldi..." diye balayarak kendi yaantlarndan kesitler dile getirirler. Paylamann temel ilevlerini yle sralayabiliriz: (1) Paylama, insanlara belli duygularn evrenselliini gsterir. Paylama sayesinde, bamzdan geen bir olayn yalnzca bizim yaantmzda ortaya kmadn grrz. Yalom'a (1992) gre, yaantlarmzn evrenselliini grmek, bal bana tedavi edici etkiye sahiptir. 200 Sosyometri ve Psikodrama Psikodrama sahnesinde ba-oyuncu, kendisi iin nemli olan zntlerini, sevinlerini, hayl krklklarn, belki de o gne kadar bakalarna hi amad duygularn ortaya koymutur; bu yzden tedirginlik iinde bulunabilir. Paylama srasnda bu ba-oyuncu, yalnz olmadn, benzeri yaantlar bakalarnn da geirdiini grr, grup yelerinin duygusal desteklerini hisseder ve rahatlar. (2) Paylama, grup yelerini birbirlerine yaklatrr, grupta gven havas yaratr.

(3) Paylama srasnda baz yeler, sahnede izledikleri yaantya benzer kiisel yaantlarndan sz ederken, katarsis frsat bulurlar; igr kazanabilirler. (4) Paylama, baz yelerin bir sredir unutmu olduklar birtakm anlarn hatrlamalarna yol aabilir. Bu yeler, paylama srasnda dile getirdikleri bu anlarn, gelecek oturumlarda oyun konusu yapmaya karar verebilirler. Bana yle geliyor ki: Paylama, psikodramann grg kuraldr; paylama bir tr nezaket gsterimidir. Bize derin duygularn aan, zel yaantsn paylaan bir ba-oyuncuya "teekkr ederiz" demekle yetinenleyiz. Paylamann karl, paylama olmaldr. Bir ba-oyuncuya yalnzca, biz de kendi i dnyamz aarak teekkr edebiliriz. Bu dnyada, kendimize ait baz yaantlar herkesten saklamaya da hakkmz vardr. Ancak pek ok yaantmz saklyorsak, giderek kendimizi yalnz hissederiz. Eer srlarmz/sakladklarmz, nmze gelene sylersek, kendi hakkmzda dedikodu yapm oluruz. Eer srlarmz, srlarm bizimle paylaan birileriyle paylarsak, hem zenginleiriz, hem de yalnzlktan kurtuluruz. Sre Analizi Sre analizine, genellikle, bir ruhsal hastalk tehisi almam kiilerle srdrlen gruplarda, daha ok da psikodrama eitimi alan gruplarda yer verilir. Geribildirimlerden ve paylamadan sonra sra sre analizine geldiinde grup yorulmu Psikodrama 201 olabilir. Bu yzden sre analizinin, dinlenme iin verilen bir aradan sonra ya da en iyisi, bir sonraki oturumun banda yaplmasnda yarar vardr. zbek ve Leutz (1987), sre analizinin, bir sonraki oturumun banda yaplmasn zellikle nermektedirler. Sre analizinin, yukarda ele alman dier grme tekniklerinden nemli bir fark vardr. Sre analizinde oyun, teknik zellikleri asndan ele alnr, irdelenir; konumalar duygusal nitelikli olabilecei gibi entellektl dzeyde de olabilir. Ynetici ve tm grup yeleri bu analizde, oyunun akn ve oyunda kullanlan psikodrama tekniklerini gzden geirirler; sosyometri asndan, zellikle de Rol Kuram dorultusunda oyun zerinde tartrlar. TEMEL PSKODRAMA TEKNKLER Psikodramada kullanlan ok sayda teknik vardr. Ancak buna ramen, daha nce de belirttiimiz gibi, belli oyunlarda mevcut tekniklerin yeterli olmamas durumunda, psikodrama yneticileri, yeni oyunlar retebilirler, uygulayabilirler. Kaynaklarda ounlukla, psikodramada kullanlan tekniklerden tanesi "temel psikodrama teknii" olarak adlandrlr. Bunlar, rol deitirme, eleme ve ayna teknikleridir. Bu tekniklere, "Kendini Takdim" ve "Kendi Kendine Konuma" ad verilen teknikleri de katarak her birisini ayr ayr ele almak istiyorum. Rol Deitirme Teknii Psikodramada kullanlan btn teknikler ilgintir ve yerine gre etkili olabilir. Ancak tm bu teknikler arasnda en vazgeilmezi, "olmazsa olmaz" olan rol deitirme tekniidir. Psikodrama sahnelerinde binlerce oyun izleseniz, bu oyunlar iinde belki, yalnzca ksa srm birka tanesinde rol deitirme tekniinin kullanlmadn grebilirsiniz; bunun dnda, ortalama oyunlarn hemen tmnde rol deitirme tekniinin kullanldn grebilirsiniz. 202 Sosyometri ve Psikodrama Birinci blmde; Moreno'ya ait be temel rol geliim aamasn sralamtk. Rol geliimi, bu aamalardan drdncsne ve beinisine denk dmektedir. Yani, sz konusu geliim basamaklmdan ancak drdnc ve beinci basamaklara ulaanlar, anneleriyle ya da karlarndaki herhangi bir insanla rol deitirebilirler. Psikodrama oyun srasnda rol deitirme teknii uygulandnda, bir ba-oyuncu, o an ortamda bulunmayan bir tandn temsil etmek zere karsnda bulunan yardmc oyuncu ile rol deitirir. Sz gelii bir ba-oyuncu, babasn temsil etmek zre bir yardmc oyuncuyu sahneye davet etmise, bu ba-oyuncU) z a man zaman karsndaki yardmc oyuncu ile yer deitirerek baba rolne geer. Bu srada yardmc oyuncu ise ba-oyuncunun yerine geerek ocuk roln stlenir. Ba-oyuncu, yardmc oyuncu ile yer deitirip "baba" rolne girdiinde, artk kendisi gibi deil, babas gibi hissetmeye ve davranmaya alr. Rol deitirme yaants, surplus-reality'nin bir parasdr. Surplus-reality'nin yaanmasnda, rol oynama, nemli bir fonksiyona sahipdr. Baoyuncular rol deitirerek, hem kendilerini, hem de rolne girdikleri kiileri daha iyi tanma ansna sahip olurl^r Rol deitirmenin nasl gerekletiini bir rnek zerinde grelim: Diyelim ki l^ir ba-oyuncu (ad Aye olsun) babasyla sahnede konuacaktr. Aye, babasn temsil etmek zere grup yelerinden Ahmet'i semitir. Yardmc oyuncu roln stlenen Ahmet sahneye geldiinde, Aye Ahmet'in arkasnda durarak, birka cmleyle eleme yapar; yani babasnn kiilik zelliklerini ve gnlk yaamda sahip olduu rolleri Ahmet'e ve gruba tantr. Artk Ahmet ve Aye, baba-kz-olarak karlkl konumaya v^ ro deitirmeye hazrdrlar. Aralarnda ylesine bir diyalog getiini farzedelim: Aye (kench rolnde): Baba arkadamn doum gn partisi var. Ben de katlmak istiyorum.

Psikodrama 203 Ahmet (baba rolnde): Hayr olmaz! Ynetici (Aye'ye hitaben): Baban byle mi syler? Aye: Hayr; pek uymad. Ynetici: O halde babann yerine ge ve neyi, nasl syleyeceini bize gster. (Aye ile Ahmet yer deitirirler; Aye'nin yerine geen Ahmet, O'nun son cmlesini tekrarlar. I.Rol Deitirme.) Ahmet (Aye rolnde): ...Ben de katlmak istiyorum. Aye (baba rolnde): Saat kata bu parti? Ynetici: Tamam; rol deitirin; eski rollerinize gein. (Tekrar rol deitirirler; Aye kendi rolne, Ahmet ise Aye'nin babas rolne geerler.) Ahmet (baba rolnde): Saat kata bu parti? Aye (kendi rolnde): Akam 9 ile 12 arasnda. Ahmet: ok ge. O saatlerde tek bana eve dnemezsin. Ynetici (Aye'ye hitaben): Uydu mu? Aye: Evet. (Ynetici, devam edin anlamnda bir iaret yapar.) Aye: Ama baba, btn arkadalarm gidiyor. Eer ben gitmezsem... Ahmet: O saate eve tek bana dnemezsin dedim sana. Aye: Tamam yle olsun... (Aye, kapy arparak odadan kar; daha sonra odasna gittiini ve aladn syler. Ynetici, nceki sahneye dnlmesini ister. Ahmet baba rolnde, Aye kendi rolndedir. Kaldklar yerden devam ederler.) Ahmet (baba rolnde): O saatte eve tek bana dnemezsin dedim sana. (Ynetici Aye'ye rol deitirtir. II.Rol Deitirme.) 204 Sosyometri ve Psikod (Aye baba rolndedir, Ahmet de Aye'nin rolnde. Ynetici baba rolndeki Aye'ye dnerek...) Ynetici: u an babann rolndesin ne hissediyorsun; ban yana evir ve iinden geenleri syle. (Aye bir sre d n r , hi bir ey sylemez. Ynetici, A y -e'nin baba rolne yeterince snmam olduunu dnr ve biraz nce Aye'nin Aye rolnde syledii szlerin tekrarlanmasn ister. Ba-oyuncuyu girdii role sndrmak iin I. deneme.) Ahmet (Aye rolnde): Tamam yle olsun... Ynetici (Aye'ye): Ne hissediyorsun? Aye (baba rolnde): Kzm zdm iin zlyorum. Ynetici: Baka? (Aye baba rolnde susmaktadr. Ynetici Aye'nin baba rolne yeterince snmadn dnr ve snmasna yardmc olmak iin eleme yapmaya karar verir. Yapaca eleme, A y -e'ye babasnn kiilik zelliklerini ve rollerini hatrlatmak olacaktr. Oyunun banda Aye, Ahmet'in arkasnda durarak, Ahmet'i baba rolne sndrmak iin, babasna ait zellikleri sralayarak eleme yapmt. imdi de ynetici ayn yolu deneyerek, Aye'yi baba rolne sndrmak iin, Aye'nin babasna ait kiilik zelliklerini ve rolleri sralayacaktr. (Ba-oyuncuyu girdii role sndrmak iin Il.deneme.) Ynetici: Krkbe yandaym; bir olum, bir kzm var; onlar seviyorum; eimle iyi geiniyoruz; btn gn haftasonlan da almak zorundaym, ocuklarma iyi imkn vermek istiyorum. (Bir sre sustuktan sonra Aye'ye) u an ne hissediyorsun? Aye (Bir sre dndkten sonra): ocuklarm seviyorum ve korkuyorum. Ynetici: Niin? Aye: Onlara zarar gelebilecei dncesi beni korkutuyor. Dnya kt; her gn neler duyuyoruz, okuyoruz; o yata kz ocuu gece sokakta tek bana olur mu? Kzmn zlmesini de istemiyorum; arada kalyorum. psikodrama 205 Ynetici: Eski rollerinize geer misiniz. (Aye kendi rolne, Ahmet de baba rolne geer.) Ahmet (baba rolnde): ...Kzmn zlmesini de istemiyorum; arada kalyorum. Ynetici (Aye'ye hitaben): Babann dncelerini iittin. u an ne dnyorsun? Aye (duygulanmtr): O'nun aklndan bunlarn geebileceini hi dnmemitim; bizim iin korkabiiecegm hi dnmemitim. Eskiden, babamn benim duygulanm dikkate almadn dnyordum, galiba bu kadar basit degl. (Aye bu anda katarsis salamtr. Biraz nce babasnn rolne girdii zaman ise, babasnn bak asn kavram, babasnn gzyle kendisine dardan bakmr. Bu durum, Aye iin bir yeniliktir.)

Yukardaki diyalogun temel esprisi, Aye'nin babasyla rol deitirerek olaylara yeni bir bak as kazanmasdr Soz konusu rol deitirme srasnda, ba-oyuncuyu girdii role snd-rabilmek iin ynetici iki ayr yaklam denemitir. Bunlardan birincisinde, yardmc oyuncu Ahmet, Aye'nin karsnda, onun bir nceki rolnde syledii son szleri tekrarlamtr; rnein Ahmet, Aye'nin azndan "Tamam yle olsun... demitir. Bu yaklam, ba-oyuncunun baba rolne ksmen snmasna yol amtr. (Sz konusu yaklam, yan birbirleriyle rol deitiren yelerin, birbirlerinin son szlerini tekrarlamalar, diyaloglarn akclna da katkda bulunur.) ' Baoyuncu girdii role sndrabilmek iin yneticinin bavurduu ikinci yaklam ise, babasyla ilgili olarak baoyun-cuyu elemek olmutur. Ynetici, gerekletirdii eleme srasnda ba-oyuncunun arkasnda durup, "Krkbe yandaym diye sze balayarak ba-oyuncunun babasna ait kiilik zelliklerini ve sahip olduu rolleri sralamt. Bu yak am ise, ba-oyuncunun babasnn rolne girmesine nemli olude katkda bulunmutu. Yneticiler tarafndan gerekknlen bu tr elemeler, genellikle baoyunculara* karlanndak kern 206 Sosyometri ve Psikodrama rollerine girmelerini kolaylatrr. nk bu tr elemeler baoyuncunun, o gne kadar sahip olmad bir bak asna sahip olmasna, deta baoyuncunun yeni bir konuma yerleerek olaylara bakmasna yol amaktadr. O gne kadar A y e babasna hep kendi bulunduu konumdan bakm ve babasn "izin vermeyen, engelleyen baba" rolnde alglamtr. Yukardaki sahnede ise Aye, babasnn konumuna/rolne getiinde, babasna ait bir baka rol ile tanmtr. Aye'nin yeni tant bu rol "ocuklarna zarar gelmesinden korkan baba" roldr. Babaya ait bu ikinci muhtemel roln, Aye iin bir alternatif dnce oluturduunu dnebiliriz. Bu alternatif dnce, Aye'nin ufkunu geniletmi. O'nun babasna farkl bir adan bakmasna yol amtr. Yukarda Aye, babasyla rol deitirerek olaylara onun bak asyla bakmay rendi. Dier bir ifadeyle Aye, babasyla empati kurdu. Karsndakinin roln alma ile empati kurma arasnda dorudan iliki vardr, insanlar ben-merkezci (ego-santrik) davrandklar zaman, karlarndaki insann roln alamazlar; olaylara yalnzca kendi bak alaryla bakarlar. Bir insan, ancak karsndakinin rolne girdii zaman, onunla empa kurabilir, olaylara onun bak asyla bakabilir. Rol alma, algsal, bilisel ve duygusal rol alma olmak zere trdr. n birlikte gerekletirebilen kiiler, karlarndakiyle gerek anlamda empati kurabilirler (Kurdek ve Rodgon, 1975; Ford, 1979; Cox, 1980; Dkmen, 1994). Empati kurmann ilk basama algsal rol almadr; bunu dierleri izlemelidir. (Algsal anlamda rol almak demek, fiziksel olarak karmzdakinin konumuna girmeden onun konumu hakknda doru bilgi sahibi olmak demektir. Eer fiziksel olarak da karmzdakinin roln alrsak, bu durum o kiiyle empati kurmamz kolaylatrr. Rol deitirmenin esprilerinden birisi de, fiziksel anlamda kar-dakinin roln alarak empati kurmay kolaylatrmaktr. Bu Psikodrama 207 konuya aada "Eleme" bal altnda tekrar deineceiz.) O Yukardaki rnekte Aye, algsal, bilisel ve duygusal adan babasnn roln alarak onunla empati kurmutur. (Aye, fiziksel anlamda/algsal anlamda babasnn roln alarak, Aye roln oynayan yardmc oyuncuya, dolaysyla kendisine dardan, babasnn gzyle bakmtr; daha sonra da bilisel ve duygusal adan da babasnn rolne girebilmitir.) Bu tr bir yaant geirmemi olanlar ya da geirmi olsalar bile bunun farkna varmam olanlar, Aye ile ilgili rnei abartl bulabilirler. Oysa rol alma sonucunda, baka insanlara ynelik bak alarmzn deimesi olayna, psikodrama sahnelerinde sklkla ras-larz. Fiziksel anlamda karmzdakinin konumuna/rolne girmek, duygusal ve bilisel adan da onun konumuna girmemizi kolaylatrr. Aslnda bu tr bir yaany, psikodrama olmakszn gnlk yaammzda da gerekletirmemiz mmkndr. Diyelim ki, roln iyi ezberlemi olan, stelik yllardr sahnelere kmakta olan bir aktr, tiyatro sahnesine her ktnda ar heyecanlanmaktadr. Siz ise onun niin bu kadar heyecanlandn anlayamyorsunuz; yani onunla empati kuramyorsunuz. Eer bir tiyatro ncesinde, seyircilerin doldurduu tiyatroya, perdenin gerisindeki kk bir aralktan birka saniyeliine bakarsanz, size evrilmi yzlerce gzle karlarsnz; ite o anda, o heyecanl aktrn niin heyecanl olduunu anlamanz ihtimali yksek olacaktr. Bizler psikodramada, yukardaki heyecanl aktr rneinde olduu gibi insanlar doal ortamlara gtrmyoruz; doal ortamlar psikodrama sahnesine tamaya alyoruz. Rol deitirmenin ilevlerini maddeler halinde yle sralayabiliriz: * Algsal ve bilisel rol almaya arlk veren, karikatr dizilerinden oluturulmu Rol Alma Testi adl bir lme arac tarafndan gelitirilmiti (Dkmen, 1990). 208 Sosyometr ve Psikodrama (1) Ba-oyuncu, yardmc oyuncuyla rol deitirerek, ona roln nasl oynayacan gsterir. Yukardaki Aye rneinde, I.rol deitirmenin amac, Aye'nin babas roln oynayacak olan yardmc oyuncuya (Ahmet'e), baba roln nasl oynayacan gstermekti. Rol deitirmenin buradaki ilevi, yalnzca ba-oyuncunun kafasnda

varolan birtakm sahnelerin yaratlabilmesidir. retilen bir sahne, gerek yaama tam benzemiyor olabilir; rnein Aye'nin babas gerek yaamda Ahmet'in sylediklerini tam olarak sylemeyebilir. Bu nemli deildir. nemli olan Aye'nin kafasndaki "baba" motifinin sahnede tam olarak canlandrlabilmesidir. te bu canlandrmay salayabilmek iin, Aye'nin karsndaki yardmc oyuncunun rolne girip, ona kafasndaki gerei aktarmas gerekmitir. (2) Ba-oyuncular karlarndaki yardmc oyuncu ile rol deitirerek, bu oyuncunun temsil ettii kiinin bak asn alabilirler, o kiiyle empati kurabilirler. Rol almak, empati kurmann ilk basamadr. Ancak, algsal, bilisel ve duygusal adan baka insanlarn rollerini alarak onlarla empati kurabiliriz. Yukardaki rnekte grlen II.rol almann amac, Aye'nin babasyla empati kurabilmesine yardmc olmakt. (3) Karsndaki yardmc oyuncu ile rol deitiren bir ba-oyuncu, kendisine dardan, stelik bir bakasnn gzyle bakma ansna sahip olur. rneimizdeki Aye, babasnn rolne girdiinde, yardmc oyuncu Ahmet de Aye'nin roln stlenmiti. (Ahmet, Aye rolne her girdiinde, onun biraz nceki son cmlesini tekrarlamaktayd.) Bu durumda Aye, babasnn rolndeyken, babasnn gzyle, deta bir aynaya bakar gibi kendisine dardan bakabilmitir. (4) Rol deitirme tekniinden yararlanlarak birtakm diyaloglar gerekletirildiinde, baoyuncularn igr kazanmalar kolaylar. Sz konusu igrye yol aan ey, ba-oyun-cunun yeni bak alar kazanmasdr. Kanmca, diyalog kurduu kiinin rolne girerek yeni bak alar kazanan bir baoyuncu, bu kiiye ait muhtemel alternatif dnceleri grme ansna da sahip olmaktadr. rnein Aye, babasnn o gne Psikodrama 209 kadar "engelleyen, izin vermeyen baba" rolnde alglamaktayd. Psikodrama sahnesindeki rol deitirme srasnda Aye, babasna ait olabilecek yeni bir rol ile, dier bir ifadeyle bir alternatif dnce ile tant: bu rol/bu alternatif dnce biimi ise "ocuklarna zarar gelmesinden korkan baba" rolyd. Bu gerei fark etmek, Aye'nin babasyla olan atmalarna yeni bir boyut getirecektir. Aye, hem babasna ynelik baz davranlar hakknda igr kazanabilecek, hem de edindii yeni bilgiden tr babasna kar daha hogrl olabilecektir. (5) Rol deitirme, ba-oyuncunun, -hatta yardmc oyuncunun da- spontanln artrr. (6) Rol deitirmenin bir baka ilevi ise, kitabn birinci blmnde de belirtildii gibi, oyuncularn (gerek baoyun-cunun gerekse yardmc oyuncularn) rol repertuarlarn geniletmesidir. Eleme Teknii Eleme teknii, Moreno'nun tanmlad rol geliim aamalarnn ilk iki basamandan kaynaklanmaktadr. Hatrlanaca zere bu basamaklarda ocuk, kendisi ile d dnya arasnda bir ayrm yapamyor, annesini ve d dnyadaki her eyi kendisinin bir uzants olarak alglyordu. Bu dnemde anne, ocuun birtakm ihtiyalarn, duygularn kefederek, anlayarak ocua yardmc olmaya alr. Moreno'ya ve izleyicilerine gre, ocuk ile annesi arasndaki bu etkileimin bir benzeri, psikodrama sahnelerinde eleme yapan kii ile elenen baoyuncu arasndaki etkileime benzemektedir (Moreno, 1975; zbek ve Leutz, 1987). ster yneci, isterse grup yelerinden birisi olsun, elemeyi yapan kii, anneleri hatrlatan bir rol, kendisine eleme yaplan baoyuncu ise ocuklar hatrlatan bir rol senmektedir. Elemeyi yapan kii, kendisini eledii kiinin yerine koyarak, onun duygu ve dncelerini doru olarak kavramaya ve iletmeye alr. Bu yaklam, elenen kiinin sahip olduu baz duygu ve dncelerin farkna varmasna ve onlar aka ifade edebilmesine yardmc olur. 210 Sosyometri ve Psikodrama Eleme trleri ve elemenin ilevi: Eleme denildiinde akla ilk nce, baoyuncuya ynelik elemeler gelmektedir. Ancak, baka tr elemeler de vardr. Bu yzden, yaplabilecek elemeleri, bu elemelerin amalarn da belirterek snflamak istiyorum. Eleme trleri unlardr: (1) Baoyuncuya ynelik elemeler: Ynetici, e-ego ya da grup yelerinden birisi baoyuncuyu eler. Bu eleme, empa-tiye benzer, ancak baz ynlerden empatiden farkldr. Burada sz konusu olan elemenin amalan, baoyuncuyu oyuna sndrmak, spontanln artrmak, onun katarsis ve igr elde etmesine yardmc olmaktr. (2) Baoyuncunun yardmc oyuncuya ynelik elemesi: Oyuna balamadan nce baoyuncu, karsnda belli bir rol oynayacak olan yardmc oyuncuyu/oyuncular role sndrmak amacyla eleme yapar. Bu eleme srasnda baoyuncu, yardmc oyuncunun temsil edecei kiinin kiilik zelliklerini ve sahip olduu rolleri dile getirir. (3) Yneticinin ya da izleyicilerin yardmc oyuncuya ynelik elemeleri: Oyun iinde bazen, yneticiler ya da izleyiciler, baoyuncuya dorudan mesaj vermek yerine, yardmc oyuncular araclyla mesaj gndermeyi tercih ederler. (Burada imal/dolayl bir iletiim deil, psikodramann doasna uygun bir etkinlik sz konusudur.) Bu tr eleme, ketlendii durumlarda baoyuncuyu harekete geirebilmek, igr kazanmasna yardmc olmak ya da baoyuncunun yeni davranlar denemesini salamak amacyla yaplr. Yardmc oyuncularn elenmeleri, sz konusu faydalarn yan sra, bu oyuncularn spontanlklarnn artmasna da kaduda bulunabilir. Bu tr elemenin nasl yapld konusunda bir rnek verelim. Diyelim ki erkek bir baoyuncu ile bu kiinin karsn temsil eden bir yardmc oyuncu arasndaki tartma sahnede canlandrlyor. Ba-oyuncu fkelenmi,

katarsis salamtr. Ynetici, artk kar-koca arasnda uzlamaya ynelik bir eyler yaplmasn istemektedir; ancak ba-oyuncu uzlamaya ynelik bir adm atmamaktadr. Yneticinin "Haydi barn" demesi Psikodrama 211 ilevsel deildir. Bu durumda ynetici, uzlamay salamak amacyla eitli yollara bavurabilir. Denenebilecek yollardan birisi de, ba-oyuncunun kars roln oynayan yardmc oyuncuyu eleyerek, baoyuncuya mesaj iletmektir. rnein ynetici yardmc oyuncuyu eleyerek, "Bu fkeli halinden skldm, ltfen oturur musun, sakin bir ekilde konualm" diyebilir. Yardmc oyuncu da, kendisine ynetici tarafndan sylenen bu szleri, aynen baoyuncuya tekrarlar. (4) zleyicilere/gruba ynelik eleme: Sahnedeki oyunda ksr dng ortaya ktnda ya da ba-oyuncu yeterince spon-tan olamad iin oyun kmaza girdiinde, izleyicileri elemek yararl olabilir. Bu gibi durumlarda, ynetici ya da bir ye, izleyicilerin arkasna geerek, "Skldm hissediyorum" ya da "X"in (ba-oyuncunun) bir zm bulabilmesi iin acaba nasl yardmc olabilirim" eklinde elemelerde bulunurlar. Bu tr elemenin temelde faydas olabilir: ncelikle bu tr elemeler, ba-oyuncular harekete geirir, onlarn spontan-lklarnn artmasna katkda bulunabilir, ikinci olarak, byle bir eleme, grubu harekete geirir; rnein baz izleyicilerin sahneye gelerek ba-oyuncuyla eleme yapma ihtimallerini artrr, izleyicilerin elenmesi nc olarak da, sahnede imdi ve burada ilkesine aykr davranlar sergileyen bir ba-oyun-cunun imdiye ve buraya ekilmesine yardmc olur. Ba-oyuncuya eleme yapacak olan ynetici ya da bir grup yesi, ba-oyuncunun biraz yannda ve arkasnda olmak zere durur; bu kii kendisini ba-oyuncunun yerine koyarak, olaylara onun bak asyla bakmaya, onun duygu ve dncelerini doru olarak anlamaya ve hissetmeye alr ve bu durumu ona ksaca ifade eder. Burada yaplan, bir tr empati kurmaktr. (Eleme ile empati arasndaki benzerlik ve farkllk, aada "Empati trleri" alt bal altnda tartlacaktr.) Baoyuncuya yneltilen bu empatik tepki, ba-oyuncunun iindeki geree uyarsa, baoyuncu ban sallayarak ya da "evet" diyerek bu durumu ifade eder. Eer yaplan eleme/kurulan empati, baoyuncunun i gereine uymazsa, ba-oyuncu bu durumu da ifade eder. 212 Sosyometri ve Psikodram Yaplan bir eleme, dier bir syleyile verilen empatik tepki, eer ba-oyuncunun i gereine byk lde uyarsa, bu durumda ilgin sonular ortaya kmaktadr. Uygun bir eleme, her eyden nce, oyunun akn hzlandrmakta, baoyuncunun spontanln, yaratcln ve sahnede sergiledii retkenlii artrmaktadr. Elemeyi yapan kii, ba-oyuncunun iinde sakl bulunan, ancak henz farkna varmam olduu duygularn aa karabilir. Kaliteli bir eleme, ba-oyuncu-nun birtakm i yaantlarn fark etmesine katkda bulunabilir. Bu yzden olsa gerek, zaman zaman uygun elemelerle karlaan ba oyuncularn katarsis yaadklar, rnein aladklar grlr. Diyelim ki gemiteki bir olay srasnda kendisini yalnz hisseden ve o olay bugn psikodrama sahnesine tadnda yine kendisini yalnz hissetmekte olan bir baoyuncu var. Ynetici ya da yneticinin izin vermesiyle grup yelerinden birisi, ba-oyuncunun arkasnda durarak "kendimi u an yalnz ve terk edilmi hissediyorum" diyerek elemede bulunmu olsun. Eer bu durumda, (1) yaplan eleme ba-oyuncunun i gereine uygunsa ve (2) eer ba-oyuncu o an yeterince snmsa, yaplan bu eleme karsnda baoyuncu, byk bir ihtimalle alayacak ya da en azndan duygulanacaktr. Bu ok doaldr. nk o an ba-oyuncu, benliinin derinliklerinden gelen, bir duygu ile karlamtr; ve nk o an ba-oyuncu, kendisini anlayan (onunla empati kuran) insanlar arasndadr. 'Yaplan elemeler gerekten ie yaramakta mdr, yoksa bir kandrmaca mdr?" eklinde bir soru sorabilirsiniz. Bu konuda, psikodrama sahnelerinin scak atmosferini birok defa yaam bir kii olarak unu sylemek isterim: Psikodrama ortamna zg ylesine bir atmosfer vardr ki, bu atmosfer iinde, kandrmacalar, gerek-d szler uup gider; geride yalnzca sahnedekilere ait gerekler ayakta kalr. Pek ok defa hayretle unu grmmdr: Oyun sahnesinden sonra grme sahnesine geildiinde, baoyuncular, biraz nce kendilerine yaplm elemelerden yalnzca ilerindeki geree uyanlar hatrlamaktadrlar: kendilerine uygun olmayan elemeleri, Psikodrama 213 geree parmak basmayan empatik tepkileri hatrlamamaktadrlar. Uygun olmayan elemeler, deta baoyuncularn zihninden teet gemitir; iz brakmamtr. Eleme, rol alma ve taklit: Bir e-ego, baoyuncuyla birlikte sahnede dolarken, onun vcut eklini taknmaya alr. Ayn ekilde baoyuncuyla eleme yapmak, onunla empati kurmak isteyen yeler de, baoyuncunun yz ve beden hareketlerini takndktan sonra szel ifadeler ortaya koyarlar. Baoyuncunun yz ve beden duruunu aynen taknmak demek, onu taklit etmek demektir. Ancak burada basit bir taklit sz konusu deildir, buradaki taklit, kurulacak empatinin ilk basaman oluturmaktadr. yle ki: Empati kurmak istediimizde, algsal, bilisel ve duygusal adan karmzdakinin rolne girebilmemiz gerekiyordu. Eer baoyuncunun konumuna girer, onun vcut hareketlerini taknrsak, algsal adan bu baoyuncunun roln almamz kolaylar. Algsal rol almay bilisel ve duygusal rol almann izlemesi halinde, ba-oyuncuya ie yarar empatik tepkiler verebiliriz.

