Kritika-Dorshkrim

Baki Ymeri
VLERA MAGJIKE T NJ MREKULLIE HISTORIKE
Drita Shqiptare e Bukureshtit u lind n momentin kur n
trojet rumune shklqeu nj plejad e patriotve shqiptar, q nga
Naum Veqilharxhi e deri te Asdreni, Lasgush Poradeci, Mitrush
Kuteli dhe pasardhsit e tyre. Ishte nj plejad shqiptarsh me
nj dashuri t zjarrt ndaj atdheut. Ishin shpirtrat e mdhenj q
u dogjn pr gjuhn shqipe dhe kombin shqiptar, nj numr i
madh mmdhetarsh t shquar q dhan kontribut t denj pr
bashkimin e kombit dhe realizimin e pavarsis. N kuadrin e
ktij projekti publicistik jepet nj fragment nga drita e
mrgimtarve q vinin nga konstelacioni shqiptar dhe
shklqenin mbi pllajet mikpritse t Rumanis. N kt kontekst
bhet fjal edhe pr disa veteran t komunitetit shqiptar, si dhe
pr shoqrit disa shoqri patriotike dhe kulturore q e mbajtn
t pashuar flakn e atdhedashuris shqiptare n diaspor,
gjurmat e s cils i gjejm sot e ksaj dite n Bukuresht e
provinc.
Shqiptart jan vendosur n Rumani dhe kan hyr n
zemrn e rumanizmit, prmes korektsis, besnikris,
sinqeritetit dhe lojalitetit. Te kronikant dhe historiant rumun,
hasim prmendje t panumrta lidhur me shqiptart. Kta
paraqiten, n prgjithsi, nn dy forma: arnaut dhe
arbnash. Historiografia tregon faktin se duke qen tejet
korekt ndaj misionit t besuar, sht arritur n situatn q
arnautt angazhoheshin pa kurrfar dyshimi nga ana e
shoqatave t rojes private, q ekzistonin n Bukuresht, deri nga
vitet 1944-45. N katalogun e telefonave, pothuajse n krejt
vendin, kndej dhe tejmatan lumit t Prutit, hasim dhjetra
mbiemra familjesh si Guri, Buzi, Albanezul, Arnutu apo
Arnucoju. Duke patur parasysh simpatin e autoriteteve
rumune, kontributi i shqiptarve t Rumanis pr kulturn
shqiptare dhe evolucionin politik t Shqipris, sht i
hatashm.
1

Kritika-Dorshkrim
Shqiptart kan gzuar gjithmon mikpritje n Rumani.
Para 160 vitesh, n Rumani shqiptart kan hartuar abetaren e
par n gjuhn shqipe. Q nga viti 1884 e kndej, ktu jan
botuar themeluar shoqatat e para kulturore dhe patriotike
shqiptare N rrugn Lipscani ka funksionuar shtypshkronja e
par shqipe (1886). Nga Drita e Sofjes (shkurt 1904),
kuptojm se deri n vitin 1904, shtypshkronja e Bukureshtit
kishte botuar dhe shprndar n Shqipri, prmbi 100 mij cop
libra e broshura.. N periudhn e Mbretris, n Rumani jan
botuar veprat m t rndsishme t rilindasve tan. Ndrmjet
viteve 1887-1938, n Brail, Bukuresht dhe Konstanc, jan
botuar rreth 30 gazeta dhe revista shqiptare. N Kishn Dintr-o
Zi sht mbajtur mesha e par n gjuhn shqipe (1911). N nj
mbledhjen historike t 5 Nntorit, n hotelin Continental u
morn vendimet e para pr shpalljen e Pavarsis s Shqipris
(1912). Prmes organizimit t nj marshi t qet t solidaritetit,
para pes vitesh shqiptart e Rumanis falnderuan NATO-n q
shpalli luft kundr lufts, pr shptimin e Kosovs nga
holokausti i forcave paramilitare serbe (1999).

LIDHJET SHQIPTARO/VLLAHE, NJ VLER E LASHT

EVROPIANE
Qysh n shek. e 18-t, dijetari gjerman Thunmann, n
veprn e tij t famshme Hulumtime mbi Historin e popujve
t Evrops orientale, i kushton nj kapitull t tr historis
dhe gjuhs s shqiptarve dhe arumunve. Asnj popull tjetr i
pjess s bots n t ciln jetojm nuk sht aq i panjohur pr
ne evropiant e Perndimit, prsa i prket prejardhjes, historis
dhe gjuhs, sa shqiptart dhe vlleht. E megjithat, ata jan
popuj kryesor, popuj t lasht e t rndsishm, q do
historian do t dshironte ti njihte: historia e tyre do t
plotsonte zbrazti t mdha n historin e lasht e t re t
Europs. Por ata sot nuk luajn m ndonj rol, ata jan popuj t
2

Kritika-Dorshkrim
nnshtruar, ata jan fatkeq dhe historiani shpesh sht po aq i
padrejt, sa dhe njeriu i zakonshm: ai nuk e prfill at q nuk i
ka punuar fati1.
Vlersimet e tij, t vitit 1774, duket se jan aktuale, edhe
sot e ksaj dite. Lidhjet arumuno-shqiptare jan t
mahnitshme. Ato rrallkush i ka prekur, dhe at parcialisht.
As ne nuk mund ti trajtojm aq sa meritojn, n kuadrin e
kaptins s nj studimi, q synon t trajtoj emigracionin
ballkanik n veri t Danubit. sht me rndsi fakti se
autoritetet rumune, madje edhe populli, prgjat historis, q
t dy popujt (shqiptart dhe arumunt) i kan konsideruar her
si farefis, her si kushrinj t nj gjaku, madje dhe si vllezr.
Konstatimet e babait t filologjis rumune, B.P.Hashdeu
(1838-1907), t shtyjn tu japsh t drejt fjalve t gjyshes
s dr. Rahmi Tuds: aq t afrt jan shqiptart me vlleht,
saq dallimi ndrmjet tyre sht sa membrana e qeps. Si e
arsyeton kt argument Hashdeu, n Konferencn e
Akademis Rumune, 25 Maj t vititt 1901?
Ja pra e tr gjeneza e Shqiptarve: tri popuj dakas
Kostobot, Karpt dhe Best, t shprngulur nga nga
Karpatt n epokn e perandorit Aurelian, pasiq prgjat
150 vitesh, ata bashkvepruan n Dakin Trajane pr
formimin e kombit rumun. Q nga viti 300 deri te Sknderbeu
i madh, heroi kombtar i Arnautve, kaluan pothuajse 1200
vjet. N nj periudh t ktill shekujsh, duke ndenjur t
pavendosur n t njjtin vend, n Iliri, nuk na habit fakti q
pasardhsit e Dakasve kan arritur ta konsiderojn veten si
autokton n brigjet e Adriatikut. Ja pra se si i shkruante
Sknderbeu nj princit italian: Ti si njeh Shqiptart e mi!
Ne vijm nga po ata Maqedon, t cilt me Aleksandrin ton e
fituan Indin. Edhepse historia ua prgnjeshtron
maqedonizmin Arnautve, ajo ua njeh megjithat, nj jet jo
aq pak t shklqyer. Nj Sknderbe i ri do tu kishte thn:
Na jemi kombi i Deebalit (Dakballit), q e futi n hara
perandorin romake, dhe q ia kalli datn vet Trajanit!2.

Kritika-Dorshkrim
Konstatimet e msiprme t Hashdeut, antar i
Akademis Rumune, meritojn kujdesin e shkenctarve q
din t nxjerrin konkluzione konvergjencash e jo
divergjencash. Ilirt, trakasit, dardant e dakasit, kan qen
fqinj q e kan ushqyer njri-tjetrin madje, edhe me fjal t nj
lashtsie bimilenare (Daka, dardha, etj.). Shkuan e u prlan
n vitet 70-t shkenctart tan q e mbronin me kmbngulje
autoktonin ilire, duke ndrlidhur lashtsin e kombit me
brigjet e Adriatikut dhe duke e ln mnjan prejardhjen
dardane (trako/ilire), t shqiptarve t Kosovs. Pse? Ngase
nj mendim t ngjashm me shkenctart rumun, pr
prejardhjen trako/ilire t Dardanis, e kishin edhe do linguist
dhe historian sllav. prish pun kjo? Shqiptart me
rumunt dhe arumunt kan nj fat t prbashkt, edhe prnga
lashtsia. Nuk sht fjala ktu pr nj lashtsi q fillon q nga
shekulli VII-t e kndej te disa, por pr nj lashtsi q, si
shprehet poetikisht autori i ktij studimi: shprthen duke
shndritur, q nga prafullimat e yjeve. Si e spjegon Hashdeu
kt?
Shqiptart pra, nuk jan fis me ne Rumunt, por na
jan vllezr, vllezr t mir, t t njjtit gjak. Shqiptart pr
ne jan ata q jan Keltt pr Francezt. Duke prmbyllur
dua t nxjerr dy konkluzione aktualiteti: 1. Cilidoqoft filolog
rumun, sado serioz, dhe sado metodik q do t ishte, do t
degdisej me prsosmri, sidomos n lidhje me gramatikn, po
qe se nuk do ta studjonte parasgjithash gjuhn shqipe me t
gjitha dialektet e saj, si dhe folklorin shqiptar. 2. Kombi
rumun e ka pr detyr ti prkrah vllazrisht Shqiptart, si
i prkrah edhe Maqedo-rumunt (arumunt-shn.yni), ngase
Maqedo-rumunt dhe Shqiptart e kan dashur prher njritjetrin, dhe si Daci redivivi, do t mund t mund t
formonin nj dit nj mbretri t bukur neo-dakase prej 3-4
milion shpirtrash, n fqinjsi t mbretris aktuale neohelene. Fjala e urt shqipe: Gjaku sbhet uj. Shqiptart,
sipas Hashdeut, jan Prindrit e Rumunve. (Albanesii sunt
Prinii Romnilor).
4

Kritika-Dorshkrim
N vend t perandoris neo/dakase, n jug t Shqipris,
n veri t Greqis dhe n Maqedoni, sot e ksaj dite ekziston
nj mbretri e fuqishme arumuno-shqiptare, t cils dokush
ia ka lakmin. I prdorim thonjzat pr ta thn t kundrtn,
ngase, prderisa shqiptart e ruajtn me sakrifica identitetin
kombtar, arumunt iu nnshtruan nj procesi djallzor t
shkmbtarizimit. Ku jan njqind shkollat dhe kishat e tyre,
q i kishin n kohn e turkut n kto troje? Marrdhniet
arumuno/shqiptare n Maqedoni, Greqi e Shqipri, kan qen
fuqimisht t stimuluara nga ana e Bukureshtit. Shkollat
arumune q funksiononin n kto troje deri n kohn e
pushtimit serb (1913), ishin t sponsorizuara nga Qeveria
rumune. Nj shkoll e ktill, si thekson shkrimtari vllah
Branisllav Stefanoski, ka funksionuar edhe n Tetov,
tejmatan godins s vjetr t Biblioteks s qytetit.
Qytete dhe fshatra t shumta t amris, krahas
shqiptarve, ishin t banuar edhe me arumun. Pr tua
likuiduar identitetin kombtar, ata qen arestuar, maltretuar
dhe deportuar nga ana e grekve4. Shqiptart turqit dhe
arumunt e Janins, e rrethuar deri m 1913, krijuan aleancn
luftarake kundr grekve5. N pjesn e Shqipris t
okupuar nga serbt, arumunt e orientimit kombtar kaluan n
ann e shqiptarve6. Me gjith projektet e shkombtarizimit
dhe taktikn q prdori Beogradi pr zbehjen e relacioneve
arumuno-shqiptare n Maqedoni (1913-1989), ato mbetn t
przemrta, pikspari duke i falnderuar lashtsis, traditave,
elementeve identike t gjuhs dhe mentalitetetit t ngjashm.
Aq t prfarrta ishin lidhjet e tyre, saq princi rumun me
prejardhje shqiptare Albert Gjika, ndrront n fillim t
shek.XX t prfitoj fronin e nj shteti t prbashkt arumuno/
shqiptar, me emrin Albano-Maqedonia, q do ta prfshinte
krejt Maqedonin dhe Shqiprin 7. Sintagma e prsritur
nga gjeneratat e vjetra se Vllahu sht vlla, mbshtetet n
botn e prbashkt baritore, si dhe n nj bashkveprim t
fuqishm n fush t kulturs.

Kritika-Dorshkrim
Pasanik t ndryshm me prejardhje arumuno/shqiptare
nga Maqedonia, kan dhn kontribut edhe pr shoqrit
shqiptare t Bukureshtit, Brails dhe Konstancs. Si e spjegon
kt fenomen, e prjavshmja Shqiptari (Albanezul) e Nikolla
Naos, para 120 vitesh? Ndr mmdhetart nga m t
dhembshm t Shqipris jan vendsit nga fshatrat Negovan
dhe Bellkamen (ana e Manastirit) n Maqedoni. Kta mund t
besosh q jan bijt e vrtet t Akilit, ngase ngado q jan t
shprndar, prhapin rrezet e zjarrta t mmdhes s tyre si
nj diell q t gjallron pas nj furtune shkretruese. Ngado q
i krkon, n Greqi, n Vllahi apo n Mmdhe, ata jan
gjithnj shpirtmdhenj dhe t begatshm n pun, me ndihmn
e tyre mund t bjm m shum deg t shoqris n Vllahi.
Nj n Brail ku sht si shok i pleqsis zoti Stero Kozma, i
cili u prpoq shum pr formimin e ksaj dege, nj n
Klrash, ku sht si arktar zoti Apostol Janulli, dhe nj n
Mrshesht ku sht kryesonjs dhe arktar zoti Dhimitr
Mihaili, lufttar pr gjithnj dhe i palodhur, i cili mirdashi t
na drgoj 100 franga pr themelimin e dittores (gazets)
son. Skemi mjaft fjal q t tregojm t gjallat tona t
knaqura pr kt t shtrenjt emr t tr Shqiptarve q
presin shptim nga ne. Shqiptart dhan rke gjaku, kamje
(pasuri) t florinjta dhe miliun jetra pr t huajt. Pr t
pafatshmen e tyre mmdhe, jan dhe m shum borxh8.
Sterjo Stelidi i rrethit t Manastirit, arumuni q e
konsideronte veten si maqedhoni prej Magarove, jep
kontribut pr botimin e abetares s par shqipe t Shoqris
Shqiptare Drita Leitjea Shqipe, e br m 4 t kalendorit
1887 n Bukuresht. Autor i abetares sht Jovan Risto Lazit
Terova. Burimet pr autorin jan ende t panjohura. Krahas
Sterjo Stelidit, kontribut pr botimin e ksaj vepre t muar,
q n brendi t saj na del me nj titull tjetr: Abetarea Shqipe,
jep edhe zonja Aleksandrina D. Joanidhi, Shqiptare. N faqen
e tret, pos fotografis, zonja Aleksandrina jep edhe kto
vargje, t konsideruara si Vjersh prej Zotit: Un e varfra
Shqipri/ Nerrsir gjer tani/ do njeri sod me ndi/ Tr
6

Kritika-Dorshkrim
jetn do tja di. Bellkameni, Negovani, Nizhopoja, Trnova,
Magarova, etj. Dy t parat n veri t Greqis, t tjerat n
Maqedoni. Pjestar familjesh t ktyre fshatrave, bij dhe bija
rilindsish, shqiptar q e konsiderojn veten si arumun dhe
arumun q e konsiderojn veten si shqiptar, jetojn edhe sot
e ksaj dite n Bukuresht, Brail dhe Konstanc. Dallohen
ndr ta, zonja Florentina Boci n Brail dhe familja e zonjs
Maria Dreosi n Bukuresht.
Zonja Maria de facto sht e mbesa e pronarit t
Shtypshkronjs Albania, q pat funksionuar n Konstanc,
deri n kohn kur komunistt e rmbyen pushtetin, duke
filluar nj fushat t egr pr gllabrimin e pronave private,
njra ndr to duke qen nacionalizimi i ksaj Shtypshkronje
(1948), ku e pan dritn e botimit librat e Asdrenit, Lasgush
Poradecit, Mitrush Kutelit etj. Vlerat e diaspors n veri t
Danubit, jan t hatashme. Pos disa qendrave televizive t
Prishtins dhe Tetovs, Tirana zyrtare ende nuk e ka drguar
Televizionin Shqiptar pr imortalizimin e vlerave t
komunitetit shqiptar t Rumanis. Mos presin vall t shuhen
bijt dhe bijat e rilindsve tan, dhe s bashku me ta, edhe nj
fragment i rndsishm i historis son?
-----------------1. Johann Thunmann, Untersuchungen uber die Geschichte
ostlichen europeischen Volker, Leipzig, 1774. Shih dhe
Autoktonia e shqiptarve n studimet gjermane, Rilindja,
Prishtin, 1990, f.53.
2. B.P. Hasdeu, Cine sunt Albanesii? (Kush jan Shqiptart),
Eksstras nga Analet e Akademis Rumune, Institutul de Arte
Grafice, Bukuresht, 1901, f.11.
3. B.P. Hashdeu, Po aty, f.11.
4. Braun catre Berchtold, La Macedonie, Athin, 17 Prill 1913.
5. Max Demeter Peyfuss,Chestiunea Aromaneasca (shtja
Arumune), Edit. Enciclopedica, Bukuresht, 1994, p.111.
6. Ibidem, f.111.
7. Po aty, f.107.
7

Kritika-Dorshkrim
8. Letr e florinjt, Shqiptari, Nr.2, Bukuresht, 19 Gusht 1888,
f.1.

Shqiptart dhe arumunt e Ballkanit n nj revist

bukureshtare
Viata albano-romana (Jeta shqiptaro-vllahe), sht titulli i
revists s kahmotshme t nj filoshqiptari me prejardhje
arumune: Dr. Shunda, mjek me studime t larta n
Universitetin e Parisit, udhheqs i delegacionit vllah n
Kongresin Shqiptar t Triests (1913). Pjesa drmuese e
materialeve dalin n gjuhn rumune, arumune dhe frenge. Her
pas here jepet ndonj artikull, kng apo vjersh, edhe n gjuhn
shqipe. U botuan n Bukuresht, ndrmjet viteve 1909-1910, 16
numra me gjithsejt 304 faqe. Revista ishte e prmuajshme dhe
delte n formatin e librit. Botuesi kishte bindjen se Shekulli
XX sht shekulli i drits dhe i s vrtets. Q nga numri i par
bhet fjal pr arumunt dhe shqiptart, pr popullin shqiptarovllah, pr nevojn e krijimit t nj Lige shqiptaro-vllahe, pr
vshtirsit q has ky popull: Sot popujt e pangjeshur prnga
solidariteti dhe t papregaditur mir pr nj jet bashkkohore,
mjaft vshtir e ruajn karakterin e tyre kombtar dhe jan t
krcnuar nga kombet e tjera t organizuara pr ti
shkombtarizuar. Thuajse e parandjente faktin se do t vij nj
koh kur grekt do ti shkombtarizojn arvanitasit dhe kucovlleht e atjeshm, ndrsa serbt rumunt e Timokut, ngase me
shqiptart u hasi sharra n gozhd. Thekssohet fakti se vend
prioritar do tu jepet traditave gojore dhe dokumenteve historike
lidhur me jetn shqiptaro/vllahe prgjat historis, si dhe
prodhimeve t artit popullor n t cilat prplitet zemra dhe
ngjeshet me mjeshtri shpirti i popullit (Nr. 1, 1909, f.1-2).
Shqiptart dhe arumunt i thrret zri i gjakut

Kritika-Dorshkrim
N kuadrin e rubriks Propunere (Propozim), dr. Shunda
hedh iden pr krijimin e nj Katedre t Gjuhs Shqipe dhe
Klubin e studimeve t keltishtes n Rumani. Rumunt i
konsideron si vllezr t nj gjaku me Ilirt. Bn fjal pr do
rrnj t strlashta dako-trakase. Flet pr vllazrime popujsh
dhe rndsin e jashtzakonshme q kan studimet kelte pr
Rumunt dhe Shqiptart. Ata q jan Bretont si mbeturina
Galsh pr Francezt, pr Rumunt jan Shqiptart
mbeturinat e gjalla t Ilirve. Flet pr elementet jolatine t
prbashkta q i ka shqipja me rumanishten, dhe thekson se
popujt dakas jan popuj kelt. Duke qen mjek-ligjist, dr.
Shunda boton n gjuhn frenge studime mbi psikologjin e
emocioneve. N kuadrin e Propozimeve t faqes s tret, gjen
ngjashmmri mes shqiptarve dhe (a)rumunve, edhe n
pikpamje antropolgjike. E prshkruan ballin tipik t keltve n
Galici, Irland, Zvicr, etj., si dhe at t frashrllinjve dhe
rumunve n malet e Karpatve dhe ato t Pindit.. Kjo
ngjashmri sipas tij, sht zri i gjakut, nj z q ua imponon
detyrimin (a)rumunve dhe shqiptarve, t ndjekin nga afr
hulumtimet e dijetarve mbi keltt, ndoshta populli m i vjetr
i Evrops.
Ja prse autori krkon themelimin e nj Klubi pr studimet
kelte n Rumani, pr hulumtime krahasuese kelto-dako-trakase,
duke theksuar faktin se hulumtimet dakase jan t mundshme
fal studimit t gjuhs shqipe. sht e indikuar t fillohet me
nj lvizje t gjall pr krijimin e nj katedre t gjuh shqipe dhe
t letrsis shqiptare n Fakultetin e Shkronjave n Jash dhe
Bukuresht. Dr. Shunda vlerson lart mendimin e babait t
filologjis rumune, B.P. Hashdeu, sipas t cilit dokush q
dshiron ta studjoj prejardhjen dhe formacionin e gjuhs
rumune, kt mund ta bj vetm po qe se e njeh thellsisht
gjuhn shqipe. Katedra e gjuhs shqipe imponohet si nj
nevoj e domosdoshme, shum m e dobishme se katedra e
gjuhve paleosllave (Viata Albano-Romana, nr.1, Bukuresht,
1909, f.4).

Kritika-Dorshkrim
Manastiri dhe Follorina me arumun dhe shqiptar
Rrallkush e din t vrtetn se n Rumani maqedonas
(maedoneni) u thon arumunve. Arumunt jan pronar
restoranesh apo kafenesh me do emra si Inter-Macedonia apo
Macedonia. N kuadrin e nj letre q ia drgojn drejtorit nga
Konstanca, autort Mihail K. Kota dhe Dimitrie Niculesku, pasi
shprehin lavdrata lidhur me themelimin e nj reviste n gjuhn
shqipe dhe rumune, autort bjn fjal pr mbrojtjen e kauzs
kombtare t vllezrve tan Rumun, Maqedonas dhe
Shqiptar, pr nj revist q i trajton paralelisht kto dy gjuh,
pr komunitetin e prejardhjes s rumunve dhe shqiptarve
vlastar t fuqishm t lindur nga trungu plak i latinishtes, pr
identitet interesash, aspiratash dhe sidomos i t njjtave rreziqe
q u kanosen pr ti shkombtarizuar dhe shkrir n elemente t
huaja, ishte kjo nevoja e nj oportuniteti aktual.
Letrshkruesit flasin m tej pr diellin e ndritur t lris q i ka
ngrohur dhe riftuar vllezrit Shqiptar n jetn kulturore
nacionale, q jan t denj pr ti admiruar, ngase kavalerizmi i
tyre i njohur heroik, n vrrullin e tyre pr rizgjim kombtar, ka
do shqiponja q vetm brenda disa muajve, kan arritur n
veprimtarin e tyre, rezultate madhore. Kshtu, prmes
sakrificave t dhna me zemrgjersi nga flamurtart e tyre,
gradualisht kan themeluar nj numr t konsideruar shkollash
kombtare, gazetash, revistash, klubesh konstitucionale,
shoqatash kulturore, etj..
Pasi hymnizojn bashkpunimin ndrmjet shqiptarve dhe
(a)rumunve, autort bjn fjal pr hapjen e shkollave rumune
n Bellkamen e titulluar asokohe si Shkolla RumunoShqiptare, si dhe pr rithemelimin nn po at titull t shkolls
n Negovan, n kazan e Follorins, Vilajeti i Manastirit, dhe
n t dy kto komuna, t banuara me Rumun dhe Shqiptar, q
sht vendosur prmes programit dhnia e t dy gjuhve (t
folura nga popullata lokale) nga ana e arsimtarve rumun dhe
shqiptar. Ishte kjo, sipas autorve, dshira e kahmotshme q
Shqiptart dhe Rumunt e Maqedonis, Shqipris dhe Epirit,
10

Kritika-Dorshkrim
ti ken t bashkuara n t njjtoin vend, shkollat e tyre
kombtare(7). Prmtej, autort vlersojn bashkpunimin e
przemrt ndrmjet shqiptarve dhe vllehve t Manastirit,
Magarovs, Trnovs, Kors dhe lokaliteteve t tjera, t
konsideruara sot nga ana e grekve si do kshtjella t
papushtueshme. Autort e prmbyllin letrn me urime n
adres t patriotve rumun he shqiptar, fitimtar t betejs,
ngase pr ta jeta ka kuptim vetm prmes bashkpunimit dhe
bashkimit n fushn e gjer t kulturs dhe edukats nacionale,
t ktyre dy popujve vllezr(7).
Nevoja pr themelimin e nj partie shqiptaro/vllahe
Para se t theksoj faktin se me ndarjen e kishs mbetm si
nj turm pa bari, revista i jep rndsi rolit t kishs
kombtare, duke shtuar edhe at se si komb i veant,
shqiptaro-vlleht datojn q nga fillimi i ers s krishter,
edhepse gjuha dhe karakteri kombtar i tyre, jan po aq t
vjetra, sa edhe besimi i tyre fetar(9-10). Pasi prmend faktin
se si pasoj e rrethanave politike, dekadenca romake solli n
kish gjuhn greke, punt morn nga e prapa. Kur u nda
Kisha n dy pjes (katolike dhe ortodkse), arumunt dhe
shum shqiptar mbetn n Kishn e Lindjes, dhe me kt u
ndan krejtsisht nga kombet latine t Perndimit. prej
ather u degdis, u humb kuptimi yn i natyrshm n bot
ngase jemi nj turm pa bari shpirtror kombtar(10). Kleri
fanariot i mbajti shqiptaro-vllaht n injoranc.
Greqia sipas autorit S. Tseanu, u lirua me trimrin e
shqiptaro-vllehve, t cilt, t pabashkuar pr kauzn e tyre
vetjake, lejuan t mashtrohen rnd, gjoja se po luftojn pr
krishtrim. Kshtu u krijua Italia e lir, Gjermania e
bashkuar, Serbia, Rumania, dhe n fund Bullgaria. Ne
shqiptaro-vlleht, mbetm t fundit, ngase jemi t prar mes
nesh, jemi nj turm pa bari kishtar kombtar, nuk kemi
priftrinj kult dhe me prmallim ndaj kombit ton. Vetdija
jon kombtare na qe mbrthyer, u gulua n Kish dhe
11

Kritika-Dorshkrim
Shkoll nga kleri fanariot, ndrsa n Shtet nga regjimi i
tiranis. Ekzstenca jon si shqiptaro-vlleh sht e lidhur
ngusht me Turqin Konstitucionale: pr at, me t gjitha
forcat punojm q ta mbrojm dhe prforcojm Atdheun
Otoman. Sa m t fort do t jemi, po aq do t dim ta
prforcojm m mir. Dhe pr t qen t fuqishm, na duhet
Shkoll dhe Kish shqiptaro-vllahe autonome, apo t
garantuara se mund t zhvillohen lirshm. Kto
vendprkushtime nacionale, jan nevoja e par sociale pr ne
(11).
Revists
i
mungonin
bashkpuntort
dhe
korrespondentt. Pothuajse krejt barra e grumbullimit,
seleksionimit, redaktimit dhe botimet t materialeve, bjente
mbi botuesin. N kuadrin e Lajmeve dhe fakteve, lansohet
ideja pr krijimin e nj shoqate Ne York q do ta hapte nj
kanal nga Danubi, prmes Moravs dhe Vardarit, deri n Detin
Egje. Hymnizohet vepra e arumunit me prejardhje nga
Voskopoja, Aleksandr Moioni, burr i madh i kombit dhe
kishs rumune n Transilvani, dhe luten krejt shqiptart dhe
arumunt, ta prkujtojn me prmallim t madh, me rastin e
shuarjes s tij. N numrin 2 (janar 1910), pasi bn fjal pr
Shkolln dhe Kishn q krijojn Shtpin e kombit,
artikullshkruesi anonim thekson faktin se krejt shqiptart dhe
arumunt, t rinj dhe pleq, prbjn nj familje t vetme, t
madhe e trime: kombin shqiptaro-vllah. Krejt jan vllezr,
vllezr t mir, madje shum t mir. N vazhdim, qysh n
kuadrin e mestitullit Nevoja e themelimit t nj partie
shqiptaro-vllahe, autori krkon q kjo parti t jet njfar lige
shqiptaro-vllahe.
Qllimet e tij ishin t kristalta, ngase jetonte n fqinjsi
t shqiptarve, mu n zemr t Bukureshtit, prball godins
ku pat jetuar Elena Gjika. Bhet fjal pr marrveshje
vllazrrore, pr nevojn e shmangjes urgjente t
mosmarrveshjeve q mund t kishin patur n t shkuarn, pr
ngjeshjen e rradhve dhe mbrojtjen e interesave t
prbashkta. Ktu qndron shptimi yn, i t gjith neve dhe
12

Kritika-Dorshkrim
i donjrit prej nesh. Vetm ksisoj mund ti prfitojm (dhe
mbrojm), interesat vitale t kombit (f.18). Duke prmbyllur,
autori jep kushtrimin: Vllezr shqiptar dhe arumun!
Nisnia puns dhe krijonie partin kombtare shqiptaro-vllahe
dhe prmes saj luftoni q t siguroni ekzistencn jo vetm t
Shkolls dhe Kishs, por edhe t Ekonomis kombtare, q t
mund ti prkrahni interesat tuaja pran kulturs dhe
besimit!...(f.19).
Hebrenjt, solidariteti dhe atdhetarizmi
N faqet e revists Viaa Albano/Romn (Jeta
Shqiptaro/Vllahe, Bukuresht, 1909/1910), gjejm kng vllahe
nga Krushova (fq. 20, 43, 50, 57, etj), si dhe kng shqipe. N
kuadrin e artikullit Qllimi i Kishs Kombtare, autori S.
Taseanu hedh iden se sa m shum t shprndahet Bibla n
popull, aq m shum lexohet (...) dhe aq m shum populli bhet
i fort, i disiplinuar dhe moralisht i ngritur. Si dshmi pr kt
jep hebrenjt, anglezt dhe gjermant, duke i konsideruar si
popujt m t fuqishm, m t ngritur dhe m t moralshm
(f.22). Se far dobish trheqin hebrenjt nga ligji i Mojsiut, si
solidariteti dhe prkrahja e ndrsjell, e sheh krejt bota. Feja
dhe vetdija kombtare te hebrenjt sht e njjta gj, dhe
kshtu duhet t jet te krejt popujt q i ka krijuar mbi dhe
Krijuesi i Gjithfuqishm (f.23). Megjithat, autorin e pengon
fakti se pse disa popuj mbyllen n egoizmin nacional, pse
hebrenjt ti ndihmojn vetm t vetit, pse grekt ti prulen
Theosit, apo pse Islami ti prulet Zotit.
Pr autorin rndsi primordiale ka Zri i Popullit Vox
populi, vox Dei, apo Salus populi, suprema lex. Sipas tij,
N atdhe, ne shqiptaro/vlleht, shikojm se muhamedant i
shprehin n xhami ato q i shkojn prshtat Islamit dhe pr kt
duket se jan t disiplinuar porsi hebrenjt. N rrethana t
vshtira, shton autori, n xhami vendoset pr luftn e shenjt.
Me fjal t tjera, sinagoga (e hebrenjve) dhe xhamia jan
13

Kritika-Dorshkrim
parlamentet kombtare intime. (f.23). Megjithat, pr ne
shqiptaro/vlleht, besimi fetar sht i pandar nga vetdija
kombtare e popullit. sht ajo q e quajm prej se ekzistojm
n bot, me emrin e shenjt: Besa (f.24). N kuadrin e
mendimeve t Jon Gjiks lidhur me nacionalizmin dhe
internacionalizmin (f.25), i jepet prioritet nj maksime latine Si
vis pacem, para bellum, duke shtuar prer: Po qe se ke nevoj
pr internacionalizm, bru nacionalist i fuqishm!
Dr. Shunda shkruan pr besn si veti e prbashkt q e
kan arumunt dhe shqiptart, ndrsa M. Dimonie boton nj
studimin Plante Macedoniae et Albanicae n gjuhn frenge
(f.27-29). N baz t nj reklame t botuar n f.36, kuptojm se
arumuni bukureshtar Doktor Shunda, mik i dshmuar i
shqiptarve, sht mjek i spitaleve civile pr smurje interne,
nervore, mentale, sekrete, gjinekologjike dhe pr fmij, dhe se
banon n Rrugn e Policis Nr.8. Po n kt rrug, prball
shtpis s tij, banonte familja e Trpallarve t Bukureshtit, e
atyre q e faln shtpin n Kor pr hapjen e Msojtores s
par shqipe (1887). Shtpia e nj vllahu q boton revistn Jeta
Shqiptaro/Vllahe, dhe shtpia e shqiptarve, ku funksionuan nj
varg shoqrish shqiptare t mrgimit. Pr fat t keq, sot se
kemi as njrn e as tjetrn. Ua shkuli themelet buldozeri i
komunizmit, me rastin e urbanizimit t prdhunshm t
Bukureshtit. Aty sht vendi i zbrazt, buz hotelit Tranzit,
dhe rruga me jehonn e hapave t Asdrenit, q shkonte pr n
banesn e tij.
Vllazrimi shqiptaro/vllah sht i domosdoshm
Q nga numri 2, revista bukureshtare q ia prkushton 12
numra vllazrimit shqiptaro-vllah, me referime t shumta pr
Maqedonin, fillon t botoj artikuj, edhe n gjuhn shqipe. N
do numr t saj, shprehet dshira pr bashkpunim, ngase t
tr jan vllezr, ngase sduhet ti harrojm shnjat e
bashkimit (t) vjetr, hadetet, petkat kombtarishte t
Shqiptarve e t Rumanve (Vllehve), dhe t cilat tregojn
14

Kritika-Dorshkrim
dhe sot nj fmij vllazrisht, dhe t cilat jan m t larta dhe t
(m) t shenjta nga feja. (...). Gjithkush t jap dhjetsin e tij
pr shkollat tona, pr bashkimin ton, dhe pr kishat tona. Dhe
ky dhjetsh t mos prdoret pr fitimin e armiqvet por pr fitim
t ati kombi q i dhuron. (Pleqt dhe t rinjt Shqiptar(o)Roman, f.40). Pasi jepet nj kng krushovare (Deade soarle
sdeade luna), e dgjua nga Pashka Rape, komentohet letra e
autorit S.G. iumetti, e drguar nga Manastiri, m 8 Maj t vitit
1909. N kuadrin e komentimit, redaktori prsri i referohet
marrveshjes shqiptaro-vllahe, q duhet t shkojn dor pr
dore, pr krijimin e nj aleance reale t prbashkt, pr ti
harmonizuar dhe promovuar nevojat m vitale t ktyre dy
kombeve, aq t fisruara dhe aq t afruara pr nga natyra,
prmes nj numri aq t madh t interesave (f.44).
Origjinali sht i shkruar rumanisht. Autori manastiras
falnderon drejtorin pr ekspeditimin e revists Viata AlbanoRomana. Nuk e di n ke prkrahs q do ta hapnin qesen pr
ta ndihmuar prmbushjen e idealit t bukur q je duke ndjekur.
Di vetm se, prej moti ndjehet nevoja absolute e nj
prpjekjeje serioze, pr t shprndar idet e nj vllazrimi t
vrtet shqiptaro/vllah. Organet speciale q do ta onin deri n
prmbushje kt ideal, ishin t domosdoshme. Nn regjimin e
vjetr ndrkaq, kur po qe se deklaroje se je shqiptar apo mik i
shqiptarve e rrezikoje ekzistencn. Propagandimi ashiqare i
ides s vllazrimit shqiptaro/vllah ishte i rrezikshm, madje
edhe i pamundshm. Pasi q hymnizon regjimin e ri otoman
dhe e falnderon Zotin pr kt, autori i drejtohet drejtorit me
kto fjal: M mir se un i njeh rrethanat n t cilat jetojm
dhe ne (a)rumunt. Sidomos ktu n Vilajetin e Manastirit,
Janins dhe Shkodrs, jeta jon sht ngusht e lidhur me at t
shqiptarve. Duket madhje se e kemi t njjtin fat; ngase torturat
q i ka br greqizmi ndaj kombeve tjera, kan qen m t
ndjeshme te ne dhe te shqiptart. Nj lidhje e ngusht e ideve do
t mund t sjellte shrbime ti shumta shtetit turk nn mburojn
e t cilit jemi t detyruar t jetojm. Nuk ka nevoj t t flas pr
interesin e madh q ekziston pr ne (a)rumunt, q t jemi
15

Kritika-Dorshkrim
bashk me shqiptart. Kolltuku i deputetit Misha sht prova m
e dukshme. Po mbaroj duke t prgzuar edhe nj her pr
iniciativn tnde t bukur (f.44).
Studjuesit bukureshtar, revistn Viata albano-romn (Jeta
shqiptaro-vllahe), e konsiderojn si revist arumune. Vehbi
Bala, Xhelku Maksuti dhe Ismet Drmaku, e inkorporojn n
listn e revistave shqipe. Nj gj q vrehet te botuesit arumun
q si ka prekur djalli i prarjes n baza etnike apo religjioze,
sht qndrimi i tyre defenziv, hapja ndaj bashkpunimit
interetnik, toleranca si nj dhunti e mirseardhur, pa thekse t
shovinizmit q jo nj her, solln pasoja tragjike pr popujt e
Ballkanit. Sipas Sulltana Krajs (Desteptarea, 1992), n pjesn
drmuese t revistave t shek.XIX-t, apo t atyre t fillimit t
shek.XX, defilon programi i bashkimit, i bashkpunimit, i
prpjekjeve kulturore, i kultivimit t arteve dhe njohurive.
Rrallher ballafaqohesh me tekste polemike apo me sulme
agresive t provokuara nga intoleranca. As q i bjente ndrmend
dikujt, se do t vij koha kur pas nj shekuli, do t ndoten
gazetat e Shkupit, Beogradit dhe Athins, me sintagma terroriste
kundr dy popujve t vllazruar prmnga lashtsia,
persekutimet dhe vuajtjet (shqiptart dhe (a)rumunt. Kmesa
pr shqiptart!, Vdekje ballistve!, Do tua presim kanxhat
shqiponjave irreshin me t madhe para disa vitesh, pijanect
e Maqedonis. Do tia shkurtojm kmbt po qe se dikush flet
vllahisht n Athin, shkruante nj gazet greke e metropols,
para dhjet vitesh.
Toleranca, bashkpunimi dhe harmonia
N kuadrin e artikullit Rumania, shtetet ballkanike dhe
nacionalizmi (Nr.4-5, 1910, f.53-57), autori anonim thekson
faktin se N Rumani shqiptart kan gjetur terenin e frytshm
pr fillimet e lvizjes s tyre pr kultur dhe prlidnje
kombtare(f.53). Bhet fjal n vazhdim pr kremtimin fushor
t Shoqats Shqiptare Bashkimi, me nj varg personalitetesh,
ndr t cilat edhe Asdreni. Autori Daia e ritthekson iden e nj
16

Kritika-Dorshkrim
vllazrimi dhe bashkpunimi t sinqert mes shqiptarve dhe
arumunve, pr prshpejtimin e lvizjes kulturore shqiptare.
N kt rrjedh idesh, citohet edhe nj fragment nga e
prditshmja bukureshtare Universul (15 korrik 1910), sipas s
cils Ndrmjet arumunve dhe shqiptarve sht shpallur nj
marrveshje e sinqert n fush t realizimit t qllimeve t tyre
kombtare(f.79). Prmes shnimit Episkopata ShqiptaroVllahe, Patriarku ortodoks i Jerusalemit njihet si shef
konfesioanl i kishave shqiptaro-vllahe, krkohet krijimi i Kishs
autoqefale shqiptaro-vllahe (Propozim zyrtar rumun i adoptuar
n Kongresin Shqiptar t Dibrs) (f.88). Impresionon artikulli
shqip Nji zgjim i madh pr Shqyptar e Vlleh i autorit Xhuk
Dukagjini, i shkruar n Vllaho-Klisur, m 30 Gusht 1909.
Shpreh keqardhje pr intencat e pushtuesve t huaj q t'i
prajn shqiptart prmes fes, pr ttqindmij vllazn q'i
kemi mbrenda ndGreqi, ndr despotizm t egrsis (f.88) .
Shqiptar dhe vlleht ia kan frikn greqizmit dhe
bullgarizmit. Duke komentuar korrespondencn private t
revists, (nr..6/1910), jepen burime edhe pr arumunt e
Maqedonis. Populli arumun lufton me guxim kundr armiqve
t kombit (f.102). Nga Krushova shkruan Bizbilia. Bn fjal
pr gjendjen e shqetsuar t shtjes arumune, pr rrezikun q i
kanoset varrimit t kauzs s tyre kombtare, kritikohen buxheti
i pamjaftueshm e Bukureshtit pr vllezrit arumun,
fshikullohen ata q e mashtrojn me letra false Ministrin e
Arsimit. N qendr t vmndjes sht D.N.Batzaria q krahas
rrogs prej senatori, merr edhe 500 fr. si prfaqsues i
komuniteteve vllahe n Senatin Otoman. Nuk kursehet as
Inspektori Margarit q prish pasurin e buxhetit pr spiunt e
tij q ta mbajn n pushtet. Kush jan kta?, pyet autori i letrs.
N t vrtet jan agjent, provokator dhe terrorist. Qndrimi
i tyre prgjat Kongresit t Par Arumun t Manastirit ishte m
se skandaloz. N kongresin q u mbajt m 10 korrik, morn
pjes delegat nga 25 komunitete (f.104). Nj letr tjetr q
arrin nga Mollovishtja, shpreh poashtu shqetsim pr molln e
sherrit q e ka hedhur armiku mes arumunve (f.105).
17

Kritika-Dorshkrim
M inkurajuese jan lajmet q jepen n nr. 7 t revists.
Vetm brenda nj vitit (1910), u mbajtn disa kongrese. M i
rndsishm ishte Kongresi i Par Shqiptar i Dibrs (11-16
Korrik). U vendos q shqiptart t mos drgojn ushtar as n
Jemen dhe as n Hedjaz vese 5-10% nga kontingjenti i shtat
korpuseve t ushtrris. N fund u miratua propozimi i delegatit
arumun D. A. Ballamai, lidhur me shtjen fetare t prbashkt
t shqiptarve dhe arumunve besimtar (....). Kongresi pra,
afirrmoi unanimisht bashkimin shqiptaro-vllah(f.108). Prmtej
hymnizohet krejt kombi shqiptaro-vllah q me admirim t
madh mori lajmin lidhur me vendimin e Kongresit Shqiptar t
Elbasanit pr tu ngritur Komiteti i Fondit Kulturor Qndror n
Kor (f.108). Jepet poezia e Xhuk Dukagjinit Fati e Rrymimi
i Shqyptarve e i Vllahve , me do vargje si Vlleh e shqyptar
shpirt i liris, Shqyptar e vlleh fat i zi ndGreki, Shqyptar e
vlleh rroknu (dur) pr dur! (f.112). N numrin 8 (1910) jepen
shqip vargjet e autorit Un Albanez Nji ipeshkv pr ne t dy/
Vllah shqiptar dy shkronja shndrit/ Shqip vllahisht me vrrull
tjet ky/ Zembra Zotit po i lutet/ Tbashkohemi gjith me shpirt/
Me nji send qo kurr skputet (131). Revista Jeta shqiptarorumune e dr. Shunds, boton n numrat e fundit t saj, edhe
vargjet e Asdrenit, shnime mbi Shoqrin Shqiptare
Bashkimi, etj. Prmes meritave kulturore, morale dhe
publicistike, botuesi i saj, dr. Shunda, inkorporohet prmes ksaj
reviste, n rradhn e filoshqiptarve m t shtrenjt t
Rumanis.
PATRIOTIZMI VULLKANIK I PETRU VULLKANIT
(Filoshqiptari m i shquar i rrethit t Manastirit)
N fondet e Ministris s Jashtme t Rumanis,
ekzistojn burime t shumta mbi veprimtarin intenzive
ndrmjet arumunve dhe shqiptarve, n periudhn e Rilindjes
Kombtare. Pr arumunt prforcimi i elementit shqiptar n
kto vise paraqiste problem jetsor , sepse kto dy
nacionalitete t afrta jan simpatizuar midis tyre gjithmon,
18

Kritika-Dorshkrim
dhe dhe do t ndihmohen reciprokisht edhe n t ardhmen, n
aksionet e prbashkta politike pr mbrojtjen e interesave t
tyre kulturore11. Revista Dodona e Konstancs, boton para
80 vitesh admirimin e shkrimtarit arumun me prejardhje nga
Manastiri, Petru Vullkan: "Shqiptart n bot s'kan fis m t
afrm se sa Maqedo-romenjt" (dmth. arumunt). N kuadrin
e artikullit Fisi i Shqiptarve, autori thekson faktin se shtja
shqiptaro-vllahe e ka preokupuar q n rini. Q nga mosha e
hershme e djalris sime, nuk pash zgjidhjen e ksaj
shtjeje, vese n nj bashkim vllazror dhe t sinqert t
ktyre dy elementeve. Lufta t ciln e zbatova q tani 15 vjet,
do t kish dhn pem edhe m t mira, po t mos kish vdekur
i palodhuri Doktor Shunda, patriotizmi i ndritur i t cilit
ndikonte q t'i kuptoj punt me largapamsi (Dodona, Nr.1,
Konstanc, 1922)..
Doktor Shunda dhe Petru Vullkani jan figurat m t
shquara t inteligjencis arumune, q kan vepruar dekada t
tra pr afrimin, afirmimin dhe krijimin e nj lige t
prbashkt shqiptaro-vllahe. Ata ndrronin madje, edhe pr
krijimin e nj mbretrie t prbashkt, e cila do ta mbante
emrin Albano-Maqedonia. Q t dy kishin revistat e tyre:
Viata Albano-Romana (Jeta Shqiptaro-Rumune) e dr.
Shunds (1909) dhe Tribuna Albano-Romana e Petru
Vullkanit (1916). Petru Vullkani u lind n Ttrnov t
Manastirit, m 1870. Gjyshi i tij, sipas Gjergj Bubanit, ka qen
konstruktor i dgjuar q ka ngritur kazermat e Manastirit.
Sypozohet se ka qen prej fisit shqiptar, ngase fliste
shqip12. Porsi Asdreni, Eftimiu etj., erdhi n Rumani n
mosh t njom dhe iu prkushtua letrsis arumune, duke
dhn kontribute publicistike t panumrta, edhe pr shtjen
shqiptare. ndrronte nj Maqedoni multietnike dhe militonte
pr robrimin e saj nga tutela e Beogradit. Q nga nr.14 i 10
Nntorit 1920, emri i tij defilon si redaktor i gjuhs vllahe
n t prjavshmen bukureshtare Shqipri e Re (1919-1935).
Shqipria e Re filloi t dal at vit kur serbt ia
shembn shndetin babait t Nn Terezs n Beograd, po at
19

Kritika-Dorshkrim
vit kur ata e dnuan me 101 vjet burg t rnd, Halil
Emurllain, komitin shqiptar t Novo Sells s Tetovs (1919).
Kush su beson ktyre fakteve, le ta shfletoj veprn e Renzo
Allegrit (Tereza dei poveri), dhe le ta pyes dr. Rexhep
Emurllain n Tetov! Gazeta delte n Konstanc dhe botonte
her pas here edhe artikuj mbi lidhjet farefisnore shqiptarovllahe, mbi vuajtjet dhe persekutimet e shqiptarve,
arumunve dhe bullgarve, mnjan nga administrata serbe,
ndrsa n ann tjetr nga ajo greke. sht autor i nj numri t
madh prmbledhjesh poetike, romanesh e dramash, pr t cilat
ka prfituar mirnjohje t ndryshme letare. Dy nga veprat e tij
m t njohura, jan romani Liliea Pindului (Lulja e Pindit)
dhe drama Frshrotii (Frashrllinjt).
Redaktori i Shqipris s Re dhe Sekretari i Kolonis
Shqiptare t Konstancs, Petru Vullkani, sipas gazets
Stralucitorul (Shklqimtari), karakterizohej me rastin e
vdekjes s tij si Stolia e nnpunsve, shpresa e Arumunve
dhe gzimi i Shqiptarve. Vdiq n Konstanc, m 4 Gusht t
vitit 1922. Ky lajm, sipas nekrologut t Gjergj Bubanit, ra si nj
rufe jo vetm n zemrat e shqiptarve dhe t arumunve, por n
gith popullin e Konstancs, ku kishte fituar simpati t madhe
me sjelljet e tij fisnike. N varrimin e ktij shkrimtari t madh,
krejt shqiptart me lot n sy, kishin marr pjes dhe jo vetm
ata, por edhe banort e panumrt t Konstancs. Varrin e tij, n
at pasdite t ftoht t 7 Shkurtit, krahas kurorave t tjera, e pat
stolisur edhekuroraeKolonisShqiptaretKonstancs.
Ksenofobia pansllaviste dhe admirimi arumuno-shqiptar
Duke hulumtuar shtypin shqiptar t Rumanis (18871938), konstatojm se publicistika e Petru Vullkanit me
prejardhje vllahe nga Maqedonia, ka vlera t pakontestueshme
historike. Kshtu, n kuadrin e artikullit Arumunt i braktisin
vatrat e tyre (Shqipria e Re, Nr. 54, Konstanc, 6 Nntor
1921), konstatojm nj trishtim ballkanik q ende i mundon
rumunt e Timokut (q jetojn n rreth 300 fshatra ndrmjet
20

Kritika-Dorshkrim
Nishit, Beogradit dhe Klladovs, pa kurrfar t drejtash
kombtare apo konfesionale n gjuhn amtare): T shptuar
vetm me jetn si pasoj e ksaj lufte t prgjakshme, ata nse i
kan humbur t gjitha, nuk duan assesi tua shesin shpirtin, as
serbve dhe as grekve. Serbt u pengojn t flasin dhe
shkruajn n gjuhn arumune. Ata nuk kan t drejt atje (n
Maqedoni) t lajmrojn nj pagzim, nj kurrorzim apo nj
varrim n gjuhn amtare. E drejta e minoriteteve attje nuk
ekziston. Dhe kjo dilem i shtyu arumunt ta ojn mendjen te
vllezrit e tyre shqiptar. Dhe shkuan n shtetin e tyre t lir,
ku jan t bindur se do t gjejn strehim t sigurt n mesin e t
cilve ata nuk mashtrohen ngasedo ta ruajn integritetin e tyre
etnik.Dhe na gzon ky fakt. Elementi shqiptaro-vllah do t duhet
t formoj atje shkmbin mbi t cilin do t prplasen planet
djallzore serbo-greke pr shkombtarizimin e kombeve(...).
As q ka nevoj pr komentimin shkencor, t ksaj
retrospektive historike. Lidhjet (a)rumuno-shqiptare dhe
afirmimi i kauzs shqiptare t Kosovs n veri t Danubit, na
shtyn ta lm mnjan pr nj periudh t gjat, finalizimin e
dizertacionit, dhe sna vjen keq pr kt. Pse? Ngase ishte
koha e atill (1989-1999), kur dikush duhej ta flijoj jetn,
dikush pasurin, dikush kohn, dikush menurin, pr
prkrahjen e nj kauze t shenjt. E shenjt prnga
pikshikimi historik, shpirtror, kulturor dhe kombtar, na
duket edhe kauza e dikurshme shqiptaro-vllahe. Pr tu
ndrlidhur me subjektin e parashtruar, po shtojm faktin se kur
vjen fjala pr Rilindjen kombtare, fjala sht pr nj subjekt,
ende i paprekur sa duhet, nga studjuesit tan. Admirimi q
kan arumunt ndaj shqiptarve, dhe anasjelltas, sht nj
vler europiane e relacioneve interetnike. sht kjo nj joshje
e natyrshme ndrmjet arumunve dhe shqiptarve, sht zri i
gjakut q i afron dhe tenton ti bashkoj shpirtrisht, ashtu si
e meritojn: n mnyr t prsosur. Mu pr kt vllehve u
sht mbushur zemra me gzim, sa her q shqiptart korrnin
ndonj sukses, qoft prmes rrugs s armve, qoft prmes
ndonj fitoreje t re n fushn politiko-sociale. Dhe i ka
21

Kritika-Dorshkrim
kapluar trishtimi arumunt, sa her q shqiptart kan
prjetuar ndonj vuajtje apo agresion nga ana e serbve apo
grekve(...).
Serbt e turbullojn prsri paqen e Europs
Nj artikull tjetr i Petru Vullkanit, q e botoi Shqipria e
re n t njjtin numr n gjuhn rumune, mban titullin Historia
ndrmjet Shqipris dhe Serbis. Bhet fjal pr serbt e
pangopur dhe prher t paprmbajtur. Autori mendon se do
t mbushen me mend po qe se do ti braktisin territoret e
Shqipris q i mbajn me dhun dhe se do t hyjn n legalitet,
m n fund duke i ln popujt fqinj t zhvillohen secili sipas
virtyteve t s drejts pr ekzistenc. (...) Nga pikshikimi i
cilsis s racs, serbt e din kt gj, se u jan inferior
shqiptarve dhe se shkombtarizimi i ktyre prej t parve sht
nj pamundsi matematikore. (...) N koht e vlimeve aktuale,
mund t vrehet fare leht se sa her q serbt u jan vardisur
fshatrave shqiptare, i kan plakitur, i kan kallur, duke i
prshkuar pastaj prsri banort npr flak e shpat. Por, sa
her q sht paraqitur ushtria e rregullt shqiptare, serbt kan
qen ashprsisht t dnuar, duke humbur municione t shumta,
topa dhe kafsh, n duart e shqiptarve. (...) Nse tani Serbia
sht br nj Jugosllavi e madhe dhe e fuqishme, dhe e mundur
nga petrita t lindur me arm n duart e Shqipris, mund t
marrim parasysh se do t bhet m von Shqipria, kur do t
organizohet dhe konsolidohet fuqimisht nga pikpamja
ushtarake, politike dhe ekonomike. Serbt prmes lakmis dhe
natyrs s tyre gllabruese, e kan tejkaluar vetveten aq, saq
prdo dit komplotet e atjeshme, ziejn si blett prreth
antarve t dinastis (...) (Shqipria e Re, Nr. 54/1921).
Duke patur parasysh alergjin e albanofobve t Shkupit
kundr shkollave shqipe, vlen t japim fragmente nga artikulli i
Petru Vullkanit Serbt e turbullojn prsri paqen e Evrops,
i shkruar n vitin 1921, dhe i botuar n t njjtin numr
Shqipris s Re, q e redaktonte vet Vullkani, me nj grup
22

