Antzertia, zalantzarik gabe, euskal hizkuntzan gutxien garatutako genero literarioa da. XVIII.

mendera
arte eta, batez ere, XIX. mendera arte, nolabaiteko testu-tradiziorik ez dagoela esan daiteke. Hori bai,
esandako horrek ez du esan nahi Euskal Herriak garai horietara arte ez duela ekimen dramatikorik izan,
bai euskeraz bai gazteleraz.
Jatorriei buruzko garaia
Hasieratik gazteleraz egindako liturgiazko antzertirik egon zenari buruzko froga nahikoa daude. Adibidez,
jakin dakigu 1!"ko Aste #antuan zehar $ure %aunaren &ekaldia eta Heriotzaren antzez'ena
Hondarribian egin zena, Errenterian 1!(an #an %uanen )izitza eta $orazarreak, )ilbon *or'us +hristi
jaietan zehar egiten diren antzez'enak, etab. %uan de Albret eta +atalina de ,oxen -1./.0 koroatze
jaialdietan Iru1an egindako interludioetako batzuk euskeraz zeuden komedia bat inter'retatu zen. XVI
eta XVII. mendeetan jada nolabaiteko garrantzia duten dramagile batzuk aurkitzen ditugu. Miguel de
Zabaletak -Errenteria, 1231-1.30 ,eli'e III $i'uzkoara etorri izana os'atzeko El triunfo de la
limosna izeneko auto sakramentala eszenaratzearekin arrakasta handia lortu zuen. $i'uzkoarrak dira
%uan de 4abaleta -11!-15!0 eta %uana Ines -121-1/20 de la +ruz ere, azken hori lan ugariaren
egilea eta, beste batzuen artean, El di6ino &ar7iso, El 7etro de #an %os8 eta 9os em'e1os de una
7asa komediaren egile. &afarroan Melchor Enrico de Tudelaelizgizona ai'a dezakegu, 12.1 eta 123!
urte bitartean #anta Ana jaietan narotasunez antzeztutako komedien egilea zena.
)estalde, zuberotar Pastoralen antzerti-eskolak mende batzuk arinagora garamatzaten euskeraz
egindako ahozko antzerti baten existentziaren adierazle nabarmena ditugu. Idatziaren bidez zaindu diren
:astoralak, euren testu egituraketagatik, Euro'an erabat hedatu eta jatorrian erdi aroko ;<isterio;
generoarekin zerikusia duen eta hitzaren bitartez zaindu eta transmititu diren antzez'en-sorta baten
aurrean gaudela erakusten digute. Are gehiago, lan horien ezaugarrietariko batzuk erdi arokoa baino
askoz arinagoko jatorrizko abia'untua dutela 'entsarazten digute. Manuel Lekuonaren iritziaren
arabera, zuberotar :astoralak ;son un 7om'lejo dram=ti7o, en >ue fundamentalmente se re'resenta la
6ida de un santo o de un h8roe, 're7edida de un 'r?logo, @ seguida de un e'Alogo, @ sal'i7ada de
inter7alados entremeses de ti'o, @a de farsa, @a de 7oreografAa. El argumento de la obra se desarrolla en
6erso, en dAsti7os, 'ro6istos de 7esura en su mitad, @ 7u@o nBmero de sAlabas os7ila irregularmente entre
7in7o @ do7e, 'ero 7u@o nBmero de 'ies o 7ombina7iones sil=bi7as es algo m=s fijo @ regular;. Horrezaz
gainera, Xaribari izenekoak ditugu, hau da, eguneroko gertakizunetan murgildutako izaera kostunbrista
duten herri-antzezlan eta antzerti-ekimen aberatsa adieraztera ematen diguten inauteri-antzezlanak.
Halaber, &i naiz *a'itan :ilotu, Aur eder baten billa, etab. bezalako abesti herrikoietariko batzuk
antzertietako zatiak izan daitezkeela litekeena da. Horrela bada, idatzizko bere ibilbideari hasiera eman
baino gizaldi asko arinago, euskerazko antzertia bere irau'enerako inolako testu idatzien beharrizanik
gabe, ahozkotasunaren bitartez bizi izan zen.
1617ko maiatzaren 17ko Gasteiz-Vitoria Udaletxeko akta, antzoki bat eraikitzeari buruzkoa.
;...@Cieron los a7uerdos siguientesD En el a@untamiento se 'ro'uso entre los di7has #e1ores >ue al
A@untamiento a7uden re'resentantes de ordinario @ >ue suelen re'resentar en el Es'ital de #antiago
della sin dejar 'ro6e7ho ninguno al di7ho Es'ital 'or la @n7omodidad >ue tienen asA los re'resentantes
7omo los >ue los 6an a o@r, @ >ue de aCerse teatro a7omodado 'ara las di7has 7omedias se seguiria
grande a'ro6e7hamiento al Es'ital @ >ue 7on lo >ue resultase se 'odria a7omodar @ 7urarlos, 'odies
'agar 7a'ellan @ los demas ministros >ue sir6en. F Ha6iendolo 7onferido entre si mandaron >ue 'or
>uenta de la +iudad, digo del di7ho Es'ital, se aga un teatro en el, en la 'arte @ lugar >ue 7on mas
7omodidad @ menos 7osoa se 'ueda, @ >ue lo >ue 7ostare sea 'or >uenta de la +iudad, digo del di7ho
Es'ital, 'ues el a'ro6e7hamiento a de ser 'ara el;.
Erref. Juan Jose Ortiz de Mendiil, !rimeros teatros de Vitoria, "#ultura" aldizkarian, $. zbk. %1&'$(.
1700-1876: Antzerti moderno baterantz
XVIII. mendean, kulturaz jantziak ziren es'arruetako norbanako jakin batzuk -euretariko batzuk
Euskalerriaren Adiskideen Errege-#ozietateari sorrera emango ziotenak izanez- norberaren eta herriaren
jostaketarako lanak idazteari ekiten diotenean, antzerti modernoa sortzen da. <ende horretan ustiaketa
oraindik oso urria daG hala ere, euskeraren idatzizko antzertiaren ibilbidea hasten den garaia une
horretan ematen da. $arai horretako gogoan izan beharreko lanak honako hauek diraDP.
Barrutiaren A7tos 'ara la &o7he )uena -152/0, $abon #ariak -15"0 eta Xabier <.H de <uniberen El
borra7ho burlado -15.0 eta #.A. de la $=ndararen $ernikako gabon *antak -15.0. 9antxo horietatik
gehienak erlijio-antzertiak dira, $abon aroan elizetan antzezteko egindakoak alegia. El borra7ho
burlado euskeraz eta gazteleraz idatzita dago eta lehendabiziko aldiz )ergaran antzeztu zen. Hizkuntza
bien erabileraren azal'en bezala egileak berak honako hau adierazten diguD
;Iigo, 'ues, >ue mi 'rimera idea fue de >ue toda esta ?'era fuese en 6as7uen7e, 'ero luego me falt? la
difi7ultad del diale7to de >ue me habAa de ser6ir de ella. #i me 6alAa del de Az7oitia hubiera sido 'o7o
grato del resto del :aAs hasta la frontera de ,ran7ia...;.
XIX. mendearen barrena, gaztelerazko antzertiaren eremuan egileetariko batzuk nabarmentzen
dira. Manuel de Gorostizak -153/-13210 <exikon jaioa baina jatorriz euskalduna zena, moratiniar
erako ekanduei buruzko komediak idatzi zituen, horien artean Indulgen7ias 'ara todos -13130, 9as
7ostumbres de anta1o eta +ontigo 'an @ 7ebolla -13((0 nabarmenduz. )ere antzezlanak :arisen -13""0,
)ruselan -13"20 eta <8xikon -13//-1/!", . aleki0 argitaratu ziren. Ebdulio :erea -$asteiz, 13(-135!0,
saineteen, Jn duelo a muerte dramaren eta <arAa adoles7ente auto sa7ramentalaren egilea da. Eugenio
de Elabarriak -)ilbo, 13"/-133(0, +arlos de Austriaren drama antzezten du.
Erregimen 4aharraren )aionako antzertia beti izan zen )aionako biztanleen distrakziorik begikoena.