Taklit etme davrannn, empatik beceriyi kazanma srecinde bir balang noktas olduu dnlebilir. Aratrmalara gre, iki gnlk bebekler, alamakta olan bir dier bebee, onun vokal zelliklerine uygun bir alama ile elik etmektey-miler (Simner, 1971; Sagi ve Hoffman, 1976). Hoffman (1975), bebeklerin bu davranlarn, ilerdeki empatik ilgilerine ilikin bir mjde kabul etmektedir (Dkmen, 1988-c). Bebeklerin sz konusu davranlar phesiz ki, tam anlamyla empati saylamaz; bu davrann "taklit" olarak tanmlanmas gerekir. Ancak, kaliteli bir empatik tepkiye giden gelime srecinin ilk basamanda taklit davrannn bulunduunu dnmek yanl olmasa gerek. Taklit, gelime srecinde belli bir ileve sahip olmann yan sra, empati kurma becerisini kazanm yetikinlere de yardmc olma zelliine sahiptir. Gnlk yaamda ya da psikoterapi/psikolojik danma ortamlarnda, empati kuracamz kiinin beden duruuna az ok benzer bir duru aldmzda, empati kurmamz kolaylar. Ayn ey psikodrama 214 Sosyometri ve Psikodrama iin de geerlidir. Yukarda da belirttiimiz gibi, ba-oyuncuya elemede bulunmak isteyen yeler ya da yneticiler, onun beden duruunu taklit ederek ie balamaldrlar. Sz konusu taklit davran ile fizyolojik sreler arasnda da bir iliki bulunduunu dnebiliriz. Belli duygusal yaantlara, belli davranlar, belli yz ve beden yaplar elik eder. rnein korku duygusunu yaarken, yzmzle ve bedenimizle de korkulu bir tavr sergileriz. Belirli bir duyguyu yaamadmz anlarda, genelde o duyguya elik eden beden hareketini taknrsak, sz konusu iimizde belirme ihtimali de artar. rnein korkulu bir tavr takndmzda, korku duygusunu yakalama ansnz artar. te, eleme yapacak/empati kuracak kiinin, baoyuncunun davranlarn taklit ederek ie balamas bu yzden etkilidir. Ba-oyuncuya ynelik eleme nasl yaplr?: Eleme yapmann olduka deiik yollar vardr. Bir ynetici, bu yollardan hangisini ne zaman kullanacana karar verirken, ncelikle, ba-oyuncunun o andaki ihtiyalarn dikkate almaldr. Aada sralayacamz eleme yollarndan her birisi, yerine ve zamanna gre yararl olabilir. Baoyunculara ynelik eleme yaparken kullanabileceimiz yollardan bazlar unlardr: (1) Sklkla bavurulan eleme ekli: Elemeyi yapacak kii (ynetici, e-ego ya da grup yelerinden herhangi birisi), baoyuncunun biraz yan ve arkasnda durup, onun beden hareketlerine benzer bir tavr takndktan sonra, baoyuncuya ait duygu ve dnceleri, onun adna szel olarak ifade eder. rnein "u an kendimi ok gergin hissediyorum" der. Burada, eleme yapan kii, aslnda baoyuncuyla empati kurmaktadr. Ancak burada empatinin iletili biimi, alageldiimiz empa-tik tepkilerden biraz farkldr. Bir psikoterapi/psikolojik danma ortamnda, terapistler /danmanlar, empati kurarken, znesi "sen" olan cmleler kullanrlar; rnein "u an kendini gergin hissediyorsun" derler. Eleme yaparken ise, eleme yapan kii ba-oyuncuya empatik tepkisini, znesi "ben" olan Psikodrama 215 cmlelerle iletir; rnein "kendimi gergin hissediyorum" d e r Psikodramada bu ifade ekliyle, anne-bebek birlikteliine b e n -zer bir iliki yaratlmak istenmektedir. Bu ekilde yaplan bir elemeyi, eer ba-oyuncu i gereine uygun bulursa kabul eder, bulmazsa etmez. Baoyuncu-nun yaplan elemeyi uygun bulmamas durumunda, srarc olmamak gereklidir. (2) Bazen yarm braklm cmlelerle eleme yaplr. r -nein baoyuncunun arkasnda duran kii, "u anda ben ..." der ve susar; ya da "Bazen dnyorum da ..." der ve susar. Bu tr yarm braklm cmleleri baoyuncunun tamamlamas istenir. Bu eleme ekli, Projektif tekniklerden birisi olan cmle tamamlama testini hatrlatmaktadr. Bylesine bir elemeyi, baoyuncuyu hibir ekilde ynlendirmek istemediimizde tercih ederiz. nk yukardaki birinci maddede ifade edilen eleme eklinde, az da olsa y n l e n d i r m e vardr. Fakat cmleyi yarm braktmzda, baoyuncuya, iindeki gerei aratrma ve zgrce ifade etme ans vermi oluruz. Eer yneticinin kafasnda oyunla ilgili olarak belli bir hipotez varsa, yukarda belirtilen birinci tr elemeyi tercih etmelidir; eer ynetici kafasnda belirli bir hipotez olmakszn baoyuncuya ait gerei aratrmaya alyorsa, yarm braklm cmlelerle eleme yapmas daha uygun olur. (3) Baoyuncuya ait szsz mesajlar szelletirilerek eleme yaplabilir. rnein bir baoyuncu dilerini ve yumruklarn skyor ancak sessiz kalyorsa, eleme yapan kii "Bu beni sinirlendiriyor" diyerek szsz mesajlar szelletirebilir (Blat-ner, 1993). Baoyuncuya ait szsz mesajlarn, yalnzca betimlenmesi yoluyla da eleme yaplabilir. rnein, ba-oyuncuyu gzleyen kii, "Srekli ayam sallyorum" diyebilir (Zigler, 1991). (Bu tr elemeler, grnrde yalnzca betimleme iseler de, dolayl bir yzletirme ya da yorum olarak da dnlebilirler. Yzletirmeden ve yorumdan aadaki maddelerde sz edeceiz.) 216 Sosyometri ve Psikodra (4) Bazen, yzletirme (co>frontaton) yaplarak eleme gerekletirilebilir. Bu tr eleje daha ok, baoyuncunun duygularyla ya da anlaryla <lavraruan elikili olduunda, ya da ba-oyuncu afnksiyo|iel. davranlar sergilediinde tercih edilir. rnein ba-oyune" ofkeh olmasna ramen g-lmsyorsa, ynetici

"neliyim ama glmsyorum" diyebilir. Yzletirme niteliindeki hv "r. e ? l e m e l e r , ba-oyuncula-rm igr kazanmalarna katkda bulunabilir. Yzletirme ile yorumlama pasnda benzerlik vardr. Ancak aada ll.madde de belirtilecei gibi, yzeysel sebep gstermeler eklindeki dorudan yorumlardan kanmak gereklidir. Ayn ekilde yalnzca bir elime parmak basan, kuru yzletirmelerden de kanmak gerendir. Gerek bireysel grmelerde yaplan, gerekse psikodramada eleme yoluyla yaplan yzletirmelere, empat i k anli[? v e say& ifadesi, mutlaka elik etmelidir. nk, empatinin/e saygnn elik etmedii bir yzletirme, eletirme olmann tesine gemez. (5) Bazen hiciv ile yzletirme kaynatrlarak eleme yaplabilir. Bu konuda iki rnek vermek istiyorum. Diyelim ki ba-oyuncu, bilisel- davran yaklamdaki anlamyla irasyo-nel dncelere sahiptir; ynetici "Tab canm, btn aksilikler beni bulur" diyebilir, ^a da baoyuncu yaamnda, Tran-saksiyonel Analiz'deki a n l a "11 ^ birtakm oyunlar sergilemektedir; ynetici bu davranma Rikkat ekmek amacyla "Aman Tanrm, ite yine baladm-'" diyebilir. (Transaksiyonel Ana-liz'deki oyunlar iin Eric Berne'ne (1976) baklabilir.) Aslnda mizah, psikoterapide/psikolojik danmada ve dolaysyla psikodramada, yerine g"re kullanldnda etkili bir ara olabilir. Dorudan yrum nitelii tamayan yzletirmelerin, zaman zaman bir espriyle badatrlarak mizahi bir anlayla sunulabilecei grndeyim. (6) Ba-oyuncuya ait szl mesajlar, eleme yapan kii tarafndan szsz mesajlarla ifade edilebilir. rnein baoyuncu kardeini ok sevdiini syly01" anca* o n d a n uzak duruyorsa, e-ego, kardei canlandran yardmc oyuncuya sevgiyle yaklaabilir, ona dokunabilir. Psikodrama 217 (7) Baoyuncunun birtakm duygularn destekleyerek eleme yap]abir. rnein ba-oyuncu karsndakine "srar etme stemiyorum" diyorsa, eleme yapan kii "ka defa syleyeceim sana, srar etme" diyebilir. Bu tr bir eleme, baoyuncunun iindeki gerein vurgulanmas anlamna gelmektedir. (o) Ba-^yyncunun sklkla kulland savunma mekanizmalar sozelInYiierek eleme yaplabilir; rnein "Ah, aksilik olmasayd bn yapardm" denilerek manta brme mekanizmas, ya da "hibir ey hissetmiyorum" denilerek izolasyon mekanizmas vurgulanabilir (Blatner, 1993). Kanmca bu tr elemeleri de bir tr yzletirme kabul edebiliriz. (9) Eleme yapan kii baoyuncuya ilikin gzlemlerini szelledrebiiir; rnein "terledim" ya da "yine kzardm" diyebilir. (10) imdi ve buradaki duygular zerinde konuularak eleme yaplabilir. rnein, "Benim iin nemini yitirmi eski bir olaydan s2 ettiimi sanyordum; ama yine de heyecanlandm" diyebilir. (11) Yor Urn]arna yoluyla eleme yaplabilir. Ancak psiko-dramada yorum yapmak, tartmal ve riskli bir konudur. Baz psikodrama kuramclar, her trl yoruma tamamen kardrlar, ya yorumd^n hi sz etmezler ya da yoruma kar olduklarn belirtirler (zbek ve Leutz, 1987). Bu arada baz kuramclar ise, dkkarji bir ekilde yorum yaplabileceini belirtirler (Blatner, 1993). Bence yalrxzca yneticiler tarafndan gerekli grlen durumlarda yorurn yaplabilmelidir. Ancak yaplacak yorumlar, gunluk dilde yapageldiimiz ekilde, yzeysel ve dorudan bir sebep aklam^" eklinde olmamaldr. rnein "Sen baban bile bile kzdrd,n" eklinde bir yorum ya da "Ben babam bile bile kzdrdm" eklinde bir eleme kesinlikle yaplmamaldr. nk bu tr yorumlar, ztrk'n de (1985) belirttii gibi yalanc psikanaliz" olmann tesine gemez. 218 Sosyometri ve Psikod Psikodramada ynetici, psikanalitik yaklamdaki kadar sk olmamak kaydyla, yorum yapabilmelidir. Bu yorumlar baoyuncuya davranlarnn sebeplerini gstermek amacyla eleme iine sindirilmi halde uygun sorular sorularak yaplmaldr. Soru olmakszn, dorudan yorum yapmaktan kanmakta yarar vardr. rnein ynetici, eleme ile birletirerek yle bir yorum yapabilir: "u an rahat konumam engelleyen bir eyler var; acaba ne olabilir?". Bu tr bir yorum, yarm braklm cmlelerle yaplan elemeleri hatrlatan ve baoyuncuya duygularn projekte etme frsat veren bir eleme niteliindedir. (12) Eleme yapmann bir baka yolu, baoyuncuya, sergiledii mimiklerin ya da yz ve beden hareketlerinin anlamn sormaktadr. rnein "iaret parmam boynuma bastryorum; bu ne demek?" denilebilir (Zigler, 1991). Kanmca bu tr elemeler, yerine gre yorum nitelii tayabileceinden, dikkatli olmakta yarar vardr. (13) Baoyuncuya zaman zaman dorudan sorular sorularak da eleme yaplabilir. rnein baoyuncu sessiz kaldnda, ne dnd, eer gzleri bir noktaya dalarsa, o noktada ne grd sorulabilir. (14) Baoyuncuyu provoke ederek de eleme yapmak mmkndr. rnein ynetici, baoyuncunun duygularnn tam ztt olan ya da duygularyla tamamen ilgisiz bir ey syler; baoyuncu bu duruma tepki gsterince de "yleyse nasl?" trnden bir soru sorar. Bu eleme ekli, baoyuncunun youn olarak keendii durumlarda ie yarayabilir.

Diyelim ki baoyuncu gergin ve kaygldr, fakat bu durumu szelletir-memekte, tepkisiz durmaktadr. Ynetici "u an kendimi ok rahat hissediyorum" dediinde, baoyuncu muhtemelen "hayr yle deil" diyecektir; bunun zerine ynetici "peki nasl?" sorusunu sorabilir. (15) oklu eleme yaplabilir. oklu elemede, birden fazla yardmc oyuncu (bunlara e-ego'lar de diyebiliriz), baoyuncuya ait eidi ya dnemlerini, eitli zellikleri ya da Psikodrama 219 rolleri canlandrrlar. rnein bir sahnede sz konusu e-egolardan birisi ba-oyuncunun on yandaki, bir dieri ise ondrt yandaki durumunu canlandrarak elemede bulunabilir. Ya da bir baka sahnede ba-oyuncunun rol atomu canlandrlr. Diyelim ki bir ba-oyuncu, i kadn, ev hanm, anne, -kendi anababasnn yannda- ocuk, komu ve renci rollerine sahiptir. Baoyuncuya ait bu alt roln her birisi, sahnede grup yelerinden birisi tarafndan temsil edilir. nce ba-oyuncu bu yeleri eleyerek, onlara rolleri hakknda bilgi verir; daha sonra bu yeler, baoyuncuya ait eidi rolleri canlandrrlar ve gerektiinde temsil ettikleri roller dorultusunda baoyuncuya elemede bulunurlar. (16) Bazen de baoyuncu karsndaki yardmc oyuncuyla rol deitirdii zaman, kendisine, rolne girdii kiiye ynelik olmak zere eleme yaplabilir, eleme niteliinde soru sorulabilir. Aada, kaplca ryas ile ilgili rnekte, ba-oyun-cu Can, babasnn rolndeyken, ynetici tarafndan kendisine, "Olun kaplca kefetti; ne dnyorsun?" denilerek, bu tr bir eleme yaplmtr. Ayna Teknii Bu teknik, Moreno'nun rol geliim dnemlerinden birisi olan Her ey Gerek Dnemi ile ilgilidir. Ayna teknii sayesinde ba-oyuncu, tpk aynaya bakan bir insan gibi kendi davranlarn dardan izleme, deerlendirme ve gerektiinde manipye etme (deitirme) ansna sahip olur. Ayna teknii eitli ekillerde uygulanabilir. rnein baoyuncu bir sahneyi oynadktan sonra, ynetici onun kenara ekilmesini ister. Sahnedeki oyunda ba-oyuncunun yerini baoyuncuyu temsil etmek zere seilmi olan e-ego alr. E-ego ve yardmc oyuncular biraz nceki sahneyi tekrarlarken, ba-oyuncu bu sahneyi kenardan izler. Bylece ba-oyuncu kendi davranlarna dardan bakma frsat bulur. Bu yaklam, baoyuncuya ynelik etkili bir geribildirim (feedback) verme yoludur. Diyelim ki, ilk sahnede ba-oyuncu ekingen 220 Sosyometri ve Psikodrama bir tavr iindedir ve karsndaki insann kendisine nem vermediini, ilgi gstermediini belirtmitir. (Baoyuncunun bu tanmlamas zerine yardmc oyuncu, baoyuncuya ilgisiz davranmtr.) Ba-oyuncu sahnenin dna kp kendisini dardan seyrettiinde unu grebilir: Karsndaki insan kendisine durup dururken ilgisiz davranmamaktadr; kendisi, o insann ilgisini uyandracak kadar etkinlik gstermemektedir, ekingen davranmaktadr. Bu geribildirim, ba-oyuncunun davranlarn gzden geirmesine, deime srecine girmesine yardmc olabilir. Yukardaki oyunda ynetici, tekniin etkisini artrmak iin, baoyuncuyu temsil eden e-egodan daha atlgan (assertive) davranarak sahneyi tekrarlamasn isteyebilir. E-ego (yani baoyuncu) daha atlgan davrandnda, karsndaki kii, kendisine daha fazla ilgi gsterir. zledii bu model davran karsnda, baoyuncuda daha atlgan davranma istei uyanabilir. Yukardaki rnekte ayna teknii uygulanrken tek bir sahne kullanlmtr. Yneticiler bazen de tekniin etkisini glendirmek iin, ba-oyuncunun belli bir davran sergiledii birka sahneyi birden canlandrtrlar. Diyelim ki ba-oyuncu farkl yerde ekingen davranmtr. Bu ayr olay, psiko-drama sahnesinin ayr kesinde canlandrlr; farkl e-ego bu sahnede baoyuncuyu temsil eder. Yine ba-oyuncu da ynetici ile birlikte kenarda durarak birbirine benzeyen bu sahneyi dardan seyrederler. Ba-oyuncu gl bir geribildirim alm olur. Ayna teknii zellikle, baoyuncularn direnlerini amada ve onlara sahip olduklar elikileri gstermede, etkili bir geribildirim ve yzletirme aracdr (Fine, 1979; Kaner, 1990). Ayna tekniinin ileviyle ilgili son olarak unu syleyebiliriz: Johari Penceresi'ni bilirsiniz. Bu penceredeki drt blmden birisi, kiilerin kendilerine kapal olan fakat bakalarna ak olan yanlarn sembolize eder. Ayna tekniinden yararlanlarak, pencerenin bu blm, yani kiilerin kendilerine kapal olan fakat bakalarna ak olan yanlar kltlebilir. Psikodrama 221 Nitekim yukardaki baoyuncu, kendisine kapal ancak ev-redekilere ak olan bir yannn, yani ekingenliinin farkna varmtr. Kendini Takdim Teknii Oyunun balangcnda ba-oyuncu sahnede tek bana durarak, sahip olduu kiisel zellikleri, rollerini, ilikilerini, kiilik zelliklerini sralar. Buna "Kendini Takdim" ad verilir. Kendini Takdim tekniini ba-oyuncu, tek bana gerekletirebilecei gibi, kendisini temsil etmek zere setii e-egonun arkasna geip onu eleyerek de

gerekletirebilir. Burada baoyuncunun, deta yardmc oyuncular eler gibi kendi kendisini elemesi sz konusudur. Kendini takdim teknii, hem baoyuncunun snmasna katkda bulunur, hem de baoyuncunun kiisel zellikleri ve o andaki duygu-durumu hakknda, yneticinin ve izleyicilerin bilgi edinmelerine yardmc olur. Kendini Takdim teknii ile aada szn edeceimiz Kendi Kendine Konuma teknii literatrde ayr ayr ele alnmaktadr (Corey, 1985). Bu iki tekniin birbirine benzedii, hatta ikisinin ayn ey olduu dnlebilir. En azndan, Kendini Takdim tekniinin, Kendi Kendine Konuma tekniinin zel bir durumu olduunu dnebiliriz. Kendi Kendine Konuma Teknii Oyun srasnda baoyuncu yardmc oyuncularla diyaloglar kurar. Bu konumalarn tesinde baoyuncularn neler dndklerini ve hissettiklerini anlamak istediimizde "Kendi Kendine Konuma Teknii (Soliloquy) " ad verilen teknie bavurulur. Bu teknikte ba-oyuncu, zihnindeki duygu ve dnceleri, evresindekilerin duyabilecekleri ekilde szel olarak ifade eder (Moreno, 1975). Kendi kendine Konuma Teknii genelde iki ekilde gerekletirilir: (1) Ynetici baoyuncudan, ban yan tarafa evirerek iinden geenleri yksek sesle sylemesini ister. Bu ynerge uyarnca ba-oyuncu, sanki ev222 Sosyometri ve Psikodrama resinde kimse yokmu gibi, iinden geenleri seslendirir; bir anlamda sesli dnm olur. (2) Bazen de baoyuncular, kendilerine yneltilen elemeler karlk olarak geribildirim verirler. Bu geribildirimleri de bir tr Kendi Kendine Konuma sayabiliriz. Kendi Kendine Konuma Tekniinin eidi ilevleri vardr. Bunlar yle sralayabiliriz: (a) Baoyuncu, Kendi Kendine Konuma yoluyla, iindeki duygu ve dncelerin farkna varabilir, onlar daha net bir ekilde tanmlayabilir. Bu durum ise, baoyuncunun hem snmasna hem de igr kazanmasna katkda bulunabilir; (b) Kendi Kendine Konuma, bazen bal bana bir ka-tarsis nedeni olabilir; (c) Baoyuncularn bu teknik srasnda syledikleri szler, yardmc oyuncularn snmalarna katkda bulunabilir; (d) Kendi Kendine Konuma teknii srasnda baoyuncularn syledikleri szler, ynecilere, oyunu nasl ynetecekleri konusunda ipular verebilir. Bu szler, yneticiler iin bir tr geribildirim saylabilir. Baoyuncularn i dnyalarn dikkate alan yneticiler, oyunun gidiini etkileyebilecek yeni hipotezler gelitirebilirler, yeni teknikler uygulamaya karar verebilirler. Kendi Kendine Konuma teknii, tiyatrodan esinlenilerek psikodrama kapsamnda gelitirilmi ok saydaki teknikten bir tanesidir (Starr, 1979). Shakespeare ve Moliere, bu teknii etkili biimde kullanan sanatlardandr. Aktrlerin sahnede kendi kendilerine konumalarna verilebilecek en gzel rneklerden birisi bence, Moliere'in cimrisi Harpagon'un, salonu ve sahneyi bo zannederek yapt konumalardr. PSKODRAMA ETKNLKLER Baz yerli ve yabanc kaynaklarda "Psikodrama Teknikleri" bal altnda unlar sralanmaktadr: Rol deitirme, eleme, Psikodrama 223 oklu eleme, ayna, kendini takdim, dierlerini takdim, kendi kendine konuma, gelecek projeksiyonu teknii, gelecekte yaanabilecek olaylarn provas teknii, doalama oyunlar (spon-tan improvizasyon) teknii, sihirli dkkn (magic shop) ve rya almas (Moreno, 1975; Corey, 1985; Kaner, 1990). Yukarda sralananlarn tmne birden "teknik" ad verilebilir; ancak bunlarn nitelikleri arasnda farkllk vardr. Dikkat edilirse saylanlardan ilk yedisi ile dier be tanesi arasnda, temel bir farkllk bulunmaktadr. Sz konusu ilk yedi teknik, rnein rol deitirme, eleme veya kendi kendine konuma, tek balarna bir anlam ifade etmezler, yalnzca belli bir kompozisyon iinde kullanlabilirler. Oysa dier be teknik, rnein doalama oyunlar ya da rya almalar, kendi balarna yrtlebilecek etkinliklerdir. Diyelim ki sahnede bir ryay canlandryoruz, bu sre iinde, sz edilen yedi tekniin her birisini ayr ayr kullanabiliriz. Fakat buna karlk, ad geen yedi teknikten herhangi bir tanesini uygularken, bu tekniin iine rya incelemesini veya sihirli dkkn yerletirmek mmkn deildir. Yani, bir eleme tekniinin iine rya incelemesi smaz; fakat bir rya incelemesinin iinde, eleme, ayna, rol deitirme ve dier teknikler yer alabilir. te bu yzden, yukarda sralananlarn tmne birden "teknik" demek doru deildir. Kanmca, bunlar arasndan ilk yedi tanesine "psiko-drama teknii" diyebiliriz; dier beine ise baka bir ad verilebilir, rnein "Psikodrama Etkinlikleri" denilebilir. Bu durumda, Psikodrama Etkinlikleri bal altnda u etkinlikleri sralayabiliriz: Gelecek Projeksiyonu, Gelecekte Y a -anabilecek Olaylarn Provas, Doalama Oyunlar, Sihirli Dkkn ve Rya almas etkinlikleri. Bunlara, Katatim Grnt Yaants, Sosyal Atom ve Rol Atomu etkinliklerini de ekleyebiliriz. Sz konusu psikodrama etkinlikleri, oyun aamasnda yneticiler tarafndan uygulamaya konulabilecekleri gibi, snma aamasnda da bir altrma olarak kullanlabilirler. Yukarda "Isnma Aamas" alt bal altnda, snma aamasnda kullanlabilecek altrmalardan otuz tanesi sralanmt. Bunlardan, 11 .altrmada Katatim Grnt Yaanus etkinlii, 224

