Desafios e Perspectivas Por Caros E!"ar!o Batista !os Sa#tos $ OBRA SAPORI, Flvio Lus, Se%"ra#&a P'(ica #o Brasi: Desafios e Perspectivas. Rio de Janeiro F!", #$$%. #$&p. CREDENCIAIS DO AU)OR Lus Flvio Sapori ' doutor e( sociolo)ia pelo Instituto *niversitrio de Pes+uisa do Rio de Janeiro ,Iuper-.. Atua co(o pes+uisador da rea de se)uran/a p01lica 2 (ais de 13 anos, tendo pu1licado diversos arti)os so1re o te(a. Ocupou a posi/4o de secretario ad-unto de Se)uran/a P01lica do estado de 5inas !erais no perodo de #$$6 at' -un2o de #$$%. Atual(ente ' professor e coordenador do 7urso de 7i8ncias Sociais da P*795inas e pes+uisador da :scola de !overno de 5inas !erais. RESU*O 1O presente tra1al2o tra; u( assunto 1astante discutido no <rasil A Se)uran/a P01lica. Atrav's de u(a lin)ua)e( co(preensvel, o Doutor Luis Flvio Sapori discute co( seus leitores as diversas fases e faces da Se)uran/a P01lica no seio da sociedade 1rasileira. = de not>rio valor o conte0do desta o1ra +ue trou?e u( (aior con2eci(ento so1re o te(a, e +ue co(entare(os a se)uir. Ao analisar(os o estudo da cri(inalidade 1rasileira ve(os +ue de(ocracia e viol8ncia t8( ca(in2ado -untas, apesar de n4o poder(os atri1uir a pri(eira a 1 O autor ' Oficial Superior da P5P<, <ac2arel e( Se)uran/a P01lica, :specialista e( Se)uran/a P01lica, :specialista e( !est4o e @ecnolo)ias :ducacionais, :specialista e( Se)uran/a P01lica e Direitos Au(anos, 5<A e( !est4o :strat')ica de Pessoas na Ad(inistra/4o P01lica, 5estrando e( 7i8ncias Sociais e !raduando e( Peda)o)ia. # responsa1ilidade pela proe(in8ncia da se)unda. Bo entanto, isto n4o ' u( privil')io nosso. Diversos pases ta(1'( tivera(, ou t8( u( 2ist>rico de cri(inalidade nas suas p)inas. : o autor foi oportuno +uando e?pCs u(a anlise 2ist>rico9social da orde( p01lica na :uropa desde a Idade 5'dia at' nossos dias. Sapori, pri(eira(ente, tra;9nos a li/4o de DurD2ei( +ue afir(ava n4o e?istire( co(porta(entos intrinseca(ente desviantes eEou cri(inosos, sendo estes resultantes de defini/Fes sociais. Por e?e(plo, nas sociedades feudais, a viol8ncia constitua u( padr4o social para a resolu/4o de conflitos individuais e coletivos, e isso fa;ia parte da for(a/4o social do indivduo. Anos (ais tarde, le)isla/Fes fora( conce1idas, )arantindo al)uns a(paros, o +ue era ainda insuficiente. 7o( a for(a/4o dos :stados A1solutistas, vrias leis fora( desrespeitadas por privil')ios e favoritis(os +ue deter(inara( a atua/4o do aparato 1urocrtico central. A partir da cria/4o dos :stados9na/4o o carter p01lico das institui/Fes foi afir(ado e( sua plenitude e alcan/ou toda a popula/4o. Desde ent4o, 2ouve u( avan/o +ue levou o :stado a u(a vis4o (ais vi)ilante +ue punitiva, si)nificando u(a transfor(a/4o social (ais a1ran)ente. Atrav's desta rpida anlise, o1serva(os a 1usca da i(unidade, consu1stanciada na no/4o de direitos individuais, o +ue se definiu a partir do s'culo GG. : assi( constata(os +ue H (edida +ue as leis fora( aperfei/oadas, a responsa1ilidade dos )overnantes au(entou su1stancial(ente, pois criou9se ta(1'( u(a consci8ncia )enerali;ada de +ue o poder poltico depende de capacidades coletivas e deve pautar9se por li(ita/Fes for(al(ente esta1elecidas, de (odo a preservar direitos individuais considerados inalienveis. Para o autor, <e( P01lico ' todo 1e( coletivo, toda esfera da vida 2u(ana +ue e?trapola o interesse particular. 