Ikuskizun horren lehen aretoa <aube7eko :ilota %okoan kokatuta egon zen eta #7aronen Koman
+omi>ue lana gogoraraziz bertatik igarotzen ziren aldra miserableentzako nahikoa zen eszenatoki
mugikor bat ezartzen zen. 1"5!. urtean, :iemonteko harresiaren alboan, antzerti modernoa eraikiko zen
toki berean gutxi gora behera, garaiko beharrizanetarako nahiko baino gehiago ziren <erkataritza )urtsa
eta ikuskizunetarako aretoa, baionatarrak horrekin erabat arro izanez, eraiki zituzten. Eraikuntza hori,
arretarik gabe eta ia eremu mugikorrean eraikia, behingoan erortze egoeran jarri zen eta ez zen berriro
1553ra arte erabili, urte horretan horniketa 'lastiko eta erosotasun a'ur bat gehiago izan zituen
ikuskizunetarako aretoa izanez. Iekoratu-sorta bildu eta jantzi eta osagarrietarako biltegi bat eratu zen.
)aina zaletuen nahiak oraindik ez zituen asetzen zeren hainbat alditan tokiz aldatzeaz mintzo ziren, eta
131/an, alkateak *armeliten komentua zegoen tokian kokatuta egongo litzatekeen ikuskizunetarako
areto berri bat eraikitzeko 'rograma bat argitaratu zuen. Aurrekontua eta eraikin berriaren banaketa ere
argitaratu egin ziren, baina egitasmoa laster bertan behera utzi zen eta antzinako antzerki zaharrarekin
jarraitu zuten, mendearen hasierakoa eraiki zenean )aroilhet etxera, Armen En'arantza kalera eramanez.
<usika antzertian euskal dramagile aldra oso batek ere oihartzuna lortzen dute.Hilarion Eslava y
Elizondok -)urlata, 13!5-13530 +adizen 13.1ean Il #olitarioo'era estreinatzen du, ikaragarrizko
arrakasta lortuz, gerora, urte berean #e6illa eta <adrileko antzertietan erre'ikatuz. %oa>uin Komualdo
$aztanbidek -Lutera, 13""-135!0 9a mensajera, +atalina, +asado @ soltero, Jn 'leito, 9os hijos de E6a,
etab. bezalako zarzuelak estreinatzen ditu. Valentin <aria de 4ubiaurre @ Jrionabarrenetxea 1351an Ion
,ernando el Em'lazado antzez'enarekin Alhambrako Antzokian egile bezala konfirmatu egiten da. Emilio
Arrietak 132!ean 9a 7on>uista de $ranada o'era estreinatzen du eta El domin? azul, 9a estrella de
<adrid eta El grumete bezalako zarzuelak ere.
1876-1936: urrezko aroa
XIX. mende erditik aurrera, aisialdiaren gizartearen gara'enarekin, antzertiak -orain fikzio eszenikoaren
arte bezala ulertuz- jendetzaren entretenimendu izatera iritsi zelako eta ,rantzian eta Ingalaterran nagusi
ziren gizarte-mailek eskaintzen zituzten moldeei jarraituz kultura, aisialdia eta astiunea eskatzen zuen
burgesia berriarentzako aretoak eraikiz hasiko diren hiriburu eta garrantzi handiko hiriguneetan batez
ere, gara'en handia izan zuen.
XIX. mendean zehar, antzez'enetarako eremu berriak egokituz hasi zirenD )ilboko Erronda kaleko
antzertia -15/20, $asteizko Antzoki &agusia -13""0, Iru1ako Antzoki &agusia -13.1,
1/!(anGayarre bezala bataiatua eta XVII. mendeko lehen erdiko komedia-etxe baten lur-zoruaren
gainean eraikia0, )aionako Lh8Mtre <uni7i'al -13."0, Donostiako ntzoki Zaharra -132!0,Bilboko
rriaga ntzokia -13/!0. Antzerti horiek guztiak a la italiana sortuak ziren, herradura itxuradun
egituraz, gizarte maila desberdinentzako solairu mailak zituztenak, nobleenak errege- edo ohore-'alkoz,
tarteko aretoak, eskailera gaineko balkoidunak eta suaren aurkako segurtasun neurri berezidunak
zituztenak ziren.
)ilbo $uda aurretik Es'ainiako antzokien artean, ;lehen mailako toki; bezala aintzat hartuak ziren
antzokien artean zegoen. <aila hori izan ez arren, Ionostiak ere, errege-sendiak udarako egoitza zuen
heinean, toki esanguratsua zeukan. )ere!ictoria Eugenia Antzokian, Estatu guztian zehar mende
hasieran egin zirenen artean garrantzitsuenetariko bat izan zena, ohiko emanaldiak edo bereziak
antzezten ziren honakoak bezalako izen arranditsuekin iragarrizD ;matin8es aristo7r=ti7as;, ;6iernes de
moda;, ;sesion 6ermouth;... Antzerki-bizitzari lotua zegoen esnobismoak hain urrun jotzen zuen ze,
gi'uzkoar egunkari batek honakoa azaltzen zuenD ;el >ue no 6a al teatro el dAa de A1o &ue6o es un
nadie;. Eta gauza bera gertatzen zen, bere tokiko xehetasunekin, gainerako hiriburuetan ere.
Antzokietara ikustera baino ikusia izatera gehiago joaten zenD lehen mailako gizarte-eremuak ziren eta
'alko eta 'lateatan gertatzen zena, ez eszenatokiaren gainean gertatzen zena baino gutxiago, bere
garaiko gizartearen argazki bizia besterik ez zen.
)errezarkuntzaren lehendabiziko urteetan zehar, azken guda karlistaren amaieraren ostean, askatasun
'ublikoak eremua irabaziz joan ziren eta aisialdirako denbora ugaritu egin zen 1/!.ko asteroko
atsedenaldiaren legea onartzearekin eta hori guztia antzerkiaren onuratan izan zen. Jrte asaldatu haietan
antzertia giza- moral- eta 'olitika-aurkakotasunerako eremu zen. Ezarritako ordenaren edota aginte
mailan zirenen aurreiritziak zalantzan jartzen zituzten egoeren aurka bihurtzen ziren 'ertsonaiak
agertzeak, antzerti-bizitzaren saltsaren zati ziren ;eskandalu; os'etsuak sorrarazten zituzten.
)ereziki entzutetsua izan zen mende hasieran )enito :erez $aldosen Ele7tra, zeren horren ikusle izan
zirenek heriozko bekatuan deklaratu zituzten euskal gotzainak baina horrek ez zuen ikaragarrizko
arrakasta izaterik eragotzi. ,untsean ikusle burgesei zuzendutako merkataritza-antzertiarekin batera,
guda arteko e'ean den giro bizkorrean gero eta gehiagoko zaleez hornitutako herri-eszena garatuko da.
Iibertimendurako #ozietateak, 'arrokia-guneak, alderdi 'olitikoak, eta antzekoetatik ;antzerti-kuadroak;
-bere garaiko terminologia erabiliz0 sortuko dira, egun ;aldizkatzeak; deituko genituzkeen aretoetan
euren muntaiak eskainiz. Aldarrika'en 'olitikotik edota jatorrizko kostunbrismotik bertako kulturarekiko
sentiberatsuak diren mugimenduak indar gehiagoz toki horietan adieraztera emango dira.
Eragingarri horretatik sortuko dira euskal antzertiaren lehenengo 'ertsona os'etsuakD arte
eszenikoetarako urrezko aroa ekarri zuten egile eta komikoak, tamalez 1/(ko udaran izandako $uda
4ibilaren etorrerak amaiera garratza ekarriz.
Antzerti Berria
;Antzerti )erria; bezala Euskal :izkundean edo Euskal *ultura )er'izkunderen baitan azkeneko guda
karlistaren ondoren sortutakoa izendatzen da. )er'izkunde hori kultura eta gizarte-bizitzaren
dinamizazioaren eta birsorkuntza gertakari bezala azaldu zen krisialdi hirukoitz batenganako erreakzio
bezalaD gizarte-krisia immigrazio masiboagatik, krisialdi 'olitikoa foru indargabetzeagatik, eta
ekonomiazko krisialdia, ohiko bizitzaren euskarri ziren oinarriak aldatzera zetorren industrializazio
azkarrak eraginda. Herriko hainbat artista, idazle, intelektual eta 'olitiko, banaka edo taldeka, euren
ekar'en, lan eta ekimenekin mugimendu sendo horren baitan izan ziren.
Ai'atutako koordenada horietan izango da Euskal Antzerti )erria ere, bere gunerik nagusiena Ionostian
kokatuz. Marcelino "oroak Ionostian euskeraz egindako herri komeriaren bide berria burutu
zuen Ir@arena izeneko 1353an estreinatu, ;7uadro de 7ostumbres irutxulas; -donostiarrak sinonimoa0 eta
bere lehen arrakasta eta abiarazte-gunea izan zen lanarekin. 13/an, #oroak Euskaldun ,edea izeneko
sozietatea sortu zuen eta bertako aktore taldeak euskera sustatzeko hiru urte lehenago sortutako
Ionostiako 9ore %okoen Jdalak antolatutako ekintzetan ohiko eran 'arte hartzen zuen. Antzerti bizitza
animatzeaz gain, Euskaldun ,edea Vi7toriano Iraola eta ikaragarri ezaguna izan zen :e'e Artola
bezalakoek mendearen ondoren euskal eszenaren geroa 'rotagonizatu zuten aktore eta egileen harrobi
izan zen. )i autore horiek musika komeriaren, genero txikiaren eta sainete kostunbrista bezalako garaiko
'atroien barruko lanen erre'ertorio zabalaren jabe izan ziren.