Kritika-Dorshkrim
shqiptarsh. N kuadrin e tij, thuase fshihet misteri i likuidimit
t Kol Bojaxhiut. Zyra e shtypit nga Tirana dhe gazetat
rumune t kryeqytetit (Bukureshtit), sjellin pr do dit lajme
alarmuese mbi mizorit e bandave serbe n territoret shqiptare,
dhe mbi shkatrrimin e vendbanimeve, si dhe mbi vrasjen
masive t popullats civile shqiptare (...). Jan po ata serb q e
kalln magazinn me dinamit t Sarajevs, duke e kallur krejt
botn. Jan po ata q duke mos i prfillur vendimet e Fuqive t
mdha, tani po tallen me do gjeni ushtarake t Anglis dhe
Ameriks, ngase ata nuk duan t respektojn asgj nga ajo q
kan vendosur kongreset e paqes si pasoj e triumfit t drejtsis
kundr fuqis s grushtit(...). sht nj monstruozitet q nj
shtet i ri dhe plot gjallri, si sht shteti shqiptar, t mos mund
t hyj n periudha qetsie dhe t zhvillohet n rrugn e
qytetrimit sipas gjeniut t tij kombtar, si pasoj e ksaj bishe
q e prmendm, e cila gzon lirin pr t br krdi.
Dhe m tej: sht e panjerzishme dhe kriminale na ana e
serbve t mos korigjojn shprehit, q mos t shndrrohen po
ata n shkakun e nj kataklizme t ardhshme. Bota i sheh, bota
ua ndjek hapin, ua zbulon intencat dhe n koh do t dij ti
trheq n prgjegjsi. Shtypi poashtu i mbikqyr dhe ai nuk do
t pushoj kurr pa e alarmuar Evropn mbi nj katastrof t re,
q po e provokojn serbt, njsoj si n t shkuarn e afrt
(Shqipri e Re (Albania Noua), Nr.54, 6 Nntor, Konstanc
1921, artikull i botuar n gjuhn rumune).
VLERA SHQIPTARE N TROJET RUMUNE
Nga nj vizit te njri nga veterant m t shquar t
komunitetit shqiptar t Bukureshtit, zoti Thanas Kristo Rmbeci,
korar i zjarrt, filohebre dhe dashamir i Kosovs, i njohur
zyrtarisht me emrin Tnase Cristescu, pasi na flet me admirim
pr martiret e Kosoves dhe vlerat e komunitetit shqiptart t
ksaj diaspore, na qet mbi tryez nj broshur. E sheh kt, na
thot. Ky sht programi i manifestimit t fundit kulturor q kan
mbajtur n gjuhn shqipe shqiptart e Rumanis. Fjala sht pr
23

Kritika-Dorshkrim
programin kulturo-artistik, t organizuar nga Lidhja Antifashiste
e Shqiptarve t Rumanis (28 Nntor 1947). Dhe na nxjerr
xhaxhi Nasi prpara, nj grumbull fotografish me ata q e kan
nderuar artistikisht kt manifestim. Programi sht i shkruar
rumanisht, dhe sht shprndar me rastin e mbajtjes s
manifestimit n Salln Prietenia (Miqsia), q gjendet edhe sot e
ksaj dite, prball Ambasads s Shteteve t Bashkuara t
Ameriks, n qendr t Bukureshtit. Asokohe ishte fjala pr
miqsin rumuno/sovjetike, ndrsa sot godina ka tjetr emr dhe
tjetr destinacion veprimi. Programi i ksaj broshure u realizua
n gjuhn shqipe, me kng e valle, me recitime, aktrime e
kostume kombtare. Prej asaj mbrmjeje e deri m sot,
shqiptart e ktij vendi nuk patn fat m, t organizojn m
mbrmje t ktilla, me kontribute konkrete artistike, pr Ditn e
Flamurit. Nqoftse e kan shijuar e prjetuar kngn shqipe,
vallen shqipe, dramn shqipe, filmin shqiptar, kt e kan br
ansamblet shqiptare q kan kaluar npr Rumani para 20
vitesh, apo diplomatt shqiptar q i kan ftuar e i ftojne
shqiptart n ambasad, pr t kremtuar s bashku Ditn e
Flamurit, apo me rastin e ardhjes s ndonj personaliteti t lart
nga Tirana.
Drenovart, boboshtart dhe dardhart i karakterizonte nj
ndjenj e lart e solidaritetit dhe respektit ndaj vlerave letrare e
artistike. Asdreni, Mihailesku Toskani dhe Viktor Eftimiu ishin
tri nga figurat qndrore t Boboshtics dhe Drenovs n
Rumanin e periudhs s Mbretris. Veprn e tyre e vazhdojn
sot n Amerik Niko Dako, Rozi Theohari etj. Duke shfletuar
Pogramin q na e ofroi xha Nasi, shohim se n pjesn e par t
ktij manifestimi sht knduar Hymni i Shqipris, Hymni
Mbretror Rumun, hymni i Bashkimit t Republikave Socialiste
Sovjetike, pas intonimit t t cilavet e ka mbajtur Fjaln e
hapjes, Viktor Kristea, Kryetar i athershm i Unionit t
Shqiptarve Antifashist t Rumanis. N Pjesn e dyt,
kndohen kngt partizane Kushtrimi, Shqipja mori malet,
Hymni i Armats Shqiptare, potpuri kngsh kombtare
shqiptare, t harmonizuara nga Hipokrat Kondi, si dhe kng
24

Kritika-Dorshkrim
popullore rumune. Recitohen vargje t Asdrenit, degjohet zri
artistik, operistik, i zonjushes Smaranda M. Toskani, kndon n
piano motra e saj, zonja Aglaja Mihilesku Toskani (nga Opera
Shtetrore), recitohen vargje t ajupit etj.
N pjesn e tret t programit, jepet shfaqja Heronjt e
puns, regjin e s cils e ka br shkrimtari shqiptar i
Bukureshtit, Foqion Miao, jeta dhe vepra e t cilit meriton t
ndriohet. Subjekti i ksaj pjese ndrlidhet me ndrtimin e
hekurrudhs s par shqiptare Durrs-Elbasan, si dhe me punt e
bra n njrin nga kantjeret e rrugs Kuks-Peshkopi, kur t
rinjt shqiptar, ndrtuan vullnetarisht, n vitin l946, 65
km.rrug. Personazhet e ksaj pjese jan t gjith shqiptar t
Bukureshtit: Teodor Papapavli (Bardhi), Nasi Kristesku
(Zejneli), Antoneta Kristesku (Afrdita), Nesti Proto (Nesti),
Konstantin Shandro (Selo), Pandeli Shundi (Koo), Matej Danili
(Tekniku) dhe Toma Velo (Gaqo). Pr ne, q kemi patur fatin ti
njohim disa nga kta, m me rndsi se subjekti i pjess n fjal,
sht jeta dhe vepra e ktyre bijve t shenjt t rilindsve tan,
korar me zemr t zjarrt, shqiptar dhe arumun bashk,
dashamir t kombit dhe atdheut, qytetar t denj pr atdhetari
dhe qytetrim, moral, besnikri dhe unitet, aftsi, prgjegjshmri
dhe ekuilibr.
Filoshqiptart e Kors: Dr. Pandi Bello MUZIKOLOG SHQIPTAR ME PREJARDHJE ARUMUNE
(Autor studimesh t rndsishme mbi muzikologjin kosovare)
Thon se vlerat shpirtrore jan elsi i ardhmris.
Thon poashtu se miqt dhe dashamirt jan do dhurata q i
meritojm vetm ather kur na i jep Zoti. Paralelisht me
priftin vllah, Papallambro Ballamai, q hapi paralelet e para
shqipe, krahas paraleleve arumune, tre vjet para hapjes s
Msojtores s Kors (1883), Zoti ia ka falur Shqipris edhe
nja dy vlleh t tjer, dr. Pandi Bellon (i lindur m 1955), dhe
bashkshorten e tij, zonjn Eliza. Q t dy i kemi nga qyteti i
25

Kritika-Dorshkrim
famshm i familjes s famshme t Ballamave: Kora. E
kan njohur njri-tjetrin qysh n bangot e Universitetit t
Tirans, ku kan studjuar artin e harmonive hyjnore dhe
shkencn e tyre: muzikologjin. Prgjat periudhs s
diktaturs komuniste, duke qen redaktor i emisioneve t
Radio Kuksit, zoti Bello ka fisnikruar shpirtin shqiptar me
nj thesar t atill folklorik, q askush nuk mund ta harroj
(Dervish Shaqa, Fatime Sokoli, etj.). sht autor i nj numri t
rndsishm studimesh shkencore mbi muzikologjin
kosovare.
Kosova ka patur deri tani traumat e saj, prej t cilavet
ende nuk ka shptuar, por t shpresojm se nj dit, n shenj
respekti e reciprociteti, do ta nderoj kt mik shqiptarsh, me
nj vllim antologjik, ku do t prfshiheshin studimet e tij m
t arrira, t destinuara pr ta par dritn e botimit. U njohm
me zotrin e tij n Bukuresht, ku erdhi pr t kryer
doktoratn e dyt (pas asaj t Tirans) n t njjtn fush, t
muzikologjis. Viteve t fundit sht drejtor i Pallatit t
Kulturs n Kor. Po i shkpusim me kt rast, disa nga
kujtimet e tij, q na i la prgjat qndrimit t tij n Rumani,
lidhur me lidhjet e fuqishme shqiptaro-vllahe, q kan
mbretruar prgjat shekujve:
At Papallambro Ballamai - pishtar i Rilindjes Kombtare
Shqiptare
Dua t kujtoj nj thnie t shkruar n shtypin e kohs
prgjat periudhs s Pavarsis s Shqipris, kur dihet
shum mir se krah pr krahu me shqiptart, kan luftuar edhe
vlleht, prej nga edhe mbet n popull suntagma Vllahu sht
vlla. Bhet kshtu pra, nj transplatim i emrtimit vllah prej
vllahut me fjaln shqipe vlla. Pr fat t keq, shum pak dihet
ndr ne se nj fat i prbashkt i ka bashkuar n nj territor t
prbashkt t Shqipris, q nga Janina e deri n Manastir,
Krushev, Tetov, Shkup e Kumanov. Kemi t drejt ta
themi kt, sepse ndarja administrative sht dika tjetr, dhe
26

Kritika-Dorshkrim
vlleht kan jetuar s bashku me shqiptart, edhe jasht
territorit t sotm t Shqipris administrative.
N kt kontekst, meriton t shtojm faktin se ndr t
part flamurtar t shtjes shqiptare, kan qen shqiptart dhe
vlleht q kan jetuar n Rumani, me Nikoll Nao-Korarin,
kryetar i Drits shqiptare t Bukureshtit (1884-1913).
Askush nuk mund ta mohoj kontributin q dhan shqiptart
dhe vlleht e ktushm pr hapje shoqatash, pr botime dhe
sponsorizime librash e gazetash, dhe pr hapjen e Shkolls s
Par Shqipe n Kor (1886). sht fat imi dhe i prindrve t
mi, q jetojn prball shkolls q pat hapur Papallambro
Ballamai n vitin 1883. Aty sht prndryshe edhe e
ashtuquajtura ezm e Ballamait. Dhe sht e vrteta se ai ka
qen nj pishtar i Rilindjes Kombtare Shqiptare, q ka
rezultuar me sakrifikimin e jets s tij, duke rn viktim e
klerit fanatik grek, jo vetm pse pat ngritur flamurin shqiptar
n Kor, por edhe si pasoj e faktit se hapi paralele pr
fmijt arumun dhe shqiptar, q t msojn jo greqisht, por
n gjuhn e nns.
Serbt dhe grekt ishin t part q i mbylln shkollat
arumune
Pason nj periudh e vshtir e Lufts s par botrore,
kur shum gjra erdhn mjaft t trazuara pr Shqiprin dhe
banort e saj, kur pr fat t keq, nuk u vlersua trsisht
veprimtaria e tij patriotike prgjat Rilindjes Shqiptare, ndaj
mendoj se duhet t vlersohet shum m lart figura e
Ballamait, pikrisht pr kto merita. Po shtojm me kt rast
faktin se bashkshortja e dr. Pandi Bellos, zonja Eliza, sht
me prejardhje nga familja arumune e mbretreshs s kngs
shqipe, Eli Fara, e afirmuar edhe n Rumani, ku ka knduar
edhe n gjuhn amtare (vllahisht). Pr lexuesit tan, vlen me
kt rast t theksohet edhe nj fakt tjetr, fare pak i njohur
ndr shqiptar: Bardi i letrsis vllahe, Konstantin Belimae,

27

Kritika-Dorshkrim
n kuadrin e himnit Dimndarea printeask (Betimi
prindror), i namatis ata arumun q e harrojn gjuhn e tyre.
sht fjala ktu pra, pr nj porosi q t mos braktiset
gjuha amtare, pr nj mallkim q ti djeg zjarri, ata q e
braktisin gjuhn e nns. Jo m kot, shqiptart e kan nj fjal
t urt: Gjuha ruhet, atje ku shkruhet. Prgjat kohs s
Rilindjes, si pasoj e tolerancs s autoriteteve osmane ndaj
minoriteteve t Arnautllkut, vllahishtja dhe rumanishtja
msohej n 100 shkolla, q nga Janina e Selaniku, e deri n
Manastir, Krushev e Tetov. Me rastin e krijimit t shteteve
t reja ballkanike, kto shkolla filluan t mbyllen, s pari nga
serbt, pastaj edhe nga grekt, bullgart dhe regalistt e Ahmet
Zogut, edhepse numri i tyre n Shqipri, nuk ishte aq i madh ,
sa ishte ai shkollave dhe kishave (a)rumune, n Maqedoni dhe
Greqi.
SHQIPTART E BRAILS DHE ENERGJIA SHQIPTARE
E RILINDSVE TAN
N saj t miqsis s lasht rumuno-shqiptare, q nga
fillimi i shekullit XIX-t, n Rumani gjetn streh nj plejad e
tr patriotsh shqiptar t cilt kan dhn kontribut t muar
duke e mbajtur gjall gjuhn shqipe dhe do gj q ishte
shqiptare. Kur vajtm n Brail (s bashku me zonjn Ekaterina
Mogosh, fill pas revolucionit antikomunist, pr punt e tregtis e
t shqiptarizmit), u njohm me disa familje shqiptare n gjirin e
s cils gjendeshin gjurma t shenjta t rilindsve tan. Shquhet
ndr ta Zonja Florentina Boci me prejardhje nga Negovani. N
bibliotekn e saj gjetm nj libr t Viktor Eftimiut: Nusja e
kuqe (e prkthyer nga Gjergj Bubani dhe e botuar n
Tipografin Albania n Kosntanc, 1922), si dhe librin e Kristo
Dakos (Cilt jan Shqiptart, botuar n Manastir, m 1911,
n kuadrin e shtypshkronjs Tregtare Kombtare). Zonja
Florentina sht shqiptarja e par e Brails e cila e prshndeti
daljen e revists Shqiptari n Bukuresht (1993). Babai i saj ishte
Kristo Boci, antar Shoqats Mirbrse Drita Shqiptare
28

Kritika-Dorshkrim
(1920), nj shoqat e krijuar nga tregtart, mjeshtrit,
ndrmarrsit dhe puntort shqiptar t Brails, ndr t cilt
bnin pjes edhe Tudoraqe Lumi, Jani Koliqi, Haxhi Mici, Jorgji
Vangjeli, Leonidha Popa, Anastas Gjoka, Kristu Papa Nikolla.
Duke bashkvepruar edhe me shqiptart e Bukureshtit, shoqata
n fjal kishte statutin e vet, antart e vet, objektivat e veta. Ajo
qe pranuar si person juridik (m 1925, nga ana e Tribunalit t
Qytetit Braila (Nr.300/925), ndrsa statuti i saj i dyt, u ribotua
n vitin 1926. N kt statut figuron nnshkrimi i Florentina
Bocit (3 maj 1941), kur kjo ishte nxnse e klass s tet.
N arkivin familjar t zonjs Florentina Bocit gjetm edhe
nj ekzemplar t Psalterit t Konstantin Kristoforidhit (125
faqe), e prkthyer shqip nga ebraishtja e vjetr nd gjuhn
gegnishte, e botuar nd Konstantinopoj, nd shtypshkronj
t A. H. Boyaxhianit, m 1872, nj ekzemplar, ndoshta unik,
tashm pron e Biblioteks Kombtare Universitare t Kosovs.
Sefer Musliu nga TV i Shkupit, na fliste para 15 vitesh se nj
ekzemplar t ktij libri e ka pare n kishn katolike t Tetovs, e
ndodhur prball ishkishs shqiptare Shumbria (Shn Maria),
e sllavizuar m von perms termit Sveta Bogorodica. Kjo
vepr e rrall e Kristoforidhit sht nj nga dshmit bindse se
n kishat shqiptare t Maqedonis sht mbajtur liturgjia edhe
n gjuhn shqipe, shqiptart autokton duke qen pr njmij
vjet m t vjetr prnga krishtrimi se muhaxhirt sllav.
Shqiptart e Brails e patn prqafuar tregtin si baz
elementare pr ekzistenc, duke i dhn impuls edhe kultivimit
t shpirtit. Kush mund ta harroj zonjn Florentina Boci apo
prindrit e saj me prejardhje nga Bellkameni (dikur i Manastirit
ndrsa sot i Follorins)? Ishin prindrit, gjyshi dhe strgjyshi i
Florentins ata q mbanin lidhje t fuqishme me rilindsit tan,
duke i ofruar mikpritje n gjirin e komunitetit t atjeshm
shqiptar edhe Fan Nolit, me rastin e rrugtimit t tij nga Rusia
pr n Amerik. Kan kaluar 99 vjet nga ajo koh (1911). Zonja
Florentina Boci, e cila sivjet i ka mbushur mbi 87 pranvera, na e
dhuroi edhe nj fotografi t vjetr e t rrall t Fan Nolin mes
shqiptarve t Brails (1911), t ciln Dr. Xhelku Maksuti e
29

Kritika-Dorshkrim
konsideron si nj vler e rral dhe dokument i nj rndsie t
jashtzakonshme t komunitetit shqiptar t Rumanis. N
fotografi, s bashku me Nolin figurojn bashkatadhetart tan
nga Braila, si: Kostika Nasi, Nastase Koka (i fisit t
kokallarve), Dhimitr Pandeli (me origjin nga familja Xhoga e
Negovanit, pronar i libraris Dacia), Janaqe Boci, Jon
Dhimitr Xhuxhufi, Gavril Tehotili, Dumitru (Dhimitr) Beu,
etj.
Naum Veiqlharxhi dhe abetarja e par n gjuhn shqipe
Ekzistojn argumente konkrete sipas t cilave rrnjt e
atdhetarizmit t komunitetit shiptar n Rumani jan n Brail.
Pse? Ngase prve redaksis s gazets s par shqipe t
Rumanis, Drita (Lumnia), q botohej m 1887 n Brail, n
kt qytet kan funksionuar edhe shoqatat e para bmirse
shqiptare, pasi atje ka ekzistuar nj komunitet i fuqishm
shqiptar gjat periudhs s Rilindjes. N fakt, Braila sht qyteti
i autorit t abetares s par shqipe. Naum Veqilharxhi ishte
iluministi i par shqiptar dhe shqiptari m i shquar i Brails,
martir i shqiptarizmit, viktim e patrikans greke e cila e helmoi
pse militonte pr afirmimin e shkronjave shqipe. Brailasit e din
se arti, logjika dhe filozofia jan simbolet e ekzistencs
shpirtrore. I ktill ishte edhe Naumi, i ardhur nga Vithkuqi i
Kors n rrafshultat e plleshme t Baraganit. Jetonte dhe
ushtronte profesionin e avokatit n Brail, i frymzuar
gjithmon nga entuziazmi i madh dhe ndrgjegjja e lart
kombtare. Si e karakterizon Teodor Kapidani (filolog rumun
me prejardhje arumune), Naum Veqilharxhin, kt bir t
shtrenjt t Shqipris?
"Paralelisht me Grekt, ngulitja e Shqiptarve te ne sht
fort e vjetr. Megjithate, nj lvizje nacionaliste ndr kta
Shqiptar nuk u tregua vese m 1840. Shqiptart e ardhur t
krkojn fatin prmes tregtis nuk gjendeshin vetm n
Bukuresht, por fort shum ishin edhe npr qytetet e provincs.
Nj nga kto qytete ishte edhe Braila. Ndr tregtart shqiptar t
30

Kritika-Dorshkrim
ksaj qendre, jetonte njfar Naum P. Veqilharxhi, i lindur n
Vithkuq t Shqipris, n afrsi t Voskopojs. Ai erdhi qysh i ri
n Atdhe, dhe pasiq arriti t grumbulloj nj pasuri tejet t
madhe, u mendua t filloj nj aksion pr zgjimin e vetdijes
kombtare t Shqiptarve. Pr kt qllim, vendosi s pari t
shpik nj alfabet t posam pr gjuhn shqipe (...). Me kt
alfabet ai hartoi dy abetare, njrn m t leht, tjetrn di m t
rnd, dhe shkoi n Konstantinopoj t'i botoj. Atje arriti t'i
nxjerr punimet n drit, por vetm pas nj viti, autori qe vrar,
sipas disave, nga agjentt e kishs greke q nuk e shihnin me sy
t mir zgjimin e Shqiptarve prmes shkolls n nj jet
nacionale, sipas t tjerve ndrkaq, nga ana e Turqve, nga t
njjtat motive" (Contributia romanilor la renasterea Albaniei,
Cluj, 1928, f. 4).
Fjala sht pr abetaren e par respektivisht pr vetarin
Shqip, pr t ciln Gzim Llojdia do t shkruaj: Flitet kshtu,
dikur nga muzgu i kohrave ky rilinds zbriti nga Vithkuqi.
Dielli pr Evtarin shqip ndrioi n 1844 (botimi i par). Mirpo
far ishte Evtari shqip? Ishte streh shpirtrore pr shqiptart.
N t vrtet, kjo fletore ishte abetare e par n gjuhn shqipe.
Lidhur me kohn e dritzimit shkruhet: Mot i dyt 1845.
Copza nga parahyrja e Evtarit shqip: Mos kujtoni, o djem, se
kto t shkrueme, q shohm q kan kjo njerzia, jan rar
qiellit. Dihet jo. Se t gjitha jan br prej duarsh njerzve me
mndje tarrir. Edhe nd dashi t dini, prpara hem t pakta
edhe aq t pambaruara ishin, sa njerzia ahere mezi mundnin
t punoheshin me to: e me koh, pak e pak, i ndreqn e i suall
mb kt t mbaruar q gjnden. Fletorja q dhash vjet me
kto ve t rea pr gjuhn tn, q pan dritn e par mb
shtamb si pash q pat t pritur t mir, nga an e vendit tn,
edhe q gjith Shqipria rrfeu gas t madh, edhe menjher
nxun t kndojn e t shkruajn e t punohen me to, nj q m
nxori nga gjith t tremburat q me t drejt mundnja t kesh, e
dyt m bri zemr nuk vetm edhe kt evtar t ri tap mb
drit, por edhe t gjithato q kam br gati, edhe q sa vjet i

31

Kritika-Dorshkrim
madh Zot t m falnj, i kam pr t trthertur duke punuar pr
vendin tem e tuajn edhe pr kt gjuhn tn.
Shtypi rumun e prshndeti botimin e Abetares s Naumit
dhe pr kt hapn shtyllat revistat m t vjetra rumune Gazeta
De Transilvania dhe Curierul Romanesc (1845): Nj komb
pa dituri i prngjet skllavve... Kultura fitohet me ann e gjuhs
amtare. Ndrsa n qarkoren e vet q ua drgoi Naumi
bashkatdhetarve t vet, thuhet: Ka ardhur koha q me guxim
t ndryshojm udh, duke marr ktu e tutje shembull kombet e
prparuara n bot. Teksti i botuar i abetares shqipe kishte
zgjuar interesim dhe kureshtje t madhe ndr bashkkombasit e
tij n trojet shqiptare, prandaj u shtuan edhe krkesat n adres
t Naum Veqilharxhit, pr t`ju drguar m shum ekzemplar
pr shqiptart e etshm pr dituri. N fakt interesimi dhe jehona
q kishte br n mesin e shqiptarve, prpilimi i abetares s
par shqipe, Naumit i dha kurajo dhe ia shtoi edhe m shum
entuziazmin e puns, andaj edhe iu rrek prpilimit t nj abetarje
t re me titull Fare i ri vetar shqip q ishte nj tekst m
komplet dhe m i prsosur.
Zoti Llojdia thekson n nj shkrim t tij se Naum
Veqilharxhi renditet n grupin e hershm t rilindsve shqiptar.
Ai nuk njohu dimensione kohe. Ai dhe disa rilinds t tjer kan
gjetur dijet, por m par kan zbritur nga fshatra n kup t
maleve tona. Veqilharxhi shqyrtohet t ket qen nj besimtar i
mir. Ai bn urim pr Zotin e madh, q i dha frym shpresave t
tij: Mij, mij her lvdat past Zoti, Perndia jon e qiejve,
q mundimet e mia svan m kot! Vepra e Naum Veqilharxhit
paraqet nj trashigim t shenjt pr kulturn ton, kurse Braila
mbetet n kujtesn historike si vendlindja e abetares s par
shqipe. M 4 mars t vitit 1928, n kt qytet sht themeluar
Dega e Federts Shqiptare t Konstancs, me antart si Kosta
Haxhi Mici, Beqir Ibrahimi, Theodoraq, Lumi Athanas Gjoka e
shum t tjer. Naum Veqilharxhi, deri n vdekje nuk hoqi dor
nga aktiviteti i vet pr ngritjen e ndrgjegjes kombtare dhe
prhapjen e arsimit dhe bashkimit kombtar. Ai si rrall ndonj
patriot tjetr shqiptar, dijti ta lidh diasporn shqiptare me
32

Kritika-Dorshkrim
trungun kombtar, ndrsa lidhja m e fort e ktij trungu ishte
bashkpunimi reciprok i rilindsve tan kudo q ishin, n
Shqipri, Itali, Turqi, Amerik e vende t tjera.
Revista Drita e Brails dhe rndsia e saj
Filiala e Brails e Shoqris Kulturore Shqiptare t
Bukureshtit Drita, e boton gazetn e par t shqiptarve t
Rumanis, q mban emrin Drita (Lumina), dhe at, m l5 maj t
vitit l887, si "gazet letrare dhe shkencore". Por, duke filluar me
numrin 2 (25 Maj l887), q n faqen e par, jepet njfar
"shpjegimi", nga i cili citojm: "Deklarojm formalisht se prej
sot e tutje, gazeta Drita, nuk i prket m Shoqris Kulturore
Shqiptare Drita, por sht organ personal i komitetit q e
redakton dhe t gjitha materialet e botuara n kollonat e saj, jan
shtje personale e jona". Prse ishte fjala me kt rast? Nj
kmbim letrash ndrmjet udhheqjes s shoqris Drita e
Bukureshtit me at t filials s Brails, nxorrn ne shesh disa
kundrshti, duke u krkuar ndrprerja e botimit t gazets gjoja
se ajo "trajtoka shtje politike". Kshtu, duke filluar q nga
numri 3, i botuar t hnn, m l qershor l887, ajo do t
zvendsohet me emrtimin rumun Lumina (Drita).
Komiteti i redaksis e motivon kt ndryshim emri n
termine tejet t ashpra: "T mllefosur nga mosmirnjohja e disa
njerzve me pretendime vulgare, t cilvet mendoja t'i nderoj
prmes prcaktimit t nj titulli pr gazet, t titullit t
Shoqris Kulturore Shqiptare Drita, vendosm ta ndrrojm
kt titull sipas insistimit t nj numri t prkufizuar t t
abonuarve, q kan lexuar me indinjat adresn e Shoqris
Kulturore Shqiptare t Bukureshtiot, drguar Kryetarit t s
njjts Shoqri n Brail, dhe t botuar n kopje pa kurrfar
turpi n shtyllat e gazets Cooperatorul Roman, m 24 Maj t
ktij viti. Si pasoj e ksaj, gazeta Drita do t vazhdoj sot e
tutje me titullin Lumina dhe do t konzervoj paluhatshmrisht
programin e saj t botuar n numrin e par. Deklarojm njherit
se do t merremi shpeshher me sivllezrit tan t gjakut
33

Kritika-Dorshkrim
shqiptar, dhe do t afirmojm kauzn e tyre me po at ngrohtsi,
pa marr parasysh shijet e pangopshme t disa shqiptarve t
Bukureshtit.".
Duke filluar q nga data e 7 gushtit t vitit l887, drejtor i
kesaj gazete vjen Dr. A. Grun (gjerman apo hebre), i cili n
numrin 2 shnon nj artikull me titullin "Mbi Higjienn e
Gruas". Gazeta doli rregullisht n gjuhn rumune, n formatin
26/38 cm., numri i fundit duke qen nr.11 (12 tetor l887), kur
edhe pushoi t dal kjo gazet. Po shtojm me kt rast faktin s
i tr koleksioni i ksaj gazete (me prjashtim t numrit t par),
gjendet n Bibliotekn e Akademis Rumune, n Bukuresht.
Sipas asaj q del nga nj letr e D. Butkuleskut (7 maj 1887),
drejtuar milionerit shqiptar, Vangjel Zhaps, prmes s cils i
krkohet nj ndihm materiale n para, lidhur me blerjen e nj
shtypshkronje me karaktere shqiptare, udhheqja e Shoqris
Drita e Bukureshtit ishte e preokupuar lidhur me botimin e nj
ditari dhe shtypjen e disa studimeve shqiptare, mu n datn kur
arritn t botojn nj gazet. Mendojm se edhe n kt fakt,
reflektohet nj pjes e konfliktit, ngase antart e udhheqjes s
shoqris Drita t Bukureshtit do t dshironin t jen vet
iniciatort e gazets s par shqiptare.
N letrn e prmendur, duke iu drejtuar Vangjel Zhaps si
nj "flamurtar dhe shqiptar i mir", D. Butculescu thekson:
"Deri tani ne kemi kontribuar s bashku me m shum rumun e
shqiptar nga m shum an t vendit ton dhe kshtu kemi
inkasuar nj shum e cila sht e pamjaftueshme pr blerjen e
ksaj shtypshkronje dhe t materialeve t nevpojshme pr
shtypjen e nj alfabeti shqiptar". Nuk kemi njohuri cila ka qen
prgjigja e Zhaps, por nj gazet shqiptare n Bukuresht, fillon
t dal q nga muaji gusht i vitt 1888. Gazeta do t jet e
prjavshme, n gjuhn shqipe dhe rumune, si rezulton nga
titulli bilingv (dygjuhsh): Squipetari / Albanezul. Fjala sht
pr Shqiptarin e Nikolla Naos, serine e re t si cils do ta
ribotoj m von, Dr. Xhelku Maksuti (1993), e bija e t cilit,
Cristia Maksuti, sht autore e nj srudimi t gjer kushtuar
shtypit shqiptar t Rumanis.
34

Kritika-Dorshkrim

Visar Dodani dhe kujtimet e tij

JEMI BIJ T NJ KOMBI Q NA E NDEZ ZEMRN ME
NJ ZJARR T SHENJT
Porsi gjaku dhe fryma q jan shpirti i njeriut, gazetat dhe
dituria jan shpirti i nj kombi
Duke i falnderuar birit t nj rilindasi korar (Thanas
Kristo Rmbeci), para ca vitesh na ra n dor nj libr i
vjetr dhe i rrall: Memorjet e mija (Kujtime mbi zhvillimet
a para t Rilindjes s Kombit Shqiptar n Bukuresht). Kjo
vepr e nj rndsie t jashtzakonshme albanologjike, u botua
para 78 vitesh n Shtypshkronjn Albania t Konstancs
(1930). Autori i saj, Visar Dodani, ishte nj nga figurat m t
shquara historike t atdhetarizmit shqiptar n Rumani. U Lind
n Kor, m 1857, dhe vdiq n Bukuresht, diku nga vitet 40,
pas nj periudhe t prbujshme publicistike, letare e
kombtare. Shkollimin fillestar, n gjuhn greke, e kreu n
Kor, n vitin 1878. Qysh si i ri, filloi t merret me tregti:
Blente fasule dhe lkura dhensh, dhe ia drgonte Mihal Lakos
n Selanik, i cili i shiste pr llogari t prbashkt. Sipas tij, ajo
q ia shtyu dshirn e madhe pr t lexuar dhe shkruar shqip,
sht Bleta Shqiptare e Thimi Mitkos.
I frymzuar nga kryevepra e athershme e folklorit
shqiptar, Dodani bn prpjekjet e para letrare, me vargje
kushtrimi kundr pushtuesve osman e grek, pr dbimin e t
cilvet krkon karvan kuajsh: me fishek e me martina. N
vitin 1882, kto thirrje kryengritse t botuara, ia sjell nga
Kora n Bukuresht Spiro Markua, duke e qortuar: Po t na i
gjente policia, do t na varnin!. Prmes Filip Manos, bie n
kontakt edhe me vargjet e Hasan Zyko Kamberit, t cilat ia
kishte dhn babait t tij, Baba Shehu i Kors. Pas
shprnguljes nga Kora n Bukuresht (1878), pati fat ti lexoj
35

Kritika-Dorshkrim
e rilexoj edh poezit e Nezim Beratit, si dhe dy bibla
kishtare: njra e Pjetr Budit, ndrsa tjetra e shkruar prej priftit
katolik geg, Pjetr Bogdani. N historiografin e letrsis
shqiptare Visar Dodani njihet m tepr si emr i cituar se sa si
publicist dhe shkrimtar q ka dhn kontribut t denj pr
botime gazetash, librash dhe prkthimesh me vlera t
pakontestueshme letrare.
Autori sht i njohur si kundrshtar i Naos, t cilin e
fyente, por ishte edhe vet i fyer, madje edhe i etiketuar nga
ana e shkenctarve t marksizm-leninizmit, gjoja se paska
br tradhti pse paska pranuar protektoratin italian mbi
vendin ton. N t vrtet, Dodani sht njri ndr tre
inisiatort q e shndrruan Bukureshtin n nj qendr
patriotike t mrgimtarve shqiptar. N kuadrin e kujtimeve
t tij, q i boton n moshn 73 vjeare, Dodani e konsideron
vetveten si ushtar besnik i paraushtarvet q rrmbyen
prspari n Stamboll, flamurin e lufts s shenjt, dhe e
ngritn lart pr ngjalljen e letrsis son kombtare, si dhe pr
shptimin e Atdheut t dashur nga zgjedha e dyfisht e Turqve
dhe Grekvet. N vitin 1898, boton n Shtypshkronjn e
Shqiptarve n Bukuresht, librin Mjalt e mblets, ndrsa 7
vjet m von (m 1905), vllimin Tringllim a srb e
zuzarvet, e cila mund t konsiderohet si prmbledhja e par
shqiptare me vjersha satirike.
Pes vjet m von, m 1910, nn prkujdesjen,
zgjedhjen, shqiprimin dhe komentimin e tij, boton n
Bukuresht melodramn e Salvatore Kamarines: Trovatore.
Visar Dodani ishte njri nga gazetart m t njohur t
Rilindjes, drejtor i t prjavshmes Shqipria, 61 numrat e s
cils doln n Bukuresht, ndrmjet viteve 1897-99, me artikuj
n gjuhn shqipe, rumune dhe frenge. Faktikisht, Shqipria
e tij sht periodiku i par shqiptar i Rumanis, q arrin t
lidh urat me botn europiane, qytetrimin dhe kulturn e saj.
N kuadrin e artikullit Shqiptart dhe gazetat, Dodani
thekson faktin se porsi gjaku dhe fryma q jan shpirti i
njeriut, gazetat dhe dituria jan shpirti i nj kombi.
36

Kritika-Dorshkrim
Vepr me vlera t larta albanologjike
Libri Memorjet e mija, pa kurrfar dyshimi mund t
konsiderohet si kryevepra e epistolaris shqiptare e periudhs
interbelike, edhepse autori i saj nuk defilon ktu vetm si
shkrimtar letrash, por edhe si nj krijues q din ti rradhis
kronologjikisht ngjarjet dhe letrkmbimin, duke e nxjerr n
pah atdhetarizmin e nj varg personalitetesh historike, q nga
vllezrit Frashri dhe korart e Bukureshtit, e deri te
shqiptart e mdhenj t diaspors: Spiro Dine, Gavril Dara,
Midhat Frashri, Fan Noli, Faik Konica, Dervish Hima, etj. Aty
shohin dritn e botimit rreth njqind letra t tij e t rilindasve
tan, si dhe 40 fotografi me nga nj mikro/biografi t figurave
m t njohura historike, shqiptare dhe filoshqiptare, me t cilat
ka bashkvepruar pr t par t realizuar, idealin e shenjt, q
nga viti 1881 dhe m pas. Libri ka gjithsejt 198 faqe dhe i
prkushtohet Shklqesis s Tij, Midhat Frashrit, t cilin e
konsideron si bashklufttar letrar dhe vlastar i familjes s
madhe, q qe e zonja t zgjoj ndjenjat kombtare ndr
kombtart e vrtet q fituan luftn e shenjt dhe prjetsuan
emrin e familjes s Halit Frashrit.
Nga artikujt e botuar n shtyp, si dhe nga letrat e
ekspedituara n adres t rilindasve shqiptar, Dodani njihet pr
nj varg pseudonimesh letrare: Visk Dodani, Rivas Naiddo,
Aiddon, Naiddo, etj. Ai insistonte q prmes ksaj vepre ta
njoh pr s afrmi lexuesin shqiptar me periudhn e ndritur t
Rilindjes Kombtare, duke ia zhgjuar kshtu atij ndjenjat
patriotike pr fisnikrimin e shpirtit dhe lartsimin e dinjitetit.
Libri strukturohet n 16 kapituj. Ndrmjet kapitullit t par
(Kujtimet e para nga Kora) e deri te ai i fundit (Nj letr
kryeministrit Fan Noli), defilojn kujtimet e tij mbi lvizjet e
para n Rumani, ardhjen e Nikolla Naos n Bukuresht,
propagandn kombtare n Kor, veprimet e shoqris
Dituria, Prpara Independencs, Si u zvordhn patriott,
etj. Jan kto disa nga titujt e kaptinave t veprs s ktij
atdhetari t harruar, t cilin Don Gjin Aladro Katsrioti e nderon

37

Kritika-Dorshkrim
pr mmdhetarsin e flakt, q rritet n shpirtin e tij. Duke e
ndjer veten t knaqur pr punn q pat br n Bukuresht,
pr shtjen shptimtare t Kombit ton, Dodani jep n
pasthnie, qllimin e ksaj vepre: paraqitja e letrkmbimit q
pat me far-farsh vllezr atdhetar, kombtar dhe miq t
vyer, dashamirs t kombit ton.
N kuadrin e parathnies, duke e prkujtuar t madhin Zot,
autori bn fjal pr lashtsin e shqiptarve, duke shtuar nevojn
q prve trimris, duhet edhe dituria: Po t kishim shkruar
gjuhn dhe t dinim istorin ton, se cilt jemi ne, nuku do t
armiqsoheshim vlla me vlla. Pr shum shkaqe u detyruam
t largohemi nga vendi ton. Shqipria mbeti pa burra: mnjan
i hngri kurbeti, m tjatr an luftrat pr t huajt. Pasi mallkon
zgjedhn tiranike t grekve dhe turqve q mbanin kombin n
errsir, duke mbjellur grindjen midis vllazris, autori shpreh
keqardhje pse kishim mbetur posi evgjitrit: pa dituri, pa
literatur, ngase kshtu kish dashur i Madhi Zot.
Si u ndez flaka e shqiptarizmit n qytetin q mban emrin m t
bukur t t folurit shqip
Autori arrin n Bukuresht m 4 Mars 1880, pas 17 dit
udhtimi, ku gjeti pun fal korarve me t cilt kishte kaluar
djalrin. U vendos n rrugn Smrdan, te ungji i tij Trpo, ku
ish edhe vllau i tij Pando Dodani. Smrdani kryqzohej me do
rrug tjera fqinje (Stavropoles, Lipskani), n kafenet e t
cilavet mblidheshin korart dhe vlleht e Arnautllkut. T
frymzuar nga profesor Karajani dhe Apostull Margariti, q
mbanin letrkmbim me vllezrit Frashri, kta t fundit,
kishin filluar t zgjoheshin n pikpamje kombtare. Vllezrit
Frashri e prkrahnin shtjen vllahe. N kuadrin e librit
Shqipria ka qn, sht e do t bhet (Bukuresht,
1899), Samiu i konsideron vlleht si miqt m t mir t
shqiptarve, parashtron nevojn q ata t bashkohen me
shqiptart e t ruajn gjuhn e kombrin e tyre kuntr
djallzivet t Grekr(v)et, duke shtuar se n Rumani sht
38

Kritika-Dorshkrim
br e para shoqri, se atje sht hapur e para shtyptore, se
jan shkelur t parat livra shqip. Kt t mir Shqipria nuk
do tia haronj Rumanis, edhe do tia prblenj duke dashur
e duke mbajtur mir Vllhet e Shqipris.
Qllimi i Karajnit dhe Margaritit ishte q ti zgjojn nga
gjumi letargjik edhe sivllezrit e tyre n Maqedoni, Shqipri
dhe Greqi. Kshtu, n Nntor t vitit 1880, Karajani vajti n
Rom, pr ti afirmuar aspiratat e nj koalicioni shqiptaro-vllah,
q do ti bnte ball persekutimeve greke. Atje njihet me
Franesko Krishpin, politikan i kohs q kishte simpati t madhe
ndaj shqiptarve, ngase edhe vet, prnga gjaku dhe zemra, ishte
shqiptar. Krishpi e fton vllahun n shtpi, pastaj e drgon te i
nipi i tij, Anton Krispi, i cili i foli shqip dhe e pyeti pr farefar
punsh, n t cilat edhe Karajani i-u prgjigj si ay me mir, pun
q e gzojti shum Anton Krishpin. Dua t them se asi kohe, dhe
aromenjt lftonin dor pr dore nn dhe me bejlert shqiptar t
Konstantinopojs, prandaj dhe Sami Frashri mbante letrkmbime me Karajan (f.12).
Duke br fjal pr Lign e Prizrenit, Dodani jep fakte relevante
lidhur me bashkpunimin e vllezrve Frashri me arumunt
dhe shqiptart e Bukureshtit, njrin prej t cilvet e sheh vet n
Bukuresht, te daja i tij, Vasil Trpo, q kish ardhur me lejen e
Sulltanit, pr t vajtur n Shqipri e pr t br Lign e Prizrenit,
pr t shptuar Plavn, Gusin, Matin dhe trojet e tjera
shqiptare, t cilavet u krcnohej rreziku i gllabrimit nga
fqinjt. Nj konsiderat t veant, autori shpreh pr
Bektashinjt dyke truhur fshat m fshat, dhe qytet m qytet, n
Toskri dhe n Gegri, arin ti mbledhin tr Shqiptart me
nj lehtsir n kt Lig (f.12).
Atdhetar t flakt dhe pasanik me dituri t lart
Duke shfletuar kronologjikisht faqet e ksaj vepre t
muar, kuptojm se tri nga inisiatort q e ndezn flakn e
atdhedashuris shqiptare n Bukuresht, ishin Thimi Markua,
39

Kritika-Dorshkrim
Gjorgji Gjeua dhe Visar Dodani. Ata mblidheshin shpesh n
Rrugn Lipskan, dhe atje, m 1881, vjen nj shqiptar nga
Stambolli, me nj letr t Apostull Margaritit, dhe ia jep
Konstantin Belimait q mbante restorantit e Gj. Gjeos. Ky
ishte Polo Meksi, vllau i multimilionerit shqiptar, Vangjel
Zhaps. Vjente ktu nga Stambolli pr ta krkuar pasurin e
Zhaps, duke hapur nj proces gjyqsor, q zgjati 30 vjet. Polo
Meksi vjen t mbledh lajme lidhur me pasurit e vllaut t
vet. Me t, takohet nj her Dodani te Belimai dhe kur
kuptojn prpjekjet q bjn arumunt pr t krijuar literatur
n gjuhn amtare, u krijua nj miqsi e ngusht mes Gjorgji
Gjeos dhe Konstantin Belimait.
Tr kto biseda, me t vajtur n Stamboll. Polo Meksi
ia tregon Naim Frashrit, i cili gzohet dhe krkon adresat e
shqiptarve t Bukureshtit q, t inkurajuar nga lvizja
kombtare vllahe, duke marr shembullin e tyre, insistojn q
edhe ata t organizohen n fush t shqiptarizms. Por, meq
Polo Meksi kishte dyshim te shqiptart mysliman, Naimi i
jep gjithfar vjershash prmes t cilavet ia bn m dije se
sjan turq, po shqiptar t fes islame, atdhetar t flakt dhe
me dituri t lart. Nj nga vjershat q ia jep Meksit pr
bashkatdhetart e krishter t Bukureshtit, pr tua nxjerr
frikn nga shqiptart e nj feje tjetr, ishte Shqipria me
vargjet si Pirrua qe nga Shqipria/ Q po e lvdon istoria/
Sknderbegu Kastrioti/ Qu dftye aq i zoti/ Ishte burr i
Shqipris/ Qi dha drmn Turqis.
Kshtu, dalngadal, si pasoj e cenzurs dhe
represioneve osmane, duke mos patur t drejta totale veprimi
n fush t shqiptarizmit, Drita shqiptare e Stambollit, hap
degn e saj n Bukuresht. Drita e Stambollit, faktikisht
drejtohej prej nj shqiptari t krishter: Pandeli Sotiri, q do t
bhet m von (fal kontributit t shqiptarve t Bukureshtit),
msuesi i par i shkoll s par shqipe n Kor. Tani hapet
korrespondenca me Naimin dhe Samiun, t cilt kishin
interesim ti botojn veprat e veta n Bukuresht, ngase n
Stamboll as q mund t punohet, as q mund t niset nj pun
40

Kritika-Dorshkrim
e till (f.18), ngase Turqia si lente t vllazrohen shqiptart
midis tyre. Kshtu, asokohe: n kohn e Dodanit, lind ideja e
hapjes s nj shoqrie shqiptare, n kryeqendrn mbretrore t
Rumanis. Autori jep fakte, data, emra, vende:
Anastas Avramidhi i dhuroi Shoqris dymij leja
Gjeua kish t jatin, Vangjo Gjeon, tregtar i vjetr n
Bukuresht, q kish shptuar nam shqiptarsh nga varfria. T
gjith i thonin Usta Vangjeli. Dodani kish poashtu katr
dajallar (vllezrit Tarpo), t ardhur ktu q nga viti 1863, t
gjith tregtar t pasur e t zellshm. Thimi Markua poashtu
kish miq t shumt e t ndershm. Ata kishin pastaj dhe
Anastas Laken, milionar i prmendur edhe n Historin e
Popullit Shqiptar. Prhapet fjala se ishin ndrmarr hapat e
par t bashkveprimit me vllezrit Frashri n Stamboll. T
gjithve u doli frika dhe kshtu, thirrin nj mbledhje n shtpi
t Vasil Trpos, n t ciln u vun bazat pr themelimin e nj
shoqrie t vogl, pr t shtypur libra n gjuhn shqipe, dhe ia
vun emrin Deg e shoqris s Stambollit pr vivlla shqipe.
N kuadrin e kapitullit Krijimi i Shoqris Drita n
Bukuresht, prmendet Konstantin Eftimiu, nj tregtar i madh
dhe i njohur n qarqet qeveritare, t cilit i dgjohej fjala kudo.
Ai kish dhe nj nip, Spiro Eftimiun, i cili poashtu pranoi t
hyj n shoqri. Shoqria filloi t forcohet dita-dits, me
shqiptar t shumt, e me njerz me rndsi. M 1844, mbahet
nj mbledhje e shoqris s vogl, dhe pagzohet tani me
emrin Drita, me statut t ri dhe me kryetar Anastas
Avramidh Laken, me nnkryetar, arktar dhe kshilltar, njri
ndr ta duke qen edhe Visar Dodani. Me kt rast u hap nj
list pr t mbledhur fondin e par. Me kt rast grumbullohen
t hollat prej 3.725 leja, prej t cilavet m i pasuri, plaku
milionar Anastas Avramidhi, i dhuroi shoqris dymij leja.
shtja shqiptare, sipas autorit, merr nga e mbara, duke patur
si mbshtetje, pos tregtarve shqiptar t mdhenj e t
pafrikshm,
edhe
prkrahjen,
dashamirsin
dhe
41

Kritika-Dorshkrim
zemrgjersin e qeveris rumune. Prmes Jani Vretos,
Pandeli Sotirit etj. krijohen lidhjet mes atdhetarve t
Bukureshtit dhe atyre t Stambollit. Shoqria i dha Vretos 20
napolona t shkoj n Egjypt e t hap edhe atje nj shoqri
pr qllime kulturore, letrare e kombtare.
N kaptinn e tret, autori bn fjal pr ardhjen e Naos n
Bukuresht, ndaj t cilit shpreh antipati pse u ndrlidh me
qeveritart e ktushm, e sulmoi Konstantin Eftimiun dhe krijoi
nj gjendje konfuze n rradht e shoqris, si pasoj e s cils
do t vij deri te shprbrja e saj dhe lindja e dy shoqrive t
reja: Drita e N. Naos dhe Diturija. Dodani e fshikullon
Naon dhe bashkmendimtart e tij nga pozita opozicioniste,
duke kaluar nga tabori i Drits n at t Dituris. Naua
megjith fshikullimet alegorike q pat prjetuar nga Dodani,
edhe n broshurn Tringllim() e zuzarve, do t mbetet
fugura qndrore dhe apostull i shqiptarizmit n Rumani. Ai nuk
hynte as n kategorin e shqiptarve q ndrrojn t han, t
pin dhe pa pun t rrin, as n at q atyre q presin nj fjal:
q bakshishi t dal, dhe as n at t atyre q skan frik
fare,/ dhe jan br kaq t liq,/ sa kur duan t bjn pare,/ hyjn
n do rrezik.
Naimi i ftonte shqiptart n fe t shqiptarizmit
Nga rradha e bashkatdhetarve q kan dhn kontribut t
shenjt pr realizimin e idealeve t larta t ksaj periudhe,
Dodani i prezenton me fotografi dhe vlersime karakteristike:
Abdyl Frashrin (Shpirt-ndrituri q n rinin e tij ish falur nd
shtjen e madhe t prlindjes s Shqipris); Naim Frashrin,
(q e mbushi Shqiprin me vivlla shqipe, bir i zgjedhur i
Shqipris, q i ftonte shqiptart: n fe t shqiptarisms);
Sami Frashrin (i pari q mbajti letr-kmbim me kombtart
nisjator t Bukureshtit); Louis Benloew (Nj nga m t
mdhenjt filolog t Francs. Filoshqiptar i ndezur. Si doktor
filolog ka folur shum pr gjuhn shqipe me an t s cils ka
zhgjidhur gjrra t hershme pr dituri t larta); Luigj Gurakuqi
42

Kritika-Dorshkrim
(Atdhetar i dgjuar me fam pr kombtarsin e tij, lufttar i
madh dhe mik i pandar i t madhit burr Ismail Qemal
Vlors). N kuadrin e ksaj vepre, autori i nderon me nga nj
medalion dhe fotografi, edhe shqiptart e Bukureshtit. Po i
citojm vetm disa:
Anastas Avramidh Lakja (Mirbrsi i Kors, i pari
plak milionar q inkurajoi idealet e inisiatorve t shtjes s
shenjt); Thimi Markua (nj nga tri nisjatort e lvizjes
kombtare n Bukuresht m 1881, i nderuar dhe i dashur nga
gjith atdhetart, ktu dhe n atdhe, nj nga shqiptart m t
pasur, m t pashitur dhe m t pafajshm); Vasil Trpua
(shpirtndrituri, direku i elnikt dhe promotori i lvizjes
kombtare pr ngjalljen e letraturs shqiptare.); Thanas Harito
(direk i fort i idhes s shenjt, n shtpin e t cilit pat
banuar edhe Asdreni, para se t shkoj n botn e hijeve);
Diamandi Tarpo (mirbrs i shquar q la me testament krejt
pasurin pr shtjen e Atdheut. Atdhetari q dha shtpin n
Kor pr hapjen e Shkolls s par shqipe (1887); Pandeli
Evangjeli (karakter i urt, i duruar, i ndershm, kujdestar i
madh pr prparimin e shtjes s shenjt. Kombtar i zgjedhur,
i msuar, i matur, q ktu n Bukuresht, nuku bri dot asnj
armik.).
Letrat e para, drejtuar nga Stambolli n adres t Dodanit
n Bukuresht, q i paraqet kjo vepr, jan ato t Sami dhe Naim
Frashrit. Pos tjerash, n to bhet fjal pr Pandeli Sotirin i cili
u nis pr n Kor t bhet msonjtor, pr porosin e
vivllave me post, nga 20 a 30 pr do jav, dhe at n adres
t Selanikut, prej nga do ti marr njeriu i Sotirit, e do tia
drgoj atij n Kor; pr prpjekjet e poshtra t pushtetit
osman, i cili do q t shkruajn e t kndojn shqip t krishtert,
po nuku do q t przjehen edhe musullmant, t cilt i kan pr
tyrq e sduan tu ndahen(10 shkurt 1887). Pasojn letrat e
Efthim Markos me nj parathnie mbi mbledhjen e par t
shqiptarve t Bukureshtit (1884), ku plaku Anastas Avramidhi
Lake, pr t parn her shikon bashkatdhetar mbledhur tok pr
nj qllim t lart e t shenjt, gjith plot gzim e entusiasm,
43

Kritika-Dorshkrim
dyke prshndoshur e uruar njri-jatrin, e dyke sjell nder t
mdha plakut milionar.
Zoti e bekoft Shoqrin dhe Vllazrin n pun t mbara!
I entuziazmuar pa mas pr kt inisiativ fisnike q jipte
shpresa t mdha, atij i kujtohet fakti se nj shok i tij korar,
Jovan Banka, edhe ai i pamartuar, po at koh, krejt pasurin e
tij e kishte dhuruar n Greqi, duke u br i famshm. Tani,
Lakeja kshillohet me ne, thekson Dodani, dhe premton q
edhe ai t bj nj t mir pr kombin shqiptar. Kshtu, n
mbledhjen e dyt q u b me 300 shqiptar, kur u themelua
shoqria Drita, plaku u shfaq me zjarr t madh, q ay t fal
gjith gjn, pr ngjalljen e literaturs kombtare shqipe(f.37).
N nj letr tjetr, E. Markua e njofton Dodanin pr entiziazmin
e shqiptarve t Greqis, t cilt urojn pr shkolln dhe na lusin
tu drgojm nga nj vivll pr t gjith.
Vazhdon korrespondenca me vllezrit Frashri, t cilt
m 16 maj 1887, i shkruajn Dodanit n Bukuresht:
shtypshkronja t mos mbyllet kurr, se kjo do t(n)a bj
shqiptar t mbaruar (prsosur). N gas t math jemi q
shohm se pun e mbar zu fill srish. Prqafojm gjith
vllazrit e shoqrive q prpiqen pr pun t mbar e t
perndishme, edhe u jemi pr jet nn bar. Zot i vrtet e
bekoft shoqrin e vllazrin dhe punn e sjellt
djathtazi(f.47). Jovan Kosturi e lajmron Dodanin pr hapjen e
shkollave npr Shqipri, duke numruar Korn, Pogradecin,
Elbasanin, madje edhe fshatra si Treska, Polena, Luarasi,
Erseka, Leskoviku etj. ku shqiptart e rinj, kan filluar t
msojn shqip.Nj vjet m von, Eftim Mitkua, e kshillon nga
Egjypti Dodanin: Mblidhi vllazrisht t gjith, trimrojisa
me mund q t mos na marrin npr kmb grekrit, (ngase) ne
jemi palca e kombeve t Ballkanit, dhe Europa e di mir. Po
duhet edhe neve vet t dftehemi se ron Shqipria e nuk u tret
(f.48).

