Professional Documents
Culture Documents
com 1
TEMEL ÖZELLİKLERİ
Bütan ve Propan’ın belirleyici temel özelliklerinden biri (ki bu kullanım alanlarını da
belirler) buhar basıncıdır, yani kapalı hacimdeki, buhar ile dengede olduğu basınçtır.(Tablo 1)
Şekil 1-sayfa 2
LPG’nin ısıl değeri, diğer gazlara göre daha yüksektir.Aşağıda muhtelif gazların nisbi
değerleri Kcal cinsinden verilmiştir.
Hidrojen : 2839 Kcal/Nm3
Havagazı : 4717 Kcal/Nm3
Doğalgaz : 9790 Kcal/Nm3
Asetilen : 13127 Kcal/Nm3
Propan : 22447 Kcal/Nm3
Butan : 29089 Kcal/Nm3
LPG’nin yüksek ısıl değerlere sahip olması önemli bir avantajdır.Ancak daha dikkatli
kullanmayı gerektiren bir faktördür.
Örneğin bütanın 0oC’deki buhar basıncı 0.0005 bar ve 15oC’de 0.8 bardır.Propanın
aynı derecelerdeki bütan karışımının oranlarının değişmesi basınç üzerinde belirgin
farklılıklara neden olur.Isı arttıkça ve Sıvılaştırılmış Petrol Gazının sıvı halindeki hacminde
büyük değişikliklere neden olur; böylece, sıvı halindeki Sıvılaştırılmış Petrol Gazı ile dolu
www.kimyamuhendisi.com 3
olan bir ortamda ısı arttıkça basıncın da artmasına ve içinde bulunduğu tankın patlamasına
neden olur.Tank hiçbir zaman Sıvılaştırılmış Petrol gazı ile doldurulmamalıdır.
Bütan ve Propan arasındaki diğer ayırıcı özellik ise onların kaynama noktasıdır, yani
sıvı fazdan gaz faza geçtikleri derecedir.
Propanın –43oC’de gaz faza geçmesi durup, sıvı fazda kalırken, bu olay Bütanda
0oC’de görülür; özellikle soğuk havalarda daha yüksek oranlarda Propan gerektiren
karışımların gereksinimini ortaya çıkarır, böylece gaz fazına dönüşü kolaylaştırılır.
Türkiye’de hava ısısı bölgeden bölgeye değişeceğinden motorlu araçlarda kullanılan
Sıvılaştırılmış Petrol Gazı karışımının da tüm koşullarda uygun olacak şekilde ayarlanması
gerekmektedir.
DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE LPG’NİN ALTERNATİF YAKIT OLARAK
KULLANIMI
Kolay bulunması, teknoloji ve endüstride ilerlemeler, ekonomik ve ekolojik zorluklar,
tüm dünyada ve Türkiye’de LPG’nin otomotiv sektöründe kullanımının hızla gelişmesinin
zeminini hazırlamıştır.
Birçok hükümet yukarıda belirtilen nedenleri dikkate alarak uyguladıkları enerji
politikaları ve LPG’ yi destekleyen ekonomik ve mali teşviklerle, bu alternatif yakıtı
kullanıma sokmuşlardır.1990 yılında, dünya genelinde LPG tüketimi 134.6 milyon ton olarak
gerçekleşirken, bunun %73.3’ü enerji üretiminde, %19.5’i petrokimya endüstrisinde ve
%72’si (9.650.000 ton) otomotiv endüstrisinde kullanılmıştır.
İtalya 1.200.000
Hollanda 800.000
ABD 500.000
Japonya 350.000
Rusya 250.000
Meksika 240.000
Avustralya 200.000
Güney Kore 160.000
Kanada 140.000
Tayland 80.000
Yeni Zelanda 50.000
Türkiye 40.000
Endonezya 20.000
Cezayir 20.000
Diğerleri 400.000
Tablo 2 : Ülkelere göre LPG kullanan araç sayısı
www.kimyamuhendisi.com 4
• Birinci nesil dönüşüm sistemi takılmış motorlarda %3, ikinci nesil dönüşüm
sistemi takılmış motorlarda %2 benzine göre güç kaybı olmaktadır.
