Professional Documents
Culture Documents
ΙΑΤΡΙΚΗ ΗΘΙΚΗ
ΛΕΥΚΩΣΙΑ 2009
1
ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΗΘΙΚΗ
Επειδή όμως τα θέματα αυτά, που απορρέουν από τον όρκο του Ιπποκράτους
έχουν πάρει νέα τροπή με νομοθεσίες και κανονισμούς, θα παρακολουθήσουμε
προπάντων τις νέες αυτές τάσεις στο παγκόσμιο, στην Ελλάδα και στην Κύπρο.
2
Εκτός από τη χριστιανική ηθική που θεωρεί τον άνθρωπο εικόνα Θεού, η
ηθική του Καντ έχει αναγάγει τον άνθρωπο στο ύψιστο κατ΄ άνθρωπον σημείο – να
θεωρεί εαυτόν εκπρόσωπο του ανθρωπίνου γένους επί της γης, να θεσμοθετεί με την
πράξη του έτσι ώστε να πράττει ως παγκόσμιος νομοθέτης, η πράξη του να μπορεί να
γίνει παγκόσμιος νόμος και αιώνιος και φυσικός ακόμα. Όλα αυτά ανάγουν τον Καντ
στον κατ’ εξοχή φιλόσοφο που μπορεί να κατευθύνει την ανθρωπότητα ηθικά, ώστε
να ανέλθει στο ανώτατο βάθρο της αξιοπρέπειας, να συλλάβει το ύψος της αξίας του
ανθρώπου και της μεγαλοσύνης του ως μέλλοντος πολίτη του βασιλείου των αξιών.
Μια άλλη οπτική γωνία από την οποία εξετάζονται θέματα εφαρμοσμένης
ηθικής είναι του τύπου του Κοινωνικού Συμβολαίου. Ο βασικός συλλογισμός πίσω
από τη θεωρία του Κοινωνικού Συμβολαίου είναι πως η πρωταρχική κατάσταση
στην οποία έζησαν οι άνθρωποι είχε ως χαρακτηριστικό την ανασφάλεια λόγω του
πολέμου όλων εναντίον όλων. Homo homini lupus έγραφε ο Hobbes, περιγράφοντάς
την. Τέτοια ζωή, όμως, είναι απεχθής και αποκρουστική. Για να ζήσουν πιο ομαλά,
λοιπόν, οι άνθρωποι συνομολογούν ένα υποθετικό συμβόλαιο, μέσω του οποίου ο
καθένας υπόσχεται πως παραιτείται του δικαιώματος να πράττει όπως του αρέσει και
δεσμεύεται να κάνει αυτό που του αντιστοιχεί, αν και εφόσον οι άλλοι
συμβαλλόμενοι πράττουν επίσης αυτό που τους αντιστοιχεί. Απαιτείται λοιπόν
αμοιβαιότητα σχέσεων και αλληλοσεβασμός. (Για παράδειγμα το βιβλίο του Τομας
Περσιβαλ Μέτικαλ έθικς θεωρείται ότι είναι γραμμένο με βάση το κοινωνικό
συμβόλαιο, αφού ο συγγραφέας του προσπαθεί να συνδυάσει τα συμφέρονται του
ασθενούς και του ιατρού)
3
είτε ακόμα για τη στάση του μοναχισμού, που θεωρεί τον άνθρωπο ιερουργό μέσα
στη φύση.
********
4
ΙΑΤΡΙΚΗ ΗΘΙΚΗ
ΙΣΤΟΡΙΚΑ
Η ιατρική ηθική βοηθά το γιατρό στη σχέση του με τον ασθενή και τους
δικούς του υποδεικνύοντας αρετές που πρέπει να έχει . Ανάγεται σε προϊστορικά
χρόνια, σε κοινωνίες χωρίς γραπτό λόγο, όταν θα είχαν τεθεί κάποιοι κανόνες,
αναγνωρισμένοι από όλους, οι οποίοι θα ρύθμιζαν τη στάση των σαμάνων, των
εξορκιστών, των μάγων, των ιερέων, των μαιών, αφού αυτοί ήταν οι πρώτοι γιατροί.
