KESUS MLY (SMP) (HBML4203SMP)

TOPIK 1 PENGENALAN KESUS MLY

karya sastera
lirik lagu, skrip filem, drama, & novel

Btk sastera yg tertua bagi semua bangsa di dunia ialah sastera

lisan. Sastera btk ini dilahirkan di dlm kalangan rakyat yg belum
mengenal tulisan. Oleh sebab itu, sastera jenis ini disebut juga
sastera rakyat. Sastera lisan terbahagi kpd dua kumpulan, iaitu:

1.1 DEFINISI KESUS

Hashim Awang menyimpulkan erti kesus sebagai ciptaan seni yg
disampaikan melalui bhs. Namun demikian, utk mengelakkan
kekusutan, maksud perkataan itu diberi berdasarkan etimologi.
Etimologi bermakna kajian asal usul bhs. Kesus berasal drpd
cantuman kata su & sastra dlm bhs Sanskrit. Kemudian diberi
apitan ke...an utk membtk kata nama kesus merupakan kesemua
hasil seni yg disampaikan melalui bhs & ia ditujukan kpd khalayak.
Khalayak bermaksud pembaca bagi karya yg bertulis @ penonton
drama. Oleh sebab itu, istilah Kesus Mly merujuk kpd karya-karya
kesus yg ditulis dlm bhs Mly.

Prosa : Karya yg terhasil di dlm btk karangan.

1.2 FUNGSI KESUSTERAAN

Semua karya kesus yg dihasilkan oleh pengarang adalah utk
bacaan pembaca @ msykt. Karya & pembaca saling memerlukan
& lengkap-melengkapi. Apa jua karya yg tdk mendpt sambutan
pembaca dianggap tdk berjaya. Oleh sebab itu, dpt disimpulkan
bhw kumpulan sasaran sesebuah karya ialah khalayak.
Sehubungan itu, pengarang menetapkan tujuan sebelum menulis.
Di sinilah bermulanya penelitian ttg peranan & fungsi kesus kpd
khalayak. Namun begitu, fungsi itu dilihat dari dua sudut, iaitu
fungsi sastera kpd khalayak & fungsi sastera kpd pengarang.
Ditinjau drpd sudut pertama, peranan & fungsi sastera kpd
khalayak @ pembaca adalah sebagai alat yg digunakan utk
mengajar, mendidik, & menghibur. Mengajar @ disebut juga
didaktik ialah satu proses menyampaikan pengetahuan. Dgn ilmu
yg dipelajari & difahami, manusia mengetahui apa-apa yg mereka
tdk ketahui. Pengetahuan tdk bererti jika tdk diamalkan. Pd
peringkat ini, pendidikan memainkan peranannya. Mendidik
bermaksud menjaga & melatih. Penjagaan & latihan akan
mewujudkan kebiasaan, berkembang mjdi adat, membtk sifat
(keperibadian), melahirkan kemahuan & akhirnya menggerakkan
perbuatan selaras dgn perkara yg dididik.
Seperti melalui cerita Nakhoda Tanggang, khalayak diajar supaya
tdk menderhaka kpd ibu krna perbuatan itu dilaknati Allah.
Kesannya amat mengerikan. Si Tanggang mjdi batu. Pengetahuan
ttg perkara ini akan tinggal mjdi gajah putih seandainya tdk
dipraktikkan @ diyakini.
Demikianlah pentingnya pendidikan utk menangani pel masalah
sosial. Orang yg tdk terdidiklah yg cenderung melakukan
perbuatan salah. Di samping mengajar & mendidik, karya sastera
juga berfungsi utk memberi hiburan. Menghibur bertujuan utk
menenangkan @ menggirangkan hati.
Oleh sebab itu, dptlah disimpulkan bhw kesus memberi
pengetahuan, menyemai nilai-nilai murni utk ditela&i &
dipraktikkan dlm kehidupan seharian, memberi ketenangan, &
merehatkan fikiran setelah penat bekerja, serta memberi kepuasan
setelah menikmati keindahan karya seni.
Ditinjau drpd sudut yg kedua pula, usaha para pengarang
menghasilkan pel karya boleh dianggap sebagai perbuatan yg luar
biasa. Sebagai manusia yg peka,sudah tentulah seseorang
pengarang itu berkarya utk memenuhi tuntutan tertentu. Pd
hakikatnya, pengarang mjdikan karyanya sebagai alat utk
mendptkan kepuasan serta keseronokan, memperbaiki &
menajamkan pemikirannya, berbakti kpd msykt & menyara
kehidupannya.
1.3 CIRI & PENGARUH DLM KESUS MLY
Kepelan karya di dlm Kesus Mly menampakkan perbezaan drpd
segi btk & isi. Berdasarkan aspek-aspek tsbt, kita boleh menyusur
galurkannya melalui pembahagian yg mampu menjelaskan
kedudukan @ kategori sesebuah karya dari dahulu hingga kini.

Puisi : Karangan berangkap.

Di samping itu, setiap kategori mempunyai genre @ genre-genre

serta subgenre yg tersendiri. Genre bermaksud btk karya.
Kesemua hal akan dibincangkan secara berperingkat-peringkat.
Agama Islam dikatakan sampai ke Alam Mly pd abad pertama
Hijrah. Agama Islam telah memberi sumbangan yg tdk ternilai
terhadap perkembangan bhs, kesus, & kebudayaan Mly. Salah
satu drpdnya ialah pengenalan huruf-huruf Arab kpd penganutpenganut agama Islam di rantau ini dgn tujuan mjdikannya abjad
baru di dlm penulisan berbhs Mly. Oleh sebab itu, sistem tulisan yg
teratur di dlm bhs Mly wujud setelah kedatangan Islam.
Sistem tulisan tsbt telah memasukkan beberapa huruf lain yg
disesuaikan dgn bunyi @ sebutan Mly. Sistem tulisan itu disebut
Tulisan Jawi. Pd masa yg sama, perbendaharaan kata bhs Mly
bertambah dgn banyak. Hal ini terjadi krna kata-kata drpd bhs
Arab diambil utk memberi pengertian kpd sesuatu yg baru ditemui
disamping terus mengekalkan perbendaharaan kata drpd bhs
Sanskrit.
Dgn wujudnya sistem tulisan bermulalah tradisi tulisan di Alam
Mly. Ia bermula dgn penulisan yg berbtk bukan kreatif, iaitu
penulisan kitab-kitab bercorak agama yg membicarakan mengenai
fikah, tafsir Al-Quran, tauhid & sebagainya. Setelah itu diikuti dgn
penulisan kreatif. Bi&g ini bermula dgn munculnya Hikayat Nabi
Bercukur, Hikayat Nur Muhammad, Hikayat Nabi Yusof, Hikayat
Nabi Musa, & hikayat-hikayat lain seumpamanya. Hikayat Nabinabi itu berdasarkan kpd kisah-kisah ttg diri mereka yg terdpt di
dlm Al-Quran. Kisah-kisah itu kemudiannya dicampuradukkan dgn
unsur-unsur fiksyen. Anda harus ingat bhw hikayat-hikayat ini
sebenarnya merupakan saduran @ terjemahan drpd karya-karya
berbhs Arab. Khazanah Kesus Mly Tradisional bertambah & terus
berkembang sejak itu dgn kemasukan cerita-cerita ttg pahlawanpahlawan Islam yg berbtk legenda di dlm bhs Parsi.
Hingga saat ini kita telah melihat dgn jelas dua faktor luar yg
mempengaruhi penghasilan karya dlm bhs Mly, iaitu pengaruh
animisme yg terlihat di dlm mitos & legenda. Satu lagi ialah
pengaruh Arab-Parsi. Harus diingat bhw orang-orang Mly
memeluk Islam ketika mereka berpegang kpd kepercayaan