<ar7elino #oroarekin eta Euskaldun ,edea sozietateko kideekin batera, #erafin )aroja, :io )aroja idazle
donostiarraren aita, ai'atu beharra dagoG eszenatokietarako liburutxo batzuk egin zituen, besteak beste
bere garaian ;euskal lehen o'era; bezala iragarri zenaD :udente, %.A. #antesteban maisua, 135/an
argitaratua eta Ionostian estreinatua 133.. urtean.
Antzerti Abertzalea
<ar7elino #oroa $i'uzkoarako zen neurri berekoa, mende bukaerako )izkaian, bere xehetasunak
zituela, #esurrecci$n M% de zkue abadeak irudikatu zuen. Euskera irakaslea Iturribideko 9angileen
:atronatuan izana, bere eszenatokian 13/2eanViz7a@tik )izkaira estreinatu zen, estilorik ohikoenean
egindako folklore-sainetea, #oroaren Ir@arena lanak bezala beste bide berri bat zabaldu eta zaletasun
handia lortu zuena. Azkueren antzertiak ere bere indarra ideologia erabat foruzale baten kokatutako
tokiko humorean jartzen zuen. )aina, Ir@arena bi hizkuntzatan egin ondorengo beste gainerako antzerti
guztia euskeraz garatu zuen donostiarrak ez bezala, Azkueren lanak bi hizkuntzak txandakatu egiten
zituen egoeraren eta 'ertsonaien arabera, baina bere funtsezko asmoa zen euskeraren susta'ena inola
ere utzi gabe. Azkuerentzako, antzertia ;euskerari gurtzea herrian sustatzeko; biderik arin eta errazena
zen, ;gure herriak gutxi irakurtzen baitu eta nagitasun hori antzerti herrikoiak eskainitako baliabideekin
ordeztu behar baita.;
Viz7a@tik )izkaira lanak izandako arrakasta entzutetsuaren ondoren, Kamon de la #ota en'resariak
%ardines kalean kokatutako antzerki areto txiki bat zeukan lehen hezkuntzako Euskaldun )iltokia ikastola
zabaltzea sustatu zuen. )ertan, Azkueren zuzendaritza'ean, gaztedi zaletu batek herri sustraiak zituen
antzerti berri bati bultzada eman zion. Aldi berean, 13//tik aurrera, abade lekeitiarrak
zuzendutakoEuskaltzale aldizkariak, :edro Igna7io )arrutia bezalako egile klasikoen eszenarako testu eta
abade lekeitiarrak berak egindako musika ere argitaratzeari ekin zion, komediak idazten hasiak ziren
egile berriak bazter utzi gabe.
Viz7a@tik )izkaira estreinatu izana eta ;&azio Antzertia;ren hazi bezala Azkueren lana agurtuko duen
#abino Arana $oirik, Euzko Alderdi %eltzalea sortu zuen arte bost hilabeteko tartea besterik ez da igaroko.
Erdutik aurrera eta $uda 4ibila etorri zenera arte, abertzaletasunak kultura 'olitikaren beste ager'enen
gainetik antzertia lehenetsiko du, eszenatokian 'ro'agandarako eta bere ideiak herritarren artean
zabaltzeko tribuna ezin hobetzat aintzat hartuko duelako. ;:re7iso es -adieraziko du Aranak- 'or medio
del teatro -allA donde sea 'osible0 'onerle al bizkaino delante de los ojos, m=s 7laro >ue en 6i6Asimo
7uadro, @ ha7erle sentir 7onmo6iendo su fibra m=s deli7ada, la dignidad, los es'antosos estragos >ue
moral @ fAsi7amente 7ausa en su :atria la domina7i?n es'a1ola;.
Aranak teorizatu eta lan batzuekin 'raktikan jartzeko ahalegina egin zuen ;&azio Antzertia;k ez du arte
asmorik eta, dituenean, 'rozedura biren bitartez lortzen den eraginkortasun 'olitikoaren men'e dago.
)ata, industrializazioak erakarritako atzerrikoez gainezkatutako ohiko, katoliko eta bertutezko euskal
gizarte bat adieraztera ematen duen kostunbrismo manikeoa. ;&azio Antzertia; horren bigarren zioa
legendazko historia baten sorkuntza, edeneko Euskadi baten inguruko e'ika erromantikoa, bere
askatasuna zaintzearen beharrizanaren aurrean, armetan jarri eta heroiek dituena. )ide batetik zein
bestetik, antzertiak ikusleengan sentiberatasun aberkoiak eragitea jazarriko du.
Heda'en handiago baterako, antzerti abertzalearen lanak batez ere gazteleraz idatzi eta antzeztuak izan
ziren. Horrela honako 'aradoxa hau ematen zenD antzerti bizkaitarrak euskeraren alde gazteleraz abestu
eta arnasa hartzen zuen bitartean, $i'uzkoakoa izan zen ideologia kutsuetatik urrun euskeraz tradizio
eszeniko herritar benetakoa sortu zen lurraldea.
ntonio Labayen, euskal antzertiaren lehendabiziko historialariak honako hau adieraztera eman zuenD
;teatro de ex'resi?n 7astellana, 'ero de ins'ira7i?n 6as7a, >ue tu6o en )ilbao ilustres @ afortunados
7ulti6adores;. Etiketa horrekin XIX. amaiera inguruan eta XX. mendearen hasiera bitartean )izkaian
antzerkiaren loratzean 'arte hartu zuten jarrera nabarmen abertzaleetatik Azkueren lankide eta
jarraitzaile izandakoak bildu ditzakeguD l&redo Echave, &i7ol=s Viar, Es7ar Ko7helt, $usta6o #7heifler,
Emiliano de Arriaga, <iguel +ortes, Isidro :arada, Alberto A7hi7a Allende, Enri>ue de Erueta, <anuel de
la #ota eta NImanolN Aznar, besteak beste. Idazle horien lanak 1/!.an sortu eta herritarren katekizazio
ideologikorako Euskal &azio Antzerkiaren aranatar egitasmoa bere egin zuen )ilboko Eusko $aztedik
eszenaratu zituen. Antzerti abertzalea landu zuten horietako asko bilbotar burgesiaren semeak ziren.
)aina, bizitzaren 'aradoxak, horiek guztiak industriaren aurkako tradizio izaerazko eduki
'seudohistorikodun eta baserri eremuko antzertia baino ez zuten landuG zentzu askotan bilbotartasunaren
aurkakoa.
Azkueren Viz7a@ti7 )izkaira izan eta bi urte geroago eta #abino Aranaren Ie fuera 6endr=n... izenekoaren
estreinaldiaz geroztik, 13/5an, maketoen aurkako ideologiaren eta hiri-kostunbrismoaren nahasketa
bezala antzerti abertzalearen eredua ezarri zuen Es7ar Ko7helt eta &i7olas Viarrek egindako Euter'e
fBlgida sainetea argitaratu zen. )aina garaiko beste egile guztien gainetik bai berak egindako lanaren
zabaltasunagatik baita lortu zuen os'eagatik ere Alfredo E7ha6e gailentzen da. Azkueren Euskaldun
)iltokian hezia, bere itxieraren ondoren )ilboko Euskal Etxean eszenatoki txiki bat egokitzea lortu zuen,
1/!2etik aurrera bere lanak estreinatzen hasiz. Heziketaz musikaria, historia-legendazko dramak,
ekandu-komeriak, %esus $uridirekin lankidetzan eresi lirikoak eta Azkuek bezala zarzuela motaren
hurbileko lanak sortu zituen.
