www.eemdersnotlari.

com
TERMODNAMKN KNC
KANUNU ve ENTROP
Durmu Hocaolu
Ders Notu
Kasm 2008

Termodinamiin Kurucusu

Nicolas-Leonard Sadi Carnot

(1 Haziran 1796, Paris - 24 Austos 1832, Paris)

I. BLM

TERMODNAMKN
KNC KANUNU

Giri
Sanyi ann en byk yenilii ve onu bir devrim yapan yan, hi phesiz,
Babalar ve Oullarn ba kahraman Bazarovun ifdesiyle, maddenin iindeki
gc kefetmesi olmutur; bu gcn kefi fizik bilimini, onu insann emrine tbi
klmak ise, mhendisliin baarsdr. Bu sretle idealar dnyasndan nesneler
dnyasna, lhti/ulv lemden nst/sfl leme indirilen, et ekemie brnen
bilimin insann emrine msahhar kld bu g, esas olarak, herhangi bir enerji
trnn mekanik enerjiye tahvl edilmesi essna dayanmaktadr. Bu noktada
karmza kan ilk husus, Helmholtz tarafndan kefedilen Enerjinin Korunumu
Kanunudur. Lavoisiernin Maddenin Korunumu Kanununun tamamlaycs
kabl edilen ve fiziin en salam kanunlarndan olan bu kanun, enerjinin hibir
trnn yoktan var edilemediiini, var olan enerjinin de yok edilemediini;
enerjinin ancak, bir trden bir baka tre dntrlebileceini ngrmektedir.
Bu kanunun termodinamikteki uygulamas, I. Kanundur.

Modern kimyann kurucusu, Maddenin Korunumu Kanununun kifi,

Fransz htillinin, kendisini giyotine gndererek dllendirdii AntoineLaurent de Lavoisier (1743-1794) ve fizyolog ve fiziki, Maddenin
Korunumu Kanununun kifi, yaad dnemde Fiziin Babakan"
olarak adlandrlan Hermann Helmholtz (121-1894) (Ludwig Knausun 1881
tarihli portresi)

Termodinamiin I. Kanununa gre, belirli bir V hacminde belirli bir P basnc

altnda bulunan ve izole edilmi, yni dardan ieriye veya ieriden darya
herhangi srette bir kaak sz konusu olmayan bir sistemdeki belirli bir gaz
ktlesinin burada bu gaz ktlesine cisim denmektedir P-V diyagramn gz
nne aldmzda, cismin P ve V deerlerinin bir yol boyunca 1 hlinden 2 hline
deitiini, bir Q ss aldn ve W iinin yapldn kabul edelim. Q, s
transferi ile cisme ilve edilen enerji, W ise i yaplarak cisimden alnan enerjidir.
Bu takdirde Q W fark, U1, cismin 1. haldeki i enerjisi, U2 ise cismin 2. haldeki
i enerjisi olmak zere, Enerjideki U =U2-U1 farkna [i enerji deiimine]
tekabl edecektir:
Q-W = U (= U2-U1 (1)
te bu fark, P-V diyagramndaki yoldan, yni cismin ilk konumundaki P ve
deerlerinden yola karak ikinci konumdaki P ve V deerlerine hangi
gzerghtan gidildiinden bamszdr. Termodinamiin Birinci Kanunu
olarak bilinen bu olgusal gerekliin szl ifdesi, bir cismin i enerjisindeki
deiim yoldan bamszdr eklinde olup, kantitatif ifadesi, Q, cisim tarafndan
alnan Is, W ise yaplan olmak zere, u ekildedir:

Q = U ( U2-U1)+ W (2)
Bu takdirde Termodinamiin Birinci Kanununun szl ifdesi u ekli
alacaktr: Bir cisme verilen Is, cismin i enerjisindeki deiim ile yaplan iin
toplamna eittir.
Buradan,

U = U2-U1 = Q W (3)
veya,
Q = W + (U2-U1)= W+ U (4)
ifdesi elde edilir.
Burada,
U >0 [U2 >U1] ise cismin i enerjisi artar,
U < 0 [U2 <U1] ise cismin i enerjisi azalr.

Bu son bantya dikkat edilecek olursa, aka grlmektedir ki, bu ifde

enerjinin korumundan baka birey deildir: Sisteme bir Q ss girmekte ve bu
snn bir ksm sistemde bir W ii yapmak iin harcanrken, geri kalan ksm da
U = U2-U1 eklinde ifde edilen bir i enerji deiimine sebebiyet vermektedir
ve sonu olarak, sisteme giren enerji (Q) ile sistemdeki toplan enerji (W + (U2U1)) eitlenmekte, yni, hibir enerji yok oluu vuku bulmamaktadr.
I. Kanunu tamanlayan II. Kanun ise, daha farkl bir ey sylemektedir: zole
edilmi bir termal ilemde, sisteme giren toplam enerji (Q) ile sistemde ie
dnen enerji (W) ve i enerjide deimeye yol aan enerjinin ( U ) toplam
eittir, yni, enerjinin korunumu kanunu geerlidir; ancak, buna mukabil, (4)
numaral denklemin sa tarafndan sol tarafna bire-bir bir dnm mmkn
deildir; yni, sistemde elde edilen W ii ve U i enerji deiiminin geriye
dndrlerek tekrar ayn Q ssnn elde edilmesi imknszdr; mutlaka,
sfrlanmas mmkn olmayan bir kayp sz konusudur. Eer byle olmasa idi,
enerjiyi yaratamamakla berber, bir sonsuz dng elde etmek mmkn olabilirdi.
mdi, nasl ki Enerjinin Korunumu Kanunu ve onun bir termal uygulamas olan
Termodinamiin I. Kanunu, enerjinin yaratlamazl dolaysyla, eski fiziin ezel
hlys olan Devri Dim Makinasna1 (Perpetuum Mobile) btn kaplar
kapatmakta ise, Termodinamiin II. Kanunu da sonsuz bir dng elde etmeye
btn kaplar kapatmakta ve btn termal srelerin sonlu ve bitimli olmas
gerektii sonucunu karmaktadr.

Devri Dim Makinas iin, bkz.: EK NOT: II: Termodinamik Kanunlar ve Devr-i
Dim Makinalar (Perpetuum Mobile)

te bu, termal poroseslerin geriye dndrlemezlik

tersinmezlik) zellii, ileride Entropi bahsinde de greceimiz
kanlmaz olarak bir termal lme gidiini mir olan en
hkmndedir.
imdi, termal srelerde Termodinamiin II. Kanununa biraz
bakalm:2

(irreversibility,
gibi, Evrenin
temel kanunu
daha yakndan

Mekanik enerjinin dorudan doruya elde edildii su kuvveti mstesna

enerji stoklarnn ou petrol veya kmr gibi yaktlar eklindedir ve enerji
bunlarda i enerji olarak depo edilmitir. Yanma ilemi i enerjiyi serbest
hale geirir ve sya dntrr. Bu ekildeki enerji meskenlerin
stlmasnda, piirmede, yahut baka kimyasal veya fiziksel ilemler hasl
etmek iin bir frn yksek scaklkta tutmakta kullanlabilir. Fakat bir
makinay altrmak yahut bir vastay yrtmek veya bir mermiyi frlatmak
iin s mekanik enerjiye dntrlmelidir, ve makina mhendislerinin
problemlerinden biri bu dnm mmkn olan en byk verimle
yapmaktr.
enerjinin dorudan doruya mekanik enerjiye dnt yalnz bir tip
ilem vardr ve bu, kimyasal cisimlerin elektrolitik bir pilde terkip edilmi
olduu haldir. Dier btn metodlar i enerjinin sya dnm ara admn
ihtiva ederler. Deiimler ematik olarak
enerji Is Mekanik enerji
eklinde gsterilebilir.
enerji Is
ile gsterilen ilem bir glk arzetmez. Tabi en ok bilinen misal kmr,
petrol yahut gazn yanmasdr. Bu itibarla problem
Is Mekanik enerji
ye indirgenmi olur.
Her eyden nce aikrdr ki bu dnm daima buhar makinas, gazolin
motoru yahut diesel motoru gibi bir makinann kullanlmasn gerektirir.
lk bakta, problem g grnmyor; nk biliyoruz ki 1 kal=4,18 juldr
ve her kalorilik termal enerji bize 4,18 jullk mekanik enerji temin edecek
zannedilir. Mesel bir kg kmr yannca takriben 7500 kcallik s hasl
edecek ve 7500X103X 4,18 jullk mekanik enerji temin edecei zannedilir.
Halbuki hakik buhar makinalar bu deerin ancak % 5den % 30a kadarn
temin ederler. Geriye kalan % 70den % 95e kadar ne oluyor?

Francis Weston Sears, Mark W. Zemansky., niversite Fizii (University Physics),

Birinci Ksm: Mekanik, Is, Ses., eviren: Prof. Dr. Ali Smer., kinci Bask., Birsen
Kitabevi Yaynlar., stanbul, 1982., s.362-363

Baca ve srtnme kayplar ancak kk bir ksm karlar, byk ksm

ekzosta dar verilen sdr. imdiye kadar kimse, kendisine verilen snn
olduka byk ksmn ekzostundan dar atmyan bir s makinas ina
etmi deildir, ve bundan sonra da hi kimsenin yapamyacandan eminiz.
Baka bariz deiiklikler yapmadan verilen bir s miktarn tamamen
mekanik enerjiye eviren bir makina yapmann imknszl,
termodinamiin ikinci kanunu olarak bilinen Tabiatn temel bir kanunudur.
Hatrlanaca gibi birinci kanun enerjinin korunumu prensibinin bir
ifadesidir ve yalnz her kaloriden 4,18 julden daha fazla i elde
edilemiyecei tahdidini koyar. Bir makinann verilen bir s miktarnn bir
kesrini mekanik enerjiye evrilebilecei tahdidini ihtiva etmez, ikinci kanun
birinciden daha ileriye gider, ve hi bir cins makina ile % 100 dnmn
olamyacan ifade eder. Tabi makinann kendisine verilen snn mekanik
ekle evirdii kesri iin birinci kanunun ifade ettii denklik doru olmaldr.
Gen bir Fransz mhendisi olan Sadi Carnot bir s makinasnn verimini
temelden ele alan ilk kimsedir. Carnotnun 1824deki almalarna kadar
buhar makinalarndaki tekml ya daha iyi mekanik pln yapmak eklinde
olmu ya da, eer daha esasl bir tekml olmusa, temel prensiplerden
habersiz ya tesadfen ya da ilhamla olmutur. Carnotnun yapt yardm
teorik idi fakat endstrilemi toplumumuz zerinde 19 uncu asrdaki tesiri
bu alanda kendisinden nceki tatbiki adamlarn yapt almalardan daha
fazladr.
Ksaca Carnotnun yapt, bir s makinasnm almasnn teferruatn bir
tarafa brakp dikkati onun hakikaten ehemmiyetli olan taraflarna teksif
etmesidir. Bunlardan birincisi makinaya s eklinde ve yksek scaklkta
enerji verilmektedir. kincisi makina mekanik i yapar. ncs, makina
dar daha alak scaklkta s atar. Carnotnun zamannda snn tahrip
edilemez bir akkan olduuna dair kalorik teori hl kabul ediliyordu.
Carnotnun neredilmi makalelerinden s ve iin tabiat hakkndaki
inanlarnn ne olduunu, bilhassa kulland terimlerin ak bir tarifini
vermemi olmas sebebiyle, kestirmeye imkn yoktur. Fakat Carnotnun
kendisi problemi hads olarak (sezgi ile) anlam olsa da zamannn ilim
adamlarnn ou bir makinada snn yksek scaklktan alak scakla
akn bir su deirmeninde suyun yksek seviyeden alak seviyeye akna
benzetiyordu. Herhangibir zaman aralnda eit miktarda su trbine
girmekte ve onu terketmekte fakat ilemde bir miktar mekanik enerji sudan
karlmaktadr. Carnot s makinasnda benzer bir ilemin yer aldna
inanmt - bir miktar mekanik enerji sdan karlyordu fakat herhangibir
zaman aralnda makinadan dar atlan s miktar makinaya verilen sya
eitti. Bu gn biliyoruz ki bu fikir doru deildir, ve makinadan dar atlan
s ona verilenden mekanik ie evrilen kadar azdr. Isnn tabiatna dair
yanl bir fikre sahip olduu halde Carnot, verilen iki scaklk arasnda
alan herhangibir s makinasnn maksimum verimi iin doru ifadeyi
hakikaten buldu.
Bir s makinasnda birinci derecede nemli olan s ve i olduundan basitlik
iin bir kapal evrime gre alan makinay gz nne alacaz. Yani bir
pistona kar genleen madde peryodik olarak ilk artlarna getirilecek ve bu

sebeple faal (aktif) madde denilen bu maddenin bir evrimdeki, i enerjisinin

deiimi sfr olacaktr. Younlama tipinde buhar makinalar hakikaten bu
ekilde alrlar, dar atlan buhar younlar ve tekrar kazana sokularak
faal madde (bu halde, su) tekrar tekrar kullanlr. u halde faal madde sy
bir cisimden dierine transfer etmeye yarar, ve hacminin deimesi dolays
ile snn bir ksmn mekanik ie evirir.

u hlde, Termodinamikin suaradan bir bilgi ve bir zenaat olmaktan kp

hlifs bir bilim olmasnda bga rol stlenen Lazarre Carnotnun, ranl ir eyh
Sad-i rznin adn tayan olu Nicolas-Leonard Sadi Carnotnun yapt
dhiyne keif udur zetle:
a: Bir termal ilemde, hibir vakit, verilen snn tamm faydal
mekanik ie dntrlemez; verim (randman) hibir vakit yzde yz
olamaz, bir kayp olmas kanlmaz bir fizik kuraldr;
b: Randman, kullanlan maddelerin kalori deerine veya baka
herhangi bir fizik veya kimyev zelliine deil, sadece ve yalnz, iki s
seviyesi arasndaki farka tbidir.

Termal Makina
Bir Q ss alarak bunu faydal ie (W) dntren tertibatlara fizikte ve
mhendislikte s makinas, veya termal makina, yhut ksaca makina
tbir edilir.
Bir Termal Makina, Th scaklndaki bir Yksek Scaklk Deposu ile Tc
scaklndaki bir Alak Scaklk Deposu arasnda alan bir sistemdir. Makina,
Yksek Scaklk Deposundan Alak Scaklk Deposuna akan Qh ssnn bir
ksmn alarak bunu Faydal Mekanik e dntrr; fakat aada da tekrar
greceimiz gibi, Makina, hibir zaman Qh ssnn tamamn e dntremez
ve geriye dim, e dntrlemeyen ve Alak Scaklk Deposuna akan bir Qh
ss kalr.

Th: Yksek Scaklk Deposunun scakl

Tc: Alak Scaklk Deposunun scakl
Qh: Yksek Scaklk Deposundan akan s
Qc: Alak Scaklk Deposuna Giren Is
M: Makina (Termal Makina)
W: Termal Makina tarafndan elde edilen
Faydal Mekanik (veya, Net Mekanik , ya
da ksaca:

Makina tarafndan elde edilen Faydal Mekanik , ya da ksaca (W), Qh ile

Qc arasndaki fark olan Net Isya (Qnet) eittir:
W=Qnet=Qh-Qc
Makinanin Termal Verimlilii (e): Makina tarafndan elde edilen faydal iin
(W) Makinaya giren Qha oranna denir:
e=

W Qnet Qh Q c
=
=
Qh
Qh
Qh

lk bakta Qhn tammnn e dntrlebilmesi mmkn grlebilir ve

byle bir dnce Termodinamiin I. Kanununa da uygundur; ancak, vehlei
lda bahsedildii ve biraz ileride Entropi bahsinde de greceimiz gibi, btn
termal Makinalerin ald yksek snn ne kadarn e dntrebileceinin,
yni Verimin teorik snrn belirleyen Carnot Prensipinin de gsterdii zere,
hibir Makina iin ve daha makro planda ele alndnda Tabiattaki btn termal
sreler ve nihyetinde Evren iin, byle bir ey asla mmkn olamaz, yni
Verim dim %100den dk olmaya mahkmdur ve bu sonu da
Termodinamiin I. Kanununa aykr deildir. Elektrik Makinalerinde verimin
%100e yaklaabilmesine karlk, gerek termal Makinalerda verim, en fazla %60
civarnda tahakkuk edebilmektedir; bu oran arttrlabilir, ama asla %100 olamaz..
Verimin %100 olamamas, yni mutlaka e dntrlemeyen bir enerjinin
- ki buna Entropide l Enerji tbir edilir - artakalmas, yukarda bahsedilen
Devr-i Dim Makinasinin (Perpeteum Mobile) imknsz olduunun da isbatdr.
Termal srelerin bu zellii, Kelvin ve Planck tarafndan belirlenen ve
Termodinamiin II. Kanununun Kelvin-Planck Formu ad verilen u
formlasyon ile ifde edilir:
Bir evrimde s enerjisi alp, tammen buna eit miktarda i yapan
ve bunun dnda baka hibir etki oluturmayan bir Makina
yaplmas imknszdr.