animisme. Golongan bangsawan pd masa itu menganuti agama

Hindu. Sebagai golongan yg tertinggi di dlm hierarki sosial ia
dikelilingi oleh pendeta-pendeta yg pandai dlm tulisan nagari &
pallava.
Karya-karya berunsur Hindu yg ditulis oleh oleh para pendeta itu
terperap di istana. Rakyat jelata yg diletakkan di dlm kasta rendah
menurut tradisi Hindu itu (sebenarnya tdk pun menghayati ajaran
agama tsbt) tdk boleh merapati istana. Setelah Islam bertapak &
konsep persamaan hak dipraktikkan, seluruh bangsa Mly
mengetahui kewuju& karya-karya Hindu itu.
Pd hakikatnya, Kesus Mly dpt berkembang pesat krna a&ya
kecenderungan & usaha-usaha pengembangan agama Islam
menggunakan sastera sebagai alat penyebarannya. Kegiatankegiatan seumpama itu telah mendorong sasterawan Islam
menghasilkan roman-roman Islam utk menggantikan epik-epik
Hindu, iaitu Mahabharata & Ramayana,
Oleh hal demikian, selain cerita Nabi-nabi & legenda Islam tadi,
terdpt juga cerita tokoh-tokoh sebelum, semasa, & selepas Nabi
Muhammad s.a.w. Antaranya ialah Hikayat Firaun, Hikayat Tamim
al-Dari, & Hikayat Sultan Ibrahim bin Adham. Harus diingat bhw pd
masa itu juga transliterasi & transkripsi dibuat utk membolehkan
orang ramai membaca karya-karya Hindu seperti Hikayat Syahi
Mar& & Hikayat Berma Syah&.
Apabila mendpti karya-karya itu tdk selari dgn tuntutan Islam,
maka penyesuaian pun dibuat agar sejajar dgn ajaran Islam.
Nama-nama dewa Hindu seperti Visynu diganti dgn nama-nama
Nabi & malaikat. Dewata Mulia Raya ditukar mjdi Allah @ Tuhan
yg Maha Esa. Kemudian watak-watak Hindu pula disesuaikan dgn
watak bernama Islam hingga hasilnya bercampur aduk antara
nama-nama Hindu & Islam.
Di samping semua itu, anda harus ingat bhw nama-nama hikayat
seumpama itu turut ditukar @ ditambah dgn nama Islam. Contohcontohnya ialah Hikayat Si Miskin asalnya Hikayat
Marakarma & Hikayat Ahmad Muhammad asalnya Hikayat
Serangga Bayu. Kumpulan karya seperti itu disebut Kesus Zaman
Peralihan @ Kesus Transisi @ Kesus Hindu-Islam.
Berikut akan dijelaskan kewuju& Sastera Panji di Jawa. Kata
panji pd asalnya merupakan gelaran bagi golongan bangsawan
yg berdarah raja. Walau bagaimanapun, gelaran tsbt kemudiannya
digunakan di dlm cerita-cerita roman Jawa bagi menunjukkan
watak pahlawan yg gagah & kacak sehingga dpt menawan hati
wanita-wanita jelita.
Setelah sekian lama orang-orang Jawa mendengar cerita-cerita yg
berunsur Hindu di dlm bhs Jawa kuno & bhs Sanskrit, mereka
mulai jemu. Sungguhpun sudah ada karya bercorak Islam pd
masa itu, orang-orang Jawa tdk gemar membacanya. Oleh sebab
itu, penglipur lara Jawa mencari jalan utk menghasilkan satu btk
karya berunsur setempat. Di dlm pencarian itulah terhasil Sastera
Panji.
Cerita-cerita dongeng Jawa yg selama ini tenggelam akibat
taklukan sastera saduran Hindu-Buddha, kini muncul kembali di
dlm btk tsbt. Cerita itu ditulis dlm bhs Jawa Tengahan & sangat
popular di istana Raja-Raja Jawa Timur pd abad ke-13 hingga ke15 Masihi. Walaupun cerita-cerita itu ditulis oleh penulis Jawa,
tetapi tdk dpt lari drpd pengaruh Hindu yg telah bertapak sekian
lama di Jawa. Unsur-unsur itu termasuklah pertapaan, dewadewa, mitos & legenda.
Kerajaan Majapahit dikatakan bertanggungjawab menyebarkan
sastera Jawa ke serata tempat, termasuk ke Tanah Mly. Selain itu,
kewuju& hubungan antara orang-orang Jawa dgn orang-orang Mly
juga mjdi penyebab tersebarnya cerita-cerita panji ke luar Jawa.
Ada pendpt yg mengatakan bhw cerita-cerita panji berkembang ke
Tanah Mly di dlm btk lisan @ melalui wayg kulit & bangsawan.

Ciri-ciri utama cerita panji yg membezakannya dgn genre-genre

lain dpt dilihat melalui tiga aspek, iaitu:

i.

Tema & Persoalan;

ii.

Struktur cerita (plot, latar & watak);

iii.

Penerapan unsur-unsur Hindu;

Kerap dikatakan bhw pengembaraan mjdi tema Sastera Panji.

Tetapi, jika kita halusi plot cerita-cerita panji, kita akan menemui
perkara pokok yg mjdi penyebab kpd pengembaraan itu ialah
pencarian. Wira keluar mengembara krna kekasihnya yg pertama
dibunuh orang. Pengembaraan dilakukan utk mencari ganti
kekasih @ mencari ketenangan. Dlm cerita yg lain, wira
mengembara utk mencari kekasihnya yg menghilang @ diculik
musuh @ diarah meninggalkan istana oleh dewa-dewa.
Oleh sebab itu, kunci kpd semua persoalan dlm cerita panji ialah
pencarian. Persoalan-persoalan yg menyokong tema itu ialah
pengembaraan, percintaan, penyamaran, & peperangan. Rasa
cinta mendorong wira mencari kekasihnya. Hal ini berlaku di
dlm Hikayat Panji Semirang.
Raden Inu Kertapati mencari Raden Galoh Cendera Kirana yg
meninggalkan istana. Raden Galoh meninggalkan istana krna
mencari kedamaian apabila ayah, ibu tiri, & adik tirinya
mewujudkan ketdkselesaan hidupnya di istana. Lantaran itu
mereka pun mengembara. Raden Galoh menyamar sebagai lelaki
utk mendptkan kekuatan & keyakinan diri. Ternyata bhw
kemahuan itu mjdi satu aspek pencarian secara tersirat. Wira
berperang utk mencari kemegahan & kuasa. Wirawati berperang
utk mendptkan pengiktirafan bhw wanita juga perkasa & boleh
berdikari. Cerita digerakkan atas dasar pencarian. Dgn itu,
persoalan utama Sastera Panji ialah pencarian.
Plot cerita panji dimulakan dgn pengenalan, diikuti dgn
perkembangan, & diakhiri dgn peleraian. Cerita-cerita panji
berakhir dgn kegembiraan. Drpd segi latar, kita dpti cerita panji
berlatarkan empat buah negeri, iaitu Daha, Kuripan, Singasari, &
Gagelang. Tempat-tempat ini dikatakan pernah wujud di Jawa.
Msykt zaman feudal di Jawa merupakan latar msykt dlm cerita
panji.
Sebagai karya yg terhasil berdasarkan pemikiran & budaya tradisi
Jawa, Sastera Panji masih mengekalkan unsur-unsur Hinduisme &
mitos. Raja-raja dikatakan berketurunan dewa-dewa drpd kaygan.
Pertapaan merupakan sebahagian drpd samadhi. Selain itu,
dipaparkan penjelmaan yg seiring dgn inkarnasi di dlm ajaran
Hindu.
Ciri terakhir yg hadir di dlm setiap cerita panji ialah pertukaran
nama. Di dlm Hikayat Dewa Asmara Jaya, Raden Inu menukar
namanya sebanyak tujuh kali. Antaranya ialah Kuda Waneng
Baya, Misa Kelana Sira Panji, & Adipati Macan Negara.
Pertukaran nama tdk terhad kpd wira & wirawati sahaja malah
berlaku juga kpd watak-watak pembantu. Harus diingat bhw
pertukaran nama ialah amalan biasa dlm budaya Jawa.
Sastera Panji berperanan sebagai alat yg berfungsi utk memberi
hiburan & pengajaran kpd khalayak. Sehubungan itu, di dlm karyakarya tsbt terselit amanat penting drpd pengarangnya. Antaranya
ialah niat jahat pasti gagal & janji mesti ditepati. Hikayat Dewa
Asmara Jaya menceritakan niat jahat Raja Sochawindu. Dia
marah apabila pinangannya ditolak lalu bertindak menyerang
Daha. Niat jahatnya tdk terlaksana krna Raden Inu Kertapati
mengalahkannya. Hikayat Misa Taman Jayeng
Kusuma menceritakan balasan buruk yg diterima oleh para ratu yg
mungkir janji.
Kita kembali semula kpd sejarah perkembangan Kesus Mly. Selain
Sastera Hikayat, Sastera Transisi, & Sastera Panji, terdpt genregenre lain di dlm Kesus Mly Tradisional yg berbtk naratif. Genre-

