Matematik Dnyas, 2005 Bahar

Bekir S. Gr* / bekir@cc.usu.edu

Descartesn Matematik Felsefesi

iri. Descartesn modern felsefenin ve birok ynden modern matematiin ve matematiksel fiziin babas olduu yaygn olarak kabul edilir. Bununla birlikte, Descartesta neyin yeni olduu birok tartmann odan oluturmutur. Bundan dolay, Descartesn matematik
felsefesini irdelerken aslsz bir Descartes zerine
deil tarihsel verilerden hareketle otantik bir
Descartes zerine eilmek daha anlaml olacaktr.
Bu yazda, yazdklarndan yola karak, Descartesn zellikle matematik felsefesinin ana hatlarn ele almakla kendimizi snrlandracaz. Bunun
yansra Descartesn matematik hakkndaki grlerinin zamanla nasl ve neden deitiini inceleyeceiz. Ayrca, Descartesn grlerinin Heidegger
tarafndan sunulan bir eletirisini ksaca sunacaz.

i gelir. Kavramn kkeni, Aristonun prima philosophia kavramna kadar geri gtrlr [7].
Regulaede diyalektikilerin veya mantklarn
uzun karm zincirlerinin hibir ie yaramadna
deinen Descartes, aritmetik ve geometrinin katksz
dnceyi esas aldklar iin deneyin neden olabilecei muhtemel yanllara maruz kalmadn belirtir.
Kural IIde aritmetik ve geometrinin kantlarnn kesinlii kadar kesinlik tayan nesnelerle ilgilenmeliyiz der. Yine ayn ksmda yle der: Bilinen
btn disiplinler ierisinde, sadece aritmetik ve ge-

Mathesis Universalis. Ortaa ve Rnesans

boyunca, Avrupadaki Aristoculuun veya skolastizmin etkisinden dolay, diyalektik veya mantk,
eitimin en nemli disiplini olarak kabul edilmitir. Descartes, 1619-1628 yllar arasnda tuttuu
notlardan oluan ve lmnden sonra yaynlanan
Regulae adl almasnda birok kez diyalektie
saldrr ve matematii (Descartesn deyiiyle aritmetikle geometriyi) kesinliinden dolay ver [1].
Descartesn dncesinde matematik merkezi konumdadr, yle ki bu dnceler bir tr matematikilik (matematisizm) olarak nitelendirilmitir
[7]. Descartes, Regulaede salam herhangi bir bilginin matematiksel kantlarn kesinliini tamas
gerektiini iddia etmi ve mathesis universalis (evrensel renme) fikrini genel yntemini gelitirmek
iin kullanmtr. Aslnda mathesis universalis Descartestan ok nceleri kullanlan bir kavramdr;
16nc yzylda mathesis universalisi kullananlarn banda Adriaan van Roomen adl matematik* Utah State University, doktora rencisi.

101

Ren Descartes
1596da Fransada domutur. Eitimini Cizvit Katoliklerinin bir okulunda tamamlar. 19 yanda Hukuk
Fakltesine kaydolur ve bir
yl sonra okulu bitirir. Hukuku olarak yaamn srdrmektense orduya katlr.
1619da, btn bilgiyi salam temellere oturtmaya dair mehur ryasn grr ve almalarna balar. Descartesn hayat boyunca dzenli
bir ii olmam, ailesinin kaynaklaryla geinip,
mrn bilimsel ve felsefi aratrmalara adamtr. 1620li yllardan itibaren youn aratrmalara imza atm ve Avrupann muhtelif blgelerine seyahatlerde bulunmutur. 1628de Hollandaya tanm ve sonraki yirmi bir yln orada
bir mnzevi olarak aratrmalar yapmakla geirmitir. 1649da Kralie Christinann davetiyle
svee gidince Descartes alkanlnn aksine
sabahlar ok erken vakitlerde Kralieye ders
vermeye balar. Blgenin sert iklimi sabahn souuyla birleince, Descartes zatrree olur ve svee geliinden alt ay kadar sonra lr.