Sosyometri ve Psikodrama 19. altrmada Gelecek Projeksiyonu etkinlii, 20.altrmada Gelecekte Yaanabilecek Olaylarn Provas etkinlii, 21.altr-mada Byl Dkkn etkinlii, 24.altrmada ise Doalama Oyunlar etkinlii tantlmt. imdi, geri kalan etkinlii, Rya almas, Sosyal Atom ve Rol Atomu etkinliklerini tanyalm. Rya almas Psikodramada rya incelemelerinin zel bir yeri vardr. Bu incelemeler srasnda deta Jung'un aama (yeniden-dou) arketipi, grupa yaanr. Bir ryann oyunlatrlmas srasnda, ba-oyuncu, ynetici ve tm izleyiciler, uzak ve esrarengiz bir lkeye birlikte yolculuk yapp dnyorlarm gibime gelir. O ortamdaki herkesin birlikte aama geirdikleri bu yolculuun kazanc, insanlarn ryalaryla, i dnyalaryla tanmalar, "kendilerine" giden yolda mesafe katetmeleridir. Psikodramada rya incelemeleri, kendine zg bir yapda gerekletirilir. Bir ba-oyuncu gruba ryasn getirmek istedii zaman, yalnzca birka cmle ile bu ryadan sz etmesine izin verilir; ryann tm anlattrlmaz. Ryann canlandrlmasna geilmeden nce de ynetici baoyuncudan, o ryay grd gecenin bir ncesindeki gn canlandrmasn ister. Ba-oyuncu, zellikle akam saatlerine arlk vererek, rya ncesindeki gnn sahnede canlandrr; gerekirse grup yelerinden yardmc oyuncu olmalarn ister. (Bu yaklamn nedeni, ryalarn iki kaynaa dayand grdr. Birinci kaynak, kiinin binddr, ikincisi ise rya ncesindeki gndelik yaant. Gndelik yaamda ortaya kan baz olaylarn, kiinin bilindndaki birtakm eleri uyardn da dnebiliriz. Bu yzden psikodramada, rya ncesindeki yaantya nem verilir. stelik ryay canlandrmaya balamadan nce, sahnede bir nceki gn yaamak, baoyuncunun snmasna nemli katkda bulunabilir.) Daha sonra uyku sahnesine geilir; baoyuncu uyuduu oday tanmlar, nasl yattn canlandrr. Iklar karartlr; ba-oyuncu yatana uzanm durumdadr; derin nefesler alr, uyku pozisyonuna geer. Bu anda ynetici, Psikodrama 225 gerek grrse elemede bulunur; rnein "vcudun rahat, gzlerin, kapanyor, uyumak zeresin" gibi... (Burada ama, baoyuncuyu uyutmak deil, uyku ncesindeki an, eldengel-diince yaatabilmektir.) Baoyuncu ryas zihninde canlanmaya balaynca, bu ryay sahnede dramatize etmek zere ayaa kalkar. Bu noktadan itibaren, psikodramada herhangi bir konu oyunlatrlrken ne yaplyorsa ayns yaplmaya balanr; eer rya aydnlk bir ortamda geiyorsa, sahne aydnlatlr. Baoyuncu, ryann ilk sahnesiyle ilgili dekoru tanmlar; bu sahnede rol bulunan kiileri temsil etmek zere grup yelerinden istediklerini yardmc oyuncu olarak seer ve onlar eleyerek gruba tantr. Oyun aamasnda, baoyuncu ryada ne grdyse sahnede aynen canlandrlr. Yneticinin ynlendirmesiyle gerekli teknikler kullanlr; rnein baoyuncu ryasnda yer alan kiilerle ya da nesnelerle diyalog kurar, onlarla rol deitirir. Ryann incelenmesi srasnda, balca iki yol izlenebilir. Ya yalnzca ryann grnen/ak kapsam ele alnr ya da grnen kapsamnn yan sra ryann derin kapsam da aratrlr (Leutz, 1986). Bu yollardan hangisinin izlenecei konusunda karar yneticinindir. Ynetici oyunu, yalnzca ryann kapsamyla snrl tutabilir; ya da gerek grrse, ryadaki bir sahnenin ardndan baoyuncunun gerek yaantsna geilebilir. rnein, deta ryann iinde bir parantez alarak, baoyuncunun bir ans canlandrlr, sonra tekrar ryann kapsamna dnlr. Bazen de ryann canlandrlmas bittikten sonra, ynetici baoyuncudan ryasna devam etmesini isteyebilir. Bu durumda baoyuncu ryay canlandrmaya devam eder. Ryann grnen ve derin kapsamna ilikin canlandrmalar ve incelemeler bittikten sonra, baoyuncu tekrar yatana yatar; klar tekrar karartlr. Baoyuncu ryann sonunu hatrlar ve diledii zaman gzlerini aarak iinde bulunulan ana dner. Sahne aydnlatlr; grme aamasna geilir. Yukarda "Oyun Aamas" bal altnda, Goldman ve Mor-rison'un (1984) temel oyun stratejisi ile ilgili grlerinden 226 Sosyometri ve Psikodrama sz etmitik. Eer bir rya incelemesi srasnda ryann yalnzca grnen/ak kapsamyla ilgilenirsek, ekil-13'te grlen dairelerden dtaki iki dairede yer alan bir inceleme yapm oluruz. Eer ryann derin kapsamyla da ilgilenirsek, rnein rya kapsamnda yer almayan, ba-oyuncuya ait ocukluk anlarn da canlandrtr, daha sonra tekrar ryaya ve bugne dnersek, en dtaki daireden itekine ve sonra tekrar dtaki-ne ulaan bir yol izlemi oluruz. Aada, bu temel stratejinin izlendii bir rya almas rnek olarak sunmak istiyorum. Psikodramada rya almasna bir rnek: Burada zetlenecek olan rya incelemesi, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Rehberlik Merkezi'nde gerekletirilmitir. Benim tarafmdan ynetilen psikodrama oturumuna, fakltenin yksek lisans rencileri katlmtr (Dkmen, 1988-a). Ryasn yaynlamak konusunda kendisinden izin alm olmama ramen, aada baoyuncunun asl adn belirtmeksizin kendisinden "Can" diye sz edeceim. Anababas E ehrinde oturmakta olan Can, F ehrinde ie girmitir ve bir lojmanda tek bana oturmaktadr. Yksek lisans dersleri iin Ankara'ya geldiinde ise bir pansiyonda kalmaktadr.

Oturumun banda Can, bir hafta nce kendisini etkileyen bir rya grdn, yorumlayamadn, istenirse anlatabileceini dile getirdi. Ynetici: Ksaca sz eder misin? Can: Deniz kenannda bir kaplca kefediyorum. (Ynetici, an'n ryasn ayrntl olarak anlatmasn engeller.) Ynetici: Ryan oyunlatrmak ister misin? Can: sterim. Ynetici: O halde u taraf sahne olsun. 227 (Ynetici an'la birlikte sahnede dolamaya balad; an'a, ryay grd geceden bir nceki gn neler yaptn sordu. Can da gn boyu yaptklarn ve pansiyona geliini anlatt; yemekten sonra odasna ekilmitir.) Odan bize ayrntl olarak tanmlar msn? Nerede ne var. (Can, odadaki kapnn, pencerenin ve e -yalarn yerlerini gstererek, sahnedeki hayli dekoru gruba tantt. Dekoru elde geldiince somutlarmak iin de, alma masasnn yerine bir masa, yatan yerine iki minder konuldu). Odada ne yapmtn? (Can okumaya balad.) u anda iinden geenleri yksek sesle syler misin? Babamdan gelen mektuba zlyorum. Okulu brakmam, iten de kmam ve yanlarna yerlememi istiyor. "Sana yanmda i kuraym, evlendirelim seni" diyor. (Can bir sre okuduktan sonra, yatmak iin kalkyor. Ynetici an'dan, o gece yatarken yapt her eyi, sndr-n, terliklerini karn vb. aynen tekrarlamasn istiyor. Can yatanda (minder stnde) yatarken, ynetici perdeleri kapatarak oday karartyor.) Yatandasn, gzlerin kapal, derin soluk al; imdi uykudasn. O gece grdn ryay bandan sonuna kadar aklndan geir. Tamam. Sosyometri ve Psikodra,n Ynetici: Ryan nasl balad. Can: Deniz kenarnda ailemle birlikteyim. imdi kalk, sahneyi canlandralm. Ynetici: (Can kalkp kumsal dekorunu anlatyor. Kendisi tam kyda durmaktadr; annesi babas ve iki kardei ise otuz metre ierde birliktedirler. Ynetici an'dan, ana-babasnn ve kardelerinin rolne drt grup yesini semesini ister.) Ynetici: Can, deniz kenarndasn, denizin kokusunu ve rzgrn serinliini hissetmeye al. Aklndan ne geiyor? Can: Bu kyda bir kaplca bulunaca sylentisi var; herkes aryormu. Ben kayna bulacamdan eminim, Kumsal biraz eeliyorum (eeler) ve ite kaplcann kaynan buldum. (Ynetici, kayna temsilen bir ada koyar.) Ynetici: Ne hissediyorsun? Can: Bunu bulmam kolay oldu. Ynetici: u cmleyi tamamlar msn? u anda ben... Can: u anda ben hem mutlu, hem de biraz huzursuzum. Ynetici: Niin huzursuzsun? Can: Bilemiyorum. Ynetici: Babanla rol deitirip onun aklndan geenleri bize syler misin? (Can, baba rolndeki yardmc oyuncunun yerine geiyor.) Ynetici: Olun bir kaplca kefetti; ne hissediyorsun? psikodrama 229 Can (baba rolnde): Kayglym. Bu ocuk orada yine bir eyler kartryor; brakp yanmza gelse, hepimiz iin daha iyi olur. (Can, annesinin rolne getiinde de benzer eyler syledi. Ynetici an' tekrar eski yerine geirir.) Ynetici: Sonra ne oluyor ryada? Can: Borular getirip suyu denetim altna alyorum. (Bu olay oyunlatnr.) Rya bitiyor. Ynetici: Bir de kaynan yerine geer misin, kaynak ne hissediyor? Can; (Kaynak

rolnde): Kendimi zgr ve gl hissediyorum. Yalnz, beni bulan kiinin bir huzursuzluu var; O huzurlu olmaynca ben de tam sevinemiyorum. (Can tekrar kendi rolne geer.) Ynetici: Annene ya da babana bir ey sylemek ister misin? Can: Ryada sylememitim. Ynetici: Olsun imdi syleyebilirsin. Can: Aklma bir ey gelmiyor. Ynetici: Can, kaplcay bulduun andaki mutlulukla kark huzursuzluk duygusunu tekrar hissetmeye alr msn. imdi gzlerini kapayp bu duygunla kal; kendini serbest brakp yle bir geriye gitmeni istiyorum. Birka yl ya da daha fazla geriye gidebilirsin. Kendini nerede ve ka yanda gryorsun? (Ksa bir sessizlikten sonra...) Can: Onbir yandaym; babamla birlikte bir kaplcaya gitmitik, oradaym. S^syometri ve Psikodrama (Bunun zerine hemuen kaplca sahnesine geilir. Can yeni d ^koru tanmlar; byk bir havuzun kena^nda babas ile birlikte oturmaktadrlar. Havuzda ocuklar vardr; birka yardmca oyuncu ocuk roln alr. Neler oluyor? Babam yanndan ayr Jmama izin vermiyor. Oysa ben teki gocuklarla birlikte oynamak istiyorum. u sz uygunsa tekrarca: u an da kendimi kstlanm hissed iyorum, ah babam beni bir braksa. Evet, teki ocuklar n^ ka d a r keyifle o y -nuyorlar. Babanla karlkl konudur musun? Ben de onlarn yanna fideyim mi? Baba rolndeki yardm & oyuncu sert bir tonla - Olmaz, otur yeri*1 e-' Byle deil. Onun yerine ge, nasl sylemesi gerektiini gster. Yavrum, neme lzm, oras derin. Sonra su filan sratrsn bir kZan olur. (Can kendi yerine geince, baba rolndeki yardmc oyuncu bu szleri tekrarlar. Bylece bir sre karlkl konuurlar.) imdi tekrar rya sahnesine dnelim. Deniz kenarndasn. u anda neler hissediyorsun? ocukken uzaa gidemiyordum; imdi gi-debiliyorum. Kendime ait bir kaplcam bile var. Sanrm bu kaplca, kendime ait yaanPsikodrama 231 Ynetici: Can: m, zellikle F ehrindeki iimi sembolize ediyor. F'de tam deniz kenarnda bir lojmanda oturuyorum. Lojmana ya da kaplcaya sahip olmak, aileme kar kmak gibi geliyor. Ama bunlar ztlk olsun diye yapmyorum; bunu yapmaya mecburum. Byle dnmek beni rahatlatyor. imdi deminki gibi huzursuz deilim. Ryana bitmemi gibi devam eder misin? iinden geldii gibi srdr ryan. Kaplcay bytp bir tesis kuruyorum. Sonra ailemi buraya aryorum. (Ailesi an'n yanna gelirler; karlkl konuurlar.) Baba rolndeki oyuncu (kendiliinden) : Yavrum brak buray, bizimle E'ye gel; mrvvetini grelim. Baba sizleri seviyorum, ama iimi de brakmak istemiyorum. u anda ne yapmak istersin Can? Onlara sarlmak Sarlsana. (an'la babas kucaklarlar.) u anda naslsn? ok iyiyim. O halde pansiyondaki odana dnelim. (Minderler serildi, Can yatana uzand.) Gzn kapa, ryann sonunu hatrla ve istediin zaman uyan. (Can uyanp kalknca perdeler ald. Daha sonra, oyunda rol alan ve almayan tm yeler, daire oluturacak ekilde oturup, oyun srasnda neler hissettiklerini dile getirdiler.) Can: Ynetici: Can:

Ynetici: Ynetici: Can: Ynetici: Ynetici: 232 Sosyometri ve Psikodrama ncelemenin Teknik zellikleri Yukarda zetlenen rya analizi, ana blmden ol maktadr. Birinci blmde rya sahnede canlandrlrm ikincide, ba-oyuncuya ait bir an sahnelenerek, ryann rtk (latent) kapsam incelenmitir. nc blmde ise baoyuncu, aslnda bitmi olan ryasna, psikodrama ortamnda devam etmitir. Bir ryann psikodrama ile analizinde, sz konusu bu blmden birincisine bavurulmas zorunludur; dier iki blme ise, yneticinin gerekli grmesi halinde bavurulur. an'n ryasn incelerken, birinci blm tamamlandnda, yani ryann ak kapsamnn oyunlatrlmas bittiinde, ortada iki sorun vard. Bunlardan birincisi, o noktada an'n tanmlayamad bir huzursuzluk iinde bulunmasyd. ikinci sorun ise, yine o anda an'n, ryas ile gerek yaants arasnda bir iliki kuramam, yani igr kazanmam olmasyd. Bu iki sorunu zmek umuduyla Ynetici, an' gemi yaantsna ynlendirmi ve O'nun onbir yandaki bir olay hatrlamasna yardmc olmutur. Sz konusu bu olayn hatrlanmas ise an'n, ryasnn anlamn kefetmesine yani igr kazanmasna ve iinde bulunduu huzursuzluktan kurtulmasna yol amtr. Bu noktada belirtmek gerekir ki, psikodramann temel ilkelerinden birisi uyarnca, ynetici asla yorum yapamaz; ancak ve ancak baoyuncu, iinden geldii takdirde yorum yapabilir. Yukardaki incelemede "ocukken uzaa gide iniyordum..." diye balayan yorum tamamen an'a aittir. an'n yapt bu yorum, O'nun ryasna ilikin igr kazandn gstermektedir. ikinci blmn sonunda Can, igr kazanm ve rahatlamtr fakat, henz zlmemi bir sorun daha vardr. Can, gerek ryada, gerekse gnlk yaantda anababasyla bir uzlama salayamamtr. Bu uzlamaya zemin hazrlamak iin Ynetici, an'dan ryasna devam etmesini istemitir. Bylelikle, hatrlanaca zere Can da, anababasnm istei ile kendi istei arasnda, kendince bir uzlama salamtr. Varlan bu sonuca, psikodrama 233 Ynetici, dolayl olarak katkda bulunmu olabilir, ama uzlamann niteliini belirleyen, yine ba-oyuncunun kendisi olmutur. Moreno (1977), psikodramada uygulanabilecek ok sayda teknik gelitirmitir. Yukarda zetlenen uygulamada, bu tekniklerden iki tanesi sklkla kullanlmtr. Bunlar eleme ve rol deitirme teknikleridir. Ynetici birka defa, yarm brakt cmleyi ba-oyuncunun tamamlamasn isteyerek bir tr eleme yapmtr. Babayla kaplcaya gitme sahnesinde ise Ynetici "u anda kendimi kstlanm hissediyorum..." diye balayan cmleyi syleyerek eleme yapmtr. Sosyal Atom Sosyal atomun ne olduundan ve nasl llebileceinden, kitabn ilk iki blmnde sz etmitik. Burada ise sosyal atomun oyun aamasnda nasl kullanldn, bir rnek zerinde ksaca ele almak istiyorum. Isnma aamasnda da yelerin sosyal atomlarn canlandrmalar istenebilir. Ancak oyun aamasnda sosyal atomdan yararlanmann daha etkili ve yerine gre daha ilevsel olacan dnebiliriz. Oyun aamasnda ynetici, ba-oyuncunun, aile-ii ilikilerinde ya da genelde kiileraras iletiimlerinde bir soruna sahip olduunu dnrse, ondan sosyal atomunu canlandrmasn isteyebilir. Ba-oyuncu sosyal atomunu canlandrmak iin sahnenin ortasnda durur, evresine kendisi iin nemli kiileri yerletirir. Sz konusu nemli kiilerin her birisini temsil etmek zere, ba-oyuncunun etrafna birer eya, rnein kitap ya da anta konulabilir; fakat en iyisi, sosyal atomda yer alan kiileri birer yardmc oyuncu ile sembolize etmektir. Ba-oyuncu sosyal atomunda bulunan kiileri sembolize etmek zere, grup yelerinden bazlarn yardmc oyuncu olmak zere sahneye davet eder. Ba-oyuncunun birer yaknn, rnein annesini, babasn ya da arkadalarn sembolize eden yardmc oyuncular, sosyal atomda, baoyuncunun istedii pozisyonda yerlerini alarak dururlar. rnein ba-oyuncu 234 Sosyometri ve Psikod sosyal atomundaki baz kiilerin merkeze, yani kendisine dnerek glmsemelerini isterken, bazlarnn ise yan durmasn isteyebilir. Daha sonra ba oyuncu, evresine yerletirdii yardmc oyuncularn birer birer arkalarna geerek, onlar eler, yani temsil ettikleri kiilerin zelliklerini dile getirir. Sosyal atomda yer alan kiilerin yerletirilmeleri ve gruba tantlmalar ilemi bittikten sonra ynetici, baoyuncunun evresine bakmasn ve sosyal atomundaki kiilerden istedii bir tanesiyle konumasn syleyebilir. Ba-oyuncu bu kiilerden birisini setikten sonra yneticiler genellikle, baoyuncuya bu kii ile hangi ortamda konumak istediklerini sorarlar. rnein

annesiyle konumak istediini belirten bir ba-oyuncu, evlerinin salonunda ya da mutfanda annesiyle konumak istediini syler. Bunun zerine yeni bir sahneye geilir ve baoyuncu annesiyle rol deitirerek konumaya balar. Kiilerin psikodrama sahnesinde sosyal atomlarn sergilemeleri balca iki adan ilevseldir: (1) Sosyal atomlarn sergileyerek, sahip olduklar kii-leraras ilikiler rntsn somut olarak grme, dolaysyla da bu rntnn farkna varma ansna sahip olurlar. Sosyal atomu sergiledikten sonra, buradaki baz kiilerle diyalog kurduklarnda ise, katarsis salama ve igr kazanma frsat elde ederler. (2) Baoyuncunun sosyal atomunu gzleyen yneticiler, bu baoyuncunun kiileraras ilikiler rnts hakknda bilgi edinirler. Rol Atomu Rol atomu da, sosyal atom gibi snma aamasnda kullanlabilir; ancak oyun aamasnda kullanlmas daha ilevseldir. Rol atomunu sergileyecek baoyuncu, merkezde durarak, sahip olduu rolleri, nemli bulduklarn kendisine yakn olmak zere evresine yerletirir. Genelde, sz konusu rollerin her birisi birer yardmc oyuncu ile sembolize edilir. Ba-oyun-cu, bu yardmc oyuncularn arkalarna geerek onlar eler. Psikodrama 235 rnein, "Ben Ahmet'in renci rolym; beni ihmal etmemeli" ya da "Ben senin derslerinim; bana yeterince zaman ayrmalsn" der. Bylece yardmc oyuncular, ne sylemeleri gerektiini renirler; daha sonra Ahmet merkeze getiinde, bulunduklar yerden bu szleri tekrarlarlar. Rol atomunu canlandrmann temel ilevi, ba-oyuncuya, sahip olduu rollerin saysn ve niteliini gstermektir. Rol atomunu canlandran bir ba-oyuncu, bu rollerden bazlar kendisine ar geliyorsa ya da bu rollerden kaynaklanan birtakm atmalar yayorsa, bu konuda igr kazanabilir. Rol atomunun sz konusu ilevini vurgulayan bir rnek sunmak istiyorum. Tarafmdan ynetilen bir psikodrama oturumundan alnan bu rnek, rol atomuyla ilgili allagelmi bir uygulamay kapsamaktadr. Rol atomuyla ilgili bir uygulama: Tarafmdan ynetilen bir oyunun snma aamasnda yelerden birisi, birka gn nce geen ve kendisini rahatsz eden bir olaydan sz etti. Bu yenin duygusal ynden olduka snm olduunu grerek "Canlandrmak ister misin?" diye sordum. O da kabul etti. ikimiz birlikte salonda gezinmeye baladk; baoyuncumuz son gnlerdeki yaantsndan sz etti. (Anlattklarndan, yknn ar olduu anlalyordu. Bu srada aklmdan, oyunda baoyuncunun rol atomunu canlandrmann yararl olabilecei dncesi geti.) Sonra kendisinden salonun bir kesini sahne olarak semesini istedim; seti. lk sahne olarak yurttaki alma salonu canlandrdk. Ba-oyuncu, bu sahnede yer alacak bir arkadan temsil etmek zere grup yelerinden birisini yardmc oyuncu olarak seti ve eleyere gruba tantt. Ba-oyuncu, masa zerindeki ok miktardaki fotokopiyi, 80 kii iin harmanlamaktayd. Bu srada bir arkada, arkasndan gelerek, aka diye hafife koluna vurdu. Bunun zerine ba-oyuncu ok sinirlendi; "Burada benim canm kyor, senin akln oyunda" diye bard. Bu sahnenin hemen ardndan, baoyuncudan, ban yana evirerek Kendi Kendine Konuma teknii ile iinden geenleri ifade etmesini istedim. 236 Sosyometri ve Psikodrama Ba-oyuncu, "im ok, yetiemiyorum; baa kmakta glk ekiyorum" dedi. zleyicilerden birisi, eleme yapmak iir eliyle iaret etti; ben de eleme yapmasn bamla onayladm Bu ye, b a o y u n c u n u n arkasna geerek unlar syledi: " Y -km ok; kendimi bask altnda hissediyorum". Bu elemeye ba-oyuncu "Zaten iim ok, bu teksir iini de zerime yktlar keke kabul etmeseydim" diye karlk verdi. (Bu noktada, ynetici olarak iki yol izleyebilirdim: Birincisi, ba-oyuncunun, koluna vuran arkadayla, rol deitirerek diyalog kurmasn isteyebilirdim; ikincisi ise baoyuncudan rol atomunu sergilemesini isteyebilirdim. kinci yolun, baoyuncunun ihtiyalarna daha uygun olaca sezgisinden hareketle, rol atomunu sergiletmeye karar verdim.) Teksir sahnesini braktk. Ba-oyuncu ortadaki bir sandalyeye oturdu. Kendisinden, u an yaamnda ka tane rol bulunduunu, hangi sorumluluklar stlenmi olduunu saymasn istedim. unlar sralad: "Dersler; ailemin beklentisini boa karmamak; bir kurumdan burs alyorum, bu bursun kesilmemesi iin devamszlk yapmamak ve iyi notlar almak; u srada baz yaknlarm ehir dndan hastane iin geldiler, onlara yardmc olmak; okulda folklor grubundaym; en son da snfn teksir iini zerine aldm". Her bir sorumluluun yerine bir grup yesini seerek yerletirmesini istedim. Seilen alt yardmc oyuncunun teker teker arkalarnda durup, birka cmleyle, kendisine ait hangi rol temsil ettiklerini belirtti. Baoyuncu daha sonra merkezdeki sandalyeye oturdu; evresindeki yardmc oyuncular, nce birer birer, sonra hep bir azdan temsil ettikleri rolleri dile getirdiler. Baoyuncu sinirli bir ekilde glerek "Bunlar ne byle" dedi. Kendisinden ban yana evirerek iinden geenleri sylemesini istedim. unlar syledi: "Ne kadar ok sorumluluk yklenmiim; stelik bunlarn bir ksmn da ben yaratyorum. imdi bu teksir iine ne gerek vard? Hastaneye gelen akrabalar iin ille de benim koturmam gerekmiyor; ben olmasam da becerebilirler. Kendime eziyet ediyorum." psikodrama 237