genre itu ialah Sastera Sejarah & Sastera Epik. Kedua-duanya

akan dihuraikan di dlm topik berikut. Begitu juga dgn perincian ttg
Sastera Hikayat. Kesus Mly Tradisional yg berbtk prosa &
tergolong di dlm kategori bukan naratif terbahagi kpd empat genre,
iaitu Sastera Kitab, Sastera Un&g-Un&g, Sastera Ketatanegaraan
& Sastera Sufi.
Sastera Kitab telah disentuh secara sepintas lalu sebelum ini. Halhal lain ttg genre itu akan dibincangkan di dlm topik berikut. Begitu
juga halnya dgn tiga genre yg berikutinya. Harus diingat bhw prosa
naratif di dlm Kesus Mly Tradisional mjdi asas kpd genre novel dlm
Kesus Mly Moden.
Takrif moden yg dipakai utk modul ini ialah karya-karya yg tertulis
pd tahun-tahun 1880-an & sesudahnya. Tahap itu bermula dgn
karya-karya hasilan Abdullah Munsyi. Pd tahun-tahun tsbt juga
muncul bangsawan yg mjdi asas kpd drama moden di Malaysia.
Bangsawan bermula di Pulau Pinang, kemudian berkembang ke
seluruh tanah air & Indonesia.
Genre novel sebagai sastera bertulis yg bersifat kreatif di dlm
Kesus Mly Moden muncul sejak tahun-tahun 1920-an apabila
Syed Syeikh al-Hadi menghasilkan novel saduran Hikayat Faridah
Hanum @ Hikayat Setia Asyik kpd Masyuknya (1925-26). Ahmad
Kotot menghasilkan Hikayat Percintaan Kasih Kemudaan @ Yazid
Asyik & Masyuk Akan Zamrud (1927). Ahmad Rasyid Talu
menghasilkan Iakah Salmah? (1928).
Pd tahun-tahun tsbt juga muncul genre cerpen di dlm Kesus Mly
Moden. Genre ini dimulakan oleh Nor bin Ibrahim (Madrasi). Beliau
menulis cerpen yg berjudul Kecelakaan Pemalas. Cerpen tsbt
disiarkan di dlm majalah Pengasuh keluaran 4 Februari 1920.
Bermula drpd sini terbit pula cerpen-cerpen lain di dlm majalahmajalah Panduan Guru, Penyuluh & Majalah Guru. Kedua-dua
genre itu terus berkembang hingga kini.
Seperti karya prosa dlm Kesus Mly Tradisional, karya berbtk puisi
juga terbahagi kpd dua kumpulan, iaitu puisi naratif & puisi bukan
naratif. Setiap kumpulan mempunyai genre & subgenre masingmasing.

1.4 PEMBAHAGIAN GENRE DI DLM KESUS MLY

1.4.1 Kesus Mly Tradisional

Puisi naratif di dlm bhs Mly ialah syair. Genre tsbt dikatakan jenis
puisi drpd Arab yg pertama dijumpai di Alam Mly. Puisi yg
dimaksudkan itu telah ditemui dlm btk tulisan Arab tetapi tdk sama
dgn syair yg dikenali di dlm Kesus Mly pd masa ini.
Sehubungan itu, para sarjana berpendpt bhw syair-syair yg
dihasilkan oleh Hamzah Fansuri merupakan karangan yg tertua &
muncul selepas kedatangan Islam ke Alam Mly. Btk yg diasaskan
oleh Hamzah Fansuri itulah yg mjdi ikutan kpd penghasilan syairsyair terkemudian. Selain syair, pantun berkait juga ada kalanya
dihasilkan dlm btk naratif.
Puisi Mly Tradisional yg lain lahir melalui tradisi lisan & tulisan.
Pengucapan bhs itu diolah mengikut pengalaman, peraturan,
pengaruh, & persekitaran. Oleh sebab itu, kita menemui Puisi Mly
Tradisional yg asli, iaitu pantun, teromba, talibun, & peribhs
berangkap. Yg mengandungi pengaruh Hindu ialah gurindam,
rejang, seloka, & mantera manakala yg mengandungi pengaruh
Arab-Parsi ialah dikir @ zikir, endoi, rubai, nazam, masnawi,
ghazal, & qitah.

Kesus Mly Tradisional terbahagi kpd dua kategori, iaitu:

i.
Prosa
ii.
Puisi
Prosa Mly Tradisional terbahagi kpd dua cabang utama, iaitu:
i.
Naratif
ii.
Bukan Naratif
Prosa tradisional berbtk naratif terbahagi pula kpd dua jenis, iaitu:

i.
Naratif Lisan
ii.
Naratif Tulisan
Naratif Lisan di dlm Kesus Mly terbahagi kpd tiga genre, iaitu:
i.
Mitos
ii.
Legenda
iii.
Cerita Rakyat
Cerita Rakyat terbahagi kpd tiga subgenre, iaitu:
i.
Cerita Jenaka
ii.
Cerita Binatang
iii.
Cerita Dongeng
Cerita Dongeng ialah:
i.
Lipur Lara
ii.
Cerita Tela&
Ada dua pengaruh di dlm Naratif Tulisan, iaitu:
i.
Pengaruh Hindu
ii.
Pengaruh Islam
Pengaruh Hindu terdpt di dlm genre:
i.
Sastera Panji
Pengaruh Hindu-Islam terdpt di dlm genre:
i.
Sastera Transisi
Pengaruh Islam mempengaruhi genre-genre yg berikut:
i.
Sastera Hikayat
ii.
Sastera Sejarah &
iii.
Sastera Epik.
Sastera Epik ada dua subgenre, iaitu:
i.
Epik Kebangsaan
ii.
Epik Mly-Islam
Genre-genre yg tergolong di dlm kategori Prosa Tulisan Bukan
Naratif ialah:
i.
Sastera Kitab
ii.
Sastera Ketatanegaraan
iii.
Sastera Un&g-Un&g
iv.
Sastera Sufi
Puisi Mly Tradisional terbahagi kpd dua jenis, iaitu:
i.
Puisi Narati
ii.
Puisi Bukan Naratif
Di samping itu, genre-genre Puisi Mly Tradisional dpt pula
dikategorikan kpd tiga kumpulan yg berasingan jika dilihat dari
sudut asal usulnya, iaitu:
i.
Puisi Tradisional Warisan Mly
ii.
Puisi Tradisional Warisan Islam
iii.
Puisi Tumpangan
Puisi Tumpangan juga terbahagi kpd dua kategori, iaitu:
i.
Puisi Tumpangan Warisan Mly
ii.
Puisi Tumpangan Warisan Islam

1.4.2 Kesus Mly Moden

Kesus Mly Moden memiliki pel genre. Walau bagaimanapun, pd
peringkat ini kita akan berbicara ttg novel, cerpen, drama, sajak,
biografi & esei @ kritikan sahaja.

Novel ditakrifkan sebagai cereka yg berbtk prosa. Cereka yg

disampaikan itu luas jangkauannya. Maksudnya ialah cerita yg
disampaikan itu terdiri atas:
i.

Plot yg kompleks;

ii.

Watak yg menggerakkan cerita banyak jumlahnya;

iii.

Persoalan-persoalan yg dikemukakan bersifat pel; &

iv.

Suasana serta latar ceritanya beraneka.

Hal-hal itu menyebabkan sesebuah novel itu relatif panjang, yakni

lebih panjang drpd cerpen. Istilah novel diambil drpd bhs Inggeris.
Perkataan itu asalnya drpd bhs Itali novella yg bererti satu benda
kecil yg baru.
Cerpen juga dipanggil cerita pendek. Oleh sebab itu, sudah tentu
ceritanya tdk panjang. Walau bagaimanapun, batasan @
tanggapan panjang pendeknya tdk boleh diukur berdasarkan
jumlah perkataan yg dilihat lantaran sifatnya yg relatif.
Pd kebiasaannya, sesebuah cerpen mengisahkan hanya satu
kejadian dlm kehidupan yg diwarnai oleh pel kejadian. Sesuatu
kejadian yg digambarkan melalui cerpen dianggap sebagai pokok
yg menentukan segalanya. Kemungkinan-kemungkinan lain
ditinggalkan begitu sahaja. Oleh sebab itu, pengisahan yg
diutarakan mjdi relatif pendek.
Sesebuah cerpen biasanya memusatkan pengisahannya kpd satu
watak sahaja, terutama watak penting yg menghadapi
permasalahan hidup. Persoalan yg ditimbulkan itu benar-benar
bermakna, penting, & dpt mengubah sikap, pemikiran watak-watak
yg difokuskan.

Teka-teki & rejang menumpang pd btk syair & pantun. Endoi pula
menumpang pd btk syair, nazam & pantun. Puisi Tumpangan
Warisan Islam semuanya menumpang pd btk syair @ nazam yg
biasanya berbhs Arab.
Satu lagi genre puisi di dlm bhs Mly ialah puisi sufi. Puisi jenis ini
memaparkan idea-idea tasauf. Salah seorang penulis puisi jenis ini
yg paling terkenal ialah Hamzah Fansuri.

Hal itu dpt dilihat pd watak Wak Da di dlm cerpen Kelapa Nan
Sebatang karya Shahnon Ahmad. Wak Da hidup di dlm serba
kesusahan. Sewaktu menyeberangi sungai melalui titi batang
kelapa, Wak Da berhasrat mengakhiri derita & kekecewaannya
dgn membunuh diri. Namun demikian, setelah mendpt semangat
baru & keyakinan diri, Wak Da berjaya menyeberangi sungai itu.
Cerpen biasanya disiarkan di dlm akhbar mingguan & majalah.
Sungguhpun begitu, atas inisiatif pihak-pihak tertentu, cerpencerpen pilihan dikumpul & dibukukan. Contohnya, kumpulankumpulan cerpen Janji Sutinah selenggaraan Rosnah Baharuddin
& Kelapa Nan Sebatang selenggaraan Ramli Isin & Razak
Mamat.

