Martin Heidegger, Nazizm ve Felsefe1

DOAN GMEN

Uzun yllardan sonra Trkiye felsefecileri (ve genel olarak aydnlar) arasndaki sohbet ve tartmalara yakndan kulak misafiri olduumda, Martin Heidegger isminin hi tereddt etmeden telaffuz edildiini grmek, ondan genellikle olumlu, bazen de tarafsz olarak bahsedildiine ahit olmak beni artmt. Kimisi Hegeli Heidegger asndan yorumlamaya koyulduunu sylyordu, kimisi Heideggercilerle Marksistlerin birletiini ilan ediyordu, kimisi ise Heideggeri zgrlk dnrler arasna katyordu. Postmodernist sistem eletirilerinin etkisinde kalp zgrlk bir felsefe kurmak iin Heidegger lehine Marxtan vazgeilmesini savunanlar da yok deildi. Otuz yla yakn bir sreden beri Almanyada yaayan, orada yaanan felsefi ve siyasi tartmalar yakndan izleyip bu tartmalara deiik yazlarlara mdahale etmi, daha da nemlisi, bu otuz yln neredeyse on yln arlkl olarak felsefe, sosyal bilimler, siyaset bilimi ve ekonomi politik olmak zere deiik akademik dallarda renim grmekle geirmi, Alman felsefe ve dnce tarihi zerine aratrmalar yapm birisi olarak, bu tablo karsnda ok olmutum. Almanyann kinci Dnya Sava sonras tarihi, deiik biimlerde hep faizm zerine yaplan tartmalarla doludur ve bu balamda faizmi destekleyen birok felsefecinin yannda ismi en bata gelenlerden ve en ok anlanlardan birisi hi kukusuz Heideggerdir. Bu nedenle felsefeci olarak faizmi desteklemi olan Heideggerin isminin hi duraksamadan anlmas karsnda ap kalmaktan daha doal bir ey olmaz; nk filozof her eyden nce dnya bilgesidir. Milliyetilik, hele Heideggerin savunduu trden ak faist Alman milliyetilii felsefenin doasna aykrdr. Fakat ayn rahatl rnein Marxn veya Sartren ismi anldnda gzlemek mmkn deildir. Heideggerden bu kadar rahatlkla bahseden Trkiye felsefecileri ve aydnlar Heideggerin kim olduunu ve szm ona felsefe diye ortaya koyduu dncenin iinde faist Nazizm ideolojisinin sakl olduunu ya bilmiyorlar2; ya da Trkiyede daha doru drst kurulamadan
Bu yaz Felsefe Yazn dergisinin yayma hazrlanan 15inci saysnda (ss. 40-51) yaynlanacaktr. Yazy yayma hazrlad iin Caner Asnaya ve eletirel yorumlaryla katkda bulunduu iin Doan Bar Klna teekkr ederim. 2 Heideggerin Nazilerle ilikisi Trkiyede 1990l yllarn ikinci yarsnda gndeme gelmiti. Fakat tartma, Heideggerin savunucular tarafndan yazlar (zellikle rektrlk konumas) henz Trkeye evrilmi olmad ve bu
1

Heideggerin dnceleri araclyla giriilen felsefenin ykl ileri safhalara ulamtr. Ve bu entelektel atmosfer iinde yetienler her bakmdan iler acs bu durumu ok doal olarak alglyorlar; ya da bir nevi uyuturulmu ve bu nedenle etraflarnda olup biten hibir eyi alglamyorlar. Elbette, dier taraftan, rnein Heidegger gibi szm ona baz felsefecilerin bilinli olarak gencecik ve felsefe akyla yanp tutuan gen insanlara faist bir ideolojiyi felsefe ad altnda benimseterek zehirlemeye altklarn da (en azndan bir olaslk olarak) dlamamak gerekmektedir. Hangi adan baklrsa baklsn, edindiim ilk izlenimlere gre durum hi de i ac deildi. Daha sonraki gzlemlerim ve aratrmalarm da bunu dorulamtr. zellikle baz evrelerin Trkiyede felsefe ad altnda felsefenin ykln rgtlendiine kanaat getirdim. Bunun nedeni nedir? Belirttiim gibi, Heidegger faist bir Nazizm ideologudur ve felsefenin doasna aykr Nazizm ideolojisini felsefeye sokmakla ve ona felsefi bir grnm vermekle felsefeyi ykmay denemitir. Dier bir deyile Heideggerin felsefe ad altnda ortaya koyduu, felsefenin yadsnmasndan baka bir ey deildir. Bu nedenle felsefe ancak onun ortaya koyduu varoluu felsefenin yadsnmas sonucu mmkn olabilir. Bu konuda ortaya konmu uluslararas btn aratrmalarn ak sonucuna karn, Heideggerin felsefede neredeyse ilk anlan isim olmas felsefeyi ykmak iin yaplan giriimin ak gstergesi deil de nedir! Aada greceimiz gibi, sorun sadece felsefenin geleceiyle ilgili deildir, bu soruna aklk getirmek ayn zamanda insanln geleceiyle de ilgilidir; nk Heideggerin ortaya koyduu felsefi kavray araclyla insanl ve insancl deerleri yadsyan bir dnce tipi resmi kurumlar ve akademiya araclyla dnya apnda yaylmaktadr. Heidegger Neden zgnm Demedi?, Neden zr Dilemedi? Heideggerin eski rencilerinden Hans Jonas Anlarnda, benim savatan [kinci Dnya Savandan] sonra felsefe yapmam, nce Heideggerin varoluu felsefesinden dn emaresi altndadr3 diyor. Heidegger, Jonas hem en ok etkileyen hem de en ok hayal krklna uratan felsefecidir. aret etmi olduu hesaplamann nedeni budur. Jonas, Heidegger ile hesaplamasn o kadar ciddiye alr ki, Heideggerci varoluu felsefenin karsna yaamn felsefesi (Philosophie des Lebens) olarak adlandrd felsefesini koymutur. Jonasn yaam felsefesinin Diltheyn kurmaya alt yaam felsefesi (Lebensphilosophie) ile kartrlmamas gerekir. Bu iki felsefe arasndaki ayrm burada ayrntl olarak tartmak yaznn erevesini
nedenle salkl bir tartmann mmkn olmayaca gerekesiyle ertelenmeye allmt. Oysa Heideggerin yaynlanm yazlarnn ou ngilizcede mevcuttur ve ayrca Trkiye felsefecilerinin ou ngilizcenin yannda Almanca da bilmektedir. Anlalan, tartmann o zaman ertelenmek istenmesinin nedeni, zaman kazanmakt. Bu konuda baarsz olduklar da sylenemez. Bugn Heideggerin dnceleri hibir direnile karlamadan yaylmaktadr ve hatta Varlk ve Zamann yaynlann yln felsefi olay olarak tanmlayanlar bile oldu. Fakat bu abalarn felsefeye hizmetten ok, felsefeyi ykmay amaladn aada gstereceim. 3 Hans Jonas, Erinnerungen, Insel Verlag, Frankfurt a/M ve Leipzig, 2003, s. 299.

aacaktr. Fakat ksaca en nemli ayrma iaret edecek olursak: Diltheyn kurmaya alt yaam felsefesi, Nietzschenin Nihilizmi yannda yirminci yzyl Alman irasyonalizminin ba kaynaklarndandr. Bu, Heideggerin varoluu felsefesi iin de geerlidir, nk Heideggerin felsefesinin birok temel kavramnn kayna ya Diltheyn yaam felsefesinin bizzat kendisidir ya da onun yakn evresinde yaplan tartmalardr. Bunun karsnda Jonas, kendi felsefesini Aydnlanmacln klasik akl felsefesi zerine kurmaya almtr. Bu bakmdan irasyonalizmin kart bir felsefe olarak dnlmtr. Jonas anlarnda, uzun yllar dndkten sonra, Heidegger artk seksen yana geliyor, Nazi olmas, rektrlk konumas ve Husserle kar baya ve utan verici davran4 nedeniyle, Hannah Arendtten farkl olarak kendisini hibir ekilde affetmi olmasam da, hayatmda nemli rol oynad, lmeden nce aramzdaki ilikiye aklk kazandrmak iin kendisini ziyaret edip grmem doru olabilir, diye dndn ve bu nedenle savatan neredeyse eyrek yzyl sonra, 1969da Heidegger ile grmeye karar verdiini belirtiyor. Grme yirmi dakika kadar srer ve sohbet Marburg dnemine ait anlar zerine birka szden ileri gitmez. Jonas bu grmede kendisi iin asl nemli olan eyler zerine konuulmadn belirtiyor. Jonasn zerine konumay arzulad eyler neydi? Almanyada 1933 ylndan sonra yaananlar, Nazi-Almanyasnda Yahudilere yaplanlar, annesinin akbeti vb. temel eyler. Bunlar zerine konuulmad iin Jonas, Heidegger tarafndan ac bir ekilde hayal krklna uratldn belirtiyor: Bu grme ile Heideggere olan ilikime dair penelememe son verdim. Ama onun tarafndan aklk getirme, hele znt belirten bir sz olmad.5 Jonas, Heideggerden znt belirten bir sz duymak istemekte belki hakl olabilirdi. Peki, Heidegger asndan bunu yapmak ne kadar doru olabilirdi? Bu sorunun yantn aada veremeye alacam. nce Jonasn Anlarndan iki pasaj aktarmak istiyorum. Bylelikle sorunun yant kendinden anlalr olacaktr. Hans Jonas hem Husserlden hem de Heideggerden felsefe dersleri alm, Yahudi olduu iin Almanyay terk etmek zorunda kalm olan yirminci yzyln nl dnrlerinden birisidir. Heideggerin artk aka Nazi olduu haberini Londrada alr ve kelimenin gerek anlamyla bir ok yaar, nk Heideggere hayrandr ve Freiburgda Husserlden ders almay brakp Marburga Heideggerin yanna gitmesinin nedeni de budur. Jonas, yaam olduu oku ve hayal krkln yle anlatyor: Heidegger, dnce orijinalitesi konusunda dnce tarihinin devasa bir figryd, yeni alan ilenecek hale getirmi r aan birisiydi. Dnemin en derin dnrnn, kahverengi6 taburlarn uygun admla rap rap ediine uymas, bana
H. Jonas, Erinnerungen, s. 299. H. Jonas, Erinnerungen, 309. 6 Kahverengi, Nazilerin semboldr DG.
4 5

