Osmanl Corafyasnda lm Hayatn Teekkl ve Davud Kayser

http://www.ihsanfazlioglu.net/yayinlar/makaleler/1.php?id=115 (Eriim Tarihi: 11.01.2015)

Osmanl Corafyasnda lm Hayatn Teekkl ve Dvd el-Kayser (656-660/12581261-751/1350), Uluslararas Dvd el-Kayser Sempozyumu Teblileri, Kayseri 1998, s.2542.
(656-660/1258-1261 - 751/1350)
zet
Bu teblide Kayserili Davud'un vcd bulduu Anadolu'da ilm (riyz ve fenn)
gelenein nasl teekkl ettii ve Mera matematik-astronomi okulunun bu inadaki yerinin ne
olduu genel hatlaryla ve kaln izgilerle ele alnacak; ayrca Kayserili Davud'un bu okulun
mensubu emsuddn Muhammed b. Sartak b. oban b. rkr b. Muhammed b. Sartak elVararkn el-Mer'den Tokat-Niksar'da grd matematik-astronomi eitimi ile hocasnn
geometri sahasndaki iki eserini istinsah ve bu eserlerin Osmanl-Trk riyz literatrndeki
yeri, ayrca bu eitimin ve eserin muhtevasnn Kayserili Davud zerindeki muhtemel etkisi ile
Kayserili Davud'un Osmanl ilim hayatnn teekkl iindeki yeri zerinde durulacaktr.

a. Anadolu'da ilm hayatn teekkl

Ouz-Seluklu Trkleri'nin V./XI. yzylda Anadolu'ya yerlemeleriyle Anadolu'da yeni
bir Trk yurdu olumu; bunun neticesinde Anadolu, Avrupallar tarafndan bu yzyldan
itibaren Trkiye adyla anlmaya balanmtr . Seluklu Trkleri, hakimiyetleri sresince,
Kayseri yannda, Anadolu'nun bir ok ehrinde medreseler, hastahaneler ve ktphaneler
kurmulardr; nk bu dnemde devlet adamlar, cami, medrese, imret, tekke ve hastahne gibi
birou vakf olan messeseler kurarak ilim hayatn destekliyorlard .

Seluklu dnemindeki ilim hayat byk oranda, vakfa dayanan ve nakl ilimler yannda
akl ilimlerin de belirli oranlarda tahsil edildii messesev eitim merkezleri olan medreselerde

gelimitir. Bu messeselerin yannda hem akl hem de nakl ilimler, ilim adamlarnn evlerinde,
hastahnelerde, tekke ve konaklar gibi medrese d mekanlarda da tedris edilmekteydi .

Anadolu'daki en eski medreseleri Artukoullar ile Danimendliler ina ettirmitir.

zellikle Danimendli meliki Emir Melik Gzi'nin oullarndan Nizmuddn Yabasan (537560/1142-1164) tarafndan 552/1157-1158'de Tokat-Niksr'da tesis edilen Nizmuddn
Yabasan Medresesi -Nizmiyye medresesi-, aada ele alacamz zere, Kayserili Davud'un
ilm tahsilinde nemli bir yer igal etmektedir. Danimendliler'in, VI/XII. yzyln ilk yarsnda,
muhtemelen Kayseri'nin Danimendli baehri olduu 530-537/1135-1142 tarihleri arasnda,
yine Nizmuddn Yabasan tarafndan 537-559/1143-1164 tarihleri arasnda ina edilen Kayseri
Klk Camii Medresesi ile daha sonra 589/1193'te yaplan Kayseri Hoca Hasan Medresesi gibi
nemli medreseler de Kayseri'de, Kayserili Davud'un teneffs ettii ilm hayatn olumasna
nemli katkda bulunmu olmaldr . rnek olarak bugn hala Konya'da 24 medreseden 7'sinin,
Mardin'de 13 medreseden 11'inin ve Kayseri'de 11 medreseden 9'unun mevcut olduu
dnlrse, Seluklu dnemi Anadolu'sunda medrese evresinde teekkl eden ilm hayatn
hacmi konusunda bir fikir edinilmi olur. Ayrca Seluklu dneminde Anadolu'da ina edilen
medreseler, bimristn, imret veya rasathne gibi ok ynl yaplar olarak da kullanlmtr .
Dier taraftan Anadolu'da mstakil olarak veya cami, hastahne, medrese ve dier messeselerin
iinde bulunan ktphnelerin yannda, tekke ve zviyelerin de eitim ve retim bakmndan
nemli hizmetler verdii aikardr. Bunun yannda Anadolu'da kurulan ilk Seluklu drifs
ve medresesi, Kayseri Giyaseddn Medresesi ile yanndaki Gevher Nesibe Hastahnesi
(602/1205), gibi medrese ve dru'-if'nn iie bulunduu ifiye medreselerinde de birer tp
okulu olarak nazar hekimlik yannda amel hekimlik eitimi de yaplmtr .

Anadolu'da devlet adamlarnn himayesinde gelien ilm hayat tavsif iin pek ok rnek
verilebilir. Ancak bu almann odak noktas Kayserili Davud olduundan Kayseri merkezli bir
rnek ile dier rneklere de telmihte bulunulmu olacaktr. Anadolu Seluklu Devleti'nde bir
sultan gibi hkm sren hkmdar nibi Muinuddn Sleyman Pervne limleri ve eyhleri
himaye etmi; ayrca medrese ve zaviyelerde (hanekah) huzur ve refah salamt. Bilinebildii

kadaryla Pervne'nin Kayseri'de bir medresesi mevcuttu ve bu medresede Mera matematikastronomi okulunun kurucu bakan Nasruddn Ts'nin rencisi, mehur lim, matematikiastronom ve irak filozof Kutbuddn Mahmd b. Mes'd b. Muslih el-rz (l. 710/1311)
hocalk etmitir. Pervane, ayrca Konya'da nl usul ve mantk limi Sircuddn Mahmud elUrmev, Aksaray'da Eminuddn el-Tebriz, Kayseri'de Celluddn Mahmud, Sivas'ta 'zzuddn
Muhammed el-Rz, Tokat ve Niksar'da Sa'duddn el-Kazvn ile Bedruddn el-Kazvn,
Karahisar'da Tacuddn el-Hoy ve Kadasker Husmuddn gibi devrin mehur limleriyle dosttu
ve bu limleri bizzat himaye etmiti .

Anadolu Seluklu Devleti'nin yklmasndan sonra tarih sahnesine kan Beylikler, vcd
bulduklar corafyann tabii mirass oldular ve mevcut birikimi tevrs ettiler. Gerekte bu
miras Anadolu Seluklu Devleti'ndeki ilm birikimin seviyesini gstermektedir. Nitekim
Anadolu Beyliklerinde de devlet adamlar ilm faaliyetleri desteklemi ve ilim adamlarn himaye
etmilerdir. Ayrca, Anadolu Seluklu Devleti'ndeki seleflerini takip ederek, vakf messeseleri
olan medrese, ktphane, imaret ve misafirhane gibi dorudan veya dolayl olarak kltr
hayatna etki eden ilm messeseler kurmulardr. Anadolu Seluklu ve Anadolu Beyliklerine
mensub devlet adamlarnn oluturduu bu ortamda, VIII/XIV. asrda muhtelif Anadolu
ehirlerinde pek ok ilim adam yetimi; bu limler, edebiyat, tarih ve tasavvuf yannda, bata
tp olmak zere astronomi ve matematie dair eserler telif etmilerdir. Bu konuda pek ok rnek
vermek mmkndr; ancak yine bu almann erevesi ierisinde Kayseri merkezli olarak u
rnekler verilebilir:

Anadolu Seluklular devrinde astronomi sahasnda telif edilen en eski eserlerden biri,
Azerbeycan'dan Anadolu'ya gelen, akl ve nakl ilimlerin eitli sahalarnda birok eser kaleme
alan Hubey b. brahim el-Tiflis'nin (lm. 629/1231-1232) Sultan II. Kl Arslan'a ithaf ettii
Kmil el-ta'bir adl eseridir . Ayrca Anadolu'da bu dnemde yazlan ve gnmze gelen en eski
iki astronomi kitab, VII./XIII. yzyln ikinci yarsnda yaam olduklar tahmin edilen Kayseri
nazr lyas b. Ahmed b. Kemal'in telif ettii Kef el-akabe ile Muvaffak el-Kayser'nin Zubdet
el-hey'e adl eseridir .

Aada geni olarak ele alacamz Mera matematik-astronomi okulundan nce,

VII/XIII. yzylda, klasik slam ilm birikimini Anadolu Seluklular'na aktaran bir ok lim
sre ierisinde Anadolu'ya ana yoldan gelmitir. Bu yollardan birincisi, birok Trkistanl ve
ranl limin geldii, Orta Asya'dan balayan ve ran-Azerbeycan ile ran-Irak zerinden geen
yoldur. kinci yol Bulgar, Krm ve Kafkas gzergahdr; bu yolla Bulgar ve Altn Orda Hanl
ehirlerine ait nisbeleri tayan baz limler ile mslman Kafkas kavimlerinden, zellikle
mslman Grclerden Tiflis nisbesini tayan bir ok lim Anadolu'ya gmtr. nc yol
ise, Muhyiddn bn el-Arab ile bn Baytar gibi limlerin takip ettii, Endls ve Marip'ten
balayp Msr ve Biladu'-am zerinden Anadolu'ya ulaan yoldur.