Ciri-ciri utama drama ialah:

i.

Aksi;

ii.

Konflik; &

iii.

Persembahannya sekali jalan sahaja.

Jenis-jenisnya ialah:
i.

Tragedi;

ii.

Komedi;

iii.

Tragi-komedi;

iv.

Opera;

v.

Pantomin; &

vi.

Bangsawan.

Tragedi mengandungi kisah sedih yg menimpa watak utama.

Sekalipun watak itu cuba mengubah nasib malang tsbt dgn baik,
tetapi dia tetap gagal. Contohnya Keris Laksamana Bentan oleh
Shaharom Hussain. Drama berbtk komedi mengisahkan telatah
lucu watak-watak di dlmnya. Tujuannya utk menghibur di samping
menyindir penonton-penonton secara halus. Contohnya Cam Ni
Cam
Tu oleh
Hafsham.
Ada pula drama yg menggabungkan unsur tragedi dgn komedi.
Drama jenis ini dinamakan tragi-komedi. Contohnya Anak Kerbau
Mati Emak karya Bidin Subari. Opera mementaskan sebuah
cereka dgn iringan muzik, nyanyian & lakonan. Cerita-cerita yg
biasanya dipersembahkan ialah cerita drpd Kesus Mly Tradisional
seperti Siti Zubaidah Perang China & Jula Juli Bintang Tujuh.
Sesebuah drama dpt juga dipersembahkan tanpa dialog. Pelakonpelakonnya hanya mempamerkan gerak laku & memek muka bagi
menunjukkan aksi & perasaan yg maksudnya difahami penonton.
Drama jenis ini dinamakan pantomin & ia sering dipersembahkan
dlm majlis-majlis sambutan yg besar-besar seperti Maal Hijrah &
Hari
Kebangsaan.
Jenis drama yg terakhir ialah bangsawan yg merupakan
pementasan yg bercorak tradisional dlm msykt Mly. Bangsawan
amat popular pd era sebelum Perang Dunia Kedua hingga
selepasnya. Cerita-cerita yg dipersembahkan oleh kumpulankumpulan bangsawan ini diambil drpd kisah-kisah ttg raja-raja
seperti Hikayat
Indera
Bangsawan.
Antara pengarang yg terkenal dgn karya berbtk drama & contoh
drama mereka ialah:
i.

Mustafa Kamal Yassin Atap Genting Atap Rumbia

ii.

Usman Awang Tamu di Bukit Kenny

iii.

Noordin Hassan Sirih Bertepuk Pinang Menari

iv.

Abdul Rahman Napiah Pengadilan

kemanusiaan @ kehidupan yg dihayatinya secara objektif

mahupun subjektif berasaskan niatnya. Di dlm konteks kesus, esei
sastera membicarakan segala hal yg bersangkutan dgn karya,
tokoh, & isu-isu semasa.
Kritikan bermaksud mempertimbangkan baik buruk sesebuah
karya yg telah disiarkan @ dibukukan. Mereka yg menceburi bi&g
ini dipanggil kritikus. Kritikus wajib mempunyai ilmu yg mapan utk
menangani sesebuah karya. Ke&gkalan ilmu akan menyebabkan
kritikan yg diutarakan itu tdk adil & saksama. Pd masa ini terdpt
pel pendekatan yg digunakan oleh para pengkritik utk menilai
sesebuah karya sastera. Hal ini akan dibincangkan kemudian.
Sajak ialah puisi moden. Di Malaysia, pertumbuhan &
perkembangannya terserlah selepas penyair terdedah dgn bacaan
drpd luar sama ada drpd Indonesia @ Barat. Seperti yg dinyatakan
sebelum ini, Punggok @ nama sebenarnya Muhammad Yassin
Maamor mjdi pelopor puisi moden di Malaysia. Beliau dgn berani
melemparkan sajaknya ke tengah msykt. Sajaknya yg berjudul Di
Tengah Segara termuat di dlm Majalah Guru keluaran Disember
1933. Lihat petikannya:
Di dlm gelombang hambur-menghambur
Kudengar seru sayup bhs
Hatiku lebur bagaikan hancur
Hendak kurenang beta tak bisa.
Petikan di atas kelihatan seperti pantun krna dpt dikesan rangkap
& rima akhirnya. Sajak itu ditulis empat baris serangkap & berima
a-b-a-b. Kedua-duanya ialah ciri-ciri pantun. Walau
bagaimanapun, puisi di atas telah menyimpang drpd pantun &
syair krna tdk ada pembayg, semuanya maksud, & rima akhirnya
bukan a-a-a-a.
Dgn demikian, Punggok telah memperlihatkan kebebasan
berkarya. Kebebasan itu bermaksud lari drpd puisi tradisional.
Bertitik tolak dari sinilah lahir sajak-sajak lain yg bebas drpd ikatan
puisi tradisional & mjdi satu genre Kesus Mly Moden yg popular.
Sajak telah digunakan utk:
i.

Menyampaikan pemikiran;

ii.

Meluahkan perasaan; &

iii.

Menggambarkan sesuatu kejadian.

Sebelum negara kita mencapai kemerdekaan, sajak memenuhi

ruang akhbar & majalah. Kesemuanya dihasilkan khusus utk
meluahkan perasaan & membangkitkan semangat juang
menentang penjajahan. Selepas itu, sajak mjdi alat utk mengisi
kemerdekaan, membtk pemikiran, @ menggerakkan
pembangunan. Antara penyair yg terkenal di tanah air sekarang
ialah Usman Awang, Muhammad Haji Salleh, A. Ghafar Ibrahim,
Siti Zainon Ismail, A. Latif Mohidin, Kemala, & T. Alias Taib.

TOPIK 2 KESUS MLY TRADISIONAL

Biografi bermaksud catatan hidup. Kata biografi ialah cantuman
kata bio yg bererti hidup & grafi yg bermaksud catatan. Dgn kata
lain, biografi ialah cabang sastera yg berkaitan dgn riwayat @
kisah hidup seseorang. Tokoh di dlm karya biografi biasanya terdiri
drpd pemimpin yg berjasa kpd msykt. Contohnya Riwayat Hidup
Tun Datu Mustafa yg ditulis oleh Abdullah Hussain. Lawan kpd
biografi ialah autobiografi, iaitu karya yg mencatat ttg diri sendiri.
Contohnya Hikayat Abdullah yg ditulis oleh Abdullah Munsyi.
Esei/kritikan merupakan tulisan yg berdasarkan kenyataan yg
benar-benar wujud. Tulisan jenis ini tdk mengandungi unsur
khayalan. Pengarangnya akan membentangkan persoalan

2.1 NARATIF LISAN

Naratif lisan di dalam Kesusasteraan Melayu Tradisional ialah
karya yang menjadi milik masyarakat, disebarkan dari mulut ke
mulut, dan diperturunkan dari satu generasi ke satu generasi yang
lain. Hal tersebut berlaku kerana pada suatu masa dahulu wujud
tukang cerita profesional, iaitu penglipur lara yang menyampaikan
cerita-cerita tersebut kepada khalayak. Di samping itu, cerita lisan
turut disampaikan oleh orang-orang tua kepada anak atau cucu
mereka dari semasa ke semasa sehingga cerita-cerita tersebut
menjadi warisan bangsa. Naratif lisan Melayu terbahagi kepada
tiga genre, iaitu mitos, legenda, dan cerita rakyat. Cerita rakyat
terbahagi kepada tiga subgenre, iaitu cerita binatang, cerita jenaka
dan cerita dongeng. Kesemuanya mempunyai bentuk, ciri dan
fungsi yang tersendiri.
Berdasarkan huraian-huraian di atas, dapatlah disimpulkan
bahawa kesusasteraan merupakan kesemua hasil seni yang
disampaikan melalui bahasa dan ia ditujukan kepada khalayak.
Khalayak bermaksud pembaca bagi karya yang bertulis atau
penonton drama. Oleh sebab itu, istilah Kesusasteraan Melayu
merujuk kepada karya-karya kesusasteraan yang ditulis dalam
bahasa Melayu.
Manakala, cerita rakyat terbahagi kepada tiga subgenre: cerita
jenaka, cerita binatang dan cerita dongeng. Kesemua genre dan
subgenre yang telah disebutkan itu mempunyai bentuk, ciri dan
fungsi yang tersendiri.

Legenda pendosa menceritakan anak derhaka yang disumpah ibu

sehingga menjadi batu. Contoh-contohnya ialah Cerita Nakhoda
Tanggang dan Malim Kundang. Memorat mengandungi cerita
hantu dan makhluk halus. Di dalam masyarakat Melayu terdapat
cerita-cerita lisan tentang langsuir, toyol, pelesit, pontianak dan
hantu raya. Legenda tokoh ternama mengisahkan tokoh agama

dan tokoh sejarah. Tokoh sejarah terbahagi kepada dua, iaitu

tokoh sejarah setempat dan tokoh sejarah menjelajah. Tokoh
sejarah setempat yang paling popular ialah Hang Tuah. Cerita
tokoh sejarah menjelajah ialah legenda yang dibawa masuk
daripada negeri asing ke Alam Melayu. Tokoh sejarah menjelajah
yang terkenal di seluruh dunia ialah Iskandar Zulkarnain. Legenda
tempat pula menceritakan asal usul nama sesuatu tempat.
Misalnya, Samudera mendapat nama setelah rajanya terlihat
semut besar.

