DENEY

NO

METALOGRAFK NCELEME-1
Temel metalografik operasyonlar,
Demirli alamlarda mikroyap tanmlamalar
2

Prof. Dr. Sakin ZEYTN-Do. Dr. Akn AKINCI-Yrd. Do. Dr. Mediha PEK

Deney aamalar Tahmini
sre (dak)
1) Metalografik numune hazrlama-sunum 20
2) Demirli alamlarda mikroyap analizi-sunum 20
3) Hazrlk snav 20
4) Metalografik numune hazrlama 70
5) Numunelerin deerlendirilmesi 20
6) Demir esasl alamlarda mikroyap tanmlama 90
TOPLAM 240


A) METALOGRAFK NUMUNE HAZIRLAMA

Metallerin/genel olarak tm malzemelerin iyapsn inceleyen bilim dal ya da; malzemenin
iyapsn inceleme yollarn gsterme, i yapy inceleme, deerlendirme ve daha ileri neler
yaplabileceini syleme bilimi (bilim dal).

Malzemelerin performans ve zellikleri metalografi ile incelenen yaplar ile kontrol edilir.
mden mikron alt bykle kadar bir alanda disiplinleraras geni aralkta allr ve
metalografi ile,
malzemenin tarihesi/hikayesi
zellikleri
gelecekte uygulanabilecek ilemler ortaya karlabilir
Metalografik karakterizasyon; (yap ve zellikler arasndaki ilikiden dolay),
malzemelerin gruplandrlmas,
kalite kontrol,
proses kontrol ve
hasar analizlerinde kullanlr
Metalografik ya da mikroyapsal analiz ile aadaki zellikler incelenebilir (bunlar ile snrl
deildir)
1. Tane boyutu
2. Porozite
3. Dendritik byme
4. Faz analizi
5. atlak ve dier kusurlar
6. Korozyon
7. nklzyon boyutu, ekli ve dalm
8. Grafit ekli, boyutu ve dalm
9. Karbrizasyon kalnl
10. Dekarbrizasyon
11. Nitrr kalnl
12. Dvme ak izgileri

Metalografinin iki yn vardr:
Eylem yn numune hazrlama
Dnce yn mikroyap (yap) inceleme vedeerlendirme

ki tr inceleme yapar:
a) Makroyap (makroskobik inceleme)
b) Mikroyap (mikroskobik inceleme)
Makroskobik inceleme: Byk boyutlu numunelerde, gz ya da bytele yaplr
(50 Xden daha dk bytmelerde yaplan inceleme)
Mikroskobik inceleme: Mikroskop kullanlarak yaplr (50X ve daha yksek
bytmelerde yaplan inceleme)

Numune Hazrlama Admlar
1. Numune seimi
2. Numune alma (kesme)
3. Kalplama (gerekiyor ise)
4. Zmparalama ve parlatma
5. Dalama

1. Numune Seimi
Metalografik incelemenin esas ve baars uygun numunenin alnmasna baldr. Alnan
numunenin bir deer tayabilmesi iin, numunenin her ynden (fiziksel, kimyasal bileim
ynlerinden) esas malzemeyi tam olarak temsil etmesi gerekir. Ana kriter, numunenin
inceleme amacna uygun olmasdr; yani numune, ya genel mikroyap incelenmesine veya
sadece bir veya birka belirlenmi parametrenin (tane boyutu, krlma veya atlama tr vb.)
incelenmesine imkan verecek ekilde alnmaldr. Ayrca incelemenin mahiyetine gre esas
malzemenin kenar ve ortasndan, ince ve kaln yerlerinden bozuk ve salam ksmlarndan
ayr ayr numune alnmaldr.
zelliklerin ynle deimedii (izotropi) kesin olarak biliniyorsa veya incelenecek
parametre iin tek bir yn yeterli ise, bir kesitten numune alnmas uygun olabilir.
ou durumda, malzemelerin zellikleri (yaplar) yne bal olarak deitii iin
(anizotropi) iki veya dorultuda (genilik, kalnlk ve uzunluk ynlerinde) kesit
hazrlanmas gerekir.


2. Numune Alma (Kesme)
ncelenecek mikroyap elemanlarna gre, malzemenin neresinden ne tr bir numunenin
alnaca tespit edildikten sonra en uygun bir kesici aletle numune kesilir ya da krlr. Kesik
yzeyde genellikle bir miktar hasar oluur, ancak bu hasarn boyutu minimize edilebilir.
Hasar derinlii kullanlan teknik ve kesilen malzemeye bal olarak deiir. Bu maksatla
testere, torna, oksiasetilen torku, kesici ta, eki gibi alet ve cihazlar kullanlabilmekle
beraber ou kesme ilemleri srf bu i iin gelitirilmi kesme makinelerinde (dk veya
yksek hzl) yaplmaktadr.
Her durumda, kesme veya koparma esnasnda malzemede en az yap deiikliinin meydana
gelmesi salanmaldr. Prensip olarak kesme ilemi numunede en az snma ve en az
deformasyon meydana getirmeli malzeme kaybn minimumda tutmaldr (zellikle kk
paralarda nemli).