Sistemin almasna it genel P-V

diyagramnda da gsterilmi olduu
gibi, bir A noktasndan balanlarak
tekrar ayn noktaya dnmek sretiyle
gerekletirilen bir tam evrim
sonucunda yaplan Net , kapal
erinin alanna eittir.

Th scaklktaki depodan akan s (Qh), Tc scaklktaki depoya giren s (Qc) ve

Makina tarafnden elde edilen Faydal Mekanik (W) arasndaki bantlar
bilanosu aadaki cetvelde karlmtr.
W = Qnet = Qh Qc
W = Qnet
Q
W Qh Qc
=
= 1 c
e=
Qh
Qh
Qh

(Makinaya verilen net s)

(Makina tarafndan yaplan net i)
(Makinanin Termal Verimlilii)

Tersinir ve Tersinmez Sreler

1: Tersinir Sre,
2: Tersinmez Sre,
i: lk Denge Konumu,
s: Son Denge Konumu
Bz Temel Tanmlar

Termal Denge: Bir gazn hlini belirleyen en temel iki kategorisi basn
ve hacimdir; bu iki kategoriden birisi veya ikisi tyin edilemeyen bir gaz
belirsiz bir hldedir. Termal Denge ise bu belirlenebilirliin kavramsal bir
ifdesi olup, belirli bir miktar gazn belirli (muayyen) bir basnca ve belirli bir
hacme ship olduu hli anlatr; Termal Dengenin dier ad da Kararl Hldir.
mdi, byle bir tanmn yaplabilmesi iin bu artlarn her ikisi birden mevcut
olmaldr. Ne var ki, bu durum, yni termal denge durumu, mutlak anlamda bir
hareketsizlik, mutlak anlamda bir kmldamazlk demektir; nk her hareket bir
hl deitirme, yni bir hlden dier bir hle gei demektir ki bu gei esnsnda
geen sre ne kadar ksa olursa olsun, bir sre iin denge bozulur.
Termal Denge ve Kararl Sre: Grld gibi, termal dengede bulunan
bir gaz kararldr ve bu bakmdan da deime demek olan sreten
bamszdr. Yni, kararl kelimesini tam gerek anlamnda kullanacak olursak,
kararl ve sre kavramlar birbirinin zdd olduu iin, Kararl Sre diye
bir kavram tanmlanamaz. Evrende btn fiziksel olaylarn tersinir deil
tersinmez (irreversible, geriye dnmsz) oluunun sebeplerinden birisi de
budur. nk Evrende mutlak anlamda skin,i hareketesiz olan ghibir ey
yoktur; evren, sonsuz ve bitimsiz hareketlerden oluur: Madde, hareketsiz olduu

nda yok olur; dier bir ifdeyle, mutlak anlamda hareketsizlik, madde iin lm
demektir.
Termodinamik ilemler kendiliinden srekli olarak devam etmez, bir yerde
kesilir. Termodinamik ilemler, ayn zamanda, izotermaldir; termal denge arttr.
Is arttran veya azaltan yni termal dengeyi bozan etkiler tersinir ilemi ortadan
kaldrr.
Ancak, biz Tersinir Sre kavramn, aada da greceimiz gibi, birbiri
ardnca gelen adet nokta eklindeki ve sonsuz denebilecek kadar ok saydaki
yar-kararl srelerden oluan hl deitirmelerinin btn olarak
tanmlayacaz.
Yar-Kararl Sre: Gerek bir termal ilemde tersinir sre, ardarda gelen
ok sayda denge durumlarndan olumakta olduundan, bir yar-kararl
sretir.
Tersinir Sre: Gerek bir termal ilemde bir tersinir sre, ardarda gelen
ok sayda, geici denge durumlarndan olumakta olduundan, bir yar-kararl
sretir, veya daha doru bir nitelendirme ile, bir yar-kararl sreler
btndr. Byle bir srecin bir balangcnda ve bir de bitiminde olmak zere
iki denge durumu kabl edilir ki buna gre, Tersinir Sre (veya tersinir olduu
kabl edilebilecek sre), ilk denge ve son denge durumlar arasndaki srecin,
birbirini tkip eden (ardk) denge durumlarndan olumas hlidir. Bu vazyette,
her bir noktann P ve V deeri belirlenebileceinden, sre bir izgi ile
gsterilebilir (ekilde 1 ile gsterilen P-V erisi).
Tersinmez Sre: Sdece ilk ve son denge durumlar iin P ve V deeri
belirlenebildii, dengesiz hllerin ardk olarak birbirini tkip ettii sretir. Bu
hller iin P ve V deerlerinin her ikisini birden tam olarak belirlemek
imknszdr. Ancak, genel olarak, Vnin tam belirlenebilmesi daha mmkndr,
bu durumda Pnin belirsizlii artar. Bu sebeple Tersinmez Sre, P-V
diyagramnda bir srekli (eri) olarak deil de, bir belirsizlik alan olacak ekilde
gsterilir (ekilde 2 numaral ilerleme oku ile gsterilen taral blge).

Bohr Atom Modelinde, elektronlarn e- Elektron Bulutu iinde elektronlarn dakirdek etrafndaki yrngelerdeki konum- lm3
lar
3

D. Halliday, R. Resnick., Physics for Students of Science and Engineering., Wiley

International Editions, Printed in Japan., Part II, 2nd Ed., 1962, p.564

iden (lk Denge Konumu) sye (Son Denge Konumu) gidii gsteren 1 erisi
zerinde her bir noktann P ve V deerleri tam belirlenebilir demitik. Bu, Bohr
Atom Modelinde her bir elektronun yrnge zerindeki konumunun tam
belirlenebilir olmasna benzetilebilir. Ancak, buna karlk, 2 erisinde P ve V
deerlerinin her ikisinin birden tam olarak belirlenememesi, Elektron Bulutuna
benzetilebilir. Nasl ki Elektron Bulutunun fizik anlam, ekirdek etrafndaki
yrngede dnen elektronlarn her ndaki konumunun, Heisenberg Prensibi
mcibince, tam bir kesinlikle bilinememesinden dolay, elektronlarn konumunun
bulunmas ihtimlinin matematik ifdesi ise, P ve V deerlerini her ikisininin
birden tam bir kesinlikle bilinememesi de benzer bir durum arzetmektedir.
Tersinir ve Tersinmez Sreleri ematik olarak temsil eden grafikteki 1 erisi
ile gsterilen Tersinir Srei anlatan geici denge durumlar ile yar-kararl
sre ifdesine dikkat edilmelidir. Bir gazn denge ve kararllk durumu, her
noktasnda ve her ynde P, V ve T deerlerinin eit (homojen ve izotrop) olmas
demektir. Gazn bu derlerinden herhangi birisinin deimesi dengesinin ve
kararllnn bozulmas demektir; u hlde denge durumundaki yni kararl bir gazda sreten bahsedilemez, nk sre, deime demektir. yleyse, bir
gazn bir termal srece tbi olabilmesi iin tam ve mutlak anlamda bir denge
konumunda bulunmamas ve tam ve mutlak anlamda kararl olmamas gerekir.
gerekir. Bu sebeple, 1 erisi zerindeki sre de gerekte, herbirisi kararsz ve
dengesiz olan durumlardan oluan, ancak, bu durumlarn llebilir ve
belirlenebilir olduu, ok sayda ardk durumlardan teekkl eder. 2 erisi
zerindeki sre ise ibu ardk sreler, tek tek llebilir ve belirlenebilir
olmayp, P ve Vden birisi tam olarak llp belirlendiinde dieri tam olarak
llebilmekte ve belirlenebilmekte deildir.

Bir yar-kararl srecin laboratuar ortamnda elde edilebilmesi iin P ve V deerlerinin kk aralklarla ve her defasnda llebilen miktarlarda deitirilmesi gerekir. Bu maksatla, yandaki
ekilde gsterildii gibi bir tertbat kullanlabilir. Burada bulunan ufak ktleli
kurun paracklar srayla silindirin tepesine konmak sretiyle, mmkn olduunca kk farklarla oluan ardk
basnlar elde edilerek, mmkn olduunca yar-kararl bir sre yaratlmaa
allr.

10

Carnot Makinas ve Carnot evrimi

Carnot Makinas, Sadi Carnotnun 1824 ylnda yaynlad, daha sonra

William Thomson (Lord Kelvin) ve mile Clapeyron syesinde unutulmaktan
kurtulan Rflexions Sur La Puissance Motrice de Feu et Les Machines Propre
Dvelopper Cette Puissance (Atein Hareket Ettirici Gc ve Bu Gc
Kullanacak Makinalar stne Dnceler) isimli eserinde temellendirdii ve
termal ilem esasna gre alan btn Makinalarn temel teorisi olarak kabl
edilen, gerekte mevcut olmayan, hayl bir Makinadr. Carnot Makinas fizik bir
varl olmad iin mekanik kayplarn tammiyle yok farzedildii ve tasavvur
edilebilecek btn termal Makinalarn temel fiziksel alma esaslarn ve
maksimum veriminin artlarn ve zm snrlarn da belirleyen bir Makinadr.
Carnot Makinas fizik anlamda gerek bir makina olmamakla berber, btn
gerek makinalarn temel prensibini ihtiv etmektedir. Carnot Makinas ile
mhendisliin ilgilendii gerek termal makinalar arasndaki fark, gerek
makinalarda, nlenmesi mmkn olmayan kayplar ve kaaklardr ve sz gelimi,
gerek makinalarda bu yzden, teorik makinalarda olduunun aksine, tam bir
izole sistem elde etmek mmkn deildir. Yine sz gelimi bu sebeple, aada da
greceimiz gibi, hibir termal makinann verimi Carnot Makinasninkine eit
dahi olamaz; Carnot Makinas, verimi maksimum olan makinadr
Carnot evrimi ise, Carnot Makinasnn evrimine verilen addr.

Bir Carnot evrimi, kapal bir hacimde bulunan bir gaza uygulanan ve ardarda
gelen drt termal ilem aamasndan oluur. Bu drt aamann ikisi izotermal,
ikisi adiabatiktir. Aadaki ekilde gsterildii gibi, bir piston ierisinde bulunan
bir miktar gaza tatbk edilen ilemler yledir:
Aama I [zotermal Genleme]: Gaz, nce sabit Th yksek scaklnda bulunan
bir yzey ile temas ettirilmek sretiyle bir Qh ss verilip, izotermal olarak
genletirilir.
Aama II: [Adiabatik Genleme]: Bu defa pistonun daryla termal balants
kesilir, yni s al-verii nlenir (Q=0) ve bu hlde iken genlemeye devam
edilir. Q=0 olduundan bu aama bir adiabatik genlemedir.
Aama III: [zotermal Skma]: Bundan sonra gaz sabit Tc dk scaklndaki
bir yzeyle temas etitirlir; gazdan darya Qc s karken sktrma yaplr; gaz
sabit bir scaklkta sktrldndan, bu aama bir izotermal sktrma olur.
Aama IV: [Adiabatik Skma]: Nihyet son aamada, pistonun yine daryla
termal balants kesilir, s al-verii nlenir (Q=0) ve bu hlde iken
4

Bkz.: Francis Weston Sears., Fizik Prensipleri, C. I, s.565., D. Halliday, R. Resnick.,

Fiziin Temelleri., C: I, s.456., Raymond A. Serway., Fizik., C: I., eviri Editr:
Keml olakolu., Palme Yaynclk, Ankara 1995, s.592

11

sktrlmaya devam edilir. Q=0 olduundan bu aama da bir izotermal sktrma

olur.
Aada soldaki ekilde, Carnot Makinasnn evriminin saat ynndeki
ematik diyagram, sada ise bu evrimin P-V grafii verilmitir.

a: Izotermal Genleme (A-B aras); b: Adiabatik Genleme (B-C aras); c: zotermal

Skma (C-D aras); d: Adiabatik Skma (D-A aras). (Weng: Makinann yapt i)

imdi yukardaki grafikteki a, b, c ve d aamalarn tek-tek ele alalm:

I
AB
zotermal
Genleme
Gaz zerine yaplan
i:
WAB

II
BC

III
CD

IV
D A

Adiabatik Genleme

zotermal Skma

Adiabatik Skma

Gaz zerine yaplan

i:
WCD

Gaz zerine
yaplan i:
WDA

Gazn yapt i:
WBC

12

Bu drt aama, aadaki P-V diyagramnda temsil olarak gsterilmitir.

Aama I [A B]: zotermal Genleme. Gaz zerine yaplan i: WAB

Aama II [B C]: Adiabatik Genleme. Gazn yapt i: WBC
Aama III [C D]: zotermal Skma. Gaz zerine yaplan i: WCD
Aama IV [D A]: Adiabatik Skma. Gaz zerine yaplan i: WDA

Adan balayp tekrar Aya dnmek sretiyle elde edilen evrim (ABCDA
evrimi) bir tersinir ilemdir ve yaplan net i, ABCDA alanna eittir:
Wnet = Qh Qc (leme aktarlan s)

13

Bu ise, sisteme aktarlan sya eittir. nk, Termodinamiin Birinci

Kanununa gre
Qnet = Wnet + U
idi. Beri yandan, Enerjide bir deime olmad iin U = U 2 U1 = 0 dr.
Buradan,
Wnet = Qnet = Qh Qc
elde edilir ki buna dayanarak, Carnot Makinasnin Termal Verimliliini [e:
Efficiency=Verim],
Verim =

Elde Edilen Net

Alnan Enerji

eklinde ifde edilen genel verim prensibine gre hesaplayabiliriz:

e=

e=

Q
W Qh Q c
=
= 1 c
Qh
Qh
Qh

Q
W Qh Qc
=
= 1 c
Qh
Qh
Qh

(1)

Bir Carnot evrimi iin, aada da greceimiz

gibi, Qh, Qc, Th ve Tc arasnda
(2)

Qc Tc
=
Qh Th

bants geerli olduundan, (1)den, Carnot Makinasnn Termal Verimlilik

ifdesi (ec) u ekli alr:
ec = e =

Q
T
W Qh Qc
=
= 1 c = 1 c
Qh
Qh
Qh
Th

veya, ksaca:
ec = 1

ec

Qc
T
= 1 c
Qh
Th

Carnot Makinasnn
Termal Verimi

Bu verim hesabnda gerek Makinalarda kanlmaz olan mekanik kayplar

gz nne alnmamtr. nk Carnot Makinas, fizik bir varl olan, dier bir
ifdeyle gerekletirilmesi, mmkn olmayan hayl (kurgusal, fiktif) bir
Makinadr. Ancak, bu hayl bir Makinada dahi teorik verim asla 1 (%100)

14

olamaz. Tc < Th , Qc < Qh olduu iin ec < 1 olur. Verimin %100, yni ec = 1
olmas iin, Tc = Th , Qc = Qh veya Tc = 0 K olmas gerekir. Hlbuki bu
imknszdr; zr, Tc = Th , Qc = Qh olmas durumunda her iki deponun scaklk ve
s deerleri eit olacandan byle bir sistem bir termal Makina tekl etmez.
Tc = 0 K olmas ise Evrenin temel prensiplerine aykrdr. Bu sebeple, en yksek
verimli Makina olan Carnot Makinasnde dahi, verim hibir zaman %100
olamaz. Essen, verimin %100 olmas, Entropi yznden de imknszdr.
Yni sonuta u ekilde genel ve kapsayc bir hkme ulam olmaktayz:
Hibir zaman, iki scaklk deposu arasnda alan ve bu iki depo
arasnda akan snn tammn zerine alan ve onu da tam olarak
Faydal e dntren bir Makina ne dnlebilir ve ne de
yaplabilir.
Carnot Makinasnn Verimi5
1. AB izotermal genlemesi sresince scaklk deimez [ T = 0 ], bu yzden
i enerji sabit kalr; bu sebeple U = 0 olur.
Bu srada gaz tarafndan yaplan i (Bkz: Bir gazn izotermal Genlemesinde
Yaplan )

Qh = W = WAB = nRTh ln

Vson
V
= nRTh ln B
VilK
VA

2. C D izotermal skmasnda da ayn sebepten dolay , [ T = 0 , U = 0

olduundan]

Qc = WCD = nRTC ln

VC
VD

olur.

