You are on page 1of 12

I I I

TARELLO
GI OVANNI
O
LAHI STORI ACOMOI MPRUDENCI A
Noha si doun f i l bsof odel
derechoordi nari oGi ovanni Tarel l o.
Ya comenzaba por resi st i rse
preci sament e a serl o. Enuna obra
que ha abarcado desde el anal i si s
del l enguaj e precept i vo a l a
hi st ori a del derechoprocesal
odesde l a di secci bn del real i smo
j uri di coameri canoal a vi vi secci dnde
l a doct ri na si ndi cal i t al i ana,
ent re i nvest i gaci ones de t andi l at adodi amet ro,
noha habi do
si t i o
para l a f i l osof i a que del
derecho se di ce. Yl a prof esaba. Ya
sus expl i caci ones se dedi cabana mat eri as
comol a de Le i deol ogi e
del t a codi f i cazi one acabando por const i t ui r
ademas el arranque
de unaverdadera St ori a del t a Cul t ura Gi uri di ca
Modernaconf or-
meal t i t ul oque f i nal ment e el cursoadopt ara1 . Ha
si dosu
i ncur-
si bn pri nci pal , perot ampocol a t ani ca, en l os t errenos
de l a
hi s-
t ori a que del derechose l l ama. ZComovi no
a
el l a?
Tansol ocomo
prdf ugode l a f i l osof i a?
Si de l a f i l osof i a Tarel l ohul a, ot ros desde l uegol e acompanan
enl a f uga, obast ant es consi deran, i ncl usodesde ot ras posi ci ones
de especi al i dad j uri di ca, el i nt erds de uni t i nerari ocomoel suyo.
Ya ha podi dosobradament e comprobarse en l as mani f est aci ones
habi das por ocasi bn del pri mer ani versari o de su premat uroy
l ament adof al l eci mi ent o: unas j ornadas, unvol umen pri merode
homenaj e y una sel ecci bn, debi dament e present ada, de sus escri -
t os. Perf ect ament e asuposi ci on se vi ene, de espal das al a f i l osof i a
y de cara a l a hi st ori a. j ant ose t eme a l a unay noa l a ot ra?
cDe unmovi mi ent oent re ambas real ment e se t rat a?
Enel ani versari ode su desapari ci on, ent re el 21 y el 23 de
abri l de 1 988, se han cel ebrado en G6nova l as j ornadas sobre
L' opera di Gi ovanni Tarel l onel l a cul t uragi uri di ca cont emporanea.
La pri mera, coni nt ervenci ones de Ubert oScarpel l i , Si l vana Cas-
t i gnone, Enri coPat t aro, Let i zi a Gi anf ormaggi o, Gi acomoGavazzi ,
Paol oComanducci yNorbert oBobbi o, yconel t ema pri nci pal
del
1 . Resef i 6 ambas versi ones del mi smoen est e Anuari o: 43, 1 973, pp 531 -
536 y 48, 1 978, pp. 725- 726.
36
BUSCAR EN EL DOCUMENTO SALIR INICIO SUMARIO AO 1988
562
Hi stori ograf f a
anal i si s del l enguaj e, to
consi deraba como teori co del di ri tto
; l a
segunda
to contemp16 como gi uri sta,
subdi vi di dndose
por su mi s-
ma di mensi 6n en sesi ones; una,
de cuesti 6n pri vati sta y
procesa-
l i sta,
con l a parti ci paci 6n de Lorenzo
Acquarone, Ri ccardo Guas-
ti ni , Francesco Gal gano, Vi ttori o Denti
yStef ano Rodota; otra,
de obj eto publ i ci sta ysi ndi cal ,
con l a actuaci 6n de Umberto Ro-
magnol i , Pi o Marconi , Al essandro
Pi zzorusso, M. a Vi ttori a Bal l es-
trero
yGi no Gi ugni .
La tercera yul ti ma j omada
contemp16 a Tarel l o como stori co
del ta cul tura gi uri di ca, atendi 6ndol o
en cuanto tat Paol o Grossi ,
Gi orgi o Rebuf f a, Mi chel e Taruf f o,
Franca De Mari ni , Vi to Pi er-
gi ovanni yGi ul i ana Lanata. El repas6 de su
obra f i nal i z6 si n que
compareci era un Tarel l o f i l osof o del di ri tto.
Anal i sta, j uri sta e
hi stori ador, resul taba de l as j ornadas
en todo caso una f i gura
no esci ndi da. Se of recf a
l a i magen de un estudi oso
nada di sperso,
si no centrado en un obj eto, el
derecho, con regi stros bi en
di versos
de conoci mi ento ydomi ni o. Su
mi smonombre ya produci a el ef ec-
to de una concurrenci a yreuni 6n
de especi al i dades j uri di cas, i n-
cl ui das
desde l uego tanto l a f i l os6f i ca
como l a hi st6ri ca, pero tam-
bi 6n presentes y no mat representadas l as
de caracter que se
enti ende posi ti vo. ZOud ci rcunstanci a
consi gue esta especi e de
prodi gi o?
Tan s61o l a ocasi 6n de una necrol ogi a?
Otras mani f estaci ones abundan. El
pri mer vol umen de Omaggi o
a
Gi ovanni Tarel l o reune, j unto al recuerdo
senti do de N. Bobbi o,
trabaj os sobre su obra de sus di sci pul os z: S. Casti gnone,
P. Co-
manducci ,
R. Guasti ni , G. Rebuf f a, Mauro Barberi s, Paol o Becchi ,
Pi erl ui gi Chi assoni , Mari o
Da Passano, Franco Lombardi , Gi an-
paol o Parodi ,
Moni ca Rai teri y Mari angel a Ri pol i . Unos pri mor-
di al mente i nci den
en l a hi stori a de l a cul tura j uri di ca, como otros
pref erentemente en l a teori a
del l enguaj e precepti vo, pero el con-
j unto si gue of reci endo l a i mpresi 6n
de una uni dad de base. Se
tratari a, si gui endo al maestro, de una
metateori a como metagi uri s-
prudenza consti tuti va, pese a su nombre, de una
f i si ca, que no
metaf i si ca, del derecho. Estari amos, con
su necesari a panopl i a i ns-
trumental , ante un i ntento de ci enci a uni tari a del
obj eto j uri di co.