Byk boyutlu hasarl paralardan incelenmek istenen alan ieren bir kesit yakma ilemi ile
alnr. Yakarak kesme kesilen blgeden itibaren nemli bir mesafede yap deiimine neden
olur, bunun iin yakma ile kesilen blge incelenmek istenen blgeden ok uzak olmaldr.

Elle tutulabilen kk boyutlu numuneler metalografi laboratuarlarnda bulunan makas, erit
testere, andrc disk ile kesilebilir.

Andrc disk yardm ile kesme
Andrc (abrasiv) ile kesme mikroskobik ve dier malzeme incelemelerinde en
yaygn kullanlan kesme metodudur. Kolay, doru ve ekonomiktir.Kesme yzeyinin
kalitesi dier kesme yntemleri ile karlatrldnda sperdir ve mteakip ilem
admlar daha azdr. ok geni bir aralkta sertlie sahip malzeme kesimine uygundur.
Bu makineler harcanr (sarf) ve harcanmayan (sarf olmayan) kesici diskler kullanr.
Sarf andrc diskler
1. Yumuak diskler
2. Sert diskler olmak zere iki gruba ayrlr
Bu terimler andrc tanelerin sertlii ile ilgili deil diskin nasl hasara urad ile
ilgilidir. SiC ve Alumina sertlii birbirine ok yakndr (SiCMohs skalasnda 9.4,
aluminann ise 9.0 dur). Sert ya da yumuak terimi balaycdaki mevcut porozite
miktarn gsterir. Sert kesme diskleri andrc tanelerini yumuak disklerden daha
iyi tutarlar. Yumuak kesme diskleri sert, krlgan malzemeleri kesmek iin kullanlr,
nk yumuak balayc koptuka yeni keskin andrc taneleri salanm olur. Sert
balaycl kesme diskleri, yumuak ve snek malzemelerin kesme ilemi iin
kullanlmaktadr.
Uzun mrl andrc kesme diskleri
Elmas ya da CBN (kbik bor nitrr)
Elmas/CBN kesme disklerinin mrleri, andrc paracklarn ok yksek olan
sertlii ve bu paracklar tutan balaycnn dayankll dolays ile olduka uzundur.
Metal diskin sadece d evresinde ince bir andrc tabakas yerletirilmitir. Elmas
ya da CBN bir metal diske metal ya da reine balayc ile tutturulmutur.
3. Kalplama
ki ekilde numune kalplanabilir;
1. Scak ve basn altnda kalplama (bakalite alma)
2. Souk kalplama
Scak ve basn altnda kalplama (compression mounting)
Toz halinde polimerik esasl malzeme kullanlr;
termoset (phenolic, diallylphthalate ve epoxy) ve
termoplastik (acrylic) olmak zere iki trdr.
Numune yzeyi yandaki ekilde grld gibi kalp
yzeyi ile temas edecek ekilde yerletirilir ve zerine
polimerik toz dklr.Kalbn az kapatlr ve yk
uygulanarak (17-28 MPa) 150-160 Cde piirilir.
Kalplama parametreleri (scaklk, basn, sre) seilen
polimerik malzemeye gre deiir.


Souk kalplamaya gre elde edilen kalbn sertlii ve kalitesi daha iyidir (zellikle
otomatik hazrlamada nemli), kalp ap kesin toleranslar iinde kalr
Souk kalplama (Coldmounting)
Basn altnda ve scak kalplama scaklklarnda zellikleri deiebilen malzemelere
uygulanan ve seri numune hazrlanmasna imkan veren bir yntemdir. Vakum altnda
kalplama yapmna uygundur. Her ekilde kalp hazrlanabilir ve bir defada ok
sayda numune hazrlamak mmkndr ancak kullanlan reineler scak
kalplamadakilerden daha pahaldr.

Souk kalplamada iki sv ya da bir sv ve bir tozdan oluan karm kullanlr.
Bunlardan bir tanesi reine (polimerik esasl) dieri ise sertletiricidir. Reine ve
katlatrc uygun oranlarda kartrlmaldr. Aksi takdirde kalp sertlemez.

Kullanlan reineler: epoxy, polyester ve acrylicdir. Katlama sresi dakikalardan
saatlere kadar ulaabilir. Acrylicte katlama sresi 10 dakika iken epokside 4-6 saattir.