Ba-oyuncudan sorumluluklarna bakmasn ve hangisinden ne lde vazgeebilecekse, o sorumluluu temsil eden yardmc oyuncuyu o lde uzaa yerletirmesini istedim. Ba-oyuncu, her bir sorumluluk iin evresinde yeni bir yer belirledi; bazlarn biraz teye, bazlarn ise olduka uzaa yerletirdi. Bu yerletirme srasnda, yardmc oyunculara kolayca geriye gitmemelerini, direnmelerini syledim. Bu yzden ba-oyuncu, yardmc oyuncular geriletirken, nemli lde fiziksel g harcamak zorunda kald; terledii gzlendi. (Bu yaklama bavurmamn nedeni, yaantmzdaki birtakm eyleri -duygularmz, bililerimizi veya davranlarmz- deitirmenin, ok kolay olmadn ba-oyuncuya hatrlatmakt. Ksacas, deimek iin uramak gerektiini gstermekti. Ayrca psikodramada, sembolik olarak da olsa, psikodrama sahnesinde deimek iin g harcayan bir ba-oyuncunun, sz konusu deime abasn gnlk yaama da tayacana inanlr. Bu gr kanmca, yeni davranlar denemenin tutum deiimine yol aabilecei yolundaki sosyal psikoloji bilgisine paralellik gstermektedir.) Yukarda rol atomunun, klsik saylabilecek bir yaklamla nasl ele alnabileceini grdk. phesiz bu yaklamn ok sayda versiyonunu gelitirebileceimiz gibi, kiilerin rol atomlarn birtakm yeni yaklamlarla incelemeyi de deneyebiliriz. Bir blm sonra "Psikodramada Yeni Uygulamalar" bal altnda, "Rol Atomunun Sosyometrik rnts" alt bal iinde byle bir denemeden sz edilecektir. PSKODRAMA TRLER Bu blmde, ana izgileriyle psikodrama trlerinden sz edeceiz. Psikodrama trleri hakknda bilgi sahibi olmak, yneticilerin konuya ilikin bilgilerini sistematik hale getirmelerine katkda bulunabilir, bu alandaki kuramsal tartmalara k tutabilir. Ancak trler arasnda kesin bir ayrm bulunduunu dnmek doru olmaz. Sahnelenen bir oyunun, yalnzca belirli bir trn kapsamnda kalmas gerektiini ileri srmek 238 Sosyometri ve Psikodrama de gereki olmaz. Oyunun seyrine, grup yelerinin tutumlarna ve yneticinin tercihine bal olmak zere, aada tanmlanan psikodrama trleri birbirleriyle badatrlabilir. zbek ve Leutz (1987), psikodrama trleri olarak unlar sralamaktadrlar: (1) Ba-oyuncuya ya da kiiyi merkez alan psikodrama, (2) Konuyu merkez alan psikodrama, (3) Gruba ynelik psikodrama, (4) Grubu merkez alan (grup ii iliki sorunlarn esas alan) psikodrama, (5) Doalama oyun (das stegreifspiel). (6) Rol oyunu, (7) Belli durumlar oyun konusu alma, (8) Sosyodrama. Burada belirtilen sekiz trn kapsamlarna bakldnda, aralarnda nemli biniiklikler bulunduu grlmektedir. rnein, "belli durumlar oyun konusu alma" dier trlerin nemli bir ksmyla akmaktadr. Yine, "gruba ynelik psikodrama" ile "sosyodrama" arasnda benzerlik vardr. Yukarda sz edilen sekiz psikodrama trnn nasl yaplacana ilikin temel bilgiler, kitabmzn bundan nceki blmlerinde dile getirilmitir. Aada, farkl tr psikodrama-lar, ana izgileriyle snflanarak zetlenecektir. Ele almak istediim psikodrama trleri unlar: Ba-oyuncuyu merkez alan psi-kodrama, grubu merkez alan psikodrama (sosyodrama), grup ii iliki sorunlarn merkez alan psikodrama ve rol merkezli psikodra-ma. Bunlara, lkemizde henz denenmemi, bat literatrnde ise hakknda az yayn bulunan "psiko-operay" (Wasserman ve Klein, 1974) eklemek istiyorum. Ba-oyuncuyu Merkez Alan Psikodrama En ok sergilenen psikodrama trdr. Kitapta imdiye kadar, psikodramann aamalarn ve bu aamalarda uygulanan teknikleri incelerken, verilen rnekler hep ba-oyuncuyu merkez alan psikodramalarla ilgiliydi. Sz konusu rneklerden de hatrlanaca zere, bu trde, grup yelerinden birisinin (ki bu yeye ba-oyuncu adn veriyoruz) getirdii bir sorun, oyun aamasnda sahnede dramatize edilir. Byle bir oyun srasnda, ynetici ve tm grup yeleri, deta ba-oyuncunun psikodrama 239 hizmetindedirler; gerek oyun aamasnda, gerekse grme aamasnda uygulanan tm teknikler, temelde baoyuncuyu hedef alr. Sz konusu teknikler, rnein yaplan elemeler ve verilen geribildirimler, baoyuncunun katarsis salamasna, igr kazanmasna ve sonuta ruhsal ynden gelimesine, rahatlamasna yardmc olmak amacyla ortaya konur. Baoyuncuyu merkez alan psikodramada, temel ama baoyuncunun katarsis salamas ve igr kazanmasdr; izleyicilerin katarsis salamalar ve igr zamanlan ise ikincil bir amatr. Grubu Merkez Alan Psikodrama (Sosyodrama) Bir psikodrama grubundaki tm yeleri ilgilendiren konularn ele alnmas durumunda, grubu merkez alan psikodrama ortaya kar. Bu psikodrama trnde, tek bir baoyuncu yoktur; deta grubun tm birden baoyuncudur. Grubu merkez alan psikodramalarn, aralarnda kk farkllklar bulunan trleri olabilir. Ancak, "sosyodrama" ad verilen oyun trnn, btn bu trleri karakterize ettii dncesinden hareketle, burada sosyodramay anlatmak istiyorum. Isnma aamasnda ynetici, grubun tmn ya da byk ounluunu ilgilendiren bir sorun olduunu grrse sosyo-drama yapmaya karar verebilir. Sosyodramada, izlenebilecek iki ana yol vardr. Bunlardan birisi, grubu temsil etmek zere bir baoyuncu semektir. Seilen bu baoyuncu, bir anlamda grubun e-egosu niteliindedir; sahnede, ounluun duygu ve dncelerini dile getirir. Oyun srasnda, daha nce grdmz tekniklerin tm

kullanlabilir. Bu yolun izlenmesi halinde grup yelerinin, kendilerini temsil eden baoyuncuya, allmtan daha sk eleme yapmalarnda yarar vardr. Sosyodramann oyun aamasnda izlenebilecek ikinci yol, tek baoyuncu yerine, birden fazla grup yesini baoyuncu yapmaktr. Sz gelii ye birlikte baoyuncu olurlar; , tek kiiymi gibi hareket edebilirler; gerektiinde aralarnda konuarak nasl hareket edeceklerini kararlatrrlar. Bunun dnda, oyunun ynetiminde deien fazlaca bir ey yoktur. 240 Sosyometri ve Psikodrama niversite son snf rencileriyle yrttm bir psiko-drama oturumunda, yelerin hemen hepsi, snav kayglarn dile getirdiler ve retim yeleriyle daha iyi diyalog kurmak istediklerini belirttiler. Sosyodrama yapmaya karar verdim. Grup, drt kiiyi baoyuncu olarak seti. Bu baoyuncular, aralarnda yaptklar grme sonucunda, bir retim yesiyle konuma sahnesini canlandrmaya karar verdiler. zleyiciler arasndan bir yeyi yardmc oyuncu olarak setiler, daha sonra eleyerek gruba ve yneticiye tanttlar. retim yesini temsil eden bu yardmc oyuncu ile baoyuncular, ilk olarak bir konuma sahnesi canlandrdlar. Bu sahne srasnda, rol deitirme ve eleme teknikleri kullanld. Rol deitirme srasnda drt baoyuncu, retim yesinin rolne ayr ayr girdiler. (Sosyodramada rol deitirme teknii uygulanrken, baoyuncular, birer birer kar-dakinin rolne girebilecekleri gibi, hep birlikte de o kiinin rolne girebilirler.) Oyun, baoyuncuyu merkez alan psikodra-malara benzer ekilde yrtld ve sonlandrld. Grup-ii liki Sorunlarn Merkez Alan Psikodrama Gruplarda bazen kiileraras atmalar grlr. rnein grup yeleri arasnda ya da grup yeleriyle ynetici arasnda, ak ya da kapal srtmeler, huzursuzluklar bulunabilir. Byle bir atma/srtme sezinledii zaman ynetici, asla ii oluruna brakmamal, sz konusu atmay psikodrama konusu yapmaldr. Yalom'un da '1992) vurgulad gibi, eer gruplarda "bir ey varsa", "bir ey yokmu gibi dazlanmak" yanl olur. Psikodramada, grup ii atmalar, psikodrama konusu yapmann eitli yollar vardr. atmalarn niteliine gre yneticiler, sezgilerini ve yaratclklarn kullanarak uygun stratejiler gelitirebilirler. Burada, ounlukla izlenen iki yoldan sz etmek istiyorum. Eer grup iindeki atma grubun tmn ilgilendiriyorsa ya da grup yeleri ile ynetici arasnda bir atma varsa, genelde u yol izlenir: Ynetici ortaya tane sandalye (ya da yerde oturuluyorsa tane minder) koyar. Bu sandalyelerden Psikodrama 241 birincisi, tm grubu, ikincisi herhangi bir grup yesini, ncs ise yneticiyi temsil etmektedir. Grup yeleri teker teker sahneye gelip, bu sandalyenin her birisinin arkasnda ayr ayr durarak, "ben" zneli cmlelerle, bu sandalyelerin temsil ettikleri kiileri elerler, (ikinci sandalye, bu yenin kendisini temsil etmektedir.) Sz gelii bir ye, grubu, kendisini ve yneticiyi srasyla yle eler: "Grup olarak, gerginlik hissediyorum; ifade edemediim bir sknt iindeyim"; "grup yelerinden birisi olarak kendimi gruba ait deilmi gibi hissediyorum"; "grubun yneticisi olarak, kararszlk ve kayg iindeyim; bu insanlar bir arada tutmak iin ne yapmal?". Grup yelerinden yneticiye ynelen bir transferans ilikisi olduunda ynetici, yukardakine benzer bir yaklamla, kendisini grup dnda tutarak olay zmlemeye alabilir. Bazen de iki grup yesi arasnda atma grlebilir. Bu tr bir atma da eitli yollarla ele alnabilir. Baz psikodrama yneticileri tarafndan tercih edilmese de, bavurulabilecek yollardan birisi, atan yelerin karlkl olarak konumalarn salamaktr; bu srada yol deitirebilirler, izleyiciler bu yeleri eleyebilir. Bu konuda ikinci bir yol, atan iki yeden bir tanesini ba-oyuncu yapmaktr. Ba-oyuncu olan ye, att arkadan temsil etmek zere izleyiciler arasndan bir yeyi yardmc oyuncu olarak seer; sz konusu atmay ya da bu atmayla ilgili somut bir olay sahnede canlandrr. atmaya taraf olmu olan dier ye ise, oyun srasnda sessiz kalr, oyuna mdahale etmez. Ba-oyuncu olan ye, olay nasl alglyorsa yle canlandrr. atmaya taraf olmu birinci yenin oyunu sona erdiinde, bu sefer, atmac dier ye baoyuncu olur. Ayn ilem tekrarlanr, ikinci oyun da sona erdiinde grmeye geilir; dier yelerle birlikte bu iki ye de duygularn dile getirirler. Psikodramada iki ye arasndaki atmay ele almann bir nc yolu ise, bu yelere sahip olduklar zellikleri sralatmaktr. Bu konuda gerekletirdiim bir uygulamay ve bu uygulamann kuramsal temelini, "Psikodramada Yeni Uygulamalar" bal altnda ele alacam. 242 Sosyometri ve Psikodrama Rol Merkezli Psikodrama (Rol Oyunu) Belli bir sorundan yola kmakszn psikodrama sahnelerinde yeler, eitli rolleri canlandrabilirler. rnein annelie hazrlanan yeler anne roln, belli bir meslek edinmek iin eitim grmekte olan yeler ise o meslein icrasn canlandrabilirler. Ya da psikodrama sahnelerinde insanlar, belki de hayatlarnda hi sergilemeyecekleri birtakm rolleri deneyebilirler. Bu tr oyunlar, kiilerin rol repertuarlarnn zenginlemesine katkda bulunabilecei gibi, onlarn, birtakm i gereklerini fark etmelerine dolaysyla igr kazanmalarna da yardmc olabilir.

Rol oyunu, psikodrama alannda zel eitim alm, yneticilerin ynetimleri altnda gerekletirilebilecei gibi, tamamen psikodrama d bir etkinlik olarak da gerekletirilebilir. Bu yzden Moreno (1977), psikodrama dndaki uygulamalar, psikodramadaki rol oyunlarndan ayrmak iin "role-training" kavramn kullanmtr. Eer, retmenlere, tiyatro sanatlarna ya da hekimlere rol oyunu yoluyla meslek beceri kazandrmak istersek, roletraining yapm oluruz; bu ise psikodrama saylmaz. nk, sz konusu meslek mensuplaryla gerekletirilen rol oyunlar/rol almalar, yalnzca belli bir roln renilmesiyle snrldr; bu tr almalarda, psikodramann snma, oyun ve grme aamalarnda kullanlan eitli teknikler kullanlmaz, ayn zamanda, Goldman ve Morrison'un (1984) stratejilerine benzer stratejiler de kullanlmaz. Ksacas, psikodrama kapsam dnda gerekletirilen rol oyunlar/rol almalar, kiilerin ruhsal ynden tedavi edilmelerine, gelitirilmelerine ynelik deildir. Psikodrama dndaki rol oyunlarnn temel amac, kiilerin toplumsallamalarna katkda bulunmaktr; bu ynleriyle eitsel bir etkinlik saylrlar. Btn eitsel etkinlikleri psikodrama sayamayz. ocuklar, eitli rollere girerek, toplumsallamalarna katkda bulunacak oyunlar oynarlar. Bu tr oyunlar psikodrama saymadmz gibi, meslek beceri gelitirmeyi hedefleyen rol almalarn da psikodrama sayamayz. Psikodrama 243 zetlersek, ister ocuklar oyun oynasnlar, ister yetikinler meslek becerilerini artrmak amacyla rol almas yapsnlar, isterse psikodrama yaplyor olsun, btn bunlar, homo ludens'e (oyuncu insana) ait oyunlardr. Homo ludens, daha baka oyunlarda sergiler. Ancak homo ludens'in her oyununu psikodrama sayamayz. Yalnzca, konunun uzmanlar eliyle yrtlen tedavi ya da psikolojik danma amal oyunlar "psikodrama" kabul edebiliriz. Psikodrama dnda gereklerilen rol oyunlar, literatrde genellikle "iletiim eitimi" ya da "empati eitimi" bal altnda ele alnmaktadr (Dkmen, 1988b ve 1994). Kiilerin iletiim/empati becerilerini gelitirmekte kullanlan balca drt yaklam vardr. Bunlar, (1) Didaktik yaklam, (2) Yaantsal Yaklam, (3) Modelden renme yaklam ve (4) Rol oynama yaklamdr. Bu yaklamlar iinde rol oynama yaklam, zel bir neme sahiptir. Rol oynama yaklam bata olmak zere sz konusu yaklamlardan yararlanlarak eitli meslek mensuplarna iletiim/empati eitimi verilmektedir. rnein hekimlere ve hekim adaylarna (Fine ve Teerrien, 1977), hemirelere (Herbek ve Yammarino, 1990), retmenlere, sosyal alma uzmanlarna, psikiyatristlere, psikologlara, psikolojik danmanlara (Carkhuff, 1971; Blair ve Fretz, 1980; Avery ve Thiessen, 1982; Wolff ve Miller, 1993), ticaretle uraanlara (McEuen, 1985), hatta pazarlamaclara (Dawson ve di., 1992), rol oynama yaklamndan ve rol deitirme tekniinden yararlanlarak iletiim/empati eitimi verilmektedir. Bu tr bir eitim srasnda, sz gelii tp rencileri, bazen hasta, bazen hasta yakn, bazen de hekim rolne girmektedirler. Ya da pazarlamaclk konusunda eitim alan sat elemanlar/bazen pazarlamac, bazen de mteri rolne girmektedirler. Btn bunlar, kiilerin meslek rollerini kazanmalarna katkda bulunabilecei gibi, onlarn empati kurma becerilerini de artrabilir. Sz konusu eitimlerin, psikodrama kapsamnda, psikodrama yneticileri tarafndan verilmesi durumunda ise katlanlar, daha geni boyutlarda, ruh salklarn ok ynl etkileyecek faydalar salayabilirler. 244 Sosyometri ve Psikodrama Psiko-opera Psiko-opera, Moreno'nun psikodrama tekniklerini temel alan, szl iletiimden ok mzik retmeye ve mzik eliinde szsz iletiime, zellikle dansa, dramatizasyona ve ark sylemeye arlk veren bir yaklamdr. Aslnda bu yaklam, psikodrama kapsamnda yepyeni bir ey deildir; yukarda da belirttiimiz gibi, psikodramann snma aamasnda mzikten, resimden, danstan yararlanmak, bilinen uygulamalardandr. Ancak Tobi Klein tarafndan ortaya atlm olan psiko-opera'da, mzik, dans ve ark, daha youn ve sistematik bir ekilde kullanlr; psiko-operada bu l, yaklamn zn oluturur (Wasserman ve Klein, 1974). Fakat buna ramen psiko-operay, balbana bir terapi yaklam saymak yerine, kurucusunun da belirttii gibi, psikodrama trlerinden birisi olarak grmek daha uygun olacaktr. Psiko-operada, belirli sorunlar zerinde younlalmaz. Psiko-opera oturumlarnda belli sorunlardan yola klabilir, ancak beklenen, bunlarn zlmesi deil, birtakm genel hedeflere ulalmasdr (Wasserman ve Klein, 1974). Uygulamalarn temel amalarn yle sralayabiliriz: (1) Katlanlar arasnda birliktelik duygusunu yaratmak ve gelitirmek, (2) Katlanlarn ruhsal ynden gelimelerine yardmc olmak; spontanlklarm artrmak, rahatlamalarna ve ho zaman geirmelerine katkda bulunmak. Mzik, psiko-operann ayrlmaz bir parasdr. Mzikteki ritimler, kiilerin i dnyalarn harekete geirerek, onlarn bastrlm duygularn aa kararak, spontanlklarm ve yaratclklarn artrabilir. Bir psiko-opera oturumunda mzie iki ekilde yer vermek mmkndr; ya yelerden biri ya da birka bir mzik aleti alar ya da mzik banttan dinlenir. Grupa yaplan etkinlikler ise iki ana grupta toplanabilir: (1) Grup yeleri, dinledikleri mzik eliinde topluca dans edip ark sylerler, (2) Her ye kendi bana dans eder, pandomimler yapar, ark syler. Psikodrama 245

Psiko-operada e vardr. Bunlardan birincisi, bireylerin i dnyalar, ikincisi bireylerin iittikleri mzik ve arklar, ncs ise bireyler tarafndan gzlenen dier grup yelerine ait hareketlerdir. Bu e arasnda ok ynl etkileim vardr; zellikle, grupta canl mzik alnmaktaysa, sz konusu enin arasnda karlkl etkileim bulunduunu syleyebiliriz. rnein bir grup yesi, dinledii mzikten etkilenerek birtakm yaantlar geirir, duygu durumunda deiiklikler olur. Bu ye, iinde oluan duygular dansla, arkyla da vurduunda, onu gzleyen dier yeler bu gzlemlerinden etkilenebilirler; mzik aleti almakta olanlar, birtakm yeni sesler retebilir, dier yeler ise yeni danslar, mimikler, arklar ortaya koyabilirler. Kiileri zgr brakan, deta zgr davranmalar konusunda onlar tevik eden bu etkileim ortam, yelerin spontanlklarn artrr, nihayette de onlarn kataris salamalarn kolaylatrr. Sanat terapi sanat mdr, terapi midir?: Ulatmz bu noktada, bir hususu vurgulamak istiyorum. lgili literatre ve dnyadaki uygulamalara baktmzda, eitli sanat etkinliklerinden tedavi amacyla yararlanlmak istendiini grrz. Bu alanda yaplan etkinliklere eidi adlar verilmektedir; rnein, "sanat terapi", "mzik terapi", "dans terapi", "drama terapi" gibi (Bush 1988; Moreno, 1988; Kaslow ve Eicher, 1988; Pendzik, 1988). Ancak bir etkinliin adnn "terapi" olmas, o etkinliin terapi saylmas iin yeterli deildir. Her eyden nce bir etkinliin "terapi" saylabilmesi iin, o etkinliin bir terapist tarafndan ynetilmesi gerekir. (Ya da eer bir etkinlii bir psikolojik danma sreci kabul edeceksek, bu etkinliin bu alanda yetimi bir ynetici tarafndan ynetilmesi beklenir.) eitli sanat terapisi etkinlikleri, psikoterapi/psikolojik danma konusunda uzman olmayan yneticiler tarafndan ynetilirse, phesiz ki yelerin ruhsal geliimlerine katkda bulunabilir; ancak bu katk, bir psikoterapi ya da bir psikolojik danma niteliinde deildir. (Bir film izlemek ya da konser dinlemek de bizi ruhsal ynden gelitirebilir, ancak bunlar da terapi sayamayz.) 246 Sosyometri ve Psikodrama Kimi aratrmaclara gre, mziin ve dansn bulunduu hemen her yerde amanik eler ortaya kar (McNiff, 1988; Moreno, 1988; Pendzik, 1988). Bu bak asna gre, rock mzikte ve benzeri dier mziklerde, baz ritellerde ve sanat terapide amanik eler hakimdir. Pendzik'e (1988) gre, drama terapi, amanizmin modern bir formudur. Drama terapideki ynetici ile eski dnemlerin samanlar arasnda benzerlik vardr; her ikisi de mzikten/danstan yararlanarak doalama oyunlar sergiler, her ikisi de izleyicilerin zerindeki birtakm hastalklar gidermeye urar. Bu durumda sanat terapistinin, biraz aman, biraz da terapist olduu dnlebilir. Ancak, eer byleyse, sanat terapide, terapi ile sanatn (ya da dier bir ifadeyle, terapistlikle sanatln) uygun bir kompozisyonla badatrlmas gerekir. Sanat terapistinin samanlk yan terapistliine ar basarsa, ortaya sorun kar; yaplan ruhsal tedavi deil, ho vakit geirme olur. Bundan kanmak iin, yani hangi tr olursa olsun bir sanat terapi oturumunu (bu arada psiko-operay) ruhsal ynden tedavi edici/gelitirici klmak iin, yneticinin, grup psikoterapileriyle, psikodrama ile ilgili bilgilerini gndemde tutabilmesi gereklidir. Bir grup yneticisi, dinledii bir mziin etkisiyle coabilir, dans edebilir; ancak bu durum onun grup dinamiklerini gzden karmasna yol amamaldr. Geri Cari Gustav J u n g (1954) terapistlere "yaayan bir ruhun mucizesiyle karlatnzda, kuramlar bir yana braknz" demitir. Fakat kanmca burada kastedilen, kuramlar bilmemek veya nemsememek deil, karmzdaki hastann/danann durumunu dikkate alarak kuramsal bilgilerimizi esnek bir ekilde kullanmak ve yaratc olmaktr. Jung'un ofisinde hastalarn heykel yaptklar, ark syledikleri, dans ettikleri olmutur; Jung'un uykusuzluk eken bir hastasna ninni syledii de olmutur. Fakat btn bunlarn yan sra Jung, kurumlar ve kuramsal incelemeleri gzard etmemi, stelik kendisi de zengin ve renkli bir kiilik kuram gelitirmitir. Psikodrama 247 PSKODRAMADA YEN UYGULAMALAR Bu blmde, son yllarda ynetmekte olduum psikodrama oturumlarnda, nceleri yava yava ortaya kan, zaman iinde ise giderek belirginleen drt ayr uygulama biiminden sz etmek istiyorum. Sz konusu uygulamalar, psikodrama iinde, hi duyulmadk trden yepyeni yaklamlar deil. Fakat bu uygulama biimlerinin, teorik ve pratik adan, allagelmi uygulama biimlerinin, teorik ve pratik adan, allagelmi uygulama biimlerinden ksmen de olsa farkl olduunu sanyorum. Eer gerekten byle bir farkllk varsa, bu farkllamann yararl olup olmad ya da gerekli olup olmad, phesiz ki tartlabilir. Okuyucularmla gerekletireceim bylesine bir tartma, bu uygulamalarn gelitirilmesine ve srdrlmesine k tutabilir; belki de konu zerinde birlikte dneceimiz arkadalarla, yeni uygulamalara, yeni yaklamlara ynelebiliriz. Szn etmek istediim yeni uygulama biimleri unlar: Rol atomunun sosyometrik rnts, grup ii atmalarda rol atomundan yararlanmak, mesleki danmada psikodramann kullanlmas ve psikodrama ile bilisel-davran yaklamn badatrlmas. Srayla ele alalm. Rol Sosyogram (Rol Atomunun Sosyometrik rnts) Yukarda "Psikodrama Etkinlikleri" bal altnda rol atomunun ne olduundan ve sahnede nasl canlandrldndan sz edilmiti. Burada ise, bir kiiye ait rol atomunun sos-yometrik rntsn tanmlayacaz ve bu rnty nasl inceleyebileceimizi tartacaz. Rol atomunun sosyometrik rntsne "rol sosyogram" adn vermek

istiyorum. Literatrde rol diyagramlarndan sz edilir (Moreno, 1977; Starr, 1979); ancak burada tanmlanacak olan rol sosyogram, nitelik asndan rol diyagramlarndan olduka farkl olacak. Eer bir kii, sahip olduu rollerden tr birtakm i atmalar ya da kiileraras atmalar yayorsa, bu kiinin rol atomuna bakmakta yarar vardr. Yukarda, "Psikodrama Etkinlikleri" bal altnda, kiilerin rol atomlarna, allagelmi 248 Sosyometri ve Psikodrama yaklamlarla nasl bakabileceimiz konusunda bir rnek vermitik. phesiz, rnekte grlen yaklam, rollerden kaynaklanan kii ii atmalardan bazlarn zmede yararl olabilir. Ancak, kiilerin sahip olduklar rollerden tr yaadklar i ve d atmalar daha ayrntl olarak betimlemek ve ksa yoldan giderebilmek isteriz. te bu istee cevap verecek bir yaklam gelitirmeye alrken, bir rol atomunun sosyometrik rntsnn tanmlanabileceini ve incelenebilecei fark ettim. Bir kiiye ait rol sosyogram (rol atomunun sosyometrik rnts) nasl belirlenir?: Bir ba-oyuncunun sahnede rol atomunu sergilediini dnelim. Atomun merkezinde baoyuncu bulunmaktadr; evresine ise, nemli grdklerini kendisine yakn olmak zere sahip olduu rolleri yerletirmitir. (Rol atomunun dardan grn, aynen bir sosyal atomun grnne benzemektedir. Aralarndaki fark, sosyal atom zerinde ba-oyuncunun kendisine yakn hissettii kiilerin bulunmas, rol atomunda ise sahip olduu rollerin bulunmasdr.) Daha sonra ba-oyuncu, her bir rolnn yerine ayr ayr geerek, her bir roln, dier rollere ve merkezdeki baoyuncuya ilikin sosyometrik tercihlerini belirtir. Yani baoyuncu, her bir roln yerinde durarak, bu roln bir kii olduunu farzedip, bu kiinin dier rolleri ve merkezdeki baoyuncuyu semekte olduunu mu, reddetmekte olduunu mu belirtir. (Tercih saysnda "yalnzca veya be kiiyi se" eklinde bir snrlama yoktur.) Ba-oyuncu srayla tm rollerini dolaarak, her birinin dier tm rollere ilikin semelerini ve reddetmelerini belirtir. Daha sonra merkeze, yani kendi rolne geerek, her bir roln setiini mi, ittiini mi belirtir. Bu arada ba-oyuncu, reddetmeleri dile getirirken, her bir reddetmenin sebebini de belirtir. Bylece, rol atomunda bulunan tm elerin sosyometrik tercihlerini kapsayan bir -rnt, dier bir ifadeyle bir sosyogram ortaya km olur. Bu rn ty /sosyogram, ynetici veya yardmcs bir kt zerine not alr. Psikodrama 249 Kda kaydedilen rol atomuna ait sosyogramda, reddetmeyi belirten her izginin zerine, bu reddetmenin sebebini gsteren bir harf konur. Reddetme sebepleri genelde drt grupta toplanmaktadr. Bunlar, (a) Zaman yokluu, (b) lgi yokluu, (3) Yetenee aykrlk, (4) Sosyal basklar'dr. Bu drt tr sebep srasyla "z", "i", "y" ve "s" harfleriyle gsterilir. Eer ba-oyuncu burada belirtilen sebepler dnda bir sebep ileri srmse, yine bu da sosyogramda reddetmeyi gsteren izginin zerine not edilir. Yukardaki aklamaya ilikin bir rnek verelim. Ahmet adl bir ba-oyuncuya ait rollerin sosyometrik rnts ekil-14'teki sosyogramda grld gibi olsun. ekil -14 Bir ba-oyuncuya ait rol sosyogram. ekil-14' yle aklayabiliriz: Ba-oyuncu, be tane rol olduu belirtmitir. Bunlar, baba rol, e rol, evlt rol (kendi annesine ve babasna kar), aile reisi rol, mesleki rol ve tiyatro sever roldr. 250 Sosyometr ve Psikodrama Baoyuncu, merkezde durarak bu alt rolne ilikin sosyo-metrik tercihlerini belirttiinde ve daha sonra bu alt roln her birisinin yerine geerek dier rollere ve merkezdeki kendisine ilikin tercihlerini belirttiinde u grnm ortaya kmtr: (1) Ba-oyuncu ile baba rol arasnda karlkl seme vardr; ba-oyuncu, baba rolnden honuttur, baba rol de kendisine yeterince zaman ayrd iin baoyuncudan honuttur. Ayn ekilde ba-oyuncu ile mesleki rol arasnda da karlkl seme vardr; ba-oyuncu mesleki rolnden honuttur, mesleki rol ise kendisine yeterince zaman ayrd iin baoyuncudan honuttur. (2) Ba-oyuncu ile e, evlt ve tiyatro severlik arasnda uyumayan iliki vardr. yle ki: Ba-oyuncu, sz konusu bu rolnden de honuttur; bu yzden onlar semitir. Ancak bu rol, kendilerine yeterince zaman ayrmad gerekesiyle baoyuncudan honut deildir; bu yzden baoyuncuyu sememilerdir. (3) Baoyuncu ile aile-reislii rol arasnda karlkl reddetme vardr. lgili sosyogramda da grld zere, baoyuncunun bu roln reddetme sebebi, zaman ve ilgi yokluudur. Baoyuncuya ait aile reislii rolnn olay alglamas ise ilgintir; nk aile reislii rol, baoyuncunun aile reislii yapmak iin gerekli yetenee sahip olmadn dnmektedir. (Bu durum sosyogramda "y" harfi ile ifade edilmitir.) Ba-oyuncu, aile reislii rolne girdiinde, bu role brnerek unlar sylemitir: "Ahmet (yani ba-oyuncu) evle ilgili ilerde becerikli deil; tamirat yapamaz; ayrca ekonomik adan ailesinin geleceini de dnmyor, daha iyi bir evde oturmak, daha iyi bir arabaya sahip olmak konusunda hi bir plan yok; ksacas kt bir aile reisi; ocuklarn ve eini seviyor ama, ailesi iin somut olarak yapt bir ey yok; bir ey yapmamasnn sebebi ise bu konularda becerikli olmamas."