Yukarda ifade edildii gibi bu yol zerinden Anadolu'ya, muhtelif ilm dallarda
uzman pek ok lim gelmitir. Bu limlerden zellikle bazlar, Anadolu Seluklu ve Beylikler,
daha sonra da Osmanl ilm hayatnn teekklne, dorudan veya dolayl ciddi etkilerde
bulunmutur. rnek olarak; VII/XIII. asrda Anadolu'ya gelen tannm filozof Muvaffakuddn
Abdullatif b. Yusuf el-Badad (lm. 629/1231), Erzurum , Kemah, Malatya , Divrii ve Besni
yannda hayatnn nemli bir ksmn Erzincan'da geirmi (muhtemelen 607/1210 yl
civarndan itibaren), felsefe, mantk ve tb yannda matematik sahasnda eserler kaleme almtr
(mesela, el-Kitab el-cel fi el-hisb el-hindi, Afyon Gedik Ahmed Paa Ktphanesi, nr. 17211,
140 yaprak) . Anadolu'da yaayan dier nemli bir matematik ve astronomi limi de Kemaluddn
Musa b. Yunus el-Mevsil'nin (l.639/1241-1242) talebesi ve Nasruddn Ts 'nin hem hocas
hem de arkada olan filozof Esruddn el-Mufaddal b. mer el-Ebher'dir (l. 663/1265).
Matematik, astronomi, mantk ve felsefe sahalarnda pek ok eser yazan Ebher, mrnn bir
ksmn Anadolu'da geirmitir (Osmanl matematiinde yeri olan nemli eseri slh kitb elustukusst fi el-hendese li-klids iin bkz. Arkeoloji, nr. 596; 139 yaprak; Hseyin elebi, nr.
744, 98 yaprak; astronomi eseri iin bkz. Mulahhas fi sn'at el-macist, Ayasofya, nr. 2583, 136
yaprak) .

b. Mera matematik-astronomi okulu ve Anadolu'daki ilm hayata etkisi

Klasik slam ilm birikimi Anadolu'ya youn olarak, 657/1257-1258 tarihinde

Azerbeycan-Mera'da lhanl hkmdar Hlagu (651-663/1253-1265) tarafndan kurulan
Mera matematik-astronomi okulu mensuplaryla girmitir. Nasruddn Eb Cafer Muhammed
b. Muhammed b. Hasan el-Ts'nin idaresinde , Mueyyiduddn el-Mueyyed b. Bureyk b. elMubrek el-mir el-Urz el-Dmek, Fahruddn Eb'l-Leys Muhammed b. Abdilmelik b. Ebi'lHaris Ahmed b. Suheym el-Mer, Fahruddn Ebu'l-Fazl Abdulaziz b. Abdilcebbr b. mer elAhlati ve Necmuddn Ali b. mer b. Ali el-Ktib el-Kazvn gibi dnemin en nemli limleri
tarafndan tesis edilen bu rasadhne ve medreseye sre ierisinde yeni limler katlm veya
bizzat burada yetimitir . Bu okulun mensuplarndan Anadolu'da bulunmu limler arasnda,
Msr-Suriye yoluyla Anadolu'ya gelen, muhtemelen daha sonra Mera matematik-astronomi
okulunun kadrosuna katlm olan, matematiki-astronom Muhyiddn Yahya b. Muhammed b.
Eb el-ukr el-Marib el-Endelus (l. 680/) ile Fahruddn Ebu'l-Ferec Ahmed b. Osman b.
Cafer el-Haleb el-Suf saylabilir . Ancak Mera okulunun Anadolu'ya bu aktarm okulun
kurucu yesi Nasruddn Ts 'nin ileri gelen rencilerinden, akl ve nakl ilimlerde uzman
irak filozof Kutbuddn Mahmud b. Mesud el-rz (l. 710/1311) vastasyla olmutur.
Kutbuddn rz, Konya , Malatya (681-684 yllar arasnda) ve Sivas ehirlerinde kadlk
yapm; ayrca, yukarda zikredilen Mu'inuddn Sleyman Pervane'nin Kayseri'de yaptrd
medresede ve zellikle Sivas'ta Gk Medrese'de mderrisliklerde bulunmutur. Kutbuddn
rz, Anadolu'da bulunduu sre ierisinde, astronomi sahasnda rencilerine okuttuu
Nihyet el-idrkf diryet el-eflk (telif tarihi: 681/1282) adl nemli eserini, Sivas Gk
Medrese'deki mderrislii esnasnda kaleme alm, ayrca ayn yerde yine nemli bir astronomi
eseri olan el-Tuhfe el-ahiyye fi ilm el-hey'e (telif tarihi:684/1285) isimli eserini yazmtr;
htiyarat- muzafferi adl astronomi-astroloji sahasndaki dier bir eserini de Kastamonu'daki
obanolu Beylii hkmdar Muzafferuddn Yavlak Arslan'a ithaf etmitir . Kutbuddn
rz'nin eitim ve retim faaliyetleri ile kaleme ald eserler, onun VII/XIII. yzyl
sonlarnda Anadoludaki ilm hayata olan etkisini gstermesi bakmndan dikkate ayandrlar.
Mera matematik-astronomi okulunda okutulan ve bu okul yelerince telif edilen eserlerin
Anadolu'ya aktarlmasnda da etkili bir rol oynayan Kutbuddn el-rz'nin, bn Sina'nn elKnn fi el-Tb adl eserine erh yazacak kadar iyi bir tabib olmas dolaysyla, Anadolu'da grev
yapt yerlerdeki ifhneler'de alt ve tabib yetitirdii de dnlebilir . Kutbuddn rz,

mrnn sonlarnda, Gzn Han'n (694-703/1295-1304), 699/1299'da Tebriz'de yaptrd enbi Gzn adl klliyenin bana gemi ve burada da Anadolu-Osmanl ilim hayatna derin etkide
bulunmu, Kemaluddn el-Hasan b. Ali el-Fris (l.718/1318), Nizmuddn el-Arac el-Nsbr
(l. 730/1330), maduddn Yahya b. Ahmed el-K (l. 745/1344) ile Cemluddn Sad b.
Muhammed b. Musaddk el-Trkistn gibi nemli matematiki-astronomlar yetitirmitir .

Mera matematik-astronomi okulunun kurucusu Nasiruddn Ts'nin lmnden sonra,

Mera Medresesi ve Rasathanesi'nin idaresi olu Sadruddn Ali'ye verilmi, o da bu grevi 21
yl kadar srdrmtr (672-703/1273-1303/4) . Onun zamannda, mevcud kadroya, emsuddn
Muhammed b. el-Meyyed el-Urz , emsuddn Muhammed b. Ahmed b. Salh el-irvn elSf (l. 699) , Kemaluddn el-Eyk ve Husmuddn el-m gibi limler katlmtr. Sadruddn
Ali 703/1303-1304'de vefat edince idareye Nasiruddn Tus'nin ikinci olu Asluddn Hasan
getirilmitir. Bu dnemde rasadhane kadrosuna inli astronom Fao-mun-ji katlm ve in
astronomi bilgileri slam astronomisiyle temasa gemitir. Aada ele alnaca zere, Kayserili
Davud'un hocas bn Sartak, Asluddn dneminde Rasadhanede aktif olarak alm ve zerinde
duracamz eserini ona takdim etmitir. Asluddn, Safer 715/1315 ylnda Badad 'da vefat
ettikten sonra Rasadhane ile Medresenin akibetleri hakkknda bilgiler ise yok denecek kadar
azdr (Asluddn'in zamanmza ulaan bir astronomi eseri iin bkz. Risle fi amel el-kusf, Esad
Efendi, nr. 3793/7) .

c. Tokat Nizmiyye Medresesi ve bn Sartak

Anadolu'da Tokat-Niksar Nizmiyye medresesinde bulunan ve burada Kayserli

Davud'un hocaln yapan Mera matematik-astronomi okulunun bir yesi de yukarda
sylendii zere, emsuddn Muhammed b. Sartak b. oban b. rkr b. Muhammed b. Sartak elVararkn el-Mer'dir.