felsefenin feci hezimeti, dnya-tarihsel rezaleti, felsefi dncenin iflas olarak grnyordu. O zamanlar felsefenin byle bir eye kar korumas, onun byle bir eye kar akl emin klmas gerektii dncesini besliyordum. Evet, ben, en yksek, en nemli eylerle uramann insann akln asilletireceine ve ruhunu daha iyi yapacana da kanaat getirmitim. Ve imdi felsefenin bunu besbelli yapmadn, bu tini [Heideggeri] Hitlere kendi katksn yapma konusunda yanl yoldan korumadn grdm. Tersine, eer konutuum kiiler haklydysa, hem de onu besbelli ki bunun iin istidatl hale getirmiti. O zamanki genel gidie uyup srklenenler, direnemeyenler, hemahenklik btn bu konularda aptallk, krlk, zayflk, korkaklk, neden olarak ileri srlebilirdi, ama dnemimin en nemli, en orijinal felsefi dnrnn de katlm olmas, benim iin ok byk bir darbeydi sadece kiisel adan deil, ayn zamanda felsefe tarihinin kendisinde ciddiye alnmas gereken olay anlamnda.7 Hem Heideggeri en yakndan tanyan rencilerinden hem yirminci yzyl Alman felsefesini belirleyen hem de bu dnemin Alman felsefesini belirleyen hemen her dnr kiisel olarak tanyan birisi olarak Jonasn kendi szlerinin bu kadar uzun aktarlmasnn nedeni udur: Bir eser bir dilden baka bir dile evrildiinde, eserin olumu olduu ulusal-kltrel balamdan byk oranda soyutlanyor. Buna bir de kuaklar aras fark eklenince sz konusu balam neredeyse tamamyla kayboluyor. Bu, Heideggerin kitaplarnn Trkeye evirisi iin de geerlidir. Hem Heideggere ok yakn olmu hem de Heideggerin kuayla dorudan ilikili olan birisi olarak Jonas dorudan aktarmak kaybolan balamn en azndan biraz yakalanmasna yardmc olabilir. Jonas, yukarda eer konutuum kiiler haklydysa derken, bununla, Londrada bulunduu srada Heideggerin Nazilere katldn renince, yapm olduu rektrlk konumasnn haberini alnca ve Husserle kar davranlarn duyduktan sonra yaad ok ve aknlk iinde, byle bir eyin nasl olabileceini sorduu birok arkadann o an ve daha sonra konu hakknda tartt kiilerin verdii yant kastediyor. Bir arkadann kendisine verdii yant yine Jonasn kendi szleriyle aktaryorum: Londra dnemimde onun [Heideggerin] Nazi olduunu duymutum ve aknlk iinde arkadalarmla bunun nasl mmkn olduu zerine sohbet ederken, bu konuda yetkin olanlardan birisi bana, basit bir ekilde gelimeyi sadece fark etmediimi syledi ve bana sordu: neden ona gittin? Bunu hala kavrayamyorum. Ve bu seni neden artyor? Bu konuda Heideggerin dncesinde var olan temeller grlebilirdi. Bu aslnda bir srpriz deildir, nk Heideggerci dncenin birok zellii, rnein kan ve toprak romantii ve benzer eyler, ulusal uyan onun asndan olumlanr klmaktadr. Bu insanlarn sonradan edindikleri bilgiye dayanarak konuup konumadnn ya da syledikleri gibi bunun onlar iin ok nceden gerekten grlebilir olup olmadnn doruluu konusunda kanaat getirebilecek durumda deilim. Bu, Heidegerin zerinde byk etkisi olmu birisi olarak benim iin her bakmdan korkun, ac verici hayal krklyd ve hem de sadece kendimle ilgili bir hayal krkl deildi, ayn zamanda
7

H. Jonas, Erinnerungen, ss. 299-300.

insanlar byle bir eye kar korumayan felsefenin gcne dair de bir hayal krklyd.8 Jonastan aktardm pasajlarda, Heideggere kar duyduu kiisel fke ve onun siyasi tutumu sonucu yaad hayal krkl ile Nazi ideoloji karsnda aresiz kalan felsefeye duyduu hayal krklnn i ie gemesi ok doaldr. Fakat Jonasn sorunu kiiselletirdii sylenemez. yle ki, Heideggerin Nazi oluunu benim iin her bakmdan korkun, ac verici hayal krklyd diye nitelendirirken, bunu ayn zamanda felsefenin feci hezimeti, dnya-tarihsel rezaleti, felsefi dncenin iflas olarak tanmlyor ve ekliyor: Heideggerin Nazi oluu karsnda yaadm () sadece kendimle ilgili bir hayal krkl deildi, ayn zamanda insanlar byle bir eye kar korumayan felsefenin gcne dair de bir hayal krklyd. Fakat Jonas felsefenin byle bir gcnn olduunu bizzat yaayarak grmt. Johnas Anlarnda, Marburgda felsefe dersi ald ve kendisini hibir ekilde etkilememi olan baka bir hocasndan bahsediyor: Julius Ebbinghaus. Ebbinghaus, Jonasn deyimiyle kavgac ortodoks bir Kantdr ve Nazi-Almanyasnda antifaist kalmay baaran dnrlerdendir. Savatan sonra ilk karlamalarnda Jonas, Ebbinghausa Nazidneminde antifaist ilkelerinden vazgememi olmas karsnda duyduu derin saygy ifade eder. Bunun zerine Ebbinghaus, Evet Jonas, size bir ey sylemek istiyorum benim bu dneme yle dayanmam Kantsz mmkn olmazd der. Bunu Jonas u ekilde yorumluyor: Benim iin yaanan felsefenin ne olduu aniden aklk kazand. Bunun karsnda ok daha nemli ve ok daha orijinal filozof olan Heidegger, btn anlamn yitirmektedir. Felsefenin ayn zamanda belli bir snanm kamusal yaam ve davran tarzn ykml kldn, Kant kavramt ve varoluu-filozof kavramamt.9 Kendisine bir bakma rehber olan bu iki kart rnek nedeniyle Jonas, yaam olduu hayal krklndan dolay felsefeye srtn dnmyor, tersine hesaplamasn belli bir felsefeyle, insanlar Nazizme kar korumayan, tersine onu ideolojik olarak temellendiren Heideggerci varoluufelsefeyle yapyor. imdi bu sylenenlerin nda yukarda sorduumuz soruya dnebiliriz: Heidegger, neden zgnm demedi?, neden zr dilemedi? Heideggerin byle bir aklama yapmasnn nkoulu nedir? Jonas Anlarnda 1969 ylnda Heidegger ile arasnda gerekleen yirmi dakikalk grmenin ntarihine ilikin ayrntl bilgi veriyor. 1959/60 ylnda bir konferans vermek zere Heidelbergde bulunmaktadr. Heidegger, Jonasa kendisiyle beraber okumu eski arkadalarndan birisi araclyla selam gnderir. Jonas, Heideggerin bu davran karsnda nce ne yapacan
8 9

