Himagsikan Ng Mga Pilipino Laban sa Kastila

ni Artemio Ricarte

Paunawa: Ang mga sumusunod ay sinipi mula sa website ng

University of Michigan, Special Collections Lirary, kung saan tanging
matatagpuan ang Himagsikan ng mga Pilipino Laban sa Kastila ni
Artemio Ricarte sa orihinal na pagkasulat sa tagalog na inilimbag sa
Yokohama taong 1927. Sa dahilang wala nang makikita pang sipi sa
tagalog, at ang tanging mabibili ay ang salin sa ingles na inilimbag
ng National Historical Institute, aking minabuting gawan ng pahina
sa Internet itong aklat na ito, upang sa gayo'y mabasa at magamit
ng mga mag-aaral at guro ng kasaysayan ng Pilipinas. Maraming
isinalaysay si Hen. Ricarte na hindi matatagpuan sa mga aklatkasaysayan na isinulat nina Agoncillo, Zaide, at iba pang manunulat
tungkol sa Katipunan. Bagama't mahusay ang pagkasalin sa ingles
ng salaysay ni Hen. Ricarte, hindi maikakaila na lalong higit
maipadadama ng sariling wika ang mga damdamin ng mga Pilipino
noong 1896.

Mga Unang Pahina

mga karapatan ng mayakda, ayon sa mga batas, ay

tanging kipkip niya.
Ang manga pinanaligan niyang salawikain:
(a)-Ang magaling na gawa'y tunay na pag-ibig, At
hindi ang magarang pagmamatuwid.
(b)-Itaya ang buhay at pamumuhay Sa ikadadakila
nang kalahatan

PAUNAWA. MGA MINAMAHAL KONG KALAHI

Ang banal at kapuri-puring pagnanais na mabatid nawa
ng madlang kabansa ang mnga makahulugang bagay na
naganap sa loob ng bayang tinubuan sa mga dumaang

panahon, upang samantalang naglalakbay dito sa masigwang dagat ng kabuhayan, ay

maisagawang-tularan yaong mga gawing nalalandas sa dalisay na katuwiran at sa
nakalulugod na pagkakapatiran; at mailagan naman yaong mga pangyayaring sinsay
na sinsay sa batas ng katauhan, o kaya yaong mga sumasalungat sa matimpuyong
pagsasamahan: ito (ang banal at kapuri-puring pagnanais) at walang iba ang siyang
nag-udyok sa mga mararangal na ginoo sa "THE CAVITE GAZETTE" ng taong
1922-23; sa "THE SUNDAY TRIBUNE" ng Hunyo hanggang Setyembre ng 1925, at
sa mga taga "SAMPAGITA" ng Hulyo hanggang Oktubre ng 1926. sa pagkapalathala
nilang tatlo sa wikang ingles ang dalawang nauna, at ang huli'y sa wikang tagalog,
nyaong pahat na "SALAYSAY" bagay sa K. K. K. ng mga A. N. B. at sa
"HIMAGSIKAN", ulat na binanhay ko ng taong 1908 1909 sa loob ng
"BARTOLINA" sa Piitang Bilibid, Maynila, S. P.
Lubos ang paniniwala kong gayon nga ang bukod-tanging hangad ng mga tatlong
pahayagang nabanggit na; kaya't buong pitagang ako'y sumasamong pagindapatin
nawa nilang tanggapin ang sa puso ko'y taos na pasasalamat, na siyang bilang prenda
sanla ng walang pagkupas na pagkilala kong "MALAKING UTANG NA, LOOB",
sanlang tutubusing walang pagsala, sa pamamag-itan ng "BUKADAKAD AT
HUMAHALIMUYAK NA GAWA" kung papagkamitin na nang Estados Unidos ng
Norte Amerika, alinsunod sa kaniyang pangako, ng "DALISAY AT GANAP NA
GANAP NA KASARINLAN", ang pinakaiibig na Inang-bayang Pilipinas.
Sa ilan, nga, sa mga pinakaiirog kong kalahi, ay hindi na nalilingid ang mga bagaybagay na nababadya sa bawat dahon nitong maliit na aklat, na sa "BUONG PUSO'Y
INIHAHANDOG KO NGAYON SA MASISIGLA'T MAPANGARAP NA
KABATAANG MARURUNONG UMIBIG SA ILAW; MARURUNONG
MASUKLAM SA KADILIMAN; TUNAY NA NAPOPOOT SA MAPAGHARIHAR1YAN, AT MASIGASIG SA PAGLUSAW NG KAALIPINAN; ngunit sa
madagubdub na pagpipita kong maihantong sa katampatang tugatog niyaong
napakabanal na pithaya ng mga nasabing tatlong pahayagan; sa makatawid,
mapalaganap nawa sa buong kapilipinuhan yaong mga nangyaring aking nasaksihan
sa madugo ngunit napakaayus na paghihimagsik na yaon, ay minarapat kong tipunin
ang mga napalathala sa mga naturang pahayagan, at ipinalimbag ko sa hiyas ng isang
maliit na aklat, upang kailan ma't tunghayan ninoman sa aking mnga kalipi, sa
kaniya'y (aklat) mamamalas:- bukod yaong mga balot-ng-mapupulang ulap na araw,
na nalalarawan maliwanag sa bawat dahon niya, ito pang mga sumusunod:
(a) Yaong mga sukdulang saklap na kabuhayang binata sa loob ng 6 na taong
singkad, mula ng taong 1904 hanggang 1910, sa isang maliit, madilim, malamig at
mapanglaw na silid, na sa piitang Bilibid ay kilala sa palasak na tawag na
"BARTOLINA" (Solitary Cell).

(b) Ang mga dimasambitlang kapaitang dinanas nitong may akda sa pangalawang
pagkapatapun niya sa Hongkong mula ng Hulyo ng 1910, hanggang Mayo ng 1915,
na dahil sa digmaan sa Europa'y ang Pamahalaang Ingles sa Hongkong ay tinapun
siya, makalawa rin, sa siyudad ng Shanghai.
c) Yaong mga napakasungit na paghihikaos sa buhay niya mula ng Hunyo ng 1915 na
siyang pagdating niya dito sa Imperiong Hapon hanggang sa ngayon, 20 ng Oktubre
ng 1927, araw na kaniyang pagsilang, kaya ihahakbang niya sa 62 taong gulang.
Ang anomang panukala, laluna kung may kaunting kabuluhan sa kinamulatang Inangbayan, kung mabigo man, ay nakaiiwan din ng isang bakas, at itong hubad na
"SALAYSAY" bagay sa Katipunan at sa Himagsikan, talang pinamagatan sa wikang
ingles nang:- "THE MEMOIRS OF GENERAL RICARTE", ay siyang tunay na anino
nyaong maalab na tangkang umakay sa akin sa pag-owing kong lihim sa Pilipinas ng
Disyembre ng 1903, upang magtatag, sa ilalim ng pangangasiwa ng Gobierno
Triunvirato Dictatorial, ng mga kawal para sa bagong Himagsikang isasabay sana sa
digmaan ng Hapon at Rusia, 1904; at sa gayo'y mapilit ang Estados Unidos ng Norte
Amerika, upang tupdin na niya ang kaniyang pangako sa bayang Pilipinas. Gumalagala akong, hila ng magandang pakay na yaon, sa mga lalawigang kanugnog ng
Maynila; ngunit, sa ab ko! nang mga 6 na buwan na sa ganitong gawain, ay siyang
paglitaw ng isang Hudas (Luis Baltazar, Escribano ng lalawigang Bataan) at ako'y
ipinagkanulo at ipinadakip sa bayang Mariveles ng ika 29 ng Mayo ng 1904.
Iniharap ako sa Hukuman sa Maynila at sa kasalanang,'CONSPIRACION" ay
hinatulan ako ng Hukom, Mrl. (marangal) na G. Manuel Araullo nang "ANIM NA
TAON, at sa rebolber nama'y "ISANG TAON AT ILANG BUWAN"; kaya't mula ng
Hunyo, 1904, hanggang Hunyo rin, 1910, nakulong akong nag-iisa sa isang silid na
pinanganganlang "BARTOLINA" sa Piitang Bilibid, Maynila.
Ubud nang kapanglawan ang kabuhayang tatalaktakin nang sinoman sa loob nang
silid na yaon, at lalu pang ngitngit ng kalungkutan sa isang gaya kong, hindi napiit
dahil sa maraming kasalanan, kungdi sa pagsalungat sa pamamanihala ng Estados
Unidos ng Norte Amerika sa buong kapuluan Pilipinas. Kahit kapiranggit na papel na
may titik na mabasa, ay wala, ni wala ring makausap man lamang, maliban sa tanod
na Amerikanong mukhay hitik ng kapootan, sa mga kuliglig at mga langgam na
nakasusuut sa guwang ng makiput na pintoan, at yaong mahahabaging gagambang sa
apat na panulok ng mga pader, ay nagsisihuling, upang maligtas ako sa kagat ng mga
kawan-kawang lamok, liglig langaw na nagsisilusot sa isang pabilog na butas na
batbat ng rehas, upang sa gabi'y madalaw nila yaong kulang palad na nabibilanggo.
Sa oras na pagbisita ng pinuno sa araw-araw ako'y humihingi ng trabahong sukat
mapagpalampasan ng masasaklap na saglit-saglit; kahit yaong magpison sa lupa,

yaong paikit-ikit na lakad na maghapong may pasang mabigat na bato, anomang

kayang napakabigat na gawain: datapuwat walang nakakamtang sagot, kungdi isang
tinging nagkakahulugang nangliliit sa hiya nangaalispusta, sapagkat pasulyap at
pairap pa.
"TUMUGTOG AT BUBUKSAN, HUMINGI AT BIBIGYAN" ang wika ni
Hesucristo, at ito'y katutuhanang naganap; sapagkat isang umaga ng taong 1908 9,
sa makatuwid, 2 1 taon na lamang ng hindi ko natitirpusan sa hatol ng Mrl. na Huez
Araullo, ang Direktor ng Buro ng mga Prisiones ng Pilipinas, Mr. Wolfe (pamagat
Ahas) na siya ring nanunungkulan sa pagka-Alkalde ng Bilibid noon, kaakbay ng
isang maginoong puti (WV. Brecknok Watson, ani Profesor Mr. Austin Craig) ay
nagbisita sa akin, at sa paghingi ko sa kaniya ng trabaho, ay tumanong siya sa akin
kung maaari kong isulat yaong mga bagay-bagay na nangyari sa Himagsikan laban sa
Pamahalaang Kastila. Sinagot kong sang-ayon; kayat, kinabukasan ay pinadalhan ako
ng papel at lapis, kasama ang tagubiling ako'y magsusulat mula sa las 8 ng umaga
hanggang las 12 ng tanghali, at ipagkaloob sa bantay na Amerikano ang bala kong
mayari. Naito, nga, ang lubhang mapalad na pagkakataong, upang balangkasin ko ang
"SALAYSAY" na ito, at wala namang kahit sinong nagkamit ng sipi; at si G. Mariano
Ponce nama'y nagkapanagpu nga kami sa Hongkong ng 1903, bago lansagin nina GG.
Apacible, V. Ilustre, F. Agoncillo, C. Lukban, S. Villa ang Comite Central
Revolucionario Filipino sa Hongkong, 1903, ngunit hindi kami nagkapaniinan ng
pagpapanayam, sapagkat siya (Ponce) naman ay nagpihit agad dito sa Hapon sanhi
naman sa kaniyang pinangunguluhang Comite.
Nabigo nga ang Himagsikan aking tinangkang ibangon, dahil sa mahigpit na
paniniwala kong magtatagumpay ang Hapon (kayumanggi) sa pakikidigma niya sa
Rusia (puti), at sanhi sa pakay na ito'y ako'y nabilibid ng 6 na taon; ngunit ang Poong
Bathala'y niloob naman niya, samantalang ako'y nagdudusa sa loob ng silid ni pighati,
maisalaysay ko ang tunay na nangyari sa Himagsikan ng mga A. N. B. hanggang
Mayo ika 1. o, 1898, na siyang pagsimula naman ng pangalawang Himagsikan laban
sa Pamahalaang Kastila, Himagsikang dapat tawaging "DEWEY-AGUINALDONG
HIMAGSIKAN".
Ang wastong pagkilalang nunukal sa mabanayad at masuring pagtunghay ng mga
iniibig kong kabansa sa maliit na aklat na ito, na ang mga pilipinong sumilang at
yumabong sa mga huling henerasyon ng ikalabing siyam na siglo, ay masinghayang
inialay ang mga buhay sa ikababawi nang "KALAYAANG" malaon nang nawala, at
nang maipamana sanang malinis sa mga sumusunod na kalipi, ito at hindi iba ang
"MALAKING GANTINGPALANG" aking inaasam makamtan sa inyo, mahal kong
kasing-angkan, dahil sa pagkabalangkas ko sa "SALAYSAY" na ito, "MALAKING
GANTING-PALANG" bagkus magniningning kung masalalay sa madagubdub na
pagnanasa ninyong ipagpatuloy ng buong sigla ang gawang pag-usig hanggang sa

makamtang lubusan ang "DALISAY AT GANAP NA KASARINLAN". Mangyari

nawa ang gayon at inyong malasap ang pagpala ng Maykapangyarihan sa lahat.
Ang may-akda

MGA PALIWANAG NI PROF. AUSTIN CRAIG

TUNGKOL SA MGA TALA NI RICARTE
AKDA SA INGLES NA TINAGALOG NG
SAMPAGITA
Kasalukuyang nabilanggo sa pagka-politiko si Heneral
Ricarte nang sulatin ang kanyang mga tala, alinsunod
sa kahilingan ni W. Brecknock Watson, isang ingles na
sa loob ng ilang taong itinira sa Maynila, ay naging
manunulat sa ilang pahayagan at naging puno pa sa
pasulatan ng "The Cableneus" at nang malauna'y sa
"The Times" naman.
Sa hindi ko malaman kung papanong paraan, marahil sa
pakikipagpalitan ng mga kasulatan kay Watson, nguni't
lalong malamang na kay Ricarte na rin, ang yumaong si Mariano Ponce ay nagkaroon
din ng isang sipi na siya namang pinagbuhatan ng siping iniingatan kong may ilang
taon pa muna bago mapasa Kawanihan ng Aklatan at Museo ang siping yaon na
siyang nag-iingat ngayon. At noon din ay nagkaloob ako ng isang sipi naman sa
Kagawaran ng mga Kasaysayan sa Unibersidad ng Pilipinas.
Tila ang ganito'y hindi nalalaman ni Watson; kaya't minsa'y inialok na muli sa aking
ipagbili nang may malaking bawas na sa dating halaga niyang P. 1,500 kay Heneral
McIntyre, nang panahon ng pangasiwaan ni Harrison, nang yao'y namimili ng mga
kasulatang ukol sa himagsikan para sa Kagawaran ng Digma. Ang akala ng may-ari,
ang akdang ito'y makasasama sa mga Pilipino; kaya't kanyang inilapit sa mga
tagapatnugot ng kilusan sa pagsasarili, nguni't nabigo.
Saka sa isang pag-uusap namin ni Watson ay nasabi ko sa kanyang mayroon nang
ilang sipi ng kasulatan niyang yaon; kaya't ang kanyang tangkang ipagbili upang
maiwasan ang pagkabunyag, ay di na ipinagpatuloy. Pagkalipas ng ilang panahon ay
inihulog niya sa ingles ang akdang ito, at saka sinimulang inilathala sa isang
pahayagan sa Kabite yata o sa Korehidor, (Kavite Gazette) na iilang kabanata naman
nalabas, at hindi na hihigit pa marahil sa napalathala sa isang pahayagan pang-linggo
rito sa Maynila, sa taya ko (Manila Sunday Tribune).

Ang lalong mabuting ulat ng Himagsikan sa Pilipinas ay mababasa sa katipunan ng

mga kasulatang nasamsam sa mga manghihimagsik na nadakip at tinipon ni Kapitan
John B. M. Taylor para sa Kagawarang Digma. Ang mga kasulatang ito'y lilimbagin
na sana nang ipabatid ng yumaong si James Leroy kay Taft na hindi dapat ilathala
sapagka't makapipinsala sa karangalan ng ilang taong nabubuhay pa noon, at upang
patibayan pa ang kanyang pagtutol, ay binanggit ang ilang pangyayaring iniuulat ng
mga kasulatang ukol sa panghihimagsik ng mga taga Timog nang Digmaan ng
Himagsikan sa Amerika. Ang ginawa ni Mr. Taft ay ipinasabog na ang pagkakalimbag
at lalabingdalawang sipi ang nayari at naitago.
Ang isang sipi ay nasa Fort Santiago, ang isa pa'y nasa tanggapan ng Kostabularyo.
Laban sa kalooban ng Pamalalaan, ay marami ring bahagi ng aklat na "The
Philippines, Past and Present" ng naging Kalihim Worcester ang kinuha sa kasulatang
ito, kaya't ang mga siping nasa Maynila ay ipinakuhang lahat ng pangasiwaan sa
Washington upang huwag nang maulit pang muli ang gayong pagkukulang. Ang ilan
sa mga orihinal na pinagkunan ng ulat ni Kapitan Taylor ay maluwat-luwat ding
nagamit ko at marami na rin namang dahon ang aking naisasalin sa makinilya na
siyang ginamit ng may ilang taon ng mga nag-aaral ng kasaysayan sa Unibersidad ng
Pilipinas nang walang ano mang kapinsalaang ibinunga.
Ang totoo'y mabuti nang ipaglathala ngayon ang mga kasulatang ito at ang mga iba
pang may gangganitong uri. Di gaanong mapipinsalaan ang dangal ng Pilipino sa
paglalathala ng mga katotohahanan kaysa kung ipagpapatuloy ang paglilihim na
pagbubuhatan ng kung anu-anong sapantaha. Sa isang monarkiya o kahariyan, ang
katotohanang ay inililingid sa kasaysayan upang papaniwalain ang madla na talagang
ang pamahalaan ay di maaaring mabiru-biro, bagay na hindi maaaring matanggap ng
sinomang lalong paniwalain. Nguni't sa isang bayang pinaghaharyan ng demokrasya,
ang mga kamalian ng lumipas ay nagiging aral upang ang pagkakamali'y di na maulit
pa.
Tatlo pang ulat salaysay bukod sa mga kasulatang ito ng Pamahalaan na hindi pa
nabubunyag, ang naglalahad ng iba't ibang kulay ng pagkukuro at sadyang kailangan
sa isang ganap na pagkakaunawaan.
Si John T. Maaleod, isang ingles na sigang naging tagapamag-itan sa mga Pilipino at
Kastila sa kasunduan ng dalawang ito ukol sa pananalapi na ginanap sa Biyak-nabato, ay nakaiwan ng mga sariling talang di pa napapalathala, at ngayo't nasa pagiingat ng kanyang balo na naninirahan hangga ngayon dito sa Maynila. Nasasaklaw
din dito ang panahon ng pagkakakuha sa Maynila at ang dikasiyahang-loob ng mga
Pilipino at muling panghihimagsik hanggang sa pagka-sunog ng Iloilo. Ang mga ulat
na ito'y pagkukuro ng isang walang kinikilingan na nakakuha ng mga sangkap na

katotohanang ginawang saligan ng kanyang mga tala sa lahat ng maaaring pagkunan,

sapagka't taglay niya ang pagtitiwala ng magkabilang panig. Nguni't ang mga
nangyari pagkatapos, ay waring naging salungat din ng bahagya sa mga kuru-knro ni
Mr. Macleod, nguni't ang gayo'y di nakapipinsala sa kahalagahan ng kuru-kuro ng
isang noo'y may matalinong isip at isang dalubhasang taga-pansing walang
kinikilingan.
Ang pagbabangon at pagkalagpak ng Himagsikan na sinulat ni Mabini ay isang
kasaysayan lalong laban kay Aguinaldo at dahil dito, nang ito'y bilhin naman ilang
taon na ngayon ng Kawanihan ng Aklatan, ay hindi na ipinalimbag. Nguni't ang
ikasampung kabanata ay ipinalimbag sa wikang kastila ni Dr. Dominador Gomez sa
isang pahayagan dito sa Maynila nang may ilang taon na (1903), at ito lamang ang
tanging tuligsa laban kay Aguinaldo noon, kaya't ang iba pa'y ipinalihim nila, bagay
na nagpapahinuhang marami pang dapat ituligsa kay Aguinaldo.
Sa isang pagliliwaliw sa hapon ay inihulog ko sa ibang wika ang kasaysayan ni
Mabini at nagpalimbag ako ng may pitumpung sipi, upang gamitin lamang ng aking
mga tinuturuan. Ito'y noon pang panahon ni Harrison at pagbabalik ko ay naging sanhi
ito ng pagsisiyasat sa akin ng Kalihim Tagaganap, na ang layunin ay ibigay kong lahat
sa kanila ang mga siping aking ipinalimbag na ang iminamatuwid ay ang Pamahalaan
daw lamang ang may karapatang mag-ingat noon. Gayon man ay ipinakilala ko rin sa
kanilang ang aking sipi ay nakuha bago bilhin yaon ng Pamahalaan, at natapos ang
usaping ito na ang nagsiyasat pa ang nangutang ng loob na siya'y pagkalooban ko ng
isang sipi.
Ang pagtatanggol ni Aguinaldo ay lumabas sa Tanay na (Ulat Relacion verdadera) na
napalathala nang malaganap sa mga unang araw ng Republika Pilipina, lalo na sa
Amerika. Ito'y sinulat dahil sa magiging bisa sa politika, at ang sumulat noon kung sa
ngayon, ay di makapangangahas marahil na manindigan sa lahat ng kanyang
pinagsabi sa lathalang yaon.
Dapat ngang mapagsama-sama ang apat na salaysay na ito ang kay Ricarte,
Macleod, Mabini ,at Aguinaldo sa isang buong aklat, upang mapagsanggunian kung
ibig matalos ang tunay na kalagayan ng maligalig na panahong yaong mula sa 1896
hanggang 1902. Si Watson, na siyang humimok kay Ricarte upang sulatin ang
kanyang mga tala, ay siyang pinaka-Retana ng mga ingles, maging sa kasipagan at
maging sa kawalang imbot. May paniwala akong siya'y minsan nang pinagbawalang
makatuntong sa mga tanggapan sa Ayuntamiento, sapagka't minsa'y hinalukay niya
ang isang "basket" ng isang mataas na pinuno, samantalang wala ito. Ayon sa kanyang
panabi nang rmga huling araw, diumano'y humalunghay daw siya sa mga hayag na
kasulatang iniingatan sa Kostabularya nang masumpungan niya ang isang katipunan

ng mga lihim na kasulatang napagkamalang naisama roon at ang ginawa'y siniping

buo.
May isinalaysay siyang hango sa sariling pinagdanasan ukol sa pagkakapagbili ng
mga Lupang Prayle. Ang kinatawan ng Papa na si Arzobispo Chapelle ay nagbigay ng
isang halagang mataas kaysa karampatang ibigay at ang ginawa ng gobernador ay
ikinable ito sa Washington. Ang nasirang si Heneral Hartigan na siyang
tagapagtanggot ng simbahan at ang delegado, na nasa kanyang tanggapan, ay
nananabik makabatid ng kalalabasan, sapagka't ang halagang ibinigay niya'y, batid na
di siyang pangwakas na halaga, kungdi upang matawaran pa. Nasabi pa tuloy ni Dr.
Chapelle na magbibigay siya ng P 500.00 malaman lamang ang itinala ni Taft sa
kanyang kable upang, kung laban sa pagbili, ay malakad niya agad sa Wasington na
huwag wakasan ang pagtatawaran. Kaharap noon si Watson at narinig ang sinabing
ito, isang karaniwan ang sambitlain ng mga Amerikano, bagama't di naman talagang
tinututoo ang halagang nabanggit. Gayon ma'y tinutoo ng ingles at kadagli-dagling
nagtatakbo sa tanggapan ng Kalihim Tagaganap nang katanghaliang tapat na walang
isa mang amerikano nang natitira sa tanggapan. Umano'y nagmamadali siya at may
taglay raw pahintulot, na hiningi niya sa isang Pilipinong nangasiwa ng mga kasulatan
doon, na bigyan siya ng sipi ng pahatid-kawad ni Taft, at ibinigay naman sa kanya.
Pagkuwa'y idinala ang kable sa tanggapan ni Mr. Harigan at hinihingi ang P 500.00 sa
manananggol na napamangha. Mga ilang minuto lamang pagkatapos ay ibinalik niya
ang mga kasulatan sa kawaning nagbigay sa kanya, at sinabi pa ritong hindi ang
kasulatang yaon ang kailangan at ang mga kasulatang tulad nito ay di dapat palabasin
sa tanggapan, nguni't dahil sa kawalang-malay ng kawani, ay maaaring ipaglihim ito
ni Watson at hindi niya isusumbong ang gayong pagkakamali. Hindi niya nasabi sa
akin kung siya'y tumanggap ng kuwalta kung nabatid man lamang ng kinatawan ng
Papa ang naging bunga ng kanyang bulaklak ng dila; nguni't sa kabutihang-palad ay di
naman natin maituturing na pagkakasala ng delegado ang maparamay sa kabulagsakan
ng kanyang mnga kababayan na naringgan nang nagsabi, kapag nauuhaw ng:
"Bibigyan ko ng isang angaw na dolyar ang sa aki'y magpainom"
May ilang taon nang umalis si Watson, matapos maipagbili ng mura ang kanyang
katipunan ng mga kasulatang lihim ng Pamahalaan, na wala pang katulad sa kanyang
mga kauri.
AUSTIN CRAIG.