Abertzaletasunak bai )errezarkuntzako urteetan bai II. Erre'ublikan zehar ere zalantzarik gabeko
arrakasta lortu zuen bere 'ro'agandarako antzerti estrategian. )aina ez krisirik gabe, XX. mendeko
bigarren hamarkada bukatu baino lehen eredua, bere oinarrian, agortutzat bezala azaldu baitzen,
ondorioz heldu beharra izanez. Horrela salatu zuen %oa>uin Adan kazetari eta komediografoak Hermeseko
orrialdeetanD
;Estamos @a de7e'7ionados de esas es7enas de aldeanos ladinos @ so7arrones >ue dele7tan a los
es'e7tadores sim'les 7on sus marrullerAas @ tor'e hablarG estamos de7e'7ionados de la tAmida don7ellita
rural, del indiano, del bilbaino de las siete 7alles, del 7ha7olinero glot?n. 9os hemos 6isto agitarse mu7has
6e7es en el tablado, 'ronun7iar 'alabras @ des6ane7erse 'ara siem're, 'or>ue no tenAan otro m8rito >ue
el de sus 'alabras, de las 7uales >uiera Iios librarnos 'ara los siglos de los siglos. O, sin embargo, se nos
de7Aa >ue eran ti'os 6as7os, 7ostumbres 6as7as @ 6ida 6as7a;.
Heldutasunerantz
Ionostian sortutako Antzerti )erriaren bigarren aroa <ar7elino #oroa Vi7toriano Iraola eta #erafin
)arojaren lanaren jarraitzaileek gauzatuta dago. Eta e'igono horien aurrean, Toribio lzaga, uneko
'ertsonarik nagusiena eta mende amaierako belaunaldiaren eta II. Erre'ublikako antzertiaren erroa.
Antzerti-'raktika, ordura arte antzertia egiten zutenen berezko talentuan eta intuizioan oinarritzen zena,
Altzagaren eskutik edukia eta kalitatea dituen ikuskizunekin hezi ere egin beharko litzatekeen 'ubliko bati
zuzendutako dizi'lina baten, ikasketa eta lanaren bitartez garatu eta hobetzen dena, bihurtzen daD ;Es
hora -afirmaba Alzaga- de >ue en las obras 6as7as no se fAe al 'atriotismo del 'Bbli7o el 8xito de
a>u8llas, sino >ue se 'ro7ure obtenerlo mediante el 7on7urso de 7uantos medios ofre7e el arte 'ara el
ma@or es'lendor de las re'resenta7iones dram=ti7as;.
)era izan zen bere garaiko euskal egileetatik entzutetsuena. %olas komiko asko idatzi zituen, euretariko
batzuk, lortutako arrakastagatik, jatorrizko ondare donostiarra osatzera iritsiko zirenak, beste o'era eta
klasikoen egokitza'enez gain. Lestu horiek XX. mende hasierako urte haietan behin eta berriz eszenaratu
eta argitaratuak izan ziren eta berrogeita hamargarren hamarkadan zehar euskerazko antzertiaren
birsortzearekin berreskuratuak izan ziren.
Abagune historiko horretako bigarren 'ertsonaia nagusia A6elino )arriola Az'iazu dugu. En'resaria eta
lehen orduko alderdikide abertzalea, erantzukizun 'olitikodun lan'ostu batzuk bete zituen, eta zarzuela,
drama eta komerien erre'ertorio zabala bildu zuen. )ere bizkaitar gerra-lagunek ez bezala, euskeraz
besterik ez zuen idatzi, berak zuen ;euskal antzertiak euskeraz behar zuenaren; aburuarekin bat etorriz.
)ere eskabidez, hiriburuko Jdaletxeko zinegotzi eta #usta'en )atzordekide bezala jardunaz, 1/12ean
Euskal Ieklamazioa eta Hizkuntza Eskola sortu zuen, bertako katedra Loribio Altzagari esleitu zitzaiola.
$uda 4ibilera arte, bertako aktore taldeak, Euskal Iztundea, 21 testu desberdin antzeztu zituen, ia erdiak
Altzagarenak berarenak edo #hakes'eareren <a7beth edo :ierre 9otiren Kamuntxobezalako klasikoen
egokitza'enak eta idazle gazte desberdinen jatorrizkoak ere. Euskal Iztundeak euskeraz egindako
antzertia $i'uzkoako herririk garrantzitsuenetatik eraman zuen, horretara zaletasuna sustatu eta euskal
eszenaren maila jasoz.
Antzerti herrikoi nafarraren ezaugarria erlijio generoa da, XX. mendeko lehen hamarkadatik oso
emankorra izanez. $aur ere bere adieraz'enetariko batzuk erabat indarrean daudeD 4angotza eta
Ebanoseko misterioak %ose 9egarda eta <anuel Iribarrenen testuetatik abiatuta hurrenez hurren. <ota
hori landu zuten beste batzuk, abadeak ere, $enaro Xa6ier Vallejos eta Antonio Ena de E7ha6e diraG
Alberto :elairea zarzuela-testu egilea, komediografoa, olerkaria eta kazetariak Aralarreko #an <iguelen
historia dramatizatu zuen.
Unamuno eta Baroa
)ere garaiko idazlerik gehienak bezala, Miguel de 'na(uno eta Pio Baro)a antzertiaren eremura garai
hartan beste inolako literatura generok eman ezin zezakeen onuren eta os'earen bila hurbildu ziren.
Jnamunori dagokionez gogo handiago eta txikiago horrez gain gizartearen eraldaketan eragin zitekeen
toki bezala zeukan eszenatokiaren kontze'tu idealista azaltzen zen. )aina, horretarako, antzerti
kostunbrista eta naturalista zaharraren ereduak a'urtuz hizkuntza eszenikoaren berrezar'ena
beharrezkotzat jotzen zen. Asmo horrekin, Jnamunok bere filosofia eta gogoetak bideratzen dituzten
tragedia garaikideak eraiki zituen, sarritan hain antzerti ;aroztegi;rik gabe eraikitakoak ze inter'retazio
jolaserako baino irakurketarako sortutakotzat gehiago jo daitezke. Jnamunoren dramaturgia bederatzi
lan luzez eta ekitaldi bakar bateko hiruk osatzen dute.
:io )arojaren antzertia es'ezialistek ;bitxi; edota ;arraro; bezala jo izan dute. )ere i'uin eta
eleberrietariko batzuk elkarrizketa eszeniko eran idatzita daude, bere antzerti lan nabarmenak sailkatzea
zail egiten den erregistroetan mugitzen den bitartean. Eta, egia esan, )arojak bere garaiko arrakastarik
handieneko egileen -$aldos, Ii7enta, )ena6ente, <artinez #ierra0, antzerti erretorikagatiko bere
erdeinuarekin batera drama unitateen men'e izateko bere gaitasunik eza aitortzen zuen. ,aktore horien
elkartzetik eratortzen da El <irlo )lan7o zeritzan )arojatarren madrildar etxean zegoen ganbara-
antzertitxotik at bere lanetariko batzuk inoiz ikusi ez izatea. )arojaren arrakastarik handiena bere
heriotza izan zenetik hogei urtegarrenean, es'ainiar Antzerti Askeko talde batek El horroroso 7rimen de
:e1aranda del +am'o eszenara eraman zuenean lortu zuen, hiru urtetan zehar laurehun antzez'en
inguru emanez.
30eko Hamarkada
II. Erre'ublika, uneko es'ainiar bizitzan arte eta kultura ekintza garrantzitsua den antzertiaren indar
handiko aldiarekin batera gertatzen da. Eszena arteagatiko zaletasuna antzerti-talde ugari batek
hiriburuetan bakarrik ez eze biztanle gutxi edota tarteko herri eta biztanle-guneetan ere landuko du.
Alderdi 'olitikoek, sindikatuak, zirkuluak, ateneoak, erakunde katolikoek... herri-aisialdiaren zati handi
bate betetzera etorriko diren antzerti taldeak izango dituzte.
Vas7onian berezitasunez batzokiak az'imarratu beharra dago eurak izango baitira Euzko Alderdi
%eltzalearentzako alderdikide eta hautesleak erakartzeko, hezteko eta euren jostaketara bideratutako
ekintza-'rograma garrantzitsuak antzertian gauzatzen zituztenak. :rimo de Ki6eraren diktaduraren
azkenean Eldargi, Eusko $aztediren -EA%aren adar gaztea0 :izkundia sozietatearen antzerti atala, sortu
zen Euskal Herri Antzertiarekiko sabindar asmoa egi bihurtzeko helburuz. Xede horretarako, euskerazko
adieraz'enak erabiliz gazteleraz antzezten zituzten Oeats, :earse eta <aeterlin7ken lanak ikus'egi
abertzalea emanez egokitzeari ekin zioten. Horren zuzendaria izan zen <anuel de la #otaren, eta Esteban
Jrkiaga ;9auaxeta;ren asmoa, )izkaiko herrietatik zehar gogo unibertsalistadun baina kalitatezko antzerti
doktrinatzaile bat hedatzearekikoa zen.