Bu iki denklemden Qc ve Qhn blnmesiyle,

VC
ln
Qc Tc VD
= .
Qh Th ln VB
VA

[I]

elde edilir. imdi, bir adiabatik ilemde Basn ile Hacim arasnda geerli olan
PV = sabit bantsn PV = PVV 1 eklinde yazabiliriz ki buradan da
PV = nRT yazarak, .
5

Raymond A. Serway., Fizik, C: I, s.595

15

TV 1 = sabit

elde edebiliriz. Gazn mol hacmi (n) ve R sabit olduundan, buradan da,

TV 1 = sabit

elde edilir.
Bu sonucu, B C Adiabatik Genleme ve D A Adiabatik Skma iin
tatbik edelim:
B C Adiabatik Genleme iin

ThVB 1 = TCVC 1

D A Adiabatik Skma iin

ThVA 1 = TCVD 1

(1)Denklemini (2) denklemine blersek:

VB

VA

V
= C
VD

VB VC
=
VA VD

elde edilir ki buradan da

V
V
ln A = ln C
VB
VD

ve
V
ln C
VD = 1
V
ln B
VA

olaca grlr. Bu sonucu [I] denkleminde ikame ettiimizde,

Htrlatma: Cp: Sabit Basnta Molar Is Kapasitesi, Cv: Sabit Hacime Molar Is
Kapasitesi olmak zere, =

Cp
Cv

eklinde tanmlanr.

16

 VC
ln
Qc Tc VD
= .
Qh Th ln VB
VA

T
= c
Th

Yni netce tibriyle,

Qc Tc
=
Qh Th

veya,
Qc .Th = Qh .Tc

Bulunur ki bu sretle de Carnot Makinasnn Termal Verimi,

e = 1

Qc
T
T T
= 1 c = h c < 1
Qh
Th
Th

olarak elde edilir.

Carnot Makinasnn termal verimine it bu ifde u kapsayc sonular hsl
etmektedir:
1. Btn termal makinalarn verimleri, daha evvelce de
balangta sylenmi olduu zere, kullanlan maddelerin kalori
deerine, makinann mhendislik dizayn ve konstrksiyonuna,
veya baka herhangi bir fizik veya kimyev zelliine deil,
sdece ve yalnz, makinann alt iki s seviyesi arasndaki
farka tbidir.
2. Gerek teorik makina ve gerekse de gerek makina olmak zere,
hibir makinann verimi, yzdeyz (e=1) olamaz. Zra, bunun
iin, Tc/Th ifdesinin sfr olmas
Tc
=0
Th

gerekir ki bunun salanabilmesi iin de ya Th sonsuz olmaldr, ya

Tc sfr olmaldr. Hlbuki bunlarn her ikisi de fizik olarak
imknszdr.

17

3. Her termal ilem bir termal makina demek olduundan,

verimin yzdeyzden kk olmas, gnn birinde, btn termal
ilemlerin ve ebn nihyetinde topyekn Kinatn, sfr
noktasna kadar gelip orada durarak l Enerji hline gelmesi
kanlmazdr.

Carnot Makinasnn almasna it temsil bir ema

18

Benzin Motoru (Otto evrimi)7

Nikolaus August Otto

(1832-1891)

Bir benzin motoru evriminde ardk be ilem vardr. Bu ilemlere zaman

tbir edilir: 1: Emme Zaman; 2: Sktrma Zaman; 3: Ateleme (Yanma)
Zaman; 4: G Verme Zaman; 5: Boalma (Ekzost) Zaman

I
Emme
OA

II
Sktrma
AB

III
Ateleme
BC

IV
G Verme
CD

V
Boalma
D A

Sabit Basnta
Genleme

Adiabatik
Skma

Sabit Hacimde
Skma

Adiabatik
Genleme

Sabit Hacimde
Geveme

Gaz zerine
yaplan i:
WAB

Gazn yapt i:
WBC

Gaz zerine
yaplan i:
WCD

Gaz zerine
yaplan i:
WDA

Gaz zerine
yaplan i:
WDA

Raymond A. Serway., Fizik, C: I., evri Editr: Keml olakolu., Palme

Yaynclk, Ankara, 1995., s.596

19

1: Emme Zaman: O A
Emme Vanas alarak Hava + Benzin karm emilir; hacim V2den V1e
ykselir.
Yaplan : OA dorusunun altnda kalan alan. WOA = PA.(V1-V2)
2: Sktrma Zaman: A B
Emilen Hava + Benzin karm adiabatik olarak sktrlr; hacim V1den V2e,
scaklk TAdan TBye ykselir.
Yaplan : AB erisinin altnda kalan alan
3: Ateleme (Yanma) Zaman: B C
Sktrlm bulunan Hava + Benzin karm bujiler vstasyla atelenir. Piston
ierisinde bulunan gaz atelemeden dolay snr, yni gaza, yanmadan mtevellit
Qh ss verilmi olur. Basn PBden PCye, scaklk TBden TCye ykselir;
yalnz, dikkat edilmesi gereken husus, basn ve scaklkta meydana gelen bu
artlarn ok ksa bir srede, yni nden oluudur. Aadaki P-V diyagramna
dikkat edildiinde, Ateleme Zamannda yaplan iin sfr olduu grlecektir.
[WBC=0]
4: G Verme Zaman: C D Atelenen Hava + Benzin karmnn basn ve
scakl ksa srede bymtr, ite bu vazyette iken piston yukar doru itilir
ve bylece bir mekanik enerji elde edilmeye balanr. Pistonun yukarya doru
itilmesi hacmin genlemesine, basncn ve scakln dmesine yol aar.
Pistonun yukarya doru itilmeye balad nokta olan Cde hacim minimum,
basn ve scaklk maksimum deerde iken pistonun itilmesinin durduu nokta
olan Dde hacim maksimum olur; nk piston itilebilecei kadar itilmi, btn
hacmi kullanlmtr. Fakat scaklk ve basn henz minimuma inmi deildir, her
ikisinin de inebibelecei en alt deere G Vermeden Boalmaya geilmesi
gerekir. inebilmesi iin biraz basncn ekzost kapaklarnn alp gazn darya
atlmas gerekecektir.

Yaplan : CD erisinin altnda kalan alan

5: G Verme-Boalma Zaman: D A Bu zamanda, Makina hl g
vermeye, ysni faydal mekanik i retmeye devam eder; ancak, A noktasna
varldnda gerek scaklk ve gerekse de basn en alt deere indii iin g
verme ilemi de sona erer. Artk sra, gazn darya atlmasna gelmitir.

P-V diyagramna dikkat edildiinde, Ateleme Zamannda olduu gibi G

Verme-Boalma Zamannda yaplan yaplan iin sfr olduu grlecektir.
[WDA=0]
6: Boalma (Ekzost) Zaman: A O Ekzost Vanas alr; yanm ve enerjisini
vermi olan gaz (Hava + Benzin karm) dar atlr.

20

Scaklk Deiimleri:

Otto Makinas, Carnot Makinas gibi yksek bir Th scakl ile ve alak bir Tc
scaklndaki iki s kayna arasnda alan ve bir makina deildir; bu Makinada
drt ayr scaklk noktas bulunmaktadr ve bu noktalarn scaklk hiyerarileri de
yledir:
TB > TA , TC>TB , TD < TC, TD> TA

TA: En Dk (Min.) Scaklk, TC : En Yksek (Max.) Scaklk

P-V diyagram:

Hava + Benzin karm bir ideal gaz kabul edilirse, Otto evriminin Verimi,

e = 1

1
V1

V2

21

[1]

veya
V
e = 1 2
V1

[2]

olarak elde edilir. Burada, gazn ilk hacminin son hacmine orann veren V1/V2
blmne Sktrma Oran denir.
V1
: Sktrma Ortan
V2

Bu bantlar dikkate alndnda:

1: V1>V2 olduundan,
V
V1
> 1 2
V2
V1

>1

1
V1

V2

<1

ve sonu olarak, e < 1 olaca grlr.

2: [1]den, V1/V2 eklinde belirlenen Sktrma Oran ne kadar byrse, dier
deyile V2/V1 ne kadar klrse, Verimin o kadar byk olaca anlalr. u
hle gre, piston ierisindeki karm ne kadar fazla sktrlrsa Otto
Makinasnn verimi de o kadar byyecektir.
Otto evriminin Verim Hesab8

Hava + Benzin karm bir ideal gaz kabl edildii takdirde, her bir evrimde bu
ideal gaz tarafndan yaplan ileri u ekilde icml edebiliriz:
Atelemede yaplan : WBC=0,
G Verme-Boalmada yaplan : WDA=0
Adiabatik Skmada Gaz tarafndan yaplan : WCD
Adiabatik Genlemede Gaz tarafndan yaplan : WCD
Bir tam kapal evrimde Enerjideki Deime sfrdr: U = 0
I. Kanuna gre, sisteme giren ve kan slarn fark olan Net Is ( Q = Qh Qc ),
Enerjideki Deime ile elde edilen Net in toplamna eit olacandan,
8

Bkz.: Raymond A. Serway., Fizik, C: I., rnek: 22.5

22

Q = U + W = W

[1]

yazabiliriz. Burada U = 0 olduundan,

W = Q = QH QC

[2]

olur.
1: imdi B C ve D A srelerini gz nne alalm. Bunlarn her ikisinde de,
V sabit olduundan, deal Gaz iin geerli olan

Qh = nCv T = CV (TC TB ) ve Qc = nCv T = CV (TD TA )

bantlarn kullanabiliriz. Verim iin geerli olan e = 1

[3]
Qc
bantsnda
Qh

yukardaki ifdeleri ikame ettiimizde,

e = 1

Qc
T T
= 1 D A
Qh
TC TB

[4]

elde ederiz.
2: A B ve C D sreleri adiabatiktir; dolaysyla da TV 1 = sabit olur.
VA=VD=V1, VB=VC=V2 olduundan,

TD TA V2
=
TC TB V1

[5]

T
T
= D = A
TC TB

olur.9
9

sbat:
1

TAV1

= TBV2

T V
A = 2
TB V1

1
1

ve TCV2

= TDV1

V
T
D = 2
TC V1

denklemlerinden, elde edilen TA/TB ve TD/TC oranlarn taraf tarafa bldmz

takdirde,

23

3: Verim: [5] numaral bantda

TD TA
TC TB

iin bulunan deeri [4]de

yerletirirsek,

e = 1

QC
T T
T
T
= 1 D A = 1 A = 1 D
QH
TC TB
TB
TC

V
e = 1 2
V1

= 1

V1

V2

[6]

elde ederiz.
imdi, dk scaklk deposunun scakl Tc=TA ve yksek scaklk
deposunun scakl da Th=TC olan bir Carnot Makinas tasarlanacak olursa, bu
makinann verimi:

eCarnot = 1

[7]

Tc
T
= 1 A
Th
TC

olacaktr. Bu vazyete gre, Carnot ve Otto verimleri arasnda bir mukayese

yapacak olursak; yukardaki P-V grafiinden, en yksek scaklk derecesinin
Cdeki scaklk olan TC olduunu gz nne alarak, TB < TC olduundan,
[(TA/TB)= TD/TC) olduuna da dikkat ederek]

TD TA V2
=
=
TC TB V1

elde ederiz ve buradan da,

x z
xz
x z xz
= = A ise
= A , yni, = =
=A
y k
yk
y k yk
olacan gz nnde tutarak,

TD TA TD TA V2
=
=
=
TC TB TC TB V1
elde ederiz.

24

TA
TB

TD TA
= 1 <
TC TC

[8]

olaca ve, buradan da, sonu olarak,

TA

eOtto = 1
TB

TD
TA
= 1 < eCarnot = 1
TC
TC

olaca grlr.

Yni, netce olarak u noktaya gelmi olduumuzu syleyebiliriz:

Verimi Carnot Makinasnn veriminden daha yksek olan bir termal
Makina yaplmas, zihnen dahi mmkn deildir.

25

[9]

II. BLM

ENTROP
Klasik Fizik ve Entropi

Btn fiziksel olgular, Newton tarafndan temellendirilen Klasik Mekanik, veya

yaygn olarak bilinen adyla Newtonyen Mekanik prensipleri ile aklamaya
alan ve Mekanistik Felsefe zerine bin edilen Mekanistik Fizikin uygulama
alanlarnn en baarllarndan birisi de termal ilemler olup Klasik Termodinamik
de bu temel zerine kurulmutur. Bu cmleden olmak zere, Mekanistik Fizikin
en fazla gelime gsterdii 19ncu asrda, Termodinamikin ilk mmarlar olan
Sadi Carnot, Rudolph Clausius, Benoit Claperyon, James Clerk Maxwell ve
William Thomson (Lord Kelvin) bu konuda ok byk katklarda bulunmulardr.
Fakat ilk defa olarak Clausius, On Different Forms of the Fundamental Equations
of the Mechanical Theory of Heat (Isnn Mekanik Asl Denklemlerinin Farkl
Formlar zerine, 1865) ve The Mechanical Theory of Heat (Isnn Mekanik
Teorisi, 1867) isimli eserleri ile mnhasran Entropi kavramn ilerleten isim
olmutur.
Entropinin ilk tanm 1865 ylnda Clausius tarafndan aadaki ekilde
yaplm olup bu tanma Entropinin Clausius Formu denir:

S =

Q
T

[1]
Entropinin
Clausius Formu

Burada S Entropiyi, Q Sistemin Is Muhteviytn (Heat Content) ve T de

Sistemin Scakln temsil etmektedir. Bu dnemde Gazn ok kk
molekllerden meydan geldii ve Scaklkn da bu molekllerin ortalama kinetik
enerjileri olduu henz bilinmiyordu ve Carnot ve Clausius, Termal Akkanlar
Teorisine uygun olarak Isy bir sistemden dierine akan bir akkan olarak
kabul etmekteydiler; bir istisn olarak sdece Thomson, Mekanik in Isya
dntrlebilmesi ile badatrlamamas yznden bu fikri kabul edilemez
olarak telakk etmi grnmektedir.
Daha sonra, yine 19ncu yzylda Maxwell, Thomson ve Boltzmannn
almalar ile Molekler Teorinin baskn hle gelmesi sonucunda Entropi
kavram gelitirilmi olup, bu sebeple Q, Sistemin Is Muhteviyt (Heat
Content) olarak deil, Sistemin (Is) Enerjisi olarak adlandrlmas terch
edilmektedir.

26

Ludwig Boltzmannn (1844-1906) mezar

ta zerindeki bst ve ta zerinde kazl
mehur denklemi: S = k.ln W

Entropinin Clausius Formuna sdk kalarak, Entropiden Entropi

Deiimine yle geilmektedir: Termodinamik denge hlindeki bir sistemin
belirli bir T scaklnda Q deerinde Q gibi bir deime olduu takdirde S
entropisinde de S gibi bir deime olacak ve bu sretle, sistemdeki Entropi
Deiimi de u ekilde ifde edilecektir:
S = k ln(1) = 0T 0 =

Q
T

[2]

Entropinin birimi Cal/K, Joule/Kdir.

Spesifik (zgl) Entropi: Bir sistemin birim ktlesinin entropisine o
ssitemin zgl entropisi denir. Birimi, Cal/g.K ve/ya Joule/kg.Kdir.

Yukardaki son bantdan hareket ederek, S in n deeri de aadaki hle

getirilebilir:

s=

dQ
T

[3]

Entropi Deiimi matematiksel olarak yle tanmlanr: Bir sistem sbit bir T
scaklnda bir hlden dier bir hle geerken bir dQ ss alrsa, dQ/T oran bir S
fonksiyonunun tam diferansiyeli olur. Buna Entropi Deiimi denir. Burada
dQ/Tye ndirgenmi Is tbir edilir; birimi (Cal/K) veya (Joule/K)dr. dQ =
mcdT alnd takdirde yukardaki ifde aadaki ekli alr:
s=

[4]

mcdT
T

Sz konusu bu termal ilem bir yar kararl ilem olmaldr. lk hl ve ikinci

hl denge halleridir; ilem tersinir(reversible)dir. Bu sebeple dQ sembol, dQr
eklinde de temsil edilebilir.

27

Entropinin deeri sdece sistemin hline tb olup, gemiinden

dQ
bamszdr. Buna gre, bir tersinir yol iin, ds =
bantsndan,
T
son

S = S2 S1 =

son

dS =

ilk

ilk

[5]
[Tersinir Yol]

dQr
T

yazabiliriz. Sisteme s girerse dQ > 0, yni Entropi Deiimi pozitif olur ki

bunun anlam Entropinin artmasdr; aksi hlde, yni Sistemden s kmas
durumunda, dQ < 0, yni Entropi Deiimi negatif olur, bunun anlam da
Entropinin azalmasdr.
dQ, dQ = mcdT eklinde deiiyor ve T de sbit deil ise, Entropi
Deiiminin alaca ifde yledir:
S = S2 S1 =

Tson

Tilk

T
dQr son
dT
= mc
= mc ln son
T
T
Tilk
Tilk

[6]

sentropik (Sbit Entropili) lem, S = 0 olan ilemdir.Bunun iinde dQ = 0

olmaldr ki bu da Adiabatik leme tekabl eder. Yni, sentropik (Sbit
Entropili) lem, bir adiabatik ilemdir.
zole edilmi sistemler dzensizlie doru meylederler; yni dzensizlikleri
artar, o sebeple entropileri de artar.