44

Kritika-Dorshkrim
N kuadrin e veprimeve t shoqris Dituria, me kryetar
Kostaq Duron, Visar Dodani paraqitet si shkronjtor. Si n
kuadrin e Drits, poashtu edhe n kt t Dituris, krahas
shqitarve tjer t pasur, edhe vllezrit Dodani figurojn si
donator. Ndr m t shquarit n kt drejtim ishte Erakli Duro,
pronar i madh dhe mirbrs i shoqris, i cili, sipas nj
dorshkrimi t pabotuar t Dhimitr Kristo Rmbecit, vdiq n
vitin 1914. Para se t vdes, duke patur besim t plot, ia la
amanet kunatit t tij, Kristo Kotadit, tia plotsoj dshirn e
fundit, q nga t ardhurat e biraris n rrugn Belvedere
(400.000 leja) t bj nj vepr t madhe: ngritjen e nj spitalit
n Kor, q do t mbaj emrin e tij: Erakli Duro, si dhe
porosin q nga t ardhurat e tjera, t mbahet spitali. Kristoja iu
lut Eraklit ti jap nj afat prej 10 vjet, q t prfitoj edhe ai
nga prdorimi i ksaj sume, por, pr fat t keq, dshira e tij nuk
u plotsua. Spitali nuk u ngrit. Kt pabesi t Kristaq Kotadit, e
prmend me shkrim, edhe nj korar tjetr: prof. Dhimitr
Polena.
Nami i shqiptarve t Bukureshtit arriti deri n Amerik
Kapitullit t gjasht t ksaj vepre, i paraprin teksti Nga
arsimi n kryengritje, me nj varg komplimentesh n adres t
shqiptarve t Bukureshtit, nami i t cilvet arriti n krejt qytetet
ku rrojn shqiptart, n Shqipri, Evrop, Amerik e gjetiu.
Ndjenjat kombtare t popullit shqiptar, u prqafuan me nj
ngrohtsi t mrekullueshme. Vllazrimi ndrmjet shqiptarve
musliman dhe t krishter zuri rrnj t thella, dhe ngjarjet e
jashtme bashk me tiranit e halldupeve t brendshme, i
forcojn kaq shum shqiptart, sa zjarri e kaploi Pejn,
Gjakovn, Prizrenin, Gucin, Tetovn, Prishtinn dhe t gjitha
ant. Klubet dhe shoqrit pr literatur n Shqipri, u kthyen n
shoqri t fshehta revolucionare. N t gjitha ant, lvizje
kryengritse. Guverna otomane drgonte njerz shum me
premtime t reformave(). Riza bej Gjakova shpall nj
proklamat, duke dftuar (t vrtetn) se turku na ve t vritemi
45

Kritika-Dorshkrim
vetm pr te, por ndonj mirsi pr Shqiprin si kujtohet (ta
bj). Shtypi i Evrops po kallzonte si shqiptart po ngriten
kundr qeveris osmane. La nazione albanese dften t kqiat
q heq kombi shqiptar nga turqit. De Rada, Anselmo Lorechio,
ngrehin zrin, duke treguar vuajtjet e pambarueshme t
popullit(f.58-59). Shtypi shqiptar dhe shtja kombtare;
Midhat Frashri dhe shtja e shkronjave; Zjarri u ndez n t
katr ant; Shqiptart e Italis n valle; Letrkmbime me
Gavril Darn, Spiro Dinen, Jashar Erebarn, Faik Konicn; Don
Gjin Aladro Kastriotin, Pandele Evangjelin, Dervish Himn,
Gjergj Qiriazin, Fan Nolin dhe patriot t tjer, jan kaptina t
veanta, t ksaj monografie t shklqyer me karakter epistolar.
Jemi bij t nj kombi t pamposhtur
Gavril Dara (m 19 Maj 1898), ia prkujton faktin se jemi
bij t nj kombi t pamundur, t nj kombi q na e prkujton
atdheun q na e ndez zemrn, me nj zjarr t shenjtruar. Spiro
Dine (14 mars 1898) shpreh keqardhje pr fatin se n
mmdheun ton, gjendemi n nj rrezik t madh. Midfhat
Frashri ia z pr t madhe pse nuk e ze n goj emrin e
Kristoforidhit midis fotografive q do t vej n kt vepr, dhe
ka frik mos harrohet ky mmdhetar q na ka br aq
shrbime t mdha pr gjuhn. Pr Ali Pashn thot se ia
ngjeth misht, se ky njeri sht fytyr e pabesis dhe e
ligsis. Murat Toptani i shkruan se ndrr e italianve sht
t ken Adriatikun e lir, se po qe t jet n dor tAustris, su
punon m tregtia (f.81). Faik Konica e konsideron si vlla dhe
mmdhetar i ndershm. Njsoj si me Naon, pothuajse n t
njjtn periudh, Faiku me Dodanin kmbejn pes letra (18971901). Edhe ky, shpreh keqardhje pr t pasurit q sndihmojn
dhe pr t papasurit q spunojn.
Dodani e kritikon Albanin e Konics duke e pyetur:
do me thn :Ca zotrinj hapin udhn e orthodhoksis
ruse, duke ia prkujtuar m tej dshprimin q e bri t largohet
nga Shqipria e t krkoj trashgime nga pushtetet fqinje, duke
46

Kritika-Dorshkrim
i shkruar pastaj se diplomacia sht shtat hile dhe nj trimri
dhe se Shqipria (duhet) t jet pr Shqiptart(9 Maj 1899).
Faiku megjithat, nuk zemrohet nga nj ton i ashpr i Dodanit,
duke i admiruar letrat e tij pr hir t faktit se jan t shkruara pa
hipokrizi. N nj letr (11 Qershor 1898), Konica shpreh dyshim
ndaj Pandeli Evangjelit mos sht i paguar prej grekrve, pr t
ndaluar prparimin e vetndjess kombtare t Shqiptarve.
Prandaj ky zot-thon mmdhetart, as ndih nonj pun pr
shqipen, as prkujdeset t mirsohet shkolla e Kors, as shtyp
shpejt bibllat qi drgojn, t cilat i mban muaj e vjet pa pallur
(f.88).
M 16 Qershor, Konica shprehet: Kemi qindra mij
shqiptar fanatik: Si t bjm: duhet nj dittore(gazet) q t
punojn me t till mnyr q tu plqej ktyre njersve,
ndrsa Dodani ia kthen prgjigjen se Pandeliu nuk sht i shitur,
se intrigat e tilla i kurdisin shokt e Naos apo ndonj
grekoman. N letrat tjera, Faiku proteston kundr njfar
italiani, i quajtur Baldaci, q paska shkruar gjoja se shqiptart
jan egrsira dhe egrsira. I fshikullon pastaj kmb-lpirsit
e Sulltanit, ndrsa Dodani shpreh keqardhje pr ata shqiptar
q hahen si qenj mes vedi, duke ngritur lart karakterin e
shqiptarve t Italis, q jan t paqm.
Zoti ju shprbleft me njmij t mira!
N kuadrin e kapitullit t IX-t, mes letrave t ndryshme,
figuron edhe nj letr e ajupit (4 tetor 1898), q ia drgon nga
Kajroja. Ia bn me dije se i drgon 25 franga parapagim pr
gazetn Shqipria, dhe e lut Dodanin tia drgoj dy vllime
t Historis s Sknderbeut, t Naim Frashrit, t cilin pata
rastin ta njoh personalisht n Stamboll, ku kam nj xhaxha
avukat t qojtur Gjorgjes Tchako(109). Nj vit para shpalljes s
Pavarsis, Fan Noli e prkujton nga Bostoni Dodanin me nj
przemrsi t veant: I nderim Zoti Dodani! Ju prhironj
nxehtsisht pr pritjen e mir q m bt n Bukuresht, pr
simpathin q m dftyet, pr natn e paharruarshme q
47

Kritika-Dorshkrim
shkuam bashk dyke knduar Serben e Zuzarve, dhe pr
ndihmn fisnike q m dhat pr librn fetare. Zoti Ju
shprbleft me njmij t mira. Dyke ju uruar motin e ri t
mbar, mbetem Juaji me bes, F. S. Noli. Nj rndsi specifike
ka edhe korrespondenca e Dodanit Me Luigj Gurakuqin, n nj
koh kur bheshin prpjekje madhore pr lirin dhe pavarsin e
popullit shqiptar, ather kur dita-dits shkreptinin dritat e nj
lvizjeje t organizuar, pr ta zgjuar trimrin e tij, nga letargjia
e robris.
Letrat q bashkatdhetart ia drgojn Dodanit n
Bukuresht, jan emocionuese, mbreslnse dhe me
kulminacione t shumta t atdhedashuris. Me gzim t madh,
shkruan Gurakuqi, munt t ju them, t gjith Shqiptart, si
brenda dhe si jasht Shqipnies, jan me nj mendim q lipset br
nj ap i prbashkt pr t krkuar ato t drejta pr t cilat sot ka
nevoj kombi shqiptar e jan: njohtja e kombsies son nd
nj mnyr zyrtare si nga Turqia si nga Europa, liri pr popullin
ton t ket shkollat e tija e t munt t msohet e t qytetrohet
n gjuhn e vete (Nic, 98 Kollozhek 1912).
Mmdheut ka nevoj pr krahinat pjellore q jan t
domosdoshme pr nj Shqipri Reale!
Tre vjet m von, m 1915, Kristo Luarasi i shkruan
Dodanit pr ndihmat materiale dhe morale q ia kan dhn
shqiptart e pasur t Bukureshtit, pr shtjen e zhvillimit t
gjuhs dhe t rrnjosjes s ndjenjave kombtare te
bashkmmdhetart, q t rritet e madhohet intelektualiteti te
kombi yn. Ky ish qllimi im, qe 20 vjet e ktej, dhe jo pr t
rrmbyer para nga t pasurit me t pahir. Lexoni lutjet q
bjm prdit. Kta njerz duhet t ndiqen dhe t bhen letra
kudo, (nga)se muarn m qaf disa djem, t cilve jua prishn
moralin.
Nj dokument t rndsishm historik, q e botoi autori n
kt vepr (f.133-137), sht edhe memorandumi i shqiptarve
t Zvicrs, drejtuar n tetor t vitit 1918, Shklqesis s Tij
48

Kritika-Dorshkrim
Zotit Baron Sonnino, Ministr i Punve t Jashtme t Italis,
prmes t cilit i bhet e ditur se n pjestimin toksor t
Ballkanit, m 1913, Vendi i yn u sakrifikua pr dobi t fqinjve
t tij, e kjo ngjau nga shkaku q duhej t mnjanohej me do
sakrific, rreziku i lufts evropiane q mund t krciste. Por,
tashti q kjo luft sht duke marr fund me triumfin e
Drejtsis s gjith popujve, ne jemi plotsisht t bindur se, sipas
Drejtsis, kan ti kthehen prap Mmdheut krahinat pjellore
q jan t domosdoshme pr nj Shqipri jetore (reale). Ndr
autort e ksaj krkese, figuron edhe emri i Visar Dodanit, i cili
e botoi me nj koment, n njrin nga numrat e Kuvendit, po
at vit (1918), n muajin Nntor. Letra e fundit, ndr letrat e
panumrta t Dodanit, sht ajo q ia drgon Kryeministrit t
Shqipris n Tiran, Fan Nolit, m 14 Gusht t vitit 1924. Pasi
ia bn m dije se jeton qe 40 vjet n Bukuresht, ku ka ndjekur
politikn e ktij vendi, e lavdron kryeministrin Brtianu, i cili
me vullnet, kurajo, urtsi dhe diplomaci, zgjodhi grurn nga
genkoli dhe bri pr vete trimat dhe t drejtit dhe e fitoi
Rumanin, e cila sot shndrit n Ballkan. Me kt insistonte ti
thot se Ahmed Zogu sht i zoti, por i rrethuar me shok t
liq, se po qe se e bn pr vete Luigj Gurakuqin, ather do tua
thyej kockat fanatizms s bejlerve, bagtive t kombit, dhe
Shqipria do t hyj n dashuri dhe do t forcohet n
demokraci.
N vend t prgjigje, merr nj falnderim t ekspedituar
nga ana e sekretarit t tij (Anton Frashrit), gj pr t ciln
Dodani e ndjen veten t fyer dhe shton se prgjigja e tij shqip,
do t thot: na an kokn(f.192). na an kokn! mund t
thot pr ne ndonj fanatik q se ka kuptuar t vrtetn se
historia jon, edhe n pikpamje t letrkmbimit, sht plot
shembuj t krenaris shqiptare. Nj ndr to sht edhe vepra e
Visar Dodanit: Memorjet e mija, e cila meriton nj ribotim
dhe nj recension m t prsosur nga ana e specialistve me
prvoj. Megjithat, lexuesit e rndomt, shpresojm se do ti
mirkuptojn mesazhet e ktij shkrimtari minor, si dhe
prpjekjet tona modeste pr tia prezentuar opinionit shqiptar,
49

Kritika-Dorshkrim
duke ia riprkujtuar faktin, se jemi bij t nj kombi, q na e ndez
zemrn, me nj zjarr t shenjt.
Nj letr historike e Niko Vrapit drejtuar Nikolla Naos para
110 vitesh
Nj mmdhetar me dshira t zjarrta dhe ndjenja t larta
kombiare, nj shqiptar mmdhetar q smejton tjetr ve
kombin, gjuhn dhe mmdhen
Konstantinopoj, M 4 t Shkurtit 1899
Mmdhetar i ndershm! Sado q skemi nder t njohim Zotrin
tuaj, po emrin Nao do shqiptar e di dhe e kujton me nder t
madh, duke dgjuar mmdhetarin e tia dhe nderin e madh q
ka pr kombin shqiptar, dhe i cili don me thn nj mmdhetar
me dshira t zjarta dhe me ndjenja t larta kombiare. Duke
prur prpara syvet t tra kto q tham, nuk pam tjatr ve
dshirs q t kishim pr tu njohur duke shkruar kshtu nj
kart Zotris suaj.
Me gzim t madh shum e fort t gzuar nga gjith zemra
muarm lajmin.q nxuart nj dittore gazete n drit me emrin
Shqiptari. Kur dgjuam kt pun gzim i madh q ndjem
nuk jua dftejm dot, si dhe pr t gjitha dittoret shqip, po pr
Shqiptarin e Zotit Nao ndjem nj gzim fort t madh duke
ditur q Shqiptari i Zotris Suaj nuk do t dmtoj t tjera
dittore, duke ditur q ini nj shqiptar mmdhetar i vrtet q
smejton tjetr gj ve (pr) kombin, gjuhn dhe mmdhen. Ju
urojm nga gjith zemra dhe i lutemi Zotit tu ap mbarsi,
mbrothsi dhe dshira t larta. Dittoret shqip q dalin n drit
sot jan shenja t bukura dhe fort t nevojshme pr kombin
shqiptar i cili sot pr sot ka nevoj t madhe pr msim, ashtu si
dhe pr t shptuar nga tirania dhe t mar lirin. Ah sa i mbl
do t jet ajo dit kur (do) shohim vetvetin! Zoti na dhnt
dshir, bashkim dhe fat t mbar!
50

Kritika-Dorshkrim
Jemi fort t paduruar sa t shohim Shqiptarin e Zotris
sate, prandaj u lutemi t na drgoni disa copa nga flett e para
q doli n drit pr ka lipset q t bhemi t abonuar dhe t
marrim pr her e t kndojm me gas t madh. T krkuam
disa copa se duam t drgojm dhe n Shqipri pr t prhapur.
Ky shrbim sht fort i madh pr ne, po me kto t mdha
shrbime q t na vijn n dor skemi ln dhe sdo t lem
asnj ast pa e shrbyer mir e m mir kombin dhe gjuhn e
mmdhen. U lutemi t (na) shkruani dhe pr vivlla (libra)
shqip (q) kini aty se duam t marim ca. Adresn time po jua
shkruajm posht, duke pritur me padurim prgjigjen e Zotris
mmdhetar me zemr t zjarrt. Stamboll, Niko Vrapi (Poste
restante au bureau Autrichien) Constantinople.
Bashkpunim i Bukureshtit me shqiptart e Italis
Societa Nazionale Albanese In Italia
Vllezr Shqiptar!
Gjith sa jemi Shqiptar mbi dhe kemi fis nj far, gjith flasim
nj gjuh, gjith kemi nj dhjat (porosi) nga Prindrit, gjith kemi
nj dshir. Kush thot se vendet e Maqedhonis dhe t Thesalis
nuk jan vendet tona sht i rrem (gnjeshtar). Kush juve,
Vllezrvet tan e Arbrit (Shqipris) u thon se jini Grekr ju
turpron sa ska m. Po ju nd durofshit kto t turpshme, ju
shkelni me kmb porosit e Prindrvet tan, t cilt vdiqn nd
qindra lufta pr Qytetri. Ju lini t huajt t dhunojn
(turprojn) eshtrat (koskat) e Sknderbegut, Trimit (t) fars
ton, Arbrit Arbreshvet (Shqiprtarvet). Po lidhuni gjith me
nj, o Vllezr Shqiptar, dhe urt e but se urtsia i ka hie
trimris: ligji (e drejta) na prkrahn dhe Perndia dhe fati pa
przjerje (pandar) jan me ne.
Jo me Fet qofshin ndoshta (sebepi) ndryshime prmbi ne:
nga kja ser armikt tan marn fuqi e na mbajn t ndar,
dhe dit m dit krkojn m tepr t prmbajn t drejtat tona.
Mos u besoni m t huajvet, mos u besoni m faltarvet
51

Kritika-Dorshkrim
(priftrinjve dhe hoxhallarve) gnjshtrat e fes, t cilt me
emrat t Krishtit dhe t Muhamedit na mbajn t ndar. Allahu
dhe Zoti, Krishti dhe Muhameti nj udh t vetm na dftojn:
t mbani t Pandar mmdhenl ton.
O Vllezr Shqiptar! Nd paim bashkim dhe zemrat me
nj do t marm ato reformat, t cilat na dshirojm, t cilat do
t jen nisja e par e t tr vllazris ton: athere vetm
munt t zem at vendin, i cili na prket te Istori e njerzis.
Nd paim bashkim dhe zemrat m nj nuk do t na gnjej m
Diplomacia.. Ajo trembet kur dgjon se lvizim, po urt e but
zemrat, na vshtron si gjindje (milet) pa emr, dhe u falin t
huajvet vende q jan pr ne, se Perndia na i dha dhe Prindt
tan e lagn me aq gjak t uruar.. Greqia ka marr Artn me
katundet prreth saj, dhe pjes t Thesalis: Mali zi ka marr
Tiovar dhe Ylqin, (...) Serbi, Bullgari duan t ndajn vendin
q na ka mbetur. O i huaj na Shqiptart, sot t thomi: Mbahu
nd vendet tnt dhe mos vure re me deverin nd shtpit tona;
mos duaj t na nga te nderi! Po me pushkat n duar t przm
(ndalojm) dhe ti i njeh si din t vdesn Shqiptart!
Katanzaro, 1 t Majit 1887
Anselmo Lorego
Kryesonjs i Shoqris Kombit Shqiptar n Itali
DHIMITR POLENA DHE KUJTIMET E TIJ
Mos ma kujtoni Shqiprin ngase m kaplon vaji kur e
kujtoj
Dhimitr Polena u lind (m 17 gusht 1915) n nj familje
t varfr korare, n lagjen Peno, dhe u shua n Bukuresht
(1994). Ishte i biri i Thimit dhe Eleonors. Pasi kreu Liceun
Francez t Kors, prfitoi nj burs pr t vijuar studimet n
Rumani. Erdhi n Bukuresht, te e motra Praksithea, q ishte
gruaja e Spiro Gjiks. U regjistrua n Fakultetin e Letrsis dhe
Filozofis, pr t specializuar Historin. Pati fat ta njoh qysh si
52

Kritika-Dorshkrim
student, dijetarin m t madh t Europs, Nikolla Jorgn. Emri i
tij ndrlidhet ngusht me admirimin e Jorgs pr shqiptart dhe
Shqiprin. Nn drejtimin e tij, n vitin 1936 pregaditi tezn e
liencs me titull Micarea naional albanez (Lvizja
kombtare shqiptare), t ciln Nikolla Jorga e vlersoi me notn
dhjet, duke propozuar prmes nnshkrimit t tij: Ky studim
mjaft i mir, mund t botohet me mjetet nga fondi q ia kam
dhuruar fakultetit (1936).
Dorshkrimi n fjal, i prkthyer n gjuhn shqipe nga dr.
Luan Topiu, e pa dritn e botimit pas 60 vitesh n Bukuresht,
fal liderit t komunitetit shqiptar t Rumanis, dr. Xhelku
Maksutit. Fondi kulturor i Dhimitr Polens nuk ndalej vetm te
ky dorshkrim. Atij i shtohet dorshkrimi i pafinalizuar i fjalorit
t par shqip-rumanisht dhe anasjelltas, me rreth njqindmij
fjal, studime dhe reensione t prkthyera, dokumente t
ndryshme t Drits, bashkpunimi me zbuluesin e dorshkrimit
t Kyezerit (Toderici), korrespondenca e Naos, libra, broshura,
apele, t gjitha t ndrlidhura ngusht me shoqrit shqiptare t
Bukureshtit. Nga arkivi i tij kan shfrytzuar material pr
studime dhe dizertacione: Vehbi Bala, Catalina Vatasescu,
Nicolae Ciachiri, Xhelku Maksuti, Ismet Drmaku etj.
Jorga ishte filoshqiptar i ndezur
Edhe n pleqri t thell, Dhimitr Polens i kujtohej Jorga
me kapeln e tij t gjer dhe udhzimet q ua jepte studentve:
Zgjeroni vazhdimisht horizontin e njohurive! Mos u prkufizoni
vetm n historin e thjesht, por prvetsoni t gjitha disiplinat
q bashkprkojn me t: historin e letrsis, at t arteve,
madje, regjistrohuni edhe n fakultete tjera! Kjo ndikoi q
paralelisht me historin, Polena t ndjek edhe studimet e
drejtsis, dhe ta ndjek pareshtur shtypin: Ishte nj jet e
prbujshme. Pata fatin t njoh periudha shum dramatike t
popullit rumun, dhe se harroj kurr dhembjen q prjetoi ky
popull kur mori lajmin e zi mbi likuidimin e Jorgs nga
53

Kritika-Dorshkrim
legjionart rumun. Jorga ishte filoshqiptar i ndezur. Fliste me
admirim pr trimrin dhe bujarin e shpirtit shqiptar. Na
admironte pr lashtsin, besnikrin dhe fisnikrin e shpirtit
q kemi. Punimin mbi lvizjen kombtare shqiptare, q ma
vlersoi ai me notn m t lart, e ruaj si nj dhunti t shenjt,
ngase m duket se ky ishte studimi i fundit, i korektuar nga dora
e tij.
N vitin 1942, profesor Polena ushtroi profesionin e profesorit
t gjuhs shqipe n Shkolln Italiane t Bukureshtit, kurse nj
vit m von, shkon n Shqipri. Pas 6 muajsh kthehet prsri n
Bukuresht, pr t regjistruar doktoraturn n degn e Historis
(n Fakultetin e Letrsis dhe Filozofis). U regjistrua me t
njjtn tez t liencs: Lvizja kombtare shqiptare, por ksaj
rradhe nn udhheqjen e nj dijetari tjetr, poashtu t famshm:
Gheorghe Bratianu, ngase Nikolla Jorgn e kishin likuiduar
kriminelt e nj organizat filofashiste t patriotve t veshur
me kmisha t zeza. Pas reforms arsimore t vitit 1948, veproi
nj koh n kuadrin e Ministris s Metalurgjis, n nj shkoll
profesionale, n komunn Rshnov t Brashovit, deri m 1952.
Atje mbante korrespondenc me bashkatdhetarin Atanasie
Papano dhe shqiptar tjer t ktushm. Pastaj, pasi mori lejen
pr tu vendosur n Bukuresht, u martua dhe filloi jetn
arsimore, duke dhn lndn e historis n liceun Doamna
Stanca, si dhe n shkolla tjera t Bukureshtit, derisa u
pensionua (1973). Jan kto disa nga fazat q dshmmojn se si
nj shqiptar i Kors (Dhimitr Polena), apo nj tjetr i
Krovs (Xhelku Maksuti), ua msonin rumunve historin e
Rumanis. Dhimitr Polena u shua pas nj smurjeje t gjat, n
moshn 79 vjeare, n njrn nga dhomat e spitalit Colentina
(1994). Varrimin e tij e nderuan veteran t komunitetit,
prfaqsues t ambasads shqiptare, si dhe kryesia e Bashksis
Kulturore t Shqiptarve t Rumanis.
O Plevn, e shkreta Plevn!

54

Kritika-Dorshkrim
Nna ime, Eleonora, jetoi 84 vjet. Kam shnuar shum
kng popullore prej saj, e nga gra t tjera t komunitetit, si dhe
nga nj plak 88 vjear. Ishte me prejardhje nga Jugu i Shqipris
dhe jetonte n Dobruxhe. Ai dinte mjaft kng t lashta, nga t
cilat mbaj mend vetm nj varg: O Plevn, e shkreta Plevn. M
duket se kjo ishte nj nga kngt m t vjetra shqipe, q
ndrlidhej me pjesmarrjen e shqiptarve t Bullgaris n luftrat
ruso-turke t vitit 1877. Ishte ajo nj koh e egr, kur si pasoj e
fitores s Rusis kundr Turqis, serbt i vrsuln me egrsi
primitive shqiptarve t Toplics, duke i masakruar barbarisht
sivllezrit tan, jo vetm pse ishin t nj feje tjetr, por n
rradh t par pse ishin shqiptar. Mbaj mnd se n kohn ton,
ne kishim edhe kostume shqiptare, q i kishim mbledhur npr
familje, e t cilat i patm prdorur pr teatr dhe manifestime
tjera. M plqenin vallet shqiptare, ngase ato i pata msuar n
Kor, duke vajtur npr dasma. Pasi arrita n Bukuresht,
bashkpunuam me rinin shqiptare t ktushme, t cils ia
msova kngt e vjetra. Jo vetm kngt, por edhe vallet, vallet
shqiptare, pr t cilat thirra edhe plakat e Bukureshtit, q t m
ndihmonin n kt pun, sepse faqja duheshe t vazhdonte me
vallet tona. Kemi marr pjes n valle dhe kemi dhn pastaj,
mu n zemr t Bukureshtit, edhe dramn shqiptare Vdekja e
Pirros.
A vallzonin bukur upat e djelmoshat n at koh?
- Si jo! U msuan ti hedhin kmbt mir. Mbaj mend
motrn e Matejit, Rina, shqiptare me prejardhje nga fshatrat
ortodokse t Reks. Ishte shum entuziaste. Poashtu edhe Nasi
Kristesku, q e mbante vallen, dhe e ndiqte mir, me ritmin e
vrtet djalsor. E luanin sidomos Beraten dhe Devollien.
Kishim dy pllaka q i prdornim pr do her, n do prsritje.
I patm prdorur ato derisa u thyen. Njra prej tyre ishte e
Sknder Eftimiut. Kur mbaheshin faqje t ktilla, sidomos n
qendr t Bukureshtit, vinin gjith korart. Kishim edhe
kostume kombtare, t mbledhura nga do familje, t cilat i
55

Kritika-Dorshkrim
prdornim pr teatr dhe manifestime tjera. Takoheshim
rregullisht n qendr t qytetit, n shtpin e Patelit.
Aty gjmonte knga dhe hidhej vallja shqipe. Pos Nasit
dhe Rins, dallohej edhe Athanas Papapano. Shqiptart
takoheshin edhe n Piaca Mataqe. Thanasi ishte i shpejt, i
shkatht, dhe uditeshin me entuziazmin e tij, sidomos plakat.
Kemi dhn faqje edhe n teatrin Fantazio, e sidomos n salln
Liedertafel, q gjendej pran Fakultetit t Arkitekturs. Prve
shqiptarve dhe arumunve, vinin edhe rumun q duartrokisnin
nga admirimi. Thon se Rina sht ende gjall. sht ironi e
kohs q ende nuk i kujtohet diplomacis shqiptare t
sensibilozojn mass/median, t njoh pr s afrmi komunitetin,
t identifikojm derisa jemi gjall varret e rilindsve tan, t t
vijn e ti imortalizojn kujtimet tona. Mos vall kan harruar
faktin se Bukureshti ishte nj qendr e shenjt e Rilindjes
Shqiptare!
Maketa e Sknderbeut ka qen pron e shtpis son
Daja im, Vani Burda, q ish nip i Naos, ishte shqiptar nga
Leskoviku. Jetoi dhe veproi n Rumani, ku pat ln pasuri t
shumta, pr t cilat ishte n gjyq me shtetin rumun. I biri i tij,
Niko Burda, q jetonte n Kor, sht kunati im, i biri i motrs
sime t dyt, Ksanthipi. Ai kishte n Kor maketn e
Sknderbeut, helmen me disa rradh nga poema e Vaso Pashs
O moj Shqypni. Te ai kam par edhe nj fotografi t Naos me
nj shqiptar t Bukureshtit. Helmeja e Sknderbeut ka qen
pron e shtpis s son n Kor. E ka sjell kunati im, Vani
Burda, si dhurat q e pat marr Naoja nga Don Gjin Aladro
Kastrioti. Di kaq, se nga korrespondenca q ka patur Naoja me
Babatasin, sekretar i Don Gjin Aladro Kastriotit, ky e tregonte si
ia ka drguar kt dhurat. Flitet se gjenden vetm tre
ekzemplar, njra prej tyre duke qen maketa q e lash atje, para
se t vij n Bukuresht. E mbanim n sallon t shtpis dhe
shpresoj se sht edhe sot e ksaj dite n shtpin e kunatit tim.
56

Kritika-Dorshkrim
Kjo maket sht trashgim i shtpis. Pse e them un kt? E
them sepse t rrall jan ata q e din shtjen e saj. Vetm tri
ksombla t tilla gjenden n bot. Kt e prmend edhe
ishsekretari i Don Gjin Aladro Kastriotit, ndrsa kunati im, Vani
Burda, ka qen dora e djatht e Naos, kudo dhe n do rast.
Thimi Marko ishte nj patriot i kulluar shqiptar
Flamuri i shoqris Drita ishte simboli m i shenjt q e
pregaditn shqiptart e ktushm. M vjen keq se skam qen n
Tiran t interesohem pr fatin e tij. Di se dikush ua ka dorzuar
autoriteteve t Tirans flamurin e komunitetit, dhe se ai gjendet
atje. Di se dikush u ka dhn dokumente t komunitetit
ambasadorve shqiptar, dhe ata nuk ia kan dhn arkivit t
shtetit. Doni t dini gjkafsh? I kam ruajtur si syt e ballit disa
vlera ngase Biblioteka e Kors u dogj nga pakujdesia e
njerzve t Enverit. Ktu askush ska kso gjrash. Vetm un i
kam mbajtur kto. N baz t tyre Xhelku dhe akiri kan vn
bazn e krkimeve shqiptare-rumune. Kam bashkpunuar jo
vetm me ta, por edhe me Nikolla Jorgn. I sheh kto fotografi?
T gjith jan shqiptar. Kjo me priftrinj mund t jet
fotografia e vetme, ngase n Shqipri ato u zhdukn gjat
diktaturs bolshevike t nns parti. Di kaq, se mesha e par
shqipe sht mbajtur n kishn shqiptare t Bukureshtit. Figuron
n disa fotografi edhe Thimi Marko, q ishte nj patrot i kulluar
shqiptar, i prmendur me nj erek faqe n Fjalorin
Enciklopedik Shqiptar (1985), para Karl Marksit, t cilit i japin
nj faqe e gjysm.. Herpashere kam botuar studime mbi lidhjet
rumuno-shqiptare n saj t bashkpunimit q kam patur me
Nikolla akirin dhe Xhelku Maksutin. Mos harro se kontribut
elementar n kt fush kan Mitrush Kuteli, Gjergj Bubani, Ilo
Mitk Qafzezi, Vehbi Bala,Catalina Vatasescu, sidomos
albanologu Grigore Brnkush.
Varri i Naos gjendet n varrezat Sfanta Vineri

57

Kritika-Dorshkrim
Ne shqiptart nuk kemi asnj shtet t huaj q t na
ndihmoj. Serbt mbaheshin me Rusin, greku mbahej me
Francn. N letrn e Faikut prmendet kjo gj: Nikolla Nao
qysh para nj shekulli ishte i mendimit se shqiptart duhet t
mbajn lidhje me sulltanin, por kjo lidhje e ky konvertim q
bn t part tan duke e braktisur fen e Shn Palit na kushtoi
shtrenjt: nam masakrash greko/serbe kundr sivllezrve tan
n amri, Kosov e Maqedoni. Naua kish njerzit e tij edhe
n qeverin rumune: Urechea, Butculescu, Lahovari. Kur mbetej
pa para pr botimin e Shqiptarit, ai bnte pun krahu me
kalldrmahinjt e ktushm shqiptar. do shqiptar q vinte nga
vilati, Naua e angazhonte n pun. N at koh, n Sheshin
Piaca Amzei, prball teatrit funksiononte shkolla rumunoshqiptare e Nikolla Naos, e cila konsiderohet si normalja e par
shqiptare, atje ku ishte DSDMR-ja. Ajo ndrtes mbaheshe nga
nj shqiptar me emrin Sotir Peo, q ishte pronar hoteli. Sotiri
kishte edhe tre vllezr. Njri nga ta vdiq n ujrat e Danubit,
ngase ishte prtac. I kish thn babait t vet: Falimentova baba.
t bj tani? Dhe ai i kishte thn: Shko e mbytu! N at adres
(t normales s par shqipe q e pat hapur Naua), i pat arritur
nj letr Naos, nga ana e Gramenos.
Varri i Naos sht nj varr i harruar. Ai gjendej n
Varrezat e Shnepremtes (Sfanta Vineri.), n Bukuresht, te
figura 136. E kam edhe aktin e varrit t tij. M 1884, kur ardhi
ktu, Naua ishte i ftuar nga Shoqria Drita, e cila kishte
zhgjedhur si kryetar Anastas Avramidh Laken, mirbrs i
shquar i shoqris q dha dymij napoleona ari pr blerjen e
shtypshkronjs s par shqipe, q ka funksionuar n Bukuresht,
q nga viti 1886. Figurn e Anastas Lakes duhet ta nxjerrni n
relief. Varrin e Naos e zbuluam sbashku me Piro Viton, ishambasador i Shqipris n Bukuresht. Kur e zbuluam at, ishte
edhe e mbesa ime ktu, Gresa Nanushi nga Durrsi. Pr
prvetsimin e ktij vendi t shenjt, ekziston nevoja e
prokurs, t ciln duhet t na e drgoj Niko Burda nga Kora.
sht akti prmes t cilit mund t identifikohet varri i Naos n

58

Kritika-Dorshkrim
Bukuresht. Ekziston nevoja pra, pr nj kopje t legalizuar, t
ktij dokumenti.
Edhe un kam vajtur gjurmve t Naum Veqilharxhit
Dua t ju tregoj qllimin tim t korrespondencs. Juve do
ta merrni vesh pr her t par.. Pse? Sepse un kam br nj
kombinim emrash t cilt dua ti v n dukje, sepse kjo tregon
mendimin q kam pr abetaren e Naum Veqilharxhit. E kam
zhvilluar at pikn kryesore t abatares, tr jetn, q nga viti
1938, kur e zbulova n nj antikariat t Bukureshtit. Un kam
vajtur gjurmave t Naum Veqilharxhit. Pse? Sepse un kam
arritur aty q t deshifroj se N. Veqilharxhi, pr ta botuar
abetaren iu deshn 24 vjet. Ai e prdor fjaln Alfavitarion, e cila
sht nj greqizm. Ai i ka zhdukur disa shkronja greke, si s-n,
pr ta nxjerr shqipen n shesh, duke e dhn madje, edhe
alfabetin shqip me 36 shkronja. Kjo sht nj gj e madhe. Kjo
ka qen kurora e hulumtimeve t mia, prandaj uditem se si
kta q e kan studjuar Veqilharxhin nuk kan arritur n nj
konkluzion t ktill.
Nj ekzemplar t abetares s N. Veqilharxhit e gjeta n
Bukuresht dhe ia fala Biblioteks Kombtare n Tiran. Nj
tjetr gjendet ktu, n Bibliotekn e Akademis Rumune. E kam
par kt abetare edhe n Bibliotekn e Kristo Dakos. I kam
par dy flet t shkputura t saj te zoti Kristaq Tarpo. Theodor
Kapidani e ka prmendur n nj studim t tij (1928), se nj
ekzemplar (ksombl) gjendej n bibliotekn e Sami Frashrit n
Stamboll, kurse nj tjetr, n bibliotekn e tij, t ciln ia ka
dhuruar m von Biblioteks s Akademis Rumune.. Un kam
gjetur shum dokumente mbi Naum Veqilharxhin. Jon Heliade
Radulescu dhe Gheorghe Baritiu u kan br thirrje shqiptarve
t bashkohen dhe t mos e kundrshtojn veprn e tij, ngase ajo
sht nj monument. Naumi sht themeluesi i par i Rilindjes
Kombtare Shqiptare. Mbaj mend ngazllimin tim kur e gjeta
abetaren e tij n nj antikariat t Bukureshtit, pas shpins s ishhotelit Paris, q ishte pron e nj eku, prball kishs Zlatarul,
59

Kritika-Dorshkrim
pran Muzeut t Historis. Un kisha njerzit e mi q punonin
npr antikariate, e q m ofronin materiale t vjetra.
Disa q si njihnin me themel shtjet shekcore e kan
konsideruar si grek, ngase ka patur lidhje me revoluconart
grek. Un kam zbuluar n arkivat e shtetit se njri nga ata
shqiptar, poashtu si Naum Veqilharxhi, u ka falur grekve n
kohn e kryengritjes greke 6 mij krer kuajsh. Jan nj ser
intelektualsh rumun, si Jon Heliade Radulescu dhje Gheorghe
Baritiu q e kan njohur personalisht, e kan prkrahur, madje
edhe kan hapur shtyllat e revistave t tyre pr Naum
Veqilharxhin dhe afirmimin e kombit shqiptar. Un kam
konstatuar se Naum Veqilharxhi nuk ka qen vetm avokat, por
edhe tregtar. Di se ka rrahur shpesh rrugn nga Brila pr n
Bukuresht, dhe se njher, ka shkarkuar gjasht kuaj me mall.
Nuk dihet ku dhe kur, por mund t sypozohet se njri nga kuajt
ka qen i ngarkuar edhe me libra. Un kam arritur deri atje, sa ti
afrohem edhe dats s vdekjes, pr t ciln nuk din asgj
shqiptart. Aleks Buda prmend vitin 1859, por un mendoj se
Naum Veqilharxhi ka vdekur rreth vitit 1868, pas procesit
gjyqsor me Boarin, ndrsa i jati i tij sht vrar m 1804, pra
para Revolucionit t Tudor Vladimireskut (1821).
Veqilharxhi prmendet edhe nga Jorga n nj dokument t
vjetr. Ma merr mendja se abetaren ia botoi nj sas (gjerman),
n Bukuresht, ngase vetm ata dhe hebrenjt n at koh kishin
shtypshkronja. E prezentoi pr her t par nj francez. Juve do
ta merrni vesh pr her t par. Pse? Sepse un kam br nj
kombinim emrash t cilt nuk dua ti v n dukje, sepse kjo
tregon mendimin tim q kam pr abetaren e Naum Veqilharxhit,
t zhvilloj at pikn kryesore t saj. Tr jetn, q m 1938 kur e
zbulova, jam marr me at shjtjen e alfabetit t Naumit, dhe
ky ka qen preokupimi im i veant. E vrteta sht se nga
kombinimi q kam br, kam ardhur n prfundim se ai donte t
zvendsonte fjalt me prejardhje greke, duke dhn n vend t
tyre fjal shqipe. Kam konstatuar poashtu, se grma shqipe me
t cilat fillonte emri shqiptar, buron nga fjala schuip e Naum
Veqilharxhit, edhe pse emri shqiptar na del pr her t par i
60

Kritika-Dorshkrim
botuar n materialet e Kuvendit t Arbnit (1703), por m sa di
un, q nga koha e Naum Veqilharxhit, fjala shqip dhe emri
shqiptar kan deprtuar me t madhe n literaturn ton t
shkruar. Dhe kjo ma merr mndja se sht nj tjetr kontribut i
madh i tij. Naum Veqilharxhi e ka nnvizuar kt fjal (shqip),
q t prmendet e t prdoret si duhet n letrat shqipe. Pse them
kshtu? Them sepse ai e vuri shqipen si baz t abetares s tij,
dhe kt desha ta tregoj un, duke arritur ti rishikoj kto,
prmes kombinimit t germave.

SHQIPRIA SHT KALIFORNIA E EUROPS

(Aleko Vani dhe libri i tij Pran kllanikut)
Po t mos ndryshonin fen, shqiptart do t ishin nj mbretri
e fuqishme, e madhe dhe e prparuar. Zgjidhjen e shtjes
kombtare, nuk duhet krkuar n prkatsin fetare, por
n forcn e organizimin ton t brendshm si vler e si
komb.
Krahas Visar Dodanit, Gjergj Bubanit, Viktor Eftimiut,
Foqion Miaos, Aleko Vani sht njri nga shkrimtart
shqiptar t harruar t Bukureshtit. Jetoi prgjat periudhs s
Rilindjes Kombtare, kur metropola kishte nj numr
jashtzakonisht t madh tregtarsh dhe mrgimtarsh shqiptar.
Edhe ai ishte tregtar, i ardhur nga Kora n Bukuresht, nga fundi
i shek. XIX. Kishte dy vajza dhe nj djal, prkatsisht
Gjergjin, profesor universitar i mirnjohur, i drguar n mision
n njrin nga shtetet afrikane, prej nga pat kaluar n Franc, ku
edhe vdiq. Vajza e tij m e madhe, zonjusha Vasilikia, njsoj si
t mbesat e Asdrenit, ishte mjeke dhe vdiq e pamartuar. Si
pasoj e neglizhencs s autoriteteve shqiptare, shqiptar t
panumrt t ktij vendi, rilindas, bij dhe bija rilindasish, u
shuan pa patur kurrfar prkrahje, pa kurrfar afirmimi nga ana
e mass-medias, sidomos ata q kishin botkuptime demokratike
61

Kritika-Dorshkrim
dhe antikomuniste. Ndr ta figuron shkrimtari Aleko Vani dhe
fmijt e tij. Sipas dr. Florin Kolonashit, edhe ky me prejardhje
korare, vajza e dyt e Aleko Vanit, Marina Vani, jetoka n
Pariz dhe qenka gruaja e nj artisti t madh me prejardhje
hebreje, Jyl Perahim, profesor i Historis s Arteve n
Universitetin e Sorbons, prfaqsues i avangards franeze.
Duke hulumtuar skedart e Biblioteks s Akademis
Rumune, kuptojm se Aleko Vani sht autor i nj varg
veprash letrare dhe shkrimesh tjera q ndrlidhjen me fatin e
shqiptarve dhe t Shqipris, t gjitha t botuara n Bukuresht
e Konstanc: Varr i mallkuar (1927); Ngjelka-FaqeSimite (1928); Katua (1933), Si nderohen Herojt n
Shqipri(1937), Cillin nuk e le t vdes, nuk t le t rrosh,
si dhe vepra e tij kryesore q e inkuadron n rradhn e
shkrimtarve t mirfillt t periudhs s Mbretris: Pran
kllanikut - nj antologji e atdhedashuris shqiptare, me rrfime
t shkurtra, episode historike, novela dhe reportazhe, e botuar
n Bukuresht, n vitin 1940. Edhepse prmendet Bukureshti n
ballin, libri sht shtypur n ateljet e shtypshkronjs
Albania t Konstancs, gj q e konfirmon edhe vet
autori,prmes falnderimeve q i drejton pronarit t ksaj
shtypshkronje (Mihal Xoxe), i cili kaher ka inkurajuar veprat
letrare, ashtu dhe mua, dyke m dhn kredit pr librin dhe
mimin e leht (f.309).
Autori me kt rast, falnderon nxehtsisht zonjat dhe
zotrinjt q patn mirsin ta ndihmojn pr shtypjen e ksaj
libre, e cila prmban 316 faqe dhe 80 fytyra, me pamje t
zgjedhura. Ndr sponsorizuesit e ksaj vepre t vlefshme,
dallohen Mark dhe Petre Qirjazi, Vllazria Boboshtare, zonjat
Ollga Gajo, Vilma Dodani, Viktoria Zografi, Dhimitr Kristo
Rmbeci, korar t tjer, si dhe nj krovar: Rexhep
Novosella, njri nga shqiptart m t pasur t asaj kohe, q pat
sponsorizuar edhe banketin pr nder t Ismail Qemalit, me
rastin e qndrimit t tij n Bukuresht, para se t niset me
delegacionin e tij pr n Vlor. Edhe ky libr i rrall, me vlera t
jashtzakonshme letrare e historike, na ra n dor fal
62

Kritika-Dorshkrim
zemrgjersiss s xhaxhit Thanas Rmbeci (85 vjear), q vjen
nga nj familje fisnike e rilindasve t ktushm, koleksionar
vlerash kombtare, mik i devotshm i atdhetarve kosovar, i
gatshm kurdoher, pr ta prkrahur, inkurajuar dhe afirmuar
Shqiprin dhe shtjen shqiptare n veri t Danubit. Libri mban
prkushtimin e autorit n adres T dashurve Dhorks dhe
Lipit Theoharit, me tr dashurin e Aleko Vanit (31 Tetor
1940).
Pr t ngritur moralin e shqiptarit, q t mos harroj cili ka
qen
Thon se bota pa libra sht bot e egrsirave. Pse e shkroi
kt libr t muar, ky shkrimtar i harruar? Prgjigjen na e jep
vet autori, q n kuadrin e parathnies: N kt libr, prve
shkrimeve t mija, po rradhis edhe disa episode historike, pr t
ngritur moralin e shqiptarit, q t mos harroj cili ka qen (7).
Me kt rast, duke dhn fragmente nga jeta dhe preokupimet e
veta prej tregtari, Aleko Vani shpreh keqardhje pr
prngutshmrin e tij pr broshurat e botuara, ngase ato kan
dal me do gabime si pasoj e mosangazhimit t disa letarve t
ktushm, nga t cilt ka krkuar ndihm pr ti korektuar n
gjuhn moderne. Nj ndihm t ktill, pr redaktimin e ksaj
vepre, autori e ka krkuar edhe nga Asdreni, t cilit nuk ia
prmend emrin, por t cilin e konsideron si nj mik q tr
jetn sht mar me vjersha dhe letrsi.
Deshi t huazoj prej tij nj fjalor shqip apo ndonj
dispens me leksione ortografike, por as ksaj rradhe nuk pati
fat ngase miku i tij u mvrenjt si hija e tnds s dyqanit t
Kols s haneve, dyke lshuar posht vetullat e trasha dhe t
dendura si mustaqe, sa mezi i dukeshin bebet e syvet dhe plot
inat m prgjigjet: m an kokn dhe m bezdis kaq? Ske
prve t litsh dhe ti si mua, biblioteka me qindra vollume
dhe pastaj t shkruash. Aleko Vani nuk dshprohet nga
mosprfillja e Asdrenit, ngase e dinte se xhelozia ndrmjet
shkrimtarve dhe shkenctarve sht i nj intenziteti t lart.
63

Kritika-Dorshkrim
Dshprimi i tij me kt rast, drejtohet n adres t babait, i cili e
hoqi nga gjimnazi grek i Kors, qysh n moshn 15 vjeare,
pr ta drguar n Vllahi, ngase kish dgjuar se ktu mblidhen
napolonat me lopat, dhe at, me nj mjeshtri prej tregtari, q
ishte kundr dshirs s tij, dyke punuar nga 18 or n dit.
Megjithat, nuk e humbi kurajon. Sa her q i binte n dor
ndonj libr apo ndonj nga gazetat shqipe, fshihej nga familja
pr ti lexuar, madje edhe pr t krijuar dika. Nj dit e pat
zn i jati duke shkruar dhe e qortoi: Dit e shkurtr (sht).
Shko dyqan se nuku t japin buk shkrimet!.
Nipi i Ambasadorit Gjerman i admiron shqiptart
Veprn Pran Kllanikut, autori e shkruan prgjat nj
dimri t ashpr, kur si pasoj e nj smurjeje, mjeku ia kish
ndaluar t dal nga shtpia. Dbora si nj shtrat i bardh dhe i
klqyer prej cikns s madhe, mbulonte gjithsin. Veriu frynte
e vrtitte me kaqe marzi sa edhe i shndosh t ishe, nuk
kuzonje t dilnje jasht nga t ftohtit(8). Duke br fjal pr
ndjenjat kombtare, autori potencon faktin se pas braktisjes s
gjimnazit grek t Kors, t cilin e mbante me shpenzimet e veta
nj shqiptar i pasur (Jovan Banka), vjen n Bukuresht n vitin
1893. E pranon faktin se si shum shqiptar tjer, vjen i
mashtruar nga propagandat greke, madje blen edhe libra greke,
npr antikariatet e Bukureshtit. Megjithate, ktij korari t ri i
buzqesh fati t njihet jo vetm me shqiptar t kulluar t
ktushm, por edhe me gjerman e hebrenj, t cilt kishin nj
adhurim fantastik ndaj kombit shqiptar. Njri ndr ta ishte edhe
inzhenieri Franc Winkler, fqiu i tij q kish projektuar
hekurudhat rumune n kohn e Mbretit Karol I. Ai i rfen se si
derisa studjonte n Berlin, babai i tij e drgoi t kaloj pushimet
te xhaxhai i tij, q ishte asokohe ambasador i Perandoris
Gjermane n Stamboll.
Gjermant interesoheshin pr s afrmi pr shtetet
ballkanike, duke organizuar madje edhe komisione diplomatike
pr t studjuar popujt e ktyre vendeve. Kur kishte arritur n
64

Kritika-Dorshkrim
Shqipri, sbashku me xhaxhain e vet, q ish kryetar i
komisionit, ktu kish par nj ndryshim t veant, si prnga
bukurit natyrore ashtu edhe prnga banort e saj, q i kishin
ln nj prshtypje tepr interesante. Ktu pam njerz pa
djallzi, kavaler, kryelart, t gjat, t bukur dhe trima si disa
vigan. Kudo q vam, na pritn me knaqsi si asgjkundi.
Pasi i rfen pr prshtypjet e paharrueshme nga Shqipria, Franc
Winkleri ia bn m dije Aleko Vanit se po at koh qen takuar
edhe me Princ Rudolfin, t birin e Perandorit Franc Jozef,
trashgimtar i fronit t Austro-Hungaris. Ekselenca kish dy
jav me suitn e tij q gjesdiste npr pyjet shekullore t
Shqipris pr gjah, dhe ish kaq i knaqur sa kur e pyeti
xhaxhain tim se prshtypje i bri Shqipria, Rudolfi iu
prgjigj: I lutem Zotit t m fal dit t gjata q ti tregoj bots
s qytetruar, cila sht Shqipria dhe cilt jan bijt e saj
(f.12). Admirimi i hatashm q kishte gjermani Winkler pr
shqiptart dhe Shqiprin, ndikon q Aleko Vanit ti arratiset
nga mendja propaganda greke, e cila ia kishte vrar ndjenjat
kombtare, duke u mburrur me historin e t huajve.
Kushtrim admirimi ndaj kombit shqiptar
Rumania n kohn e mbretris, ishte vend i lir dhe tejet
mikprits pr shqiptart. Shqiptart ktu patn nj mikpritje
vllazrore, si as n ndonj shtet tjetr, prandaj, vazhdon autori
n gjirin e ksaj kollonie kish filluar t punohet me energji pr
t ringjallur ndjenjat kombtare, ashtu q shqiptart q vinin
nga Shqipria, me gjiht grekomanin e tyre, ndryshonin
menjher mndjen, se ish dhe afr mntsh: si munt t duash t
huajn m tepr se vehten tnde?. Jemi n prag t shek. XX.
Aleko Vani nuk e harron kurr entuziazmin q e kaploi kur
filloi pr her t par t lexoj, t shkruaj dhe t bj tregti n
gjuhn shqipe. Dhe kush ia mundson kt? Rumania dhe nj
gjerman i ktushm: Franc Winkler. Enthusiasmi q ndjenja
n shpirt, m shtohej dita-dits dhe prisnja rastin q kt
enthusiasm ta faq, pa t mbanj llogari n e dinja mir gjuhn
65