Hindi gumamit ng mga kabanata si Hen. Ricarte sa kanyang aklat,

kaya aking hinati sa ilang bahagi and salaysay, upang hindi gaanong
mahaba ang bawa't pahina

Himagsikan Ng Mga Pilipino Laban sa Kastila

ni Artemio Ricarte

Simula
1. Ang Panghihimagsik ng mga kaanib sa Katipunan, ay nagsimula noon ding araw na
si Dr. Jose Rizal, ay nabilanggo sa Fuerza de Santiago sa siyudad ng Maynila.

2. Ang pagkakatatag ng Katipunan. -- Nang malansag ang "Liga Filipina", kapisanang

itinayo ni Dr. Rizal, si G. Andres Bonifacio, na isa sa mga pang-unang kagawad sa
tinurang "Liga Filipina", ay nagtayo naman ng Kamahal-mahala't Kataas-taasang
Katipunan ng mga Anak ng Bayan, na ang ibig sabihin sa wikang kastila'y: "Muy
estimable y alta sociedad de los Hijos del Pueblo", pamagat na karaniwang isulat na
lamang ang mnga pang-unang titik sa tagalog na: "K. K. K. N. M. A. N. B."

Pamahalaan ng Katipunan. Ang "K. K. K. ng mga Anak ng Bayan", ay

pinamatnugutan ng isang Kataastaasang Sanggunian (Consejo Supremo) na binubuo
ng isang Kataas-taasang Pang-ulo, si G. Andres Bonifacio, na napamagat sa pagkakatipunang "May Pag-asa"; ng isang Ingat-yamang pangkalahatan, si Dr. Pio
Valensuela at ng walong kagawad at ilan pang Kasangguni, na kinabibilangan nina G.
Teodoro Plata, na binaril sa Luneta, Maynila.

Isaac del Carmen Valentin Diaz Francisco Carrcon Guillermo Masangkay Dr. Pio
Valenzuela nila, G. Wenceslao (Ladislao) Diwa, G. Valentin Diaz, G. Aguedo del
Rosario, G. Alejandro Santiago, G. Pantaleon Torres, G. Vicente Molina (binaril), G.
Francisco Carreon at G. Briccio Pantas.
Ang Kataas-taasang Pamahalaang ito, ay itinayo sa pangulong-bayan ng Kapuluang
Pilipino. Sa mga lalawigan o bayang tinatahanan ng maraming kaanib, ay nagtatag din
ng isang Sangguniang Bayan na binubuo naman ng isang Pang-ulong SangguniangBayan, ng isang Kalihim, ng isang Tagausig at ng isang Tagaingat-yaman
Sa mga bayang kakaunti ang kaanib ay nagtayo rin naman ng isang SangguniangBalangay, na binubuo ng mga taong kasing-dami rin ng mga kagawad ng
Sangguniang Bayan, at ang mga kasangguni, ay ang lahat ng Pinunong Balangay. Ang
pangkat na pinamamagatang Balangay ay katulad na katulad ng sa "cabeza de
barangay" na isang katipunang katutubo sa mga Pilipino at dinatnan na aito ng mga
Kastila at pinag-ayos pa nila.
4. Ang pagpapatala sa Katipunan. Ang sinomang umaanib, matapus hingan ng
ilang katunayan ng katibayangloob, tapang at pagka-makabayan, ay pinapanunumpa
at pinalalagda ng kanya ring dugong tinigis sa isa niyang bisig, tuloy ipinangangako

ang isang pikit-matang pagsunod sa Palatuntunan ng kapisanan, sa mga utos na

nagbubuhat sa pamunuan, at, kung sakaling mahulog sa kamay ng mga may
kapangyarihang kastila, ay huwag magsasabi ng anomang bagay na natutungkol sa
Katipunan.
Hinihingi din sa umaanib na gumamit ng isang sagisag na salitang pilipino, at ito,
kalakip ng kanyang tunay na pangalan sa pagkabinyagan, ang siyang ilalagda sa
kasulatan ng panunumpa. Nilagyan din ang ilang mga bayan ng mga pama-pamagat
na pinaka-sagisag sa pagkakatipunan, gaya ng mga nasa lalawigan ng Kabite:
Pangalan sa PamahalaangKastila
Noveleta
San Francisco de Malabon
Rosario
Santa Cruz de Malabon
Maragondon
Ternate
Indang
Alfonso
Cavite el Viejo
Imus
Bacoor
Perez Dasmarias
Silang
Amadeo

Pangalan sa Paghihimagsik
Magdiwang
Mapagtiis
Salinas
Naic
Magtagumpay
Katwatwa, (sa huli) Molukas
Walangtinag
Naghapay (kay Alfonso)
Magdalo
Haligue
Gargano
Magpuri
Bagongsinag
Maypagibig

5. Ang unang titis ng Panghihimagsik Nang mapagalaman ng Gobernador

General na kastila, na noo'y si G. Ramon Blanco at Erenas, ang paglitaw ng isang
malaking kapisanang lihim, lahat ng mga may kapangyarihang kastila, saka ang mga
pinuno ng Guardia civil at ang sa Veterana, ay nagpasimula na ng panghuhuli ng mga
taong, ayon sa mga tinurang pinuno o sa turo ng mga kurang prayle, ay kahinahinala o
kaya'y mga bansag at may lakas sa mga taong bayan; at pagkahulog sa kanilang
kamay ng mga pinaghihinalaang may-sala, ay pinahihirapan ng katakut-takot sa iba't
ibang paraan, at di kakaunti ang nangamatay. Ang kahambal-hambal na sigaw ng mga
sawi ay mabilis na lumaganap sa lahat ng bayan at pook na may mga namamayang
kaanib sa Katipunan, kung kaya ang mga anak ng bayan ay sumagot ng sigaw rin, na
parang sa iisang tao, ng: Maghiganti!
Noong ika-23 ng Agosto ng 1896, ang isang malaking pangkat na taong bayang
pinanguguluhan ni G. Andres Bonifacio, ay nagkatipon sa Balintawak, isa sa mga
nayon ng Kalookan, lalawigan ng Maynila, upang pag-usapan kung paanong
maililigtas ang kapisanan sa malaking panganib na nagbabala sa kanya. Ang

pagpupulong na ito'y natutop ng mga Guardia Civil at sa pamamag-itan ng mga

paputok ng baril na itinugis sa kanila, ay nag kasabug-sabog ang mga tao at ilan ang
napatay. Samasama ang mga katipunang nagsiliblib sa kagubatan at humanap sila ng
sukat mapangublihan.
6. Ang bandila ng himagsikan.

Babahagya pang nakatatagpo ng pook na mapangungublihan nang panapanatag, ay

iniwagayway na ng mga naghihimagsik ang kanilang watawat na kawangis ng sa
Japon, matangi ang pagkakaibang sa halip ng kayong puti at ng araw na may mga
sinag na pula, na siyang sa Hapon, ay pula ang kayo, at ang araw ay may mga sinag
na puti, at sa gitna nito'y may isang K na siyang pang-unang titik ng salitang Kalayaan
(Libertad). Kahit saan mahimpil noon ang mga pangkat ng katipunan, ay
nawawagayway ng buong ning-ning ang tinurang watawat hangga noon mga huling
araw ng Disyembre ng 1897, na mula sa bahay-pamahalaan at sa mga himpilan sa
Biyak-na-Bato, ay natiklop at nababa, marahil nang sa habang panahon na, dahil sa
bisa ng Kasunduan ng Kapayapaan ng Pamahalaan ng Panghihimagsik; at sa
pangalawang Himagsikan laban din sa Pamahalaang Kastila (1898), ay napaltan ng sa
ngayong: may tatlong kulay at tatlong bitwin.
7. Paglusob ng mga katipunan sa mga kawal kastilang natatayo sa San Juan del
Monte, Maynila. Nang si G. Andres Bonifacio ay naroon na sa isang himpilang
matibay, ay nagpadala ng mga kalatas sa mga pinunong katipunan sa mga lalawigan at
bayan-bayan, at sila'y inanyayahan sa isang pagpupulong, upang pagpasiyahan nang
lubos kung ano ang dapat gawin ng Katipunan sa gayong katayuang napakamapanganib. Nagsidalong madalian ang marami sa gayong tawag, at bagaman may
ilan ding kapulong na nagsipagpayo ng salungat, ay napagtibay rin sa kapulungan na:lumaban sa lahat ng kaparaanang magagawa sa anomang paglusob o pagsalakay na
tangkain ng mga kawal ng Kastila. Idinadahilan ng maga kasalungat sa gayong pasya
na hindi maaaring humarap sa isang kaaway na sagana sa sandata, maayos at
nasasangkapan ng lahat ng kailangan sa digma; sapagka't ang Katipunan nga nama'y

walang magamit na anomang sandata, ni salapi at ano pa mang kaayusang hukbo.

Nang sandali ring yaon ay pinagkaisahan ang pagsalakay sa pulutong ng mga kawal
na kastilang natatanod sa San Juan del Monte, lalawigan ng Maynila, pagsalakay na
ginanap sa madaling-araw noong ika-29 ng Agosto ng 1896. Sa labanang ito ay
maraming namatay na kabig ng Katipunan, gayon din sa mga payapang taong bayan;
at matapos ang humigit-kumulang sa apat na oras na pagbabaka, ay nagsiurong ang
mga katipunan, at naiwan ang pook ng laban na nakakalatan ng mnga bangkay.
Nakasamsam sila ng apat na baril at mga punlo.
8. Paglaganap ng katipunan. Ang pagkalat ng "Noli me Tangere" at ng
"Filibusterismo" ni Dr. Rizal na nagkapasalin-salin sa kamay ng mga Pilipinong
mulat, at ng pahayagang "Kalayaan" sa kamay naman ng mga kasamang mamamayan,
ay siyang nagpasiklab sa damdamin ng lahat ng mnga Pilipino laban sa
kapangyarihang kastila sa Kapuluan, at sa gayo'y mabilis na lumaganap ang
Katipunan sa lahat ng sulok ng Pilipinas, lubha pa sa mga bayan at pook na kalapit ng
Maynila. Sa bisa ng pahayagang "Kalayaan" na nililimbag sa tagalog, ang mga taong
bayang may katamtamang pinag-aralan ay madaling nakaunawa ng karima-rimarim at
kakila-kilabot na kalagayan ng bayan sa lilim ng isang malupit na pamamalakad; kaya
pu-puo at madalas na daan-daan katao ang buong pusong nagpapatala sa Katipunan.
9. Ang Katipunan sa lalawigan ng Kabite. Ang lalawigan ng Kabiteng nasa timog
ng Maynila, ay binubuo ng 22 bayan; ang mga bayang ito'y pinaghati sa dalawang
bahagi, upang matutugon ng nararapat sa lakad ng panghihimagsik. Unang bahagi:Kabite (Pangulong-bayan ng lalawigan), San Roque, La Caridad, Noveleta, San
Francisco de Malabon, Rosario, Santa Cruz de Malabon, Naic, Ternate, Maragondon,
Magallanes, Bailen, Indang, Alfonso, Mendez Nuez at Amadeo. At ang ikalawang
bahagi:- Kavite el Viejo (Kawit), Bacoor, Imus, Perez Dasmarias, Silang at Carmona.
Sa lalawigang ito ng Kabite, gaya ng nayulat na, ay nagkaroon ng dalawang
Sangguniang-Lalawigan. Ang isa'y nasa Nobeleta, na kilala sa pangalang
Sangguniang Bayang Magdiwang at ang isa'y sa Kawit na Sangguniang-Bayang
Magdalo.
Maala-ala pa ang pagkaka-paglagay ng mga pangalang katipunan sa ilang mga bayan,
at bilang katunayan nito'y nagkakilalanan ang maraming bayan sa pamamag-itan ng
mga sagisag o pamagat na ito sa buong panahon ng Panghihimagsik.
10. Ang mga katipunan sa Kabite ay nagsidalo sa tawag sa pagpupulong ni G. Andres
Bonifacio, ayon sa blg. 7. Dahil sa pista ni San Bartolome, pintakasi sa bayan ng
Malabon-Tambobong, Maynila, ay nagkaroon ng tatlong araw na sabong, na kilala sa
Pilipinas sa matandang tawag na "pintakasi". Sa pamamag-itan ng maidadahilang
pakikipag-sabong, ay maraming taga-Kabite ang nakaalis sa lalawigan at nagsitungo

sa bayang nasabi, at pagdating dito'y pinagsadya ang pook na kinalalagyan ng

Kataastaasang Pang-ulo ng Katipunan. Ipinahayag nito sa kanila ang kapasyahang
pinagtibay ng kapulungan, bagay na ikinapagpakilala nila ng pagsang-ayon, maliban
ang ilang kaanib sa Sangguniang Bayang Magdalo, na malamig na nagsitanggap sa
naturang kapasyahan.
11. Pagtutol ng mga kaanib sa Sangguniang-Bayang Magdal. Pagkaalam ng
dalawang Sangguniang-Lalawigan sa Kabite sa kapasyahang pinagtibay ng
kapulungan, ang mga kaanib sa Sangguniang-Bayang Magdalo ay nagharap sa
Kataas-taasang Pang-ulo ng Katipunan ng isang mahigpit na pagtutol laban sa
panukala, at sa tutol ay sinabing hindi masasang-ayunan ng mga tinurang katipunan
ang ano mang pagkilos, dahil sa kawalang lubos ng sandatang magagamit.
12. Ang kilusan sa Kabite. Bago maganap ang pinapanukalang pagsalakay sa
bayan ng San Juan del Monte, ang Kataas-taasang Pang-ulo ng Katipunan ay
nagpasugo sa Lalawigang Kabite, upang ang mga tagaroon ay magsitugon nang
pangatawanan ukol sa nabanggit na pagsalakay, na naganap noong ika-29 ng Agosto,
gaya ng nasabi na. Ang mga katipunang kaanib sa Sangguniang-Bayang Magdiwang
ay nagsipaghanda nang gabi noong ika-29, upang salakayin ang himpilan ng mga
Guardia Civil kapagdakang makarinig sila ng putok ng kanyon. Ang mga pinunong
katipunan ay nagsipaglamay magdamag sa pakikimatyag ng anomang alingawngaw o
hudyat, at sa dahilang hanggang sa namimitak na ang araw, ay wala pa rin naririnig na
anomang hudyatang pinagkaisahan, ang ginawa nila'y paghiwa-hiwalayin na ang
kanilang mga kabig matapus pagbilinang mahigpit na mamalaging nakahanda sa lahat
ng sandali, bilang pag-aantabay sa anomang patalastas. Nang araw ng Lunes ng
umaga, ika-31 ng Agosto, ang Sangguniang-Balangay ng Bayang Mapagtiis (San
Francisco de Malabon), na binubuo nina GG. Diego Mojica (Katibayan), pang-ulo;
Nicolas Portilla (Mangyari), kalihim; Mariano Trias Closas (Labong), tagausig, at
Artemio Ricarate (Vibora) tagaingat-yaman, ay nagkaisang paparoonin itong hull sa
Sangguniang-Bayang Magdiwang, upang alamin dito kung ano ang marapat gawin.
Pagkaraan ng tatlong oras, ang inutusan ay nagbalik, at sa dalang balita, ay agad
naligalig ang buong bayan. Ang oras na pinagkaisahang ikilos ng Sangguniang
Magdiwang at ng kinakatawang Ricarte, ay ang ika-2 ng hapon ng araw ding yaon;
anopa't pagdating ng tinurang oras ay lulusubin ng mga katipunan sa dalawang bayan
ang mga himpilan ng mga Guardia Civil sa kani-kanilang nasabi nang bayan. Sa pagitan ng ika-10 at 11 ng umaga noon ding ika 31 ng Agosto, ang ilang katipunan sa
Mapagtiis ay nagkatipon sa isang karihang kalapit ng pook na kilala ng mga taga San
Francisco de Malabon sa tawag na Pasong Kalabaw; at sila'y pinangunguluhan ng
guro sa paaralan. Pagkaalam ng kapitan sa bayan na si G. Eugenio Viniegra sa
pagkakatipong ito, ay ipinag-utos kay G. Esteban San Juan, kapitan ng mga
kuadrilyeros noon, upang ipagbawal ang pagtitipong yaon ng mga tao; ang mga ito'y

nagsitanggi at sinabing sila'y naghihintay ng pagkaing inihahanda sa kanila ng may

karihang, G. Benigno Parot. Sila ay binalaang pasabugin ni San Juan. sa pamamagitan ng kanyang mga kawal; ngunit noon din sa halos isang kisap-mata lamang, ang
mga katipuna'y sinugod ang dalawa at tuloy linusob na ang tribunal ng bayan at
nakakuha sa mga kuadrilyero ng limang eskopeta at ilang sibat.

At noon din ay tinungo ng mga katipunan ang himpilan ng Guardiya Civil na nalalayo
lamang ng mga 300 metro sa tribunal ng bayan. Ang mga katipunan ay
pinasalubungan ng kagitla-gitlang paputok, pagkat nakuhang maipinid ang pinto ng
himpilan ng mga Guardia Civil, sapagkat nakarating doon ang tinurang kapitan sa
bayan na patakbong nakasalisi sa nagugulong tao at ipinagbigay-alam sa
pangsamantalang Teniente ng mga sibil, dahil sa ang talagang pinuno'y nagtungong
Nobeleta nang umaga pa, at dito'y nag-alsa na ang buong bayan. Binalak ng mga
katipunan nang mga sandali ring yaon kung ano ang mabuting paraan, upang makuha
ang himpilan ng mga sibil; ngunit walang nangyari. Sa pagpupumilit ng mga
sumasalakay, sila'y namatayan ng isa, na nagngangalang Pablo, taga-Naik, at isang
nasugatan na nagngangalang Felicisimo, taga nayon ng Presa, Mapagtiis. Nang mga
ika-5 ng hapon ng tinurang araw, isa sa mga sibil na walang dalang sandata at
nakapaisano na, sapagkat isa siya sa mga sibil na nagsisuko sa tapat ng tribunal ng
Nobeleta, ay humarap sa guro ng paaralan at siya'y dinala nito sa lansangan ng
himpilan ng mga sibil at pinasigaw mula rito na tawagin si Cabo Aclan; nang marinig
nito at makilala ang tinig ng kanyang kawal, ay tumanong ng kung ano ang ibig, na

sinagot ng tumawag, sa utos ng guro, na ibig niyang pumasok sa himpilan, upang

maipagbigay-alam sa mga kasama ang kapalarang sinapit ng kapitan ng linea at ng
kasamang opisyal. Sa huli siya'y tinulutan makapasok na taglay ang mga bilin ng
guro. Ang nangyaring labanan noon ay tumagal hanggang sa madaling araw ng
sumunod na araw (ika 1 ng Setyembre) na siyang pagsuko ng mga guardiya sibil,
bagama't binayaang makatanan ang pinuno na napatay naman dahil sa pagtangging
sumuko sa isang pangkat ng katipunan sa bayan ng Rosario.
Ang Sangguniang-Bayang Magdiwang, na binubuo ng kasalukuyang kapitan
munisipal sa bayan na si G. Mariano Alvarez (Mainam), Pang-ulo; G. Pascual Alvarez
(Bagqong-Buhay), Kalihim; G. Santiago Alvarez (Kidlat ng Apuy), G. Tianquilino
Anquico at ng iba pang di ko na maalaala ang mga pangalan, kasama ang mga ilang
taong-bayang kaibigan sa tribunal munisipal, pagdating ng oras na takda, at taglay ang
buong kasiglahan at kagalakan sa sandaling pagkalagot ng tanikala ng pagkaalipin, ay
hinati sa ilang pangkat, at inihalal ng bawat isa nito ang kanyang mga sariling pinuno.
Samantalang idinaraos ang gayong pagpapangkat-pangkat, ay nagkataong daraan sa
tapat ng tribunal ang tatlong pareha ng guardiya sibil na kasama ang kanilang pinuno.
Sa halip na pansinin nito ang kilusang nakikita, ay nagpatuloy ng paglakad na
patungong-uuwi sa San Francisco de Malabon, ngunit bahagya pang nakararating sa
pook na pinamamagatang Desboka sa pag-itan ng Nobeleta at San Francisco de
Malabon, ay pinagtangkaan silang harangin ng isang pangkat na pinangunguluhan ng
isang nagngangalang Hipolito. Pagkapansin sa masamang kilos ng pangkat, ang
ginawa ng opisyal ng mga sibil ay nagbalik sa himpilan ng Nobeleta, at makailang
sandali lamang ay lumabas na kasama na ang kapitan Robledo at ilan pang kawal at
matuling-matuling nagtuloy sa tribunal ng kabayanan. Gaya ng nasabi na ay
natagpuan nila ang maraming taong nagkakatipon doon; kayat noon din ay tinakot at
pinagbalaan ang lahat ng dalawang opisyal na magkasama, sa pamamag-itan ng
pagbubunot ng rebolber ng kapitan at ng sable ng teniente; ngunit hindi pa halos
nagagawa ito, ay sinugod na sila ng pikit-mata ni Bagong-buhay, ni Kidlat ng Apuy at
ng isa pang nagngangalang Tikong, at sa pamamag-itan ng mga ulos at taga, ay
napatay ang dalawang pinuno. Samantalang ito'y nangyayari sa bulwagan ng tribunal,
ang mga katipunan namang nagkukubli sa silong, ay nagsilabas at dinaluhong ang
mga sibil na natatalatag sa harap ng tribunal, at sa pamamagitan ng yapos at
pagsunggab sa mga paa, ay naagawan sila ng mga sandata nang di man nagtagal.