*ultura arloko burutazio zorrotz batetik, euskal literatura eta hizkuntzaren aldez'en, hedakuntza eta
zaintzara eskainitako Euskaltzaleak-A77i?n :o'ular Vas7ak ikaragarrizko lana egin zuen. Euskaltzaleak
erakundeak urtero testuen eta antzerti muntaien lehiaketetarako deiak egiten zituen, eta 1/(.tik aurrera
Eusko Antzerti Eguna-Iia del Leatro Vas7o, maiatzean egiten zena, antolatzeari ekin zion. $ogora
dakargun aldian 2. aletan zehar antzerti euskaldunaren zeregina zertan zenaren akta jasotzen zuten
1/("tik 1/(ra bitarteko Antzerti. Euskal Antzertiaren Illerokoaargital'enaren sortzaile eta zuzendaria
izan zen Antonio 9aba@en euskal ;antzezleen; kronista, kon'lize eta animatzailea izan zen.
Iru1an, erreferentziazko egile bezala *gnazio Baleztenaren eskutik *arlista 4irkuluaren antzerti-
eszenak oso aktiboak izan ziren, eta Ateneoak ere &afarroa osotik antzerti ekimena sustatu zuen,
,ederi7o $ar7ia 9or7aren 9a )arra7a, antzerti hezigarri ibiltaria, zirrara sakona sortarazi zuena, Iru1ara
ekartzea lortuz.
1/(ko uztailean Estatu frankistaren kol'eak euskal antzertiaren historian erre'ikagarriezina den aldi bati
amaiera eman zion. $udan zehar, )ilbon eta menderatu gabeko )izkaian, herriaren gogoa jasotzeko eta
'ro'aganda- eta onegintza-ikuskizunak antolatu ziren, asaldarien men'e zeuden eskualdeetan karlistak
eta falangistak sustatutako gala eta funtzioak ;Aberriaren defendatzaile kementsu; zirenentzako dirua
eskuratzen zuten bitartean. +onrado )lan7o olerkari eta geroago antzerti-en'resari o'aroa zenak,
zaletuak ziren aktore talde baten buru zela, &afarroako herrietatik erre'ertoriotik jatorrenak eta
kontserbatzaileenak eraman zituen.
$eografia arrazoiengatik batez ere, Ionostia asaldatuen kultura-hiriburua izatera iritsi zen. 1/(ko
irailean asaldatuen mende erori zenetik, <iguel <ihura, Edgar &e6ille, Enri>ue %ardiel :on7ela edo
%oa>uin +al6o #otelo bezalako idazleak bertaratzen hasi ziren, Arturo #errano en'resariarekin batera
guda osteko es'ainiar antzertiaren joeretako batzuen sorlekua izango ziren solasaldiak antolatuz.
$ainera, 1/(3 eta 1/(/ko bitartean hiriburu donostiarra Agustin de ,ox=, %uan Igna7io 9u7a de Lena edo
ai'atutako +al6o #otelo bezalako, besteak beste, egile ;nazionalak; egindako lanen estreinaldien lekuko
izan zen.
!rbestea
$udarekin, euskal antzerti guztiaren egitura erori egin zen. ;;Laua+eta; bezala, fusilatu egin zutena eta
garaiko euro'ar korronteen bidean euskal antzertia modernizatzeko asmoa zuen egile hasberria bezalako
euskal antzertiaren sustatzaile garrantzitsuenetariko batzuk gudan zehar erori ziren. )este batzuk,
Estanislao Jrruzola, ;Jxola; o'aroa bezalakoek es'etxea eta ;barne erbestea; jasan behar izan zituzten.
$ehienak erbesteratu egin zirenD Vi7tor Kuiz de A1ibarro ArgentinaraG <anuel de la #ota lehenengo
Estatu )atuetan bizi izan zen eta gero, hainbat gorabehera ondoren <ariano Anso eta Lelesforo <ozon
idazle eta 'olitikari erre'ublikar eta abertzaleak hurrenez hurren egin zutenaren antzera 9a'urdin bizi
izan zenG <exikon, 9a )arra7an $ar7ia 9or7aren esku eskuma izan zen Eduardo Jgarte eta +e7ilia $. de
$uilarte aurkitu zirenG Venezuelan, Andoni Aro7ena eta <artin Jgalde.
Erbesteko belaunaldikoen artean, 1/2/an Es'ainiar Antzertiaren 9agunen kon'ainia Loulousen -,rantzia0
sortu eta sustatu zuen %ose <artin Elizondoren lana az'imarragarria dugu, ekimen horrekin diktadurak
erbesteratu zituen egileei heda'en bikaina eman zielako. Eszena-zuzendaria eta erbeste-arazoaz
dramaturgia zabala duen egilea izanik, %ose <artin Elizondoren sormen lanetariko batzuk :ariseko
Lh8Mtre des &ations-en, <eridako Antzerti *lasikoaren Antzeztaldian edo #itgesko &azioarteko
Antzertiaren %aialdian sarituak izan ziren.
"rankismoan ze#arreko egoera
$udaren amaieran, antzertiak Es'ainia guztian atzera'auso ikaragarria ematen du eta gainbeheratze aro
luze bati hasiera ematen dio. $azteleraren desberdina zen beste edozein hizkuntzatan antzez'enak
egitearekiko debekua eta guda irabazle ziren bandoko sortzaileak ere erre'rimitu zituen zentsura
gogorrak, irabazlearen ideologiara, bere garbikeriara eta bere ustezko handitasun in'erialistetara
egokitzen ez ziren neurrian, euskal antzertiari nabarmen eragin zion. ;*ultura hondamendi; bezala
bakarrik definitu daiteke etorkizun handiko egileen belaunaldi oso baten eta euskal eszenari bizitasuna
ematen zioten alderdi 'olitiko eta kultura talde edota asoziazioetara atxikita zeuden antzerti-talde
askoren desager'ena.
$uda osteko )ilboko kultura egoera atsekabegarrian bere ezohikotasunagatik besterik ez bada ere,
)ilboko Alea taldeak hemen ai'atzeko adina meritu du. $azte artegatsu urri baten ekimenez, 1/(ko
otsailean sortu zen ;un remanso en el >ue 'udi8ramos hablar, 'ensando distinto, no de lo >ue nos di6idAa,
sino de lo >ue tenAamos en 7omBnD el inter8s 'or temas uni6ersales de literatura, arte, filosofAa, mBsi7a,
teatro. Algo >ue, en la Es'a1a de a>uellos a1os, era difi7ilAsimo; -%ose <iguel de Azaolaren hitzetan0.
Hasieran, bertako kideetariko batzuk Aleak berezitasunez antzerti arloan jardun zezala azaldu zuten, eta
es'ezializazio maila horretara iritsi ez zen arren antzertiari zegozkion gaien inguruko antzez'en,
argital'en, hitzaldi eta solasaldi bezala ekimen batzuk bai eman zituen.
)errogeiko hamarkadaren bigarren erdira arte itxaron behar izango da guda aurreko antzertiaren
erre'ertoriorik kostunbristena, eta beraz abagunean gatazkarik gutxien sor dezakeena berreskuratuz
hasten diren talde gazteak, astiro astiro, sortzen direla ikusteko. Hamaika urtez isil'ean egon ondoren,
1/.5ko Lomas #antuaren egunean -abenduaren "1a0 eszenatoki donostiarretan berriz ere euskera
entzuten hasten da, Euskal ,olklore %aialdia xede izanez, ,ran7is7o de Arostegiren Arantza, hiru
hamarkada arinago hiriburu berean estreinatua izan zena berrezartzen baita. Antzertira hurbilduz zihoan
belaunaldi berri baten hazitegiaz, Antonio <H 9aba@en, %ose Antonio Ar7o7ha eta Agustin 4ubikarai
bezalako erbesteratutakoen etorrera guda osteko euskeraz eta gazteleraz egindako Egan zeritzan
lehendabiziko literatura argital'enean antzerti liburuxka garaikideak argitaratu izanarekin aberastu egin
zenG Euzko-$ogoa izeneko argital'enaren heda'ena ahantzi gabe, 1/2!ean $uatemalan ,okin Zaitegik,
guda aurreko eta osteko belaunaldien arteko zubi, olerkari eta greko-latindar klasikoak euskeratu zituen
itzultzaile izanak sortua.
1/2(an, Maria Dolores girrek Jdaletxe donostiarraren babesaz, bere Euskal Iztundea antzerki-
taldearekin Euskal Hizkuntza eta Ieklamaziorako Akademiaren berrantolaketa lideratu zuen. )igarren aldi
hori Loribio Altzagaren guda aurreko lanari jarrai'ena ematearen asmoz besterik ez zen abiatu, baina
bere gara'enean akademiak bere erre'ertorioari euskal idazle berrien lanak gehituz ekin zion, baita
klasikoak, merkataritza-komeriak eta dramaturgia modernoaren itzul'enak ere erantsiz. )errogeita
hamarreko eta hirurogeiko hamarkadetan zehar, Euskal Iztundeak euskerazko antzertia $i'uzkoa, )izkaia
eta I'ar &afarroara eraman zuen, ahitutako zaletasunaren hautsak biziberrituz.