Kritika-Dorshkrim
shqipe. Ai se harron as letrn e par q e pat lexuar n gjuhn
amtare (Shum i dashur Vasil! T lutem ashtu shndet t kesh/
Bji nj t mir ktij mustaqe-presh,/ Bli nj ok qumsht edhe
bj prshesh/ N do q ta njohsh, me gisht ta dftesh!), as
vjershn e par q e pat komponuar: T dashur
bashkatdhetar, q ishte nj kushtrim admirimi ndaj
Shqipris, ndaj bashkimit kombtar, q bota ta dij T kujt
bij jemi!. Autori i fton shqiptart pr nj bashkim t atill, q
do ta rilindte Shqiprin, duke e shptuar at prmes puns dhe
dashuris: T punojm sa t mundim/ Pr t shtrenjtin atdhe/
Q t mbeten emrat tona/ T pavdekura mbi dhe.
Nuk e harron as datn e 10 Majit, kur shteti rumun
kremtonte Ditn e Pavarsis, kur pati rastin, n baz t nj ftese
q ia kishte dhn nj kolonel, myshteri dyqani, t ngjitet n
tribun, prej nga kish par ceremonin dhe paradn madhshtore
t ushtris q parakalonte prpara Mbretit Karol I-r, sbashku
me trashgimtarin e Fronit, Ferdinandin dhe tr Familjen
Dinastike, e rrethuar prej klerit t lart, gjeneralve, ministrave,
deputetve, senatorve, ambasadorve, atashatve ushtarak dhe
popullit. Pash me vrrejtje gjer sa mori fund parada, duke
admiruar ushtrin e cila meriton lavdit m t larta, se ky
popull aq i zoti mundi t qndroj pas kaqe invazione(sh)
barbare, t ruaj fen, gjuhn dhe atdhetarismn t pa tundur me
shum sakrifica, duke prparuar si asnj shtet tjatr n
Ballkan(f..16). Megjithat, pas gjith asaj q pa pr her t par
n Rumani, prshtypje m t madhe i pat br bataljoni i prbr
prej nxnsve 15-16 vjear, duke kaluar me muzik, flamur
dhe komandantin e tyre, t cilt defiluan prpara Mbretit dhe
popullit. Entuziasmi ishte i paprshkruar. Nga t gjitha ant
dgjoheshin brohoritjet: Uraaaa! Uraaaa!
Po t mos ndryshonin fen, shqiptart do t ishin nj
mbretri e fuqishme, e madhe dhe e prparuar

66

Kritika-Dorshkrim
At dit, si asnj her n jetn e tij, Aleko Vani pat ndjer
helmin m t madh t shpirtit. N vend q t knaqet duke par
pr s pari her nj festim kaq madhshtor, prkundrazi, ai
kthehet fort i trishtuar n dyqan, duke pyetur vetveten: Vall,
pse neve, t cilt si na thon bota, di kemi qen, fati na ka
dnuar kaq reptsisht, m tepr se do tjatr popull, q pa liri, pa
mbret, pa ushtri, pa kultur? Vall, sht ky mallkim q na
mundon? Ndofta, si kam litur m pastaj, se po t ishin
shqiptart t bashkuar, t kuptoheshin midis tyre, t mos
prndaheshin dhe t mos ndryshonin fen, do t ishim nj
mbretri e fuqishme, e madhe dhe e prparuar, po kjo i la prapa
dhe sot asnj popull n Evrop nuku sht n nj gjndje kaq t
vshtir si shqiptari (17). Idet e autorit jan personale, por
ato prputhen edhe me idet fisnike t inteligjencis shqiptare n
Kosov, Shqipri, Maqedoni dhe diaspor. Edhe do malsor t
thjesht t Sharrit, q t gjith nga Shipkovica, e thon haptas se
ne kemi qen llatin prnga feja. Njri prej tyre, madje,
krkon ringritjen simbolike t Kishs Katolike q funksiononte
n kt katund n kohn e Konstantin Kristoforidhit.
Sulltani kishte urdhruar q katolikt ose t turqizoheshin
ose t transferoheshin, q do t thot se ishte paralajmruar nj
dbim dhe gjenocid i papar i shqiptarve nga trojet e tyre, kurse
m 25 prill 1702, thot se presioni ndaj katolikve sht shtuar,
kshtu q pikrisht at dit, kan kaluar n fen islame 1000
katolik (Engjll Sedaj, Papa Shqiptar Klemneti XI Albani,
Prishtin, 1998, f.52). Po kt ide, e shpreh edhe nj princesh
shqiptare, t ciln e citon vet Aleko Vani: Si kundr dhe
Dora dIstria, Elena Gjika, nj nga m t famshmet shkrimtare t
Evrops n shekullin e XIX-t, e cila mbureshe se n rrembat e
saja rrjeth gjak shqiptari, tha m vjen shum keq, se ky popull
kaq i vlefshm, sht n rezik t humbas, nga shkaku se ndroj
fen (f.17). Idet, edhe t njrs, edhe t pals tjetr, jan t
koklavitura. Kujt ti besojm m par? Shkrimtarit vllah
Dimitrie Bolinteanu, q i hymnizon shqiptart q e prqafuan
fen e pushtuesi si pasoj e s cils nuk u asimiluan, apo
autorve t siprprmendur? Sidoqoft, ideja e kahershme e Ali
67

Kritika-Dorshkrim
Podrimjes pr ngritjen e Katedrales s Kombit n zemr t
Dardanis justifikon mendimet e Aleko Vanit, duke i flakur
komplekset fetare prmes porosis q krijon admirim dhe unitet:
Zgjidhjen e shtjes kombtare, nuk duhet krkuar n
prkatsin fetare, por n forcn e organizimin ton t
brendshm si vler e si komb.
Nuk mund ta prshkruaj gzimin q ndjeva,
kur Shqipria fitoi pavarsin
Autori n vijim prshkruan gzimin q ndjeu n shpirtine
tij kur Shqipria fitoi Independencn, m 1912. M tej thekson
se n vitin 1918, fill pas mbarimit t Lufts Ballkanike, kapiteni
dr. Richard Kuehnel, kryetar i Sesionit Shqiptar n Shrbimin
Oriental t Ministris austro-hungareze t Lufts, duke br fjal
pr prodhimet e lndve t para, prkatsisht pr begatit e
paeksploatuara shqiptare, e konsideron Shqiprin si
Kalifornia e Ballkanit. Autori i arsyeton konsideratat e
Kuehnelit me nj varg argumentesh, q kan t bjn me
begatit mbitoksore dhe nntoksore, duke numruar vajgurin,
bakrin, arsenikun, hekurin, kromin, platinin, bizmutin, glqeren,
imenton, plumbin, elikun, arin, kripn, peshqit, ujrat
minerale..Duke br fjal pr riviern shqiptare, Aleko Vani
thekson se n fushn e Durrsit ka predikuar edhe Apostull
Pavli. Ktu i plqente t jetonj Ciceroni, i cili e quante
Admirabilis Urbis.
N baz t krkimeve q kan br asokohe (1917), disa
gjeolog t famshm n nntokn e Shqipris, kapiteni dr.
Kuehneli ka konstatuar se Shqipria premton t jet prodhuesi
m i madh i vajgurit n Evrop. Sipas autorit, rreh Beratit,
Kuovs, Puks, e krahinat pran Durrsit, Shkodrs, Selenics,
Kors, etj. jan vnde vajguri nga t cilat aproksimativisht
munt t them se dalin afr 20 milion tone vajguri n vit. Dhe
sot, sipas komentimeve q bnte gazeta e Tirans Fashizmi,
n muajin Qershor 1939, vetm n Kuov, prej 500 puseve q
ka, nxjerr 12 milion tone n vit, nga t cilat 80% sht bencin
68

Kritika-Dorshkrim
nga ajo m e mira. A shkon pra se sa e begatshme sht toka
jon? Dhe me gjith kt, populli nuk ngopet me buk (22).
Pyetje dhe prgjigje e dhembshme kjo, jo vetm pr sivllezrit
tan n Kosov, me pasurit nntoksore t s cils u ngrit
Beogradi, por edhe me vajgurin e Shqipris, i eksploatuar nga
shoqri t ndryshme franceze, italiane e anglo-persane, disa prej
tyre duke nxjer nga shtatmij ton vajguri n vit. Malet tona
flori kan, neve lypim an e mban. Me gjith kto thesare q
ka nj atdhe q sipas llogarive t ekonomollogve, mund t
ushqej pesmilion njerz, populli shqiptar vuan m tepr se
do popull tjetr, (aq) sa sht i shtrnguar t braktis familjen
dhe t marr arratin n botn e gjer, pr ti siguruar bukn e
gojs familjes s tij fatzeze (24). Shptimin nga nj gjendje kaq
t tmershme, porsi Visar Dodani, Foqion Miao, korar,
krovar e tetovar tjer t Bukureshtit, autori e pret jo vetm
prej puns dhe shqiptarve t ndershm e me ndjenja njerzore
dhe patriotike, por edhe prej Italis dhe Nalt Madhnis Tij,
Mbretit Perandor Viktor Emanuel t III-t dhe Dues. Ka gjasa
q mu pr kt simpati, jo vetm ai, por edhe Dodani, Miao e
Bubani, t mbeten n margjinat e harress, duke qen madje t
injoruar, edhe nga cenzura e Fjalorit Enciklopedik Shqiptar
(Tiran, 1985).
Asdrenin e ftoi n pallat, Mbretresha e I-r e Rumanis
I prekur nga vlerat fizike dhe shpirtrore t atdheut, autori
konstaton se fushat e luadhet e pamatura ku lodron shqiptari i
vogl, bukurit natyrore dhe pasurit e Shqipris, e mahnisin
dokend. Prirjet e tij pr ta prshkruar ambientin shqiptar,
kaplojn prmasat e vlerave letrare: N kt brez t Ballkanit,
ndodhet kjo Shqipri, begatija e s cils po udit t tjert. N
kt vnt gjejm at arom lulesh, q na bn t harrojm pr nj
cop her, hallet e dertet e ksaj bote. Brigjet, kodrat e fushat
kundrmojn t shoqruara me kngt e bukura t bilbilave.
Shushurima e pronjvet dhe ushtima e mbl dhe prekse e
lumenjve, formojn lidhjen e pambaruar me ndjenjat tona t
69

Kritika-Dorshkrim
brndshme. Prshkrimet e ktilla i dinamizojn edhe nj varg
panoramash e fotografish, n t cilat defilojn Kostumet e
djalris toske, Sonde vajguri n Shqipri, Kostume nga
Tirana, Grat e Dardhs, Peisazh me katarakt, Kostume
nga Dibra, Heroin malsore, Kshtjella e Sknderbeut n
Kruj, Lufttart malsor shqiptar, t cilat i konsideron si
Shqiponjat e Shqipris, Naim Frashri, Dora dIstria,
Asdreni, etj.
Asdrenin e ftoi n Pallat, Mbretresha e I-r e Rumanis,
Elisabeta. Duke br fjal pr Asdrenin n kuadrin e ksaj
vepre, Aleko Vani mon vjershat e tij plot zjarr, me t cilat
prvlonte grekrit dhe grekomant, si dhe t tjert armiq t
Shqipris. Kur ardhi Vidhi, i pari mbret n Shqipri,
Asdreni i prktheu n gjuhn shqip, jetn e Vidhit dhe shkrojti
nj marsh mbretnor. Pr kto vepra u thirr prej profesorit
Tigara Samurkash, drejtor i asaj kohe n Fondacionin
(Mbretror) Karol i I-r, q ti paguajn mundimin. Po Asdreni
me modestin e tij nuk pranoi t mar asnj pages, se kt e
bri pr detyrn e ndjenjave t tij atdhetare. Ather e
utrdhruan t vej n Pallatin Pelesh, n Sinaj, ku desh ta
njoh dhe ta falnderoj Madhrija e Saj, Mbretresha e I-r e
Rumanis, po Asdreni i turpshm dyke mos patur kuximin dhe
kurajon e Naos, nuku vajti. Athere Mbretrresha i drgoj nj
fotografi me nnshkrimin e saj si kujtim (93). Duke aluduar
n proverbin vdis pa t t dua, autori shpreh keqardhje dhe
mllef ndaj qeveris shqiptare, q e pushoi Asdrenin nga puna
q kish si sekretar i konzullats shqiptare, gabim t cilin m
von u mundua ta rektifikoj prmes dekorimit t bylbilit t
Drenovs, me urdhrin Oficer i Sknderbeut.
Kryeveterani Nikolla Nao, burr i madh i kombit Shqiptar
Pasi bn fjal pr Gjergj Kastriotin, Ali Pashn, Anastas
Kulluriotin, Dora dIstrian, Naim Frashrin, Fan Nolin,

70

Kritika-Dorshkrim
Boboshticn, Pogradecin, Qiriazt, Besa-Besn etj., Aleko
Vani ndalet te figura madhshtore e Nikolla Naos, t cilin e
konsideron si burr i math i kombit shqiptar, kryeveteran
q arriti t bhet tregtar pambuku n Mansur t Misirit, ku bri
nj pasuri mjaft t mir, por, pr shkak t nderit, u shtrngua t
braktis tr pasurin q kish dhe ardhi ktu n Bukuresht, ku e
dinte se sht qndra e lvizjes pr rilindjen shqiptare dhe si
nj lufttar i zjarrt i idealit kombtar, u pranua me krah hapur
n gjirin e ksaj kollonie, ku bashkpunoi duke konsakruar tr
fuqit e tija me nj aktivitet dhe devotament t pa treguar gjer n
orn e vdekjes (68). Naua me vullnetin e tij t elnikt, arriti
t bhet faktori kryesor, duke prhapur ndjenjat kombtare te
krejt shqiptart e Rumanis, kudo q gjendeshin e t cilt, n
shenj mirnjohjeje, e zgjodhn m 1884, kryetar i Shoqris
Drita, pr t hapur tet vjet m von shkolln e parr shqipe t
Bukureshtit, me profesor t famshm universitar, ndr t cilt
edhe dijetarin B.P.Hashdeu (me prejardhje hebreje), filoshqiptar
i zjarrt q la nj varg shkrimesh jashtzakonisht t vlefshme pr
gjuhn shqipe, pr prejardhjen, lashtsin dhe trimrin e
shqiptarve, si dhe pr lidhjet e lashta linguistike mes gjuhs
shqipe dhe asaj rumune.
Naua sipas Aleko Vanit, drgoi prmbi 100 student n
shkollat e ndryshme q ti pregadit pr t ndtritur popullin
shqiptar. Blevi nj shtypshkronj me 20.000 franga ari q (i)
mblodhi kur themeloi shoqrin Drita, dyke shtypur me
mij()ra libra, t cilat i (sh)prndau n tr ant e Shqipris dhe
ktu. Themeloi t parn shoqri shqiptaro-rumune dyke
trhequr miqsin e shum politikanve t dgjuar t Rumanis,
t cilt e admironin dhe e prkrahnin n do rast, pr t
plotsuar qllimin e shenjt t shtjes shqiptare, dyke br
propagand me gazetat dhe broshurat q nxirrte, dyke patur si
bashkpuntor njerz t zotr t pends. () do dit, i pa
lodhur, vizitonte dyqan m dyqan bashkatdhetart, t cilt me
fjalt e tij plot bindje i inkurajonte t mos humbasin shpresn, se
si nesr do ta shkojn Shqiprin t lir dhe t lulzuar, q t
harrijm dhe neve n rradhn e popujve t qytetruar. bn
71

Kritika-Dorshkrim
tjert me pushk, Naua bri me fjal, pa interes material, sa
shpesh her, pr turpin e kollonis, i mungoni edhe ato m t
nevojshmet. Me gjith kto, asnjher nuku e humbi kurajon,
po vazhdoj luftn prpara. N do manifestim nuku liheshe pa
dal me flamurin n dor, dyke prezentuar Kollonin
Shqiptare, t ciln ay m tepr se do tjetr e bri t njohur n
botn e huaj dhe asnjher se humbi shpresn pr shptimin e
Shqipris, me t ciln n goj gjer n buzn e varrit kur dha
shpirtin n moshn 72 (vjeare), m 4 Prill 1913, vdiq i zhuritur
se nuk pat fatin t shkoj Shqiprin t lir dhe
independente(68-69).
Shqiptar t shenjt jan ata q
kombtare

inkurajojn veprat

Ka edhe shum faqe dhe subjekte tjera interesante, t ksaj

vepre t shklqyer q meritojn t citohen e prezentohen.
Dallohen ndr to poezit si dhe artikujt lidhur me adhurimin e
Napoleonit ndaj ushtarve shqiptar, q parakalonin para tij si
ca mbretr t maleve. Vijn pastaj rfimet lidhur me
Themistokli Grmenjin, Loni Logorin, Kolegjin pr Vajza,
Parashqevi Qirjazin, Bajram Bozaxhiun, islamizimin e labrve
etj. Qllimi i autorit, pr tia ngritur lexuesit shqiptar moralin
dhe krenarin e prkatsis kombtare, sht nj qllim
fisnik.Nuk ka gj m t shtrenjt, m t shenjt, m t dashur,
dhe m t ndershm se Atdheu, i cili sht vndi ku kemi lindur
dhe gjuha e mms(86). Autori falnderon tregtart e
ndrgjegjshm q din ta pastrojn pasurin, njri ndr ta duke
qen Naum Sotiri nga Poradeci nj nga m t vlefshmit patriot
veteran dhe pioner t idealit kombtar, i cili sht i vetmi pa
pretensione, q ka ndihmuar dhe ndihmon nga her t vobegtit
dhe inkurajon veprat kombtare, letrare dhe kulturore, me nj
kalorsi kryenaltsie t rrall (307). E prkujton poashtu edhe
Marko Qirjazin, veteran dhe patriot i vrtet, i pajisur me
karakter, kryelart, bujar, inteligjent dhe zemrbardh, q
prher me qesen hapur ndihmon t varfrit, pagzon dhe
72

Kritika-Dorshkrim
kurorzon fqinjt e tij pa kursim, dhe me knaqsi shpirtrore t
veant, inkurajon dhe prkrah literaturn kombtare, duke
patur nj program t shenjt: q sa rron, ta bj t mirn me
duart e tij. I ktill ishte edhe vet autori, Aleko Vani, tregtar
dhe patriot, njri nga shkrimtart m t shquar shqiptar t
Bukureshtit.

KUR SHQIPRIA PRKUFIZOHEJ ME RUMANIN

(Prkitazi me librin e prof. Ion Aurel Candrea-s Gjuha Shqipe
n raportet e saja me Gjuhn Rumune, kurs universitar,
Bukuresht, 1930-1931)
Faktet historike dshmojn se sllavt i karakterizon
ksenofobia, hebrenjt menuria, altruizmi dhe atdhetarizmi,
shqiptart trimria dhe besnikria, ndrsa rumunt toleranca
dhe ksilofonia (respekti ndaj t huajve). Si mund t shpjegohet
kjo? Kjo mund t shpjegohet fare leht me faktin se lidhjet
ndrmjet shqipes dhe rumanishtes jan fantastike, se lidhjet
farefisnore ndrmjet rumunve dhe shqiptarve jan
fenomenale, se atdhetarizmi i hebrenjve me prejardhje
gjermane, angleze, amerikane, kaplon prmasa hyjnore. Jan
rumunt me prejardhje hebreje ata q dhan kontribut pr
hapjen dhe funksionimin e shoqrive dhe gazetave t para
shqipe, dhe jan hebrenjt ata q prmes njerzve t tyre
dhan kontribut konkret pr robrimin e Kosovs nga kthetrat
e nj regjimi barbar, edhepse prve terrorizmit serb Kosova e
pat prjetuar pesqind vjet me rradh edhe persekutimin
osman. Ishte Syri Magjik dhe njerzit e zgjedhur t Zotit ata
q dhan kontribut pr shpartallimin e Perandoris Osmane,
Austro/hungareze, Sovjetike dhe Jugosllave. Dhe ishte
filohebre prnga prejardhja edhe linguisti dhe filologu i shquar
rumun, Ion Aurel Candrea.
U lind n Bukuresht kur u lind Asdreni n Drenov
(1872), dhe vdiq n Paris, tre vjet pas vdekjes s Bilbilit t
73

Kritika-Dorshkrim
Drenovs (1950). N Universitetin e Bukureshtit dhe at t
Sorbons ka studjuar letrsin, filologjin dhe romanistikn.
Tezn e doktorats lidhur me elementet latine n gjuhn
rumune e mbrojti n Paris (1902), ku ka patur fatin t ndjek
ligjratat e Mayerit, Picotit, Gillieronit. N Bukuresht ka patur
pr profesor babain e filologjis rumune (B.P.Hashdeu). Boton
nj numr t madh veprash linguistike, ushtron profesionin e
profesorit universitar dhe drejton nj ser katedrash. Fjalori i
linguistve dhe filologve rumun (Bukuresht, 1978), e
konsideron si njrin ndr personalitetet m t shquara t
linguistiks dhe filologjis rumune. Ajo q paraqet interes pr
titullin e parashtruar ka t bj me faktin se I. A. Candrea,
prgjat vitit universitar 1930-31, para studentve t
Universitetit t Bukureshtit mban kurse t gjuhs shqipe n
raport me gjuhn rumune, duke i prfshir ato n nj dispens
universitare q e pa dritn e botimit me prkrahjen e Fakultetit
t Letrsis dhe Filozofis.
Libri ka gjithsejt 239 faqe dhe gjendet n Bibliotekn e
Akademis Rumune. Vepra sht e strukturuar n 4 kapituj:
Gjuha e Shqiptarve (Limba Albanesilor), Fonetizmi,
Hulumtime lidhur me gjuhn shqipe n raport me gjuht
ballkanike, Morfologjia. N baz t prmbjatjes, libri i Ion
Aurel Candrea-s bn fjal pr gjuhn, dialektet e gjuhs shqipe
dhe gjuhn letrare, historin e shqiptarve, pr rndsin e
gjuhs shqipe pr filologjin rumune, pr alfabetin e gjuhs
shqipe, pr vokalizmin dhe konsonantizmin, pr fenomenet q
i ka prjetuar shqipja dhe rumanishtja pas ndarjes s ktyre dy
popujve nga elementi serb. Autori bn fjal edhe pr
albanologt gjerman, slloven, rumun, pr morfologjin e
gjuhs shqipe, duke prmbyllur dispensn e tij, me rndsin e
jashtzakonshme q ia prkushton ilirishtes s lasht dhe
lidhjeve linguistike rumuno/shqitare: Me kt e mbaruam
kursin e ktij viti (1930/31), duke pasuar q, n njrin nga
vitet e ardhshm, t vazhdojm me ngjashmrit leksikale,
huazimet reciproke dhe identitetet semantike ndrmjet
rumanishtes dhe gjuhs shqipe.
74

Kritika-Dorshkrim

T jesh shqiptar don t thott t jesh i menur

Pa patur ndonj prvoj profesionale n fush t
linguitsiks, mendimet tona ndrlidhen me zhvillimin dhe
zbrthimin e subjektit t ksaj vepre t nj rndsie specifike q
meriton ta shoh dritn e botimit edhe n gjuhn shqipe. Porsi
Hashdeu, autori thekson faktin se nuk mund t bhet filologji
rumune pa njohjen e thell t fazave npr t cilat ka kaluar
gjuha shqipe(f. 4). Gjuha shqipe sipas tij, pjesrisht sht nj
gjuh romake, dhe pr kt jep fondin e fjalve q e ka
trashguar shqipja nga latinishtja. Pasi deshifron origjinn e
fjalve Shqiptar dhe Shqipri, autori prmend faktin se t jesh
shqiptar don t thot t jesh i menur , duke e ndrlidhur si
albanologt e tjer, sintagmn shqipe me shqiponjn, ndrsa
shqiponjn me trimrin. Sa jan t menur dhe trima shqiptart
q ende nuk ia kan krisur lufts pr shpartallimin e varfris
dhe flakjen e fanatizmit ndr shqiptar! Autori bn fjal pr
shqiptart e trojeve shqiptare dhe t vendeve fqinje. Sipas
burimeve oficiale t autoriteteve greke, numri i Shqiptarve t
Greqis, ngjitet n vitin 1907, ne shifrn prej 224 mij. Nuk kam
burime t freskta por jam i sigurt se numri i tyre duhet t jet
shum m i madh, duke patur parasysh faktin se shum prej tyre
e deklaronin nacionalitetin grek, pr t mos prjetuar pasojat e
faktit se ishin t nj kombi tjetr (f. 9).
Ion Aurel Candrea n librin e tij, pos analizave linguistike
t fenomeneve q i afrojn shqiptart me rumunt, prek edhe
segmentin konfesional t kombit shqiptar. Para se t theksoj
faktin se pjesa drmuese e orotodoksve u ishte besnike ideve
pan/helene q vinin nga Konstantinopoja (sidomos Fanari),
ndrsa katolikt nga politika e drejtuar nga Vjena dhe Roma,
shumica e gegve dhe toskve e prqafuan islamizmin pr t
shptuar nga persekutimet e autoriteteve, pr t patur t njjta
t drejta q i kishin edhe myslimant e tjer, Shqiptart
musliman, sipas tij, kishin nj supremaci morale dhe politike
75

Kritika-Dorshkrim
ndaj Shqiptarve t krishter, gzohenin nj turm privilegjesh,
dhe prbnin bujarin e vendit. (...) Ndarjet fetare do t jen pr
nj koh t gjat, nj penges kryesore pr prparimin
ekonomik dhe kombta, t kombit shqiptar(f.10-12). Disa thon
se kur vjen fjala pr fet, prarjen ndr shqiptar e krijojn
fantomat e ksenofobis konfesionale. E themi duke patur
parasysh faktin se me t arritur n Rumani, nj karikatur
komuniste (Kopi Kyyku) tentoi tua bj mndjen dhall
rumunve q t mos ken pun me autorin e ktij shkrimi ngase
qenka mysliman, edhepse prve nj krovari dhe do
shqiptarve t Sllatins, pjesa drmuese e shqiptarve t ktij
vendi kemi prejardhje t przjer, dikush prmes prindrve,
dikush prmes gruas, dikush prmes dashnores. Mos kan vall
frik nga dashuria ata q e kultivojn prarjen fetare ndr
shqiptar?
Pse i konsiderojm kunguj ata q i prqeshin myslimant
apo t krishtert? Ngase ende si kan prvetsuar fjalt e Vaso
Pash Shkodranit: Mos shikoni kisha e xhamija, ngase feja e
Shqyptarit sht Shqiptaria, apo t Aleko Vanit: Mjafton n
vend t Ungjillit dhe t Kuranit vetm historia e Gjergj
Kastriotit dhe vjershat e Naimit Frashrit, t cilat nuk duhet t
mungojn n asnj familje shqiptare, dhe npr tr shkollat,
hoxhallart dhe priftrinjt. Duan apo sduan ata q i ka prekur
ksenofobia konfesionale kundr shqiptarve t Kosovs, nj dit
do t pajtohen me t vrtetn se jemi farefis, edhe prnga
prejardhja e mbiemrave. Pse? Ngase t njjtat mbiemra i kan
edhe shqiptart e Kosovs, edhe rumunt e Moldovs. Ja disa
shembuj: Bukurie, Buza, Cara, Daja, Dika, Daka, Doda, Deda,
Deliu, Leka, Luka, Kodra, Kraja, Kuka, Raci, Caca, Bashota,
Rushani etj. Shqiptart dhe rumunt kan nj histori t
prbashkt. Ajo bazohet n nj fqinjsi antike, trako-ilire.
Erdhn sllavt dhe e shkputn kt fqinjsi t lasht. Kur vjen
fjala te fqinjsia t ciln e shkputn elementet sllave q
deprtuan mes tyre para nja njmij vitesh, autori rumun me
origjin hebraike konstaton se elementet e prbashkta
ndrmjet ktyre dy gjuhve nuk mund t shpjegohen vese
76

Kritika-Dorshkrim
prmes nj bashkjetese t ktyre dy popujve n nj regjion t
vetm, domethn n nj vazhdimsi teritoriale. Dhe duhet t ju
them se po qe se sot kemi nj gjuh rumune dhe nj gjuh
shqipe, kjo i prket nj ngjarjeje t thjesht: erdhn Sllavt dhe
e shkputn n dy kt mas t madhe t romanitetit ballkanik,
duke i ndar njherit edhe kta dy popuj q jetonin me shekuj s
bashku.
Pas ndarjes s tyre nga ana e Sllavve, vazhdon autori,
fillon t formohet shqipja si gjuh e vetme mnjan, dhe
rumanishtja n ann tjetr. Po qe se nuk do t vinin Sllavt n
kto an dhe nuk do ti ndanin kta dy popuj, q onin nj jet t
prbashkt, duke patur t njjtat tradita, ather, duke vazhduar
t jetojn n nj vend, gjuha e tyre, me ndryshime t vogla, do t
zhvillohej bashkarisht dhe nga kta dy popuj, ai q do t ishte
m i fuqishm do ta glltiste at q ishte m pak i fuqishm.
Domethn, duke patur parasysh kt jet t prbashkt, deri n
ardhjen e Sllavve, t bashkjetess s tyre n nj periudh t
lasht, mund t kuptojm ngjashmrit e befasishme, t
paralelizmit, nganjher, ndrmjet fanetizmit, morfologjis dhe
fjalorit t ktyre dy gjuhve (fq. 69-71). Si e shpjegon abej,
kt fenomen, t fqinjsiss dhe lashtsis parasllave, rumunoshqiptare? N kuadrin e vllimit IV t librit Studime
Gjuhsore (Prishtin, 1987), pasi shpreh keqardhje pr faktin
se kronikat zakonisht bjn fjal m shum pr popujt
sundimtar sesa pr t sunduarit, m shpesh pr pushtuesit dhe
ardhsit e rinj sesa pr popullsin anase t nj vendi, abej
konsideron se degt e skajit m verilindor t etnosit shqiptar
(....), n mesjetn e hershme, pas gjase n nj koh ende para
dyndjes sllave, kan qen n fqinjsi t pandrprer, fqinjsi
kontakti, me degt e skajit m jugperndimor t etnosit rumun,
dhe kjo fqinjsi u ushqye m tej edhe me ann e transhumancs
t barinjve shtegtar (f. 244).
Kto dy gjuh, sipas abejt, gjat nj periudhe prej disa
shekujsh t historis s tyre, kan ecur krah pr krah n
Gadishull t Ballkanit (Studime Gjuhsore, vll. III, f.78).
Porsi Candrea, abej konstaton se afria ndrmjet shqipes dhe
77

Kritika-Dorshkrim
rumanishtes sht aq e madhe, sa gjuhtari ka shprehur
prshtypjen q ka prpara tij nj t vetme lnd gjuhsore, q
paraqitet me dy forma t ndryshme. Ndaj nuk duhet t na udit
fakti se disa rumune q martohen me shqiptar e prvetsojn
gjuhn shqipe brenda nj nate. Kur vjen fjala pr ngjashmri
mentalitetesh, fizionomish, dhe fjal t nj lashtsie bimilenare,
shqiptart dhe rumunt nuk kan nevoj pr prkthyes. Jo m
kot, at q e thon shqiptart: buz t bukura, bukuri e madhe,
katunde t nalta, kmisha me mng t shkurta, nuk kam frik
nga lufta, e thon njsoj edhe rumunt: buze bukuroase, bukurie
mare, ktune nalte, kmasha ku mnee skurte, nu am frik de
lupta.
ka don t thot kjo! Kjo don t thot se pas luftrave pr
flakjen e fanatizmit dhe kolonializmit, shqiptart dhe rumunt
duhet ti reken nj lufte t re pr pensionimin e kuadrove me
shkollat sovjetike t diplomacis dhe zvendsimin e tyre me
kuadro t reja q do t stimulonin prmes buxhetit t ministrive
themelime lektoratesh dhe institucionesh albanologjike dhe
rumanistike, n Tiran, Prishtin dhe Bukuresht, pr hulumtimin
dhe deshifrimin e nj enigme t lasht e t bukur: lidhjet
farefisnore rumuno/shqiptare. Iden pr institucione t ktilla e
kan hedhur Nicolae Iorga dhe Ion Aurel Candrea qysh para 90
vitesh (1913), dhe Grigore Brancus-i (shq. Brnkush), para pes
vitesh (2003), tri nga filoshqiptart m t shquar t Rumanis,
por autoriteteve as q u han palla pr kopalla. Ende nuk jan n
gjendje nj pasaport shqiptare tia japin shqiptares m t dashur
q ka Bukureshti (Fatime Aliu), e ku m lek pr hapje
lektoratesh! Thon se ate q se bri Shqipria e krasitur do ta
bj Kosova e prlindur. Shpresojm se pas prfitimit t
Pavarsis, bashkveprimi mes Tirans, Prishtins dhe
Bukureshtit do t ndikoj q nj dit do t hapet nj autostrad
ndrmjet Prishtins dhe Bukureshtit! Rumania ka nevoj pr ta
njohur Pavarsin e Kosovs ndrsa Evropa ka nevoj pr unitet
edhe prmes deshifrimit t lashtsis s saj. Shqiptart dhe
rumunt kan nevoj pr mbrojtjen e interesave kombtare, edhe
prmes konkretizimit t ktyre ideve fisnike!
78

Kritika-Dorshkrim

Diaspora e atdhetarve t harruar. Dhimitr Emanoili

N GJIRIN E LVIZJES PATRIOTIKE
Dhimitr Emanoilit i buzqeshi fati t jetoj n Bukuresht,
n kohn e Mbretris rumune, kur Drita, Dituria, Shpresa,
Bashkimi e shoqrit tjera, botonin me t madhe veprat e
rilindsve tan, abetare, kalendar, revista, gazeta, apele e
memorandume, pr tua ndezur shqiptarve, at zjarr t shenjt
t atdhedashuris, q i shtynte ta konsiderojn gjuhn shqipe si
gjuh perndish.
Pasuri e shkrir pr kauzn e shenjt kombtare
T rrahur dhe t shtyr nga t gjitha ant, me sy t lodhur
nga dhembjet, vuajtjet dhe uria; t ikur natn me druajtje, duke i
braktisur vatrat e veta apo zandanet osmane, nacionalistt e par
shqiptar gjetn n Rumani nj vend-prehjeje, nj popull mik e
vlla, q ua kuptonte dhembjen. Bukureshti, kryeqyteti i bukur i
ktij vendi, sht nj emr i shenjt dhe i shtrenjt n historin e
lvizjes kombtare t Rilindjes Shqiptare, ngase aty u ndez flaka
e par e Shqiptarisms, e prmbajtur deri m sot dhe e prhapur
n t katr ipet e bots. Dhe po ky Bukuresht, sht qyteti nga i
cili plaku i ndjer, Ismail Qemali (1844/1912), me nj tuf t
entuziasmuar atdhetarsh, shkoi pr n Vlor, pr t ngritur
flamurin e liris dhe pr t proklamuar vetqeverimin e
Shqipris. Ja kshtu e fillonte artikullin-baz, Shqipri e Re
e Konstancs (nr.119), n prak t Dits s Flamurit, t vitit
1923. Artikulli mban titullin i detyrojm Rumanis?.
Bukureshti sht nj vend n t cilin edhe pas 90 vitesh, q nga
ajo dit e shenjt, gjejm gjurma t reja lidhur me shtypin dhe
shoqrit shqiptare, lidhur me hymnin, flamurin, mbledhjen
historike t kolonis, pjesmarrsit e delegacinit dhe shpalljes s
pavarsis. Historiografia shqiptare konstaton kohve t fundit
79

Kritika-Dorshkrim
se flamuri yn q u ngrit n Vlorn e Ismail Qemalit para 90
vitesh, u soll i gatshm nga Rumania, nga ana e Spiridon Ilos, i
cili, sipas Agim Rushitit, ishte grafist dhe i cili, prgjat rrugs
pr n Shqipri, ka gjas ta ket pregaditur vet.
shtjet e lufts, t heronjve, himnit, flamurit dhe
pavarsis, jan tema q prher do ti preokupojn atdhetart
tan. Ksaj rradhe po ndalemi te nj emr i harruar: Dhimitr
Emanoili, njri nga pjebrsit e delegacionit t athershm, q
sbashku me Spiridon Ilon e t tjer, qe nisur pr n Vlor. Pr
kt dhe atdhetar t tjer t flakt t shoqrive shqiptare t
mrgimit, Fjalori Enciklopedik Shqiptar i Akademis socialiste
t Shkencave (Tiran, 1985), asnj fjal se tha. Duke br fjal
pr Format e reja t ideologjive t vjetra, profesori universitar N.
N. Lengueanu, qysh para 60 vitesh ka deklaruar n
Univerzitetin Popullor t Nikolla Jorgs (Vlenii de Munte):
N kt ast, njerzimi gjendet n rrugkryqin nga i cili
shkputen katr rrug t mdha: parlamentarizmi, fashizmi,
nacional/socializmi dhe komunizmi marksist, ky i fundit, sipas
asaj q po shohim, duke evoluar drejt sllavizmit. Leksionet
sllavokomuniste t Mosks e Beogradit i kishin trembur
sivllezrit tan n Tiran q nuk kishin guxim pr t afirmuar
shqiptart e pasur, tregtart dhe patriott q shkrin shndetin
dhe pasurin pr kauzn e shenjt kombtare. Dhimitr
Emanoilit i buzqeshi fati t jetoj n Bukuresht, n kohn e
Mbretris rumune, kur Drita, Dituria, Shpresa, Bashkimi e
shoqrit tjera shqiptare, botonin me t madhe veprat e
rilindsve tan, abetare, kalendar, revista, gazeta, apele e
memorandume, pr tua ndezur shqiptarve at zjarr t shenjt t
atdhedashuris q i shtynte ta konsiderojn gjuhn shqipe si
gjuh perndish.
Sipas Niku Kotherjes nga Kora dhe Sherban Tabakut
(bukureshtar me origjin korare, mjek/stomatolog, gazetar dhe
autor i fjalorit t par shqip/rumanisht-rumanisht/shqip),
Dhimitr Emanoili ishte nj patriot i madh shqiptar, pjesmarrs i
rndsishm n pregaditjen dhe realizimin e aktit historik t 28
Nntorit 1912. Dhimitri ishte i vllai i gjyshes s gruas s tij,
80

Kritika-Dorshkrim
Adrians. Zoti Tabaku me Adriann dhe fmijt e tyre, jetojn
n nj shtpi shqiptare t shek.XIX, e ngritur n kohn e
Rilindjes. Edhe at e shqetson fakti pse autoritetet e Tirans,
madje edhe shtypi i asaj kohe, i lan n harres kta atdhetar.
Sipas gazets Minerva t Bukureshtit (5 nntor 1912), q
gjendet n repartin e Koleksioneve Speciale t Biblioteks s
Akademis Rumune, konstatojm se artikullit Autonomia e
Shqipris i paraprijn tre medaljone (t Dhimitr Emanoilit,
Dhimitr Zografit dhe Dhimitr Beratit), q t tre antar t
delegacionit t Ismail Qemalit. Jepet me kt rast nj rradhitje
kronologjike e kontributit q kan dhn patriott shqiptar pr
ruajtjen e identitetin t ktij populli trim. Kujtohet vizita e
Ismail Qemalit n Bukuresht, takimi i tij me udhheqs t
kolonis s ktushme shqiptare si dhe vendimet q jan marr
m 5 nntor: Shpallja e Pavarsis Shqiptare, thirrja e
kolonistve shqiptar nga Egjipti, Greqia, Amerika dhe
Konstantinopoja, pr t drguar delegacion n Triest, formimi i
nj qeverie t prkohshme n Shqipri. N kapitullin
Delegacioni nga Bukureshti, lexojm:
Antart e delegacionit vishen n kostume kombtare
Delegacioni zyrtar i cili do ta prezentoj n kt akt t
madh kombtar kolonin shqiptare nga Bukureshti, sht i
prbr nga katr veta: zotrinjt Dhimitr Emanoil, pronar i
lokalit Karpaci, Dhimitr Zografi, tregtar n rrugn Doamnei,
Sotir Ilo dhe Dhimitr Berati, profesor. Ky delegacion, i
shoqruar edhe nga t tjer patriot t cilt shkojn privatisht, do
t ln kryeqytetin me trenin Arad, n kt mbrmje, e Djel.
Pas disa ditve, n mes t javs, ikn edhe udhheqisit shqiptar
Meksi dhe Gurakuqi, ndrsa pas disa ditve, do t shkojn dhe
zoti Pandeli Evangjeli, kryetar i Shoqris Bashkimi. N
Triest, t gjith delegatt do t vishen n kostume kombtare
dhe do t hypin n nj anije, t Lordit austriak, e rregulluar
posarisht pr ta, e cila do ti transportoj n portin e Vlors,
kryeqytet i prkohshm i Shqipris. M 28 Nntor t vitit
81

Kritika-Dorshkrim
1912, para nj mase shqiptarsh t panumrt, u lexua vendimi
pr shpalljen e pavarsis shqiptare dhe u ngrit flamuri
kombtar, me shqiponjn e Sknderbeut. Ndrmjet
nnshkrimeve t ktij akti historik, numrohet edhe ai i patriotit
t madh, Dhimitr Emanoili.
Emrin e ktij atdhetari q e prjetoi rrugn dhe astin
historik t shpalljes s pavarsis, e prmendin nj ser
shkenctarsh shqiptar: Petraq Pepo, Rexhep Qosja, Ismet
Drmaku. Sipas ktij t fundit, Dh. Emanueli, u zgjodh n
delegacionin e Bukureshtit, qysh me rastin e mbajtjes s
mbledhjes historike, n hotelin Kontinental. Pos tij, n
delegacion u zgjodhn Panndeli Evangjeli, Dhimitri Ilo,
Dhimitr Zografi dhe Dhimitr Berati, ndrsa vullnetarisht pr
n Vlor u paraqitn: Pandeli Cale, Spiridon Ilo dhe Pandele
Emanoili. Sbashku me Asdrenin, Pandeli Evangjelin, Thanas
Kantilin, Dhimitr Beratin, Nikolla Kndzon, Vasil Doganin,
Dhimitr Ilon, Mihal Lehovn dhe Dhimitr Zografin,
Dhimitr Emanoili e prfaqson kolonin shqiptare t
Bukureshtit edhe n Kongresin Shqiptar t Triests, q u mbajt
n pranver t vitit 1913, e n t cilin morn pjes edhe nj
numr i konsideruar filoshqiptarsh me prejardhje arumune
(dr. Shunda, At Foti Ballamai, Epaminonda Ballamai).
Para se t shkoj n Triest, m 2 shkurt t vitit 1913, ai
do t jet prezent edhe n salln e madhe Transilvania T
Bukureshtit, ku shqiptart e ktushm ngritn zrin kundr
masakrave t ushtrive t Aleancs ballkanike, q ushtronin n
trojet shqiptare t Maqedonis, Kosovs, amris, Malit t Zi
e gjetiu. Disa shnime biografike mbi kt atdhetar dhe
familjen e tij, i ka prezentuar edhe poeti dhe gazetari Klito
Fundo, n kuadrin e artikullit Cilt jan vllezrit Emanoil
(Alternativa, Kor, 23 Mars 1993). Autori bn fjal pr
dhjetvjearin e fundit t shekullit XIX, pr tregtarin patriot
Visk Emanoili, q u largua familjarisht nga Mborja e Kors
n Bukuresht. N nj mjedis patriotik t ktushm, Dhimitri
ishte zgjedhur kryetar i Kolonis Shqiptare t Bukureshtit. N
shtpin e tyre mblidheshin e diskutonin patriott e shquar pr
82

Kritika-Dorshkrim
shtjen kombtare. Aty strehoheshin Ismail Qemali dhe
Themistokli Grmenji. Shtpia e tyre ishte si nj klub
patriotik. N prag t 28 Nntorit 1912, Dhimitr Emanoili,
nprmjet Triests erdhi n Vlor, duke shoqruar dhe 1.000
napolona ari, t mbledhura si ndihm. Ato ia dorzoi Luigj
Gurakuqit pr arkn shtetrore. M 28 Nntor, Dhimitri ishte
nga t part q firmosi dokumentin historik pr Shpalljen e
Pavarsis. Ndrkoh, vllai i tij m i vogl, Nui, qndronte
n Kor, bashk me Themistokli Grmenjin dhe Ferit
Frashrin, pr ruajtjen e rendit.
Shtpia e Emanuelve u b klub i patriotve shqiptar
Shtpia e Emanuelve sipas ktij autori, e ndodhur n
qendr t kryeqytetit rumun, ishte shndrruar n nj klub
atdhetarsh shqiptar. Aty ishte edhe birraria, ku mblidheshin e
diskutonin intelektual t shquar, ndr t cilt edhe Asdreni,
Viktor Eftimiu, Lasgush Poradeci. Mblidheshin ndihma dhe
shprndaheshin gazeta shqiptare. Ditn e Flamurit, m 28
Nntor t do viti, birraria e Emanoilve shrbente falas, pr do
shpirt shqiptar. Meritat e larta t Dhimitr Emanoilit, thekson
Shqiptari i Bukureshtit (nr.1/1997), nuk kan qen t njohura
n regjimin komunist, emri i tij duke u br tabu, duke mbajtur
etiketn e mikroborgjezit. Pasardhsit e tij, syrgjynosur deri
n gjeneratn e tret, sipas Sherban Tabakut, kan qen t
persekutuar pa motive dhe pa turp, t detyruar t durojn nj
trajtim njerzor t programuar: burg, konfiskim i krejt t
mirave materiale, humbje e t gjitha t drejtave t njeriut.
Pas shprthimit t revolucionit antikomunist, cenzura
flaket nga pushteti i shtypit, rehabilitimi shkon duke e br t
veten, edhepse jetn e hidhur t viktimave t terrorit komunist
nuk mund ta rehabilitoj asnj president dhe asnj dekorat.
Viteve t fundit, pas instaurimit t pjesrishm t demokracis
n Shqipri, regjimi i ri filloi t rishikoj historin, duke i
korrigjuar t metat shkencore t marksistve tan. Paralelisht me
nj numr t konsideruar atdhetarsh nga Shqipria, Kosova,
83

Kritika-Dorshkrim
Maqedonia e Diaspora, prmes nnshkrimit t Presidentit t
Republiks, edhe Pandeli Emanoilit iu nda Urdhri i Klasit t I,
medalje pr kontributin e rndsishm sjell n formimin e
shtetit t pavarur shqiptar. Kjo dekorat e lart, e nnshkruar nga
Sali Berisha, iu dorzua n nj kuadr festiv, niprve t ktij
atdhetari t madh: Julian dhe Eli Emanoilit. Me sy t prlotur, e
pritn kt dhurat t shtrenjt, mirnjohje konkrete pr nj
rilinds t madh q dha kontribut konkret pr shqiptart e
Rumanis dhe Pavarsin e Shqipris.
Boboshtart e Bukureshtit: Thanas Kantili (1863/1933)
PUNOI DHE U SOS PR SHQIPRI, ATHER KUR
KJO GJENDEJ N ROBRI
Bukureshti, sipas Lasgush Poradecit, mban emrin m bujar t
t folurit shqip. Komuniteti korar i ksaj metropole theksonte
n kohn e Asdrenit se Bukureshti paraqet lulen m t bukur t
Shqipris n bot. Bukureshti, sipas Lasgushit ishte kryeqyteti
i Shqipris s mrguar. Jan pikrisht korart e ksaj qendre
q e kan ndezur dhe mbajtur t pashuar, dekada t tra, flakn e
shenjt t Rilindjes Kombtare. N nj zon t vjetr t
Bukureshtit, ndrmjet Biblioteks s Akademis dhe Stacionit
Hekurudhor Gara de Nord, n rrugn Calea Grivicei, gjendet
nj nga shtpit m t vjetra t rilidsve tan, ajo e Thanas
Spiro Kantilit, i cili, sipas Shqipris s Re t Konstancs
(1933), punoj dhe u sos pr Shqipri, ather kur kjo gjendej n
robri.
N baz t dokumenteve q i ruan me shenjtri nipi i ktij
rilindasi t zjarrt, zoti Nico Cantili (shq: Niko Kantili),
kuptojm se para vitit 1880, kjo ka qen pron e nj hebreu:
Simon Goldemberg. Kt e dshmojn edhe disa akte autentike,
q nga viti 1833. Niko Kantili sht i biri i nj gjermanke
(Elizabeta Opricesku), dhe i nj shqiptari boboshtar (Theodor
Kantili). Edhe prnga pamja, edhe prnga sjellja, edhe prnga
84

Kritika-Dorshkrim
karakteri e temperamenti, duket se sht shqiptar. Posa merr
vesht se nga jemi e nga vijm, pr t krkuar rrnjt e lashta t
shqiptarizmit, na thot:
Kur dgjoj pr shqiptart dhe Shqiprin, m rrnqethet
lkura
M vjen keq pse sdi shqip, por kur dgjoj pr shqiptart
dhe Shqiprin, m rrnqethet lkura. E shihni kt oborr t
gjat e kt shtpi t motshme! E gjith kjo, ishte pron e
gjyshit tim, Thanas Kantili, nj nga rilindsit m t shquar t
Rumanis.. Ktu gjendej nj dyqan, tejmatan tij, nj pijetore, t
hapura n vitin 1890, nn firmn Vineria T. Cantili. Para 70
vjetsh, vinin ktu shkrimtar e artist t mdhenj, ndr t cilt
edhe dramaturgu m i shquar i ktij vendi, Ion Luca Caragiale.
Gjyshja ime, Sofia Treska, bashkshortja e Thanas Kantilit,
ishte kushrir e Viktor Eftimiut. E sheh kt fotografi t vitit
1931? Ja ktu, pran ungjit tim, Konstantin Kantili, ngre dollin
shkrimtari i famshm Teodor Musatescu! Shkrimtari i madh, Al.
O. Teodoreanu, shkruan n revistn Magazinul (Nr. 30/1933):
Ktu ka ndenjur Caragiale. Sa bukur fliste, zotri, t gjith e
donin. Diku nga vitit 1883, Thanas Kantili e merr me qera kt
lokal dhe e shndrron n kafene. E pyeta Anton Sotirin pr
kariern e tij gastronomike. sht interesante. Ka ardhur ktu
nga Shqipria, m 1899, duke hyr n pun te nj ungj i tij,
Dionisie Gjika, njeri q merrte vesh prnga mjeshtria dhe q
kish nj lokal n rrugn Izvor. Pastaj punon nn drejtimin e
Kantilit, bhet shok me t dhe mbetet pronar.
N kt shtpi t vjetr, nuk ka munguar kurr mikpritja
tradicionale e shqiptarve, shton zoti Niku. Pr kontributin q
pat dhn prgjat Rilindjes Kombtare, gjyshi im, Thanas
Kantili, m 2 shtator t vitit 1914 (n kohn e Princ Widit) qe
dekoruar nga Mbretria Shqiptare me Medaljen Ushtarake n
Bronz (dorshkrimi sht n gjuhn frenge). Dokumentet q na
i prezanton Niku, jan origjinale dhe autentike, t nnshkruara e
t vulosura. Ndr to shquhet Testamenti i Thanas Kantilit, ku
85

Kritika-Dorshkrim
prmes nj fjalori t zgjedhur, plot respekt e prdllim ndaj
gruas e fmijve, defilon shpirti i nj shqiptari t shenjt.
Thanasi e prfiton nnshtetsin rumune n vitin 1926, ndrsa
n vitin 1932, Mbreti Carol II, e nderon prmes nj dekreti, me
titullin Meritul Comercial si Industrial, Cl.II (Merita
Komerciale dhe Industriale, Kl.II).
Thanas Kantili ishte nj nga antart m aktiv n
Komitetin e Shoqris Shqiptare Dituria e Bukureshtit. Emrin
e tij e hasim n dokumentet e ksaj shoqrie, q nga viti 1896.
M 11 prill t vitit 1899, n kuadrin e Kuvendit Vjetor t
Dituris, Thanas Kantili zgjidhet nnkryetar. Nga Prlindja
shqiptare e Sofjes, kuptojm se n mbledhjen e zakonshme q
ka br Shoqria Dituria, n vitin 1903, n nj pyll jasht
Bukureshtit, krahas Kristo Daks dhe Jovan Lazarit, Thanas
Kantili flet fjal t zjarrta dhe propozon q t dy shoqrit (Drita
e Dituria) t bashkohen ngase bashkimi bn fuqi. Emri i
Thanas Kantilit ndrlidhet edhe me mbledhjen historike t
Bukureshtit (5 Nntor 1912), kur u morn vendimet lidhur me
Pavarsin e Shqipris. Nga kujtimet e botuara t Asdrenit n
Shqiprin e Re t Konstancs (29 Nntor 1925), kuptojm se
se n mbledhjen e fundit t konsultimeve e bisedimeve, prve
Ismail Qemalit, Luigj Gurakuqit, Kristo Meksit, Aqile Eftimiut,
Dhimitr Zografi etj., e merr fjaln edhe Thanas Kantili.
Thanas Kantili ka patur nj vajz, Ekaterinn, dhe 5 djem:
Nikolln, q vdiq i ri, si pasoj e nj pneumonie, pastaj
Konstantinin, Tonin, Vasilin, dhe Teodorin, babain e Nikut.
Todori jetoi ndrmjet viteve 1918-1996. Edhepse ka lindur n
Rumani, n nj familje patriotike, aq shum e ka dashur
Shqiprin, saq shkon, derisa ish kryeministr ungji i tij,
Pandele Vangjeli, e shkollohet n Tiran, Durrs, Kor e
Shkodr. Korina e Niku nuk mund t harrojn kurr prmallimin
e tij, dshirn e tij t vetme, pr ta par edhe nj her
Shqiprin, para se t ndrroj jet. Nj nj dshirr t ktill, t
zjarrt, e hasim edhe te shqiptart e sotm t Bukureshtit, t cilt
shuhen pa e par Shqiprin, si pasoj e impotencs patriotike t
ishkomunistve me pasaport diplomatike. S bashku me
86