~Uno mas? ZAl guno nuevo?
I magen de di spersi 6n, si n uni dad l ograda, no dej a por su parte
2.
Corresponde al segundo vol umen del ano deci mosdpti mo (OT en ade-
l ante) , con f echa
de di ci embre de 1987 y apareci do ef ecti vamente a comi en-
zos de 1988, de l os Materi al i
per
una Stori a del l a Cul tura Gi uri di ca
(MS en
to sucesi vo) que f undara y di ri gi era el propi o Tarel l o y cuya conti nui dad
garanti za su escuel a. Tambi dn resei i 6 su novedad en este Anuari o: 45, 1975,
pp. 761- 763. De
memori a
y homenaj e, consti tui rAn nuevo vol umen, y tam-
poco ul ti mo, l as mi smas actas
de l as j ornadas de ani versari o, de publ i ca-
ci 6n previ sta.
BUSCAR EN EL DOCUMENTO
SALIR INICIO SUMARIO AO 1988
Hi st ori ogra/ i a
563
de of recer l a mi sma obra de Tarel l o
. Su
bi bl i ograf i a,
con
marcada
osci l aci 6n ent re cuest i ones, encabeza est a pri mera publ i caci 6n de
homenaj e. Al gunos escri t os suyos de apari enci a pri mari a t ambi dn
di spersa se recogen en el vol umenquei gual ment e aparece conl a
ocasi 6n del ani versari o, habi 6ndose ef ect uado su present aci 6n en
l as mi smas j ornadas de ref erenci a. El propi o t i t ul o conj unt o que
se l e adj udi ca no resul t a exact ament e uni t ari o, haci endo ref eren-
ci a acumul at i va a cul t ura gi uri di ca y a pol i t i ca del di ri t t o3. Mas
ya sul ect ura, conl a sel ecci 6n que i mpl i ca, puededeparar i mpre-
si 6n di st i nt a. Opuede t ambi 6n j ust ament e anunci arl a l a mi sma
present aci 6ndel vol umen, a cargo de R. Guast i ni yG. Rebuf f a con
sus propi os i nt ereses compl ement ari os ent re l os cul t i vados por
el
maest ro, mi s anal i t i cos l os del pri mero y mas hi st 6ri cos l os
del
segundo
4.
ZEs
i nt erno el pri nci pi o
de
uni dad? ZProcede
de
orde-
naci 6n ode l ect ura ext eri ores?
El comi enzo, si no el pri nci pi o, t o of rece por
de pront o
l a
hi st ori a. Unapri mers part ede
est a
col ecci 6n
de escri t os de Tarel l o
l l eva l a rubri cs de St ori a del l a cul t ura gi uri di ca moderna;
of rece
i nt ervenci ones t an breves como densas, nada sust anci al ment e
me-
nores, sobre l a mi sma mat eri a de su vol umen de est e t i t ul o s;
anade pagi nas, al gunas ademas i nedi t as 6, i ndi cat i vas del modo
como di cha st ori a, como est e t i t ul o que se ha quedado en su
pri mera part e' , habri a de prosegui r 8 . Ya conel l o l a col ect a t i ene
3. G. TARFZLo, Cul t ura gi uri di ca
e
pol i t i cs del di ri t t o (CP desde
ahora) ,
Bol oni a 198 8 , con l a I nt roduzi one que ahora di go de R. GUASTI NI y G. Re-
BUFFA, pp. 3- 36.
4. Los di sci pul os mt i s di rect os de TARFLt . o, l os que han pasado ahora
j ust ament e
a
di ri gi r
MS,
f orman una especi e de maest ro col ect i vo, cubri en-
do ent re el l os una
seri e de campos que di f i ci l ment e podrAvol ver a domi nar
unsol o i ndi vi duo. Ademi s de R. GUASTI NI y
G. REauFFA, se t rat a de S. CAS-
TI GNONE, act ual di rect ors del I st i t ut o di Fi l osof i a e Soci ol ogi a del Di ri t t o
que durant e
anos TARn. t . o ani mara, y de P. ComANDUcci , si gni f i cada l a pri -
mera en el est udi o y l a recepci 6n del real i smo j uri di co que const i t uyera el
pri mer obj et o deat enci 6n madura del maest ro (1l real i smo gi uri di co ameri -
cano, Mi l an 1962) , y el segundo en l a mat eri a i nt eresada por l a part e hecha
de suSt ori a del t a Cul t ura Gi uri di ea Moderna.
5. Se t rat a de I deol ogi e set t ecent esche del t a codi f i cazi one
e st rut t ura
dei codi ci (CP, pp. 41. 60) , que se habi a publ i cado en 1978 en l os St udi
i n
memori a di Gi ul i ana D' Amel i o
y en l a revi st a Fl l osof i a, y de La cri si del
di ri t t o comune net Set t ecent o europeo
: un probl ems st ori ograf i co (CP, pp. 61-
67) , que apareci era en l os Annal i del t a Facol t a di Gi uri sprudenza
di Genova
en 1976 y en l as act as del encuent ro sobre I I di ri t t o comune
e l a t radi zi one
gi uri di ea europea
en 198 0 .
6. Sul l a scuol a st ori ca
del di ri t t o (CP, pp. 103- 122) , que era dact i l oescri t o,
con al guna not a manuscri t a, ya ut i l i zada por P. BDccHI
en sucont ri buci 6n
al mi mero de homenaj e: La pol emt ca sul l a codi f i cazi one t ra Thi baut
e Sa-
vi gny. Si gni f i cat o
e l i mi t i di una chi ave i nt erpret at i va (OT, pp. 357- 38 4) .
7. Como
se
sabe,
el vol urrren exi st ent e de l a St ori a del t a Cul t ura Gi uri di -
ca Moderna de TArt r. LLOcompl et aba asi en 1976 su t i t ul o: 1.
Assol ut i sni o e
BUSCAR EN EL DOCUMENTO SALIR INICIO SUMARIO AO 1988
564
Hi st ort ograf i a
su especi al i nt erds para l a especi al i dad de una hi st ori a j uri di ca.