Tokat-Niksr'da bulunan Nizamiyye medresesi, Danimendli hkmdar Nizmuddn

Ebu'l-Muzaffer Yabasan b. Melik Gz b. Melik Danimend (l. 4 Austos 1164) tarafndan
ina edilmitir. Nitekim kendisi de bu medresenin haziresinde gmldr . Gnmzdeki
almalarda Niksar Yabasan Medresesi olarak isimlendirilen bu medrese, aada
bahsedeceimiz yazmada Nizmiyye Medresesi olarak adlandrlmaktadr .

bn Sartak, yukarda ifade ettiimiz gibi, Mera matematik-astronomi okulunun ikinci

dneminde aktif olarak grevde bulunmu bir limdir. Asluddn, Rasadhanede 703-715 yllar
arasnda grev yaptna ve bn Sartak da Tokat-Niksar'da en az 713 veya 714 tarihinden nce
bulunduuna gre, bn Sartak, Risle el-usl el-asliyye fi el-hendese ile Kitab el-ikml el-asl fi
el-hendese adl eserlerini Asluddn'e muhtemelen 703-713/714 tarihleri arasnda ithaf etmitir.
Bu dzeyde bir eseri tahrir edecek ve eklemelerde bulunacak bir seviyede olduuna gre, bn
Sartak yine muhtemelen Nasruddn Ts ve Mera evresindeki limlerden ders alm ve belli
bir yaa ulam olmaldr. Nitekim Ayasofya nr. 4830'da kaytl mecmuada (yaprak 102b) bn
Sartak, Mera gnlerine atf yaparken kendisinden "min danimendni'r-ref'" eklinde
bahsetmektedir.

bn Sartak'n matematik-geometri sahasnda, Risle el-usl el-asliyye fi el-hendese ve

Kitab el-ikml el-asl fi el-hendese ilki telif ikinicisi tahrir eseriyle, Tokat-Niksar Nizmiyye
Medresesinde mutalaa ettii ve baz talikatta bulunduu, klasik slam dnem matematikastronomi eserlerinden mteekkil bir yazma mecmua zamanmza ulamtr. bn SartakKayserili Davud ilikisini bu eserlere dayal olarak in edeceimizden dolay nce bu eserlerin
yazma nshalarnn ayrntl bir tavsifini vereceiz.

I- Mecmua:
1. Risle el-usl el-asliyye fi el-hendese: stanbul Askeri Mze, nr. 64/1, yaprak 1b-6b,
nesihle 25 satr.

2. Kitab el-ikml el-asl fi el-hendese: stanbul Askeri Mze, nr. 64/2, yaprak 6b-290b,
nesihle 25 satr.

Bu mecmuann nemli zellikleri yle sralanabilir:

a. Mecmuada bulunan her iki eser de 713 yl 27 aban Sal gn istinsah edilmitir.
b. Mecmuann zahriyesinde (1a'da) Fatih Sultan Mehmed ile Sultan II. Bayezid'in mhr
vardr.
c. Mecmuann son yapranda (290b) yine Sultan II. Bayezid'in mhr yer almaktadr.
d. Mecmuada mellifin ismi Muhammed b. Sartak b. oban b. irkr b. Muhammed b.
Saltuk el-Varakn eklinde verilmektedir.
e. Mecmuada bulunan her iki eserin mstensihinin ismi ".?. Mahmud b. Muhammed .?."
eklinde kaydedilmitir. Yani mstensihin ilk ismi ile nisbesi mevcud olmakla beraber
okunamamaktadr.
f. Mecmumann baz yapraklar tahrif olmutur.

II. Mecmua:
1. Risle el-usl el-asliyye fi el-hendese: Kahire niversitesi, nr.23209/1, yaprak 1b-5b,
nesihle 25 satr.
2. Kitab el-ikml el-asl fi el-hendese: Kahire niversitesi, nr. 23209/2, yaprak 6b-225a,
nesihle 25 satr.

Bu mecmuann nemli zellikleri ise yle sralanabilir:

a. Birinci (1b) ve ikinci eserde (6b) eserin ithaf blmleri sonradan silinmitir. Bu
muhtemelen siyas bir tutum sonucunda ortaya kan bir durumdur.

b. Birinci (1a) ve ikinci eserin (6a) zahriyelerinde mellifin ismi, mstensihin yazsyla
Mevln ve Seyyidun emsuddn Muhammed b. Sartak b. oban b. rkr b. Muhammed b.
Sartak el-Vararkn el-Mer eklinde verilmektedir.
c. Birinci eserin zahriyesinde (1a), Abdurrahman b. Ali b. Meyyed'in aban aynnn
ortalar Cuma 901 stanbul tarihli temellk kayd yer almaktadr. kinci eserin zahriyesinde (6a)
ise ayn kii, temellk kaydnda, ismini Abdurrahman b. Ali b. Meyyed b. e-eyh Pir Ali
olarak vermektedir.
d. Birinci eseri, (5b) [Kayserili Davud], aban aynn sonlarnda 714 senesinde Niksr'da
istinsah etmitir. kinci eserin (225a) istinsahn ise yine Davud b. Mahmud b. Muhammed elKayser Rebilevvel aynn balarnda 715 tarihinde Niksr'da tamamlamtr.
e. Birinci eserin zahriyesinde mhr; zahriyenin karsndaki sahifede ise brahim
Hilm Paa'nn temellk kayd bulunmaktadr. Ayrca, birinci eserde (1b, 6a) ve ikinci eserde (6b
ve 225a) brahim Hilmi Paa'nn mhr yer almaktadr.

III. Mecmua:
Sleymaniye Ktphanesi Ayasofya, nr. 4830, 235 yaprak. Mikrofilim nr.1684.

Mecmuann zellikleri:
a. Mecmua'da astronomi ve hendese sahasnda olmak zere 35 risle vardr. Bu risleler:
1. el-Maklet el-l min kitb Apollonius fi kat' el-hutt al el-niseb: Yaprak 2b-21a;
yaprak 5a ve 8b'de talik vardr.
2. el-Maklet el-sniye min kitb Apollonius fi kat' el-hutt al el-niseb: Yaprak 21b-52b.
3. Kitb Yakub b. shak el-Kind fi el-sna't el-uzm: Yaprak 53a-80b. Ramazan 626'da
Dmek'te istinsah edilmitir. Eser astronomi konusundadr.

4. el-Risle f istihrc el-a'dd el-mudmire li-el-Kind: Yaprak 81a-86a; Dmek'te 627

senesinde istinsah edilmitir.
5. Risle fi el-hendese (min istihrc Vicen b. Rstem el-Kuh el-Mhendis): yaprak
Yaprak 86b-89a; Yaprak 87a-b, 88a-b, 89a'da talikler vardr. Arada tairede bir ekil mevcuttur.
Muhammed b. Sartak el-Merai tarafndan tahrir edilmitir.
6. Kitab el-mefrdt li-Akton: Yaprak 89b-102b; yaprak 89b, 91a, 93b, 94a, 96b, 98b,
99a-99b, 100a, 101a-b, 102a-b'de talikler ile yaprak 98b, 99b-100a, 101a-102a'da tashihler;
yaprak 95a-b'de bir taire; yaprak 95a'da hendes bir ekil, yaprak 95b'de "bu ekil Muhammed b.
Musa'nn Kitb f el-uker'inde izah ettii ekildir" ifadesi yer almaktadr. Niksr'da Nizmiyye
medresesinde, yksek danimendlerden (min dnimendni'r-refi') Muhammed b. Sartak elMerai tarafndan h. 728 tarihinde tashih edilmitir. Ayrca ayn yaprakta "Mera'da bu
Rislenin btnn tahlili bir gece iinde yaplmtr" ifadesi bulunmaktadr.
7. Mukaddime fi kitab Svizvsys fi ilm el-kuret: Yaprak 102a.
8. Risle f el- mefrdt: Bu rislenin Vicen Rstem el-Kh'nin olmas muhtemeldir.
Yaprak 103a-108b. Yaprak 103b, 104b, 105a'da talikler; yaprak 106b-107a, 108a'da tashih ve
talikler; yaprak 108b'de bir tashih bulunmaktadr. Yaprak 108b'de "Bu risleyi Niksar
Nizmiyye medresesinde 727 tarihinde mutala eden Muhammed b. Sartak b. oban el-Mer,
onu tashih etmi ve ondan istifade etmitir" ifadesi yer almaktadr.
9. Risle fi a'dd el-mutahbbe: Yaprak 110a-121b. Eser Sbit b. Kurra'nndr. Yaprak
121b'de rislenin 626'da Dmek'te istinsah edildii belirtilmitir. Ayn yaprakta "bu risle
Endels Halifesi Mutemen'in Kitab el-istikmal adl eserine aynsyla derc edilmitir. Ben
Muhammed b. Sartak el-Mer bu kitab tahrir ettim ve adn kml koydum" kayd yer
almaktadr.
10. Resil Necmuddn Ebi'l-Futh Ahmed b. Muhammed b. el-Ser el-Badadi, bn
Salah: Yaprak 122a-160a arasnda yedi risle mevcuttur. Yaprak 141a ve 141b-142a'da talikat
vardr. Yaprak 160a'da eserin 626'da Dmekte istinsah edildii belirtilmitir. Risaleler:
10.1. Makle fi ekl el-rbi' min ekl el-kys el-haml ve huve el-mensb ila Clns:
Yaprak 122b-128b.