H. Jonas, Erinnerungen, s. 299. H. Jonas, Erinnerungen, s. 240-241.

bilemez, kendisini hi iyi hissetmez, nefesi kesilir. Almanyay terk ederken Jonas, ben bu lkeye geri dnersem, asker olarak dneceim, der. Ve gerekten de sanki Faizmi yendiini belgelemek istercesine sz verdii gibi Almanyaya Britanya niformasnda asker olarak geri dner. Onun gznde, Heidegger, hakl olarak, insanla byk aclar ektirmi yendii faist Almanyann bir temsilcisidir. Bu nedenle kendisine iletilen selamn karsnda nefesinin kesilmesi ok doal. letilen selamn Jonas rahatsz etmesinin ok daha nemli baka bir nedeni var. Gnderilen selam, insanlarn gnlk hayatlarnda pek zerine dnmeden, alkanlktan, aniden sergiledikleri trden bir davrann ifadesi deildir hi kukusuz: bunun yzeysel bir jest olmad bence akt. Heidegger hibir eyi spontane, irticalen (ex tempore) ve dnmeden yapmazd.10 O halde, Heideggerin selam gndermesinin nedeni neydi? Selam gndermekle Heidegger, Jonasa grmek istediini belli etmek istemektedir. Jonas selam getirene teekkr eder, fakat teekkr edi biimiyle Heidegger ile grmek istemediini de hissettirir. Jonas, bunun zerine bir arkadayla konuur ve dncesini renmek ister. Sz konusu kii, Heidegger ile ayn dnemde Marburg niversitesinde teoloji dersi vermi Rudolf Bultmanndr. Bultmann, Jonasn sorusuna bir ansyla yant vermek istediini syler. Bultmann, Heidegger ile 1933 ylndan beri on be yl grmemitir. Zrihte bir otelde kalrken kendisine beklemedii bir haber gelir. Heidegger de ayn otelde kalmaktadr ve odasna kp Bultmann ile grmek istediini bildirir. Grme gerekleir. Bultmann grmede Heideggere unu syler: Martin, daha fazla erteleyemezsin, kamuya ak bir aklama yapmann imdi artk zamandr. Biz senden bunu bekliyoruz, sen bunu kendine ve bize borlusun. 1933de kamuya ak olarak yaptn aklamaya ilikin imdi de kamuya ak olarak aklama yapmak ve gerek bir ikrarda bulunmak zorundasn.11 Bunun zerine Heidegger, Bultmanna bunu yapacana sz verir. Bultmann, bu ansn anlattktan sonra Jonasa dner ve unu syler: Ve sevgili Jonas bey, sevgili Arkada: aradan on yl geti ve o hala szn yerine getirmedi.12 Bultmann bu szleriyle Jonasa Heidegger ile grmek istememesinin doru olduunu sylemek ister. Aradan bir on yl daha gemitir ve Heidegger hala ikrarda bulunmamtr, 1933 ylnda Alman ulusal kalkmasn, nasyonal-sosyalist program genel olarak desteklemi olmasnn, Husserle kar davrannn ve benzer eylerle Yahudilerin aforoz edilmesine katlm olmasnn yanl olduunu aklamamtr. Btn bu olanlara karn Jonas, yukarda belirtilen nedenlerden dolay Heidegger ile grmek ister. Ne var
6

H. Jonas, Erinnerungen, s. 299. H. Jonas, Erinnerungen, s. 302. 12 H. Jonas, Erinnerungen, s. 302.

10 11

ki Heidegger, bu son derece zel grmede bile, Jonasn beklentisini bilmesine karn, o zaman yaptnn yanl olduunu sylememitir, zgnm dememitir, zr dilememitir. Her eyi son derece bilinli yapan Heidegger, 1933te yaptklarn da, 1945ten sonra yaptklarn da son derece bilinli yapmtr; ne kamuya ak olarak ne de zel grmelerinde, zerinde muazzam bir kamu basks olumasna ramen, Nazi-Almanyas dneminde yaptklarnn yanl olduunu aklamamas ya da sylememesi dikkat ekicidir. Heideggerin byle bir aklama yapabilmesi iin, hem kiisel olarak yaptklarnn hem de Nazi-Almanyasnn yaptklarnn yanl olduunu kabul etmi olmas gerekir. Fakat Heidegger bu davranyla, yani zr dilememekle, yanldn aklamamakla, Alman faizmi dneminde verdii rk dersleri hi deitirmeden yaynlamaya devam etmekle bunun byle olmadn, tersine yaptklarnn ve genel olarak yaplanlarn u veya bu ekilde aka arkasnda durduunu belirtmi oluyor. Heidegger, bu nedenle ne zgnm demitir ne zr dilemitir ne de yanldn aklamtr. Tersine ldkten sonra yaynlanmak zere Der Spiegel dergisinin kendisiyle yapt syleide Heidegger, btn belgeleriyle kantlanm olan Husserle yaptklarn yalanlasa da, Hitleri oktan beri nder olarak anmadn iddia etse de, davranlaryla aslnda nasyonal ve zellikle bir sosyal bak as olarak tanmlad Nasyonal-Sosyalist idealine sadk olduunu sylyor. Ksacas, Heideggerin sergilemi olduu davranlardan hareketle nasyonal-sosyalist idealine sadk kaldn sylemek yanl olmayacaktr. Heideggerin lnceye kadar tutarl bir ekilde sergiledii tutumunu dikkate alan akl banda hi kimse, kardmz bu sonuca itiraz etmeyecektir. Kii ve Yapt, Siyaseti ve Felsefeci Heidegger Heidegger zerine yrtlen tartmalarda asl sorunlu olan konu da zaten bu deildir. Aa yukar herkes, Heideggerin savunucular bile, bir aklama yapm olmasnn doru olacan kabul edecektir. Heideggerin savunucular tarafndan felsefesine alan yaratmak iin ileri srlen iddialar daha ok baka sorular etrafnda dnyor. Bu sorulardan birisi, Heideggerin siyasi davranyla felsefesi, Heidegger ile yapt arasnda kesin bir ayrm yapyor. kinci soru, Jrgen Habermasn ortaya att bir dn tezinden kaynaklanyor. Habermasa gre Heideggerin muhafazakr dn 1929dan sonra olmutur. Habermas bylelikle Varlk ve Zaman iinde felsefi bir grnme brndrlm Nazi ideolojisinin sakl olduu bir yapt olarak deil, tersine salt felsefi eserler arasna yerletirmek istemektedir. Aada bu birbiriyle yakndan ilikili iki iddiaya kar en az otuz yldan beri Heidegger aratrmas yapan Fransz dnr Emmanuel Fayenin ve yllardan beri Alman felsefesi zerine alan talyan dnr Domenico
7

Losurdonun Cemaat, lm, Bat: Heidegger ve Sava deolojisi13 balkl kitabnda ifade ettii baz temel tezlerini ortaya koymak istiyorum. Faye otuz yllk aratrmalar sonucu, ileri srlen iddialardan farkl bir sonuca ulayor. nce Franszca olarak 2005 ylnda yaynlanan ve u an Almancaya evrilmi ve ngilizceye evrilmekte olan Heidegger: Nazizmin Felsefeye SokuluuYaynlanmam 1933-1935 Seminerleri erevesinde14 adl 20. yzyl Alman felsefe tarihine dair almasnda Heideggerin Freiburgda rektr olmadan ok nce, rektrlkten ayrldktan sonra ve kinci Dnya Sanandan sonra da Nazi-ideolojisinin ana dncelerine sadk kaldn ve bunlara felsefi bir grnm kazandrmaya altn, Heideggerin yaynlanm ve yaynlanmam neredeyse btn almalarna, tarihsel ve biyografik aratrmalarna, yazmalarna dayandrarak gzler nne sermektedir. Fayenin kitabnda Heideggerin zellikle 1933-1935 seminerlerini merkeze almasnn nedeni, bunlarn yaynlanmam olmasdr. Bylelikle imdiye kadar yaynlanm olan belgelere dayanarak Heideggerin felsefesine dair ortaya konan tezleri ek olarak gerekelendirme olana sunmaktr. Daha da nemlisi, bu seminerlerin Nazizmin emrinde muazzam siyasi eitim dersleri olmas ve Heideggerin siyasi dncesinin yannda felsefi dncesinin niteliine ilikin de tezler ileri srmeyi olanakl klmasdr. 1945ten sonra Heideggerin Nazizm ile ilikisi zerine yaplan almalar, daha ok onun siyas tutumunu merkeze almtr. Faye kitabnda, bu yaynlanmam seminerlerinden hareketle, sz konusu edilen siyasi tutumun Heideggerin felsefesine nasl yansdn gstermek istemektedir. Faye, bu devasa almasnda tezlerini ifade etmek iin o kadar dramatik szler, ak ve radikal kavramlarla seiyor ki, sanki bununla, bundan byle artk kimse Heideggerin kim olduunu bilmiyordum diyemez, demek istemektedir: ya Heideggerci varoluu felsefeden yana olunacak ya da onun karsnda. lk seenekten yana olanlar, felsefenin ykln devam ettirmeye ve bylelikle insanlk dman Nazi-ideolojisinin felsefe ad altnda yaylmas iin aba gstermeye; ikinci seenekten yana olanlar ise, felsefeden yana insanln kurtuluu iin kavgaya soyunmu oluyorlar. Bu iki seenein ortas yoktur ve her iki durumda da seim son derece bilinli olarak yaplm demektir. Fayenin aratrmalarnn sonularn ifade ederken ne kadar dramatik szler setiini gstermek iin, kitabndan iki pasaj buraya aktarmak istiyorum:
8