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

ometri yanllk ve belirsizliin her tr kusurundan

ardr [1, s. 120].
Aritmetik ve geometrinin vlmesinin nedeni
bu disiplinlerde deneye bavurmakszn saf aklla
karm yaplmasdr. Descartes her ne kadar karm vse ve n plana karsa da, Kural IIIte aritmetik ve geometride sezginin neminden de bahseder. Dolaysyla Descartesa gre sezgi de bilimsel
bilginin elde edilmesi iin gereklidir.
Descartes, kesinlie giden yolun salam bir
yntem gerektirdiini vurgulad Kural IVte mathesis universalisi tantr. Mathesis universalis Kural IVte bir disiplin olarak sunulur (ki bu imdilerde mathsis universalis hakkndaki genel kannn
yanl olduunu gsterir): Descartesa gre mathesis universalis btn disiplinleri kapsayan veya onlar bir kenara iten bir tasarm olmaktan ziyade,
btn disiplinlerde bilimsel bilgi retiminde kullanlabilecek trden heuristik bir rol
olan rehber bir disiplindir. Baka bir
deyile, Descartes iin mathesis universalis, geometri, aritmetik ve dier matematiksel disiplinler gibi bir disiplindir; bununla birlikte, o, btn bilimsel
bilgi retiminde bulu yapmaya yarayan bir tr klavuz olduu iin dier
disiplinlerden nceliklidir, daha zeldir. Bu cmlenin daha iyi anlalmas
iin, Descartesn aktif bir matematiki olarak almalarn yrtt ve
kendisini salam sonulara ulatracak
yntemler araynda olduu hatrlatlmaldr. Descartes, mathesis universalisin tam olarak neyi ierdii hakknda herhangi bir ey sylemiyor, sadece
mathesis universalisin dier matematiksel disiplinlere nazaran daha basit olduu veya daha az zorlua sahip olduunu belirtmekle yetiniyor.
zetle, Descartesn yazsnda, mathesis universalis matematiksel disiplinler ierisinde rnek bir
disiplin olarak sunuluyor. (Mathesis universalisi
daha sonra hayli gelitirecek ve Descartestan farkl anlamlar ykleyecek olan Alman matematiki ve
filozof Leibnizdr.) in ilgin taraf, Descartesn
yazlarnda mathesis universalis sadece Regulaede
kullanlmtr. Peki, Descartesn sonraki yazlarnda matematie bak deimi midir? Bu soruyu cevaplamak ve Descartesn sonraki dncelerini daha iyi anlamak iin, Descartesn mathesis universalis grnn sorunlarna deinelim.

Japon matematik tarihisi Chikara Sasakinin

belirttii gibi [7, s. 361-2], Descartesn mathesis
universalis gr veya daha genel olarak bu dnemdeki matematik gr iki adan hayli sorunludur. Birincisi, van Roomenin iddia ettii gibi,
matematiksel ilkelerin matematiksel kant sunulamaz; burada ilkesel bir sorun veya bir tr kavramsal olanakszlk sz konusudur. (Sasakinin hatrlatt gibi, yirminci yzylda Brouwer ve Poincar
gibi matematiki-filozoflar, bunu daha dzenli bir
ekilde ortaya atmlardr.) kinci sorun, Descartes
mathesis universalisin dier disiplinlere gre daha
kullanl ve basit olduunu iddia etmi ama byle
bir disiplinin nasl gelitirilecei konusunda bir ey
belirtmemitir. Bu iki hususun tesinde, Sasakinin
gsterdii gibi, Descartesn sonraki grlerini derinden etkileyecek husus, Descartesn Pyrrhoncu
phecilikle karlamas ve buna kar verdii entelektel kavgayd. pheciler matematik dahil her eyden phe duymalaryla ne kmlar. Dahas, matematiin kesinlii yerine baka bir ey ina
etmek gayesi gtmemi, onu paralamay hedeflemilerdir.
Cogito, Ergo Sum. Descartes bahsi geen phecilere kar entelektel
mcadelesi srasnda mehur cogito,
ergo sum veya ego cogito, ergo sum
(dnyorum, yleyse varm) formlletirmesine varmtr. 1637de yazd
Yntem zerine Sylev adl kitabnda Descartes,
en basit geometrik kantlarda bile hata yapan insanlarla karlatn, bunun zerine kendisinin de
bakalar gibi yanl yapma ihtimalinin bulunduunu ve dolaysyla eskiden kesin diye kabul ettii
kant ve argmanlarn tmn imdi yanl/geersiz diye reddettiini belirtir [1]. Descartes, bylece,
matematiksel nermelerle ilgili daha nceki grn reddeder.
1644te yazd Felsefenin lkelerinde de benzeri grleri ifade eder. rnein, Neden matematiin kantlarndan bile kuku duyabiliriz?
balkl beinci ilkede Descartes yle der: Eskiden
bize doru grnen tm eylerden hatta matematiksel kantlardan ve hatta imdiye kadar kendiliklerinden besbelli olduklarn dndmz ilkelerden insanlar bu konularda zaman zaman
hata yaptklar ve bize yanl grnen eyleri kesin