2.1.1 Mitos
Mitos ialah naratif lisan yang paling tua di dalam mana-mana
masyarakat di dunia ini. Genre ini mengandungi cerita tentang
dewa-dewi, berunsur keagamaan dan dianggap benar oleh
masyarakat yang melahirkannya. Di samping itu, mitos
mengandungi unsur-unsur ajaib, supernatural, tidak berdasarkan
logik dan tidak cenderung kepada sejarah. Namun demikian, isiisinya dianggap kudus oleh pendukungnya.
Sebagai contoh, Gunung Jerai dikatakan berasal daripada sebuah
kapal yang membawa Tuan Puteri Jerai. Teguran Sang Gedembai
telah menyebabkan kesemuanya menjadi gunung. Hikayat Banjar
mengisahkan Tuan Puteri Tanjung berasal daripada buih. Sejarah
Melayu mengaitkan jurai keturunan raja-raja Melayu dengan
Iskandar Zulkarnain daripada Makadonia. Kulit keras pada tapak
kambing dikatakan berasal daripada kasut ayam yang enggan
dipulangkan. Sebab itulah ayam selalu berkokok seolah-olah
menyebut Pulangkan kasut aku. Nama negeri Melaka dikatakan
diambil daripada nama pokok tempat Raja Iskandar bersandar
semasa menyaksikan anjing perburuan baginda ditendang oleh
pelanduk putih sehingga jatuh ke dalam air.
Walau bagaimanapun, mitos tidak wujud lagi di dalam
Kesusasteraan Melayu Tradisional pada masa ini. Perkara ini
berlaku semenjak orang Melayu memeluk agama Islam. Mereka
tidak lagi mempercayai dewa-dewi dan semua kejadian yang
dianggap tahyul. Jika ada sekalipun, kehadirannya dianggap
sebagai cerita dongeng tinggalan zaman pra-Islam.

2.1.3 Cerita Rakyat

Cerita rakyat merupakan rekaan dan disampaikan secara lisan
daripada satu generasi ke satu generasi. Cerita jenis ini
merupakan hasil tinggalan nenek moyang, tidak diketahui
penciptanya dan dianggap sebagai milik bersama. Corak
masyarakat yang melahirkan cerita rakyat ialah masyarakat kecil
yang hampir tertutup dan terpencil seperti masyarakat tani atau
nelayan yang tinggal di pedalaman atau pesisir pantai. Cerita jenis
ini menjadi sumber hiburan, bahan pengajaran, alat untuk
mengenali warisan nenek moyang dan alat komunikasi.
Cerita Jenaka
Anak anda atau mungkin juga anda sendiri akan ketawa terbahakbahak apabila menonton aksi lucu lakonan Allahyarham Tan Sri P.
Ramlee di dalam filem Nujum Pak Belalang. Begitu juga apabila
menonton lakonan yang serupa oleh Allahyarham A.R. Tompel
dalam filem Abu Nawas. Kedua-duanya diadaptasi daripada cerita
jenaka yang terdapat dalam khazanah Kesusasteraan Melayu
Tradisional.

2.1.2 Legenda
Legenda ialah cerita tentang watak manusia yang pernah hidup
atau dipercayai pernah hidup dan ada hubungan dengan sejarah.
Perwatakan tokoh-tokoh di dalam cerita ini dilebih-lebihkan.
Genre ini dianggap benar kerana ada tanda-tanda di muka alam
yang menyamai cerita yang disampaikan. Contohnya batu
berbentuk manusia di Sumatera yang dikatakan Malim Kundang
(setelah disumpah ibunya).

Cerita jenaka berlatarkan rakyat biasa. Watak-watak utamanya

ialah manusia biasa, bukan golongan bangsawan atau raja-raja.
Latar tempatnya ialah kawasan perdesaan. Masyarakat Melayu
lama menjadi latar masyarakat cerita jenaka. Subgenre ini
mengisahkan tindakan-tindakan watak yang menimbulkan
kelucuan.

Antara faktor yang menimbulkan kelucuan ialah:

i.

Sifat watak yang terlalu bodoh atau terlalu pintar.

Contohnya, Pak Pandir dan Pak Belalang.

ii.

Kewujudan unsur-unsur kebetulan di dalam cerita.

iii.

Kelucuan yang ditimbulkan plot cerita.

iv.

Kewujudan permainan kata-kata yang melucukan.

Cerita-cerita jenaka Melayu ialah Pak Pandir, Pak Kadok, Lebai

Malang, Pak Belalang dan Mat Jenin. Cerita-cerita yang dipinjam
daripada luar atau disadur ke bahasa Melayu ialah Abu Nawas
dan Musang Berjanggut.
Subgenre ini berperanan sebagai alat yang berfungsi untuk
menghibur, mengkritik masyarakat, memberi pengajaran dan
menggambarkan sistem sosial di dalam masyarakat Melayu lama.
Cerita Binatang
Cerita binatang ialah cerita teladan yang secara tersirat
mengandungi pengajaran. Haiwan yang diberi sifat-sifat manusia
menjadi watak utama di dalam cerita jenis ini. Terdapat tiga jenis
cerita binatang di dalam Kesusasteraan Melayu Tradisional, iaitu:
I) Cerita Asal Usul
Kita diberitahu tentang asal usul harimau, beruang dan lain-lain.
Kesemuanya diambil daripada cerita-cerita mitos. Tujuannya untuk
memberi pengetahuan dan pendidikan kepada masyarakat di
samping memberi hiburan.
II) Fable
Cerita binatang jenis ini bertujuan untuk memberi teladan dan
pengajaran serta nasihat yang berguna kepada kanak-kanak dan
juga orang dewasa. Dengan menggunakan watak-watak dan
perwatakan yang diberikan kepada binatang-binatang tertentu,
kritikan dihamburkan kepada sifat-sifat manusia yang tamak,
malas, penipu, kejam, dan sebagainya. Contoh-contohnya ialah
cerita anjing dengan bayang-bayang dan arnab berlumba
dengan kura-kura
III) Beast Epic
Cerita jenis ini merupakan cerita binatang yang paling popular di
dalam sesebuah masyarakat. Ceritanya berpusat kepada satu
pelaku atau watak utama sahaja. Dalam Epik Binatang Melayu,
Sang Kancil atau pelanduk merupakan watak utamanya. Dua buah
epik binatang yang terkenal di dalam masyarakat Melayu
ialah Hikayat Sang Kancil dan Hikayat Pelanduk Jenaka.

menganggapnya sebagai milik bersama. Cerita-cerita jenis ini lahir

di dalam masyarakat yang bersifat tertutup dan terpencil.
Kandungannya berpusat pada golongan bangsawan.
Kewujudannya terdedah kepada pengubahsuaian sama ada di
dalam bentuk penambahan, pengurangan, atau pembuangan.
Tema utama lipur lara ialah pengembaraan. Tema-tema yang lain
ialah percintaan dan peperangan. Watak-watak utamanya ialah
putera dan puteri raja. Fokus pengkisahan ialah pengembaraan
putera raja selaku wira dan puteri raja selaku wirawati. Walau apa
pun yang berlaku, cerita pasti berakhir dengan happy ending.
Struktur lipur lara terbahagi kepada tiga bahagian iaitu;
pengenalan, perkembangan dan peleraian. Bahagian pengenalan
terisi dengan kelahiran luar biasa wira dan wirawati. Bahagian
perkembangan terisi dengan pengembaraan dan pertarungan.
Pertarungan melibatkan penggunaan alat magis seperti pedang
sakti. Bahagian peleraian mengisahkan kejayaan wira.
Dari segi watak dan perwatakan, wira memiliki paras yang tampan
dan memiliki alat magis. Manakala wirawati memiliki wajah yang
cantik. Mereka mempunyai pengikut atau pembantu yang setia.
Pengikut setia wira dipanggil Bujang Selamat. Pembantu wirawati
dipanggil Si Kembang Cina. Di samping itu terdapat seorang
perempuan tua yang selalu menghulurkan pertolongan. Dia
dipanggil Nenek Kebayan.
Pantun, gurindam, seloka, talibun, serta bahasa berirama
digunakan di dalam bahagian-bahagian tertentu lipur lara. Puisipuisi tersebut digunakan untuk menggambarkan kebesaran dan
kemuliaan golongan istana, kemeriahan majlis, dan kegagahan
wira yang luar biasa.
Antara cerita-cerita lipur lara yang dikenali ramai ialah Hikayat
Malim Deman, Hikayat Malim Dewa, Hikayat Raja
Muda, dan Hikayat Awang Sulung Merah Muda.