Pero,
si se si gue con sus apart ados de apari enci a menos hi st ori o-
graf i ca, de anal i t i ca ypol i t i ca del derecho, puede t ambi en comen-
zarse a det ect ar que, en l a obra de Tarel l o, no s61o l as pagi nas
de t i t ul o hi st 6ri co i nt eresan a l a hi st ori a ni dst a t an s61o i mport a
a l a hi st ori ograf i a. Ya puede empezarse a t ocar, en el l a mi sma y
si n medi aci ones, l as razones yel f ondo de una uni dad. Puede que
ya se comi encen a encont rar unas respuest as para l os i nt erro-
gant es surgi dos.
Wanse l as pi gi nas sobre cuest i ones t an el ement al es como l a
mi sma nozi one di di ri t t o que vi enen a componer una part e segunda
baj o el t i t ul o de Organi zzazi one gi uri di ca e soci et a
modern2
9.
Si hayen el l as un mot i vo, es el de l a i mpropi edad de un abordaj e
t e6ri co ycorrespondi ent e conveni enci a del hi st 6ri co. No es que l a
t eori a f al t e; l a hay, del caract er concret ament e anal i t i co, pero
ya se comprende en el hori zont e de una di l uci daci 6n de caract er
mi s di acr6ni co; si ncroni a t ampoco f al t a, por l as mi smas
necesi -
dades de anal i si s de un obj et o bi en compl ej o,
pero ya t ambi 6n
si empre se si t da en
est a perspect i va de rai z hi st 6ri ca. Por l a
hi st ori a comenzaba el vol umen, pero a l a
hi st ori a t ambi en con-
duce ul t eri orment e l a propi a
t eori a; ya por est o se dari a, y no
por i nt roducci 6n
hi st 6ri ca, di cho comi enzo. Tarel l o es un t e6ri co
queha l l egado a l a
hi st ori ograf i a, si n quedarse en el l a, por nece-
si dades
i nt ri nsecas de l a t eori a mi sma, permaneci endo en dst a.
De una hui da
propi ament e no se t rat a.
Odnt rese t ambi 6n en l a si gui ent e part e, t ercera, mas posi t i va:
Pol i t i che del di ri t t o. Se reencuent ra ya de ent rada, sust ant i va,
l a
hi st ori a. No se anunci a, pero se act t t a. Nose hace,
pero se real i za. Se
t rat a de un curso de di ri t t o
ci vi l e
que,
si n dej ar para nada en real i -
dad de serl o, sust anci al ment e se
resuel ve en ci enci a hi st 6ri ca. Hace
Tarel l o hi st ori a, y l a
que mej or l e sal e, haci endo j uri sprudenci a.
codi f i zaci one del di ri t t o. La reedi ci 6n de 1988 mant i ene el subt i t ul o, pero ya
no su numeraci 6n.
8. Se t rat a,
ademi s
de
; f ragment o di cho sobre
l a
escuel a hi st 6ri ca, de
La
Scuol a del l ' Esegesi
e
l a sua di f f usi one t o I t al i a ( CP, pp. 69- 101) , que se
edi t ara en 1969 en l os Scri t t i peso i l XL del l a mort e di P. E. Bensa,
y
de sus
recensi ones cri t i cas de l as monograf i as de AndrZ! - J ean ARNAUDsobre el Code
Napol e6n ( CP, pp. 123- 139) , que apareci eran en
Quaderni Fi orent i ni en 1972
y en Soci ol ogi a del Di ri t t o
en
1974
.
9 . No sol o
me ref i ero asi al epi graf e excl usi vo de nozi one de di ri t t o
posi t i vo ( CP,
pp. 205- 217) , que era t i t ul o t odavi a mns concret o - nel l a cul -
t ura
gi ri di ca i t al i ana- de un art i cul o publ i cado en
Soci ol ogza del d: ri t t o
en 1977 ycuest i 6n de ot ras i nt ervenci ones si no
a
t oda
l a secci 6n que t am-
bi cn rel i ne su Prospet t o
per l a voce - Ordi nament o gi uri di coo, apareci do en
Pol i t i ca del di ri t t o
en 1975, y capi t ul os suyos de l as l ecci ones de
I nt rodu-
Poone
t eori ca al l o st udi o del di ri t t o que. desde 1978,
compusi era j unt o a
S C%STTGNONF y R GuasTI M( CP, pp
143- 204 y 219- 234) .
BUSCAR EN EL DOCUMENTO SALIR INICIO SUMARIO AO 1988
Hi st ort ograf i a
565
Es su met aprudenci a,
su modo de hacer ci enci a, que no f i l osof i a,
del derecho.
El curso f ue sobre l a
propi edad1 0 , reproduci endose aqui sus
pri meras l ecci ones' t . Son expl i caci ones
de derecho posi t i vo, pero
no adopt a Tarel l o en el l as l a act i t ud
usual doct ri nari a del prof esor
o el i nt 6rpret e. El no t i ene
prof esi 6n que hacer ni i nt erpret aci on
que of recer . Su composi ci dn
de l ugar es ot ra. Expone l os dat os
mas pri mari ament enormat i vos
i nt eresi ndol e sucapaci dadde sen-
t i do en el moment o exact o de su posi ci on
hi st ori ca. Consi dera
l uego l a f orma como su si gni f i caci dn se ha cont rai do
medi ant e
no
sol o el desarrol l o t odavi a l egi sl at i vo, si no t ambi en por medi o de
una act i vi dad j uri sprudenci al y mas l at ament e doct ri nal que para
61 si gue pert eneci endo a una mi sma f ase precept i va. La propi a
i nt erpret aci dn resul t a obj et o yno met odo: el obj et o ademas esen-
ci al por ul t i mo en el mi smo proceso de det ermi naci bn normat i va
quecomo t al no puedesi no desarrol l arse yser cont empl ado en el
t i empo. No l l ega su curso sobre l a propi edad al apart ado no j udi -
ci al de est e capi t ul o j uri sprudenci al , pero cubre l os rest ant es,
respondi endo a el l o su composi ci on de f ondo' z. Respect o a ot ra
mat eri a, l a si ndi cal , ya t o habi a real ment e i l ust rado".
He aqui l a si ngul ari dad. Como j uri st a Tarel l o no es un i nt er-
pret e del derecho, t eni do por
norma dada, si no un anal i st a de l a
i nt erpret aci dn, consi derada como part e i nt egrant e del derecho
mi smo. Por
el l o
su
met at eori a
puede, de una part e, resul t ar hi s-
t ori a y,
de ot ra, const i t ui r ci enci a; o di cho
mej or, puedecon j ust o
t i t ul o pret ender a un t i empo real i zar una cosa y
l a ot ra, o ser t an
1 0 .