Μέγας σταθμός είναι ο όρκος του Ιπποκράτη, για τον οποίο θα αφιερώσουμε
μέρος της συζήτησης.
Στην Καθημερινή Προσευχή ενός Γιατρού (18 αι.), καταδικάζεται η δίψα για
κέρδος και η φιλοδοξία για φήμη και θαυμασμό, ιδέες που υπάρχουν επίσης; και στις
Παραγγελίες και στο Περί ευχημοσύνης έργο του Ιπποκράτους.
5
αγάπη για τους ανθρώπους, υπάρχει αγάπη και για την ιατρική. Ην γαρ παρή
φιλανθρωπίη, πάρεστι και φιλοτεχνίη.»
Το θέμα της ιατρικής ηθικής λοιπόν απασχόλησε τον άνθρωπο και προ του
Ιπποκράτη, και άλλοι κώδικες ιατρικής δεοντολογίας ακολούθησαν τον όρκο σε
αδρές γραμμές, σ’ αυτόν στα νοήματά του στηρίχθηκαν αρκετές άλλες διακηρύξεις
και δεοντολογίες και άλλων επαγγελμάτων, ωστόσο παρατηρείται τελευταία μια
προσπάθεια υποβάθμισης της σημασίας του όρκου του Ιπποκράτη, ως μη σύγχρονου.
ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ
Εκτός από τον Όρκο βοηθητικά στην κατανόηση της όλης Ιπποκρατικής
φιλοσοφίας είναι και τα έργα του Περί ιητρού, Νόμος, Περί ευσχημοσύνης,
Παραγγελίαι .
Το κείμενο του Ιπποκρατικού Όρκου ανάγεται στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. ή στο
δεύτερο μισό του 4ου αι. Πολλοί βλέπουν τη συγγένεια με την πυθαγορική ηθική,
όπως συνάγεται από την αγνότητα και καθαρότητα βίου και όπως δείχνει επίσης η
στενή σχέση δασκάλου μαθητή και η μετάδοση των γνώσεων.
1. Ορκίζομαι στον Απόλλωνα τον ιατρό και στον Ασκληπιό και στην Υγεία
και στην Πανάκεια και σ’ όλους τους θεούς και τις θεές, που βάζω μάρτυρες, ότι θα
τηρήσω τον όρκο μου αυτό και το συμβόλαιο αυτό, σύμφωνα με τη δύναμη μου και
την κρίση μου.
6
pοιήσεσθαι uiJJοι`σι τε ejμοι`σι καί τοισι του` εjμέ διδάξαντος καί μαθηται`σι
συγγεγραμμένοις τε καί ωJρκισμένοις νόμω/ ιjητρικω`/ a[λλω δέ ουδενί.
2. Ότι θα θεωρώ εκείνον που μου δίδαξε την τέχνη αυτή ίσο με τους γονείς
μου, και θα τον κάνω κοινωνό της περιουσίας ( του βίου) μου, και θα του προσφέρω
από τα δικά μου ό,τι χρειάζεται. Τους απογόνους του θα θεωρώ ως αδελφούς μου και
θα τους διδάξω την τέχνη αυτή, αν επιθυμούν να τη μάθουν, χωρίς μισθό και χωρίς
γραπτή συμφωνία. Ότι θα μεταδώσω τους επαγγελματικούς κανόνες, τα θεωρητικά
μαθήματα και τις υπόλοιπες κάθε είδους ασκήσεις στους γιους μου, στους γιους του
διδασκάλου μου, και σε μαθητές που έχουν συνδεθεί μαζί μου με όρκο και
συμβόλαιο, κατά τη συνήθεια των ιατρών, και σε κανένα άλλο.
5. [Aγνως δε καί οJσίως διατηρήσω βίον εjμόν καί τέχνην τη;ν εjμήν.
5. Αγνή και καθαρή θα διατηρήσω τη ζωή μου και την τέχνη μου.
7
7. Σε όσα σπίτια προσκαλούμαι, θα μπαίνω για το καλό των αρρώστων,
κρατώντας τον εαυτό μου μακριά από κάθε θεληματική αδικία ή διαφθορά και προ
πάντων μακριά από κάθε αφροδισιακή πράξη σε σώματα γυναικών ή ανδρών,
ελευθέρων ή δούλων.