Makaraan ang pagbubuno, ang mga sibil ay pinaghubad ng kasuutan ng mga taong
bavan at inanyayahang magsianib sa paghihimagsik, na tinalima namang walang
alinlangan ng mga sibil na noon di'y naging mga kawal na ng Katipunan.
Pagkaraan nito, ang mga katipunan ay nagsitungo sa himpilan ng mga sibil, na
nalalayo lamang ng mga dalawang libong metro mula sa bahay Munisipal; nau-una sa
lakad ang mga asa-asawa ng mga kawal at ilang mga anak-anak nila na hatid ng isa sa
mga guardiyang nabihag. Ang himpilang pinamamahalaan noon ng Cabong Pilipinong
Gojonera, ay hindi man nakapangahas magpaputok kahit isa at isinuko ang lahat ng
sandata, dahil sa gayong kalungkut-lungkot na pangyayaring napagmalas. Noon din,
ang asawa ng kapitan Robledo at ang anak, ay bihag na dinala sa bahay ng naging
gobernadorsilyong si G. Ariston Villanueva, na kinatanggapan nila ng lahat ng
mabuting pagtingin at paggalang ng tanang pagsisipaghimagsik.
Ang Sangguniang-Bayang Magdalo, na binubuo ng hukom pamayapa noo'y si G.
Baldomero Aguinaldo, Pang-ulo, ng kapitan munisipal, G. Emilio Aguinaldo, na
sumasagot sa buong panahon ng panghihimagsik sa pamagat na Magdalo, salitang
hango sa Magdalena na siyang pintakasi sa Cavite el Viejo (Kawit), ni G. Candido
Tirona, G. Tomas Mascardo, G. Benigno Santi, guro sa paaralang-bayan, atb. pa.
kahima't mahigpit na nagsitutol, gaya ng nabanggit na sa unahan nito, sa pagkaigaya
marahil sa tagumpay na tinamo ng mga taga Magdiwang, ay nagbangon din sa huli at

pinagpilitang madakip ang isang pareha ng guardiya sibil na naparaan lamang doon sa
pagtungo sa Imus. Ito'y utang din sa matatapang na sina Tirona at Mascardo na silang
nangulo sa pangkat na humuli sa mga naturang sibil. Nang magbalik si G. Emilio
Aguinaldo, na nang umagang yaon ay nagtungo sa pangulong-bayan ng lalawigan,
upang makipanayam sa Gobernador tungkol sa isang pangkat ng mga tulisang
lumitaw sa nayon ng bayang kaniyang nasasakop; kayat humingi tuloy ng abuloy na
mga sandata, ay nakipisan kapagkaraka sa mga kabig nina Tirona at Mascardo, at
noon di'y kanilang nilusob ang asyenda ng mga prayle sa Imus na binabantayan ng
ilang kawal na guardiya sibil, at gayon din naman ang himpilan ng mga ito roon. Ang
asyenda ay dalawang araw na kinubkob, hanggang nakatakas ang mga nanglalaban sa
loob kasama ang lahat ng naroong mga prayle. Ang himpilan ng mga sibil ay sumuko
namang nagkataon pinapasok ng mga naghihimagsik ang asyenda.
Ang masigla't walang lagot na sigawan ng madlang: Mabuhay ang Pilipinas!,
Mabuhay ang mga Anak ng Bayan!, dahil sa mga tagumpay na natatamo, hangan sa
mga sandaling yaon, ay umalingawngaw hanggang sa kasuluk-sulukang pook ng
lalawigan; kaya wala pang isang linggo noon at ang karamihan sa mga bayan,
matapus pasuking ang mga bantay na sibil sa kani-kanilang pook, ay nagsianib sa
Sangguniang-bayang Magdiwang ang iba, at ang iba nama'y sa Sangguniang-bayang
Magdalo. Mula nga noon ay nahulog ang buong lalawigan ng Kabite sa
kapangyarihang naghihimagsik, maliban ang pangulong-bayan at ang San Roque, La
Caridad at Carmona, saka ang himpilan ng mga kawal na impanteryang pangdagat sa
Binakayan na sakop ng Kabite el Viejo at ang sa guardiya sibil sa pook ng Carmen
(Puting Kahoy) na nasasakupan ng Silang.
13. Mga sandatang ginamit ng Lalawigan. Ang mga himpilan ng guardiya sibil
na nakuha ng mga naghihimagsik, ay ang sa Nobeleta, na siyang pangulong-bayan
noon ng mga sibil sa boong lalawigang Kabite, ang sa San Francisco de Malabon,
Buenavista, Kintana, Naik, Polangui, Magallanes, Alfonso, Silang, Paliparan at Imus,
at sa pamamag-itan ng mga baril at punlong nasamsasn sa mga naturang himpilan at
saka sa ginawa ng mga naghihimagsik na mga lantakang binilibiran ng kawad ng
telegrapo at saka sa mga kampanang tinunaw sa maestransa sa pamamahala ng insik
na binyagang si G. Jose Ignacio Pawa, sa Imus, at ng isang Pilipinong taga-Maynila,
sa San Francisco de Malabon, ang Lalawigan ay nakapananggol laban sa paglusob ng
mga Kastila mula sa una pang kilusan ng paghihimagsik hangga noong mga unang
araw ng Hunyo ng 1897 na ikinabalik ng buong lalawigan sa kapangyarihang kastila.
14. Mga bihag na Kastila. Lima katao ang nabihag na mga kastila: Fr. Eckavarria
(Agapito Echegoyen), kura sa Amadeo; Fr. Piernavieja, naging kura, matagal pa bago
maghimagsik, sa San Miguel de Mayumo, Bulakan, na pumatay ng dalawa sa
kanyang mga alila; isang prayleng di nagmimisa kundi tagapangasiwa ng asyenda sa
Buenavista (San Francisco de Malabon); isang kabo ng guardiya sibil at isang

paisanong namuhatan sa Maragundong. Lahat sila'y matagal na naging bilanggo sa

bahay-paaralan ng San Francisco de Malabon sa ilalim ng pamamahala ng guro, at
pagkatapus ay nalipat sila sa himpilan ng Buenavista at mula rito'y sa Naik naman at
sa kapamahalaan ng tinatawag na gobernador doong si G. Andres Villanueva. Ang
mga bihag na ito, matapus ang paglilitis na ginanap nina GG. Santos Nocon (Duhat) at
Teodoro Gonzalez, hukom at kalihim, na inilagay ni G. Andres Bonifacio at ng buong
Sangguniang-Bayang Magdiwang, saka ang guro sa paaralan na siyang gumanap ng
pagka-tagausig, ay pinagbabaril sila sa pag-itan ng Naik at ng Maragundong nang isa
sa mga araw ng unang kalahati ng Marso, 1897, sa harap at sa pamamahala ng Ktt.
Pang-ulo ng Katipunan, ng ' Ministro de Fomento" ng Sangguniang-Bayang
Magdiwang, G. Emiliano Riego de Dios, at ng tinurang G. Andres Villanueva. Ilan
ang mabibigat na pagkakasalang laban sa kanila'y pinag-usig, kasama na rito ang
pagkakabitay sa mga paring Burgos, Gomez at Zamora at ang pagkakabaril kay Dr.
Jose Rizal.
15. Pagbabago sa dalawang Sangguniang- Lalawigan. Pagkatapos malinis sa
mga guardiya sibil ang ilang mga bayan, ay nagpulong ang mga pinuno ng
paghihimagsik, at dito'y pinagtibay ang pagtatatag ng mga Sangguniang-Lalawigan.
Ang Sangguniang bayang Magdiwang ay binuo ng mga sumusunod na ginoo:- G.
Mariano Alvarez, Pangulo; G. Pascual Alvarez, Kalihim Pangkalahatan; G. Emiliano
Riego de Dios, (Magpuri), Kagawad sa Pagpapaunsad: G. Mariano Trias Closas,
Kagawad ng Biyaya at Katarungan; G. Ariston Villanueva, Kagawad-Digma; G.
Diego Mojica, Kagawad sa Kayamanan; G. Santiago Alvarez, Pang-ulong-Digma sa
buong lupaing sakop ng Magdiwang; G. Mariano Riego de Dios at mga Heneral ng
Brigada.
Ang Sangguniang Lalawigan sa Kavite Viejo ay itinayo sa gayon ding kaparaanan at
bilang sa mga bumuo nito sina:- G. Baldomero Aguinaldo, Pang-ulo; G. Candido
Tirona, Kalihim-Digma; G. Cayetano Topacio, Kagawad-Kayamanan; G. Emilio
Aguinaldo, Pang-ulong-Digma sa buong nasasakupan ng Sangguniang Lalawigang
Magdalo; G. Edilberto Evangelista, Teniente Heneral; G. Vito Belarmino at G.
Crispulo Aguinaldo, mga Heneral ng Brigada; G. Tomas Mascardo, G. Mariano
Noriel, G. Pantaleon Garcia, G. Agapito Bonzon, G. Pio del Pilar, G. Marcelino Aure
(Alapap,) mga koronel, mga komandante at mga kapitan. Pinagkasunduan din sa
tinurang kapulongan ang paggamit ng mga sadyang kasuutan ng lahat ng mga pinuno
ng Panghihimagsik mula sa kataas-taasan hanggang kababa-babaan. Ang mga sagisag
sa gora ng Pang-ulo ay ganito;
Isang araw na nakapatong sa puti at may mga sinag na ginto at sa gitna'y isang K na
ang ibig sabihi'y kalayaan, at saka tatlong titik, na A. N. B. na nagkakahulugang Anak
ng Bayan. Sa dalawang magkabilang kamao ng manggas ay may isa pa ring sagisag

na katulad ng huli. Ang mga Kagawad ay nagtataglay rin ng sagisag na kaparis ng sa

Pang-ulo, subalit wala nga lamang titik na A. N. B. Ang mga liston sa kamao ng mga
Kagawad, gayon din ang K ay magkakaiba-iba ng kulay, sang-ayon sa Kagawarang
kani-kanyang hawak, at alinsunod dito'y pulang K ang sa Kagawad-Digma na
nakapatong sa puti at pula rin ang mga liston, samantalang ang sa Pangulcng-IHukbo
ay kaparis din ng sa Kagawad-Digma, na isang araw sa gora at isa pang araw sa
kaliwang panig ng dibdib, at wala sa mga kamao. Ang sagisag ng mga Heneral ng
Brigada, mga Coronel, Komandante at Kapitan ay ang nasasaad sa mga larawang 2, 4,
5, at 6. (Wala ang mga larawang ito sa sipi naming pinagkunan.)
Ang mga larawang 3, 4 at 5 na napapatong sa puti at mga titik na pula pati ng kurus sa
gawing kaliwa ng dibdib, at ang 6 na may tatlong listong pula at patungang puti, ay
ginamit ng mga Kapitan, sa paraan ang mga naturang liston ay pahalang sa mga
kamao. Ang mga sagisag na ito'y inalis sa Naik, nang pairalin na ang pinagkaishian sa
Kapulungang ginanap sa asyenda ng Teheros (San Francisco de Malabon) noong isa
sa mga unang araw ng Marso ng 1897, gaya ng mapagkikita sa ulat ding ito, at
pinagpapalitan ng mga iba, na ilang dito'y mapagkikila sa mga larawang sumusunod;
(Wala ring nito sa sipi)
Ang larawang 7 ay para sa Heneral, ang 8 ay para sa Heneral din, ang 9 para sa
Komandante. Lahat ng galon ay pula may iba lamang kulay ang patungan, ayon sa
pangkat ng hukbong kinabibilangan.
16Mga bayang nasasakupan ng bawat isang Sangguniang-Lalawigan. Ang
mga bayang nasaklaw ng nabagong S. B. Magdiwang ay yaon ding napapaloob sa
unang sonang nasasaad sa ika-3 na talata ng ulat na ito. Ang mga bayang Amadeo at
Mendez Nuez, sang-ayon sa kahilingan ng mga kapanig sa S. B. Magdalo at sa
pagkatig ng mga naninirahan sa mga naturang bayan, ay nangapabilang sa
Sangguniang Lalawigan ng Cavite el Viejo. Ang S. B. Magdiwang ay nakasakop ng
lalong maraming bayang magsasaka ng lalawigan, pagkat nakuha ng S. B. Magdalo
ang mga napapaloob sa ikalawang sona sa talataan ding ika-9, o kaya'y ang mga
bayang Cavite el Viejo, (Kawit), Bakood, Imus, Perez Dasmarifias, Silang, saka ang
dalawang bayang napalipat sa kanya at sa huli'y ang bayan pa ng Talisay na dating
sakop ng lalawigan Batangan. Nangapabilang din sa Mlagdiwang ilang buwan lamang
noon ang Nasugbu, Tuwi at Look na dating sa Batangan, at tuloy nginalanan ang
Nasugbu, mula noon, ng Magpuri.
17. Ang lakad ng mga Sangguniang Lalawigan. Ang dalawang Pamahalaang
ito ng Panghihimagsik ay lumakad nang buong kahusayan sa pamamatnubay ng isang
magiting na pag-ibig sa tinubuang-lupa, nang walang ibang tunguhin kungdi ang
layang ikinalikha ng Katipunan; kung kaya, ang anomang nagiging kakulangan ng isa,
ay napupunan ng isa, at kahit saang dako magipit ang isa sa pakikilaban, ay patakbong

sinasaklolohan ng isa; ngunit napakapait alalahanin ang nangyari nang dakong huli,
palibhasa, samantalang napapalapit ang pagtatapus ng taong 1896, ang dalawang
Pamahalaang iyan ay walang abug-abog na nagwalaang-bahala kapwa sa mga
pangangailangan at kapahamakang inaabot ng isa, hanggang sa sila'y nagtatanimang
unti-unti, at lumala nang lumala hanggang sumapit ang sandaling muntik nang
ipagbaka ng nga magkakabayan din. Ang ganitong inanyo ng dalawang pamahalaang
iyan ng Panghihimagsik ay maliwanag na napagkilala nang ganapin ang pagpupulong
sa Teheros at lalo na nang tanggapin ang tungkol ng mga nahalal sa pulong na yaong
sina GG. Emilio Aguinaldo, sa pagka-Pang-ulo ng Republika Pilipina; Mariano Trias
Closas, sa pagka-Pangalawang Pang-ulo, at Artemio Ricarte sa pagka-Kapitan
Heneral, na idinaos naman sa kombento ng Santa Cruz de Malabon noong gabi ng
sumunod na araw sa pagkaganap ng pulong sa Teheros, gaya ng ating makikita sa
ibang bahagi ng ulat na ito.
18. Mga pagpapabaril. Nang kalahatian ng Setyembre ng 1896, ay binaril ang
kapitan munisipal ng Fan Francisco de Malabon, na si G. Eugenio Viniegra sa utos ng
Sangguniang-Lalawigan ng Nobeleta na ang tumupad ay si G. Santos Nocon, Pangulo ng Sanggunian-Balangay sa naturang bayan. Ilan ang pinagusig na pagkakasala
laban sa naturang kapitan munisipal ng kanyang mga kaaway namanghihimagsik: Na
ang nabanggit na Viniegra ay masugid na kalaban ng pakikianib sa Katipunan at sa
gayo'y tahas na kaaway ng dakilang layon; na noong ika-31 ng Agosto ay tinangka
niyang ipabaril ang guro sa paaralang bayan, pagkakasalang sinaksihan ng isang
babaing si Binibining Clotilde Portilla; at saka ang marami niyang mga kamag-anakan
ay hinihimok na huwag makipanig ni makitulong sa mga naghihimagsik. Sa pagbaril
sa kanyang ginanap sa tabi ng libingan ng bayan, ay kaharap, ang Kagawad ng mga
Biyaya at Katarungan, G. Labong, saka ang paring si G. Manuel Potenciano Trias, na
siyang pinangkumpisalan ng nahatulan. Sa Imus ay mayroon ding isang binaril sa atas
ng Sangguniang-Bayang Magdalo at ang nahatulang ito'y ang kapitan ng mga
kuwadrilyero sa bayang iyon na kilala sa tawag na kapitang Poro; ito'y hindi namatay
sa punlong tumama sa kanya, kundi nasugatan lamang ng malubha sa itaas ng
baywang, gawa ng naturang punlo, na pumasok sa likod at lumabas sa may tagilirang
kanan. Tulad din sa nauna, ito'y pinag-usig sa pagkakasalang siya'y kaaway ng
Katipunan, at dahil pa sa pagtulong niya sa mga kalabang nagsanggalang ng
pangatawanan sa bahay-asyenda ng mga prayle sa Imus. Ang ginanap na kahatulang
ito sa mga taong litaw sa mga bayang nasabi na, ay ikinasugpong lubos, sa loob ng
Pamahalaang Naghihimagsik, ng mga pagnanakawan at katampalasanang napakalimit
mangyari sa lalawigan yaon sa ilalim ng Pamahalaang Kastila.
19. Ang mga kurang prayle at ang mga asendero. Samantalang ang mga
katipunan ng dalawang Sangguniang-Lalawigan, ay nagsisilusob sa mga himpilan ng
mga guardiya sibil na di pa nagsisisuko, gaya ng sa Buenavista (S F. de Malabon), at

iba pang maraming nagsisipagtanggol sa mga bayang nasabi, laban sa mga abuloy na
kawal kastilang nagsisilusot sa iba't ibang dako, paris ng nagbuhat sa Kintana (Santa
Cruz de Malabon), na binaka ng mga kabig ng Mapagtiis sa pook ng Pasong Malaki,
kalapit ng S. F. de Malabon at Sta. Cruz, na ikinapatay sa sarhento ng mga kawal
kastila; at samantalang ang pulutong ng tenyente ng guardiya sibil ng Naik ay
kinabaka mula sa Rosario hangang Nobeleta, na ikinapatay dito sa huli sa pinuno at
ilan sa kanyang mga kawal; samantalang ang pangkat ng impanteryang-pangdagat na
nagbuhat sa Kabite, ay kinakalaban ng mga kawal ng Panghihimagsik mula naman sa
himpilang sibil sa Nobeleta, na nakuha ng mga katipunan ng sinundang araw lamang,
pangkat na matapus mapaurong ay kinasamsaman pa ng ilang mnga baril na mauser,
bagay na lubhang ikinagalak ng mga naghihimagsik, sa dahilang noon pa lamang sila
nakakita ng gayon yaring baril; at sa huli'y, samangtalang ang kagulat-gulat na
pangkat ng komandante Aguirre, na galing Maynila at sa mabilis na pagkakapaglagos
sa mga bayang Palanyag at Las Pinias, ay nakuhang walang laban ang Bakood, kayat
matuling nakapagpatuloy noon din sa Imus, ay kinakalaban ng boong higpit ng mga
katipunang nahihimpil sa bahay-asyenda na pinangunguluhan ni G Emilio Aguinaldo,
at ang naturang Aguirre, ay di lamang napaurong kungdi hinabol pa ng mga
naghihimagsik hanggang sa tulay ng Las Pias, at sa tabi ng tulay na ito kinakitaan ng
maraming bangkay ng matatanda, bata, babai, lalaki; - samantalang - ang lahat ng ito'y
nangyayari, - aking inuulit, - bukod pa ang ilang maliliit na bagay sa mga bayanbayan,- sina GG. Francisco Valencia naman, kapitan munisipal ng Santa Cruz de
Malabon, Jose del Rosario, at ang kapatid nitong Valeriano del Rosario, parmaseutiko
at butikaryo sa bayan ng Rosario, Juan Cailles, guro sa paaralang nayon ng Amaya
(Sta. Cruz de Malabon), Cesareo Nazareno, naging gobernadorsilyo ng Naik, at iba
pa, ay nagsisigawa ng mga paraan, upang matulungan sa pag-alis sa lalawigan ang
mga kura paroko, kasama ng mga prayleng tagapangasiwa ng mga asyenda, gayon din
ng sa Santa Cruz at Teheros na si Fr. Torcuato Palomo. Ang mga tinurang prayle'y
nagsilulan sa isang bangka na sinamahan pa ng mga Pilipinong nasabi, upang
magsipagtungong Korehidor. Ngunit dahil mandin sa pagkaalala sa kanilang mga
anak na maiiwan, o kaya nama'y dahil sa utos ng kanilang mga among na prayleng
kasama, ay nagsitalon sa tubig, upang makapagbalik ng langoy ang mga Pilipinong
nasabi na, pagkat malayo na rin ang nararating ng kanilang bangkang sinasakyan; at
salamat sa kadiliman ng gabi, at sa pag-uulan, palibhasay Setyembre noon, ay
nangakaowi rin sila sa kani-kanilang bahay na di namalayan ng madla; gayon ma'y
napagtalastas din ng mga naghihimagsik ang nangyari; kung kaya ang mga yao'y
kinabigatan ng dugo, matangi si Cailles na natutong manuyo at nakapagtamo naman
ng pagtingin nina GG. Mariano Alvarez at Santiago Alvarez, na silang tumanggap sa
kanya sa sinapupunan ng Katipunan at siya'y inihalal tuloy na Koronel ng hukbong
naghihimagsik, tungkulin na inalis sa kanya ng Kagawad-Digma na si G. Ariston
Villanueva, pagkatapus ng pagsalakay sa bayan ng Liyang, Patangan, dahil sa di
tumpak na ginawi ng Koronel sa labanang yaon, at dahil pa sa pagkatuklas sa kanyang

kamay ng maraming ari-arian ng mga prayleng asendero na ayaw niyang ibigay sa

pamamahala ng Sangguniang Lalawigan ng Nobeleta. Si Cailles pagkatapus ay
napapisan din sa hukbo ng Kapitan Heneral ng Pamahalaan ng Magdalo, na si G.
Emilio Aguinaldo, at siya niyang pinagpahayagan ng mga pangyayaring tiwali sa
katotohanang nasasaad sa ulat na ito, bagay na kapinsa-pinsala sa kapurihan ng mga
nagligtas sa kanya, sa kapootan ng mga taong-bayan laban sa buktot na kagagawan ng
rin ng Cailles. Si G. Julian Lopez at iba pang taga-Naik ay gumawa rin ng gayong
pagtulong sa mga prayle, katulad ng ginawa nina Cailles na pagkakalinga sa tiga
kaaway ng bayang Pilipino, at nagbalatkayo sila, ng kasuutang banal na banal.

Himagsikan Ng Mga Pilipino Laban sa Kastila

ni Artemio Ricarte

Ikalawang Bahagi
20. Paglusob sa La Caridad. Nang kasalukuyang si G. Santiago Alvarez at ay
nagsisipagsiyasat sa Naik at Maragundong isang araw na magtatapos na ang
Setyembre, ang dating kabo Aklan ng guardiya sibil, na sumuko sa San Francisco de
Malabon, at noo'y halal nang Komandante ng Paghihimagsik, ay lumusob sa mga
kawal-kastilang tanod sa La Caridad, kasama ang mga tao ng Mapagtiis na
kinabibilangan ng matatapang na kabataang Julian Montalan, Justo Soto at Calixto
Colorina. Pagkatapus ng mga apat na oras na pakikilaban ng buong bigpit ang mga
sumalakay ay umurong na dala ang bangkay ni Calixto Colorina at marami pang
sugatan, isa rito na malubha, ay si Komandante Aklan, na pagkaraan ng isang oras
mula sa pagdating sa himpilang sibil sa Nobeleta, ay nalagutan ng hininga, at ang
kanyang bangkay ay ipinadala sa San Francisco de Malabon na kinaroroonan ng
kanyang asawa't, anak. Ang paglilibing na buong kalingkutang ginanap kabukasan, ay
dinaluhan ng mga pinunong naghihimagsik, at doon din sa bahay ng nasira, ay
pinagkaisahan nila ang pagkakaloob ng sampung piso sa buwan-buwan, bilang abuloy
sa naiwang balo. Ang buong nangyari sa pagsalakay na yaon, ay gaya ng sumusunod:
Ang mga kawal kastila ay nagbalak magtayo ng mga kuta sa kipot (istmo) ng
Dalahikan, pag-itan ng La.Caridad at Nobeleta, at ang mga tanggulang iyon, kahit di
pa nasisiyasat, ay pinasalakay na ng Pang-ulong Digma, ng gabi ng ika-3 ng Oktubre
at sa labanang yaon, ay nagkaroon nga ng maraming sugatan, nakaiwan ng mga
bangkay ng nangasawi at saka nawalan pa ng pitong baril.
Ang mga naghihimagsik na pinamumunuan ni G. Emilio Aguinaldo ay gumawa ring
makailan ng pagtatangkang paglusob sa Las Pias, at sila GG. Vito Velarmino at
Tomas Mascardo sa kinatatayuan naman sa Carmen ng mga guardia sibil na kilala sa
tawag na Puting-kahoy, pag-itan ng Silang at Santa Rosa (Laguna de Bay), ngunit
hindi nagkapalad ang kanilang pagtatangka. Halos araw-araw ay may nangyayaring
pagpapanagpo at paglalaban ng mga kastila sa naghihimagsik ng pamahalaang
Magdalo at ng Magdiwang.
21. Sasakyang kastilang nabagok, Noong mnga sumunod na araw, pagkaraan ng
ika-4 ng Oktubre, ang isang sasakyang pangdigmang-dagat ng mga kastila na
humahabol noon sa mga bangka ng mga mamamalakaya sa baybayin ng bayang
Rosario ay napasadsad, isang umaga, sa buhanginan, at sa dahilang ang mga
naghihimagsik noon na pinangunguluhan ni G. Mariano San Gabriel, ay nagpupumilit
makalapit, upang masamantala ang nangyari, masalakay ang sasakyan at masamsam

ang mga lulang sandata nito, ay pinasimulan pagdakang paulanan ang kabayanan ng
mga punlong iba't ibang sukat; kayat maraming lalaki't babaing mga nanahimik sa
kani-kanilang tahanan, ay nangapatay. Sa buong maghapong yaon, ay di nagtigil sa
kapapadala sa bayan ng mga putul-putol na bakal na pamatay, at ito'y umabot
hanggang gabi na ikinaalis sa pagkasadsad ng tinurang sasakyan, salamat sa paglaki
ng tubig at lumutang muli ang nabanggit na sasakyang-pangdigma.

