-- 1 --

1. UVODNI POJMOVI O NUMERIKOJ MATEMATICI

1.1. ELEMENTI TEORIJE GREAKA
Sve vei broj realnih problema u svim oblastima nauke i tehnike danas se rjeava matematikim modeliranjem, zahvaljujui prije svega intenzivnom razvoju raunarske tehnike.
Umjesto da se vri veliki broj eksperimenata, to je esto dug i skup put, formira se
matematiki model kojim se simulira odreeni proces ili pojava. Model se obino sastoji od
skupa jednaina kojima treba da su opisane sve vanije pojave ili procesi znaajni za
postavljeni problem. Karakteristike sredine ili objekata izraene su kroz koeficijente
jednaina.
Sljedei korak je nalaenje reenja formulisanog matematikog modela. U sluaju
jednostavnih i dosta grubih matematikih modela, rjeenje se moe odrediti analitiki.
Meutim, dobri modeli su najee vrlo sloeni, te se rjeenja ne mogu nai analitikim
metodama. Tada se koriste metode numerike matematike. Od kakvog su znaaja
numerike metode govori i injenica da su se njima bavili i mnogi istaknuti matematiari,
kao to su Newton, Euler, Gauss, Lagrange, Hermite i istaknuti projektanti u svim oblastima
ininjerstva . Posebno intenzivan razvoj oblast numerike matematike doivljava pojavom
elektronskih raunskih maina. Mogunost da se veliki broj raunskih operacija realizuje za
kratko vrijeme dozvoljava numeriko reavanje novih klasa zadataka, na primjer onih
opisanih parcijalnim diferencijalnim jednainama.
Dok je u klasinoj matematici osnovni cilj utvrditi pod kojim uslovima postoji rjeenje
nekog problema i koje su osobine tog rjeenja, zadatak numerike matematike je efektivno
nalaenje rjeenja sa zadatom tanou. Ta tanost treba da bude neto vea od tanosti
koju obezbjeuje matematiki model, ali ne ni suvie visoka, jer se tanost priblinog
reenja i tako nee poveati obzirom na usvojeni model.
ta znai numeriko rjeavanje zadatka i greka rjeenja? Problem odreivanja neke
veliine y na osnovu date veliine x moe se zapisati u obliku
y= A(x ).
Ako je operator A toliko sloen da se rjeenje ne moe eksplicitno napisati ili tano
izraunati, zadatak rjeavamo aproksimativno (priblino). Na primjer, neka operator A
predstavlja integral
b

y = x ( t )dt,
a

pri emu ovaj integral nije mogue izraunati analitiki. Moemo tada napr.:
(1) zamijeniti x polinomom ili nekom drugom funkcijom x iji se integral moe izraunati,
(2) ili zamjeniti integral integralnom sumom i x ( t i )t i , koju moemo izraunati.
Znai, u ovom sluaju, priblina metoda se sastoji:
(1) u zamjeni date veliine x(t) njoj bliskom veliinom x i (ili)
(2) u zamjeni operatora A bliskim operatorom A ,
kako bi se vrijednost y = A ( x ) mogla izraunati. Grekom se ocjenjuje koliko je priblino
rjeenje y blisko tanom rjeenju y. ta se podrazumijeva pod pojmom "blisko" zavisi od
prostora u kome je definisan problem i u njemu uvedene metrike, tako da pojmove prostor
i metrika (ili metriki prostor) treba definisati, to e biti uraeno u sljedeem poglavlju.