Entropi deiimi, bir sistemin sdece ilk ve son denge durumlarna baldr; bu
zellik
son

s = S2 S1 =

ilk

dQr
T

denkleminden de aka grlmektedir.

Entropinin Temel Nitelikleri
1: Entropinin Artmas (Korunumsuzluu) Prensibi

Btn doal (tabi, natural) srelerde Entropi artar; nk doal sre

demek, bundan nce de grm olduumuz gibi, yksek scaklktaki bir s
deposundan alak scaklktaki bir s deposuna Is Ak ile vuku bulan sre
demektir; bunun tersi, doal olmayan, yni ancak Sisteme dardan yaplacak bir

28

mdhele ile gerekletirilebilecek bir ilem olmaktadr ki bu da enerjinin israf

edilmesi demektir. Hlbuki, Evrende ilk defa Antoine Laurent de Lavoisier
tarafndan 1789da, Trait lmentaire de Chimie isimli eserinde, ortaya atlan
Maddenin Korunumu ve ilk defa 1847de Hermann Helmholtz tarafndan ortaya
atlan Enerjinin Korunumu gibi ihll edilmesi mmkn olmayan en kat
prensiplerden birisi de, Enerjinin sraf Edilmemesi (boa harcanmamas), dier
adyla Adem-i sraf Prensibi olup, Descartes tarafndan Felsefenin Prensipleri
(Principiae Philosophia) isimli eserinin IV. blmnde ifde edildii ekliyle
yledir: Tabiat, hedeflerine varmak iin dim en ksa yolu kullanr.
Bunun iindir ki, Entropi, Madde ve Enerji gibi korunumlu deildir; burada,
yukarda Entropinin Korunumsuzluunun, tabiatta ihll edilmesi mmkn
olmayan prensipler olan Maddenin Korunumu ve Enerjinin Korunumu
kanunlarndan farkl oluuna dikkat edilmelidir: Bunlarn her nn de ihll
edilemezliinden hareket ederek, Madde ve Enerjinin korunumluluunun Entropi
iin de geerli olmas gerektii gibi bir sonuca gidilmemelidir.
2: Entropi ve Dzensizlik

Entropi, Dzensizlikin bir lsdr. Ancak, Entropinin matematiksel

olarak tanmlanmasndaki kolayla karlk, kavramsal dzeyde tam olarak
anlalmasn en fazla zorlatran da budur. nk, dzensizlik (disorder)
kavram, ekseriyetle farkl kontekstteki ierikleriyle kartrlmaktadr. Felsefede
ve Eitim felsefesinde Yanl Kavramlandrma (Misconception) olarak
adlandrlan bu yanllklar ksaca yle zetleyebiliriz::
2.1: Entropik Dzensizlik ve Grsel Dzensizlik: Entropik Dzensizlik,
bzan grsel dzensizlik olarak anlalmaktadr: Bir odann dankl gibi.
phesiz, bu durum, fizik-bilimsel dzensizlikten radikal bir kopukluk iinde
olmayp, onunla iten bir balantya shiptir. Mesel; bir oda kendi bana
brakld takdirde doal sre gerei dank olur; bu entropik
dzensizliktir ve burada entropi art vardr; ancak, ayn oda bir d etken
(mesel bir insan, hatt bir hayvan) tarafndan dank hle getirilebilir ki, bu ise
doal olmayan, bir canlnn, yni d etkilere kar madd/mekanik deil, kognitif
(bilinli) veya instinktif (igdsel) eylemlerinin sonucu olarak meydana gelen ve
dardan bir enerji sarfedilmek sretiyle bir mdhele ile salanm ve entropik
olmayan bir danklktr; bu durumda odada entropi artmaz, azalr, daha da
dorusu azaltlm olur.
2.2: Entropik Dzensizlik ve Kaos: Entropik Dzensizlik bzan da karmaa,
kargaa, belirsizlik anlamndaki Kaos ile kartrlmaktadr. Aslnda bu
kelimenin ilk olarak ortaya k bu ekildedir; Greke olan bu kelimenin orijinal
anlam derin, karanlk, rpertici uurum (ng: Chasm), cehennem, cehennem
ukuru (Trke: Tamu, ng.: Abyss; cehennem kelimesi de Arapa olup szlk
anlam korkutucu ukurdur) olup, e-anlamls anaridir [an-arche:
dzensizlik, dzen yokluu]; daha sonra eski Grek filozoflar tarafndan,
Kinatn ilk olarak yaratlmasndan nceki bilinemez kargaa hli; bu hldeki

29

ilksel (primordiyal) madde anlamnda kullanlmtr ve bu hliyle Kaos (Chaos),

orijin olarak dzenli demek olan ve bir terim olarak da Kinat anlamna gelen
Kozmosun zdddr ve ok yakn zamana kadar da bu hliyle kullanlmtr.
Mesel Immanuel Kant, ilk olarak Kinatn ve galaksi sistemlerinin yaratl ile
ilgili olarak ortaya att ve bugn de bu konudaki teorilerin ilki ve referans kabl
edilen Evrensel Doa Tarihi Ve Gkler Kuram isimli eserinde de10 Kinatn
Kaostan Kozmosa dntn, teorisinin temeline koymutur. Kaos kelimesi
bugn de, fizik bilimi dnda, genellikle yine Grekedeki ilk anlamna yakn
ekilde kullanlmaktadr ve bu anlam, Entropik Dzensizlik ile ilgisi olan bir
kavram deildir.
3: Fiziksel Anlamda Entropik Dzensizlik ve Kaos
3.1: Fiziksel Anlamda Entropik Dzensizlik:
Fiziksel anlamdaki dzensizlik, yni Entropik Dzensizlik, ksaca, birbirini
btnleyen u iki ekilde tanmlanabilir:
a: Belirli bir sistemin toplam enerjisinin mevcut tanecikler arasndaki
dalm;
b: Bir termal ilemde, bir sisteme giren enerjinin tammnn faydal
mekanik ie dntrlememesi sonucunda, sistemin geriye dnerek elde
edilen bu faydal mekanik i ile kendisini yenileyememesi ve dolaysyla,
sistemin kendiliinden eski hline geri dnememesi.
Sistemin bu ekilde kendiliinden geriye dnememesi, geriye dnebilmek iin
baka bir yerden, yni sistem dndan bir mdhelenin kanlmaz olmas, kendi
hline braklan ve dardan mdhele edilmeyen sistemin her enerji-i
dnmnde bir nceki hle gre daha fazla kendisini toparlayamaz olmas
demektir ki, dzensizlik ile kastedilen budur. Aka anlalabilecei gibi, sre
ilerledike ibu dzensizlik (disorder), srecin bitecei bir finali de ortaya
karacaktr. te, Termal lm ve l (tl) Enerji kavramlar da bunu
anlatmaktadr. Srecin bu ileyii, ayn zamanda Kaos ve Zaman Oku
kavramlaryla da yakndan ilintilidir.

Zaman Oku, btn fiziksel srelerin geriye dndrlemezliini ifde eden bir
kavram olup, ilk defa, fiziki ve bilim felsefecisi Arhur Eddington tarafndan
1928de yaynlanan Fizik Dnyann Tabiat isimli eserinde kullanlmtr ve
ksmdan mrekkep bir felsef prensip zerine bin edilmitir:11
10

11

Immanuel Kant., Evrensel Doa Tarihi Ve Gkler Kuram., ev: Sekin Clzolu.,
Havass Yaynlar., stanbul, Mart 1982 [Sunu Yazs: Milton K. Munitz., Eserin
Almanca Orijinal Ad: Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels, oder
von der Verwassung und dem mechanischen Ursprunge des Ganzen Weltgebudes
nach Newtonischen Grunstzen abgehandelt (Evrensel Tabiat Tarihi ve Gkler
Teorisi: Tm Evrenin Oluumu ve Mekanik Kkeni Konusunda Newton lkeleri
Uyarnca Bir Deneme)]., Trke evirinin Esas Alnd ngilizce Metin: Universal
Natural History and Theory of the Heavens., The University of Michigan Press., 1969
Bu prensibin orijinal ifdesi u ekildedir:

30

1. Bu kavram, berrak bir ekilde, ak bir bilin tarafndan

kavranr.
2. Akln kavrama gc zerinde, aksinin vrid olduunu - yni
zamann geriye dndrlebilmesini - mmkn farzetmek d
dnyann (Fizik Varln, Kinatn) abes olduu sonucuna
gtrr.
3. Bir bireyler grubunun organizasyonu hricinde, fizik biliminde
kendisini isbt- vcut etmez.

Eddingtonn bu felsef prensiplerinin ak anlatm udur: Zamann geriye

dndrlmezlii, deneyden (empeiria) elde edilemez, saf akldan (ratio) elde
edilir. Yni Zaman Oku, aksiyomatik-apriorik bir kavramdr. Bu tibarla,
aksiyomatik-apriorik bir kavram olmak bakmndan, Zaman Oku, Newtonn
Hareketin Kanunlar veya Aksiyomlar olarak Klasik Fizike temel yapt
Kanun ile benzeir.
Aksiyomatik-apriorik bir kavram olmak demek, doruluunun bir baka
yerden bir baka vsta ile elde edilmesi deil, rhun (saf akln) ak ve seik bir
ekilde (bedih olarak) kavranmas demektir. nk aksiyomlar, baka yerden
tretilemeyen, kendileri dier dorularn temeli olan ilk doru nermelerdir.12
It is vividly recognized by consciousness.
It is equally insisted on by our reasoning faculty, which tells us that a reversal of
the arrow would render the external world nonsensical.
It makes no appearance in physical science except in the study of organization of a
number of individuals.

12

[Bkz.: Sir Arthur Stanley Eddington., The Nature of the Physical World (1928).,
Introductory Note by Sir Edmund Whittaker., Everymans Library, London, 1964.,
p.76-77]
Filozof Scheler, Apriorik Bilgiyi u ekilde aklamaktadr [Max Scheler., nsann
Kozmostaki Yeri., eviri: Tomris Mengolu., Yaprak Kitap Yayn Pazarlama.,
stanbul, Tarihsiz (tahmnen: 1990)., s.52-53]:
Eer biz, geist adn verdiimiz eyin kendine has zelliklerini
ayrntlarnda aydnlatmak istiyorsak, geistn bir aktn, ideletirme aktn
ele almalyz. Bu akt, teknik zekdan apayr olan bir akttr. Zekann
problemi yle olabilir: imdi, kolumun urasnda bir ar var. Bunun
nedeni nedir ve nasl geirilebilir? Bunu zmek pozitif bilimlerin iidir.
Fakat ben bu ayn ary, ok garip bir ekilde, genel olarak dnyann
varlk-yaps hakknda, dnyann ar, ktlk ve aclarla dolu olduuna
bir rnek olarak kavrayabilirim. O zaman soru sorma tarzm
deiecektir: imdi kolumun urasndaki ar deil, arnn kendisi
nedir? eylerin temel yaps nasl olmal ki, genel olarak ar
olabilsin? Byle bir ideletirme akt iin en iyi rnek, Buddhann ok
bilinen dnme yksdr. Bir prens olan Buddha, babasnn saraynda

31

mdi: Bu kavram doru olmaldr; bu bir zorunluktur. nk, aksi takdirde,

yni zamann geriye dndrlebilmesinin mmkn farzedilmesi durumunda,
Kinattaki en temel prensiplerden olup, sebep-sonu ilikisini belirleyen ve
sebeplerin sonulardan nce geleceini vaz eden lliyet (Nedensellik, Kozalite)
Prensibi ihll edilmi olur; zr, bu takdirde, sebeplerin sonulardan sonra
gelmesi gibi bir durum hsl olacaktr ki, bu da, Kinatn abes olmayan bir varlk
olduunu kabl eden Samaszlk (Adem-i Abesiyet, Non-absurdity) prensibine
aykrdr.
Yni, Zaman Oku, Zamann tek ynde ve yeknesak ilerleyen bir karaktere
ship olduu fikrine dayanmaktadr. Buna gre, Zaman, sdece bir istikamette
ilerler ve hz da sbittir. Beri yandan, Zaman, srelerin bir ifdesi olduuna
gre, hibir fiziksel sre geriye dndrlemez.
Kozmolojik Zaman Oku, Kinatn srekli olarak genileyeceini ileri
srmektedir; buna gre, durmadan genileyen Kinatta ok uzun zamanlar
sonunda madd partikller arasndaki mesfe o kadar byyecektir ki sonuta
hibir fiziksel sre gerekleemeyecektir.
Termodinamik Zaman Oku ise, farkl s kaynaklar arasndaki s
transferinin ancak ve yalnz daha yksek scaklktaki ortamdan (Scak Depo) daha
alak scaklktaki ortama yaplabilecei gereinden hareketle, bunun geriye
dndrlemezliini ifde etmektedir.
Zaman Okunun ortaya koymu olduu ok nemli sonulardan birisi de, her
var-olann ve en genel olarak da btn kinatn kanlamaz olarak lme
mahkm olduudur. Nasl ki Kozmolojik Zaman Oku btn fiziksel srelerin
ileyemeyecei bir kozmik final sahnesi ngrmekte ise, Termodinamik Zaman
Oku da, kullanlablir btn enerjsini tketmi, limit olarak Mutlak Sfra kadar

yllarca her trl olumsuz izlenimden uzak yaadktan sonra, bir gn bir
yoksul, bir hasta, bir l grr. O, bu raslantya bal, imdi, burada,
byle olup-biten olay, dnyann onlarda aa kan zsel varlk-yaps
iin birer rnek olarak kavryor. Descartes, maddenin essentias ile
varlk-yapsm, bir para balmumunda aklamaya almt. Geistn
geist olarak sorduu sorular, ite bu gibi sorulardr. Bu tr sorulara en iyi
rnekleri matematik verir. nsan, rnein l, eyin says olarak
bu objelerden ayrr; saysna kemdi bana bir ey gibi bakar;
saylarla, objelerin sralanmasndaki dnce yasalarna gre ilemler yapabilir. Hayvan byle bir ey yapamaz. O halde ideletirme, yaptmz
gzlemlerin saysndan, indktif sonu karmalardan bamsz olarak
dnyann zsel yap ekillerini, o z alan ile birlikte, bir rnekte kavramaktr. Bizim bu ekilde elde ettiimiz, geerlii sonsuz olan bilgi,
duyularmzn raslantlara ballna, onlarn uyarlma yeteneklerinin
tarzna ve derecesine bal olmadan, o z alannda var olmas olas olan
btn objeler iin geerlii olan bir bilgidir. Bizim bu ekilde
kazandmz bilgiler, duyulara bal alglarmzn snrlarn aarlar. Biz
felsefe dilinde bu tr bilgilere apriori bilgiler adn veriyoruz.

32

souyarak tammiyle tl ve Mutlak Sfrda yok olmann eiine varan bir

kozmik final sahnesi ngrmektedir.13

Fransz Astronom Nicolas Camille

Flammari-onun [26 ubat 1842 - 3
Haziran 1925] Omega, Dnyann Son
Gnleri (Omega, Last Days of the
World) isimli eserinden ilham alarak,
Abel Gance tarafndan yaplan Dnyann Sonu (La Fin du Monde) isimli
filmde, Kinatn termal lm konu
edinilmektedir. Yukardaki resimde, kullanlabilir enerjisini tketerek scakl
Mutlak Sfra yaklaan dnyann sonundaki insanlar gsterilmektedir.