Kritika-Dorshkrim
korart Duro, Zografi, Milkani e Buzi, vllezrit Kantili ishin
ndr tregtart m t shquar t Bukureshtit. Thon se aq i pasur
ka qen, saq ka djegur thas t tr me para kur u ndrruan
parat, n shenj t stabilizimit t vendit, ndrsa pjestar t ksaj
familjeje fisnike, q kan ardhur para 13O vitesh n Rumani,
figurojn edhe n katalogjet telefonike t Bukureshtit:
Xhorxheta, Maria, Nikulae, Toni, Vasile, Kristina, Konstantini
dhe Angjelika, t gjith duke mbajtur mbiemrin Cantili (shq.
Kantili).
Thanas Kantili vdiq n nj spital t Bukureshtit, m 14
shtator t vitit 1933. Lajmi i hidhur u prhap si vettima ndr
krejt shqiptart e ksaj qendre, ku e njihnin si nj patriot t
palodhur, q tr jetn punoi pr vndin e tij, pa pretedime
personale apo materiale. Varrimi u b pas dy ditsh, m 16
shtator, me nj ceremoni t shklqyer, n varret e Shn Premtes
(Sf. Vineri), atje ku qe varrosur m 1913, apostulli i
shqiptarizmit, Nikolla Nao, kurse m 1947, Asdreni. Nj pjes
e madhe e Shqiptarvet t Bukureshtit, morn pjes n kt
varrim. Trupi i t ndjerit Kantili ish mbuluar me lule edhe me
kurora. Nj kuror vjente nga ana e Komunitetit, nj tjetr nga
ana e Kryekonsullats, nj kuror nga ana e Shoqris s
Boboshtarve dhe nj tok kurorash t tjera nga ana e farefisit t
tij. U mbajtn nj tok fjalimesh, duke treguar aktivitetin dhe
zemrgjersin e t ndjerit. Fjaln e par e mbajti delegati i
Ods Tregtare t Bukureshtit, duke nxjerr n pah se si nj jet
t tr, i ndjeri punoi me ndershmri dhe qe shembll pr t
tjert. Shnimet q i japim me ktn rast, vijn nga numri 539, i
s prjavshmes Shqipri e Re, q delte asokohe n Konstanc.
Ja edhe fjala e Asdrenit, me rastin e varrimit:
Nj nga t part nismtar t ksaj Kolonie kreshnike
Zotrinj t brengosur! Pik s pari ktu shfaqim hidhrimin
e Kryekonsullats Mbretnore pr vdekjen e pa-pritur t
patriotit, q e deshti me gjith shpirt e zemr Shqiprin, si nj
shqiptar me plot ndjenja q ish, si edhe ngushllimet e ksaj
87

Kritika-Dorshkrim
Kryekonsullate, familjes dhe gjith far e fisit t tij. Do t jen
fjal t teprta, n dua t bj ktu nj prshkrim t jets s
Thanas Kantilit! Jeta e tij trupsonte vetm e vetm mirsin
edhe zemrbardhsin, n tr kuptimin e fjals, sa nuk i ze bes
q t gjendet nj, midis nesh, q t mos e dij edhe t mos e ket
njohur dhe kuptuar, kt cilsi t rrall, t shpirtit t tij.
Thanas Kantili si patriot, qe i pari ndrsenjs, i cili me
fjalt e zjarrta dhe me flagn e dashuris satdheut, q
prmbante n vehten e tij fisnike, nuk linte asnj rast me zrin e
tij t fort, q shprthente si bubullim, pa mos i faqur haptazi
mendimet dhe ndjenjat, q i valonin pa rreshtur n kraharorin e
tij, pr ti treguar ato q ndjente edhe pr ti bindur t tjert se e
drejta edhe e vrteta duhet t dal n drit, si dolli, dhe aq
shum mallngjehej sa kur shifte, derthte lot dhe qante, qante
prej dhempshuris! N patriotizm qndronte i patundur, pa
ligsi shpirti, as dredharak, pa asnj pik interesi, por
prkundrazi, ay vet nga pak a shum sa kishte, jepte me dor
plot. E ndjente pr detyr edhe e kishte pr krenari. Ndihmonjs
i do shtje kombtare, shpirtndrituri sa rrojti, i solli nder
Kollonis s ktushme dhe kombit prgjithsisht. Dhe me do
fjal t bukura shpirtnore, dhe me do far ndihme pa prtim,
mund t them, ka qen nj shtyll e fort edhe e ndritshme, nj
nga m t part nismtar t ksaj kollonie kreshnike.
Thanas Kantili si mirbrs i t varfrve, prap qndronte
n krye t do vepre mirsije me dorgjersin e tija t
pashmbllt. do njeri q e shkelte edhe q ndjehej n nonj
nevoj, Thanasi kurr nuk e prcjellte nevojtarin t dal
dorzbrazur nga pragu i ders s tij. Me sa vura re edhe un
vet, prej aq kohe q e njihnja, me gjith q fshihej kur bnte t
mirn, shum her shkonja q hynin, her pleq, her gra t
veja, t varfr si nga tant, si edhe t tjer, t huaj, q Thanasi
t mos u jepte disave at ast, edhe disave q u jepte muaj pr
muaj, nga nj sum, duk i prcjell gjithmon me nj t qeshur
n buz: e bnte t mirn me t djathtn pa t dij e mngjra!
Thanasi si krye i familjes s vet, qe aq i mir dhe i urt, sa
nga urtsija e tij nuk kuxonte t nxjerr nga goja nj fjal t
88

Kritika-Dorshkrim
keqe, nj prtim apo nj t shar kundra bijve t vet, por duke
pandehur gjithmon q fmija e tij vetvetiu tia kuptoj
mendimin q ushqente, edhe dhempshurin atnore q kish pr
ta, do t mundin t shkelin po n gjurmat e tij. Por n kto t
pakta fjal, nuk mundet ti bhet apollogjija e t gjith veprave
t tij, e gjith jets s tij, si ka qen nj karakter i pashoqt, si
nj pasqyr e kulluar, t ciln shum veta duhet ta ken para
sysh, pr tudhzuar edhe pr ti vazhduar gjurmat edhe faktet e
mira t tij. Thanasi n jet skish as armiq, se ishte i zoti q
kundrshtarin ta prball, ta zbut me fjal t mbla dhe me
sjellje vrtet bujare. N dyqanin e tij, si t dors s tret, shifnje
njerz t dors s par, npuns t lart, politikan, artist si
edhe shkrimtar t shquar t ktij vndi, t rin me t n fjal e
t kuvendojn, t knaqur prej tij, nga do pikpamje t sjelljes
s tij.
Pa le m nj patriot kur i vinte. Nuk dinte si e si ta pres
sa m mir. Thanasi skishte msime por ishte i zoti t jap
msime. E dgjonte tjetrin me durim edhe jepte kshilla. Kish
dhembje pr do send n vehte t tij, por ndjente edhe dhembjet
e t tjerve dhe vuante ai bashk me ta. Ishte dikush i brengosur,
ay e ngushllonte. Ish aq zemrbardh sa shpesh her vinte gjer
n sakrificn e vet, si nj dshmor! Tani q na la, dhe vajti n
prehje pas nj mbarimi jete aq tragjik, le t thomi: Kujtimi i tij
qoft i prjetshm! Edhe i Madhi i jets, ti bj vnd prehjeje
me t shklqyer, atje n gjirin e Abrahamit, si shpirtmir q ish!
Perndija e ndjeft!
Nj prkrahs i pakursyer i intelektualve shqiptar q kan
shkelur tokn e ktij vendi liriprurs
Pas Asdrenit foli ekonom At.Steliani, nj fjalim tepr t
gjat, duke treguar mjaft mir shpirtin e t ndjerit Th. Kantili.
Nj fjal tjetr mbajti kryetari i Komunitetit Ortodoks Shqiptar
t Bukureshtit, Nikolla Xhorxhesku. Pas ktij foli zoti Nikolla
Tabaku, i cili n rmes t tjerave tha: N nj koh rreziku pr
Shqiprin, shqiptart e Bukureshtit ishin mbledhur dhe po
89

Kritika-Dorshkrim
bisedonin se masa duhet t marrin pr t mirn e vndit.
Thanas Kantili i cili nga hera ka qen plot kurajo dhe guxim ka
thn me nj rast: Ne jemi ktu deputett e Shqipris, pra neve
na mbetet bara pr shptimin e Shqipris. Sern e fjalimeve e
mbylli Dhimitr Pasko (Mitrush Kuteli), nga ana e Shoqris s
Studentve Shqiptar t Rumansis:
T piklluar Miq! Pas nj perndimi t ngadalshm e plot
dhembje, u kput midis nesh, veterani Thanas Kantili, nj nga
kollonat e gurta t Kolonis Shqiptare t Bukureshtit, t ciln e
pat nderuar edhe ndriuar me zellin dhe veprn e tij. Atdhetar
kur skish Atdhe, Shqiptar kur skish Shqipri, lufttar kur
shokt ishin t rrall, i veneruar plak Thanas Kantili punoi nj
jet t tr me zell t palodhur, q ti jap flak e gjallri nj
ideali t vetm: liria e Atdheut. Kshilltar, nnkryetar dhe
kryetar i Kollonis Shqiptare, dhe antar i saj i pandar, zri i
tij tinglloi rradh pas rradhe, n t gjitha mbledhjet kombtare,
t mbajtura n Bukuresht dhe gjetk. Edhe Kongresi Kombtar i
Trieshts, e dgjoi zrin e tij sulmonjs me fjal t arta, i cili u
jepte gjallri ndjenjave. Thanas Kantili, ushtar i thjesht i
detyrs, ka qen kurdoher edhe nj nga prkrahsit e pakursyer
t intelektualve shqiptar, t cilt kan shkelur tokn e ktij
vndi liriprurs. Pr shrbimet e muara, t sjella shtjes
kombtare, Shoqria e Studentve Shqiptar i shfaq homazhin
e saj, duke u zotuar t shkel pas gjurmave t dukshme q la
prapa tij. I qoft e leht toka e mrgimit!.
Dita e Flamurit, Thanas Kantilit dhe Kisha Shqiptare e
Bukureshtit
Sipas Lasgush Poradecit, festa m e madhe e Kolonis dhe
kishs shqipe t Bukureshtit ishte 28 Nntori: Dita e Flamurit
dhe Shn Gjergji: Emri i Gjergj Kastriotit. Kto kremtime
bheshin me bujn dhe madhshtin m t madhe, duke e ftuar
n Seli t Kolonis dhe n kish autoritetet dhe personalitetet m
t larta t vndit, me mbretin n krye t t gjithve. Ftoheshin
dhe prfaqsit e huaja, ambasadort, ministrat, konsujt, t cilt
90

Kritika-Dorshkrim
n at atmosfer ngazllonjse t bots shqiptare i jepnin kishs
dhe fests nj madhri dhe nj madhshti t rrall.
Kisha qe e mbushur prplot, dhe tri t katrtat e t
pranishmve rinin nga mungesa e vndit jasht n obor, bukur t
rrethuar dhe t stolisur pr at fest. Aty jasht n obor, m t
djathtn e hyrjes kryesore t Kishs qndronte i vendosur me
shklqim flamuri i Kollonis, i cili ishte m i madhi dhe m i
bukuri nga gjith flamuret e shoqrive dhe organizatave t
Bukureshtit q kishin flamur. Flamuri i Kolonis shqiptare ishte
i kuq me shkabn dykrershe n mes, qe br prej mndafshi t
qndisur rreth-e-prqark me bufka t arta dhe kishte m nj an
dy esharpa, njra e kuqe, tjetra e zez, t cilat mvareshin me
hijeshi prej majs s shtizs gjer prposh. Shum i rnd ishte
flamuri dhe nga ky shkak e mbanin prher dy veta, njri tosk,
tjetri geg, t mveshur secili burrrisht me robet e tyre
kombtare.
Kurse kjo ishte pamja e prjashtme e kishs nr festat m
t mbdha t saj (28 Nntor dhe Shn Gjergj), prbrenda ajo
shklqente nga uniformat dhe robat e zyrtarve, po m shum
nga fryma shqiptare q frynte n zemra. Dhe pas Te-deumit t
shrbyer n gjuhn e mbl nnore, vinte fjalimi i par i rastit i
mbajtur prej nj personaliteti nga m t lartt e vndit, i pasuar
prej fjalimesh t shqiptarve, t cilat kurdoher m do fest,
kurorzoheshin n fund prej veteranit t madh Thanas Kantili, t
zjarrtit, t flaktit, t djegurit dhe t zhuriturit lufttar t Kolonis
n Rumani. Ky me gjith natyrn e tij zakonisht hijernd, kur
fliste n kish n kto festa kombtare nuk e prmbante dot
veten nga mallngjimi gjer n mbarim t fjals, po i shprthenin
lott mu n mes duke e prfunduar pastaj me fjalt e papritura:
Rrofsh moj rrofsh! Ti do t rrosh e do t jesh moj Shqipri! Dhe
kisha mbaronte kshtu n mes t gzimit dhe t dashuris, q ish
gzim kombtar dhe dashuri kombtare, dhe antart ktheheshin
npr vatrat e tyre me shpresn m t rritur pr mmdhen.
Korart e Bukureshtit: Thanas Kristo Rmbeci

91

Kritika-Dorshkrim
SHQIPTAR I KULLUAR DHE PATRIOT I DSHMUAR
Nj familje shqiptare me tradita t lashta t atdhedashuris
Thanas Kristo Rmbeci sht i biri i Dhimitr Kristeskut,
ky i fundit, tregtar dhe patriot. Edhepse merrej me tregti,
shkruante vjersha, botonte artikuj, bashkpunonte me
Shqiprin e Re dhe me rilindasit tan. Dhimitri ishte njri nga
rilindsit e fundit t Bukureshtit. Thanasi u lind n Bukuresht
para 87 vitesh (22 tetor 1922). Jeton n pleqrin e tij t thell,
me dashurin e Shqipris n zemr. E flet shqipen ngase u lind
n nj familje me tradita t larta t atdhedashuris. E ka
kultivuar shqiptarizmin n gjirin familjar, n t gjitha
pikshikimet. E ka ndihmuar Arkivin Shtetror t Tirans me
vlera kombtare, e ka afirmuar Shqiprin edhe n Amerik. U
shkollua, deri n shkalln m t lart, q nga Bukureshti e deri
n Vjen. Prve shqipes e rumanishtes e flet me modesti,
italishten, frngjishten dhe gjermanishten. sht inzhenier dhe
ekonomist i pensionuar, ish/funksionar i institucioneve t
kontrollit bankar dhe finansiar n Rumani.
Jeton n nj zon periferike t Bukureshtit, n afrsi t
Bneass, atje ku delnin shqiptart n piknik, n kohn kur
Bukureshti konsiderohej si kryeqendra e Shqipris s mrguar.
Propozimi pr ndriimin e figurs s tij, vjen nga ana e nj
korari t famshm n fush t artit: Eno Koo, Artist i
Merituar. Modestia e tij sht e jashtzakonshme. Respekti i tij
ndaj Kosovs dhe Shqipris sht nj respekt i shenjt. Ndoqi
shembujt e shenjt t rilindsve tan. Pr t mos mbetur n
kthetrat e asimilimit, n moshn 50 vjeare shkon n Tiran dhe
martohet me nj korare. Kshtu pat vepruar edhe i ati i tij, edhe
xhaxhallart. Jetuan n Rumani dhe u martuan me shqiptare.
Modestia e zonjs s tij sht poashtu e jashtzakonshme.
Dhorka Dishnica Kristesku, e lindur n gjirin e nj familjeje
patriote, sht mjeke prnga profesioni. Prmallimi i saj ndaj
Kors dhe Tirans sht i hatashm. Merre me mend, edhe n

92

Kritika-Dorshkrim
pleqrin e tyre t respektuar, shkojn ta shohin Shqiprin,
rrin atje nga nj muaj, dhe kthehen t prlindur n Bukuresht.
Mik i ngusht i nj varg personalitetesh shqiptare
Familja Kristesku sht e njohur prnga traditat e kultivimit
t gjuhs shqipe dhe krenaris s t qnit shqiptar. E respektojn
kombin dhe fen e t parve tan. Jetojn me kujtime t
paharruara pr prindrit, e prkujtojn farefisin, komunitetin e
ktushm shqiptar dhe shqiptart e Ameriks. E prkujtojn me
admirim Amerikn dhe korart e pasur t atjeshm. Na flasin
me sinqeritet pr atdhedashurin e tyre, pr kontributin e tyre t
pashoq q jan duke dhn ndaj vendlindjes, ndaj shqiptarve
dhe Shqipris. I ati i tij, meriton t nderohet me nj monografi
t veant, me kapituj pr jetn dhe veprn e tij patriotike,
tregtare dhe letrare. Ishte mik i ngusht me nj varg
personalitetesh t shquara shqiptare. N njrin nga librat e tij,
Net shqiptare, i shtypur n ateljen e shtypshkronjs Albania
t Konstancs, kushtuar Nns, pr brengat dhe mallin e
mrgimit, Mitrush Kuteli shnon: Zotit Dhimitri Kristesku,
me gjith simpathin (1940). Pokshtu vepron edhe Asdreni, n
kohn e tij: Atdhetarit t vyer dhe mikut tem t vjetr, z.
Dhimitri Kristo Rmbeci, kusht miqsije dhe dashurije nga ana e
autorit (1932). Nj prkushtim t ngjashm, ia jep edhe Nonda
Bulka, dyzet vjet m von: Atdhetarit veteran Dhimitr
Kristesku, i dhuroj kt vepr modeste, n shenj mirnjohjeje,
pr mikpritjen, dashurin dhe ngrohtsin q ka treguar ndaj
meje, me gjith familjen e tij (Bukuresht, 31 maj 1972).
Respektin q ka ndaj ksaj figure t admiruar t shqiptarizimit
n veri t Danubit, e prkujton edhe Ismet Drmaku, prmes nj
prkushtimi: Patriotit t dshmuar e tradicional shqiptar, t
nderuarit Thanas Kristesku, n shenj miqsie e sinqeriteti
(2001).
Admirimi i tij ndaj Gjergj Fishts sht i hatashm. E
impresionon patriotizmi i arbreshve t Italis, vepra e De
Rads dhe guximi i Fishts, q e qorton Europn, pr coptimin e
93

Kritika-Dorshkrim
truallit shqiptar: Po a ky a sheji i gjytetnis/ Me da tokn e
Shqypnis?. Pr korigjimin e gabimeve t saj, komuniteti
ndrkombtar e ka pr borxh t jap kontribut pr krijimin e
kushteve pr nj Shqipri demokratike pa komunist n pushtet,
pr prmirsimin e standardit n Kosov dhe pse jo, pr
bashkimin e madh kombtar t popullit shqiptar me rastin e 100
vjetorit t Pavarsis (2012), ide t ciln rumunt a kan
konkretizuar qysh n dhjetor t vitit 1918. Garanc pr kt jan
Europa Perndimore, Amerika dhe NATO, aleat t mirfillt t
shqiptarve, ata q ia futn Milosheviqit t dy kmbt n nj
kpuc. Sa her q e vizitojm, na e mbush antn me libra,
dokumente e fotografi, t gjitha t ndrlidhura me komunitetitn
e ktushm shqiptar. sht i vetdijshm se ato duhet t
qarkullojn. do fjal q flet, do propozim q jep, do vler
arkivore q fal, kt e bn me prgjegjsi patriotike, pikspari
duke patur parasysh faktin se dikush duhet ti afirmoj ato.
Vlerat e komunitetit t ktushm shqiptar jan t shumta,
interesante dhe impresionuese. Po kshtu pat vepruar edhe me
veprat e Asdrenit, botim i par, me dedikimet e autorit. Ia pat
dhn nj piktori shqiptar, vetm e vetm pse ia prkujtoi
baban, xha Dhimitrin e ndjer, atdhetarin e Bukureshtit q e pat
strehuar n shtpin e tij edhe Riza Cerovn..
Varri i strgjyshit t tij gjendet n manastirin shqiptar t Shn
Naumit
Thanasi ka studjuar n Vjen pr ekonomin e tregut dhe
flet pr paran q e vrtit botn. Sipas tij, Gjithmon fiton ai q
e ka cilsin. Paraja sht Zoti i dheut. Kjo bot sht e
dominuar nga gnjeshtrat dhe hipkorizia. Na flet pr Pandele
Evangjelin q e bri Zogu kryeministr, pr prfaqsuesin e par
t Shqipris n Rumani, Nik Pemn, pr qndrimin e Zogut n
Bukuresht kur e braktisi Shqiprin, pr priftrinjt shqiptar t
Bukureshtit, At Stelianin, allamanin dhe Piru Buqiun. Shkruan
epigrame dhe komenton librat e lexuar.. E lexon Karol Vojtyln
n gjuhn shqipe, n shqiprim t Mazllum Sanes. I admiron
94

Kritika-Dorshkrim
studimet e Engjll Sedajt, Dom Lush Gjergjit, Gjergj Gashit,
Don Gaspr Gjinit. E impresionon monografia Papa Shqiptar
Klementi XI Albani dhe propozon prkthimin e tij n gjuhn
rumune. Shpreh keqardhje pr ata miq t rrejshm t Shqipris
q shkojn e ngucen te prejardhja e Kol Bojaxhiut. Kur vjen
fjala pr Kosovn, me nj atdhetari t mirfillt, xha Nasi shpreh
keqardhje pr ata q nuk dinin ta krahasojn fatin e Kosovs me
at t Besarabis, e para viktim e terrorizmit serb, ndrsa e dyta
viktim e imperializmit sovjetik.
Thanas Kristo Rmbeci (i njohur para pals rumune si
Tnase Cristescu), posedon nj bagazh t gjer njohurish t
prfituara nga prvoja jetsore dhe fjalort enciklopedik. Nuk
sht teolog por i njeh fet m mir se fantomat e forumit
amria q e fyejn Sknderbeun dhe Ibrahim Rugovn, q e
vulgarizojn gjuhn shqipe me shprehje banale. E impresionon
prmendja e Ilirikut n Bibl, rrugtimet e Shn Palit npr Iliri,
letrat e tij. Edhepse ka lindur ortodoks, e preferon Papn,
Vatikanin, Perndimin dhe botn katolike. Sipas tij, Kjo sht e
vetmja rrug pr shptimin e shqiptarizmit nga varfria dhe
fanatizmi. Xha Nasi dhe zonja Dhorka, i besojn fuqimisht
Zotit. sht Zoti Ai q ua ka dhn menurin pr t lexuar edhe
n pleqri t thell. Lexojn porsi hebrenjt, do vler
kombtare q ua fisnikron shpirtin, ua lartson ndrgjegjen dhe
ua zgjeron njohurit. E entuziasmon Lidhja e Antonio Belluscit,
Illyria e Ekrem Bardhs, Zri i Blerim Shals, Fakti i Emin
Azemit. Varri i strgjyshit t tij (Papa Robe), gjendet n oborrin
e manastirit shqiptar t Shn Naumit n Ohr. Shtypi Shqiptar i
Bukureshtit, shoqrit e ktushme shqiptare, protestuan me t
madhe, pr lajthitjet e Zogut q ia dhuroi kt manastir
Jugosllavis cariste, m 1925.
Shqiptari q digjet nga malli pr ta par Shqiprin
N moshn 22 vjeare, n kohn e Lufts s dyt botrore
(24 Gusht 1944), qe bombarduar edhe shtpia e tij, n rrugn
Berzei. Katr vjet m von, babait t tij komunistt ia
95

Kritika-Dorshkrim
nacionalizuan pasurin e fituar me djers, qilart me ver. E
shqetson fakti pse u degdisn vlerat dokumentare. Ku sht
arkivi i Kolonis shqiptare t Rumanis?- pyet dhe prgjigjet:
Gabimin trashanik e ka br Nik Pema, q ia dorzoi
Konzullats s Italis n Bukuresht. I vjen keq pr faktin q
komuniteti i ktushm shqiptar ende nuk ka dal nga
anonimiteti. Shqiptart e ktushm duhet t bashkohen, jo
prmes prizms politike, por prmes atdhedashuris ndaj
Shqipris dhe ndaj Rumanis. Na flet pr profesionin prej
shefit t kontabiliteit q ka patur, pr at t inspektorit t kreditit
n sektorin e projektimeve dhe hulumtimeve, 35 vjet me rradh,
deri sa u pensionua. E ka njohur Dhimitr Polenn dhe na e
prkujton faktin se t part e tij vijn q nga koha e
Sknderbeut. Na prmend emra si Ksanthipi, Papa Robe, Jovani,
Pandi, Olimpia, Dhimitri, Iloja, Afrdita, Aleksandra, Katerina,
Gabriela, Vangjeli, Leni Shuka, e tjer. E prkujton me nj
pietet t rrall maman, Aleksandrn e ndjer q i ofronte
mikpritje Asdrenit, duke e gostitur me pet korare. Aleksandra
u lind n Bukuresht, n gjirin e nj familjeje t pasur t
tregtarve shqiptar. Jetoi 90 vjet, pa u ndar kurr nga gjuha
shqipe dhe shpirti shqiptar.
Xha Nasi na flet pr vllazrimin e dikurshm, prmes
przjerjes s gjaqeve, t Pandi Kristeskut dhe Muhedin Huseinit,
i pari korar ndrsa i dyti krovar nga Drgshani. Sipas tij
shqiptart nuk duhet t lejojn ti praj dikush n baza fetare.
Na flet poashtu, pr prejardhjen e Nikolla Jorgs, t part e t
cilit vijn nga malet e Shqipris, pr respektin e Emineskut
ndaj gjuhs shqipe, pr korrespondencn me Zija Shkodrn, pr
shqiptart e mbetur n front, duke luftuar pr Rumanin, si dhe
pr Afrim Zhitin dhe Fahri Fazliun, dshmort e Kosovs me t
cilt kan mbajtur korrespondenc, ata q para se ta dhurojn
gjakun e shenjt n themelet e liris, vinin nga Prishtina n
Bukuresht, dhe prej ktu, shkonin n Konstanc. Sa her vjen
fjala pr ta, i kaplojn emocionet, u mbushen syt me lot dhe ia
krisin vajit. Derisa ishte i ri, Thanas Kristo Rmbeci
frekuentonte ballot shqiptare t Bukureshtit, duke shklqyer n
96

Kritika-Dorshkrim
to si valltari m i mir, sbashku me Rina Danilin, Taqi Polenn,
Teodor Papapavlin, Athanas Papapanon.
N fotografit q na prezenton, dallohen zonjat Anastasia
Gjergji, Leni Shuka, Lule Selimi, Kostaq Shandro, Zhan Pateli,
pothuajse t gjith, bij dhe bija rilindasish. Na flet pr recitalet,
dramn, kngt dhe vallet shqipe, pr salln Prietenia, e
mbushur plot e prplot me shqiptar. Rrfen pr tenorin e shquar
rumun me prejardhje shqiptare, Mihailesku Toskani, njri nga
themeluesit e Opers Rumune, si dhe pr t bijn e tij, Smaranda
Toskani, q u shprngul n Amerik. Nuk e din n jeton, por e
din se ka prvoj t gjat artistike, dhe po qe se jeton, duhet t
bj di pr tia pregaditur babait nj monografi. Kur qe
themeluar Opera Rumune, Mihailesku Toskani gjendej n Jash
t Moldovs, ku mbante nj koncert. Njra nga romancat e tij, e
njohur n prmasa kombtare, quhej Smaranda, romanc e
ndaluar n kohn e ausheskut, ngase i referohej Zotit. Para se
t shkoj n Amerik, Smaranda Toskani ishte kryetare e
formacionit Cantabile, q jepte koncerte anemban Rumanis.
Pse mos t shkruajn shqiptart nj monografi pr kt njeri! thot xha Nasi dhe shton: Ata q ia duan t mirn Shqipris
duhet ta bjn kt pun ngase me shuarjen e Smarand, shuhet
nj fragment artistik i trungut shqiptar n Rumani.
E afirmoi Shqiprin deri n Amerik
Paralelisht me riprforcimin e lidhjeve diplomatike
rumuno/shqiptare, Thanas Kristo Rmbeci, korar prnga babai
dhe voskopojar prnga mamaja, inkuadrohet intenzivisht prmes
ambasads shqiptare, duke dhn kontribute vullnetare pr ta
br t njohur Shqiprin n Rumani. N kt drejtim ai fiton
edhe mimin e dyt n kuadrin e nj konkursi. Etja e tij pr ta
njohur gjeografin e atdheut, historin, ekonomin, gjuhn,
traditat dhe kulturn shqiptare, ishte jashtzakonisht e madhe.
Pjesmarrja e tij n trupat teatrore, npr klube, ballo e dasma
shqiptare, ishte poashtu e jashtzakonshme. E ktill ishte e ma
e tij e ndjer, shqiptarja q e gostiste Asdrenin me lakror, zonja
97

Kritika-Dorshkrim
Aleksandra (1901-1992), e bija e Dionisit dhe Erasmi Nikoll
Heqimit. Nj patriote e ktill sht edhe bashkshortja e tij. Sa
her q vinin shqiptar nga Shqipria, pr tu mjekuar n spitalet
e Bukureshtit, zonja Dhorka ishte e vetmja q u rrinte pran.
Shkonte n spital pr ti vizituar e ndihmuar. Rrinte me ta, i
inkurajonte dhe si harron kurr, si vepron sot Vitore Stefa
Leka n Itali.
Nga veprimtaria konkrete pr afirmimin e kulturs shqiptare
n kt vend, para 20 vitesh, Thanas Kristo Rmbeci ka
prkthyer dhe prezentuar n valt e radio Bukureshtit vargjet e
Naim Frashrit, Fan Nolit, Migjenit, Asdrenit, Fatmir Gjats etj.
Ato jan transmetuar me rastin e Dits s Flamurit (1981 dhe
1982), dhe at n kuadrin e emisionit Din lirica albaneza. N
fillim t viteve 90-t, prmes intervenimeve t tij, revista
amerikane National Geographik e prezenton Shqiprin me
vlerat m t bukura natyrore, historike dhe kulturore q ka. Tani
shpreh dshir pr prezentime t reja, pr tia br t njohur
Rumanis vlerat e larta t shqiptarizmit, sidomos ato t ritit
katolik, ngase fjala sht pr nj konfesion t persekutuar nga
turqit mnjan, dhe nga serbt n ann tjetr. Ai respekton me
rigorozitet parimet e shenjta t Bibls, prmes t cilavet duhen
prmbushur obligimet ndaj prindrve, ndaj familjes dhe farefisit,
ndaj atdheut dhe t varfrve.
SHQIPTART E RUMANIS DIKUR DHE SOT
Arnautt jan t njohur pr trimri dhe besnikri, para
dhe pas periudhs s revolucionit t Tudor Vladimireskut
(1821). N Shkurt t vitit 1775, sundimtari Aleksandru
Ipsilanti fillon punimet pr ngritjen e rezidencs s tij,
tejmatan manastirit Mihai Voda. N Nntor t vitit 1876,
manastiri ishte i gatshm, jasht me mure rretheprqark, me
grazhde dhe me kthinat e rezervuara pr sejment dhe
shqiptart. Arnautt bnin pjes n suitn e sundimtarit. Pr
98

Kritika-Dorshkrim
ti mposhtur vjedhjet n qytet, Nikolae Mavrogjeni, u dha m
1787 t drejt t gjith rendruajtsve t ndrmarrin aksione
dhe n kt drejtim, shtisnin dit-e-nat, her n kauj e her n
kmb, me nga dy-tre arnaut pas tyre, duke i hulumtuar
shtpit, oborret dhe t gjitha vendet ku mund t fshiheshin
keqbrsit. Pas kapjes s tyre, ndshkimi ishte dajaku ishte
gjja m kryesore, ndrsa ata q kishin ndonj funksion t
veant, i onin te sundimtari.
Lajmi i besnikris s shqiptave ndaj sunduesit, u
prhap me t madhe, fakt q i shtnte q tregtart e mdhenj,
sidomos shtpit e mdha bujare t Bukureshtit t krkojn
arnaut q brenda nj kohe t shkurtr bheshin familjar n
peizazhin e qendrs s kryeqendrs. Pallati Shucu n zemr t
Bukureshtit, i ngritur ndrmjet viteve 1833-1834, ndaj ruajtjes
s t cilit kishin kujdes edhe shqiptart, sot sht i njohur si
Muzeumi i Historis s Bukureshtit. Propozimin e par pr
shndrrimin e tij n muze, e ka dhn Viktor Eftimiu. Princesa
Ileana dhe princi Grigore Shucu, delnin n shtitje ngjiur n
nj karroc, q i grahte arnauti me fustanell, me fes t gjat,
me shpat dhe pistoletn n brez (C. Bacalbasha). Ndr ata
q mbanin shqiptar n shrbim asokohe, ishte edhe pasaniku i
madh i Bukureshtit, Petrovi Armis, shtpit e t cilit, m
1871, gjendeshin n vendin ku m von, qe ngritur Pallati
Nifon dhe depoja e madhe Confectia, n vitet 1950-80.
E shkuar e shklqyer dhe e tanishme e prar
Shqiptart sipas intelektualve dhe bujarve rumun t
Mbretris (1878-1947), ishin korekt dhe besnik ndaj
misionit q u ishte besuar. T ktill konsideroheshin ata q
ishin t angazhuar pa kurrfar dyshimi n shoqatat e rojeve
private, q ekzistonin n Bukuresht deri nga vitet 1944/1945.
Besnikria e shqiptarve n kto poste sht trajtuar n
mnyr letrare, dhe konsiderohet si nj model pr t tjert,
edhe n vllimin e D. Stoica Nga gojt e pleqve (De ale
99

Kritika-Dorshkrim
gurii din batrani). N f. 18 prshkruhet edhe nj shqiptar, nga
ata q e ruanin princin Gjika. Arnautt, thekson A. Reiner,
prfaqsonin nj fragment t historis son, n nj bot q
tashm sht degdisur. Pyetja q na imponohet sht kjo: pr
sa arnaut do t kishim sot nevoj, pr ti prmbysur nj her
e prgjithmon, t kqiat e kohve tona? Kush merret sot
me deshifrimin e ktyre dshmive t sinqeritetit, korektsis
dhe besnikris s shqiptarve n veri t Danubit?
Jemi n muajt e par t vitit 2010. Ambasada shqiptare,
edhe ajo ka hallet e saja, ngase Tirana zyrtare ende se ka gjetur
njeriun m t prshtatshm, q n konformitet me relacionet
rumuno-shqiptare, do ti prfaqsonte edhe interesat shqiptare n
kt vend. Kyykt dhe Oana Manolesku shikojn interesat
personale, nepotiste dhe merkanteliste. T vetmit q mundohen
t bjn di pr t mirn e komunitetit, jan Dr. Luan Topiu, Dr.
Xhelku Mamksuti dhe autori i ktij libri. Kemi nevoj pr ti
nderuar konkretisht, filoshqiptart e dshmuar pr dashuri t
sinqert ndaj Kosovs, Shqipris dhe diaspors (Grigore
Brnkush, Tiberius PuIu, Ktlina Vtshesku, etj.). Ekziston
nevoja pr t prlindur veprimtarin botuese, pr t deshifruar
varret e rilindasve tan (Nao, Asdreni, Dodani, Anastasiu, etj.),
pr ti prkrahur bijt dhe bijat e rilindasve tan, pr ti
identifikuar dhe shptuar nga mshira e kohs, vlerat e
Rilindjes, pr ti nderuar si e meritojn dashamirt e
Shqipris, pr ta afirmuar edhe m tej Bukureshtin n Kosov
dhe Kosovn n Bukuresht.
Manifestimi i fundit q u mbajt n gjuhn shqipe n
Bukuresht
Asimilimi e bn t veten n diaspor, sidomos n vendet e
prekura nga blasfemia e komunizmit. Sa t uditshm dhe sa t
prar q jemi, na thot historiani shqiptar Arben Llalla nga
Tetova. Ti ket fajet vall demokracia, apo partit politike?
Assesi! Mos vall dembelizmi i ka fajet, apo mentaliteti
100

Kritika-Dorshkrim
bolshevik i atyre q si lexojn rilindsit tan! Shqiptart dikur
ishin m t organizuar se sot. Prfaqsuesi i fundit i diplomacis
s Ramiz Alis, ishambasadori shqiptar n Bukuresht, Piro
Vito, edhepse ishte socialist, interesohej pr varrin e Nikolla
Naos, shqiptarit m t shenjt q ka patur Bukureshti
ndonjher. Shklqesia e Tij, zoti Leonidha Mrtiri,
ish/ambasadori i Shqipris n kt vend, interesohej me gjith
zemr pr fatin e komunitetit t ktushm shqiptar dhe dha
kontribut pr inaugurimin e nj pllake prkujtimore n hotelin
Continental ku pat qndruar Ismail Qemali me rastin e mbajtjes
s mbledhjes historike t nntorit (1912).
Ambasadori Dashnor Dervishi mbetet n kujtes t
komunitetit pr nj intervist briliante q e dha pr Shqiprin
para kamerave televizionit rumun. Diaspora nuk ka nevoj pr
politik dhe ajo nuk guxon t jet e prar, na thoshte zoti
ambasador dhe bnte mos pr ta njohur, pr ta prkrahur kt
komunitet, me krejt dashamirt e Shqipris, me t gjitha vlerat
e shqiptarizmit. Nj funksionar i ambasads shqiptare, zoti
Aleks Jaso, me origjin arumuno/shqiptare, dha madje edhe
kontribut konkrt pr botimin e revists Albanezul/ Shqiptari, si
pat dhn kontribut pr afirmimin e Kosovs n Rumani edhe
nj diplomat tjetr shqiptar me prejardhje arumune, zoti
ambassador Marko Bello (1998/99).
Nga nj vizit te njri nga veterant m t shquar t
komunitetit shqiptar t Bukureshtit, zoti Thanas Kristo Rmbeci,
korar i zjarrt, filohebre dhe dashamir i kosovs, i njohur
zyrtarisht me emrin Tanase Cristescu, pasi na flet me admirim
pr vlerat e komunitetit dhe shqiptart e mirfillt t ksaj
diaspore, na qet mbi tryez nj broshur. E sheh kt, na thot.
Ky sht programi i manifestimit t fundit kulturor q kan
mbajtur n gjuhn shqipe shqiptart e Rumanis. Fjala sht pr
programin kulturo-artistik, t organizuar nga Lidhja Antifashiste
e Shqiptarve t Rumanis, m 28 Nntor 1947. Dhe na nxjerr
xhaxhi Nasi prpara, nj grumbull fotografish me ata q e kan
nderuar artistikisht kt manifestim. Programi sht i shkruar
rumanisht, dhe sht shprndar me rastin e mbajtjes s
101

Kritika-Dorshkrim
manifestimit n Salln Prietenia (Miqsia), q gjendet edhe sot e
ksaj dite, prball Ambasads s Shteteve t Bashkuara t
Ameriks, n qendr t Bukureshtit.
Asokohe ishte fjala pr miqsin rumuno/sovjetike, ndrsa
sot godina ka tjetr emr dhe tjetr destinacion veprimi.
Programi i ksaj broshure u realizua n gjuhn shqipe, me kng
e valle, me recitime, aktrime e kostume kombtare. Prej asaj
mbrmjeje e deri m sot, shqiptart e ktij vendi nuk patn fat
m, t organizojn m mbrmje t ktilla, me kontribute
konkrete artistike, pr Ditn e Flamurit. Nqoftse e kan
shijuar e prjetuar kngn shqipe, vallen shqipe, dramn shqipe,
filmin shqiptar, kt e kan br ansamblet shqiptare q kan
kaluar npr Rumani n kohn e Enverit, apo diplomatt
shqiptar q i kan ftuar shqiptart n Ambasad, pr t
kremtuar s bashku Ditn e Flamurit, apo me rastin eardhjes s
ndonj personaliteti t lart nga Tirana.
Drenovart, boboshtart dhe dardhart i karakterizonte nj
ndjenj e lart e solidaritetit dhe respektit ndaj vlerave letrare e
artistike. Asdreni, Mihailesku Toskani dhe Viktor Eftimiu ishin
tri nga figurat qndrore t Boboshtics dhe Drenovs n
Rumanin e periudhs s Mbretris. Veprn e tyre e vazhdojn
sot n Amerik Niko Dako, Rozi Theohari, Rajmonda Mojsiu
etj. Duke shfletuar Pogramin q na e ofroi xha Nasi, shohim se
n pjesn e par t ktij manifestimi sht knduar Hymni i
Shqipris, Hymni Mbretror Rumun, hymni i Bashkimit t
Republikave Socialiste Sovjetike, pas intonimit t t cilavet e ka
mbajtur Fjaln e hapjes, Viktor Kristea, Kryetar i athershm i
Unionit t Shqiptarve Antifashist t Rumanis. N Pjesn e
dyt, kndohen kngt partizane Kushtrimi, Shqipja mori malet,
Hymni i Armats Shqiptare, potpuri kngsh kombtare
shqiptare, t harmonizuara nga Hipokrat Kondi, si dhe kng
popullore rumune. Recitohen vargje t Asdrenit, degjohet zri
artistik, operistik, i zonjushes Smaranda M. Toskani, kndon n
piano motra e saj, zonja Aglaja Mihilesku Toskani (nga Opera
Shtetrore), recitohen vargje t ajupit etj. N pjesn e tret t
programit, jepet shfaqja Heronjt e puns, regjin e s cils e ka
102

Kritika-Dorshkrim
br shkrimtari shqiptar i Bukureshtit, Foqion Miao, jeta dhe
vepra e t cilit meriton t ndriohet.
Subjekti i ksaj pjese ndrlidhet me ndrtimin e
hekurrudhs s par shqiptare Durrs-Elbasan, si dhe me punt e
bra n njrin nga kantjeret e rrugs Kuks-Peshkopi, kur t
rinjt shqiptar, ndrtuan vullnetarisht, n vitin l946, 65
km.rrug. Personazhet e ksaj pjese jan t gjith shqiptar t
Bukureshtit: Teodor Papapavli (Bardhi), Nasi Kristesku
(Zejneli), Antoneta Kristesku (Afrdita), Nesti Proto (Nesti),
Konstantin Shandro (Selo), Pandeli Shundi (Koo), Matej Danili
(Tekniku) dhe Toma Velo (Gaqo). Pr ne, q kemi patur fatin ti
njohim disa nga kta, m me rndsi se subjekti i pjess n fjal,
sht jeta dhe vepra e ktyre bijve t shenjt t rilindsve tan,
korar me zemr t zjarrt, shqiptar dhe arumun bashk,
dashamir t kombit dhe atdheut, qytetar t denj pr atdhetari
dhe qytetrim, moral, besnikri dhe unitet, aftsi, prgjegjshmri
dhe ekuilibr, pr t cilt kemi shkruar dhe do t shkruajm.
Vlen t prmednim me kt rast faktin se xha Nasi
Kristesku, i biri i rilindasit t fundit t kolonis shqiptare t
Bukureshtit (Dhimitr Kristo Rmbeci), flet me nj admirim t
hatashm pr zonjn Smaranda M. Toskani (kngtare, emri i
s cils figuron n Programin e lartprmendur), pr t cil na
thot se ka vajtur kaher n Amerik (New York), dhe e cila po
qe se jeton, duhet t bj di pr t nxjerr n drit, jetn dhe
veprn e babait t saj, Mihailesku Toskani, me prejardhje
boboshtare, figur qndrore e Opers Rumune. E falnderojm,
me kt rast, pr kto ide fisnike, pr librat q na ka dhn, pr
dorshkrime e dokumente t shenjta, q i ka ruajtur me
besnikri, xha Thanasi i Bukureshtit, i cili shpreh dshirn pr
prezentimin e tyre n shtypin shqiptar t Maqedonis, ngase
varri shqiptar ungjit
Mbretresha e Rumanis dhe populli shqiptar
Elisabeta de Wied * (1843-1916), sht emri me t cilin
ka qen e njohur Mbretresha Elisabeta e par e Rumanis,
103

Kritika-Dorshkrim
bashkshortja e mbretit t par (Carol I)), mbreti i par i
dinastis Hohenzollern. Elisabeta ka qen patrone e arteve,
themeluese e disa instituteve mirbrse, poete, eseiste,
shkrimtare. Ajo sht e njohur poashtu, prmes emrit Principesa
Elisabeth von Wied. Si poete dhe patrone e arteve mbante
pseudonimin Carmen Sylva, ndrsa si themeluese e instituteve
mirbrse populli e pat pagzuar si Mamaja e t plagosurve
(Mama rniilor). Cili sht kontributi i saj pr kombin shqiptar?
Pikspari meriton t prmendim faktin se mbreti,
respektivisht princi i par shqiptar, Princ Widi, ishte nipi i
mbretreshs rumun Elisabeta de Wied. Nga Flamuri i
Shqipris (Nr. 10, Konstanc, 1916) kuptojme q nga faqja e
par se Dita e 22 shkurtit sht dit e shenjtruar e Kombit
Shqiptaredhe shpresoj se do atdhetar i vrtet e ka nr mnd.
Cila pra kjo dita historike q lith zemrat e gjith Shqiptarve me
lign e shentruar, q bashkon Tosk e Geg, Muhamedan e t
Krishter, t pasur e t varfr, qytetar dhe fshatar? sht dita
n t ciln Princi de Wied shkelte tokn e Shqipris, froni i
Skndr-beut smbetesh m i zbrazt edhe t thnit e Shn
Kozmajt, si mbajn mnd pleqt, mbushet. Po at dit dhe nga
deti vinte shptimi i Shqipris si tha ay shnt i math. Athr
vshtrojm q dshirat e kaq njerzve prej kaq koh mbushen.
sht ora n t ciln Shqipria heq robn e zis, q mbante q
kur se vdiq Sknderbeu. Zgjat dorn dhndrri, edhe t dy
bashk daliun ball lartr prpara shokve. Athere Shqipria
sishte m shrbtore po Zonj.
Si e prshkruan Carmen Sylva Shqiprin dhe kombin
shqiptar n broshurn e saj Cili sht Ay? (Bukuresht, 1914, 10
faqe), e prkthyr n gjuhn shqipe prej Asdrenit (sipas
mendimit t profesorit t ndjer universitar Nicola Djamo
(Nikolla Xhamo), edhepse emri i prkthyesit nuk sht prezent
n libr). Ja se si: Kjo sht Shqipria paqsore prej s cils u
mndua Mbreti t jap nj udhheqs t zotin edhe nj mprojts
mendar popullit shqiptar aq t vuarshim. Shqiptart kan
mjaft t drejt pr nj pushim pas aq trazimeve. Pasi ata u
mprojtn q nga majt e malevet kundr Romanve q u derthn
104

Kritika-Dorshkrim
n vnt t tyre, ata e mbajtn hovin nd aq shekulla me luft
kundr Turqve, t cilt kurr smundn ti kllasin nn zgjedh
(fq. 8-9). Dhe thot m tej, kjo Zonj e respektuar?
Shqiptart meritojn t ken n ball t tyre nj jet
familiare aq t bukur edhe t shnjt
Thuhet se Shqiptart jan popull mi vjetr i Europs.
Pellasgt, gjuha e tyre ska afrim me gjuhn Latine apo me
gjuhrat Sllave. Besnikria e tyre sht e famshme q n koht
e vjetra. N gjith vndet tona (n Rumani-shn.yni-B.Y.),
kemi patur gjithmon vetm Shqiptar, ruajts t shtpive, t
bankave si mprojtje edhe vigjllim. Kurr smunt t jet
Shqiptari tradhtor, fjala e tij e dhn, besa, sht nj gj e
shnjt, e pa trazuarshme. Ashprsia e vetijavet te atdheu i
motshm i burrave sht shum e madhe, edhe pr kt
Shqiptart meritojn t ken n ball t tyre nj jet familiare
aq t bukur edhe t shnjt (fq.9).
Ja pra, me pak fjal, disa fjal pr her t par pr nj
dashamire t madhe t Shqipris, mbretresha e Rumanis.
Sipas Flamurit t Shqipris kuptojm se u shua m 18 shkurt
1916. Hidhrimni tregohesh n fytyrat e gjith popullit, i cili
sdesh t mbesonte gjmn e madhe, vdekjen e mbretreshs me
t ciln ishin lidhur ato kujtime t mbla... Vdekja e papritur
shtivi n zi jo vetm popullin Rumun, por edhe nj komb tjatr..
Neve Shqiptart marim pjes n helmin e prgjithshm edhe
ndjejm fell humbjen e madhe jo vetm se na lidhin lig
dinastie, por se humbasim nj mik t math, nj pronjse t
vrtet nj q ndjevi me gjith fuqin pr neve Shqiptart. Me
prunjsi t fell i lutemi fuqimadhit t pres n mbretrien
qiellore ku paqja dhe gzimi mbretron, m fisniken e grave.
Dhe s fundi, po shtojm faktin se lideri shpirtror i shqiptarve
t Rumanis, prof.dr. Xhelku Maksuti , historian rumun me
prejardhje shqiptare, ka zbuluar dhe br publik para disa vitesh
faktin se varri i nipit t saj q ishte mbreti i par i Shqipris,

105

Kritika-Dorshkrim
pra varri i Princ Widit, gjendet n kuadrine Kishs Luterane
(Biserica Lutereana) t Bukureshtit.
_____________
* Emri i saj komplet: Elisabeth Pauline Ottilie Luise zu Wied, e
lindur m 29 dhjetor 1843 n Neuwied, Gjermani, vdiq m 18
shkurt 1916 n Curtea de Arges, Rumani. Burri i saj, nihej si
mbret me emrin Carol I Hohenzollern-Sigmaringen
BALLOT SHQIPTARE T BUKURESHTIT
Qendr drite dhe lulzimi pr kombin shqiptar
N periudhn ndritur t Mbretris, Bukureshti nuk ishte
vetm kryeqendra e tregtis, diiplomacis dhe politiks euroamerikane, por edhe metropola e kulturs, e artit dhe letrsis.
Ishte zri i atdhedashuris shqiptare, metropola e menuris,
qyteti q ka frymzuar edhe ndrrimtart tan. O vjershtor i
lumtur e i mjer! - i shkruante Lasgushi nga Graci, Asdrenit n
Bukuresh: t reja kemi nga kryeqyteti i bukur i Vllahis, i cili
me kaq nderim pr veten e vet, mban emrin m bujar t t
folurit shqip?
Bukureshti sipas Lasgush Poradecit ka qen qendr drite
dhe lulzimi pr kombin shqiptar. Emri i tij ishte nj simbol i
bukur i historis son kombtare dhe i ndjeshmris son
shpirtrore. Pr kt flasin kujtimet e shkruara e t pashkruara,
fotografit, korrespondenca, prjetimet dhe vallzimet e t
rinjve tan, t atyre q i kishte kapluar mosha e art t
dashuris. Pjesa drmuese e tyre ishin shqiptar familjesh t
pasura korare, disa ishin rilinds q i kishte kapluar pleqria,
t tjert - bij dhe bija t rilindasve tan. Rina Antoniu, e motra
e aktorit t mirnjohur shqiptar, Kristaq Antoniut, Dhespina
Gjinokastra, Nik Pema, Gjergj Bubani, Rina dhe Matej Danili,
Mitrush Kuteli, Anastasia Gjergji, doktor Kota, Gabriela dhe
Keti, Dhimitr Polena, Viorika Buzi, vllau i saj, Aureli,

106

Kritika-Dorshkrim
Thanas Kristo-Rmbeci, jan vetm disa nga frekuentuesit e
shumt t ballove shqiptare t ksaj metropole.
Balloja e par e shqiptarve t Bukureshtit u mbajt n
Pallatin e Akullit (Palais de Glace), m 2 prill t vitit 1921. Balli
i boboshtarve, Nj nat dfrimi vllazror, Me rastin e Ballit t
Komunitetit, Ballot shqiptare, jan disa nga titujt e artikujve t
Shqipris s Re, t botuara para vitit 1938, n Bukuresht dhe
Konstanc. Ballo t ktilla organizonte edhe Shoqata e
Studentve Shqiptar t Rumanis, duke i konsideruar ato si
festivale artistike madhshtore (Shqipria e Re, nr. 345). Ktyre
u shtohen sot kujtimet dhe fotografit e ndryshme q na i
ofrojn bashkatdhetart tan t moshuar, t cilt thon se ballot
shqiptare t Bukureshtit i prkasin periudhs parakomuniste,
kur kjo kryeqendr e bukuris, kosniderohej si Paris i vogl.
Sivllezrit tan me prejardhje nga Kosova e Maqedonia, ata q
kishin mbetur nn sundimin pansllavist, memzi q e siguronin
ekzistencn, shumica n provinc, dhe as q guxonin tu afrohen
lokaleve t ktilla, na thot sot burri i Gabriels, Mihail
Kristesku, i implikuar me familjen e tij n shoqatn
pseudoshqiptare Liga e Shqiptarve t Rumanis. N baz t do
fotografive q na i ofron zonja Lika Zografi, n kto ballo e
vrejm edhe nj artist t prkryer nga t gjitha pikshikimet:
Klinton Eftimiun. Vdisnin vajzat pas tij, jo vetm bukuroshet e
Bukureshtit, por edhe ato t Berlinit dhe Hamburgut, ku pat
qen pr t mbajtur koncert, me studentt e ktushm shqiptar.
Ky ishte nj rast i mir kur takohej krejt komuniteti
Ballot shqiptare t asaj kohe, sipas zonjs Elena Pema,
ishin dika prej ndrre. Ky ishte nj rast kur takohej krejt
komuniteti, kur mbaheshin recitale n skenn e Salls
Liedertafel, mu n qendr t qytetit, ndrmjet Kishs Shqiptare
dhe Universitetit t Bukureshtit, aty ku sht sot hyrja pr n
Fakultetin e Arkitekturs. Ballot e ktilla, i mban sot mend edhe
fqinja ime, nj rumune, me prejardhje gjermane: Dorina
107

Kritika-Dorshkrim
Groman. N kto takime recitonin artist t shquar shqiptar t
Teatrit Kombtar t Bukureshtit, si Tanci dhe Kiril Ekonomu.
Pasonin pastaj valle kombtare, t hedhura me shami n dor, ku
merrnin pjes personalitete t shquara rumune e shqiptare,
tregtar t pasur korar me familjet e tyre, shkrimtar e aktor
si Mitrush Kuteli, Foqion Miao, Gjergj Bubani, Elena Shuka,
Violeta Antoni, kushrirat Anastasia dhe Zhana Xhorxhesku, e
sa e sa t tjera.
Zonja Anastasia e cila jetoi 97 vjet, ka vallzuar n kohn
e saj edhe me Mitrush Kutelin. Para disa vitesh at e ka njohur
edhe ish-ambasadori i Shqipris n Itali, Pandeli Pasko, i biri i
Mitrush Kutelit. Ishte e bija e ish-kryetarit t Komunitetit
Ortodoks Shqiptar t Bukureshtit, Nikolla Gjergj Pallamids,
njri ndr rilindasit m t shquar t Bukureshtit, mik i ngusht i
Asdrenit, Viktor Eftimiut dhe Andrej Ktons. Zonja Sia na
tregonte se si n kto ballo vinin edhe arumun me prejardhje
korare, si Karamitru e t tjer, t veshur me kostume kombtare
shqiptare, t cilt, s bashku me shqiptart, krijonin atmosfer
ngazllimi, duke knduar kng shqipe dhe duke u prir valleve
shqiptare. Fmijt e tyre, jetojn sot e ksaj dite n komunn
arumune Pipera, n Rrugn Frashri, atje ku prve
rumanishtes e arumanishtes, disa pleq e plaka llafosin edhe
shqip.
Asdreni nuk i kishte qejf ballot dhe pritjet ku luhej
vallceri i Danubit dhe pihej shampanja e Francs. M me qejf,
ndrkaq, shkonte n takimet q Komuniteti Ortodoks i
organizonte pr mbledhjen e ndihmave vullnetare, me t cilat
duhej t mbahej kisha, n shfaqjet teatrale, n koncertet e,
sidomos, n mbrmjet letrare, q nuk ishin ashtu t shpeshta.
Jan kto vlersimet e dr. Rexhep Qosjes pr ndrrimtarin e
Rrezeve t diellit, ndrrrave dhe lotve, Psalmeve t murgut dhe
Kambans s Krujs, t cilin e mbanin zonjat Sia, Sofia
Antonesku, Leni Shuka, Sofika Milkani etj. Asdrenin e mbante
mend edhe zonja Elena Pema, n pallatin e s cils kishte banuar
nj koh, n nj dhom t vogl, n mansard. Shqiptart
108