22. Paglusob sa bayan ng Liyang, Batangan, ng Kapitan Heneral at punonghukbo ng pamahalaang Magdiwang Ilang raw pagkatapus ng pagkagahis na yaon
ng hukbo ng Magdiwang sa harap ng mga tanggulang kastila sa Dalahikan noong ika3 ng Oktubre, sina GG. Santiago Alvarez, Pang-ulong-Digma, Mariano Riego de
Dios, Heneral ng Brigada, at Juan Cailles, Koronel, at iba pang mga bantog na
katipunan, ay nagsitungo sa bayan ng Magallanes, at sa pamamag-itan ng mga
kasamang sandatahan, may gulok, sibat at pana at ilan-ilan lamang ang may baril, ay
kanilang sinalakay ang mga tanod na kawal kastila sa Liyang, isa sa mga bayan ng
lalawigan Batangan. Sa una pa lamang pagpapanagupa, ay nakuha ng mga katipunan
may ligpit sa kombento ang tanod na kastila at kanilang nakubkob. Sa galak ng mga
naghihimagsik sa pagkakapalad na ito, at habang hinihintay sa isa't, isang sandali ang

pagsuko ng mga nakukubkob, ang halos lahat ng pinuno, nang ikatlong araw na, ay
nagsipagsadyang may banda pa ng musika sa himpilang pangkalahatan. upang batiin
ang Pang-ulong-Digmang si G. Santiago Alvarez. Langung-lango sa kagalakan ang
madla, nang kaginsaginsa'y biglang tinanggap na lamang ang makapal na paputok ng
baril; kayat ang lahat pati ng Kapitan Heneral na ipinagbubunyi, ay nagpanakbuhang
palabas sa himpilan, upang makaligtas sa sakuna; patakbong tinawid ng marami ang
malalawak na kaparangan, pinanhik ang mga burol at kabundukan at nilusong at
nilangoy ng pangatawanan ang mga ilog na ang tubig ay may dalawa o tatlong sikong
lalim lamang. Napataw kay Koronel Cailles ang pananagutan sa nangyari, pagkat sa
pook na kinatayuan niya sa Balayang, ay doon nakapamusot ang mga abuloy na
kastila, at ang ganito'y hindi man naipagbigay alam sa himpilang pangkalahatan
23 Pagsalakay sa bayan ng Talisay, Batangan, ng Pangulong-Digma sa
pamahalaang Magdalo, G. Emilio Aguinaldo Kasabay ng paglusob sa bayan ng
Liyang ni G. Santiago Alvarez, Pang-ulong Digma ng Magdiwang, ay lumusob din
naman si G. Emilio Aguinaldo, Pang-ulong-Digma ng Magdalo, sa mga tanod na
kastila sa Talisay, isa sa nmga bayang sakop ng Batangan. Si G. Emilio Aguinaldo ay
nagkapalad noon ng higit kay G. Santiago Alvarez, pagkat, makaraan lamang ang
ilang araw na pagkubkob, ay nakuha niya ang Talisay. Ang mga tanod na kawal
kastila, nang nagtitiis na ng gutom at iba pang kahirapang dulot ng pagkakulong, ay
nagtangkang tumakas isang hating-gabi at iniwan ang kombento at simbahan, ngunit
hindi naari; pagkat karamihan sa mga naturang tanod na mga kastila at pilipino, ay
pawang nahulog sa kamay ng mga naghihimagsik. Ang mga kastila ay nangapalagay
na bihag nang mga ilang araw; ngunit nang dakong huli, ay nagsianib na rin sila sa
banal na layon ng Panghihimagsik at nagsiganap naman ng di kakatinting
paglilingkod ng buong katapatang-loob.
24 Paglikom ng mga abuloy sa Digma Sa dahilang ang kabang-yaman ng
Himagsika'y walang salapi, ang dalawang pamahalaa'y nagkaisang humingi ng abuloy
ukol sa digma sa mga may-kaya sa kani-kanilang bayang sakop: ang ganitong
akala, ay ipinag-katipon ng mga Kagawad sa nasasakupan ng Magdiwang, at ang
napagkaisahang manungkol ng pangingilak, ay itong mga sumusunod: G. Ariston
Villanueva, kinatawan sa mga bayang Rosario, Santa Cruz de Malabon at Naik; G.
Emiliano Riego de Dios, sa Maragundong, Ternate, Magallanes at Bailen; Mariano
Trias Closas, sa Indang at Alfonso; G. Diego Mojica at ang Pang-ulo ng Sanggunian,
G. Mariano Alvarez, sa San Francisco de Malabon at Nobeleta.
Ang lahat halos ng mayayaman ay nagsisitangging magbigay ng halagang hinihingi sa
kanila ng mga kinatawang nasabi, na naaalinsunod sa angking kayamanan ng isa't isa.
Dahilan sa pagtanggi nilang ito, ang Kagawad-Digma sa pamahalaang Magdiwang na
si G. Ariston Villanueva, ay napilitang gumawa ng mahihigpit na pamalakad, at
sinamsam ang mga ari-arian ng tanang nagsisitangging magbigay sa kaban ng

Panghihimagsik ng abuloy na itinatakda sa kanila ng mga halal na kinatawan, at sila'y

pinaghuli pa rin sa palagay na kaaway ng Katipunan, tuloy ipinadala silang gapos sa
mga pang-unang tanggulan ng Panghihimagsik, kalakip ang kaatasan sa mga pinuno
ng mga kawal na tanod na sila'y ipatayong nakatali sa tabi ng mga tinurang tanggulan.
Salamat sa palakad na ito ay nakalikom ng salapi na nayukol ng pamahalaang
Magdiwang sa kanyang mahigpit na pangangailangan, at nabigyan niya ng kaukulang
sahod ang mga kawal at pinuno ng kanyang hukbo, matangi ang mula sa komandante
hanggang sa Pang-ulong Sanggunian na di pinaglalaanan ng pasahod na salapi, tangi
ang ukol lamang sa pagkain at damit.
25. Paglilipat sa San Francisco de Malabon ng Pamahalaang "Magdiwang"
Nang mga unang araw ng Nobyembre, 1896, ang pamahalaang Magdiwang ay inilipat
sa bayan ng San Francisco de Malabon at inilagay sa bahay-paaralan; dito'y tumagal
hangga noong mga unang araw ng Abril, 1897, na ikinalipat naman sa Naik, dahil sa
pagkakuha ng mga kastila sa bayan ng San Francisco, gaya ng matutunghan sa mga
ibang dahon ng talang ito.
Ang pamahalaang Magdalo ay inilipat din sa Imus naman mula sa Cavite el Viejo
(Kawit) at doo'y inilagay sa bahay-asyenda, na pinamalagian niya hangga noong
kalahatian ng Marso ng 1897, na ikinakuha naman sa Imus ng mga kastila, at
ikinapatay tuloy noon sa Tenyente Heneral G. Crispulo Aguinaldo, kapatid ni G.
Emilio, sa gitna ng sang lipos kabayanihang pagtatanggol ng yumao.
26. Ang pagdiriwang sa Ntra. Sra. de Soledad sa San Francisco de Malabon
Sa ilalim ng pamamatnugot ng pamahalaang Magdiwang ay ipinagsaya ng buong
dingal ang pista ng Ntra. Sra. de Soledad noong ika-8 ng Nobyembre, 1896, at sa
pistang yao'y dumalo ang maraming pinunong naghihimagsik sa iba't-ibang bayang
nasasakop ng Magdiwang; si Pari Manuel P. Trias ang nagmisa, bagay na kusa nitong
inihandog alang-alang sa kapistahan ng bayan. Ang pistang ito, nang mga panahong
tahimik pa at una sa Panghihimagsik, ay ikinaganyak, hindi lamang ng lahat na
naninirahan din doon, kundi pa naman ng maraming taga iba't-ibang lalawigan ng
Kapuluan, na mga mayayaman at may katamtamang pamumuhay, bagamat hindi gawa
marahil ng mga hima-himalang sinasabing ipinakikita ng Birhen, kundi sa mga larong
monte, pangginge, pakito, ripa, atb., na pinababayaan nagkalat ng mga maykapangyarihan, samantalang nagpipista. Ang sabong ay tumatagal doon ng siyam na
araw na sunud-sunod.
27. Ang paglusob ng Heneral na kastilang si Don Ramon Blanco at Erenas
Samantalang ang mga pinunong naghihimagsik sa pamahalaang Magdiwang, ay
wiling-wili sa kasayahan ng pista sa San Francisco de Malabon, ang mga bayan
namang Bakood, Cavite el Viejo at Nobeleta, ay pinagkakanyon ng mga
pangdigmang-dagat na kastila, ng kuta ng kabesera, at ng mga tanggulan

ng.Binakayan at Dalahikan noong ika-8 ng Nobyembre, 1896. Pagbubukang

liwayway kinabukasan, ila-9, ay maraming iba't, ibang pulutong ng hukbong kastila,
at sa tulong ng mga kanyon ng mnga pangdigma ay nagsilapit sa mga tanggulan ng
mga naghihimagsik sa Binakayan at matapus ang mahigpit na labanang tumagal ng
pitong oras, ay nakuha ng mga kastila ang mga tanggulang nasabi (Binakayan), at
kanilang sinunog pagkaraka ang mga bahay-bahay sa nayon ng Binakayan. Sa harap
man naman ng mga kutang nanghihimagsik sa Nobeleta, ay sumipot ang isang
malaking pangkat ng kaaway, na pinamumunuan na rin ni Heneral Blanco, at
pagdaka'y pinaputukan ng katakut-takot ang mga naghihimagsik. May pitong oras din
ang itinagal ng labanang ito, at ang mga kawal kastila pagkatapus ay nagsiurong na
sabug-sabog sa dakong La Caridad, at naiwan nila sa pook na pinaglabanan ang
maraming mga bangkay ng mga kawal nila at pinuno, saka mga baril at punlo. Dahil
sa tagumpay na ito, ang Heneral ng Brigada at mga pinuno sa mga tanggulang
naghihimagsik, at ang isa pang Heneral ng Brigadang si G. Mariano Riego de Dios, na
sa pagpapadala ng abuloy mula sa San Francisco de Malabon at sa pakikipisan sa
Pang-ulong-digma sa dakong kanan ng labanan, ay napaurong ang mga kaaway, ay
nangapataas kapwa sa pagka-Heneral ng Dibisyon. Sa mga namatay noong kawal ng
Panghihimagsik ay kasama ang isang babaing nagngangalang Gining Gregoria. Dahil
pa rin sa tagumpay na ito ay nalikha sa Pamahalaang Magdiwang ang mga tungkuling
sumusunod:
Kagawad ng Estado, na hinawakan ni G. Jacinto Lumbreras, na buhat sa Maynila'y
dumating sa lalawigan noong mga kalahatian ng Oktubre; at
Kagawad sa Pamamahala, na ginampanan ni G. Pascual Alvarez, dating KalihimPangkalahatan na pinalitan dito ni G. Cornelio Magsarili, naging hukom-pamayapa ng
San Francisco de Malabon.
Kahit nakuha ang nayong Binakayan ng mga kastilang nanggaling sa tanggulan ng
mga impanteryang-pangdagat, ay nabawi rin uli ng mga tao ng Pangulong-Digmang si
G. Emilio Aguinaldo, na sa nangyaring labanang bunuan ng katawan ay maraming
nasawing bansag na pinuno ng Panghihimagsik, isa sa kanila'y ang marahas na
Kagawad-Digmang si G. Candido Tirona sa Magdalo. Ang pagkamatay ng bantog na
pinunong ito, na pinagkakautangan ng buong Cavite el Viejo ng naging kabansagan
nito sa panahon ng Himagsikan, ay lubhang dinamdam ng madlang kaanib sa
Katipunan ng mga Anak ng Bayan. Ilang araw lamang noon, si G. Daniel Tirona,
kagagaling sa Maynila at sa kaniyang may halong-luhang pamanhik, ay siyang nahalal
na maghawak ng tungkulin ng pagka-Kagawad-Digma na naiwan ng namatay niyang
kapatid, tungkulin itong tinupad ng bagong halal hangga noong mga unang araw ng
Abril, 1897, na ikinakuha ng mga Kastila sa mga bayan San Francisco de Malabon at
Santa Cruz de Malabon; at ikinaharap niya at sumailalim muli, kasama ng Heneral ng

Brigada si G. Juan Cailles, sa mga may-kapangyarihang kastila sa Santa Cruz de

Malabon sa himok at paraan ni maka-kastila at maka prayleng Francisco Valencia.
28. Ang pagdating sa Kabite ni G. Andres Bonifacio. Pagkalinis sa kaaway ng
buong lalawigan ng Kabite, at nang maisa-ayos nang panibago ang mga Sangguniang
lalawigan, ang Pamahalaang Magdiwang ay nagsugo ng isang tao sa mga kabundukan
ng Montalban at Marikina, upang paghanapin ang Kataas-taasang Pang-ulo ng
Katipunan; dala ng naturang taong sinugo ang isang balot na kasulatang kinatatalaan
ng lahat nang naulat na at ipinagbibigay alam ng pamahalaang Magdiwang kay G.
Andres Bonifacio; inaanyayahan din si G. Bonifacio sa Kabite, upang makita sa kanya
na ring mga mata at masiyasat tuloy ang kasalukuyan lagay ng mga katipunang tagaKabite, na bagama't gipit, ay matibay naman. Si G. Andres Bonifacio ay sumagot sa
naturang kalatas at binati ang mga pinunong taga-Kabite, dahil sa kanilang
maligayang tagumpay, at pinagpahatdan pa rin sila ng ilang tagubilin. Ang tungkol sa
pag-aanyaya sa kanya ay di niya tinanggap, pagkat ayon sa kanya, at may matwid
siyang magsabi, upang maging maayos ang lakad ng Panghihimagsik, ay di nararapat
na ang
matataas na pinuno nito'y magkaipun-ipun sa iisang pook, dahil sa pagkagalak sa
pagtatagumpay o sa saglitang pagaaliw sa piling ng mga kamag-anak. Nang
mapagtalastas na ang tiyak na kinaroroonan ng Kataas-taasang Pang-ulo, ay malimit
nang nagpahatid sa kanya ang pamahalaang Magdiwang ng mga kalatas at pinipilit na
anyayahan si G. Andres Bonifacio.
Ang pag-aanyaya sa kanya ay kung makailang inulit ng sumulat ng mga talang ito na
siya ring gumawa ng mga kalatas sa utos ng Pangulo ng Pamahalaang Magdiwang, G.
Mariano Alvarez (Mainam).
Sa ikatlong paanyaya, si G. Andres Bonifacio ay napahinuhod nang dumalaw sa
Pamahalaang Magdiwang; siya'y dumating sa Kabite nang Disyembre, 1896, bago
magpasko. Nang nasa Imus na at makapaglumagak sa bahay ni G. Juan Castaeda, ay
dinalaw kinabukasan noon ng umaga nina GG. Baldomero Aguinaldo, Daniel Tirona
at iba pa, sampu ng katipunang si G. Vicente Fernandez, taga Siniloan, Laguna de
Bay. Si G. Vicente Fernandez, sa kapulungang nasasaad sa ika-7 ng talang ito, ay
kusang nangako siya sa harap ni G. Andres Bonifacio ng pagtulong mula sa purok ng
Morong at Laguna de Bay ukol sa paglusob na noo'y tinatangka sa San Juan del
Monte; dahil sa pangakong yao'y inihalal siyang Tenyente Heneral at Pang-ulong
hukbo sa Morong at Laguna Sinalakay nga ang S. Juan del Monte, gaya ng nayulat sa
ika-7 rin nito, ngunit ang tinurang Tenyente Heneral ay di gumawa ng anoman sa
purok na napailalim sa kanyang kapangyarihan at di tinupad ang kanyang kusang
ipinangako. Dahil sa gayong inasal ni G. Fernandez, ay napataw sa kanyang ulo ang
buong pananagutan tungkol sa kadusta-dustang pagkabigo sa San Juan del Monte, at
dahil sa gaya ng mapag-aakala'y nahintakutan marahil ang kanyang budhi, ay

humanap ng tanggulan sa piling ni G. Emilio Aguinaldo. Pagkakita ng Kataas-taasang

Pang-ulong Bonifacio sa naturang Tenyente Heneral Vicente Fernandez, at sa pagaakala marahil na sa kanyang pagka Pang-ulong Pangkalahatan ng Katipunan ay
mapaiiral ang kapangyarihan niya sa alin mang pamamahala sa Katipunan, ay
mahigpit niyang ipinasya noon din ang pagpapahuli sa naturang Fernandez, upang
masiyasat ang pagkakasalang dapat nitong panagutan sa buong Katipunan; ngunit ang
pasyang yaon ni G. Bonifacio, ay pinagtawanan lamang sa harapan ding yaon ng mga
Kagawad sa Pamahalaang Magdalo. Sa gayong ginawi ng Pamahalaang Magdalo, ay
napagkilala ng Kataas-taasang Pang-ulo ng Katipunan ang kaunti ang kawalan ng
pagpapahalaga sa kanya ng mga tao sa sinapupunan ng Sangguniang Lalawigan ng
Cavite el Viejo.
Samantala ay humarap kay G. Andres Bonifacio noon si G. Esteban San Juan
(Mulawin), komandante ng Pamahalaang Magdiwang at kinatawang sadyang sinugo
nito, upang pakipagkitaan, batiin at anyayahan ang Kataastaasang Pang-ulo sa ngalan
ng lahat ng kaanib sa buong nasasakop ng Magdiwang. Pagkatanggap ng anyaya, si G.
Andres Bonifacio ay umalis na kasama sina GG. Baldomero Aguinaldo, Daniel Tirona
at ang sugo ng Magdiwang, upang magtungong Nobeleta; sila'y nagdaan ngunit di na
nagtigil pa sa Cavite el Viejo, at dumating sila sa Nobeleta nang unang oras ng hapon
ng araw ding yaon, na di na kasama si G. Baldomero Aguinaldo. Sila'y tinanggap ng
maraming pinunong naghihimagsik sa maliwalas at bagong bahay ng hukom
pamayapa ng Nobeleta na siyang ipinahandang pangsamantala. Nang ika-3 ng hapon
ding yaon, si G. Andres Bonifacio at G. Emilio Jacinto ay lumulan sa isang sasakyang
natatalibaan sa magkabilang tabi; sa gawing kanan, ang nakakabayong si G. Daniel
Tirona ay bunot ang sableng sumisigaw ng buong lakas tuwing matatapat sa pook na
may pulutong na tao, ng: Mabuhay ang Supremo ng Katipunan! Nasa kaliwa naman
si G. Esteban San Juan, sa likod nito'y kasunod ang mga sasakyan ng tanang mga
Kagawad ng Magdiwang at saka dalawang pulutong na kawal na naka-unipormeng
pula, isang pangkat sa harap at isa pa din sa likod, at sa ganitong ayus ay nagsilakad
ang lahat na patungong San Francisco de Malabon.

Dito'y tinanggap ng buong sigla si G. Andres Bonifacio sa tugtog ng banda ng musika

at saka "Te-Deum" sa simbahan. Iang nasa lansangan ang sumigaw ng: Mabuang
Hari ng Pilipinas! bagay na narinig at sinagot naman ni G. Andres Bonifacio ng:
Mabuhay ang Kalayaan ng Pilipinas! Ang Kataas-taasang Pang-ulo ay tumuloy muna
sa bahay ni G. Santos Nocon, komandante noon ng hukbong naghihimagsik, at nang
huli ay sa kayayaring bahay ni Ginang Estefania Potente, hanggang sa araw na
ikinakuha ng mga kastila sa bayang San Francisco de Malabon noong nagsimula ang
Abril ng 1897.
29. Mga sulat na gawa ni G. Daniel Tirona laban kay G. Andres Bonifacio.
Ilang araw lamang ng pagkadating sa Kabite ng Kataas-taasang Pang-ulo ng
Katipunan, ay maraming kasulatan ang kumalat sa lahat ng dako ng lalawigan, lalunglalo na sa San Francisco de Malabon, bayang kinatitirahan ni G. Andres Bonifaclo at
bayang nag-ukol sa kanya ng di gagaanong pitagan at pagtingin. Ang may gawa ng
mga kasulatang nasabi, ay nag-uudyok sa lahat nang taga-Kabiteng huwag nilang pagukulan ng anomang paggalang si Andres Bonifacio; pagkat, alinsunod kay G. Daniel

Tirona, si G. Andres Bonifacio ay isang mas6n, na di naniniwala sa Diyos, yumuyurak

sa mga kabanalan, pumapaibabaw sa Mananakop, isang taong may mababang pinagaralan; anopat isang hamak na katiwala lamang na naglilingkod sa isang bahaykalakal aleman. Ilang nakatanggap ng naturang kasulatan ang nagpakita nito kay G. A.
Bonifacio; kaya isang hapon si G. Daniel Tirona'y makapanayam ng Mataas na Pangulo ng Katipunan sa bahay rin ni G. Santos Nocon, ay hiningan ni G. Bonifacio ng
paliwanag tungkol sa nabanggit na kasulatan, at dahil sa pagkakaila ni Tirona at saka
sa pagpapakita tuloy ng isang anyong palalo, ay napoot si G. Bonifacio at siya'y
tinutukan ng rebolber nito; kung di sa kara-karakang pamamag-itan noon ng mga
babae sa bahay, laluna si Bbg. Andrea Nocon, malamang na may masamang
kinasapitan sana si G. Tirona.
30. Ang pakikipanayam kay G. Andres Bonifacio ng Tenyente Heneral ng
Pamahalaang Magdalo, G. Edilberto Ebangelista. Unang oras ng hapon ng isa sa
mga huling araw ng Disyembre ng 1896 nang maganap sa bahay rin ni G. Santos
Nocon, na koronel na noon, ang pakikipanayam kay G. Andres Bonifacio ni G.
Ediberto Evangelista. Binasa nito kay G. Bonifacio ang isang balak na Saligang-batas
(Constitucion) na halos hangong buo sa "Real Orden" ng Pamahalaan sa Espanya na
akda ni Maura, Ministro de Ultramar, sa pagtatag sa Pilipinas ng mga hukomang
bayan (Tribunales Municipales).
Si G. Ediberto Evangelista, nag-aral sa Belhika ng pagka-inhenyero sibil at doon din
nagtamo ng katibayan, ay nakipisan, pagdating niya, sa mga naghihimagsik sa ilalim
ng pamumuno nii G. Emilio Aguinaldo; ito ang nagkaloob agad-agad sa kanya ng
tungkuling Tenyente Heneral ng hukbong naghihimagsik, hindi dahil sa natamo
niyang mga tagumpay sa parang ng pakikihamok, kungdi sa mataas niyang pinagaralan at sa maalab na pag-ibig niya sa bayan. Si G. Evangelista ang namahala sa
paggawa ng mga tanggulan sa Bakood, Binakayan at Cavite el Viejo, at namatay sa
madugong pagbabakang naganap sa mga pook na kalapit ng tulay ng Sapote, Bakood,
noong ika-16 ng Pebrero ng 1897 (simula ng paglusub ni Polavieja).
31. Pagpupulong sa Imus. Upang mapagtalunan ang mga kabanata ng
nabanggit nang balak na Saligang-batas o Konstitusyon, at upang mapag-usapan din
naman ang kinakailangang pag-aanib ng dalawang Sangguniang Lalawigan, ang
Pamahalaang Magdalo, ay tumawag ng pulong sa lahat ng mga pinunong
naghihimagsik, at di lamang sa mga taga lalawigan, kungdi sa lahat ng mga litaw na
taga iba't ibang lalawigan tagalog na nagsisipangubli sa lupang Kabite. Naungkat sa
pulong ang maraming bagay na mahahalaga na sumasalangsang ( kaya sumang-ayon
naman) sa mga gayong masasaelang balak, ilan dito, na makabuluhan ay itong mga
sumusunod:

Na, ang K. K. K. ng mga A. N. B. ay mayroon nang Saligang-batas na napagtalunan,

napagpasyahan at pinaiiral nang kasalukayan sa buong Kapuluan.
Na, sa bisa ng Konstitusyon o Saligang-batas at alituntuning inilagda ng Kataastaasang Sanggunian ng Katipunan, ay itinatag ang mga pamahalaang lalawigan at ang
mga sa bayan-bayan sa mga paligid ng pangulong-bayan ng Pilipinas.
Na, ang mahigpit na tungkulin ng Katipunan, ay ang walang kupas na pagsasakit sa
ikalalaya ng bayan, kung kaya ang Konstitusyon ng Katipunan at ang kanyang
alituntunin, ay kailangang pairalin hanggang sa matamo ang Kalayaang inuusig
ganap na Kasarinlan ng buong Pilipinas.
Ang mga kumakatig sa naging dahilan ng pagkakatawag ng pulong, ay nagsipagsalita
rin ng laban sa mga pangangatuwirang nasabi na, at ilan naman sa kanilang
pagmamatuwid, ay itong mga sumusunod:
Na, ang K. K. K. ng mga A. N. B. ay isang kapisanang lihim, at dahilan dito, ang
kanyang pamahalaan, Konstitusyon at alituntunin, ay kailangang pawalan ng bisa
mula sa mga sandaling magawa na nang hayagan ang Paghihimagsik ng Pilipinas. Na,
ang lalawigang Kabite ay maliit, at sa ganito'y hindi dapat hatiin sa dalawang
pamahalaan.
Walang anomang maliwanag na napagkaisahan tungkol sa naging dahilan ng
pagpupulong; ngunit pinagpasyahan naman ng lubusan na si G. Andres Bonifacio, sa
kanyang pagka-mataas na Pang-ulo ng Katipunan, ay siya ring maging Pang-ulo ng
isang Kapulungang Tagapagbatas (Kamara Lehislatiba), na kanyang itatayo (ni A. B.)
at bubuowin ng mga ilang taong inaakala niyang karapat-dapat, upang maging
kagawad ng natirang Kapulungan.
Bago matapus ang pagpupulong, ay hiningi ni G. Andres Bonifacio sa Panguluhan, na
itala sa isang kasulatan ang lahat ng pinagtalunan at piuagpasyahan, bagay na sinangayunan nito; ngunit ang pagtatala ay di natapus dahil sa pagdating noon ni G. Paciano
Rizal, kasama si Josefina, ang balo ni Dr. Rizal at ilan pang mga kamag-anak nila.
Ang kasulatang nasabi ukol sa pinagpulungan ay lagi nang hinihingi ni G. Andres
Bonifacio sa pamahalaang Magdalo, hindi lamang nang sandaling magsialis na ang
madla sa bahay-asyenda sa Imus, na siyang pinagdausan ng pulong, kundi pa naman
nang mga sumunod na araw, sang-ayon sa pagnanais ni G. Bonifacio na maisagawa na
ang mga pinagpasyahang nasa kasulatang nasabi; ngunit ang mga kagawad ng
pamahalaang Magdalo ay lagi na rin namang sumasagot sa kanya, na kanilang
ipadadala kailan ma't malagdaan ng mga dumalo sa naturang pagpupulong.