1/.ko urte bukaeran, euskeraz lan egiten zuten "2 talderen berri ematen zuen, euretatik "! $i'uzkoan
kokatuta egonazG eta hiru urte beranduago 4aldibarren os'atutako talde euskaldunen batzar baterako
$erediaga Elkarteak egindako deialdiari (" taldek, alajaina, erantzun zioten. Euretariko bat Ionostiako
%arrai izan zen, 1/1ean Xabier 9ete, Kamon #aizarbitoria eta I1aki )eobide aurkitzen ziren hamar gazte
kezkatsuk eratutakoa.
Euskal Iztundearekin etenean, bere eredua oso kontserbatzaile eta ohikotzat jotzen zutelako, %arrai
taldeak antzerti unibertsalistago eta gizarte- eta kritika-eduki nabarmenagoa zeukana sustatu nahi zuen.
+amus, Lennessee Pilliams, Arthur <iller, %.). :riestle@, Ibsen, <ax ,ris7h edo Iones7o euskeraz
antzezteaz gainera, #al6ador $armendia eta $abriel Aresti olerkaria bezalako kutsu abangoardista zuten
bertoko idazleen alde ekin ziotenG Arestik, aldi berean, )ilbon, Euskaltzaindiaren
babes'ean *riselu izeneko %arrairen ideario berdineko taldea sortzeko ahalegina egingo du. )ere
ekitaldiak hainbat tokitatik zehar eramateaz gainera -antzerti berdinaren berrogeita hamar antzez'en
ematera iritsi ziren0, eta sortuz zihoazen talde berriei euskeraz egindako testu dramatikoak emateaz
gain,%arrai, argital'enen bidez, musika-antolaketen bitartez, arte ekitaldiekin, etab. kultura
dinamizatzailerako eragile bezala nabarmendu zen. )ere desager'ena 1//an gertatu zen.
Lalde-zeregin horrekin batera idazleen banakako ekoiz'ena garatzen zen. Erre'ublikako eta erbesteko
belaunaldien ordezkotza era motelean sortuz joango da berrogei eta hamarreko hamarkadatik aurreraD
:edro #arriegi 9aburu, Eusebio Erkiaga eta :iarres 9artzabal la'urditarra, mendiaren lehen
bosturtekoetan jaioakG hogei eta hogeita hamarreko hamarkadetako belaunaldietakoak ziren %on Etxaide,
Xabier $ere1o, $abriel Aresti, #al6ador $armendia eta 9ourdes IriondoG eta jada berrogeiko hamarkadan
jaioak 9uis Haranburu eta Ianiel 9andart bezalako dramaturgoak.
$azteleraz, Elias Amezaga bizkaitarra 1/ lanen egile zen, euretariko batzuk 'enintsulan eta Ameriketako
lurralde batzuetan estreinatutakoak izanak. Haur-antzertia ere idatzi zuen, eta, itzultzaile eta ekoizle
bezala Arthur Adamo6, )ertold )re7ht, <auri7e Iruon eta, berezitasunez, <i7hel de $helderode
flamendarra bezalako idazleak antzerti madrildarretan ezagutzera eman zituen. %ose <H )ellido
donostiarrak ere nabarmentasuna lortu zuen. Estatu )atuetan, ,rantzian eta Ingalaterran estreinatua,
,utbol idazlanaz 1/.an Antzerkiaren $i'uzkoa #ariaren irabazlea, hirurogeiko hamarkadan
es'erimentazioa merkataritza-generoagatik aldatu zuen arlo horretan arrakasta bi lortuz.
)aina, idazlearen irudia hirurogeiko hamarkadatik aurrera, sorkuntzan, beste gauza askoren artean
taldekidetasuna aldarrikatu zuen konbentzionaltasun guztiaren aurkako asaldurazko antzerti korrontea
agertzen denean, nabarmen zalantzazkotzat jotzen dute. *orronte hori historiara ;Antzerti Aske; bezala
igaro da.
Antzerti Askea
Antzerti Aske bezala, hirurogeiko hamarkadaren amaieraren eta laurogeiko hamarkadaren hasiera
bitartean, ikuskizun eszenikoen ustiaketatik Es'ainia frankistaren egitura nagusien aurkako gizarte-,
'olitika- eta kultura-o'osaketa aurkezten duen mugimendua definitu daiteke. Arte-sormena gogoetaren
eta salaketaren men'ean jarriz, Antzerti Askeak bitarteko material eta adieraz'en-bide urriak erabiltzen
zituen, nahita 'obreak beharbada, eta horretatik eratorri zen ;furgonetaren estetika; klixe famatua -bere
izaera ibiltariagatik a'arejuak eta aktoreak neurri txikidun ibilgailu baten sartu zitezen beharrizanak
eraginda0.
Antzerti Askearen jaiotza 1/5 eta 1// bitartean ematen da, eta antzertiari aurre egiteko era berri
baten oinarriak jarriko dituzten taldeetan gauzatuko da, aurretik izandako ereduekin etendura ekarriz.
Hain heteroklitoa den gertakaria izanez edozein sailka'en egitea oso zaila den arren, talde ai'agarri
bezala ondorengoak az'imarratzera ausartzen garaD )izkaian, Akelarre, +?mi7os de la 9egua, $eroa eta
+oba@a Leatro +?smi7oG $i'uzkoan, ErainG 9a ,arandula ArabanG eta El 9ebrel )lan7o &afarroan.
Antzerti burgesak jardundakoaren iruntzietara, talde horiek diskurtso ofizialak ahaztuta zituen eguneroko
gaiak jorratzen zituzten eduki 'olitiko nabarmenagoa edo ez hain nabarmena zuten idazlanekin 'ubliko
herrikoiaren bila irten zuten. 4entzu horretan, bai aktoreentzako bai herritarrentzako ere antzez'enak
izaera asaldatzailea, militantziaduna izaten zutenG mitin 'olitikoaren edota batzarraren ordezkoak zirenG
beraz, 1/55tik asoziazio eta iriz'ide askatasunak berreskuratzerakoan, Antzerti Askea inoiz bere onera
etorriko ez zen krisialdi sakon baten erori zen.
:ilotalekuak, en'arantzak, 'arrokia-guneak, gizarte-klubak, etab. ordezko areto izaten ziren. ;&on
jardungo dugu Q Itxiko diguten tokiren baten R;, adieraztera ematen zuten egunkarietan bilbotar talde
ezagun bateko kideek. Ai'atu dezagun bada, El 9ebrel )lan7o izan zela bere jabego'eko aretoa
kudeatzeko asmoa egi bihurtu zuen euskal talde bakarra, Iru1ako Amaia kalean, bestalde es'ainiar
antzoki askeen sare a'artaren baitan integratuta egon zena. Es'erientzia hori lehergailu terrorista batek
hondatu zuen.
Era informalago baten, hiribildurik garrantzitsuenetan ere txandakako es'arruak sortu zirenD )ilbon
#antiago A'ostoleko ikuskizunetarako aretoaG $asteizen +asa del +ordo eta <arianistakG Ionostian #an
Lelmo abadia edo $ran *ursaaleko 'oltsiko-antzerkiakG Iurangon eta )arakaldon asko-gutxi
in'robisatutako aretoak. )ertatik igaro ziren es'ainiar Antzerki Askeko talde garrantzitsu ia guztiak eta,
kasuren batzuetan, nazioarteko es'arrukoak ere.
Areto egonkorrak eta banaketarako sare deszentralizatuak sortzeko ahaleginak 'orrota jaso zuten.
Laldeen ekintzen ugaritasunaren bitartez -ekitaldiak, irakaskuntza, maskaragintza eta dekoratuak,
'ublizitatea eta agindutako lanak, etab.0 nahi ziren sektorearen lehen 'rofesionalizazio saioak ere ez
zuten arrakastarik izan. Hainbeste urritasun izan arren, Antzerti Askeak, batzuetan, arte maila
ikaragarriaren aztarnak ematen ditu.