J. Rifkin ve T. Howard, mtereken kaleme aldklar Entropi isimli eserde

unlar sylemektedirler:14
Termodinamik, ok kark bir kavram tns verir. Gerekte ise bilinen en yaln
ve en etkileyici bilimsel kavramdr. Termodinamiin her iki yasas ksa bir
cmlede zetlenebilir:
Evrenin toplam enerji muhtevas sabittir ve entropi srekli artmaktadr.
ifade edilen, enerjinin yaratlmas veya yok edilmesinin imknsz olduudur.
Evrendeki enerji miktar, zamann balangcndan itibaren sabit klnm ve
zamann sonuna dein sabit kalacaktr. Birinci yasa, saknm yasasdr. Enerjinin
yaratlabilecek veya yok edilebilecek olmamasyla birlikte bunu bir formdan bir
baka forma dntrebileceimizi syler.
Bilim yazar Isaac Asimow basit bir rnek sunar:
Bir miktar s edindiimizi ve bunu bir ite kullanarak deitirdiimizi
varsayalm. Bunu yaparken sy yoketmeyiz, yaptmz sadece baka bir
hale dntrmek veya muhtemelen, baka bir enerji formuna evirmektir.
Daha iyi anlayabilmek iin, bir otomobil motorunu dnn. Petrol iindeki
enerji, petroll motor tarafndan yaplan i art retilen s art egzos
rnlerindeki enerjiye eittir.
13

14

Bu konuda Narlikarn u makalesi yn- tavsiyedir: Jayant V. Narlikar., The

Direction of Time., The British Journal for the Philosophy of Science., Vol. 15, No.
60., Feb. 1965., pp. 281-285
Jeremy Rifkin, Ted Howard., Entropi, Dnyaya Yeni Bir Bak., ISBN 975-346-0376., Trkesi: Hakan Okay., Aa Yaynclk Ltd. ti., stanbul, 1992., 41-43

33

Hatrlanacak en nemli unsur, enerjiyi yaratamayacamzdr. Bunu kimse

baaramad ve baaramayacak. Yapabileceimiz tek ey enerjiyi bir halden bir
baka hale dntrmektir. Bu, her eyin enerjiden yaplm olduunu dnmeye
koyulduumuzda farkettiimiz bir olgudur. Varolan her eyin ekli, formu ve
hareketi, gerekte sadece enerjinin eitli konsantrasyonlar ve transformasyonlarnn bir dzenleniidir. nsan, gkdelen, otomobil ve bitki yaprann
hepsi bir halden dierine dnm enerjiyi sergiler. Bir gkdelen veya bitki
yapra olutuunda, baka yerlerden biraraya toplanm enerjiden yaplanr.
Gkdelen ykldnda ya da bitki yapra solduunda kullanlan enerji yokolmaz.
Sadece evrede baka yerlere nakledilir. Hepimiz Gne altnda yeni bir ey yok
dendiini duymuuzdur. Kendinize bunu alacanz bir sonraki nefesle
kantlayabilirsiniz. Sadece, Platonun bir zamanlar soluduu yaklak 50 milyon
molekl solumaktasnz.
Tm dnmemiz gereken termodinamiin birinci kanunu olsayd, enerjinin
tketilmeksizin tekrar tekrar kullanlabileceini dnmemizde bir beis
olmayacakt. Fakat, dnyann bu biimde dnmediini biliyoruz. rnein bir
kmr paras yaktmzda enerji kalr ama uzaya yaylan kkrt dioksit ve dier
gazlara dntrlr. Sre iinde enerjinin kaybolmayaca ile birlikte asla ayn
kmr parasn tekrar yakamayacamz ve ayn fayday elde edemeyeceimizi
de bilmekteyiz. Bu durumun aklamas, enerjinin bir halden baka bir hale her
dntrcsnde belli bir cezann ifa edildiini syleyen termodinamiin
ikinci yasasnda bulunur. Bu ceza, gelecekte ayn trden bir iin yrtlmesi iin
elde edilebilir enerji miktarndaki azalmadr. Bunun iin bir terim bulunmaktadr;
buna entropi denilir.

Evet; bunun ad, Ludwig Boltzmannn Entropi olarak konmutur. 19ncu

yzyln ikinci yarsnn sonlarna doru Avusturyal fiziki ve bilim felsefecisi
Ludwig Boltzmann (1844-1906) yle bir problemi ele almtr: Enerjinin
Korunumu Kanunu, Evrende enerjinin transfer edilebileceini fakat yok
edilemeyecei gibi yaratlamayacan da sylyordu. Maddenin Korunumu
Kanunu ile birlikte mtlea edildiinde, bu ikisinden hsl olan sonu u
olmaktayd: Kinata balangta belirli bir miktar enerji ve madde
verilmi ve sonra da bu madde ve enerjinin bir formdan bir bakasna
transferine izin ve imkn tannm, fakat yok edilmelerine de yeniden
yaratlmalarna da izin verilmemitir. mdi; Termodinamiin I. Kaanunu da, bir
termal ilemde, yni bir s al verii ve snn faydal mekanik ie dntrlmesi
prosesinde bu kat kurallar onaylamakta idi; ama imdi yle bir soru ortaya
kmt: Acaba, bu proses esnsnda, sisteme giren btn s hi zayiatsz faydal
mekanik ie dntrlebilir ve aynen geriye alnabilir miydi? Eer bu ilem
mmkn klnabilirse, zel olarak Devr-i Dim Makinas (Perpeteum Mobile)
yaplmasnn mmkn olaca, daha genel ve kuatc bir sonu olarak da
Kinatn lmsz olduu gibi bir netceye vsl olunabilecekti. te,
Termodinamiin II. Kaanununun, I. Kanunu ihll etmeden, bu soruya hayr
diye cevap veriini, yni, kapal bir sistemin (1) gibi bir hlden (2) gibi bir hle
gemesi durumunda, dardan bir mdhelede bulunulmad takdirde
kendiliinden geriye dnp eski hlini alamayacan ifde etmek zere,

34

Boltzmann, Greke dnme, ans, sonraki anlamna gelen trope kelimesinden

trettii Entropi kelimesi ile kavramsallatrd.
Boltzmanna gre...:15
Boltzmann kaos kavramn bilim dnyasnda kullanan ilk kiidir. Ona gre
atomlar rast gele veya dzensiz arpmalarla birbirleriyle etkileirler; bu
arada momentum ve enerjilerini deiirler. Boltzmannm ortaya koyduu
denklemlerde atomlar aras ekim yok kabul edilmitir. Dzensiz
arpmalarn nedeni de budur. Boltzmann matematik zmlemesi sonunda
daha nceden Makswell tarafndan elde edilen dalm erisini bulmutur.
Bu eri Boltzmanna gre sistemin her tr etkiden arnm durumunda ortaya
kmaktadr. ekil 1 diye gsterilen eri Maxwell erisini gstermektedir.

Burada yatay eksen zelliin trn dikey eksen de zelliin saysn

gstermektedir. zellik olarak rnein atomlarn hzlarn alrsak dikey
eksen de o hz da tahmini ka atom olduunu verir. Bu eriyi isterseniz
toplumsal olaylara uygulayalm. Yatay eksen rnein geliri gsterirse dikey
eksen de o gelirde tahminen ka kii olduunu gsterir. ekil 1 de 1 ile
gsterilen blge gelir dzeyinin ok dk olduu blgeyi, 3 ise gelir
dzeyinin ok yksek olduu blgeyi gstermektedir. Grld gibi gelir
dzeyi ok dk olan kiilerin says ve yine gelir dzeyi ok yksek olan
kiilerin says ok dktr. Eri balangta ve sonda yatay eksene yakn
durmaktadr. Orta direk yurttalarn says ise ok yksek olup onlar erinin
yksek blgesine yani 2 numaral blgeye tekabl etmektedir. Bu
rnekleme tabii ki bir yaklatrmadr, nk ekonomi rast gele yrmemekte
lkeler vergilerle Maxwell erisi dnda bir gelir dalmn
salamaktadrlar. Maxwell tr bir gelir dalm hibir kuraln olmad her
eyin mutlak rast gelelik iinde yrd bir sistemde ortaya kar. Dier bir
deyile btn dzenler eer denetim mekanizmalar kaldrlrsa eninde
sonunda Maxwell dalmnn ngrd bir dzene gider. Maxwell
dalm kargaann mutlak anlamda egemen olduu ortamlarn dzenidir,
dier bir deyile Maxwell dalm kargaann dzenidir.

15

Gngr Gndz., Kaos Kavramnn Tarihsel Geliimi., Dnen Siyaset., ISSN

1302-1419., Say: 18., Temmuz 20003., s.173-181., s.174-175

35

Buna gre, Entropiyi kalitatif olarak kabaca yle tanmlayabiliriz:

Kapal bir sistem bir 1 durumundan bir 2 durumuna getiinde,
tekrar 2den 1e kendiliinden dnebilmesi iin gerekli olan arta
entropi denir ki buna gre, 1deki entropi S1, 2deki entropi de
S2 ile gsterilecek olursa, S1 = S2 olduu takdirde sistem tekrar
2den 1e kendiliinden, yni dardan ayrca bir enerji sarfna
hcet kalmadan dnebilir; tabiatiyle 2den 1e kendili-inden
dnebilirse tekrar 1den 2ye de kendiliinden dnebilir ve
bylece bir sonsuz evrim elde edilir. Bu durumu yle
ematikletirebiliriz:
Klasik Fizikte:

S1 ve S2 bir sistemin 1nci ve 2nci hllerindeki entropileri gstermek

zere:
S1 = S2 ise, sistem tekrar 2den 1e kendiliinden dnebilir; buna
Tersinir lem (Reversible Process) denir;
S2 > S1 ise, sistem tekrar 2den 1e kendiliinden dnemez; buna da
Tersinmez lem (Reversible Process) denir

S1 > S2 (S2<S1) olamaz.

S = S 2 S1 olduundan
S2 > S1 olunca: S >0 (+) olur. Bu, entropinin doal srelerde
artmas gerektii kuralna uygundur.
S2<S1 olunca: S <0 (-) olur. Bu ise, entropinin doal srelerde
artmas gerektii kuralna aykrdr. O sebeple imknszdr.

Kuvantum Fiziinde:

S1 ve S2 bir sistemin 1nci ve 2nci hllerindeki olaslklar (ihtimlleri)

gstermek zere:
S1 = S2 ise, sistem tekrar 2den 1e kendiliinden dnebilir; buna
Tersinir lem (Reversible Process) denir;
S2 > S1 ise, sistem tekrar 2den 1e kendiliinden dnemez; buna da
Tersinmez lem (Reversible Process) denir

Benzer ekilde, S1 > S2 (S2<S1) olan bir proses tanmlanamaz.

lk kta S1 = S2 olmas ngrlmektedir. Ne var ki hibir gerek fiziksel
ilemde S1 = S2 deildir ve bu sebeple hibir gerek fiziksel ilem tersinir
deildir. Yni, hibir ilem geriye dndrlemez; bu da Zamann 1den 2ye

36

ynelik olarak akmas eklinde aklanr ki Zamann bu cereyan tarzn da

Zaman Oku kavram ifde eder. Zaman, yaydan frlam bir ok gibi hep ileriye
doru akar ve asla geriye doru evrilemez.
3.2: Fiziksel Anlamda Kaos: Kaos kelimesinin fizik-bilimsel anlam, szlk
anlamndan ve geleneksel anlamndan hayli farkldr. Balang olarak, Kaosu
srekli kararszlk ve/veya belirlenemezlik olarak trif edebiliriz. yice
almad ve aklanmad takdirde kendisi dahi kaotik olan bu ilk trif, bir
baka belirlenemezlik ile kartrlabilir; bu ikincisi, Modern Fizikin
kurucularndan Werner Karl Heisenbergin (1901-1876) Belirlenemezlik
lkesidir. imdi nce ksaca buna temas edelim:
Heisenbergin Belirlenemezlik lkesi
(Uncertainty Principle):16

Modern Fizikin en temel kavramlarndan ve ilkelerinden Belirlenemezlik

lkesi ok ksaca sylendikte, hareket hlinde bulunan bir cismin momentum ve
konumunun ayn anda ve ayn kesinlikle tesbt edilemeyecei essna dayanr ve
matematiksel olarak

x.p

h
4

bants ile ifde edilir. Burada x Konumun belirlenmesindeki hat, p

Momentumun belirlenmesindeki hat ve h ise, bilinen Planck Katsaysdr
[6.63x10-34 J.s]. mdi, Hat Teorisine gre, Momentum [p=m.v] ve Konum [x]
lmnde bir hat yapmak kanlmazdr; bu husus, Evrenin kanunlarndan
birisidir. Bantnn ifde ettii derin mn ise nce, bu kanlmaz hatnn
kltlebilecei ve fakat yok edilemeyecei, sonra da, hat yok edilemezliin
saysal deerinin de tek-tek momentum ve konum lmlerindeki hatlar ile deil,
her ikisinin lmlerindeki hatlarndaki arpm ile belirlenebilecei ve bu
arpmn da Planck Katsaysndan daha kk olamayacadr. Buna gre
cismin konum ve momentumunun (dolaysyla da hz ve ktlesinin) lmndeki
hatlardan birisi kltld takdirde dieri
byyecektir; mesel
Momentumun lm hats azaltlarak sfra, yni tam belirlenebilme snrna
yaklatka Konumun lm hats da sonsuza, yni hi belirlenememe
snrna doru yaklar ve limit hlde x = 0 iin p = olur ki bu, u demektir:
Eer cismin momentumunu, yni hzn ve ktlesini tam olarak, yni sfr hat
16

W. Heisenberg., ber den anschaulichen Inhalt der quantentheoretishen Kinematik

and Mechanik (On the intuitive content of quantum-theoretical kinematics and
mechanics), Zeitschrift fr Phisik 43 172-198 (1927); W. Heisenberg., The physical
principles of Quantum Theory, University Chicago Press, Chicago (1930) Dover,
New York

37

ile lm isek, konumunu, yni, nerede olduunu asla bilemeyiz. lmn

burada yaptmz cisim, Evrenin herhangi bir yerinde bulunuyor olabilir. Bu
ise, Heisenbergin ...nedensellik (determinizm-D.H.) kavram, son olarak, bir
doa olaynn inceden inceye belirlenebilecei anlamna gelir oldu. Buna gre
doay, ya da doann bir parasn kavrayp bilmeniz, gelecei kestirmenize
yeter saylyordu. Newton fiziine gre, bir sistemin belli bir andaki durumundan
yola karak, o sistemin gelecekteki hareketinin ne olaca hesap edilebilirdi. Bu bir
doa ilkesiyle, Laplace onu en genel ve anlalr biimde dile getirmiti: Ona gre,
belli bir anda btn atomlarn durumunu ve hareketini bilebilen bir eytan (stn
zek), evrenin geleceini toptan kestirebilirdi.17 ifdesiyle tasvr ettii Newton
Mekaniinin temel aksiyomlarndan olan Determinizm (Belirlenebilircilik,
Nedensellik) ile taban-tabana zttr.
imdi bu konuda, bizzat bu ilkenin mcidi Heisenbergden uzun bir iktibasa
bavuralm:18
Gibbs ve Boltzmannn bulularndan beri, her ne kadar bir sistem stndeki
eksik bilgi fizik yasalarnn dile getirilmesinde rol oynamaktaysa da, Max
Plackn nl buluuna (Quanta kuramna) kadar gerekircilik ilkesi bir yana
braklmad. Planck, ma (radiation) kuramyla ilgili almalarnda,
nceleri, ma olaylarnda bir kesiklik (discontinuite) esinden baka bir
ey bulamamt. Isnan bir atomun enerjisini kesintisiz deil, kesintili
olarak, atmlar (choc) halinde satn gstermiti. Bu atml ve kesintili
enerji sam, btn atomlar kuramnda olduu gibi, insana, n samnn
istatistik bir olay olduunu dndrmtr. Bununla birlikte, Quanta
kuramnn yasalar istatistik bir formle sokmaya ve gerekircilik ilkesini
brakmaya zorladn anlamak iin yirmi be yllk bir srenin gemesi
gerekmitir. Einstein, Bohr ve Sommerfeldin yaptklar incelemeler
gstermitir ki, Planckn kuram, atom fiziinin btn alanlarnn kapsn
aan bir anahtar olmutur. Rutherfordla Bohrun meydana getirdikleri atom
modeline dayanarak kimyasal oluumlar aklanabilmi, ve ogn bugn
kimya, fizik ve astrofizik bir btn halinde birbiriyle kaynamtr. Bununla
birlikte, yasalarn Quanta kuramna gre matematiksel formllere sokulmasna gelince, gerekircilik ister istemez braklmtr. Burada, bu matematik
denklemi vermiyeceim, sadece atom fiziinde, fizikinin zel durumunu
dile getiren baz formlleri gstermekle yetineceim. lkin, ada fizik ile
eski fizik arasndaki ayrl, belirsizlik balants denen ey ile dile
getirebiliriz. Bir atom paracnn konumunun (position) ve hznn
birarada, istenildii zaman ve kesinlikle gsterilemiyecei ispatlanmtr.
Konum tam olarak llebilir; ama o zaman da, gzlem aralarnn araya
karmas, hzn llmesini, bir dereceye kadar, nler. Byle yapmayp da,
nce hz llrse, o zaman da konum kesinlikle renilemez olur. yle ki,
Planckn konstant bu iki belirsizlikten kan sonu iin bir alt yaklaklk
snr meydana getirmitir. Bu forml Newton mekaniine bal kavramlarn
artk bizi niin daha uzaa gtremediini gstermektedir. nk, bir mekanik sreci hesaplamak iin, bir cisimciin, belli bir andaki konumunu ve
17
18

Werner Heisenberg., ada Fizikte Doa., evirenler: Vedat Gnyol, Orhan Dar.,
an Yaynlar., stanbul, Ekim 1968., s.39
Werner Heisenberg., ada Fizikte Doa., s.44-47