İkinci nesil olarak adlandırılan kapalı devreli dönüşüm sistemlerinde ise egzos gazları
içerisindeki oksijen miktarı ölçülerek, elektronik kumanda ünitesi yardımı ile yakıt miktarı
regülatörde uygun şekilde düzeltilmektedir.Böylece hava fazlalık katsayısı tam sitokiyometrik
değerde tutulabilmekte ve egzos sistemine eklenen katalitik dönüştürücü yardımıyla EURO
93, hatta EURO 96 emisyon sınırları sağlanabilmektedir.Orijinalinde yakıt püskürtme sistemi
bulunan taşıtlara uygulanan bu dönüşüm sisteminde ak olarak bir lamda (λ) vericisi, çeşitli
motor parametreleri (devir sayısı, gaz kelebeği konumu, motor sıcaklığı vb.) için verici
sinyallerini değerlendiren bir elektronik kontrol ünitesi ve gaz debisini değiştiren debi ayar
valfi bulunmaktadır.Debi ayar valfına λ=1 şartını sağlayacak şekilde elektronik kontrol
ünitesinden aldığı sinyaller ile çalışan elektrikli bir adım motoru ile kumanda
edilmektedir.(Şekil 2)
Montajı :
LPG deposu binek araçlarda, genellikle bagaj bölümünün en arkasına orijinal sehpası,
tank ve sehpayı birbirine bağlayan orijinal kayışının sıkı sıkıya gerdirilmesinden oluşur.
Tank montajında en önemli husus; multivalfin tank üzerine monte
edilmesidir.Multivalf üzerindeki göstergenin ve diğer elemanlarının yatay konuma paralel
olması sağlandıktan sonra, tank kayışı gerdirilerek sabitlenir.Yatay konumda monte
edilmeyen bir tank multivalf üzerinde bulunan gaz emme borusundan gazı ya hiç emmez ya
da emme borusu tankın dibine vuracağından LPG içinde bulunabilecek yabancı maddelerin
emilmesine sebep olabilir.
Tanklar; uygun şekilde, farklı uzunluk ve çapta üretilirler.Litre kapasiteleri boyutlara
göre değişiklik gösterir.Tank hangi boyutta olursa olsun montajı aynıdır.
Multivalf muhafazasının bagaj içinde kaçak yapmamasına dikkat etmek
gerekmektedir.Tank üzerinde bulunan multivalf kapağında gaz giriş ve çıkışının bulunduğu
noktalara, gaz kaçaklarını tahliye etmek için muhafazalar konmalıdır.Oluşabilecek gaz
kaçakları bu muhafazalar sayesinde dışarıya tehlikesiz olarak tahliye edilir.
Montajı yapılan tankın, herkes tarafından kolay ve basit bir şekilde sökülmesi
engellenmelidir.Montajı yapılan tankın teste tabi tutulması ve dolum kapasitesi %80 ‘i
geçtiğinde multivalf dolumu kesip kesmediğine dikkat edilmelidir.Mutlaka %20’ lik bir
genleşme boşluğu bırakılmalıdır.Tankın araca bağlantısı; iki çelik bantın alt kısmından
tutturulma şeklinde olmaktadır.Bantlar gergin olmalıdır ki tankın hareketini engellesin ve
monte edildiği yerde kalsın.
LPG emme işlemi: Deponun dibine doğru dönük bir emme borusu sayesinde multivalf
sıvı LPG çekilmesini sağlar Her durumda, multivalf motorun ihtiyaç duyacağı maksimum sıvı
değerlerinin geçişine, aşırı yük kaybına neden olmadan, olanak sağlayacak geçiş bölümlerine
sahip olmalıdır.
Kesme: Multivalfin üzerinde emme ve doldurma borularını bloke etmeye yarayan iki
vana vardır.Bunlar genel olarak açık konumdadır; ancak bakım işlemi sırasında ya da kaza vb.
durumunda kapatılabilir.Multivalfe erişim güç olduğunda, emme borusunu kolayca
kapatabilmek için bir uzaktan kumanda sistemi monte edilmelidir.