Cerita Teladan mempunyai struktur yang sama dengan lipur lara.

Perbezaan terletak pada tema dan persoalannya. Oleh sebab itu,
plotnya terhidang dengan maksud memberi contoh teladan kepada
khalayak.
Misalnya, jangan sekali-kali mengguris hati ibu kerana akibatnya
amat buruk. Ibu yang terguris hatinya dimakan batu di dalam
cerita Batu Belah Batu Bertangkup. Cerita ini juga mengajar
khalayak mengenang jasa orang lain seperti yang dilakukan oleh
Melur. Teladan yang lain ialah penganiayaan membawa bencana.
Hal termaklum terhidang di dalam cerita Bawang Putih Bawang
Merah.
2.2 NARATIF TULISAN

Cerita Dongeng
Sastera rakyat Melayu berbentuk naratif yang terkenal ialah cerita
dongeng. Cerita dongeng bermaksud cerita yang diada-adakan
kejadiannya. Cerita dongeng terbahagi kepada dua jenis, iaitu:
i.

lipur lara,dan

ii.

cerita teladan.

Lipur lara ditakrifkan sebagai roman rakyat. Lipur bermaksud

hibur. Orang yang menghibur disebut penglipur. Lara bermaksud
sedih. Oleh itu, maksud istilah itu ialah menghiburkan orang yang
bersedih.
Isi lipur lara merupakan naratif rekaan semata-mata. Kesemuanya
disampaikan secara lisan dan diturunkan dari satu generasi ke
satu generasi yang lain. Lipur lara ialah warisan nenek moyang
orang Melayu. Pengarangnya tidak diketahui. Anggota masyarakat

Naratif tulisan wujud di dalam bahasa Melayu setelah Islam

menganugerahkan tulisan Jawi. Sungguhpun sebelum Islam
sudah ada tulisan, tetapi penggunaannya tidak meluas. Karya di
dalam kumpulan ini terbahagi kepada tiga genre, iaitu sastera
hikayat, sastera epik dan sastera sejarah. Sastera Hikayat pula
terbahagi kepada lima subgenre, iaitu hikayat romantik, hikayat
tentang Nabi Muhammad, hikayat nabi-nabi, hikayat tokoh-tokoh
agama dan hikayat berbingkai. Sastera Epik terbahagi kepada dua
subgenre, iaitu epik Melayu-Islam dan epik kebangsaan.
Kesemuanya akan dibicarakan kemudian.
2.2.1 Sastera Hikayat
Kata hikayat berasal daripada kata haka di dalam bahasa Arab
atau hekaye di dalam bahasa Parsi. Maksudnya ialah cerita
panjang berbentuk prosa dan isinya ialah cerita rekaan, legenda
dan sebagainya.
Genre ini tidak diketahui pengarangnya, tarikh dikarang atau
disalin, dan menggunakan kata-kata sahibul-hikayat atau yang

empunya cerita atau kata yang empunya cerita sebagai rujukan

pengarang.
Hikayat mengisahkan golongan bangsawan, pembesar-pembesar,
atau para pedagang. Pada peringkat awal, hikayat disadur atau
diterjemah daripada bahasa Arab atau Parsi. Struktur ceritanya
bermula dengan pengenalan, diikuti dengan perkembangan dan
diakhiri dengan peleraian yang berbentuk happy ending.
Sastera boleh dibahagikan kepada lima subgenre, iaitu:

Hikayat ketiga menceritakan tokoh yang mengamalkan ajaran sufi.

Oleh itu, beliau digambarkan menolak keduniaan untuk mencari
ketakwaan.
Hikayat Romantik
Hikayat Romantik bermaksud roman atau cerita yang
menggambarkan pengembaraan dan/atau percintaan antara
watak-watak utamanya. Fokus pengkisahannya ialah golongan
bangsawan atau saudagar. Strukturnya terbahagi kepada tiga,
iaitu pengenalan, perkembangan, dan peleraian yang biasanya
berakhir dengan kegembiraan atau happy ending. Hikayat
romantik dalam bahasa Melayu kebanyakannya diterjemah
daripada karya-karya Arab-Parsi. Termasuk di dalamnya ialah
Hikayat Jauhar Manikam, Hikayat Qamar al-Zaman, Hikayat
Hasan Damsyik dan Hikayat Amir Arab.
Hikayat Berbingkai
Hikayat berbingkai berasal daripada Kesusasteraan Hindu yang
dipanggil akhyayika. Maksudnya ialah percakapan yang
menyenangkan. Bentuk ini meresap ke dalam Kesusasteraan Arab
dan Kesusasteraan Parsi kemudian masuk ke dalam
Kesusasteraan Melayu melalui penterjemahan.

Hikayat tentang Nabi Muhammad

Subgenre ini merupakan bentuk yang mula-mula sekali
berkembang di Alam Melayu. Aktiviti-aktiviti budaya seperti
sambutan maulid, membaca kisah mikraj, dan sambutan awal
Muharram menyumbang kepada perkembangannya. Contohcontohnya ialah Hikayat Bulan Berbelah dan Hikayat Nabi
Wafat. Hikayat yang pertama antaranya menceritakan anak raja
mendapat semula kaki dan tangannya yang hilang. Antara cerita di
dalam hikayat kedua ialah wajah orang yang mencium pusat
Rasulullah menjadi berseri-seri. Unsur-unsur itu sebenarnya mitos,
legenda dan khayalan pengarangnya sahaja.

Hikayat ini dimulakan dengan cerita induk. Cerita-cerita yang

disampaikan oleh watak utama cerita induk dipanggil cerita-cerita
sisipan. Jika dalam cerita sisipan itu ada lagi cerita lain, cerita itu
dipanggil cerita sisipan terbitan. Setelah selesai, peleraiannya
kembali kepada cerita induk. Cerita induk menjadi bingkai hikayat
itu.
Antara karya yang tergolong di dalam hikayat berbingkai ialah
Hikayat Bayan Budiman, Hikayat Kalilah dan Dimnah, Hikayat
Seribu Satu Malam, dan Hikayat Ghulam.
Hikayat berbingkai berperanan sebagai alat yang berfungsi untuk
memberi nasihat, pengajaran, dan membentuk moral yang baik.

Hikayat Nabi-Nabi

2.2.2 Sastera Sejarah

Hikayat jenis ini didasarkan kepada kisah-kisah yang terdapat

dalam Al-Quran. Kisahnya bermula daripada Nabi Adam hingga
Nabi Isa. Sebahagian isinya menyampaikan ajaran tauhid.
Amanatnya menekankan pentingnya mengamalkan ajaran Islam.
Namun demikian, kisah-kisah yang dimaksudkan itu menggunakan
latar belakang sejarah tetapi diolah dengan menggunakan daya
kreatif melalui mitos dan legenda serta memasukkan unsur-unsur
keindahan untuk menarik perhatian khalayak. Oleh sebab itu,
cerita jenis ini hanya baik untuk dikaji tetapi tidak boleh dijadikan
pegangan.

Sastera sejarah dikenali juga sebagai historiografi. Oleh sebab

historiografi dikategorikan sebagai karya sastera, maka
kandungannya terisi dengan unsur-unsur sejarah dan unsur-unsur
kesusasteraan. Oleh sebab itu, konsep sejarah di dalam karyakarya sastera sejarah tidak sama dengan sejarah yang difahami
pada masa ini, iaitu peristiwa yang sahih fakta-faktanya.

Hikayat Tokoh Islam

Subgenre ini mengandungi kisah sahabat Rasulullah dan orangorang soleh. Contoh-contohnya ialah Hikayat Tamim al-Dari,
Hikayat Ali Kahwin dan Hikayat Sultan Ibrahim bin Adham. Hikayat
yang pertama berunsur dakwah. Isinya memberi gambaran
tentang alam akhirat, menyatakan balasan perbuatan baik dan
jahat, serta hukum-hukum Islam.
Hikayat yang kedua berunsur syiah. Isinya menggambarkan
Tuhan memberi wahyu menyuruh Rasulullah menikahkan Fatimah
dengan Ali. Hal ini dilakukan pengarang berfahaman syiah untuk
meninggikan status Saidina Ali.

Walau bagaimanapun, jika dirujuk kepada catatan-catatan oleh

pengembara Barat dan China, ternyata bahawa fakta-fakta tentang
budaya bangsa Melayu, proses pengislaman dan dasar politik
Kesultanan Melayu Melaka memang benar. Karya-karya di dalam
genre ini menggunakan perkataan hikayat, salasilah, silsilah,
tawarikh, misa, dan sebagainya. Contoh-contohnya ialah Hikayat
Raja-Raja Pasai, Silsilah Melayu dan Bugis, Tawarikh Salasilah
Negeri Kedah, dan Misa Melayu.Terdapat juga karya yang
menggunakan judul dalam bahasa Arab. Misalnya, Sulalatus
Salatin (Salasilah Raja-Raja) dan Tuhfat al-Nafis (Hadiah yang
Berharga).
Sastera sejarah ada dua bentuk, iaitu prosa dan puisi. Prosanya
mengisahkan sejarah sesebuah negeri untuk jangka masa lebih
dari seratus tahun. Contoh-contohnya ialah Hikayat Merong
Mahawangsa dan Sejarah Melayu. Puisinya terhad kepada
penceritaan tentang sesuatu peristiwa, tempat atau tokoh tertentu.