10.2. Makle f beyn el-hata' min el-makle el-slise min Kitb el-sem' ve el-lem ve f
cem' el-urh ve el-telk ellet tu'redu fh bi-dh haza el-ma'n: Yaprak 129a-139a.
10.3. Makle f cevbin lehu f burhni mese'letin mudfetin il el-makle el-sbia' min
Kitb kldis: Yaprak 139b-146a.
10.4. Makle fi el-redd al bn el-Heysem fim veheme fhi min Kitb ukk kldis:
Yaprak 146a-151a.
10.5. Makle f kef el-ubhe an el-ekl el-rbi aere min el-makle el-sniye aere min
Kitb kldis: Yaprak 151b-154a.
10.6. Makle f tezyf kelm Eb Sehl el-Kh fi nisbet el-kutr il el-muht: Yaprak 155a158a.
10.7. Fasl f ahar el-makle el-sniye min Kitb Arist fi el-burhn ve islh hata' fhi:
Yaprak 158b-160b.
11. Resil el-hendesiyye li-Ebi Sehl Vicen Rstem el-Kh: Yaprak 161a-182a arasnda
sekiz risle mevcuttur. Yaprak 162a-163a, 165a, 168a-169b, 171a-175a, 176a, 177b-178b, 179b180a yapraklarnda talikatlar bulunmaktadr. Ayrca yaprak 165a'da "Bu risleleri, Niksr
Nizmiyye medresesinde 728 tarihinin Safer aynda mutala' eden , bunlardan istifade eden ve
haiyeler yazan kii Muhammed b. Sartak el-Merai'dir" ifadesi yer almaktadr. Ayn isim ve
tarih yaprak 173a tekrarlanmakta, yaprak 178b'de muhai kendi tahriri el-kml'e atf
yapmaktadr. Risaleler:
11.1. Risle f istihrc mishat el-mucessem el-mukf: Yaprak 161b-165a.
11.2. Risle f nisbet m tekau' beyne selseti hutt min hattin vhidin: Yaprak 165a168b.
11.3. Risle f amel muhammes mutesv el-edl' fi murabba ma'lm: Yaprak 168b-171a.
11.4. Risle f beyn mese'letn hendesiyyetn: Yaprak 171a-173a.
11.5. Risle fi ziydt al Kitb el-muteyt li-kldis: Yaprak 173b-180b

11.6. Risle f enne el-zemn el-mutenh hareke ayr mutenhiyye: Yaprak 180b-181b.
11.7. Risle fi-m see'lhu an matla' kavs malme min felek el-burc: Yaprak 181a-182a.
11.8. Risle f ksmet el-zviye el-mustekme el-hatteyn bi-selset eksm mutesviyye:
Yaprak 182a-182b.
12. Nzara Arittls raculen f eyin min el-hendese; fe-kle lehu el-racul: "innehu layumkin mishet el-daireti bi-sathi mustakimi el-hutut leallehu el-tedvir": Yaprak 182b-183a.
13. Risle f ma'rifet amel el-semt ve el-zll ve el-irtif: Yaprak 183c-190b.
14. Risle f amel ltin yu'rafu bih el-vaktu ke-el-dlb ve (?) f el-ruhme: Yaprak
191a-193a.
15. Risle fi ameli uat; ey (?) i'te min el-burc fi eyyi arzin i'te bi-el-hendese: Yaprak
193b-198a.
16. Zaryif min amel Muhammed bin Msa el-Harizm: Marifet el-semt bi el-usturlb:
Yaprak 198b-200a.
17. Risle fi amel el-sat el-mebste bi el-hendese: Yaprak 200b-204a.
18. Risle Yakub b. shak el-Kindi fi izah vicdn eb'd m beyne el-nzir ve ...: Yaprak
204b-210b.
19. Kitab Ebi Bekr b. Ebi Abbas fi ehz el-ebd: Yaprak 210b-214b.
20. Kitab el-Fadl b. Hatim el-Neyriz li-el-Ksm (?) b. Abdillah b. Musa fi marifet el-lt
tu'lemu bih eb'd el-ey ... :Yaprak 215a-224a.
21. Risle fi ehz el-eb'd li Ebu Muhammed el-Rebb: Yaprak 225a-227b. stinsah
626'da Dmek'te tamamlanmtr.
22. Marifet ut el-merk fi kulli beled ala m amele Batlamyus ...: Yaprak 228b-231a.
Bu rislede mehur Zicel-Mumtehen'den alnma tablolar yer almaktadr.

23. Amel el-sat fi bast el-ruhme li-Muhammed b. Musa el-Harizm: Yaprak 231b235a.
b. Mecmua, bn Sartak tarafndan Niksr Nizmiyye medresesinde mutala edilmi ve
birok rislesine talikatta bulunulmu, baz risaleler ise tashih edilmitir. Bu kaytlardan sekizinci
rislede mevcut olan hicri 727, altnc ve onbirinci rislelerde bulunan hicri 728 tarihini
tamaktadr.
c. Yaprak 1a'da mecmuann fihristi; yaprak 2a'da Sultan II. Bayezid'in mhr ile Sultan I.
Mahmud'un ve Haremeyni'-erifeyn ve Sultan I. Mahmud vakflar mfettii Ahmed eyhzde'nin vakf kayd ve mhr bulunmaktadr. Ayrca ayn yaprakta Ahmed b. Ali b. el-Huseyn,
bn Cereveyh e-eybn adl bir ahsn ismi mevcuttur.
d. Yaprak 235a'da yine Sultan II. Bayezid'in mhr yer almaktadr.
e. Mecmuann en nemli zelliklerinden biri de yaprak 95a'daki kayttan anlaldna
gre, bn Sartak tarafndan daha nce Meraa'da mutalaa edilmesidir. Bu da mecmuann bn
Sartak tarafndan, Meraa'dan Tokat-Niksr'a getirildiine delalet edebilir.

Yukarda yazma mecmuas hakknda verilen bilgiler, "yazma kltr" yntemi

erevesinde biraraya getirilip yorumlandnda ortaya yle bir manzara kmaktadr: Birinci
mecmuada bulunan, ilk ismi ve nisbesi silik, 713 tarihli mstensih kayd, ".?. Mahmud b.
Muhammed .?.", Kayserili Davud'un baba ve dede adyla ayn olduundan onun olabilir; ancak
ikinci mecmua kesin olarak 714 ve 715 tarihleri arasnda bizzat Kayserili Davud tarafndan
Tokat-Niksr'da istinsah edilmitir. Mecmuada bulunan her iki eserin zahriyesindeki Kayserili
Davud'un mellif iin kulland "Mevln ve Seyyidun" tabirleri, onun Tokat-Niksar'da (byk
bir ihtimalle Nizmiyye Medresesi'nde) mellif bn Sartak'tan ders aldn gsterir. Ayrca
ikinci mecmuada 3a, 7a, 9a, 10a-b, 11a ve 41a yapraklarnda bn Sartak'n kendi hattyla
tashihlerinin bulunmas Kayserili Davud'un eseri istinsah ettikten sonra bizzat hocasyla
mukabele ettiine delalet eder. Dolaysyla Kayserili Davud, Niksr'a 714 tarihinde veya daha
nce gelmi olmaldr; ve yine en azndan 715 tarihi iinde Niksar'da kalmtr. stinsah ettii
eser ileri seviyede bir hendese kitab olduundan ve ayrca eserdeki hendes ekiller ok limne

izildiinden Kayserili Davud'un Niksr'a gelmeden nce, matematik-hendese eitimi aldn

dndrtecei gibi, bu eseri Tokat-Niksr'da bizzat mellifinden okuduunu ve burada bu eseri
tahsilin gerektirdii makul bir sre kaldn gsterir. En azndan Kayserili Davud, bn Sartak'n
talebesi olmas hasebiyle, Mera matematik-astronomi birikimine muttali olmutur denebilir.
bn Sartak'n Tokat-Niksar Nizmiyye medresesine 714 tarihinden nce geldii ve nc
mecmuadaki kaytlarn gsterdii gibi, 728 tarihine kadar orada kald anlalmaktadr. nk
Ayasofya mecmuasnda en son talik 728 tarihini tamaktadr; bu bn Sartak'n bu tarihlerde vefat
ettiini de gsterebilir; zira taliklerin eserin ortasnda birden kesilmesi normal bir duru deildir.
Herhalukarda bu tarih bn Sartak'n on yl akn uzun bir sre Niksar Nizmiyye Medresesi'nde
ders vermi olduunu ve derslerinde de matematik ve astronomi eserlerine yer verdiini
gstermektedir. Kayserili Davud, yaklak olarak 656-660/1258-1261 tarihleri arasnda
doduuna gre, Niksar'a geldiinde 50-54 yalar arasnda olmaldr; bu da muhtemelen
Msr'daki seyehatndan sonraya rastlayan bir dnemdir 30. Bunun yannda Kayserili Davud'un
ikinci mecmuada dier eserlerinde byk oranda kulland el-Rm nisbesini kullanmamas da
henz bu dnemde bu nisbeyle tannmadn gstermektedir. Kayserili Davud'un Niksr'da
kald sre kesin olmamakla beraber, 730/1339'da len Abdurrezzk el-Kn ile ran'n Save
ehrinde tantna gre bu tarihten nce Niksar'dan ayrlm olmas gerekir. Dolaysyla
Niksar'da iki yl gibi ksa bir sre kalm olabilecei gibi on yl akn bir zaman sresince de
kalm olabilir. Kayserili Davud, 1336-1337'de inaat biten ilk Osmanl medresesi znik
Medresesine ba mderris tayin edildiine gre, bu tarihten nce Anadolu'ya dnm olmaldr
31. Yukarda bahsi geen, ilk iki mecmuann, en azndan kesin olarak kendisinin istinsah ettii
ikinci mecmuann, znik'teki tedris hayatnda yannda olduu dnlebilir. Nitekim birinci
mecmuann Fatih Sultan Mehmed ile Sultan II. Bayezid'in mhrlerini tamas bu eserin Saray
kitab olduunu dndrmektedir. Dolaysyla bu eser, Osmanl topraklarna Kayserili Davud
tarafndan getirilmi olabilir. Bu eserin ayrca Enderun mektebinde de okutulduu grlmektedir.
Zira eserin Asker Mze'de bulunan ve Sultan Fatih ve Sultan II. Bayezid'in mhrn tayan
nshasnn Enderun ktphanesinden Mhendishane ktphanesine verildiine dair bir vesika
elimizdedir (Kemal Beydilli, Trk Bilim Tarihi ve Matbaaclk Tarihinde Mhendishane
Matbaas ve Ktphanesi (1776-1826), stanbul 1995, s. 282, 378, 389, 401, 413; Bu bilgilere
gre eser 1806'dan 1836'ya kadar Mhendishane ktphanesinde kalmtr).