Kalplama ilemi sonras;
Numune deformasyonsuz ve hasarsz olmal
Numunede hibir yapsal deiiklik olmamal
Uygun bir kenar dzgnl salanmal
Yaygn dalayclara direnli olmal

Birok uygulamada, polimer tozuna baka ilaveler de yaplmaktadr (uygulamada, bu ilaveler
retici firmalarca yaplm haldedir). Bu tr katklarn yaplmas u faydalar salar:
letkenlik salanr (iletken metal tozlar ile),
Bakalitin sertlii artrlr (numune ile ayn hzda anmas istenir,
Kenar etkisi (kenarlardaki netlik bozukluu) azaltlr.

Numunelerin kodlanmas (markalama)
Numune saysnn ok olduu almalarda ya da arivlemek iin numune zerine gerekli
notlar titreimli kalem ile yazlmaldr.


4. Mekanik zmparalama ve parlatma
Numunenin yzeyinde, kesmekte kullanlan aletin izleri bulunur, ayrca kesme esnasnda
numunenin yzeyi bir miktar deforme olur. Numuneyi orijinal yap temsil ettiinden toplam
deformasyona uram tabakann kaldrlmas gerekmektedir. Bu nedenle numuneler
kesildikten ve kalba alndktan sonra, mikroskobik inceleme iin zmparalama ve parlatma
ilemine tabi tutulurlar.Zmparalama ve parlatma ileminin temel amac, yzey przlln
azaltmak suretiyle, iyi yanstan bir yzey elde etmektir.

Zmparalama ve parlatma ilemleri eitli kademeleri ierir ve andrclar yardm ile yaplr.
Her kademede bir evvelki kademede kullanlan andrclardan daha ince andrclar
kullanlr ve bylece her kademenin numune yzeyinde oluturduu deformasyon miktar
minimum seviyeye indirilir.
Andrclar;
Sert olmal ve kesme zelliini uzun sre koruyabilmeli
Keskin olmal ve sert malzemeleri koparmak yerine tamamen kesebilmeli

Zmparalama
Manuel ya da otomatik olarak sulu ortamda yaplr. Zmparalamada kullanlan andrclar;
SiC (en ok kullanlan), Al
2
0
3
, B
4
C ya da elmastr. Andrclar kada tutturulmulardr
(elmas dnda), bunlar disk, plaka ya da bant eklinde olabilir. Zmpara katlar birim
alandaki andrc partikl saysna gre numaralandrlmtr. Partikl boyutu kldke
birim alandaki partikl says artar ve zmparann nosu ykselir.
Zmpara tane numaras Mikron olarak tane boyutu
80
150
180
240
320
400
600
800
1200
210-177
105-88
88-74
53-45
37-31
31-27
22-18
15-11
6,5-2,5
150 numaral zmparalamaya kadar olan zmparalarla yaplan ilem kaba zmparalama, daha
ince zmparalarla yaplan ilemler ince zmparalama adn alr. Zmparalama ilemine testere
ile kesimden sonra 80, andrc disk ile 180, tel erozyon ve dk hzda elmas ile 320 ya da
400 gritten balanabilir.
Otomatik cihazlar dnda, el ile zmparalama yapldnda;
numunenin her bir zmparann yzeyine niform basmasna,
yzeyde sadece o zmparaya ait iziklerin bulunmasna,
bu iziklerin tek bir dorultuda olmasna,
numunenin zmparaya tek ynl olarak srlmesine,
ilemin akan su altnda yaplmasna,
zmpara deitirirken numunenin, ellerin ve zmparann iyice ykanarak bir sonraki
adma kaba zmpara tozunun tanmamasna ve
sonraki zmparann 90 dik dorultuda uygulanmasna dikkat edilmelidir.
Zmparalama srasnda, numunenin uzun sre slak braklmasndan kanlmaldr. Belirli bir
zmparadaki zmparalama sresi, bir evvelki zmparalama esnasnda meydana gelen izikleri
tamamen yok edinceye kadar geen sredir. Zmparalama esnasnda numune yzeyinde
oluan izikler ve deformasyon tabakas bir sonraki zmparalama ile ortadan kalkar.

Parlatma
Zmparalama ileminden sonra zmpara izgilerini yok ederek dz, mmkn olduu kadar
izik bulunmayan, iyi yanstc olan bir yzey elde etmek amac ile yaplr. Parlatma,
zmparalanm yzeyin bir dner disk zerindeki kuma zerine uygulanan andrc
partikller vastas ile andrlarak yaplr. Srtnmeyi azaltmak iin yalayc da kullanlr.
Andrc partikl boyutuna gre iki gruba ayrlr
Kaba parlatma; andrc partikl boyutu 15-3 mikron ve
nce parlatma; andrc partikl boyutu 1 mikron ve aas
Kullanlan andrclar; alumina (Al
2
O
3
) ve elmas, daha az olarak krom oksit (Cr
2
O
3
),
magnezyum oksit (MgO), demir oksit (Fe
2
O
3
), seryum oksit (CeO) ile yumuak malzemelerin
son parlatma kademesine kolloidal silika (SiO
2
) nemli yer tutar.