Kritika-Dorshkrim
asokohe kishin nj pozit t mir materiale dhe nj baz t
shndosh morale, kulturore, shndetsore dhe profesionale. T
ktill i kemi sot, shqiptart e Perndimit. Ku e keni Seferin, e
pyesim maman e tij n Berlin. Hern e par na thot se ka vajtur
n teatr, pas nj jave, se kishte vajtur n ballo, pastaj n klubin
e shqiptarve.
Hareja, gzimi, knga dhe muzika ishin veti e prditshme e
dardanve
Knga, vallzimi dhe dashuria, jan form e shprehjes s
prjetimeve t brendshme. Lvizjet ritmike t valles e
prmirsojn qarkullimin e gjakut dhe sistemin nervor. Ato e
stimulojn n mnyr t dukshme, sa trupin, po aq edhe
intelektin. Me nj fjal, e lirojn shpirtin e njeriut, duke e
lehtsuar dhe shtyr t prforcoj shijen dhe vullnetin pr jet.
T gjitha kto, shqiptart e pasur dhe t menur t Bukureshtit
i dinin dhe i praktikonin n ballo, n dasma, madje edhe n
piknik. Ballot dhe pikniqet shqiptare t Bukureshtit nuk kishin
vetm mision argtimi, por edhe qllime filantropike, pr
prkrahjen e shqiptarve me halle. Prve valleve, shqiptart
delnin edhe n piknik, n lndinat e pyllit Bneasa, me
kngtar profesionist, q interpretonin kng popullore dhe
patriotike, n t dy gjuht.
T ktill, pa kurrfar kompleksesh ballkanike t
otomanizmit, shqiptar q se ngujonin gruan mes mureve t
avlis, ishin Gjergj Bubani dhe Daniel Zografi, Tushi
Kristesku dhe Nik Pema. I ktill ishte edhe zoti Zisu, i ati i
Dan Zografit. Kishte nj qndrim prej konti. Ishte pronar i
restoranit Karajman, q gjendej n rrugn Kmpineanu, dhe
atje vinin pothuajse krejt aktort e mdhenj t Teatrit
Kombtar, sidomos Xhorxhe Kalbreanu, Marciani dhe
kolegt e tyre, aktor t admiruar anemban Rumanis.
Kndonte atje, poashtu edhe mbretresha e kngs popullore
rumune: Maria Tnase. Shqiptart merrnin pjes n Shoqatn
e tregtarve t pasur t Bukureshtit. Elena Pema na rrfente se
109

Kritika-Dorshkrim
si e ka njohur shqiptaren m t bukur t ksaj metropole,
Dhespina Gjinokastrn, pasardhsit e s cils kemi patur
nderin ti njohim sbashku me ish/ambasadorin shqiptar,
Leonidha Mrtiri.
Hareja, vallzimi dhe knga ishin veti e prditshme e
dardanve. Kt tradit t lasht t kultivimit t shpirtit, e
konkretizonin sidomos shqiptart e Bukureshtit q e kishin
ruajtur me xhelozi fen dhe emrat e t parve tan. M 1
dhjetor t vitit 1937, kur Shoqata e tregtarve t Bukureshtit
pat organizuar nj kurs vallzimi, meq ishte vallzuesja m e
mir dhe bukuroshja m atraktive e asaj mbrmjeje, Elena
Pema qe nominalizuar Mbretresha e Ballos. Manifestimi qe
organizuar me rastin e Dits s Flamurit. Elena ishte gruaja e
diplomatit t par shqiptar t Bukureshtit, Nik Pems. Burri i
saj, q jetoi 91 vjet, e mbante mend edhe apostullin e
shqiptarizms s asaj kohe: Nikolla Naon, drejtorin e par t
revists Shqiptari/Albanezul. Martesa e Elens rumune me
Nikun shqiptar ishte kurorzuar prmes nj dasmjeje
madhshtore. Ceremonia u prezentua n faqet e para t
gazetave m t njohura t Bukureshtit.
Kristia Maksuti
NJ EMR I NDERUAR I DIASPORS SHQIPTARE
Kristia Maksuti, sht e bija e historianit rumun me
prejardhje shqiptare, dr. Xhelku Maksuti. Prmes studimeve t
shumta shkencore, si dhe prmes disa librave t botuar, i ati i
saj, ish/kryetari i Bashksis Kulturore t Shqiptarve t
Rumanis, ka dhn dhe jep kontribut konkret pr prforcimin e
lidhjeve kulturore, historike, politike e diplomatike, ndrmjet
popullit shqiptar dhe popullit rumun. Zonjusha Kristia sht
duke vajtur gjurmve t tij. Ka kryer Fakultetin e Gjuhve t
Huaja pran Universitetit t Bukureshtit. Punimi i saj i diploms
mban titullin: "Muzika wagneriane n simbolizmin franez". Ka
kryer njherit edhe Degn e Relacioneve Internacionale pran
Shkolls Kombtare t Studimeve Politike dhe Administrative,
110

Kritika-Dorshkrim
me studimin "Minoritetet Nacionale n Ballkan". sht autore
artikujsh, studimesh e komunikimesh t shumta, brenda e jashta
vendit. N vitin l995, iu botua n Bukuresht, n gjuhn
rumune, libri Konfluenca kulturore rumuno-shqiptare. Dy vjet
m von, Bashksia Kulturore e Shqiptarve t Rumanis, ia
botoi librin "Relacionet rumuno-shqiptare n vitet l990-l996",
dhe at n tri gjuh: rumanisht, shqip dhe anglisht. Po shtojm
me kt rast faktin se ajo udhhoqi Klubin Rinor Dora
dIstria, ishte kandidate e mundshme pr postin e kryetarit t
ardhshm t BKSHR dhe kandidate pr postin e deputetit t
komunitetit shqiptar t Rumanis n Parlament, post t cilin e
prfitoi prmes nj fushate mashtrimtare nj pseudoshqiptare q
glltit djersn dhe gjakun e fshatarit rumun n emr t
minoritetit shqiptar.
Kristia Maksuri sht autore edhe e nj libri tjetr
prkushtuar princeshs rumune me prejardhje shqiptare Dora
d'Istria, e njohur me emrin e saj t vrtet, Elena Gjika. Libri
mban titullin "Dora d'Istria - nj emr i harruar me t padrejt"
(1997), t cilin e ka prkthyer nga rumanishtja n gjuhn shqipe,
dr. Luan Topiu. N kuadr t ktij libri, sipas
prof.univ.dr.Nicolae Ciachir jan t sintetizuara studimet e saja
pr shkrimtaren rumune me origjin shqiptare, princeshn Elena
Gjika, figur e shquar e shekullit XIX, ndaj s cils autorja ka
manifestuar nj interesim t veant, q nga mosha e saj e
njom. Shprehet me kt rast, nj pasion i realt pr veprn dhe
jetn e ksaj lufttareje t shklqyer pr emancipimin e gruas
shqiptare dhe t drejtat e popujve". Po shtojm me kt rast
faktin se nj libr t ri pr Dora dIstrian, Kristia Maksuti e
botoi n gjuhn rumune n vitin 2004, n kuadrin e Editurs
Kriterion. Disa nga veprat e saj e kan par dritn e botimit fal
Bashksis Kulturore t Shqiptarve t Rumanis dhe
kontributeve finansiare t Qeveris Rumune. N kuadrin e
Shtpis Botuese abej (Tetov), gjat vitit 2001, me prkrahjen
e Ministris s Kulurs t Maqedonis, e pa dritn e botimit nj
vepr e re e saj: Elena Gjika dhe Shqiptart e Rumanis, nj
sintez e studimeve t saja m t njohura. Ishte kjo nj
111

Kritika-Dorshkrim
mirnjohje e re ndaj veprimtaris shkencore t nj emri t
nderuar t diaspors shqiptare.
Ajvaz Voka
MALSORI ME ZEMR T NDEZUR PR KOMB DHE
ATDHE
Jan t panumrta argumentet q flasin se Ajvaz Voka i
Shipkovics, qysh para pesdhjet vitesh, posedonte prirje t
theksuara perndimore. Ishte nj malsor me zemr t ndezur
pr komb dhe atdhe, njri nga prkrahsit m t sinqert t
shtjes shqiptare n diaspor. Nga ana e kunats s tij n
Bukuresht, kto dit dgjojm se se kur e ka braktisur
Rumanin (1941), pr mbarvajtjen e kolonis s ktushme
shqiptare, i kishte ln 50 mij leja Bajramit Tefitit,
bashkfshatarit t tij q pat mbetur ktu, dhe q kaher ka vajtur
n botn e hijeve. Jetoi 63 vjet (1905-1968), dhe ndoqi shembujt
e shenjt t rilindasve tan, t krishter e mysliman, q i
pagzonin fmijt me emrin e legjends s Krujs, Sknder:
Sknder Luarasi, Sknder Eftimiu, Sknder Gjoka, Sknder
Voka.
Mrgimtart tan nuk koriten, nuk lypin lmosh, por e
sigurojn ekzistencn me djersn e ballit, duke kryer madje,
punt m t rnda, q nga Egjypti, Konstantinopoja, Sofja e
Bukureshti i dikurshm, e deri n Mynhenin, Berlinin,
Hamburgun apo Cyrihun e sotshm. I ktill ishte edhe Voka.
Na kujtohet si sot kur na porosiste, se tri gjra duhen respektuar
n jet, para Zotit dhe Atdheut: Puna, Durimi dhe Dashuria.
Kulti i tij ndaj puns ishte parakusht pr kultivimin e kultit ndaj
familjes dhe atdheut. Iu rek qysh n rini t hershme, rrugve t
kurbetit (1928-1941). Pas kthimit n vendlindje, edhepse ishte
bujk i thjesht, e dinte se vlera e njerzve matet me punn e tyre
shkencore. Nuk merrej me shkenc por i respektonte
shkrimtart, shkenctart dhe atdhetart, ngado q shihej me ta,
q nga Bukureshti i Asdrenit, e deri n kodrat e Konecit, ku

112

Kritika-Dorshkrim
kuvndonte me or t tra, edhe me bardin e liriks shqiptare t
Maqedonis, Abdylazis Islami.
N kohn kur Voka shiste mblsira n Bukuresht, n
komunn Domneshti kan ushtruar profesionin e mbltorit:
Luza dhe Dina i Dans. Kishin lindur n nj shtpi t vjetr,
tejmatan Prroit t Kishs. Bashk kemi ndenjur, bashk kemi
shtitur, bashk kemi shitur arra, vez, sheqerka, boz,
limonad, llokum. Bukureshti kishte plot shqiptar asokohe,
thoshte njri prej tyre. Shquheshin Zeqirja Merxhani, Sefedini
dhe Ismjli Lahit, Ademi Avllahit, Myrta i Hadrs, q e strehoi
Rexhep Vokn, kur at e ndiqnin, turqit mnjan pse botonte
broshura shqipe me shkronja arabe, dhe serbt n ann tjetr pse
i krkonte katr kalemat (dmth. katr vilajetet). T ktill
ishin hushkulurit e Ballkanit, ata q detyrohen t shkulen
prkohsisht nga trungu i atdheut, pr t siguruar ekzistencn n
dhe t huaj. Shisnin mblsira dhe arra shqiptart, disa me tepsi
n kok, disa me shport n dor, disa me karroc, disa n
shitore. Brtisnin malsort e Sharrit shtitoreve t Bukureshtit:
Braga dule, rahat ku apa ree!(Boz t mbl, llokum me uj
t ftoht!).
T ktill e kishte fatin edhe Ajvaz Voka. Megjithat, ai
dallohej nga t tjert. N fillim, edhe ai pat shitur mblsira me
shport. M von njihet me nj rumune t Transilvanis,
martohet me t dhe angazhohet edhe n fush t atdhedashuris.
N Bukuresht ishin ende gjall rilindasit tan. Pasi e furnizonte
bashkshorten
me
mall,
shkonte
dhe kontaktonte
bashkatdhetart e vet, korar e krovar, intelektual
shqiptar, rumun e arumun, si dhe diplomat t huaj, ndr t
cilt, m i afrt ishte me gjermant dhe italiant. Dhe jepte, porsi
hebrenjt, pr do dit nga 20 franga pr komunitetin. Shuma
dhe koha jan diskutabile, ngase donacionet pr kauzn
kombtare, jepen nj her brenda javs apo muajit, sipas t
ardhurave me t cilat disponon. Megjithat, rrfimeve t zonjs
Marieta Vasilesku q na fliste pr kt fakt, nuk kemi pse mos
tu besojm.

113

Kritika-Dorshkrim
Kunata e shqiptarit t Shipkovics ishte kuzhiniere
e motrs s mbretreshs
Motra ime m e madhe, Rozalia, ndrmjet viteve 193040, ishte kuzhiniere n kuadrin e konakut Gruef, n komn
Dudeshti oplea, te motra e mbretreshs. M kujtohet edhe
kunati im, Ajvazi: Mbante kostum t zi, kpuc t zeza, kapel
t zez, kravat t shtrenjt, adrn karakteristike t kohs, nj
kuti nn shtrat me para, dhe nj sandk me libra e gazeta shqipe.
Njihej me doktor Kotn, Ibrahim Temon, Viktor Eftimiun,
Simon Antonin. Bazil Doganin, mjek, diplomat dhe
shkrimtar. E mbaj mend kur shkuan ta shohin mbretin. E kam
par pr her t fundit, n vitin 1941, para se ta braktis
Bukureshtin, s bashku me motrn time.
N arkivin e tij, sot e ksaj dite ekzistojn artikuj,
dokumente, dorshkrime, ertifikata bankare, korrespondenca,
etj. N nj lutje q ia drejton Drejtorit t Ministris s Puns n
Bukuresht, pr t mbetur edhe m tej atje n pun, pasi e
prmend origjinn etnike, jep adresn dhe motivet e lutjes.
Prgjat qndrimit t tij n Bukuresht, prve kontakteve q
mbante me personalitete t larta letrare, kulturore, shkencore
dhe diplomatike, prve donacioneve t rregullta q jepte pr
shtjen shqiptare, shkruante edhe artikuj, t cilat i botonte n
shtypin e prditshm ( Curentul, Porunca vremii, Universul).
Disa prej tyre i kemi gjetur, t tjerat jemi duke i krkuar.
Shquhet nga publicistika e tij, artikulli Poporul albanez si noua
ordine europeana (Populli shqiptar dhe rendi i ri evropian), q
ia botoi gazeta Curentul, nr. 4768/1941. Shkruan pr pr
qindramij shqiptar nga rrethi i Kosovs dhe Shkupit, dhe
sbashku me ta, vllezrit e tyre latin: Arumumt, (q)
shptuan nga thundra e tiranis serbe. Shpreson pr nj rend t
ri n Evrop dhe shpreh keqardhje pr diskriminimin e
arumunve t Maqedonis, demaskon toranin e xhandarit
serb dhe ndikimin e egr t grekve dhe serbve, q i
konsideronin shqiptart si serb t fes muhamedane. T

114

Kritika-Dorshkrim
drejtat m t shenjta, t ndrgjegjes, gjuhs, shkolls, na qen
shkelur nn kmb, paralelisht me dinjitetin e qenjes njerzore.
Shpreson se prmes fitores s shklqyer t Boshtit q do
t fus drejtsin dhe egalitetin n raportet ndrshetrore, do t
ket kujdes (edhe) pr t drejtat e pallogaritshme t popujve t
vegjl. Hymnizon zrin e patriotit Gjergj Zverka, q i krkonte
Roms, qysh prgjat vitit 1895, q Italia t gzoj simpatin e
shqiptarve: Ajo na ka strehuar nn hijen e famshme t flamurit
t saj. Shqiptart e Gadishullit Ballkanik nuk mund tia shtrijn
dorn tjetrkujt,vese Italis. Ishin kto, shpresa mrgimtarsh
dhe e drejata e tyre pr opinione politike, n nj koh kur Italia
ende nuk i kishte prlyer duar me gjak ballkanik. Artikullin n
fjal, q e boton n gjuhn rumune, e firmos me emrin: Aivaz
Imer Voka (tregtar). Meditonte qysh para 50 vitesh, pr
shembjen e komunizmit. I komentonte ngjarjet e prgjakshme t
Budapests, kur rust i patn shkelur hungarezt e rebeluar me
tanqe (1956).
Ishte rast i rrall i nj mjedisi t prapambetur malor, kur
shqiptari q e pat braktisur Bukureshtin, ua shartonte pemt
bashkfshatarve, pa i pyetur fare dhe pa krkuar kurrfar
kompenzimi prej tyre. Ishte njeriu q militonte qysh para 50
vitesh pr pr nj ambient t pastr shqiptar, pr vlrerat
evropiane t ekologjis. I kultivonte dredhzat, malinat, limonin,
ftoin dhe fikun, mu n zemr t Sharrit. E dgjonte Zrin e
Ameriks n Shipkovic, dhe shoqrohej me veprimtar t
lvizjes demokratike kombtare shqiptare n Tetov (Hysen
Xhaferi, Garip Dema, Vehbi Lushi, etj.). Sa her q zbriste n
qytet, pikspari kthente te nj bashkmendimtar ideologjik,
Stojan Isaeski, n arshi t Epr. Pleqt e fshatit edhe sot e
mbajn mend pranvern e vitit 1945, kur pas masakrimit t
shqiptarve n Monopolin e Tetovs, u organizuan zgjedhjet. e
prdhunshme bolshevike. Te shkolla n Pualen, kishin vn dy
kuti votash: njra e kuqe (e komunistve) dhe tjetra e zez (e
demokratve).
I vetmi q e fut kokn (kshtu quhej vota asokohe) n
kutin e zez, ishte Ajvaz Voka. E dnuan ta oj kutin e
115

Kritika-Dorshkrim
votave n qytet, n mesnat, prgjat nj moti t lig, kur shiu t
lagte deri n lkur. Pokshtu pat ngjar edhe kur pat arritur nga
Bukureshti n arshi t Epr t Tetovs, m 1941: i veshur
allafranga, dhe me bashkshorten prkrah. Karrocieri ia kish
prur valixhet e mbushura me libra, gazeta, tesha e peshqeshe. E
paguan karrocierin q ia solli plakat, dhe e lut nj banor t
Brodecit, ti ngarkojn valixhet n gomarin e tij. Vijn rrugs s
Lluzhinave, pasi kalojn prgjat rrjedhs s Shkumbinit, duke
kthyer te Hani Halimit pr n Shipkovic. Natn e par e kalojn
n gjirin e familjes s Hamdi Refikut. Pastaj, derisa mixha Sid,
axha Haki dhe Sefa i Bams ia ndreqin shtpin, banojn n
mashnn e Emurllahut, nn shtpin e sotme t dr. Sefer Abdiut,
atje ku do t strehohet 15 vjet m von, edhe legjenda e
pavdekshme e Sharrit, Xheladin Gjura.
Pr qndrimet e tij demokratike, shtpia e tij dhjetra her
do t bastiset nga agjentt e uniformuar, t fashizmit dhe
komunizmit. Aq shum e admironte Perndimin, disiplinn
gjermane pr pun, mirmbajtjen e ambientit ekologjik, saq
ndrmerrte nj varg aksionesh pr ti bindur udhheqsit e
Bashksis Lokale, pr mbrojtjen e fushave t fshatit. Ende nuk
dihet n jan realizuar ndrrat e tij pr gjermanizimin e
ambientit shqiptar, pr mbrojtjen e ekologjis s tij. Dihet vetm
aq, se disa e sulmuan n mnyr perfide. I ktill ishte shqiptari
i etshm pr dituri, q e solli nga Rumania flamurin shqiptar,
radio-lidhjen e par, libra, revista, dokumente. T gjitha kto
na i mori policia, me rastin e nj bastisjeje, n kohn e lufts,
rrfente bashkshortja e tij e ndjer, Aurelia Graur-Ymeri,
mamaja e autorit t ktij projekti, nj rumune me prejardhje
katolike, q e prvetsoi gjuhn shqipe brenda nj nate. Ishte
zonja q dha kontribut, pr emancipimin dhe shkollimin e
femrs shqiptare. U shua si nj nn e shenjt, po at muaj, dhe
n po at mosh (87 vjeare), kur u shua edhe Nn Tereza
(1997).
Lazim Rexhepi (1920-1983)
LUANI I SHARRIT N MOLDOV
116

Kritika-Dorshkrim
Shqiptari q e donte Shqiprin porsi Perndin)
N ballinn e nj bloku t hatashm, i ngritur prball
malit Kozla n Piatra Neamc, shquhet nj porosi: Zbulonie
Magjin e Ameriks! N brendin e ktij bloku q i prket
rrugs Fxheshul, na ndihmoi Zoti ta zbulojm magjin e do
lidhjeve t przemrta trako/ilire prmes antarve t familjes s
Lazim Rexhepit, atdhetar dhe shkrimtar me prejardhje nga
Shipkovica. Lazimi ishte luani i Sharrit n Moldov, shqiptari
q e donte Shqiprin porsi Perndin. U lind n Shipkovic t
Tetovs (1920) dhe vdiq n Piatra Neamc t Moldovs (1983).
Q n mosh t njom u inkuadrua n lvizjen kombtare q
militonte bashkimin e trojeve etnike me Atdheun Mm. Lazimi
ishte shqiptari q i shkruante Kurt Vald Heimit pr padrejtsit
dhe persekutimet e shqiptarve t ish/Jugosllavis. I lindur n
zemr t Sharrit, i prndjekur nga autoritetet jugosllave, i
stabilizuar n Piatra Neamc t Moldovs, Lazim Rexhepi ishte
njri nga prfaqsuesit m t denj t shqiptarizmit n diaspor.
Kontributi i tij pr shtjen shqiptare n prgjithsi dhe at t
Kosovs n veanti, sht i jashtzakonshm. Lazimi, sipas sih/
diplomatit shqiptar, Eqerem Petoshati, edhe n prjetsin
edhe pavdekshmrin e tij, n eshtrat e veta e ruan t pashuar
flakn e patriotizmit shqiptar, dshirn e tij t zjarrt pr ta par
t bashkuar Shqiprin me Kosovn dhe trevat e tjera shqiptare
n Ballkan.
Shqiptart parasgjithash jan patriot. Populli shqiptar
sht nj mrekulli e historis. M vjen keq pse sjam shqiptar,
thot nj shkrimtar i madh rumun (Marin Minku), duke e
justifikuar kt me faktin se n krahasim me rumunt e
asimiluar t Lugins s Timokut, populli shqiptar sht rast i
rrall i nj kombi q u ka br ball sundimeve t huaja, duke
mbetur i paprekur. I ktill, i paprekur n pikpamje t dinjitetit
kombtar, mbet deri n frymn e fundit t jets, edhe Lazim
Rexhepi, shqiptari q braktisi qelit ushtarake t sigurimit
jugosllav, dhe iku tejmatan kufirit n kohn e Informbyros.
117

Kritika-Dorshkrim
Ishte nj lufttar i patrembur pr demokratizimin e Ballkanit.
Shpirtrisht dhe fizikisht, e kishte pajisur Perndia me nj guxim
dhe prkushtim t veant. Krahas Xhelal dhe Sadudin Gjurs,
sht i vetmi bashkfshatar i Rexhep Voks q e meriton nj
prmendore para shkolls s fshatit n Shipkovic.
Integrimi evropian ishte ideja qndrore e korrespondencs
s tij, e degdisur ndr bashkfshatar, si pasoj e friks nga
sigurimi komunist. ndrronte qysh para 30 vitesh, krijimin e
nj mekanizmi q do ti siguronte popullit bashkim, prparim
dhe mirqenie. Ishte njri nga shqiptart m t prndjekur nga
ana sigurimi jugosllav. E hetoi kt dhe iku pr t shptuar
kokn, n trojet rumune. Nga Moldova e largt, mbante
korrespondenc me nj varg intelektualsh shqiptar, madje
edhe me bashkfshatar t thjesht. E shikojm n fotografi, me
rastin e dasms s Kurtishit: Lazimi, Mihaela, Ekaterina,
Kurtishi, Ilvia, Remziu me bashkshorten dhe Silvia, farefis e
dashamir. Nga nj malsor q zhurritej pr ta par t lulzuar
vendlindjen, sot kemi mbi 20 nnshtetas rumun me prejardhje
shqiptare, q nga qendra turistike e Piatra Neamcit, e deri n
brigjet e mndafshta t Detit t Zi.
Me t dgjuar se digjej nga malli ndaj Kosovs, Lazim
Rexhepin e ka vizituar edhe Hajro Hajra nga Ferzaji, derisa
studjonte albanologjin n Prishtin (1972). Babai im, na thot
Remziu i tij n Piatra Neamc, e donte Atdheun deri n Perndi
Shqiptart kan nevoj pr vepra konkrete e jo pr muhabete,
thoshte sa her q vjente n vendlindje. Ishte i vetdijshm se
vlerat e shqiptarizmit duhen afirmuar edhe n prmasa
ndrkombtare. Prmes korrespondencs q ia drgonte Kurt
Vald Heimit, Kshillit Evropian pr Bashkpunim dhe Siguri, si
dhe mekanizmave t tjera internacionale, e ngrente zrin kundr
proceseve t montuara politike ndaj shqiptarve t Kosovs dhe
Maqedonis, militonte pr t drejtat e njeriut. Pr t arritur
korrespondenca e tij n adres t destinuar, ishte n gjendje t
shkoj deri n Stamboll, pr ekspeditimin e saj. Sa her q
vjente n vendlindje, kujtonte ngjarjet e prbujshme t viteve t

118

Kritika-Dorshkrim
rinis, shokt me t cilt bashkvepronte n gjirin e lvizjes pr
emancipim kombtar.
Lazim Rexhepi sht autor i nj dorshkrimi q mban
titullin Romani i ditve t mia. E ka shkruar prgjat vitit
1970, n kohn kur botoheshin romanet e para t shqiptarve t
Kosovs dhe Maqedonis. Defilon n dyqind faqet e tij, Lufta
Nacional-lirimtare dhe prpjekjet e shqiptarve pr t shptuar
nga kthetrat e atyre q e promovonin urrejtjen, intolerancn,
dhunn dhe terrorin. Porsi Ibrahim Egriu, edhe Lazim Rexhepi e
prshkruan atdhetarizmin e shenjt t Nexhat Agollit, vler e
lart kombtare e shqiptarve t Maqedonis. Prnga vlerat
letrare e kombtare, dorshkrimi i Lazimit sht nj vler q
meriton ta shoh dritn e botimit.
Bukureshtart e Reks Shqiptare: Matej Danili (1909-1993)
Mu n qendr t qytetit, prball godins s
Radiodifuzionit, gjendet shtpia ku banonte familja e nj rekaliu
t prekur nga flatrat e engjllit (Strada Translivania, nr. 28). Kur
u njohm pr her t par me shqiptarin e Reks Ortodokse
Shqiptare, Matej Danilin n Bukuresht, na u fanit parasysh krejt
kolonia e shqiptarve t ktij vendi. N vend t tij, tani e kemi
Todor Priftin n Tetov, nj shqiptar i trembur q nuk toleron
ti dal emri n gazet, ngase strkuqet kur i kujtohet fakti se
serbt para 100 vitesh mbiemrin Prifti e bn Popovi, ndrsa
koo-komunistt e Shkupit para 50 vitesh, Popoviin e bn
Popovski. I ati i Matejit, Milan Danili, ishte me prejardhje nga
Shtirovica shqiptare q gjendet mes Gostivarit dhe kufirit
shqiptaro-shqiptar. U lind ne vitin 1886 dhe erdh n Rumani, at
vit kur Shqipria e shpalli pavarsin totale (1912), edhepse po
ato vite (1911-1913), dhelprat e Ballkanit (Serbia dhe Greqia),
bnin gara se cila do t gllabroj m shum troje nga trojet
etnike t Arnautllkut ballkanik.
Babai im jetoi 58 vjet. Ishte nj shqiptar i kulluar. I
shndrisnin syt nga ngazllimi kur e prmendte dikush
119

Kritika-Dorshkrim
Shqiprin. Kur erdhi n Bukuresht, pat kthyer n kishn e
Shumbris (Shn Mris) n Tetov (sot: Sfeta Bogorodica),
dhe e pat lutur priftin shqiptar ti jap Ungjillin shqip, pr ta
prur n Bukuresht si nj kujtim i shenjt. N vend t Ungjillit,
prifti ia kishte dhn Psalterin e Konstantin Kristoforidhit, nj
prkthim nga ebraishtja e vjetr, i riknduar me rim n
dialektin geg, q ish botuar n Konstantinopoj (1872). Kshtu
do t shprehet Matej Danili para disa vitesh n Bukuresht, n
moshn 80 vjeare. Sbashku me Nikolla Bojaxhiun e Nn
Terezs dhe rilindas t tjer, babai i tij militonte qysh ne rini pr
krijimin e shtetit shqiptar, si e parashihnin rilindasit dhe Lidhja
Shqiptare e Prizrenit.
Por, para e t vij ktu (1912), para se ta helmojne serbt
baban e Gonxhe Bojaxhiut (1919), Milan Danilin e patn
burgosur serbt n Beograd. Mos i paa syt e ballit n t
gnjej! thoshte i biri i tij, Matej Danili derisa ishte gjall. T
paprshkruara jan persekutimet q pat prjetuar babai im n
burgjet e asaj kohe. Para se ta dnojn, ekishin nxjerr para
mbretit serb. Ti sje shqiptar! - i kishte thn mbreti. A se sheh
se nuk ke emr myslimani! Sikur t mos isha shqiptar, do ti
kisha nxjerr syt. Jam shqiptar dhe dua t vdes si i till, - ia
kishte prer Milan Danili, Aleksandrit asokohe, n at koh kur
Halil Emurllaun e Novo Sells tetovare e denuan me 101 vjet
burg t rnd. Pasi kishin verifikuar burimet lidhur me
qndrimin n paraburgim, kur kishin konstatuar se nuk e kishte
pranuar fen e pushtuesit osman dhe ia kishte shitur shpirtin
djallit (nuk e kishte shitur askend si pasoj e karakterit t
fuqishm q kishte), mbreti kishte dhn urdhr q t lirohet,
por me nj kusht, q ta braktis Jugosllavin.
Me t ardhur n Bukuresht, paralelisht me punt e tregtis,
sbashku me Asdrenin dhe veteran t tjer t atdhetarizmit
shqiptar, Milan Danili militon edhe ktu pr shtjen shqiptare.
E mbaj mend si tani: N restoranin e babait tim, n Kalea
Moshilor, pos Asdrenit, vjente Aleko Vani, Visar Dodani,
Dhimitr Kristo Rmbeci, gostivarliu Lluk Llokmani, korar,
krovar, tetovar, kosovar. Psalterin e Kristoforidhit ia kishte
120

Kritika-Dorshkrim
mar nj shqiptar i Brails, babai i Florentina Bocit. N vend t
Ungjillit, mbante n sertar Shqiprin e Samiut dhe librat e
Naimit, t botuara n Bukuresht. Para se t vijm ktu, Lufta e
par m pat kapluar n Sofje, n moshn tetvjeare. Bullgart
asokohe nuk kishin kurrfar urrejtjeje ndaj nesh. Sa pr
sivllezrit tannga Kosova dhe Maqedonia, nuk mund t them
gj. M vjen keq pr ta. Edhe si pasoj e emrit, edhe si pasoj e
fes, edhe si pasoj e trimris, n 100 vitet e fundit patn
prjetuar tmerre t mdha, arrestime, tortura, deportime,
masakrime. N Sofje fuunksionte nj shtypshkronj dhe nj
shoqri e fuqishme shqiptare. Ishte koh e mbretris asokohe.
Komunizmi nuk ende nuk e kishte depersonalizuar shpirtin e
njeriut. Edhepse ishte kriz, bullgart na jepnin m par neve
miell, e pastaj bullgarve.
Asdreni vjente rregullisht n shtpin ton
Rrfimet e Matej Danilit na duken sa t sinqerta, po aq
interesante. Disa i kemi br publike, do tjera i publikojm pr
her t par. Ishte njri ndr shqiptart m t bukur t
Bukureshtit. N albumet e tij defilojn fotografit e 300 vajzave
me t cilat ishte njohur para se t martohet. Bashkshortja e tij,
zonja Tica, edhe ajo sht prezente prmes buzqeshjes s saj
karakteristike, n nj numr fotografish t panumrta. Mateji
njihte gjasht gjuh ballkanike dhe kishte marr pjes aktive n
shoqrit e ktushme shqiptare. Njihej si valltari m i mir i
valleve shqiptare te Bukureshtit. Mj mik i tij korar, Thanas
Kristo Rmbeci, jeton edhe sot e ksaj dite. Ktu e kemi
Thanasin si nj ikon t shqiptarizmit, ndrsa n Sofje Thoma
Kacorin. Ktu e kemi Kopil Kauukun si nj shtrig t
komunitetit, ndrsa n Amerik Kolec Karkalecin, dy
protagonist t pajisur me prvoj komuniste pr prarjen e
komunitetit dhe denigrimin e vlerave shqiptare n bot. N disa
fotografi, Matej danili dallohet prmes kostumeve kombtare t
Reks. Asdreni vjente rregullisht n shtpin ton. Fliste rrall
e pr mall. Babai im thoshte se fjala e Asdrenit peshonte 100
121

Kritika-Dorshkrim
karate. Ardhja e tij te ne ishte nj sihariq i madh pr krejt
familjen. Dukej si nj tip asketik, nuk e kam par kurr me
ndonj femr, edhepse n poezi e hymnizonte dashurin.
Mbaj mend pos Asdrenit edhe Filip Manon, Nikollaq
Zoin, Dhimitr Paskon, Stelian Eftimiun (vllaun e Viktor
Eftimiut). Steliani fliste shqip njsoj si ne, ndrsa Viktori nuk e
dinte gjuhn amtare, ngase pat ardhur ktu qysh si fmij.
Dhimitr Kristeku dallohej prnga atdhetarizmi i tij i shenjt. I
frekuentonte edhe ai ballot shqiptare t Bukureshtit. I ndihmonte
bashkatdhetart dhe arumunt q vinin ktu, pr t studjuar apo
pr t punuar. Si shum bij e bija rilindasish, edhe Matej Danili
ka vajtur n botn e hijeve. Jeton sot e ksaj dite bashkshortja e
tij e moshuar, zonja Tica, mamaja e dy gocave q kan studjuar
medicinn. Njra jeton n Bukuresht, ndrsa m e vogla,
Daniela, punon si stomatologe n qytetin multietnik t
Dobruxhes, n Mexhidi, atje ku prehen eshtrat e rilindasit m t
shquar shqiptar t ksaj krahine: dr. Ibrahim Temo.
Shqiptart e Sllatins
Thon se dashuria prhapet me shpejtsin e drits.
Dashuria e shqiptarve t Sllatins daj Shqipris dhe gjuhs
shqipe sht e hatashme. "Nuk vdes kjo gjuha jon deri sa t jet
dynjaja", na thot dhe shton se atje ku kan lindur prindrit e tij,
n malet e Sharrit, qndrojn perndit e Shqipris. Para disa
vitesh, hasim n faqet e Shqiptari-t nj dokument historik:
Shklqesia e Tij, James C. Rosapepe, Ambasadori i Shteteve t
Bashkuara t Ameriks n Rumani, s bashku me bashkshorten
e tij n gjirin e familjes shqiptare Memishi, n Sllatin t
Oltenis (23 shtator 2000). Cilt jan shqiptart e Sllatins?
Jan do tetovar t rndomt me rrnj shqiptare, pronar
t nnshtetsis shqiptare, q nga koha e Mbretris. S bashku
me veteran t tjer t komunitetit, Memishallart jan
themeluesit e Bashksis Kulturore t Shqiptarve t Rumanis,
sponsorizuesit dhe shprndarsit e revists Shqiptari.. Meritn
elementare pr ruajtjen e shpirtit shqiptar n gjirin e ksaj
122

Kritika-Dorshkrim
familjeje, e ka Dada Gjulie, bashkshortja e ndjer e Dautit t
ndjer, Gjulie Sknderi (1904-1990), patriote e flakt me rrnj
t lashta nga fshati q e pin rakin: nga Liseci i Tetovs. sht
zonja q ua ka msuar gjuhn shqipe fmijve t vet n mrgim.
Gjulia jetoi 86 vjet. "N Lisec rakis i thon "xhak asllani", na
thoshte shqiptari m i dashur i ksaj familjeje, Xhavit Memishi
(1942-1997), babai i ndjer i Xhemalit dhe Rahimes, kjo e
fundit studente n Konstanc. Derisa Sabiti ishte i madh sa nj
mal, Dauti e kishte shpirtin e madh sa havaja.
"Xhaviti ishte nj shkmb i pathyer. Gjithmon fliste
shqip, mbante mustaqe` dhe nj ksul t bardh matjane. Me
nj fjal, ishte nj zemr e zhuritur pr shqiptari", na thotw
Hashimi 65 vjear, vllai i Enverit, ky i fundit: mbltor dhe
piktor. Insiston me t madhe q niprit e tij, t cilt i jan afruar
moshs 30 vjeare, t martohen me vajza shqiptare. Po kt
dshir e ka edhe pr t mbesat e tij. Pr hir t rrezikut nga
asimilimi, nuk i paraplqen martesat e prziera. sht kjo nj e
drejt dhe bindje e tij personale, edhe pse kontribut pr
fisnikrimin e shpirtit shqiptar, jan duke dhn edhe ata q
kan marr pr grua, ndonj gjermane, ndonj rumune, apo
ndonj femr me prkatsi tjetr etnike e konfesionale. Derisa
ishte gjall, njmij km larg Lisecit t saj, Dada Gjulie i
mblidhte fmijt Ditn e Luleve, dhe nga prmallimi ndaj
vendlindjes, u thoshte: "Hajde se do shkojm te Kodra e Lisecit,
t mbledhim lule!". Kshtu na thotw sot n Bukuresht, e bija e
saj, zonja Fatime Aliu, motra e Nazmies dhe Hamdies, mamaja
e Xhemiles, shqiptarja q s'e ka braktisur kurr nnshtetsin
shqiptare, gruaja q ia pat thn presidentit Alfred Moisiu:
"Edhe n kohn e komunizmit, me gjith persekutimet e
prjetuara, ne kemi luftuar si Sknderbeu pr ta mbajtur gjall
gjuhn shqipe dhe shpirtin shqiptar n Rumani".
Se harron zonja Fatime as ambasadorin Hasan Alimerko,
q i ftoi para 30 vitesh 300 shqiptar, n Salln e Mermert t
Shtpis s Armats, pr t kremtuar Ditn e Flamurit, as
Osmanin, diplomat shqiptar q shkonte n ort e hershme t
mngjesit, port mw port t banesave, pr ti pyetur n kan
123

Kritika-Dorshkrim
shptuar shqiptart nga trmeti q shkatrroi godina t
panumrta t Bukureshtit (1977), dhe as Leonidha Mrtirin, q i
tubon shqiptart pr t kremtuar Ditn e Flamurit, n Klubin
Diplomatik t Bukureshtit. I ktill ishte edhe i vllai i saj i
ndjer, Xhaviti. Digjej i gjori pr Shqiprin. N fotografi e
kemi pran ish-ambassadorit Fran Zef ukaj. sht duke folur
n ambasadn shqiptare t Bukureshtit me rastin e Dits s
Flamurit. Shkoi Xhaviti i gjor, shkuan Nik Pema dhe Eqerem
Petoshati, q t dy diplomat, shkoi Dhimitr Kristesku dhe
Dhimitr Polena, Nikollaq Zoi dhe Nikolla Xhamo, profesor
universitar dhe enciklopedi e gjall. Shkoi dr. Vangjush Kondi,
Anton Antoni, Pandora Kondi, Vangjel Shuka, Luka Gjini, Dan
Zografi, dhe shkuan dhjetra bij e bija tjera rilindasish, pa qen t
imortalizuara kujtimet e tyre prmes ndonj filmi dokumentar,
q mund ta bnte Televizioni shqiptar. Kan mbetur edhe
dhjetwra pleq e plaka, bij e bija rilindasish, me shpirtin e tyre t
florinjt, dhe me kujtimet e tyre t shtrenjta pr komunitetin. Sot
i kemi e nesr si kemi. Me shuarjen e tyre shuhet nj fragment i
historis son.
Korrektsia, dashuria ndaj puns dhe atdhedashuria e ksaj
familje, kaplon prmasa hyjnore. N gjirin e saj fshihen rrfime
q t bjn krenar pse ke lindur shqiptar. "Kemi dshmi se jemi
ktu prej vitit 1724", na thotw nj pjeswtar i familjes s madhe
t Memishallarve, dhe shton faktin se prej ather e deri m
tani, askush asnj gabim nuk e ka br". Tejet interesante jan
edhe rrfimet e djemve t Enverit, si dhe ato t Izmitit nga
Vlora. Jo vetm q ua kan nacionalizuar tokn, por disa
pjeswtar t ksaj familjeje, babanw e Sabitit, Fetahun dhe
Ramadanin me djemt, i kan vrar komunistt jugosllav n
Monopol t Tetovs (1945). Daut Memishi (1896-1970) jetoi 74
vjet. U lind n Ollovjan dhe vdiq n Sllatin. Erdhi pr her t
par n Rumani te vllezrit e vet, m 1912. Qndron ktu nj
koh, kthehet n vendlindje, dhe vjen prsri, s bashku me
Gjulien. Dauti ka marr pjes n luftn e par botrore, ndrsa
m 1916 ka qen komandant i shqiptarve n nj kamp
prqendrimi. Memishallart kan deprtuar n kujtesn e
124

Kritika-Dorshkrim
historis, pr sinqeritet, korrektsi dhe atdhetarizm. Emri i tyre
figuron edhe n kuadrin e nj Apeli t shqiptarve t Rumanis,
drejtuar Presidentit Vilson, prmes t cilit i bhet m dije e
vrteta e statistikore, se "n trojet Shqiptare t okupuara nga
Serbt dhe Grekt (Kosova dhe amria - shn.yni ), elementi
shqiptar prbn 80% t popullats, e cila sht e ndshkuar me
eksterminim, po qe se kjo zgjedh do t vazhdoj". N shtyllat e
ksaj Thirrjeje, e nnshkruar m 1919 nga disa mij antar t
kolonis, shquhen edhe nnshkrimet e shqiptarve t Sllatins:
Ramadan Memishi, Beqir Xhemaili, Mustafa Abdul Halimi,
Zulfiqar Memishi, Ramadan Tahiri. ka thon shqiptart pr ta?
N variantin rumun t ktij medalioni, jepen edhe konsideratat e
liderit shpirtror t shqiptarve t Rumanis (prof. Xhelku
Maksuti), ndaj Shteteve t Bashkuara t Ameriks, ndaj
shqiptarve t Rumanis dhe familjes Memishi, e cila edhe n
kohn e totalitarizmit komunist, e ka ruajtur me shenjtri:
gjuhn shqipe dhe traditat e t parve tan.
Albanezul nostru (Shqiptari yn)
Sipas Zotit Alush Kamberi kuptojm se n qytetin e
Sllatins, q gjendet ndrmjet Krajovs dhe Bukureshtit, na
sugjerojn ta vizitojm familjen Memishi, njrn ndr familjet
m t vjetra shqiptare, e vendosur n Vllahi, qysh para 200
vitesh. Njeriu i par i ksaj familjeje, q kishte shkelur n
truallin mikprits t Rumanis, ishte Sabit Memishi. Ai erdhi
ktu ta ushtroj zanatin e pastieris, t cilin e kishin si tradit
familjare, edhe m hert. Sabiti ishte nj burr i pashm dhe i
shndosh, plot energji rinore. N at koh, rrugs pr n
Gjermani, kishte ardhur nj ekip turk i pehlivanve, t cilt, me
t shkelur n kt qytet, i provokojn t rinjt rumun, se kush
do ta mposht pehlivanin m t fuqishm t tyre n arenn e
mundjes, do t fitoj 250 dukat floriri. Kto fjal i ran n vesh
edhe Sabitit, i cili vendosi t dal n log t burrave. Askush
prve tij, nuk guxonte t'i dal prpara pehlivanit turk, nj goxha

125

Kritika-Dorshkrim
burr, i njohur n at koh, i cili askund dhe prej askujt nuk
kishte prjetuar disfat.
Kjo gj i friksonte t rinjt rumun q t'i dalin karshi.
Ishte ky nj azgan, q si e prshkruanin, edhe pr nga pamja
fizike ta shtinte frikn: nj kolos me nj trup t gjat e t
ngjeshur si shkmbi, me ecje t rnd e plot krenari, me nj
shikim q t pret e mposht para kohe. Por, kshtu nuk mendoi
edhe Sabiti. Me nj t par, dhe me nj t dgjuar, arnauti i
Sllatins ia priti: "Un jam ai q do ta mposht kt allamxhi!".
T gjith q e njihnin dhe s'e njihnin, ia nguln shikimin, dhe nj
heshtje e madhe mbretroi gjat koh. Pas pak, para se t filloj
prleshja, filluan t dgjohen zrat e rumunve q e ngritn deri
n qiell, moralin e shqiptarit, forcn, qndresn dhe trimrin e
tij: "Albanezul nostru! Albanezul nostru!" (Shqiptari yn.
Shqiptari yn!).
N t vrtet, Sabiti n kto momente mbronte emrin
shqiptar, dhe ngjyrat e Sllatins rumune. Tr atmosfera para se
kto dy kolos t delnin n arenn e stadiumit, prcillej me
muzik ushtarake, t ciln e kishte organizuar Prefektura e
qytetit. Dhe loja nis me emocione t mdha. N kto aste, frika
dhe guximi u bn nj: Derisa dgjoheshin ovacionet "Sabit
albanezul! Albanezul nostru!", Sabiti do t akumuloj tr
forcn e vet dhe shkathsin e sportit t mundjes, dhe pr nj
ast, e prmbys kundrshtarin e vet prtoke. Tr stadiumi
ngritet n kmb, e rrokin mbi supe Sabitin qytetart rumun,
dhe parakalojn rrugve t qytetit, t prcjell me fanfarn
ushtarake. Ekipi turk mban fjaln: ia dhuron 250 dukatt, ndrsa
ai pjesn drmuese t tyre ia fal bashkis s qytetit, pr t
themeluar nj fondacion pr t rinjt. Prej ather e deri m sot,
kjo familje shum-antarwshe, gzon nderime dhe respekt t
madh, n mesin e banorve t Sllatins. Kjo ngjarje e madhe,
brez pas brezi prcillet goj n goj, prandaj edhe s'ka njeri n
Sllatin, q nuk e njeh kt familje. Shqiptart e Sllatins nuk
jan vetm mbltor. Jan shqiptar q digjen nga malli ndaj
Atdheut.. As trmeti nuk i shemb".