Baoyuncu, kendi rolne (yani merkeze) geldiinde, aile reislii rolne scak bakmadn, bu rol reddettiini, reddetme sebebinin ise zaman ve ilgi yokluu olduunu belirtmitir. Psikodrama 251 (4) Baoyuncuya ait tiyatro severlik rol ile meslek rol arasnda ve yine tiyatro severlik rol ile aile reislii rol arasnda karlkl reddetme vardr. Bu roller, karlkl olarak birbirlerini, zaman alc birer engel olarak grmektedirler. Bu l arasnda yalnzca aile reislii rol ile meslek rol arasnda uyumayan tercih vardr; aile reislii rol meslek rol seerken, meslek rol aile reislii roln reddetmitir. Bu durumun nedeni, aile reislii rolnn meslek rol, aile iin gerekli grmesi, buna karlk meslek roln aile reislii roln, zaman alc ve engelleyici bulmasdr. Meslek rol ile aile reislii rol arasndaki ilikinin bir benzeri, meslek rol ile e rol arasnda ortaya kmtr. E rol, meslek rol gerekli bularak tercih etmitir; buna karlk meslek rol e roln zaman alc ve engelleyici bulduu iin reddetmitir. (5) Evlt rol ile tiyatro severlik rol arasnda da uyumayan bir tercih grlmektedir. Tiyatro severlik rol evlt roln seerken, evlt rol zaman alc olduu gerekesiyle tiyatro roln reddetmitir. (6) Baba rol ile meslek rol uyumayan bir ift oluturmaktadrlar; baba rol meslek rol, ocuklarnn gelecei iin gerekli grmektedir; buna karlk meslek rol baba roln (yani baoyuncunun ocuklarna zaman ayrmasn) zaman alc bir engel olarak grmektedir. E rol ile tiyatro se-verlik rol arasnda karlkl seme vardr; nk ba-oyuncu tiyatroya ei ile birlikte gidebilmektedir; bu yzden bu iki rol birbirlerinden honuttur. Fakat ayn uyuma, baba rol ile tiyatro severlik rol arasnda ortaya kmamtr. Tiyatro sever-lik rolnn baba rolnden herhangi bir ikyeti yoktur; ancak ba-oyuncu tiyatroya ocuklaryla birlikte gidemedii iin, baba rol tiyatro severlik roln reddetmektedir. (7) Baba ve e rolleri arasnda karlkl seme grlmektedir; e rol, ocuklara zaman ayrlmasndan ikyeti deildir, baba rol ise anneye zaman ayrlmasndan ikyeti deildir. Benzer ekilde, baba ve evlt rolleri arasnda da karlkl 252 Sosyometri ve Psikodrama seme bulunmaktadr; bu iki rol de birbirlerinden ikyeti deildir. Bu noktada, e, baba ve evlt rollerinin bir krmz gen oluturmak zere olduu, ancak e rol evlt roln reddettii iin bu genin olumad grlmektedir. Evlt rol, e rolnden ikyeti deildir; ancak e rol, ba-oyuncu-nun kendi annesine ve babasna fazlaca zaman ayrmasndan honut deildir. ekil-14'te grlen rol sosyogramn yukarda, szel olarak aklamaya altk. Bu aklamalardan da anlalaca zere, sz konusu rol sosyogramn sergileyen baoyuncu, sahip olduu rollerden kaynaklanan birtakm ikilemler yaamaktadr. Ba-oyuncu, meslei, ailesi ve hobisi olan tiyatro arasnda, kendisini ikileme dren tercihler yapmak zorundadr. Bu durum, ba-oyuncunun hem birtakm i atmalar yaamasna, hem de kiileraras ilikilerde zorlanmasna yol aabilir, Yaad i atmalardan tr, ba-oyuncunun aile ii iletiim sorunlar artabilir; ailedeki iletiim sorunlar ise, hem baoyuncunun i atmalarn krkler, hem de meslek yaamn olumsuz ynde etkiler. ekil-14'te bakldnda, ba-oyuncunun, meslek rol ve hobisi ile ailesiyle ilgili rolleri arasnda denge kurmakta glk ektii anlalmaktadr. Ba-oyuncunun alglayna gre, gerek meslek rol, gerekse tiyatro severlii, reddedilen zelliklerdir. (Sz konusu bu iki rol, dier rollerden drder red almtr.) Baba ve e olma rolleri ise seilen zelliklerdir. (Bu iki rol de drder seim almtr.) Byle olmasna ramen, baoyuncunun, yaamndaki baba ve e rollerini yerinde brakmas, buna karlk meslek ve tiyatro severlik rollerini yaamndan atmas mmkn deildir. O halde ba-oyuncunun tm rolleriyle uzlamas gereklidir. (Eer ba-oyuncu bunu gerekletirebilirse, bu takdirde sahip olduu roller de birbirleriyle uzlaabilir.) Yukardaki tartmalardan yola klarak, ba-oyuncunun rolleri ile ilgili atmalar, psikodramada oyun konusu yaplabilir. zellik ba-oyuncunun zamann kullanma konusunda Psikodrama 253 sorunu bulunduu akla gelmektedir. nk ba-oyuncunun alglayna gre, rolleriyle ilgili atmalarnn temel sebebi zamanszlktr. Eer gerekten byleyse -ki byle olup olmad oyun srasnda, daha ak bir ekilde ortaya kabilir- baoyuncuya zamann iyi kullanmad konusunda igr kazandrlabilir. Bunun ardndan ise, zamann daha iyi planlamas ve kullanabilmesi iin birtakm mizansenler yaratlabilir, grup yeleri tarafndan birtakm model davranlar sunulabilir. Grup yeleri Arasndaki atmalara Bir Yaklam Yukarda "Grup-ii liki Sorunlarn Merkez Alan Psiko-drama" bal altnda, yeler arasndaki atmalarn psiko-dramada eitli yaklamlarla ele alnabileceini belirtmitik. Burada ise, genlerle yaplan psikodramalarda, iki ye arasndaki amann nasl ele alnabilecei konusunda bir neride bulunmak ve bu nerinin kuramsal temelini tartmak istiyorum.

Genlerle yaplan psikodramalarda, iki grup yesi arasnda atma olduunda, ncelikle bu yelerin aralarndaki atmay oyunlatrmak isteyip istemedikleri sorulur. stekli olmalar durumunda u yolu izleyebiliriz: nce bir yeden bir sandalyeye oturup, sahip olduu kiisel zellikleri dnmesini ve bunlardan nemli bulduklarn, birer yardmc oyuncuyla temsil ederek arkasna yarm yay tekil edecek ekilde yerletirmesini isteriz. (Burada canlandrlan, bir anlamda bu yenin "kiisel zellik atomu "dur.) Daha sonra ayn eyi, ikinci yeden de iteriz. Bylece atan bu iki ye, sahip olduklar kiisel/kiilik zellikleri arkalarnda bulunmak zere sahnede kar karya gelmi olurlar. Bu iki ye yerine birer e-ego konularak, yeler sahnenin kenarna alnr; ynetici ile birlikte sahip olduklar zelliklere dardan bakarlar. Bu uygulama srasnda hemen her zaman, yelerin sahip olduklar kiisel zelliklerden en az birka tanesinin birbirine benzedii ortaya kar. yelerin bu benzerlii fark etmelerinden sonra, aralarndaki benzerlikler ve farkllklar zerine ksa bir syleide bulunulur. Birbirleriyle atan yelerin, baz ortak ynlere sahip 254 Sosyometri ve Psikodra olduklarn grmeleri halinde, bu durumdan etkilendikler' ' ve birbirlerine daha lml gzle bakmaya baladklarn PZ\ miimdir. atan yeler, daha sonra birbirlerine ait sandalyelere yani birbirlerinin rollerine geebilirler, sahip olduklar birtakm zellikleri, birbirleriyle dei-toku edebilirler. Bunlar ve bunlara benzeyen etkinlikler, bu iki ye arasndaki yaknlamay artrabilir. Yukarda dile getirilen yaklamn arkasndaki kuramsal dayanak udur: Analitik yaklama gre insanlar, sahip olduklar fakat holanmadklar birtakm kiilik zelliklerini, bir baka insanda grdkleri zaman, bilinli olmakszn o insana kar olumsuz bir tavr taknrlar; ona kzmaya balarlar. (Jung'a (1959) gre, bir insan kendisine ait glge arketipinin bir benzerini karsndaki insanda grd zaman, o kiiden holanmadn dnebilir.) te yandan, ergenlik dnemindeki genlerin, kendilerini tanmak kimlik edinmek amacyla birbirlerine deta bir aynaya bakar gibi baktklar da ileri srlebilir. Yani genler, kimlik edinme uralar srasnda, kendileriyle ve kendilerine benzeyen kiilerle bir hesaplama iine girerler. Bu hesaplama srasnda gen insan, kendisine ait holanmad ynleri, bir arkadanda grrse, -ya da grdn zannederse- hesaplamann, atmann boyutlar byyecektir. Yukarda sz edilen atma zme yaklamnda, ite bu tr hesaplamalar srasnda genlerle igr kazandrlmas amalanmaktadr. Bir rnek: Genlerle yaplan bir psikodrama oturumunda, iki ye arasndaki atmann, yukarda belirtilen yaklamla nasl ele alnd konusunda bir rnek vermek istiyorum. Bir psikodrama oturumunda, iki ye arasnda gerginlik olduunu sezinledim. Ksa bir sre sonra da birka sert cmleyle attlar. Aralarnda, grup ncesinden gelen bir atma olduu anlalyordu. Kendilerine, aralarndaki atmay oyunlatrmak isteyip istemediklerini sordum, kabul ettiler. Artk ikisi de baoyuncu olmulard. Bir sre mz birlikte sahnede psikodrama 255 dolatk. Birinci baoyuncuya, ikinciyle kendi arasnda herhangi bir benzerlik bulunup bulunmadn sordum "hi bir benzerlik yok" dedi. Ayn soruyu ikinci baoyuncuya da sordum, o da ayn cevab verdi. Birinci baoyuncudan bir sandalyeye oturarak sahip olduu zellikleri evresine, yarm yay oluturacak ekilde yerletirmesini istedim. Yerletirme ncesinde ve yerletirme srasnda, kendisine zaman zaman elemelerde bulunarak, snma dzeyini artrmaya altm. Ayn ilemi ikinci baoyuncuyla da gerekletirdik. Bylece ikisi de sahip olduklar kiisel zellikleri sahnede canlandrm oldular. Daha sonra, sahnenin kenarnda durarak ikisini de yanma ardm. Sahip olduklar kiisel zellikler arasnda farkllklar vard; ancak iki zellikleri, belirgin ekilde benzerdi. Benzerlik gsteren bu zellikler, "alnganlk" ve "iinde bulunulan grupta nder olma istei" idi. Baoyunculara "hani aranzda hi bir benzerlik yoktu" dedim; gldler. (Bireyle ya da grupla yaplan danmalarda, danman tarafndan yaplan yzletirmelere (konf-rontasyonlara) yelerin glmeleri, genelde "evet yle" anlamnda yorumlanabilir.) ki baoyuncu, nemli saylabilecek bir konuda aralarnda benzerlik bulunduunu fark ettikten sonra, birbirleriyle daha lml bir diyalog iine girdiler. ki ye arasndaki sz konusu atmann tek nedeni, phesiz ki aralarndaki birka benzer nokta deildir. Benzer kiisel zellikler, analitik yaklamn ngrd ekilde muhtemel atma nedenlerinden birisi olabilir. Bunun dnda iki yenin atmasna yol aan baka nedenler de bulunabilir. Ancak btn bunlara ramen, birbirleriyle atmakta olan iki kii psikodrama sahnesinde ortak baz ynleri bulunduunu fark ettikleri zaman, birbirlerine farkl adan bakmaya balayabilirler. Bir insann, kendisine "tamamen zt" olarak alglad bir insanla baz ortak yanlarnn bulunduunu fark etmesi, sanrm o insann olaylara ve dnyaya bak tarzn da etkilemeye balar. 256 Sosyometri ve Psikodrama Meslek Danmada Psikodramann Kullanlmas

Bu blmde, meslek danma ile psikodrama arasndaki mevcut etkileime ksaca deindikten sonra, bu iki alann birbiriyle nasl badatrlabileceini ele alacaz. Psikolojik danma ve rehberlik kapsamnda kullanlan testlerden bir tanesi de sosyometri testidir. Bunun yan sra literatrde az sayda aratrmada ise, meslek tercihin geliiminin, sosyal atomdan yararlanlarak incelendii grlmektedir. Bu aratrmalardan birisinde (Rockwell, 1987), kiilerin sosyal atomlarnn, onlarn meslek atomlarn, dolaysyla meslek tercihlerini etkileyebilecei grnden hareketle, Kelly'nin "repertory grid" tekniine benzer bir yaklam kullanlarak, deneklerin meslek tercihleri incelenmitir. Genelde psikodrama oturumlarnda, belirli konular hedeflenerek toplanlmaz. yelerin o andaki ihtiyalar dorultusunda getirdikleri konular ele alnr. Ancak, psikodramann temel ilkelerinden fedakrlk etmeksizin, belirli sorunlarn psikodrama konusu yaplabilecei kansndaym. Psikodrama, psikoterapiyle ya da psikolojik danmayla ilgili olarak belirli alanlarda etkili bir ara olabilir. Sz konusu alanlardan birisi olarak meslek danmay dnebiliriz. Kiilere, daha ok da rencilere meslek danma yapmak istediimizde, yani meslek seimi konusunda onlara rehberlik hizmeti sunduumuzda, psikodramadan yararlanabiliriz. Aslnda meslek danma ile psikodrama, birbirlerine kapal alanlar deildir. Dorudan psikodrama nitelii tamasa da meslek danmanlar tarafndan "meslek danma gruplar (career counseling groups)" yaplmaktadr. Bu gruplarda zaman zaman, psikodramada da kullanlan birtakm tekniklere ve etkinliklere yer verilir. rnein gelecein provas yaplr, gelecee ilikin projeksiyonlar sergilenir; bu etkinliklerin birer versiyonu olarak "ynlendirilmi fantazi (guided fantasy)" ya da "meslek gndz ryas (vocational daydream)" adlar verilen teknikler uygulanr (Holland, 1964; Skovholtve Hoennin-ger, 1974; Kelly, 1972; Morgan ve Skovholt, 1977; Balk, 1989). Psikodrama 257 Fakat bir meslek danma grubunda, bu etkinliklerden birinin veya birkann uygulanmas, o oturumu psikodrama niteliine brndrmez. Kitabn balangcnda da belirttiimiz gibi, u ya da bu psikodrama tekniini/etkinliini kullanmayan bir grup tr neredeyse kalmamtr. O halde, meslek danmada psikodramay balbama bir yaklam olarak kullanmay deneyebiliriz. Yani, belli psikodrama tekniklerini meslek danmaya tamak yerine, dorudan psikodrama iinde meslek danmanl yapabiliriz. Psikodrama kapsamnda meslek danma yapmak, yeni ve ilevsel bir yaklam olacaktr. nk, meslek danma gruplarnda baz psikodrama teknikleri kullanlmaktadr ve psikodra-ma oturumlarnda yeri geldike meslek seimi sorunu ele alnabilir. Fakat, meslek danma ile psikodramann nasl badatrlabilecei ve zellikle hangi psikodrama tekniklerinin meslek danmada daha ilevsel olduu, sistematik olarak aratrlmamtr. Aada, bu konudaki eksiklii gidermeye ynelik bir almadan sz edeceim. SYS yoluyla girdikleri programdan honut olmayan niversite birinci snf rencileriyle gerekletirdiimiz psiko-drama oturumlar, psikodrama kapsamnda meslek danmann etkili bir ekilde yrtlebileceini gstermitir (Dkmen, 1993b). Sz konusu oturumlarda, "psikodramann etkin kullanm" olarak adlandrabileceimiz uygulamalar unlar olmutur: (1) Hangi faklteye girecei ya da blm deitirip deitirmeyecei konusunda kararszl olan rencilerin bu sorunlar, allm psikodrama teknikleriyle etkili bir ekilde ele alnabildi. rnein Siyasal Bilgiler Fakltesi ile Eitim Bilimleri Fakltesi arasnda bocalayan bir renci iin sahneye iki sandalye yerletirildi. Sandalyelerden birisi rencinin Siya-sal'a gitmek isteyen yann, dieri ise Eitim'de okumak isteyen yann temsil etti. renci, her iki faklteye gitmesi durumunda ortaya kabilecek artlar ve eksileri ayr ayr dnd; kendisine ait iki ayr yan temsil eden bu iki sandalyeye 258 Sosyometri ve Psikodrama srayla oturarak, sz konusu iki yan arasnda bir diyalog gerekletirdi. Bu diyalog, rencinin igr kazanmasna katkda bulundu. (2) Gerek baoyuncular, gerekse dier yeler, eitli meslekler hakknda, kendileri iin yeni saylabilecek bilgiler edindiler. rnein, Hukuk Fakltesi'ni bitirir bitirmez avukat olunduunu zanneden baz yeler, ancak bir yllk bir staj dneminden sonra avukat olunduunu rendiler. Baz yeler ise avukatl, yabanc filimlerde grdkleri ekilde, mahkemelerde parlak savunmalar yapmaktan ibaret sanyorlard. Bu yeler, avukatlarn mahkeme dnda birtakm iler yapmalar gerektiini de rendiler. (3) yeler, psikodrama sahnesinde eitli mesleklerle ilgili birtakm yaantlar geirerek, bu mesleklere ilikin yeni tutumlar gelitirmeye baladlar. Kanmca, en nemlisi, belli mesleklere ilikin tutumlarn, psikodrama sahnesinde test etme frsat buldular. Yani, birtakm mesleklerle ilgili rolleri sahnede canlandrrken, bu rolleri icra etmenin holarna gidip gitmediini fark etmeye baladlar. (4) yeler, belli meslekleri tercih etmeleri konusunda, yaknlarna atfettikleri birtakm tutumlarn doruluk derecesini de test etme frsat buldular. rnein blm deitirirse babasnn ok olumsuz bir tavr taknacan dnen bir baoyuncu, psikodrama sahnesinde, babasnn aslnda dnd kadar kat bir tutuma sahip olmayabileceini fark etmitir.

Psikodrama ile Bilisel-Davran Yaklamn Badatrlmas Son yllarda psikoterapi/psikolojik danma alannda eklektik yaklam hzla taraftar kazanmtr. Literatre bakldnda, bu alandaki uzmanlarn byk ounluunun eklektik yaklam benimsedikleri grlr. Bu gelime doal olsa gerek. nk uygulamaclarn tek bir terapi/danma yaklamn benimsemeleri, esneklikten uzak bir tavrdr. Eer "hastalk yoktur, hasta vardr" ilkesini benimsiyorsanz ve bunun Psikodrama 259 yan sra "insanlarn kuramlardan daha nemli olduklar" fikir dnya grnze uygunsa, eklektik yaklam benimsemeniz kanlmazdr. Eklektik yaklamn, pratikte sknt yarataca, bir uygulamacnn mevcut btn yaklamlar bilmesinin mmkn olmayaca ileri srlebijir. Oysa bu doru deildir. Eklektik yaklam benimseyen bir uygulamacnn, tm yaklamlar bilmesi gerekmez. Pratikte gzlenen udur: Birka yaklamla ilgili olarak eitim alm olan uygulamaclar, duruma uygun ekilde bu yaklamlar birbiriyle badatrarak kullanrlar. Kanmca burada tartlmas gereken, eklektik yaklamn yararl olup olmad deil, bu yaklam kullanldnda sz konusu badatrmann nasl yaplmas gerektiidir. Psikoterapi/psikolojik danma alanndaki yaklamlar badatrmann iki ana yolu olabilir. Birincisi, uygulamaclar bilgileri ve sezgileri dorultusunda, yerine ve zamanna gre bildikleri yaklamlar badatrarak kullanrlar, ikinci yol ise, neyin, neyle, nasl badatrlaca konusunun sistematik olarak aratrlmas ve eklektik uygulamalarn kuramsal bir temele oturtulmasdr. Bu yoldaki aratrma sonularn uygulamaclar aynen benimsemek zorunda deildirler. Ancak, eklektik uygulamalar konusundaki kuramsal grler ve aratrma sonular, uygulamaclar iin yol gsterici olabilir. Psikodrama ile bilisel-davran yaklam, mevcut uygulamalarn tesinde birbirleriyle daha etkili bir ekilde bada-tnlabilir. Bu badamn nasl salanabileceini ele almadan nce, sz konusu iki yaklam arasndaki mevcut etkileime ksaca deinmek istiyorum. nc blmde "Psikodramada renme/Davran Deiiklii" bal altnda da belirttiimiz gibi, ad her zaman aka konmasa da, psikodrama, bir renme/bir davran deiiklii srecidir. Bu sre iinde grup yeleri, birbirlerini model alabilirler, yeni roller, yeni davranlar renebilirler. Psikodramann bu zellii literatrde sklkla vurgulanmasa da, yine de zaman zaman ele alnmtr. rnein Ferinden'in 260 Sosyometri ve Psikodrama (1971) ve Newburger'in (1987) yan sra bizzat Moreno da (1963 a), psikodramann davran deitirmedeki ilevine ve davran yaklamla olan ilikisine deinmi, konuyu tartmtr. Ancak Moreno'nun bu alandaki ilgisi, davran yaklamla snrl kalmtr. nk O'nun konuyla ilgilendii yllarda, daha ok davran yaklam gndemdeydi; bilisel-davra-n yaklam henz gelime aamasndayd, bugnk boyutlarna ulamamt. Bu yzden psikodrama ile bilisel-davran- yaklamn ortak yanlarnn neler olduu ve birlikte nasl kullanlabilecekleri, gnmzde yeni bir bak asyla ele alnmaldr. Gnmzde, psikodramayla ilgilenen uygulamaclar arasnda bilisel-davran yaklama ilgi gsterenlerin says olduka azdr. Konuyla ilgili tarafmdan yaplan bir incelemenin yan sra (Dkmen, 1993 c), yerli literatrde, bu iki yaklam birlikte ele alarak irdeleyen tek bir deneysel aratrma vardr (nceerve regen, 1990). Psikodrama literatrndeki ve uygulamalarndaki, fazla esnek saylmayan duruma karlk, bilisel-davran yaklamn psikodramaya bak as olduka esnektir. Dier pek ok psikoterapi/psikolojik danma yaklam gibi bilisel-davra-n yaklamda da temel psikodrama tekniklerinden birisi olan "rol deitirme" teknii kullanlmaktadr (Trower ve di., 1989; Hawton ve di., 1990). Bunun yan sra bilisel-davran yaklamda hastalardan/dananlardan, belli bir olayn getii ortam psikodramadaki dekor tanmlamaya benzer ekilde tanmlamalar istenir (Havvton ve di., 1990). Ancak belirtmek gerekir ki bilisel-davran yaklamda sz konusu uygulamalar, psikodramada alageldiimizden biraz farkl bir ekilde gerekletirilmektedir. rnein bazen rol deitirme aynen psikodramadaki gibi yaplr; fakat bazen de hasta/danan, terapist/danman ile rol deitirebilir; sz gelii, hasta, kendisine ait olumsuz dnceleri canlandran terapist ile iletiime girip rol deitirebilir. Bu uygulama ekli psikodramadakin-den farkldr. Psikodramadaki oyunlar srasnda yneticiler baoyuncularla rol deitirmezler. Psikodrama 261 zetleyecek olursak: Psikodramada, davran yaklama belirli bir ilgi vardr. Bilisel-davran yaklam kapsamnda ise temel psikodrama tekniklerinden yararlanlmaktadr. Ancak btn bunlar, sz konusu iki yaklamn, btn eleriyle birlikte sistematik bir ekilde kaynatrld anlamna gelmemektedir. Aada, konuyla ilgili bir aratrmam (Dkmen, 1993c) temel alarak, bylesine bir kaynatrmay nasl yapabileceimizi tartacam. Bir sredir, yrttm baz psikodrama oturumlarnda, bilisel-davran yaklamn tm eleriyle birlikte psikodra-ma sahnesine tanp tanamayacan, zaman zaman gerekletirdiim ufak denemelerle snamaya,

