You are on page 1of 29

History Studies

Volume 4/1 2012








Osmanlda Kadnlarn Memuriyette stihdam Meselesi Ve Sicill-i
Ahvlde Kaytl Memurelerin Resm Hl Tercmeleri
The Issue of Womens Employment in State Service in the Ottoman Empire and
Women in the Sicill-i Ahval Records

Yunus ZGER



zet
Osmanlda kadn ve kadnn eitimi konusu, modernleme srecinin en nemli alanlarndan biri olarak
kabul edilir. Tanzimatla birlikte toplumdaki stats deimeye balayan Osmanl kadn, ilk olarak eitim
olanaklarndan eite yararlanma hakkn elde etti. Kzlar iin alan ilkokul ve ortaokuldan sonra bu okullara
bayan retmen yetitirmek amacyla Kz retmen Okulu ald. Balangta baz tereddtler yaanm olsa da bir
sre sonra okul, ilk mezunlarn verdi ve bu mezunlar bayan retmen olarak eitim ordusuna dhil oldu. Kadnlar
sadece eitim alannda deil ayn zamanda salk alannda da grlmeye baland. Kamuoyunun belirlenmesinde
etkin rol alan gazete, dergi ve dier basn organlarnda kadn konusu daha fazla yer bulmaya balad. Baz dergiler
sadece kadnn sorunlaryla ilgili yayn yapt. Bylece kadnn problemi, yine kadnlar tarafndan ele alnd.
Merutiyet dneminde memurlarla ilgili nemli dzenlemelere gidildi. Bu balamda 1879 ylnda Sicill-i
Ahvl daresi kuruldu ve memurlarn sicil kaytlar burada tutulmaya baland. Brokratik yapnn tespitine imkn
veren Sicill-i Ahvl Defterleri, kadn memurlarn nicelik ve niteliini de ortaya karmay salad. imdilik tespit
edilen otuz alt memurenin doum yerleri, eitim durumlar, grev yapt kurum ve ehirler, aldklar maa
durumu, defterlere dayanlarak ortaya konuldu.
Anahtar Kelimeler: Osmanl Brokrasisi, Kadn Memurlar, Sicill-i Ahval Defterleri, Kadn
retmenler
Abstract
Women and education of women are considered among important subjects of modernization process in
the Ottoman Empire. Along with the Tanzimat, the status of the Ottoman women began to change and they got the
right of benefitting equally from state education. After opening of elementary and secondary schools for girls,
Teaching School for Girls was opened to train women teachers for these schools. Although there were some doubts
at the beginning, after a while the school gave its first graduates and these teachers joined the education system.
Women did not only appear in education but also in healthcare system. Discussion on women began to take part
more often in newspapers, journals and other press organs which played an important role in the determination of

Yrd .Do. Dr., Bozok niversitesi- Yozgat


Osmanlda Kadnlarn Memuriyette stihdam Meselesi Ve Sicill-i Ahvlde 420

History Studies
Volume 4/1 2012

public opinion. Some journals solely made publication on womens problems. Thus womens problems were
expressed by women.
During the Merutiyet period significant amendments were made concerning civil servants. In this
context, the Sicill-i Ahval daresi (Personal Records Department) was established and the records of civil servants
were kept in this department. The Sicill-i Ahval Records made it possible to understand bureaucratic structure and
it also helped to expose the quantity and quality of women civil servants. In this article, thirty-six women who were
detected in these records are evaluated according to their birthplace, educational level, work place and city of
service and salary.

Keywords: Ottoman Bureaucracy, Women Civil Servants, Sicill-i Ahval Records, Women Teachers.
Giri
Osmanl toplumunda kadnn yeri konusu, sosyal tabakalama, geleneksel anlay ve
klasik dnem Trk aile yaps ile dorudan ilgili bir alandr. Sz konusu klasik dnemde,
nfusun byk bir ksm krsalda ky ve ky alt yerleim alanlarnda geni aileler halinde
hayatlarn srdryorlard. Kadnn itimai hayattaki pozisyonu da bu yap iinde ekillenmek
zorundayd. Erkek egemenliinin hkm srd bu yapda, aile bireylerinin geimini
salama grevi, hanenin reisi sfatn tayan babaya aitti. Para kazanma ykmll olmayan
anne, ev ileriyle ve ocuklaryla megul olurdu.
Kadnn memuriyetlerde istihdam meselesi, Osmanl toplum yapsyla dorudan
ilintili olarak deerlendirilmek zorundadr. Toplumda kadn algs, onlarn Tanzimata kadar
memur olarak grev almalarna frsat tanmamt. Sz konusu bu alg, bir yandan kadnn
memuriyetine kar gelirken, dier taraftan kadnn krsalda tarlada, ehirde ise kk i
kollarnda alp kazanmasn normal karlamaktayd.
Kadnlarn memuriyette grev almalar ancak son dnemde mmkn olabilmise de
Osmanl kadnnn asrlardan beri vakf kurucusu ve mtevellisi olmas, herhangi bir itiraza
uramamt. Padiah ya da st dzey brokrat
1
e ya da kzlar haricinde Anadolunun kk
bir ehrinde de kadn vakf yneticilerine rastlanmas dikkate deer bir durumdu
2
.
XIX. Yzyln son eyreine kadar memur olarak devlet hizmetinde grev almayan
Osmanl kadn, kendisine kalan gayrimenkul kiraya vererek, satarak, elde ettii paray dier
alanlarda kullanmakta ve ekonomik hayata katk salayabilmekteydi. zellikle ticari yn ar
basan Bursa, Kayseri gibi ehirlerde ev dnda dkkn, bahe, iftlik ve imalathane sahibi
kadnlara rastlanmaktayd
3
. Bundan baka 1844 ylnda gerekletirilen temettat saymlarnda
kadn hane reislerine de tesadf edilebilmekteydi
4
.
Bu aratrmada meselenin iyice anlalmas iin ncelikle Tanzimat dneminde
kadnn eitimine ynelik faaliyetlerden ksaca sz edilecek, akabinde kadnlarn memuriyette

1
Vakflar Genel Mdrl Arivinde yer alan 26.000 vakfiyenin 2.309u hatun vakflardr. Bkz. Yasemin Tmer
Erdem, Halime Yiit, Bacyn- Rmdan Gnmze Trk Kadnnn ktisad Hayattaki Yeri, stanbul Ticaret Odas
Yaynlar stanbul 2010, s.73.
2
rnein Bayburt ehrinde Hace Ali Aa vakfnn 1861-1865 yllar arasnda mutasarrf ve mtevellilik vazifesi,
Nesime, Esma ve Vesile adl kadn tarafndan yrtlmtr. Bkz. Yunus zger, XIX. Yzyl Bayburt (Sosyo-
Ekonomik, dari ve Demografik Yap), stanbul 2008, s.367.
3
Sibel Dulum, Osmanl Devletinde Kadnn Stats, Eitimi ve alma Hayat (1839-1918), Osmangazi
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Danman Cezmi Karasu, Eskiehir
2006, s.56.
4
Bayburt temettat defterlerine gre 1845 ylnda Cebre Kyndeki on sekiz numaral hanenin reisi Mnire adnda
bir kadnd ve deftere Abdinin zevcesi Mnirenin temettuat eklinde yazlmt. zger, XIX. Yzyl Bayburt,
s.358.
421 Yunus ZGER

History Studies
Volume 4/1 2012


istihdam hususu ele alnacak ve ardndan da memurelerin resm hl tercemelerine yer
verilecektir.

A- KADINLARIN ETMNE YNELK FAALYETLER
Osmanl toplumunda Tanzimat ncesinde kz ocuklarn gidebilecei yegne eitim
kurumu sbyan mektepleri olup, hemen her mahallede bir tane bulunduundan bu mektepler
halk arasnda Mahalle Mektebi olarak anlrd
5
. Be-alt yalarndaki kz ve erkek ocuklarn
devam ettii bu mektepler ayr ayr alm olabilecekleri gibi, her iki cinsin birlikte devam
ettikleri sbyan mektepleri de bulunurdu. Dnemim sosyo-kltrel yaps icab retmenleri
erkek olan bu mekteplere, kz ocuklarnn belirli yatan sonra devam etmesi uygun
grlmezdi. Ekonomik durumu iyi olan aile kzlar, muallim-i mahsus diye tabir edilen zel
retmenlerden ders alarak eitimlerini artrabilme ansna sahipti, ancak genel olarak bu
dnemde kzlarn eitimi sbyan mektepleri ile snrl kalmaktayd
6
. Sbyan mektebi sonrasnda
genelde kz ocuklar, annesinin dizi dibinde sadk, itaatli, namuslu, ev ilerini bilen bir e ve
ocuklarna iyi bir anne olmak zere yetitirilirlerdi
7
.
Siyas, idar, asker ve mal sahalar bata olmak zere birok alanda yaanan zihniyet
dnmnn milad olarak grlen Tanzimat dneminde, kadnn sosyal statsnde de bir
takm deiime yol aacak dzenlemelere gidildi. Oluabilecek tepkilerden korkulmas
nedeniyle, yenilerinin yannda eskilerin de muhafaza edilmek zorunda kalnmas, baz
alanlarda ikili sistem meydana getirmise de Tanzimat, Trk modernlemesinin en nemli
dnm noktas olmutur.
1839 ylnda ilan edilen Tanzimat Fermannda kadnn eitimi konusuna dorudan
deinilmemekle beraber, yaplmas planlanan ya da gerekletirilen reformlar sayesinde,
Osmanl Batllamasnn en problemli alan olarak kabul edilen kadnn eitim
imknlarndan faydalanmasnn yolu alm oldu
8
.
Bir sre sonra kadnn toplumdaki yeri, edeb eserlerin de konusunu oluturmaya
balad. Balangta erkekler kanalyla gndeme tanan birok husus, bundan byle Fatma
Aliye gibi kadn yazarlar araclyla yani kadnn sorunu yine kadnlar tarafndan tartmaya
ald
9
. Kadn konusu, dnemin gazete ve dergilerin gndeminden de hi dmedi. Tanzimat
dneminde karlan on e yakn gazete ve dergiden ikisi, kadnlarla ilgili olarak yayn
yapmaya balad
10
. Bylece kadnlar, ilk defa basn yoluyla kendilerini ifade ve tantma imkn
elde etti. Ardndan da Terakki gazetesinin haftalk eki olarak hazrlanan Terkki-i
Muhaddertn 1869da yayn hayatna girmesiyle mesele, ilk kadn dergisinde ele alnmaya
baland
11
.

5
Songl Keeci Kurt, Osmanl Devletinde Kadn Eitimi Haremden Mektebe, stanbul 2011, s.21.
6
Mustafa anal, Osmanl mparatorluunda Kz retmen Okulunda Grev Yapan Kadn dareci ve retmenler
ile Okuttuklar Dersler, Belleten, c. LXVIII / 253, (Aralk 2004), Ankara 2005, s.650.
7
Erdem; Yiit, Bacyn- Rmdan Gnmze Trk Kadnnn ktisad Hayattaki Yeri, s.62.
8 Nevin Meri, Kadnda Meydana Gelen Deiimlerin Tarihselliinden Birka Kesit, Osmanldan Cumhuriyete
Kadnn Tarihi Dnm, stanbul 2000, s.54; Ycel Gelili, Education Of Women From The Ottoman Empire
To Modern Turkey, South-East Europe Review For Labour and Social Affairs, Volume: 4, Year: 2004, p. 122.
9
Firdevs Canbaz, Fatma Aliye Hanmn Romanlarnda Kadn Sorunu, Bilkent niversitesi Ekonomi ve Sosyal
Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Danman Laurent Mignon Ankara 2005, s.2.
10
Leyla Kaplan, Cemiyetlerde ve Siyasi Tekilatlarda Trk Kadn (1908-1960), Ankara 1998, s.16.
11
Serpil akr, Osmanl Kadn Hareketi, stanbul 1996, s.22; Arzu eyda; Kadn Eitimi Balamnda Hanmlara
Mahss Gazete Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, say 29, Erzurum 2006, s.281.
Osmanlda Kadnlarn Memuriyette stihdam Meselesi Ve Sicill-i Ahvlde 422

History Studies
Volume 4/1 2012

Tanzimatn nn at bu alan, 1876 ylnda Merutiyetin ilanyla balayan
Merutiyet dneminde daha ileri admlarn atlmasn salad. Ahmed Rza gibi
Avrupay yakndan tanyan aydnlar, kadnn eitimsizlii meselesini toplumunun geri kal
nedenlerinden biri olarak ileri srdler ve bunu gidermek iin almalar yaptlar
12
.
Tanzimatn yol at bu fikr gelimelere ramen kzlarn eitimi konusunda ilk ciddi
teebbs, fermann ilanndan yaklak yirmi yl sonra gerekleti. 1859 ylna kadar sadece
sbyan mekteplerine gidebilme hakk bulunan kz ocuklar, bu tarihten itibaren Sultan Ahmed
civarndaki Cevri Usta
13
Mektebinin taife-i nisaya mahsus olarak Kz Rtiyesine
dntrlmesi sayesinde, eitimlerini bir adm daha ilerletebilme imkn elde ettiler. Kzlarn
yeni okula gnderilmelerini salamak zere hkmetin verdii gazete ilannda, okuma-
yazmann erkek ve kadnlar iin elzem olduu gibi, imdiye kadar allmam bir hususa
vurgu yapld. Balangta her ne kadar ocuklar okutacak kadn retmen bulunamam ve
nak dndaki dersleri erkek retmenler tarafndan verilmi
14
olsa da sz konusu kz
rtiyeleri, ileride devlet dairelerinde kadn memurlarn istihdamn mmkn klabilmenin
yolunu aacak olan ilk teebbs oldu ve dier gelimeler bunu takip etti.
stihdam mmkn klan gelimelerden birisi, Batl anlamda modern genel eitim
kurumlarnn oluturulmasnn balangc saylan Maarifi-i Umumiye Nizamnamesinin
ilanyla gerekleti. Safvet Paann Maarif Nazrl srasnda
15
Nisan 1869da yaymlanan
nizamname, btn devlet kurumlarn kapsayan ve Avrupa tesiriyle gerekletirilen
reorganizasyon hareketinin bir paras olarak kabul edildi
16
. Bundan byle Osmanlda eitim,
bir devlet meselesi olarak kabul edildi
17
. Ayn nizamnamede sbyan mekteplerine devam
zorunluluu erkekler iin 6-10, kzlar iin 7-11 yalar aras olarak belirlendi
18
.
Kz rtiyelerinin almas, bu okullarda grevlendirilecek kadn retmen ihtiyacn
gndeme getirdi. Dnemin Osmanl toplumsal yaps, kz rtiyelerinde kadn retmenlerin
istihdam edilmesini zorunlu klyordu. Bu nedenle sorun, 1869 tarihli nizamnamede ele
alnarak, kz sbyan ve kz rtiyelerine retmen yetitirmek zere stanbulda bir kz
retmen okulunun (Darlmuallimat) almas kararlatrld
19
ve 26 Nisan 1870te okul
hizmete girdi
20
. Ayn dnemde imparatorluun byk merkezlerinde kz rtiyelerinin almas