7a1e ao :stado a responsa1ilidade por essa di(ens4o p01lica da vida 2u(ana, 1e( co(o a co(preens4o e solu/4o de pro1le(as +ue atin)e( essa esfera. A consolida/4o do co(1ate ao cri(e co(o atividade e(inente(ente estatal deu9se ao lon)o de 6$$ anos, (ais precisa(ente entre os s'culos G"II e GIG. O pice desse processo 2ist>rico e sociol>)ico ocorreu co( a cria/4o de desen2os institucionais tendo e( vista a concreti;a/4o das novas atri1ui/Fes da esfera p01lica. O arran-o institucional da se)uran/a p01lica co(pFe u( co(ple?o siste(a or)ani;acional e le)al +ue por sua ve; divide9se e( su1siste(as co( caractersticas 6 pr>prias e sin)ulares, (as +ue est4o articulados, e( princpio, por u(a divis4o de tra1al2o e co(ple(entaridade de fun/Fes. :st4o inseridos nesse processo sist8(ico o su1siste(a policial, o su1siste(a -udicial e o su1siste(a prisional. Bessa perspectiva, co(ponente i(portante do desen2o institucional da se)uran/a p01lica s4o os su1siste(as policiais nacionais. Paralela(ente, estruturara(9se os su1siste(as prisionais e os -udiciais. A variedade dos su1siste(as policiais nacionais co(e/a pelo n0(ero de or)ani;a/Fes policiais e pelas Hs tarefas e responsa1ilidades das (es(as, e?plicitando seu nvel de fra)(enta/4o. Assi( pode(9se fa;er distin/4o entre su1siste(as policiais (onistas e su1siste(as policiais pluralistas. Outra di(ens4o institucional dos su1siste(as policiais di; respeito H distri1ui/4o da pro1a1ilidade de co(ando no interior das pr>prias or)ani;a/Fes. A +uest4o da centrali;a/4oEdescentrali;a/4o, nesse caso, ' pensada n4o (ais e( ter(os do carter (unicipali;adoEfederali;ado das or)ani;a/Fes policiais, e si( da distri1ui/4o do poder decis>rio ao lon)o da cadeia 2ierr+uica no interior das respectivas or)ani;a/Fes. *( fator n4o deter(ina o outro, de (odo +ue ' possvel identificar u( alto )rau de dispers4o de co(ando e( siste(as policiais (onistas, co(o ' o caso do Jap4o, isso te(, certa(ente, i(portantes i(plica/Fes para a anlise de polticas p01licas. Aistorica(ente as polticas p01licas est4o se(pre li)adas H rela/4o do :stado ,especial(ente as interven/Fes desse. co( o (ercado. :ntretanto, nos 0lti(os anos, as parcerias p01lico9privadas e a participa/4o da sociedade civil or)ani;ada ,entidades n4o9)overna(entais. v8( au(entando, advento esse do entendi(ento de +ue a)entes co( l>)icas distintas de atua/4o pode( ter o1-etivos co(uns ,a oferta de al)uns 1ens p01licos.. 7o( rela/4o H orde( p01lica, o :stado ainda prevalece, (as ' cada ve; (aior a participa/4o privada nessa rea, podendo citar co(o e?e(plo o siste(a penitencirio e o setor de se)uran/a privada. O +ue dificulta a i(ple(enta/4o de polticas p01licas na provis4o da orde( p01lica ' a divis4o de poderes dos :stados li1eral9de(ocrticos, u(a ve; +ue o siste(a -udicirio te( ad(inistra/4o distinta ,a )est4o ' do Poder Judicirio. do restante do (ecanis(o de se)uran/a p01lica ,)erido pelo :?ecutivo., tornando sua intera/4o precria. O e?erccio de )overnan/a seria o ideal - +ue en)lo1a todas as reas e( u(a 0nica ad(inistra/4o per(itindo u(a (aior rela/4o entre elas. I