-- 2 --

Uzroci greke mogu biti razliiti i, obzirom na porjeklo greke, ona moe biti:
1. neotklonjiva greka,
2. greka metode ili greka odsijecanja,
3. raunska greka ili greka zaokruivanja.
Neotklonjiva greka nastaje zbog nedostataka matematikog modela ili greaka
ulaznih podataka. Neotklonjiva je u tom smislu da ne zavisi od primjenjenog matematikog
aparata.
Greka metode nastaje usljed toga to se operator ili ulazne veliine zamjenjuju
priblinim veliinama (integral integralnom sumom, izvod kolinikom razlika, funkcija
polinomom, itd.), ili to se beskonani iterativni proces zamjenjuje konanim algoritmom.
Numerika metoda se obino konstruira tako da u njoj postoji neki parametar ijim izborom
se moe mijenjati greka metode, u tom smislu da greka tei nuli kada taj parametar tei
odreenoj granici. Detaljnije e biti rijei o ovim grekama kada budu izloene konkretne
metode.
Koja od ovih greaka ima najvei uticaj ne moe se rei u opem sluaju. Tenja je da
sve navedene greke budu istog reda. Nema smisla npr. koristiti numeriki metod sa
tanou reda 10-6, ako je greka zaokruivanja reda 10-2.
Pri izboru numerikog metoda se vodi rauna da on obezbjeuje dobijanje priblinog
rjeenja sa unaprijed zadanom tanou.
Ako postoji vie metoda koji zadovoljavaju taj uslov, onda se prednost daje metodu
za iju realizaciju je potreban manji broj raunskih operacija, koji zauzima manje prostora u
memoriji raunara i koji je logiki prostiji, pa se bre realizuje.
Najee ni jedan numeriki metod nema sva nabrojana svojstva, pa se u svakoj
konkretnoj situaciji odluuje koji je najpogodniji.
Primjer 1. Elementarna funkcija xe za male vrijednosti x moe se izraunati pomou reda
x x
+ + .
1! 2!
Meutim, ovaj razvoj se mora od nekog lana odsjei.
e = 1 +

Primjer 2. Kod izraunavanje korjena jednaine

x a = 0 (a > 0),
navikli smo da rjeenjem nazovemo x = a . Meutim, simbol 
predstavlja samo
operator kao i u sluaju integrala (1) i ne daje algoritam za izraunjavanje broja x. Jedan od
algoritama mogue je provesti pomou niza


x = a, x = x +   n = 0, 1, 2,... .



Kasnije emo u okviru razmatranja metoda za rjeavanje jednaina (Nevton-Raphsonovog

metoda) dokazati da niz x  konvergira vrijednosti a kad n . Za neko konano n
kaemo da je x x ili zapravo da je x = x , gdje je x priblino rjeenje ili aproksimacija
za a . Kako se u praktinim izraunjavanjima zahtijeva odreena tanost , to zapravo
znai da se za tanu vrijednost
vrijednost x = a koja nam, zaprvo, ostaje nepoznata usvajamo
priblini broj x koji zadovoljava uslov 9x x 9 < ; .
Podsjetimo se definicije granine vrijednosti limesa niza

min x = x @ > 0 n  N n > n 9x x 9 < ;G,

>

-- 3 --

da bi istakli kako osnvne ideje numerike matematike priblino i tano (tj. aproksimacija),
kao uostalom i itava numerika matematika nije nikakva nova matematika nego je
prirodan nastavak matematike koju smo izuavali u diplomskom studiju.

1.2. TANI I PRIBLINI BROJEVI

U procesu raunanja se pored tanih javljaju i priblini brojevi. Ako je npr. potrebno
izraunati obim kruga iji je poluprenik 5, taan rezultat je10
. Pri raunanju proizvoda broja 10 i
broja mi koristimo taan broj 10
i neku aproksimaciju broja .
U zavisnosti od eljene tanosti rezultata mi emo taan broj zamijeniti nekom njegovom
aproksimacijom, napr. 3.14, 3.141 itd.
Priblian broj a je broj koji se neznatno razlikuje od tanog broja A i koji ga zamjenjuje u procesu
raunanja (kae se i da je broj a aproksimacija broja A ).
S obzirom na ovo, u prethodnom primjeru je A= , a = 3.14 ili a = 3.141, itd.
Jasno je da priblian broj broja A nije jednoznano odreen. Ako je broj a priblian broj
(aproksimacija) za taan broj A, onda piemo a A.
Razliku izmeu tanog broja A i njegove aproksimacije a nazivamo grekom priblinog broja a i
piemo
a = A - a.
Ponekad se i razlika a -A naziva grekom.
Ako je pored priblinog broja a poznata i njegova greka, tada je
A = a + a.
Greka a priblinog broja a moe biti kako pozitivna tako i negativna, u zavisnosti od
toga da li je a < A ili je a > A.
esto nam nije bitan znak greke ve samo njena apsolutna vrijednost.
Zbog toga se uvodi pojam apsolutna greka priblinog broja a:
= lal =lA- al.
Pod uslovom da je poznat taan broj A, koritenjem ove formule moemo izraunati apsolutnu
greku priblinog broja a. Ali, najee je taan broj A nepoznat. Zbog toga se umjesto nepoznate
teorijske apsolutne greke uvodi njena ocjena odozgo, tj. granica apsolutne greke. Granicom
apsolutne greke priblinog broja a nazivamo broj a koji nije manji od apsolutne greke tog broja,
tj.
a = lA -al.
Jasno je da granica apsolutne greke nekog priblinog broja nije jednoznano odreena. Ako je
a granica apsolutne greke priblinog broja a, tada je svaki broj, koji nije manji od a, takoe
granica apsolutne greke.
Odreivanjem granice apsolutne greke priblinog broja a se odreuje i interval unutar kojeg se
nalazi taan broj A:
a - a A a + a .
esto se ove nejednakosti uslovno zapisuju u obliku
A = a a .

