Shprehja shqiptare, për të drejtën zakonore shqiptare, është Kanun1, burimet e të cilës janë: Kanuni i Skënderbeut, Kanuni i Malësisë së Madhe, Kanuni i Labërisë, Kanuni i Lekë Dukagjinit (KLD). Në këtë temë do të trajtohet kodi penal në Kanunin e Lekë Dukagjinit (KLD), kanuni më i njohur nga shqiptarët.
E drejta zakonore, sipas KLD, është i ndarë në 1263 nene dhe në 12 libra. Kanuni rregullonte si çështjet civile ashtu edhe ato penale. Ky kod për shumë shekuj me radhë ishte në të njëjtën kohë edhe kushtetuta e shqiptarëve.
Shprehja shqiptare, për të drejtën zakonore shqiptare, është Kanun1, burimet e të cilës janë: Kanuni i Skënderbeut, Kanuni i Malësisë së Madhe, Kanuni i Labërisë, Kanuni i Lekë Dukagjinit (KLD). Në këtë temë do të trajtohet kodi penal në Kanunin e Lekë Dukagjinit (KLD), kanuni më i njohur nga shqiptarët.
E drejta zakonore, sipas KLD, është i ndarë në 1263 nene dhe në 12 libra. Kanuni rregullonte si çështjet civile ashtu edhe ato penale. Ky kod për shumë shekuj me radhë ishte në të njëjtën kohë edhe kushtetuta e shqiptarëve.
Shprehja shqiptare, për të drejtën zakonore shqiptare, është Kanun1, burimet e të cilës janë: Kanuni i Skënderbeut, Kanuni i Malësisë së Madhe, Kanuni i Labërisë, Kanuni i Lekë Dukagjinit (KLD). Në këtë temë do të trajtohet kodi penal në Kanunin e Lekë Dukagjinit (KLD), kanuni më i njohur nga shqiptarët.
E drejta zakonore, sipas KLD, është i ndarë në 1263 nene dhe në 12 libra. Kanuni rregullonte si çështjet civile ashtu edhe ato penale. Ky kod për shumë shekuj me radhë ishte në të njëjtën kohë edhe kushtetuta e shqiptarëve.
NATYRA E SANKSIONEVE PENALE N T DREJTN KANUNORE DHE
MNYRA E VNIES N ZBATIM T TYRE Emiliano Aliu
1
NATYRA E SANKSIONEVE PENALE N T DREJTN KANUNORE DHE MNYRA E VNIES N ZBATIM T TYRE
Shprehja shqiptare, pr t drejtn zakonore shqiptare, sht Kanun 1 , burimet e t cils jan: Kanuni i Sknderbeut, Kanuni i Malsis s Madhe, Kanuni i Labris, Kanuni i Lek Dukagjinit (KLD). N kt tem do t trajtohet kodi penal n Kanunin e Lek Dukagjinit (KLD), kanuni m i njohur nga shqiptart. E drejta zakonore, sipas KLD, sht i ndar n 1263 nene dhe n 12 libra. Kanuni rregullonte si shtjet civile ashtu edhe ato penale. Ky kod pr shum shekuj me radh ishte n t njjtn koh edhe kushtetuta e shqiptarve. KLD prmban rregulla statutore, familjare juridike, civilo-juridike, penalo-juridike si dhe rregulla konkrete mbi procedurn penale dhe civile. Gjithashtu, Kanuni i Lek Dukagjinit njeh kto sanksione penale: dnimin me vdekje, gjakmarrjen, dbimin nga bashksia, bojkotin etj, t cilat shqiptoheshin ndaj autorit q kishte kryer veprn penale e n raste t caktuara edhe ndaj familjes s tij. E drejta penale n kanun ishte nj przierje mes t drejts penale publike dhe vetgjyqsis. Sipas ksaj t drejte zakonore, vet personi ishte i aft pr t mbajtur drejtsi, ku dhe bhej dallimi mes vet personit dhe pjesve shtes. Pr arsye t ktij dallimi, e drejta zakonore shqiptare mbronte t mirat e trupit dhe t shpirtit, ndrsa n pjesn shtes t nj personi hynin veprimet dhe raportet. T mirat e trupit sipas t drejts zakonore shqiptare cnoheshin nga znka, gjymtimi apo vdekja. a. Znka Znka ishte nj konsekuenc e inatosjes, nj ngatrres me fjal apo krcnim. Ngatrresa ndrmjet t rriturve n njrn an dhe e fmijve nga ana tjetr trajtoheshin n mnyr t ndryshme. Nj ngatrres, e cila ndodhte mes dy t rriturve, dhe nse prej saj rridhte gjak, konsiderohej m shum si cenim i nderit sesa si cenim i trupit. Nse dmtimi i trupit nuk ishte aq i madh, i dmtuari kishte t drejt q ta nxirrte dmtimin (n trup) n t njjtn mnyr. Ngatrresa ndrmjet fmijve nuk merrej seriozisht. Edhe nse nj fmij rrahej nga nj burr i farefisit, presupozohej se kjo kishte ndodhur si "dnim".
