Apstrakt: U procesu okresivawa kori{}ena je grupa alatki koje su se razvile tokom

dugog perioda upotrebe okresanih artefakata. Neatraktivne na prvi pogled,

~esto veoma malo modifikovane u odnosu na izvorni oblik same sirovine, uglavnom
su ostajale neobra|ene u zbirkama jer ih istra`iva~i nisu ni prepoznali kao
artefakte. Polo`aj i koncentracija ovih alatki u okviru jednog naseqa ili na-
lazi{ta, jedan su od kqu~nih pokazateqa za lokaciju radionice ili radnog mesta.
Nalazi sa lokaliteta Dowa brawevina, Velesnica, Blagotin i Popovi}a brdo
omogu}ili su izdvajawe osnovnih tipova i definisawe aktivnosti u kojima su
kori{}eni.
Kqu~ne re~i: neolit, nakovwi, perkuteri, retu{eri, Dowa brawevina, Velesnica,
Blagotin, Popovi}a brdo.
Okresani kameni artefakti, uz gla~ane, predstavqaju najtrajnije, a
~esto i jedine, dokaze o boravku ~oveka na odre|enom prostoru. Sa wima
u neposrednoj vezi stoji jedna grupa oru|a koja je veoma bitna za
sagledavawe sveukupnih karakteristika artefakata izra|ivanih okre-
sivawem, a kojoj u obradi materijala sa arheolo{kih iskopavawa ~esto
nije posve}ivana zaslu`ena i neophodna pa`wa. Re~ je o alatkama
kojima je vr{ena priprema i oblikovawe jezgara, odbijawe sa jezgara,
kao i naknadno oblikovawe oru|a retu{irawem. Izuzev tragova na
samim okresanim artefaktima, podatke o na~inu wihove izrade, kao i o
wihovom naknadnom oblikovawu i prilago|avawu upotrebi, pru`aju i
alatke kori{}ene u tim procesima. Za izradu nakovawa, perkutera i
retu{era koriste se kamen, kost, ro`ina i drvo (Semenov 1957: 5188;
Crabtree 1970; Renfrew and Bahn 1991: 277283).
Uz okolnosti da je sastav zemqi{ta ~esto takav da predmeti od
drveta uop{te ne mogu da se o~uvaju, dok su predmeti od ro`ine i kosti
znatno o{te}eni, bitna je ~iwenica da perkuteri i retu{eri od tih
materijala nisu posebno oblikovani, pa ih je neki put i veoma te{ko
prepoznati u celokupnom osteolo{kom materijalu. Povoqnija je si-
KAMENE ALATKE KORI[]ENE
U IZRADI OKRESANIH ARTEFAKATA
TOKOM NEOLITA NA TLU SRBIJE
Josip [ari}
Arheolo{ki institut, Beograd
Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva Journal of the Serbian Archaeological Society
22 (2006) 197210.
tuacija sa kamenim artefaktima, ali, s obzirom na to da su ~esto
kori{}eni nemodifikovani re~ni obluci na kojima su tragovi upo-
trebe sa~uvani u ve}oj ili mawoj meri, i takvi predmeti su ~esto
izmicali pa`wi istra`iva~a.
Nakovwi, perkuteri i retu{eri obra|eni u ovom radu poti~u sa
~etiri nalazi{ta: Dowe brawevine u Derowu ([ari} 2005), Dowe
strane u Velesnici ([ari} 1997; idem 1998), Blagotina u Poqni i
Popovi}a brda u Zabla}u ([ari} 2000: 2933) i predstavqaju, zapravo,
samo presek kroz tu izuzetno va`nu kategoriju alatki koje su ostale u
upotrebi sve do razvijenog bronzanog doba.
Tehnolo{ki postupci u procesu izrade i obrade artefakata od
okresanog kamena tokom starijeg i sredweg neolita na tlu Srbije nisu
doneli nikakva unapre|ewa u odnosu na one primewivane tokom paleo-
lita i mezolita. Artefakti se prave od odbitaka i se~iva odbijanih sa
raznih tipova jezgara i do sada su zabele`ena samo dva artefakta sa
lokaliteta Blagotin koja su bila izra|ena od celih oblutaka, {to
ukazuje na posledwe uticaje tradicija koje vode poreklo jo{ iz starijeg
paleolita.