G.
TARELLO,
La
desci pl i na
cost i t uzi onal e del t a propri eM. Lezi oni I n
t rodut t i ve (Corso di di ri t t o ci vi l e 1 972- 73) , Genova
1 973 En l as j ornadas de
ani versari o F. GALGANO se ocup6 de Gi ovanni Tarel l o gi urut a posi t i vo y
S. RODOTA de una ponenci a mas concret a al asunt o: Dal l a propri eM al si s-
t ema gi uri di co.
1 1 . CP, pp. 237- 30 9, si gui endo en l a mi sma part e t ercera ent re ot ros ca-
pf t ul os St ori ograf t a gi uspol i t i ca e i nt ervent i del t a Cort e cost i t uzi onal e I I I
mat eri a di propri et d (CP, pp. 31 1 - 327) que ant eri orment e se publ i cara en c1
voi umen de 1 976 de l os MSdedi cado a ] as Dot t ri ne st ornsche del di ri t t o
pri vat o yen l os
Scri t t i
i n
onore di Sal vat ore Pugl i at t i de 1 978.
1 2 Al punt o, ya cl ave,
acabo dedi cando un t rat ado: G. TARI 1 . LO, L' i nt ct -
pret azi one del t a l egge, Mi l an 1 980 , que es vol umcn del Trat t at o I I I di ri t t o
commerci al e de CTCU y MESSI NEO, Le venf a consagrando una at enci bn
en
buena part e ya regi st rada t ambi en en vol umen- G. TARELLO, Di ri t t o, enun-
ci at i , use. St uds di t eori a e met at eori a del di ri t t o Bol oni a 1 974 Dal l a seman-
t i ca
al l ' i nt erpret azt one
del
precet t i f ue
ponenci a d- z L. GI AVrORHAGGi o en l as
j ornadas
de ani versari o.
1 3. G. TAREI l . o, Teori e e i deol ogi e net di ri t t o st ndacal e. L' esperi ewa 1 / (-
l i ana dopo l a Cost i t uzi one, Mi l dn 1 967 y, con apendi ce 1 972 La f ort una dt
- Teori a e : deol ogi e net di ri t t o
si ndacal e-
const i t uyd l a ponenci a de M" V. BA-
i LEsTRERn
en
l a- z re`erl dnc
i ornadac pi e cuvas
act as se
esnera publ i caci 6n.
G
.
GI UGNI mss
gendri cament e t rat d de 1 1 cont r : but o di Gi ovani Tarcl l o agl r
st uds di di ri t t o si ndacal e
;
U RoMAGNOLI presi di a l a sesi bn
BUSCAR EN EL DOCUMENTO SALIR INICIO SUMARIO AO 1988
566 Hi stortograf i s
s61o, mas todavi a si se qui ere, l a segunda, de to que al f i n y al
cabo se trata y basta. Por esto hay un f ondo de uni dad en su
obra; l a mi smaanal i ti ca del l enguaj e precepti vo no es si no el i ns-
trumental pri mari o para el tratami ento mAs especi f i co del dato
j uri di co documentado,
ode sus f uentes si se pref i ere.
Poco dado
a l a
especul aci bn,
como mal f i l dsof o, no expl i ca
Tarel l o parti cul armente su mdtodo. Pref eri a actuarl o; ya march
sus pref erenci as por aun estudi o de l as cosas mej or que de l a
. nanera
dehacerl asv 14 . Consu i ncl i naci dnen cambi oal a pol dmi ca,
como buen ci enti f i co,
f ue en el curso de conf rontaci ones cuando
mi s cerca anduvo
de
expl i carse metodol 6gi camente. Las
tuvo
sobre
todo con sus col egas f i l dsof os, pero respecto a l os puntos que l e
i nteresaban,
ya tocantes a l a
propi a concepci dn y practi ca
de
una ci enci a j uri di ca.
Muestra bi en i l ustrati va hayen esta mi sma col ecci bn de escri -
tos. En una cuarta y ya ul ti ma parte de Momenti del ta cul tura
gi uri di ca contemporanea aparecen, que especi al mente i mporten al
asunto, otro i ntsdi to, sul l a teori a del di ri tto tsste 15, yuna i nterven-
ci 6n repeti das veces publ i cada, acerca de l a soci ol ogi a nel l a gui rts-
prudenza esta otra' 6. Aunque no se recogenotras pagi nas suyas de
especi al i mportanci a al propdsi to" , ya pueden bastar 6stas,
i nte-
resando real mente a l a cuesti bn consti tuti va de una
ci enci a, para
l a hi stori a i gual que para l a soci ol ogi a.
No cabe para Tarel l o una teori a
generate del derecho por l a
senci l l a razbn de si mpl e
i nexi stenci a de un ente, di ri tto, obj eto
de l a soci ol ogi a, de
l a hi stori a j uri di ca, de l a i nterpretaci 6n y
14 . Es expresi 6n de un
f ol l eto publ i ci tari o
de
l os MSi mpreso en 1975 y
1979, que
socorri damente, por ref l exi 6n metodol bgi ca suya, ya se ci ta:
R. GUASTtxt y G. RtsuFFA, I ntroduzi one a CP, p. 9.
15. Sul l a teori a ( generate) del
di ri tto
( C- P, pp.
391- 399) , que f ue contri -
buci on a un
encuentro de 1969 sobre Teori a del di ri tto e cri si del l e i deol ogi c
gi uri di che
pol emi zando con U. ScARPFLLi . El i nddi to ya tambi dn se aprove-
chaba, asi por to spazi o del l a teori a de M. BARBERI s que
ahora ci tar6, y l a
exposi ci 6n oral no se habi a ol vi dado:
N. Boearo, Ri cordo di Govanni
Ta-
rel l o ( OT, pp. 303- 316) y en su
parti ci paci bn en l as j ornadas de memori a.
16. CP, pp.
4 014 13, ori gi nari amente apareci do en
Socf ol ogi a del dcntl o
en
1974
( =RENATo TReves, ed. , La soci ol ogra del
di rztto: un di batti to) y
di scuti endo con el propi o TREvss,
qui en tampoco f al tara a l a ci ta de l as
ref eri das j ornadas. La cri ti cs l e
granj eaba a TARE: ' l u. o esti mas i ncl uso
entre
l os someti dos a el l a
.