Ang balo ni Dr. Rizal na si Josefina, na anak sa Hongkong, ay nagpakilala ng tunay na

pakikiisa sa mithiin ng bayan, na pinaghandugau ng buhay ng kanyang asawa, na
puno ng pag-ibig, sigla at kagalakan, at siya man, si Josefina, ay nagbigay ng marami't
mahahalagang tulong sa Panghihimagsik at nagtiis dahilan dito ng mga kagipitan at
kahirapan. Sa kanyang kahilingan noon ay tumira siya sa bahay-asyenda sa Teheros
(San Francisco de Malabon) na siyang ginawang pagamutan ng Panghimagsik, at
araw-araw at gabi-gabing inaalagaan at ginagamot niya, ng buong kalinga, ang mga
sugatang kawal. Malimit din kanyang pasiglahin ang loob ng mga kawal na dumadalal
sa mga kasamahan nilang nahihiga sa pagamutan.
Ang balo ni Dr. Rizal na si Josefina, na anak sa Hongkong, ay nagpakilala ng tunay na
pakikiisa sa mithiin ng bayan, na pinaghandugau ng buhay ng kanyang asawa, na
puno ng pag-ibig, sigla at kagalakan, at siya man, si Josefina, ay nagbigay ng marami't
mahahalagang tulong sa Panghihimagsik at nagtiis dahilan dito ng mga kagipitan at
kahirapan. Sa kanyang kahilingan noon ay tumira siya sa bahay-asyenda sa Teheros
(San Francisco de Malabon) na siyang ginawang pagamutan ng Panghimagsik, at
araw-araw at gabi-gabing inaalagaan at ginagamot niya, ng buong kalinga, ang mga
sugatang kawal. Malimit din kanyang pasiglahin ang loob ng mga kawal na dumadalal
sa mga kasamahan nilang nahihiga sa pagamutan. Nang makuha ng mga kastila ang
San Francisco de Malabon. si Josefina ay napalipat sa Naik at mula rito'y sa
kabundukan ng Maragundong; buhat naman dito'y nagtungong Laguna de Bay, na
kasama ng ilang babae at ni G. Paciano Rizal, nagtawid sa mga bundok at kaparangan,
madalas na walang sapin ang mga paa, at kahit nagdudugo na ang kanyang mga
talampakan, ay di nagtitigil sa paglakad; kung minsa'y sumasakay sa kalabaw na
akay-akay ni G.. Paciano. Pagdating niya sa Bay ay tinanggap ng katipunerong si G.
Venancio Cueto, na siyang gumawa ng paraan, upang makalulan siya sa isang
sasakyang patungong Maynila. Buhat sa Maynila ay nakalulan din naman sa isang
sasakyang patungong Hongkong, pook na kinamatayan niya nang taong 1902.

32. Mga bagay-bagay at pangyayaring mahalaga bago sumapit ang buwan ng

Enero ng 1897 Karapat-dapat banggitin ang mga sumusunod:
a Ang pagsalakay sa mga bayang Munting-lupa, Taguig at Pateros, nasasakupan ng
tinatawag noong lalawigan ng Maynila, na pinamatnugutan ng Heneral ng Brigadang
si G. Crispulo Aguinaldo, matandang kapatid ni G. Emilio. Ang pagsalakay at ang
mahigpit na pakikilaban sa mga kastila ng mga naghihimagsik, ay tumagal ng
dalawang araw; pagkatapus ay umurong sa lupang Kabite ang mga naghihimagsik at
sumunod na tuloy sa kanila ang maraming nananahanan sa mga naturang bayan,
kasama ang kannigo ng Katedral ng Maynila na si banal na Padre Pedro Dandan.
Ito'y namatay sa kabundukan ng Magallanes nang sandaling nanalapit na lamang ang
paglaganap ng kasunduan sa Biyak-na Bat ukol sa kapayapaan sa buong Kapuluan
Pilipino.
b Ang pista ng Pintakasi sa San Francisco de Malabon. Ang pista ni San Francisco
de Asis, na itinatakda ng simbahan katolika romana tuwing ika-4 ng Oktubre, ay
karaniwang ganapin at ipagdiwang ng buong karingalan ng mga tagaroon kung buwan
ng Enero, at ang kaugaliang ito ay iginalang naman ng Pamahalaang Magdiwang.
Dinaluhan ang pista ng makapal na tao, ang misa mayor na ginawang kantada, ay
ginanap ng kura paroko sa bayan sa tulong ng maraming pare, at ang sermon ay

tinungkol naman ng kura sa Ternate, G. Esteban del Rosario, na siyang nagpakilala sa

madla, matapus ilahad ang mga gawang kabanalan ni San Francisco, ng mga
kabanalang dapat panghinularan sa pagtupad ng tungkulin ng bawat isa sa gitna ng
kasalukuyang kalagayan at sa huli man; at sa pagkilala ni Padre del Rosario ng
dakilang layunin ng Panghihimagsik, ay pinapag-alab niya ang kalooban ng madla sa
pagsusumakit sa ikatatamo ng Kalayaang mahabang araw nang nawala sa ating
pinakamamahal na lipi.
c Nang ika-2 ng hapon ng araw ng kapistahan, ay pinasimulaan ang mga talumpati
sa tribunang sadyang itinayo sa tapat ng panguluhang kinaroroonan ni G. Andres
Bonifacio at ni G. Mariano Alvarez, Pang-ulo sa Pamahalaang Magdiwang; ang mga
bumigkas ng talumpati ay ang ilan ding pinuno ng panghihinmagsik, kabilang sa
kanila'y ang Kagawad ng Kayamanang si G. Diego Mojica, ang Koronel sa hukbo ng
Magdiwang na si G. Nicolas Portilla at si G. Santiago Rillo. Itong huli ay nahalal,
pagkatapus, ng Kagawad sa Pamhalaan ng Batangan (Gobierno Regional
Revolucionario de Batangas), at tinulutang makagamit ng isang selyo tukol sa
kanyang mga kalatas, na kinauukitan ng salitang ito DEUS OMNIPOTENS
d Nang ika-4 ng bapon, si G. Mariano San Gabriel, Kapitan sa hukbo ng
Magdiwang, ay dumating na kasama ang kanyang pinamumunuang pangkat upang
dumalo sa prusisyon; sa pagpasok nila sa kabayanan ay nagpaputok ng ilan, bagay na
ikinagulo ng madla, dahil sa pag-aakalang mga kaaway na ang dumarating. Ang
Kagawad-Digmang si G. A. Villanueva at ang Pangulong-Digmang G. Santiago
Alvarez, noon din ay nagsilabas na kasama ang kani-kanyang mga kawal sa dakong
pinanggalingan ng mga putok, at nang matagpuan ang mga tao ni San Gabriel, ang
mga ito'y sumagupa at inagawan ng ilang sandata ang mga kawal ng KagawadDigma. Sa ginawing ito ay nagalit ang PangulongDigmang Alvarez at tinangkang
alisan ng sandata sina San Gabriel, ngunit hindi natuloy, dahil sa mahigpit na
pagmamatigas ng naturang Kapitan
e Nang malaman ni Ricarte ang nangyaring yaon, ay nagtungong madali sa
Nobeleta nang mga ika-8 na ng gabi, upang pakipagkitaan ang pangkat ni San Gabriel
na noo'y nakaowi na roon; inanyayahan ang naturang Kapitan, upang magbalik sa San
Francisco de Malabon at nang mayuli ang dating pagkakasundo, at ito nga ang
nangyari, matapus makahingi ng tawad si Kapitan San Gabriel sa mga
pinagkakulangan niyang Kagawad at Pangulong-Digma sa mabisang pamamag-itan
ng Pang-ulo, G. Mainam (Mariano Alvarez).
f Ilang araw lamang pagkaraan ng tinuran dito, ay idinaos naman ng mga taga Naik
ang taonang pagdiriwang sa kanilang pinipintuhong patron, at ilang pinuno ng
Sangguniyang Magdiwang, ay burnigkas ng mga talumpating pangpaalab ng mga

kalooban, mula sa isang tribunang sadyang itinayo na gaya rin ng sa San Francisco de
Malabon. Sumunod sa pista ng Naik ang sa Ternate, na pagdadapit-hapon ay
nagkaroon din ng talumpatiang magigiting; napatangi sa mga nagsibigkas si G.
Ariston Villanueva, Kagawad-Digma ng Magdiwang, dahil sa matalinong
pagkakadugtong niya sa kanyang talumpati, ng isang kuwentong katawa-tawa, na ang
sabi sa pagtatapus ay ito;
"Noong mga nakaraang araw, ay ipinagbawal ng isang kura sa bayang ito, ang
pananabi sa mga tagiliran ng simbahan, at ang kabawalang ito ay makatuwiran nga,
palibhasa ang simbahan ay bahay na nauukol sa Poong Bathala at dapat ngang laging
maging malinis sa lahat ng dumi, maging sa loob, maging sa labas at sa batong
paligid-ligid niya. Matagal na panahong walang sinomang lumalabag sa kabawalang
iyon; ngunit isang araw na pista ring paris nitong ating ipinagdiriwang ngayon, na
pagbubunyi sa Nio Jesus, mapaghimalang Pintakasi ng bayang ito, ay nakakita ng
dumi ng tao sa isa sa mga pinto pa namang tagiliran ng simbahan.
"Isipin ninyo ngayon, mga kababayan ko, ang malaking samang loob na dinamdam ng
kura. Ipinakaon ang lahat ng tagisuyo ng Nio Jesus na nagkatipon sa pista, upang
masiyasat kung sino ang pangahas na sumuway sa naturang kabawalan. Inaakala kong
itatanong ninyo ngayon sa akin kung paano ang paraan ng pagkakasiyasat, at
sinasagot ko kayo na madali lamang ang kaparaanang ginawa ng lupong sadyang
hinirang sa gayon. Sinuri ang dumi at naipalagay, pagkatapus, na isang babae ang nagiwan doon, pagkat ang pinaka-tubig ay buhos na buhos sa ibabaw na rin ng tumpok;
bagay na hindi mangyayari kung lalaki, anila, ang may-gawa; at kung gayon nga, ay
dapat mapabuhos lamang sa isang tabi ng nasabing tumpok. Umalingawngaw nang
gayon na lamang ang palagay na ito, at, sabihin pa, ang mga babae sa bayan ay
nagsitutol ng pagtutol namang makatuwiran, pagkat gaya ng nasabi na nga ay ganap
ang kanilang paggalang sa nasabing kabawalan ng kura. At sinabayan ito ng panaog sa
tribuna ng mananalumpati, kayat siya'y pinasundan ng umaatikabok na alakpakan at
tugtog ng banda nang musika."
g Paglusob sa bayan ng Balayang, Batangan. Ang Heneral ng Brigada sa hukbo
ng Magdiwang na si G. Eleuterio Marasigan, na natatayo sa mga pook na nasa pagitan
ng Kabite at ng Batangan, ay nagharap sa Kagawad-Digma ng kanyang balak na
natutungod sa tinatangkang paglusob, ay pinanguluhan ng naturang Kagawad-Digma
at ng Pangulung-Digma ang pagsalakay. Nagkahigpitang mabuti ang paglalabanan at
maraming namatay na kawal ng Panghihimagsik, kabilang sa kanila'y si Ambrosio
Olasiman, isa sa mga nalabing buhay sa pagkatakas ng mga bilanggo sa piitan ng
kabesera, noong buwan ng Oktubre, pagkatakas yaong ikinabaril kay G. Ladislao
Nocon, isa sa mga tanyag sa San Francisco de Malabon, dahil sa kanyang kabihasnan
at madagubdub na pag-ibig sa bayan. Pagkakitang di mapaalis ang mga kaaway, ay
nagsiurong ang mga sumasalakay na naghihimagsik na maraming kasamang sugatan,

ilan dito'y sina GG. Domingo Dones, Komandante, at Rafael Sotto, Tenyente. Itong
huli ay nasugatan sa dalawang palad ng kamay nang sandaling siya'y may hawak na
isang munting aklat na dasalan at anyong dumadalangin, kaya'y nag-o "oremus",
ayon sa palasak na katawagan sa gawaing ito.
i Pamahalaang sarili ng lalawigang Batangan. Ang mga litaw na taga-Batangang
nagsisipangubli sa mga bayan-bayan ng Kabite, ay nagkatipon at nagdaos ng pulong
sa bayan ng Indang (Kabite), at kanilang pinagkaisahan ang pagtatatag ng
pamahalaang pang-lalawigan lamang ng Batangan (Gobierno Regional de Batangas).
Ang mga pang-unang naging kagawad ng pamahalaang itong sarilinan (regional). ay
itong mga sumusunod:
G. Lorenzo Fenoy. pangalawang Pang-ulo ng Pamahalaan (Vice-Presidente).
G. Ananias Diokno, Kagawad o Kalihim-Digma
G. Santiago Rillo, Kagawad o Kalihim-pangloob (Interior), gaya ng makikita sa big.
32 ng mga talang ito, titik c.
G. Miguel Malvar, Pang-ulong-D:gma, at
G. Eleuterio Marasigan, Heneral ng Brigada
j. Si G. Feliciano Jocson at isang nagngangalang Totong na taga Santa Ana,
Maynila, kilala sa Katipunan sa pangalan "Patola". Ang dalawang tanyag na
katipunerong ito ay nagsirating sa lalawigan buhat sa Maynila, may dalang maraming
salitre, pulbura, tingga, krisol na gamit sa pagtunaw ng bakal at marami pang
kasangkapang ukol sa pagawaan ng armas (maestranza). Iminungkahi ni G. Jocson sa
dalawang pamahalaang, Magdiwang at Magdalo, na magkaloob kapuwa ng nararapat
na halagang salapi, upang makapagpabili ng mga armas sa Hongkong, at siya na rin
ang maaaring magsadya sa tinurang lupain. Sinang-ayunan naman ng dalawaag
pamahalaan ang mungkahi, at si G. Jocson ay binigyan ng malaking halaga ng salapi,
upang ibili niya sa Hongkong ng mga armas na baril at mga punlo.
k Nang buwan ding ito ng Enero ng 1897, ay dumating sa San Francisco de
Malabon ang isang malaking pulutong ng mga kawal na namuhatan sa mga
kabundukan ng Bulakan at Maynila; ang mga kawal na ito ay nagsipag-alsa sa bayan
ng San Jose, sakop ng lalawigang Bulakan. Sina GG. Arsenio Mauricio, taga-Tundo,
Maynila, at Pedro Giron, taga Baliwag, ang silang nahirang na maging pinuno ng mga
kawal na ito, na sa ilalim ng pamamanihala ni "Vibora", ay nagsipagtanod sa mga
tanggulan sa Nobeleta. Isang bahagi ng pangkat na ito'y ipinagsama sa paglusob sa
Balayang, at doo'y minsan pa nilang naipamalas ang maapoy nilang pag-ibig sa
tinubuang-lupa.

Himagsikan Ng Mga Pilipino Laban sa Kastila

ni Artemio Ricarte

Ikatlong Bahagi
33. Mga pangyayari nang buwan ng Pebrero, 1897.
a Sa loob ng unang kalahatian ng buwang ito, ay kumalat ang balita sa buong
lupaing nasasakop na ng Panghihimagsik, na si Heneral Polavieja, na humalili kay
Heneral Blanco sa Pamahalaang kastila sa Pilipinas, ay nagtatangkang lumusob ng
buong higpit laban sa mga naghihimagsik; sa dahilang ito, ang ating mga kawal ay
nagsisipaghanda, nagtatayo ng mga tanggulang makakapal at matataas, gumagawa ng
mga hukay at yungib sa lahat ng pook na inaakalang mapaglalagusan ng mga kaaway.
Araw-gabi ay nagsisigawang walang likat ang mga taong naghihimagsik sa gayo't
ganitong tanggulan, at kasabay nito ay nagsisipagtatag naman ang ilang pinuno ng
mga pangkat na mamaman; ang mga iba ay ng tinatawag na mga manunumpit, na
ang gamit na sandata'y mga tubong kahoy o kaya'y tanso na mangdipang mahigit ang
hahaba at matutuwid, mga sandata itong gamit sa pamamaril pagtudla ng walang
kilatis, at ang iba namang mga pinuno'y nangatawan sa pagbabaon ng mga di
pumutok na punlong pampasabog na ibinuga ng mga kanyon ng mga kastila, at saka
nagsipaglagay na sa mga tagong lugal na dapat pagdaanan ng mga kaaway, ng mga
tinatawag na balatik o balaes, malalaking paigkas o patibong na nakatali sa mga
punong kahoy at paharap ang mga pinaka-palaso sa iba't ibang dako, upang umigkas
sa bahagyang pagkasaling at ang mga palaso'y pasugod na mabibilis sa magkabikabila. Ito ang mga gawaing pinagkaabalahan ng mga naghihimagsik sa loob ng mga
unang araw ng Pebrero ng 1897.
b. Ang Kagawad ng Biyaya at Katarungan ng Pamahalaang Magdiwang, na si G.
Mariano Trias Closas. Sanhi sa pagkakaroon ng sama ng loob kina G. Diego
M6jica, Kagawad-Kayamanan; G. Nicolas Portilla, Koronel, at G. Santiago Alvarez,
Pang-ulong-Digma, si G. Mariano Trias Closas ay umanib sa Pamahalaang Magdalo
at dito'y nagtaglay siya ng tungkuling pagka-Tenyente Heneral. Kasama niyang
nagsilipat sa Majdalo ang mga Kapitan Mariano San Gabriel at Julian Montalan, pati
mga pangkat na pinamumunuan ng dalawang ito. Ang paglilipatang nasabi, ay
nangyari rin sa loob ng unang kalahatian ng Pebrero, 1897.

c. Pagsalakay ng Heneral na kastilang Polavieja. Bahagya pa lamang sumisikat

ang araw ng ika-16 ng Pebrero, 1897, ay nagsimula na ang mga kakila-kilabot na
paputok ng mga kanyon at baril sa mga pangunang tanggulang nasa pag-itan ng Las
Pias at Bakood at gayon din naman sa mga nasa Silang at sa mga nasa pagitan nito at
ng Santa Rosa (Laguna de Bay). Ang mga tanod ng himagsikang nasa mga tanggulan
sa Bakood na pinamamahalaan ng mga Koronel Pio del Pilar, Mariano Noriel, at
Agapito Bonson, na sinamahan pa ng mga kawal nina San Gabriel at Montalan mula
sa Nobeleta at ng mga kawal ng Imus sa piling ng Komandante Lucas Camerino at
saka ng pangkat ni G. Andres Bonifacio, sa paniminuno ng Heneral ng Brigada G.
Lucino, ay nagsipagtanggol ng pangatawanan, at bagama't maraming mga kawal
ang nangasawi, kasama na rito ang Tenyente Heneral Edilberto Evangelista, Kapitan
Mariano San Gabriel at Mariano Ramirez at sa mga nagkasugat ng malubha'y
kabilang ang mga Heneral G. Mascardo at G. Lucino,ay di tinulutang makuha ng
mga kastila ang kahit isang pitak na maliit ng lupang kinatatalatagan ng mga
tanggulan sa Sapote, sa Pintong-bat at sa Tangus. Sa buong maghapon ng ika-16 at
18, ang mga Kastila ay lagi nang nagsipangatawang gumawa ng pagtatangka, sa
tulong din ng mga kanyon at pangdigmang-dagat, upang kanilang masalakay at
makuha ang baibaitang na mga tanggulang naghihimagsik; ngunit walang nangyari sa
kanila at sa gayo'y araw-gahing nanatili ang ating mga kawal sa naturang mga
tanggulan hangga noong ika-16 ng Marso, 1897, na ikinapag-iwan nila sa mga naulit
nang tanggulan, dahil sa pagkakuha sa Imus noong ika-25 ng mga kastilang nagbuhat
sa sunog na bahay-asyenda sa Salitran, na nasa pag-itan ng Dasmnarias at Imus.
Dahil sa pagkakapagtanggol nang buong kabayanihan sa Bakood, ay nangapataas sa
pagka-Heneral ng Brigada ang mga Koronel na sila GG. Pio del Pilar at Mariano
Noriel, at sa pagka-Komandante naman ang Kapitan Julian Montalan.
d. Ang mga kawal sa Silang, sa ilalim ng pang-ulo ng Heneral ng Dibisyon G. Vito
Belarmino, sa tulong ng mga kawal nang Mendez Nues at Amadeo, na
pinangunguluhan ng Koronel G. Marcelino Aure (Alapaap), at ang mga kabig ng mga
Koronel ng Magdiwang, G. Ambrosio Mojica at isang mestisong alemang
nagngangalang G. Hipilito de Alfonso, ay nagsipagtanggol din ng pangatawanan laban
sa walang pahingang pagdaluhong ng mga kastila, na pinamumunuan ng Heneral
Lachambre, na namuhatan sa Santa Rosa (Laguna de Bay), at pangkat-pangkat na
nangabubuwal sa masinsing paputok ng mga naghihimagsik; bagama't ang mga ito
ma'y daan-daan din naman kung mabawasan; kabilang sa mga namatay na
naghihimagsik sina GG. Esteban Dones at Justo Sotto, kapwa pinuno sa pangkat ng
mga kawal sa bayan pinamagatang Katibayan (Buenavista), San Francisco de
Malabon sa ilalim ng pangungulo ng Komandante G. Andoy, na nakadalo
kapagkaraka sa Silang nang kinabukasan ng nasabing paglusob. Nang maubusan na
ng punlo ang mga naghihimagsik, ay nangapilitang umurong nang ikatlong araw na,
bagama't sa pag-urong ay nagpapaputok ding walang likat hanggang sa makuha ng

mga kastila ng ika-19 ang kabayanan, at pagkapasok dito'y sinunog ang buong bayan,
matangi ang simbahan at kombento na siyang tinahanan nila. Napataw sa isang
Kapitang nagngangalang Ado ang buong sagutin sa pagkagahis na ito, dahil sa
pagkapadala niya sa mga kastila ng mga mapa at ulat ng mga tanggulan ng
naghihimagsik, at tuloy pang inisa-isa ang bilang ng mga kawal na doo'y natatanod,
saka itinuro pa ang mga dakong mahihina ng mga tanggulan. Dahil sa pagkakasalang
ito ay ipinag-utos ng Pamahalaang Magdalo na ipabilanggo si Ado sa piitang
naghihimagsik sa Buenavista. Inamin ang pagkakasalang nasabi at siya'y
humingingtawad kalakip ang pangangakong magbibigay naman siya sa mga
naghihimagsik ng lahat ng ulat at paraan, upang makubkob at mapaalis ang mga
kastila sa Silang. Nang ikatlong araw na ng pagkakuha sa Silang ng mga kastila, ay
inihanda na ng iba't ibang pulutong ng himagsikan ang pangatawanang pagtutulungan,
upang mabawi ang nasamsam na bayang yaon Lumagay ang mga kawal ng
Pamahalaang Magdalo sa hilaga (norte) ng kabayanan sa ilalim ng pamamanihala ni
G. Emilio Aguinaldo, at ang mga tao ng Magdiwang ay sa dakong kanluran sa
paninimuno nila GG. Andres Bonifacio, Mariano Trias Closas, Pascual Alvarez at
"Vibora", sa timog (sur) ang mga kawal na pinamumunuan ng Heneral ng Brigadang
G. Crisostomo Riel at G. Cristobal Bustamante sa Naik sa ilalim ng pamamahala ng
Kagawad-Pagpaunlad ng Pamahalaang Magdiwang, na si G. Emiliano Riego de Dios,
at nang nahahanda na ang lahat sa ganitong hanay, ay nagkalabanan ng kinabukasang
bagong nagliliwanag at nagkaroon ang magkabilang panig na magkaaway ng
maraming bawas. Hindi rin napaalis noon ang kaaway, at si G. Emilio Aguinaldo
naman ay patakbong napatungo sa Imus kasama ang lahat niyang kawal ng walang
anomang pasabi sa mga natatayo sa kanluran, ni sa mga nasa sa timog, ni yaong sa
hilaga. Ang mga ibang pangkat ay nagsiurong na rin kinabukasan at ang natirang magisa upang bantayan ang mga kaaway na kastila, ay ang pangkat ng Komandante
Montalan. Mula sa pook na pinamamagatang Putik, na pinagpasimulaan ng paglusob
sa dakong kanluran, ay nagsitungo sa Imus sina GG. Andres Bonifacio, Mariano Trias
Closas, Pascual Alvarez, Nicolas Portilla at "Vibora", upang makipanayam kay G.
Emilio Aguinaldo tungkol sa kung ano ang tinatangka niyang gawin sa bayan ng
Silang. Matapus ang pagpapanayam, si G. Daniel Tirona, Kagawad-Digma ng
Magdalo, ay patagong nag-abot ng mga katibayang pagka-Heneral ng Dibisyon kay
Bagong-Buhay at Vibora.
e. Ang mga kastila, pagkatapus ng ilan pang araw ay nagsialis sa Silang at
nagtungo sa Perez Dasmarias noong ika-27 ng Pebrero, ngunit sila'y hinarang sa
daan ng mga naghihimagsik, na bagama't siyang tiyak na mahina, dahil sa laging
pananalat ng punlo, ay di nagpapabayang di makipaglaban sa lahat ng sandali at saan
mang pook matagpuan ang mga kaaway. Nang mapag-alaman nang tinatangkang
makuha ng mga kastila'y ang bayang Perez Dasmarias, ang Magdalo at Magdiwang,
ay nagkaisang maglagay ng maraming taong sandatahan ng mga gulok at may sibat

ang iba sa dalawang bahay na batong malalaki sa bayang yaon, upang kung dumating
ang kaaway sa gitna ng kabayanan, ay bigla silang dumaluhong sa mga kaaway, at
sila'y pagpupuksain sa taga at ulos. Nagsirating nga sa bayan ang mga kastila noong
ika-28 ng Pebrero, ngunit sa halip na magsipasok sila sa gitna ng kabayanan ay
binakod ito sa mga palagid at saka pinagsisindihan ng apoy ang mga bahay-bahay.
Maramdaman ng mga gulukang nangakatago ang sunog na nagbabala, ay nagsilabas
sa kanilang kinakukublihan, nguni't sila'y pinasalubungan ng paputok at saksak ng
mga bayoneta ng mga kastila. Kakaunti ang nakaligtas sa mga sandatahang yaon na
hindi nangamatay. Ilang mga ganting-pagsalakay pa rin ang ginanap ng mga namayan
sa pamunuan ng Magdiwang, at ng mga namayan sa Magdalo ang nagsisipanguna, at
kung minsa'y ang hukbo ni G. Andres Bonifacio, ngunit ang kahit isa nito'y walang
mabuting kinasapitan. Sa mga nasawi sa mga laba-labanang ito, ay kasama ang isa sa
mga Heneral ng Magdalo na nagngangalang Yenco, taga Santa Cruz, Maynila, si G.
Alipio Dragon o Piorrodas at si G. Esteban Moya, mga pinuno sa pangkat ng
Komandante Montalan.