Na osnovu dostupnih i analiziranih primeraka oru|a od kamena za
izradu okresanih artefakata, za sada mogu da se izdvoje slede}e ka-
tegorije:
1. nakovwi
2. nakovwi-perkuteri
3. perkuteri (direktna perkusija)
4. perkuteri-retu{eri
5a. retu{eri (direktno retu{irawe)
5b. retu{eri (retu{irawe presijom)
Osim ovih kategorija u upravo publikovanom materijalu sa Le-
penskog vira zastupqene su i kombinacije nakovaw-teg za ribarsku
mre`u i nakovaw-gla~alo-perkuter (Antonovi} 2006).
U arheolo{kom materijalu o kome ovde govorimo, kao sirovine za
izradu artefakata kori{}ene su slede}e stene: pe{~ar, konglomerat,
bre~a, granodiorit, gabro, amfibolit, kvarclatit, kvarcit, ro`nac i
neodre|ena metamorfna stena (Petkovi} 1975; Proti} 1984).
Nakovwi
Nakovwi predstavqaju mawu ili ve}u plo~astu kamenu platformu
o koju je direktnim udarom moglo da se vr{i odbijawe sa jezgra, i to
iskqu~ivo odbitaka, odnosno, na wu se polagalo jezgro sa koga je
direktnim udarom vr{eno skidawe odbitaka ili indirektnim skidawe
se~iva. Karakteristika nakovwa koji je slu`io kao podloga za jezgro
jeste mawe ili ve}e kru`no koni~no udubqewe, koje je rezultat sile
GSAD/JSAS 22 (2006) Iz arheolo{kih zbirki
198
udara koja se sa jezgra prenosila na podlogu (Jlinek 1976: 164184, figs.
233236). Nije neuobi~ajeno kori{}ewe re~nih oblutaka spqo{tene,
plo~aste forme, tako da nije bilo potrebno naknadno oblikovawe, a
ukoliko je modifikovawa i bilo, onda je to ra|eno ozrwavawem (naro-
~ito na primercima od pe{~ara) i prigla~avawem. Ovi nakovwi/plat-
forme svakako da su bili kori{}eni i za izradu alatki od drveta,
kosti i roga, kada su kori{}eni kao brusna povr{ina, no te{ko je
o~ekivati da se na wima primete i tragovi te upotrebe.
Pe{~ar se ~esto koristio jer je zbog klasti~ne (psamitske) struk-
ture imao izra`enije absorpcione sposobnosti, iako su u upotrebi
bili i kvarcit, konglomerat i gabro.
Sa lokaliteta Dowa strana u Velesnici poti~e jedan nakovaw koji
je kru`nog oblika i elipsastog preseka, na~iwen od pe{~ara. I pored
fragmentovanosti, jasno se uo~avaju karakteristi~na udubqewa na ve-
}im, ravnim povr{inama (sl. 1/1).
Nakovwi sa Blagotina zastupqeni su sa tri primerka. Primerak
br. 261 (sl. 1/2) na~iwen je od re~nog oblutka od konglomerata, br. 125
(sl. 1/3) je u obliku visoke zarubqene piramide, a na~iwen je prigla-
~avawem od sitnozrnog pe{~ara. Ovaj primerak karakteristi~na udub-
qewa ima na svim bo~nim povr{inama, na vrhu, pa ~ak i na samoj bazi.
Izuzetak me|u nakovwima, po vrsti materijala, jeste mali, gotovo kva-
darski nakovaw od kvarcita sivobele boje, br. 265 (sl. 1/4), koji poti~e
iz zemuni~kog objekta ZM 03.
Sa lokaliteta Popovi}a brdo poti~e fragmentovani nakovaw od
konglomerata (sl. 1/5). Kru`nog je oblika i glatke, blago ugla~ane
povr{ine. Mogu}e je da je ovaj artefakt primarno slu`io kao `rvaw
~iji je fragment naknadno iskori{}en kao nakovaw, o ~emu svedo~e
o{te}ewa nastala u procesu odbijawa sa jezgra.