Aşırı akım: Multivalfin içinde ve LPG emme borusu üzerine yerleştirilen “Aşırı akım
vanası” belirli bir kalibrasyon değerinin üzerine çıkıldığında akışı durdurmaya yarar.
Gerçekte aşırı akım vanası bir kaza sonucu motora giden LPG akış borusu kırılacak
olursa gaz kaçaklarının durdurmaya yarar.Ancak, devreye girmesi son derece nadir
durumlarda sınırlıdır.Bu kapama mekanizması, sistemin daha sonra sıfırlanmasının
sağlanabilmesi açısından, ulaşılmaz olmamalıdır.(Şekil 6)
Montajı:
Tank üzerinde; özel montaj yeri dolum yapma, yakıtın geri alınması ve tehlike anında
gazı tahliye etme valfi bulunur.
Gazın seviyesini gösterebilmek için bir şamandırası, bir de gazın emilmesi için gaz
emme borusu bulunmaktadır.Montaj sırasında hiçbir şekilde şamandıra çubuğu ile
oynanmamalıdır.Aksi takdirde, %80’ ine ulaşan maksimum hacimde görevini yapamaz.
Multivalf montajında en önemli husus, yatay konuma paralel olmasıdır.
Sıvı gazın geriye dönmemesi için mekanik bir yay ve bir bilya vasıtası ile gaz
kaçakları önlenir.Tank ile dolum ağzı arasındaki 8 mm bakır boru içerisindeki gazın dışarı
çıkmamasını sağlar.(Şekil 7)
1)Koruma Kapağı
2)Rekor bağlantı
3)Ana gövde
4)Dolum ağzı
5)Viton conta ( mmo kitap sayfa 39)
6)Alü conta
7)Metal bilya
8)O-ring
Avantajları:
1) Montajın çabukluğu ve kolaylığı,
2) Montaj süresinin azalması,
3) Dayanıklı sabitlemenin esetik olması “Göze hoş görünmesi”,
4) Estetik ve emniyet açısından sıkıntı yaratmayan ve tamponun profiline çıkıntı
yapmayan bir kapak bağlanması.
Montajı:
Bu valf benzin pompası ile karbüratör arasına yerleştirilir.Benzin selenoid valfi
üzerindeki ok işaretine göre düşey olarak montaj edilmeli ve motor bölmesindeki “tehlikeli”
parçalardan uzakta olmalıdır.Bu valfin yalnızca karbüratörlü araçlarda kullanıldığı
unutulmamalıdır.Bu valfin üzerinde manuel bir kol vardır.Bu kol, elektrik sisteminde
herhangi bir arıza durumunda sola çevrildiğinde, sistemi devre dışı bırakarak, otomatikten
karbüratöre benzin akışını serbest bırakır.Bu da herhangi bir sistem arızasında aracın yolda
kalmasını önlemiş olur.
www.kimyamuhendisi.com 19
Şoför mahallindeki yakıt seçici anahtar benzin pozisyonunda ve motor çalışıyor iken
bu valf açık olup diğer konumda kapalıdır.
REGÜLATÖR VE MONTAJI
Görevi:
1) Yüksek basınçta gelen LPG’ nin atmosferik basınca dönüşmesini sağlamak,
2) Sıvı haldeki LPG’ yi, motor suyunun sıcaklığından faydalanarak gaz haline
dönüştürmek,
3) Motorun ihtiyacına göre gaz akışını sağlamak,
4) Motorun devrine göre LPG ayarını yapmak.
Montajı:
Motorun karbüratörüne en yakın noktaya ve araca dikey olarak monte edilmelidir.
LPG tankından bakır boru aracılığı ile gaz valfine gelen LPG, valften geçtikten sonra 8
mm kalınlığında PVC kaplı bakır boru ile başına havşa açılarak regülatörün girişine monte
edilir.
Regülatörde buharlaşan gazın mikser aracılığı ile motora gönderilmesi için üstü metal
kaplı örgülü hortum kullanılmaktadır.Regülatörün sıcak motor suyunu alan giriş ve çıkışına
basınca dayanıklı su hortumları kelepçeler vasıtası ile monte edilir.Bu sıcak su sayesinde likit
olan LPG, regülatör içinde bulunan bir elektro manyetik valf aracılığı ile motora gaz olarak
gönderilir.