No
dej 6 de parti ci par en otras i ni ci ati vas del mi smo
R. TREvEs
( ed. ) , Al l e ori gi ne del l a soci ol ogi a del di ri tto, Mi l an 1983 ( =So-
ci ol ogi a del di ri tto, 9) , que ha escapado a l a muycompl eta
bi bl i ograf i a del
pri mer vol umen de homenaj e ( OT, pp. 289- 302, guf a
por supuesto de mi s
ref erenci as; i ncl uye l as de otras
antol ogf as de autores vari os donde ya se
habi a tambi dn recogi do
La soci ol ogta nel l a gi uri sprudenza) .
17. Se
trata del Progetto per l a voce . Di ri tto, di una enci cl opedi a
que
apareci era en Pol i ti cs del Di ri tto en 1971 y de otras
voces conceptual es que
aquf no se recogerAn por estar ya en vol umen: G
. TARE- Lo, Di ri tto, enun-
ci ati , usi , pp 7- 132, secci 6n
pri mera de Termi nol ogi a.
BUSCAR EN EL DOCUMENTO SALIR INICIO SUMARIO AO 1988
Hi st ori ograf i a
567
reconst rucci 6n
dogmat i cas, de l os val ores yl as acci ones moral es
ypol i t i casb.
Sumi sma post ul aci 6nya requeri ri a ci rcunst anci as de
base t an i naudi t as
como que l a humani dadsi empre yhast a hoy
s61o conoci ese una uni ca l engua, que en el l a un vocabl o equi va-
l ent e a derecho mant uvi ese su si gni f i cado i nvari abl e yconst ant e
o t ambi dn que est a si gni f i caci 6n mi sma no suf ri ese al t eraci 6n
al guna
por raz6n de perspect i ve.
La real i dad
ya se sabe quees unpoco mas compl ej a: Hi st 6ri -
cament e, aquel l os
que pueden caut el osa yprovi si onal ment e consi -
derarse si gni f i cados de pal abras como sedaka, di ke ( di kai on) , i us
( en
i us
est o) ,
i us ( en i us qui ri t i um) , i us ( eni us di vi num) , di rect um,
di ri t t o, l aw, ri ght
( en a
ri ght ) ,
ri ght ( en al l ri ght ) , Recht ( en Lan-
drecht ) , Recht ( en geset zl i che Unrecht ) ,
oi gus, et c. , resul t an mut a-
bl esn, cont o que
s61o a t ravel s de est a propi a const anci a de
di spa-
ri dad semAnt i ca puede
real i zarse i ncl uso un pri mer
acercami ent o
a semej ant e obj et o.
Os61o medi ant e el conoci mi ent o de est a
vari abi l i dad hi st 6ri ca
cabe i ni ci arse un t rat ami ent o t e6ri cament e
sat i sf act ori o. Pasa por l a hi st ori a
l a t eori a' e.
Mas no se conf unde conel l a o no se i dent i f i ca
l a
ci enci a j uri -
di ca conuna si mpl e hi st ori a del derecho. No t o hat e consu soci o-
l ogi a o con l a i dea que en sus mi smos medi os se t i ene de est as
act i vi dades, l a hi st 6ri ca o l a soci ol 6gi ca, apl i cadas a t al mat eri a,
l a j urt di ca 19 . Ya de est a f orma mi s i ndebi dament e aparecen como
t 6cni cas const i t ui das con ant eri ori dad e i ndependenci a del mi smo
obj et o al que vi enen, ent re ot ros, a ext enderse. Ya son ast nor-
mal ment e di sci pl i nes nada versadas en l as propi as condi ci ones
de l a mat eri a a l a que qui eren veni r a i nt eresar, comenzAndese
para el caso por aqu611as de l a especi f i ci dad del l enguaj e precep-
t i vo yde l a pecul i ari edad de su component e doct ri nal , est o es, de
l as mi smas si ngul ares caract eri st i cas de sus f uent es o sus dat os.
No puede haber si n su const anci a penet raci 6n ci ent i f i ca ni domi -
ni o pol i t i co. Ya es ot ra l a
soci ol ogi a, como l a hi st ori a, que se
recl ama.
Aunque i nt ernas se pret endan,
l as
exi st ent es
resul t an ext eri o-
res a su mi smo campo: hi st ori a, o soci ol ogi a,
general
y
ext erna
del derecho aunque ot ra cosa se
di gan.
En
expresi 6n de Tarel l o:
4se i nduce a abordar de un modo
ext ri nseco
o
ext eri or
obj et os
que mereceri an un est udi o
i nt ri nseco, i nt eri or o desde dent roD;
ase mant i ene l a
separaci 6n por un l ado de l a j uri sprudenci a y
18. Aest a
i nconveni enci a
de una di st i nci 6n ahi st 6ri ca del obj et o
de-
recho i nt eresa l a ponenci a en l as j ornadas de ani versari o de P. COMAxovccI ,
Di scorso et i co e di scorso gi uri di co, de su pri mera sesi 6n m6s t e6ri ca.
19 . He ci t ado hast a ahora de sul l a t eori a ( general e) del
di ri t t o
ypaso
act o segui do a hacerl o de l a
soci ol ogi a nel l a gi uri sprudenza: CP, pp. 39 6- 39 7,
402403
y
409 - 410
.
BUSCAR EN EL DOCUMENTO SALIR INICIO SUMARIO AO 1988
568 Hi stori ograf i a
por otro de di sci pl i nas que tambi en contempl an l os f enbmenos
j uri di cos como l a mi sma soci ol ogi a, l a teori a general , l a hi stori a
del derecho, etc. ; ( ( se ref uerza l a tendenci a a desacredi tar como
extra o metaj uri di cas l as consi deraci ones ya soci ol bgi cas, ya tedri -
cas, ya hi stdri cas,
en su necesari a
apl i caci dn a l a propi a di men-
si on j uri di co- normati va, con el ef ecto de su margi naci dn o el i mi -
naci on entrel os estudi os apropi ados para el j uri sta ; ase acentua
l a resi stenci a de l as metodol ogi as tradi ci onal es de l a j uri spruden-
ci a,
cal i f i candose
como propi as de l a soci ol ogi a, y sol o de
el l a,
otras
di versas,
como
di sti ntas l as
suyas, tambi en
pri vati vas, l as
de
l a hi stori a m.