Dessa for(a a a/4o do poder :?ecutivo ,+ue controla as polcias e o siste(a penitencirio. no controle da cri(inalidade fica co(pro(etida. A eficcia e a efici8ncia de u(a poltica p01lica nessa rea depende( da con-u)a/4o de esfor/os da polcia, da -usti/a e das prisFes. :( (eados da d'cada de &$ o <rasil retornou de(ocracia. Besses 0lti(os #$ anos 2ouve avan/os ine)veis e( se tratando da institucionali;a/4o dos parJ(etros de(ocrticos. *( deles foi a consolida/4o do siste(a eleitoral de refer8ncia internacional. :nt4o, a esta1ilidade do processo de(ocrtico ' fato n4o (ais passvel de crticas. Besse conte?to, se a sociedade pro)ride no processo de(ocrtico, (es(o +ue de for(a lenta e ta(1'( na provis4o de diversos 1ens coletivos atinentes sa0de, educa/4o e tra1al2o, o (es(o n4o se d na orde( p01lica. Ao contrrio, 2ouve u(a )rande deteriora/4o da capacidade do poder p01lico para controlar a cri(inalidade e a viol8ncia. Os resultados das situa/Fes aponta( para u(a nova confor(a/4o da cri(inalidade na sociedade 1rasileira. Portanto, 2 u( (aior ndice de cri(es ur1anos, solidificando9se e( atividades cri(inosas (uito or)ani;adas e pautadas por u( (odo racional tipo e(presarial. Assi(, o processo de -uvenesci(ento da viol8ncia ur1ana ' a c2ave para co(preender(os a deteriora/4o da orde( p01lica nas 0lti(as d'cadas. A outra face desse processo de crescente disse(ina/4o ' a fra)ilidade do siste(a de -usti/a na nossa sociedade. As oportunidades para a a/4o cri(inosa per(aneceu favorvel, considerando a do poder p01lico para i(por li(ites e custos aos (eliantes. Os alvos au(entara(, assi( co(o o acesso Hs ar(as de fo)o, por'( a capacidade preventiva e repressiva do siste(a n4o se)uiu o (es(o rit(o. :ntende(os +ue os nveis de i(punidade per(anecera( 1e( elevados. A)ora o1servando o su1siste(a prisional, os aconteci(entos nos (ostra( +ue reside a+ui (uita inefici8ncia por parte da -usti/a cri(inal na nossa sociedade. : 2 dois fatores i(portantes +ue s4o a 1ai?a ta?a de encarcera(ento e os altos nveis do d'ficit de va)as. Besses (oldes a aus8ncia de u( (odelo racional )erencial (ais siste(tico ' fator decisivo da inefici8ncia da atua/4o do )overno e por conse+K8ncia au(enta o poder cri(inal. = evidente, contudo, +ue os lderes de(ocrticos +ue sucedera( os (ilitares n4o lo)rara( sucesso nas refor(as institucionais e de avan/os na )est4o de opera/Fes no setor da se)uran/a p01lica. 3 7ontudo, (erece( desta+ue al)uns avan/os +ualitativos enver)ados pela )est4o da secretaria nacional de se)uran/a p01lica, a sa1er a cria/4o da for/a nacional, a e?pans4o da IBFOS:! e o apoio s )uardas (unicipais. 7a1e ressaltar +ue as (udan/as (ais e?pressivas no (eio social di;e( respeito rela/4o entre policiais e a sociedade civil. 7o( isso 2 as parcerias envolvendo as universidades, institutos de pes+uisa e or)ani;a/Fes n4o9)overna(entais. Diante disso, essas parcerias s4o i(prescindveis e luta( pela (oderni;a/4o do siste(a policial. Desde a nor(ati;a/4o e( nvel federal das estruturas at' a unifica/4o das polcias co(1inada a des(ilitari;a/4o co(puls>ria. A ad(inistra/4o da poltica de )overno responsvel pelos cuidados da orde( p01lica prescinde de interven/Fes diante do fenC(eno do cri(e a fi( de alcan/ar sinais