12
smail Gven, Ahmed Rzann Kadn Eitimine likin Grleri, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri
Fakltesi Dergisi, 31/1, Ankara 1998, s.151.
13
Cevr Kalfa, Sultan IV. Mustafa tarafndan verilen emirle ldrlmesi istenen ehzade Mahmutun ( II. Mahmut)
hayatn kurtaran kadndr. Mahmut, hkmdar olduunda Cevr Hanm hazinedar ustalna getirmitir. Bu
nedenle Cevr Usta diye bilinir. Adna alm olan okul binas, gnmzde Divanyolu Sultan Ahmed meydan
karsnda Trk Edebiyat Vakf binas olarak varln srdrr. Ayrntl bilgi iin bkz. Erdem; Yiit, Bacyn-
Rmdan Gnmze Trk Kadnnn ktisad Hayattaki Yeri, s.72.
14
Osman Ergin, Trk Maarif Tarihi, c.III-IV, stanbul 1977, s.457458.
15
lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul 2005, s.188.
16
Bayram Kodaman, Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, Ankara 1999, s.20.
17
Hamza Altn, 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ve retmen Yetitirme Tarihimizdeki Yeri, Frat
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 13/ I, Elaz 2008, s.272.
18
Sibel Dulum, Osmanl Devletinde Kadnn Stats, Eitimi ve alma Hayat (1839-1918), Osmangazi
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Danman Cezmi Karasu, Eskiehir
2006, s.31.
19
Sz konusu nizamnamenin 68-78. maddeleri Darlmuallimtla ilgilidir. Bkz. anal, Osmanl mparatorluunda
Kz retmen Okulunda Grev Yapan Kadn dareci ve retmenler ile Okuttuklar Dersler, s.651.
20
Akyz, Trk Eitim Tarihi, s.182.
423 Yunus ZGER

History Studies
Volume 4/1 2012


da hzland
21
. Bylece Osmanl kadnna devlet eliyle meslek ve kltrel adan eitim
kaplar iyice aralanm oldu
22
.
Sbyan ve rtiye olarak iki ksma ayrlan Darlmuallimatta sbyan ubesinin eitim-
retim sresi iki yl, rtiyenin yl olarak belirlendi. Ders mfredatnn da tespit edildii
nizamnamede okulun kadrosu, bir mdire ile yeteri kadar retmen, nak ustabas ve
hizmetiden oluturuldu. Ancak henz kadn retmen yetimediinden, okul idaresinin geici
olarak yal ve edip bir erkek retmen tarafndan yrtlmesine karar verildi. Okulda dini
ilimler balangc (mukaddemt- ulm- dinye) ve ahlak dersinden, hesap dersine, nesih ve
sls hattndan, nak ve terzilikle ilgili derslere kadar muhtelif trden derslerin okutulmas
kararlatrld. Yaplan snavla seilen 32 kz, okulun ilk rencileri oldu
23
. retmen
okullarnda rencilere 80120 kuru aylk burs verildi ve mezuniyetten sonra be yl mecburi
hizmet yapmalar n grld
24
. 1873 ylnda mezun edilen 17 kii, okulun ilk mezunlar olarak
tarihe geti ve stanbuldaki alt kz rtiyesinin ilk bayan retmenleri olarak greve balad.
Sonraki dnemlerde de ihtiyaca gre okul mfredatnda ve eitim stratejilerinde bir
dzine deiikliklere gidildi. 1909 ylnda kz okullar hakknda hazrlanan bir raporda dier
okullar dzene sokabilmek iin ncelikle Darlmuallimattan balanmas nerildi ve ilk
olarak pedagoji derslerinin verilmesi gereklilii zerinde duruldu
25
.
II. Merutiyetin estirdii serbestlik havas, kadnlarn sosyal yaamnda da deiiklik
getirdi. Hkmetin desteiyle kadnlar, eitli cemiyetler kurdu ve aktif olarak grev ald.
Ayn ekilde kadnn sorunlarn ele alan basn- yayn organ saysnda da byk art oldu
26
.
Eyll 1914te stanbulda nas Drlfnnu adl yksek renim veren okul ald.
Bylece kzlara ilk defa yksek renim hakk tannd. Okulun ilk rencileri, stanbul
Darlmuallimat ile Kz dadisinin mezunlar ve giri snavn kazanan bayanlardan olutu.
1917de ilk mezunlarn veren okul, 1920den itibaren Darlfnna baland
27
.
Kz ocuklarnn eitimine ynelik faaliyetler, phesiz sadece retmenlikle snrl
kalmad. Sanat ve meslee ynelik yaplanlarn yan sra salk alannda istihdamlarn
salayacak almalar da yapld. Sanata ynelik almalarda zellikle Mithat Paann gayreti
rnek alnd. Mithat Paa, Tuna Valilii srasnda kimsesiz ocuklara i bulmak ve memleketin
bir ksm kk sanat ihtiyalarn karlamak amacyla sanayi mekteplerinin almasna n
ayak oldu. Bu balamda Rumelideki ordunun elbise ihtiyacn karlamak iin Rusukta bir
fabrika kurdu ve Avrupaya elemanlar gnderip fabrikaya aletler getirtti. Daha sonra da
fabrikada almak zere ksz kzlar toplatp 1865 ylnda Rusukta bir Kz Sanayi Mektebi
atrd. Alannda rnek alnan bu uygulama, ksa sre sonra stanbulda da kendini gsterdi
28
.
Mithat Paa, Tuna Valiliinden stanbula ura-y Devlet reisliine (Dantay)
atannca, Sanayi slhhaneleri ile daha geni ekilde ilgilendi ve Trk Sanayisinin kmesini

21
Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi M..1000- M.S. 2010, Ankara 2010, s.164.
22
efika Kurnaz, Cumhuriyet ncesinde Trk Kadn 1839-1923, stanbul 1997, s.17.
23
Ergin, Trk Maarif Tarihi, s.672.
24
Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, s.189.
25
Kurnaz, Cumhuriyet ncesinde Trk Kadn, s.84.
26
Merutiyet dneminde kadnlarn faaliyetleri hakknda bkz. Vuslat Devrim Altnz, The Ottoman Womens
Movement: Womens Press, Journals, Magazines And Newspapers From 1875 To 1923, Miami University
Department of History Yaymlanmam Master Tezi, Oxford, Ohio 2003; Leyla Kaplan, Cemiyetlerde ve Siyasi
Tekilatlarda Trk Kadn (1908-1960), Ankara 1998.
27
Dulum, Osmanl Devletinde Kadnn Stats, Eitimi ve alma Hayat, s.52.
28
Ergin, Trk Maarif Tarihi, s.686, 690.
Osmanlda Kadnlarn Memuriyette stihdam Meselesi Ve Sicill-i Ahvlde 424

History Studies
Volume 4/1 2012

nlemek ve onu himaye etmek iin Islah- Sanayi Komisyonunun almalarna katkda
bulundu. Bu komisyonun almalar sonunda Kasm 1868de stanbul Sultanahmet
mevkiinde, eski Klhane ile etrafndaki arsalar zerine ina edilmi olan Mekteb-i Sanayi adl
okul eitime balad
29
. Daha sonra ayn amalarla 1878 ylnda Ahmed Vefik Paa tarafndan
skdar mrahorda skdar Kz Mektebi adl bir okul ald. Ayn okul 1881 ylnda Suphi
Paa tarafndan Kz Sanayi Mektebi haline getirildi. Bylece skdar Kz Enstitsnn
temeli atlm oldu
30
.
Kadnlarn salk alannda istihdam iin yaplan almalar ise olduka eskiye
dayanyordu. Osmanlda modern tp eitimi konusunda ilk giriim, askeri ihtiyalara cevap
verilmesi amacyla 1806 ylnda Tersane Tbbiyesi adl okulun alyla gerekleti
31
.
Ardndan tp ve cerrahlk retimi yapan ve Mslmanlardan tabip ve cerrah yetitirmeyi
amalayan Tphane-i mire ve Cerrhhane-i Mamre adl okulun 14 Mart 1827de al
takip etti
32
.
Alan bu tphanede cerrh dersi esnasnda ebelik de gsterildi ancak sadece erkek
ebeler yetitirilmee baland
33
. Osmanllarda doum, Tanzimat yllarna kadar ok iptidai
ekillerde ve salksz ortamlarda yaplyordu. Ebe ad verilen doum yaptran kadnlar, bu
konudaki bilgilerini baka ebelerden reniyorlard. Doum ve dourtma bilgisi konusunda
bilimsel anlamda herhangi bir kaynak ya da eitimleri yoktu. Baz bebekler doum annda
lrken, bazlar da doum esnasnda ortaya kan rahatszlklarla mr boyu yaamak zorunda
kalyorlard. Yine ayn hatalar ve bilgisizlik sonucu, birok anne aday da doum esnasnda
lyordu. Bu duruma bir son vermek isteyen hekimba, 1842 ylnda Tbbiye Mektebinde
ebelik kurslar almas iin giriimde bulundu ve bu teklif kabul edilerek 1843ten itibaren
Tbbiyede Fenn-i Kble (ebelik bilgisi) kursu ald. Hekimbann hazrlad layihada, Fenn-
i Vilde ve Fenn-i Kble derslerinin uygulamalarnn Avrupadan getirtilecek cenin maketleri
zerinde yaplaca, kursu baaryla bitirenlere ruhsat verilecei, ruhsat olmayanlarn doum
yaptramayaca ifade edildi
34
.
Bu usulle eitime balayanlar, 1845 ylnda mezun oldu. Padiahn huzurunda
diplomalarn alan bu ilk mezunlardan 10u Mslman 26s ise Hristiyand. Balangta
okula kabulde okuma-yazma art bile aranmazken, II. Merutiyet sonrasnda ilkokul mezunu
olma art getirildi. 1905 ylnda Asker ve Mlk Tbbiyeler, Haydarpaaya nakledilince bo
kalan binada Kadrga Veldetnamesi ad altnda mstakil bir ebe mektebi ald. Bunun
yannda bir de Doum Seririyyat ad verilen klinik hizmete girdi
35
.
Btn bu icraatlar, kadnn sosyal statsnde byk bir deiimi salamtr. Bunun
yan sra toplumdaki kadn algsnda byk bir zihni dnm gereklemitir. Kadnn
eitim alannn geniletilmesi ve eitim haklarndan istifade yollarnn artrlmas giriimi, sz
konusu deiimin omurgas olmutur.

29
Yaar Semiz, Recai Ku, Osmanlda Mesleki Teknik Eitim stanbul Sanayi Mektebi (1869-1930), Seluk
niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi, say 15, Konya 2004, s.280.
30
Ergin, Trk Maarif Tarihi, s.686, 690.
31
Dersleri, talyanca ve Franszca dillerinde olan ve ders kitaplar Avrupadan getirtilecek ekilde dzenlenen okul,
III. Selimin tahttan indirilmesinden sonra 1808de kapatlmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Ekmeleddin hsanolu;
Salim Aydz, Yenileme Dneminde Osmanl Bilim ve Eitimi Trkler, c. XIV, ( Editrler; Hasan Celal Gzel,
Kemal iek, Salim Koca), Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, s.888.
32
Akyz, Trk Eitim Tarihi, s.146.
33
Ergin, Trk Maarif Tarihi, s.540, Kurnaz, Cumhuriyet ncesinde Trk Kadn, s.39.
34
Cneyt Okay, Son Dnem Osmanl Toplumunda ocuk (1850-1900), Trkler, c.XIV, s.46.
35
Ergin, Trk Maarif Tarihi, III-IV, s.540, Kurnaz, Cumhuriyet ncesinde Trk Kadn, s.39.
425 Yunus ZGER

History Studies
Volume 4/1 2012


B- KADINLARIN MEMURYETLERDE STHDAMI
Osmanl kadnna devlet dairesinde maal olarak istihdam edilmenin yolu Tanzimat
dneminde ald. nceki paragrafta deinildii zere, 1845 senesinde padiah huzurunda
diplomalarn alan Mslman Trk ebeler, salk alannda hizmet etmeye baladlar. Eitim
alannda ise ilk defa Trk kadn Darlmuallimattan mezun olan retmenlerin greve
balamasyla kamusal alana dhil oldu.