1 Shprehja shqiptare pr t drejtn zakonore shqiptare sht Kanun. Kjo fjal sht marr nga gjuha sumeriane (gi, Rohr) dhe ajo akadiane (qanu, Rohr), pr t ardhur tek gjuha Hebraike (qane, Rohr) dhe q andej sht marrun tek greqishtja (kanna, Rohr) dhe kshtu sht zhvilluar mtutje n kanon, dhe kishte kuptimin e "rregull, norm". Me konceptin kanun n shqip kuptohet e drejta zakonore. NATYRA E SANKSIONEVE PENALE N T DREJTN KANUNORE DHE MNYRA E VNIES N ZBATIM T TYRE Emiliano Aliu
2
b. Gjymtimi Sipas kanunit, gjymtimi konsiderohej nj plag, e cila shkaktohej me arm. E drejta zakonore nuk bnte dallim t madh ndrmjet gjymtimit t qllimt dhe atij t paqllimt. Gjymtimi i paqllimt gjykohej m me tepr lshim. Arsyeja e ktij ndryshimi jo t theksuar, mund t qndronte n faktin q autorit t`iu hiqte mundsia, q t deklaronte n mbrojtje t tij, se akti ka ndodhur pa dashje, edhe kur ai ta kishte shkaktuar plagn. Nse dikush, duke prdorur arm shkaktonte nj plag me ose paqllim mbi dik tjetr, i plagosuri kishte t drejt t hakmerrej sipas principit "plag pr plag". c. Vrasja dhe Gjakmarrja Natyra e gjakmarrjeve qndronte n at se, secili kishte t drejt pr gjakmarrje pr vrasjen e nj t afrmi t tij. Kanuni bnte dallimin ndrmjet hakmarrjes dhe gjakmarrjes. Hakmarrja vinte n shprehje, nse dikush dmtohej nga nj vjedhje. I dmtuari kishte t drejt pr pronn e tij t vjedhur t kryente nj hakmarrje, sipas maksims "vjedhje pr vjedhje". Ndrsa gjakmarrja ishte nj konsekuenc e nj vrasjeje t menjhershme, ose dhunimit t nderit. Ata q prfshiheshin n nj vrasje ose gjakmarrje, ishin ndihmsit simahort,hjeksit. 2 Prjashtoheshin nga gjakmarrja grat, fmijt, prifti, t vjetrit dhe t smurt, si dhe t smurt psikik. Vrasja pa qllim nuk ndjekej me pushk. Autori, sidoqoft, duhej t qndronte i fshehur pr nj koh t gjat, si quhej n Kanun, sa "gjaku sht i nxeht", dhe derisa shtja shqyrtohej mir e sqarohej. N kt koh, ndrmjetsit (t ashtuquajturit "gjindja e urt") vinin, n mnyr q t konfirmonin, se vrasja ka qen vrtet e paqllimt. Nse ndrmjetsit deklaronin se vrasja ishte e paqllimt, autori duhej t paguante vetm mimin gjakut dhe dorzanitet. 3
Gruaja mbetet e prjashtuar nga gjakmarrja. Kundr tyre (grave), askush nuk guxonte t ushtroj gjakmarrje. N ann tjetr, nse nuk ka asnj burr n shtpi, dhe familja nuk e kishte marr gjakun, ather gruaja duhej t hakmerrej. Ajo mund t vritet vetm n rastin e tradhtis, prndryshe vrasja e nj gruaje, me ose pa qllim, konsiderohej si turprim i madh. Nse autori, pa t drejt ushtron gjakmarrje (pr dik tjetr), shtpia e tij digjej dhe shembej, t gjitha pronat e tij t tundshme konfiskoheshin. Ai duhej t largohej nga prona e tij, dhe rajoni ku banonte, me t gjith familjen, dhe t paguante edhe nj dnim.