Bkz: Domenico Losurdo, Die Gemeinschaft, der Tod, das Abendland: Heidegger und die Kriegsideologie, Verlag J. B. Metzler, Stuttgart & Weimar, 1995. 14 Bkz: Emmanuel Faye, Heidegger: lintroduction du nazisme dans la philosophie-Autour des sminairs indits de 1933-1935, [Albin Michel, 2005 (Bundan byle Heidegger: lintroduction du nazisme dans la philosophie olarak ksaltlacaktr). Kitabn Almanca evirisi yaynlanmtr ve ngilizce evirisi hazrlanyor . Bkz: Emmanuel Faye, Heidegger: Die Einfhrung des Nationalismus in die Philosophie Im Umkreis der unverffentlichten Seminare zwischen 1933 und 1935, ev. Tim Trzaskalik, Matthes & Seitz Berlin, 2009; Emmanuel Faye: Heidegger: The Introduction of Nazism into Philosophy in Light of the Unpublished Seminars of 1933-1935, ev. Michael B. Smith, Yale University Press, New Haven ve Londra, 2009.
13

Biz henz Nazizmin ve Hitlerizmin dncede yaylmasnn ne anlama geldiinin apn tam olarak kavrayabilmi deiliz. Fark ettirmeden insan ruhunu ele geiriyor, onu bir burga gibi mlk ediniyor ve bylelikle insan iindeki her trl direni kavramn sndryor. nsanln bir dnya savayla demek zorunda kald silahlarn zaferi, hayati zorunluluk da olsa ilk zaferdi. Bugn uzun ve sessiz, felsefeden hukuka ve tarihe kadar insan dncesinin btn alanlarnda sren baka bir meydan muharebesi vuku bulmaktadr, bir meydan muharebesi ki, bunda insanln gelecei sz konusudur.15 Fayenin dncelerini ifade etmek iin semi olduu bu son derece radikal ve dramatik szler in anlam kelimesi kelimesine alnmaldr. Sz konusu olan, felsefede gerekten bir meydan muharebesidir. Nazizm insan yaamnn btn alanlarn ele geirip, buralarda insanlk namna ne varsa yok etmek istemektedir. Heidegger bunu felsefe alannda yapmak istemitir. Nazizmi destekleyen birok felsefeci olmutur. Fakat Heidegger bunlarn iinde savatan sonra da okunan neredeyse tek felsefecidir. Bunun nedeni, Heideggerin dier felsefecilerden farkl olarak felsefi kavram ve kategorileri kullanarak, onlarn iini boaltarak faist dnce tipini ortaya koymu olmasdr. Yz iki cilt olarak planlanan ve yaknda tamamlanm olacak toplu eserlerinde ilenen bu dnce Nazizmin Temelini oluturmaktadr. Jonas iin olduu gibi Faye iin de felsefede Heidegger sorunu, felsefenin, insancl deerlerin ve insanln gelecei sorunudur. Bu nedenle Heideggerci felsefenin yaylmas karsnda tepki gstermek, dnceyi etkilemesine kar direni gstermek gerekmektedir. Felsefenin insan iin, dnce iin, onun genel geliimi ve mkemmellemesi uruna gerekte ne anlama geldiini anlayabilmek iin bunun bilincinde olmak vazgeilmezdir.16 nk: Heidegger, felsefeyi zenginletirmek yerine, bir hareketin hizmetine sunmakla onun ykl iin almtr; bu hareket, kendisini hayatta tutan katilce aalamada ve girimi olduu tamamyla yok etmede btn insancl deerlerin ve de btn dncenin radikal yadsmasn ortaya koymaktadr.17 Fayenin, yukarda sergilediim gibi, Jonasn belirlemeleriyle ve aada gstereceim gibi Losurdonun tezleriyle uyum iinde olan, Heideggerin felsefede girimi olduu ykmn ve ortaya koyduu felsefenin niteliine ilikin genel belirlemelerinden sonra, yukarda iaret ettiim sorulara dnebiliriz. Heidegger balamnda kii ve yapt veya dier bir deyile siyaseti Heidegger ile felsefeci Heidegger arasnda bir ayrm yaplabilir mi? Bu konuda Faye ve Losurdo ok ak. Bunu nce Fayeden hareketle sonra da Losurdoya dnerek gstermek istiyorum. Faye kitabnda Heidegger balamnda kii ve yapt arasndaki ilikiye dair ortaya koyduu tezi yle aklyor:
Emmanuel Faye, Heidegger: lintroduction du nazisme dans la philosophie, s. 7(11; parentez iindeki say Almanca basknn sayfa saysna iaret etmektedir). 16 E. Faye, Heidegger: lintroduction du nazisme dans la philosophie, s. 10(14). 17 E. Faye, Heidegger: lintroduction du nazisme dans la philosophie, s. 10(13).
15

Biz, Heideggerin Nasyonal-Sosyalizm ile olan ilikisine dair sorunun, bir ara bir yanlgya dm bir insann kiisel angajmannn zelliine dair, felsefi eserinin bundan hemen hi etkilenmemi bir yanlgya ilikin bir soru olmadn gsteriyoruz. Sz konusu olan, [Heideggerin] Nazizmin ve Hitlerizmin temellerini felsefeye ve kendi derslerine isteyerek yerletirmi olmasdr.18 Bu nedenle Faye, Heidegger balamnda kii ve eser arasnda ayrm, siyasi olan ile felsefi olan arasnda fark olduunu ileri srmenin mmkn olmadn belirtiyor. Faye, bunun ok nceden grebileceini ileri sryor. Fakat bugn artk Heideggerin verdii btn seminerler yaynlanmtr ve yaplm yeni aratrmalar, 1933-1935 yllarnda verdii ve dier seminerleri ve rencilerinin notlar sz konusu ayrmn yaplamayacan kesinlikle gstermektedir. Dersler ve seminerler, onun Hitlerin lehine taraf olmasnn radikalliini deil, onlar bize ayn zamanda felsefi olan ile siyasi olann onun asndan b ir araya dtn, onun en radikal bir ekilde Nazizm anlamnda kavrad siyasi olan felsefenin kalbine yerletirdiini gstermektedir. Yaynlanmam 1933/34 siyasi eitim zerine olan seminerinde, hi tereddtte bulunmadan varlk ve varolan arasndaki ilikiyi, devlet ile soya dayal halk cemaatinin Hitlerci nder devlette birletii ilikide zmektedir. Ayrca, Kant tarafndan ortaya atlan insan nedir? sorusunu sadece biz kimiz? sorusuna indirgemek iin ele almaktadr; burada bu biz, Hitlerin tahakkm altndaki Alman halknn rk [vlkisch]19 varoluundan baka bir anlama gelmemektedir. Bylelikle Heidegger her seferinde ayn yant vurguluyor: halk biziz, ona gre, hala tarihi ve akbeti [Geschick] olan tek halk, metafiziksel olan tek halk20 Fayeden aktardm bu pasaj, Heidegger balamnda hem kii ve yaptn ayrlamayacan, siyasi olan ile felsefi olann ayn potada eridiini gsteriyor hem de onun Klasik Alman Felsefesini de milliyeti-rk anlamda yeniden yorumladna da iaret ediyor. Ksacas, Heideggerin rnein Der Spiegel tarafnda yaplan syleide uyandrmak istedii izlenimin tersine, onda kii ve yaptn birbirinden ayrlamayacana, siyasi olan ile felsefi olann birbirini tamamladna iaret ettikten sonra, dier soruya dnebiliriz: Heideggerin hayatnda gerek 1929den sonra, gerek rektrlk grevinden ayrldktan sonra, gerekse 1945ten sonra siyasi bir dn olmu mudur? Yukarda belirttiim gibi, Heideggerde 1929 ekonomik buhranyla muhafazakr bir dn olduu iddias Jrgen Habermasa ait. Faye ve Losurdo, Habermasn bu iddiasn pek inandrc bulmuyor. Losurdo kitabnda, Varlk ve Zamann konu ve kavramlarnn Almanyada Birinci Dnya Sava ncesinde ve sonrasnda oluan sava-ideolojisi kavram ve konularn devraldn sergiliyor. Bylelikle Habermasn sz konusu tezini kanmca inandrc bir ekilde rtyor. Faye, Habermasa kar daha byk sulamalarda bulunuyor. rnein Habermasn 1953
E. Faye, Heidegger: lintroduction du nazisme dans la philosophie, s. 9(13). Nazi ideolojisinin en temel kavramlarndandr. 20 E. Faye, Heidegger: lintroduction du nazisme dans la philosophie, s. 12(16).
18 19