anlamaya alyorum (Dkmen, 1993c). Sz konusu uygulamalardan u ana kadar kardm gzlem sonularn yle maddeletirebiliriz: (1) Bilindii zere, bilisel-davran yaklamda kiilerin bilisel arptmalar/irasyonel dncelerini belirlenmek ve bunlar gidermek esas. Sz konusu bilisel arptmalar gidermek iin bavurulan temel yaklam ise, bu arptlm dncelere alternatif olabilecek birtakm dnceler retmekti. Sz gelii, bir dostunuz size selam vermeden getiinde eer "Demek ki bana ksm;p zaten beni hi kimse sevmez" diye dnrseniz ve bu dnceden tr zntye kaplrsanz, bu dncenizi bilisel arptma/irasyonel dnce sayabiliriz. Sz konusu bu dnce ile ilgili retilebilecek alternatif dnceler unlar olabilir: "Ksmemi olabilir, bir sorunu olduu iin grmemi olabilir; dnyada beni hi kimsenin sevmedii gereki bir dnce deil, beni sevenler ve sevmeyenler bulunabilir". Yukarda "Rol Deitirme Teknii" bal altnda da belirtildii gibi, psikodramada, karsndaki kiinin rolne geen bir baoyuncu, ad aka konmasa da birtakm alternatif dnceler retir. Bir insan, karsndaki kiiyle empati kurduunda, yani onun rolne girerek olaylara onun bak asyla baktnda, ifade ettii bu "yeni bak as", k a n m c a b i r a l t e r n a t i f d n c e saylabilir. Rol deitirme tekniini etkili klan da budur. Moreno'nun (1963) Evelyne'i, babasna dardan baktnda, 262 Sosyometri ve Psikodrama "babam katdr" dncesine sahipti; ancak Evelyne, babasnn rolne girdiinde (onunla empati kurduunda) "babam beni seviyor, zlmemi istemez" dncesiyle karlat ve bu dnceyi babasnn azndan ifade etti. Bu yeni bak as, bir alternatif dncedir. Eer Evelyne'nin sorunu psikodrama sahnesinde deil de biliseldavram yaklamla ele alnsayd, benzeri bir alternatif dnce retilebilirdi. Ynetmi olduum bir psikodramada bir baoyuncu, yatl okulu kazandnda babasnn "keke kzm okula gitmeyip bizimle kalsayd" diye dndn belirtti (Dkmen, 1993c). Kendisine "baban bunu aka syledi mi?" diye sordum, "sylemedi ama, yle dndn biliyorum" dedi. Ba-oyuncu, babas rolndeki yardmc oyuncuyla rol deitirdiinde (yani babasnn rolne girdiinde), "kzmn evden ayrlmasna zldm, fakat onun okumasn istiyorum; ...sanrm bu duruma alacam" dedi. Ba-oyuncu tarafndan ifade edilen bu iki cmle, birbirlerine alternatif olabilecek niteliktedir. Bu cmleleri reten ba-oyuncu da Evelyne gibi, yeni bir bak asyl karlamtr. Yukardaki rneklerde de grld gibi insanlar, gerek bilisel-davram yaklamda alternatif dnceler rettiklerinde, gerekse psikodramada rol deitirdiklerinde, olaylara yeni bir adan bakabilmektedirler. Yani psikodramada bir ba-oyuncu karsndaki kiiyle rol deitirdiinde, deta bili-sel-davram yaklama benzer ekilde alternatif dnceler retebilmektedir. Psikodrama ile bilisel-davram yaklam, uzun yllar iki ayr alan olarak dnmtm. Yukarda ifade edildii ekilde aralarnda bir benzerlik bulunduunu fark etmem benim iin ilgin oldu. Psikodrama ile bilisel-davra-m yaklam badatrmaya alrken, sz konusu bu benzerlii vurgulamak ve gelitirmek gerektiini dnyorum. Bu konuda eitli yollar denenebilir. rnein psikodrama yneticisi, rol deitirme srasnda baoyuncularn daha sistematik bir ekilde alternatif dnceler gelitirmelerine zemin hazrlayabilir. phesiz bu etkinlikler, baoyuncularn duygusal Psikodrama 263 uyarlmlarn azaltacak, snmalarn geriletecek nitelikte olmamaldr. Ynetici asla, baoyuncu adna da birtakm alternatif dnceler retmemelidir; ynetici yalnzca uygun elemeler yaparak, yeni dnceler retmesi konusunda baoyuncuya rehberlik etmelidir. Zaten bilisel-davran yaklamda da alternatif dncelerin hastalar/ dananlar tarafndan retilmesi tercih edilir. Grdm kadaryla, bu ve benzeri ilkelere dikkat edilmesi durumunda, psikodrama sahnelerinde baoyuncularn zengin ve etkin birtakm alternatif dnceler retmeleri mmkn olmaktadr. (2) snma aamasnda, bilisel arptmalarla ilgili birtakm oyunlar rahatlkla oynanabilmektedir (Dkmen, 1993c). (3) Psikodrama srasnda Enis'in ABC Modeli, gerektiinde baaryla dramatize edilebilmektedir. (Burada A, olay; B, baoyuncunun bilisel arptmalar/ irasyonel dnceleri; C ise baoyuncunun olaya ilikin duygu ve davranlar anlamna gelmektedir.) Baoyuncu, kendisine ait B'lerle konuabilir, onlarla rol deitirebilir. Eer B'lerini kendisine empoze eden birileri varsa, bu kiiler sahnede yardmc oyuncular tarafndan canlandrlabilir; baoyuncu bu kiilerle konuabilir. rnein baoyuncuya "hi hata yapmamalsn" ya da "her zaman birinci olmalsn" mesajn veren birileri varsa, baoyuncu bu kiilerle sahnede konumaldr. Bu tr uygulamalar, psikodrama sahnelerinde baaryla gerekletirilebilmektedir. (4) Sosyal atoma ve rol atomuna benzer ekilde, yelerin bilisel arptma atomlarn da sahnede canlandrlabilmektedir. rnein "srekli fedakr ol, birinci ol, hi bir ii yarm brakma" eklindeki iselletirilmi emirlerin her biri sahnede bir yardmc oyuncu tarafndan canlandrlabilmek-tedir. Baoyuncularn, evrelerini saran bu dncelerle etkileimde bulunmalar, onlardan kaynaklanan basknn farkna varmalar ve dilediklerini yaamlarndan sembolik olarak uzaklatrmalar mmkn olmaktadr. 264

Sosyometri ve Psikodrama (5) Bilisel-davran yaklamdakine benzer ekilde, psi-kodrama oturumlarnda da yelere ev devleri verilebilir. Bu konudaki uygulamalar da olumlu sonu vermitir. Yukardaki aklamalardan da anlald zere, zaten aralarnda baz yaklam benzerlikleri bulunan, psikodramann ve bilisel-davran yaklamn sistematik bir ekilde badatrlmas mmkndr. Ancak bu yaklamlar yeni renmeye balayan uygulamaclarn, sz konusu badatrmaya ynelmeleri, balangta uygun olmayabilir. Her halde, her iki yaklam da ayr ayr belirli bir dzeyde rendikten sonra, bunlar birlikte kullanmaya almak, izlenmesi gereken yol olmaldr. EKLEKTK YAKLAIM NDE PSKODRAMA Psikodrama ile yalnzca bilisel-davran yaklam ba-datrabileceimizi dnmemeliyiz. Eklektik yaklam benimseyen bir uygulamac, duruma gre, psikodrama ile hemen btn terapi/danma yaklamlarn ayn potada eritebilir. Zaten mevcut uygulamalar, bu tr bir eklektik yaklama zemin hazrlar niteliktedir. Kitabn bundan nceki blmlerinde de belirtildii gibi, psikodramann u ya da bu tekniini almam olan bir grupla terapi/danma yaklam, neredeyse yok gibidir. O halde, pratikte zaten varolan eklektik uygulamalar, yerine ve zamanna gre olmak kouluyla, daha bilinli ve sistematik bir ekilde srdrmek mmkndr. Literatre bakldnda, psikodramay eitli yaklamlarla badatran uygulamalara ve incelemelere Talanmaktadr. Bu konuda eidi rnekler verilebilir. Psikodramann davran yaklama ynelik ilgisine, bir nceki alt balk altnda deinmitik. Benzer ekilde, Transaksiyonel Analiz'le ilgili kavramlar ve teknikler de psikodrama kapsamnda ele alnmaktadr (Fischer ve Garrison, 1977; Blatner, 1993). Ya da psikodramay, bir tr projektif yaklam, psikodrama kapsamndaki birtakm teknikleri ve oyunlar ise projeksiyonlarn sergilendii etkinlikler olarak gren aratrmaclar vardr (Torto ve Cornyetz, 1947). (Sz gelii bir ba-oyuncu, aa rolne girip aacn Psikodrama 265 neler hissettiini dile getirdiinde, muhtemelen kendisine ait birtakm duygu ve dnceleri aaca projekte etmektedir. Ynettiim oyunlardan birisinde, nbetten kp psikodramaya gelen gen bir hekim, snma srasnda, salondaki ayakl asknn rolne girmek istemiti. Ask, palto doluydu. Gen hekim, asknn rolne girdiinde, onun azndan unlar dile getirdi: "Gece gndz ayaktaym; ykm ar; kendimi yorgun hissediyorum". Bu ye, daha sonra kendi rolne getiinde "Ben de yle hissediyorum" dedi. Ask rolndeyken, byk bir ihtimalle kiisel duygu ve dncelerini askya projekte etmiti.) RNEK PSKODRAMA OTURUMLARI Kitapta imdiye kadar, kuramsal bilgilerin arasna serpitirilerek uygulamalardan eidi rnekler verildi; ayrca, bir ryann ele alnd psikodrama oturumu ise tmyle aktarld. imdi de son olarak, ynetmi bulunduum birka oturumdan daha sz etmek istiyorum. ncekilerle birlikte bu rnekler, psikolojik danma/psikoterapi kapsamnda psikodrama-nn nasl kullanlabilecei konusunda daha belirgin bir tablo izecektir. I. rnek (Karanlk Fobisi) Gemi yllarda yksek lisans rencileriyle yrttm bir psikodrama oturumunun snma aamasnda, gruptaki yelerden birisi yle dedi: "Benim karanlk fobim var; zellikle sinemada tamamen karanlk olduunda ok korkuyorum. antamda tedbir olarak srekli bir el feneri tayorum. Bu durumdan kurtulmak istiyorum." Bu yeye, sorununu oyunlatrmay teklif ettim; kabul etti; ayaa kalktk. (Daha nceden tanmakta olduum bu yenin, bu tr bir oyunu kaldrabilecek ego gcne sahip olduu kansndaydm. Ancak, onunla birlikte sahneye geldiimizde, oyunu nasl yneteceim konusunda kafamda hi bir plan bulunmadn fark ederek kayglandm. Ba-oyuncunun istekli olmasnn bana destek olacan dndmde ise bir miktar rahatladm. Baoyuncudan 266 Sosyometri ve Psikodrama aldm szsz mesajlar, sorununun bilindnda belli bir olgunlua ulat ve gn na kmaya hazr hale geldii yolunda bir izlenim edinmeme yol at. Doruluk derecesi hakknda bilgi sahibi olmadm bu dnce de beni rahatlatt.) Baoyuncu ile birlikte sahnede dolamaya baladk; O'na, son gnlerdeki yaantsn ve "karanlk fobisi" olarak adlandrd durumun ilk defa ne zaman baladn sordum. O da "niversitede birinci snftaydm; galiba yurtta kalmaya baladm sralardayd" cevabn verdi. Bunun zerine, baoyuncunun sorununun yurt yaantsyla ilgili olabileceini dnerek, oyunu ba-oyuncunun yurttaki ilk gnyle balatmaya karar verdim. Oyuna gemeden nce baoyuncudan, gerektiinde kendisini temsil etmek zere bir e-ego semesini istedim; seti. Birinci sahne: Baoyuncu, yurttaki odasn tamamlad, odaya ilk adm atn canlandrd. Birka ay sonra yurtta skntl bir gn yaadn belirtti. Bu sahneyi de canlandrdk. Baoyuncu srt odaya dnk olarak pencereden bakmaktayd. Bu anda baoyuncunun kendi kendine konuma tekniini uygulamasn istedim. Baoyuncu, "odam kk, karanlk, kasvetli" dedi. Kendisinden, odasnn rolne girerek onunla konumasn istedim. Baoyuncu, kendi rolnde ve odann rolnde olmak zere srekli rol deitirerek odas ile diyalog kurdu. Bir ara odasna "sen kasvetlisin" dedi. Oda ise kendisine "ne yapaym olanaklarm kstl" dedi. Bunun zerine baoyuncu kendi rolne

getiinde, kendi kendine konumasn istedim. Baoyuncu bu konuma srasnda, "Odam gibi benim de olanaklarm kstl" dedi. Ben "hangi adan?" diye sordum. Baoyuncu bu soruya ayrntl cevap vermedi; ketlendiini gzlyordum. (Baoyuncunun ketlenmesini amak iin iki yol geldi aklma. Birincisi eleme yapmak, ikincisi ise, hangi tr sorunlara sahip olduunu grebilmek ve kendisine gsterebilmek iin ona "sorunlar atomunu"nu sergiletmek. kinci yol daha uygundu; nk kafamda ekillenmekte olan bir hipotez, baoyuncunun, kiisel sorunlarn odasna projekte ettii yolundayd. Hem bu Psikodrama 267 hipotezi test etmek, hem de ketlenmesini aabilmek iin, kendisinden, o gnlerde sahip olduu sorunlar evresine yerletirmesini istedim.) ikinci sahne: Ba-oyuncu salonun bir baka kesinde durarak evresinde u sorunlar yerletirdi: Kitap alma gl, derslerin arl, harl az olduu iin sinemaya yeterince gidememesi ve istedii elbiseleri alamamas. ("Sinema" kelimesini duyunca, heyecanlandm; baoyuncunun bu szleri ile sinemadaki karanlktan korkuyor olmas arasnda bir balant olabileceini dndm. Fakat herhangi bir ey sylemedim.) Baoyuncunun sorunlar birer yardmc oyuncu ile sembolize edildi; her bir yardmc oyuncu, temsil ettii sorunu, baoyuncunun omuzlarna bastrarak szelletirdi. Baoyuncunun yerine, daha nce semi olduu e-egoyu geirdim. Baoyuncu ile birlikte kenara ekilerek, o anda bo olan yurt odas sahnesine ve sorunlarn sergiledii ikinci sahneye birlikte baktk. "Ne gryorsun?" diye sordum. Baoyuncu duygulanarak "Benim yaantm da odaya benziyor, ikisi de kasvetli Ve karanlk. Odann kasveti belki de o kadar nemli deil; asl nemli olan benim iimdeki sknt" dedi. nc sahne: Baoyuncudan o gnlerde gittii bir sinemay hatrlamasn ve canlandrmasn istedim. Canlandrd, sinema ortamn tanmlad; arkadalaryla birlikte bilet alp sinemaya girdiler. (Sahneyi kararttk.) Sinemada sahnesinde, baoyuncunun arkasna, gerektiinde eleme yapmak zere oturdum. Ba-oyuncu bir sre filmi seyretti. Daha sonra kendi kendine konumasn istediimde, sinemadaki karanln, hem odasndaki hem de kendi yaantsndaki karanla benzediini belirtti. (Bence bu nemli bir igryd.) Bir sre sessiz kalnd. Bu sessizlik srasnda olaya psikanalitik adan bakarak, baoyuncunun karanlk korkusunun arkasnda bir fke bulunabileceini dndm. Bu dnceden hareket ederek "u an fkeliyim" eklinde bir elemede bulundum. Bao}jun-cu, bu elemenin kendisine uyduunu belirttikten sonra "iinde 268 Sosyometri ve Psikodrama bulunduum duruma, zorluklara fkeliyim, stelik de korkuyorum" dedi. Bir sre durduktan sonra "galiba aslnda bu sinemadaki karanlktan deil, yaantmdaki karanlktan, iimdeki fkeden korkuyorum; yaam beni fkelendiriyor, korkutuyor" dedi. Bir sre daha sessiz kaldk. (Bu srada, baoyuncunun nemli lde igr kazandn, bu igrye katarsi-sin de elik ettiini dnerek, daha derinlere inmenin gerekli olmadna karar verdim.) "u an ekonomik sorunun var m?" diye sordum. "Hayr" dedi. "Sanrm gemiteki ekonomik sorunlarn yenmisin, imdi burada bu sorunlar bir defa daha yenmek ister misin?" dedim ve ikinci sahneye dnlmesini nerdim. ikinci sahne: Ba-oyuncu sahip olduu ekonomik sorunlarn ortasnda durdu; sorunlarn temsil eden yardmc oyuncular evresini sarp omuzlarna bastrdlar. Ba-oyuncudan, fiziksel g kullanarak bu sorunlar evresinden uzaklatrmasn istedim. Bir miktar uraarak bunu baard. Birinci sahne: Tekrar yurttaki odaya dndk. Ba-oyuncu odada yalnzd; kendisine ne hissettiini sorduumda baoyuncu "Odam u an daha geni ve aydnlk geldi" dedi. Grme ncesinde grubun havasn yumuatmak iin bir espri yapmak istedim ve "Hatr iin sylemiyorsun deil mi?" dedim. Ba-oyuncu glerek "Hayr gerekten imdi daha ferah" dedi. Bylece oyun bitti, grme aamasna geildi. Yorum: Ba-oyuncu, balangta karanlk, kasvei ve kk olarak alglad odasn, oyunun sonunda geni ve aydnlk olarak alglamtr. Baoyuncunun algsndaki bu deiiklik, uygulanan psikodrama teknikleri sonucunda, baoyuncunun bilisel ve duygusal adan deitii, rahatlad eklinde yorumlanabilir. Yukardaki oyunda baoyuncu, katarsisle birlikte, nemli saylabilecek bir igr kazanmtr. Bu igrnn, baoyuncunun bundan sonraki yaantsnda nemli bir rol olacan dnebiliriz. Nitekim bir sre sonra baoyuncu sinemada artk eskisi gibi huzursuz olmadn ve "karanlk fobisi" olarak Psikodrama 269 adlandrd durumun ortadan kaybolduunu belirtti. Kanmca bu sonu bize, psikodramamn etkili ve ekonomik bir yaklam olduunu gstermitir. Oyun srasnda birinci sahneden ikinciye, ikinciden ncye geilmi, daha sonra da tersine sra izlenerek geriye dnlmtr. zlenen bu yol, Goldman'n ve Morrison'un (1984) oyun stratejilerine benzemektedir. (Yalnzca ilk ocukluk atmalarna girmedik.) Aslnda oyunumuzdaki nc sahnede baoyuncu katarsis ve igr elde etmiti; bu yzden oyun bu sahnede kesilebilirdi. Ancak, ikinci ve birinci sahnelere tekrar dnmekte yarar grdm, ikinci sahnede baoyuncunun fiziksel g kullanarak sorunlarn uzaklatrmas, sorunlarn kendisinin kontrol

etmesine, dolaysyla da egosunun glenmesine yol am olabilir. Baoyuncunun fiziksel g kullanmas, ayn zamanda onun, ekonomik sorunlardan kaynaklanan fkesini boaltmasna da katkda bulunmu olabilir. Oyunun sonunda birinci sahneye tekrar dnlmesi ise, baoyuncunun, yaantsnda ortaya kan deiiklii somut olarak grmesine yardmc olmutur. Sz konusu deiiklik, baoyuncunun karanlk ile ilgili fkesiyle ve korkusuyla tanmas ve bunlar denetim alna almaya balamasdr. Karanlk korkusuyla ilgili olarak igr kazanan ve bu konudaki fkesini ve korkusunu denetim altna almaya balayan baoyuncu, yurttaki odasna ikinci kez geldiinde, oday eskiye nazaran daha geni ve aydnlk alglamtr. Hatrlanaca zere, ayn oday oyunun balangcnda kk ve kasvetli alglamt. Bence, baoyuncunun alglarndaki bu deimeyi grmesi, O'nu, psikodramada elde ettii kazanc gnlk transfer etme konusunda gdlemitir. (Bu gr ileri srerken, kiisel duygu ve dncelerimi ba-oyuncuya yanstyor olabilirim. nk eer ben, balangta kk ve karanlk algladm bir oday, ksa bir oyun sonucunda geni ve aydnlk alglamaya balasaydm, bu durumdan etkilenir, oyunda kazandm igry gnlk yaamma tamak isterdim. Baka gnler, baka sorunlarm psikodrama sahnelerine getirmek de isterdim.) 270 Sosyometri ve Psikodrama II. rnek (ekingenlikten Atlganla) Yetikinlerle srdrlen bir psikodrama oturumunun snma aamasnda, gl bir otoriteye ulamay engelleyen muhafzlarla ilgili bir oyun oynuyorduk. zleyicilerden birisinin duygulandn grerek kendisine duygulanma sebebini sordum. Alt yalarnda bir olu olan bu hanm ye, bir sre nce bandan geen bir olay hatrladn belirtti. Grup kendisiyle ilgili gzkyordu; zld olay canlandrmak zere sahneye davet ettim, kabul etti. Birinci sahne: Baoyuncuyla birlikte bir sre sahnede dolaarak, ba-oyuncunun o andaki duygu durumu ve szn ettii olayn nitelii hakknda bilgi edindim; kk sorunlarla ve elemelerle ba-oyuncunun snma dzeyini artrmaya altm. Baoyuncuyu zen olay, bir hastanede gemiti. Baoyuncu hastanedeki oday canlandrd, eyalar tanmlad, odadaki yerlerini gsterdi; o sahnede bulunmu kiileri temsil etmek zere iki yardmc oyuncu seti, onlar eleyerek role sndrd. Ayrca, oyun srasnda gerektiinde ba-oyuncuya destek olsun diye bir e-ego setirdim. Oyuna baladk. Baoyuncunun olu hastanede yatakta yatmaktadr; baoyuncu endielidir. Bir grevli gelir, sert ve krc tarzda, kan alacan, ocuu hazrlamasn syler. Kan alma srasnda ocuk ok alar, grevli damar bulamaz, ocuun kolu kan iinde kalr. Bu srada baoyuncu kendisine mdahale etmek istedi, grevli kendisine kzd, asistanlarnn yardmyla zorlukla kan alp sylenerek gitti. (Grevlinin nasl davranacan, zaman zaman onun rolne giren baoyuncu gsterdi.) Kan alma ilemi bittikten sonra baoyuncu alamaya balad; "u anda ben..." eklinde yarm braklm cmle ile yaptrm elemeyi "u anda ben, ocuumu alp buradan gitmek istiyorum, ama gidemem. Kendimi yalnz, onuru krlm, hakszla uram hissediyorum. Hi sesimi karamadm; hi olmazsa doktora bir karlk verebilseydim." diyerek tamamlad. Alamas sryordu; bu srada e-ego, ba-oyuncunun yannda durarak hafife ona sarlmt. Psikodrama 271 Baoyuncunun alamas sona erdi; ancak zgn grnyordu. Kendisine o andaki duygularyla kalmasn syledim, bu duyguyu gemite ne zaman yaadn sordum. Baoyuncu, "greve baladm ilk yl" dedi. ikinci sahneye getik. ikinci sahne: Ba-oyuncu i yerindeki bir koridoru tanmlad. Bu sahnede grev alan mirini yeler arasndan seip eledi. Patron rolne geerek, bu rol oynayacak olan yardmc oyuncuya neler yapacan gsterdi. Sonra kendi rolne geip koridorda yrmeye balad. Bu srada patronu, kendisine sert bir ekilde kt. Ba-oyuncu ise hibir ey sylemeden donup kald, gzleri yaard. Bu sradaki duygusu da yine, hakszla urad, fakat cevap veremedii, bundan tr de fke duyduu eklindeydi. Bu noktada yine baoyuncuya, bu duygusuyla kalmasn ve gemite ne zaman benzeri bir duygu yaadn sordum. Baoyuncu bir sre dndkten sonra, "Aklma, nianlyken grmcemle olan konumamz geldi" dedi. Bu sahneye getik. nc sahne: Bu sahnede baoyuncu, grmcesi tarafndan, yar ak, yar imal ekilde suland, fakat sesini karamad. nc sahnenin ardndan ayna tekniini kullanmaya karar verdim. sahneyi ayr ayr ayn anda olmak zere, grup yelerine canlandrttm; sahnelerin nde de baoyuncuyu temsil eden birer e-ego vard. Baoyuncuyla birlikte kenara ekilip, biraz yksekten bu sahneye baktk. Baoyuncu, "ndeki tepkim de birbirine ne kadar benziyor" dedi. ikinci ve birinci sahneler: Daha sonra ikinci sahneye dndk. Ba-oyuncu bu sahnedeki yerini ald; kendisine, "Gerek yaamda patronunuza syleyemediiniz fkenizi u anda syleyebilirsiniz" dedim. Ba-oyuncu fkesini dile getirmeye istekli grnyordu fakat bir yandan da bu konuda ekingen, ketlen-mi gzyordu. (Bu noktada, baoyuncunun fke boalmn salayabilmek iin eleme yapmay dndm; ancak bu yolla baoyuncuyu ynlendirebileceimi, bana baml bir davrana itebileceimi hesaba katarak, bu dncemden vazgetim.

272 Sosyometri ve Psikodrama Ba-oyuncunun kendi kendisine fkelenmesini beklemekte yarar vard. nk ba-oyuncu bunu baard takdirde, destei kendi iinden, kendi egosundan alarak bamsz bir davran sergilemi olacakt.) Bir sre bekledikten sonra, ba-oyuncu-nun hl ekingen davranmas zerine, kendisine ego destei vermeye karar verdim. Baoyuncunun tam yanma, kendisinin semi olduu e-egoyu yerletirdim ve baoyuncuya, "inden ne gelirse syle patronuna; sylediin her bir cmle bittiinde, bu cmleyi, seni temsil eden yanndaki e-ego da tekrarlayacak" dedim. Bunun zerine baoyuncu patronuna olan fkesini dile getirdi; kendisine hakszlk edildiini ak bir dille ifade etti. Konumadaki slbu, kararl ve kendine gvenliydi. Daha sonra hastane sahnesine dndk. Ba-oyuncu bu sefer e-egonun destei olmadan fkesini dile getirdi. Her iki konumada da baoyuncunun ekingen ya da saldrgan olmadn, yeterince atlgan olduunu dnerek, konumadaki slbuna karmadm, kendisine model gstermedim. Ba-oyuncu iki sahnede nemli lde katarsis olmutu. Bunun zerine baoyuncudan, fkelendii patronla ve doktorla, ayr ayr rol deitirerek diyalog kurmasn, onlarla em-patik iletiime girmesini isteyebilirdim. (Psikodramada genellikle bu tr fke ifadesinin ardndan bu yola bavurulur.) Fakat bu oyunda ba-oyuncunun yorgun dtn gzleyerek, oyunu bitirmeye karar verdim. Grmeye getik. Yorum: Bu oyunda, ekingen davran sergilemekte olan bir baoyuncuya, bir anlamda "atlganlk eitimi (assertive training)" verilmitir. Oyunun sonunda, yeterince snan baoyuncu, kendisi iin yeni saylabilecek bir davran denemi, genelde fkesini aka ifade etmedii insanlara, psikodrama sahnesinde aka fkelenmitir. Baoyuncunun, psikodrama ortamnda denedii atlgan davran, gnlk yaamna transfer edeceini umuyoruz. Bu oyunda ba-oyuncu, fkesini ifade etmede zorluk ekmitir. Bunun zerine yanna e-ego konularak, ego destei salanmtr, ilk sefer ego destei ile kzgnln dile getiren Psikodrama 273 ba-oyuncu, ikinci defa bu destee gerek duymamtr. Bu durum verilen destein ie yaradn gstermektedir. Baoyuncularn, karlarndaki otorite nnde fkelerini ifade edemedikleri durumlarda, yukarda denediimiz yaklamdan baka yaklamlara da bavurulur. rnein ynetici, ba-oyuncu ile otorite arasnda durur; yani perdeleme yapar. Ya da ynetici ile e-ego, baoyuncunun arkasnda durarak omuzlarndan tutarlar, ona destek salarlar. Bu oyunda, denenen ilk destekleme ekli baarl olmu, destekleme konusunda bir araya girmeye gerek kalmamtr. III. rnek (lm, mzik, dans) Belirgin sahnelerden olumayan bu oyunda, yukardaki oyunlardan farkl bir sre ortaya kt. Isnma aamas: Meslektalardan oluan bir gruptu. Isnma aamasnda gruba, Kitaro'nun Kojiki adl kasetinin balang blmn dinlettim ve neler hissettiklerini, gzlerinin nnde neler canlandn sordum. (Kojiki, Evren'in yaradlyla ilgili bir Japon efsanesini konu alan, enstrmantal bir paradr.) yelerden birisi, mzii dinlerken gzlerinin nnde, lde hzl admlarla ilerleyen sevimli bir cad belirdiini syledi. Duygulanm gzken ve sz konusu grntnn ne anlama geldiini merak eden bu yeyi, hayalini canlandrmak zere sahneye davet ettim; kabul etti. Oyun aamas: Bir sre sahnede gezindik; ba-oyuncu, cad rol iin bir yardmc oyuncu, bir de e-ego seti. l sahnesini canlandrdk. Ba-oyuncu, l ile rol deitirdiinde, ln yalnzlk hissettiini belirtti. Daha sonra baoyuncu cad ile rol deitirerek bir diyalog iine girdi. Ba-oyuncu bir ara kendi rolndeyken cadya, nereden gelip nereye gittiini sordu; cad rolne getiinde ise yle cevap verdi; "Bir l var geride, karanlk var; unutmak, uzaklamak iin ileriye, aydnla gidiyorum." Bunun zerine ba-oyuncu alamaya balad; e-egosu yanndayd. Ksa bir sessizlik oldu. (Hem baoyuncunun, hem de dier yelerin karamsar, depresif bir 274 Sosyometri ve Psikodrama duygu durumuna girdiklerini grdm. lm motifi, bu dep-resif tabloya elik ediyordu. Kendimi kaygl hissettim; dinlettiim mziin hznl olduunu ve insanlarda depresif duygular uyandrabileceini dndm. Daha sonra grme aamasnda grup yeleri de mzii ar ve hznl bulduklarn belirttiler. Grupta yardmc terapist vard, ayrca grup yeleri de konuyla ilgili kiilerdi. Yine de ne yapmam gerektiini, oyunun nasl gelieceini dnmek beni kayglandryordu. Psi-kodramada bir lm olayn ynetebilmek iin, psikodrama eitimi dnda, zel bir eitim alm olmak gerektii kansndaym. Bu konuda yeterli becerim olmadn dnerek, belli teknikleri uygulamakszn ve fazlaca derinlemeksizin, lm olayn, belli snrlar iinde ele almaya karar verdim.) Ba-oyuncuya, lyle ilgili sahneye gemeyi nerdim; reddetti, "Oyunu bitirmek istiyorum, oturalm" dedi. Olay yarm brakmay sakncal bularak devam etmek konusunda srar ettim. "len kim?" diye sordum, cevap vermedi. Baoyuncunun diren sergilediini dnerek, bu direnci amak iin birka yol denedim. rnein "Peki olay anlatmadan, yalnzca minderleri kullanarak bu lm olayn sembolize et" dedim; reddetti. Benzeri birka nerimi de reddetti. nerilerimi giderek yumuattm ve sonuta, "lm olayn canlandrmayalm; yalnzca gerideki karanlkta duran ly u minder temsil etsin; bu minderi geriden alp, ilerdeki aydnla gtrr msn?" dedim.