Nakovwi-perkuteri
Sa lokaliteta Dowa brawevina (sl. 2/12) poti~u dva nakovwa-
-perkutera za koje su iskori{}eni re~ni obluci od pe{~ara i sitno-
zrnog gabra. Kao i artefakti od okresanog kamena, i oru|a kori{}ena u
wihovoj izradi ~esto pokazuju vi{enamensku upotrebu, {to je slu~aj i
sa primercima iz Dowe brawevine. Ravnomerna istrvenost bo~nih,
u`ih strana, ukazuje na to da je alatka od pe{~ara u jednom trenutku
slu`ila kao tu~ak za `rvaw. Kao nakovaw opredequju je karakte-
risti~na udubqewa na obe ve}e, ravne povr{ine, dok polo`aj nekoliko
mawih o{te}ewa na jednoj u`oj strani, na povr{ini pod korteksom
re~nog oblutka, ukazuje na to da je alatka povremeno imala i funkciju
perkutera. Zbog jasno izra`enih tragova upotrebe ova alatka mo`e da
se opredeli kao nakovaw-perkuter. I alatka od gabra ima istrvene
199
J. [ari} Kamene alatke kori{}ene u izradi okresanih artefakata
rubove sa jasno izra`enim upravnim brazdama, {to svedo~i da je ko-
ri{}ena kao perkuter, dok se na centralnom delu uo~avaju po~eci
formirawa udubqewa karakteristi~nog za nakovwe.
Nakovwi-perkuteri iz Velesnice zastupqeni su sa dva primerka,
koji na ve}im, ravnim stranama nose karakteristi~na udubqewa, dok
istrvenost bo~nih strana ukazuje na verovatnu povremenu upotrebu i
kao perkutera (sl. 2/34). Obe alatke na~iwene su od pe{~ara.
GSAD/JSAS 22 (2006) Iz arheolo{kih zbirki
200
Sl. 1. Nakovwi: Dowa strana-Velesnica (1), Blagotin-Poqna (24), Popovi}a brdo-
-Zabla}e (5).
Fig. 1. Anvils: Donja Strana-Velesnica (1), Blagotin-Poljna (24), Popovi}a Brdo-Zabla}e (5)
Nakovwi-perkuteri su na lokalitetu Blagotin zastupqeni sa tri
primerka. Primerak C1126, iz zemuni~kog objekta ZM 07 (sl. 2/5)
elipsastog je oblika, a na~iwen je od sitnozrnog pe{~ara. Primetna
dekoloracija posledica je du`eg izlagawa vatri. Nakovaw-perkuter br.
1916, iz ZM 06 (sl. 2/6) na~iwen je od kvarcita tamnosive boje, dok je
primerak br. 1362, iz ZM 06, od kvarclatitskog oblutka (sl. 2/7). Na sva
tri primerka se pored karakteristi~nih udubqewa uo~ava i istrvenost
u`ih bo~nih rubova, {to ukazuje i na perkusiju, odnosno upotrebu u
procesu odbijawa sa jezgra.
201
J. [ari} Kamene alatke kori{}ene u izradi okresanih artefakata
Sl. 2. Nakovwi-perkuteri: Dowa brawevina-Derowe (12), Dowa strana-Velesnica
(34), Blagotin-Poqna (57).
Fig. 2. Anvils-hammerstones: Donja Branjevina-Deronje (12), Donja Strana-Velesnica
(34), Blagotin-Poljna (57).
U nekim radovima pojedini primerci ove kategorije oru|a oprede-
qeni su kao rastira~i, odnosno rastira~-perkuter (Antonovi} 2003: sl.
64/8). Na mnogim kamenim artefaktima uo~qivi su tragovi veoma ra-
cionalnog pona{awa jer su kori{}ene kao vi{enamenske alatke. Pri-
mer takvog pona{awa su i nakovwi-perkuteri na kojima neki put mogu
da se uo~e tragovi koji ukazuju i na upotrebu na `rvwu, {to alatke
mo`e da defini{e i kao rastira~e, odnosno kao kombinovane alatke.
Perkuteri
Perkuteri su u nekim radovima na{ih autora opredeqeni kao
udara~i (Bogosavljevi}-Petrovi} 2004: 12.32/d. R I: 0,74), s tim {to je u
pomenutom primeru mogu}e da se pre radi o nakovwu ili kombinaciji
nakovaw-perkuter. Na sumarnom crte`u nazire se ono na {ta autor
verovatno nije obratio pa`wu, a to je blago kru`no koni~no udubqewe,
koje je rezultat sile udara koja se sa jezgra prenosila na podlogu.