El hori zonte al que apunta Tarel l o qui ere
en
todo
ser otro.
Su
mi sma
( meta)teori a o su propi a
( meta)j uri sprudenci a comen-
zaba por
ci f rarse
en
una anal i ti ca que resul ta m6todo para l a
hi stori a y l a soci ol ogi a j uri di cas como tambi en, si n razbn di sti nta,
para el l a mi sma, para una ci enci a del derecho. Cuando menos l a
conf l uenci a ya se pl antea, mi randose aauna soci ol ogi a practi cada
en
el mi smoseno de l a doctri na j uri di ca y l a hi stori a del derecho
o a una especi e de i ndagaci ones de ti po soci ol ogi co que no res-
pondan, como l a mal a soci ol ogi cal j uri sprudence, a l a pretensi 6n
de extraer del conoci mi ento de hechos concl usi ones normati vas,
si no que se di ri j an al escl areci mi ento del cuadro de hecho en el
que se comprenden, propugnan, moti van ydebaten l as posi ci ones
mi smas de l os operadores j uri di cos . Ya deben 6stas ser
i nvesti -
gaci ones conduci das por j uri stas desde el i nteri or de l os
estudi os
del derecho y de su hi stori an. Soci bl ogos
e hi stori adores l l anos,
aun apl i cados, menos al
ef ecto se nos asegura que contri buyen.
He aqui un
movi mi ento menos uni di recci onal que el que pare-
ci era di buj arse al
pri nci pi o desde l a f i l osof i a haci a l a hi stori a. Ya
l os puntos de parti da
yde l l egada l os consti tuye una ci enci a j uri -
di ca, pero tampoco
l a mi sma; s6l o al retorno, tras el paso por l a
hi stori a,
parece real mente tenerse acceso a el l a. No es
asi que,
si n
mas, l a hi stori a j uri di ca pueda procl amarse tal
ci enci a. Tam-
poco
se trata de que 6sta, por adoptar l a ori entaci bn
hi st6ri ca,
to sea l a
mi sma j uri sprudenci a. La cuesti bn se
enci erra en una
i ntegraci 6n
por enci ma, pero si n perdi da, de
unas y otras. Tarel l o,
parti dari o de l a actuaci bn antes quede l a
prtsdi ca, se i ntroduj o y
nos
i ni ci 6 en l a tarea.
Puede entenderse, con
sus resul tados, l a f uerza atracti va de
unaobra como l a de Tarel l o para
j uri stas consci entes si n di f eren-
20. De l a f orma en
concreto de propuesta de una soci ol ogi a
del derecho
se ocupb
mAas parti cul armente en l as j ornadas de
ani versari o
P.
CARONI ,
Per
una soei ol ogi a del l a cul tura gi uri di ca
; y
en
OT, pp. 589- 628: M. RAI ' tERI ,
Gi ovanni
Tarel l o e l a soei ol ogi a
del di ri tto. Li neamenti per un' anal : si . Oya
G. REeuFFA, Qual e
soci ol ogi a del di ri tto, en MS, 12, 1982, pp. 187- 204
.
BUSCAR EN EL DOCUMENTO SALIR INICIO SUMARIO AO 1988
Hi stori ograf i s 569
ci aci 6n por causa
de especi al i dades. No era to que l es reuni a s61o
l a tri ste ocasi 6n
necrol 6gi ca, si no tambi en ysobre todo el descu-
bri mi ento af ortunado
de unaci enci a f acti bl e comun a posi ti vi stas
y
no
posi ti vi stas,
graci as a l a l abor en vi da de este ( meta) j uri s-
prudente. El mi smo
debate tradi ci onal sobre el caracter mas o
menos en si ci enti f i co
de l a doctri na j uri di ca, con su consi gui ente
adoctri nami ento de di sci pl i nas
no doctri nal es, pi erde senti do. Y
no menos to hate el equi val ente respecto
a l a natural eza por si
hi stori ogri f i ca de l a hi stori a j uri di ca
.
Los mi smos j uri stas, i ncl ui -
dos l os hi stori adores
no
f ugui stas
del derecho, comprueban c6mo
su propi o hori zonte se abre con l a resol uci 6n correspondi ente de
reduci rse el trabaj o doctri nal a obj eto, y no metodo, de su ci en-
ci a, de una ci enci a que, con su conoci mi ento de causa, asi l es
cabe y entonces queda a su al cance. Era i mpresi 6n transmi ti da,
por pri vati stas como por procesal i stas, por l aboral i stas como por
cons ti tuci onal i stas, en l as j ornadas del pri mer ani versari o de l a
desapari ci 6n de Tarel l o.
La doctri na yl a hi stori a dej an de di versa f orma de pretenderse
ci enci a para que el propi o j uri sta, di scurri endo entre l a una yl a
otra, pueda real mente hacerl a. Yno hayef ecti vamente hui da. Ni
si qui era exi ste propi amente el l ugar donde f ugarse. La hi storl a
j uri di ca queentonces se requi ere no es l a de l os hi stori adores del
derecho, mAs bi en aj enos a esta mi smaposi bi l i dadci enti f i ca; han
tendi do ul ti mamente a af i rmarse i ncl uso en un terreno hi stori o-
grAf i co queen especi al l es al ej a; o cuando han veni do en ti empos
tambi dn reci entes a una i denti f i caci 6n j uri di ca, to han hecho con
l a presunci 6n de consti tui rse en unaci enci a mas que sumar entre
l as del derecho. Asu modo si emprecontri buyen a l a esci si 6n mas
radi cal mente i mpedi ti va. El programa de Tarel l o ya
pasaba por
l a hi stori a j uri di ca, pero no por su hi stori ograf i a
. Todo el mi smo
i nter6s
que
tuvo en pol emi zar con
operadores de l a teori a, si nto-
mAti camente l e
f l aqueaba de
cara a
l os
de l a
hi stori a.