2 Kanuni i Lek Dukagjinit ( 831), ( 766). Shih: http://www.home.no/dukagjin/kanuni/Kanuni.html h13.20, dt.23-10-2010 3 Kanuni i Lek Dukagjinit ( 934). Shih: http://www.home.no/dukagjin/kanuni/Kanuni.html NATYRA E SANKSIONEVE PENALE N T DREJTN KANUNORE DHE MNYRA E VNIES N ZBATIM T TYRE Emiliano Aliu
3
Me t mirn e shpirtit kuptohej m tepr nderi. Sipas t drejts zakonore shqiptare, m mir pranohej vdekja, se sa dikush t prekej n nderin e tij. Cenimi i nderit bhej n tre raste: prdhunimi i grave, 'armatosja dhe shkelja e rregullave t mikpritjes. Kto raste t shkeljes s nderit ishin aq t rnd, sa ato mund t laheshin vetm me gjak. a. Prdhunimi i grave Prdhunimi i grave, si krim ndodhte tepr rrall. Por, nse merrej vesh se nj grua ishte prdhunuar, prdhunuesi ndiqej dhe dnohej duke e paguar "me gjakun e vet" pr aktin e br. Nse vrtetohej se marrdhnia seksuale ka ndodhur me dshirn e gruas, ather t dy paguanin kt akt me gjakun e tyre. Nse dikush shkonte me nj vajz t fejuar, ather familja e autorit binte n gjak me familjen e t fejuarit. Nderi i gruas, ishte pjes e nderit t burrit. Nse burri 'nderohej nprmjet gruas, konsiderohej si cnimi m i rnd i nderit t tij.
b. Cnimi i nderit me grabitje t armatosur Cnimi i nderit me vjedhje t armatosur mund t bhej n dy forma: at publike dhe t fsheht. Grabitja publikisht e arms, ndodhte nse dikush duhej t dorzonte armn me forc ose detyrim. Kur grabitja e arms ndodhte publikisht, trajtohej si turprim i t vjedhurit dhe njkohsisht pr at (q iu ishte grabitur arma) ishte edhe cenim i nderit t tij. Pr kt arsye i nderuari nuk dilte n publik, derisa ai me gjak e lante "poshtrimin e madh" q i ishte br. Sanksionet pr vjedhjen e fsheht, ishin t moderuara. Cenimi i nderit mund t paguhej vetm me derdhje gjaku ose me pajtim pas ndrmjetsimit t dashamirve t mir. c. Shkelja e rregullave t mikpritjes Pr t kuptuar m s miri shkeljen e rregullave t mikpritjes, bhej nj dallim tjetr, sipas s drejts zakonore shqiptare, mes nderit vetjak dhe nderit shoqror. c.a. Nderi vetjak Kanuni i maleve shqiptare nuk e veonte nierin prej nierit. 4 Pr cenimin e nderit vetjak, Kanuni thoshte: "n da, fale: po deste, laje ballin e vrugnuem 5 , d.m.th merr hak. Marrja e nderit vetjak nuk mund t shpaguhej me gjra, por vetm me gjak (vrasje) ose pajtim.
4 Kanuni i Lek Dukagjinit ( 593). Shih: http://www.home.no/dukagjin/kanuni/Kanuni.html 5 Kanuni i Lek Dukagjinit ( 595). Shih: http://www.home.no/dukagjin/kanuni/Kanuni.html NATYRA E SANKSIONEVE PENALE N T DREJTN KANUNORE DHE MNYRA E VNIES N ZBATIM T TYRE Emiliano Aliu
4
c.b. Nderi shoqror Nderi shoqnor mbulon shtjen e mikut n shtpi, mikpritjen dhe t drejtn e shtpis. Ekskluzivisht kjo prfshinte t drejtn e mbrojtjes s mikut. Ktu bhej dallimi n mes shkeljes s mikpritjes dhe t drejts s shtpis.
Vjedhja dhe grabitja Sipas Kanunit, me grabitje kuptohej fitimi i pronsis me forc mbi ndonj send t huaj, ndrsa vjedhja ndodhte fshehtas. Cubi, sipas Kanunit, ishte ai, i cili kishte vjedhur me dorn e vet. 6 Grabitja me forc kuptohej si cenim i nderit.
a. Ndihmsi/bashkfajtori Pjesmarrs n nj vjedhje, sipas Kanunit ishin cubi, simahort dhe ajo shtpi ku kishin ngrn ose kishin marr buk hajdutt. Ndihms ose bashkfajtor, ishte gjithashtu ai q fshehte mallin e vjedhur. Nse dikush ndihmonte dik t nxirrte hakun, edhe pse ai nuk ishte n gjak, ai binte n gjak. Sanksionet pr vjedhje t pasuris rregulloheshin sipas parimit "dy pr nj". "Dy pr nj" praktikohej si pr bagti t vogla, po ashtu edhe pr t mdha si dhe pr sendin e vjedhur.