-- 4 --

Primjer 1.1.
Odrediti granicu apsolutne greke priblinog broja a = 3.14 koji zamjenjuje broj .
Rjeenje.
Kako je 3.14 < < 3.15, slijedi da je = I - a I < 0.01, pa za granicu apsolutne greke priblinog
broja a moemo uzeti a = 0.01.
Broj a = 0.001 je granica apsolutne greke priblinog broja a = 3.141 za taan broj , jer je
3.141 < < 3.142.
Poto se granica apsolutne greke a ne odreuje jednoznano, u praksi se nastoji da
ona bude to manja jer se na taj nain smanjuje interval unutar kojeg se nalazi taan broj.
Prilikom zapisivanja priblinih brojeva koji su dobijeni nekim mjerenjima
i granica apsolutne greke.

esto se daje

Neka je npr. mjerenjem neke duine dobijena vrijednost l = 105 cm sa tanosu 0.5 cm. To
znai da je L = 105 cm 0.5 cm, tj. 104.5 cm L 105.5 cm.
Neka su vrena dva mjerenja poslije kojih su dobijeni rezultati
L1 = 215 cm 0.5 cm i L2 = 5 cm 0.5 cm.
U oba ova mjerenja granica apsolutne greke je 0.5 cm, ali je jasno da je prvo mjerenje tanije
od drugog.
esto nije dovoljno znati samo apsolutnu greku ili granicu apsolutne greke. Za ocjenu kvaliteta
mjerenja je bitna i greka koja se pravi u odnosu na jedinicu mjere, odnosno relativna greka.
Relativnom grekom priblinog broja a nazivamo kolinik apsolutne greke
tog broja i apsolutne vrijednosti tanog broja A i piemo

=
( A 0) .
A
Poto je taan broj A najee nepoznat,uvodi se pojam granice relativne greke
priblinog broja a.
Granicom relativne greke priblinog broja
od relativne greke tog broja, tj. a .
Iz a / A slijedi a . A , pa je
priblinog broja a i moemo pisati
a = A . a

a nazivamo broj
a . A

a koji nije manji

granica apsolutne greke

Kako je A a, esto se umjesto ove formule koristi formula

a = a . a

odnosno:
a =

a
a

Imajui ovo u vidu, jednakost A= a a se moe zapisati u obliku:

A = a ( 1 a).

-5-

Ako se vratimo ranijim mjerenjima L 1 i L 2 , izlazi

L1 =

L1
L1

L
0.5 cm
1
0.5 cm 1
, L2 = 2 =
=
= ,
215 cm 430
L2
5 cm
10

odakle zakljuujemo da je granica relativne greke prvog mjerenja ak

43 puta manja od granice relativne greke drugog mjerenja. U tom smislu
je prvo mjerenje i bilo tanije od drugog mjerenja.
Relativna greka se esto izraava u procentima (tj. promilima), tako da je