38

hzn ayn zamanda bilmek gerekir ki, Quanta kuram byle bir ey
olamyacan ortaya koymutur. Niels Bohr, bir baka forml yardm ile,
tmleyicilik kavramn kabul etti. Bununla Bohr unu demek istiyordu:
Atom sistemlerini aklamaya yarayan eitli ak imgeler, baz deneylere
uygulanabildii halde, birbirini karlkl olarak ortadan kaldrmaktadr.
rnein, Bohrun atomunu, kk bir gezegenler sistemi gibi gsterebiliriz:
Ortasnda bir ekirdek, bu ekirdein evresinde dolaan elektronlar.
Bununla birlikte, baka deneyler iin, ekirdei (frekans atomun masn
etkileyen) dural dalgalar sistemi ile evrili tasarlamak yararl olur. Son
olarak, atomu kimyasal bir madde gibi de dnebiliriz; baka atomlarla
birletii zaman gsterdii sl (termik) tepkiyi lebilirsek de, elektronlarn
devinimini ayn zamanda gzleyemeyiz. Bundan u sonu kyor ki, btn
bu eitli imgeler, doru olarak kullanldklar srece dorudurlar. Ama,
bunlar birbiriyle elime halindedirler, onun iin onlara birbirinin tmleyicisi
deniliyor. Bu imgelerden herbirinde bulunan kesinsizlik, kesinsizlik ilikileri
ile dile getirilmitir, ayr imgeler arasndaki elimeleri de nlemeye
yeterlidir. Quanta kuramnn ayrntlarna girmeden verdiimiz bu birka
bilgi bize unu anlatabilir: Bir sistem stndeki eksik bilgi Quanta kuramnn
her nermesinin nemli bir parasn temsil etmektedir. Quanta kuram
yasalarnn istatistik nitelikte olmalar gerekmektedir. te bir rnek:
Biliyoruz ki, bir radyum atomu alfa nlar saabilir. Quanta kuram, her
zaman birimi iin, alfa paracnn ekirdekten ayrlma olasln (olaslk
derecesini) saptayacak durumdadr. Ama, bu olasln ne zaman meydana
geleceini, kesin olarak, nceden kestirmemektedir. nk, kural olarak, bu
olaslk belirsizdir. Gelecekte, bu olayn ann kesin olarak belirliyebilecek
yeni yasalarn bulunabileceini de dnemeyiz. nk, eer byle olsayd,
alfa paracna hl niin ekirdekten ayrlan bir dalga gzyle bakld
anlalmazd. Atom maddesinin ayn zamanda dalgasal ve cisimsel bir
yapya sahip olduunu gsteren eitli deneylerin aykr nitelii, birtakm
istatistik yasalar dile getirmeye zorlamaktadr bizi. Atom fiziinin bu
istatistik esi, genellikle, byk ldeki srelerde hi bir rol
oynamamaktadr. nk, bu alanda, istatistik yasalarn olasl ylesine
yksektir ki, bu srece pratik olarak belirli gzyle baklabilir. Byk
ldeki srecin, bir tek, ya da benzeri az olan, birka atomun davranna
bal olduu durumlar herzaman vardr phesiz; bu durumlarda da, bu
sreci yalnz istatistik olarak belirleyebiliriz. Buna kant olarak, herkesin bildii ama, hi de ho olmayan bir rnek vermek istiyorum: yani atom
bombasn. Patlayc maddenin arlna ve kimyasal yapsna bakarak,
herhangi bir bombann patlama gcn nceden hesaplayabiliriz. Atom
bombasna gelince, patlama gc iin, bir st bir de alt snr gsterebiliriz,
ama, kural olarak, bu gc nceden, tam olarak, hesaplyamayz. nk, bu
g, atomlarn ateleme anndaki davranlarna baldr. Jordann zel
olarak belirttii gibi, buna benzer oluumlar biyolojide de olmal. Biyolojide,
insan lsndeki olaylar, tek tek atomlarla ilgili oluumlar ynetmektedir.
Bu durum, zellikle, kaltm srecinde genlerin n deimelerinde byle
olsa gerek. Bu iki rnek, Quanta kuramnn istatistik niteliinin pratik
sonularn aklamak amacyla seilmitir; onun geliimi yirmi yl akn bir
sreden beri meydana konmutur. Burada, gelecekte bir kural deiiklii
olup olmayaca nceden kestirilemez.

39

Werner Heisenberg (5 Aralk 1901-1 ubatg 1976)

(foto: 1926)

Kaotik Belirlenemezlik

Fakat Kaosun ierdii bilinemezlik, yni, Kaotik Belirlenemezlik bundan

farkl bir anlam tar. Buna gre, herhangi bir sisteme it bir lm yapldnda,
lm ne kadar dikkatle yaplrsa yaplsn, mutlaka birtakm hatlar yaplr ve
yaplacaktr da; yukarda zikrettiimiz Hat Teorisi, bize, bir lmn hibir
zaman sonsuz derecede kesin olamayaca, mutlaka bir kesinliksizlik ieren bir
deer olmas gerektiini gstermektedir. Her gerek lmde kanlmaz ortaya
kan bu kesinsizlik, tasavvur edilebilecek en mkemmel herhangi bir lm
aracnn dahi, yine en mkemmel bir ekilde tasarlanm ve kullanlyor olsa bile,
yapt lmleri sonlu bir kesinlikle kaydedebilmesi iin sonsuz sayda basamak
gsterme kapasitesine sahip olmas gerekeceini de, ortaya koymaktadr ki, bu,
imkn ddr ve bu imknszlk, hibir gereklii bulunmayan, zihnen tasarlanm
hayl bir lm iin dahi geerlidir. Dinamik bilimi asndan, her lmde bir
kesinsizlik bulunmas, her lmn balang artlarna belirli bir duyarll ve
bamll anlamna gelmektedir. mdi, yet bu balang artlarna bamllk
ar bir hadde varyorsa, buna Dinamik Kararszlk tbir edilir ve buna gre de,
dinamik kararszl yksek, yni balangtaki hatlarn, sistemin ileriki hllerini
tyin edebilme konusunda ar derecede etkili olan bir sistem Kaotik Sistem
olarak tanmlanr. Yni trifimizi u ekle getirebiliriz: Kaos, Dinamik
Kararszlktr; Kaotik Sistem de Dinamik Kararsz Sistemdir.
Bu tanma gre, bir Kaotik Sistemde lm yapldnda, elde edilen
sonulara dayanarak uzun vdeli ok salam, ok gvenilir netceler sonular elde
edilebilmesi mmkn olamaz. Hlbuki Klasik Fizikin en temel prensiplerinden
olan Determinizm (Belirlenebilircilik) lkesi, pratikte her zaman mmkn olmasa
da teoride hatsz lm aksiyom olarak almaktayd; buna gre, bu ekilde
hatsz bir lm yapld takdirde, bir sistemin zamanda ileriye doru btn
geleceini ve geriye doru da btn gemiini tam ve noksansz olarak
bilebilmek mmkndr.

40

Bz fiziksel sistemlerde gzlenen zamana bal zel bir davran biimi olan
Dinamik Kararszlk, ilk defa 1900de Henri Poincar tarafndan kefedilmitir.
Gezegenlerin Gne etrafndaki hareketleri ile ilgilenen Poincar, onlarn
hareketlerinin gzlenmesi ve lm ile elde edilen sonularn Newton
Mekaniinin ngrd Determinizm (Belirlenebilircilik, Nedensellik) ile
uyumadn; bz gksel sistemlerin, balang artlarna ilikin kesinsizlii
kltmenin netcedeki kesinsizlii de kltmesi eklindeki kurala uymadn,
ar derecedeki balang artlarna hassas ballkn, sonuca ok fazla tesir
ederek onu belirsiz hle getirdiini fark etmiti ki bu keyfiyet, daha sonralar,
dinamik kararszlk, veya ksaca kaos olarak anlmaya baland.
Kaotik sistemler konusundaki en dikkat ekici rneklerden birisi, atmosferik
lmlerdir. Bu konuda, renciye, James Gleickn Kaosu enine-boyuna
irdeleyen kitabn19 tavsiye ettikten sonra, imdilik, u metni vermekle
yetineceim:20
1963 ylnda, havann basitletirilmi bir modelini almak zere basit bir
matematiksel bilgisayar program yazan meteorolog Edward Lorenz
tarafndan yapld. zgl olarak Lorenz, bir hava akmnn gne tarafndan
stldka nasl azalp oalacana ilikin ilkin bir model zerinde
alyordu. Lorenzin yazd bilgisayar kodlar hava akmlarnn aklarn
dzenleyen matematiksel formlleri iermekteydi. Bilgisayar kodu tamamen
determinist zellikte olduundan Lorenz, ayn balang koullar verildii
takdirde, programn altrlmas sonucu hep ayn sonular almay
bekliyordu. Fakat ayn zannettii balang deerlerini girdii zaman, her
seferinde kkten farkl sonular elde ettiini grmek Lorenzi akna
evirmiti. Daha dikkatli bir inceleme yaptnda her seferinde tamamen
ayn deerleri deil, birbirinden hafife farkl deerleri girmi olduunu fark
etti. Her deneme srasndaki balang deerlerinin farkl olduunu
anlayamamt, nk fakllklar, allm standartlara gre mikroskobik ve
nemsiz addedilecek kadar inanlmaz dzeyde kk farkllklard.
Lorenzin atmosfer modelinde kulland matematik 1970lerde geni bir
biimde aratrld. Zamanla, kaotik bir sistemin temel zellii olarak, iki
farkl balang koullar dizgesindeki dnlebilecek en kk farklln,
daima, sonraki veya nceki zamanlarda byk farkllklara yol aaca,
bilinen bir gerek haline geldi. Gnmzde bilim adamlar, havann,
Lorenzin hava akmlarna ilikin basit bilgisayar modeli gibi kaotik bir
sistem olduuna inanmaktalar. Yani belli bir dorulukta uzun vadeli bir hava
tahmini yapabilmek iin sonsuz sayda lm yaplmas gereklidir.
Dnyann tm atmosferini kocaman bir lm aralar bu durumda
termometreler, rzgar-lerler ve basn-lerler a ile doldurmak
mmkn olsayd bile, balang koullarndaki belirsizlikler bu kez de
adaki her bir aracn yapaca lm deerleri arasndaki minik
farkllklardan meydana kacakt. Atmosfer kaotik olduundan dolay ne
19
20

James Gleick., Kaos (Chaos)., eviren: Fikret can., Tbitak Popler Bilim
Kitaplar, No: 15., Ankara, Mays 1995
Dr. Matthew A. Trump., What is Chaos?., eviren: Sinan Canan., Orijinal metin
iin URL: [http://order.ph.utexas.edu/chaos/], Tercme metin iin URL:
[http://www.sinancanan.net/ kaosne.htm]

41

kadar kk olursa olsun bu belirsizlikler gittike hesaplar

geersizletirecek ve hava tahminin doruluunu ortadan kaldracaktr. Bu
ilke bazen Kelebek Etkisi olarak adlandrlr. Hava tahmini sz konusu
olduunda Kelebek Etkisi dnyann herhangi bir yerindeki bir kelebein
kanat rpmasnn, bir yl sonra dnyann dier bir tarafnda bir frtnann
kp kmayacanda belirleyici rol oynayabilecei fikrine gnderme yapar.
Kelebek Etkisi yznden artk hava tahminlerinin ancak ksa vadede doru
olabilecei, uzun vadeli tahminlerin ise, ne kadar gelimi bilgisayarl
yntemle yaplrsa yaplsn, ansa dayal kestirimlerden daha doru
olamayaca kabul edilmektedir. Dolaysyla doada kaotik sistemlerin
varl, belli bir derece dorulua sahip bir hareket tahmini yapabilmek
zere determinist fizik yasalarn uygulayabilme yetimize bir snr koyuyor
gibi gzkmekte. Kaosun kefi evrenin tm deterministik modellerinin
merkezinde rasgeleliin pusuda beklediini ima ediyor gibi gzkmekte. Bu
gerekten yola karak baz bilimciler, neticede evrenin davrannn
determinist olduunu sylemenin anlaml olup olmadn sorgulamaya
baladlar. Bu soru, bilim kaotik sistemlerin nasl ilediini rendike
ksmen yantlanabilecek ak ulu bir sorudur. Kaotik sistemlerle ilgili
almalardaki en ilgin konulardan bir tanesi, kaosun varlnn daha byk
dzeylerde dzenli yap veya rntler ortaya karp karamayaca
konusudur. Baz bilimcilerin speklasyonlarna gre, kaosun (yani
mikroskobik dzeyde determinist fizik yasalar zerinden ileyen
rasgeleliin) varl, aslnda daha byk dzeylerdeki fiziksel rntlerin
ortaya kabilmesi iin gerekli olabilir. Yakn zamanlarda baz bilimciler
fizikte kasoun varlnn, evrene, gemiten gelecee geri dnsz ak
anlamndaki zaman okunu veren zellik olduuna inanmaya balam
durumdalar. Fizikte kaos almalar ikinci yzylna girerken evrenin
gerekten determinist mi olduu sorusu henz cevapsz bir sorudur ve kaotik
sistemlerin davranlarn gittike daha iyi anlasak da bu ekilde kalacana
imdilik phe yok...

4. Entropik Dzensizlik, Kaos ve Belirsizlik lkesinin Felsef Sonular

Entropik Dzensizlik, Kaos ve Belirsizlik lkesi, ok sarsc felsef sonular

hsl etmitir.
4.1 Entropik Dzensizlik, Kinatn kanlmaz olarak bir termal lme
doru gittiini gstermektedir ve, nasl ki Michelson-Morley deneyi materyalist
felsefenin en byk umudu olan Esr iin ldrc bir darbe tesiri yaratmsa, bu
da, Kinatn ezel ve ebed olduunu apriorik olarak kabl eden felsefeler iin
ar bir darbe tekl etmektedir. Nitekim, Ernst Haeckel, bunun iin termodinamik
kanunlarnn ve bilhassa II. Kanunun yanl olduunda srar etmektedir.21
II. Kanunun topyekn kinat iin geersiz olmas, ancak, Kinatn fizik
uzamnn sonsuz ve hep madde ile dolu olmasyla kabildir; fakat bu konuda hem

21

Ernst Haeckel., The Riddle Of The Universe., Translated By: Joseph Mc Cabe.,
London., 1913., s.202-203

42

Olbers Paradoksu hl bertaraf edilemeyen cidd bir engel oluturmakta ve hem

de modern kozmoloji teorileri buna imkn tanmamaktadrlar.
4.2. Kaos ve Heisenbergin Belirlenemezlik lkesinin ortaya koymu
olduu ak sonular ise ksaca udur: Hereyin, kesin bir mekanik sebep-sonu
ilikisine tbi ve bu ilikilerin de tam bir kesinlikle bilinmesinin mmkn
olduunu ileri sren grler olmutu ve Klasik Fizik de bu fikri destekliyordu.
Nitekim, Klasik Fizikten ok etkilenen Marksist felsefe, evrende olup-biten
hereyin kesin bir ekilde bilinmesinin mmkn olduu grndeydi. Mesel
Stalin, marksist felsefi materyalizm, dnyann ve yasalarnn mkemmelen
tannabilecei, deneyim ve pratik tarafndan kantlanan doa yasalarnn
bilinebilecei, bu bilgilenmenin nesnel bir hakikati ifade ettii; dnya zerinde
bilinemeyen eylerin deil fakat sadece henz bilinmeyen, ancak bilim ve pratik
araclyla kefedilecek ve tannacak eylerin olduu ilkesinden hareket eder
demektedir22 ve tabiatiyle o grte olanlar bu fikri insan dnyasna ve tarihe de
tatbik etmektedirler:23
...marksizm-leninizm yle bir aratr ki, onun yardmyla gelecein
zerindeki rt kaldrlr ve tarihin gelecekteki dnemeleri grlebilir. Bu
bir zaman teleskobu gibidir.

Ama, bu artlar muvcehesinde, kabl edilmelidir ki, insann bu evrendeki

olup-biten eylerin tam ve noksansz bir bilgisine ship olmas, artk terkedilmesi
gereken eski ve bo bir hayldir; biz, olup-bitenleri, ancak, kaba bir tasvirle ve
dim ihtimlli olarak kavrayabiliriz.
Yni insan bilgisi her zaman snrl ve hatl olmutur ve her zaman da byle
olacaktr; bu, varlk lemine konmu olan bir kanundur.
Kantn dedii gibi:24(16)
... ben diyorum ki, eyler bizim dmzda bulunan duyu nesneleri olarak
bize verilirler; ne var ki onlarn kendi balarna ne olduklar konusunda bilgi
sahibi deiliz, sadece grnlerini bilebiliriz.