Kabul etti, "yi olur" dedi. E-egodan kendisine yardm etmesini istedim; birlikte minderi aydnla tadlar. Tama srada kaseti ters evirerek Kojiki'nin ikinci yzn almaya baladm. Ba-oyuncu "Deminki ksm alar msnz?" dedi. (Bu anda, ba-oyuncunun, minderi karanlktan aydnla tayarak yeni bir davran denediini, bu yeni davrana ise yeni bir mziin elik etmesi gerektiini dndm. Bu dncemi ba-oyuncuya ksaca akladm ve ilk ksm almadm. tiraz etmedi.) Minderi aydnla yerletirdiler. Bir sre sessiz kalnd. Ba-oyuncu oturmu alyordu; grupta ar ve elemli bir hava vard. (Ben de kaygl ve kederliydim. lm olayn aratrmaktan vazgetim. O an yapmam Psikodrama 275 gereken eyin, ba-oyuncuyu, dier yeleri ve bu arada kendimi, iinde bulunduumuz depresif duygu durumundan kurtarmak olduunu dndm. Peki bunu nasl gerekletirecektim? iimde, mzikten yararlanabileceimiz yolunda bir sezgi belirdi. Ancak elimizde bir tek kaset vard, o da hznl bir parayd. O an aklma birden, yllar nce grdm bir film geldi. Bu film, Kazancakis'in romanndan sinemaya aktarlan "Zorba" adl filmdi; galiba Kakoyannis'in ynettii bu filmin ba rolnde Anthony Quinn oynuyordu. Hatrladm kadaryla filmin sonunda bir i adam, byk bir servet kaybederek iflas ediyordu; tam bu anda yardmcs Aleksi Zorba ceketini karp dansetmeye balad; patronu da ona uydu, birlikte sirtaki yaptlar. Lise rencisiyken grdm bu filmden kardm sonu "Yaam her eye ramen gzeldir; hayatta olduumuz sre stesinden gelemeyeceimiz keder yoktur" eklindeydi. yleyse biz de dans etmeliydik. Mzikten ve danstan yararlanarak, grubu iinde bulunduu depresif durumdan yava yava karmay deneyebilirdim.) Kojiki'nin ikinci yz alyordu. Baoyuncunun dansetmeye de diren gstereceini tahmin ederek, O'na bir ey sylemeden, kendisini temsil eden e-egodan dansetmesini istedim. E-ego tek bana dansetmeye balad. Tek bana danseden e-egonun kendisini yalnz hissedebileceini dnerek, salonun bir baka tarafnda kollarm kaldrarak efelerin dansna benzer zeybek figrleri denedim; iimden geldiince kendi etrafmda birka kez dndm. (Artk kendimi iyi ve gl hissediyordum.) Gruba baktm, herhangi bir rahatlama yoktu. zleyici yelere "Ayaa kalkar msnz?" dedim; ba-oyuncu ve e-ego da dahil olmak zere tm yeler salonun ortasnda el ele tutuarak geni bir halka oluturduk. Mziin eliinde yava yava dnmeye baladk. Baz yelerin huu iinde gzlerini kapadklarn grdm. El ele ritmik admlarla dnyorduk. Mzik giderek hzlanmaya balad. Ksa bir sre sonra mziin ritmine uyarak, admda bir sa ayam hzla yere vurmaya baladm; dier yeler de benim gibi yaptlar. Byk bir tesadf eseri, Kitaro'nun mzii Ana276 Sosyometri ve Psikodrama dolu folklorne uygun motifler tayordu. Mill oyunlarmzda zaman zaman duyduumuz "dum-ha, dum-ha, dumha ha h a ! " eklinde bir nida vardr. O anda kasetten Japonlarn buna benzer bir nidalar duyuluyordu. Objektif gzlem yapabilmek iin, istemeye istemeye halkann dna ktm; yelerin omuz omuza verip kollarn birbirlerinin boyunlarna dolamalarn saladm. Daire kld, admlar hzland. Dardan grn ok etkileyiciydi. Grup, biraz Erzurum, biraz Artvin barn hatrlatr biimde omuz omuza halka olmu, teypten ykselen yiite haykrlar eliinde ayaklarn hzla yere vurarak, ritmik admlarla, dnyor, dnyordu... ki yanndaki yeler ba-oyuncuya sk skya sarlmlard; grup yek vcuttu. Bir sre dndler. Sonra halka kendiliinden geniledi. Dansn yeterli olduunu dndm; mzik de bitmek zereydi. O an salonun penceresinden l l bir manzara gzktn fark ettim. Yaamn btn gzelliiyle devam ettiini, yelere bir kere daha gsterebilmek iin, istedikleri zaman dans bitirmelerini ve pencere kenarna gelmelerini syledim. Biraz sonra geldiler, pencerenin nnden manzaraya bakmaya baladlar. Aalar yemyeildi. Gne parlyordu; uzakta evler ve insanlar vard. Ksacas pencereden, l l, prl prl bir yaam gzkyordu. Bir sre seyrettik; sonra grup sessizce oturdu. Grme aamas: Grme aamasnda yeler oyun srasndaki duygularn dile getirdiler. ounluun vurgulad iki husus dikkat ekiciydi. yeler ncelikle, daire olup dnmenin kendilerine iyi geldiini, hep birlikte dnerken kendilerini gl hissettiklerini belirttiler. zellikle ayaklarn hzla yere vurduka, dnyadaki birtakm glklere galip geldikleri duygusunu yaamlard. ounluun paylat ikinci duygu ise, pencereden manzaraya bakmann kendilerini rahatlatt eklindeydi. Geribildirimler verildi, paylamda bulunuldu. Grup rahatladn sylyordu, ancak yine de ortada ar ve elemli bir hava vard. Bu srada ben, genelde yaptm gibi, duruma uygun bir espri yapmaya ya da kk ho bir hikye anlatmaya karar verdim. Ben "ne sylesem" diye dnrken, Psikodrama 277 o grupta yardmc terapist olarak bulunan Ar.Gr.Sibel Trkm, "ke kapmaca oynayalm" nerisini ortaya att. Bu neri, gruba ekici geldi. Ke kapmaca oynamak zere ayaa kalktk. Ke kapmacadan holanmayan birka yeyi gdlemek amacyla -yelerin tm devlet memurudur- "ke kapmacadan holanmyorsanz, oyunu kadro kapmaca olarak da dnebilirsiniz" dedim. yeler, byk bir keyifle ke kapmaca oynadlar. Baoyuncu dahil herkesin yz glyordu.

Bu oyunun grup yelerinin spontanlklarn artrd ve zellikle grup ii btnlemeye katkda bulunduu kansndaym. Halayms bir dans ile dnyann glklerine omuz omuza direnen grup yeleri, topran topukladklar bu dnyadaki gzelliklerin de farkndaydlar. Gnein, aacn, dosuun farkndaydlar. IV. rnek (Bir doalama: Merakl komu) Yukardaki rnekler karamsar saylabilir. Ancak psikodra-ma yalnzca kederlerin paylald, yalnzca gz yalarna geribildirimlerin verildii bir yer deildir. Gnlk yaamda nasl ki sevinle keder bir btnse, psikodramada da yledir. Psiko-dramalarda kahkahalar da paylalr. Grup yesi ya da ynetici olarak katldm nice oyunda, insanlarn doyasya gldklerini de grmmdr. imdi bunlardan birisini, rencilerimle gerekletirdiimiz, benim iin unutulmaz bir oyundan sz etmek isyorum. Isnma niteliindeki bu doalama oyun, ok gzeldi, ok komikti, bana gre ancak Moliere'in oyunlaryla kyaslanr nitelikteydi. Fakat ne yazk ki, bu tr yaantlar, o ortamlarda bulunmayanlara aktarmak, yle pek kolay deil. Bu yzden, teknik zelliklerini n plana kararak, olay ana haaryla aktarmakla yetineceim. Yaklak krk kiilik bir grupla anfde ders yapyorduk. Konu psikodramadaki doalama oyunlar (improvizasyon teknii) idi. Doalama oyunlar yoluyla gerekletirilen spontanhk eitiminden sz ediyordum. Baarl olacamz konusunda 278 Sosyometri ve Psikodrama fazlaca umutlu olmamakla birlikte, bir uygulama yapmak istedim. Tahtaya doalama oyun konusu olabilecek drt ey yazdm. Bunlar, "fkeli anne", "igzar beki", "titiz retmen" ve "merakl komu" idi. Oyunlatrmak iin bu drt konudan birisini semek amacyla oylama yaptk. Benim tahminim, "fkeli anne"nin ya da "titiz retmen"in seilecei yolundayd. "Orta yal insanlar olsa, merakl komuyu seerler, niversiteli genlere anne veya retmen konusu daha ekici gelir" diye dndm. Oysa beklediimin aksine, byk ounluk merakl komuya oy verdi. Konu olarak "merakl komu" seilmiti, ancak bu andan itibaren ne yapacaklar konusunda, rencilerin herhangi bir bilgileri yoktu. unlar syledim: "Oynayacanz oyunla ilgili bir tek ey biliyoruz, o da adnn "merakl komu" olaca. Ka kii rol alr, rol datm nasl yaplr, oyuncular ne syler, btn bunlara imdi siz karar vereceksiniz. Bana hi bir ey sormaynz. Oyunu elbirlii ile kotannz." Bunun zerine kii sahneye (tahtann nne) geldi; ben rencilerin arasna oturdum. Sahneye gelen renciler, bir sre aralarnda ne yapacaklarn tarttlar. Sonra belirgin bir karara varmadan, snfa daldlar, arkadalarnn ellerinden antalarn alp ilerine bakmaya baladlar. Anlald kadaryla, kafalarndaki "merakl kii" imaj, byle davranmalarn gerektiriyordu. Bu oyuncunun, "bakaym antanda ne var?" diyerek sralarn arasnda dolamalar, bana fazlaca spontanm gibi gelmedi. Grup da pek eleniyor gibi gzkmyordu. Nitekim biraz sonra oturanlar arasndan itirazlar gelmeye balad; izleyiciler, arkadalarnn sergiledii anta kartrma oyununu yapay bulduklarn, bu yzden de skldklarn belirttiler. Bunun zerine oyuncu aralarnda tartarak, "tiyatro gibi bir ey yapalm" dediler ve tekrar sahneye geldiler. Sahnedeki renciden birisi kz, ikisi erkek renciydi. Kz renci, "Benim kaldm apartmanda bir teyze var. Pek merakldr; O'nu canlandralm" dedi. Kendisi bu teyzenin 279 Psikodrama fovundaki teyzenin ad fark-roln ald. "Aye Teyze oldu. (uy hd; ben burada "Aye" dedmj A f l ^ i r en oyuncu, apartmanlarn be0ml e ' rollerini gnll apartmandaki dairelerde oturan KO olarak aldlar. Dairelerden ^lfn"J d< b isinde yine ni-sinde niversitede okuyan k kzog ^^ U tk tlarversitede renci olan k kz ^ e ^ ii kelerne da, kalabalk nfuslu aileler ^ ^ aldlar, bu daireler yerletirildi, oyuncular^ Daireler arasnda nce yava ya*. ti d komulara trafik ortaya kt. Aye teyze, gunu ^^ b l d girip kyor, zellikle kz ogrence g ^^t ] yor, onlara kar koruyucu ve deneu y hfk l t maya, Giderek herkes herkese karmaya, il , ev ilerim balad. rnein ayn daireyi payto* > t ah/kin yeli kimin yapaca konusunda.srekli ^ bbl l bi l szlerle didiip durmaktaydlar. Ko * ^ ^ r""t m e y bir kt oluyorlard. Bata Aye IJ ^ ^ giri p lkan man, rencilerin gidi 8 J ^ ' deyse tm sahnearkadalarna karyorlard. ^ ' l l izliyordu. ok deydi. Bir grup konuurken, dg il nler asn-

karmak, hzl ve gerek TTetisim Irnts ortaya kmt, dan son derece elenceli bir e t ^ b k d kl r i gzlemlerencilerimiz, muhtemelen y ^lt ci ama serini ve merakl komulara ynelik vecen bir slpla dile getiriyor, son ^ ik d d a k bir bir oyun sergiliyorlard. Bir T ^ e d i r m ender olmutur, snma oyununu bylesine key ^ ^ ^ ^ a. izleyici konumundaki az say katlmaktaydan, kendiliklerinden bir rol cad J^ lar. Bu tr snma oyunlarnda^ k t dl , Kendime de kk bir rol alarak ksa bir^ > ^ ^ olarak setiim rol tahsildarlkt; apa famdan kyamet kop-34 ilyon liralk bir ^ - ^ ^ i r d i l e r . tu, apartman sakinleri birbirlerine g 280 Sosyometri ve Psikodrama Oyun belli bir doygunluk noktasna ulanca, bir alk koptu. Isnma aamasnda rol geribildirimleri, zdeim geribildirimleri verildi ve paylamda bulunuldu. renciler, izledikleri her eyin kendilerine yakn geldiini belirttiler. Ayn evde kalan renciler arasndaki srtmeler, apartman sakinleri arasndaki ilikiler, yaamlarnn bir parasyd. Isnma sonrasnda pek ok potansiyel ba-oyuncu ortaya kt. Yorum: Bu oyun -belki de daha doru bir ifadeyle bu deneme- benim iin iki adan retici olmutur. Bunlardan birincisi, bu oyun bana, kalabalk gruplarla almak konusundaki genel endiemizin doru olmadn gstermitir. Ben ve konuyla ilgili meslektalarm, Moreno'nun kalabalk gruplarla alm olduunu biliriz, ancak yine de bir psikodrama grubunun 15 kiiden daha kalabalk olamayacan dnrz. Ya da bir psikodrama grubunun 7-8 kiiden daha az yeden olumas halinde ortaya vakum etkisinin kacana, ilerin bozulacana inanrz. Fakat bu tr akademik inanlar test etme yoluna gitmeyiz. Oysa literatrde, psikodrama gruplarnda ideal saynn 15-20 olduu, ancak 5 il 200 kiilik gruplarla da allabilecei yolunda grler vardr (Kumar ve Tread-well, 1986). Bu durumda doru olan nedir? Doruyu bulmak iin izlenmesi gereken yol her halde, denemeler yapmaktr. Gemi yllarda, 8 kiiden daha az yeden oluan gruplarda, belirli uyarlamalarla eitli psikodrama tekniklerini uygulam ve olumlu sonu elde etmitim. 50 kii civarndaki kalabalk bir grupla ilk defa almaktaym. Kabul etmek gerekir ki balangta kayglydm; grubu, i-grup, d-grup diye ikiye blerek almay dnyordum. Sonra bu dnceden vazgetim ve 50 kiiyle birlikte denemeler yapmaya karar verdim. Sanrm bu denemelerde, belirli snrlar iinde de olsa, kalabalk gruplarda da psikodrama tekniklerinin uygulanabilecei ortaya kt. renci arkadalarla birlikte srdrmekte olduumuz denemeleri, ilerde daha ayrntl irdeleyebileceimiz! ve yorumlayabileceimizi sanyorum. Psikodrama 281 Yukarda zetlenen doalama oyundan rendiim ikinci ey, genlerimizin spontanlklarnn sandmz kadar bastrlm olmaddr. Bugne kadar grup yesi ya da ynetici olarak katldm psikodramalarda edindiim izlenim, genlerin ve yetikinlerin, sahneye kp oyun oynamak, eylemde bulunmak konusunda tutuk davrandklar yolundadr. Psikodramay-la ilgilenen meslektalarmla yaptm eitli tartmalarda, bu izlenimin onlar tarafndan da paylaldn grdm. ounlua ve bana gre, bizim insanmz, ortaya kp duygu ve dncelerini dramatize etmek yerine, oturup konumay tercih eder. nsanmzdaki bu eilimi, yani oyun oynamaya kar direnci krmak iin, bugne kadar pek ok yol denediimi bilirim. Bu yollar olumlu sonu verse de, gelime yava olmutur. Oysa yukarda zetlenen doalamada, kalabalk bir renci grubunda, gregeldiimin tesinde bir spontanlk ve oyuna yatknlk gzledim. Bu durum benim iin artc ve sevindirici olmutur. rencilerin sz konusu doalamada topluca baarl olmalarnn iki nedeni bulunabilir. Bunlardan birincisi, kendi kiilikleridir, ikincisi ise muhtemelen, nlerine konulan "merakl komu" adl oyun konusunun, ihtiyalarna denk dm olmasdr. Geri kk gruplarda da yelerin nne snma iin birka seenek koyar, bunlar arasndan seim yapmalarn isteriz. Ancak yelere sunulan seeneklerden hi birisi, byk bir topluluk tarafndan gerekletirilebilecek tiyatrov-ri bir etkinlik deildir. Belki bu yzden, belki baka nedenden tr, kk gruplarda uyguladmz spontanl artrc oyunlar, umulandan daha az etkili olmaktadr. u an kesin bir genelleme yapmak iin erkense de, byk gruplarla gerekletirilen spontan tiyatro almalarnn yeleri, spontanlklarm sergileme konusunda yreklendirdii sylenebilir. Byk gruplarda spontanlklarm bylesine sergileyebilen yelerin, ilerde, bireysel psikolojik sorunlara ynelik konularda da daha spontan olabileceklerini tahmin ediyorum. Belki de ie byk gruplarla balayp, yelerin spontanlklarm artrdktan sonra almalara kk gruplarla devam etmek, bir yol olabilir. 282 Sosyometri ve Psikodrama Henz kesin bir sonuca ulam deiliz. Bu alandaki denemelerimiz ve aratrmalarmz srecek, bunlara ynelecek eletiriler zerinde dneceiz ve tartacaz. renci arkadalarmla ve meslektalarmla birlikte, yeni yollar, doru yaklamlar bulmaya alacaz.

Hatrlanaca zere, oyun iin gnll olan ye balangta antalar kartrmlar, bu oyun ise grubun houna gitmemiti. Bu oyuncunun balatt spontan tiyatro ise herkesin beenisini kazanmt. Daha sonra sre analizi srasnda rencilerle konuurken u sonuca vardk: anta kartrma oyunu, rencilerimizin kendi bulular deildi; baz televizyon programlarnda bu tr oyunlar izledikleri iin akllarna byle bir espri yapmak gelmiti. Ksacas, anta kartrma oynu spontan deildi; modelden renilmiti. Apartman oyununda ise, o an ilerinden spontan olarak gelen duygu ve dnceleri sergilemiler, bu yzden beeni kazanmlard. Aslnda apartman oyununun temelinde de modelden renme bulunabilir; ancak burada sz konusu olan modeller, oyuncular tarafndan yllar boyunca zmlenmi, duygu ve dncelerine sindirilmiti. Apartman oyununun inandrcl buradan kaynaklanmaktadr. Daha yzeysel bir modelden renilmi olan anta kartrma oyunu ise, ne oyuncular zerinde derinlemesine bir etki yaratm, ne de onlar tarafndan zmlenmiti. Bu oyunla ilgili son olarak unu sylemek istiyorum. Oyunda bir ara, ben de kk bir rol almtm. Yneticilerin, gerek bu tr oyunlara katlmalarn, gerekse grme aamasnda paylamda bulunmalarn gerekli gryorum. zellikle snma aamasndaki oyunlar srasnda, rnein bir masal ya da doalama bir oyun sergilenirken, kanmca yneticinin bu oyunda kk bir rol almasnda yarar vardr. nk bu yolla ynetici, hem eitliki bir tutum sergilemi, hem de grup iindeki kaynamaya katkda bulunmu olur. Oyun sonrasndaki grme srasnda yeler, oyuna katlmamn kendileri iin olumlu bir etki yarattn belirttiler. Fakat unu da vurgulamakta Psikodrama 283 yarar var ki, yneticiler oyunda uzun sren bir rol oynamama-ldrlar. nk, bu takdirde dier yeleri objektif olarak izleme anslar azalr. Ancak bu riske ramen yneticiler, snma aamasndaki oyunlarda kk roller almaldrlar ve grme srasnda kiisel yaantlarn grupla paylamaldrlar. Bylece psikodramada, oyuncular ve yneticiler birbirleriyle bir btn olabilirler, birbirleriyle daha derinden tanabilirler. Yeni kitaplarda, yeni oyunlarda, yeni ve gzel gnlerde grmek dileiyle... KAYNAKLAR Akarsu, B. (1980). ada felsefe, Mill Eitim Balc^111^1 Yayn" Akhun, ., nsoy, Rzgven, E., Fidan, N. ve BayK- '. Yurikur yurtlarnda barnan rencilerin bef^ temleri. Ankara: Yurtkur Yayn. Altnay, D. (1994). Psikotik, nevrotik ve norn^--* . . ^ atomlarn karlatrlmas. Hacettepe Ura* ynlanmam Yksek Lisans Tezi. And, M. (1979). Oyun ve bg. Bankas Kltr y^*' Arora, M., Verma, R, and Agravval, P. (1985). Par^ n an Pf?1" , , , A f J^<?ecve. Adoconformty in adolescents: An ndan per^j lescence. 20 (78), 467-478. Avery, A.W. and Thiessen, J.D. (1982). C o m r a u n * skgS training for divorces. Journal of Counseling 203-205. Balk, D.E. (1989). Arousing empathy and \>vom .. ", f cial behavior toward bereaved peers: Using^ , _ ,. tasy with elementary school shildren, jj^am ztuaes, 13(5), 425-442. Beck, A.J., Shaw, R.B. and Emery, G. (1980). CogT*ttive thera Py of depression, NewYork: Guilford. Bell, N.J., Avery, A.W., Jenkins, D., Feld, J. and S c l ^ 6 " " ^ ^' (1985). Family relationships and social corT** ringlate adolescence. Journal of Youth and A6* ' ' 109-119. 286 Sosyometri ve Psikodrama Bergson, H. (1989). Glme, stanbul: Mill Eitim Bakanl Yaynlan. Berne, E, (1976). Hayat denen oyun. ev. S.Sargut. stanbul: Altn Kitaplar Basmevi. Blackburn, I.M. (1992). Depresyon ve baa kma yollar, ev. N.Hili-ahin ve N. Ruganc. stanbul: Remzi Kitabevi. Blair, M.C. and Fretz, B.R. (1980). Interpersonal skills training for premedical students. Journal of Counseling Psyhology, 27, 380-384. Blatner, H.A. (1985). Moreno's "Process philosophy". Journal of Group Psyhotherapy, Psyhodrama and Sociometry, 38 (3). 133-136 Blatner, H.A. (1993). Psikodrama ile iletiim dnyamza admlar: Acting-in, ev. GAkay ve di., Grup Psikoterapileri Dernei yayn.

Buchanan, D.L. (1984). Moreno's social atom: A diagnostic and treatment tool for exploring interpersonal relationships. Arts in Psychotherapy, 11 (3), 155-164. Bukowski, W.N. anda Nevvcomb, A.F. (1984). Stability and determinants of sociometric status and frinedship choice: A longitudinal perspective. Developmental Psychology. 20(5). 941-952. Bulut, I. ve Mavili-Akta, A. (1990). Bir psikodrama uygulamas. XXVI. Ulusal Psikiyatri ve Nrolojik Bilimler Kongresi Bilimsel Yaynlar Kitab, Cilt 1. 539-454. Bush, C.A. (1988). Dreams, mandalas and music imagery: Therapeutic uses in a case study. The Arts in Psychotherapy, 15, 219-225. Caillois, R. (1994). Oyunun tanm. Sanat dnyamz. 55, 35-41. Carkhuff, R.R. (1971). Helping and human relations: Practice and research. New York: Holt, Rinehart and Winston, Inc. Clayton, L. (1975). T h e personality theory of J.L. M o r e n o . Group Psychotherapy, and Psychodrama. 28, 144151. Kaynaklar 287 ColemanJ.S. (1961). Adolescent society. N York- The*T Pr C S S' Corey G. (1985). Theory andpractice ofgroup J ^ * ^ Brooks/Cole Publishing Com COX' B^HT80'- *"~*<*** *^ 'M>ndn: Ccel,u, D. (1991). 4 - . . * ^ fe^ ^ ^ ; Lada EgtmocKiM T t mM Yay nlnm m rn dokto ra * ezY - - ^^ Davitz, ].R. (19^d\ T% . , ineanng. NwvLScG^7Bir 0/~W' Ms S ' 4),ssrn effecvM v* 7$6 JOU"""""""""""<" Co<^ Dun nS ^r 57)' BeharaI diff *- D-ek J.B. (1987). Afo/ ^ /- N Jersey: Prentice-HalI, Inc ve ue m turlen asndan incelenmesi Ankara 1 ^^^Birnleri Fakltesi DergisiA^l)^^ 288 Sosyometri ve Psikodrama Dkmen, . (1985). bsen, Miller, Reat Nuri ve Gngr Dil-men'in tiyatrolarndaki aile-ii iletiim atmalarnn graph, transactional ve sosyometrik analizle incelenmesi. N.ner (Ed.), III. Ulusal Psikoloji Kongresi bilimsel almalar, Ankara: Sevin Matbaas, 278-292. Dkmen, . (1986). A study of interpersonal relationship in dramatic plays through sociometric and communicational analysis, (Austos 1986'da Zagreb'de IX.Uluslararas Grup Psikoterapileri Kongresi'nde sunulan bildiri). Dkmen, . (1988a). Psikodrama ile bir rya analizi. Psikoloji Dergisi. 6(22), 27-31. Dkmen, . (1988b). Empatinin yeni bir modele dayanlarak llmesi ve psikodrama ile gelitirilmesi. Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi. 21 (1-2), 155-190. Dkmen, . (1988c). Empati kurma becerisi ile sosyometrik stat arasndaki iliki. Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi. 20(1-2), 183-207. Dkmen, . (1989a). Genlerle psikodrama: Gen anababa atmalarna ilikin rnek. N.H. ahin (Ed.) niversite genliinde uyum sorunlar sempozyumu bilimsel almalar. Ankara: METEKSAN. Dkmen, . (1989b). Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Rehberlik Merkezi'nde srdrlmekte olan psi-kodrama almas. Yksek retimde Rehberlik ve Psikolojik Danma Toplants. Ankara: Ankara niversitesi Basmevi, 81-87. Dkmen, . (1990). Yeni bir empati modeli ve empatik becerinin iki farkl yaklamla llmesi. Psikoloji Dergisi. 7(24), 42-50. Dkmen, . (1993a). Sosyal Atom lei: Gelitirilmesi, gvenirlii ve geerlii. Psikoloji Dergisi, 8(30), 2-6. Dkmen, . (1993b). Meslek danmada psikodramanm kullanlmas. Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi, 25 (2), 411-422. Kaynaklar 289 Dkmen, . (1993c). Psikodramada bilisel arptmalarn ilenii. VII. Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel almalar. Ankara: Trk Psikologlar Dernei Yayn, 93-99. Dkmen, . (1994). Sanatta ve gnlk yaamda iletiim atmalar ve empati. stanbul: Sistem Yaynclk. Dkmen, . (1995). Homo Ludens'in (oyuncu insan'm) iki oyunu: Tiyatro ve psikodrama. 3 P Dergisi, basmda. Eksi, A. (1982). Genlerimiz ve sorunlar. stanbul: stanbul niversitesi Yayn. Ellis, A. (1973). Humanistic Psychotherapy: The rational-emotive approach. NewYork: McGraw-Hill.