Es'ainiar Antzerki Askearentzako inflexio 'untu bezala ahobatez aintzakotzat hartutako erreferente
historiko bezala Ionostian 1/5!eko maiatzean os'atutako Antzerkiaren &azioarteko %aialdia azaltzen
zaigu, 9os $oliardos taldearen eta bertako Lurismo eta Ikuskizunen Ikastetxeak antolatuta. Informazio
eta Lurismo <inisterioaren zentsuraren aldetik antolatutako hiru ikuskizuni buruzko debekuak kon'ainien
'lanto egitea eta jaialdia bat-batean geldiaraztea ekarri zituen :rin7i'al Antzokiaren asanblada-oku'azioa
izan ondoren -bi maiatza arinago Edeoneko 'aristar antzokian gertatutakoaren ihakin nabaria0. ;Antzerki
Askearen 4ero %aialdia; gisa ezagutzera eman zenak hutsunea utzi zuen, 1/5( eta 1/5. urteetan )ilboko
Antzerti Askearen Asteak betetzen ahalegindu ziren eta, zori askoz gehiagorekin, 1/52etik $asteiz bere
Antzertiaren &azioarteko %aialdia.
Antzerti Askeak euskerarengan sektore herrikoi zabal batenganako komunikaziorako funtsezko bidea ikusi
zuen. Horregatik, hasieratik taldeek euren lan-agendara euskerazko klaseak gehitu zituzten. +omi7os de
la 9eguak bere lehen ikuskizun euskalduna 1/5an eman zuen, 1/55an Akelarre, eta 1/3!an Erain.
<ilitantismo 'olitikoa gainbehera etorri eta iraultzarako asmoak itzaliz joan zirenaz batera, euskal
kulturagatiko zudua iratzarriz joan zen. Erden horretan nahiko esanguratsua izan zen behin +omi7os de
la 9egua desegitean, 1/3!an, bere ;hil osteko seme; ziren *arraka eta batez ere <askarada bertoko
ohitura eta estetikarekiko ikerketetan buru belarri aritzea. ,orma 'arantzertikoetatik ikasiz -'astoralak,
inauteriak, erritu-ondarea eta jai-ondarea, etab.0, eta )ernardo Atxagaren literatura kon'lizitateaz eta
idazleen testuen hautaketa egokiaz -Iario ,o, <ar7 9egasse0, <askaradak euskal eszena desakralizatu
egin zuen eta eremu euskaldunetik antzertiaren biziberritutako hautematea eman zuen.
Esan den bezala, Antzerki Askearen nortasunaren ikurretariko bat talde-sormena zen eta horregatik
tokiko idazleen 'resentzia oso urria da. )aina idazleekin elkarlan estuan aritu ziren taldeak ere bazeuden,
ikaragarrizko emaitzak lortuzD El 9ebrel )lan7o :atxi 9arrainzarrekin, Akelarre Ka'ha
)ilbaorekin, $eroa Kamiro :inillarekin eta Igna7io Amesto@, +?mi7os eta <askarada ai'atutako )ernardo
Atxaga idazlearekin.
Idazleak utzitako hutsunea sarritan idazlea bera baino absolutuagoa zen zuzendaria demiurgo gisa
betetzera etorri zen. Ildo horretan, urte haietako ;egile; nabarmen bezala 9uis Iturri definitu beharra
dago, horrela aldarrikatu ez zen arren. Akelarreko zuzendaria bere dramaturgietatik eta inoren testuetatik
abiatuz ikertu zituen antzerki lengoaien eraberritzaile bikaina izan zen. Iturriren ikaslea, eta bera bezala
zuzendari-dramaturgista, Kamon )area +omi7os de la 9eguan talde-sorkuntzen koordinatzaile bezala
jardunaz hasi zen, eta *arrakaren ikuskizun askoren ia eragile ia absolutua izanez bukatu zuen. <aila
berberean sartzen dugu Elena Armengod, )ekereke taldearen sortzaile eta gidaria, laurogeigarren
hamarkadako antzerti es'erimentalaren nazio eta nazioarteko erreferentzia nabarmena.
Antzerti Askeak euskal ikus-entzunezko industria hasberriari eragingo zioten aktore eta sortzaile
belaunaldi berriari bidea eman zion, eta euren es'erientziak 1/3!ko hamarkadan sortutako antzerti talde
berrientzako erreferente bezala balioko dute.
Antzerti-$olitika baten #asta$enak
,rankismoan zehar, antzerti-jarduerei emandako instituzio susta'ena ez zen behingo kontua baino
besterik. Arau horren salbues'en bezala, Arabako Aldundiak 1/5!ean, <anuel Iradier #ozietatekoa zen 9a
,arandula de Vitoria taldea *ultura *ontseiluko Antzerti Atalean sartu zuen, bere lana egiterakoan behar
zituen baliabide guztiak eman zizkiola. :olitika horretan sakonduz, 1/5an Euskal Herriko antzerti
'rofesionalerako lehen ekoizlea eratu zenD Ienok *oo'eratiba, antzertirako gune integrala izanik,
'rodukzio-gune bat, heziketarako ikastetxea -eskola eta liburutegia0, eta informaziorako beste gune bat
-horretarako buletin bat sortuz0 izan zituen, eta bere eskuetan jarri ziren antzerti 'rogramazioa eta
$asteizko &azioarteko %aialdia bera ere. Arabako Aldundiak bere laguntza kendu zuenean, 1/3(an, Ienok
*oo'eratiba erabat desegin zen.
)ehin kultura gaian eskumenak eskuratu ondoren, laurogeiko hamarkadan, estamentu 'ubliko
desberdinak antzerti-gara'enean jarrera eragilea izaten hasi ziren eta ondorio bezala diru iturriak ugaritu
ziren, sortzaileak baliabide handiagoak izan zituzten, frontoiak ordezkatzera zetozen beste es'arru berri
batzuk egokitzearekin batera hiribilduetako antzoki burges zaharrak beste 'ro'osamen berri batzuetara
zabaldu eta erakusketa-bide edo sareak ere eratu ziren.
Hezkuntza egitasmo ofizialik ez zenez, hezkuntza teknikoa azalekoa, zatikatua eta ezegonkorra zen.
;A'rendimos a ha7er teatro ha7iendo teatro; -aitortuko dute 'rofesionalik beteranoenek. Antzerti
eskolaren lehen es'erientzia, eta seguruenik irakaskuntza ofizialeko ikastetxearen ereduari gehien
hurbiltzen zaiona ere, El 9ebrel )lan7o-k, 1/5/tik aurrera Iru1ako +hantrea auzoan bultzatu zuena izan
zen, gerora Antzertiaren Eskola &afarra izenez ,oru $obernuko *ultura 4uzendaritzaren laguntzarekin
bizitza autonomoa izatera iritsiko zena alegia.
$abezia nabarmen hori leuntzeko, 1/31ean Antzeti, Eusko %aurlaritzako Arte Iramatikorako 4erbitzua,
sortu zen. )ertan lau urtetarako ikasketa 'lana ezartzen zen 'rodukzio unitate eta dokumentazio-gune
batzuez osatuz. )ilbon eta $asteiz-Vitorian, zeuden tailerrak erabiliz, lehen bi ikasturteak eman ziren,
Ionostiako egoitza nagusian beste biak ematen ziren bitartean. Ikasleak euskeraren eta euskal
kulturaren ezagutzak egiaztatu beharra zuten titulua lortu ahal izateko eta baldintza horiek ikaslegai asko
kan'oan utzi zituen. 4io hori eta beste batzuk bitarte, Antzerti oso kritikatua izan zen euskal antzertiko
beteranoen aldetik. 1/3.ko ekainean hamabi aktoreSaktoresak osatutako bere lehen 'romozioa graduatu
zen. :romozio horretakoak gerora telebista, zinema eta antzertiko aur'egi ezagunak izatera iritsi ziren .
1/32ean tailerrak desagertu egiten dira eta ekintza guztia Ionostian gauzatzen da, baina 1/3/an
hezkuntza-gune ofizialaren likidazio aurreko urrats bezala lurralde-egiturara itzuliko da.
Hamarkada berberean sortu ziren antzerti taldeak zuzendutakoak eta Jdalek eutsitako $etxo, )asauri,
$asteiz eta Errenteriako eskolak. $eroago, XXI. mendearen bigarren hamarkadan sartuta, oraindik ere
arte eszenikoak araututako irakaskuntzan bere lekua izateko, euro'ar inguruko herrialdeetan gertatzen
den bezala, titulazio ofizialdun ikastetxe egoki bat 'restatzearen zain gaude.
)este instituzio-ekimen bat antzerti sektorearen gero eta atomizazio handiago bezala ikusten zen
errealitatearen aurrean antzertiaren osoko gara'enerako laurogeita hamarreko hamarkadan $i'uzkoako
,oru Aldundiak bultzatutako antzerti 'ublikoari buruzko Arteszena izan zen. Ahaleginak, galkorra, asmo
jator batzuk utzi zituen eta Euskal Ikastetxe Iramatikoa izan zitekeenaren baina izan ez zenaren
adierazgarri ziren hiru ikuskizun ere.