b. Hjeksi Nj form tjetr e fajtorsis n Kanun ishte hjeksi. Hjeksi ishte ai, q ndihmonte dik n nj aktivitet kriminal. Dnimet pr nj ndihm t till ishin t ndryshme. N rastin e dhnies s ndihms pr grabitje t nj gruaje, ndihmsi binte n gjak dhe duhej t'i paguante fshatit nj gjob prej 100 grosh; gjithashtu edhe ai q jepte ndihm n vrasje binte n gjak dhe duhej t'i paguante fshatit nj gjob prej 500 groshsh, po ashtu edhe pr do vjedhje tjetr, q bhej n fshat, ai gjobitej pr veprn e tij si ndihms, sipas rregullave t Kanunit, "menjher sapo hetohej". 7
Gjyqsia E drejta zakonore shqiptare njihte si gjyq kanunin e pleqve. Pleqt, ishin t part e vllazrive ose krert e fiseve. Pa pjesmarrjen e tyre, do vendim apo veprim ishte i pavlefshm. Pleq thirreshin edhe burrat me za pr urti e q jan regj ndr gjygje e pleqni. Kanuni i pleqve ishte i prbr nga njerz t
6 Kanuni i Lek Dukagjinit ( 768 shkronja a.). Shih: http://www.home.no/dukagjin/kanuni/Kanuni.html 7 Kanuni i Lek Dukagjinit ( 767). Shih: http://www.home.no/dukagjin/kanuni/Kanuni.html NATYRA E SANKSIONEVE PENALE N T DREJTN KANUNORE DHE MNYRA E VNIES N ZBATIM T TYRE Emiliano Aliu
5
zakonshm, pa dallim t gjendjes s tyre sociale, prejardhjes s tyre apo dallimeve tjera. Ata bheshin gjykats t popullit vetm nga aftsia e tyre q kishin pr t'i kuptuar shpejt rrethanat dhe si gjykats pr t'i interpretuar ato me arsye dhe pr t vendosur sipas rregullave t Kanunit. a. Llojet e gjyqeve E drejta zakonore shqiptare njihte dy lloje kanune pleqsh. Pr pleqni t vogla 8 merreshin m t vjetrit n fshat, t cilt merrnin vendime pr mosmarrveshje t vogla. shtjet serioze, t cilat cenonin nderin e gjith fshatit dhe fisit, gjykoheshin prej Pleqvet e katundit e prej krenvet t Flamurit. 9 Q t mund t merrej nj vendim, pleqt dhe krert e flamurit, duhej ti ken me veti Pleqt e Strapleqt e katundit, n t cilin gjendej fajtori. Nse nj vendim kishte t bnte me t gjith fshatin, apo fisin, nj plak i vetm nuk kishte t drejt ta merrte shtjen n dor. N ksisoj rastesh, "kto peshoheshin prej Pleqvet e Krenvet t kanus s Katundit e t Flamurit". Kanunit t pleqnis i nnshtroheshin t gjith. b. T drejtat dhe detyrimet e pleqve Edhe pleqt, t cilt vepronin si gjykats, kishin sipas Kanunit t drejtat dhe detyrimet e tyre. Pleqt kishin t drejt t mnjanonin do mosmarrveshje dhe krcnim dmesh e krcnim pr vrasje, ku me urti, ku me fuqi bashk me gjith fshatin. Ndrsa, pr krcnime serioze mund t lypnin krahin e Krenvet e t djemvet t Flamurit, pr me pru n mend t dalunin mendsh. Pr m tepr, nse dikush nuk donte t respektonte vendimin e paanshm, pleqt mund t thirrnin takim me gjith fshatin. Nse vendosej pr nj shtje dhe palt pendoheshin q i kan dhn pengun Pleqvet, ata nuk kishin m mundsi t`i ndrrojn pleqt e as t`ua srmarrin pengun. Detyrimi i pleqve ishte t mos mbanin an dhe pa u thye prej mendoresh a t folmesh prej njait a tjetrit. Nse ndodhte q kto detyrime shkeleshin nga ndonjri prej pleqve, ai nuk zgjidhej m n kanunin e pleqnis. Para se procesi t fillonte, pleqt betoheshin se ata nuk do t gjykonin me anim dhe se ata nuk do i shtrembronin dhe as do abuzonin me rregullat e Kanunit, por do t jepnin nj gjykim t drejt n baz t ndrgjegjes dhe gjith njohurive q kishin. c. Instancat gjyqsore N t drejtn zakonore shqiptare vlente parimi: "Gjygj mbi gjygj e Plak mbi Plak kanuja nuk ban". Bazuar n kt rregull, mund t vijm n prfundimin, se Kanuni njihte vetm nj instanc gjyqsore. Nj ankes kundr vendimeve t pleqve mund t bhej vetm n raste t veanta, dhe konkretisht ajo