Bir sre sonra da kz okullarnn ynetiminde sz
sahibi olan kadnlar, II. Merutiyetle birlikte mfetti olarak da grev aldlar
36
.
Kadnlarn eitim ve salk sektr dnda istihdam ise Balkan savalar ve I.Dnya
sava sonrasnda gerekleti. Erkeklerin cepheye gidiiyle bo kalan kadrolar kadn
memurlarla doldurma cihetine gidildi. 1912de stanbul Polis Mdriyet-i Umumiyesi,
kadnlarn istihbarat memuresi olarak grev alabileceine dair izin verdi. 1913 ylnda Telefon
irketi, gazetelere ilan vererek santral memuresi ihtiyac olduunu bildirince, Mdafaa-i
Hukuk- Nisvan Cemiyeti (Kadn Haklarn Savunma Dernei) yelerinden Bedra Osman
Hanm, memure olmak iin bavuru yapt. Franszca ve Rumca konuabilme art ileri
srlnce Bedra Osman ve drt arkadann ilk mracaat kabul edilmedi. Bu durumun
Kadnlar Dnyas Dergisi tarafndan eletirilerek kamuoyu oluturulmas zerine, Bedra
Osman ve arkadalar bir yl sonra ie kabul edildi
37
.
Benzer durum Maliye Nezareti kalemlerinde de yaand. Bakanlk verdii gazete
ilannda, silhaltna alnm olan memurlarn yerine, o ileri grebilecek hanmlar greve
ard. Sava ortamnn depretirdii milli duygularn hkim olduu baz hanmlar, bu daveti
vatan hizmetine arlmak eklinde alglad. Neticede bavurular deerlendirildi ve yaplan
imtihan kazanan hanmlar, bakanlk kalemlerinde memuriyete balad
38
.
Bylece balangta okula gitmesine dahi msaade edilmeyen kadnlar, sosyal hayatn
hemen her alannda varlklarn hissettirdiler, gsterdikleri baarlar sayesinde kendilerine olan
olumsuz tavrlarn da deimesini saladlar.
C- SCLL- AHVL DEFTERLER VE BURADA KAYITLI MEMURELERN
SOSYO-KLTREL VE MESLEK DURUM AISINDAN ANALZ
Sicill, kelimesi szlkte iki manada kullanlr. Bunlardan biri, resm vesikalarn
kaydedildii ktk, dieri memurlarm durumu iin tutulan dosyadr
39
. Sicill-i Ahvl Dairesi
ise memurlarn sicil kaydnn tutulduu daireye verilen addr
40
.
Osmanl devletinde daha nce kk apl almalar yaplmakla beraber 1879 ylna
kadar devlet kademelerinde grevli olanlarn sicil kaytlar tutulmamt. Ahmed Cevdet
Paann Dhiliye Nazr olduu dnemde ilk olarak nezaret bnyesinde Memurn Kalemi
Mdrl oluturuldu. Mlkiye memurlarnn sicilleri burada tutulmaya baland. Daha
sonra mlkiye memurlarnn tercme-i hallerini kaydetmek amacyla Bb- lide Sicill-i Ahlak
Defteri tanzim ettirildi. Bu tr almalarn sonucunda nce muvakkat Sicill-i Ahvl

36
Yiit, Bacyn- Rmdan Gnmze Trk Kadnnn ktisad Hayattaki Yeri, s. 96, 110.
37
Kurnaz, Cumhuriyet ncesinde Trk Kadn, s.135; Erdem, Yiit, Bacyn- Rmdan Gnmze Trk Kadnnn
ktisad Hayattaki Yeri, s.114.
38
Maliye Nezaretine alnan ilk memure olan Nimet Gnaydnn o gnleri anlatm iin bkz. Nimet Gnaydn, lk
Kadn Memurlar, Hayat Tarih Mecmuas, yl 3, I/ IV, 1 Mays 1967, stanbul 1967, s.66.
39
Ferit Develiolu, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi Yaynlar, Ankara 1997. s.951.
40
Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, c.III, stanbul 1993, s.210.
Osmanlda Kadnlarn Memuriyette stihdam Meselesi Ve Sicill-i Ahvlde 426

History Studies
Volume 4/1 2012

Komisyonu tekil edildi. Sonra Bb- lde daimi statde Sicill-i Ahvl Kalemi oluturuldu.
Bu daire tarafndan memurlarn sicil kaytlar da Sicill-i Ahvl Defterine yazld
41
.
Sicill-i Ahvl Komisyonunun kurulmasndan itibaren mlk ve adl memurlardan 1909
ylna kadar 92.000 memurun sicil kayd 201 defterde topland
42
. Defterler, yaymlanan
nizamnameler dorultusunda tanzim edildi
43
.
Hazrlanan sorulara memurlar tarafndan verilen cevaplar vastasyla, memurun nerede
ve ne zaman dnyaya geldii, hangi okullarda eitim grd, babasnn ad ve varsa lakap ya
da unvan, mezuniyeti sonras istihdam edildii daire ve ehirler ile ald maa miktarlar gibi
pek ok husus ortaya karlabilmektedir.
Bu ynyle Sicill-i Ahvl Defterleri, 19. Yzyl ariv aratrmalarnda birok adan
nemli konulara kaynaklk edebilecek niteliktedir. Defterler sadece devlet memurlarnn hayat
hikyelerinin yazl olduu klasik biyografi zellii tamamakta, ayn zamanda memurlarn
grev yapt ehirlere ait birtakm zellikleri de ortaya koyabilen, devletin mal ve idar
politikasnn takibinin yaplmasna imkn tanyan, uygulanan eitim sistemi hakknda bilgi
elde edilebilen kaynak zellii de gsterir
44
.
Bu ynyle defterler, kadn memurlarn istihdam edildikleri yerleri, sosyo-kltrel
yaplarn ve ekonomik durumlarn da ortaya koymamza yardmc olmaktadr.
Bu aratrmada, sz konusu kaynak defterlerin taranmas sonucu sicil kaydna ulalan
ve aada tablo halinde gsterilen 36 kadn memur ele alnd. Meselenin daha iyi biimde
tahlilini salamak iin ncelikle sosyo-kltrel ve meslek eitlilik asndan deerlendirme
yapldktan sonra resm hl tercmeleri verilecektir.

Tablo:1- Sicill-i Ahvl Defterlerinde Kaytl Kadn Memurlar (Alfabetik Sralama)
Adile Hanm Adile Havva
Hanm
Adviye
Hanm
Aye Hanm Aye Nazire
Hanm
Emine
Bedriye
Hanm
Emine
Tevhide
Hanm
Fatma Binnaz
Hanm
Fatma Hanm Fatma Hanm Fatma Hanm Fitnat Hanm

Hafize Hanm

Hafize Fatma
Hanm
Hafize Huriye
Hanm
Hanife Hacer
Hanm
Hatice Kevser
Hanm
Hatice
Munibe
Hanm
Hayriye
Hanm
Kniye Hanm Kevser Hanm Mari
Halikadi
Hali Hanm
Mariko
Hanm
Meliha Hanm

Mesude
Hanm
Muhibbe
Hanm
Nebiye Hanm

Nadire Hanm Sadiye Hanm Safinaz
Hanm

41
Glden Saryldz, Sicill-i Ahvl Komisyonunun Kuruluu ve levi 1879-1909, stanbul 2004, s.17, 87-88; Necati
Akta, Babakanlk Osmanl Ariv Rehberi, stanbul 2000, s.240-241.
42
Akta, Babakanlk Osmanl Ariv Rehberi, s.241.
43
Bu hususta yaymlanan ilk nizamname, Sicill-i Ahvl Talimat- Ummiyyesi ve Zeyl ile Tarifnamesi Ahkm-
Mnderecesini Tavzihan ve Tadilen Vaz Olunan Devlet-i Aliyye-i Osmaniye Sicill-i Ahvl Kanunnme-i
Ummiyyesi adn tayordu. Ayrntl bilgi iin bkz. Talip Mert, Sicill-i Ahvl Defterleri ve Buna Dair
Yaymlanan Nizamnmeler -I,Ariv Aratrmalar Dergisi, say 2, stanbul 2000, s.100.
44
Yunus zger, Sicil-i Ahvl Defterlerine Gre Osmanl Brokrasisinde Yozgatl Devlet Adamlar, stanbul 2010,
s.25.
427 Yunus ZGER

History Studies
Volume 4/1 2012


aziye Hanm ehver Hanm erife Mnire
Hanm
erife Yakute
Hanm
Zehra Hanm Zeliha Hanm

1-Doum yerleri asndan memurelerin durumu
Aratrma konusu olan memurelerin, Osmanl corafyasnn birbirinden farkl
ehirlerinde dnyaya gelmi olduklar sylenebilirse de % 67 gibi olduka byk bir ksmnn
(24 kii) stanbul doumlu olmas dikkat ekicidir. Geriye kalan 12 kii ise farkl ehirlerde
domulardr. Bunlar iinde Adapazar, Ankara, Edirne, nebolu, Kastamonu ve Trabzon gibi
gnmz Trkiye snrlarnda domu olanlar olduu gibi; Grcistann Karadeniz kysndaki
Sohum ehrinde, Bulgaristann Deliorman blgesindeki umnu ve Yunanistann Teselya
blgesindeki Trhala ehirlerinde dnyaya gelmi olanlar da vard. Ayrca Mari Halikad
Hanm gibi Macaristan doumlulara da rastlanr.
2-Eitim durumlar asndan memurelerin durumu
Memurelerin eitim grdkleri okullar iki grupta ele almak mmkndr. Birincisi,
sbyan ya da ibtidai ad verilen gnmz ilkokul ksmna denk gelen okullar ile rtiye ad
verilen ve ortaokul benzeri okullardr. kinci grupta ise herhangi bir meslee ynelik olan ve
mezuniyet sonras ilgili sahada istihdam salayan kadn retmen okulu (Darlmuallimat) ve
Tp okullarnn ebelik ksmlar (Mekteb-i Tbbiye-i ahanenin kble snf) gibi mesleki
okullardr.
Bu ekilde yaplan bir deerlendirmeye gre memurelerin eitim durumlarnn
birbirinden ok farkl olmad anlalr. Byk ounluu mahallelerindeki sbyan ya da
ibtidai mekteplerde mukaddemt- ulm- diniye ad verilen balang dini ilimleri tahsil
ettikten sonra rtiyeye devam etmilerdir.
Eitim grdkleri okullar iinde ne kanlardan biri, memurelerden Adile ve Fatma
Hanmn devam ettii, 1859 ylnda Cevri Kalfa nas Rdiyesi adyla alm olan ve Sultan
Ahmed Kz Rtiyesi olarak tannan stanbulun ilk kz rtiyesidir
45
. Yine memurelerden
Adile Havva Hanmn okuduu Tophanedeki Karaba ptidai Mektebi,
46
Aye Nazire
Hanmn mezun olduu Zeyrek Sbyan Mektebi,
47
Kniye, Meliha ve Nebiye Hanmlarn
mezun olduu Atpazar Kz Rtiye Mektebi ne kanlar arasndadr


48
.
Bunlardan baka dikkati eken bir baka okul ise stanbuldaki Yatl (Leyl) Kz
Sanayi Mektebi ad verilen kz teknik okuludur. Memurelerden Adviye ve Emine Bedriye
Hanmn tahsil grm olduu bu okul,
49
Mithat Paann Tuna Valilii tecrbesi sonrasnda
stanbul Yedikulede 1869da dikimhane zellikli olarak Kz Sanayi Mektebi adyla
almt
50
.

45
Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, s.188.
46
BOA. DH.SAD. d, nr. 00088/00169, s.322.
47
BOA. DH.SAD. d, nr. 0052/00199, s.395.
48
BOA. DH.SAD. d, nr. 0059/00175, s.347; BOA. DH.SAD. d, nr. 0059/00196, s.389;
BOA. DH.SAD. d, nr. 0059/0185, s.367.
49
BOA. DH.SAD. d, nr. 00090/00173, s.343; BOA. DH.SAD. d, nr. 000133/00138, s.273.
50
Akyz, Trk Eitim Tarihi, s.172.
Osmanlda Kadnlarn Memuriyette stihdam Meselesi Ve Sicill-i Ahvlde 428

History Studies
Volume 4/1 2012

Memureler arasnda Muhibbe Hanm ve Fatma Hanm, ilk eitimlerini zel
retmenlerden (muallim-i mahsus) almlardr. Muhibbe Hanm, Arapa ve Farsa
renmiken; Fatma Hanm ise Kuran- Kerim ve ilmihl eitimi almtr
51
.
Mevcut memurelerin % 64 gibi olduka nemli bir blm (23 kii) ilk eitimleri
sonrasnda Darlmuallimata girmi ve buray baaryla bitirerek retmen diplomas
almladr. Bylece iyi bir eitimden geen iei burnunda retmenler, Yanyadan
skdara, Beiktatan Beyruta ok farkl blgelerde eitim- retim hizmetinde
bulunmulardr.
Memurelerden alts Mekteb-i Tbbyenin kble snf denilen ebelik blmn
bitirerek ebe diplomas almlardr. Bunlar da tpk retmenler gibi lkenin muhtelif
blgelerinde salk hizmeti yrtmlerdir.
52

3-Kltrel ve din durum asndan memureler
Yukarda sylendii gibi Sicill-i Ahvl kaytlar, memur ya da memurelerin isimleri,
memleketleri, babalarnn meslekleri gibi sosyal; hangi lisanlar bildikleri, hangi okullarda
tahsil grdkleri gibi kltrel durumlar hakknda olduka ayrntl bilgi veren kaynaklardr.
Mevcut memurelerden Mari Halikad ve Mariko Hanm dndakilerin tm
Mslman olup, isimleri birbirinden farkldr. 34 Mslman memureden 12si ift isimlidir.
En ok kullanlan isimler arasnda Fatma ad be kiiyle ilk srada yer alr. kier kiiyle
Hatice, Aye, Emine ve Adile isimleri ikinci srada gelir. Dier isimler birer defa
kullanlmtr.
Daha nce sz edilen sicil kaytlarnn tanzimini dzenleyen ilgili nizamnamenin
altnc maddesinde, bir memurun hangi ehirde doduu, hangi okul ya da zel retmenden
hangi dersleri okuduu ve kiinin hangi dilleri ne lde bilip bilmediklerinin belirtilmesi
istenir. lgili maddede Ancak tekellm ve kitabetiyle meluf ve maruf olmad lisanlarn
usl ve lgatn adi bilmekle o lisanlarla tekellm ve kitbet ederim denilmeyp okudum
ainym ve o lisanlar tekellm ve kitbetle melf ve marf ise tekellm ve kitbet ederim
denilir
53
denilerek, kiinin hangi dili ne dzeyde bildii hususunun aka yazlmas istenir.
Bylece ncelikle memurun okuyup yazabildii dillerin tespit edilmesi hedeflenmi, daha
sonra ise kiinin herhangi bir dilin kaide ve usulleri hakkndaki bilgisinin yetersizlii halinde,
sz konusu dile aina durumda olduunun belirtilmesi zorunlu klnmtr.
Bu tertip zere hazrlanm sicil kaytlarnda sz konusu memurelerin hangi dilleri ne
lde bildikleri aka belirtilmitir. Ancak nizamnamede her ne kadar hangi dillerin
bilindiinin yazlmas istenmi olsa da, memurelerden 12sinin sicil kaydnda lisan bilgisiyle
alakal herhangi bir aklamaya rastlanmamaktadr. Kalan 24 kiiden 17si (%71) sadece
Trke bilmektedir
54
.
Mslman memureler iinde Bat dillerinden herhangi birini bilen kiiye
rastlanmaktadr. Bunlar arasnda Hanife Hacer Hanm, Arapa, Trke ve Rumca gibi dili
konuabilir durumdadr
55
.