satisfat>rios no controle ou redu/4o dos indicadores de cri(inalidade. :( vrias partes do (undo ocorre( de1ates +ue visa( desco1rir +ual o (el2or receiturio para a poltica de se)uran/a p01lica, se a preven/4o ou a repress4o. O pro1le(a ' a concep/4o de +ue elas s4o inco(patveis, dificultando a articula/4o entre elas, i(pondo u(a escol2a desnecessria aos )overnos. S4o citados os e?e(plos do :*A, FinlJndia, IslJndia e 7olC(1ia, no entanto o 0lti(o c2a(a aten/4o +uanto aos resultados alcan/ados na capital <o)ot, co( resultados e?pressivos, (ostrando +ue a co(1ina/4o ade+uada de estrat')ias tanto preventivas +uanto repressivas ' o (el2or ca(in2o e ainda de(onstrando a i(portJncia da participa/4o dos (unicpios ,poder local. e da co(unidade no processo das polticas de se)uran/a p01lica. 7o(o e?e(plo no <rasil, o estado de 5inas !erais e, (ais especifica(ente a re)i4o (etropolitana de <elo Aori;onte foi analisada +uanto aos i(pactos operacionais das a/Fes pro(ovidas pela poltica de se)uran/a p01lica do estado de 5inas !erais, co(parando co( outros indicadores e( diversos estados, de (odo a se o1ter u(a vis4o (ais a1ran)ente do fenC(eno e( nvel nacional. A anlise dos dados per(ite concluir +ue o dese(pen2o dos indicadores sociais no estado de 5inas !erais e na Re)i4o 5etropolitana de <elo Aori;onte ve( (el2orando desde a d'cada de L$, co( a +ueda paulatina das ta?as de analfa1etis(o da popula/4o adulta, o acesso crescente da popula/4o a rede coletora de es)ota(ento sanitrio, u( cresci(ento (odesto da renda ('dia da popula/4o ocupada, a +ueda dos nveis de po1re;a a u( rit(o constante. 7o(o u( todo 2ouve u(a +ueda acentuada na desi)ualdade da renda fa(iliar per capita 1rasileira, tendo atin)ido seu (enor nvel M dos 0lti(os 6$ anos. 7o( isso ' pertinente supor +ue, 2avendo rela/4o direta entre desi)ualdade de renda e ta?as de cri(inalidade, a +ueda desses indicadores deveria ta(1'( apresentar u(a di(ens4o nacional. 7o( rela/4o a ta?a de 2o(icdio no <rasil no perodo de 1LLM a #$$I ocorre u(a infle?4o na curva ascendente. Aouve u(a di(inui/4o no n0(ero de 2o(icdios e( 1% estados 1rasileiros, au(entando nos de(ais inclusive e( 5inas )erais. A tra-et>ria recente dos 2o(icdios no <rasil n4o ' padr4o, identificando diversos nveis nas unidades da federa/4o. Al)uns estados (antivera( suas ta?as de 2o(icdios constantes, por'( o estado Rio de Janeiro ' o pri(eiro no ranking nacional dos 2o(icdios. O autor co(para as ta?as de rou1os nos estados de 5inas !erais, S4o Paulo e Rio de Janeiro, pois nos de(ais estados n4o e?iste( dados so1re esta (odalidade. Re)istra9se u( pico no ano de #$$6 nos tr8s estados, no estado de S4o Paulo 2 u(a tr')ua entre os anos de 1LLL e #$$#, en+uanto nos outros estados continua a tra-et>ria ascendente, no ano de #$$I 2 u(a ntida infle?4o das ta?as nos tr8s estados. O siste(a prisional e( 5inas saltou de M& presos por 1$$ (il 2a1itantes e( 1LL6 para 1M6 por 1$$ (il, representando u( cresci(ento superior a 1I$N, tendo acelerado (uito nos anos de 1LL& a #$$#. 