8 Kanuni i Lek Dukagjinit ( 998). Shih: http://www.home.no/dukagjin/kanuni/Kanuni.html
9 Kanuni i Lek Dukagjinit ( 1003). Shih: http://www.home.no/dukagjin/kanuni/Kanuni.html NATYRA E SANKSIONEVE PENALE N T DREJTN KANUNORE DHE MNYRA E VNIES N ZBATIM T TYRE Emiliano Aliu
6
(ankesa), nuk mund t bhej nga palt. Nj ankes t till kishin t drejt ta bnin vetm ata q iu ishte besuar pengu (d.m.th vet pleqt q kishin vendosur). Nse m von konstatonin se kishin gjykuar jo drejt, Pleqt nuk e kthenin pengun, por ishin t detyruar, si thuhej n Kanun, "me e dlir vedin". d. Zri i popullit n gjyq Nse nj gjykim i pleqve nuk e knaqte popullin, ose ndodhte q ata vendosnin gabim, populli kishte t drejt t mos e ndiqte vendimin e tyre. N nj rast t till, krert dhe m t vjetrit, detyroheshin ta trajtonin prsri shtjen. e. Dshmit (provat) E drejta zakonore shqiptare, sipas procedimeve n Kanun, njihte dshmit (provat) vijuese: pohimi i t pandehurit, fjala e nderit, kapucari, personi q tregonte veprn e dikujt, p.sh. pr nj vjedhje apo vrasje t fsheht, betimi (beja), porota ose betar 10 , dshmitart, ekspertt, ndjekja e gjurmve 11 , garantt (dorzant) dhe flagranca. f. Llojet e dnimeve Llojet e ndshkimeve n t drejtn zakonore shqiptare ishin: dnimi me vdekje, largimi nga fisi, djegia dhe shkatrrimi i shtpis, prishja e toks, prerja e pemve, dnimi me bagtit e gjalla, dnimi me para, dhe litja, djegia gjall e nj gruaje, nj t veje apo vajze, q ishte e ndyr. Nse shikojm prapa historin shqiptare, do t konstatojm se territori shqiptar ishte i lidhur ngusht me t gjith popujt q luajtn nj rol n Ballkan. Duke filluar nga koha e galve, romakve, gotve, emigrimin e sllavve n Iliri, Perandorin e Maqedonis, Mbretrin Bizantine, si dhe normant, venedikasit, serbt, Perandorin Osmane, Perandorin Austro-hungareze, Italin, t cilt njri pas tjetrit sunduan tokat shqiptare, populli shqiptar, pasardhs i ilirve, nuk mundi ta zhvillonte nj jet shtetrore t pavarur n mnyr kontinuitive. Pas 24 vjetsh rezistenc nn drejtimin e Sknderbeut kundr Perandoris Osmane, Shqipria u b pjes e ksaj t fundit, q nga mesjeta deri n shek. XX. E drejta zakonore shqiptare ishte gjithmon e drejt plotsuese dhe njkohsisht konkurrente e s drejts shtetrore turke, t shtetit shqiptar pas 1912, konkurrente pr t drejtat e administratave pushtuese n luftn e I-r dhe t II-t botrore.
10 Kanuni i Lek Dukagjinit ( 1044). Shih: http://www.home.no/dukagjin/kanuni/Kanuni.html 11 Kanuni i Lek Dukagjinit ( 769). Shih: http://www.home.no/dukagjin/kanuni/Kanuni.html
NATYRA E SANKSIONEVE PENALE N T DREJTN KANUNORE DHE MNYRA E VNIES N ZBATIM T TYRE Emiliano Aliu
7
BIBLIOGRAFIA
Historia e Shtetit dhe s Drejts n Shqipri (Botimi i Katrt, 2007) Kanuni i Lek Dukagjinit, Prmbledhur dhe kodifikuar nga Shtjefn Gjeovi, Prishtin 1972, q gjendet n website-in: http://www.home.no/dukagjin/kanuni/Kanuni.html http://sq.wikipedia.org http://www.arbeninet.4t.com http://www.mesohu.org/historia-shqiptare.html http://www.albanien.ch/nla/nr06/Art03.html