Andrclar, genellikle pirinten mamul diskler zerine yaptrlm veya tutturulmu zel
parlatma kumalar zerine tatbik edilir. Parlatma srasnda numune ile andrc (kuma)
arasnda srtnmeden ileri gelebilecek snmay engellemek iin su, ya gibi yalayclar
kullanlr. Parlatma kuma numuneye kar andrcy tutabilmelidir, tyl (nap) ya da
tysz (napless) kumalar kullanlr. Kaba parlatma kademesinde yksek kesme hz,
maksimum andrc temas ve dk rlyef iin adr bezi, naylon ve ipek gibi tysz ya da
ksa tyl kumalar tercih edilir. nce parlatma kademesinde kee, kadife gibi tyl kumalar
tercih edilir (ksa, orta ya da uzun olabilir, farkl sertlikte fazlar ieriyor ise ksa tyl
kumalar tercih edilir). Parlatma ileminde numune, tavsiye edilen kumalarla kapl parlatma
diske tutulur ve zaman zaman almina solusyonu (veya dierleri) parlatma kumana tatbik
edilir.

Numuneyi tutarken hareket ettirmenin baz yararlar vardr. Numune diskin dnme ynne
ters ynde hareket ettirilmeli ayrca diskin merkezinden da doru ileri-geri gezdirilmelidir.
Bu ekilde;
andrcnn disk yzeyine homojen bir ekilde dalm ile parlatma kumann
homojen ypranmas salanr,
zellikle kalnt, porozite ve ince kelti faz ieren numunelerde grlen ve
ynlenmi parlatmadan kaynaklanan "kuyruklu yldz" grnm engellenir
Baarl parlatma ileminden sonra numunenin yzeyi ayna gibi grnr. Parlatma ilemi
sonunda yzey deterjanl su ile ykanr, alkolle temizlenir ve hava pskrtlerek kurutulur.

Parlatma ilemi sonucunda elde edilen yzey baz malzeme parametrelerinin
incelenmesi asndan uygundur. Bunlar;
Dkme demirlerin trnn belirlenmesi ve grafit younluu snflandrlmas
atlak incelemeleri
Porozite incelemeleri
Metalik olmayan inklzyonlar (MnS, FeS, Al
2
O
3
gibi)
Baz kaplamalarn incelenmesi
Polarize k aydnlatmasnda baz anizotrop metaller
Fakat parlatlm yzeyler eit miktarda yansttndan yapnn detaylar gzlenemez;
bunu salamak iin yapda kontrast oluturmak gerekir; bunun iin dalama yaplr.

Dalama (etching)
Numune yzeyinde kontrast oluturulmasdr.
Dalama ile;
Tane ve tane boyutu
Faz ve fazlarn dalm
Deformasyon
Segregasyon
Yzey ilem ve derinlikleri (sementasyon, nitrasyon, dekarbrizasyon gibi)
Kaplama tabakalar gibi mikroyap ayrntlar ortaya karlr.
Dalama fiziksel ya da kimyasal olabilir
Fiziksel dalama; s veya voltaj uygulanmas ile gerekletirilir
Kimyasal dalama; en ok uygulanan yntemdir, parlatlm yzeylerin uygun bir
kimyasal zelti ile muamele edilmesidir (dalama)
Kimyasal dalama malzemelere ve incelenecek parametrelere gre deien ok sayda
kimyasal zelti (dalayc, reaktif ayra) ile yaplr. Bir tek tr malzemenin dalanmas iin
dahi ok sayda zelti mevcuttur. Teknik eleman, malzeme ve kimya bilgisini kullanarak
yeni zeltiler de hazrlayabilir.
Dalama zeltileri
zc su, alkol, gliserin, glikol veya bunlarn karm
znen organik (oksalik, asetik, laktik ve sitrik asit gibi) ve inorganik asitler
(hidroklorik, nitrik, slfrik asit gibi) ile eitli alkali rnlerdir

Dalama ilemi eitli ekillerde gerekletirilebilir:
Daldrma
Numune, bir paslanmaz maa yardm ile zeltiye daldrlr ve tavsiye edilen sre
kadar (numune yzeyini gzle dikkatle takip ediniz) beklenir; karlr, su ile ykanr,
alkollenir, kurutulur. Bu usuln uygulanabilmesi iin, kalplama malzemesinin
zeltiden etkilenmemesi zellikle gereklidir.
Srme
zeltiye daldrlan pamuk parlatlm yzeye bastrlmadan srlr ve yzeydeki
renk deiimi izlenir. Yzeyin matlamas dalamann tam olduuna iaret eder. lem
sonunda, numune su ile ykanr, alkollenir, kurutulur.
Damlatma
Baz hallerde ise, bir iki damla zelti numune yzeyine damlatlr ve yzeyin geliimi
izlenir; numune ykanr, alkollenir, kurutulur.
Numune yzeyine hibir ekilde el veya baka bir maddenin temasna izin verilmemelidir.
Dalama zeltilerinin taze olarak kullanlmas tavsiye edilir.