Diyafram LPG kalitesine göre 100.000 Km’ de bir değiştirilmelidir.
Genellikle elektromıknatıslanma noktasının ara açıklığı 1 mm’ yi geçmemelidir.Bir
buharlaştırıcı içerisinde; ilk hazne yayığı, ilk hazne çemberi, diyafram su bağlantısı, selenoid
valf, görevini tamamlamış su çıkışı, gaz girişi, alçak basınç diyaframı, alçak basınç haznesi,
alçak basınç bölgesi, alçak basınç valfi, gaz çıkışı bulunur.(Şekil 10)
( şekil bul )
Montajı:
Genellikle 12-16 mm kalınlığında, basınca ve dış etkenlere karşı dayanıklı olan
örgülü, hortum regülatörün gaz çıkışına bir kelepçe ile monte edildikten sonra karbüratörün en
yakın noktasına 3500 d/d’ lık el ayar vanası bir kelepçe yardımı ile monte edilir.El ayar
vanasının diğer ucuna örgülü hortum ilave edilerek boşta kalan hortum ucu miksere
kelepçelenir.Hortumun kırılmamasına dikkat edilmelidir.
www.kimyamuhendisi.com 23
MİKSER VE MONTAJI
Motora, LPG ve hava karışımını homojen bir şekilde gönderen aygıttır.Mikserin
görevi çalışan motora, her çalışma konumunda emilen hava miktarı ile orantılı olarak gaz
vermeyi sağlamaktır.Karışıma ister aracın karbüratörün ventil borusu kullanılarak ister
mikserin kendisinde ventil borusu oluşturarak sağlanır.
Karbüratörlü araçlarda en sağlıklı ve en verimli mikser montajı noktası karbüratörün
en üst noktasıdır.
Çok çeşitli karbüratörler olduğundan aynı şekilde mikserlerde çeşitli olacaktır.
Otomobil teknolojisindeki teknik gelişmeler sonucu üretilen yeni motor ve karbüratör
tiplerine uygun olarak kullanılan karıştırıcılarda sürekli yeniden tasarlanmaktadır.
Uygulamada değişik araçlar için farklı karıştırıcılar kullanılmaktadır.Bunları gruplandırmak
gerekirse;
1) Birinci grupta;
a) Aracın “Venturi” yönüne ters monte edilen karıştırıcılar,
b) Orijinal “Venturi” hortumuna akış yönünde montaj yapılan plaka
karıştırıcılar.
2) İkinci grupta;
a) Karışık sistemler “Faturalı veya yuvalı” karbüratörü delen hortum bulunur.
b) Çatallı sistemler; Karbüratörü delmeden içine koyulan hortum bulunur.
KARIŞIK SİSTEMLER
Eğer doğru uygulanırsa bu çözüm iyi sonuçlar verir.Fakat bazı sorunları da vardır.Her
tür karbüratör için geçerli değildir, zaman ve uzmanlık gerektirir ve doğru monte edilmezse
karbüratörde ciddi hasarlara neden olur.
Deliğin bulundurulacağı yer, bağlantıyı bulabilecek şekilde olmalıdır.Gaz girişi
bağlantısının üst kısmı havalandırma hortumunun dar kısmının altında olmalıdır.Bu pozisyon
genellikle karbüratör tıkama hortumunun ucu ile aynı hizadadır.
ÇATAL SİSTEM
Karışık sisteme kıyasla daha kolay bir çözümdür ve neredeyse tüm karbüratörlere
uygulanabilir.
Bu metodu uygulamak için başlangıç kelebek valflerin yeniden şekillendirilmesi
gerekir, yoksa sistem çalışmaz.
Çatalın uçlarının (venturi) havalandırma hortumunun dar kısmına girmesine özen
göstermelidir.Gaz hortumları hava filtresi, filtre elemanından değil, filtre koruma-
kaplamasından geçmelidir.
www.kimyamuhendisi.com 26
Lpg ile kullanım : Seçici anahtar, G konumuna getirilir.Kontak açılır.Bu sırada; seçici
anahtarın yanındaki dört adet gaz seviyesini gösteren led, yeşil olarak yanar.Kontak, MARŞ
konumuna getirilerek motor çalıştırılır.Motor çalıştırılmadığında 5-6 saniye sonra yeşil led
söner.