Perkuteri iz Velesnice zastupqeni su sa dva primerka, od kojih je
jedan kru`nog oblika od krupnozrnog pe{~ara (sl. 3/1), dok je drugi bio
u obliku kratkog bata napravqen od sitnozrnog pe{~ara (sl. 3/2). Na
primerku inventarski broj 24a o{te}ewa se uo~avaju na jednoj bo~noj,
u`oj strani, ali mestimi~no i na jednoj ve}oj, ravnoj povr{ini (sl. 3/1),
dok su kod bata inventarski broj 446 o{te}ewa locirana na samom vrhu
(sl. 3/2). Oba su slu`ila u procesu direktne perkusije, odnosno u
procesu direktnog odbijawa sa jezgra. Osim ovih primeraka, iz Vele-
snice poti~e jo{ jedan nepravilan kuglasti perkuter koji je obradila
Antonovi} (Antonovi} 2003b).
Na Blagotinu su perkuteri najzastupqenija kategorija oru|a sa
ukupno 15 primeraka. Perkuter C536 iz zemuni~kog objekta ZM 06
(sl. 3/3) jo{ je jedan primer vi{enamenske upotrebe. Re~ je o jezi~astoj
sekiri od zelenosivog sitnozrnog pe{~ara. Izrazita o{te}ewa na bo-
~nim rubovima nastala su kao posledica sekundarne uloge ove sekire,
koja je kori{}ena i u procesu izrade okresanih artefakata kao per-
kuter. Iz zemunice ZM 06 poti~u i perkuteri C1102 (sl. 3/4) od
velikog oblutka granodiorita, zatim broj 1389 od blago prigla~anog
oblutka bre~e (sl. 3/5), broj 266 (sl. 3/6) i broj 1382 (sl. 3/7) od blago
prigla~anih oblutaka kvarclatita. Osim tipi~ne istrvenosti rubova,
na dva primerka C1102 (sl. 3/4) i broj 1382 (sl. 3/7) uo~avaju se i
mikrobrazde. Iz zemunice ZM 07 poti~e mawi fragment perkutera,
broj 1376 (bez ilustracije), od gabroidne stene. Radi se o prigla~anom
re~nom oblutku kod koga se na bo~noj strani uo~ava povr{inska istr-
venost nastala kao posledica rada na jezgrima.
Mali kuglasti perkuter, broj 1354 (sl. 4/1) je na~iwen ozrwavawem,
veliki diskoidni perkuter C1103 je od re~nog oblutka ro`naca tamno-
GSAD/JSAS 22 (2006) Iz arheolo{kih zbirki
202
oker boje (sl. 4/2), a perkuter u obliku kratkog bata (sl. 4/3) je na~iwen
od prigla~anog sitnozrnog pe{~ara sive boje. Na wemu i primerku
C1103 (sl. 4/2) osim istrvenosti rubova uo~avaju se i mikrobrazde.
203
J. [ari} Kamene alatke kori{}ene u izradi okresanih artefakata
Sl. 3. Perkuteri: Dowa strana-Velesnica (12), Blagotin-Poqna (37).
Fig. 3. Hammerstones: Donja Strana-Velesnica (12), Blagotin-Poljna (37).
Posebnu grupu ~ine perkuteri od kvarcita, od kojih primerci broj
1987 (sl. 4/4) i broj 2199 (sl. 4/5) poti~u iz zemunice ZM 06. Na mnogim
paleolitskim nalazi{tima {irom Evrope, isto~ne i ju`ne Afrike,
nala`ene su ve}e ili mawe kvarcitne kugle, i ~esto su opredeqivane
kao lova~ko oru`je bole, kao alatke za razbijawe kosti, kao projek-
tili za bacawe, kao glave buzdovana ili kao alatke kori{}ene u obradi
biqne hrane. Eksperimentalni radovi (Shick and Toth 1993: 130133) su
GSAD/JSAS 22 (2006) Iz arheolo{kih zbirki
204
Sl. 4. Perkuteri: Blagotin-Poqna (15).