Hayriye Hanm, Trke okuryazar olduu gibi Franszcay da

51
BOA. DH.SAD. d, nr. 0052/00175, s.347; BOA. DH.SAD. d, nr. 0059/00150, s.297.
52
BOA. DH.SAD. d, nr. 000139/00108, s.213; BOA. DH.SAD. d, nr. 00194/00139, s.277; BOA. DH.SAD. d, nr.
00139/00109, s.215; BOA. DH.SAD. d, nr. 00154/00167, s.329; BOA. DH.SAD. d, nr. 00083/00028, s.53.
53
Mert, Nizamnameler, I, s.100.
54
Sz konusu bu kiilerin sicillerinde Trke kitbet eder ibaresi yer alr.
55
BOA. DH.SAD. d, nr. 00171/00141, s.279.
429 Yunus ZGER

History Studies
Volume 4/1 2012


konuabilmektedir
56
. Meayihten merhum Mustafa Ferdi Efendinin kz olan Muhibbe Hanm
da Trkeden baka Rumcay konuabilir durumdadr
57
.
Kafkas ve Dou dillerini bilen memureler de vard. erkez esirlerinden Gen Hasan
Beyin kz olan ve Sohum doumlu Fatma Hanm, Trke dnda erkez ve Abaza dillerini
de konuabilmektedir
58
. Berber Hseyin Aann kz olarak stanbulda dnyaya gelmi olan
Hafize Fatma Hanm, Trke dnda bir miktar Arapa ve Farsay bilir durumdadr
59
.
Gayrimslim memurelerden Mari Halikad Hanm, olduka kltr seviyesi yksek
biri olup, Trke dnda Polonya dilini (Lehe) ve Almanca ile Franszcay okuryazar
durumdadr
60
. Mariko Hanm ise Trkeyi sadece konuabilirken Rumcay okuryazar
durumdadr
61
.
Kadn memurlarn gsterdikleri dil ve kltr zellikleri ile eitim durumlar aslnda
birka adan irdelenmesi gereken nemli bir konu olarak karmza kmaktadr. Yukardaki
verilere bakldnda, imparatorluun baz blgelerinde kz ocuklarnn youn olarak
okutulduu, eitim grmesine frsat verildii ve memur olarak almalarnn saland
grlrken; merkezden uzak ou blgelerde ise kadnlarn henz byle bir imkn
bulamadklar anlalmaktadr. Bu durum, okullamann merkezden taraya doru gelime
seyri gstermesi ile alakal olabilecei gibi, kadnlarn almasna kar sergilen tavrla da
ilintili olduu dnlmektedir.
4- Meslekleri asndan memureler
a-Ebeler
Sicil kaytlarna gre mevcut 36 memure, iki meslek grubuna ynelik eitim almtr.
Bunlardan biri, retmenlik, dieri ise ebeliktir. Memurelerden %17sinin ( 6 kii) meslei ise
ebeliktir.
Emine Tevhide Hanm, Mekteb-i Tbbiye-i ahnenin kble snfnda iki yl eitim
grm ve 26 Temmuz 1889 tarihli diplomasn alarak ebe olmutur
62
. Marangoz esnafndan
Vasilin kz olarak Ankarada dnyaya gelmi olan Mariko Hanm, balang ilimlerini
Ankarada Rum kz mekteplerinde okuduktan sonra Tp fakltesinin ebelik blmne girmi
ve 9 Aralk 1911 tarihinde ebe diplomas almtr
63
. stanbul doumlu Safinaz Hanm, Mekteb-
i Fnn- Tbbiyenin doumhane ksmna devam ederek 6 Eyll 1884 tarihli ebe diplomas
almtr
64
. Bir baka stanbullu aziye Hanm da ayn ekilde Mekteb-i Fnn- Tbbiye-i
ahnenin doumhanesine devam ederek 24 Haziran 1885 tarihli ebe diplomas almtr
65
.
Yine stanbullu bir baka ebe ise ehver Hanm olup, o da ayn okulu bitirerek 1904te ebe
olmutur
66
. nebolulu Zeliha Hanm da Mekteb-i Tbbiye-i ahnenin ebe snfn bitirdikten
sonra ebe olmu ve ilk olarak mezun olduu okulda almaya balamtr
67
.

56
BOA. DH.SAD. d, nr. 0059/00177, s.351.
57
BOA. DH.SAD. d, nr. 0059/00150, s.297.
58
BOA. DH.SAD. d, nr. 0052/00175, s.347.
59
BOA. DH.SAD. d, nr. 0059/00168, s.333.
60
BOA. DH.SAD. d, nr. 00059/00197, s.391.
61
BOA. DH.SAD. d, nr. 00194/00139, s.277.
62
BOA. DH.SAD. d, nr. 00127/00034, s.65.
63
BOA. DH.SAD. d, nr. 00194/00139, s.277.
64
BOA. DH.SAD. d, nr. 000139/00108, s.213.
65
BOA. DH.SAD. d, nr. 00139/00109, s.215.
66
BOA. DH.SAD. d, nr. 00154/00167, s.329.
67
BOA. DH.SAD. d, nr. 00083/00028, s.53.
Osmanlda Kadnlarn Memuriyette stihdam Meselesi Ve Sicill-i Ahvlde 430

History Studies
Volume 4/1 2012

b- retmenler
Sicilli Ahvalde ismi geen memurelerin % 83n ise retmenler oluturmaktadr.
Bunlardan 23 kii Drlmuallimt bitirerek retmen olurken, Mari Halikad Hanm
Viyanada eitimini tamamlayp, Trkiyeye dndkten sonra piyano retmenliine
balamtr. retmenler, genellikle mezuniyetleri sonrasnda ilk olarak muallim muavini ya
da muallim-i sani yani ikinci retmen olarak greve balayp, bir sre altktan sonra birinci
retmenlie terfi etmilerdir. ounlukla rtiye mekteplerinde muallime olarak greve
balayan retmenlerden bazlar hat dersi, rika veya sls dersleri ile Trke ve matematik
gibi branlarda hizmet vermilerdir. Baz retmenler ise rtiye ya da kz sanayi okulunda
diki- nak retmeni olarak grev yapmlardr.
retmenlerin maa durumu yllara gre deiiklik arz etmekle beraber, en dk
maa 5 Aralk 1887 tarihinde on be yanda ve 80 kuru maala Atpazar Kz Rtiyesi nak
muallimeliine tayin edilmi olan Meliha Hanma aittir
68
. En yksek maa ise 900 kurula,
Kz Rtiyesi birinci muallimeliine atanm olan Zehra Hanm almtr
69
.
5- Baar- dl ve Ceza Ynyle Memureler
Memuriyeti sreleri boyunca yaptklar hizmetler nedeniyle baz retmenlerin
dllendirildii grlmektedir. Bunlardan ikisi nian ve ikisi madalya olmak zere drt
retmen dl almtr. Adile Havva Hanm, yapt hizmetler dolaysyla nc rtbeden
mecidiye nian ile taltif edilmiken,
70
Fitnat Hanm ise nc rtbeden efkat nian ile
dllendirilmitir
71
.

dl alan memurlar iinde en dikkati eken phesiz Mari Halikad
Hanmdr. Osmanl hkmeti Kasm 1875te Amerikada alan sergiye, Mari Hanmn
albm kitaplaryla katlm ve onu sanayi-i nefise madalyas ile dllendirmitir. Takdim
edilen dier bir albm nedeniyle bu defa Avusturya imparatoru tarafndan sanayi-i nefise
madalyas ile onurlandrlmtr. Daha sonra Mari Hanm, 1889 ylnda bir musiki albm
kararak Sultan II. Abdlhamite takdim etmi ve bu nedenle de padiah tarafndan da
dllendirilmitir
72
. erife Yakute Hanm ise 27 Ocak 1883te iftihar madalyas ile
dllendirilmitir
73
.
D- MEMURELERN RESM HL TERCMELER
Aratrma konusu olan ve sicil kaydna ulalm bulunan 36 memure, isimlerinin ba
harfine gre alfabetik olarak sraland ve biyografileri metne bal kalmak artyla
sadeletirilerek aaya karld.
Adile Hanm
Sultan Ahmed Camii ba mezzini Hafz Ahmed Efendinin kzdr. H.1279da (1862-
1863) stanbulda dnyaya gelmitir. Eitimine Sultan Ahmed Kz Rtiye Mektebinde
balam, ardndan Darlmuallimata girmi ve buray baaryla bitirerek diplomasn almtr.
Trke yazabilmektedir.
Adile Hanm, eitimi sonras ilk olarak 17 Mart 1876da 100 kuru maala brahim
Paa Kz Rtiyesi birinci muallimeliine vekleten tayin edilmitir. Burada yaklak alt ay

68
BOA. DH.SAD. d, nr. 0059/00196, s.389.
69
BOA. DH.SAD. d, nr. 00174/00160, s.317.
70
BOA. DH.SAD. d, nr. 00088/00169, s.322.
71
BOA. DH.SAD. d, nr. 0059/00195, s.387.
72
BOA. DH.SAD. d, nr. 00059/00197, s.391.
73
BOA. DH.SAD. d, nr. 00174/0013, s.233.
431 Yunus ZGER

History Studies
Volume 4/1 2012


kaldktan sonra bir sre akta kalm ve 6 ubat 1881de 300 kuru maala Sultan Ahmed Kz
Rtiyesi ikinci muallimeliine atanmtr.
Mektib-i Rtiye Mdrl tarafndan sicil kaydnn ierii tasdik edilmi, Maarif
Nezareti de bunu onaylamtr. (24 Nisan 1895)
74
.
Adile Havva Hanm
Odabazde Mustafa Efendinin kzdr. 1873te stanbulda dnyaya gelmitir.
Tophane yaknlarndaki Karaba btidai Mektebinde eitime balam, ardndan
Darlmuallimata girip, buray baaryla bitirerek diplomasn almtr. Trke
yazabilmektedir.
Eitimi sonrasnda Adile Havva Hanm, 13 Nisan 1888de daha 15 yanda iken 150
kuru maala Darlmuallimat muallime muavinliine yani retmen yardmclna tayin
olmutur. Ayn zamanda 13 Aralk 1888de 150 kuru maala rika retmenlii de uhdesine
verilmitir.
Adile Havva Hanm, baarlar gstermi olmal ki, 15 Haziran 1887de nc
rtbeden efkat nianyla dllendirilmitir. Okul mdrl tarafndan tercme-i hl
evraknn ierii onaylanmtr. (27 Temmuz 1899)
75
.
Adviye Hanm
Ali Efendinin kzdr. H.1294te (1877-1878) stanbulda dnyaya gelmitir. Yatl
Kz Sanayi Mektebini iyi dereceli diplomay bitirerek, Darlmuallimata girmi ve buradan da
iyi dereceyle mezun olmutur.
Adviye Hanm, eitimi sonrasnda 29 Aralk 1896da 300 kuru maala Denizli Kz
Rtiye Mektebinin ikinci muallimeliine atanarak retmenlik hayatna giri yapmtr.
Hemen ardndan ayn zamanda 200 kuru maala nak retmenlii de uhdesine verilmitir.
Mektib-i Rtiye daresi ve dnemin Maarif Nazr Zhd Paa tarafndan Adviye
Hanmn sicil kdnn ierii tasdik edilmitir. Diplomalar ve Osmanl nfus tezkeresinin
onayl suretleri, sicil ubesinde muhafaza edilmitir. (12 Haziran 1896)
76
.
Aye Hanm
Bak esnafndan Ali Aann kz olarak, h.1273de (1856-1857) Karadeniz
Erelisinde dnyaya gelmitir. Eitimine Ereli Sbyan Mektebinde balam ve balang
ilimlerini burada tahsil etmitir. Trke yazabilmektedir.
26 Ekim 1893te otuz yedi yanda iken 400 kuru maala Halep Kz Rtiyesinin
ikinci muallimeliine tayin olmutur. Tercme-i hl evraknn ierii Mektib-i Rtiye
Mdrl ve Maarif Nezareti tarafndan tasdik edilmitir. Osmanl nfus tezkeresi kd,
tercme-i hl evrakna iliiklidir
77
.
Aye Nazire Hanm
Yedinci belediye dairesi esnaf kalemi ktiplerinden brahim Edhem Efendinin kzdr.
Austos 1861de stanbulda domutur. Eitimine Zeyrek Sbyan Mektebinde balam,