a = 100 a % tj. a = 1000 a o

a
a oo

Primjer 1.2.
Neka taan broj A Iei na segmentu [15.02,15.10]. Odrediti neku njegovu
priblinu vrijednost, a zatim odrediti granice apsolutne i relativne greke
dobijenog priblinog broja.
Rjeenje.
Z a p r i b l i n u v r i j e d n o s t b r o j a A m o e m o n p r . u z e t i s r e d i n u po sm atr ano g
s e gm enta , tj . b ro j a = 15. 06. T ad a je | A - a | 0 .4, p a m o e m o u z e t i z a
g r a n i c u r e l a t i v n e g r e k e a = 0 . 4 , a z a granicu relativne greke
a = a / I a I = 0.4/15.06 = 0.0266 = 2.66%.

1.3. ZNAAJNE I SIGURNE CIFRE. ZAOKRUIVANJE BROJEVA

Svaki realan broj a
decimalnog razlomka
(1.1)

moe se zapisati

u obliku konanog ili beskonanog

a = ( 1 10m + 2 10m-1 + ... + n 10 m n + 1 + ... ),

gdje su i cifre broja a (

i { 0,1,...,9 }), pri emu je 1 0.
Napr. brojevi 234.576 i 0.0213 se zapisuju u obliku
234.576 = 2 10 2 + 3101 + 4 10 + 510 - 1 + 7 10 - 2 + 6 10 - 3
0.0213 = 2-10 - 2 + 110 - 3 + 3 10 - 4 .
Znaajne cifre nekog broja su sve cifre u njegovom zapisu polazei od prve
cifre sa lijeve strane koja je razliita od nule. Znaajne cifre brojeva
a = 20.101, a = 0.0302, a = 0.015400
su sve podvuene cifre. Prvi i trei broj imaju po pet, a drugi broj ima tri
znaajne cifre.
Znaajna cifra nekog priblinog broja je sigurna ako apsolutna greka tog broja
nije vea od polovine jedinice koja odgovara toj cifri.
Dakle, cifra n priblilnog broja a zapisanog u obliku (1.1) je sigurna ako je
( 1.2 )
= | A - a|| 10m - n+1.

-6-

Ako je neka znaajna cifra priblinog broja sigurna, onda su sigurne i sve znaajne cifre koje se
nalaze lijevo od nje. Zato se esto kae da je prvih n znatajnih cifara 1 , 2 , . . . , n broja (1.1)
sigurno ako za apsolutnu greku tog broja vai nejednakost (1.2).
Tako priblian broj a = 42.00 u odnosu na taan broj A = 41.95 ima sigurne prve tri znaajne cifre
jer je
= I A - a I = 0.05 10-1,
dok priblilan broj b = 0.0304500 u odnosu na taan broj B = 0.03045007 ima sigurnih
pet znaajnih cifara jer je u tom sluaju
= I B -b I 0.00000007 = 0.07. 10-6 < 10-6.
U oba sluaja su sigurne cifre podvuene.
Poto se umjesto apsolutne greke = I A - a I obino koristi neka granica apsolutne greke a ,
nejednakost (1.2) u definiciji sigurne cifre se zamjenjuje nejednakou
a 10m-n+1.
jer ako vai ova nejednakost, onda vai i nejednakost (1.2).
Ako za priblian broj (1.1) znamo da ima n sigurnih cifara, onda za granicu apsolutne greke tog
broja moemo uzeti
a = 10m-n+1.
U svim matematikim tablicama su po pravilu sve navedene znaajne cifre sigurne.
Ponekad se kae da je cifra n priblinog broja (1.1) sigurna u irem smislua ako
umjesto nejednakosti (1.2) za apsolutnu greku tog broja vai nejednakost
110m-n+1.
Tako bi ranije navedeni priblini broj a = 0.0304500 u odnosu na taan broj A = 0.03045007 imao
est cifara sigurnih u irem smislu jer je
= I A - a I = 0.7.10-7 < 1.10-7,
jer je m = - 2, te je -2-n+1=-7, tj. n = 6.
U praktinim raunanjima smo esto u prilici da brojeve sa velikim brojem znaajnih cifara
zaokruujemo, tj. da ih zamjenjujemo sa brojevima koji imaju manje znaajnih cifara. Da bismo
neki broj zaokruili na n znaajnih cifara treba odbaciti sve cifre desno od n -te znaajne cifre. Pri
tome treba potovati sljedea pravila zaokruivanja:
1 ako je prva odbaena cifra manja od 5, ostaviti nepromijenjene zadrane cifre;
2 ako je prva odbaena cifra vea od 5, uveati za 1 posljednju zadranu cifru;
3 ako je prva odbaena cifra jednaka 5, a bar jedna cifra iza nje razliita od nule, uveati za 1
posljednju zadranu cifru;
4 ako je prva odbaena cifra jednaka 5, a iza nje su sve nule, ostaviti nepromijenjenu posljednju
zadranu cifru ako je ona parna, a uveati je za 1 ako je ona neparna ( pravilo parne cifre).
Koristei ova pravila zaokruivanja broj a se zamjenjuje brojem a tako da je apsolutna greka
zaokruivanja \a -a^\ minimalna. Naime, ta greka nije vea od polovine jedinice posljednje
zadrane cifre.