Benzin ile kullanım : Seçici anahtar, B konumuna getirilir.Kontak açılır.Sarı ledler ile
birlikte yanındaki kırmızı led de yanacaktır.Kontak, MARŞ konumuna getirilerek motor
çalıştırılır.
Yakıt değiştirme : Yakıt cinsini değiştirme işlemi, mutlaka motor çalışır durumda
yapılmalıdır.
Gazdan benzine geçme : Gaz ile çalışırken, seçici anahtarın B konumuna getirilmesi
benzin ile çalışmayı sağlamak için yeterlidir.
Benzinden gaza geçme : Benzinden gaza geçişte, karbüratör şamandra kabındaki
benzinin bitirilmesi için, seçici anahtar B konumundan, orta konuma getirilir.Bu konumda;
benzin azalıp motor devrinin düşmeye başladığı an, seçici anahtar , G konumuna getirilir.Aksi
halde, motora çok fazla zengin karışım gideceğinden stop eder.
Ayrıca, bu işlem rölanti devrinde yapıldığında yine motor stop edebilir.
www.kimyamuhendisi.com 29
• Jikle kolu çekilerek mikserinin jikle kelebeğine temas edip etmediğinin kontrol
edilmesi gerekmektedir.
• Kontak açılarak LPG kontrol ünitesinin valflere kumanda edip etmediğinin ve
benzin konumunda kırmızı, LPG konumunda yeşil yanıp yanmadığının kontrol
edilmesi gerekmektedir.
PERİYODİK BAKIMLAR
1)Her 10.000 kilometrede elektrik tesisatı kontrol edilecek, bağlantılarda oksitlenme
olup olmadığına bakılacaktır.
2)Her 10.000 kilometrede buharlaştırıcı-regülatörde biriken kostik ve yabancı
maddeler drain tapası açılarak boşaltılacaktır.
3)Her 10.000 kilometrede LPG elektrovalfindeki filtre tamizlenecektir.
4)Her 10.000 kilometrede elektrovalflerin ve buharlaştırıcı-regületörün tamir takımları
değiştirilecektir.
5)Ana hortum ve bağlantı bileşenlerinin durumu kontrol edilmelidir.
6)Basınç düşürücünün birinci ve ikinci kademe basıncı kontrol edilmelidir.
7)Diyafram üzerindeki basıncı karşılayan deliktekinin birikip birikmediği kontrol
edilmelidir.
İLAVE YÜKLER
Cinsi Yeri Ağırlığı
LPG tankı Arka Bagaj 30 kg
Tank bağlantı seti Arka Bagaj 3 kg
1-Bagaj Toplamı 33 kg
2-Bakır Boru Araç altından 3 kg
Selenoid vanalar Motor Bölmesi 0,5 kg
Buharlaştırıcı Motor Bölmesi 1,5 kg
Mikser Motor Bölmesi 0,2 kg
Hortumlar Motor Bölmesi 0,8 kg
3-Motor Toplamı 3 kg
4-LPG (Tam dolu) 26 kg
GENEL TOPLAM 65 kg
www.kimyamuhendisi.com 32
GÜVENLİK ÖNLEMLERİ
1)LPG doğru kullanıldığında güvenli bir hidrokarbon yakıtıdır.Aracınızda, güvenli
çalışmayı sağlamak için aşağıdaki önlemlerin alınması tavsiye edilir.Sıvı denge göstergesi
boşaltma subabı kapının yakınındaki yakıt dolum valfine bitişik olarak monte edilmiştir.
2)Dolum esnasında açıldığında, sabit sıvı LPG akışını yayılırken maximum (%80)
yakıt derecesine ulaşıldığında işaret eder.
LPG’ nin sabit denge valfini herhangi bir sebepten dolayı değiştirmek için
zorlamayınız.LPG’ nin ani hareketi bir zarara yol açabilir.