102

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

ve kendiliklerinden besbelli kabul ettikleri iin []

phe duyacaz [2, s. 113].
Descartesn matematiin kant ve ilkelerine dnk grlerini deitiren bu tr akl yrtmelerde,
Descartesn yntemsel (veya hiperbolik) phecilik
yapt belirtilmelidir; buna gre, hakknda phe
veya kuku duyulabilen bir ey yanltr.
Yntem zerine Sylevde zetle yle bir akl
yrtmede bulunur: Ryada birok ey grrz
ama bunlar gerekte var olmayan eylerdir; dolaysyla duyu organlarmza gvenemeyiz; nasl ryada dndklerimize ve vardmz sonulara gvenemezsek, uyankken de bunlardan emin olamayz. Yaam bir rya olabilir. (Ryada grdklerimizi gerek sanmaz myz?) Ya da kt bir ruh bizi aldatyor, duyularmz ynlendiriyor ya da bir
biimde bizi yanl dncelere sevkediyor olabilir.
Descartes, bylece, btn dncelerin yanl olduunu kabul ederek dnme servenine devam eder. Fakat btn dnceler yanl olsa bile, bu yanl fakat
var olan dnceleri dnen bir ego
(ben) vardr: cogito, ergo sum. Dnerek her eyden kuku duyan bir
ben olmal. Descartes bylece btn
phecilere kar kesin olan bir ey
bulmutur!
Descartes, birok kiinin sand
gibi, dndm iin varm (dnmeseydim olmazdm) dememitir.
Descartes var olduunun kesinliini
dnerek (daha dorusu kuku duyarak) anladn sylemitir. Dolaysyla yalnzca bu veriden
hareket ederek Descartesn idealist bir filozof olduunu ne srmek ok yanltr. Dnmek, idealist ya da materyalist filozof, hatta filozof ya da
deil, herkesin bavurduu bir eylemdir!
1641de yazlan Metafizik zerine Meditasyonlar adl eserinde de Descartes, szkonusu dncesini ayrntl bir ekilde sunar [2]. Descartes,
kendi vcudunun varln duyu organlaryla anlamaya almann geersiz olduunu belirttikten
sonra, kendisi iin dnen ey demenin kesin
olduunu belirtir.
Descartes, cogito zerine ina ettii felsefi grlerinde Tanrnn bir kantn sunduunu da iddia eder. Burada bizi ilgilendiren, szkonusu ve
benzeri kantlardan ziyade, Descartesn matematik
felsefesinde Tanrnn igal ettii konumdur. Sasa-

kinin ifade ettii gibi, Descartes matematiksel gerekleri teolojik ve metafizik adan ele alr: Tanr,
sonsuz bir gtr ve dilerse matematiksel nermelerin tersini doru klabilir. Tanr, mkemmel olduu
iin yarattklarn aldatmaz ve bundan dolay matematiksel hakikatlerin doruluu garanti altndadr.
Dahas, Descartesa gre, ancak Tanrya inanan insanlar matematiksel hakikatleri tatminkr bir dayanakla kabul edebilirler; Tanrya inanmayan biri,
genin i alar toplam iki dik ann toplamna
eittir nermesi gibi bir nermenin doruluu konusunda aldanp aldanmadn bilemez. Descartesn cogito, ergo sumu kefetmesine yol aan nedenlerden birinin phecilerin matematiin kesinliini eletirmeleri olduuna deinmitir.
Aslnda Descartes, matematiksel kant ve ilkelerin kesinliini yeniden dorulamay da amalyordu. Fakat, deindiimiz zere, bunu matematiksel nermelerin ve ilkelerin garantr Tanr hipotezi araclyla ortaya
koymaya alt. Burada felsefi olarak
byk bir sorun var. Sasakinin deyiiyle, Descartes, matematiksel kantlarn kesinliini yeniden kurmak konusunda fazla aceleci davranmt [7,
s. 387]. yle ki, Descartes szgelimi
genin i alar toplam iki dik ann toplamna eittir ifadesinin doruluunu Tanrnn garanti altna altn dnmt. Oysa, bugn biliyoruz ki, klitin paralel postulatnn
olumsuzu ile baka trl matematiksel sonulara
varabiliriz. Bugnk anlaya gre, aksiyomlar
mutlak doru deil de doru olarak kabul edilen
nermelerdir, dolaysyla aksiyomlardan treyen
teoremlerin mutlak doruluk gibi bir iddias yoktur; kabule dayal oluundan teoremler koullu bir
doruluk deerine sahiptirler. zetle, matematiksel dorular, Descartesn sandnn aksine, ontolojik veya mutlak bir zellie sahip deil, koullu
doruluk deerine sahiptir.
Kartezyen Devrim ve Modernite. Moderniteyi
nitelendiren en nemli husus belki de, radikal bir
kopu tezi ve btn yeniliklerin kendisiyle balad sansdr. Descartes ilk modern filozof saylyorsa, bunun sebebi bu tez ve sanda aranmaldr. Aristoculua meydan okuyan Descartesn kendi beslendii kaynaklara, szgelimi hocas Beeckman ve