Μερικές παραδοχές που απορρέουν από τον όρκο είναι η παντοδυναμία των
θεών ως μαρτύρων, το ασταθές και σχετικό της ανθρώπινης κρίσης και δύναμης αλλά
η αρχή να κάμνει ο άνθρωπος το κατά δύναμη και κρίση, η οφειλομενη τιμή
πνευματική και υλική στο διδάξαντα., η κληρονομική ιατρική και το κλειστό του
επαγγέλματος, η ανάγκη προστασίας και του επαγγέλματος και των γιατρών
η αρχή της ωφέλειας του αρρώστου και η αποφυγή της βλάβης και αδικίας
η αρχή της προστασίας της ζωής και αποφυγής της συνεργασίας με σκοπό το
θάνατο ανθρώπου ή και εμβρύου (σχετικό το θέμα της ευθανασίας και των
εκτρώσεων) η πέραν του επαγγέλματος διαγωγή του γιατρού , η αρχή της
ειδίκευσης, η αρχή του σεβασμού της αξιοπρέπειας και η μη εκμετάλλευση της
κατάστασης του ασθενούς ή προσώπων του περιβάλλοντός του άσχετα από
κοινωνική τάξη, το ιατρικό απόρρητο. Τέλος, η τήρηση του όρκου συνάπτεται με
την επιτυχία στο έργο και το καλό όνομα του γιατρού.
Σήμερα ο όρκος αυτός δεν δίδεται από τους αποφοίτους της Ιατρικής αλλά
άλλος, ο εξής.
8
Του πτυχίου της ιατρικής αξιωθείς, όρκον ομνύω προ του Πρυτάνεως και του
Προέδρου της Ιατρικής Σχολής και πίστιν καθομολογώ τήνδε: Από του ιερού περιβόλου
του σεπτού τούτου τεμένους των Μουσών εξερχόμενος κατ’ επιστήμην βιώσομαι,
ασκών ταύτην δίκην θρησκείας εν πνεύματι και αληθεία.
Ούτω χρήσιμον εμαυτόν καταστήσω προς άπαντας τους δεομένους της εμής αρωγής
και εν πάση ανθρώπων κοινωνία αεί προς ειρήνην και χρηστότητα ηθών συντελέσω,
βαίνων εν ευθεία του βίου οδώ, προς την αλήθειαν και το δίκαιον αποβλέπων και τον
βίον ανυψών εις τύπον αρετής υπό την σκέπην της σοφίας. Ταύτην την επαγγελίαν
επιτελούντι, είη μοι συν τη ευλογία των εμών καθηγητών και πεφιλημένων διδασκάλων
ο θεός εν τω βίω βοηθός.»
Ες οικίας δε οκόσας αν εσίω εσηλεήσεσθαι επ’ ωφελείη των καμνόντων, εκτός εών
πάσης αδικίης.. Α δ’ αν εν θεραπηίη, ή ίδω ή ακούσω ή και άνευ θεραπηίης κατά βίον
τον ανθρώπων, α μη χρή ποτε εκλαλέεσθαι έξω, σιγήσεσθαι, άρρητα ηγευμένος τα
τοιαύτα, της δε τέχνης επιμελήσεσθαι κατά δύναμιν, σπουδήν πλείστην ποιεύμενος
ακριβώσαι ταύτης τα θέσμια.(να τελειοποιήσω τους θεσμούς)Τοίσι δε ομοτέχνοισι φιλόφρονα και
φιλάνθρωπον εμαυτόν αεί παρέξειν και σφέας αδελφεοίσι ίσον επικρινέειν, παν σφι
προθύμως συμβαλλόμενος εξ ότεο αν ωφελείη γένοιτο τοίσι κάμνουσι.
Ταύτην μοι την επαγγελίην επιτελέα ποιέοντι, είη επαύρασθαι βίου τε και τέχνης και
Θεόν κτήσασθαι αρηγόνα, παραβαίνοντι δε ταναντία τουτέων.»