-7-

Primjer 1.3.
Zaokruiti broj e = 2.7182818.. .
na 3, 4, 5, 6 znaajnih cifara, a onda odrediti granice apsolutnih greaka zaokruivanja.
Primjer 1.4. Zaokruiti brojeve a = 2.7500 i b = 0.125000 na dvije znaajne cifre.
Rjeenje. Na osnovu pravila parne cifre u ovom sluaju dobijamo
a 1 = 2 . 8 , b 1 = 0.12.
S obzirom na navedena pravila zaokruivanja, ako se neki t a a n b r o j A
z a o k r u i n a n z n a a j n i h c i f a r a , o n d a s u s v e znaajne cifre dobijenog
priblinog broja sigurne.
1.4. GREKE ARITMETIKIH OPERACIJA
Razmotrimo sada uticaj greaka zaokruivanja na konaan rezultat dobijen
izvravanjem nekih raunskih operacija. Greku koja pri tome nastaje nazivamo
rauns kom gre kom. Neka su A1 , A2 ,...,A n tani brojevi i a 1 , a 2 , . . . , a n neke
njihove aproksimacije.
n

Tada je A = A i zbir tanih brojeva,a a = a i zbir njihovih aproksimacija.

i =1

Pretpostavimo
a1 , a2 ,, an

i =1

da
su
priblinih

nam
poznate
granice
brojeva a1,
a2 ,..., an.

apsolutnih
greaka
Postavlja se p r o bl em

o d r e i van j a
gr an i c e
ap s o lu t n e
gr e k e
n j i ho vo g
zbira
a.
U
tom cilju
napiimo greku
priblinog zbira a u
obliku
A -a =
(A 1
-a l ) + (A 2
-a2)
++
(Anan).
Odavde se dobija ocjena apsolutne greke:
A a A1 a1 + A 2 a 2 + L + A n an a1 + a2 + L + an ,
pa je:

a = a1 + a2 + L + an
granica apsolutne greke priblinog zbira a. Dakle, za granicu apsolutne
greke priblinog zbira moemo uzeti zbir granica apsolutnih greaka
sabiraka.
Na osnovu ovoga se moe formulisati praktino pravilo za sabiranje
priblinih brojeva razliite tanosti:
1 izdvojiti broj ili brojeve sa najmanjim brojem decimalnih mjesta,
2 p r e o s t a l e b r o j e v e z a o k r u i t i t a k o d a i m o s t a n e j e d n o decimalno
mjesto vie nego kod izdvojenih brojeva, tj. zadrati jednu rezervnu
cifru,
3 izvriti sabiranje uzimajui u obzir sva zadrana decimalna mjesta,
4 dobijeni rezultat zaokruiti odbacujui jedno decimalno mjesto.
Primjer 1.5.
I z r a u n a t i z b i r p r i b l i n i h b r o j e v a : a 1 = 0 . 1 7 3 2 , a 2 - 1 7 . 4 5 , a3 =
0.000333, a 4 - 204,4, a 5 = 7.25, a 6 = 144.2, a 7 = 0.0112 ije su sve cifre
sigurne, pa ocijeniti ukupnu greku rezultata.
Rjeenje.
Izdvojimo brojeve a4 = 204.4, a 6 = 144.2 koji imaju najmanje decimalnih
mjesta. To su ujedno brojevi sa najmanjom tanou jer je za njih
1
a4 = a6 = 101 = 0.05 .
2