Neticede Kayserili Davud'un Tokat-Niksar'da Nizmiyye medresesinde Mera

matematik astronomi okulunun bir yesi olan bn Sartak'tan matematik-astronomi tahsil ettii, ve
bu yolla Mera okulunun birikimini tevars ettii sylenebilir. Ayrca, bn Sartak vastasyla
Kayserili Davud'un, III. mecmuann gsterdii gibi, Aristoteles, Apollonius, Akaton gibi Yunan
matematiki-filozoflarnn, Yakub b. shak el-Kindi, Muhammed b. Musa el-Harizm, Sabit b.
Kurra, bn Heysem, bn Salah diye tannan Ebu'l-Futuh Ahmed b. Muhammed b. el-Ser elBadad, Ebu Sehl el-Kuhi gibi klasik slam matematiinin nemli isimleriyle tant
grlmektedir. Buna bal olarak Kayserili Davud'un bu birikimini znik Medresesi'ne aktard,
ve klasik slm ilm gelenei ile henz balang aamasnda bulunan Osmanl ilim hayat
arasnda sreklilii salayan bir ba kurduu grlmektedir. Ayrca onun kurduu bu ba,
birinci mecmuann Enderun Mektebi ve daha sonra da Mhendishane'de okutulmasnn
gsterdii gibi, nispeten srekli olmutur. Bunun yannda Kayserili Davud'un bizzat istinsah
ettii ikinci mecmuada bulunan Sultan II. Bayezid dneminin nl limi ve Semniye
Medreseleri mderrisi Meyyedzde Abdurahman Efendi'nin (l. 922/1516) temellk kayd, bu
mecmuann da Osmanl limleri elinde bulunduunu gsterir. Nitekim Meyyedzde'nin
ktphanesi zamannda ok mehurdu ve hatta ldkten sonra ktphanenin dalmamas iin
Sultan I. Selim zel bir ferman bile karmt 32. Bu ktphaneye ait kitaplar, byk bir
ihtimalle, daha sonra, Sultan III. Murad dneminde stanbul'da nl astronom-matematiki
Takiyddn Rasd tarafndan kurulan stabul Rasadhanesi'nde de kullanlmtr. Neticede, bir
daha tekrar edilirse, yukarda bu mecmualarn Osmanl yazma kltr iindeki seyri hakknda
verilen bilgiler, Kayserili Davud'un kurduu ban srekliliini ve Osmanl ilim hayat iinde
nispeten belli bir etkisinin olduunu aka gstermektedir.

Ksaca, Mera matematik-astronomi okulunun Anadoludaki serveninin snrlarn

izmeden ve muhtevasn belirlemeden, Kayserili Davud'un vcd bulduu Anadolu'daki ilm
hayatn teekkl, dolaysyla Kayserili Davud gibi limlerin arkaplannn ve dayandklar
birikimin tam anlamyla tarif edilemeyecei izahtan varestedir. Bu da Yazma
Ktphanelerindeki eserlerin incelenmesiyle salanacak bir durumdur.

d. el-kml el-asl fi el-hendese: Muhtevas ve etkisi

leri seviyede bir geometri kitab olan bu eser Saragoza Sultan Eb mir Yusuf b.
Ahmed el-Mutemen b. Hud'un (l. m. 1085) 33 mehur Kitab el-istikml fi el-hendese adl
eserinin tahriridir. Eser dzlem geometrisi, uzay geometrisi, koni kesitleri, dzlemsel ve kresel
trigonometri'yi de kapsayan geni hacimli ve nemli bir eserdir. bn Mutemen tarafndan
geometrik matematiin btn dallarn ihtiva edecek bir ansiklopedi mahiyetinde dnlm
eserin, sadece yukarda zikredilen blmleri tamamlanmtr 34.

Eser, klasik Yunan geometrik matematiinin ulat seviye ile bn Mutemen zamanna
kadar slam geometrik matematiinin ortaya koyduu orijinal almalarn bir ksmn
kapsamaktadr. Bu adan eser, geometrik-matematiin dzlem, uzay, konikler ve trigonometri
dallarn ayn anda ihtiva eden en hacimli ve en seviyeli slam matematik eseridir denilebilir 35.
bn Sartak tahrir esnasnda, ad geen konular hakknda, bn Mutemen'in haberdar olmad veya
bn Mutemen'den sonra slam matematiinde kendi dnemine kadar yaplan yeni almalar
dikkate alm, ayrca bn Mutemen'in baz fikirlerini daha saf hale getirmitir 36. Ancak bn
Sartak'n tahririnde gze arpan en nemli nokta, el-Tmt adl bir ahsa atfen baz geometrik
ekillerin ve zellikle elips, parabol ve hiperbol gibi koniklerin tasavvufi-mistik yorumunu
vermi olmasdr (Kahire nshas, yaprak 177a). Bu tavr bn Sartak'n tasavvuf merep
olduunu gsterdii gibi, Kayserili Davud'un tasavvufi gelimesinde bu eserin yerinin
aratrlmas gerektiini ortaya koymaktadr. Zannmzca, Kayserili Davud'un tasavvufa
sulukunda bu matematik eitiminin nemli bir yeri olmaldr. nk Kayserili Davud'un
Tasavvufi eserlerinin hemen hepsinin telifleri, bu tarihten sonra yani 730/1330 civar ve
sonrasdr 37. Kayserili Davud'un Abdurrezzak el-Kn ile de, Niksar'daki eitiminden sonra
ve 1330'dan nce grt ayrca hatrlanmas gereken bir husustur.

Kayserili Davud'un matematik bilgisinin gl olduunu, hem Pitagoras hem de

Euclidesi say/sayma anlaylarn ok iyi bildiini Ess el-vahdniyye ve mebn el-ferdniyye

ile Nihyet el-beyn fi diryet el-zamn adl eserlerinden mahade edilebilir 38. Tarih adan
bakldnda Kayserili Davud'un slm-Osmanl dncesindeki en nemli baars; irfn
sylemi yani genelde tasavvuf kef ve ilham, zelde vahdet-i vcd tasavvuf manzumesini
burhn istilahlarla yani medrese diliyle yeniden in etmesi; buna bal olarak, SelukluOsmanl medrese gelenei ile tasavvuf gelenei arasnda, dil erevesinde belirli bir mutabakat
salamasdr. Kayserili Davud'un irfan sylem ile burhn sylem arasnda kurduu bu dil birlii
onun mantk ve matematik eitiminin tesirini tamaktadr. Ayrca burada vurgulanmas gereken
bir husus; zikredilen erevede, Kayserili Davud'un eserlerinde geometrik bir talm uslup takip
ettiidir. Gerekten de, Fuss erhinin birinci ksm olan el-Mukaddemt'n ad bile geometrik
bir koku tar. Nitekim Takprl-zde, Mukaddemt'taki bilgilerin Kayserili Davud'un akl
ilimlerdeki maharetini gsterdiini vurgulamaktadr 39. Kayserili Davud'un Ess elvahdaniyye'sinde ortaya koyduu vahdet (birlik) ve kesret (okluk) anlaynn dayand
matematik zemin ise olduka ilgintir. Bu zemin Eski Msr ile Hermetik say anlaynn
mirasna dayanmaktadr. Ayrntlarna giremeyeceimiz bu anlayn en belli bal zellii,
eklemeli say sistemi erevesinde, saynn mutlak deerini temel almasdr; nk bu sistemde
konumsal fikri olmadndan saynn izf deeri yoktur 40. Dolaysyla Kayserili Davud'un
"Birlik'in tekrar okluu yapar tpk birin tekrar ou yapt gibi" cmlesi ancak bu arkaplan
bilindikten sonra anlam kazanabilir 41. Bu eserde dikkati eken bir nokta da tasavvuf
ynelimine ramen Kayserili Davud'un matematik nesnelerin ontik yapsn ayn kabul
etmemesi, tersine bu nesneleri zihn olarak grmesidir. Bu erevede vahdet ve kesret de akl
katogoriler olarak grlmekte, mutlak varlk anlay erevesinde, Platon ve Yeni Platoncular'n
tersine, "bir eyin varolmas" ile "bir eyin bir olmas"nn ayn anlama gelmeyecei
vurgulanmaktadr 42. Kayserili Davud'un fikirleri zerinde matematiin etkisini grmek iin,
son olarak, ahad ile vhid arasndaki fark gsterirken verdii burhan delilin aritmetiksel olduu
hatrlanmaldr 43.

e. Kayserili Davud ve Osmanl ilim geleneinin teekkl

alma boyunca serd edilen dncelerden Osmanl ilim hayatnn arkaplan yeterince
ortaya km olmaldr. zetle Osmanllar, slam Medeniyeti'nin hem dnya gr hem de
dnya tasavvuru erevesinde tabii bir devam olarak tarih sahnesine kmlardr; bu adan
Osmanl Devleti yeni bir medeniyet deildir. Ancak Osmanllar, slam corafyasnda kurulan
dier bir ok devlet gibi, Dru'l-slm topraklarnda neet etmemitir. Tersine, Osmanl
corafyasnn teekkl slam corafyasnn genilemesi anlamna gelen bir yeni kazanmdr. Bu
adan Osmanllar, tabiri caizse, Moollar gibi hazr bir mirasa konmamlar, aksine sfrdan ina
etmiler; bu ina faaliyetinde de Anadolu'nun ve dier slam corafyasnn mevcut birikiminden
faydalanmlardr. Bu erevede, kurulma ve kazanm aamasnda olan Osmanl Beylii'nde ilk
nesil ulemann Anadolu ve dier slam corafayasndan ithal edilmesi gayet normaldir.