10

Heideggerini titizlikle okusa da ayn titizlii 1929 Heideggerini okurken gstermediini, tersine ok zensiz okuduunu, hatta onu en nemli konuyu meskt gemek ve bylelikle Varlk ve Zamann methiyesini yapmak iin kendisine olanak yarattn ileri sryor.21 Fayenin ve Losurdonun Varlk ve Zamana dair analizine aada dneceim. nce Fayenin Heideggerin 1933 ncesi entelektel geliimine dair yapm olduu aratrmann sonularn sergileyeceim. Fayeye gre Heideggerin, yakn ilikide olduu birok dier ak faist entelektel gibi 1 Mays 1933te Nasyonal Sosyalist Alman i Partisine (NSAP) ye olmas bir rastlant deildir. Tersine Heideggerin bu davran daha nceki entelektel geliimiyle son derece uyum ierisindedir ve onun kanlmaz mantksal sonucudur: Aslnda onun yirmili yllara ait yazlar halihazrda, 1933-1935li yllara ait nasyonal-sosyalist yazlarnn btn konularn iermektedir.22 Faye bununla zellikle Tarihsel Bir Dnya Gr Uruna Mevcut Mcadele (Der gegenwrtige Kampf um eine historische Weltanschauung) baln tayan konumalarn kastediyor. (Bala dikkat ediniz: Burada ta bandan Marksizme kar bir kavga talebi ifade edilmektedir.) Heideggerin bu konumalarda ifade ettii dnceleri (bilin felsefesi, nesnellik, evrensellik ve birey dmanl) 1910lu yllarn sonundan itibaren kesindir ve 1930lu yllarda da ayndr. Kullanlan terminoloji nemli oranda deimi olsa da ana dnceler aslnda sonuna kadar ayn kalmtr. Bu balamda Faye, gen Heideggerin 1933 ncesi entelektel geliimini gittike radikalleen evreye ayryor: anti-modernist ve nasyonalist Katoliklik, anti-liberal kararc teoloji ve tarihsellie dair siyasi kavray. Her evrede de Heideggerin rnek ald btn kiilerin kendisi gibi 1933 ylnda NSAPye ye olmas dikkate deerdir. Daha nemlisi, Heidegger bu dnemde gerici renci gruplarnn ya yesidir ya da onlarla yaknda ilikilidir. Faye, bunlardan zellikle ikisine iaret ediyor: Hans-Georg Gadamerin de yesi olduu George-evresi ve Graal-Birlii. (Ayn gelenekten geliyor olmalarndan olacak Gadamer, hocas Heideggere mr boyu sadk kalmtr ve Jonasn da belirttii gibi o Heideggere toz kondurtmazd.23 Her iki grup veya rgtte antisemit ve milliyeti olmakla bilinmektedir. Heideggerin amac bandan beri sessiz bir devrim yapmaktr. Bundan hareketle Faye, Heideggerin emelinin bandan itibaren felsefi olmaktan ok, siyasi olduu sonucunu karyor ve zaten Heidegger de kendisini filozof olarak tanmlamamaktadr. Buraya kadar sylediklerimizden Heideggerin siyasi tutumunda 1945ten sonra da bir deiiklik olmad kmaktadr. Fayenin belirttii gibi taktii deimitir, yntemi incelmitir ama siyasi duruu hep ayn kalmtr ve bu duru, ifadesini Varlk ve Zamanda az ok aka bulmutur. imdi, bu sylenenlerin nda, yukarda ileri srdm, Heideggerin
11

E. Faye, Heidegger: lintroduction du nazisme dans la philosophie, s. 33(34-35). E. Faye, Heidegger: lintroduction du nazisme dans la philosophie, s. 18(23). 23 H. Jonas, Erinnerungen, s. 308.
21 22

felsefesinde Nazi-ideolojisinin sakl olduuna dair iddiam biraz daha yakndan gerekelendirmek itiyorum.

Varlk ve Zamanda Sakl Olan Nazi-deolojisi

Domenico Losurdo, yukarda andm Cemaat, lm, Bat: Heidegger ve Sava deolojisi balkl kitabnda bize, Almanyada Birinci Dnya Sava ncesinde ve sonrasnda oluan ve savaideolojisi st-kavram altnda toplad bir kavramlar katalogu sunuyor. Sava-ideolojisinin k noktas, 1789 Dncesinin eletirisi ve bunun karsna 1914 Dncesinin konmasdr. Aada sergileyeceimiz kavramlarn tm 1914 Dncesi erevesinde formle edilmitir ve hem Nazi-ideolojisinin temel talarn ve Varlk ve Zamann zerinde kurulu olduu kavramlar silsilesini oluturuyor. Bunlarn banda cemaat (Gemeinschaft) kavram gelmektedir. Bilindii gibi Ferdinand Tnniesin felsefi-romantik-etik kavraylardan hareketle ok boyutlu toplumsal oluumlar, kar karya getirdii cemaat ve toplum kavramlarna indirgeyerek tanmlamaya alr. Cemaat anlay, insan isteinin tamamyla birlik iinde olduu kkensel veya doal bir durumdan hareket eder ve cemaatin kkenini sonunda doum olgusuna dayandrr. Bylelikle cemaatin temel iliki biimleri, anne-ocuk, kadn-erkek ve kardeler aras ilikilerdir. Bu kan bana dayal etnikortaklk zamanla yer-ortaklna (komuluk) ve dnce-ortaklna (arkadalk) doru geliir. Cemaat ilikilerinin daha geni biimleri rnein halk ve inan cemaatleridir. Bunun karsnda, Tnniese gre toplum, bireyin ortak ilikilerden ok, kendi bireysel amalarn gerekletirmek iin davranlar sergiledii iliki ve yaam biimidir. Tnnies bu kavram kartlna uygun olarak halkln kltr (cemaat) ile devletliin uygarl (toplum) kavramlarn kar karya getirir. Ve Tnniese gre, cemaatten topluma doru durdurulamaz bir ilerleme vardr ki o, bunu zlerek belirtir. Birinci Dnya Sava srasnda Marianne Weber cemaat kavramna dayal sosyalizm anlayn Marksist sosyalizm kavraynn karsna koyar. Ei Max Weber ile beraber (rnein Max Scheller gibi dier birok entelektel de) sava yceltirler, nk sava, cemaat dncesini tevik eden en iyi aratr. Fayenin belirttii gibi, kader-cemaati (Schicksalgemeinschaft: kader-ortakl olarak da evrilebilir) ve halk-cemaati (Volksgemeinschaft: halk-ortakl olarak da evrilebilir) Nasyonal-Sosyalizmin veya Nazizmin ideolojik temellerini oluturan ba kavramlardr.24 Bylelikle Nazizmin ikinci temel kavramna iaret etmi olduk: kader (Schicksal). Heidegger Schicksal kavram yerine ska, ayn anlama da gelebilen Geschick (yazg) kavramn da kullanyor. Fakat Heidegger kader kavramn daha ok Dasein (orada-varolan/imdi-varolan)
24

12

E. Faye, Heidegger: lintroduction du nazisme dans la philosophie, s. 31(33).

olarak tanmlad bireysel balamda kullanrken Geschick kavramn cemaat (Gemeinschaft) veya halk (Volk) balamnda kullanyor. Bu iki kavramla yakndan ilgili ve sava ideolojisinin nc temel kavram, lm (Tod) kavramdr. Losurdonun gsterdii gibi, Heidegger lm kavramn, Nazizmin ba ideologlarndan Ernst Jngerden devralmtr.25 Buna karn kader kavram, sava ideologu olan hemen herkesin azndadr. Bu kavrama yklenen anlam son derece nemlidir. Heidegerin dier nemli kaynaklarndan Oswald Spengler, kader kavramn nedenselliin, her trl rasyonalitenin ve dolaysyla uygarln kart olarak tanmlyor. Ksacas, kader kavram bilimsel deildir ve bilimsel olarak da aklanamaz. Burada anmamz gereken sava-ideolojisinin dier nemli kavram, kan (Blut), yer/zemin/toprak (Boden) ve mcadele (Kampf) kavramdr. Dolaysyla cemaat, toprak-ortakl, kader-ortakl ve mcadele-ortakl dolayml bir olgu olarak kurgulanmaktadr. Btn bu kavram ve konular ayn zamanda Heidegger iin de temel kavram ve konulardr ve Varlk ve Zamanda yukarda sergilediimiz anlamda cemaat anlayn ontolojik olarak temellendirmeye almaktadr. Okur Varlk ve Zamanda hakl olarak belki kan kavramyla karlamadn dnecektir. Heidegger, yapm olduu konumalarda, vermi olduu derslerde ve birok yazlarnda bu kavram hi tereddt etmeden kullansa da, Varlk ve Zamanda kavramn biyolojik anlamn da artran veya ierebilecek daha geni anlaml ayn-kkenlilik (Gleichursprnglichkeit26), kuak (Generation27) ve miras (Erbe, Erbschaft28) gibi kavramlar kullanmay yeliyor. Heideggerin Varlk ve Zamanda, yukarda ana hatlaryla betimlediimiz cemaat anlayn ontolojik olarak gerekelendirdiine dair savm, onun bireyci bir adan tanmlad insan (Dasein: orda-olan/imdi-olan; bu kavram bundan sonra imdi-olan olarak karlayacam) kavrayyla eliir gibidir. Oysa Losurdonun belirttii gibi Heidegger, Almanyada Birinci Dnya Savandan sonra oluan sava-ideolojisi geleneinin izgisini eksiksiz olarak srdrmektedir.29 Zira ar birey vurgusu da sz konusu sava-ideolojisinin ayrlmaz bir parasdr. Heidegger, Varlk ve Zamann drdnc blmnde imdi-olan, dierleri ve bunlarn birbiriyle olan ilikisine dair sylediklerini, blmn son paragraf olan 27. paragrafta hem bir bakma derliyor hem de herkes (Man) ad altnda tartt cemaat ile ilikilendiriyor. Heidegger, imdi-olan ile dierlerinin ilikisinde fark iin endie30 olarak tanmlad bir ilke olduunu iddia ediyor. Bu nedenle imdi-olan ile dierleri arasnda mesafe (Abstand) uruna srekli bir mcadele
13