3)Renksiz kokusuz olduğu için LPG’ ye etil mersaptan eklenmiştir.Bu sayede az
miktarda sızntı ortaya çıktığında bile tanınması kolaylaşır.Güçlü bir LPG kokusu, motorun
çalışması ve stop edilmesi esnasında duyulabilir, bu normaldir.
4)Sürekli bir LPG kokusu, herhangi bir sızıntıyı işaret eder.Bu durumda araç
teknisyenler tarafından kontrol edilmelidir.
5)Aracınızı herhangi bir ateşe yakın olarak park etmeyiniz.LPG buharı, benzin buharı
gibi havadan daha ağırdır, herhangi bir kaçak olduğunda LPG düşük alana yönelecektir.Bu
yüzden aracınızı kanalizasyon, çukur alanlar ya da buna benzer alanlara park etmeyiniz.
6)Eğer aracınız kuşatılmış bir alanda ise, gerekli havalandırma sisteminin
bulundurulması tavsiye edilir.Ayrıca yakıt kaçaklarını yakalamak için “koklama yolu” ile
alarm sistemi de gereklidir.
7)Eğer aracınız uzun süre garajda kalacaksa, servis yakıt tankında bulunan valf kapalı
tutulmalıdır.
8)Eğer aracınız örtülmüşse, rölyef valfinin güvenliğini sağlamak için LPG yakıt
sistemi parçalarının örtülmediğinden emin olunuz.
www.kimyamuhendisi.com 34
Dikkat (!) LPG satan, depolayan ya da nakleden kuruluşlarda mutlaka bir kaza planı
olmalı ve bu planın bir kopyası kolayca görülebilecek bir yere asılmalıdır.
Sıvılaştırılmış petrol gazı üretimi oldukça kısıtlı olduğu için, otomotiv amaçlı olarak
tüketimi de yaygın değil.Avrupa ülkeleri içinde en yüksek oranda otomotiv amaçlı LPG
tüketimi, toplam benzin ve dizel yakıt tüketiminin yüzde 15.5’i Hollanda’dadır.Rafineri çıkış
maliyeti gerek benzinin gerekse dizel yakıtın altında olduğu için, üretim miktarının kısıtlı
olması nedeniyle, genellikle otomotiv amaçları için kullanımının sınırlandırılması gerekiyor.
Bazı ülkelerde bu sınırlandırma LPG’nin otomotiv amaçlı satış fiyatı yükseltilerek, bazı
ülkelerde ise LPG sistemi ile donatılmış taşıta ek vergi uygulanarak sağlanmaktadır.Bu
şekilde, LPG yakıta dönüşümün getirdiği ek maliyetinin geri kazanabileceği yıllık yakıt
tüketimi ortaya çıkmakta ve bu değerin altında seyahat eden taşıtlar için, dönüşüm ekonomik
olmamaktadır.Birçok ülkede bu sınır genellikle yıllık 20 bin km’nin üstünde tutularak özel
araçlar dönüşümünden caydırılırken, şehir içinde çalışan taksi ve minibüs gibi taşıtlar LPG
yakıta dönüştürülmeye özendiriliyor.
Teknik açıdan bakıldığında, mevcut bir benzinli taşıtın LPG ile çalışacak şekile
dönüştürülmesinin taşıt performansı, yakıt tüketimi gibi açılardan bir problem
doğurmayacağını söylemek mümkün.Emisyon açısından ise LPG uygulaması belli bir
avantaja sahiptir.Sistemin emniyetiyle ilgili problemler de gerekli standartlara uyulduğunda,
kolayca çözülebilecek niteliktedir.Ancak bu standartlara uygun projelendirme, imalat ve
uygulamanın emniyet açısından çok gerekli olduğu da açıktır.Taşıtlarda yaygın olarak LPG
kullanımının asıl problemi, kısıtlı olan LPG üretimine (veya arzına) denk tüketimi sağlayacak
bir fiyat politikasının belirlenmesi ve uygulanmasıdır.
Prof. Dr. Cem SORUŞBAY
İ.T.Ü. Makina Fakültesi Otomotiv A.B.D. Öğretim Üyesi
www.kimyamuhendisi.com 41