Requeri a Tarel l o una hi stori a de l a cul tumgi uri di ca
bi en di s-
ti nta, ya por i ntegradora, deaquel l as mas consabi das de
l as i deas,
por una parte, yde l as i nsti tuci ones j uri di cas,
por otra. Como f i -
16sof o prof esi onal
del
derecho que
era, no resul ta ori gi nal i dad
suya que a l a
hi stori a acudi era.
Es
coca ordi nari a que esta di s-
ci pl i na
f i l os6f i ca se ocupe, como apartado propi o, de l a pri mera,
l a de l as i deas. Por esta vi a,
aunquecon l os i ntereses mas preci sa-
mentej uri di cos,
entr6
el
propi o Tarel l o en el campo hi st6ri co2 ' .
2 1 .
G.
TAReu- o, Prof i l i gi uri di ci del ta questi one del ta povertd net
f ran-
cescanesi mo pri ma di Ockham, Mi l dn 1964, yen l os Annal i del ta
Facol td
di
Gi uri sprudenza di Genova el mi smo ai i o.
En l as j ornadas de ani versanu
hi zo una val oraci 6n muypreci sa
del si gni f i cado en su f echa, por su mi sma
ori entaci 6n j urf di ca, de este estudi o V. PI ORGI OVANNI , Un Medi oevo povero
BUSCAR EN EL DOCUMENTO SALIR INICIO SUMARIO AO 1988
570 Hi stori ograf
i s
De l as i deas como obj eto desu hi stori a
pas6 al a i deol ogi a yde
6sta a l a cul tura, en unaderi vaci 6n asi
progresi vamente sustan-
ti va 22. Di omas deci di damenteel ul ti mo paso,
del a caza dei deol o-
gi a al ani l i si s decul tura, en el campopreci samente
del a hi stori a.
Se mantuvo enel terreno conceptual ,
domi nando menos el i nsti -
tuci onal ,
aunqueya abordAndol o de modo
que, para expl i carsel e
en
sus
f unci ones ydetermi naci ones, sesi tuase
no s61o i deal mente
ensu momento
hi st6ri co.
Repasense
l as pri meras pagi nas de su Stori a
si qui ere consta-
tarse
hasta qu6 punto l l egb su pl anteami ento;
o acudase a sus
estudi os
de hi stori a procesal para verse hasta
cual al canz6 su
esf uerzo 23.
La mej or hi stori a, no menos que l a mej or
doctri na,
to reconoce. De
Gi ovanni Tarel l o e l a stori a del l a cul tura proces-
sttal i sti ca seocup6
enl as j ornadas de ani versari o Denti ; tambi dn
f ueunprocesal i sta,
Taruf f o, qui enseencarg6 de l a ponenci a hI s-
t6ri ca mas
general : Gi ovanni Tarel l o el a stori a del l a cul tura gi uri -
di ca. No s61o de
suaportaci bnposi ti va, si no tambi dnde su posi -
ci 6n metodol 6gi ca, supo hacerse
j ustamente mdri to 2 . Presi di a
Grossi , qui en, no menos esti mati vo
de l a obra de Tarel l o, j uzg6
un aci erto este encargo de l a hi stori a a l os j uri stas.
Ya era un
gesto.
La mej or romani sti ca, l a de pl anteami ento preci samente cul tu-
ral ehi st6ri co cuya l i nea i ndagatori a ydocenteha marcado Ri ccar-
do Orestano' l , tambi enparti cul armente ha contri bui do a l a cel e-
braci 6n del Tarel l o stori co del l a cul tura gi uri di ca. Enestas j orna-
epotente: aproposi to do aProf i l i gi uri di ci del ta poverta
net f rancescanestmo
pri ma di Ockham=.
22. M. BARBms, Tarel l o, 1' i deol ogi a
eto spazi o del ta teori a, enOT, pp. 317-
355; R. GUASTI NI y
G.
RESuFFA, I ntroduzi one
a
CP, pp.
21- 25, para este punto
f undamental .
23 . G. TAReu. o, L' opera di
Gi useppe Chi ovenda net crepuscul o del l o
Stato l i berate,
en MS, 3, 1973, pp. 679- 787; Prof i l i di gi uri sti i tal i ani
contem-
poranei : Francesca Carnel utti
ed i 1 progetto del 1926, enMS, 4, 1974, pp. 497-
598; Quattro buoni gi uri sti per una catti va azi one,
en MS, 7, 1977, pp. 145- 167;
11 probl ema del ta ri f orma processual e i n I tal i a net pri mo
quarto del
secol o,
en l as actas del congreso sobre La f ormazi one stori ca del di ri tto moderno
i n
Europa,
Fl orenci a 1977, 111, pp. 1409- 1472; Francesco Carnel utti nel l a
cul tura gi uri di ca i tal i ana,
en
MS,
16, 1986, pp. 383- 373, y en l os Annal i del ta
Facol td di Gi uri sprudenza di Genova de 1987. Suyas sontambi 6n l as
votes
Carnel utti y Chtovenda del Di zi onari o bi ograf i co degh ttal i anz.
24 . Tampoco era sabi damente el ponente aj eno a l a experi enci a de l a
hi stori a: M. TARUFFO, La gi usti zi a ci vi l e i n
I tal i a
dal 700 a oggi , Bol oni a
1980, baj o l a i nf l uenci a
de
TAI taLo que se mani f i esta desdesumi smo arran-
que. Ya tambi dn, como no s61o OT testi moni a, TARFa- t. o ha dej ado mAs que
su propi a obra.
25. Especi al mente por supuesto con el curso que ya con su i ntenci 6n,
no admi ti dndose otra cosa, ha perdi do el cal i f i cati vo del estudi o: R. Oats-
TAxo, I ntroduzi one al to studi o del di ri tto romano, Bol oni a 1987, antes, como
se sabe, I ntroduzi one al to studi o stori co.
BUSCAR EN EL DOCUMENTO SALIR INICIO SUMARIO AO 1988
Hi st ori ograf i a 571
das DeMari ni , con su bagaj edeexperi enci a propi a =6, seencarg6
deuna ponenci a mas posi t i va, Ri cerca st ori ca est ori ograf i a gi uri -
di ca en l a obra deTarel l o; Lanat a, debi endo con el l o t ambi en
ent rar en supart ei nddi t a, sei nt eres6 por Gi ovanni Tarel l o e1' at t -
t i co z ' . Ya se t rat a, Orest ano i ncl ui do, decol aboradores en empre-
sas t arel l i anas, comprendi da 46st a bi en si ngul ar como revi st a, por
su mi sma si gni f i caci 6n met odol 6gi ca, del os Mat eri al i per una St o-
ri a del l a Cul t ura Gi uri di ca, raccol t i da Gi ovanni Tarel l o seg6n en
sus pri meros anos rez aran2 8 .