Bkz: D. Losurdo, Die Gemeinschaft, der Tod, das Abendland: Heidegger und die Kriegsideologie, ss.17-21. Martin Heidegger, Sein und Zeit, Max Niemeyer Verlag, Tbingen, 2001, s. 131 (paragraf 28). 27 M. Heidegger, Sein und Zeit, s. 385(paragraf 74); Heideger, kuak kavramn Diltheydan devralmtr. 28 M. Heidegger, Sein und Zeit, s. 383 (paragraf 74). 29 Bkz: D. Losurdo, Die Gemeinschaft, der Tod, das Abendland: Heidegger und die Kriegsideologie, ss.40-42. 30 M. Heidegger, Sein und Zeit, s. 126 (paragraf 27).
25 26

olduundan hareket ediyor ve hatta beraber-varolma (Mitsein) ve bir-arada-varolma (Miteinandersein) arasndaki ilikiye hkim olan ilkeyi Mesafelilik (Abstndigkeit) kavram altnda ontolojik bir statye koymaya alyor. Dolaysyla beraber-varolanlar arasndaki iliki karlkl hkmetme (Botmigkeit), karlkl tahakkm (Herrschaft) ilikisidir. Bir bakma ayn ilke imdi-varolan ile cemaat arasndaki iliki iin de geerlidir. Heidegger, cemaatn (Man) imdi-varolana kar ilikisini daha dramatik bir ekilde, 19. yzyl liberallerini, rnein John Stuart Milli andrrcasna diktatrlk (Diktatur) olarak tanmlyor. Fakat Millden farkl olarak Heidegger bu kavram, daha sonra greceimiz gibi olumlu anlamda kullanmaktadr.31 Bu aktardklarmzda Heidegger herhangi bir ortaklk duygusunun olumamas iin kavramlar son derece bilinli seiyor. Hatta biraz aada byle bir duygunun olumasn engellemek iin aka herkes kavramn tr (Gattung) kavramndan kesinlikle ayryor. Bu nedenle, Heidegger herkesten bahsederken ondan bir genel zne (allgemeines Subjeckt) olarak bahsedilemeyeceini aka belirtme gerei duyuyor.32 Fakat Varlk ve Zamann ikinci ksmnn beinci blmnde (rnein paragraf 74te) ki kitapta ifade edilen btn dncelerin dmlendii ksmdr bu hem yukarda andmz sava-ideolojisinin temel kavramlarn hem de sanki bireyci yaklamn yadsrcasna aka cemaat kavramn kullanmaktadr ve dnyadavarolarak imdi-varolanlar kader-ortakl olarak tanmlamaktadr. yle diyor Heidegger:
14

Eer nden koan imdi-varolan, seimin yaplm olmasnda olan sonlu zgrlnn kendi st-gcnde lmn kendi iinde glenmesine msaade ediyorsa, kendiden anlalacaktr -lm uruna zgrdr-, bunda terk edilmiliin kudretsizliini imdi-varolanda kendi devralmak ve kavranan durumda rastlantlara kar basiretli olmak iindir. Fakat eer dnyada-varolan olarak kadersel imdivarolan dierleriyle beraber-varolanda zsel varoluyorsa, imdi-varolann vuku bulmas bir beraber vuku bulmaktr ve yazg olarak belirlenmitir. Bununla cemaatin, halkn vuku bulmasn betimliyoruz.33 Heidegger burada sava-ideolojisine tamamyla uygun olarak cemaat kader-ortakl olarak tanmlyor, nk cemaat veya halk bununla hep Alman halk kastedilmektedir bir lm-kalm sorunuyla kar karyadr. Bu sylenenleri Almanyann dier emperyalist lkelerle srekli rekabet iinde olduu balamnda dnmek gerekmektedir. Yukarda alntladmz yerde Heidegger yle devam ediyor: Bir-arada-varolmak ne kadar birok znenin beraber-bulunmas olarak kavranamaz ise, yazg [da] tek tek kaderlerden olumamaktadr. Dnyada beraber-varolmak ve
M. Heidegger, Sein und Zeit, s. 126 (paragraf 27). M. Heidegger, Sein und Zeit, s. 128 (paragraf 27). 33 M. Heidegger, Sein und Zeit, s. 384 (paragraf 74).
31 32

belirli olanaklar iin kararllkta kaderler ok nceden ynlendirilmitir. Yazgnn gc ilk olarak ilanda ve mcadelede zgrlemektedir. imdi-varolann kadersel yazgs, kendi kuanda ve kendi kua ile onun tam, asl vuku bulmasn oluturmaktadr.34 Yukarda 27. ve 74. paragraflardan derleyerek ve evirerek dorudan aktardm dnceler Varlk ve Zamann ana dncesidir ve btn kitapta sylenenler bu birka paragrafta ifade edilen dnceye indirgenebilir. Derleyerek sonulandracak olursak: Heidegger imdi-varolan (Dasein) tanmlarken tek bir an gz nnde bulundurmaktadr: lm an ya da lm gze alp kavgaya girime an. Heidegger salt bu an zgrlk olarak tanmlyor. nsan lm gze alp kavgaya giriirken tek olmayabilir ama lrken herkes birey olarak lmektedir. Bu anda herkes gerekten bireydir. Heideggerin bu an zgrlkle zdetirmesi son derece indirgemeci ve yanltr, nk zgrlk, btn yaam ieren insan ilikileriyle ilgilidir. Heideggerin bu indirgemeci yorumu ona imdi-varolan salt birey olarak tanmlama olana sunuyor ki bu da son derece indirgemeci bir yaklamdr. Zira en ge 18. yzyln ortasndan bu yana, rnein Adam Smithin Ahlaksal Duygular Kuramnn (1759) ve Hegelin Tinin Fenomenolojisinin (1807) yaynlanndan bu yana bireyin dieri zerinden dolayml olduunu biliyoruz. Dier bir ifadeyle, Heideggerin kavramn kullanacak olursak, dier Dasein(lar) olmadan ne ontolojik-tarihsel olarak ne de mantksalsistematik olarak Daseinn varlndan bahsetmek mmkn deildir. Aslnda Heidegger bunu ok iyi bilmektedir ama bilinli olarak gz ard etmektedir. yle ki, imdi-varolan ile dierlerinin ilikisini tanmlarken okurun gznde ortaklk duygusunun olumasn engellemek iin beraber-varolma (Mitsein) ve bir-arada-varolma (Miteinandersein) kavramlarn kullanyor. Bu kavramlarn anlamn aklamak iin Heideggerin grmezlikten geldii ama herkesin bildii dier iki yakn kavram anmamz gerekiyor. Mitsein (beraber-varolmak) kavram, Heideggerin yapay olarak rettii bir kavramdr. Bunun karsnda Miteinandersein (bir-arada-varolmak) kavram gnlk dilde bile ska kullanlr. Bir de Almancada gnlk dilde ska kullanlan Nebeneinandersein (yan-yana-varolmak) ve Freinandersein (birbiri-iinvarolmak) kavramlar vardr. lk andm kavram (yan-yana-varolmak) her trl ortaklk duygusunu veya ilikisini dlar. kinci andm (birbiri-iin-varolmak) kavram dayanma ilkesini temel almaktadr. Heideggerin tercih ettii kavram (bir-arada-varolmak), insan ilikisini betimleyen bir kavram olarak anlam bakmndan bu iki kavramn arasndadr. Heidegger tam olarak yan-yana-olan bireyler cemaati istememektedir ve aslnda bu tr iliki biimi cemaat ilkesine de aykrdr. Ama dier taraftan, Heidegger dayanma ilkesine dayal bir cemaat kurmak istememektedir. Zira dayanma ilkesine dayanan birbiri-iin-varolmak (Freinandersein) znelerarasl iermektedir ve sonunda dayanma ilkesinin gereklikte yaam bulmasnn
34