...Ondan alt asr nce Sadreddin-i Konev de ayn eyi bildiriyordu:25

... Biz nesnelerin ancak sfat ve arazlarn... bilebiliriz. Nesneleri,
mcerret hakkatlar bakmndan bilemeyiz.
22
23
24

25

J(oseph) Stalin., Diyalektik ve Tarih Materyalizm., eviren: Mehmet Atilla., Evren

Yaynlar., kinci Bask, stanbul, ubat 1978., s.17
Marksizm-Leninizmin lkeleri., Yar Yaynlar., ev: Nadiye R. obanolu., Yedinci
Bask., stanbul, Eyll 1990., C: I., s.13
Immanuel Kant., Gelecekte Bilim Olarak Ortaya kabilecek Her Metafizie
Prolegomena (Prolegomena Zu Einer Jeden Knftigen Metaphsysik Die Als
Wissenchaft Wird Auftreten Knnen)., evirenler: Ionna Kuuradi, Yusuf rnek.,
Hacettepe niversitesi Yaynlar., Ankara, Kasm 1983., 63
Sadreddin Konev., cz el-Beyn., 17b (Nihat Keklik., Felsefenin Teknii., Dou
Yayn ve Datm., stanbul, Ocak 1984., s.32den naklen)

43

Carnot Makinasnda Entropi Deiimi

son

S = S2 S1 =

ilk

dQr Qh Qc
=

T
Th Tc

ifdesini tekrar ele alalm. Carnot Makinasnda

Qh Th
Q Q
olduundan, h = c olur, bylece
=
Qc Tc
Th Tc
S = 0

olaca grlr.
Herhangi bir tersinir evrim iin ilk durum = son durum olacaktr; bu,
termodinamik srecin kapal bir eri tekl etmesi demektir. Bylelikle, i = s
alarak,
i

S = S2 S1 =
i

dQr
dQr
=
0

T
T
C

olur.
i

dQr
dQr
=
0 olur.

T
T
i
C
dQ = mcdT eklinde deiiyor ve T de sbit deil ise,
S = S2 S1 =

S = S2 S1 =

Tson

Tilk

T
dQ son
dT
= mc
= mc ln son
T
T
Tilk
Tilk

Bir deal Gazn Yar Kararl Tersinir lemi

Bir ideal gaz Ti, Vi, ilk hlinden Ts, Vs son hline bir tersinir ilem ile yar
kararl olarak gelsin. I. kanundan: dQr = dU + dW yazabiliriz [dQr: Verilen Is].
dW = PdW olduundan,
dQr = dU + PdV
olur.
deal gazlarda

44

dU = nCV dT ve P =

nRT
V

oduundan,

dQr = dU + PdV = nCV dT + nRT

dV
V

olur. Cvyi sbit kabl edip her iki taraf Tye blersek

dQr
dT
dV
= nCV
+ nR
T
T
V
elde edilir.

S = 0

T
V
dQr
= nCV ln son + nR ln son
T
Tilk
Vilk

Sonu:

S , yalnzca ilk ve son duruma baldr ve tersinir yoldan

bamszdr.
S nin pozitif veya negatif olmas,gazn ilem sresince s
sourmasna veya vermesine baldr.
Tam (kapal) bir evrim iin, Ti=Ts, Vs=Vs olacandan, S = 0 olur.
Tersinmez Srelerde Entropi Deiimleri

Entropi fonksiyonu
son

S = S 2 S1 =

ilk

dQr
T

eklinde tanmlanm olduundan,sistemin yalnzca ilkve son hllerine

baldr.Yni Entropi sonu olarak bir hl fonksiyonudur. Bu matematiksel
tanm deneysel olarak da kantlanmtr. Entropi deiimi, ilk ve son halleri
ayn (zde) olan btn termodinamik ilemler iin ayn (zde) olmaktadr. Daha
ak bir ifadeyle, S ara srelerden bamszdr. Aksi hlde, Termodinamiin
kinci Kanunu ihll edilmi olurdu [niin?]. imdi; bu geree dayanarak, iki
denge hli arasndaki entropi deiimlerine dair birka misl verelim. Ayn iki
denge (ilk ve son) hli arasnda, tersinir ve tersinmez ilemlerin entropi
deiimleri ayndr.

45

Is letiminde Entropi Deiimi

(1): Th scaklndaki (yksek scaklktaki) s kayna

(2): Tc scaklndaki (alak scaklktaki s) kayna
Q: (1)den (2)ye iletilen (transfer edilen) s
S2: (2)nin entropisi
S1: (1)in entropisi
Olmak zere, S2 ve S1 srasyla,

S2 =

dQ Q
=
T
Tc

S1 =

dQ Q
=
T
Th

(1)
Sisteme s giriyor
(entropisi artyor)
(2)
Sistemden s kyor
(entropisi azalyor)

olacandan,

S = S2 S1 =

Q Q

Tc Th

(3)

olur. Beri yandan, Tc < Th olduundan,

Q Q
olacaktr ki buradan da, sonu
>
Tc Th

olarak (3)den,
S > 0

elde edilir. Yni, bir scak kaynaktan bir souk kaynaa, kendiliinden (yni
doal bir srele) s transferi gerekletiinde, sistemin toplam entropisi
artmaktadr. Bu da, Entropinin btn doal srelerde artacan, Zaman
Okunun hep ilerleyen srele ayn istikamette olduunu ngren genel hkmn
bir dorulanmasdr.

46

Serbest Genlemede Entropi Deiimi

Gazn ilk hacmi: Vi, son hacmi: Vs; gaz genletii iin, Vs > Vi solur. Genlein
gaz tekrar kendiliindne eski, hlkine dnemeyecei iin ilem tersinmezdir.
Ayrca, gazn bu genlemesi bir n genleme olduu iin yar kararl da
deildir. Gaz tarafndan bolua kar yaplan i sfrdr (W=0). Sistem izole
edilmi olduu iin s transferi yoktur (Q=0); yni ilem bir adiabatik ilemdir.
I. Kanundan,

Q = W + U
yazabileceimiz iin W=0 , Q = 0 almak sretiyle, U = 0 bulunur; yni,
Enerjideki deime sfrdr. Bu sebeple de,
U1 = U2 veya Uson= Uilk olacaktr.
Gaz idealdir; U sadece Tye baldr. Uson= Uilk olduu iin Tson= Tilk olacaktr (T:
sabit)
lem tersinirdir; bu sebeple
son
son
dQr
S = dS =
T
ilk
ilk
ifadesi kullanlamaz. Q=0 olduundan S =0 olaca dnlebilir ise de bu
doru deildir. S in hesaplanabilmesi iin ilk ve son durumlar birbirine bir
tersinir yol ile balanrlar. Bu yol ise, Viyi Vsye balayan izotermal genlemedir.
zotermal Genleme, Serbest Genlemeden farkl olmasna ramen aralarnda ok
mhim bir ortak nokta vardr: Her ikisinin ilk ve son durumlar sabit scaklkta
oluan birer denge durumudur. (zotermal genlemede ara scaklklar bilindii
halde Serbest genlemede bilinemez; ancak bu vaziyet, ilk ve son denge durumlar
bakmndan benzer olmalarn engellemez.) Entropi ise bir hl fonksiyonu olmakla
ara srelerden bamsz olduuna binen, zotermal Genlemeye it

47

 dQ

= Q = W = nRT ln

Vs
Vi

bants kullanlarak, (T sabit alnarak)

son

S =

ilk

dQr 1
=
T
T

son

dQ

ilk

S = nRT ln

V
1
= nRT ln son
T
Vilk

Vson
Vilk

elde edilir.

Vson > Vilk olduundan

Vson
V
V
> 1 ln son > 0 ln son > 0 ve sonu olarak da,
Vilk
Vilk
Vilk
S > 0

olur.

48

EK NOT I

Termodinamikin Kurucu Babas

Nicolas-Leonard Sadi Carnot

(1 Haziran 1796, Paris - 24 Austos 1832, Paris)
AnaBritannica, Genel Kltr Ansiklopedisi., Ana Yaynclk A.. ve
Encyclopaedia Britannica, Inc. birlii le Yaynlanmtr., stanbul 19861992., Cilt: 5., s.353a-c

Sadi Carnot, A. Baillynin bir almasndan yaplm oymabask, 1813, Bibliotheque Nationale, Paris

49

Carnot, (Nicolas-Leonard-) Sadi, (d. 1 Haziran 1796, Paris - . 24 Austos

1832, Paris), s Makineleri kuramna ilikin Carnot evrimini tanmlayan Fransz
bilim adam.
Fransz Devriminin nde gelen kiilerinden Lazare Carnotnun en byk olu
olan Carnotya, doduu sralarda yaptlar Pariste olduka ilgi gren ranl air
ve filozof irazl Sadinin ad verilmiti. Carnotnun yaamnn ilk yllar
kargaal bir dneme rastlad; bu dnemde ailesinin durumu srekli deiikliklere
uruyordu. Sadi doduktan ksa bir sre sonra babas lkeden kamak zorunda
kald. 1799da geri dnerek 1800de Napoleonun sava bakan oldu, ama ksa
sre sonra istifaya zorland. Askeri ve politik konularda olduu kadar matematik
ve mekanik zerine de yazlar yazan baba Carnot, politik grevinden ayrldktan
sonra olunun eitimine yn vermek iin gerekli bo zaman bulabildi.
1812de Sadi, retim kadrosunda, fizik ve kimyadaki son gelimeleri
yakndan izleyen nl bilim adamlarnn yer ald ve salam bir matematie
dayal ok parlak bir eitim veren Politeknik Okuluna girdi. 1814te mezun
olduunda Napoleonun imparatorluu sallantdayd ve Avrupa ordular Fransay
igal ediyordu. Ksa sre sonra Paris kuatldnda, teki rencilerle birlikte
kentin d blgelerinde igalcilere kar arpt.
Yetimi olduu meslekte altnlmamasna, terfi ettirilmemesine ve
kdemine ilikin eitli tartmalara karn Sadi, uzun bir sre orduda subay olarak
kald. 1819da yeni kurulan Genelkurmaya atandysa da ksa bir sre sonra yar
maala emekli edildi ve Parise yerleerek ordu grevine arlaca gn
beklemeye balad. Arkadalar onu ok az konuan, ekingen ama bilim ve
teknik ilerlemeler konusunda doymak bilmez bir meraka sahip bir insan olarak
nitelendirirlerdi.
Artk, yaamnn olgun, yaratc dnemi balamt. Sadi, fizik ve kimya
konularnda iiler iin dzenlenen konferanslara katld. Derin kavray ve
genelletirme yeteneiyle sonradan kuramlarna aklk kazandraca nl fiziki
ve baarl sanayici Nicolas Clment-Desormes ile yapt uzun tartmalar da onu
ok etkiledi.
Carnotnun zerinde durduu temel sorun, yksek verimli buhar
Makinelerinin tasarmna ilikindi. Madenlerden dar su pompalamak, liman ve
rmaklarda kaz yapmak, demir dvmek, tahl tmek ve iplik eirip kuma
dokumak gibi eitli alanlarda buhar gcnden yararlanlyordu. Ama Makinelerin
verimi dkt. ngiltereyle yaplan savatan sonra Fransaya gelimi
Makinelerin ithal edilmesiyle Carnot, Fransz Makine tasarmclnn olduka
geri kalm olduunu grd. En ok da, ngiliz Makine sanayisinin, resm bir
bilim eitimi almam birka mhendisin yaratclyla hzla ilerlemi olmasna
armt. ngiliz mhendisleri deiik Makine trlerinin gerek alma
koullarndaki verimleri zerine gvenilir bilgiler toplayp yaygnlatrmalard.
Dk ya da yksek basnl, tek silindirli ya da ok silindirli Makinelerin
stnlkleri konusunda da etkin tartmalar yapyorlard.
Fransann knde, buhar gcnden yeterince yararlanlamam olmasnn
da etken olduuna inanan Carnot, buhar Makinelerinin verimleri zerine teknik
olmayan bir yapt hazrlamaya balad. Kendisinden nce bu konu zerinde
alanlarn, buhar Makinelerinin verimini ykseltme sorununa yaklam, buhann

50

genleme ve skmasn elde edilen i ve tketilen yaktla kyaslamak olmutu.

Carnot ise, 1824te yaymlanan Rflexions sur la puissance motrice du feu et sur
les machines propres developper cette puissance (Atein Devindirici Gc ve
Bu Gc Aa karan Makineler zerine Dnceler) adl makalesinde, br
aratrmaclann yapt gibi mekanik aynntlarla uramak yerine, Makinedeki
srecin temel niteliini ele ald. Carnot, bir buhar Makinesinde hareket
enerjisinin, snn, buhar kazannn yksek scaklndan younlatrcnn dk
scaklna derken retildiini belirledi ve bunu suyun aa derken su
arkn dndrmesine benzetti. almalarn, o dnemde geerli olan ve snn
yoktan var, vardan yok edilemeyen bir gaz olduu varsaymna dayanan kalorik
kuram temeline dayandryordu. Bu varsaymn yanl olmasna ve kendisinin
makalesini yazarken bu konuda kukularnn bulunmasna karn, Carnotnun
vard sonularla ou doruydu. zellikle ideal bir Makinenin veriminin,
Makineyi altran maddeye (buhar ya da baka bir akkan) deil, yalnzca
Makinenin en scak ve en souk blmlerinin scaklklarna bal olduunu da
doru olarak ngrmt.
Carnotnun almas, Fransz Bilimler Akademisine resmen sunulmasna ve
basnda ok iyi bir biimde tantlmasna karn, 1834te demiryolu mhendisi
mile Clapeyron, bu almadan alntlar yaparak Carnotnun ulat sonular
gelitirene kadar grmezlikten gelindi. Carnotnun makalesinin bu kadar ge
kabul grmesinde eitli etkenler rol oynamt; basl kopyalar says azd,
bilimsel yaynlarn datm ar iliyordu ve ayrca buhar teknolojisinde nderlik
yz yldan beri ngilterenin elindeyken byle bir yaptn Fransadan kmas
beklenmiyordu. Sonunda, Carnotnun grleri 1850de Rudolf Clausius
tarafndan Almanyada, 1851de de William Thomson (sonradan Lord Kelvin)
tarafndan ngilterede gelitirilen termodinamik kuramyla birletirildi.
Carnotnun daha sonraki almalarna ilikin ok az bilgi bulunmaktadr.
1828de kendisini Pariste buhar Makineleri yapmcs olarak tantyordu.
Fransada 1830 Devriminden sonra rejimin liberallemesinin beklendii
sralarda, Carnotya resm bir grev verilmesi sz konusu olduysa da bundan bir
sonu kmad. Kamu eitiminin iyiletirilmesi konusuyla da ilgilenen Carnot,
mutlakiyeti monari rejimi yeniden kurulduunda bilimsel almalarna dnd
ve bu almalarn 1832de Paristeki kolera salgnnda lene dein srdrd.

[5\

51

EK NOT II

Termodinamik Kanunlar
ve
Devr-i Dim Makinalar
(Perpetuum Mobile)

Grlm olduu gibi, termodimanik kanunlar, fizik varlk leminde, her

nesnenin mutlaka hareket etmek zorunda bulunduunu ve fakat her hareketin
yaplabilmesi iin mutlaka bir enerji girdisi gerektiini ve yine zarr olarak her
hareketin yzdeyzden daha dk bir verimle yaplacan ve bu sebebe binen
her balayan hareketin mutlaka birekilde sona ereceini, evrenin yekn
entropisinin kanlmaz olarak artacan ve bunun da evrenin bir kader (fatum)

52

olarak bir termal lm ile kar-karya kalmas netcesini hsl edeceini

gstermektedir.
Fakat, termodimanik kanunlarnn kefedilmesinin ok ncelerinden
balayarak gnmze gelinceye dek, birok hayalperest veya ar derecede
gzpek kii, bu kanunlardan habersiz olarak veya onlara meydan okuyarak,
srekli bir enerji girdisi olmakszn alarak Dim Hareket (Lat.. Perpetuum
Mobile, ng.: Perpetual Motion) ilelebed faydal i retecek makinalar tasavvur
etmilerdir ve etmeye de devam etmektedirler.