126

Kritika-Dorshkrim
Sknderbeu n od
Si e prshkruan Ymer Jaka kt familje fisnike? "Familja
Memishi, n Sllatin t Oltenis, ndonse e vetmja familje
shqiptare n kt qytet, qe dy shekuj vazhdon jo vetm t
krenohet q i takon pasardhsve t njrit ndr popujt m t
lasht t Ballkanit, por ruan me kmbngulje traditat shqiptare,
gjuhn shqipe dhe lidhjet me farefisin n rrethinn e Tetovs,
prej ku sht shprngulur n Rumani, dhe ku antart e saj
ushtrojn zejen e mbltorit. Antart e tanishm t ksaj
familje, tre vllezr e dy motra, t gjith kan lindur n Rumani,
mirpo jo vetm q e flasin pr bukuri shqipen, por kjo sht e
vetmja gjuh komunikimi midis tyre. Kur hyra n shtpin e
tyre kisha prshtypjen se isha n Gostivar, n ambientin e
dhoms s dits, ku na priti i zoti i shtpis, Hashimi.
Nuk shkoi shum koh e n dhom erdhn edhe antart e tjer
t familjes, vllezrit e Hashimit, Enveri e Xhaviti, motrat, grat
dhe fmijt. Pr nj ast harrova se isha n Rumani.
Ktij ambienti i jepte vul t posame, edhe portreti i
Sknderbeut, i varur n mur, dhe busti i tij mbi televizor.
Mikpritja ishte ajo e jona, tradicionale, kontakti i drejtprdrejt.
Kontaktet me shqiptart e Sllatins jan t rralla, prandaj vizita
jon pr familjen Memishi konsiderohej si nj nder i madh q po
i bnim. Ndonse marrdhniet me vendlindjen jan mjaft t
rralla, burrat e ksaj familjeje, e n nj shkall t
konsiderueshme edhe grat, jan t njoftuar pr do gj q
ndodh te bashkatdhetart e tyre: n amri, Maqedoni, Kosov,
dhe Shqipri". Duke e prmbyllur kt artikull n prag t vitit
kur Amerika qndron pran krkesave t Kosovs pr Pavarsi,
po shtojm faktin se nga gjiri i ksaj familje patriotike, kan
mbetur vetm Hashimi me fmijt e Enverit dhe Xhavitit, me
motrat, kunatat, niprit dhe t mbesat: gjithsej rreth 20 shqiptar
q e mbajn n gji, zjarrin e pavdekshm t atdhedashuris
shqiptare.
ARNAUTI I KISHTE MAGJEPSUR T GJITH
127

Kritika-Dorshkrim
(Prkitazi me librin e dr. Adrian Majuru, Bucuretiul albanez
(Bukureshti shqiptar), Editura Ararat, Bukuresht, 2002)
Dy dit para Dits s Flamurit (2002), mu n qendr t
metropols rumune, n kuadrin e Muzeut t Qytetit t
Bukureshtit, t cilin e ruanin shqiptart para nj shekulli,
promovohet libri Bukureshti shqiptar i nj autori rumun:
Adrian Mazhuru. Ishin prezent veprimtar dhe antar t
Bashksis Kulturore t Shqiptarve t Rumanis,
kryeredaktori i revists Shqiptari, ambasadori i Shqipris
n Bukuresht, zonja Xhemile Susliu, prezidente e BKSHR-s,
zonja q sponsorizoi me 14 milion leja botimin e ksaj vepre,
e vogl prnga numri i faqeve (128), por e madhe prnga
prmbajtja dhe cilsia. Dalja n drit e nj libri t ri lidhur me
shqiptart e qytetit q mban emrin m t bukur t t folurit
shqip, dhe at nga ana e nj autori joshqiptar, ssht tjetr
vese nj ngjarje e mirseardhur q meriton t prshndetet.
Autori i tij, Adrian Mazhuru (i lindur n vitin 1968), sht
doktorant i Universitetit t Bukureshtit, hulumtues n
Muzeumin e Qytetit t ksaj metropole, dhe autor i nj numri
t konsideruar studimesh shkencore, n t cilat reflektohet
Bukureshti q nga mesjeta e kndej, multikulturaliteti i tij,
Ballkani nn zotrimin e tregtarve, hebrenjt, historia dhe
etnografia e Transilvanis, etj. Libri i par i tij, q pa dritn e
botimit n prag t kremtimit t Dits Kombtare t Shqipris,
dshmon pjekurin intelektuale t nj hulumtuesi q nxjerr n
pah nj mori elementesh t reja e t panjohura deri m sot.
Fjala sht pr deshifrimin dokumentar t fenomenit shqiptar,
q nga periudha e Vasile Luput, e deri te ajo e ditve tona. Pr
nj afirmim t ktill shkencor, q ua bn sivllezrve tan n
veri t Danubit, autori meriton t konsiderohet, si filoshqiptar.
Qysh n fillim, autori u shpreh falnderime, atyre q i
kan ofruar prkrahje pr tu njohur me zhvillimin historik t
Sheshit t Bukureshtit, q ka nj lashtsi 500 vjeare, dhe n t
cilin elementi shqiptar, z nj vend t rndsishm. Mirnjohje
prioritare autori u jep zonjave Andrea, Maria, dhe sidomos
128

Kritika-Dorshkrim
zonjs Elena Siupiur, bashkpuntore e lart shkencore e
Institutit t Studimeve t Evrops Jug-lindore n Bukuresht,
shkenctare e shquar rumune me prejardhje shqiptare nga
fshati Karakurt. Zonja Elena sht njherit edhe autorja e
parathnies Shqiptart e Qytetit t Bukur, t ciln e fillon
me moton: Un jam arnaut, thon edhe sot me nj krenari
dinjitoze, banort e t vetmes koloni shqiptare t Besarabis,
t ardhur atje tani e dyqind vjet m par. Shqiptart sipas
saj, i japin Bukureshtit nj arom t kohrave t shkuara,
Bukureshtit t dikurshm, nj t shkuare t kahershme prej
disa shekujsh. Ajo e prshkruan Bukureshtin e dikurshm si
nj qendr kozmopolite, e fisnikruar nga hebrenjt bankier
q i vrtisnin finansat, nga gjermant dhe austriakt, q
respektonin rregullin dhe moralin e lart t puns, t mahnitur
nga pasurit shpirtrore t banorve t ktushm, nga tregtart
e shumt grek, armenas, bullgar, shqiptar etj., t cilt ia
dhuronin ksaj qendre mikpritse, frytin e puns s tyre dhe
ertimn e bots nga e cila vinin.
Zonja Siupiur, si dhe lexuesi i rndomt, pas lekturimit
t ksaj vepre interesante, konstaton se Bukureshti, shekuj me
rradh, ka qen pr t shprngulurit e Ballkanit, pr ata q
iknin nga Perandoria Osmane, nj vatr strehuese q u
siguronte nj jet m t mir. Shqiptart e bots rumune jan
ruajtur nga kujtesa kolektive si do ushtar, tregtar, rrogtar,
rojtar t paguar apo mbrojts t ligjit. Pitoresk prnga
veshja e tyre: me fes dhe brez t kuq, me fustanell, pistoleta e
shpata, kalruar pr bukuri mbi do kuaj t bukur, kta
ballkanas t mistershm, t denj, krenar dhe kryengrits, t
ashpr n mri, por trima dhe besnik t pronarit deri n flijim,
duke mbltuar respekt dhe frik, arnautt kan mbetur
definitivisht n kujtesn e bots rumune si nj prfytyrimi i
vetm, i besnikris, korektsis dhe trimris shqiptare. Pas
shpins s ksaj bote prej uniforme dhe parade t forcs,
gjendet ndrkaq nj bot shqiptare numerikisht shum m e
madhe, m paqsore, mjaft aktive dhe e zellshme, lojale dhe e
adaptueshme, pr qytetin q iu prkushtua (f.8).
129

Kritika-Dorshkrim
Bukureshti i bukur i ka pritur t gjith me
zemrgjersi
Vlersimet e motrs son nga Karakurti, lidhur me
arnautt e Bukureshtit, me t cilt ballafaqohet n faqet e ktij
libri, jan t qarta dhe impresionuese: Gjejm n shekujt e
shkuar, mijra shqiptar, n mjeshtrit e praktikuara jo vetm
nga ata, por nga krejt bota ballkanike, nga e cila dhe me t
ciln vinin n Bukuresht: bakall, tregtar, krmar,
kafexhinj, simitaxhinj, mbltor, bozaxhinj, hallvaxhinj,
petbrs, bukpjeks, duhanxhinj, lkurtar, hanxhinj, rojtar,
bankier etj. I gjejm shkall-shkall t avansuar n funksione
ushtarake, ndrsa m von edhe n si funksionar
institucionesh t ndryshme. M von, kur modernizmi
evropian e anuloi identitetin etnik dhe shmblltyrn e ktij
qyteti duke ia imponuar identitetin profesional, hasim
shqiptar t adoptuar si inzhenier, mjek, arkitekt, avoketr.
Para s gjithash, shqiptart u kan dhn rumunve zotrues
dhe familje t mdha bojersh (bujarsh, apo fisniksh).
Q nga i dyshimti pr t qen shqiptar-epirot Mihai
Viteazul, e deri te Vasile Lupu, sunduesit e Gjikajve dhe
Shucu, n kohrat fanariote apo t zotrinjve vendalinj,
Bukureshti, qyteti i bukur, apo i bukuri sht, i ka pritur t
gjith, pa marr parasysh mjeshtrin apo rangun. I ka pritur
me ngazllim pr risit, apo me hidhrim dhe friksim prej saj.
I ka mbajtur mend sipas emrave t tyre kombtar, dhe ua ka
respektuar zellshmrin dhe nderin. Shkall-shkall,
Bukureshti i ka glltitur me dashuri, duke haruar se cilit komb
i prkasin, duke i ruajtur emrat e tyre me t cilt ia kan
pagzuar do rrug, apo do lagje (8). Po i prkujtojm vetm
dy prej tyre, q edhe sot i mbajn pagzimet e dikurshme:
zona Bukur Obor dhe pylli Bneasa. Bukureshti i sotm i ka
harruar t gjith. Nuk e din, rrugve t tij, kush sht shqiptar,
kush bullgar, kush armen apo hebre, kush sht gjerman dhe
kush sht grekDhe me ta, sht degdisur edhe bota
130

Kritika-Dorshkrim
materiale dhe kulturore, e prur prej tyre. Dhe sht degdisur
edhe kujtesa e krejt asaj q sht ngritur dhe ndrtuar n kt
qytet t bukur. Por, mos vall jan zhdukur?-pyet zonja
Siupiur. Mos vall i mbajm me ne?
Libri i zotit Mazhuru, prpiqet ta zgjoj kujtesn e fjetur
t Bukureshtit. Dhe prpiqet t na i zgjoj qoshet e rrugve
prej nga na shikojn t shqetsuar, nostalgjik, energjik, t
ashpr, t pamshirshm, t etshm pr nj pistolet, t
zellshm, besnik e t ndershm, krenar pr kombin e tyre,
shqiptart. sht libri q na i ringjall rrugt dhe lagjet
bukureshtare, npr t cilat shekuj me rradh mund t dgjoje
nj shprehje t but, hijernd e krenare: Edhe un jam
shqiptar. Kshtu pra, vetm t dihet! Dhe t mos harrohet!
Shqiptart n shrbim t besnikris
Lidhjet linguistike rumuno-shqiptare, i ka shkoqitur me
prkushtim, brenda nj gjysmshekulli, filoshqiptari m i
madh i ktij vendi: prof.univ. dr. Grigore Brnkush. Pr
shqiptart n historiografin rumune, kan shkruar disa autor.
Lidhjet farefisnore rumuno-shqiptare, si dhe Shmblltyra e
shqiptarit n letrsin rumune, jan subjekte ende e paprekura,
njsoj si ishte i paprekur edhe subjekti: Arnautt n shrbim
t besnikris. Bukureshti shqiptar i Adrian Mazhurut,
sht prpjekja e par, e sinqert dhe produktive, n kt
drejtim. Ndoshta do ti kujtohet dikujt q t shkruaj nj dit
pr Berlinin shqiptar, Hamburgun shqiptar, Cyrihun shqiptar,
apo Beogradin shqiptar; pr prezencn dhe kontributin e
sivllezrve tan, n kto e qendra tjera botrore. Libri ka
strukturn e nj disertacioni t mirfillt, q reflektohet madje,
edhe n kuadrin e prmbajtjes: Arnautt Shqiptart e
Qytetit t Bukur; Prolog. Lasgush Poradeci drejtuar
Asdrenit; Bukureshti shqiptar. Nga elita tregtare e deri te ajo
kulturore; Epilog: Asdreni drejtuar Lasgush Poradecit;
Bukureshti shqiptar: Arnautt; Bukureshti shqiptar: Bojert
131

Kritika-Dorshkrim
dhe zotruesit; Bukureshti shqiptar: Tregtart; Nj univers
ballkanik: Bukureshti, si dhe pasthnia: Das albanische
Bukarest: Von Handlereliten zu kulturellen Eliten.
Nj nga risit e shumta me t cilat ballafaqohet lexuesi
n kt vepr, sht veprimi i shoqrive t fshehta t
masoneris, kontributi i tyre pr robrimin e popujve t
skllavruar nga tirania e sundimit osman dhe pansllavist, si
dhe ndrlidhja e shqiptarve me to. Nikolla Nao nuk refuzoi
t prkrah komunitetin shqiptar t Egjiptit dhe lozhn e par
masonike shqiptare. Kshtu, n vitin 1885, bri katr
udhtime n Stamboll nn emrin kosnpirativ Joanid. Arriti
kshtu, prmes mareshalit Nysret-pasha, ti drgoj Kshillit
Shtetror t Patriarkis Ekumenike, nj memorje prmes s
cils krkonte anulimin e tutels greke mbi kishn ortodokse
shqiptare dhe futjen n kish t gjuhs shqipe (36). Burimet
q shfrytzon autori, lidhur me vitalitetin e shqiptarit m
energjik t diaspors s athershme shqiptare, Nikolla Naos,
vijn nga ana e do shkenctarve t mirfillt rumun, si Sava
Jancovici, Victor Papacostea, Ctlina Vtescu, Dinu
Giurescu etj.
Prej nga erdhn gjith kta shqiptar n Rumani?
Duke filluar q nga viti 1764, kur Vlad Boculesku
prktheu nga gjermanishtja Jetn e Sknderbeut, e deri n kto
aste, jan shkruar nj varg librash mbi shqiptart dhe
Shqiprin, n gjuhn rumune, ndr t cilat edhe disa teza
dizertacionesh t autorve Rusu, Balota, Brnkush... Libri m i
ri q doli kto dit me kt subjekt, Bukureshti shqiptar, mund
t konsiderohet ndr m t suksesshmit. Ai ka syzheun dhe
sharmin e vet shkencor, q t shtyn ta lexosh dhe rilexosh,
duke patur parasysh faktin se brenda kopertinave t tij, defilon
jeta e mrgimtarve tan, prgjat nj periudhe
pesqindvjeare. Po qe se u bjm nj radiografi ktyre
rasteve, duke u ndalur vetm te sunduesit rumun, shohim se
prezenca e tyre mbulon shekujt XVII-XIX. Kshtu pra, 300
132

Kritika-Dorshkrim
vjet tradit zotrimi n familjet bujare me prejardhje
shqiptare. Statistika e par komplete e Bukureshtit, sht ajo
e vitit 1898/1899, kur qen regjistruar ktu 3.698 shqiptar si
kryefamiljar. Shqiptart formonin asokohe, grupin m t
madh ballkanik t Bukureshtit, n kohn kur kish 938
bullgar, 308 serb apo 245 turq (f.116). Edhe sot e ksaj dite,
katalogjet telefonik t Bukureshtit e qendrave tjera t
ktushme, jan t vrshuar me mbiemra shqiptarsh, si
Arnautu, Arnaucoju, Eftimiu, Anastasiu, Kantili, Dodani,
Kardo, Zografi etj.
Prej nga erdhn gjith kta shqiptar n Rumani? Burimet
e para ndrlidhen me lashtsin trako-ilire. Pastaj vijn ato
mesjetare, kur n vitin 1595, pr t rishptuar nga invazioni
osman, n baz t nj raporti diplomatik, kalojn Danubin
15.000 shqiptar, dhe vendosen n trojet rumune t Oltenis.
Themi pr t rishptuar, duke patur parasysh faktin se pas
vdekjes s Sknderbeut, pr ta shptuar fen dhe identitetin
kombtar, shqiptar t shumt shprngulen n Itali dhe dhe
Bullgari. N baz t burimeve shkencore, autori konstaton se
N shekullin XIX, erdhi rradha e komuniteteve shqiptare nga
Bullgaria t vijn n Rumani, n nj numr t madh, sidomos si
pasoj e luftrave q, n fillim t shekullit XIX, u transferuan
nga Principatat rumune n territorin e Bullgaris veriore dhe t
Serbis. Ky eksponim i papritur, n n nj varietet rreziqesh
ekstreme, t pasiguris totale t jets kolektive, shkaktoi
shprngulje masive t shqiptarve t gjendur n fshatrat
kompakte n veri-lindje t Bullgaris. Kto fshatra ishin:
Arnautlar, Eskiarnautlar (pran Varns), Turkarnautlar (pran
Pllovdivit), Kara Arnaut dhe Bejatnaut (pran Razgradit).
Lokaliteti Beitnaut quhej dhe Arbnash (sot Poroishte). Po
shtojm dhe fshatin Arnut Kujushi (sot Dloina, pran Dobriit,
sot, Tolbuhin). Fshati Kara Arnaut quhej Arbnashi i
vogl(90), burime kto, t konfirmuara edhe nga ana e
studjuesit bullgar Gjorgje Barbalov (Shqiptart e shprngulur
n Rumani prmes Bullgaris, n shek.XIX-t, n Historia e

133

Kritika-Dorshkrim
Komunitetit Shqiptar t Rumanis, vll.I-r, Bukuresht, 2000,
fq.161-1622.
Sknderbeu e meriton nga nj prmendore,
n do metropol evropiane
Shqiptart i kemi kahmos kndejpari. Ata jan prezent
madje, edhe n mikpritjet zyrtare t sunduesve t mdhenj,
apo t bojerve, duke qen rojtar t ashpr t hapsirave
publike, n raste revoltash spontane. Ata i kemi t pranishm
si roje fabrikash, institucionesh shtetrore, madje edhe n
Pallatin Mbretror t Bukureshtit, duke patur prparsi n
krahasim me t tjert, pr besnikrin dhe fuqin e tyre
morale, fizike dhe ushtarake. Ndaj edhe sduhet t na habit
fakti, se si nj grusht shqiptarsh, qysh me rastin e krisjeve t
para n Kala, ua kalln datn, qindra policve sllav t
Maqedonis, apo fakti se si gjashtmij ushtar shqiptar, i
mundn tri her me rradh, gjashtdhjetmij forca t rregullta
e rezerviste, ushtarako-policore maqedonase (2001). Sot do
gj sht luft.. M mir von se kurr. Arnauti i kishte
magjepsur t gjith, thoshte Sknder Drini, para 30 vitesh,
kur e pat shkruar romanin Shqipja e kreshtave tona.
Shnimet i shkpusim nga nj ditar i vitit 1973, q e patm
shptuar nga bastisjet e parreshtura, t udbashve t
xhindosur.
Vetm Zoti i jep luftrat e ktilla: t shkurtra dhe
lavdiprurse. Dikur pr mbrojtjen e Ballkanit nga shrbtort
e Sulltanit, ndrsa tani pr robrimin e Maqedonis nga
hegjemonia pansllaviste, e do ligjeve t kurdisura pr
diskriminimin kombtar, t kombit shqiptar. Nuk duhet t na
mahnis fakti se proporcione t ktilla t triumfit, kan
ndodhur edhe n kohn e Sknderbeut, kur dhjetmij
shqiptart e Tij, i mundnin dyzetmij turq. A se meriton vall,
q ktij Atleti t krishtrimit, q me trupat e t parve tan e
mbrojti Evropn nga invazioni osman, ti ngritet nga nj
statuj, n do metropol evropiane? Dhe jo vetm kaq. Por
134

Kritika-Dorshkrim
edhe t shpallet si i Shenjt. Por, pr konkretizimin e nj ideje
t ktill, duhet t nxehen foteljet qeveritare, institucionale
dhe diplomatike shqiptare. Duhen projekte, programe,
sponsorizime, prkthime, afirmime, akte, kontakte e fakte, pr
ta bindur Evropn se far bijsh t shenjt, ka lindur, ka rritur
dhe ka kalitur, nna Shqipri.
Duke parafrazuar udhtarin francez Le Cler, i cili gjen
shqiptar rrugve t Bukureshtit n vitin 1866, autori thekson
se asokohe, ishte nj luks i madh t kesh (pr roje) nj arnaut, i
veshur n kostum kombtar, i qndisur me fije prej ari, me
shpat dhe me pistoleta n brez. N prgjithsi, do prijs
fanariot, kishte n gardn e vet shqiptar, madje edhe n suitn
e Aleku Shucut, bnte pjes edhe nj gard shqiptarsh, t
prur nga Konstantinopoja pr ti zvendsuar Arnautt e
Karaxhas, pr t cilt dyshohej se kishin ndjenja filoruse
(53). do burim, autori e regjistron n kuadrin e fusnotave, t
cilat u prkasin studjuesve t ndryshm, shumica t prkthyer
nga frngjishtja, dhe t botuara n revistn mbretrore
Balcania t Bukureshtit, prgjat viteve 30-t.
Nj vler e rrall, q meriton ta shoh dritn e botimit, edhe
n gjuhn shqipe
Ja se si e prshkruan portretin e nj arnauti, dr.
Veniamin Poitan Brldeanu, n vitin 1930: () Rojtar i
mir, gjuetar, ushtar i zellshm dhe kaak i gatshm pr gjah.
Ai nuk don t dij pr pun t detyrueshme, q e shndrron
njeriun n skllav. Pr nga natyra sht dashamir i liris, q on
nj jet patriarkale. () Shtpit e tyre, ngriten prgjat
rrugve, me do dritare t vogla pr mbrojtje. Gjithmon jan t
armatosur dhe t gatshm pr sulm. Lumturia e shqiptarit
sht t mbaj arm, mos ti paguaj askujt, dhe t mos kryej
shrbimin ushtarak. () Shqiptari sht nj kryengrits i
atill, q askush nuk mund tia kaloj. E ndjek armikun e vet,
deri n vdekje. Nqoftse nuk ia ka marr hakun vet, ia l
kt detyr, prmes nj testamenti, bijve dhe pasardhsve t
135

Kritika-Dorshkrim
vet. Hakmarrja e tyre sht njra nga plagt e Shqipris. ().
Vetm klerikt mund ta ndrmjetsojn besn, domethn
ndrprerjen e hakmarrjes. Shqiptari sht njeri i bess. Ai nuk
e shkel fjaln e dhn. Pr at shqiptart jan t krkuar si
rojtar t mir, t shtpive dhe pasurive t pasanikve t
sotm (64).
Ka edhe shum elemente tjera t paprekshme, t
shtjelluara pr her t par n faqet e nj libri ku bhet fjal
pr vlera morale dhe profesionale, pr familjet e przjera
shqiptaro-vllahe, pr emigrantt e par, q u shprnguln nga
trojet shqiptare q erdhn n Bukuresht, pr tregtart me
prejardhje shqiptare: manastiras, tetovar, krovar, korar,
elita kulturore shqiptare, korporatat shqiptare, mjeshtrit dhe
dinamismi finansiar i shqiptarve t ktushm, t cilt para se
ta prek diktatura komuniste kt zon, kan patur jo vetm
nj numr t madh dyqanesh, restoranesh, deposh pr mallra
dhe tipografish, por edhe nj bank: Banca Albano-GrecoRomana, q gjendej n rrugn e Diellit (Soarei, nr.8), atje ku
sot gjendet Muzeumi i Oborrit t Vjetr (Muzeul Curtea
Veche).
Nga rradht e elitave tregtare, do t ngriten, n nj
gjenerat t vetme, elitat financiare dhe liberale shqiptare dhe
arumune, q do t konturojn shkall-shkall, nj komunitet
idesh lidhur me kombin shqiptar dhe Shqiprin
moderne(107). Vitet e dy luftrave botrore, solln
transformime t mdha, n strukturn e prditshmris
bukureshtase. Pasojn falimentime tregtare, shkputje lidhjesh
ekonomike, themelime organizatash t minoriteteve
nacionale, rikthim i kurbetinjve n vendlindje, shprngulje n
Turqi, Amerik e gjetiu. Dhasht Zoti q, prmes prkrahjes
s gjithmbarshme t diplomacis shqiptare, libri i Adrian
Mazhurut Bukureshti shqiptar, ta shoh nj dit dritn e
botimit, edhe n gjuhn shqipe.
Bijt dhe bijat e harruara t rilindasve tan

136

Kritika-Dorshkrim
Boboshtaret e Bukureshtit: Anastasia (Gjergji) Georgescu
(1910-2006)
Para tre vitesh, vdiq n Bukuresht, n moshn 96 vjeare,
Anastasia Gjergji (Georgescu), shqiptarja m e vjetr e
Rumanis, njra nga bijat e harruara t rilindasve tan. Kurmi i
saj sot prehet n varrezat e Shn Premtes (Sfanta Vineri), atje ku
qe varrosur dikur Nikolla Nao, e m von edhe Asdreni, babai
i saj dhe rilindas t tjer. Anastasia e ndjer ishte e bija e
kryetarit t Komunitetit Ortodoks Shqiptar t Bukureshtit. Ne
jemi nga ata q kan punuar pr atdhen, jo pr para, por pr
shpirt, pr dinjitetin e popullit shqiptar. Duke vajtur gjurmave
shqiptare n ishkryeqendrn e Shqipris s mrguar, pr t
arritur te shtpia e saj, duhet t kalosh para godins s Lidhjes s
Shkrimtarve t Rumanis. N murin mbrojts t ksaj selie,
shquhej deri von mbishkrimi i revolucionarve: Komunist, do
t t kisha pshtyr, por m vjen turp, jo prej teje, por prej meje!
Sintagma nuk kushtohet atyre q e ndihmojn njri-tjetrin, por
atyre q ende si kan pastruar llogarit me vetveten dhe me
obligimet ndaj atdheut. Ndr ta shquhen edhe ata q prmes
pandjeshmris s tyre bolshevike, e kan qitur n harres
komunitetin e ktushm shqiptar. Zonja Anastasia u lind po at
vit kur u lind edhe Nn Tereza e Shkupit (Gonxhe Bojaxhiu)
dhe Nn Tereza e Shipkovics (Aurelia Ymeri), m 1910.
Derisa ishte gjall, e gjenim n tryez n shoqri t fqinjeve t
saj: Franca dhe Oprika. Posa e dgjonte emrin e Nn Terezs,
zonja Franca e cila preferonte ti themi Tanca, thoshte se e ka
par Nn Terezn n Katedralen e Shn Jozefit n Bukuresht.
Nn Terezn e ka par n Rom Miria e Shipkovics s
pavdekshme, dhe e kan par n Bukuresht, kosovart e
ktushm, si dhe profesori m i dashur i Universitetit t
Bukuresht, dr. Grigore Brnkush, antar i Akademis Rumune,
njri nga albanologt m t mdhenj n bot, edhe ky i harruar
nga autoritetet shqiptare q rendin pas lekve t Qeveris, por jo
edhe pas miqve t mirfillt t Shqipris.

137

Kritika-Dorshkrim
Zonja Tanca na e tregonte nj ikon t shn Mris, q ia
kishin dhn asokohe n kishn katolike, dhe na thoshte duke
br shaka: Ja, kjo sht Nn Tereza! Jo more, ia kthen zonja
Oprika, mamaja e Gabriels, Nn Tereza sht kjo zonj q rri
me ne n tryez, zonja Anastasia t cils i themi Sia. Sia ishte
shqiptare e kulluar q e fliste shqipen, po aq sa e fliste edhe
Nn Tereza, sa her q takohej me sivllezrit e vet n
diaspor. Ia tregonim Anastasias romanin Qerrja e drits t
Ibrahim Kadriut nga Kosova. E shikonte portretin e Nn
Terezs n ballin dhe thoshte: Po kjo qenka nj plak e dobt si
un! E dobt prnga shndeti fizik dukej zonja Sia, por e
fuqishme prnga shpirti dhe e freskt prnga kujtesa. Zemrn ia
kishte prforcuar atletika q e kishte ushtruar derisa ishte e re,
ndrsa kujtesn besimi ndaj Zotit. Shpirti i saj ishte i florinjt,
ngase i kishte ndihmuar t gjith ata q kishin patur nevoj pr
ndihmn e saj. Zonja Sia na fliste pr komunitetin e dikurshm,
pr Filip Manon, pr Irina Shamolin, pr Andon Popin, pr
Sofika Milkanin q i piqte pet Asdrenit, pr Lika Zografin, daja
i s cils kishte vajtur me delegacionin e Ismail Qemalit n
Vlor. At q e fliste e dshmonte edhe me fakte: nam
dshmish dhe albume fotografish. Anastasia Xhorxhesku
banonte n rrugn Teodor Aman, tejmatan Biblioteks s
Akademis, n nj shtpi t vjetr shqiptarsh q duket m
grandioze se nj ambasad.
Si na harruan ata t ambasads! Asnj telefonat su
kujtohet t na e bjn! M shum kujdes ndaj nesh kishin n
kohn e Enverit, se sa tani! Po kt e thoshte edhe mamaja e t
mbesave t Asdrenit n Xhurxhiu, zonja Zisu. M shum e do
gjuhn shqipe dhe komunitetin shqiptar nj rumun, se sa nj
diplomat shqiptar. Kontribut m t madh pr afirmimin e
Kosovs n Rumani dha nj ambasador shqiptar me prejardhje
arumune (Marko Bello), se sa nj shqiptar me prejardhje
dembeliste, t cilit po qe se i thua pse nuk prkujdeset pr bijt
dhe bijat e rilindsve tan, ta pret me sopatn e dardharit: Nuk
merret ambasada me pun t tilla!

138

Kritika-Dorshkrim
Kurr nuk ka shkelur kmba e ambasadorve shqiptar t
tranzicionit n kt shtpi historike, me muret e mbushura me
fotografit e rilindasve tan, me tryezn, karriget dhe foteljet ku
jan ulur ata, me filxhanat me t cilat kan pir kafe Asdreni,
Kuteli, Gjergj Bubani, Andrej Ktona e shum t tjer. Si siu
kujtua diplomacis shqiptare ta ftoj massmedian shqiptare pr
imortalizimin e kujtimeve t ktyre vlerave historike! Sikur t
ishin gjermant, pr nj rast t ktill do t kishin xhiruar filme,
do t kishin shkruar libra, do ta kishin shndrruar kt shtpi n
nj seli t shenjt. E parandjenim se do ti vjedhin, do ti hedhin
e do ti zhdukin vlerat e vjetra shqiptare t ksaj shtpie ata q
se meritojn, trashgimtar t padenj q as n telefon nuk e
ftonin. Ku qndron vlera e bijve dhe bijave t harruara t
rilindasve tan? N njrn sht prezenca e tyre fizike, n ann
tjetr dashuria ndaj shqipes, shqiptarve dhe Shqipris, malli
ndaj atdheut t prindrrve t tyre, shtpit, kujtimet,
dokumentet, fotografit. N njrn nga to, krahas babait t
zonjs Sia dhe korarve t tjer, gjendet edhe Asdreni, t
fotografuar me rastin e nj pikniku n pyllin Bneasa (1936).
Zonja Sia asokohe ishte 26 vjee. Dy vjet m von, e
gjejm n shoqri t Mitrush Kutelit, n njrn nga ballot e
shumta t komunitetit. Kuteli mes kushrirave Anastasia dhe
Zhana Xhorxhesku. Dgjon pr kt i biri i tij, Pandeli Pasko,
dhe vjen nga Roma pr ta par t dashurn e babait t vet,
Mitrush Kutelit. Zonja Sia kishte dhe nj kushrir q vjente e e
vizitonte rregullisht. Ishte zonja Sofika Antonesku, e cila qe
prkujdesur pr t deri sa e dha frymn e fundit, e cila i mbante
mend edhe shqiptart e Bushtenit, mbltor me prejardhje
krovare. Shqiptar i prsosur ishte i ati i saj, Anton Antonesku,
q kishte edhe nj djal (Dodo). Edhe ky digjej nga prmallimi
pse se pa Shqiprin, si dhe nj patriot dhe tregtar me prejardhe
arumune: Andon Popi. N kuadrin e albumeve me fotografi t
zonjs Sia, pos bylbylit t Drenovs, vrejm edhe veprimtar t
tjer t shquar t Rilindjes Kombtare. Njri ndr ta, sht edhe
i ati i saj: Nikolla Gjergji, i njohur nga pala rumune si Nicolae

139

Kritika-Dorshkrim
Georgescu, ndrsa nga shtypi shqiptar: Nikolla Pallamida. Kush
ishte de facto ky njeri?
Babai im ishte shqiptari i par q solli limuzin amerikane
n Bukuresht
Ishte pr tre vjet m i vjetr se Asdreni. N baz t nj
ertifikate t prkthyer nga turqishtja, kuptojm se Nikolla
Gjergji u lind n vitin 1869, n Boboshtic t Kors, Vilajeti
Manastirit. ertifikata sht lejuar m 5 Gusht t vitit 1893 nga
ana e Ministris s Brendshme Osmane, Kshilli administrativ i
rrethit t Kors. Jetoi deri n vitin 1957. Ishin pes vllezr dhe
dy motra: Thanasi, Joni, Dhimitri, Pandeli, Nikolla, Konda dhe
Lefteria. M 20 Prill t vitit 1916, prmes nj akti mbretror, i
aprovuar nga mbreti i athershm, Zotit Nicolae Georgesscu i
jepet Diploma Mbretrore pr ti shrbyer si dshmi prmes s
cils konstatohet se mund ti gzoj t gjitha t drejtat civile dhe
politike t Nnshtetasit Rumun. Diploma n fjal mban numrin e
regjistrimit 4937, datn 11 Maj t vitit 1916, vuln dhe
nnshkrimin e mbretit Ferdinand, dhe at t kryetarit t Kshillit
t Ministrave, Ion Bratianu. Miku i tij i ngusht, Andon Popi
ishte argjentar, ndrsa Nikolla kishte nj firm instalimesh. Ishte
nj demokrat i bindur dhe nacionalist i dshmuar. Gzonte
respekt dhe autoritet ngado q shkonte. N njrn nga mbledhjet
e asokohshme, Asdreni e kishte propozuar pr kryetar t
Komunitetit Ortodoks Shqiptar t Bukureshtit, propozim t cilin
e kishin miratuar t gjith. Si e prshkruante Anastasia e ndjer
komunitetin e dikurshm shqiptar?
Babai im ishte pr shum vite kryetar i Komunitetit. Vinin n
shtpin ton studentt shqiptar: Polena, Papapavle, Prokop
Dheri, Papapano, Kondi, Proto, etj. Vinin sidomos prgjat
festave. Vjente edhe Arhimandrid Skribani, At Steliani, Piru
Buchiu, shkrimtar dhe tregtar. Kur mbaheshin ballot e
komunitetit, vashat visheshin si Amerik: me bluza t shtrenjta,
t bukura e t tejdukshme. Kndoheshin kng dhe hidheshin
gjithfar vallesh: edhe shqip, edhe rumanisht. Pleqt e hidhnin
140

Kritika-Dorshkrim
herpashere edhe nj valle t bukur me mindil n dor. Babai im
ishte m i vjetri dhe e hiqte vallen. E admironte sidomos
beraten dhe devollien. Emri dhe fotografit e tij defilojn n
faqet e gazetave shqipe q dilnin n Bukuresht e Konstanc. Si
e prshkruan kt njeri Kuvendi Kombtar n kuadrin e
artikullit Boboshtica n valle me nntitull Balloja e
Vllazris Boboshtare n Bukuresht (1 shkurt 1934)? N
sall tingllon knga shqipe. Prezidenti z. Pallamida heq vallen
pleqrishte ndn tingllimin e gramafonit. T huajt mbetn t
habitur. Pr her t par, mbase, dgjojn mellodit dhe shofin
krcimet tona kombtare. Duartrokitje. Vallja prsritet.
Nikolla Pallamida erdhi ktu s bashku me gruan e tij, Vasilika
Buzi, nj korare e bukur dhe e menur e cila nuk e braktisi
kurr gjuhn shqipe. Erdhn n kurbet dhe mbetn n kurbet.
Nikolla Gjergji kishte tet fmij: Anastasia, Elena,
Aleksandrina, Harallambi, Toma, Gjergji, Todori dhe Petrua.
Todori dhe Petrua morn pjes n luft. Q t dy qen plagosur
n front dhe vdiqn: njri n spital, ndrsa tjetri n shtpi. N
front vdiq edhe Dhimitri (Dumitru), vllau i babait t zonjs Sia.
Emri i tij figuron n nj pllak prkujtimore q gjendet prball
stacionit hekurudhor t Bushtenit. Kjo q e shihni, sht
shtpia e fundit. Prpara ksaj kishim edhe tre shtpi t tjera.
Ktu babai e prfitoi edhe nnshtetsin rumune n kohn e
mbretris, dhe si dshmi pr kt kemi ertifikatn me vuln
dhe nnshkrimin e Mbretit. Ishte tejet i shoqrueshm dhe sa
her q festonim ditlindjen e ndonjrit prej nesh, Shn Gjergjin
apo Ditn e Flamurit, babai im pikspari e ftonte farefisin,
pastaj edhe t afrmit e tjer. Asdreni ishte ndr t ftuarit e par.
Ja mu n kt tryez ulej ai! Ja edhe karriga e tij, edhe
fotografit q kemi dalur me t! Babai ka patur limuzinn e par
Imperial. Ishte shqiptari i par q solli limuzin amerikane n
Bukuresht. Kur dilnim me t rrugs Viktoria, bota mendonte se
kalon mbreti me mbretreshn. E pru nga Amerika gjat
periudhs s mbretris dhe ia morn rust n kohn e
komunizmit.

141

Kritika-Dorshkrim
E mbuluam babain me truallin e Shqipris
Pas nj pleqrie t lumtur, Anastasia Xhorxhesku vdiq n
vigjilje t Dits s Flamurit, n mbrmjen e nj dite t fatshme
(e mrkur). Varrimi i b t shtunn, n prezenc t nj rrethi t
ngusht familjar e fqinjsor. Ishte i pranishm edhe kryetari i
Bashksis Kulturore t Shqiptarve t Rumanis, zoti Mircea
Istrate. Ambasada nuk e dinte kt ngase deputetja joshqiptare e
komunitetit shqiptar interesohet pr interesat e veta e jo pr ato
t komunitetit. Si e prshkruante Anastasia e ndjer komunitetin
e dikurshm shqiptar? Sa her q festonim n shtpin ton apo
n piknik, n pyllin Bneasa, babai me shokt brtisnin nga
ngazllimi: Rroft Shqipria! Rroft Boboshtica! Rroft Mbreti!
E donte Boboshticn, i donte shqiptart, e donte Shqiprin.
Jetoi 88 vjet. E kemi varrosur atje ku qen varrosur Nikolla
Nao dhe Asdreni, n varrezat e Shn Premtes. Babai ishte
epitrop i kishs shqiptare. Me rastin e varrimit, mbajti fjal
ngushllimi pr te n gjuhn shqipe, At Piru Buqiu, pastaj kndoi
kori. Aq shum e donte Shqiprin, saq kur e kaploi smurja
n pleqri, na u lut ti sjellim nj grusht dheu nga atdheu, e tia
qesim mbi varr. Kur isha n Shqipri, mora nj grusht dhe dhe e
solla ktu,e ruajtm n nj strajc dhe kur vdiq, ia qitm te
kmbt, n arkivol. Kjo ishte dshira e tij e vetme: tia
freskojm varrin me truallin e Shqipris. Amanetin e tij e uam
n vend.
Shqipria e athershme ishte ashtu si e kndonte Naimi.
Shqiprin e mvonshme e shkatrruan komunistt, po ata q
jan duke e shkatrruar edhe komunitetitn. donjri shikon
interesin e vet, rrogat e veta, familjen e vet, kurrfar kujdesi
konkret ndaj diaspors, pos ceremonis s kremtimit me dinjitet
t Dits s Flamurit, jo vetm n Bukuresht. Mblidheshin,
nderoheshin dhe ndihmoheshin shqiptart n kohn e mbretris
dhe ndiqeshin, ndaheshin, urreheshin dhe shpifeshin n kohn e
diktaturs. Pse? Ngase kshtu i kishin strvitur fantazmat e
komunizmit q na ndiqnin. Kurr smund ta shoh Sia
Shqiprin! - i kishte spiunuar n ambasad nj sharlatan i cili i
142

Kritika-Dorshkrim
prgojonte demokratt. Tani e ka kapluar pleqria dhe
ksenofobia konfesionale pse paskemi nj emr turk. Po faj
kemi ne q erdhn turqit mnjan dhe serbt n ann tjetr dhe
na e shkatrruan kultin katolik n Kosov? Tek/e/fundit, faj
kan turqit q jan m mikprits se grekt apo sllavt? Zoti na
rruajt prej atyre q e prdorin fen si instrument i prcarjes dhe
mosbesimit!
Anastasia na fliste me admirim pr kushririn e saj,
kshilltar komune n Kmpina, Lulu Georgescu Palamida, si
dhe pr nj korar t Bukureshtit, ii Rac, q banonte n
rrugn e Grivics nr. 129. N fotografit e ndryshme q i ruante
si kujtim, pos bijve t rilindasve tan, hasim edhe do emra
shqiptarsh si Andrej, Petre dhe Aleksandrina Ktona, Paul
Kristesku dhe Mihal Xoxe, Kostika Zisu, Dhimitr Pasko
(Mitrush Kuteli). Ishte e martuar n Brail, pastaj u kthye n
Bukureshht, n shtpin e prindrve, pr tu prkujdesur pr ta.
Prgjat viteve pesdhjet sht marr edhe me sport. Merr
pjes n Festivalin e IV Botror t Rinis dhe Studentve pr
Paq dhe Miqsi (Bukuresht, 2-16 Gusht 1953). Fiton me at
rast dy medalje t argjendta, pr vrapim n largsi prej 1000 dhe
1500 m. M 1966 e gjejm si Flamurtare e Puns, rast me t
cilin i jepet nj medalje. Na e kujtonte faktin se njri nga
kompozitort m t mdhenj t Rumanis, George Danga, kishte
prejardhje shqiptare, njsoj si e kishte nj prejardhje t ktill
edhe Mihailesku Toskani, themelues i Opers rumune.
Shqiptart e Bukureshtit, George Dangs pr do t diele e
prkujtonin n Kishn Shqiptare, q sot e ksaj dite gjendet n
rrugn e Akademis (Strada Academiei).
N spektrin e kujtimeve t saj defilonte Paul Leaku, nj
shqiptar i hatashm q kishte restoranin e tij n Parkun Bneasa,
ku vinin shqiptart. Paul Leaku organizonte pr shqiptart
piknik me shpenzimet e tij, si dhe Tnase Koiu, atdhetar dhe
antar aktiv i shoqats Vllazria Boboshtare, n kohn kur
kryetar i saj ishte Vasile Petre Trako. Anastasia e mbante mend
edhe Basile Doganin, konzullin e Shqipris q e shndrroi
zyrn e ambasads n zyr komuniteti. Miku m i ngusht i
143

Kritika-Dorshkrim
babait t saj, Daniel Xhorxhesku, ishte regjizor n Shtpin e
Armats (Casa Armatei). Ajo kishte kujtime t bukura pr
familjen Kantili, si dhe pr t ndjern Pandora Kondi,
bashkshorten e Mustafs q digjej nga malli pr ta par
Shqiprin. I mban mend shqiptart e Maqedonis q shisnin
boz, akullore dhe mblsira. E prmendte Marika Peiun q
kishte prkthyer Sknderben e Naimit n gjuhn rumune.
Marika vjente shpeshher te un. Digjej e gjora pr Shqiprin.
Vdiq porsi Pandora Kondi, pa patur askend pran. E kishin
gjetur t vdekur n shtpi. E mbante mend edhe Irina Shamolin,
q banonte n rrugn Ekaterina Teodoroju, edhe kjo shqiptare e
kulluar q e la prmes nj testamenti shtpin pr Shqiprin. Se
u b me testamentin e saj, ata t ambasads duhet ta din, por
ata tashm sjan. As me shtpin e Anastasias nuk dihet se do
t bhet, ngase jan t ngatrruara gjrat, intencat,
trashgimtart, madje edhe fqinjt.
Nuk dua ta shoh kt fqinjen q m kontrollon e m
konsideron si spiune pse qenkam e huaj, na thoshte n pleqri t
thell, duke shtuar: Nuk kam ti bj, ka hyr n kt kthin pa
leje dhe nuk guxoj ta dboj ngase nuk m mban shndeti.
Shqiptar i kulluar ishte babai im, na thoshte Sia derisa ishte
gjall. Kur iku Zogu pr n Angli, kaloi npr Bukuresht. Babai
im shkoi ta vizitoj n hotelin Athene Palase, sbashku me
delegacionin e Komuniteit, ku merrnin pjes Andrej Ktona, Nik
Pema, Nikolla Tabaku. Kur e kaploi smurja baban, kur u
paralizua, tre vjet para se t vdes, vetm shqip fliste me ne. N
shenj respekti ndaj bashkfshatarve, para se ta kaploj
smurja, e pat nygritur nj fontan n Boboshtic, prball
shtpis s prindrve t vet. Pos kushrirave Mihalea dhe Anka,
te zonja Sia na buzqesh fati t njohim edhe nj mike t saj:
zonja Aleksandra Grigoriu. Ka 75 vjet. Nga rinia e saj e
hershme, mban mend nj student shqiptar (Pandi), nj up t
bukur (Zoja), dhe gazetarin m t famshm rumun t periudhs
ndrmjet dy luftrave botrore, Pamfil Sheikaru, drejtor i
gazets Curentul. N shtypshkronjn e tij, Pamfil Sheikaru
kishte angazhuar edhe nj grup shqiptarsh t rinj. N faqet e
144

Kritika-Dorshkrim
gazets s tij, shpesh her jepte edhe subjekte shqiptare me
karakter politik.
Shquhet ndr to artikulli i Ajvaz Voks, Populli shqiptar
dhe rendi i ri evropian, q u botua n maj t vitit 1941.
Shqiptart e Pamfilit punonin pr shprndarjen e shtypit.
Shtypshkronja gjendej n rrugn Domnica Anastasia. Ishte nj
godin e prngjitur me pallatin e Policis, aty ku fillon rruga
Lipskan, ku pat funksionuar q nga viti 1886, shtypshkronja e
par shqiptare. Se harroj kurr studentin shqiptar Pandi, thot
Aleksandra dhe shton: Pandi ishte nj natyr e urt, ishte i qet
dhe i buzqeshur, t prvetsonte vetm duke t shikuar. Prve
zonjs Sanda, nj mike tjetr e zonjs Sia ishte edhe tezja e
aktorit t famshm rumun me prejardhje arumune nga Kora,
Jon Karamitru (ish ministr i Kulturs, atualisht drejtor i Teatrit
Kombtar. N Bibliotekn e Akademis, n koleksionin e
gazets Kuvendi Kombtar (1934), ballafaqohemi me artikuj ku
bhet fjal pr historin e Boboshtics dhe noboshtart,
dardhart dhe drenovart e Bukureshtit, pr pikniqet e tyre n
pyllin Bneasa. N kuadrin e ktyre artikujve t dinamizuar
edhe me fotografi, gjejm edhe portretin e babait t Sias s
ndjer, Nikolla Pallamida, kryetar i shoqris Vllazria
Boboshtare (e themeluar n Bukuresht m 1 janar t vitit 1894).
Asdreni vjente rregullisht n shtpin ton
A e mbani mend Asdrenin? e pyesnim kt zonj t
respektuar. Si jo! - na thoshte. Asdreni kishte nj pamje
serioze, dhe kohve t fundit vuante nga njri sy. Vjente te ne
pr drek, dhe shkonte edhe te Andrej Milkani, te Dhimitr
Kristesku. Pos Asdrenit mbaj mend priftrinjt shqiptar, q nga
At Steliani e deri te Pjetr Buqiu. Ky i fundit ka dy djem n
Kmpina. Q t dy jan priftrinj dhe mburren me prkatsin e
tyre shqiptare. E mbaj mend Paul Leakun dhe Marika Tarpon
nga Drenova. Me kt t fundit, Anastasia kishte kryer filloren
n shkolln Sfanta Maria (Shn Maria), q gjendej n rrugn
Pitar Mosh. Ishte me to edhe Leonora, e bija e shqiptarit Facani
Georgesku. Maria Tarpo, na thot, kishte nj vlla q ia
145

Kritika-Dorshkrim
persekutuan komunistt, dhe ka edhe nj djal: Florin
Kolonashin, mjek, koleksionar vlerash artistike dhe shkrimtar.
Na fliste pr do pleq e pr do plaka. E mbante mend njfar
Eftimika Stanesku, gjeneral rumun me prejardhje shqiptare.
Shqiptart e vrtet, sipas saj, ende nuk kan dalur nga
anonimiteti. Na rrfen se si n kohn e Mbretris, ndr rojet e
Ferdinandit kishte edhe shqiptar me kostume kombtare.
Shqiptart n kohn e babait t saj, para se ti kaploj blasfemia
komuniste, kishin nj krenari specifike, nj edukat dhe nj
sjellje q i dallonte nga t tjert. Ishin t mir, t qet dhe t
buzqeshur. Ishin t admiruar nga autoritetet rumune, ngase i
prkisnin nj kombi t padepersonalizuar.
Sa her q shiheshim me zonjn Sia, krahas vllezrve
Buzi, na e prmendte edhe Asdrenin. Asdreni ishte kushri i
par me maman time. Ja salloni ku vjente ai! Ktu ishte zyra e
komunitetit, atje ishte dhoma e fjetjes, ndrsa n kt ann tjetr
salloni turk. Kshtu i thonin asokohe. Asdreni ishte nj njeri
jashtzakonisht i mir. I shkonte muhabeti me maman time. M
shum te ne vjente, te Sofika Milkani dhe te t mbessat e tij:
Olimpia dhe Elena Dragoni. Ato kishin edhe nj vlla n
Lussane t Zvicrs, Vasil Dragoni, kancerolog i mirnjohur q
ka klinikn e tij, autoritetin e tij, dhe libra e studime t shumta
shkencore n fush t mjeksis. Edhe un e kam nj kushri n
Zvicr, dhe nja dy n Gjermani. Jan vllezrit Buzi. Aurel Buzi
jeton n Freiburg, ndrsa vllau i tij, Todor Buzi, sht internist
i pensionuar. Jeton n Lussane, pran ish/rezidencs s Mbretit
Mihai. Edhe ky ka libra, studime e artikuj t botuar n fush t
mjeksis. Kushri e kishim edhe Viktor Eftimiun, si dhe Andrej
Ktonn.
Kush ishte Andrej Ktona?
Andrej Ktona ishte sekretar i Komunitetit Ortodoks
Shqiptar (1926-1948).E ka nj djal n Shqipri: Kostel Ktona, i
ati i Euxhenias dhe Luans. Banon n Tiran pran shtpis s
Maria Gushos, vajzs s Lasgush Poradecit. Kam lindur n
Bukuresht dhe jam pagzuar n kishn e ktushme shqiptare, na
146

Kritika-Dorshkrim
thoshte Kosteli duke shtuar: M pagzoi Mitrush Kuteli. Ishte
mik i ngusht me prindrit e mi, dhe vjente rregullisht te ne.
Vjente edhe Asdreni n shtpin ton. Mbaj mend kur vdiq
Asdreni, m 1947. Kisha 17 vjet ather. Asdreni u shua n nj
varfri t llahtarshme. Babai i Anastasia ishte gjyshi im, Nikolla
Gjergji. Ai e ngriti n kmb komunitetin pr t mbledhur para,
pr ta varrosur. Dham edhe ne para. Nusja ime, Magdalena,
sht e mbesa e Papa Kristo Negovanit, martir i shqiptarizmit q
e vran grekomant. Babai im, Andrej Ktona, tr jetn punoi
pr Shqiprin. Ja ktu, n kt sallon mbaheshin mbledhjet m
t rndsishme pr fatin e kolonis. Ktu mbaheshin mbledhjet e
komunitetit, por kt se din, as ata t ambasads, as kta t
shoqats. Ne jemi nga ata q kan punuar pr atdhen, jo pr
para, por pr shpirt, pr dinjitetin e popullit shqiptar. E kam
gjetur n Ersek nj fotografi t gjyshit tim mes atdhetarve t
flakt t asaj kohe, t gjith me ksula t bardha. Emri i babit
tim figuron n dokumentet e shoqats, n statutet e saj, q
asokohe delnin edhe shqip, edhe rumanisht. N vitin 1948,
kolonia shqiptare hyri nn tuteln e ambasads komuniste, dhe
prej ather, filloi t harrohet emri i ksaj kolonie t famshme.
Nikolla Gjergj Pallamida kishte disa shtpi dhe nj vil
n Pojana Capului, por ia nacionalizuan komunistt. Kolonia
kishte nj admirim t veant ndaj tij. Nuk dinte ta hidhroj
kend, ta fyej kend, ta prgojoj kend. Ishte shpirtmir dhe i
ndihmonte shqiptart. I frekuentonte rregullisht ballot e
komunitetit. Ekzistonte nj miqsi e jashtzakonshme ndrmjet
boboshtarve, drenovarve dhe dardharve t Bukureshtit. Ishin
shembujt e shenjt t librave t shenjt, e frekuentonin kishn dhe
i lexonin veprat e rilindsve tan, ishin ata q ua ngrinin
dinjitetin, moralin dhe krenarin e t qnit shqiptar. Delnin edhe
n piknik, me pleq e plaka, me t rinj e t reja. Vjente me ne
edhe Asdreni, Tushi Kristesku, Polena, Gjergj Bubani, Basile
Dogani, Nik Pema, Dhimitr Pasko). Ky i fundit kishte funksion
t lart n Bankn Nacionale t Rumanis, por n Tiran q
persekutuar nga komunistt dhe ka vuajtur shum, njsoj si pat
vuajtur edhe Lasgushi, edhe Gjergj Bubani.
147

Kritika-Dorshkrim
Ambasadort me prejardhje filokomuniste e harruan
komunitetin. E kishin vrshuar rromt shtpin e saj n rrugn
Teodor Aman (nr. 38 dhe 40 A). E kishte kapluar pleqria e
thell dhe skishte para pr procese gjyqsore, prmes t cilavet
do ti prfitonte vlerat e nacionalizuara. T mbesat, edhe ato e
kishin harruar. Kurrfar telefonate, kurrfar inkurajimi, kurrfar
kujdesi, as nga ana e farefisit, as nga ana e deputetes. Kishte
kujdes ndaj saj dikur dr. Pandi Bello, muzikolog shqiptar me
prejardhe arumune. T vetmet q prkujdesen pr te, ishin
kushrira Sofika Antonesku, e mbesa Anka, nipi Antoni dhe
fqinjet: Gabriela, Oprika dhe zonja Tanca. M t afrt i ke
fqinjt, se sa kushrinjt. E ktill sht historia e bijve dhe
bijave t rilindasve tan, e ngjashme me at q e kan thn t
menurit: Miqt i zgjedh vet, farefisin ta japin strgjyshrit,
ndrsa fqinjt ti jep historia.
JEMI BIJ T NJ POPULLI T PASTR SI LOTI
N pranver t vitit 2007 u shua n Bukuresht, n moshn
83-vjeare, Veronika Naumi, njra nga plakat m aktive t
komunitetit shqiptar t Rumanis. E lindur n Urlac, m 20 maj
t vitit 1924, Veronika ishte nj zonj me zemr t madhe, nj
plak q digjej pr Shqiprin, shqiptarja me shpirt t florinjt.
Vaj halli pr ata q e kan ln n harres komunitetin shqiptar,
bijt dhe bijat e rilindsve tan! Shuhen nj nga nj, t braktisur
e t harruar nga Nna Shqipri. I vetmi q interesohej pr ta
sht dr. Luan Toiu - yll i menuris dhe diplomacis.
Veronika ishte nj gurr e pashtershme e dashuris ndaj
Shqipris, antare e Kshillit Udhheqs t Bashksis
Kulturore t Shqiptarve t Rumanis. Jam krenare me
prkatsin time shqiptare, - na thoshte derisa ishte gjall. Jemi
bij t nj populli t pastr si loti. Mamaja e saj e ndjer jetoi 98
vjet. U lind n Kor (1899) dhe vdiq n Bukuresht (1997).
Edhe njra edhe tjetra u lindn n pranver dhe vdiqn n
pranver. Mamaja e saj (Olimpia), ishte veterane e komunitetit
148

Kritika-Dorshkrim
t ktushm shqiptar, nj nga themeluesit e organizats s par
t shqiptarve t Rumanis (BKSHR). Knga sht festrim i
shpirtit. Olimpia kndonte n pleqri t thell kngn Nj dit
shkova nga Drenova, q e kishte msuar si nxnse n moshn
dhjetvjeare. Ajo ishte pjestare e familjes fisnike Peristeri. Q
n fmijri mbante mbiemrin Peristeri, kishte kryer gjimnazin
grek n Kor, kishte ardhur n Botoshan t Rumanis, n
moshn 15-vjeare (1914) n gjirin e familjes shqiptare t
Shtefan Naumit, me t cilin u martua, pr t prur n kt bot
katr vajza, njra ndr to Veronika e ndjer.
Ja si e prshkruan Alush Kamberi i Tetovs, kt plak t
paharruar bukureshtare: "Duke ndenjur e biseduar n nj lokal
zyrtar me disa intelektual dhe miq shqiptar n Bukuresht, na
afrohet nj zonj pak e thyer n mosh, me nj buzqeshje e nj
ngrohtsi zri dhe na thot se kishte ardhur nergut q t takohej
me ne, qkur kishte kuptuar se n Bukuresht ka ardhur nj
gazetar nga vilajeti. "Ne mezi presim t na vizitoj dikush nga
gjaku yn" - na thot. Ju nuk e dini se 'do t thot t jetosh n
mrgim... Por kshtu e ka jeta, kush si e ka t shkruar - themi
ne...! Zoti Kamberi realizon filma dokumentar n Televizionin
e Shkupit. Ka xhiruar e ka shkruar pr qindra raste t ktilla q
t emocionojn.
T ktill, shqiptar vrullmdhenj e me shpirt t
frymzuar, e kemi sot Thoma Kacorin n Bullgari, Xhelku
Maksutin n Rumani, Vlashi Filin n Filadelfi, Leomin n
Kaliforni, Ndue Hiln n Miigen, Pjetr Palin n Virxhinia,
Grigor Jovanin dhe Andrea Alushin n Greqi, Nazmi Rudarin
dhe Llemadeo Dukagjinin n Gjermani, Idriz Hamzain dhe
Shefqet Dibranin n Zvicr, Ibrahim Egriun n Suedi, Vitore
Lekn n Itali, atje ku e kemi Nirvana Pistullin, Arta Mezinin e
sa pasardhs t tjer t denj t rilindsve tan q s'din t
koriten, por din ta ndihmojn, ta afirmojn dhe ta bashkojn
shpirtin shqiptar n diaspor. Jemi n vitin e betejave botrore
pr ta br Kosovn t pavarur, t pasur e t prparuar, Kosovn
si mrekulli e shtat e bots, pr t ciln digjej edhe Veronika e
ndjer, plaka q erdhi kmb pr t marr pjes n lansimin e
149

Kritika-Dorshkrim
veprs s autorit t par t Kosovs n gjuhn rumune (Ekzili i
shpirtit, vllim me vjersha brilante t Sali Bashots). Veronika
ishte plaka q ndrronte gurin, mamaja e piktores Dojna
Qelariu, kjo e fundit autore e nj numri t konsideruar pikturash
me motive shqiptare, organizatore e nj varg ekspozitash,
subjekt i nj artikulli t ardhshm lidhur me bijt dhe bijat e
harruara t rilindsve tan.
Gjat bisedave me maman e saj, Alush Kamberi
konstatonte para 10 vjetsh se vjehrri i saj, Dalip Hamiti, i
ardhur n Rumani me mbiemrin e serbizuar Dalipoviqi, ishte
nga Popovjani i Krovs. Kishte ardhur n kohn e
sundimtarve rumun me prejardhje shqiptare t Gjikajve.
eVeronika, sipas Flaks s Shkupit, prmend n mnyr t
veant emrin e Barbu Shtirbejit, nj shqiptar q kishte postin e
kryetarit t Muntenis gjat kohs s okupacionit turk. Kishte
ardhur nga Shqipria dhe ishte vendosur n Cernika, ku kishte
ngritur nj manastir (1608), si ngre sot kisha, manastire, fshatra
e shtpi pr t varfrit Gigi (Xhixhi) Bekali i bekallarve me
prejardhje arumune nga Kora.
Kujtimet q kishte dhe shnimet pr Veronikn dhe
familjen e saj jan t panumrta. Nj koh t gjat, deri n
pension, ka qen kontabiliste. Gjyshi i saj kishte qen Naum
Boja nga Elbasani, ndrsa e ma nga Kora. Kurorzimi i
Olimbias me Shtefanin ishte br n kishn shqiptare Dintr'o Zi
(Brenda Nj Dite), e cila funksiononte pr komunitetin shqiptar
n kohn e Mbretris, n qendr t Bukureshtit, atje ku e pati
mbajtur meshn e par shqipe, Fan Noli yn i madh (1911). E
ma e saj dinte pes gjuh. Kunati i mamas s saj ishte Foqion
Postoli, shkrimtar i shquar shqiptar (1889-1927), autor i romanit
Lulja e Kujtimit, burri i Eleni Peristerit. Bashkshort i
Veroniks ishte Luian Qelariu, i nipi i Dalip Hamitit, babai i
Dojns, autor i qindra poezive t botuara e t pabotuara.
Edhe Veronika shkruante poezi dhe i botonte te
Shqiptari i Xhelku Maksutit. Frymzimet e saj nuk ishin
artificiale e merkanteliste si ato te Oana Manoleskut, deputetes
rumune t komunitetit shqiptar, "zonja" q mashtron autoritetet
150