Tablo 1. Baz ok kullanlan dalama zeltileri
Alam Dalama zeltisi
elik ve dkme demir
Nital (1-10 ml HNO
3
+90-99 ml metanol veya etanol)
elik ve dkme demir Beraha (3 gr K
2
S
2
O
5
+10 gr Na
2
S
2
O
5
+100 ml H
2
O)
eliklerde karbr
Murakami (10 gr K
3
Fe(CN)
6
+10 gr KOH+100 ml Su)
Ag-Cu alamlar
25 ml NH
4
OH+25 ml Su+50 H
2
O
2

Cr ve alamlar
Altn suyu (20 ml HNO
3
+60 ml HCl)

Dalama zeltisinin numunenin mikroyapsnn detaylarn ortaya koyabilmesi;
tek fazl malzemelerde tane snrlarnn tane ierisine nazaran aktif davranmasnn
ok fazl malzemelerde fazlar arasndaki elektronegativite farknn (fazlarn o
zeltideki korozyon hzlarnn fakl olmasnn) sonucudur.
Ar dalama numunenin dalayc ya da reaktif ierisinde gereinden fazla bekletilmesi
sonucunda katodik fazn anodik faz karakterinde davranmas sonucu oluur. Bu durumda
yeniden parlatma bazen de ince zmpara kademesi gerekebilir.

Ynlenmi tane parlakl tek fazl yaplarda, ayn kimyasal yapl tanelerin nispeten farkl
renklerde grlmesidir (ton fark), sebebi ise; her tanedeki atomlarn farkl dorultularda
dizilmi olmalardr (ynlenme fark).