15

M. Heidegger, Sein und Zeit, s. 384-385 (paragraf 74), vurgular benim -DG.

nnde en byk engel tekil eden iblm ve snf ilikilerinin eletirel sorgulanmas gndeme getirecektir. Heideggerin semi olduu kavramlarla en fazla altyap sunma anlamnda bir yardm ilkesini kabul ettiini ima etmektedir ki Varlk ve Zamanda Besorgen (temin etmek, bakmak (yardm)) kavramna yklemi olduu anlam buna iaret etmektedir. O halde Heidegger, Mitsein (beraber-varolmak) ve Miteinandersein (bir-arada-varolmak) kavramlarn tercih etmekle, i blm ve snf ilikilerinden kaynaklanan sorunlara deinmekten kanmak istemektedir. Daha byk sorun, son alntladm pasajdan da grlebilecei gibi, Heideggerin Dasein zne olarak geerli klmamasnda, yani kendi lm dnda hibir ekilde karar yetkisi tanmamasnda yatyor ve bu kanmca Heideggerin kaderler ok nceden ynlendirilmitir belirlemesinde sakl olan Nazi-rejiminin nder ilkesinde yatyor. Heidegger Varlk ve Zamanda bunu aka belirtmese de bir nder kavray ile i gryor. Losurdonun iaret ettii gibi, Heideggerde kader (Schicksal) kavramnn yannda bir de yar-tanrlar (Halbgtter) kavram vardr. Kader, halkn tarihsel cemaatine atfta bulunuyor ve yar-tanrlar, yaratanlar, cemaati kuran ya da kurtaranlardr.35 Yukarda belirttiim gibi Heidegger bir toplum deil, bir cemaat veya cemaatler topluluu kuram gelitirmeye alyor ve bu cemaat kuram bir kast rgtnn yapsn andryor. Heideggerin imdi-varolanlar zne olarak geerli klmamasnn nedeni, onlarn cemaat iinde ok nceden yar-tanrlar tarafndan ynlendiriliyor olarak
16

dnlmesidir. Heideggerin Der Spiegelin kendisiyle yapt syleide bizi sadece bir tanr kurtarabilir sz bu balamda dnlnce tam olarak anlalmaktadr. Heideggerin yar-tanrlar tarafndan ynlendirilen ve bir bakma kast rgtn andran cemaat anlaynn ne anlama geldii, hem Marksist rgt hem de toplum kuramyla karlatrlnca daha iyi anlalacaktr. Marx ve Engels Komnist Manifestoda kapitalist toplumu eletirirken toplumun ancak btn bireyleri ycelttii oranda zgr olabileceine iaret ediyorlar: snfl burjuva toplumunun yerine ina edilecek komnist toplum, her bir kiinin zgr geliimi herkesin zgr geliiminin nkoulu36 olan bir toplum olarak tanmlanyor. Dier taraftan en sk Marksist rgt kuramnda bile birey, her zaman iin zne olarak grlmektedir. Heideggerin gelitirdii cemaat kuramnda ise her trl bireysellii yadsnm bireyler, (Dasein(lar)) fiziksel olarak birbirinden ayr fakat dier her bakmdan nerdeyse birbirine yapm tinsel bir vcut gibi sadece nderin zgrl iin vardr. Thomas Hobbes erken-burjuva toplumunu Leviathanda bir vcuda benzeterek betimlerken, betimlemesinin altnda eletirel bir aresizliin olduunu hissettirirken ve ynetici siyasi kurum olarak parlamentoyu andran toplantlar olas grrken, ge-burjuva dnr Heideggerde hem her trl eletirellik kaybolmaktadr hem de bir
D. Losurdo, Die Gemeinschaft, der Tod, das Abendland: Heidegger und die Kriegsideologie , s. 42. Karl Marx ve Friedrich Engels, Das Manifest der kommunistischen Partei, Marx-Engels-Werke, Dietz Verlag, Berlin, 1983, cilt 4, s. 482.
35 36

olaslk olarak bile parlamento tamamyla yadsnmaktadr. Ne de olsa o, Nietzschenin yolunda yrmektedir.

Varlk ve Zamann Metafiziksel Stats

Buraya kadar sergilediklerimizden Heideggerin nasl bir dnr olduu ve onun felsefesinin neye hizmet ettii yeterince aklk kazanmtr. Fakat yine de Heideggerin eserlerinden kelimenin olumlu anlamnda felsefi olarak bir ey renilip renilemeyeceini sorgulamak istiyorum. Yaznn bu son blmnde Varlk ve Zamann metafiziksel statsn, onun varln ve varolann, Heideggerin iddia ettiinin tersine, btnlkl bir temel-ontolojik (fundamentalontologisch) betimlemesine yetmediini ileri sreceim. Varlk ve Zamann 3. paragrafnda bilimlerin krizinden bahsedilmesi, Edmund Husserlin balatt ve neredeyse btn hayatn adad bilimleri yeniden kurma denemesinin Heidegger tarafndan devam ettirildii kansn uyandrabilir. Aralarndaki biyografik-tarihsel yaknlk ve ikisinin de fenomenolojik yaklam temel almas byle bir kany ayrca glendirecektir. Fakat Fayenin belirttii gibi bu yaknlk, sadece grnrde bir yaknlktr ve Heidegger kendisini ta bandan itibaren Husserle kart olarak grmektedir.37 Husserl 20. yzyln banda bilimler aras ilikiye ve bilim felsefesine hkim olan znelci durumu betimlemek iin bellum omnium contra omnes (herkesin kerkese kar sava) deyimini kullanmaktadr ve bilimlerin bilimi38 olarak tanmlad mantkbilimi kurmak isterken, bilgi kuramnn bilginin nesnelliinin nasl mmkn olduu sorusunu rnek ve temel alr. Zaten Mantksal Aratrmalarn (Logische Untersuchungen39) nsznde Husserl, temel sorusunun, bilgi ediniminin znellii ve bilgi ediniminin ieriinin nesnelliine 40 dair soru olduunu belirtiyor, nk gereklik uygarl dzensiz kargaa deildir41. Buna karn Husserl, 20. yzyln banda bilginin ve bilimlerin nesnel olarak temellendiriliinin tehlikede olduunu dnmektedir. O halde, Husserlin sorusu, bilimlerin bilimi olarak mantkbilimin nesnel olarak nasl kurulabilecei sorusudur. Husserlin bu sorusunu ne oranda zp zemedii bu yaznn erevesini aacaktr. Burada nemli olan, Aydnlanmacln akl felsefesinin devamcs olarak Husserlin, bilimleri nesnel temellerde yeniden kurmaya almasdr. Buna karn akl felsefesini ykmay amalayan Heidegger, mutlak znelcilii ve mutlak grecelii temel almaktadr. Hans Heinz Holzun doru olarak vurgulad gibi, Heidegger ta Varlk ve Zamanda insann
rnein bkz: E. Faye, Heidegger: lintroduction du nazisme dans la philosophie, s. 24-25(28); ayrca bkz: D. Losurdo, Die Gemeinschaft, der Tod, das Abendland: Heidegger und die Kriegsideologie , s. 83-92 ve 227-229. 38 Edmund Husserl, Logische Untersuchungen, Felix Meiner Verlag, Hamburg, 1992, Gesammelte Schriften, cilt 2 iinde, cilt 1, s. 27. 39 Husserlin bu eserinin baln, biraz serbest davranp Mantk zerine Aratrmalar olarak evirmek daha uygun olabilir. 40 E. Husserl, Logische Untersuchungen, s. 7. 41 E. Husserl, Logische Untersuchungen, s. 31.
37

17

edimselliini yaam felsefesi asndan bireysel znelliin yaant alan zerine kurmutur (ve bunda HEDEGGER, hocas HUSSERLden ok, DLTHEYa daha yakndr).42 Bu sylediklerimizden elbette Heideggerin ortaya koyduu metafizii kmsediimiz veya ciddiye almadmz sonucu karlmamaldr. Tersine felsefenin iinde bulunduu durumu ve geleceine dair soruyu ciddiye alan herkes Heideggeri ciddiye almak zorundadr. Holzun belirttii gibi, Heideggerin felsefesinin antropoloji, sosyal felsefe, psikoloji asndan yorumlanm, estetik, edebiyat biliminde, hukukta temel alnm olmas, btn beeri bilimlere nfuz etmi olmas ve ok zel Almanca diksiyonuna karn btn dnyada yank bulmas, onun hkim yap ve glerin hegemonyasnn korunmas iin ortaya koymu olduu gcnn kmsenemeyeceini gstermektedir. Fakat bu felsefeden dnyay deitirici en kk bir drt bile beklemek byk yanlg olur, nk onun felsefesinde k metafizii dillendirilmektedir, kurtulu metafizii deil.43 Bu nedenle betimleyici yntem Heidegger tarafndan bilinli olarak seilmitir. Ne var ki, hem bu yntemin seili nedeni hem de onun snrlar kendiliinden anlalmaktadr. Holz yle diyor: Heidegger, varlk analitiinin yap ilkesini anlalr klamamaktadr; rnein, varolular [Existentialien] kkensel olarak yan yana durmaktadr, imdi-varolann sadece bulunan doa-varolanlar karsndaki zel yeri gelitirilerek gsterilememitir, olumsuz varlk yaplarnn umut yerine korku, ngr (prudentia) yerine endie (cura), tanr olma yerine frlatlm olma- gerekelendirilmemektedir. Ve HEDEGGER bu betimleyici ynteme sadk kalmak zorundadr, nk o, temel kavramlarnn Marksist yabanclama ve fetiizm, snf elikileri ve toplumsal ilerleme zmlemesiyle olan gizleyici ve tai edici ilikisini gstermek istememektedir. Temel ontolojinin [Fundamentalontologie] kavramsal aralarnn tarihsel ve mantksal olarak gelitirilmesi, onlarn materyalist ykmna gtrecekti ve onun mitolojik ilevini olanaksz klacakt. Ama [bunu yapmamas] tam da Marksizmin bilimsel felsefesine kar palyatif arayan burjuvazinin dnya gr gereksinimine denk dyordu.44 Hans Heinz Holzun, Varlk ve Zamana dair bu daha ok yntemsel deerlendirmelerini aktardktan sonra ok daha temel olan soruya, Heideggerin iddia ettii gibi yaklamnn varln ve varolann btnlkl bir temel-ontolojik (fundamentalontologisch) betimlemesine yetip yetmedii sorusuna dnebiliriz. Yukardaki zmlemelerinden anlalaca zere, Holz bu soruya olumsuz yant vermektedir. Bilindii zere Heidegger Varlk ve Zamann 8. paragrafnda varolu-ontolojisini
Hans Heinz Holz, Metaphysik, Enzyklopdie zur brgerlichen Philosophie im 19. und 20. Jahrhundert iinde, yay. Manfred Buhr, Pahl-Rugenstein, Kln, 1988, s. 148; ayrca bkz: D. Losurdo, Die Gemeinschaft, der Tod, das Abendland: Heidegger und die Kriegsideologie, s. 47-52. 43 H. H. Holz, Metaphysik, s. 146-147. 44 H. H. Holz, Metaphysik, s. 147.
42