7o( isso o1serva9se assi( +ue a estrat')ia de incapacita/4o de cri(inosos foi nitida(ente intensificada pela poltica p01lica introdu;ida e( #$$6, conferindo aten/4o especial ao setor e reali;ando vultosos investi(entos na constru/4o de unidades prisionais. :( 5inas, cerca de &3N dos custodiados nos anos de 1LL& a #$$# ficava( so1 a )uarda de policiais civis. A partir de #$$6 este +uadro co(e/a a (udar. APRECIA+O 1A pri(eira parte da o1ra tra; u(a anlise 1e( alicer/ada do estudo da cri(inalidade a partir da Idade 5'dia at' nossos dias. 7o( 1astante precis4o o autor e?pFe u(a vis4o (acro do pro1le(a para, enfi(, c2e)ar ao nosso cenrio 1rasileiro, +ue - passou por )randes transfor(a/Fes, principal(ente no +ue di; respeito H consci8ncia do poder poltico de pautar9se por li(ita/Fes le)ais de (odo a preservar os direitos individuais de cada cidad4o assi( considerado inalienvel. % Bo tocante, -usti/a cri(inal e( perspectiva co(parada, o autor foi (uito feli; e( seus e?e(plos e de (aneira 1astante rica e clara sou1e e?plorar as peculiaridades de cada pas citado, dando oportunidade a u(a anlise (ais profunda e ao (es(o te(po o1-etiva a respeito dos dados apresentados. O autor nos detal2a ainda, atrav's de ar)u(entos convincentes e )rficos, +ue o aparato atual dos (eios de se)uran/a ainda dei?a (uito a dese-ar. De(onstra (uito 1e( +ue 2ouve (el2orias e( al)u(as partes das atividades policiais, por'( n4o e?iste ainda capacidade de )erencia(ento )overna(ental ade+uada. = i(portante sa1er +ue n4o ' conveniente a e?tin/4o do (ilitaris(o co( a apro?i(a/4o de or)ani;a/Fes civis co(o relata o escritor. B4o se pode fa;er confus4o de valores, pois a polcia (ilitar precisa de (anter sua so1erania e (ais do +ue isso as ruas precisa( de 2o(ens disciplinados. I(portante perce1er os avan/os no estado de 5inas !erais e( rela/4o H Poltica de se)uran/a p01lica desde a d'cada de 1LL$ o estado enfati;ou a sociali;a/4o das or)ani;a/Fes policiais, tanto o investi(ento e( pessoal e infra9 estrutura co(o no resta1eleci(ento da operacionalidade do policia(ento ostensivo e investi)ativo, so1ressaindo9se no policia(ento ostensivo. Isto se deve ta(1'( ao au(ento do n0(ero de policiais e( atividade nos 0lti(os anos, o +ue facilita e (uito a produtividade dos (es(os, )arantindo a efici8ncia e eficcia e( seu tra1al2o. Fora( criados pro)ra(as de preven/4o social da cri(inalidade e( 5inas !erais, co( o o1-etivo da redu/4o de 2o(icdios, tendo co(o p01lico alvo -ovens entre 13 e #I anos de idade, adultos +ue aca1ara( de sair do siste(a penitencirio e adultos violentos residentes e( favelas, 1e( co(o, este pro)ra(a contri1uiu si)nificativa(ente para a redu/4o da viol8ncia e( <elo Aori;onte a partir de #$$3, o +ue ' de su(a i(portJncia para a inte)ridade fsica, ps+uica e social da popula/4o. Os estudos (ostrados pelo autor e( vrios pases e os e?e(plos do estado de 5inas !erais e da 7olC(1ia leva( H conclus4o de +ue o sucesso do controle da cri(inalidade depende da atua/4o do :stado, e( con-unto co( a participa/4o co(unitria, tanto na preven/4o da cri(inalidade, co(1atendo as causas s>cio9 econC(icas ,e?clus4o social, dese(pre)o, po1re;a, desi)ualdade e ur1ani;a/4o desordenada, por e?e(plo. co(o na repress4o da (es(a atrav's das atua/Fes policias ostensiva e investi)ativa(ente, da i(ple(enta/4o de penas alternativas e celeridade pelo -udicirio, e da reeduca/4o e sociali;a/4o dos internos por parte do siste(a prisional.