Erikson, E. (1959). Identity and life cycle. Psychological Issues. New York: I n t e r n a t i o n a l niversities Press. Evrim, S. (1972). ahsiyet alannda psikososyolojik bir kavram olarak rol sorununa giri. stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Basmevi. Ferinden, W.E. (1971). Behavioristic psychodrama: A technique for modifying aggressive behavior in children. Group Psychotherapy, 24,101-106. Fine, V.K. a n d Therrien, M.E. (1977). Empathy in the doctor-patient relationship: Skill training for medical students. Journal of Medical Education, 52, 752-757. Fischer, R. and Garrison, C. (1977). Transaconal Analysis and role training in the classromm: A pilot study. Group Psychotherapy, Psychodrama and Sociometry, 30, 142-145. Ford, M.E. (1979). The consturct validity of egocentrism. Psychological Bulletin, 88 (6), 1169-1188. Freedman, J.L., Sears, D.D. ve Carlsmith, J.M. (1993). Sosyal psikoloji. ev. A.Dnmez, Ankara: mge Kitabevi. Galbo, J J . (1984). Adolescents perceptions of significant adults: A review of the literatre. Adolescence, 9 (76), 951-970. 290 Sosyometri ve Psikodrama Gillegard, E. (1987). Kognitif davran terapilerinde deerlendirme yntemleri. Psikoloji Dergisi, 6(21), 9-13. Goldman, E.E. and Morrison, D,S. (1984). Psychodrama: Experience andprocess, Iowa: Kendall/Hunt Publishing Com.. Gottlieb, J., Leyser, Y. and Schmelkin, L.P. (1986). Teachers perceptions as they relate to children's current and future sociometric status. Journal of Group Psychotherapy. Psychodrama, and Sociometry. 38 (4), 165-177. Gka, E. (1989). Psikodrama gruplarnda ayaktan izlenen ergenlerin lO.cu ve 20.ci oturumlarda tedavi edici etmenlere baklar. Yaynlanmam uzmanlk tezi; SSK Ankara Hastanesi Psikiyatri Klinii. Hale, A.E. (1974). Warm-up to a sociometric exploration. Group Psychotherapy, and Psychodrama, 27, 157-172. Hale, A.E. (1975). The role diagram expanded. Group Psychotherapy, and Psychodrama, 28, 77-104. Hale, A.E. (1987). New developments in sociometry. Journal of Group Psychotherapy, Psychodrama and Sociometry, 40 (3), 119-123. Harary, F. and Batell, M.F. (1981). Communication conflict. Human Relations, 34, 633-641. Hare, AP. (1991). Sociometry and small group research: A footnote to history. Journal of Group Psychotherapy, Psyc-hodrama and Sociometry, 44 (2), 87-91. Haskell, M.R. (1962). Socioanalysis and psychoanalysis. Group Psychotherapy. 1962, XV, 105-113. Hawton, K, Saltovskis, P.M., Kirk, J., Clark, D.M. (1990). Cognitive behaviour therapy for psychiatric problems: A practicalguide. Oxford: Oxford University Press. Heider, F. (1958). The psychology of interpersonal relations. New York: John Wiley and Sons, Inc. Kaynaklar 291 Herbek, T.A. and Yarnmorino, F.J. (1990). Empathy training for hospital staff nurses. Group Organization Studies, 15, 279-295. Hoffman, M.L. (1978), Empathy, Its development and prosocial implications. in H.E. Howe (Ed.) 1977 Nebrasha, symposium on motivation. London: University of Nebraska Press".. Holland, J.L. (1964). Explorations of a theory of vocational choice. Part IV: Vocational daydreams. Vocational Guidance uaterly, 12, 93-97. Hollander, S.L. (1974). Social atom: An alternative to inprison-ment. Group Psychoiherapy and Psychodrama, 27, 173-183. Horowitz, F.D. (1962). The relationship of anxiry, self-concept, and sociometric status, among fourth, ffth, and sixth grade children. Journal of Abnormal and Social Psychology, 65 (3), 212-214. Hortasu, N. (?). nsan likileri. Huizinga, J. (1994) Homo ludens. ev. M.A. Khbay. Sanatdn-yamz. 55, 9-23. Izard. C. (1959). Personality correlates of sociometric status. Journal of Applied Psychology, 43 (2), 89-93. Inceer, B. ve regen, S. (1990). Bilisel-davransal grup ve bilisel- psikodramatik grup karlatrlmas. Psikodrama Sempozyumu bildirisi, 11-13 Nisan 1990, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi. Jung, C.G. (1954). Collected vorks. Princeton: Princeton University Press. Katba, . (1976). nsan ve insanlar: Sosyal psikolojiye giri. Ankara: Sevin Matbaas. Kandel, D. and Lesser, G.S. (1969). Parent adolescent relationship and adolescent independence in the United States and Denmark. Journal ofMarriage and the Family, 31, 348-358. 292 Sosyometri ve Psikodrama Kan er, S. (990) Psikodrama: Kuram, teknik ve aralar, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi, 23 (2). 457-480.

Kaner, S. (1991). Gereklik terapisinin ve psikodramann antisosyal davran gsteren genlerin benlik alglar ve empati dzeylerine etkisi. Ankara niversitesi, yaynlanmam doktora tezi. Karana, N. (1987). Bilisel-davran terapileri. Psikoloji Dergisi, 6(21), 13-15. ' Kaslow, J.K and Eicher, V.W. (1988). Body image therapy: A combined creative arts therapy and verbal psychotherapy approach, The Arts in Psychotherapy, 15,177-188. Katz, L. and Powoll, HA (1953). A proposed index of conformity of o n e sociometric m e a s u r e m e n t to anotler. Psychometrika, 18,249-256. Kellerman, P. 51979). Transference, countertransference and tele. Group Psychotherapy, Psychodrama and Sociometry, 32, 38-55. Kellermann, P.F. (1987). A proposed definition of psychodrama, Journal of Group Psychotherapy, Psychodrama and Sociometry, 40(2), 76-80. Kellermann, P.F. (1991). An essay o the metascience of psycho-drama. Journal of Group Psychotherapy, Psychodrama and Sociometry, 44(1), 19-32. Kelly, G.F. (1972). Guided fantasy as a counseling technique with youth. Journal of Counseling Psychology, 19(5), 355-361. Kendal, P.C. (1983). Advances in cognitive-behavioral reseach and therapy. London: Academic Press. Kipper, DA (1988). On the definition of psychodrama: Another view. Journal of Group Psychotherapy, Psychodrama and So-ciometry, 4 0 ( 4 ) , 164-168. Kaynaklar 293 Kipper, D.A. (1991). The dynamics of role satisfaction: A theorical model. Journal of Group Psychotherapy, Psychodrama andSociometry, 44(2), 71-86. Kipper, D.A. and Uspiz (1987). Emotional and cognitive responses in role playing.JmaZ of Group Psychotherapy, Psycho-drama and Sociometry, 39(4), 131-142. Rranz, P.L. (1991). A demonstration of warm-up techniques with young children. Journal of Group Psychotherapy, Psychodrama and Sociometry, 43(4), 162-166. Kumar, V.K and Treadwell, T.W. (1986). Identifying a protagonist: Techniques and factors. Journal of Group Psychotherapy, Psychodrama and Sociometry, 38(4) 155-164. Kurdek, LA. and Rodgon, M.M. (1975). Perceptual, cognitive and affective perspective taking in kindergarten through sixth-grade children. DevelopmentalPsychology, 11. 643-650. Kuzgun, Y. (1988). Rehberlik ve psikolojik danma. Ankara: SYM Yaynlar. Larson, L.E. (1972). The influence of parents and peers during adolescence: The situation hypothesis revisited. Journal ofMarriage and the Family, 34L, 67-73. Lazarus, R.S. (1968). Emotions and adaptation: Conceptual and empirical relations. in W.J. Amold (Ed.), Nebraska symposium on motivation. Lincoln: University of Nebraska Press. Lee, T. (1991). The sociodramatist and sociometrist in the Primary Scholl, Journal of Group Psychotherapy, Psychodrama and Sociometry, 43(4), 191-196. Leutz, G. (1986). The psychodramatic treatment of dreams. Group Analysis: The Journal of Group Analytic Psychotherapy, 19(2). 139-146. Libert, R.M. and Wicks-Nelson, R. (1981). Developmental Psychology. Newjersey: Prentice-Hall Inc.. Sosyometri ve Psikodrama 294 Lindzey, G. and Aronson, E. (1968). The handbook of social psychology, (Vol.I) CA: Addison-Wesley Pub. Com.. Lindzey, G. and Byrne, D. (1968). Measurement of social choice and interpersonal attractiveness. G.Lindzey and E. Aronson (Eds.) The handbook of social psychology, CA: Addison-Wesley Pub. Com.. Lopez, F.G. (1991). Patterns of family conflict and their relation to college student adjustmen. Journal of Counseling and Development, 69(3), 257-260. McEuen, V. (1985). Integrating new offce technology in the business communication curriculum. Educational Media. 2,20-24. McNiff, S. (1988). The shaman within. The Arts in Psychotherapy, 15, 285-291. Mehrabian, A. (1968), Communication vdthout words. Psychology Today, % 53-58. Mendelson, P.D. (1977). Sociometry as a life philosophy. Group Psychotherapy, Psychodrama and Sociometry, 30, 70-85. Moore, S. and Updegraff, R. (1964). Sociometric status of preschool children related to age, sex, nurturance-gi-ving, and dependency. Child Development, 35, 519-524. Moreno,J.D. (1989). Introduction. Journal of Group Psychotherapy, Psychodrama and Sociometry, 42 ( 1 ) , 3 - 1 4 . Moreno, J.J. (1988). Creative therapy: The shaman's legacy. The Arts in Psychotherapy, 15, 297-300. Moreno, J.L. (ve ark.) (1960). The sociometry reader. New York: The Free Press. Moreno, J.L. (1963). Sosyometrinin temelleri, N.. Ksemihal (ev.) stanbul: stanbul Yaynevi. (Orijinal eserin yaym 1953). Moreno, J.L. (1963a). Behaviour therapy. Group Psychotherapy, 16,102104. Kaynaklar

265 Moreno, J.L. ( ^ Th t i di SySt i) SyChodramasocometrygr p ^ sychotherapy (^^p Psychotherapy, Moreno, ^ ^ r * 7 ^ \chodrama. C.J. Sager and H.S. Kaplan (. ; ^5V$ in group and family therapy. New York: Brunner/M s r J J %zel. Moreno, J.L. (1975>- ^ h hodrama, Vol. III, Beacon, N.Y.: Moreno, J.L. (1977)- > hodrama, Vol. I, Beacon, N.Y.: Moreno, J.L. and Eleftr ^ & (1982). An introducon to group Psyc n odrV I G.M. Gazda (Ed.) Basic approaches to groit^ bsvchotherapy and group counseling. Springfield, III, Moreno, J.L., Moreno zT ^ Moren0j j (1%5) The first psychodramac t^ ^^ ^^^^ ^TT, 20^220. Morgan, C.F. ^ > - >^ 0 J ^ J e giri. ev. S.Karaka ve di., Morgan, JL^and Sko^^ TM (ig?7) ence: Fantasy^ in career counseling . j oum d ofCounselngP^^ mm Naar, R. (1987). Gruj, iktili ilk . . N . H isli. izmir: Erdem Y^nian"V"n"adm " Naugher, J.R. (1975). ^ f th ll ti d computer analyss ot ^ d o m et ri c data for researc h an d classroom purposes, ^ y ^ d doctoral dissertation, North 'versty, Denton. Newburger, H.vL ( 1 ^ T h e covert psychodram a Qf fhobias. Journal f r " \ Pmchotherapy, Psychodrama and Sociometry, 40(1),S^ ' .. Oles, T. and Bronste^ LR (igg9) Mnging ^ amily W: A family systems^rove Qn student adjustment to college. Journal of(^ ^ ^ ^ Pschother > 4(2) 3544. 296 Sosyometri ve Psikodrama Onur, B. (Ed.) (1987). Ergenlik psikolojisi. Ankara: Hacettepe-Ta Kitaplk. ner, U. (1988). Uygulamal Grup Etkileimi Dersi ile ilgili renci izlenimlerinin deerlendirilmesi. Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi, 21 (1-2) 133-154. ner, U. (1991). Grup yaantsnn niversite rencilerinin insan doas anlayna etkisi. Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi, 24 (1), 63-85. zbay, H., Gka, E., ztrk, E., Gngr, S. and Hncal, G. (1993). Therapeutic factors in an adolescent psychodrama group. Journal of Group Psychotherapy, Psychodrama and Sociometry, 46(1), 3-11. zbek, A. ve Leutz, G. (1987). Psikodrama: Grup psikoterapisinde sahnesel etkileim. Ankara; Has-Soy Matbaas. zer, K. (1990). Duygusal gerilimle baedebilme: "BEN" deeri tiryakilii, stanbul: Varlk Yaynlar. ztrk, O. (1985). Psikanaliz ve psikoterapi. Ankara: Sevin Matbaas. Pendzik, S. (1988). Drama therapy as a form of m o d e r n shamanism. TheJournal of Transpersonal Psychology, 20(1), 81-92. Remer, R. (1985). An approach to dificultes caused by evolving family expectations: Social Atom Theory, Journal of Group Psyohotherapy, Psychodrama and Sociometry, 38(2), 96-105. Rockwell, T. (1987). The social construction of careers: Career development and career counseling viewed from a sociometric perspective. Journal of Group Psychotherapy, Psychodrama and Sociometry, 40(3), 93-107. Roloff, M.E. (1987). Communication and conflict. in C.R. Berger and S.H. Chaffee (Ed.) Handbook of communication selence. CA: Sage. Rustin, T.A. and Olsson, P.A. (1993). Sobriety shop - A variation on magic shop for addietion treatment patients. Journal of Group Psychotherapy, Psychodrama and Socio-metry, 46,(1), 12-23. Kaynaklar 297 Sagi, A. and Hoffman, M.L. (1976). Empathic distress in the newborn. Developmental Psychology, 12,175-176. San, ., Cokun, H., Adgzel, . ve Deri, . (1994). Drama ve retim bilgisi. Ankara: Trk-Alman Kltr leri Kurulu Yayn. Sarbin, T.R. and Ailen, V.L. (1968). Role theory. in G. Lind-zey and E. Aronson (Eds.) The handbook of social psychology. Vol. I. CA: Addison-Wesley Publishing Company. Schacter, S. (1964). The interaction of cognitive and physiological determinants of enotional sate. in L. Berkowitz (Ed.) Advances in experimental social psychology, Vol. I, NewYork: Academic Press. Schramski, T.G. (1979). A systematic model of psychodrama. Group Psychotherapy, Psychodrama and Sociomelry, 32, 20-37.

ener, . (1982). Dnden bugne tiyatro dncesi. stanbul: Adam Yaynclk. Shaw, M.E. and Costanzo, P.R. (1970). Theories of social pscy-hology. NewYork: NcGraw-Hill, Inc.. Simner, M.L. (1971). Newborn's response to the cry of another infant. Developmental Psychology, 5,136-150. Skovholt, T.M. and Hoenninger, R.W. (1974). Guided fantasy in career counseling. Personnel and Guidance Journal 52(10), 693-696. Starr, A. (1979). Rehearsal for living: Psychodrama. Chicago: Nelson-Hall. Taylor, J.A. (1984). The diagnostic use the social atom. Journal of Group Psychotherapy, Psychodrama and Sociometry, 37(2), 67-84. Torto, J . D . a n d Comyetz, P. (1947). Psychodrama as expressive and projective technique. Sociometry, 7, 356375. 298 Sosyometn ve Psikodrama Treadwell, T.W. and Leach, E.A. (1987). An introduction to the COMPSOC System: A computerized approach to processing sociometric data. Journal of Group Psychotherapy, Psychodrama andSociometry, 40(3), 124-148. Trower, P., Casey, A. and Dryden, W. (1989). Cognitive-behavioural counselling in action. Beverly Hills: Sage. lk, S. (1976). Lise I. snflarda uygulanan bir grup rehberlii programnn "yneltme" asndan etkililiinin aratrlmas. Yaynlanmam doktora tezi; Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi. Voltan-Acar, N. (1992). Modelden renme ve sandalye (rol oynama) ile teraptik beceri eitimi ve sonular. Hacettepe niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi. 7, 79-83. Wasserman, N.M. and Klein, T. (1974). Psycho-opera: A new concept combining opera and psychodrama. Group Psychotherapy and Psychodrama, 27, 204-211. Wilk, J. (1986). The relative importance of parents and friends in adolescent decesion making. Journal of Youth and Adolescence, 15, 323-334. Wolff, T.K. and Miller, DA. (1993). Using roleplaying to teach the psychiatric interview. Journal of Group Psychotherapy, Psychodrama and Sociometry, 46, 43-51. Yalom, .D. (1992). Grup psikoterapisinin teori ve pratii ev. A. Tangr ve O. Karaam, stanbul: Nobel Tp Kitabevi. Zigler, F. (1991). Ekim 1991'de Ankara'da verdii seminerde zel konuma. BULDURU A Alternatif dnce 141-145 Atlgank 146-147 Ayna teknii 219-221 B Ba-oyuncu 161-166 Ba-oyuncuyu merkez alan psikodrama 238-239 D Dekor 186-187 Dereceleme lekleri 91-95 E E-ego 167-168 Eleme 209-219 teknii 209-219 trleri 214-219 Eylem 10-12 teknikleri xxiv G Gerei tesetme 141-145 Geri-bildirim 197-199 zdeim geribildirimi 1 9 7 - 1 9 9 rol geribildirimi 197-198 Grme aamas 197-201 Graf analiz 96-97 Grubu merkez alan psikodrama 239-240 Grup-ii iliki sorunlarn merkez alan psikodrama 240-241, 253-255 Grup teknikleri xxiv H Heider'n denge kavram 85-90 Homo Ludens 46-51 I- Isnma aamas 177-186 gr 137-141, 150 lgi yzdesi 71-72 zleyiciler 172-174 K Katarsis salama 137-141 Kendi kendine konuma teknii 221-222 Kendini takdim teknii 221 M Meslek danma xxviii-xxix,

256-258 Modelden renme 149-150 300 O Oyun 46-51,186-197 Oyun aamas 186-197 Oyun stratejileri 192-197 P Paylama 199-200 Protagonist 161-166 Psikodrama xxi-xxxiv, 125-283 aamalar 174-200 ilevi xxi-xxiv teknikleri 201-221 Psikolojik danma xxviii-xxiv, 256-258 Psiko-opera 244-246 R Rehberlik xxviii-xxix, 256-258 Rol 19-30, 89-90 atomu 234-237,247-253 atmalar 22-25 deitirme 129-132, 201-209 geliimi 28-30 snflamas 22-25 tarihesi 20-21 oynama 1 2 9 - 1 3 2 Rya 221-233 Sosyometri ve Psikodrama Sosyodinamik kanun 44-45 Sosyogenetik k a n u n 45-46 Sosyogram 59-63, 69-70, 72-77, 247-253 tanm 59-60 tipik yaplan 7 2 - 7 7 Sosyometri xxi-124 kanunlar 44-46 metodolojisi tanm xxi-xxviii testi xxi, x x i v - x x v , 56-63, 7 8 - 8 0 Sosyometrik alg testi 36, 80-82 Sosyometrik stat 63-80 saysal gsterimi 6 6 - 6 9 tanm 6 5 - 6 9 Sosyometrik tercih ve r n t 31-36, 56-63, 70 Spontanlk 12-19,128-129,146 Sre analizi 200-201 imdi ve burada 6-7,136-137 T Tele 36-38 Terapist u- Uyuum katsays 83-85 -birlik kural 49 Y Yaratclk 12-19,128-129 Yardmc oyuncular 166-172 Ynetici 154-161 s- Sahne 186-187 Sosyal atom 38-44, 233-234 hacmi 102-105 lei 97-105 tanm 38-40 zenginlii 102-105 SOSYOMETRI VE PSIKODRAMA 4. Bask (Bu formda belirteceiniz grler, yaynevi olarak geliimi^112'1 srdrmemizde bize geribildirim sunacak ve size daha da kcttite ve doyurucu yaynlar olarak yansyacaktr. Bize gndereceiniz bu form, veb sayfamz ya da dier tamtitn metinlerimizde de kullanlabilir.) Formu Doldurma Tarihi: 1. Adnz, Soyadnz : 2. Doum Tarihiniz : 3. Cinsiyetiniz: Q Kadn Erkek 4. Q renciyim alyorum Okul/Kurum: Blm:. 5. Ev/ Adresiniz: Ev Tel : Tel : Ev/ Faks: E-posta: O Hayr

6. Daha nce byle bir form doldurdunuz mu? Evet 7. Bu kitab okumay neden tercih ettiniz? 8. Bu kitapla ilgili dnceleriniz nelerdir? 10. Yaynlarmzn ierikleriyle ilgili dnceleriniz nelerdir? 11. Yaynevi olarak bize nerileriniz? 12. Yaynlarmz arasnda grmeyi istediiniz konular veya eserler varsa, ltfen belirtiniz. 13- Dier yaynlarmzla ilgili bilgi edinmek ister misiniz? Fiyat listesi istiyorum 14. Kiisel gr ve nerilerimin Sistem Yaynclk tarafndan yazl ve grsel yaynclk alanlarnda kullanlmasna izin veriyorum. Evet Q Hayr 15. Sistem Yaynclk ile haberlemek iin E-posta listemize ye olmak istiyorsanz e-posta adresinizi ltfen yaznz: (E-posta listesindeki gemi dnemde yazlan mektup ve haberleri httpA \groups.yahoo.com\group\sistem-okur adresindeki Web sayfasndan bulabilirsiniz.) Formumuzu doldurduunuz iin teekkrler. Bize ulamak iin bu formu, ltfen Sistem Yaynclk, Halkla likiler Blm Tnel, Nergis Sokak, Sistem Apt No: 4 80050 Beyolu/STANBUL adresine yollaynz. Bu kitapta ncelikle kiileraras iletiimle ilgili baz bilgiler sunuluyor. Bu bilgiler, hem ocuklarn eitiminde yararl olabilir, hem de ailede, i yerinde ve benzeri ortamlarda grlen atmalarn zmne k tutabilir. Elinizdeki kitap, hem psikolojiye ilgi duyanlara, hem de edebiyata ve sanat tarihine yeni bir bak asyla bakmak isteyenlere ilgin gelebilir. stn Dkmen _ Sosyometri ve Piskodrama Kitaplar, uygarla yol gsteren klardr. UYARI: www.kitapsevenler.com Kitap sevenlerin yeni buluma noktasndan herkese merhabalar... Cehaletin yenildii, sevginin, iyiliin ve bilginin paylald yer olarak grdmz sitemizdeki tm e-kitaplar, 5846 Sayl Kanun'un ilgili maddesine istinaden, engellilerin faydalanabilmeleri amacyla ekran okuyucu, ses sentezleyici program, konuan "Braille Not Speak", kabartma ekran vebenzeri yardmc aralara, uyumluolacak ekilde, "TXT","DOC" ve "HTML" gibi formatlarda, tarayc ve OCR (optik karakter tanma) yazlm kullanlarak, sadece grmeengelliler iin, hazrlanmaktadr. Tmyle cretsiz olan sitemizdeki e-kitaplar, "Engelli-engelsiz elele"dncesiyle, hibir ticari ama gzetilmeksizin, tamamen gnlllk esasna dayal olarak, engelli-engelsiz Yardmsever arkadalarmzn youn emei sayesinde, grme engelli kitap sevenlerin istifadesine sunulmaktadr. Bu e-kitaplar hibirekilde ticari amala veya kanuna aykr olarak kullanlamaz, kullandrlamaz. Aksi kullanmdan doabilecek tmyasalsorumluluklar kullanana aittir. Sitemizin amac asla eser sahiplerine zarar vermek deildir. www.kitapsevenler.com web sitesinin amac grme engellilerin kitap okuma hak ve zgrln yceltmek ve kitap okuma alkanln pekitirmektir. Sevginin olduu gibi, bilginin de paylaldka pekieceine inanyoruz. Tm kitap dostlarna, grme engellilerin kitap okuyabilmeleri iin gsterdikleri abalardan ve yaptklar katklardan tr teekkr ediyoruz. Bilgi paylamakla oalr. LGL KANUN: 5846 Sayl Kanun'un "altnc Blm-eitli Hkmler" blmnde yeralan "EK MADDE 11" : "ders kitaplar dahil, alenilemi veya yaymlanm yazl ilim ve edebiyat eserlerinin engelliler iin retilmi bir nshas yoksa hibir ticar amagdlmeksizin bir engellinin kullanm iin kendisi veya nc bir kii tek nsha olarak ya da engellilere ynelik hizmet veren eitim kurumu, vakf veya dernek gibi

kurulular tarafndan ihtiya kadar kaset, CD, braill alfabesi ve benzeri formatlarda oaltlmas veya dn verilmesi bu Kanunda ngrlen izinler alnmadan gerekletirilebilir."Bu nshalar hibir ekilde satlamaz, ticarete konu edilemez ve amac dnda kullanlamaz ve kullandrlamaz. Ayrca bu nshalar zerinde hak sahipleri ile ilgili bilgilerin bulundurulmas ve oaltm amacnn belirtilmesi zorunludur." bu e-kitap Grme engelliler iin dzenlenmitir. Kitap taramak gerekten incelik ve beceri isteyen, zahmet verici bir itir. Ne mutlu ki, bir grme engellinin, dzgn taranm ve hazrlanm bir e-kitab okuyabilmesinden duyduu sevinci paylaabilmek tm zahmete deer. Sizler de bu mutluluu paylaabilmek iin bir kitabnz tarayp, kitapsevenler@gmail.com Adresine gndermeyi ve bu isimsiz kahramanlara katlmay dnebilirsiniz. Bu Kitaplar size gelene kadar verilen emee ve kanunlara sayg gstererek ltfen bu aklamalar silmeyiniz. Siz de bir grme engelliye, okuyabilecei formatlarda, bir kitap armaan ediniz... Teekkrler. Ne Mutlu Bilgi iin, Bilgece yaayanlara. TRKYE Beyazay Dernei www.kitapsevenler.org www.kitapsevenler.com e-posta: kitapsevenler@gmail.com

stn Dkmen _ Sosyometri ve Piskodrama