f. Ang mga kawal kastila sa Dasmarias, makaraan ang ilang araw ng

pagpapahinga, ay nagsipatungong Imus, ngunit sila'y sinagupa ng mga naghihimagsik.

sa dakong labas pa lamang ng kabayanan. Nagsiurong ang mga kaaway at nagsihimpil

sa sunog na bahay-asyenda sa Salitran, pag-itan ng Perez Dasmarias at Imus.
Pinagtibay ng mga kastila ang kanilang kalagayan doon at sa gayo'y araw-gabing may
nangyayaring pagpuputukan sa kanila at sa mga naghihimagsik; pinangatawanan ng
ating mga kawal na mapaalis doon ang mga kastila, bagama't ang mga ito'y
nagsusumikap din namang makalusot sa hanay ng mga naghihimagsik sa tangkang
makuha ang Imus. Sa isa sa mga sandaliang pagpuputukang ito, ang Heneral Zabala,
na siyang namuno sa pangkat na nakakuha sa Perez Dasmarias, ay napitas.
Napatangi sa mga labanang ito sina GG. Crispulo Aguinaldo, Lucas Camerino at ang
Kapitan Antero Riel, taga-Maragundong, kaya silang tatlo'y nangapataas sa pagkaTenyente Heneral, Koronel at Komandante. Sa mga naturang saglitang paglalabanan
at pagtatanggol sa mga paligid-ligid ng Salitran, na tumagal hangga noong ika-25 ng
Marso, 1897, ay madalas mapipilan ang mga kawal ng paghihimagsik, at sa isa nito'y
napatay ang Tenyente Heneral Crispulo Aguinaldo. Noon ding umaga ng ika-25 ay
nakuha ng mga kastila ang bayan ng Imus, nang kasalukuyang nagpupulong ang
matataas na pinuno ng himagsikan, kasama na pati si G. Emilio Aguinaldo, ng
Magdalo, sa kombento ng Santa Kruz ng Malabon, gaya ng matutunghayan sa ibang
dako ng talang ito.
34. Mga bagay-bagay na nangyari sa buwan ng Marso ng 1897.
a Samantalang pahigpit nang pahigpit ang mga pagpapanagpo sa Bakood, sa
Salitran at Nobeleta noong mga unang araw ng buwang ito, at nang mapansin ng mga
pinuno ng Sangguniyang Magdiwang na ang Pamahalang Magdalong di na gagaano
ang kanyang tinitiis na pagkasupil, kayat ang nalalabi na lamang kanyang
pinamamanihalaang lupaing sakop, ay ang Cavite el Viejo, Bakood at Imus sa hilaga,
ang Pamahalaang Magdiwang ay pinaanyayahan ang lahat ng mga pinunong
naghihimagsik sa sakop niya, upang magdaos ng pagpupulong at mapag-usapan ang
pagtatanggol na dapat gawin sa lupang nasasaklaw ng Magdiwang, at ang pook na
itinadhanang pagdarausan ng pulong, ay ang bahay-asyenda ng Teheros (San
Francisco de Malabon). Sa araw at oras na natatakda sa paanyaya ng pulong, na
nilagdaan ni G. Jacinto Lumbreras (Kagawad ng Estado, pangsamantalang Pangulo ng
Magdiwang, dahil sa may sakit si G. Mainam), ay nagsidalo ang maraming mga
pinuno ng Magdiwang; ngunit dahil sa isang kapansanang ibinunga ng paglalabanan
sa Salitran, Molino at Presa (Imus), ay itinakdang sa araw na susunod, ay ganapin ang
pagpupulong sa bahay ring yaon at sa oras ding natatakda.
Mga unang oras pa lamang ng kinabukasan na ipagdaraos ng pulong, ay napuno na ng
mga tao ang bahay-asyenda ng Teheros, hindi lamang sa mga pinunong kaanib ng
Magdiwang, kundi pa naman sa maraming taga-Magdalo, kahimat hindi sila
inanyayahan. Sa mga pang-unang pinuno ng Magdiwang na nagsidalo, bukod sa Ktt.
Pang-ulo ng Katipunan, ay kabilang ang mga ginoong sumusunod:

Mariano Alvarez, Pascual Alvarez, Santiago Alvarez, Luciano San Miguel, Mariano
Trias Closas, Severino de las Alas, Santos Nocon, at iba pa; at sa nga kaanib ng
Magdalo naman, ay kabilang sina GG. Baldomero Aguinaldo, Daniel Tirona,
Cayetano Topacio at Antonio Montenegro at iba pang mga ginoo.
Pagkabukas ng pulong na pinangunguluhan ni G. Jacinto Lumbreras, na siyang, sa
maiksing pananalita'y, nagpatalastas sa lahat ng sanhi ng pagpupulong, si G. Severino
de las Alas ay huminging-tulot na makapagsalita, at pagkabigay sa kanya ng
pahintulot, ay nagsabi, na bago mag-usap ng tungkol sa pagtatanggol sa isang maliit
na lupain ng lalawigang Kabite, ay dapat munang pag-usapan ang uring pamahalaang
dapat pairalin sa Kapuluan sa loob ng kasalukuyang kalagayang yaon, at sa
pamahalaang ito, anya, ay maaaring manggaling ang lahat ng ibigin at kailanganing
pagtatanggol.
Siya ay sinagot ng Pang-ulo sa pulong, na ang Kapuluan ay may Pamahalaan na, mula
pa sa pagkakatatag ng Katipunan ng mga Anak ng Bayan, ng Ktt. Sanggunian nito, ng
mga Sangguniang Lalawigan, at ng mga Sangguniang-Bayan. At saka inulit noon din
ng Pang-nlo ang pagpapaalala ng dahilan ng pagpupulong na isang bagay na tutoong
mahalaga sa mga gayong sandaling panganib. Si G. Andres Bonifacio sa
kapahintulutan ng Pang-ulo, ay nagsalita at pinatunayan niya ang unang ipinahayag ni
G. Lumbreras hinggil sa pamahalaang sa kasalukuya'y umiiral na sa Kapuluan; at
ipinaliwanag tuloy niya ang kahulugan ng K na nakalagay sa gitna ng araw na bagong
sumisikat sa Watawat, na "Kalayaan" ang ibig sabihin, ayon sa nasasaad sa ulat ng
Bandila ng Panghihimagsik.
Si G. Severino de las Alas ay muling nagsalita at anya: Na ang titik "K" sa bandila at
ang bandila na ring iyan, ay di maaring magpakilala kung anong uring pamahalaan
ang umiiral sa kasalukuyang panghihimagsik, na anopat hindi masabi kung
"Monarquico" o maka-hari o kung "Republikano" kaya naman (makabayan). Ipinakli
ni G. Andres Bonifacio na ang mga Katipunan mula sa Ktt. Parng-ulo ng Mataas na
Sanggunian hanggang sa kababa-babaan, ay ganap na kumikilala sa mga simulaing
ito: Pagkakaisa, Pagkakapatiran at Pagkakapantay-pantay; at sang-ayon dito'y
mapagkikilalang maliwanag na ang Pamahalaan ng Katipunan ng mga Anak ng
Bayan, ay hubog republikano makabayan.
Tumayo si G Antonio Montenegro at siya namang nagsalita ng pagkatig sa palagay ni
G. De las Alas, at sa isang tinig na di pangkaraniwan, ay sinabi ang ganito: Kung di
natin pagpasyahan dito ang kahilingan ni G. De las Alas, tayong lahat na mga
naghihimagsik, ay mapapatulad sa isang hamak na pangkat lamang ng mga tulisan
kaya'y masahol pa rito, kaparis lamang tayo ng mga hayop na walang mga
katuwiran.

Dahil sa mga huling pananalitang ito ni G. Antonio Montenegro, ay nasugatan ang

damdamin ni G. Santiago Alvarez, na noon di'y tumayo at sa mahahayap na tingin kay
Montenegro, ay nagsabi "Kaming mga naghihimagsik dito sa Kabite, lalung-lalo na
kaming napapailalim sa Pamahalaang Magdiwang, ay kumikilala't sumusunod sa
Pamahalaang itinatag ng Katipunan ng mga Anak ng Bayan. At kung ibig ninyong
magpairal ng ibang uring pamahalaan sa inyong sariling pag-isip, ay umowi kayo sa
inyong sariling lalawigan at agawin sa kapangyarihang kastila, gaya rin ng amin nang
ginawa hanggang sa sandaling ito; at kung magkakagayo'y gawin ninyo ang bala
ninyong maibigang gawin at walang sinomang manghihimasok sa inyo. Kaming mga
taga-Kabite ay di nangangailangan at di mangangailangan kailan pa man ng isang
tagapagturong kabikas lamang ninyo".
Nagabulahaw ang madla, pagkat ang mga kawal na taliba ni G. Santiago Alvarez na
nasa tabi noon ng hagdanan, ay nagpakilala ng isang anyong mabalasik at handang
paputukan ang mga nasaloob ng pagpupulong. Itininding ang pulong ng walang
kaayus-ayus; ngunit pagkaraan ng isang oras, at nang mapayapa na ang mga simbuyo
ng loob ng mga kapanig ni G. Santiago Alvarez at ni G. Antonio Montenegro, ay
binuksan muli ang pagpupulong na noon ay pinanguluhan na ni G. Andres Bonifacio,
dahil naman sa ganitong sinabi ni G. Jacinto Lumbreras: Na, sapagkat nahihinggil
sa isang bagay na labas na labas sa paanyaya ng pulong, at natutukoy sa pagtatatag ng
isang Pamahalaang Pangkalahatan ng Panghihimagsik, ay hindi ko dapat panguluhan
ang pagpapatuloy ng pulong. Sa gayon ay pasigaw na hiningi ng lahat na panguluhan
ni G. Andres Bonifacio ang pulong, sa bisa ng kanyang pagka-Pang-ulo ng Ktt.
Sanggunian ng Katipunan ng mga Anak ng Bayan, na siyang nagbunsod sa bayang
Pilipino sa kasalukuyang kalagayan; kaya si G. Bonifacio nga ang nangulo at si
"Vibora" naman ang nanungkulang maging Kalihim ng pagpupulong.
Nang muling magkaayus ang madla, ay binuksan ni G. Andres Bonifacio ang pulong,
na nagsabing:
"Yamang ninanasa ninyong magtatag ng isang Mataas na Pamahalaang
makapamatnugot sa Himagsikan, at alisin na ang Pamahalaang itinatag ng Katipunan
at ang pinagkayarian sa Kapulungan sa Imus (talang 31 at 32), ako, sa aking
pagka-Pang-ulo ng Ktt. Sanggunian nang Katipunan, ay pumapahinuhod sa inyong
wastong kahilingan; datapwat dapat munang anyayahan ko kayo na tayong lahat ay
kunmilala sa isang simulaing mapagbabatayan ng ating mga pasya sa pulong na ito,
sa iba man, at ang nasabing simulain ay itong sumusnod: Na, ating igalang at
sundin ang pasya ng nakararami". Sa bagay na ito ay nagkaisa ang lahat na sumangayon.

Ipinasya at ipinahayag noon sa gitna ng paulit-ulit at masigabong sigawan ang:

REPUBLIKA NG PILIPINAS. At pagdaka'y isinunod ang paghahalal ng mga taong
hahawak sa Pamahalaan ng Republika ng Pilipinas, ng mga sumusunod na tungkulin:
1 Pang-ulo, 2 Pangalawang Pang-ulo, 3 Kapitan Heneral, 4 Direktor de
Guerra, 5 Direktor ng Pangloob (Interior), 6Direktor de Estado, 7 Director ng
Pangangalakal, 8 Direktor de Hacienda, 9 Direktor de Fomento at 10Direktor
de Justicia.
Bago pasimulaan ang pagbobotohan, si G. Andres Bonifacio, ay nagpaalaala sa mga
manghahalal na kumakatawan noon sa iba't ibang lalawigan ng Kupuluan, na ang
lumabas na mahalal sa dami ng boto, ay siyang igagalang at susundin, maging
anoman ang kanyang kalagayan sa loob ng kapisanan at maging gaano man ang
naabot na taas ng pinag-aralan; na anopa't kahit siya'y maging tagapaglinis ng
palikuran o pugunero, bagay na pasigaw na sinang-ayunan ng madla. Ipinamudmod
ang mga papeleta, at pagkaraan ng isang oras ay ginanap ang pagbilang ng mga boto,
at lumabas na nakaraming halal sa pagka-Pang-ulo ng Pamahalaan ng Republika ng
Pilipinas, ay si G. Emilio Aguinaldo, laban kay G. Andres Bonifacio at G. Mariano
Trias. Ipinamahayag ang nahalal sa pamamag-itan ng mga palakpakan at sigawang
"Mabuhay!"
Noon din ay ginanap ang paghahalal ng Pangalawang Pang-ulo. Si G. Severino de
Alas ay nagsalita, na yamang si G. Andres Bonifacio ang pumangalawa sa nahalal sa
dami ng mga botong tinamo, ay dapat na siya na ang ipamahayag na Pangalawang
Pang-tulo (Vice-Presidente) ng Republika. Wala ni sinoman sa nagkakatipon na
nagsalitang sangayon ni laban sa mungkahi ni G. de las Alas; kaya ang Pang-ulo ng
pagpupulong, ay nagpasyang ganapin ang pagbobotohan, na, pagkatapus isagawa, ay
nagtamo ng maraming boto si G. Mariano Trias Closas, laban kay G. Andres
Bonifacio, kay G. Severino de las Alas at G. Mariano Alvarez.
Isinunod noon din ang paghahalal ng Kapitan Heneral at ang nagtamo ng maraming
boto, ay ang Kalihim ng pagpupulong na si "Vibora", laban kay G. Santiago Alvarez.
Ang Kalihim ng pagpupulong ay tumindig at tumutol laban sa pagkahalal sa kanya na
ang sabi: "Ako, ang higit sa lahlat, ay nakakaalam ng abot ng aking kaya at
tunguhin; ang tungkuling marangal na ipinagkaloob sa akin ng kapulungang ito, ay
hindi naaangkop sa dahop kong lakas, pagkat isang tungkuling napakarangal sa
ganang akin; ngunit hindi ko makakaya; sa dahilang ito ay ipinamamanhik ko sa
kapulungang, huwag masamaing gawin ko rito, ang magalang kong pagtanggi". Mga
sigaw na masigabo noon ang narinig na di nagpapahalaga sa pagtutol at pagbibitiw, at
sa gayo'y inanyayahan ng Pang-ulo ang lahat sa kaayusan, na ang sabi:- "Gumagabi
na at kailangang ipagpatuloy natin ang paghahalal ukol sa ibang mga tungkulin. Isang
tinig noon ang namungkahi at ito'y pinagtibay naman, na, upang mapaiksi ang

pagbobotohan, ay ipag-utos na lumagay sa isang tabi o gawi ang kumakatig sa isang

tao, ukol sa gayong tungkulin, at sa isa namang tabi o panig ang sang-ayon sa isa
namang kandidato. Sa pamag-itan ng paraang ito, ay pinagbotohan ang tungkuling
Direktor de Guerra, at ang lumabas na nagtamo ng lalong maraming boto, ay si G.
Emiliano Riego de Dios, laban kina GG. Ariston Villanueva, Daniel Tirona at
Santiago Alvarez. Pagkatapus maipamahayag at. mapapurihan si G. Emiliano Riego
de Dios, na naging Kagawad sa Pagpapaunlad ng Pamahalaang Magdiwang, ay
ipinagpatuloy ang paghahalal sa pagpili ng Direktor del Interior Pangloob sa pamagitan ng gayon ding kaparaanan. Dito'y lumabas at nagtamo ng lalong maraming boto
si G. Andres Bonifacio, laban kina GG. Mariano Alvarez at Pascual Alvarez.
Sa gitna ng magiting na sigawang "Mabuhay!" na pagpaparangal kay G. Bonifacio, si
G. Daniel Tirona'y humingi ng katahimikan at nagsalita ng ganito: "Mga
kababayan: Ang tungkuling pagka-Direktor del Interior ay halos kasinglaki rin
nang sa Pangulo Presidente; kaya't ang Kagawarang iya'y di dapat pamanihalaan ng
isang taong di nag-aangkin ng isang katibayan ng pagka-abogado. Mayroon tayo dito
sa ating lalawigang isang abogadong may sadyang katibayan, at ito'y si G. Jose del
Rosario: dapat nga tayong tumutol laban sa nahalal at pinapurihan", at (sa pamag-itan
ng salitang isinisigaw niya ng buong lakas) ay sinabing: "ihalal natin si G. Jose del
Rosario, abogadong Kabitenyo!"
Sa pagkasugat ng damndamin ni G. Bonifacio, ito ay tumindig at nagsalita ng ganito:

Hindi ba natin pinagkayariang igagalang ang boto ng nakararami, maging anoman ang
uri ng kalagayan sa kapisanan ng taong napahalal? Pagkasabi nito'y hiningi kay G.
Daniel Tirona na bawiin nito ang lahat niyang ipinahayag, at bigyan ang kapulungan
ng isang kasyahang-loob tungkol sa kanyang sinalitang nakasisirang puri sa nahalal;
ngunit dahilan sa si G. Tirona'y nagtangkang magpawala-wala sa karamihan ng tao, at
ipinagwalang-bahala ang hinihingi ni G. Andres Bonifacio, binunot nito ang kanyang
rebolber, upang paputukan si Tirona, subalit naagapan ng kalihim ng mesa na pigilin
ang kanyang kamay (ang kay G. Bonifacio), kung kaya ang nangyari'y naowi na
lamang sa gayon. Sa dahilang ang madla ay nag-aalisan na noon, si G. Andres
Bonifacio ay nagsalitang malakas ng ganito: "Ako, sa aking pagka-Pang-ulo ng
kapulungang ito, at sa pagka-Pang-ulo rin naman ng Ktt. Sanggunian ng Katipunan,
na di nalilingid sa labat, ay ipinahahayag kong lansag na ang kapulungang ito at
pinawawalaan ng kabuluhan ang lahat ng sa loob niya'y pinagkayarian at
pinagpasyahan". At siya'y umalis din naman, na sinusundan ng kanyang mga kabig.

Si G. Baldomero Aguinaldo, Pang-ulo sa Sangguniang lalawigang Magdalo, bago siya

umalis sa bahay-asyenda ng Teheros nang gabi ring iyon, ay nilakad niya kay
"Vibora" upang ang pagpupulong ay maipagpatuloy kinabukasan. Pagkatapus ng
usapan nilang ito, at sa pangangakong ang mga taga-Magdalo ay magsisidalo ring
muli, ay nagsialis si G. Baldomero Aguinaldo na kasama ng kanyang mga tao at si
"Vibora" na kasama naman ng mga iba pa.
Nang kinabukasan at sa bahay ding yaon, ay nagkatipon sina GG. Andres Bonifacio,
Mariano Alvarez, Diego Mojica, Ariston Villanueva, Jacinto Lumbreras, Pascual
Alvarez, P. Manuel P. Trias (kura paroko sa San Francisco de Malabon), Luciano San
Miguel, Santiago Alvarez, Nicolas Portilla, Santos Nocon at iba pang marami, na
pinaanyayaban ni "Vibora", di lamang sa nasang magawa ang pagkakasundo-sundo ng
lahat, kundi pa naman upang mapasimulaan at maipagpatuloy muli ang nagulong
pagpupulong nang araw na sinundan. Lahat sila'y nagsipaghintay sa bahay-asyenda sa
Teheros sa pagdating ng mga kagawad at kaanib ng Pamahalaang Magdalo hanggang
ika-5 ng hapon; ngunit dahil sa di pagdating ng sinoman sa mga ito hanggang sa oras
na yaon, ay nagkahiwa-hiwalay na rin ang mnga pinaanyayahan ni "Vibora".
b Nang ika-6 ng hapon ng araw ding yaon, si "Vibora" ay inanyayahan ng mga taga
Magdalong nagkakatipon sa kombento ng Santa Cruz ng Malabon. Ang inanyayahan
ay dumalo at nang nasa kombento na siya, ay patagong nakihalo sa karamihang

naglisaw sa iba't ibang silid ng kombento, lalung-lalo na sa bulwagan, na

kinalalagyan, sa gitna, ng isang "crucifijo" na napapaligiran ng mga kandilang
nagdidingas at sa harap ng tinurang krusipiho ay may tatlong magagandang unangluluhuran. Sa gayo'y nabatid ni "Vibora", sa lahat niyang nakikita at naririnig, ang
dahil ng sa kanya'y ipinag-anyaya, kung kaya lalo na siyang nagtago noon sa
karamihang tao. Nang mangainip na ang mga pinunong nagkatipon sa di pagdating ni
"Vibora" sapagkat nakaalas-8 na, si G. Emilio Aguinaldo at si G. Mariano Trias
Closas, na tinatalibaan ni G. Daniel Tirona, ni G. Severino de las Alas, ng kura paroko
at ng mga iba pa, ay nagsilabas mula sa isang silid at nagsipatungo sa bulwagan. Si G.
Emilio Aguinaldo at si Mariano Trias Closas ay nagsiluhod sa dalawang nakahandang
unang luluhuran sa harap ng krusipiho at binayaan ang isang unang walang
nakaluhod. At ang dalawa'y sumumpa at nagsitanggap ng tungkuling ikinahalal nila
nang sinundang araw.