103

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

Keplere kar tutumu, Platonun vefasz rencisi,

anasnn memelerini kuruttuktan sonra, ona tekmeler savuran bir taya benzeyen Aristoyu anmsatr. Descartes yazlarnda kendini yepyeni bir ey
sunan biri olarak gsterir. Son zamanlarda Descartes zerine yaplan almalar, Descartesn kendi
sunumunun pek de gerei yanstmadn ortaya
koymulardr. (Bir zet iin bkz. [4]). Descartesn
dnceleriyle ald Cizvit eitimi arasndaki sk
balar gzden kamamaldr: Kartezyen zyaam
(otobiyografi) aslnda bir Cizvit zyaamdr [4].
Descartesn dnceleri de kendi devrinin bir rnyd; Latince bir ifade vardr: Veritas filia temporis (Hakikat zamann ocuudur.) Descartesn yazlarn okuyan biri, inanl bir Katolikle kar kar olduunu hemen fark eder. Heideggerin dedii
gibi, Descartesn ortaa skolastiine baml olduunu ve onun terminolojisini kullandn Ortaa bilen herkes grr [4, s. 46]. Buna ramen, aada deineceimiz zere, Descartesn
modern dncenin kuruluunda
ok nemli bir rol olmutur.
Descartesn modern felsefedeki
konumunu ele almak iin, ona yirminci yzylda ynlendirilen eletirilere bakmak kestirme bir yoldur.
Descartesa en kkl eletiri Alman
filozof Martin Heidegger tarafndan
getirilmitir. Heideggere gre, Kartezyen varlk ve gerek anlay (Nietzsche dahil) modern metafizii ekillendirmitir. Descartesla birlikte, var olmak,
temsil edilmenin nesnellii olarak ve gerek,
temsil edilmenin kesinlii olarak tanmlanmtr
[6, s. 127].
Descartes modern felsefenin kurucusu yapan
ey, onun cogito temelli bir epistemoloji peinde
olmasyd. Oysa Heideggere gre yaplmas gereken, ontolojik bir zmleme sunmakt [5]. nk, felsefenin temel sorusu varln anlamna ilikin olduu halde, Descartes kendi aratrmasnda
sumun varlnn anlamn belirsiz brakmt.
Ayrca, Kant hari kartezyen gelenekteki btn filozoflar zaman gzard etmilerdi. Fakat Heideggere gre Kantn da unuttuu ey, Daseinn (insan varl) bir ontolojisini veya znenin znelliinin ontolojik bir zmlemesini sunmakt. Byle bir zmleme sonucu ancak Descartesn d-