Osmanl Beylii'nin daha ikinci beyi Orhan Gazi'den itibaren ilm ina faaliyetine girmesi
dikkate ayandr. Osman Gazi dneminde eyh Edebal, Tursun Fakih, Hattb b. Ebi'l-Kasm elKarahisar, Muhlis Baba ve olu Ak Paa, torunu Ulvn elebi ve eyh Hasan gibi lim ve
eyhlerin akabinde 44, Orhan Gazi tarafndan ina edilen znik Medresesi'nde Osmanl ilm
geleneinin messesev temelleri atlmtr. Nitekim tespitlere gre Orhan Gazi dneminde 10
medrese ina edilmitir; ki devletin kurulu merhalesinde bu sayya ulalmas dikkat ekicidir.
Orhan Gazi dneminde balayan bu ina faaliyeti, Sultan I. Murad dneminde biraz azalsa da,
Sultan I. Bayezid dneminde 23 rakamna ular. Fetret dnemindeki (Sultan I. Mehmed)
dten sonra, medrese says Sultan II. Murad, Sultan II. Mehmed, Sultan II. Bayezid
dnemlerinde istikrarl bir ekilde artarak devam eder ve. Sultan I. Sleyman zamannda 106
medrese inasyla zirve noktasna varr .

Kayserili Davud tarafndan ilm yn ina edilen bu messeselerde daha sonra halefleri,
Tacuddn el-Kerder 46, Alauddn el-Esved 47, Muhsin el-Kayser 48 gibi limler grev almlar,
ve neticede znik'te Kayserili Davud tarafndan temelleri atlan Osmanl ilm gelenei, bir asr
sonra Bursal Musa Kadzadeyle slam Medeniyeti'nde riyz ilimlere ilk byk ismini hediye
etmitir 49. Daha sonra stanbul'da Musa Kadzade'nin talebesi Ali Kuu ve arkadalar
tarafndan, stanbul merkezli olarak yeniden dzenlenen Osmanl ilim hayat ite bu temeller

zerinde ykselmi 50; sre ierisinde Mirim elebi 51, Muhammed b. Katib Sinan el-Konev
52, Mustafa b. Ali el-Muvakkit 53 ve Takiyuddn Rasd 54 gibi nemli matematiki-astronomlar
yetitirmitir.

EK: Kayser nisbesini tayan limlerden bazlar

1. Muvaffak el-Kayser (VII./XIII. asr): Bir Seluklu bilginidir 55.

2. Abd el-Muhsin b. Mecduddn el-Kayser el-Rm el-Hanef (l. 755/1354): lim, edib,
nzm. Msr'da okudu, daha sonra lkesine dnd. Eserleri: erh el-aruz li-el-Endelus; Feriz
el-Kayser ( Manzme fi el-feriz), Manzme fi el-fkh, Cmi el-durer56.
3. Muhammed b. Ahmed b. el-Muvaffk el-Kayser (VIII./XIV. asr): Muhtemelen
Muvaffak el-Kayser'nin torunudur. Eseri: erh el-telhis el-mifth fi meni ve el-beyn (telifi:
761/1359-1360) 57.
4. Hasan b. Ali el-Kayser (VIII./XIV: asr): Muhtemelen Muvaffk el-Kayser'nin
torunudur 58.
5. el-eyh Hmid b. Musa el-Kayser (791/1388-1389'da sa): Zhir ve btin ilimlerde
alimdi. lk nce Bursa'ya yerleti. Hac Bayram-i Veli'ye hocalk yapt. Molla emseddin Fenr
kendisinden istifade etti. Bursa Ulu Camii ina edilince Sultan Yldrm Bayezid'in istei zerine
orada vaiz oldu. Daha sonra Aksaray'a gt ve orada ld 59.
6. Cemaluddn Mahmud b. Ali el-Kayser, el-Rm el-Hanef (7 Rebiulevvel 799/1396):
el-Acem diye mehurdur. Kahire'ye yerleti. Burada Mansuriyye medresesinde ders verdi. Daha
sonra el-eyhniyye mehatini stlendi. Arapa, Trke ve Farsa'y ok iyi bildii kaydedilen
el-Acem, nakl ve akl ilimlerde uzmand 60.
7. Kad Burhanuddn Ahmed el-Kayser (l. 800/1398): 759-764/1357-1362 tarihleri
arasnda Kahire'de Seyyid Muhammed el-Nil'den eseri erh Klliyt el-Knn'u okumutur 61.

8. Abdullah el-Kayser (VIII./XIV.asr): Kutbuddn e-rz'nin erh el-Knn'unun bir

nshasn 758/1356-57'de istinsah etmitir (San'a Ulu Camii Ktp. Tp 4) 62.
9. Hamiduddn Hamid b. Musa b. Abdullah el-Kayser el-Hanef el-Suf (l. 815/141213): Daha sonra Aksaray'a yerlemitir. Eseri: erh el-erbain fi el-hadis63.
10. Yakub b. Abdullah el-Kayser el-Rm el-Viz el-Hanef el-Nakibend (l.
1079/1668): Vaiz. Eserleri: Meclis fi el-mevize ve el-ird64.
11. Receb b. Ahmed el-Amid, el-Kayser el-Rm el-Hanef (l. 1087/1676): Mderris,
Vaiz. zmir'de vefat etti. Eserleri: Cmi el-ezhr ve latif el-ahbr fi el-mevi'ze, el-Vesilet elahmediyye fi erh el-tarkat el-Muhammediyye65.
12. Muhammed el-Kayser (XI./XVII. asr): el-Zehrav'nin el-Tasrf'ini iki cz halinde h.
1093/1682'de 964 yaprak olarak istinsah etmitir (Hasan Hsni, nr. 1361) 66.
13. Muhammed b. Abdullah ez-Zhr el-Kayser el-Hanef, Lakab Remzi -Remzi elKayser- (l. 1130/1718): Sufi. Kayser Medresesinde grev yapt. Akif Efendi el-Amas babas
ile bereber Kayser'ye gittiinde Remzi Efendi'den okumutur. Eserleri: Kunz el-rumz fi erh
el-tarikat el-Muhamediyye, 3 cilt. Bu eser Hdim Efendi'nin kaynaklarndandr 67.
14. Mustafa Hoca b. Muhammed el-Kayser el-Rm el-Hanef, Su mez (l. 1170/175657): Fakih, Mderris. Eseri: el-Mervihe fi erh el-multeka68.
15. Hasan b. Ali el-Kayser el-Rm el-Hanef, Hatib Battal (l. 1181/1767-68): Eserleri:
Durr el-buhar erhu multaka el-ebhur fi el-furu, Samhat el-ebrr fi beyani umuz el-esrr f elfetava (Trke, iki cild); Kef el-itibah fi erh el-ebah li-bni Nuceym69.
16. Hseyin Efendi el-Kayser (l. 1200 civ./1785-86): Akl ve nakl ilimlerde lim.
stanbul'da bata Kilisli Ali Efendi olmak zere bir ok limden okudu. Kayseri'de tedris ile
meul oldu. Kayseri mfts Vn Efendi'nin (l. 1190 civ./1776-77, Akif-zde, yaprak 26b)
kzyla evlendi. Sadece ilimle meul olurdu 70.
17. Mderriszde Muhammed b. Alm Efendi el-Kayser (XII. /XVII. asr): Terif el-lm:
Raid Efendi nr. 27042/2, yaprak 20a-20b, 38 str. Nesihle, st. XII. asr.