Si "Vibora", matapus ang magkalahating oras, ay nagtangkang umalis na patago rin,

upang huwag maino ang kanyang pagkaparoon sa kombento; ngunit nang siya'y nasa

hagdanan na, ay nakita ng ilang nakakikilala sa kanya, isa sa kanila'y si G. Jacinto

Pulido, Pang-ulo noon sa Sangguniang-bayan ng Santa Cruz ng Malabon, na siyang
humawak sa bisig ni "Vibora" at ipinasok ito sa silid na kinalalagyan nina GG. Emilio
Aguinaldo, Mariano Trias at kanilang mga kabalangay. Aug pagpasok ni "Vibora" ay
sinalubong ng masisigabong sigawang "Mabuhay!", at nang nasa piling na si "Vibora"
ni G. Emilio Aguinaldo, ay pinipilit nitong sumumpa at tumanggap ng tungkulnig
ikinahalal niya nang sinundang araw, sa pamamag-itan ng maraming
pangangatuwiran; ngunit si "Vibora" nagpakatanggi-tanggi at ang sabi na "ang gayong
napakaagap na gawain, ay magiging sanhi ng malalaking samaan ng loob sa mga
naghihimagsik, pagkat siya na rin ang naging saksi ng lahat ng mga nangyari sa
pagpupulong sa Teheros". Sa gitna ng mainit na pakikipagtalo ni "Vibora" kay G.
Emilio Aguilnaldo at sa iba pang tao nito, si G. Daniel Tirona, ay nakisagot at ang
wika: "Pabayaan na natin si "Vibora", pagkat napagkikilalang siya'y may
napangakuang ibang tao"; bagay na ikinapoot ni "Vibora" at pinaklihan ng ganito:
"Ako ay nakapangakong bawiin ang kalayaan ng Pilipinas, ngunit hindi ako kaparis
mo at ng mga iba pang nangaritong nangakong maglingkod sa isang tao sa mga
taong pawang taga-isang lalawigan lamang ng kapuluan". Ang pagtangging iyon ni
"Vibora" sa pagsumpa, ay ipinagmatigas niya ng buong dahas hanggang sa hatinggabi,
bagama't sa huli, upang siya'y makalayo na lamang sa pulutong na yaon, ay pumayag
din, ngunit sa ilalim ng isang kasunduang tanggapin aug kanyang pagbibitiw
pagkatapus niyang makapanumpa; at sa gayo'y sumumpa nga siya sa gitna ng lahat at
sa harap ng isang krusipihong nasabi na. Pagkaraan nito'y umalis sa kombento si
"Vibora" at iniwan silang walang tigil sa pagpupulong na tumagal hangga noong ika25 ng Marso, 1897, na kanilang ipinagkahiwalay, dahil lamang sa pagkakuha ng mga
kastila sa bayan ng Imus, at sa pagkapatay sa Tenyente Heneral G. Crispulo
Aguinaldo, matandang kapatid ni G. Emilio, gaya na naging nayulat na sa unahan.
Isang pangyayaring dapat banggitin ang napansin, samantalang sina G. Aguinaldo at
kasama, ay nagsisipagpumilit na si "Vibora'y" papaniwalaing mahalaga at mabisa ang
sumpa niya, ukol sa ipagkakabisa ng kanyang mga ginagawa at mga gagawin pa. Ang
naturang pangyayari ay di iba't ang pagdating sa kombento ni Koronel Esteban San
Juan at Komandante Julian Montalan ng Magdiwang. Ang dalawang ito ay pumasok
sa kombento, na may anyong handang-handa sa paglaban, at pagkaraka'y nagsituloy
sa itaas, bagama't gayon na lamang kahigpit ang pagpapatanod sa mga bantay na
kawal sa pinto ng kombento, na sa hagdana'y huwag magpapanhik ng sinomang taga
Magdiwang, lalung-lalo na kung may mga armas. Ang dalawang pinunong nasabi, ay
nagsipatungo sa kombento sa tangkang umabuloy kay "Vibora" sakaling kailangan,
dahil sa balitang kumalat na si "Vibora" ay ibinilanggo. Nang malansag ang
pagpupulong na ito, na karapatdapat tawaging "Kapulungang kabitenyong makaAguinaldo sa Santa Cruz de Malabon", ay pinagkaisahan ng mga nagpulong na
ibalitang walang naging bisa ang lahat ng ginawa at pinagpasyahan sa naturang

pulong, sa pag-aakalang sa paraaang ito'y masasawata ang mainit na simbuyong laban

sa kanila'y naghahari sa loob ng marami.

Himagsikan Ng Mga Pilipino Laban sa Kastila

ni Artemio Ricarte

Ika-Apat na Bahagi
c. Sina GG. Emilio Aguinaldo, Luciano San Miguel at Vibora Noong ika-6 ng
hapon nang ika-25, araw na ikinakuha ng mga kastila sa bayan ng Imus, ang tatlong
ginoong nasabi, ay nagsilagay sa dakong labas na malapit sa kabayanan at ang
tangka'y maharang ang mga kastila sa pagtungong San Francisco de Malabon,
Nobeleta at Cavite el Viejo Nang di makatagpo ng mabuting pook na dapat katayuan,
sina GG. San Miguel at "Vibora'y" nagsiuwing kasama ang lahat nilang mga kawal,
gayon din ang ginawa ni G. Aguinaldo, na umowi raman sa Naik at dito'y nagkasakit
siya nang may kalubhaan sa loob ng dalawang linggo.
d. Nang isa sa mga huling araw ng Marso, 1897, ang mga kastila'y umalis sa
Imus; nagsipagdaan sa mga lupang sakahan sa dakong timog ng kabayanan ng Cavite
el Viejo at nagsipasok sa lupang sakop ng San Francisco de Malabon hanggang
mangakarating sila sa nayon ng Bakaw ng naturang bayan. Sa pook na ito'y natagpuan
nila ang pangkat ni G. Andres Bonifacio, saka ang mga tao ng Magdiwang.
Pinaglunggatian ng mga naghihimagsik na ang mga kastila'y mapabalik sana muli sa
Imus, ngunit walang nangyari. Nagsitulog noon ang mga kastila sa naturang nayon ng
Bakaw, at nang kinabukasan, ay nasilakad, na ang malaki nilang pangkat ay
naliligiran ng maraming kalabaw at mga kabayong napaghuli nila sa mga kaparangan
at sila'y nagsitungo sa asyenda ng Teheros, ngunit nilusob ng buong higpit ng mga
kawal ni Tenyente Heneral San Miguel, ni Koronel Antonio Virata at Koronel Esteban
San Juan, ng Komandante Montalan, kasama pa ang mga sariling kawal ni G. Andres
Bonifacio. Sa pagurong sa labanang ito ng mga kastila, ay nakuha nila ang Nobeleta,
at ang tanggulan nitong, di nagahis kailan man, ay napilitang iwan ng mga tanod na
pinangunguluhan ni Heneral San Miguel. Sa mga namatay sa labanang ito, ay
kabilang ang isang nagngangalang Gregorio Dampot.
35. Mga bagay-bagay at pangyayari sa buwan ng Abril, 1897.
a Nang nagsisimula pa lamang ang buwang ito, si G. Andres Bonifacio at
"Vibora" ay lumusob sa mga kastilang nasa Nobeleta, at bagaman gayon na lamang
ang naging kasiglaan sa pakikilaban ng mga naghihimagsik, na tumagal tuloy ng
maghapon, ay di rin nagbunga ng kasyahang-loob. Kasama naman sa nangapatay ang

isang nagngangalang Juan Munti, na ang bangkay ay naiwan sa pintuan na rin halos
ng tahanang kinahihimpilan ng mga kastila.
b Pagkakuha ng San Francisco de Malabon. Noong ika-7 o 9 ng umaga, ang
mga kastilang pinangunguluhan ni G. Francisco Valencia (Talang 19 at 20), ay
nagsialis sa Nobeleta at kanilang sinalakay ang San Francisco de Malabon; sa
pagsalakay na ito, ang mga kastila't naghihimagsik ay nagkaroon ng isang labanang
napakahigpit at madugo. Marami sa mga sumalakay ang nasawi gayon din naman sa
mga naghinimagsik; katunaya'y halos kalahati sa mga tao ni G. Andres Bonifacio ang
nangamatay, dahilan sa banal na pagtupad sa kanilang sinalita nang di pa nangyayari
ang pagsalakay ng kaaway, na anila: "Dito'y iiwan namin ang amin-aming mga
buhay", palibhasa, sa bayang Mapagtiis ay nagtamo sila ng mga pagmamahal at
mabuting pagtingin ng mga taong-bayan. Kabilang sa mga nasawi ang Komandante
Pio Bayot, Lucio at Valeriano Poblete (ama at anak), Nicomedes at Cornelio Esguerra
(ama at anak), Juan Broas, ang anak ng nasawing Kapitan, G. Mariano San Gabriel,
isang nagngangalang Vicente Pulot, Santiago Sangafiar at ang Kapitan-Ayudante at
Kalihim ni "Vibora" na si G. Francisco Arnaldo.
Dapat din namang banggitin na si Heneral G Pio del Pilar at kanyang maraming kawal
at isang maliit na pangkat ng Imus na pinangunguluhan ng isang Komandante, ay
nagsigibik sa pagtatanggol ng San Francisco de Malabon; ngunit bago magsimula ang
paglalabanang nasabi na, ay nagsialis din nang walang anomang paalam sa tnga
pangkat na nasa pook ng Tarike. Nakuha nga ng mga kastila ang bayan, at pagkaraka'y
sinunog nila ang maraming bahay sa harap ng simbahan, mula sa dakong silangan
hanggang kanluran Nang sumunod na araw sa pagkakuha ng San Francisco de
Malabon, sina "Vibora", ang Heneral ng Brigadang G. Nicolas Portilla at iba pa, mula
sa Katibayan (Buenavista) ay nagsitungo sa bayan ng Kampupot (Aliang, Santa Cruz
de Malabon Pangwagi) at sa pagpapatuloy nila sa dakong Indang (Walangtinag), ay
natagpuan dito si G. Mariano Trias Closas sa piling ng kasintahan niyang si Bbng.
Maria Ferrer, kasama nito ang ama at ang kapatid na si G. Luis Ferrer. Itong mga huli
ay luha-luhaang nagpapaalam sa naturang pinunong Trias, na siyang nagtulot upang
ang kanyang magiging biyanan at mga anak nit6, ay magsiharap na at pumailalim sa
kapatawaran "amnistia" na ipinagkakaloob ng pamahalaang kastila, sanhi sa
pagkakuha sa bayan ng Nobeleta ng mga pulu-pulutong na kastilang
pinamamanihalaan ni Heneral Lachambre. Maraming salin ng pamahayag tungkol sa
amnistia ng mga kastila ang kanilang ipinadala bago salakayin ang San Francisco de
Malabon, at sa mga bayang nasa kamay pa noon ng mga naghihimagsik at sa iba pang
pook, sa pamamag-itan ng mga taga Santa Kurus de Malabon, na gaya ng naiulat na'y,
nagpahalata sila (taga Tansa), nang mga una pang sandali, ng pagwawalang bahala at
panghihinabang ng loob sa ating mga kawal, lubha pa nga nang makuha na ng mga
kastila ang Imus at Nobeleta. Ang mga taga Santa Krus de Malabon, ay nagpamalas
ng tunay na kapootan sa mga naghihimagsik, sa katunaya'y isa man halos sa mga

mag-aanak na lumalayo sa pook ng labanan, dahil sa pagkahulog na sa mga kastila ng

kanilang bayan, ay di pinatutuloy (ng mga taga Tansa) sa kanilang mga bahay o
looban kaya; sa dahilang ito, ang lahat ng mga naghahanap ng sukat mapangublihan,
ay sa Naik o sa Indang kaya nagtutungo, mga bayang tumatanggap naman sa kanila
(ang mga alsang balutan) ng buong pagtingin at habag.
Si G. Francisco Valencia, nang nasa Nobeleta na, kasama ng mga kastila, ay
nagpadala rin ng mga sugo sa kanyang bayang Santa Krus de Malabon, upang ang
mga tagaroon ay magsipaglagay ng bandilang puti sa kanilang mga bahay-bahay,
tanda ng pagsuko, bagay na sinunod nga ng lahat, mula noong kinabukasan ng
pagkakuha ng San Francisco de Malabon. Ang Santa Cruz de Malabon ay nakuha
nang walang laban at kapagkarakang makapasok doon ang nmga kastila, ay
pumailalim na sa "amnistia" ang Ministro de Guerra ng pamahalaang Magdalo, na si
G. Daniel Tirona at ang Heneral ng Brigadang G. Juan Cailles. Itong huli, nang
magtatag ng pangkat ng mga kusang-loob (voluntarios) si G. Valencia, ay dagling
humarap na maging kawal at pumisan kay G. Jose del Rosario, ang abogadong
ipinagmamapuri at inihahalal ni G. Daniel Tirona sa Teheros.
Pagdating nina "Vibora" at mga kasama sa Indang at mabatid na wala roon ang
pamahalaang Magdiwang, ay nagsipatungo ng Naik at dito na dinatnang napapanatag
ang Magdiwang at ang Magdalo sa piling ng Ktt. Pangulo ng Katipunan, G. Andres
Bonifacio.
Bago magmahal na araw (Semana Santa) nang taong 1897, ang dalawang pamahalaan
ng iMagdiwang at Magdalo, ay nagsisiiral sa Naik, at ang kanilang mga hukbo, ay
nagsilagay sa pampangin ng ilog Timalang. Ang mga pinuno ng Magdiwang ay
nagsipagtangkang lusubin ang mga kastilang nasa sa Santa Cruz de Malabon, ngunit
ang balak na ito'y hindi natuloy, dahil sa mga kata-katang nakasusuklam na
kinapatayaan ng mga kagawad ng dalawang pamahalaang nasabi, na kapwa natatayo
sa isang maliit na bayan.
c Pagkabalita ni G. Andres Bonifacio na ipinasya ng pamahalaang Magdalo ang
pagpapalaya sa mga kastilang bihag na nasa kanilang kapangyarihan, ay ipinagpautos
sa kanyang mga kawal na hulihin ang mga nangasabing bihag pati kanilang tagahatid
na noo'y nabalitang patungo na sa dakong Santa Cruz ng Malabon, at iharap sa
kanyang natatalibaang mabuti. Naganap ang kanyang ipinag-utos at ang mga hinuli ay
dinala sa bahay-asyenda ng Naik, na siyang kinalalagyan noon ng pamunuan ng Ktt.
Pang-ulo ng Katipunan at ng sa Magdiwang; kasama sa mga kastilang nahuli si
Heneral Mascardo, at ang Ministro ng asyenda ng Magdalo na si G. Cayetano
Topacio. Kumalat ang balita ng naturang pagkahuli, at nang malaman ni G. Emilio
Aguinaldo, ito'y nagtungo sa pook na kinalalagyan ni G. Bonifacio at nang silang
dalawa'y magkita ay sinabi ni G. Bonifacio ang gaya ng sumusunod:- "na ang

sinomang katipunero'y may kabig wala man, ay may tungkuling humadlang sa

pagharap kaya pagsuko ng sinomang pilipino, sa mga pinuno kaya sa
kapangyarihan ng mga kaaway, lalung-lalo na ng mga pinunong pilipinong tanyag na
tanyag na; sapagkat ang Katipunan ay itinatag, upang pumatnubay sa Panghihimagsik
hanggang sa matamo ang layon, na di iba't ang "Kalayaan ng bayan"; at sapagkat
humarap na sa mga pinunong kastila ang dalawang bansag na kagawad ng
Pamahalaang Magdalo, ay ibig niyang mailagang gayahan ng iba ang gayong gawi, na
totoong nakasisirang-puri sa Panghihimagsik. Si G. Emilio Aguinaldo ay sumagot at
nagpaliwanag din na ikinasiyang loob ng lahat ng kaharap noon; kayat nanauli ang
dating pagkakasundo tuloy nagyakapang mahigpit ang dalawang pinuno pati naman
ang mga nakaharap.
d Paglusob sa mga bayang Sto. Tomas at Tanawan, Batangan, ng mga
naghihimagsik. Ang mga kawal ng pangpook ng Pamahalaan ng Batangan na
pinamumunuan ng kanilang Heneral G. Miguel Malvar, at saka ang mga tao ng mga
Heneral Lucino at Portilla (Nicolas), sa lilim ng pamamahala ni 'Vibor4", ay
nagsilusob sa mga bayang nasabi na sa unahan at sa kinatatayuang lugal ng mga
kastila sa nayong yaong pinanganganlang Bilug-bilog. Nagkaroon ng mahigpit na
labanan; ngunit sa huli, ang mga naghihimagsik ay napaurong na marami ang sugatan
at may ilang patay.
e Sa likod ng Pasko ng Pagkabuhay ng taong 1897 Nang matamo na ni G.
Emilio Aguinaldo ang pagkagiliw sa kanya ng marami sa mga pinunong
naghihimagsik, ay kanyang pinairal ang kapasyahang pinagtibay sa Kapulungan sa
Teheros at ang sa Kombento ng Santa Cruz, at sa gayo'y tinipon niya ang mga
kagawad ng pamahalaang Magdiwang sa isang hayag na pagpupulong; ito ang
patuluyang nagpasya at nagtatag ng Pamahalaan ng Republika Pilipina, sa lilim ng
ganitong pagkakabuo:
Pang-ulo, G. Emilio Aguinaldo; Pangalawa, G. Mariano Trias Closas; Kapitan
Heneral, "Vibora"; Direktor de Guerra, G. Emiliano Riego de Dios; Direktor del
Interior, G. Pascual Alvarez; Direktor del Estado, G. Jacinto Lumbreras; Direktor de
Hacienda, G. Baldomero Aguinaldo; Direktor de Fomento (Instruccion, Comercio y
Obras Publicas), G. Mariano Alvarez; Direktor de Justicia, G. Severino de las Alas.
Matapus malagyan ng tao ang mga naturang tungkulin, ay pinagkaisahan ng lahat ng
magkakasama sa tagong pamahalaan, na baguhin ang mga sagisag at palatandaang
dati ng mga kawal sa hukbo.
36 Mga bagay-bagay at pangyayarirng mahalaga sa buwan ng Mayo
hanggang sa pagdating sa Biyak-na-Bato ni Aguinaldo.

a. Nang mnga huling araw ng Abril 6 mga unang araw ng Mayo ay tinipon ni G.
Andres Bonifacio ang kanyang mga kabig sa nayon ng Limbon, Indang, sa nasang
umalis na sa lupang Kabite, at magtungo sa kabundukan ng San Mateo (Maynila) at sa
mga kabundukan ng Bulakan. Samantalang inaantabayanan ang kanyang mga tao, na
sa pagsunod sa kanya'y nagsipatungo rin sa lupang Kabite, at samantalang inaantay
niya ang pagbabalik ng mga kawal niyang nagsisiyasat ng kanilang mabuting
pagdaanan. ay maraming mga litaw na taga Kabite, kabilang sa kanila'y si G. Severino
de las Alas at ang Koronel Jose Coronel, ang nagharap kay G. Emilio Aguinaldo ng
ilang sumbong(???) laban sa naturang si G. Andres Bonifacio. Ilan sa mga sumbong
ay itong mga sumusunod:
Na, ang nasabing si G. Andres Bonifacio ay binayaran ng mga prayle, upang magtatag
ng Katipunan at ibunsod ang bayang pilipino sa digma ng walang sandata, laban sa
Pamahalaang Kastila na sagana sa lahat ng kailangan, ukol sa pakikibaka.
Na, ang nasabing G. Bonifacio ay nag-utos sa kanyang mga tao na sunugin ang
simbahan at kombento ng lndang kung makuha ng mga kastila ang kabayanan. Na,
ang mga kawal ni G. Bonifacio ay nagsisikuha, sa pamamag-itan ng lakas, ng mga
kalabaw at iba pang mga hayop na pangsaka na pinapatay at kinakain nila.
Na, si G. Bonifacio ay may tangkang sumuko na sa mga kastila, pati kanyang mga
kawal.
Pagkabatid ng Pang-ulo ng Republika Pilipina sa naturang mga sumbong (???), ay
dagling ipinadala sa Limbon ang mga Koronel Agapito Bonzon at Jose Pawa, kasama
ang kani-kanilang mga tao ng taganas na barilan. Sa Limbon ay tinanong sila ni G.
Bonifacio kung saan magsisiparoon at nagsisagot na lumabas lamang sila, upang
makapagsiyasat; kaya nagsipagpatuloy ng lakad pagkatapus na sinusundan ng
Koronel Julian Montalan; ngunit pagdating nila sa Banay-banay, Amadeo, ay
nagsipihit din muli sa Indang. Kinabukasan ng umaga, ang mga kawal ni G. Andres
Bonifacio na noo'y nakabantay sa daan ng nayong Limbon, ay nilusob nat sukat ng
pangkat ng nagsibalik doong mga Koronel Bonzon. at Pawa at agad nilang napatay
ang matandang kapatid ng Supremo na si G. Ciriaco Bonifacio, at pagkatapus ay
hinandulong na nila ng mga kasamang kawal ng namatay, hanggang sa mangahuli at
maalisan silang labat ng sandata.
Pagkarinig sa putukan, si G. A. Bonifacio at isa pang kapatid niyang si G. Procopio,
saka ang mga kasamang G. Alejandro Santiago, G. Francisco Carreon, G. Apolonio
Samson, G. Antonino Guevara at iba pa, ay nagsidalo sa pook na pinangyayarihan ug
gulo; ngunit babahagya pa silang nakalalapit, ay sinagupa na sila nina Bonzon at
Pawa. Si Koronel Bonzon ang bumaril ng rebolber kay G. Andres Bonifacio na
ipinagkasugat nito sa kaliwang bisig. Dumaluhong din noon si Koronel Pawa kay G

Andres Bonifacio at ito'y sinaksak ng sundang sa gawing kanan ng leeg. Nang anyong
bibigyan uli ng isa pang saksak si G. Bonifacio, ay siyang pagdaluhong kay Pawa ni
G. Alejandro Santiago na nagsabing: "Ako ang patayin ninyo, huwag iyan!" Noon din
ay inilagay si G. Andres Bonifacio sa isang duyan at dinalang bihag sa Indang, pati ng
kapatid. na Procopio na nagagapus ng buong higpit; kasama ring bihag sina GG.
Francisco Carreon, Arsenio Mauricio, isang,binatang nag-aaral pa na nagngangalang
Leon Novenario, na naging Kapitan Ayudante't Kalihim ni Vibora at iba pang di ko na
mapagtatandaan ang mga panga-pangalan. Ang labat ng nabihag, matangi kay G.
Andres Bonifacio at kapatid nitong G. Procopio, ay pinagpipiit sa bilangguang
madilim at di binigyan ng pagkain, kundi makalawa lamang sa loob ng tatlong araw
na ikinabilanggo nila. Ang Konsehong inilagay upang magsiyasat, tungkol sa mga
pagkakasalang ibinubuhat kay G. Andres Bonifacio at sa kapatid nitong G. Procopio,
ay humatol ng parusang kamatayan sa magkapatid.
b Sa likod ng dalawang araw mula sa pangyayari sa Limbon kina GG. Bonifacio, ay
sinalakay at nakuha ng mga kastila ang Naik, bagama't gayon na lamang ang
ginawang pagtatanggol ng mga naghihimagsik na nangapaurong sa Maragundong.
Naagaw din ng mga kastila ang bayan ng Indang, na dahil sa kakulangan ng punlo ng
mga naghihimagsik ay nagkaroon lamang ng sandaling labanan at ang ating mga
kawal ay nagsilipat sa nayong Dain, Indang, na ginawang bayan ng Himagsikan at
nginalanang Labong, bilang parangal kay G. Mariano Trias Closas, na nagtaglay ng
gayong pamagat sa panahon ng paghihimagsik. Buhat sa Labong ay inilipat uli ang
himpilan ng himagsikan sa Kaytitingga, isang nayon ding ginawang bayan at
pinamagatang Mainam, sa kapurihan naman ng Pang-ulo ng Sangguniang-Lalawigang
Magdiwang, G. Mariano Alvarez na gumagamit ng gayong pamagat simboliko.
Maraming mga dating nayon lamang ng Kabite bago maghimagsik ang nagawang
bayan dahil sa karamihan ng naninirahang tao, gaya na nga ng mga nasabi na. Kaya
ang dating nayong kilala sa ngalang Buenavista ng San Francisco de Malabon, ay
ginawang bayan at pinamagatang Katibayan, pagpaparangal bilang kay G. Diego
Mojica, Kagawad-Kayamanan ng Magdiwang na siyang may gayong sagisag sa
Katipunan; ang nayong Aliang ng Santa Cruz ay bininyagan namang Kampupot, na
siyang pamagat sa Katipunan ni G. Ariston Villanueva, Kagawad-digma ng
Magdiwang, at ang dating nayong Binakayan, Cavite el Viejo, ay pinanganlang
Bakay.
c. Nang nasa Maragundong na ang pamahalaan ng Republika Pilipina, si G.
Feliciano Jocson ay dumating at mula sa liwasan ng kabayanan hanggang sa
kombento, ay sumigaw ng buong lakas na: "Mabuhay ang Kalayaan ng Pilipinas!"
At upang mapasigla ang loob ng tao, ay nagsabi, bukod sa iba't iba pa, na sa madaling
panaho'y darating ang mga armas na kanyang binili sa Hongkong, at sa pamamag-itan
ng kaunti pang pagmamatigas sa labanan, ay matitiyak nang lubusan ang ating