Fig. 4. Hammerstones: Blagotin-Poljna (15).
nedvosmisleno pokazali da je re~ o perkuterima od kvarcita koji go-
tovo savr{enu sfernu formu dobijaju nakon relativno kratkog vremena
upotrebe, ~ak i ako komad koji je upotrebqen na po~etku ima potpuno
nepravilan oblik. Da bi se formirala pravilna kugla bilo je potrebno
samo ~etiri sata intenzivne upotrebe u odbijawu, {to je posledica
specifi~ne strukture kvarcita i ravnomernog tro{ewa wegove povr-
{ine. Na osnovu navedenih eksperimenata, mo`e se pretpostaviti da su
primerci sa Blagotina br. 1987 (bez ilustracije), broj 2199 (bez ilu-
stracije), broj 2206 (sl. 5/1), broj 2123 (sl. 5/2) i broj 2042 (sl. 5/3) bili u
ranoj fazi kori{}ewa, dok je primerak C1100 (sl. 5/4) pretrpeo
upotrebu koja je svakako bila du`a od ~etiri radna sata.
205
J. [ari} Kamene alatke kori{}ene u izradi okresanih artefakata
Sl. 5. Perkuteri: Blagotin-Poqna (14).
Fig. 5. Hammerstones: Blagotin-Poljna (14).
Perkuteri-retu{eri
Perkuteri-retu{eri su zastupqeni samo sa dva primerka sa Blago-
tina, broj 1383, iz ZM 07 (sl. 6/1) i broj 1400, iz ZM 04 (sl. 6/2), a oba su
od oblutaka sitnozrnog pe{~ara. Istrvenost rubova ukazuje na odbi-
jawe se~iva i odbitaka sa jezgra direktnom presijom, a mikrobrazde na
retu{irawe presijom.
GSAD/JSAS 22 (2006) Iz arheolo{kih zbirki
206
Sl. 6. Perkuteri-retu{eri i retu{eri: Blagotin-Poqna (12, 46), Dowa strana-
-Velesnica (3).
Fig. 6. Hammerstones-retouch stone tools and retouch stone tools: Blagotin-Poljna (12,
46), Donja Strana-Velesnica (3).
Retu{eri
Samo jedan retu{er poti~e iz Velesnice i to primerak inven-
tarski broj 24 (sl. 6/3) koji je na~iwen od re~nog oblutka od meta-
morfne stene. Na korteksu oblutka uo~avaju se brojne mikrobrazde
razli~itih orijentacija, koje su nastale u procesu retu{irawa pre-
sijom. Re~ je o specifi~nom na~inu retu{irawa kojim se rub okresanog
artefakta otupquje, ali ujedno i oja~ava na neravnomerno habawe, koje
je normalna posledica du`e upotrebe.
Na Blagotinu retu{eri su zastupqeni sa tri primerka, a svi su od
re~nih oblutaka, s tim {to je primerak C1122 (sl. 6/4) od granit-
porfira, primerak broj 1729 (sl. 6/5) od pe{~ara, a studijski nalaz 8
(sl. 6/6) od amfibolita. Retu{er od pe{~ara slu`io je u procesu
direktnog retu{irawa, a primerci od granitporfira i amfibolita u
procesu retu{irawa presijom.
Prilikom iskopavawa u Velesnici, na prostoru vezanom za obje-
kat I u bloku A, na|eno je osim 13 okresanih artefakata i 6 alatki za
wihovu izradu, a na osnovu koncentracije zakqu~ak je da se u okviru tog
stambenog objekta nalazilo i radno mesto ([ari} 1998: 203).
Na lokalitetu Blagotin, od ukupno 25 primeraka oru|a za izradu
okresanih artefakata, 14 primeraka poti~e iz zemuni~kih objekata ZM
03, ZM 04, ZM 06 i ZM 07 {to, sa ukupno 1343 okresana artefakta iz tih
objekata, ukazuje na lokaciju pravih radionica.
Artefakati, koje su autori definisali kao perkutere, sa mezolit-
skih lokaliteta Vlasca (Srejovi} i Letica 1978: 99101, T. CXIX/45, CXX/1)
i Padine (Antonovi} 2004: 6974, figs. 5, 8) predstavqaju najverovatnije
kombinovano oru|e tipa nakovaw-perkuter. Bez obzira na to kako su u
tipolo{kom smislu ove alatke opredeqene, jasan su pokazateq da se
tehnolo{ki postupci u izradi artefakata okresivawem tokom kasnijih
perioda nisu mewali jer i primerci sa starije- i sredweneolitskih
lokaliteta koji su ovom prilikom bili dostupni za obradu pokazuju
iste tipolo{ke odlike.