alist anlaynn geersiz olduu anlalabilir. Dalist dnce gerei, dnen zne (cogito, res cogitans veya ego) ile zerine dnlen nesneler veya eyler (sum veya res extensa) birbirinden kesin
ekilde ayrlmtr. Oysa, Dasein veya insann varlk tr temelde dnyada-var-olandr; yani insann
varl ele alnd zaman zne ve nesne arasnda
Descartesn sand trden bir ayrm yaplamaz.
nsan varl bir p kutusu veya bir kalem gibi bir
varlk trne sahip deildir, dolaysyla Descartesn sand res cogitanstan kopuk bir res extensa gibi alglanamaz.
Heideggerin Descartesa eletirilerinin kkeni,
modern dnyada her eyin lsnn hesapsal olana indirgenmesi ve bunun dourduu sorunlardr
[3]. Heideggere gre, hesaplama, varln unutulmasnda nemli bir rol oynamtr. Modern teknoloji hesaplamaya dayaldr ki bu hesaplama belli bir matematiksel dncenin rndr. Heideggere gre, ratio kavram Aristoda da bulunur ama Descartes ile birlikte ratio
matematiksel bir hviyet kazanmtr artk. Varl hesaplanabilir ve
niceliksel olarak llebilir olarak
tasarlad iin Descartes ile birlikte
modern teknoloji ilk defa metafiziksel olarak mmkn olmutur. Modern fiziin matematiksel karakteri
modern teknolojinin z iin yolu
demitir. Teknolojinin z daha
ok varl hesaplanabilir olarak
grmesi ve dolaysyla kontrol edilebilir olarak tasarlamasnda yatar.
Sonu. Kartezyen dncede matematiksellik
her eyin lsdr. Her ne kadar Descartes Regulaeden sonraki dnemdeki dncesinde cogitoyu
matematiksel kesinliin nne koymu olsa da,
szgelimi Yntem zerine Sylevde bilgiyi temelinden yeniden ele alrken veya onu reform etmek
iin neriler ortaya atarken, birincil rnei matematiktir. Bir baka deyile, Descartesn sonu gelmez araynn hedefi hep ayn olmutur: kesinlik.
Tanrnn varlnn bir tr matematiksel kantn
vermeye alrken bile Descartesn gds kesinlikten baka bir ey deildir. Metafizik zerine
Meditasyonlarda kantlarnn titizliinden dolay
geometricilerin yntemi (yani karm) dnda bir

104

Matematik Dnyas, 2005 Bahar

yntem izlemesinin mmkn olmadn syler.

Yine ayn almada Descartes, doa bilimlerinin
doada var olan eylerle ilgilendii iin pheli olduu, oysa matematiin sadece dnceyle ilgilendii iin pheden uzak olduunu belirtir. yle ki,
Descartesa gre, matematik, dncenin kendisiyle ilgilendii iin matematiksel nesnelerin var olup
olmamas sorunu yoktur, uykuda da olsak uyank
da olsak matematiksel dnceler iin bir kusur
sz konusu deildir. Bylece Descartes, beinci meditasyonda, aritmetik ve geometriyi ve daha genel
olarak katksz veya soyut matematii duyu organlaryla elde edilen bilginin stne koyar. Tanr dncesini (ve kesinliini) ise matematiksel dnce
(ve kesinlii) ile ayn kategoriye koyar. Hatta kimi
zaman, matematik dahil btn kesin bilginin kaynann Tanr dncesi olduunu syler. Descartesn btn bilimleri reform etme projesini
1619da (Almanyann Ulm ehrinde) grd ryada hayal ettiinden bahsetmitik. Descartes, bu-

nun kendisine ilahi bir ikaz olduuna inanr ve almalara koyulur. Modern rasyonalist dncenin
temsilcisi hiperbolik pheci Descartesn kesinlik
peindeki btn abas iin balang esinini bir ryadan alm olmas garip deil mi?

Kaynaka
1 Descartes, Ren, Discourse on Method and Related Writings, eviren: Desmond M. Clarke, Penguin Books, 1999.
2 Descartes, Ren, Meditations and Other Metaphysical Writings, eviren: by Desmond M. Clarke, Penguin Books,
2000.
3 Elden, Stuart, Taking the measure of the Beitrge: Heidegger, National Socialism and the calculation of the political.
European Journal of Political Theory, 2003, 2 (1), 35-56.
4 Grafton, Anthony, Descartes the Dreamer, Wilson Quarterly, Fall 1996, cilt 20, 96, 36-46.
5 Heidegger, Martin, Being and Time, eviren: John Macquarrie and Edward Robinson, 1962, Harper Collins.
6 Heidegger, Martin, The Age of the World Picture, The Question Concerning Technology and Other Essays, eviren:
William Lovitt, Harper Torchbooks, 1977, 115-154.
7 Sasaki, Chikara, Descartess Mathematical Thought, Kluwer Academic Publishers, 2003.

Pisagor in Mini Ant

Tark Gnersel
Fotoraf: Salih Yurtta

Tark Gnersel
1953 stanbul doumlu.
stanbul niversitesi ngiliz Dili ve Edebiyat mezunu. Yazar. stanbul ehir
Tiyatrosu sanats. mge,
harf, im ve szck gibi
eler kullanarak anlam
grsellikle zenginletiren
ve sk sk mizah ve ironiye
bavuran kendine zg bir
iir dili yaratmtr.

105