Contoh-contohnya ialah Syair Perang Makasar dan Syair Sultan

Maulana.
Isi kandungan sesebuah karya yang termasuk dalam sastera
sejarah ialah:
a.

Asal usul keturunan raja;

b.

Asal usul pembukaan negeri;

c.

Asal usul kedatangan agama Islam;

d.

Salasilah raja-raja yang diceritakan; dan

e.

Kejatuhan kerajaan yang diceritakan.

Kesemua hal yang dikisahkan dalam sastera sejarah ditulis oleh

pujangga istana. Oleh sebab itu, kita dapat membaca pernyataanpernyataan yang mengagung-agungkan raja di dalamnya. Aspek
tersebut disampaikan melalui mitos dan legenda.
Walau bagaimanapun, unsur-unsur tersebut turut digunakan untuk
mengkritik golongan bangsawan secara tersirat. Misalnya, raja
digambarkan kurang bijaksana apabila menitahkan rakyat
berkubukan betis semasa Singapura dilanggar todak. Sultan
Mahmud digambarkan sebagai raja yang mementingkan diri
sendiri apabila mahu mengambil darah puteranya Raja Ahmad
semasa mengisahkan peminangan Puteri Gunung Ledang.
2.2.3 Sastera Epik
Genre ini dikenali juga sebagai Sastera Kepahlawanan. Fokus
utamanya ialah nilai-nilai kepahlawanan dan keperibadian mulia
seseorang watak. Genre ini boleh dibahagikan kepada dua jenis,
iaitu:
i.

Epik Kebangsaan; dan

ii.

Epik Melayu-Islam.

Satu-satunya epik kebangsaan ialah Hikayat Hang Tuah. Di dalam

karya tersebut Hang Tuah digambarkan sebagai pahlawan Melayu
yang gagah perkasa dan setia kepada rajanya. Watak ini terus
diingati hingga kini.
Epik Melayu-Islam diwakili oleh Hikayat Muhammad
Hanafiah dan Hikayat Amir Hamzah. Kedua-dua epik itu disebut di
dalam Sejarah Melayu, cetera ke-34. Cetera itu mengisahkan
pahlawan Melaka meminta Hikayat Muhammad Hanafiah untuk
dibaca bagi menaikkan semangat mereka semasa menghadapi
serangan Portugis. Sultan Ahmad memberikan Hikayat Amir
Hamzah supaya mereka berani seperti Amir Hamzah.
Cerita-cerita jenis ini dikarang untuk membangkitkan semangat
cintakan negara, agama dan bangsa. Namun demikian, unsurunsur mitos dan legenda masih melekat dalam sastera sejarah.
2.3 PROSA TULISAN BUKAN NARATIF
Prosa tulisan bukan naratif bermaksud karya prosa yang
menggunakan bahasa Melayu lama tetapi kadar naratifnya amat
sedikit. Ada empat genre di dalam kategori ini, iaitu:
Sastera Kitab;
Sastera Ketatanegaraan;
Sastera Undang-Undang; dan
Sastera Sufi.
2.3.1 Sastera Kitab
Sejak Islam masuk ke Alam Melayu, Kitab Jawi atau Kitab Kuning
dijadikan bahan pengajaran di dalam majlis-majlis mengaji kitab.
Tradisi itu berterusan hingga kini di masjid dan surau. Kitab-kitab
yang menjadi bahan pengajaran dan pengajian itu terdiri daripada

kitab ilmu fikah, tauhid, tasawuf, tafsir, akhlak dan sejarah Nabi.
Kitab-kitab tersebut digolongkan sebagai karya kesusasteraan
kerana pengarang memasukkan unsur-unsur sastera ke
dalamnya. Antaranya ialah naratif, dialog, dan hiperbola.
Selainnya ialah bahasa-bahasa kiasan seperti simile, metafora,
dan personifikasi. Contoh-contohnya ialah seksaan di dalam
neraka yang dinyatakan amat dahsyat sehingga tidak terjangkau
oleh pemikiran manusia biasa. Begitu juga halnya dengan
pernyataan tentang burung merak malu kepada Allah S.W.T.
Harus diingat bahawa di dalam sejarah perkembangannya,
sastera kitab yang bermula dengan terjemahan kitab-kitab di
dalam bahasa Arab ke bahasa Melayu itu ditangani oleh
pengarang karya-karya kesusasteraan. Walaupun mereka amat
ghairah, namun keterbatasan pengetahuan di dalam bidang ilmu
Islam menyebabkan idea keislaman yang dikemukakan terpesong.
Oleh sebab itu, ada unsur syirik, bidaah dan khurafat di dalamnya.
Sungguhpun demikian, Kitab Jawi yang dihasilkan pada abad ke16 dan 17 Masihi oleh ulama Acheh khasnya dan Nusantara
amnya dianggap sebagai karya-karya yang unggul dan murni.
Sejarah Melayu menceritakan sebuah kitab agama yang
berjudul al-Dur al-Manzum. Kitab ini dibawa oleh Maulana Abu
Bakar dari Makkah ke Melaka. Pokok pembicaraannya ialah ilmu
tasawuf. Sultan Mansur Syah menitahkan kitab ini dibawa ke
Pasai untuk diterjemah dan disalinkan ke bahasa Melayu.
Kitab Jawi yang pertama di dalam bentuk cetak ialah Babu Khalq
al-Samawat wa al-Ard (Bab Kejadian Langit dan Bumi) dikarang
oleh Syeikh Nuruddin al-Raniri. Syeikh Ahmad bin Muhammad
Zain al-Fatani menulis kitab Hadiqat al-Azhar wa al-Rayahin.
2.3.2 Sastera Ketatanegaraan
Sastera Ketatanegaraan bermaksud karya sastera yang
mengandungi unsur aturan, kaedah dan cara-cara yang penting
dalam pemerintahan dan kerajaan. Genre ini juga membicarakan
kewajipan raja dan para pembesar dalam menjalankan
pentadbiran negara. Sehubungan itu, genre ini membicarakan
tanggungjawab raja, menteri, hulubalang dan rakyat. Oleh sebab
itu, genre tersebut bolehlah ditakrifkan sebagai karya yang
mengetengahkan tatacara pentadbiran negara yang perlu
dijadikan panduan oleh raja, pembesar dan rakyat.
Pada zaman Acheh, terdapat dua buah karya yang berjudul Taj alSalatin karangan Bukhari al-Jauhari dan Bustanus Salatin karya
Syeikh Nuruddin al-Raniri. Kedua-duanya mencatatkan
tanggungjawab pemerintah seperti raja, para pembesar dan
pegawai-pegawai lain. Turut dinyatakan ialah sejarah kerajaankerajaan Islam di Asia Barat dan di Nusantara. Selainnya ialah
hukum-hakam agama Islam.
Di samping itu, ada sebuah lagi karya yang tergolong di dalam
kategori ini. Judulnya ialah Kitab Nasihat Segala Raja-Raja. Kitab
yang dihasilkan oleh Sultan Zainal Abidin III yang memerintah
negeri Terengganu itu disadur daripada versi Arab yang dikarang
oleh Syed Abdul Qadir.
2.3.3 Sastera Undang-Undang
Undang-undang ialah keseluruhan peraturan yang digubal oleh
kerajaan dan mesti dipatuhi oleh masyarakat yang berkenaan.
Bagi memastikan peraturan-peraturan itu dipatuhi, kerajaan
mengadakan pasukan polis, mahkamah dan badan-badan lain.
Walau bagaimanapun, Undang-Undang Melayu Lama tidak boleh
disamakan dengan undang-undang yang ditakrifkan di atas.
Undang-undang itu pada mulanya berbentuk lisan. Isinya digubal
dan disusun oleh para pembesar dengan persetujuan raja.
Teksnya hanya ditulis sesudah tulisan Jawi yang sistematik
terhasil.

Oleh sebab itu, Undang-Undang Melayu Lama merupakan satu

lagi genre selain historiografi yang mengesahkan kekuasaan dan
kedudukan raja. Raja berkuasa penuh sama ada melaksanakan
peraturan yang ditetapkan ataupun mengetepikannya. Peraturan
tersebut merupakan adat resam yang dipusakai secara turuntemurun bagi menjaga negara dan kedudukan raja. Oleh sebab
itu, kewujudannya menandakan bahawa orang Melayu hidup
berpandukan adat dan peraturan.
Undang-Undang Melayu Lama boleh dibahagikan kepada tiga
jenis, iaitu:
i.

Adat Perpatih yang digunakan di Negeri Sembilan dan

Alor Gajah, Melaka.

ii.