-8-

Zaokruimo preostale brojeve na dva decimalna mjesta, a onda izvrimo

sabiranje. Dobijamo
0.17 + 17.45 + 0.00 + 204.4 + 7.25 + 144.2 + 0.01 = 373.48 .
Konano, dobijeni zbir 373.48 zaokruujemo na jedno decimalno mjesto to
nam daje priblini zbir 373.5.
Ocijeniemo ukupnu greku rezultata.
Neka je 1 - zbir granica apsolutnih greaka polaznih podataka
1 = 10- 4 + 10-2 + 10-6 + 10-l + 10-2 + 10-1 + 10-4 =
= 0.1101005 < 0.111,
2 -apsolutna vrijednost zbira greaka zaokruivanja sabiraka
2 = 10.0032 + 0.000333 + 0.00121 = 0.004733 < 0.005,
i 3- greka zaokruivanja priblinog zbira: 3 = 0.02.
Zato je ukupna greka dobijenog rezultata
= 1+ 2 + 3 0.111 + 0.005 + 0.02 = 0.136 < 0.2,
pa je traeni zbir jednak 373.5 0.2.
Ako su svi sabirci ai istog znaka, lako se moe dokazati da granica relativne greke a zbira
a nije vea od maksimalne granice relativne greke nekog od sabiraka ai tj.
a max {a1 , a2 , . . ., an }
Razmotrimo sada uticaj greaka zaokruivanja na oduzimanje
priblinih brojeva.
Neka su A1 i A2 tani brojevi, a a1 i a2 neke njihove
aproksimacije.
Ako je A = A1 - A2 tana razlika, tada je a = a1 - a2 priblina
vrijednost te razlike.
Kako je : Aa = (A1a1) (A2a2),
bie
|A - a| |A1 a1| + |A2 - a2 |,
pa za granicu apsolutne greke pribline vrijednosti razlike a moemo uzeti:

a = a1 + a2 .
Tada je granica relativne greke razlike a jednaka

a =

a a1 + a2
=
a
a

Ako su brojevi a 1 i a 2 skoro jednaki, tada granica relativne greke a razlike

a moe biti veoma velika ak i u sluaju da su granice apsolutnih i relativnih
greaka priblinih brojeva a 1 i a2 veoma male.
Ovo znaci da pri oduzimanju priblino jednakih brojeva dolazi do gubitka
tanosti.
Radi ilustracije, neka treba oduzeti pribline brojeve a i = 5.135 i a 2 = 5.125 ije su
sve cifre sigurne.
1

3
To znai da je a = a = 2 10 .
1

Oduzimanjem dobijamo a = a1 - a2 = 0.010 .

Ako izraunamo granice relativnih greaka brojeva a1 , a2 i a,

-9-

dobijamo:
a
a
0.0005
0.0005
a1 = 1 =
0.0001, a2 = 2 =
0.0001,
a1
5.135
a2
5.125
a1 =

a a1 + a2 0.001
=
= 0.1 .
=
a
a
0.010

Vidimo da je granica relativne greke razlike a oko 1000 puta vea od granice
relativne greke brojeva al i a2. Zbog ovoga se preporuuje prethodna transformacija
izraza u kojima se javlja oduzimanje priblino jednakih brojeva.
Primjer 1.6.
Izraunati razliku: A = 6.27 6.26 sa tri znaajne cifre.
Rjeenje.
Posto je
0.00200.

6.27 = 2.503996... i

6.26 = 2.501999... , traeni rezultat je a =

Dakle, da bis mo do bili razlik u s a tri znaajne cifr e treba umanjenik i

umanjilac znati sa est znaajnih ci fara jer se pri oduzimanju gube tri znaajne
cifre. Traenu razliku je mogue izraunati i na drugi nain:

A = 6.27 6.26 =

6.27 6.26

)(

6.27 + 6.26

6.27 + 6.26

)=

0.0100
6.27 + 6.26

0.0100
= 0.00200.
2.50 + 2.50

Dakle, dobili smo isti rezultat iako smo

cifre.