Kritika-Dorshkrim
gjoja se qenka shqiptare, mashtruesja e komunitetit me nj
biografi t ndotur, antishqiptarja q i konsideronte si rebel e
terrorist shqiptart e Maqedonis kur i shpalln luft pabarazis
pr desovjetizimin e republiks (2001), Oana e ndodhur para
disa proceseve gjyqsore gjat mandatit ose pas prfundimit t
mandatit t saj. Kur dgjoj pr Shqiprin, - na thoshte Veronika
e dashur, m rrqethet lkura. "E ndjej se jan vllezrit e mi, e
dgjoj zrin e gjakut t tyre, i ndrroj rrugt e Shqipris dhe
gurt e atdheut. Mamaja erdhi te nj kushri i saj, punuan dhe
krijuan nj situat t mir n Urlac t Prahovs. Kishin kaluar
asokohe gjermant me trupat e tyre (1916) dhe babai i saj ua
kish dhn depon me ver.
Korart e Bukureshtit e kishin shpirtin t florinjt, jetonin
e jetojn nga 90 vjet dhe shuheshin e shuhen si do engjj, pa
prjetuar ndonj smundje t rnd. Kshtu ka ngjar edhe me
Nik Pemn, diplomatin e par shqiptar t legats shqiptare, me
Nikollaq Zoin ose Dhimitr Kristo Rmbecin q u shuan si
engjj, ose me bashkshorten e ktij t fundit, Aleksandra, e cila
e mbante mend Asdrenin, Mitrush Kutelin, Lasgush Poradecin.
Nuk e dim n i njihte kta babai i Veroniks s ndjer, por e
dim nga rrfimet e saj se i kishte xhepat me florinj, se e
vazhdoi biznesin me ver, me shqiptar, rumun e grek, dhe
sidomos me shqiptar, ngase kishte besim te ta dhe rumunt
kishin besim tek ai, ngase ishin korrekt, t sinqert e t bess.
far bese kan ata q e kan ln n harres komunitetin e
ktushm shqiptar, q i ln t na shuhen bijt e bijat e
rilindsve tan, pa drguar ekipe televizive pr imortalizimin e
kujtimeve t tyre!
Pr shqiptarin mysafiri sht i barabart me Zotin
Ditn kur i mbushi 90 vjet (5 shtator 2007), vdiq plaka m
e vjetr e Bukureshtit, Leni Shuka. Kurmi i saj tashme prehet
ne varrezat Belu te Bukueshtit, aty ku prehen eshtrat e Dhimiter
Zografit qe pat marre pjese ne ngritjen e Flamurit ne Vlore
(1912). Ne varrim moren pjese pleq e plaka te komunitetit,
151

Kritika-Dorshkrim
shqiptare, rumune dhe arumune. Ishin prezente motrat Keti dhe
Gabrila, te bijat e Jon Kristeskut qe e mbante mend Nikolla
Nacon. Aty ishte Fatimja e Daut Memishit nga Sllatina e
Oltenise, Adriana dhe Joana Kallogjeri me origjin
arumuno/shqiptare, zoti Luan Topciu, sekretar i par i
ambasads shqiptare ne Bukuresht, eseist i shquar, koautor i
fjalorit akademnik Shqip-Rumanisht (1245 faqe, Bukuresht,
2003). Elena e ndjere ishte e bija e patriotit shqiptar, Luka
Gjergj Shuka (Voskopoje, 1870-Bukuresht, 1946). Pasi kish
kryer liceun grek ne Korce, i ati i saj erdhi ne Bukuresht, ne
vitin 1927, te daja i tij Jon Kristesku.
Mamaja e Lenit ishte Olimpia, shqiptare fisnike nga
Korca (1890 - 1946). Eleni e kishte nje vella ne Bukuresht,
Vangjel Shuka (19272004), kuader ushtarak i martuar me nje
rumune nga Transilvania, Lilana, kjo e fundit mama e dy
vajzave te bukura, Aurora dhe Andrea, alias Lucia. Gjate
mikpritjes shqiptare qe na ofronte ne lagjen Militari te
Bukureshtit, Vangjeli na fliste me admirim per bujarine e
prindreve te tij, per trimerine e arnauteve ne kohen e Tudor
Vladimireskut, per shqiptaret qe kishte njohur ne Bukuresht dhe
province. Shqipen nuk e njihte mire, por ishte i vetedijshem se
per shqiptarin mysafiri eshte i barabarte me Zotin. Vangjeli dhe
Leni ishin anetare aktive te Bashkesise Kultuore te Shqiptareve
te Rumanise, e vetmja organizate etnike e themeluar ne maj te
vitit 1990, ne saje te inisiatives se prof. dr. Xhelku Maksuti
(Gelcu Maksutovici). Deshira e tyre me e madhe ishin ta
vizitojne Shqiperine, deshire e cila mbeti e parealizuar si pasoje
e neglizhences se autoriteteve shqiptare dhe mosangazhimeve
serioze te atyre qe qendronin ne ballet e komunitetit.
Leni Shuka e ndjere e fliste shqipen per bukuri, i mbante
mend figurat qendrore te atdhetarizmit shqiptar ne Rumani,
Asdrenin, Mitrush Kutelin, Lasgush Poradecin, Gjergj Bubanin,
Aleko Vancin, Visar Dodanin, Andon Popin, Dhimiter Kristo
Rembecin e te tjere. Ajo ishte plaka qe e vizitonte dhe
ndihmonte derisa ish gjalle, Pandora Kondin, shqiptaren qe u
shua ne vetmi, mjerim, skamje e varferi. Shkonte rregullisht te
152

Kritika-Dorshkrim
Pandora e gjore nga meraku per te llafosur shqip. Na fliste me
admirim per Voskopojen e te pareve te saj, per fisnikerine e
arumuneve dhe shqiptareve te saj, per ballot e komunitetit ne
kohen e Mbreterise, per Grigore Goden qe kish grumbulluar e
derguar nje vagon me grure per viktimat e termetit ne Korce, na
fliste me simpati per veteranin e komunitetit te ketushem
shqiptar, Thanas Kristo Rembeci (Tanase Cristescu). Leni vdiq,
Thanasi jeton, komuniteti jeton, kujtimet jetojne, Bukureshti
rradhitet nder qytetet me te dashura rumune te kujteses
shqiptare.
Grigore Goda, sipas kujtimeve te Leni Shukes pat ardhe ne
Rumani, i varfer si Asdreni, ishte nje cirak dyqani dhe ne saje te
punes, korektesise, miqesise dhe mencurise, u be pronar
dyqanesh te panumerta dhe pasanik i madh. Leni merrte pjese ne
ballot e komunitetit dhe e mbante mend Asdrenin: Jo vetem qe
e kam njohur e pare, por me te kam kuvenduar disa here.
Asdreni ishte nje burre i heshtur, mbante mustaqe, vjente ne cdo
dy/tri jave te ne. Kur vdiq Asdreni une isha 30 vjece (1947). Ne
erdhem ne tetor te vitit 1927, kur isha dhjete vjece. Banonim
asokohe ne rrugen Sherban Voda, aty ku ajo kryqezohej me
rrugen Cutitul de argint (Thika e argjente), rruge neper te cilen
kalonte tramvaji numer 3, me te cilin shkonim ne daja Tushi
Kristesku, ne rrugen Berzei. Mbaj mend Irakli Duron qe ishte
bankier, mbaj mend familjen Tarpo qe dha kontribut per hapjen
e shkolles se pare shqipe ne Korce (1887), kam qene mysafir i
familjes Tabaku, kam degjuar per Jovan Ciko Kosturin. Mamaja
ishte shqiptare, ndersa gjyshja arumune, e lindur Cipi. Nuk i
harroj kurre ballot shqiptare te Bukureshtit qe mbaheshin ne
zemer te kryeqendres, ne sallen Liedertafel, prane kishes
shqiptare.
Keto ishin disa nga kujtimet e bukura te Eleni Lluka
Shukes, shqiptarja e zgjuar qe na fliste me respekt te vecante per
bylbilin e Drenoves: Mbaj mend Stavri Patelin ne shtepine e te
cilit funksiononte shoqata e kmunitetit shqiptar para se te
shperbehej nga autoritetet komuniste, sic u shperbene edhe
shoqatat e minoreiteve tjera, diku rreth vitit 1953. Asdreni
153

Kritika-Dorshkrim
vjente me dashamiresi te Ksanthipi Mihaili, motra e mamase
sime qe kish shtepine ne strada Nerva Traian 69. Burri i saj,
Sotiri, ishte vellau i artistit te madh te Operes Rumune,
Mihailescu Toscani, kompozitor dhe kengetar (1888-1962).
Mbaj mend kengetarin e famshem Zavaidoc, te cilin e paten
derguar te Dumitru Mihailescu Toscani, tenor i Operes Rumune
te i cili kthenin gjithe zerat e medha te kohes, fakte te
konfirmuara edhe nga e perditshmja bukureshtare Jurnalul
National. Thone se Toskani ka nje vajze ne Kanada, por nuk e
dime ne jeton.
Leni Shuka e ndjere na fliste me admirim per Korcen e saj
dhe Voskopojen si ishkryeqender kulturore e Ballkanit,
Voskopoja arumuno/shqiptare e Theodor Kavaliotit ku pat
funksionuar nje akademi, nje biblioteke dhe nje shtypshkronje e
famshme, shtypshkronja e pare ne Ballkan, vatra e lashte e
kultures ballkanike te cilen e sulmuan, plackiten dhe dogjen disa
here bandat e Ali pashe Tepelenit. Nuk na ka hije te permendim
nje kujtim te hidhur ne kuadrin e nje artikulli qe ben fjale per nje
zonje qe u shua me mllef ne shpirt per fatin tragjik te kombit
shqiptar, i destinuar ti duroje barbaret qe erdhen per tia
shembur tabanin kombetar, turqit duke ua arabizuar emrat,
serbet duke ua pergjakur trojet, greket duke ua rrafshuar pertoke
fshatrat shqiptare te Camerise. Pse? Ngase ishin te nje feje tjeter,
edhepse as greket, as serbet dhe as mjeranet tane, ende nuk e
kane kuptuar te verteten se feja e shqiptarit nuk eshte feja e Bin
Ladenit apo Millosheviqit, por shqiptarzimi si fe e nje kombi qe
e urren percarjen fetare dhe kultivon tolerancen, mirekuptimin
dhe dashurine.
Korcaret ishin kajmaku i intelektualitetit shqiptar ne
Rumani, na thoshte Leni gjate bisedave ne garsonieren e saj, ne
zonen e Titanit, te vellau i saj Vangjeli, apo ne zyrat e
Bashkesise Kulturore te Shqiptareve te Rumanise. Ne
biblioteken e saj kishte fotografi te vjetra te rilindesve tane,
kujtime artistike nga ballot e komunitetit shqiptar, nje liber te
Aleko Vancit, libra te vjetra kishtare, nja dy ikona nga
Voskopoja, kujtime nga Shqiperia. Voskopojaret jane te njohur
154

Kritika-Dorshkrim
per martesa te perzjera, arumuno/shqiptare, sic eshte rasti i
mamase sime Ata nuk dine ceshte urrejtja interetnike apo
xhelozia ballkanike. Vetem ata qe e kane mizen nen kesule,
fanatiket dhe mekataret i ngaterrojne punet me fete, njera pale
leh kunder myslimaneve, tjetra kunder te krishtereve. Sipas
Elenes se ndjere, Kur erdhi Zogu ketu, per te ikur per ne Angli,
shqiptaret e Bukureshtit ishin te ndare ne dy tabore, disa e
admironin, te tjeret e urrenin, disa ishin per Mbreteri, te tjeret
kunder Mbreterise, por Zogu kish thene: Le te vijne te gjithe!.
Dua ti njoh edhe miqte edhe armiqte!.
E mbaj mend si sot, Zogu kish paguar nje apartament ne
hotelin Palas. Gjeraldina e tij dergjej ne shtrat, ngase sapo kish
lindur Leka. Nga te paret qe e kishin vizituar Mbretin ishte
Nikollaq Zoi, Asdreni, Ajvaz Voka, Dhimiter Kristo Rembeci,
Nik Pema. Nik Pema ishte konzull i Shqiperise, ndersa gruaja e
tij, njezet vjet me e re, Elena Pema, kishte nje bukuri te rralle.
Bukuria e saj ia kish rrembyer zemren Mbretit shqiptar. Kam
degjuar se i panumert eshte numri i shqiptareve qe mendojne
vetem per femra, e jo edhe per atdhe. Kam degjuar se turqit e
shiten nje park te madh per nje lavire. Nuk e kam njohur Faik
Miftarin por kam degjuar se nuk ka kapacitete te mjaftueshme
intelektuale, kam degjuar eshte nje ham/ham qe shkruan kunder
figurave te kombit, nje surogat paragjykimesh, urrejtjesh dhe
mllefi, nje shtrige islamiste qe ndot faqet e gazetarise duke
ndjekur parimin e qenjve qe lehin me kot. Kam dgjuar e kam
par mos, por ende se kam par Shqiprin. Pr ta par e kam
par, por tani m ka kapluar pleqria dhe sm lejon mosha ta
shoh edhe nj her, t shkoj e t vdes n Kor. Mos haro se
shqiptart e Kors ishin patriot te medhenj. Ata ishin te njohur
per moralitet, sinqeritet dhe atdhedashuri. Kush mund ta haroje
Gligurin me shpirt te florinjte, Grigore Goden qe e dergoi nje
anije me grure per sivellezerit e tij ne Korce! Themi
metaforikisht nje anije, edhepse fjala ishte per nje vagon
ndihmash per viktimat e termetit (1931), ne Korcen e bukur te
Rajmonda Mojsiut, atje ku jeta dhe vdekja, dashuria dhe miqesia
i bashkon te gjithe.
155

Kritika-Dorshkrim

DR. XHELKU MAKSUTI, DALAI LAMA I

SHQIPTARVE T RUMANIS
Ish/kandidati pr prfaqsimin e komunitetit shqiptar n
Parlament, prof. Xhelku Maksuti sht i njohur n
historiografin rumune prmes emrit Gelcu Maksutovici. U lind
n Plojesht, m 8 mars 1923, nga nj baba shqiptar dhe nj nn
rumune. Shkollimin fillestar, sekondar dhe special n fush t
teknologjis s nafts dhe gazeve, i kreu n vendlindje, ndrsa
Fakultetin e Historis n Universitetin e Bukureshtit (1956). N
vitin 1948, mban kumtesn e par mbi Ditn e Flamurit shqiptar
n Bukuresht. N vitin 1980, mbron n Bukuresht tezn e
doktorats me titull Lvizja e rezistencs shqiptare gjat Lufts
s Dyt Botrore, rast me t cilin iu dha titulli shkencor
Doktor n Shkencat e Historis. Vlen t prkujtohen dhjetra
manifestime masive q organizoi n Bukuresht, Konstanc e
qendra tjera, n funksion t afirmimit t diaspors dhe lidhjeve
shqiptare me botn rumune.
I konsideruar nga ata q e kan njohur si Dalai Lama i
shqiptarve t Rumanis, profesor Maksuti ka ndjekur shembujt
e shenjt t rilindsve tan, duke e afruar, bashkuar dhe afirmuar
komunitetin shqiptar, duke e prforcuar miqsin konkrete
ndrmjet Rumanis dhe Shqipris, duke botuar n Rumani,
Kosov, Shqipri dhe Maqedoni, mbi 400 studime dhe artikuj
mbi lidhjet rumuno-shqiptare. Shquhet si autor kontributesh
shkencore t historis moderne rumune dhe universale. Disa nga
studimet e tij e kan par dritn e botimit n revistat prestigjioze
Magazin istoric, Studime historike, Gjurmime albanologjike dhe
Historia. sht koautor i vllimeve Rezistenca evropiane gjat
Lufts s Dyt Botrore, vll. I, Bukuresht, 1973, dhe Afirmimi i
shteteve te pavarura e t bashkuara kombtare n Evropn
Qendrore dhe Juglindore (1821-1923), Editura e Akademis
Rumune, Bukuresht, 1979.N maj t vitit 1990, themeloi me nj
156

Kritika-Dorshkrim
grup veteransh shoqatn Bashksia Kulturore e Shqiptarve
t Rumanis (BKSHR), me nj numr t panumrt aktivitetesh
dhe botimesh. N gusht t vitit 1993, themelon dhe boton serin
e re t revists Albanezul / Shqiptari, duke dhn kontribute
konkrete pr botimin e dhjetra veprave shkencore dhe letrare
autorsh shqiptar dhe rumun, n kuadrin e BKSHR-s.
N vitin 1995, profesor Xhelku Maksuti organizoi
simpoziumin mbi 400 vjetorin e ardhjes masive t 15 mij
shqiptarve n veri t Danubit (1595). N vitin 1999 dha
kontribut t denj pr organizimin e nj manifestimi dinjitoz n
shenj solidariteti me Kosovn. NATO-n dhe Shtetet e
Bashkuara t Ameriks. E vetmja q nuk e nderoi kt
manifestim madhshtor dhe krkesn e Parlamentit pr
shfrytzimin nga ana e NATO-s t hapsirs ajrore rumune
kundr forcave kriminele t Millosheviqit, ishte deputetja
joshqiptare e komunitetit shqiptar, Oana Manolescu. Fati i
Bashksis Kulturore t Shqiptarve t Rumanis filloi t shuhet
q nga viti 2001, si pasoj e faktit, se doli n sken nj
organizat fantom, e udhhequr nga nj deputete e cila
manipuloi mbi dhjet vjet me buxhetin qeveritar n emr t
interesave personale dhe merkanteliste. N ndrkoh, profesor
Maksuti botoi mijra ekzemplar t vjetarit Albanezul, me vlera
t larta albanologjike, historike dhe letrare, si dhe kto vepra:
Historia e Komunitetit Shqiptar t Rumanis (Kriterion,
Bukuresht, 1992), Mbi shqiptart dhe Shqiprin, Ararat,
Bukuresht, 1995, Nn shenjn e shqiponjs (Ararat, 2001),
Historia e Shqiptarve t Rumanis (Kriterion, 2003). Nga
projektet e parapara pr botim: nj vepr pr Sknderbeun n
gjuhn rumune dhe nj libr pr Kosovn n Bukuresht.

DR. LUAN TOPIU, AMBASADOR I IMAGJINUAR I

SHQIPRISN BUKURESHT

157

Kritika-Dorshkrim
Themi i imagjinuar derisa ta nominalizojn, ngase e
meriton kt post, ngase i njeh gjuht, ka moshn, pregaditjen
universitare t nivelit m t lart, dhe ka vlera t
pakonstestueshme pr prforcimin e urs s shndetit ndrmjet
Tirans dhe Bukureshtit. Luan Topiu u lind n Pogradec t
Shqipris, m 22 shkurt 1962. Pregaditje profesionale: Kreu
Liceun Artistik Jordan Misja (skulptur, Tiran, 1980). M
1987, n Universitetin e Tirans kreu Fakultetin e Filologjis
(dega Gjuh-Letrsi). Kreu nj Kurs pasuniversitar n Tiran
(gjuhsi shqipe-stilistik), nj Kurs tjetr pasuniversitar n
Universitetin e Bukureshtit (Teori letrsie dhe letrsi e
krahasuar (master). Gajt viteve 1996-2000,
studjoi
doktoraturn n Universitetin e Bukureshtit (Letrsi e
krahasuar). M 12 janar t vitit 2001, mbrojti tezn e doktorats
(Ndjenja e mallit n letrsin e lvruar dhe popullore shqiptare
dhe rumune), me rezultat t shklqyer (Magna cum laudae).
Prvoj pune: Msues n shkoll t mesme n Pogradec, 19871988, Metodist n Kabinetin Pedagogjik Pogradec (1990-1992),
Inspektor n Drejtorin Arsimore Pogradec (1992-1994),
Pedagog i jashtm n Universitetin e Bukureshtit, Katedra e
Gjuhs Rumune, ligjrata-seminare n ursin pasuniversitar
Gjuhsi rumune (master), Bukuresht (1997- 2004), Redaktor
n gazetn Albanezul (Shqiptari), Bukuresht (1998-2001),
Kryredektor i gazets Albanezul (Shqiptari), Bukuresht
(2001-2004), Kryeredaktor i revist Shqipria XXI (revist e
universitarve shqiptar t Rumanis, Bukuresht, 2002-2004),
Kryredaktor i revists Paradigma XXI (Bkuresht, 2004-2005),
Profesor n Fakultetin e Filologjis, Tiran (2005/2006),
Diplomat pran Ambasads s Shqipris n Bukuresht
(Sekretar I), Bukuresht, q nga viti 2006.
Botime dhe studime: 1. Ndjenja e mallit tek /
Sentimentul dorului la/Asdreni, Poradeci, Kuteli, Bukuresht
1999, Shtpia Bot. FED. (botim dygjuhsh rumanisht dhe shqip,
240 faqe), 2. Tekstualizm dhe stil (mbi poezin e Lasgush
Poradecit), Sh. Botuese Getic, Bukuresht 2000, 217 faqe.
(Ribotim n Shqipri 2004), 3. Prmasa moderne n letrsin
158

Kritika-Dorshkrim
shqiptare, Shtf. Botuese Flaka, Shkup 2001, 210 faqe, 4.
Fjalor shqip-rumanisht, (41.000 fjal), (bashkautor) Shtpia
Botuese Polirom, Bukuresht 2003, 5. Ghid de conversatie
roman-albanez (bashkeautor) Shtpia Botuese Polirom, Iasi
2002, 6. Paradigmele dorului in poezia romana si albaneza
(paradigmat e mallit ne poezine shqipe e rumune) Shtepia
Botuese Cartea Universitara, Bukuresht 2004, 7. Vetmia
nostalgjike n poezi, Omsca-1, Tiran 2005, 8. Oglinzi paralele/
Pasqyra letrare, Privirea, Bukuresht, 2007. N proes botimi:
Antologia poezie albaneze, (antologji e poezis shqipe n
rumanisht), Tradita moderne (studime dhe ese pr letrsin
shqipe)., Paradigma e paradigmave (prmbledhje me ese),
Fjalor akademik RumanishtShqip
(bashkautor) (50.000
fjal).
Libra me prkthime: Dora D`Istria nj emr i harruar me
pa t drejt, Cristia Maksutovici, Bukuresht, 1997, (botim
dygjuhsh rumanisht dhe shqip) Shtf. Botuese FED, Psalm,
poezi, Visar Zhiti, Bukuresht 1997, Shtpia Botuese OrientOccident, (botim dygjuhsh rumanisht e shqip, n
bashkpunim), Gnjeshtra t vrteta Xheladin Hasani,
Bukuresht 1999, Shtpia Botuese Orient-Occident, (botim
dygjuhsh rumanisht e shqip, n bashkpunim), Lvizja
Kombtare Shqiptare Dhimitr Polena, Bukuresht 2000,
Shtpia Botuese Deliana (botim dygjuhsh rumanisht e shqip),
Poema dyfishe, Karolina Ilika, poezi, Shtpia Botuese Flaka,
Shkup 1999, (n bashkpunim), Shtpia ime rotullon qiellin,
Dhimitr Pojanaku, Bukuresht 2000, Shtpia Botuese Diacon
Coresi (botim dygjuhsh rumanisht e shqip), Bata Agim
Isaku, roman n rumanisht, Shtpia Botuese Polirom,
Bukuresht 2003, Elena Gjika dhe shqiptart e Rumanis,
Shtpia Botuese abej, Tetov 2001, prkthim n bashkpunim,
Vjelja e purpurit, Dumitru. M. Ion, (poezi) Shtpia Botuese
Egnatia, Elbasan, 2002, Putina moarte (Vdekja e pakt), poezi,
Shaip Emrllahu, Editura Academiei Internationale OrientOccident, Bukuresht 2002, Nu lasati raul sa moara (Mos e lini
lumin t vdes) Milianov Kallupi, Editura Academiei
159

Kritika-Dorshkrim
Internationale Orient-Occident, Bukuresht 2002, Antologji e
poezise shqipe (rumanisht) n proes botimi, Athin, Greqi,
Ruinele dragostei/ Rrnojat e dashuris Afroviti Gusho, Shtpia
Botuese Orient-Occident, Bukuresht 2004, Ungjilli sipas Gjon
Metafors (botim shumgjuhsh), Shtpia Botuese OrientOccident, Bukuresht 2004, O vara fara intoarcere roman i
Besnik Mustafajt, Junimea, Jash, Cezar Ivanescu, Loj dashurie,
Ora, Tiran, Funerale nesfarsite, roman i Visar Zhitit
(Bukuresht).
Gjat mbrojtjes s doktorats, prve komisionit prkats,
ishin prezent n sall kuadro universitare, student, veteran t
komunitetit shqiptar, diplomat rumun dhe shqiptar. Dr Luan
Topiu sht pjesmarrs me referate t panumrta n
veprimtari shkencore ndrkombtare dhe Fitues i mimit
Ndrkombtar Valahia pr prkthime n Festivalin Net
poetike n Curta de Argesi, i nominalizuar pr kritik n
konkursin Penda e argjent pr kritik e organizuar nga
Ministria e Kulturs n Tiran, Antar nderi i Forumit
Weltoffen me qendr n Vjen dhe ambasador i kulturs
shqiptare n Rumani. Ambasadort administrativ shkojn e
vijn ndrsa komuniteti mbetet, por vlerat e tij shkojn duke u
degdisur. Ku jan ata q sjan! Ku sht Shtypshkronja
Albania e Konstancs apo bijt dhe bijat e rilindsve tan! U
degdisn Nikolla Nao, Asdreni, Visar Dodani, Aleko Vani e
dhjetra rilinds t tjer, varret e t cilve ende nuk i dim, ngase
diplomacia e deritanishme shqiptare nuk interesohej pr varre,
por pr pare. I vetmi q sht duke br di pr ti ndrlidhur
dashamirt e kulturs shqiptare me Shqiprin, sht Dr. Luan
Topiu, ministr-kshilltar (aktualisht) dhe ambasador i
imagjinuar i ambasads s Shqipris n Bukuresht.
ARNAUTT E RUMANIS N SHRBIM T
BESNIKRIS

160

Kritika-Dorshkrim
Shqiptari, sipas shkrimtarit rumun Dem. Abeleanu, sht
mbret i maleve, gjuetar, bari, ushtar trim, apo kaak. Ai e
nnvlerson punn e detyrueshme, q e shndrron njeriun n
skllav. Nuk din tu nnshtrohet, vese zakoneve t veta, dhe se
dgjon tjetr kend, ve arms s vet. Roli i tij historik, sht i
ndrlidhur ngusht me natyrn e vet, dhe natyra e vet, me at t
vendit t vet. Shqiptari, q banon n nj zon malore, pa patur
kontakt me qytetet, pa arsim dhe pa kurrfar kulture, ka qen
dhe ka mbetur nj popull trim, q meriton t jetoj, ngase te ai
gjejm: karakterin lojal, sinqeritetin dhe fjaln e dhn, gj kjo
q zatetet rrall, te popujt e kulturuar t Evrops. Kur Shqipria
e prfitoi pavarsin, kombi i shpalli t drejtat e shenjta t
individit. Shqipria nuk mund t jetoj e izoluar. Nj gj e till,
sht kundr interesave t saja kombtare. Arbria e
Sknderbeut nuk do t zhduket kurr. Ajo ka njohur kohra t
errta, dhe ardhmria, sht e atyre q nuk dshprohen. Me
kto fjal, n vitin 1928, e mbyll librin Albania, shkrimtari
rumun me prejardhje arumune, Dem. Abeleanu. Shqiptart
sipas shkrimtarit rumun me prejardhje gjermane, Alfred Reiner
(Albanezul, nr. 11/1994), dhe sidomos ata q e kishin
prqafuar fen islame, arnaut q n kohrat e sundimtarve
fanariot, prbnin gardn e sundimtarve, ishin t veshur n
tesha prej srmi, mbanin fes dhe ishin t armatosur me
hanxhare, pushk dhe pistoleta. T ktill ishin edhe shqipart
e Maqedonis, na thot sot zonja Marieta Vasilesku
(filoshqiptare), e cila e kishte par edhe vet nj mbltor t
Sharrit q sipas saj ishte njeriu m besnik, m i ndershm dhe
m i guximshm i Bukureshtit.
Trimria, besnikria dhe guximi si dhurat e Perndis
Arnautt jan t njohur pr trimri dhe besnikri, para dhe
pas periudhs s revolucionit t Tudor Vladimireskut (1821).
N Shkurt t vitit 1775, sundimtari Aleksandru Ipsilanti fillon
punimet pr ngritjen e rezidencs s tij, tejmatan manastirit
Mihai Voda. N Nntor t vitit 1876, manastiri ishte i
161

Kritika-Dorshkrim
gatshm, jasht me mure rretheprqark, me grazhde dhe me
kthinat e rezervuara pr sejment dhe shqiptart. Arnautt
bnin pjes n suitn e sundimtarit. Pr ti mposhtur vjedhjet
n qytet, Nikolae Mavrogjeni, u dha m 1787 t drejt t gjith
rendruajtsve t ndrmarrin aksione dhe n kt drejtim,
shtisnin dit-e-nat, her n kauj e her n kmb, me nga dytre arnaut pas tyre, duke i hulumtuar shtpit, oborret dhe t
gjitha vendet ku mund t fshiheshin keqbrsit. Pas kapjes s
tyre, ndshkimi ishte dajaku ishte gjja m kryesore, ndrsa
ata q kishin ndonj funksion t veant, i onin te
sundimtari.
Lajmi i besnikris s shqiptarve ndaj sunduesit, u
prhap me t madhe, fakt q i shtnte q tregtart e mdhenj,
sidomos shtpit e mdha bujare t Bukureshtit t krkojn
arnaut q brenda nj kohe t shkurtr bheshin familjar n
peizazhin e qendrs s kryeqendrs. Pallati Shucu n zemr t
Bukureshtit, i ngritur ndrmjet viteve 1833-1834, ndaj ruajtjes
s t cilit kishin kujdes edhe shqiptart, sot sht i njohur si
Muzeumi i Historis s Bukureshtit. Propozimin e par pr
shndrrimin e tij n muze, e ka dhn Viktor Eftimiu. Princesa
Ileana dhe princi Grigore Shucu, delnin n shtitje ngjiur n
nj karroc, q i grahte arnauti me fustanell, me fes t gjat,
me shpat dhe pistoletn n brez (C. Bacalbasha). Ndr ata
q mbanin shqiptar n shrbim asokohe, ishte edhe pasaniku i
madh i Bukureshtit, Petrovi Armis, shtpit e t cilit, m
1871, gjendeshin n vendin ku m von, qe ngritur Pallati
Nifon dhe depoja e madhe Confectia, n vitet 1950-80.
Shqiptart sipas intelektualve dhe bujarve rumun t
Mbretris (1878-1947), ishin korekt dhe besnik ndaj
misionit q u ishte besuar. T ktill konsideroheshin ata q
ishin t angazhuar pa kurrfar dyshimi n shoqatat e rojeve
private, q ekzistonin n Bukuresht deri nga vitet 1944/1945.
Besnikria e shqiptarve n kto poste sht trajtuar n
mnyr letrare, dhe konsiderohet si nj model pr t tjert,
edhe n vllimin e D. Stoica Nga gojt e pleqve (De ale
gurii din batrani). N f. 18 prshkruhet edhe nj shqiptar, nga
162

Kritika-Dorshkrim
ata q e ruanin princin Gjika. Arnautt, thekson A. Reiner,
prfaqsonin nj fragment t historis son, n nj bot q
tashm sht degdisur. Pyetja q na imponohet sht kjo: pr
sa arnaut do t kishim sot nevoj, pr ti prmbysur nj her
e prgjithmon, t kqiat e kohve tona?
Quo vadis, Zonja e zez e Parlamentit t bardh!
Drita e Brails bn fjal pr shijet e pangopshme t disa
shqiptarve t Bukureshtit, ndrsa ne bjm fjal pr shijet e
pangopshme t nj klani merkantelist (pseudoshqiptar) i
kryesuar nga pseudodeputetja shqiptare Oana Manolescu dhe
Dobrescu i saj, prkthyes i mir i Kadares n gjuhn rumune
dhe dshtak i keq n fush t krijimit t nj lige t lig q
manipulon me buxhetin qeveritar t komunitetit shqiptar, n
emr t nj grupi shqiptarsh ku prve artizanatit shqiptar,
nuk figuron asnj shqiptar. Sa shqiptar kan mbetur sot n
qytetin e Naum Veqilharxhit? Fare pak: nja 10 familje
shqiptarsh, dhe po aq filoshqiptarsh. Shquhen ndr to,
xoxallart e Bukureshtit, Tanci dhe Vania Georgescu (tashm
banor t Bukureshtit, Mina Tate me familjen e tij, Florentina
Boci me djalin e saj, Ekaterina Oprea (filoshqiptare), etj.
Shqiptart e Brails e kan nj pyetje karakteristike q t shtyn
t mendosh: Kush kalon npr jet, porsi gomari npr ret.,
dhe prgjigjen ta japin atypraty: Ata q s'punojn. Kjo vlen pr
ata q glltisin buxhetin qeveritar n emr t komunitetit
shqiptar, dhe q n vend t komunitetit, punojn pr interesat e
veta. ka ka br zonja Oana Manolesku pr zonjn Anastasia
Georgescu Palamida, shqiptare e smur, bashkkohanike e
Nn Terezs, ishbanore e Brails, e bija e ishkryetarit t
Komunitetit Ortodoks Shqiptar, Nikolla Xhorxhesku
Pallamids? Asgj!
Asnj telefonat, asnj vizit, asnj lei nga miliona lejat q
i ngre pr do muaj, q nga viti 1996, n emr t komunitetit
shqiptar, gjat katr mandateve t pamerituara parlamentare
(1996-2012). Asnj pako me ushqim apo ilae, kurrfar
163

Kritika-Dorshkrim
prkrahjeje konkrete pr dy bijat e rilindasve tan q vdiq n
mjerim. Vdiq Pandora Kondi si pasoj e skamjes dhe varfris,
dhe vdiq Anastasia Georgescu si pasoj e smurjes dhe
braktisshmris. Edhe sa do ta toleroj Parlamenti rumun nj
paprgjegjshmri, pandjeshmri dhe padrejtsi t ktill q i
bhet komunitetit shqiptar? Fajet nuk i ka Parlamenti por fajet i
kemi ne q ende se kemi ngritur zrin e protests para
Parlamentit, para Qeveris dhe para Presidencs. Ku ishte Oana
Manolescu kur shqiptart e Bukureshtit marshonin n shenj
solidariteti me Kosovn, NATO-n dhe Amerikn (31 mars
1999)? Pse e anashkaloi krkesn e NATO-s pr shfrytzimin e
hapsirs ajrore rumune pr bombardimin e kuedrs militariste
t Millosheviqit, n kohn kur parlamentart rumun e miratuan
unanimisht (prill, 1999)? Pse nuk votoi pro/pavarsis s
Kosovs n Parlamenin rumun (2007 dhe 2008)? Pse nuk ka
guxim t vij n manifestimet e Dits s Flamurit organizuar
nga ambasada shqiptare n Bukuresht? Shkenca sht pushtet,
thon latint, ngase pena e shkenctarit peshon m shum se
shpata e lufttarit, apo mashtrimet e profesoreshs s kimis.
Pse se ftoi Dr. Xhelku Maksutin (Dalai Lamn e shqiptarve t
Rumanis) me rastin e promovimit t librit t Fahri Balliut n
Bukuresht? E dini se pse! Ngase ka frik nga kuadrot shkencore
dhe energjia shqiptare e rilindsve tan, e dyta, dhe e para:
Ngase nuk i do vlerat e Shqipris, por i do lekt e Rumanis!
Oana Manolescu nuk sht produkt i Bashksis Kulturore
t Shqiptarve t Rumanis, si thon disa, ngase kjo organizat
e shkarkoi nga antarsia kur e pa se mashtron botn gjoja se
qenka shqiptare, pa patur kurrfar lidhjesh gjenetike me gjakun
shqiptar apo shpirtin shqiptar, pa marr parasysh faktin se
profesoresha e kimis e ka prvetsuar nj shqipe t al dhe
boton nj fletushk t al dhe do vepra letrare pa kurrfar
vlerash letrare, duke mashtruar deputet, ministra, madje edhe
presidentt shqiptar, gjoja se qenka shqiptare, duke ua mbushur
kraht me nga nj zarf me nj fletushk muri dhe me do libra
vlerash t gjymta. Interesa meskine, grup interesash, mashtrim,
nepotizm, familiarizm dhe artificializm. Ne si shqiptar nuk
164

Kritika-Dorshkrim
kemi lek pr ta botuar Shqiptarin, ndrsa ajo si joshqiptare
merr votat nga joshqiptart, boton nj gazet muri pa asnj
shqiptar, fle me parat e ngritura n emr t shqiptarve n
hotel, shprndan ndihma humanitare pr joshqiptar, dhe
mashtron botn gjoja se qenka shqiptare. Ku shkojn parat e
majme q jep Qeveria pr komunitetin shqiptar? Mund ti
justifikoj Oana Manolescu me nj gazet muri (Prietenul
albanezului) ku kultivon kultin e personalitetit, apo me kikirikat
me t cilat e qeras nj grup kngtarsh joshqiptar? Krkojm
ndjes nga lexuesit pr kt shkrim t nisur me energji pozitive,
dhe t finalizuar me energji negative. Quo vadis, Zonja e zez e
Parlamentit t bardh!
KOSOVA N BUKURESHT
Vlera magjike e nj mrekullie historike
(Valoarea magica a unui miracol istoric)
I lindur nga nnshtrati ilirik, populli shqiptar shfaqet n
horizontin e historis gjat shek. II. E drejta, n kt shekull
bhet fjal pr her t par pr nj popullat n territorin aktual
t Shqipris, me emrin Albanoi, me qendr qytetin
Albanopolis. Sipas filologut rumun, Theodor Capidan, pas ksaj
prmendjeje t shkurt, pason nj heshtje deri n shek. XI, kur
bhet fjal pr nj kryengritje n Shqipri, n t ciln patn
marr pjes edhe Shqiptart. Prej ktu e tutje, ata prmenden
shpesh te shkrimtart bizantin. Nga kjo kujtes e ndrprer q
bhet n nj interval aq t madh, ridel se fillimet historike t
popullit shqiptar, shmbllejn me ato t popullit rumun.* Ku
gjendet kufiri ndrmjet trakasve dhe ilirve? Njerzit e shkencs
pohojn se n periudhn parasllave, pra n periudhn trako-ilire,
Shqipria kufizohej me Rumanin. Duke lexuar veprat e Bogdan
Petriceicu Hashdeut, Nicolae Jorgs, Teodor Kapidanit, Grigore
Brnkushit, kuptojm se prnga pikshikimi i gjuhs dhe
shpirtit, rumunt jan m afr me shqiptart se sa me turqot apo
165

Kritika-Dorshkrim
me do popull tjetr n bot. Ndrmjet Rumanis dhe Shqipris
gjenden dy zona t denja pr ti njohur dhe mirnjohur: Lugina
rumune e Timokut (me njmilion rumun n 300 fshatra dhe 6
qytete, pa asnj shkoll dhe kish n gjuhn rumune) dhe
Kosova e dy milion shqiptarve q kan prjetuar barbarin
turko/sllave (1389-1999), duke e mbajtur gjall ndrgjegjen
kombtare.
Deri tani n Rumani jan botuar disa libra pr Kosovn.
Autort m t mir, pa implikime politike, kan qen rumunt,
arumunt dhe hebrenjt. Pr ata q kan br propaganda serbe
n masmedian rumune ( si pasoj e s cils klasa politike ende
nuk e njeh pavarsin e Kosovs), nuk mund t themi se jan
rumun, por eksponent t ksenofobis me konotacione
filokomuniste. M 1905 ka dal n Bukuresht libri i Constantin
Sterie Constantes Spre Albania (Drejt Shqipris), nga i cili
del se Vilajeti i Kosovs i prket Shqipris Lindore. M
1999, n prkthim t Ivo Mungeanit, ka dal n Timishoar nj
vllim nacionalist, botuar nga Shoqata e Shkrimtarve Serb t
Rumanis: Kosova - tok e shenjt serbe. Shqiptart ende nuk
kan botuar n Rumani nj vepr t ngjashme me titullin
Kosova tok e shenjt shqiptare, edhe pse, sipas
Enciklopedis jugosllave (Zagreb, 1975), Fusha ku u prleshn
trupat osmane me koalicionin e krishter (1389), ishte fush e
Shqipris. Rajco Cornea, nj specialist pr prbuzjen e nj
populli, ka botuar m 2001 librin Kosova - Knga e trisht e
mjellms (reportazhe lufte), nj maskarad e cinizmit kundr
Perndimit.
M 2002 Tanase Bujdoveanu ka botuar n Konstanc
broshurn Arumunt e Kosovs (rumanisht, frngjisht,
anglisht), nga e cila kuptojm se N kohn e lufts s par
ballkanike, armata serbe e pushton krejt zonn, duke u br
pastaj, prmes Traktatit t paqes n Bukuresht (1913) pjes
integruese e Mbretris Serbe (...). Ndaj arumunve, autoritetet
e reja n Kosov dhe Maqedoni aplikojn politikn m t egr t
shkombtarizimit (...). Kishat rumune shndrrohen n kisha
serbe, kurse shkollat rumune themelohen. Si pasoj e ktij
166

Kritika-Dorshkrim
fakti, liturgjia n kish zhvillohet n gjuhn serbe, ndrsa kleri
arumun asimilohet nga kleri ortodoks serb. (f. 33). Nj vepr
interesante q pasqyron t vrtetn historike lidhur me Kosovn
sht broshura e majorit rumun dr. Emil Suciu Drama
jugosllave (Editura Militara, Bukuresht,1992), ajo e shkrimtarit
italian Michele Rallo: Shqipria dhe Kosova (Bukuresht
2004), si dhe disa numra revistash kushtuar Kosovs (gjat vitit
1999): Dilema, Lumea dhe Politica Extern.
Pr nj poet t politizuar (Adam Pusloji): Kosova vdes.
Fati i bots varet nga Kosova, thekson Dan Pavel, nj nga
analistt m t mir politik t Rumanis. Pr Azem Shkrelin
dhe Ali Podrimen, Kosova sht gjaku yn q nuk falet. kan
br shqiptart e Kosovs pr kulturn rumune? N prkthim t
akad. Rexhep Ismajlit, Rilindja e Prishtins ka botuar m 1979,
veprn Antologjia e poezis rumune, shek. XX (2000
ekzemplar). N prkthim t autorit t ktij shkrimi, m 1986
Rilindja ka botuar nj vllim antologjik t Nikita Stneskut
(Ekspozit e t palindurve), 2000 ekzemplar. Katr vjet m
von, n shqiprim t t njjtit autor (B.Y.), ka dal n Prishtin
vllimi antologjik i Marin Sorescut Eja t ta them nj fjal
(3000 ekzemplar). Brenda dhjet vjetsh pra, shqiptart kan
botuar n Kosov 7 mij ekzemplar librash me subjekte letrare
rumune. N Rumani, brenda nj viti (2004), jan botuar 1000
ekzemplar t veprave poetike t Sali Bashots (Ekzili i shpirtit)
dhe Halil Haxhosajt (Hija e ndrrave). Fal eseistve rumun,
ajo q vlen t theksohet n parathnie, sht fakti se vetm
vllimi Ekzili i shpirtit, brenda nj periudhe tejet t shkurtr, qe
nderuar me 25 recensione t nj niveli t lart. Sali Bashota
sht poeti i dhembjes kosovare, nj shpirt i mrguar n fuqin
pr t qndruar n qendr t historis. Pas Sali Bashots dhe
Halil Haxhosajt, Ibrahim Kadriu sht poeti i tret i Kosovs, t
cilit iu botua nj libr rumanisht. Pas ksaj e pan dritn e
botimit edhe emra t tjer t shquar t ksaj zone: Ali Podrimja
(nj poet autentik dhe gjenial), Miradije Ramiqi, Brahim Avdyli,
Jeton Kelmendi, Jusuf Zenunaj, Rizah Sheqiri, Sar Gjerji,

167

Kritika-Dorshkrim
Fatmir F. Salihu, Rizah Sheqiri, Radije Hoxha, Sabit Rrustemi
etj.
Poezia e tyre vjen si nj drit magjike q ta rrfen rrugn
q on drejt Kroit t Ilait. Shqiptart e Kosovs din ta
promovojn lirin e fjals si komponent esenciale e
demokracis. Atdheu i tyre duket n libr si nj ekspozit e
hapur, nj teatr me huje klasike. N Atdheun e Shqiponjave
dokush mund t thot nga dika, sidomos n teatrin antik t
prbuzjes s nj populli. Kosova sht fotografia e mungess
son, nj zon t ciln e njohim vetm pr nga pikshikimi i
mbrojtjes s paqes, por jo edhe prnga ajo e mbrojtjes s do
vlerave t lashta q reflektohen n gjuh, toponimi dhe
onomastik. Mos sht vall Kosova ende nj rrugtim, apo nj
ekspozit e hapur, pyet me fjal tjera Ibrahim Kadriu n vargjet
e tij. E dim ne, por ende nuk e din krejt bota se shqiptart e
Kosovs kan qen viktim e nj holokausti, se ata e kan
prjetuar dramn e nj ekzodi biblik (1999). Pr Ibrahim
Kadriun, atje jan provuar t gjitha vajet e kngs, atje jan
zgjedhur fjalt m t bukura/ Pr ta ngritur dashurin/ E frymn
gjall pr ta mbajtur. Duke analizuar vargjet e krijuesve
kosovar, arrijm n prfundim se poezia e tyre sht nj poezi
magjike.
Kosova si zon qendrore e Dardanis, duke qen fqinja
primordiale e rumunve t Timokut, sht nj xeherore
shpirtrore, ende e pandriuar. Ndrmjet Rumanis dhe
Shqipris ekziston nj zon elementesh t prbashkta, n t
ciln sht krijuar substrati i fjalve m t vjetra dhe m t
bukura q i kan shqipja dhe rumanishtja. Albanologu m i
madh i Rumanis Grigore Brnkush (profesor universitar dhe
akademik), thekson faktin se shqipja sht nj gjuh e nj
rndsie t jashtzakonshme pr identifikimin e elementeve
jolatine t rumanishtes. Sipas linguistit rumun me prejardhje
hebraike Ion Aurel Candrea, Nse sot kemi nj gjuh shqipe
dhe nj rumune, kjo i detyrohet nj ngjarjeje t thjesht: kan
ardhur Sllavt dhe e kan ndrprer kt mas t madhe rumuno
ballkanike, duke i ndar njherit kta dy popuj q jetonin me
168

Kritika-Dorshkrim
shekuj s bashku... (Gjuha shqipe dhe raportet e saj me gjuhn
rumune, kurs universitar i mbajtur n Fakultetin e Filologji
dhe Filozofis, Bukuresht 1930-1931, fq. 69-70). Sa i din
rumunt dhe shqiptart kto t vrteta magjike t shkencs? Fare
pak, apo aspak, fakt q r shtyn ti japish t drejt akademikut
Brnkush (rum. Grigore Brancus), i cili ka lansuar iden pr
hapje institucionesh t prbashkta (rumuno/shqiptare), n
Tiran, Prishtin dhe Bukuresht.
______
*Th. Capidan, Simbioza Albano-Romn i continuitatea
romnilor n Dacia (Simbioza Shqiptaro-Rumune dhe
kontinuiteti i rumunve n Daki), n Revista Fundaiilor regale,
nr.5, Bukuresht 1943, f. 244
BAKI YMERI BIOBIBLIOGRAFI DHE MIRNJOHJE
Baki Ymeri sht i njohur si poet, prkthyes, eseist dhe
publicist. U lind n Shipkovic t Tetovs (1 gusht 1949), nga
nj baba shqiptar (Ajvaz Voka), dhe nga nj mama rumune
(Aurelia Graur). Kreu gjuhn dhe letrsin shqipe n Fakultetin
Filozofik t Universitetit t Kosovs n Prishtin (1969-73).
Duke qen i ndjekur nga pushteti komunist i ish-Jugosllavis,
arratiset n Rumani (1973), vazhdon studimet e specializimit n
Vjen (1974) dhe n Bukuresht (1975). Ndrkoh shkruan,
prkthen dhe boton artikuj e studime mbi lidhjet farefisnore
rumuno-shqiptare, prhap literatur shqipe n relacionin
Bukuresht-Shipkovic-Prishtin, shpifet, ndiqet, arrestohet
(1975) dhe dnohet nga Gjykata komuniste e Qarkut t Shkupit
me gjasht vjet burg t rnd (1976). Arsyetimi i procesit t
montuar politik ishte: bashkim pr veprimtari armiqsore
kundr bashksis son socialiste.
Q nga viti 1971 prkthen letrsin shqipe n gjuhn
rumune dhe anasjelltas, jep provimet e doktorats n
Universitetin e Bukureshtit, polemizon, afirmon dhe mbron
shtjen shqiptare t Kosovs n shtypin rumun dhe at shqiptar,
169

Kritika-Dorshkrim
merr pjes n simpoziume ndrkombtare pr mbrojtjen e t
drejtave t njeriut, afirmon diasporn shqiptare, bombardon
mesazhet raciste t kriminelve t gjuhs shqipe, fshikullon
propagandat serbe n massmedian rumune, bashkpunon me nj
varg revistash e gazetash n veri dhe jug t Danubit, vepron n
kuadrin e Kshillit Udhheqs t Bashksin Kulturore t
Shqiptarve t Rumanis, themelon Shoqatn e Miqsis
Rumuno-Shqiptare, afirmon dhe prkrah bijt dhe bijat e
rilindsve tan, t gjitha aktivitetet i kryen vullnetarisht, pa
kurrfar t ardhurash. Gjat viteve t fundit ka prkthyer dhe
botuar dhjetra poet nga Kosova n gjuhn rumune (Sali
Bashota, Miradije Ramiqi, Ibrahim Kadriu, Sabile KemeziBasha, Shaip Beqiri, Nexhat Rexha, Flora Brovina, Sabit
Rrustemi, Halil Haxhosaj, Edi Shukriu, Engjll Koliqi, Brahim
Avdyli, Fatmir F. Salihu, Ramadan Mehmeti, Sar Gjergji,
Hysen Kqiku, Jeton Kelmendi, Agim Vinca, etj.).
Baki Ymeri sht autor i qindra artikujve pr diasporn
shqiptare dhe bashkautor i dy monografive mbi sivllezrit tan
n veri t Danubit: Shqiptart e Rumanis (bashkautor, Tetov,
1994), Emigracioni nga Maqedonia Perndimore n Rumani
(bashkautor, Shkup, 2004). Ai sht njhersh njohs i nj
numri t konsideruar gjuhsh t huaja, autor i qindra artikujve
mbi diasporn shqiptare, zbulues thesaresh t shoqris Drita,
antar i Lidhjes s Shkrimtarve t Rumanis, prezent n disa
antologji poetike, laureat mirnjohjesh t ndryshme*, i
nominalizuar nga Instituti Biografik Amerikan (ABI): Njeriu i
Vitit 2001. Jeton dhe krijon n Bukuresht, ku jep kontribut pr
afirmimin e vlerave letrare t Kosovs n gjuhn rumune, boton,
udhheq dhe shprndan revistn Shqiptari/Albanezul dhe
Kosova. Bibliografi lirike: Kaltrina (poezi, botim dygjuhsh
shqip-rumanisht, Editura KRITERION, Bukuresht, 1994, 146
faqe, ISBN 973-26 0383-6); Dardania (botim dygjuhsh,
Bukuresht, 1999; Zjarr i Shenjt (Poezi, Botoi abej, Tetov,
2001, 134 faqe, ISBN 9989-93-50-09; Lumina Dardaniei/Drita
e Dardanis (Poezi n gjuhn rumune, Botoi Muzeul Literaturii
Romane, Bukuresht, 2004, 107 faqe, ISBN 973-7751-28-0):
170

Kritika-Dorshkrim
Drumul Iadului spre Rai/Rruga e Ferrit pr n Parajs
(Bukuresht, 2005), etj.
Nj model jetsor q ti prkujton idealet e Rilindjes
Kombtare
Me poetin, prkthyesin dhe publicistin Baki Ymeri, njihem dhe
bashkpunoj prej rreth 10 vjetsh.. Zri i tij sht i pranishm n
gjith hapsirat shqiptare, sepse mendoj se ka tejet t zhvilluar
ndjenjn qytetare t atdhetarizmit, dhe sht nj gazetar aktiv q
reaksionon pr probleme t ndryshme q lidhen me kulturn
ton, me politikat ballkanike, e m gjr. N prvjetorin e
lindjes s tij do t ishte mir q gjithkush nga ne t kujtohemi
pr nj jet t shkrir pr shqiptarizm, pr t mbledhur qindra
materiale arkivore mbi t kaluarn e komunitetit shqiptar n
Rumani, pr t botuar qindra artikuj mbi diasporn shqiptare,
pr nj njeri q jetn personale e ka shkrir n funksion t
kulturs kombtare. Baki Ymeri prbn nj model jetsor q ti
prkujton modelet e Rilindjes Kombtare, nj jet e martirizuar
pr nj ideal t lart. Do t prmndja ktu ndihmesn e
posame q ka luajtur pr sensibilizimin e problemit t Kosovs
n veri t Danubit, veanrisht gjat dhjetvjearit t fundit, n
kohn kur Kosova kishte nevoj pr sensibilizimin e saj (19891999). Bakiu sht njeriu q shkriu jetn pr historin e
shqiptarve t Rumanis, dhe mbi t gjitha pr poezin, kt
dhurat hyjnore, q e ka br, dhe vazhdon ta bj t frytshme.
(Luan Topiu, 2004)

171