9
Μια μικρή σύγκριση μπορεί να δείξει τι παραλείπεται σήμερα και τι
προστίθεται.
Η ιατρική ηθική όμως δεν στηρίζεται μόνο στον όρκο του Ιπποκράτη. Με τις
εξελίξεις της επιστήμης και τα νέα προβλήματα, το θέμα παρουσιάζει τεράστια
ευρύτητα με ηθικές πτυχές, νομικές πτυχές, στις οποίες και επεμβαίνουν για
εμπλουτισμό των θέσεων και επεξηγήσεις ομάδες επιστημόνων, η Εκκλησία, η
Πολιτεία, Παγκόσμιοι οργανισμοί, με συνεργασία πολυεπίπεδη και διεθνή, μη
παραβλέποντας και τη βάση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, διεθνώς κατοχυρωμένων
ή και διεθνή σχετικά κείμενα.
ΑΛΛΕΣ ΔΙΑΚΗΡΥΞΕΙΣ
10
προσεκτικής κρίσης που απαιτούνται από αυτόν ότι η συνέχιση του πειράματος είναι
πιθανόν να οδηγήσει στον τραυματισμό, την αναπηρία ή τον θάνατο του υποκειμένου
του πειράματος. Στο ίδιο πνεύμα και Η διακήρυξη του Ελσίνκι.
ΑΡΧΕΣ Σε γενικές γραμμές, μερικές από τις αρχές που λαμβάνονται υπόψη στην
ιατρική ηθική (έργο πολλών ασχοληθέντων με το θέμα) είναι η αρχή της ευεργεσίας,
βάσει της οποίας ο γιατρός πρέπει να ενεργήσει προς το συμφέρον του ασθενούς, της
μη πρόκλησης ζημιάς, η αρχή της αυτονομίας, το δικαίωμα του ασθενούς να
αρνηθεί ή να επιλέξει τη θεραπεία του της ενημερωμένης συγκατάθεσης, η αρχή
της δικαιοσύνης, να μπορεί να κρίνει ο γιατρός προκειμένου περί πολλών ασθενών,
ποιος έχει προτεραιότητα, η αρχή της αξιοπρέπειας και του ασθενούς και του
θεραπεύοντος , η αρχή της αξιοπιστίας και τιμιότητας, βάσει της οποίας ο ασθενής
πρέπει να ξέρει την αλήθεια για την ασθένεια και τη θεραπεία του
Η ύπαρξη των αρχών αυτών δεν συνεπάγεται και εύκολη λύση των
προβλημάτων, αφού κάποτε συγκρούονται μεταξύ των οδηγώντας σε ηθικά
διλήμματα. Αν ο ασθενής για παράδειγμα αρνείται μετάγγιση αίματος, τότε η αρχή
της αυτονομίας του ασθενή με την αρχή της ευεργεσίας συγκρούονται. Το ίδιο η
αξιοπιστία και τιμιότητα, αφού κάποτε η γνώση της αλήθειας όλης από τον ασθενή
μπορεί να είναι επιζήμια, οπότε και πάλι συγκρούεται με την αρχή της ευεργεσίας.
Για την αποφυγή προβλημάτων και την απλοποίηση όσο είναι δυνατό των
διλημμάτων, οδηγίες για ορθή ιατρική πρακτική παρέχουν σήμερα Παγκόσμιοι
οργανισμοί Υγείας, Νομοθεσίες και Ιατρικά συμβούλια.
11
ΙΑΤΡΙΚΟ ΑΠΟΡΡΗΤΟ
Στα πλαίσια του χρόνου που έχουμε στη διάθεσή μας θα αναφερθούμε
ειδικότερα σε ένα θέμα του ΄Ορκου, το Ιατρικό απόρρητο.
Aρα βρισκόμενος σε θέση ανάγκης αφ’ ενός μεν εκχωρεί αφ’ ετέρου όμως ο
ίδιος ο γιατρός θεωρεί αναγκαίο να προστατεύσει τον πάσχοντα για να είναι
λυσιτελής η θεραπεία που θα του παράσχει. Ο ασθενής αισθάνεται πως δε χάνει την
αξιοπρέπειά του, και η σχέση της εμπιστοσύνης μεταξύ ασθενούς και ιατρού
ενδυναμώνεται.