74
BOA. DH.SAD. d, nr. 0059/0194, s.385.
75
BOA. DH.SAD. d, nr. 00088/00169, s.322.
76
BOA. DH.SAD. d, nr. 000133/00138, s.273.
77
BOA. DH. SAD. d, nr. 00087/00214, s.425.
Osmanlda Kadnlarn Memuriyette stihdam Meselesi Ve Sicill-i Ahvlde 432

History Studies
Volume 4/1 2012

ardndan ehzade Kz Rtiye Mektebine devam etmi ve daha sonra da Darlmuallimatta
tahsilini tamamlayarak diplomasn almtr.
Eitimi akabinde 25 Aralk 1881de yirmi yanda 380 kuru maala, sls
muallimelii ile beraber Mirgn Kz Rtiyesi ikinci muallimeliine tayin edilmitir. 24 Ekim
1884te padiahn iradesiyle zam yaplarak maa 580 kurua ykselmitir.
Mekatib-i Rtiye Mdrl tarafndan tercme-i hl ierii tasdik edilmi ve Maarif
Nezareti tarafndan da teyit edilmitir. (5 Mart 1895)
78
.
Emine Bedriye Hanm
umnu Sancandaki rtiye mektebinin sls dersleri muallimi smail Hakk
Efendinin kz olarak h.1291de (1874-1875) umnuda domutur. Eitimine stanbul
Aksaray yaknlarnda yer alan sbyan mektebinde balamtr. Burada mukaddemt- ulm ad
verilen balang derslerini tahsili sonrasnda Yatl Kz Sanayi Mektebine girmi ve buray da
baaryla bitirerek pekiyi derecede mezun olmutur. Daha sonra Darlmuallimata girerek
program dhilindeki dersleri baaryla bitirip, iyi dereceli diploma almtr. Trke
yazabilmektedir.
Tahsili sonrasnda Emine Bedriye Hanm, 30 Kasm 1893te 500 kuru maala
Gelibolu Kz Rtiye Mektebi ilk muallimeliine tayin olmutur. Tercme-i hlindeki
ifadesinin doruluu, mektib-i rtiye idaresi tarafndan onaylanmtr. Osmanl nfus
tezkeresi ve diplomalarnn onayl suretleri, tercme-i hl kdnn aslyla birlikte sicil
ubesinde muhafaza edilmitir. (24 Temmuz 1899)
79
.

Emine Tevhide Hanm
erkez muhacirlerinden Mehmed Abdullah Efendinin kz olarak h.1266da (1849-
1850) stanbulda dnyaya gelmitir. Mekteb-i Tbbiye-i ahne kble snfnda iki yl eitim
grm ve 26 Temmuz 1889 tarihli diplomasn alarak ebe olmutur.
Emine Tevhide Hanm, eitimini tamamladktan sonra ilk olarak 13 Mays 1890da 40
kuru maala mezun olduu Tp mektebi muayene hanesinde ebe olarak greve balamtr. 13
Aralk 1893te stanbul Haseki Nisa Hastanesi ebeliine tayin edilmitir. Hastane tabipliinden
yazlan mlahazada Emine Tevhide Hanmn hsn hizmet ettii beyan edilmitir.
Osmanl nfus tezkeresi ile diplomasnn tasdikli sureti, sicil ubesinde muhafaza
edilmitir. 19 ubat 1900de 700 kurua ykseltilen Emine Hanmn maa, daha sonra 14
Austos 1901de 630 kurua drlmtr. 14 Haziran 1909da yaplan dzenlemede ise
maa 600 kuru olmutur
80
.
Fatma Binnaz Hanm
Rsumat (Gmrk) memurlarndan Mehmed Efendinin kzdr. H.1290da (1873-
1874) stanbulda dnyaya gelmitir. skdar Sbyan Mektebinde eitimine balam,
ardndan kz rtiye mektebini bitirmitir. Oradan Darlmuallimata giderek derslerini
baaryla tamamlayp diplomasn almtr.
Tahsili sonrasnda ilk olarak 23 Mays 1891 tarihinde, henz on yedi yandayken 300
kuru maala skdar Kz Rtiyesinin ikinci muallimesi olarak memuriyete balamtr. Sicil

78
BOA. DH.SAD. d, nr. 0052/00199, s.395.
79
BOA. DH.SAD. d, nr. 00090/00173, s.343.
80
BOA. DH.SAD. d, nr. 00127/00034, s.65.
433 Yunus ZGER

History Studies
Volume 4/1 2012


kaydnda sonraki tarihlerde grev alp almad, aldysa nerelerde alt konusu hakknda
bilgi yoktur. Mektib-i Rtiye Mdrl tarafndan Fatma Binnaz Hanmn tercme-i hl
evraknn ierii tasdik edilmi, Maarif Nezareti tarafndan da onaylanarak teyit edilmitir. (23
Nisan 1895)
81
.
Fatma Hanm
erkez esirlerinden Gen Hasan Beyin kzdr. H.1259da (1843-1844) Sohumda
dnyaya gelmitir. zel retmenden Kuran- kerim ve ilm-i hl okumu olan Fatma Hanm,
Trkeyi yazabilmekte, erkez ve Abaza dillerini konuabilir durumdadr.
Fatma Hanm, tahsilini tamamladktan sonra 13 Eyll 1891de krk sekiz yandayken
400 kuru maala, padiahn onayyla skdar Kz Sanayi Mektebi nak muallimeliine tayin
edilmitir.
Ad geen okul mdrl, Fatma Hanmn tercme-i hl evraknn ieriini tasdik
etmi, Maarif Nezareti de teyit etmitir
82
.
Fatma Hanm
Yedinci ordu merkez hastanesinde grevli smail Hakk Efendinin kzdr. 13 Mart
1870de stanbulda dnyaya gelmitir. Sbyan mektebi akabinde Darlmuallimata girmi ve
tahsilini tamamlayarak diploma almtr. Trke yazabilir durumdadr.
17 Ocak 1884te henz on drt yanda 300 kuru maala Mirgn Kz Rtiye Mektebi
ube muallimeliinde greve balamtr. Mektip-i Rtiye Mdrl ve Maarif Nezareti
tarafndan tercme-i hl ierii tasdik ve teyit edilmitir. (22 Nisan 1895)
83
.
Fatma Hanm
Pul memuru Esad Efendinin kz olarak h.1289da (1872-1873) stanbulda dnyaya
gelmitir. Eitimine Kemeralt btidaisinde balayan Fatma Hanm, daha sonra Sultan I.
Ahmed Kz Rtiyesine devam etmi ve ardndan Darlmuallimatta tahsil grerek
diplomasn alm ve bylece eitimini tamamlamtr. Trke yazabilmektedir.
6 Kasm 1884te on drt yanda 300 kuru maala Fndkl Kz Rtiyesinde ikinci
muallim olarak retmenlik hayatna balamtr. Okul mdrl tarafndan tercme-i hl
evrak onaylanm ve Maarif Nezareti tarafndan da teyit edilmitir
84
.
Fitnat Hanm
Bb- seraskeri nizamiye kalemi mmeyyizlerinden Mehmed Hadi Efendinin kzdr.
Ekim 1857de stanbulda dnyaya gelmitir. Sultan Ahmed Sbyan Mektebinde balad
eitimini Darlmuallimatta bitirmitir. Trke yazabilmektedir.
Eitimi sonrasnda 28 Kasm 1881de yirmi be yanda 380 kuru maala Mirgn Kz
Rtiye Mektebi birinci muallimeliine tayin edilerek retmenlie balamtr. 7 Ocak
1882de 80 kuru maala uhdesine nak retmenlii verilmitir. 23 Eyll 1883da padiah
iradesi ile 500 kuru zam yaplarak maa 960 kurua ykselmitir. 28 Ekim 1884de nc
rtbeden efkat nian ile taltif edilen Fitnat Hanmn tercme-i hl kayd, Mektib-i Rtiye

81
BOA. DH.SAD. d, nr. 0059/0186, s.369.
82
BOA. DH.SAD. d, nr. 0052/00175, s.347.
83
BOA. DH. SAD. d, nr. 0059/00184, s.365.
84
BOA. DH.SAD. d, nr. 0052/00176, s.349.
Osmanlda Kadnlarn Memuriyette stihdam Meselesi Ve Sicill-i Ahvlde 434

History Studies
Volume 4/1 2012

Mdrl tarafndan tasdik edilmi, Maarif Nezareti tarafndan da onaylanmtr. (
24 Nisan 1895)
85
.


Hafize Hanm
brahim Efendinin kzdr. H.1282de (1865-1866) stanbulda dnyaya gelmitir. lk
olarak sbyan mektebinde eitime balam, ardndan rtiyeye ve oradan da Darlmuallimata
devam etmitir. Trke yazabilmektedir.
Hafize Hanm, eitimi sonrasnda 17 Ocak 1881de on alt yanda 240 kuru maala
Fndkl Kz Rtiye Mektebinin ikinci muallimeliine atanmtr. Akabinde 300 kuru maala
21 Ekim 1884te Kk Mustafa Paa Kz Rtiyesinin ikinci muallimesi olmutur. 13 Kasm
1890da ise ayn miktar maala Atpazar Kz Rtiyesinin ikinci muallimeliine
nakledilmitir.
Hafize Hanmn tercme-i hl kayd, Mektib-i Rtiye Mdrl ve Maarif
Nezareti tarafndan onaylanmtr. (23 Nisan 1895)
86
.
Hafize Huriye Hanm
Karamolla olu Hac Mehmed Aann kzdr. H.1281de (1864-1865) Kastamonuda
dnyaya gelmitir. Eitimine Kastamonudaki ibtidai mekteplerde balam, ardndan kz
rtiyesini bitirerek diplomasn almtr. Trke yazabilmektedir.
27 Mays 1882de on sekiz yandayken 96 kuru maala Kastamonu Kz Rtiye
Mektebinde nak retmeni olarak mesleki hayata atlmtr. Yaklak yl grev yapt bu
okuldan 12 Kasm 1885te istifa ederek ayrlmtr. Uzun sre grev almad anlalan Huriye
Hanm, 7 ubat 1897de 150 kuru maala ayn okulun nak ve diki retmenliine tayin
olmutur.
Kastamonu Kz Rtiyesi birinci muallimeliinden yazlan evrakta Huriye Hanmn
hsn hali ve iinde yeterlilii hususu tasdik edilmitir. Sz konusu husus, dnemin Maarif
Nazr Zhd Paa tarafndan da teyit edilmitir. Osmanl nfus tezkeresiyle okul diplomas ve
dier ilgili onayl evraklar, tercme-i hl kdyla beraber muhafaza edilmitir. (13 Haziran
1906)
87
.
Hafize Fatma Hanm
Berber Hseyin Aann kz olarak Austos 1858de stanbulda domutur. Eitim
hayatna Aksaraydaki Ta Mektepte slam akaidini okuyarak balam, ardndan Topkap
Mektebinde hafzln tamamlayp, Darlmuallimata girerek diplomasn almtr. Sicil
kaydnda Trke yazabildii, bir miktar Arapa ve Farsa okuduu ifade edilmitir.
Hafize Fatma Hanm, eitimi akabinde 13 Austos 1878de 350 kuru maala Vefa
Kz btidai Mektebine retmen olarak atanmtr. 13 Ekim 1878de maa 280 kurua
drlmtr. 13 Aralk 1883da ise 300 kuru maala Aksaray Kz Rtiye Mektebine ve
11 ubat 1884te ayn maala Vefa Kz btidai Mektebine nakledilmitir.
Fatma Hanm 13 Mays 1884te yine ayn maala Ada ehzade Kz Rtiye Mektebi
ikinci retmenliine, 13 Ekim 1884te 380 kuru maala ayn mektebin birinci

85
BOA. DH.SAD. d, nr. 0059/00195, s.387.
86
BOA. DH.SAD. d, nr. 0059/0190, s.377.
87
BOA. DH.SAD. d, nr. 00139/00195, s.387.
435 Yunus ZGER

History Studies
Volume 4/1 2012


muallimeliine terfi etmitir. 13 Austos 1886da Nakka Paa Kz Rtiye Mektebi
muallimeliine atanmtr. 13 Aralk 1886da ise 480 kuru maala Eyp Kz Rtiye Mektebi
birinci muallimeliinde grevlendirilmitir.
Rtiye mektepleri mdrl ve ona istinaden Maarif Nezareti, Fatma Hanmn
tercme-i hl kaydn tasdik ve teyit etmilerdir. (17 Nisan 1895)
88
.
Hanife Hacer Hanm
Trhaladaki
89
Rufai tarikat dergh postniini Ali Babann kz olarak, h.1270de
(1853-1854) Trhalada dnyaya gelmitir. Balang ilimlerini Trhalada okumu ise de
diplomasn alamamtr. Arapa, Trke ve Rumcay konuabilecek seviyede bilmektedir.
Eitimi akabinde ilk olarak 13 Austos 1887de 100 kuru maala Yanya Kz
Mektebine atanmtr. 13 Haziran 1890da 150 kuru maala ayn okulun ikinci
muallimeliine terfi etmitir. 13 Ekim 1891de maa 200 kurua karlmtr. 13 Austos
1899da Yanyaya bal Loros kasabasndaki kz mektebinin ikinci retmenliine atanmtr.
14 Aralk 1906da buradan ayrlm ve terfian birinci muallimelie gemitir. Daha sonra 400
kuru maala Ergiri Kz Mektebi birinci muallimeliine naklolmu ve 17 Mart 1909a kadar
burada kalmtr. Bu tayin, onun hayat asndan son derece nemli olmutur ki, o dnemde
Ergiri kasabas halk kz ocuklarn kz mektebine gndermek istemediklerinden Hanife Hacer
Hanm, buradaki grevine balayamadan ayrlmak zorunda kalmtr. Bu durum sicil kaydnda
kasaba- mezkre ahlisi kz ocuklarn inas mektebine gndermek arzusunda
bulunmadklar cihetle ie mberet etmeksizin infisal eyledii eklinde yer almtr.
90