18. el-eyh Muhammed b. Abdullah el-Kayser el-Hanef, en-Nakibend, Lakab Said Said el-Kayser- (l. 1250/1834): Mfessir ve Sufi. Eserleri: Suret el-adiyt, Risle fi el-tasavvuf,
Kunz el-hakk71.
19. brahim b. Muhammed el-Kayser el-Hanef, Gzbyk-zade (l. 1253/1837-38)
Mderris. Eserleri: Tefsir cz el-nebe, erh el-istiare li-el-sam, Mecmuat el-fevid, Mecmuat elkavid (31 risle) 72.
20. Sleyman Efendi el-Erzincan el-Kayser (XIII./XIX. asr): Asrnn limlerinden
okudu ve Amasya'da eyh-zde'den icazet ald. Kayseri'de uzun yllar mderrislik ve mftlk
yapt. Kelam ve Usul'de limdi 73.
21. Muhammed Salih b. Abdullah el-Kayser el-Rm el-Hanef, Lakab Torun - Torun
el-Kayser- (l. 1302/1885): Mderris, Fakih, Mfessir. Eserleri: art el-Kurn, Tarife elahkm el-eriyye, Tenbh el-eniy, Husn el-hakk, Rislet el-indirciyye74.
22. Muhammed Sbit b. Abdullah el-Kayser el-Rum el-Hanef (l. 1311/1893):
Mderris. Eserleri Tefsir el-fatiha ( Mirt el-hamidin fi kefi esrr el-muhakkikn), Ayn el-rahme
ve el-nr fi emil el-nebiyy el-mebrr, Muin el-mustein fi tercmet erh el-ferid el-ism.
23. Ahmed Remz b. Nuh Necati el-Kayser (l. 1354/1935-36): Risle fi ulm ett:
Kayseri Raid Efendi Ktphanesi nr. 27409, 217 yaprak, mellif nshas.
24. Hafz Osman Efendi el-Akehr el-Kayser: Vahdet-i vucud kart. Kayseri'yi vatan
edinip orada ders verdi ve mr boyu bn Arabi'nin fikirleriyle savat 76.
25. eyh Osman el-Divrii el-Kayser. eyh Abdulkerim Efendi'nin eyhidir 77.
26. eyh el-Nesr el-Kayser: eyh Osman el-Divrii el-Kayser'nin eyhidir. 78
27. Vahd Efendi el-Kayser: Kayser'de ders verirdi 79.

Yaymland yer: "Osmanl Corafyasnda lm Hayatn Teekkl ve Dvd el-Kayser

(656-660/1258-1261-751/1350)", Uluslararas Dvd el-Kayser Sempozyumu Teblileri,
Kayseri 1998, s.25-42.

1 Bernard Lewis, Modern Trkiye'nin Douu, eviri: Metin Kratl, IV. bask, Ankara
1991, s.1, zellikle 1 numaral dipnot.
2 Geni bilgi iin bkz. Osman etin, Anadolu'da slamiyetin Yayl, II. bask, stanbul
1990; ayrca bkz. Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, Trke'ye eviren:
Yldz Moran, Istanbul 1984.
3Islam dnyasnda medreselerin geliimi iin bkz. George Makdisi, The Rise of Colleges,
Institutions of Learning in Islam and the West, Edinburgh 1981; R. Hillenbrand, "Madrasa", The
Encyclopaedeia of Islam, new edition ( EI), c.V, Leiden 1985.
4 Danimendliler dneminde Kayseri'de yaplan medreseler iin bkz. M. Baha Tanman,
"Dnimendliler: Mimari", TrkiyeDiyanet Vakf Islm Ansiklopedisi, c.VIII, Istanbul 1993, s.
474-477.
5EI, c. V, s. 1144-1145.
6 Anadoludaki medreseler hakknda geni bilgi iin bkz. Aptullah Kuran, Anadolu
Medreseleri-I, Ankara 1969; Metin Szen, Anadolu Medreseleri, Seluklular ve Beylikler
Devri,c. I, Istanbul 1970, c.II, Istanbul 1972; ifahaneler iin bkz. Aslan Terziolu, "Bimaristan"
Trkiye Diyanet Vakf Islm Ansiklopedisi, c. VI, Istanbul 1992, s. 163-178, zellikle s. 167173.
7 Kermuddin el-Aksry, Musmeret el-ahbr ve musyeret el-ahyr: Moollar
Zamannda Trkiye Seluklular Tarihi, ner. Osman Turan, Ankara 1944, s. 90-91; Ahmed elEflk, Menkib el-arifin, nr. Tahsin Yazc, c. I-II, Ankara 1959-1961, s. 99, 107-109, 217,
503, 559, 952; Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, Istanbul 1971, s. 524-525.
8 Ahmet Ate, "Hicri VI.-VIII. (XII.-XIV.) Asrlarda Anadolu'da Farsa Eserler",
Trkiyat Mecmuas, c. VII-VIII/2, s. 97.

9 Mikail Bayram, Anadolu'da Tel'if edilen ilk eser Kef el-Akabe, Konya 1981.
10 Muvaffak el-Kayser, hicri VII. asr sonlarnda yaam bir Seluklu bilginidir.
Eserinin dnyada mevcut iki nshasndan biri, Kahire Dar el-Kutub, Mustafa Fazl, Heyet-i
Fris, nr. 1'de kaytl bulunmaktadr. Hicri 740 ylnda Kayseri'de istinsah edilen nshann
zahriyesinde, hicri 1199 tarihli el-Seyyid Muhammed Emin ile Osmanl matematikisi Mustafa
Sdk'ya ait temellk kaytlar mevcuttur. Eserin Nuruosmaniye nr. 2931/1, yaprak 1b-74a
bulunan dier nshas Cemaziyelevvel 871 tarihinde Habbullah el-Semerkand tarafndan
Sivas'ta istinsah edilmitir.

Cevad Izgi'nin tespitlerine gre ( Osmanl Medreselerinde Ilim, c.II, Istanbul 1997, s.
412) Muvaffak el-Kayseri'nin Hasan b. Ali ile Muhammed b. Ahmed adl iki alim torunu
olmaldr. Hasan, Ramazan 733 tarihinde Kutbuddin el-irz'nin, erh muhtasar el-munteh
(Rab Paa nr. 419) ile 740 ylnda erefuddin Huseyn b. Muhammed el-Tb'nin el-Tibyn fi
el-men ve el-beyn (Fatih nr. 4284) adl eserlerini istinsah etmi; Muhammed ise hicri 761
senesinde erh Telhs el-mifth fi el-men ve el-beyn isimli bir eser telif etmitir (Badadl
Ismail Paa, Hediyyet el-arifin esm el-mellifin ve sr el-musannifin( HA), c. II, nr.
Ibnlemin Mahmud Kemal Inal - Avni Aktun, Beyrut 1990, s. 162).
11 Ibn Eb Useybia', Uyn el-enb fi tabakt el-etibb, nr. Nizr Rz, Beyrut 1965, s.
683-696; Mahmud Kaya, "Abdllatf el-Badad", TrkiyeDiyanet Vakf Islm Ansiklopedisi, c.
I, Istanbul 1988, s. 254-255.
12 Abdlkudds Bingl, "Ebher, Esrddn", TrkiyeDiyanet Vakf Islm Ansiklopedisi,
c. X, Istanbul 1994, s. 75-76; Eserleri iin bkz. Ramazan een, Muhtrt min el-mahttt elarabiyye el-ndire f mektebt Turkiy, Istanbul 1997, s. 266-272
13 Salahuddn Hall b. Aybek el-Safed, Kitb el-vaf bi el-vefeyt, c. I, nr. Hellmut
Ritter, Wiesbaden 1981, s. 179-183; Muhammed b. kir el-Kutub (l. 764), Fevt el-vefeyt ve
el-zeyl aleyh, nr. Ihsan Abbas, c. III, Beyrut 1974, s. 246-252.
14 Nasiruddin Tusi, Zic-i Ilhn'nin mukaddimesinde bu alimlerin isimlerini bizzat
zikretmektedir. Bkz. Safed, el-Vf, c. I, s. 182-183; Kutub, c. III, s. 251.

15 Mesela, el-Mneccim diye mehur olan Amduddn Ebu el-Fedil Sad b. Izziddn
Muhammed b. Abdeyn(?) el-Sullem el-Badd, Mera'da, Nasiruddin Ts'nin hizmetinde
bulunmu, zellikle takvm konusunda uzmanlamtr. Gen yata vefat eden el-Mnecccim
(Muharrem 664/1265-1266), Mera'da Rasadhane yolu zerinde defn edilmitir. Bkz. Ibn elFuvat, Telhs mecma' el-db fi mucem el-elkb, cz. IV, ksm. II, nr. Mustafa Cevd, s. 917.
16 Hayruddin el-Zirikl, el-A'lm, c. VIII, Beyrut 1990, s. 166.
17 Fahruddin, bata Anadolu olmak zere eitli lkeleri dolatktan sonra 666/1267'de
Mera Rasadhanesi'nde almaya balamtr. Bkz. Ibn el-Fuvat, cz. IV, ksm. III, nr.
Mustafa Cevd, s. 90 (nr. 1958).
18 Katip elebi, Kef el-zunn 'an esm el-kutub ve el-funn( KZ), nr. Kilisli Muallim
Rfat - erefeddin Yaltkaya, Istanbul 1941, c. I, s. 35.
19Fihrist mahttt el-tbb el-Islam fi mektebt Turkiy, hazrlayan: Ramazan een,
Cemil Akpnar, Cevad Izgi, Istanbul 1984, s. 69-71.
20 Aydn Sayl, Observatory in Islam, Ankara 1988, s.226-232.
21 Safed, Ayn el-asr ve avn el-nasr, c. III, tpk basm: Fuat Sezgin, Frankfurt 1990, s.
265-266; Ibn Hacer el-Askaln, el-Durer el-kmine fi a'yn el-mie' el-smine, Beyrut trsz., c.
IV, 339-341.
22 Kutub, c. III, s. 251. Kutub, Nasiruddin Ts'nin, Sadruddin Ali, Asluddin Hasan ve
Fahruddin Ahmed adl ocuu olduunu belirtmektedir. Fahruddin, Anadolu vakflarnda
yapt yolsuzluklar ve dier zulmleri sebebiyle Gzn Han tarafndan katledilmitir; bkz.
Kutub, c. III, s. 251.
23 Kutub, c. III, s. 249, 250; Safed, el-Vf, c. I, s. 181-182.
24 Kutub, c. III, s. 250; Safed, el-Vf, c. II, s. 142-143; Safed, Ayn, c. II, s. 411.
Dmek'te el-ihbiyye hnikhnn eyhi olan el-irvn, astronomi, rasad ilmi ve astroloji
sahasnda uzmand; ayrca felsefe okuturdu.
25 Kutub, c. III, s. 250.