B) Demir-Karbon Alamlarnda
Mikroyap Tanmlamas

Dnyada en ok retilen metalik malzeme demir-elik grubu malzemelerdir ve 2011 ylnda
toplam demir-elik retimi 1.650 milyon ton mertebesinde olmutur. Bunun ierisinde
Trkiyenin pay 34 milyon ton civarndadr ve Trkiye dnyann en byk 10. demir-elik
reticisi konumundadr. Metalik malzemeler arasnda demir eliin hali hazrda hibir rakibi
yoktur ve uzun yllar daha egemenlii srecektir.
Demir elik rnlerinin bu derece yksek retimi ve rakipsizlii yannda nemli bir avantaj
da ok sayda farkl kalitede retilebilmesidir. Muhtemelen retilebilen tm demir elik
kalitelerini snflayabilen hibir kitap, ansiklopedi, elkitab vb yoktur. Bu karmakln
ierisinden kmak iin, demir elik grubu malzemeler belirli standartlara uygun olarak ve
belirli kalite gruplarnda retilmektedir.
En basitinden, demir-elik grubu malzemeler alaml ve alamsz olarak iki snfa ayrlabilir.
Bu ok kullanlan bir snflandrmadr, ancak bir elii tanmlamak iin asla yeterli deildir.
Zira, bu tr bir snflandrmada kullanlan kriter elikteki alam elementi miktardr.
Alaml-alamsz ayrm iin kabul edilen alam elementi miktar ise a. % 5tir. Yani %
5in altnda alam elementi ieren elikler alamsz snfna girer. Bu grup ierisinde de
karbon elikleri ve az alaml elikler bulunur. Karbon elikleri Fe, C, Mn, Si gibi
elementleri bulundurur. Manganez ve silisyum her elikte bulunan elementlerdir ve Mn %
1,5i ve Si % 1i amad srece alam elementi saylmaz. Alam elementleri eliin
niteliklerini artrmak iin kasten katlan elementlerdir. Bunlar Cr, Ni, Mo, Al, Cu, Ti, W, Co,
Nb, V, N gibi elementlerdir ve alam elementi saylabilmeleri iin elikte en az bulunmalar
gereken ve her element iin deien bir alt snr deerleri vardr.
Alam elementlerinin varl eliin yapsn ok etkiler. eliin yaps ayn zamanda
souma hz, uygulanan termal ve mekanik ilemler ile de deiir. Tm faktrler gz nne
alndnda, ok sayda farkl yapnn oluaca ve bu yaplarn tanmlamasnn olduka zor
olduu anlalabilir. Burada yap tanmlamas iin ana faktrler gz nne alnacak ve ona
gre temel bir tanmlama yaplacaktr.
eliin yapsn tanmlayabilmek iin Fe-C denge diyagram tam olarak bilinmelidir. Ne
yazk ki, Fe-C denge diyagramnn hakkyla bilinmesi yap tanmlamas iin yeterli olmaz.
Zira Fe-C denge diyagram sadece demir ve karbon ieren alamlarn yaplarn ok
yava souma artlarnda gstermektedir. Gerek elikler, Fe ve Ca ilave olarak, her zaman
Mn ve Si ile S ve P da ierirler. Ayrca kasten katlan alam elementleri de yapda bulunur.
Bunun dnda, denge diyagramlar ok yava souma artlarnda elde dilmitir. Ancak
endstriyel alamlar genellikle hzl souma ile retilirler. Bu deikenler ve daha fazlas
alamlarn yaplarnn denge diyagramnda gzkenlerden farkl olmasna yol aar. Bu
bakmdan, katlan alam elementlerinin Fe-C denge diyagramn nasl deitirdii, yksek
scaklktan souma srasnda hangi fazlarn olutuunu bilmek de en az denge diyagramn
bilmek kadar nemlidir. Dolaysyla, Fe-C denge diyagram, alam elementlerinin etkilerini
gsteren diyagramlar ile yksek scaklktan souma srasnda yap deiimlerini gsteren
diyagramlar (TTT diyagramlar ve SS diyagramlar) yap tanmlamalarnda gz nnde
bulundurulmaldr. Bu diyagramlara ait birka rnek Ekte verilmitir.
Fe-C denge diyagram
elik temelde bir Fe ve C alamdr. Demir 1535
o
Cde ergiyen bir metalik elementtir. Oda
scaklndan ergime scaklna kadar 3 farkl kristal yapya sahip olur. Oda scakl ile
912
o
C arasnda HMK yapl, 912 ile 1398
o
C arasnda YMK yapl ve 1398 ile ergime scakl
olan 1535
o
C arasnda ise tekrar HMK yapl demir bulunur. Yani, demir allotromorfik
dnm gsterir. Demir saf halde dk mekanik zelliklere sahiptir ve nemli bir
mhendislik malzemesi deildir. Demire karbon ilavesi demirin mekanik zelliklerini ok
etkiler ve demir bylece dnyann en mukavemetli malzemelerinden biri haline gelir.
ekil 1de Fe-C denge diyagram verilmitir. Bu denge diyagram zerinde (alfa), (gama),
(delta), sv ve sementit (Fe
3
C) fazlar ile ledebrit ( + sementit) ve perlit ( + sementit)
karm yaplar bulunur. Ayrca 3 dnm reaksiyonu meydana gelir:
Peritektik Reaksiyon: 1494
o
Cde a. %0,15 C miktarnda gerekleir. Peritektik reaksiyon
+ Sv
eklindedir ve osteniti oluturur.
tektik Reaksiyon: 1145
o
Cde % 4,3 C miktarnda oluur. tektik reaksiyon
Sv + Fe
3
C
eklinde olur ve ledebrit ( + Fe
3
C) yapsn oluturur.
tektoid reaksiyon: 727
o
Cde 0,8 C miktarnda oluur ve
+ Fe
3
C
ile perlit ( + Fe
3
C) yaps oluur.
Fe-C sisteminde bulunan fazlardan tanesi (alfa, gama ve delta) kat zelti fazlardr:
(alfa): tektoid reaksiyon srasnda oluur. 727
o
Cde en ok % 0,022 kadar karbon
zndrr.
(gama): tektik reaksiyon srasnda oluur. 1145
o
Cde en ok % 2,1 kadar karbon
zndrr.
(delta): Peritektik reksiyona katlr. 1493
o
Cde en ok % 0,1 C zndrr.
Alfa ve gama kat zeltileri elik teknolojisi asndan ok nemlidir.