El propi o Orest ano, a suedad ya desaf ort unadament esi n
ot ra
posi bi l i dad depart i ci paci 6n, no dej 6 deadheri rset el egraf i camen-
t e al homenaj e. No f uel a 6ni ca oport uni dad en l a que
surgi o
durant e61 su nombre. Bobbi o se
i nt errog6
sobre
l a f ormaci 6n de
Tarel l o, acerca de sus
f uent es, menci onando a Orest ano, t o que
Rebuf f a
rat i f i c6 ".
No
exact ament edel a hi st ori a del derecho, pero
al menos de
unos al edanos mas caract eri st i cament e t odavi a j uri -
di cos, ya l e habri a
veni do al guna i nspi raci 6n ci ent i f i ca. El propi o
2 6 . Meref i ero en especi al , nat ural ment e, a F. DE MARI NI AvONZO, Cri t i ca
t est ual e e st udi o st onco del di ri t t o, Turi n 1970, por
t i empos en l os que
al i n
no cabi a ni
pensarse
en l a
pdrdi da, real ment e por gananci a, de l a es-
peci f i caci 6n st ori ca de l a propi a l abor hi st 6ri co- j uri di ca. En f i nal t an i no-
cent e t odo se enci erra.
2 7. En est a sesi 6n hi st 6ri ca, que aqui f ue j ust ament e
f i nal y no co-
mi enz o, t ambi dn i nt ervi no con una i nt roducci 6n ya sust ant i va G. RcsUFFA,
abundando en su homenaj e: I l raz i onal i smo e t o svi l uppo dei si st emi gm-
r : di ci moderni , en OT, pp. 62 9. 648 .
2 8 . En est o t ambi en han si do l os MS
un 6rgano pecul i ar, de expresi 6n
met odol 6gi ca
col ect i va, cuya cont l nui dad asi no s61o se presagi a como de
una revi st a mi s. Su propi o t i t ul o ya es expresi vo: Mat eri al t per una St ort a
si n
serl o
real ment edet o quesuel eat i n ent endersepor hi st ori a
del derecho;
l ob son de l a det ermi nada f i l osof i a que
por ei l a y del modo di cho pasa:
hi st ori a est d, i nt enci onadament e,
por ci enci a. En el l o t ambi en se enci eri a
nuest ro asunt o.
2 9. Gi ovanni
TAREI LO se l i cenci 6 en Derecho en 1956 por l a Uni versi dad
de G6nova, consagrdndosea l a i nvest i gaci 6n con publ i caci ones
i nmedi at as,
desde 1957, que 61 mi smo j uz garf a l uego premat uras
. Por est os anos ya
i mpart i a en l a mi sma f acul t ad
OREsTANo su I nt roduz i one, pero 61 se i ni ci aba
con Lui gi BAGOLI NI
(Ri nal do ORECCHI A, La Fi l oso/ i a del Di ri t t o nel l e
Uni -
versi t d I t al i ane, 1900- 1965, Mi l an 1967, pp. 10. 15 y 454) ,
aunquc ya t ambi er.
se i nt eresaba t ant o por el derecho posi t i vo como
por l a hi st ori a cul t ural
St ori ograf i a marxi st a, st udi
romani st i ci
e
cri si del di ri t t o romano i n una
t ecent e
i ndagi ne,
en
Revi st a I nt ernaz i onal e di Fi l oso/ i a del Dt ri t t o, 35,
1958 , pp. 457- 467,
ref i ri dndose a l a obra, pront o t runcada, de
Lui gi RAGCI .
Est anci as de est udi os f uera de I t al i a desde
f i nal es de l os ci ncuent a am-
pl i aron su hori z ont e, si gui endo t rabaj os ya
maduros. Desde 1965, t rasl adado
BAGOLI Ni a Bol oni a, se l e
encarg6 en G6nova l a f i l osof i a del
derccho na-
sando a ocupar l a cAt edra en
1968 . Supresenci a po! i t i coci ent i f i ca ya
no pudo
i gnorarse(R.
ORECCHI A, ed. , La Fi l osof i a del
Di ri t t o i n I t al i a nel Secol o XX,
Mi l An 1977
: M. BEssoNE, ed. . Sul l o
st at o del l ' organi z z az i one gi uri di ca. I nt er-
vi st a a Gi ovanni
Tarel l o. Bol oni a 1979) . Decano desde 198 1, at endi 6
t am-
bi 6n di sci pl i nas menos
f i l os6f i cas . Fal l eci 6 el 2 0 de
abri l
de
198 7.
BUSCAR EN EL DOCUMENTO SALIR INICIO SUMARIO AO 1988
572 Hi st ort ograf f a
i ndi ce de aut ores
y recensi ones
de l os
Mat eri al i t ambi en of rece
l a
sugerenci a.
Hayi nt el ect ual ment e f ami l i ares, pero no progeni t ores. Cabe que
se do
en l a ci enci a est a cl ase de generaci dn t ampoco reaI ment e
espont anea. Prol es si ne mat re creat a, de l a ant i guedad a ) as l uces,
t oda una cul t ura ani ma, pero no por el l o crea. Medi ant e ref l exi dn
y t rabaj o personal es ha debi do I l egarse al mi smo at i sbo de un
cambi o de paradi gma. Que l a sust i t uci on, est e preci so t ransi t o de
l a prudenci a de l a doct ri na a l a i mprudenci a de l a hi st ori a para
l a consecuci on de una ci enci a j uri di ca, ef ect i vament e se
cumpl a,
ya no es l ogro que pudi era depender, que se encuent re real ment e
al
al cance, de sol o un i ndi vi duo. Requi escat i n pace, de l a con-
sol aci on canoni ca al use
soci al , t ambi 6n guardan
l as
f ormul as
t ransf ormandose su
sent i do
.
Bart ol ome CLAVERO
BUSCAR EN EL DOCUMENTO SALIR INICIO SUMARIO AO 1988

You might also like