Hanife Hacer Hanm, 20 ubat 1909 tarihinde Meclis-i Mebsana bir dileke vererek,
maa alamad iin madur duruma dtn ifade etmitir. mm ileyhima tarafndan
Meclis-i Mebsana verilb meclis-i mezkr riysetinin 30 numrolu ve 20 ubat 1909 tarihli
tezkeresiyle irsl klnan arzuhlinde, Ergiriye tayin klnm ise de orada henz mekteb kd
olunmadndan maann tesviye olunmamas cihetiyle dr- zaruret olduu beyn klnm
olmas zerine denilerek, 4 Mart 1909da 200 kuru maala Kosova Vilayetine bal tib
Kazas Bereketli Nahiyesi merkezinde yer alan kz ibtidai mektebi muallimeliine tayin
olmutur. Ancak maa miktarnn dk olmas ve onun da halk tarafndan denecek olmas,
Hanife Hacer Hanm memnun etmemi ve bu nedenle grevine balamamtr. Bu defa
vakflardan tahsis edilen maala stanbul Kk Mustafa Paada bulunan Zeynelabidin Kz
Mektebi muallimeliine tayin olmutur. Ancak bu defa da yetersizlii nedeniyle (adem-i
iktidarna mebni) azledilmitir.
Tercme-i hl evraknn ierii, Mektib-i btidaiye idaresi tarafndan ve dnemin
Maarif Nazr tarafndan usulne uygun olarak grlmtr
91
.
Hatice Kevser Hanm
Beyolu komiserlerinden Hasan zzet Efendinin kzdr. H.1296da (1878-1879)
stanbulda dnyaya gelmitir. Balang eitimini stanbulda tahsili sonras, 27 Temmuz
1896de Darlmuallimattan pekiyi derecede diploma almtr. Trke yazabilmektedir.

88
BOA. DH.SAD. d, nr. 0059/00168, s.333.
89
Trhala, bugnk Yunanistann Teselya blgesinde yer alan bir ehirdir.
90
BOA. DH.SAD. d, nr. 00171/00141, s.279.
91
BOA. DH.SAD. d, nr. 00171/00141, s.279.
Osmanlda Kadnlarn Memuriyette stihdam Meselesi Ve Sicill-i Ahvlde 436

History Studies
Volume 4/1 2012

26 Ekim 1896da 150 kuru maala Fndkl Rtiyesi muallime muavinliine tayin
edilmitir. 17 Nisan 1897de 200 kuru maala Beikta Kz Rtiye Mektebi drdnc
muallimeliine atanmtr. 2 Haziran 1899de 250 kuru maala Beikta Kz Rtiye Mektebi
nc muallimeliine ve 12 Ocak 1901de 300 kuru maala ikinci muallimeliine
getirilmitir, ancak 31 Ocak 1903de istifa ederek ayrlmtr. Daha sonra bir mddet zel
dersler alan Hatice Kevser Hanm, 24 Kasm 1909da Beiktata bulunan ttihd- Osmani
Mekteb-i Hususisinin Trke ksm muallimeliinde grevlendirilmitir.
Tercme-i ahvl kayd, okul idaresi tarafndan tasdik edilmitir. Osmanl nfus
tezkeresi ve diplomasnn onayl sureti, tercme-i hl kdnn aslyla beraber sicil ubesinde
muhafaza edilmitir. (24 Nisan 1913)
92
.
Hatice Munibe Hanm
Basmac Hac Salih Aann kzdr. H.1270de (1853-1854) stanbulda dnyaya
gelmitir. skdardaki Yourtu Osman Aa ve Selami Ali Efendi adl sbyan mekteplerinde
okuduktan sonra, Darlmuallimata girmi ve buray baaryla bitirerek diplomasn almtr.
Trke yazabilmektedir.
Tahsilini bitirdikten sonra ilk olarak yirmi yanda 20 Ocak 1874te 300 kuru maala
skdar Kz Rtiye Mektebinin birinci muallimeliine atanmtr. Bir yl sonra zam
yaplarak maa 475 kurua kmtr. Ancak 13 Mart 1881de zaml ksm geri alnmtr.
Mekatib-i Rtiye Mdrl tarafndan tercme-i hl kaydnn ierii tasdik edilmi,
Maarif Nezareti de bunu onaylamtr. (23 Nisan 1895)
93
.
Hayriye Hanm
Gmrk ktiplerinden Osman Efendinin kz olarak h.1289da (1872-1873)
stanbulda dnyaya gelmitir. Eitim hayatna Vezneciler btidai Mektebinde balayan
Hayriye Hanm, daha sonra Darlmuallimata girmi ve buray baaryla bitirerek diplomasn
almtr. Trke okuryazar ve Franszcay konuabilir durumdadr.
Hayriye Hanm, tahsili sonrasnda 13 ubat 1886da on drt yanda 240 kuru maala
ehzade Kz Rtiyesinin birinci muallimeliine vekleten atanarak memuriyete ilk admn
atmtr. Ksa sre sonra Mays 1886da 750 kuru maala Edirne vilayetine bal Krkkilise
(Krklareli) Sanca Kz Rtiye Mektebi birinci muallimeliine nakledilmitir. 13 Ocak
1889da 300 kuru maala Beikta Kz Rtiyesinde ayn greve tayin olmu, 13 Eyll
1889da ise 380 kuru maala skdar Kz Rtiye Mektebi birinci muallimeliine
getirilmitir. Daha sonra 19 Ekim 1890da ayn maala skdar Kz Sanayi Mektebi birinci
muallimeliine atanmtr.
Mektep mdr tarafndan Hayriye Hanmn tercme-i hl evraknn ierii tasdik
edilmi ve Maarif Nezareti tarafndan da onaylanmtr
94
.
Kniye Hanm
Zabtiye Nezareti eski mektupusu Tahir Efendinin kzdr. H.1291de (1874-1875)
stanbulda dnyaya gelmitir. Atpazar Kz Rtiyesi sonras Darlmuallimattaki mfredat
dersleri okuyarak tahsilini tamamlamtr. Trke yazabilmektedir.

92
BOA. DH.SAD. d, nr. 00195/00221, s.441.
93
BOA. DH.SAD. d, nr. 0059/0191, s.379.
94
BOA. DH.SAD. d, nr. 0059/00177, s.351.
437 Yunus ZGER

History Studies
Volume 4/1 2012


28 Mart 1887de on drt yanda 664 kuru maala Bursa Kz Rtiyesi birinci
muallimeliine atanan Kniye Hanm, dnemin maarif mdryle geinemediinden dolay, 9
Eyll 1890da mdrn resmi teblii ile oradan ayrlmak zorunda kalmtr. 13 Eyll 1890da
420 kuru maala Eyp Kz Rtiye Mektebi birinci muallimeliine atanmtr. 5 Ekim
1890da 300 kuru maala Aksaray Kz Rtiye Mektebi ikinci muallimesi olmutur. 19 Ekim
1891de ise 800 kuru maala Edirne Kz Rtiyesi birinci muallimeliine getirilmitir.
Kniye Hanmn tercme-i hl evraknn ierii, Mektib-i Rtiye Mdrl
tarafndan tasdik edilmi, Maarif Nezareti tarafndan da teyit edilmitir. (20 Nisan 1895)
95
.
Kevser Hanm
Mehmed Salih Efendinin kzdr, h.1291de (1874-1875) Bulgaristann Dobruca
blgesinde yer alan Kavarna kasabasnda dnyaya gelmitir. Eitimine Mirgn Sbyan
Mektebinde balam, akabinde Mirgn Kz Rtiyesini bitirmi ve daha sonra
Darlmuallimata girmitir. Burada tahsilini tamamlayarak diplomasn almtr. Trke
yazabilmektedir.
23 Ekim 1893te yirmi yandayken 850 kuru maala Beyrut Kz Rtiyesinin birinci
muallimeliine tayin olmutur. Maarif Nezareti ve Mektib-i Rtiye Mdrl tarafndan
tercme-i hli tasdik edilmitir.
Osmanl nfus kd ve okul diplomalar, sicil ubesinde muhafaza altna alnmtr.
(20 Mays 1897)
96
.
Mari Halikadi Hali Hanm
Rohsi Padol Farbirin kz olarak r.1261de (1845-1846) Macaristann Hamberg
ehrinde dnyaya gelmitir. On yl sre ile Viyanada tahsil ederek diplomasn almtr.
Trkeyi sadece konuabilmekte, Lehe, Almanca ve Franszcay ise yazabilir durumdadr.
Osmanl hkmeti, Kasm 1875te Amerikada alan sergiye Mari Hanmn albm
kitaplaryla katlm ve onu sanayi-i nefise madalyas ile dllendirmitir. Takdim edilen dier
bir albm nedeniyle bu defa Avusturya imparatoru tarafndan Sanayi-i Nefise Madalyas
(Gzel Sanatlar Okulu Madalyas) ile taltif edilmitir.
1889 ylnda bir musiki albm kararak Sultan II. Abdlhamite takdim etmi ve bu
nedenle de padiah tarafndan dllendirilmitir. 13 Ekim 1890da krk yedi yanda 400 kuru
maala padiah iradesi ile skdar Kz Sanayi Mektebi piyano muallimeliine tayin edilmitir.
Okul mdrl tarafndan tercme-i hl evraknn ierii tasdik edilmi ve Maarif
Nezareti tarafndan da teyit olunmutur. (24 Nisan 1895)
97
.
Mariko Hanm
Dilsizolu zevcesi Mariko Hanm, dlger (marangoz) esnafndan Vasilin kz olarak
h.1290da (1873-1874) Ankarada dnyaya gelmitir. Balang ilimlerini Ankarada Rum kz
mekteplerinde okumutur. Daha sonra Tp fakltesinin ebelik blmne girmi ve 9 Aralk
1911 tarih ve 130 numaral ebelik diplomasn almtr. Trke konuabilmekte ve Rumca
okuryazar durumdadr.

95
BOA. DH.SAD. d, nr. 0059/00175, s.347.
96
BOA. DH.SAD. d, nr. 00087/00213, s.422.
97
BOA. DH.SAD. d, nr. 00059/00197, s.391.
Osmanlda Kadnlarn Memuriyette stihdam Meselesi Ve Sicill-i Ahvlde 438

History Studies
Volume 4/1 2012

4 Haziran 1912de 400 kuru maala Meclis-i Tbbiye-i Mlkiye kararyla ilk olarak
Yanya Vilayetine bal Premedi Kazasnn belediye ebeliine tayin olmu ve 5 Temmuz
1912de ie balamtr. Ancak Balkan savalar dolaysyla ehrin igal edilmesi zerine ubat
1913te maan iki taksitte alarak Preveze yoluyla stanbula gelmitir.
Okul diplomas ve Osmanl nfus tezkeresinin onayl sureti sicil ubesinde muhafaza
edilmitir
98
.
Meliha Hanm
brahim Hilmi Efendinin kzdr. H.1290da (1873-1874) stanbulda dnyaya
gelmitir. Atpazar Kz Rtiye Mektebi ile Darlmuallimatta tahsil ederek diplomalarn
almtr. Trke yazabilmektedir.
5 Aralk 1887 tarihinde on be yanda ve 80 kuru maala Atpazar Kz Rtiyesi
nak muallimeliine tayin edilmi ve 13 Eyll 1889da yine ayn maala Kk Mustafa Paa
Kz Rtiyesi nak muallimelii de ilave olarak uhdesine verilmitir. Ancak 20 Eyll 1890da
baz sebeplerden dolay Kk Mustafa Paa Kz Rtiyesi nak muallimeliinden istifa
etmitir.
Mektib-i Rtiye Mdrl tarafndan Meliha Hanmn tercme-i hl evrak tasdik
edilmi ve Maarif Nezareti tarafndan da teyit edilmitir
99
.
Mesude Hanm
Edirne polis komiserlerinden ehsuvar Beyin kz olarak, h.1294te (1877-1878)
Edirnede domutur. Edirne Kz btidai Mektebinde ilk eitimini alm, akabinde kz
rtiyesine devam ederek buray pekiyi derecede bitirmitir. Trke yazabilmektedir.
Mesude Hanm, eitimi sonrasnda 24 Austos 1895te Edirne Kz Rtiye
Mektebinin hat dersi muallimeliine tayin olmutur. Ancak 12 Ocak 1896da buradan
ayrlmtr. Daha sonra 7 Eyll 1896da 150 kuru maala ayn mektebin ibtidai ksmnda
retmenlie balamtr. Edirne Maarif Mdrl, Mesude Hanmn sicil kaydndaki
ifadelerin doruluunu tasdik etmitir. Ayn husus, dnemin Maarif Nazr Zhd Paa
tarafndan da onaylanmtr. Osmanl nfus tezkeresi ile diplomalarnn onayl suretleri, sicil
ubesinde koruma altna alnmtr. (13 Haziran 1906)
100
.
Muhibbe Hanm
Meayihten merhum Mustafa Ferdi Efendinin kzdr. H.1249da (1833-1834)
stanbulda domutur. zel retmenden Arapa ve Farsa okuyarak eitim hayatna
balam, ardndan Darlmuallimata dhil olmu ve diplomasn alarak buradan mezun
olmutur. Trkeyi yazar ve Rumcay konuabilir durumdadr.
13 Kasm 1875te krk iki yanda 100 kuru aylkla Aksaray Kz Rtiyesi nak
retmenliine tayin edilerek memuriyete ilk admn atmtr. Daha sonra 12 Haziran 1877de
istifa ederek buradan ayrlan Muhibbe Hanm, 29 Haziran 1879da 750 kuru maala Bursa
Kz Rtiyesi birinci muallimeliine getirilmi ve 1 Ocak 1880e kadar burada kalmtr.
stifas sonras 13 ubat 1881de 380 kuru maala Beikta Kz Rtiyesi birinci muallimesi
olmutur. Ardndan 13 Nisan 1881de 80 kuru ek maala ayn okulun nak retmenliini de
stlenmitir.