Adat Temenggung yang meliputi hukuman-hukuman

jenayah, undang-undang laut serta pelabuhan yang
terletak di bawah pentadbiran Raja-Raja Melayu.

iii.

Undang-Undang Islam yang didasarkan kepada hukum

fikah Mazhab Syafie tentang nikah-kahwin, cerai-talak
dan pembahagian harta pusaka.

Antara karya-karya yang tergolong dalam genre ini ialah Hukum

Kanun Melaka, Undang-Undang Laut Melaka, Hukum Kanun
Johor dan Undang-Undang Kedah.

2.4.1 Puisi Melayu Tradisional Warisan Melayu

Puisi dalam kumpulan ini terbahagi kepada dua bentuk, iaitu:
Terikat: Pantun dan Gurindam
Bebas: Seloka
Pantun
Bentuk-bentuk pantun yang paling popular ialah pantun dua kerat
dan pantun empat kerat.
Contoh-contohnya ialah:
Gendang gendut tali kecapi,
Kenyang perut suka hati.
Pisang emas dibawa belayar,
Masak sebiji di atas peti,
Hutang emas boleh dibayar,
Hutang budi dibawa mati.
Bentuk-bentuk yang lain ialah pantun enam kerat, pantun lapan
kerat, dan pantun dua belas kerat.
Ciri-ciri Pantun
i.

Setiap baris pantun mempunyai empat hingga lima patah

perkataan.

2.3.4 Sastera Sufi

ii.

Sastera Sufi ialah genre kesusasteraan yang dihasilkan oleh

pengarang yang mengamalkan ajaran tasawuf.

Setiap baris mempunyai lapan hingga dua belas suku

kata.

iii.

Baris pertama dan kedua pantun empat kerat dinamakan

pembayang atau sampiran.

iv.

Dua baris kemudiannya disebut maksud.

Ciri-ciri utamanya ialah:

Berjiwa tinggi;
Dalam maknanya;
Khayalannya melayang jauh;
Melukiskan sesuatu dengan menggunakan rumus yang pelik;
Pernyataan-pernyataannya bersifat ketaksaan; dan
Patuh secara keseluruhannya kepada Allah.
Hasan Basri ialah zahid yang mula-mula sekali membicarakan
ilmu kebatinan, kemurnian akhlak dan penyucian jiwa. Pandangan
tasawuf beliau ialah selalu bersedih hati kerana takut tidak dapat
menunaikan perintah dan larangan Allah. Rabiatul Adawiyah ialah
zahidah yang turut mengemukakan pandangan tasawuf, iaitu cinta
suci murni kepada Allah dan tidak mengharapkan sebarang
balasan daripada-Nya. Lain-lain tokoh tasawuf ialah Husin bin
Mansur al-Hallaj, Ibnu Arabi dan Jalaluddin Rumi.
Dua orang tokoh sufi di Alam Melayu ialah Hamzah Fansuri dan
Syeikh Syamsuddin al-Sumatera-i. Antara karya sufi yang ditulis
oleh Hamzah ialah al- Muntahi dan Syaraf al-Asyikin. Syeikh
Syamsuddin menulis Miratul Muhaqiqin, Miratul Mukminin, dan
lain-lain.

2.4 PUISI MELAYU TRADISIONAL

Puisi merupakan genre sastera paling awal bagi semua bangsa di
dunia.
Masyarakat Eropah menggunakan puisi untuk menghasilkan dua
buah epik yang berjudul Iliad dan Odyssey. Masyarakat Hindu juga
menggunakan puisi untuk
melahirkan Mahabharata dan Ramayana. Kesusasteraan awal
bangsa Arab tertulis di dalam bentuk puisi. Puisi-puisi yang terbaik
digantung di Kaabah pada Zaman Jahiliah. Orang Melayu
berbangga dengan puisi milik mereka yang dinamakan pantun.
Puisi Melayu Tradisional yang akan kita bincangkan terbahagi
kepada dua kumpulan utama, iaitu:
i.

Puisi Melayu Tradisional Warisan Melayu; dan

ii.

Puisi Melayu Tradisional Warisan Islam.

v.

Pantun empat kerat memakai skema rima a-b-a-b.

vi.

Setiap rangkap pantun melengkapkan satu idea yang

hendak disampaikan.

vii.

Pantun berkait memerlukan lebih daripada satu rangkap

untuk melengkapkan idea yang hendak disampaikan

Jenis2 pantun
Pantun kanak2/ pantun jenaka/ pantun budi/ pantun orang muda/
pantun teka-teki/ pantun kias barat
Peranan dan Fungsi
Pantun memainkan peranan penting di dalam masyarakat Melayu
seperti di dalam upacara meminang, majlis berbalas pantun,
penghias ucapan dan sebagainya.
Antara fungsinya ialah mendidik, menyindir, menyatakan
perasaan, menyampaikan buah fikiran dan menghibur.
Gurindam
Kata gurindam berasal daripada bahasa Sanskrit. Genre puisi ini
tergolong sebagai satu daripada Puisi Melayu Tradisional di dalam
kategori bukan naratif.
Ciri-ciri gurindam ialah:
i.

Setiap untai mengandungi dua baris ayat.

ii.

Baris pertama disebut syarat, manakala baris kedua

disebut jawab.

iii.

Rima hujungnya sama, iaitu a-a.

iv.

Isinya ialah hal-hal yang berat dan serius.

v.

Puisi bertulis.

Contoh gurindam ialah:

Barang siapa mengenal Allah,
Suruh dan tegahnya tiada ia menyalah.
Barang siapa tiada mengenal agama,
Sekali-kali tiada boleh dibilangkan nama.
Peranan dan fungsi gurindam ialah:

Gurindam berperanan sebagai alat yang berfungsi untuk

mendidik khalayak.

Unsur-unsur pendidikan yang diketengahkannya ialah

iman dan moral yang baik.

Seloka
Kata seloka berasal daripada bahasa Sanskrit shloka. Puisi jenis
ini digunakan di dalam epik Mahabharata dan Ramayana. Walau
bagaimanapun, seloka Melayu tidak sama dengan seloka
Sanskrit.
Ciri-ciri seloka ialah:
i.

Sejenis puisi bebas;

ii.

Rangkapnya tidak tetap;

iii.

Tidak tetap jumlah baris serangkap;

iv.

Tidak tetap jumlah perkataan sebaris; dan

v.

Ada yang berima dan ada yang tidak berima.

Contoh seloka ialah:

Baik budi emak Si Randang,
Dagang lalu ditanakkan,
Tiada berkayu rumah diruntuh,
Anak pulang kelaparan,
Anak di pangku diletakkan,
Kera di hutan disusukan.
Peranan dan fungsi seloka ialah:

Seloka berperanan sebagai alat yang berfungsi untuk

menyindir, mengejek, bergurau senda, atau berjenaka.

2.4.2 Puisi Melayu Tradisional Warisan Islam

Bahagian ini akan memfokuskan perbincangan kepada genre puisi
yang paling popular, iaitu syair. Kata syair berasal daripada kata
syir di dalam bahasa Arab yang bermaksud puisi.
Ciri-ciri syair ialah:
i.

Sejenis puisi naratif di dalam bahasa Melayu;

ii.

Bentuknya berangkap-rangkap;

iii.

Setiap rangkap yang biasa ada empat baris;

iv.

Setiap baris mengandungi purata empat patah perkataan;

v.

Setiap baris mengandungi antara lapan hingga dua belas

suku kata;

vi.

Rima hujungnya sama, iaitu a-a-a-a;

vii.

Tidak mempunyai pembayang dan maksud seperti

pantun, dan

viii.

Setiap rangkap syair tidak boleh berdiri sendiri kerana

memerlukan lebih daripada satu rangkap untuk
melengkapkan sesuatu idea.

Syair Agama telah diperkenalkan oleh Hamzah Fansuri untuk

menyampaikan hal-hal keagamaan. Contohnya ialah Syair Sidang
Fakir dan Syair Perahu.
Jenis-jenis syair
Syair Agama/ sejarah/ romantic/ kiasan
Syair Romantik mempunyai struktur dan juga isinya yang sama
dengan cerita dongeng. Contoh-contohnya ialah Syair Siti
Zubaidah Perang China dan Syair Dandan Setia. Syair sejarah
mengandungi kisah berunsur sejarah. Contoh-contohnya
ialah Syair Singapura Terbakar dan Syair Sultan Maulana. Syair
kiasan menggunakan watak binatang untuk menyedarkan
khalayak melalui sindiran-sindiran tajam. Contohnya ialah Syair

Burung Pungguk dan Syair Ikan Terubuk.

Contoh serangkap syair:
Peranan dan fungsi syair
Ada kepada suatu hari,
Saya ke pasar berlari-lari,
Berjumpa dengan seekor nuri,
Sangatlah bijak ia berperi

Syair berperanan sebagai alat yang berfungsi untuk

memberi hiburan dan pendidikan.