18

temel ontoloji olarak gerekletirmek iin almasnn iki byk blmden olutuunu duyuruyor. Her iki blm de er ksmdan olumaktadr. kinci blm, duyurulan balklardan hareket edecek olursak, daha ok felsefe tarihinde ontolojik/metafiziksel sorunlara ayrlm gibi gzkyor. lk blmde Heidegger, nce imdi-varolann hazrlayc temel analizini sunmak istemektedir, sonra imdi-varolan ve zamansall ele alp en son olarak zaman ve varlk konusuna ynelmek istemektedir. Heidegger ilan etmi olduu bu programn sadece ilk iki blmn yazabilmitir. Varlk ve Zaman, sz konusu ilk iki blmden olumaktadr. lan edilen nc blm yaynlanmamtr ve byk oranda yazlmamtr da. Hans Friedrich Fulda, Heideggerin duyurduu plann gerekletirilebilirliliini, daha dorusu neden gerekletirilemediini tartyor. Heidegger varlk sorusuna varlk nedir? sorusuyla yaklamak yerine varln anlam nedir? sorusuyla yaklayor. Bu onun varlk sorusuna nesnellik asndan deil, znellik asndan yaklatna iaret ediyor. Fuldann deyimiyle Heidegger, varlk sorusunu dorudan deil, zne zerinden dolayml, yani imdi-varolannn varolu-analizi (Existentialanalyse) zerinden yantlamak istemektedir. O halde, soru, varln zne zerinden dolayml olduunun gsterilip gsterilemeyeceine dairdir. Dier bir ifadeyle, varla dair sorunun varlktan hareketle mi yantlanmas gerekmektedir? Benim tezim, varlk sorusuna yantn ancak varlktan hareketle verilebileceidir, nk kanmca zneden hareketle varln zne zerinden dolayml olduunun gsterilmesi mmkn deildir. Bu, Heideggerin yapt gibi, varln evreye (Umwelt) indirgenmesi durumunda dahi mmkn deildir. Fakat varlktan hareket edilirse, znenin varlk zerinden dolayml olduu ve dier varolanlar karsndaki zel durumu gsterilip gerekelendirilebilir. Heidegger, benim nerdiim yolun tam tersini gerekletirmeye almtr. Benim nerdiim yol, Heideggeri kanlmaz olarak emek kavramna gtrecekti. Fakat Heideggerin nermi olduu yol, tam da emek kavramndan kamak iin dnlmtr. Fulda, varln ne olduuna dair soruya, Heideggerin nerdii dolambal yol zerinden yant verilemeyeceini belirtmektedir. Ksacas, Heideggerin varolu-ontolojisini temel-ontoloji olarak gerekelendirme plan batan baarszla mahkm olmutur. Bunun birok nedeni var. Ben burada en nemlisini belirtip yazy burada sonlamak istiyorum. Fuldaya gre, Heideggerin plann gerekletirememesinin nedeni, ta batan metafizii ykmaya ynelmesinin, fenomenolojik yaklamnn gsz, kavramsz ve yapsz olmasnn yannda onun yaklam sonucu dolaymlln kaybolmasdr.45 Zaten Heideggerin kulland btn kavramlar okurun bakn dolaysz ve imdi olanla snrlamay amalamaktadr. Oysa varlkta her ey dolaymldr, nl bilardo topunun yastn stne braklmas durumunda oluan ilikide de. O halde, her akl banda temel ontoloji
19

Bkz: Hans Friedrich Fulda, Ontologie nach Kant und Hegel, Metaphyik nach Kant iinde, yay. Dieter Henrich ve Rolf-Peter Horstmann, Verlagsgemeinschaft Ernst Klett-Cotta, Stuttgart, 1988, ss. 67-71.
45

kurma giriimi, Heideggerden ancak felsefenin ne olmadn renilebilir. Felsefenin ne olduu ise ancak onun felsefesinin yadsnmas sonucu anlalabilir. Yaz erevesinde amacm, Heideggerin siyasi ve felsefi dncesine dair genel bir ereve izmek olduu iin, birok kavram aklanm olsa da felsefi dnce tarihiyle tam olarak ilikilendirilmedi. Bu, daha ok zel konular zerine ayrntl olarak eilmekle mmkndr. rnein Heideggerin fark ve mcadele kavramlar, Leibnizin konuya Monadoloji erevesinde sergilemi olduu yaklamyla karlatrlarak farkn gerekten ontolojik bir koul olduu, fakat bunun karlkl mcadeleden ok dayanmayla mmkn olduu gsterilebilirdi. Bu, tarihsel olarak kanlmaz olan mcadeleye dair baka bir perspektif aacaktr. Heidegger, fark uruna mcadeleye iaret etmekle haksz deildir. Fakat onun sunmu olduu perspektifte mcadele v e dolaysyla eliki hep kalmaktadr. Leibnizin konuya yaklam ise, mcadelenin perspektifini elikinin ortadan kaldrlmasna yneltmektedir. Bu nedenle Hegelin diyalektii, sadece kartlarn mcadelesinden ibaret deildir. Mcadeleye mevcut olann snrlarn ap gelecee zgrlk adan bakma olana sunan yadsmann yadsnmas kategorisi de vardr. Ayn ekilde, Heideggerin imdi-varolan kavramyla Hegelin Mantk Bilimde gelitirmi olduu Dasein ontolojik kategorisi karlatrlabilirdi. Bu bize Holzun her ontolojik kuramdan bekledii Daseinn gelitirilip gsterilmesinin nasl mmkn olabileceini gsterecektir. Yine, Heideggerin kulland yar-tanrlar kavram Adam Smithin yar-tanr kavramyla karlatrlarak Heideggerin faizan felsefesinin nitelii baka bir adan daha sergilenebilirdi. rnein Heidegger, yar-tanrlar kavramyla sadece cemaatin birka sekin nderini betimlerken, Smith yar-tanr kavramyla vicdan betimlemektedir. Dolaysyla herkeste gelimeye ak gizil vicdan olduuna gre, Smith asndan herkes birer yar-tanr, hatta tanrdr, sadece sekin bir kii veya grup deildir. Bu karlatrma da bize zgr toplumun ilikisel erevesine dair birok ipucu verecektir. Son olarak, Heideggerin Umwelt (evre) kavram Marxn varlk kavramyla karlatrlabilir. Bu karlatrma da bize felsefenin olmazsa olmaz olan btnn nasl grlp kavranabileceini gsterecektir. Fakat bu konularn her biri ayr bir yaz konusudur ve bunlar ele alacak daha nice gerekten filozof vardr. Felsefenin gelecei onlarn elindedir.
20

Kaynaka Jonas, H., Erinnerungen, Insel Verlag, Frankfurt a/M ve Leipzig, 2003 Losurdo, D., Die Gemeinschaft, der Tod, das Abendland: Heidegger und die Kriegsideologie, Verlag J. B. Metzler, Stuttgart & Weimar, 1995 Faye, E., Heidegger: lintroduction du nazisme dans la philosophie-Autour des sminairs indits de 1933-1935, Albin Michel, 2005 Faye, E., Heidegger: Die Einfhrung des Nationalismus in die Philosophie Im Umkreis der unverffentlichten Seminare zwischen 1933 und 1935, ev. Tim Trzaskalik, Matthes & Seitz Berlin, 2009 Heidegger, M., Sein und Zeit, Max Niemeyer Verlag, Tbingen, 2001 Marx, K. ve Engels, F., Das Manifest der kommunistischen Partei, Marx-Engels-Werke, cilt 4 iinde, Dietz Verlag, Berlin, 1983 Husserl, E., Logische Untersuchungen, cilt 1, Gesammelte Schriften, cilt 2 iinde, Felix Meiner Verlag, Hamburg, 1992 Holz, H. H., Metaphysik, Enzyklopdie zur brgerlichen Philosophie im 19. und 20. Jahrhundert iinde, yay. Manfred Buhr, Pahl-Rugenstein, Kln, 1988 Fulda, H. F., Ontologie nach Kant und Hegel, Metaphyik nach Kant iinde, yay. Dieter Henrich ve Rolf-Peter Horstmann, Verlagsgemeinschaft Ernst Klett-Cotta, Stuttgart, 1988

21