ekil 1. Fe-C denge diyagram.
Fe-C alamlar yava soutulduu takdirde, Fe-C denge diyagramndaki yaplar oluacaktr.
Alam elementi ilavesi baka fazlarn da yapda bulunmasn salayabilir. Alamn karbon
ieriine bal olarak oranlar deimekle birlikte, Fe-C denge diyagramna gre, oda
scaklnda + Fe
3
C bileenlerinden oluacak yapya sahip bir malzeme bulunacaktr. Ancak
biraz daha ayrntya girildiinde yaplar daha belirgin hale gelir.
% 0,022-0,76 C arasnda: + P, P=( + Fe
3
C)
% 0,76 C: P = ( + Fe
3
C)
% 0,76 C zerinde (2,1e kadar): P + Fe
3
C
A. % 2,1 C ieriinin zerinde yap oluumuna tektik reaksiyonun da etkisi vardr. Bu
bakmdan nce tektik reaksiyon ile ledebrit ( + Fe
3
C) oluur, takiben scaklk 727
o
Cye
yani tektik reaksiyon scaklna dnce, ledebritteki ostenitten perlit meydana gelir. Nihai
yap yine ve sementitten ibaret olacaktr, fakat katlama yolu farkldr. ekil 2-4de
alamn karbon miktarna bal olarak oluacak yaplar gsterilmitir.
Her bileime ait yaplarn oluumunda balang noktas olarak ostenit () faz alan
alnmtr. Ostenit katlama srasnda peritektik reaksiyon sonucu olumaktadr. tektoidalt
blgede, scakln dmesiyle ostenit+ ferrit blgesine girilir. Yani ostenit tane snrlarnda
ferrit tanecikleri ekirdekleir ve scaklk A
1
yani 727
o
Cye dnceye kadar byrler. Bu
scakla gelindiinde, yapdaki ferrite dnmemi ostenit tektoid reaksiyon ile perlite
dnr; 727
o
Cnin hemen altnda yap ferrit ve perlitten ibarettir. Bu scaklktan oda
scaklna kadar baka bir faz dnm olmayaca iin oda scaklndaki yap da ayndr.
tektoid bileimde ise, alfa + ostenit blgesi yoktur. Alamn soumas ile tektoid scaklkta
ostenit dorudan perlite dnr. Yapnn tamam perlit olur (ekil 3). tektoidst
bileimde, alam nce ostenit faz alanndan ostenit + sementit faz alanna girer. Yani tane
snrlarnda sementit ekirdekleir ve byr. Sementite dnmeyen ostenit ise tektoid
scaklkta perlite dnr. Nihai yap sementit ve perlitten ibarettir (ekil 4).


ekil 2. tektoidalt bileime sahip Fe-C alamnn oda scaklndaki yaps


ekil 3. tektoid bileime sahip Fe-C alamnn oda scaklndaki yaps


ekil 4. tektoidst bileime sahip Fe-C alamnn oda scaklndaki yaps
Yukarda anlatlan yap oluumu yava souma artlarnda gerekleir (dengeli souma) ve
oluan yaplarn hepsi denge diyagram zerinde grlr. Ancak endstriyel alamlar
genellikle hzl soutulurlar. Bu ekilde oluan yaplar ise denge diyagramnda bulunmazlar.
Fe-C alamlar iin denge d yaplar martensit ve beynit adlar ile bilinirler (ekil 5).

(a)

(b)
ekil 5. Fe-C alam sisteminde hzl (denge d) souma ile oluan yaplar. a) Beynit, b)
martensit.
Fe-C alamnn C miktar a. %2,1i anca malzeme artk elik olarak isimlendirilmez. Bu
malzemeler dkme demir adn alr. Gerekte dkme demirlerin karbon ierii a. % 2,5-4,5
C arasnda bulunur. Bu malzemelerin yaps eliklerden farkldr.
Dkme demirlerde eliklerden daha fazla karbon vardr. Dkm yoluyla elde edilmeleri
kolaydr. Ancak plastik ekillendirilmeleri mmkn deildir. Karbonla birlikte silisyum ve
manganez de bileimde nemli bir yer tutar.
Dkme demirler, esas itibariyle 3 gruba ayrlabilir:
a) Gri dkme demirler (lamel grafitli dkme demir ve kr dkme demir adyla da
bilinir). Dkme demirlerin zellikleri en zayf olan fakat tonaj olarak en ok retilen
grubudur. Karbon, yapda lamel ekilli grafitler olarak (serbest halde) bulunur. Matris
ferritik, perlitik veya bunlarn karm eklinde olabilir. Mukavemet ve sertlik ferrit
oran arttka der, perlit oran artka artar. Gri dkme demirler DIN (DIN 1691)
normunda GG, TS-552 normunda DDL olarak adlandrlr. Bu tanmlamay takiben
15-20-25-30 ve 35 uzantlar kullanlr. Bu uzantlar malzemenin minimum ekme
mukavemetini gsterir. rnein GG-25 demek ekme mukavemeti en az 25 kg/mm
2

olan gri dkme demir demektir. Bunlardan DDL-15 ferritik-perlitik, DDL-20 perlitik-
ferritik, dier grup en az %90 perlitik yapldr. Genel bileimleri C:%2,5-4, Si:%1-
3, Mn:%0,4-1,0, P:max. %1 ve S: max. % 0,25 eklindedir. ekil 6ada perlitik lamel
grafitli dkme demirin mikroyaps grlmektedir. Lamellerin dalm ve boyutlar
dkme demirin zelliklerini etkiler. Zayf mekanik zelliklerine karlk gri dkme
demirler birok mhendislik uygulamasnda baar ile kullanlmaktadr. Bunun sebebi
gri dkme demirlerin titreim absorbe etme kabiliyetlerinin ykseklii ve grafitli
yaps nedeniyle srtnmelerinin dk olmasdr.