98
BOA. DH.SAD. d, nr. 00194/00139, s.277.
99
BOA. DH.SAD. d, nr. 0059/00196, s.389.
100
BOA. DH.SAD. d, nr. 000133/00141, s.279.
439 Yunus ZGER

History Studies
Volume 4/1 2012


Muhibbe Hanm, bir sre sonra 18 Kasm 1882de 430 kuru maala Darlmuallimat
ubesi birinci muallimeliine getirilmitir. 13 Mays 1884te bu sefer 600 kuru maala gndz
Kz Sanayi Mektebi birinci muallimeliine atanmtr. 21 Nisan 1887de ayn maala becayi
usulyle Yatl (leyli) Kz Sanayi Mektebi birinci muallimeliine naklolmutur. Ancak daha
sonra 1 Aralk 1887de 80 kuru maala memuriyetine ilave olarak sls muallimelii
uhdesine verilmitir. Ardndan 380 kuru maala Sultan Ahmed Kz Rtiye Mektebi birinci
muallimeliine yine becayile tayin olan Muhibbe Hanm, 14 Aralk 1887de sls
muallimelii vazifesi dolaysyla 20 kuru maa zamm almtr.
Muhibbe Hanmn tercme-i hl evrak, Mektib-i Rtiye Mdriyeti ve Maarif
Nezareti tarafndan tasdik ve teyit edilmitir. (9 Nisan 1895)
101
.
Nadire Hanm
shak Efendinin kz olarak h.1287de (1870-1871) Trabzonda domutur. Eitimine
stanbul Kasmpaadaki kz sbyan mektebinde balam, daha sonra Atpazar Rtiye
Mektebinde okumutur. Ardndan Darlmuallimat bitirerek diplomasn almtr. Trke
yazabilmektedir.
Nadire Hanm eitimi akabinde daha on alt yandayken ikinci muallime olarak
retmenlie balamtr. lk grev yeri ise 12 Mart 1887de on alt yanda 300 kuru maala
atand Nakka Paa Rtiye Mektebidir. Daha sonra 100 kuru maala 25 Mays 1889da
nak retmenlii de uhdesine ilave edilmitir.
Mektib-i Rtiye Mdrl tarafndan Nadire Hanmn tercme-i hl evraknn
ierii tasdik edilmi, Maarif Nezareti tarafndan da onaylanarak teyit edilmitir. (23 Nisan
1895)
102
.
Nebiye Hanm
Ali Enver Beyin kz olarak h.1266da (1849-1850) stanbulda dnyaya gelmitir.
Eitimine Sultan Ahmed Kz btidaisinde balam, ardndan rtiyeye devam etmitir. Daha
sonra Darlmuallimata girerek tahsilini tamamlam ve diplomasn almtr. Trke
yazabilmektedir.
Nebiye Hanm, eitimini tamamladktan sonra 9 Mart 1875te on alt yanda 475
kuru maala ehzade Kz Rtiyesinin birinci muallimi olarak memuriyete balam, 13 Mart
1880de maann 1/5i tenzil edilerek 380 kurua drlmtr. 15 ubat 1882de maana
80 kuru zam yaplarak sls dersi muallimelii de uhdesine verilmitir. Daha sonra 2 Mays
1882de 420 kuru maala Sultan Ahmed Kz Rtiye Mektebi birinci muallimelii ile sls
muallimelii grevine tayin edilmitir. 13 Nisan 1885te 40 kuru ve 4 Aralk 1887de 140
kuru zam yaplarak maa 600 kurua karlm ve bu maala Kz Sanayi Mektebinin birinci
muallimeliine tayin edilmitir.
Okul mdrl, Nebiye Hanmn hizmetine mdavim olduunu belirtmi ve Maarif
Nezareti tarafndan da bu husus tasdik edilmitir. (23 Nisan 1895)
103
.



101
BOA. DH.SAD. d, nr. 0059/00150, s.297.
102
BOA. DH.SAD. d, nr. 0059/0189, s.375.
103
BOA. DH.SAD. d, nr. 0059/0185, s.367.
Osmanlda Kadnlarn Memuriyette stihdam Meselesi Ve Sicill-i Ahvlde 440

History Studies
Volume 4/1 2012

Sadiye Hanm
Hac Ali Efendinin kz olarak h.1276da ( 1859-1860) stanbulda dnyaya gelmitir.
Eitimine Akemseddin btidai Mektebinde balam, ardndan Darlmuallimata girmitir.
Buray baaryla bitirip diplomasn almtr. Trke yazabilmektedir.
15 Mart 1879da yirmi yanda 300 kuru maala Eyp Kz Rtiye Mektebinin ikinci
muallimesi olarak meslek hayatna balamtr. Yaklak bir yl sonra 13 Mart 1880de yaplan
dzenleme ile maa 240 kurua drlmtr. 10 ubat 1881de 250 kuru maala
Darlmuallimat ubesinin nc muallimeliine getirilmitir. 5 Ekim 1881de 50 kuru zam
yaplarak 300 kuru maala ikinci muallimelie terfi etmitir. 5 Eyll 1884te yine zam
yaplarak maa 340 kurua karlmtr.
Okul mdrl ve Maarif Nezareti tarafndan Sadiye Hanmn tercme-i hl
evraknn ierii onaylanmtr. (26 Temmuz 1899)
104
.
Safinaz Hanm
Hac Emin Efendinin kz olarak h.1270de (1853-1854) stanbulda dnyaya
gelmitir. Mekteb-i Fnn- Tbbiyenin doumhane ksmna devam ederek 6 Eyll 1884
tarihli ebe diplomas almtr.
15 Mart 1893te 100 kuru maala Mekteb-i Tbbiye-i Mlkiyede ebe olarak meslek
hayatna balamtr. Okul idaresi tarafndan tercme-i hl evrak ierii tasdik edilmitir.
Osmanl nfus tezkeresi ve diplomalarnn onayl suretleri, sicil ubesinde muhafaza edilmitir.
(9 Haziran 1906)
105
.
aziye Hanm
Hac Emin Efendinin kzdr. H.1273te (1856-1857) stanbulda domutur. Mekteb-i
Fnn- Tbbiye-i ahnenin doumhanesine devam ederek 24 Haziran 1885 tarihli ebe
diplomas almtr.
Mezuniyeti sonrasnn ilk birka senesinde nerede alt hakknda herhangi bir bilgi
bulunmayan aziye Hanm, yaklak yedi sene sonra 15 Mart 1893te 100 kuru maala
Mekteb-i Tbbiye-i Mlkiye-i ahanede ebe olarak almaya balamtr.
aziye Hanmn tercme-i hl evraknn ierii, kaytlara uygun grlerek ilgili okul
idaresi tarafndan onaylanmtr. Diplomas ve Osmanl nfus tezkeresi suretlerinin asllar
tercme-i hl evrakyla birlikte ube tarafndan muhafaza altna alnmtr. (10 Mays 1906)
106
.
ehver Hanm
Balk esnafndan Fazl Aann kz olarak h.1292de (1875-1876) stanbulda
dnyaya gelmitir. btidai ilimleri Fndklda Dereii adl sbyan mektebinde okumutur.
Ardndan kadn doum zerine uzmanlamak iin Mekteb-i Tbbiye-i ahnenin kble
mektebini bitirmitir. Mezuniyeti sonras yaplan imtihan kazanarak 26 Kasm 1904te 973
numaral ebe diplomas almtr.
29 Mart 1906da 400 kuru maa ve yasal harcrah ile Konya Vilayetine bal Nide
Sanca ebeliine tayin edilmi ve 24 Nisan 1906da grevine balamtr. ehver Hanmn

104
BOA. DH.SAD. d, nr. 00091/00077, s.151.
105
BOA. DH.SAD. d, nr. 000139/00108, s.213.
106
BOA. DH.SAD. d, nr. 00139/00109, s.215.
441 Yunus ZGER

History Studies
Volume 4/1 2012


diploma ve Osmanl nfus tezkeresinin onayl suretleri, sicil ubesinde muhafaza altna
alnmtr. ( 6 ubat 1909)
107
.
erife Mnire Hanm
Konyal Sleyman Beyzde diye bilinen Hac Mehmed Efendinin kzdr. H.1267de
(1850-1851) stanbulda dnyaya gelmitir.
Hafz Paa Sbyan Mektebinde balad eitimini Darlmuallimattan diplomasn
alarak bitirmitir. Trke yazabilmektedir.
29 Austos 1873te yirmi yanda 200 kuru maala Sultan Ahmed Kz Rtiyesi
ikinci muallimeliine atanmtr. 22 Kasm 1874te 75 kuru maala matematik (riyazi)
muallimelii de uhdesine verilmitir. O tarihte okulun birinci muallimesinin lm zerine 23
Ekim 1875te 400 kuru maala bu greve getirilmitir. 8 Mart 1876da Atpazar Kz Rtiyesi
birinci muallimeliine tayin olmutur.
Mektib-i Rtiye Mdrl tarafndan tercme-i ahvl kaydnn ierii tasdik
edilmi, Maarif Nezareti de bunu onaylamtr. ( 23 Nisan 1895)
108
.
erife Yakute Hanm
Mehmed Aann kz olarak h.1283de (1866-1867) Adapazarnda dnyaya
gelmitir. Balang ilimlerini rendikten sonra stanbula giderek Darlmuallimata girmi
ve 21 Austos 1889 tarihli diplomasn alarak mezun olmutur.
Mezuniyeti sonrasnda 2 Aralk 1889da 200 kuru maala yatl kz sanayi mektebinde
retmenlie balamtr. 25 Austos 1890da istifa ederek buradan ayrlm ve daha sonra 5
ubat 1891de 300 kuru maala kz rtiyesinin birinci muallimeliine atanmtr.
26 Aralk 1891de 250 kuru maala yatl kz sanayi mektebi drdnc
muallimeliine getirilmitir. 2 Mart 1892de maana 50 kuru zam yaplarak ikinci
muallimelie terfi etmitir. 13 Kasm 1895te ise maa 350 kurua ykselmitir. Uzun sre
burada grev yapan erife Hanm, eitli sebeplerden dolay okula devam etmedii
gerekesiyle (adem-i devamna mebni) Ocak 1907de azledilmitir. erife Hanm, bu duruma
itiraz etmi olmal ki, daha sonra muallimelie istihdamna engel bir hali grlmedii
sylenerek, ileride durumuna uygun bir retmenlie tayin edilmek zere kendisine mazuliyet
maa tahsis edilmitir.
erife Hanm, olduka baarl bir retmenlik dnemi geirmitir. Bu nedenle 27
Ocak 1883te ftihar Madalyas ile dllendirilmitir.
109
Tayin olduu grevlerdeki hizmetinin
ilgili kaytlara uygun olduu belirtilen erife Hanmn diplomalar ve iftihar madalyas ile
beratnn tasdikli suretleri tercme-i hl evrakna ilitirilmi ve idare tarafndan muhafaza
altna alnmtr. ( 26 Mays 1910)
110
.


107
BOA. DH.SAD. d, nr. 00154/00167, s.329.
108
BOA. DH.SAD. d, nr. 0059/0192, s.381.
109
ftihar Madalyas: II. Abdlhamitin saltanat srasnda 6 Aralk 1888de karlmtr. Bir tarafnda arma, dier
yannda defne dal arasnda madalya sahibinin ad ve tarihinin yer ald biimde tasarlanmtr. Bu madalya,
hkmdara sadakat gsterenlerle, ziraat, sanayi ve sanat sahasnn ilerlemesine hizmet eden ve yangnlarda, bulac
hastalklar zamannda hizmeti grlenlere verilirdi. Altn ve gm olarak iki eidi vard. Ayrntl bilgi iin bkz.
Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, II, s.38.
110
BOA. DH.SAD. d, nr. 00174/0013, s.233.
Osmanlda Kadnlarn Memuriyette stihdam Meselesi Ve Sicill-i Ahvlde 442