!uskal eszena bi menderen artean
XX. mendeko azken hamarkada Erain, *arraka, $eroa, Larima eta )ekereke bezalako talde historikoen
desegitearen lekuko izango da, )ilboko <askarada eta $asteizko :araiso Antzokia bezalako beteranoak
iraute lortzen duten bitartean. )estalde ezagunenak diren bi besterik ez ai'atzearren Iru1ako El 9ebrel
)lan7o eta Ionostiako Leatro Estudio bezalako ibilbide luzea duten amateurrak ere irautea lortzen dute.
Lalde haien desegiteak -sarritan talde soilak baino askoz gehiago ziren-, ordutik aurrera, derrigorrez
edota graduz, era autonomoan euren aktore, egile edo zuzendari bezala lantzen hasi ziren
indibidualtasunak liberatu egin zituen.
Euskal antzertiaren ;aro heroikoa; agortu ondoren -boluntario-aldia, bokaziozko lana, grinazkoa,
;aktibismoduna;, en'leguaniztasunekoa-, sektorea 'rofesionalizazio 'rozesu motel eta irregular baten
sartu zen. ;Lalde; kontze'tua desagertu egin zen, ;ikuskizunetarako ekoiz'en-en'resak; izenda'en
'rofesionalagoarengatik ordeztua izanez. En'resa berri horietan sarritan Antzerti Askeko ;rokero
zaharren; eta Antzertin edota beste antzeko eskola batzuetan lizentziatutako gazteen artean sinbiosi
interesgarria ematen da. Antzinako ;euskal antzertia;ren eta ;gaztelerazko antzertia; izenekoaren arteko
banaketa, ekoiz'en 'rofesionalaren ikus'egitik behintzat, desagertuz joango da zeren salbues'en batzuk
izan ezik, kon'ainiarik gehienak gero eta jendetza handiago batera iritsi ahal izateko, euren muntaietan
bertsio bikoitzak antolatzen dituzte.
XX. mendea bukatzean, ekoizle batzuk jada egitura 'rofesional garrantzitsua erakusten zuten, eta Jr
Leatroa, )ekereke, Lanttaka, Agerre edo Lra'u 4aharrak izenak Euskal Herrian bakarrik ez ezik, es'ainiar
karteleran eta nazioarteko jaialdietan ere indarrez entzuten hasi ziren.
)aina sektoreak gaitz endemikoa zeukanD bere ikaragarrizko sakabanaketa. 1//.an egindako galde-sorta
batek 1"/ talde ko'uru ematen zituen, euretatik (! izaera 'rofesionaldunak -horrela zioten behintzat0.
Ezegonkortasuna konstante bat zenD ekoizleak urte batzuk besterik ez zuten irauten, 'ro'osamen
bakoitzeko antzez'en gutxi egiten dira eta aktoreak antzertia telebista edota zinema bezalako lan askoz
errentagarriagoen osagarri besterik ez dute ikusten.
Ahaleginak koordinatzeko, 1//2ean Eskena, Euskadiko Arte Eszenikoetako En'resa Ekoizleen Elkartea,
jaio zen. Eskenak, "!1!ean en'resarik garrantzitsuenetatik hogei inguruko zerrenda luzea bilduz, arte
eszenikoen susta'ena, sektorearen ekonomia-gara'ena eta elkartekideek erakundeekin eta in'likatutako
eragileenganako harremanean lagungarri izatea bezalako helburuak ditu.
Antzertia, XX. mendearen hasieran gehien 'raktikatzen zen literatura generoa izatetik gutxien ikusten
dena izatera iritsi da. Antzerti-egiletzako heda'en gutxi eta ekonomia-sari gutxi eskaintzen ditu, eta
beraz elkarrizketagile gazteek nahiago dute ikusentzunezko gidoiaren mundua. Ionostia Hiria edo
#anturtziko #erantes bezalako literatura sariak baino ez dute bizigarri txikirik mantentzen.
<ende bien arteko euskal antzertiko egileei, euskera zein gazteleraz, gainbegiratu bat ematen badiegu,
egilea barik es'ainiar eszenatokietarako itzul'en eta egokitze lanerako mundu guztian zehar diren
arrakasta komertziala dutenen ;ehiztaririk; garrantzitsuena den batengandik hasi beharra dagoD %uan
%ose de Arte7he gi'uzkoarra. )errogeigarreneko hamarkadan jaiotakoen artean Kafael <endizabal, Ia6id
)arbero, Igna7io Amesto@ -gehien estreinatua eta bere testuetako itzul'en eszenikoetan zoririk gehien
izan duena-, ,ernando #a6ater eta Enkarni $enua ditugu, azken horrek txotxongiloaren munduan
berezitasunez ekinaz. Hurrengo hamarkadan ,ran7is7o %a6ier $il Iiez-+onde, ,eli'e 9oza, Leresa +alo,
<aite Agirre, Xabi :uerta, %uan 9uis #an %ose eta Antton 9uku ditugu. Hirurogeigarreneko hamarkada izan
da eszenarako idazle ko'uru handiagoa utzi digunaD )orja Ertiz de $ondra, $arbi1e 9osada, Koberto
Herrero, %ose Antonio Vitoria, +arlos Anso, :atxo Lelleria, Kamon Agirre, Xabier 4orroza, Xabier
<endiguren, Aitz'ea $oenaga eta Oolanda Arrieta. Ander 9u'usekin, hirurogeigarreneko hamarkadaren
hasieran jaioa, amaitzen dugu zerrenda hau, zehatza izatetik urrun hurbil'enezkoa dena.
9erro hauek idazterakoan euskal antzertiaren egoera Ados, Agerre, Ez dok hiru, ,abri7a de Leatro
Imaginario, $aitzerdi, $lu $lu, $olden A''le Tuartet, $orakada, Hortzmuga, *an'ingags, *ukubiltxo,
<arkeli1e, <askarada, :anta Khei, :i7or, :or'ol, Lanttaka, Laun-Laun, Leatro :araAso, Leatro Estable de
&a6arra-:in'ilin'auxa, Lentazioa, Lras'asos, Lxalo, Jr Leatroa eta Vai6en bezalako kon'ainien men'e
dago. I'arraldeari dagokionez, bere egoera )idasoaren beste aldetik 'ribilegiatu bezala ikusi izan da bai
az'iegiturengatik bai erakundeek euskarri sendoa ematen dioten kon'ainia multzo baten
egonkortasunagatik ere. Lalderik zaharrena 1/5/an sortutako Lh8Mtre des +him8res da. Antzerti-gune
osokoa da eta lurraldeko ;l@78es; izenekoetan tailerrak sus'ertu, mintegiak eta ikastaroak eman eta
hurrengo hiru %aialdi hauek antolatzeaz arduratzen diraD 9e <ai du Lh8Mtre Henda@an, ,aim de Lra6aux,
)iarritzen, eta 9es Lranslatines Q ,ran7o-Ib8ri>ue et 9atino-Am8ri7ain %aialdia, biurtekoa. 98zards >ui
bougnent kon'ainiak testu garaikideak eszenaratze duen bere kalitateagatik ,rantzia guztian oso os'e
handia duG bestalde ;'erforman7e;jaialdiak ekoiztu eta sustatzen ditu. "!1!ean kon'ainiak )a@onan
;Artista-Egoitza; bat zabalduko du.
Amai dezagun Elorrion kokatuta dagoen eta +arlos $il 4amora euskal eszenako beteranoak zuzendutako
Artez aldizkariaren lan baliogarria ai'atuz. 1/tik aurrera Artez euskal, es'ainiar eta iberoamerikar
antzerti-errealitatearen notario zehatza bakarrik ez eze sormenaren eta ikerketaren sustatzaile gogotsua
ere bada.
)estalde ez ditugu ai'atu gabe utziko Eibar, $etxo, #anturtzi, Ionostia eta Lolosako jaialdi, ekitaldi eta
azokekin bat datozen euskal antzerti-egutegiko egun ai'agarriak eta Er7illa, EA) eta <ax sarietako lanik
artistikoenei buruzko aintzates'en ekitaldiak ere.
Euskal antzertiak, XXI. mendean erronka asko eta garrantzitsuei aurre egin beharra die. )aina inoiz izan
ez dituen trebatutako 'rofesionalak ditu. Arte Iramatikorako eskola ofizial bat ez izana edota aurrekontu
'ublikoarekiko gehiegizko men'ekotasuna dira bere etorkizunerako bidean euskal antzertiak aurre egin
beharko dien arazoetariko batzuk.