Koli~ina alatki kori{}enih za izradu okresanih artefakata ob-
ra|ena u ovom radu predstavqa samo mali uzorak u odnosu na broj koji
neprepoznat sigurno le`i u brojnim muzejima {irom Srbije. Alatke
definisane kao nakovwi, nakovwi-perkuteri, perkuteri, perkuteri-
-retu{eri i retu{eri jasan su pokazateq dela aktivnosti koje su u
naseqima obavqane ali, na`alost, kompletna slika ove va`ne grupe
oru|a osta}e nepoznata do detaqne autopsije kamenog i ko{tanog ma-
terijala sa ve}ine neolitskih nalazi{ta.
207
J. [ari} Kamene alatke kori{}ene u izradi okresanih artefakata
BIBLIOGRAFIJA
Antonovi}, D.
2003a Neolitska industrija gla~anog kamena u Srbiji. Posebna izdanja 37. Beograd:
Arheolo{ki institut.
2003b Mezolitska i neolitska kamena industrija \erdapa. GSAD 19: 935.
2004 Stone Objects from Padina and Hajdu~ka Vodenica. Pp. 6975 in Acts of
the XIV
th
Union Internacionale des Sciences Prhistoriques et Protohistoriques
Congress, University of Lieg, Belgium, 28 September 2001. Section 7: The
Mesolithic. Landscape-Use During the Final-Palaeolithic and Mesolithic in
NW-Europe: The Formation of Extensive Sites and Site-Complexes. Late For-
agers and Early Farmers of the Lepenski Vir-Schela Cladovei Culture in the
Iron Gates Gorges. A Metamorphosis of Technologies or Acculturations. Intru-
sive Farmers or Indigenous Foragers: The New Debate about the Ethno-
linguistic Origins of Europe. General Sessions and Posters, ed. Le Secrtariat
du Congrs. BAR International Series 1302. Oxford: Archaeopress.
2006 Stone Tools from Lepenski Vir. Cahiers des Portes de Fer, Monographies 5.
Belgrade: Institute of Archaeology.
Bogosavljevi}-Petrovi}, V.
2004 Predmeti od okresanog kamena. Str. 379437 u Grivac, naselja protostar-
~eva~ke i vin~anske kulture, ur. M. Bogdanovi}. Kragujevac: Centar za
nau~na istra`ivanja SANU i Univerziteta u Kragujevcu.
Crabtree, D. E.
1970 Flaking Stone with Wooden Implements. Science 169: 146153.
Jlinek, J.
1976 The Pictorial Encyclopedia of The Evolution of Man. London et al.: Hamlyn.
Petkovi}, K. (ur.)
1975 Geolo{ka terminologija i nomenklatura IV: Petrologija. Beograd:
Zavod za regionalnu geologiju i paleontologiju Rudarsko-geolo{kog
fakulteta.
Proti}, M.
1984 Petrologija sedimentnih stena. Beograd: Rudarsko-geolo{ki fa-
kultet.
Renfrew, C., and Bahn, P.
1991 Archaeology, Theories, Methods and Practice. London: Thames and Hudson.
Schick, K., and Toth, N.
1993 Making Silent Stones Speak: human evolution and the dawn of technology.
New York et al.: Simon & Schuster.
Semenov, S. A.
1957 Pervobtna tehnika. Material i issledovani po arheologii,
no. 54. Moskva-Leningrad: Akademi nauk SSSR.
Srejovi}, D., i Letica, Z.
1978 Vlasac, mezolitsko naseqe u \erdapu 1: arheologija. Posebna izda-
wa 512. Odeqewe istorijskih nauka 5. Beograd: Srpska akademija
nauka i umetnosti.
GSAD/JSAS 22 (2006) Iz arheolo{kih zbirki
208
[ari}, J.