History Studies
Volume 4/1 2012

Zehra Hanm
sa Efendinin kz olarak h.1286da (1869-1870) stanbulda domutur. btidai ve
rtiye mekteplerinden sonra Darlmuallimata girmi iyi dereceli diploma almtr. Trke
yazabilmektedir.
13 Eyll 1887de 350 kuru maala Bursa Kz Rtiye Mektebi ikinci muallimeliine
tayin edilmitir. Uzun bir sre burada alm ve 27 Mays 1892de ayrlmtr. Daha sonra 18
Aralk 1892de 250 kuru maala skdar Kz Rtiye Mektebi ikinci muallimeliine
atanmtr. Bir mddet sonra maa 300 kurua karlmtr. Daha sonra da aylk 900 kuru
maala kz rtiyesinin birinci muallimesi olmutur. Tercme-i hl evrak Mektib-i Rtiye
Mdrl tarafndan onaylanmtr. Osmanl nfus tezkeresi ve diploma suretleri sicil
kaydyla beraber muhafaza edilmitir. (11 Temmuz 1910)
111
.
Zeliha Hanm
Nalburlar kethdas Hac mer Efendinin kz olarak h.1251de (1835-1836)
neboluda dnyaya gelmitir. Vefa Kz btidai Mektebinde eitim hayatna balam ve
balang ilimlerini burada tahsil etmitir. Zeliha Hanm, daha sonra Mekteb-i Tbbiye-i
ahnenin ebe snfna kayt olmu, eitimini tamamlayarak ebe olmutur.
Zeliha Hanm, okulunu bitirdikten sonra ilk olarak 27 ubat 1875te krk bir yanda
60 kuru maala mezun olduu okulda yani Tbbiye-i ahnede ebe olarak almaya
balamtr. Bir sre sonra maana iki defa zam yaplarak 130 kurua ykseltilmitir.
Zeliha Hanm bu sralarda okulda oluturulan Hill-i Ahmer Cemiyetinde aylk 300
kuru maala iki yl hizmet etmitir. Ancak cemiyetin lavedilmesi zerine buradan ald
maa kesilmitir.
Mekteb-i Tbbiye Nezareti tarafndan yazlan mlahazada Zeliha Hanmn, dzgn bir
kiilik sahibi olduu ifade edilmitir. Osmanl nfus kdyla, ebe ruhsatnamesinin tasdikli
suretleri, Hilal-i Ahmerde istihdam edildii sreyi gsteren belgeler, tercme-i hl evrakna
ilitirilerek muhafaza altna alnmtr. ( 24 Mays 1882)
112
.
Sonu
Sicil-i Ahvalde kayd bulunan memurelerin biyografilerinin incelenmi olduu bu
makalede, bir zamanlar sadece sbyan mektebine gnderilen ve baka okullara gitmesine izin
verilmeyen Osmanl kadnnn eitimde ald mesafe ortaya karlmtr. Kadn toplumun
dna iten ve ar bir koruma igdsne tabi tutan anlay, uzun bir sre zarfnda ve tedrici
olarak deiip dnm ve Trk kadn, bugnk konumuna ok uzun aamalar sonrasnda
gelebilmitir. Bakent stanbul ehri, okullama frsatlar ynyle bu dnmn lokomotifi
olmutur. Balangta okula gitmesine ok scak baklmayan kz ocuklar, bu engeli sadece
kzlara mahsus okullara gidebilme iznini alarak amtr. Ardndan kzlar iin alan retmen
okulunda, onlara ders verecek retmenlerin cinsiyeti problem tekil etmi ve henz kadn
retmen bulunamadndan ancak yal erkek retmenlerden ders alabilmelerine izin
verilmesi eklinde bir ara yol bulunmutur. Okuldan ilk mezun olanlarn, muhtelif ehir ve
okullarda retmenlie balamalar, toplumdaki olumsuz bak ister istemez temelinden
sarsmtr. Onlarn vazifelerinde sergiledikleri baar ve faaliyetlerinden dolay aldklar nian
ve madalyalar, dier kadnlarn da cesaretlenmesini salamtr.

111
BOA. DH.SAD. d, nr. 00174/00160, s.317.
112
BOA. DH.SAD. d, nr. 00083/00028, s.53.
443 Yunus ZGER

History Studies
Volume 4/1 2012


Trk kadnnn modernlemesinde nemli bir basamak olan kz retmen okulunun
alyla beraber kadnlar, ok gen yatan itibaren retmenlik camiasna dhil oldular.
ncelenilen memurelerden Sohumlu Fatma Hanm gibi krk sekiz yanda grev alanlar nadir
bulunsa da smail Hakk Efendi kz Fatma Hanm, Esad Efendi kz Fatma Hanm, Osman
Efendi kz Hayriye Hanm ve Tahir Efendi kz Kniye Hanm, daha on drt yanda retmen
olmulardr. lerinde erife Mnire Hanm, Nebiye Hanm, Muhibbe Hanm gibileri, 1872de
ilk mezunlarn veren Darlmuallimat 1873-1875 yllar arasnda bitirerek, okulun ikinci ve
drdnc dnem mezunu olarak retmen olmulardr. Yine ilerinden Adile Havva Hanm
gibi mezun olduu Darlmuallimatta retmen yardmcs olarak greve balayan, ardndan
okulun rika derslerini okutanlar da bulunmaktadr. retmenlerin byk ounluu
stanbuldaki eitli kz mekteplerinde grev yapm olmalarna ramen, aralarnda Bursa,
Kastamonu ve Denizli ehirlerindeki kz okullarnda retmenlik yapanlara da rastlanmtr.
Aratrmamza konu olan kadn memurlarn dil ve kltr zellikleri ynyle farkllk
gstermesi, onlarn geldikleri sosyal evre, aile ve kltr atmosferiyle dorudan ilgili
olmutur. rnein Macaristanda doan Mari Hali Kadn, tahsilini Avusturyada yapm, Bat
kltryle yetimi, Macarca, Lehe, Almanca ve Franszca gibi birok dili renmitir.
Osmanl Devleti bylesi nemli bir insana btn kaplar am ve nihayetinde 1875te
Amerikada alan sergide Mari Hanm, Osmanl lkesini temsil etmitir. Zengin bir kltrel
birikimi olan Mari Hanm, ayn zamanda bir kltr aktarcs rol stlenmi ve 1890 senesinde
skdar Kz Sanayi Mektebinde piyano retmenliine balamtr. Gsterdii gayret, devlet
tarafndan desteklenmi ve padiah II. Abdlhamid tarafndan madalya ile dllendirilmitir.
Netice olarak, kadnn eitimine ynelik btn bu pozitif gelimelerin, devleti
ynetenler ile aydnlarn ortak iradesinin bir rn olduunu sylemek mmkndr.
Aydnlarn kadna bakn ise Bat ile olan temaslar ve orada grdkleri eyler etkilemitir.
Nitekim emseddin Sami Kadnlar adl eserinde bu deiimle ilgili birok ipucu vermitir.
Yazar, grlerini zetle u ekilde ifade etmitir: Erkeklere verilen eitim yalnz kendi
ahslarnda kalr, lmleriyle yok olur. Kadnlara verilen eitim ise ocuklarna ve gelecek
nesillere de geer. Erkekleri eitmek, glge veren bir aa dilmek, kadnlara eitim vermek ise
hem glge hem de meyve veren bir aa dikmektir. Glge, kendi eitilmiliinden topluma
yaplacak iyilik, meyve ise yetitirilecek eitim grm ocuklardr
113

Yazarn bu dnceleri, kuvvetle muhtemel dnemin aydnlarnn ortak gryd.
Kadna verilen bu deer, onun kendi bana hayata tutunmasna ve bireysellemesine yol
amtr. Tanzimatla balayan bu gelime seyri, Cumhuriyetle beraber zirveye km ve
Trk kadn sadece eitim ve salk alannda memuriyet grevi icra etmekle kalmam,
yargda, brokraside ve siyasette aktif bir rol oynam, kaymakam, valilik ve nitekim
babakanlk koltuuna dahi oturmutur. Btn bu anlatlanlar, dier alanlarda olduu gibi
kadnn eitim hakk ve devlet dairelerinde istihdam hususunun, Trk modernlemesin tarihsel
seyri ierisinde tekml ettii sonucunu ortaya karmaktadr.
Kaynaka:
Ariv Vesikalar
Defterler
Babakanlk Osmanl Arivi Dhiliye Nezareti Sicill-i Ahvl Defterleri, ( BOA. DH. SAD. d.)

113
Kurt, Osmanl Devletinde Kadn Eitimi Haremden Mektebe, s.50.
Osmanlda Kadnlarn Memuriyette stihdam Meselesi Ve Sicill-i Ahvlde 444

History Studies
Volume 4/1 2012

BOA. DH. SAD. d, nr. 0059/0194, 00088/00169, 000133/00138, 00087/00214,
0052/00199, 00090/00173, 00127/00034, 0059/0186, 0052/00175, 0059/00184,
0052/00176, 0059/00195, 0059/0190, 00139/00195, 0059/00168, 00171/00141, 00195/00221,
0059/0191, 0059/00177, 0059/00175, 00087/00213, 00059/00197, 00194/00139, 0059/00196,
000133/00141, 0059/00150, 0059/0189, 0059/0185, 0091/00077, 000139/00108,
00139/00109, 00154/00167, 0059/0192, 00174/0013, 00174/00160, 00083/00028.
Kitap ve makaleler
Akyz Yahya, Trk Eitim Tarihi M..1000- M.S. 2010, Pegem Akademi
Yaynlar, 17. bask, Ankara 2010.
Akta Necati, Babakanlk Osmanl Ariv Rehberi, T.C. Babakanlk Devlet
Arivleri Genel Mdrl Yaynlar, 2.bask, stanbul 2000.
Altn Hamza, 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ve retmen
Yetitirme Tarihimizdeki Yeri, Frat niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, cilt: 13, say 1, Elaz 2008, ss. 271283.
Altnz Vuslat Devrim, The Ottoman Womens Movement: Womens
Press, Journals, Magazines And Newspapers From 1875 To 1923, Miami
University Department of History Yaymlanmam Master Tezi, Oxford,
Ohio 2003.
Canbaz Firdevs, Fatma Aliye Hanmn Romanlarnda Kadn Sorunu,
Bilkent niversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam
Yksek Lisans Tezi, Ankara 2005.
akr Serpil, Osmanl Kadn Hareketi, Metis Yaynlar, stanbul 1996.
Dulum Sibel, Osmanl Devletinde Kadnn Stats, Eitimi ve alma
Hayat (1839-1918), Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Eskiehir 2006.
Develiolu Ferit, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi
Yaynlar, Ankara 1997.
Erdem Yasemin Tmer, Yiit, Halime; Bacyn- Rmdan Gnmze Trk
Kadnnn ktisad Hayattaki Yeri, stanbul Ticaret Odas Yaynlar, stanbul
2010.
Ergin Osman, Trk Maarif Tarihi, cilt: III-IV, Eser Neriyat, stanbul 1977.
Gelili Ycel, Education Of Women From The Ottoman Empire To
Modern Turkey, South-East Europe Review for Labour and Social Affairs,
Volume: 4, Year: 2004, pp.121 136.
Gnaydn Nimet, lk Kadn Memurlar, Hayat Tarih Mecmuas, yl 3, I/IV,
1 Mays 1967, stanbul 1967, ss.66-68.
Gven smail, Ahmed Rzann Kadn Eitimine likin Grleri, Ankara
niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi, cilt: 31, say 1, Ankara 1998,
ss. 147-161.
hsanolu Ekmeleddin, Aydz, Salim; Yenileme Dneminde Osmanl
Bilim ve Eitimi Trkler, C: XIV, (Editrler; Hasan Celal Gzel, Kemal
445 Yunus ZGER

History Studies
Volume 4/1 2012


iek, Salim Koca), Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, ss.881-896.
Kaplan Leyla, Cemiyetlerde ve Siyasi Tekilatlarda Trk Kadn (1908-
1960), Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara 1998.
Kodaman Bayram, Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, T.T.K. Yaynlar,
Ankara 1999.
Kurnaz efika, Cumhuriyet ncesinde Trk Kadn 1839-1923, M.E.B.
Yaynlar, stanbul 1997.
Kurt, Songl Keeci; Osmanl Devletinde Kadn Eitimi Haremden
Mektebe, Yitik Hazine Yaynlar, stanbul 2011.
Meri Nevin, Kadnda Meydana Gelen Deiimlerin Tarihselliinden
Birka Kesit, Osmanldan Cumhuriyete Kadnn Tarihi Dnm, Pnar
Yaynlar, stanbul 2000.
Mert Talip, Sicill-i Ahvl Defterleri ve Buna Dair Yaymlanan
Nizamnmeler -I, Ariv Aratrmalar Dergisi, say 2, stanbul 2000, ss.97-
111.
Okay Cneyt, Son Dnem Osmanl Toplumunda ocuk (1850-1900),
Trkler, cilt: XIV, (Editrler; Hasan Celal Gzel, Kemal iek, Salim
Koca), Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, ss.41-56.
Ortayl lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, letiim Yaynlar, stanbul
2005.
zger Yunus, XIX. Yzyl Bayburt (Sosyo-Ekonomik, dari ve Demografik
Yap), IQ Kltr-Sanat Yaynclk, stanbul 2008.
zger Yunus, Sicill-i Ahvl Defterlerine Gre Osmanl Brokrasisinde
Yozgatl Devlet Adamlar, IQ Kltr-Sanat Yaynclk, stanbul 2010.
Pakaln Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, cilt:
II- III, stanbul 1993.
Saryldz, Glden; Sicill-i Ahvl Komisyonunun Kuruluu ve levi 1879-
1909, Der Yaynlar, stanbul 2004.
Semiz Yaar, Ku Recai, Osmanlda Mesleki Teknik Eitim stanbul
Sanayi Mektebi (1869-1930), Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar
Dergisi, say 15, Konya 2004, ss.275-295.
anal, Mustafa, Osmanl mparatorluunda Kz retmen Okulunda
Grev Yapan Kadn dareci ve retmenler ile Okuttuklar Dersler, Trk
Tarih Kurumu Belleten Dergisi, cilt: LXVIII, say 253, Aralk 2004, Ankara
2005, ss.649-667.
eyda, Arzu; Kadn Eitimi Balamnda Hanmlara Mahss Gazete
Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, say 29,
Erzurum 2006, ss.279-294.


Osmanlda Kadnlarn Memuriyette stihdam Meselesi Ve Sicill-i Ahvlde 446

History Studies
Volume 4/1 2012

Ekler:

Ek: 1- Hanife Hacer Hanmn Sicil Kayd, (BOA. DH. SAD. d, nr.
0171/0141).


447 Yunus ZGER

History Studies
Volume 4/1 2012



Ek:2- Muhibbe Hanmn Sicil Kayd, (BOA. DH. SAD. d. nr.0059/0150).

You might also like