6.27 i 6.26

raunali samo sa tri znaajne

Meutim, nije uvijek mogue transformisati izraz u kojem se javlja

oduzimanje priblino jednakih brojeva. U tom sluaju se koristi sljedee
pravilo:
ako se pri oduzimanju bliskih brojeva a1 i a2 gubi m znaajnih
cif ara, a elimo dobiti rezultat sa n znaajnih cifara, tada
brojeve a 1 i a 2 treba uzeti sa m + n znaajnih cifara.
Neka je A = A1 A2 proizvod tanih brojeva A1 , A2 i a = a1a2
proizvod njihovih aproksimacija a1 , a2 .
Pretpostavljajui da su nam poznate granice relativnih greaka

a1 i a2

priblinih brojeva ai i a2 , odrediemo granicu

relativne greke proizvoda a = a1 a 2 .

Ako su 1 i 2 greke priblinih broeva a i i a 2 , tada je
A1 = a1 + 1 , A2 = a2 + 2, pa je
A = A1 A2 = (a1 + 1 ) ( a2 + 2 ) = a1a2 + a1 2 + a2 1 + 1 2 .
Odavde dobij amo ocjenu greke
A1 A 2 a1a 2 a1 2 + a 2 1 + 1 2 .
Posto je posljednji lan na desnoj strani ove nejednakosti mali,

-10-

moemo ga odbaciti.
Dijeljenjem lijeve i desne strane dobijene jednakosti sa |a|| = |a1a2|, dobijamo:
A a 1 2

+
= a1 + a 2 .
a
a1
a2
Ovo znai da za granicu relativne greke proizvoda a =a1 a2 m oem o uz eti

a = a1 + a2 .
U optem sluaju, kada je A = A 1 A 2 ... A n i a = a 1 a 2 ... a n imamo

a = a1 + a2 + L + an .
Poto
smo
odredili
koritenjem formule:

granicu

relativne

greke

proizvoda

a,

a = a a
moemo odrediti i granicu apsolutne greke proizvoda.
Pri mnoenju priblinih brojeva sa razliitim relativnim grekama treba
postupiti na sljedei nain:
1

uoiti broj sa najmanjom tanou,

2 zaokruiti preostale brojeve tako da oni imaju jednu znaajnu cifru vie
nego to uoeni broj ima sigurnih cifara,
3 kod izraunatog proizvoda zadrati onoliko znaajnih cifara koliko ranije
uoeni broj ima sigurnih cifara.
Primjer 1.7.
Izraunati proizvod priblinih brojeva a1 = 3.6 i a2 = 84.489 ije su sve cifre
sigurne, a zatim odrediti granice relativne i apsolutne greke dobijenog
proizvoda.

1
1
Rjeenje. Kako je a1 = 101 i a2 = 103 , uoimo manje taan broj a1 koji ima dvije
2
2
sigurne cifre. Broj a2 emo zaokruiti na tri znaajne cifre i izvriti mnoenje.
Dobijemo 3 . 6 84.5 = 304.20. Konano emo dobijeni proizvod zaokruiti na dvije
znaajne cifre i rezultat zapisati u obliku 3 . 0 1 0 2 .
Izraunaemo sada granicu relativne greke:
a1 a2 0.5 101 0.5 103
a = a1 + a2 =
+
=
+
= 0.01389 0.014 .
a1
a2
3.6
84.489
Granica apsolutne greke:
a = I a l a = 3 . 0 1 0 2 0.014 = 4 . 2 .
O v o z n a i d a j e A = 3.0 1 0 2 4 . 2 .
Na kraju emo analizirati uticaj greaka zaokruivanja na operaciju dijeljenja:
Neka je A =Al/A2 i a = at/a2 , gdje su A1 ,A2 tani brojevi i a 1 , a 2
neke njihove aproksimacije ( a l 0, a2 0 ) . Zapisujui tane brojeve A1 i
A2 u obliku:
A 1 = a 1 + 1 , A 2 = a 2 + 2
gdje su 1
i 2
greke priblinih brojeva a 1
i a 2 , dobijamo