12
Πρέπει, λοιπόν, να καταργήσουμε το απόρρητο, επειδή δεν τηρείται απόλυτα ή να το
υπερασπιστούμε και να προσπαθήσουμε να ανυψώσουμε την εικόνα της αξιοπρέπειας
του ασθενούς;
Το δικαίωμα στη ζωή ορίστηκε από Συμβάσεις και Κώδικες ως το πρώτο και
κύριο δικαίωμα, πάνω στο οποίο στηρίζονται τα άλλα. "Ο ιατρός οφείλει πάντοτε να
έχει κατά νουν τη φροντίδα να διατηρεί την ανθρώπινη ζωή". Και η Διακήρυξη του
Όσλο, περί της θεραπευτικής διακοπής της κυήσεως αρχίζει με την κατάφαση στο
σεβασμό της ανθρώπινης ζωής: "Η πρώτη ηθική αρχή που τίθεται ενώπιον του ιατρού
είναι ο απόλυτος σεβασμός της ανθρώπινης ζωής". Ακόμη η απόφαση του 1981 της
Λισσαβώνας, απαγορεύει στους γιατρούς να μετέχουν στη θανατική εκτέλεση
καταδίκων, γιατί είναι αντίθετη στην ιατρική ηθική. Τέλος, η Διακήρυξη της
Βενετίας, το 1983, για το τελικό στάδιο της ασθενείας, περιλαμβάνει και τα εξής:
"1)Ο γιατρός έχει ως αποστολή να θεραπεύει και στο μέτρο του δυνατού να
ανακουφίζει τους πόνους, έχοντας πάντοτε προ οφθαλμών το συμφέρον του ασθενούς.
13
2) Η αρχή αυτή δεν επιδέχεται εξαίρεση ούτε σε περίπτωση ανιάτου ασθενείας ή
επιδεινώσεως της καταστάσεως".
Τα πιο πάνω είναι φανερό πως αναφέρονται και στην έκτρωση και στην
ευθανασία, για τα οποία θα δούμε περισσότερα στη Βιοηθική, ας μείνουμε όμως στα
πολύ γενικά στην Ιατρική Ηθική.
14
ρύθμιση και στο νεότερο δίκαιο ξεκινούσε από την αρχή ότι το έμβρυο, ακόμα στις
πρώτες μέρες μετά τη σύλληψη είναι μια μορφή ανθρώπινης ζωής και επομένως
πρέπει να προστατεύεται και από το δίκαιο· η άμβλωση απαγορευόταν και ήταν
αξιόποινη με εξαίρεση την ακραία περίπτωση κινδύνου για τη ζωή ή την υγεία της
γυναίκας. Κατά τις πιο σύγχρονες αντιλήψεις η αντιμετώπιση του θέματος έχει ως
αφετηρία όχι μια, αλλά δύο αρχές: η μια είναι ο σεβασμός της ανθρώπινης ζωής,
αλλά η άλλη είναι η αυτονομία της γυναίκας που απορρέει από την προστασία της
προσωπικότητάς της και καταλήγει στην αναγνώριση κάποιου δικαιώματος επί του
σώματός της, άρα και του δικαιώματος σε σεξουαλική ζωή χωρίς εγκυμοσύνη και
παιδοποιία.
15
πράξεις θεραπείας, έστω και απλώς παρηγορητικής, που δεν στοχεύουν στην
επίσπευση του θανάτου όμως τον προκαλούν.
Αγαπητοί μου, προσπάθησε να θίξω μερικά προβλήματα ιατρικής ηθικής. Το θέμα είναι ευρύ και
βαθύ, είναι όμως γενικά η εφαρμοσμένη ηθική ενδιαφέρουσα, αφού άπτεται όλων σχεδόν των
θεμάτων της ζωής και του θανάτου. Εύχομαι να μπορέσουμε και άλλη φορά να συζητήσουμε
παρόμοια θέματα, ιδιαίτερα βιοηθικής, που αποτελεί το συμπλήρωμα της ιατρικής ηθικής.
16