(a)

(b)

(c)

(d)
ekil 6. Dkme demirlerin tipik mikroyaplar. a) gri dkme demir, 500X, %3 Nital,
b) Kresel grafitli dkme demir, 200X, %3Nital, c) beyaz dkme demir ve d) temper
dkme demir

b) Kresel grafitli dkme demir (snek dkme demir, sfero dkme demir, nodular
dkme demir): Gri dkme demirde olduu gibi, karbon yapda grafit halinde bulunur.
Farkl olarak grafitler kresel formdadr (ekil 6b). Matris yine ferritik, ferrit +
perlitik veya perlitik olabilir. Grafitin kresel formda olmas bu dkme demir
grubunun tokluunun ok yksek olmasna neden olmutur. elie yakn zellikleri
vardr ve her geen gn kullanm alan genilemektedir. Isl ilemle zellikleri
gelitirilebilir. Bu tr dkme demirler GGG (DIN 1693) veya DDK (TS 526) olarak
kodlanr. 40-50-60-70-80 uzantlar ise malzemenin mukavemetini gsterir. Bunlardan
40 ve 50 kaliteler ferritik arlkl, 60-70 kaliteler daha ok perlitik ve 80 kalite perlitik
yapldr. Son yllarda az alam ilavesi ile 90 uzantl yksek mukavemet
uygulamalarnda kullanlabilen kaliteler gelitirilmitir. ekil 6bde ferritik-perlitik
kresel grafitli dkme demirin yaps grlmektedir. Tipik bir kresel grafitli dkme
demir bileimi yledir: C:%3-4, Si:%1,8-2,8, Mn: %0,15-0,9, P: max.%0,010, S:
max.% 0,03.
c) Beyaz dkme demir: Gri ve kresel grafitli dkme demirden farkl olarak, yapdaki
karbon serbest halde (grafit eklinde) bulunmaz. Karbon bileik (sementit) halindedir
(ekil 6c). Sementit (demir karbr) ok sert bir fazdr. Bu nedenle beyaz dkme
demirler ok sert olurlar ve anma direncinin gerekli olduu yerlerde kullanlrlar
(deirmen astarlar, eskavatr trnaklar, vb). Esasen bileimi beyaz dkme demirin
bileimine benzer, ancak hzl soutulduu iin grafit oluumu gereklemez ve
karbon karbr eklinde bileik yapar. Nihai yapda serbest haldeki sementit ile birlikte
tektik ledebrit ve perlit de bulunur. tektikalt karbon bileimine sahip alamlarda
yap perlit + ledebrit eklinde iken, tektikst alamlarda ledebrit ve sementit
eklindedir. ekil 6cde beyaz dkme demirin mikroyaps gsterilmitir. Beyaz
dkme demirlere Cr katmak suretiyle hem anma direnci hem de korozyon direnci
ok yksek olan kromlu beyaz dkme demirler yaplmakta ve yaygn olarak
kullanlmaktadr. Tipik bir beyaz dkme demir bileimi: C:%1,8-3,6, Si:%0,50-1,90,
Mn:%0,25-0,80, P: %0,06-0,18 ve S: %0,06-0,20.
d) Temper dkme demir: Bu tr dkme demirin dorudan retimi yoktur, esasen beyaz
dkme demirin sl ilemi ile elde edilir. Beyaz dkme demir yksek scaklkta uzun
sre tutulursa yapdaki sementit Fe
3
C Fe + C eklinde dekompoze olur. Ayran
karbonlar bir araya gelerek temper karbonu ad verilen karbon blgeleri olutururlar
(ekil 6d). Matris perlitik, perlitik/ferritik veya ferritik olabilir. Temper dkme
demirin zellikleri beyaz dkme demire benzemez. Temper dkme demirler TSE
normunda (TS 519) DDTS ve DDTB olarak gsterilmektedir.















EKLER

Ek 1. Alam elementlerinin Fe-C denge diyagramnda a) tektoid noktann karbon miktarna,
b) tektoid scakla etkileri.



Ek 2. Karbon miktarnn eliin
zelliklerine etkileri.

Ek 3. Ostenitte znen alam elementi
miktarna bal olarak sertlik deiimi.






(a)

(b)
Ek 4. Fe-C alamlar (elik) iin srekli souma erileri a) 4340 eliinin srekli souma
erisi, b) bir baka eliin srekli souma erisi (diyagramlar zerinde eliin TTT
diyagram, souma hzlarna bal olarak oluan yaplarn sertlik deerleri grlmektedir).

Ek 5. %0,8 C bileimli Fe-C alamnn TTT erisi