26 Kutub, c. III, s. 250.

27 Klasik kaynaklarn verdii bilgilere gre Asluddn Hasan vakflar nzr ve Mool
hanlar nezdinde nemli bir mneccimdi. Bkz. Kutub, c. III, s. 251; Safed, el-Vf, c. I, s. 182;
Safed, Ayn, c. I, s. 390.
28TrkiyeDiyanet Vakf Islm Ansiklopedisi, c.VIII, Istanbul 1993, s. 472.
29 Kuran, c. I, s. 11-20, ayn yazar, "Tokat ve Niksr'da Ya Basan Medreseleri",
Vakflar Dergisi, c. VII (1968), s. 39-43.
30 Bu alma erevesinde Kayserili Davud'un hayat hikayesi hakknda verilen tarih ve
bilgiler iin zel bir aratrma yaplmam; bu konularda: Mehmet Bayraktar, La Philosophie
Mystique Chez Dawud De Kayser, Ankara 1990, s. 11-15; ayn yazar, "Dvd-i Kayser",
Trkiye Diyanet Vakf Islam Ansiklopedisi, c. IX, Istanbul 1994, s. 32-35 ve Davud el-Kayser,
el-Resil (nr. Mehmet Bayraktar), Kayseri 1997, nsz, s. 7-9 adl eserlere itimad edilmitir.
Ancak almada verdiimiz bilgiler, Kayserili Davud'un, en azndan, doum tarihinin yeniden
tahkik edilmesinin zorunlu olduunu gstermektedir.
31 Iznik Medresesi'nin kurulu tarihi kesin deildir. Dervi Ahmed Akpaa-zde,
Tevrih-i Al-i Osman, Akpaa-zde Tarihi (yay. Abdurrahman eref, Istanbul 1332 R/1916), s.
42'de 731/1331 tarihini vermekteyse de, bu tarih Iznik'in fethi tarihidir. Adnan Advar da ayn
kaynaa dayanarak 1332? tarihini zikreder (Abdlhak Adnan Advar, Osmanl Trklerinde Ilim,
Istanbul 1943, s. 1). M. Bayraktar ise kurulu tarihi vermemekte ancak Kayserili Davud'un Iznik
Medresesi'ne 1336/1337 civarnda mderris olarak tayin edildiini belirtmektedir (Bayraktar, elResil, nsz, s. 9).
32 Ismail E. Ernsal, Trk Ktphaneleri Tarihi II, Kurulutan Tanzimat'a Kadar
Osmanl Vakf Ktphaneleri, Ankara 1991, s.37-38.
33Kd Sid el-Endelus, Tabakt el-umem, Beyrut 1985, s. 181,
34 Eserin bu zellii klasik kaynaklar tarafndan da belirtilmektedir. Bkz. Ibn el-Ekfn,
Ird el-ksd ila esn el-meksd, nr. J. J. Witkam, Leiden 1989, s. 54.

35 Ibn Hud'un eserinin zamanmza para para gelen ksmlar zerinde A. Cebbr ile
J.P. Hogendijk eitli almalar yapmlardr. Genel bir deerlendirme iin bkz. A. Cebbr, "elIshm el-riyd li-el-Mu'temen ve te'sruhu fi el-marib", Tarh el-ulm 'inde el-arab iinde,
Tunus 1990, s. 22-42.
36 Ibn Sartak'n ad geen bu eserini A. Cebbr ve J.P. Hogendijk yayna
hazrlamaktadrlar. n bir alma iin bkz. A. Djebbar, "La rdaction de I'Istikml d'alMu'taman ( s.) par Ibn Sartq un mathmaticien des sicles", Prpublications, Paris 1995. Ayn
yazar, "La rdaction de L'Istikml d'al-Mu'taman ( s.) par Ibn Sartq un mathmaticien des
sicles", Historia Mathematica, c. XXIV (1997), s. 185-192.
37 M. Bayraktar, el-Resil, nsz, s. 11-15.
38 Davud el-Kayser, el-Resil, s. 149-160, 163-177.
39 Takprl-zde, el-ekik el-nu'maniyye fi ulem el-devlet el-osmniyye, tenkitli
metin: Ahmed Subhi Furat , Istanbul 1985, s. 7.
40 Davud el-Kayser, s. 149, 151, 155.
41 Davud el-Kayser, s. 151.
42 Davud el-Kayser, s. 150-151.
43 Davud el-Kayser, s.156.
44 Osman Gazi dnemi alimleri iin bkz. Takprl-zde, s. 4-6.
45 Bu konudaki bilgilerin derlendii iki kaynak eser iin bkz. Mustafa Bilge, Ilk Osmanl
Medreseleri, Istanbul 1984; Cahid Baltac, XV.-XVI. Asrlar Osmanl Medreseleri,Istanbul 1976.
46 Cevat zgi, "Can Bek Han devrinde (1342-1357) Altnordu hanlnda bilim hayat",
Dvn Ilm Aratrmalar, 1996/2, Istanbul, s. 162; Takprl-zde, s. 7-8.
47 Takprl-zde, s. 9.
48 Takprl-zde, s. 10-11.

49Osmanl Astronomi Literatr Tarihi ( OALT), Hazrlayanlar: Ramazan een, Cevat

Izgi, Cemil Akpnar, Ihsan Fazlolu, (edit. Ekmeleddin Ihsanolu), Istanbul 1997, c. I, s. 5-21.
50OALT, c. I, s. 27-38.
51OALT, c. I, s. 90-101.
52OALT, c. I, s. 84-90.
53OALT, c. I, s. 161-179.
54OALT, c. I, s. 199-217.
55 Bkz. 10 numaral dipnot.
56Takprl-zde, s. 10-11, KZ, c. I, s. 540, c. II, Istanbul 1943, s. 1130, 1251, 1252,
1868; Badadl Ismail Paa, Izh el-meknn fi el-zeyl ala kef el-zunn an esm el-kutub ve elfunn ( IM), ner. Kilisli Muallim Rfat - erefeddin Yaltkaya, Istanbul 1945, c. I, s. 353; HA, c.
I, nr. Kilisli Muallim Rfat - Ibnlemin Mahmud Kemal Inal, Beyrut 1990, s. 621; mer Rza
Kehhle, Mucem el-mellifn ( MM), Beyrut trs., c. VI, s. 172, c. XIII, s. 402.
57HA, c. II, s. 162. Ayrca bkz. 10 numaral dipnot.
58 Bkz. 10 numaral dipnot.
59Takprl-zde, s. 53-54, ayrca bkz. s. 26, 56.
60 Ibn Imd, ihabuddin Ebi'l-Felh Abdulhayy b. Ahmed b. Muhammed, ezert elzeheb fi ahbr men zeheb, nr. Muhammed Arnavut, Beyrut 1992, s. 607.
61 Aziz b. Erdeir el-Esterbd, Bezm u Rezm, eviri: Mrsel ztrk, Ankara 1990, s.
75; Izgi, c. II, s. 46-47.
62Izgi, c. II, s. 50.
63HA, c. I, s. 259.
64HA, c. II, s. 547; MM, c. XIII, s. 251, IM, c. II, Istanbul 1947, s. 429.

65MM, c. IV, s. 152; HA, c. I, s. 365, 366, Yusuf Elyn Serkis, Mucem el-matbut elarabiyye ve el-muarrebe, Kahire 1346, s. 1806.
66Izgi, c. II, s. 74.
67 Akif-zde el-Amasi, Kitab el-mecm' fi el-mehd ve el-mesm', Millet Ktphanesi,
Ali Emiri, Arabi, nr. 2527, yaprak 86b-87a; MM, c. X, s. 3 ve 215; HA, c. II, . 314; KZ, c. II, s.
1112.
68HA, c. II, s. 451; MM, c. XII, s. 283.
69HA, c. I, s. 299.
70 Akif-zde, yaprak 26b-27a.
71MM, c. X, s. 232; HA, c. II, s. 367.
72HA, c.I, s. 41; Zirikl, c. I, s. 70.
73 Akif-zde, yaprak 109b.
74MM, c. X, s. 84; HA, c. II, s. 384.
75MM, c. IX, s. 143; HA, c. II, s. 393.
76 Akif-zde, yaprak 26b.
77 Akif-zde, yaprak 65b.
78 Akif-zde, yaprak 65b.
79 Akif-zde, yaprak 27b.