1997 Star~eva~ka kremena industrija sa lokaliteta U{}e Kameni~kog
potoka, Kwepi{te i Velesnica. Str. 177187 u u Arheologija is-
to~ne Srbije. Nau~ni skup Arheologija isto~ne Srbije, Beograd-
-Dowi Milanovac, decembar 1995. Centar za arheolo{ka istra`i-
vawa 18, ur. M. Lazi}. Beograd: Filozofski fakultet.
1998 Prilog prou~avawu artefakata od okresanog kamena star~eva~ke
kulturne grupe. GSAD 14: 197212.
2000 Kremena industrija najstarijih zemljoradni~kih kultura na tlu Srbije. Dok-
torska disertacija, Filozofski fakultet, Univerzitet u Beogradu.
2005 Chipped stone artifacts. Pp. 5765 in Donja Branjevina: A Neolithic Settle-
ment Near Deronje in the Vojvodina (Serbia), by S. Karmanski. Societ per la
preistoria e protostoria della regione Friuli-Venezia Giulia 10, ed. P. Biagi.
Trieste: Societ per la preistoria e protostoria della regione Friuli-Venezia
Giulia.
JOSIP [ARI]
STONE TOOLS USED FOR MANUFACTURING
CHIPPED ARTEFACTS DURING THE NEOLITHIC IN SERBIA
Summary
Chipped stone artefacts represent the most resistant and sometimes the only
evidence for human existence in a given area. They are closely related to a group
of stone tools the significance of which has usually been neglected during excava-
tions, but which are inevitably important for elucidating the characteristics of the
chipped artefacts. These tools are items used for preparation and core shaping,
chipping of the cores and for subsequent shaping of the tool by retouching. Along
with traces found on the chipped artefacts themselves, tools used in the manufac-
turing process offer additional information about the production, further refining
and customizing of the artefacts. Stone, bone, horn and wood were used for the
manufacture of anvils, hammers and retouching tools. However, these items are
often difficult to distinguish from other ostheological material because: the soil
composition means that wooden items are not preserved while those made of bone
and horn are severely damaged; these items, especially hammers and retouching
tools, are normally not well-shaped and therefore hard to identify. The stone
artefacts are more easily observable but because they consist mainly of river peb-
bles with variably preserved traces of manufacturing, they have also been over-
looked by researchers.
209
J. [ari} Kamene alatke kori{}ene u izradi okresanih artefakata
The anvils, hammers and retouching tools presented in this study originate
from four localities: Donja Branjevina (Deronje), Donja Strana (Velesnica), Bla-
gotin (Poljna) and Popovi}a Brdo (Zabla}e). The sample collection is a cross-
-section through this important type of tool which continued to be utilized even
during the developed Bronze Age. The technology of production and refining of
chipped stone artifacts in Serbia during the Neolithic brought no substantial im-
provements in comparison to the manufacturing processes employed in the Pa-
laeolithic and Mesolithic. The artefacts were made of stone chips and blades struck
off various types of core. Up to now only two artefacts made of whole pebbles from
the locality of Blagotin have been found. This implies the last influences of a tradi-
tion which originates from the Early Palaeolithic. On the basis of the study of avail-
able samples of stone tools for making chipped artefacts the following categories
can be distinguished: 1. anvils (fig. 1); 2. anvil-hammers (fig. 2); 3. hammers (direct
percussion) (figs. 35); 4. hammers-retouching tools (fig. 6); 5a. retouching tools
(direct retouching) (fig. 6); 5b. retouching tools (retouching by pressure) (fig. 6).
As a raw-material for manufacturing these artefacts, sandstone, conglomerate,
breccia, granodiorite, gabbro, amphibolite, quartzlatite, quartzite, chert and non-
-determined metamorphic rocks were used. The quantity of tools used for making
chipped stone artefacts comprised by this study is only a small collection in com-
parison to the number of non-recognized items that probably exist in many muse-
ums in Serbia. The tools classified as anvils, anvil-hammers, hammers-retouching
tools and retouching tools are clear evidence of part of activities carried out in set-
tlements. However, a more complete interpretation of this important group of
stone tools will have to wait until a detailed autopsy of stone and bone material
from the majority of Neolithic sites is performed.
Primqeno: 26. februara 2006.
UDC 903.21.01 (497.11)634
GSAD/JSAS 22 (2006) Iz arheolo{kih zbirki
210