Matematik bir tanm olarak, bir gradyent alan olmayan bir kuvvet alan hsl
eden cihazlar, genel olarak, Devr-i Dim Makinas ismiyle anlrlar.
Fizik olarak ise, Devr-i Dim Makinas, balangta bir ilk hareket, yni bir
ilk enerji girdisi verildikten sonra, dardan baka bir enerji almakszn, dim
olarak ayn hareketi tekrarlayabilecei, yni devri dim (perpetuum mobile)
yapabilecei, yni, srekli olarak, enerji girii olmadan faydal i retebilecei
tasavvur edilen fiktif bir makinadr. mknsz Makina olarak da bilinen bu
makina tasavvurlar prensip olarak Newton kanunlarna aykr deillerdir;
aykrlk Enerjinin Korunumu prensibine ve Termodinamik kanunlarnadr. Bu
aykrla ramen, bu makinalar, birok mahretli kiinin26 ryalarn
sslemee devam etmitir.
mdi I. Kanun,

Q = U ( U2-U1)+ W
denklemi ile, bir ilemde sisteme verilen (giren) enerji ile sistemde ie dnen
enerji ve sistemin i enerjisindeki artn toplamnn sbit olduunu
ngrmektedir. Halbuki bu makinalarn bir ksmnda prensip olarak sisteme bir
enerji girii olmad hlde sistemde enerji hsl olmaktadr ki, bu, enerjinin
yaratlabilmesini kabul etmek demektir ve bu ise. Enerjinin Korunumu prensibinin
ihlli anlamna gelmektedir. Bunun yannda, daha da nemlisi, bu makinalar,
sistemde herhangi bir kayp kabul etmemektedirler ki bu ise gerek d bir
illzyondur. Ve daha fazlas, II. Kanun, I. Kanun ile hi elikiye dmeden, bir
termal proseste, dim, entropinin artacan ve verimliliin de, srtnme gibi,
mekanik etkilerden mstakillen, yni onlar sfr olsa bile, bir makinanin termal
verimlilii, yni, Makina tarafndan elde edilen faydal iin (W) Makinaya giren
Qha oran
W Qnet Qh Q c
=
=
e=
Qh
Qh
Qh

26

Theodor Finkelstein and Allan J Organ., Air Engines, The History, Science, and
Reality of the Perfect., Published in the United Kingdom by Professional Engineering
Publishing Limited and published in the United States by ASME Press, The American
Society of Mechanical Engineers, New York., 2001, ISBN 0-7918-0171-3., p.4

53

eklinde belirlenmi olduundan, verimin %100 (e=1) olmas iin Qc = 0 (K)

olmas gerekir ki bu da byle bir makinann teorik olarak dahi imknsz olduunu
mir olduu hlde, bu makinalar II. Kanunun bu artlarn da gzard
etmektedirler.

imdi bu konuda, bu makina tasarmlarn, Yerekimi Kuvvetine Dayal

Tasarmlar, Hidrostatik Kuvvetler, Klcal Ykselmeye Dayal Tasarmlar,
Yerekimi Kuvvetine Dayal Tasarmlar, Yerekimi Kalkan ve Manyetik Kuvvet
gibi balklar altnda toplayan Vural Altndan ksa bir alnt yapalm:27
Termodinamik yasalar, Newton yasalarnn zorunlu birer sonucu deildirler.
Bu nedenle olsa gerek, pek seyrek olmayarak; bu yasalarn etrafndan
dolanlarak, sunduklar kstlarn alabilecei yanlgsna dld olur.
Srtnme kayplar da gzard edilince, sonu bir devr-i daim makinesidir.
Halbuki bilim insanlar termodinamik yasalarn; gaz, sv veya kat; byk
lekli makroskopik sistemlerin analizinde sk sk kullanrlar. Bunu
yaparken; aslnda bir yandan da yasalar, bir bakma snava tabi tutmakta
olup, bunun farkndadrlar. Hatta bazen kendileri, yasalara aykr grnen
tasarm nerileri retip, aralarnda tartr ve tasarm hatasnn belirlenmesi
srasnda, gzden kaan fizik ilkelerinin daha iyi anlalmasn salamaya
alrlar. Bunun dnda, gemiteki uygulamalarnn istisnasz biimde,
deney ve gzlemlerle uyumlu sonular vermi olmasndan dolay, yasalara
kar gven dolu bir gnl rahatl ierisindedirler. Dolaysyla, yasalara
uymayan bir tasarmla karlatklarnda, tasarm ellerinin tersiyle kenara
itip, ayrntlarna girmeye gerek grmeksizin, reddederler.

imdi de Vural Altnn bu makalesinden, Yerekimi Kuvvetine Dayal

Tasarmlara basit bir rnek olarak,
Hollandal matematiki ve mhendis
Simon Stevinin (1548-1620) bir zincire eit d aralklar ile dizilmi olan eit
m ktleli arlklarn gen kesitli srtnmesiz bir rampann etrafndan dolanmas essna dayal olarak tasavvur
edilen bir devri dim makinasn, emas, aklamas ve kritii ile birlikte aktaralm:28

27
28

Vural Altn., Nasl almaz? Devr-i Daim Makineleri., Bilim ve Teknik., Say: 446,
Ocak 2005, s.46
Vural Altn., ayn makale, s.47

54

Eimi daha dik olan rampadaki ktlelere etki eden yerekimi kuvvetinin
daha byk olaca dncesiyle, zincirin saat ynnde dnmesi bekleniyor.
Kazand kinetik enerji yararl ie dntrlebilirse, zincir tekrar dnmeye
balayacak ve sistem, srekli enerji reten bir devr-i daim makinesi
oluturacaktr.
Zamannda epeyce tartlm olan bu tasarmdaki hatay, Newtonun ikinci
yasasn kullanarak gstermek mmkn. nk, x rampasndaki ktlelerin
arlnn (mgx/d) rampaya paralel olan bileeni (mgx/d)sinA, dier
rampadakilerinki de (mgy/d)sinCdir. Halbuki te yandan, sinA=h/x ve
sinC=h/y olduundan, bu bileenlerin ikisi de mgh/dye, dolaysyla birbirine
eit olur. Balangta eer duraansa, zincirin harekete gemesi mmkn
deildir. Yok, eer balangta bir itkiyle harekete geirilmise; srtnmenin
gzard edilmi olmas nedeniyle, hareketine sabit hzla devam eder. Ancak
sistemden enerji alnmaya kalkldnda, kinetik enerjisi azalr ve
tkendiinde durur.
Stevin bu problemi, Newton yasalarnn bilinmedii bir dnemde irdelerken,
sanal i (virtual work) ilkesini kefetmitir. lkeyi yle aklamak
mmkn: Herhangi bir sistemi ele alp, dardan zerine uygulanan tm
kuvvetlere ve dnme momentlerine bakalm. Sonra da sistemin, olas bir
hareket biimi erevesinde, az biraz, diferansiyel bir miktarda hareket
ettiini veya dndn varsayalm. Eer bu sanal hareketi srasnda,
sistemin zerindeki kuvvetlerin veya dnme momentlerinin yapt ilerin
toplam sfrsa, sistem bu hareketinden dolay enerji kazanamaz. Sonu olarak
bu hareketi de yapmaz: Niye yapsn ki? Eer sanal i miktar negatifse,
sistemin hareket etmesi iin, tam tersine, dardan zerine i yaplmas
gerekir. Dolaysyla; sistemin harekete gemesi iin, sanal i miktarnn pozitif
olmas gerekir; ki sistem, hareketi iin gerekli olan, hareketinin temsil ettii
kinetik enerjiyi kazanabilsin. lke, dngsel hareket tasarmlar iin, bir
periyot zerinden kullanlmak durumundadr.
Dikkatli incelemeleriyle, statik sistemlerin kararllk analizinde bugn dahi
hl ska kullanlan sanal i ilkesini aydnlanma a ncesinin
alacakaranlnda kefetmi olan Stevinin ansna, yukardaki ekil mezar
tana kaznmtr.

55

Percy Verance ise, bu konuda kaleme ald hacimli ve mufassal eserinde,

devri dim makinalarn daha detayl bir ekilde snflandrmtr:
Blm I: Tekerler ve arlklar vstas ile yaplan cihazlar;
Blm II: Yuvarlanan arlklar ve eik dzlemler vstas ile yaplan cihazlar;
Blm III: Hidrolik ve hidro-mekanik cihazlar;
Blm IV: Pnmatik sifon ve hidro-pnmatik cihazlar;
Blm V: Magnetik Cihazlar;
Blm VI: Kapillar ekim ve fizik temylden (affinity) istifde edilerek
yaplan cihazlar;
Blm VII: Bir dim hareket vstas olarak sv hava;
Blm VIII: Bir tasarlanm dim hareket olarak farzedilen radyum ve
radyo-aktif cevherler.
Verancen bu kitabnda konu edindii dikkat ekici bir rnek de Leonardo da Vinciye (15 Nisan 1452 2
Mays 1519) it olduu ileri srlen,
mekanik kuvvetlere gre dizayn edilmi olan devri dim makinas tasarmdr. Verancen bildirdiine gre, Leonardonun bu tasarm kesin deildir,
daha ziyde ikinci el kaynaklara dayanmaktadr ve makinann in ve alma
prensibi hakknda da detayl bilgi bulunmakta deildir. Kitabnda, ikinci el
kaynaklara dayanarak alt adet ekil de
veren Verance, zetle, u aklamalarda bulunmaktadr:29
ekil 1, 15nci yzyla it olup, daha sonra gelitirilmek zere hazrlanm bir
ilk taslak gibi grnmektedir. Bu dzenek, yataklanm bir tambur zerinde,
hareketi, yekdierine aktarmak zere tasarlanm arlklar ve toplardan
olumutur.
ekil 2de, mcitin, biri darya, dieri ieriye doru decek ekilde, yine
yataklanm bir tambur etrafnda dizilmi arlklardan olumu bir tasar
zerind alt grlmektedir.
ekil 3te, arlklar kaldrmakta ortaya kacak olan glklerin suyun
kaldrma kuvvetinden istifde edilmek suretyle bertaraf edilmesi istendii
anlalmaktadr ve bunun iin de arlklar su dolu bir kap iinden
geirilmektedir.
29

Percy Verance., Perpetual Motion., 20th Century Enlightenment Specialty Co., 1916.,
pp.29-31

56

ekil 4, 3nc ekilde, iinden klmas ok zor olan bz mkiltlarn

ortaya kmas zerine, tasarlanm olabilecei dnlmektedir; fakat
burada da ayn mkiltlar giderilmi deildir: Uzun kolun ucunda bulunan
arln svnn iinde batmas eilimi tamasna karlk, bu arln nasl
olup da tekrar geriye alnabilecei aklk kazanm deildir.
ekil 5, daha nceki tasarmlarn bir varyasyonu ve tamamlanmam bir
izim olarak grlmekte olup, ya aada grlen makina tarafndan
altrlmay veya onu altrmay ama edinir grnmektedir ve
muhtemelen bu tasarmda, kabn dibinde bir magnet tasavvur edilmitir.
ekil 6ya gelince: Burada, iki tasarm bir izim olarak gzkmektedir. Bir
yanda, ularnda birer arlk ve civrnda her ikisinin arasnda bir arlk
bulunan uzun basit kaldralar ve dier yanda ise, ifte veya atallam
kaldralar ve ifte arlklar bulunmaktadr ve bu hliyle, ancak, bir n proje
olduu izlenimini vermektedir.

57

Devri dim makinalar iin tasarlanan enerji kaynaklarndan birisi,

srtnmesiz bir ark tertbat vstas ile dndrlen eit arlkl cisimlerin ark
aa inerken yapaca faydal i iin yerekimini kullanrken, yukarya karken
yer ekimine kar yaplmas gereken ie tamamen eit olmas gerektii gibi saf ve
fakat tabi ki yanl bir dnceden yola kmalar ve bu esnada vuku bulacak
kayplar ve geriye artacak entropiden habersiz olulardr. Aada, bu
konuda,Villard de Honnecourt tarafndan tasarlanan 1230 tarihli bir ark
dzeneinin krokisi grlmektedir. arkn etrafna yerletirilmi sekiz adet eki,
tasarya gre, birisi aaa inerken dierinin yukarya kmasn salayacak ve bu
sre sonsuzca devam edecektir.

Da Vinci ile yaklak ayn yzyl paylaan Italyan filozof, tabip, astrolog ve
kimyac olan, San Pietrolu Mark Ant(h)ony Zimara (1460 1523, veya 1532) da,
bir devri dim makinas tasars zerinde almtr. Zimara, 1505de yaynlad
Qustio de movente et motu adl eserinde, herhangi bir izim yapmadan, kalitatif
olarak srekli faydal mekanik i retecek bir deirmen tasvri yapm ve temel
alma prensibini de Motus Perpeti Mechanici (Dim Mekanik Hareket)
balkl pasajda ylece zah etmitir.30
Drt veya daha fazla kenar olan, bir rzgr deirmeni tekeri gibi,
ykseltilmi bir teker in et ve ona zt olarak iki veya daha fazla muhkem
krk yerletir, yle ki, kanatlar tekeri sratle dndrebisinler. Tekerin
evresine veya merkezine (ki yapmcs daha iyisini dnebilir), tekerin
kendisi dndke krkleri iletecek bir cihaz irtibatlandr (bu yapmcnn
30

Bkz.: G. Kasten Tallmadge., The Perpetual Motion Machine of Mark Antony

Zimara., Isis., Vol. 33, No. 1, March 1941., pp.11-12

58

mahretinin bir onur belgesi olacaktr). Tekerden rotora rzgr geldiinde

dnen teker tarafndan harekete geirilen krklerin kendileri dim
(kesintisiz) olarak rzgr hsl edeceklerdir. Bu, muhtemelen, sama deildir
fakat yce gayeyi, dim hareketi (perpetuum mobile D.H) aratrma ve
kefetmenin balang noktasdr; yle bir balang noktas ki, onu hibir
yerde okumu deilim, hibir kimsenin altrp sonu aldn bilmediim
gibi.

Zimarann, Layton School of Art, Milwaukeeden

Burton Lee Potterveld tarafndan, Zimarann triflerine gre izilmi olan Rzgr Deirmeni tasarm31

Devri dim makinas tasarlama konusundaki bir hayli bol rnekten birisi de,
Su arklardr. Prensip olarak, bir hazneden bir havuza aktlan bir miktar suyun
bu ak esnsnda bir ark evirerek faydal (net) bir mekanik i yapmas ve sonra
tekrar enerji kaypsz olarak hazneye geri dnmesi ess zere tasarlanmlardr.
Bu giriimlerden birisi, da Vinciden bir asrdan daha uzunca bir mddet sonra,
Robertus de Fluctibus olarak da tannan Robert Fludd tarafndan 1618de yaplan
ve deirmen talarn evirmek zere tasarlanan Su arkdr.
31

G. Kasten Tallmadge., ayn makale., s.13

59

Robert Fludd (1574-1637) ve Su ark devri dimisi

Aadaki ekilde de, mmar Georg Andreas Boeckler (1644-1698) tarafndan

tasarlanan ve Theatrum Machinarum Novum (Nuremberg, 1662) isimli eserinde
yer alan ve ayn mantkla kurgulanm bir baka su ark devri dimisi
grlmektedir.32

32

Jonathan Sawday., Engines of the Imagination; Renaissance Culture and the Rise of
the Machine., Simultaneously published in the USA and Canada by Routledge, 270
Madison Ave, New York, NY 10016., ISBN 0-203-69615-8 Master e-book ISBN.,
p.119

60

Rnesans dnemi sanatlarndan Francisco di Georgio da, aadaki ekilde

gsterilen bir su ark ile devri dim elde etmeyi planlamtr. i su dolu
bakralarn bir tekere balanmas ve tekerin hareketi esnsnda bakralarn aa
inerken dier bakralar yukarya karabilecei dncesi zerine kurulan plan
ilk bakta olduka kompakt grnmesine karlk, daha dikkatle bakldnda,
aa inen bakralarn hsl edecei kinetik enerjinin yukar kacak olan
bakralara aktarmndaki kayplar gzard etmesi prensip olarak imknszl
ortaya korken, ayrca, izimde gsterilen bakralarn da, deirmen tann ebadna
nisbetle ok kk oluu ise bu plann zten pratikte hibir deerinin olamayaca
intibn uyandrmaktadr.

Su arklar ile yaplmas tasarlanan su deirmeni devri dimisine yakn

zamandan bir rnek, M. C. Eschere (1898-1972) ittir. Proje, deirmenden gelen
suyun su arkn evirdikten sonra tekrar su haznesine geri dneceini ve bu
srecin sonsuz kere tekrarlanabileceini ngrmektedir. Ancak, bu durumun
imknszl bir yana, mcidin, projesini bir akarsu kenarnda gerekletirmek
isytemesi, de ayrca dikakt ekicidir.

61

Devri dim makinas yapma konusundaki gayretler sona ermi deildir;

gnmzde de devam etmektedir. Bu husustaki en yakn misallerden birisi de,
1898 tarihli, bir endktans devresi, bir kapaistans devresi, ve termionik valf ihtiv
eden Pidgeon elektrostatik makinas zerine temellendirilen Testatikadr.
Aaada solda bu maknan elektrik devre emas ve sada da ml edilmi olan
sve M-L konvertr veya Thesta-Distatica olarak bilinen modelidir.

Bu konuda Trkiyeden bir rnek de, benim talebelik yllarmda stanbul

Teknik niversitesinin kaplarn andran Mehmet Doruluk isimli bir ztn
fantastik kurgulamalardr. Akademisyenleri cehletle sulayan ve kendisini,
Newton ve Einsteindan sonra bilimde devrim yapan nc sper dhi ln eden
bu zt, bozuk bir Trke ile kaleme ald Bilimde htill isimli hezeyan dolu
eserinde, ssnrsz oalrak enerji retecek makina projeleri sunmaktadr. Aada,

62

solda, Dorulukun, Yerekimi diye birey olmadn isbat sadedinde izdii

ekil ve sada ise srtnmesiz ve sfr kaypl bir devri dim elektrik motoru
emas grlmektedir.33

33

Mehmet Doruluk., Bilimde htill., Dilek Matbaas, stanbul, 1973; ekiller: s.45 ve
s.75

63