-- 11 --

Aa =

A 1 a1 a1 + 1 a 1 a 2 1 a1 2
.
=
=
A 2 a2 a 2 + 2 a 2 a 2 ( a 2 + 2 )

Odavde je:
a a
a2

Aa
= 2 1 1 2 =
1 2 .
a
a1 ( a 2 + 2 )
a 2 + 2 a1 a 2

2 malo
a2
1,
a2 + 2
pa iz prethodne jednakosti dobijamo:
Uzimajui

obzir

da

je

odnosu

na

a 2,

moemo

staviti:

a a

Aa

1 2 1 + 2 1 + 2 = a1 + a2 .
a
a1 a 2
a1
a2
a1
a2

Prema tome, granica relativne greke kolinika a = a1 a 2

relativnih greaka brojnika i nazivnika, tj.

je jednaka zbiru granica

a = a1 + a2 .
Znajui granicu relativne grake, granicu apsolutne greke kolinika odreujemo
formuli:
a
a = a a = a1 + a2 1 .
a2

Pri d i j e l j e n j u dva priblina broja treba postupiti na sljedei n a i n :

1 uoiti manje taan broj,
2 0 drugi broj zaokruiti tako da on ima jednu znaajnu cifru vie
nego to uoeni broj ima s i g u r n i h cifara,
30
kod izraunatog kolinika zadrati onoliko znaajnih cifara ko l i ko
m a n j e t a an b r o j im a s i g u rn i h ci f a r a .
Primjer 1.8.
Izraunati kolinik priblinih brojeva a 1 = 5.7351 i a2 = 1.23 i j e
su
sve
cifre
sigurne,
a
zatim
odrediti
granice
relativne
i
apsolutne greke dobijenog k o l i n i k a .
Rjeenje.
Kako su sve cifre brojeva a1 i a2 sigurne, granice apsolutnih greaka t i h
1
1
brojeva su: a1 = 104 i a2 = 102 , pa je broj a2 manje taan.
2
2
Zaokruziemo broj a 1 na etiri znaajne cifre i izraunati kolinik :
5.735:1.23 = 1 . 6 6 ,
pri emu je rezultat zaokruen na tri znaajne cifre koliko manje taan broj a 2 ima
sigurnih cifara.
Granicu relativne greke kolinika raunamopo formuli

po

-12-

a = a1 + a2 ,
odakle dobijamo
a a
0.00005 0.005
a = 1 + 2 =
+
= 0.000009 + 0.0041 = 0.004109 0.0041.
a1
a2
5.735
1.23
Granica apsolutne greke kolinika je
a = l a l a = 4 . 6 6 0 . 0 0 1 1 0.02.
1.5. ZADACI ZA VJEBU
1.
Zaokruiti sljedee brojeve na etiri znaajne cifre, a onda odrediti apsolutne i
relativne greke dobijenih priblinih brojeva
a) 1.12104 b) 0.2573172 c) 0.022350 d) 1.47501.
2. Odrediti broj sigurnih cifara kod sljedeih brojeva ako su
poznate granice apsolutnih greaka tih brojeva
a) 2.1514; 0.25x10 -2 b)0.01132; 0.1x10 -3 c) 14.00231; 0.5x10-4.
3. Izraunati zbir priblinih brojeva 0.348, 0.1256, 7.31, 80.050,
9.31, 3.5 ije su sve cifre sigurne.
4. Izraunati razliku priblinih brojeva a1 = 3.141, a2 = 3.140
ije su sve cifre sigurne, a onda odrediti granicu relativne greke te razlike, pa
je uporediti sa granicama relativnih greaka brojeva a1 i a2 .
5. Izraunati proizvod priblinih brojeva a1 = 0.253, a2 = 3.49, ije su sve
cifre sigurne, a onda odrediti granice relativne i apsolutne greke
dobijenog proizvoda.
6. Izraunati kolinik priblinih brojeva a1 = 7.89, a2 = 2.31102, ije su sve
cifre sigurne, a onda odrediti granice relativne i apsolutne greke
dobijenog kolinika.