pagwawagi. Sa kahilingan ni G. Jocson ay tinulutan siya ni G Emilio Aguinaldo na

magtatag ng isang pamahalaan sa gitna ng pulong Luson na pinamamagatang
"Gobierno Departamental ng Pitong Lalawigan sa Gitna ng Luson". Si G. Feliciano
Jocson, kasama si G. Teodoro Gonzalez, ay natagpuan sila ni Vibora sa Mainam
Kaytitingga, Alfonso, at sa panayam ni Vibora at ni Jocson ay naibadya nito ang
bagay sa kapahintulutang magtatag ng Gobierno Departamental, at tuloy ipinakita kay
Vibora ang isang larawang kahuwad ng watawat na tatlong kulay, isang araw at
tatlong bituwin. Ang mga lalawigang binubuo ng nasabing pamahalaan ay itong mga
sumusunod:
Tayabas, Laguna de Bay, Morong, Manila, Bulakan, Nueba Esiha at Bataan.
Ang Pamahalaang Departamental ay binuo rin ng mga tungkuling, gaya ng napagtibay
na ng Republika Pilipina, at sa mga ginoong naghawak ng tungkulin sa loob ng
pamahalaang iyon, ay napabilang itong mga sumusunod:
G. Anastacio Francisco, pangalawang Pang-ulo; G. Feliciano Jocson, Kagawad
pangloob; G. Teodoro Gonzalez, G. Cipriano Pacheco, at G. Antonio Montenegro, na
naging Punong-lalawigan (Gobernador) sa probinsia ng Maynila; G. Severino Taeo,
Heneral rg Brigada. Isa sa mga pangkat ng Heneral na ito'y pinamahalaan ng isang
babaing si Ginang Agueda Cahabagan, na siyang, sa buong paghihimagsik, ay
nabansag sa pangalang kilalangkilala ng madla na:"Henerala Agueda",
pagkapalibhasa'y tunay na nagtamo ng katibayang ito, na ipinagkaloob ng Heneral G.
Miguel Malvar, Komandante Heneral ng hukbo ng pamahalaang panglalawigan ng
Batangan (Gobierno Regional de Batangas).
Ang Tenyente Heneral G. Mamerto Natividad ay nahalal na siyang mamahala sa lahat
ng mga kawal ng bagong pamahalaang itinatag, at sa gayo'y nagtaglay siya ng
tungkuling pagka-Komandante Heneral ng Centro ng Luson. Sa ilalim ng kanyang
pamamahala ay kasama ang mga Heneral ng hukbo at itong mga sumusunod:
G. Mariano Llanera, Tenyente Heneral, kasama ang kanyang anak na si G. Eduardo
Llanera, Koronel.
G. Isidoro Torres, Tenyente Heneral, kasama ang kanyang matalik at matapang na
kalalawigan na si G. Gregorio del Pilar, Koronel.
G. Manuel Tinio, G. Francisco Makabulos, G. Simeon Tecson, isang nagngangalang
Cabling, at G. Tiburcio de Leon. taga Polo, Bulakan, mga Henerales ng Brigada.
Ang Pamahalaang Departamental, sa bisa ng Konstitusyong ginawa ni G. Isabelo
Artacho, ay nalansag at pinawalang kabuluhan, noong mga huling araw ng
Nobyembre 1897, at si G. Antonio Montenegro ay nanungkulan ng pagka-direktor ng
Estado dahil sa pagkamatay ni G. Jacinto Lumbreras, at si G. Isabelo Artacho ay siya

naman ang gumanap ng pagka-direktor ng interior bilang kapalit ni G. Pascual

Alvarez, na naging Intendente Heneral ng hukbo ng Republika Pilipina.
d Mga huling araw ng Abril 6 sa mga unang araw ng Mayo nang makuha ng mga
kastila ang bayan ng Maragundong. Naganap sa liwasan ng bayan ang
napakamarugong paghahamok, na kung di sanhi sa kakulangan ng punlong
magagamit ng mga naghihimagsik na nagsisilaban sa patio ng simbahan, ay di sana
napilitang humimpil ang pamahalaan ng Republika Pilipina sa mga kabundukan ng
Maragundong at Look, Batangan at sa paanan ng bundok na Pinagbanderahan.
e Nangahulog din sa kamay ng mga kastila, ilang araw lamang noon, ang, mga
bayang Alfonso, Mendez Nuez at Amadeo, dahil sa kawalan ng punlo ng mga
naghihimagsik. Sa isang saglitang pagpapanagpo sa pook ng Parroso, sakop ng
Amadeo, ay napatay ang Komandante ng kawal panghihimagsik na si G. Florencio de
la Via na nagpapamagat na Ensiong.
f Pagkabaril sa magkapatid na G. Andres Bonifacio at G. Procopio Bonifacio.
Nang ang Republika Pilipina ay nahihimpil na sa mga bundok na lalong masukal at
tago sa pag-itan ng Maragundong at Look, pook na pinamamagatang Buntis, si G.
Emilio Aguinaldo ay nagpasya na ng pagpapabaril sa dalawang magkapatid na nasabi
na, upang lubusan nang mawala, marahil, ang sa boong tapang at lagablab ng pag-ibig
sa bayang tinubuan, ay tinatag niya ang K. K. K. ng mga A. N. -B. na siyang lumikha
ng dakilang tungkuling sa gahasa'y inangkin niya (Aguinaldo). Inuna muna ang
Procopio at pagkatapos ang Andres, na dahil sa kanyang mga sugat ay lupaypay na
ang katawan, kaya't dinalang nakaduyan sa pook na pinagbarilan, isang oras muna sa
kanyang kapatid, ng mga Koronel ding Bonzon at Pawa (Koronel Lazaro
Makapagal?), na gaya ng maalaala'y silang nagsilusob sa pangkat nina Bonifacio sa
nayon ng Limbon, Indang. At sa ganitong paraan tinapus ang buhay niyaong bayaning
humamak sa mga kapanganiban, at nagtatag ng K. K. K. ng mga Anak ng Bayan;
niyaong taong nagturo sa bayang pilipino ng tunay na landas, upang maibulid ang
panga-alipin ng mga dayuhan; niyong, kailan ma't kausap ng kanyang mga kabig, ay
lagi nang nilalabasan sa bibig ng mga ganitong pangungusap:
"Pagsikapan ninyong huwag makagawi ng mga pagkakasalang makadudungis sa
inyong mnga pangalan".
"Matakot kayo sa Kasaysayan (Historia), na siyang di mapagkakailaan ng inyong mga
kagagawan".

Himagsikan Ng Mga Pilipino Laban sa Kastila

ni Artemio Ricarte

Ika-Limang Bahagi
Bagay sa napakalungkot na pagkamatay ng Kataastaasang Pang-ulo ng Katipunan, si
G. Apolinario Mabini, naging-unang Kasangguni ng Pang-ulong Heneral G. Emilio
Aguinaldo, at kinikilala ng madlang "UTAK NG HIMAGSIKAN", ay nagsalaysay, sa
ika VIII Kabanata ng kanyang isinnlat na "ANG HIMAGSIKAN NG BAYANG
PILIPINO", ng mga sumusunod:
"Sa inasal na ito ni G. Emilio Aguinaldo, ang
manunuligsang kasaysayan, ay di makakakita ng
anomang katwirang sukat makapagtakip o makabawas
man lamang sa kanyang sagutin. Si Andres Bonifacio ay
di huli sa pinag-aralan sa sino man sa mga napahalal sa
naturang pagpupulong, at tangi sa rito'y nagpakilala ng
talino at lakas loob na di pangkaraniwan sa pagtatatag
niya ng Katipunan. Ang lahat ng mga naghalal ay
kaibigan ni G. Emilio Aguinaldo at ni G. Mariano Trias
na noon ay nangagkakaisa, samantalang si Bonifacio ay
tinitingnan nila ng may hinalang tingin, gayong
nakapagpakilala na ng isang kaasalang malinis at
pusong buo, at ito'y dahil lamang sa siya'y hindi tubo sa
Kabite; ito ang sanhi ng kanyang pagdaramdam. Gayon
pa man, ang pagdaramdam niya'y hindi ipinakita sa
isang magahasang paraan ng pagsalungat, at ang
katunayan, nang nakita niyang walang sinomang nagmamalasakit sa ikapagkakasundo ng
lahat, ay nagkasya na lamang siya sa pag-alis sa lalawigan tungong San Mateo na kasama
ang kanyang mga kapatid. Kung pag-iisiping si G. Aguinaldo ang una-unang dapat managot
sa di niya pagsunod at sa di pagkilala sa naturang pinuno ng Katipunan na kanya ring
kinaaniban; kung pagbubulay-bulayin ang pagkakasundo ng lahat ay siyang tanging angkop
na lunas sa mapanganib na kalagayan noon ng Panghihimagsik, ang dahil at layon ng
pagpatay, ay di maikakait na bunga ng mga damndaming nakasisirang totoo ng puri sa
Panghihimagsik; sa paano't paano man, ang gayong katanmpalasanan, ay siyang
masasabing unang tagumpay ng kasakiman ng isang tao laban sa tunay
na pag-ibig sa bayan.

Sa naturang "ANG HIMAGSIKAN NG BAYANG PILIPINO" ay matutunghayan

din sa Kabanatang ika X, bagay din sa ginawi ni Heneral Emilio Aguinaldo sa kay G.
Andres Bonifacio at sa kay Heneral Antonio Luna, ang mga sumusunod:

"Ang pagkamatay ni Andres Bonifacio ay nagpakilalang

maliwanag na si G. Emilio Aguinaldo ay may isang walang
habas na kasakiman sa kapangyarihan, at ang mga sariling
kaaway ni Hen. Antonio Luna, sa pamamnagitan ng mga hibo,
ay nakapagsamantala sa kahinaan niya (Aguinaldo), upang si
Luna ay maipapatay. Kung kinatigan ng buong kaya ni
Aguinaldo si Luna, sa halip na patayin, sabihing nagtagumpay
sana ang Panghihimagsik, ay isa marahil na napakalabis na
pangarap; ngunit hindi ako nag-aalinlangang ang mga ang mga
Americano sana'y nagka-roon ng mataas na pahalaga sa tapang
at kakayahan sa pagka-militar ng mga Pilipino. Kung buhay si
Luna, ay tiyak na masasabi kong ang dagok na ibinigay ni
Heneral Otis, ay nasugpo o kung di ma'y nailagan sana, at di
napagkilalang maliwanag ang kawalang-kaya ni Aguinaldo sa
pamamanihala ng hukbo. Tangi sa rito, upang mayalis si Luna,
ay ginamit ni Aguinaldo ang mga kawal ding pinarusahan niyon,
dahilan sa paglabag sa disiplina; pinatay nga ni Aguinaldo ang
disiplina, at siya na rin ang lumansag sa kanyang sariling hukbo. Sa pagkahulog ni Luna na
siyang lalong matibay na suhay, ay bumagsak ang paghihimagsik, at ang kalait-lait na
pagkabagsak na buung-buong napapataw kay Aguinaldo, ay siya
ring pumatay sa dangal nito, na makalilibong mapait kaysa
pagkamatay ng katawan; si Aguinaldo nga'y siya ring sumira sa kanyang sarili,
siya'y pinarusahan ng kanyang mga sariling kagagawan. Ganito kung magparusa si Bathala
sa malalaking katampalasanan!
Sa buong sabi, ang Paghihimagsik ay nabigo pagkat nagkaroon ng masamang
pamamatnugot; pagkat nakuha ng tagapamatnugot ang kanyang tungkulin, hindi sa
pamamag-itan ng mga gawaing kapuri-puri, kungdi sa mga gawang kalait-lait; pagkat sa
halip na tulungan niya ang.mga taong lalong may magagawa sa bayan, dahil lamang sa
paninibugho, ay lalo pang sinugpo niya. Sa pagkalango sa kadakilaan ng sarili, ay di na
pinahalagahan ang mga tao nang ayon sa kanilang kakayahan, katibayang-loob at pag-ibig
sa bayan, kungdi sa kanilang pagka-kaibigan o pagka-kamag-anak na ikinalalapit sa kanya;
at sa nasang mapasa piling niya ang mga kabig na handang magsusunod at magpakasakit ng
alang-alang sa kanyang kapakanan, ay nagpakalulon na hanggang sa makagawa ng mga
kabuktutan, Dahil sa ganitong paghamak niya sa bayan, siya'y iniwan ng bayan naman; at
sapagkat siyay iniwan nito, wala na siyang hangganan kungdi ang pagkabulid na gaya ng
nangyari sa isang pagkit na diyus-diyusan na nilusaw ng init ng kasawiang-palad.
Harinawang tayo'y huwag makalimot sa kakila-kilabot na aral na iyang ating natutuhan sa
likod ng mga di maulatang pagtitiis na yaon".

Sa nasabing kasulatang naiwan ni G. Apolinario Mabini, sa kaniyang Kabanatang ika

XI, ay mababatid ang mahahalagang pangaral niya kay Heneral Emilio Aguinaldo,
dahil sa mga nagawa nitong mnga lihis sa kadalisayan ng puso, at itong mnga
sumusunod:

"Mabalik ako kay G. Emilio Aguinaldo, kahimanawari ang

aking mga palagay na walang anomang halong hinanakit,
kundi tilang pagtupad lamang sa isang mabigat na
tungkulin, ay huwag sanang makaragdag ng kapaitan sa
kanyang puso, kungdi bagkus makapukaw sa kanya ng
mapilit na pagnanasang matubos ang kanyang kahapon at
mabawi ang dating pagmamahal ng madla, sa pamamag-itan
ng mga gawang malinis at walang anomang pag-iimbot sa
sarili. Nang ako'y bihag na sa Maynila, sa ilalim ng
kapangyarihang amerikano, ay isang lathala ng pahayagang
"The Manila Times" ang aking itinuwid mula sa isang pitak
ng "El Comercio", at doo'y pinagpumilitan kong
maipahiwatig kay G. Emilio Aguinaldo na ang tanging
ikaliligtas niya, ay ang mamatay na bayani sa
gitna ng isang digmaan. Hindi natagalan at sa isa
pang lathalang nahayag sa "La.Fraternidad" na
naghalintulad sa kanya kay Mr. Kruger (raging Presidente
ng rnga Boer, Sur Africa,), ay inulit ko ang pahiwatig nang lalong maliwanag at tahasan:
Alam. kong ang mga lathalang yao'y hindi kalulugdan ng mga pinunong amerikano; ngunit
ako'y may pananalig na kung mamatay si Aguinaldo sa isang ubus-kayang
pagtatanggol sa mga kalayaan ng bayan, ang kabayanihang ito'y
ikapapabalik niya sa pagkagiliw ng madla at mabibigyan pa rin niya
ng kapurihan ang mga Pilipino. Ngunit ang aking mga payo ay hindi natapad,
bagay na hindi ko dinaramdam, pagkat ibigin man ni G. Aguinaldong gumawa ng sang-ayon
sa gayong nais, ay batid kong hindi sa lahat ng pagkakataon ay magawawa ng isang tao ang
kanyang ninanasa. Maaari rin namang, ang kanyang mga kasalanan ay talaga nang
napakabigat, na di tuloy niloob ni Bathalang siya'y maging marapat sa isang kadakilaang
walang kamatayan; o baka nama'y sadyang iniaatas ng kanya ring sariling ikagagaling ang
mapakinggan niya ang hatol ng kasaysayan, upang ang pagsisisi ay tumugtog sa mga bagting
ng kanyang puso. Madalas sabihin ng nasirang Andres Bonifacio nang nabubuhay pa, na
hindi tayo dapat matakot kanino man, kungdi sa kasaysayan; at totoo
nga na ang kasaysayan ay lubhang makatwirang hindi napupuwing, at ang kanyang hatol ay
kakila-kilabot laban sa mga umuupasala, sa kanya".
Sa ano't ano man, si G. Aguinaldo ay di dapat mawalan ng pag-asa, gaya ng aking kasasabi,
sapagkat maaari pa siyang makapagbangong-puri sa kanyang pinagdaanan at mabawi ang
pagmamahal ng lahat, sa pamamag-itan ng mga gawaing karapatdapat; bata pa naman siya
at may angkin namang katusuhan, upang masamantala ang mga pagkakataon sa
ikapagwawagi ng kanyang mga iniimbot; subalit ang mga hangarin niya'y nahihidwa
palibhasay kulang siya ng talino at kagitingang kailangan sa mga gayong bagay. Sa ganang
kay G. Aguinaldo ang kanyang bayan ay mapaglilingkuran lamang mula sa isang mataas na
tungkulin, bagay, na isang kamalian at sukat ika-panganib ng kagalingan ng lahat; ang
kamalyang ito'y siyang pinaka-malaking sanhi ng mga pagbabaka ng magkakabayan, na
ikinalulugami at ikinalilipol ng maraming Estado at nakatulong ng malaki sa pagkabigo ng
Paghihimagsik........ Ang tanging nag-aangkin ng tunay na pag-ibig sa bayan, ay yaong mula
sa tungkuling kanyang kinalalagyan, mataas man ito o mababa, ay nagpupumilit makagawa

ng lalong malaking kagalingan sa mga kabatayan niya. Ang isang munting kabutihang
magawa mula sa isang mababang katungkulan, ay isa nang kadakilaan at kapurihan;
samantalang ang isang maliit na kabutihang ginawa mula sa isang mataas na katungkulan,
ay nagpapakilala ng kapabayaan o ng pagkawalang-kaya. Ang tunay na karangalan ay
lumilitaw sa isang bahagyang gawain lamang ng isang kaluluwang malinis at dakila, at hindi
sa dingal ng mga papuri at palamuti na bahagya nang makapagtakip sa nga kapangitan ng
ating katawan. Ang tunay na kapurihan ay natatamo sa paglilinang ng ating isip, upang
matutuhang kilalanin ang katotohanan, at sa pagtuturo sa ating puso upang makaugalyang
yao'y mahalin. Sa pagkakilala sa katutohanan ay atin din namang masasapit ang hangganan
ng ating mga tungkulin at karapatan, at sa ating pagtupad ng tutohanan ay pararangalan ang
anomang gawin natin sa buhay. Hindi dapat kalimutan kailan man ang kabuhayan ng ating
bansa, at gayon din ang katutohanang hindi nakaakyat sa tugatog ng kadakilaan, kungdi
magdaraan sa hagdan ng mabubuting gawa at kabayanihan; huwag nating lilimutin, lalunglalo na, na kung di tayo magpapaunlad, ay mamatay tayong di man lamang aabot sa
karampatang laki at gulang, bagay na sukat lamang makita sa mga bayan o lahing bansot at
palipol".

Si G. Apolinario Mabini, sa kanyang madagubdub na paf-ibig sa Bayan Pilipinas, at sa

maningning na kabatiran niya, walang kaunti mang agam-agam ay nagbitla ng mga
"HATOL NA IYAN"; at ako, na isa sa mga tunay na nakamasid sa mga masasaklap at
nakapanglulumong pangyayaring dito'y, nayuyulat,-ay nagpapatibay at matunong na
nagsasabing:- "TUMPAK NA TUMPAK SA TIKIS NA GINAWI NI HEN.
AGUINALDO, ANG MGA NAPAKATITIGAS AT NAPAKATATALIM NA HATOL
NA IYAN"; at ang mga pangaral niya kay Aguinaldo, ay karapat-dapat sa isang taong
kusang lumihis sa kadalisayan ng puso at sa kalinisan ng katuwiran.
Karapat-dapat ding banggitin dito ang mga pangalan ng mga ilang nag-udyok pa kay
G. Emilio Aguinaldo, upang patuluyan nang ipaganap nito ang pagpapatay sa
dalawang Bonifacio, ay itong sumusunod:
G. Feliciano Jocson, G. Antonio Montenegro, G. Teodoro, Gonzales, G. Severino de
las Alas, G. Baldomero Aguinaldo, G. Mariano Trias Closas at iba pang marami sa
lalawigan ng Kabite, na nagsipagmithing kagiliwan sila ni G. Emilio Aguinaldo, na
siyang, sa pamamag-itan ng mga tiktik, ay nakatuklas ng pagkakaisa (???) ni G.
Andres Bonifacio at ng Heneral ng Brigadang G. Santos Nocon ng Magdiwang, upang
biguin ang tangka ng mga taga Magdalo, laban sa Ktt. Pang-ulo ng Katipunan, na
maliwanag na napagkilala, mula pa ng pagpasok ng Supremo sa lalawigang Kabite, at
laluna noon gawin ang pagpupulong sa Teheros at sa kombento man naman ng Santa
Cruz ng Malabon (Pangwagi). Sa lahat ng ito, at nang itatag ang pamahalaan ng
Republika Pilipina sa Naik, si G. Emilio Aguinaldo ay tumanggi nang kilalanin ang
tungkuling pagka-militar ni G. Santos Nocon, bagama't ito'y may maniningning na
paglilingkod, ni hindi nila binigyan ng ibang tungkulin, bagama't may maningas na
pag-ibig sa Bayan ang nasabing Nocon, na kagaya rin nila G. Santiago Alvarez, G

Diego Mojica, G. Ariston V illanueva, G. Antonio Vtrata, G. Arcadio Arayata, G.

Nicolas Portilla at iba't iba pang, dahil sa kanilang katapatang-loob at maningas na
pagkamakabayan, ay nagsipanatili rin sa mga gubat at kabundukan at nagsipagtiis ng
mga kahirapan sa buong panahon paghihimagsik na sinasalaysay dito.
g. Makaraan ang mga ilang araw pagkatapus ng pagkapapatay sa magkapatid na
Bonifacio, si G. Emilio Aguinaldo, na tinatalibaan ng mga Heneral G. Pio del Pilar
at G. Mariano Noriel at sinusundan ng maraming tao, babai't lalaki, ay umalis sa
Buntis, tumigil ng ilang araw sa piling ng kanyang mga taong walang sandata, na
sumusunod sa kanya mula sa Buntis, pagkat sa Tagaytay ay naiwan ang maraming
mag-aanak na hindi na nakapagpatuloy ng paglalakbay, dahil sa gutom at mga sakit na
ikinamatay tuloy ng di kakaunting tao sa pook ng Anuling, Mendez Nuez. Nang nasa
Talisay na ay tinipun ni G Emilio ang lahat ng mga taong-bayang walang sandata na
kasama niyang dumating doon mula sa Buntis, at nang natitipun na ang lahat, ay
nagsalita siya, sa tinig na malambot at magiliw, ng ganito:
"Mga giliw kong kababayan: ganap nang napatibayan ang inyong taos na pag-ibig
sa kalayaan, gayon din ang maalab ninyong pagsusumikap na tamuhin ang kalayaang
iyan. Ang pamahalaan ng Republika ng Pilipinas na ngayo'y pinangunguluhan ko, ay
lubhang nasisiyahang-loob sa inyo at nakapagmamalaking mapasa inyong piling;
ngunit palibhasa'y tumutunghay sa atin sa lahat ng dako ang gutom, na siyang lalong
mabalasik nating kaaway, ay buong pagdaramdam na napilitang magsabi sa inyo
ngayon, na ang bawat isa, ay makakauwi na sa kanyang sariling bahay, yamang ang
pamahalaang kastila ay nagkakaloob ng kapatawaran sa lahat ng ibig pumailalim sa
kanyang kapangyarihan at pagkukupkop. Huwag ninyong sabihing: ang
Republika'y itinataboy kayo sa kamatayan, hindi, hinding-hindi. Huwag kayong
manganib pasaklaw sa kapakinabangan ng amnistia, at inyong isiping ang ating
pamahalaan ay buhay at mabubuhay upang maghiganti sa mga umuupasala sa inyo, at
ang bilin ko lamang ay huwag ninyong lilimutin ang mithing pinaghandugan ng buhay
ng ating mga yumaon nang kapatid; at kayo'y magpakabait, katulad ng mga tupa sa
harap ng mga halimaw."
Pagkatapus ng talumpating ito ay humanda sa pag-alis na kasama ang buong hukbo at
nagtungo sa Kabangaan, at buhat naman doo'y nagpatuloy ng paglakad kasama ng
Heneral de Dibisyon, na si G. Vito Belarmino at ang hukbo nito, upang tumungo sa
Malapad na Bato (San Pedro Makati, Maynila), at matapus tawirin ang ilog Pasig, ay
nagpatuloy sa mga bundukin ng Montalban at San Mateo, at pagdating doon ay
humantong sa bundok na kung tawagin ay Puray. Ilang araw pagkatapus ng
pagkakadating sa pook na ito ni G. Emilio Aguinaldo, na inabot ng pagkakasakit sa
paglalakbay pa, at pagkabalita ng mga kawal kastilang ang mga naghihimagsik ay
nagkakatipun sa bundok ng Puray, ay sinalakay ang mga ito, upang mapasabog;
pagtatangka itong naging pabaliktad, pagkat ang mga naghihimagsik ay nagsilaban ng

buong higpit at katulad ng mga asong hinandulong ang mga kastila, kaya ang mga ito,
matapus ang anim na oras na paglalaban, ay nagsiurong at tumakas na sabug-sabog;
kaya't nakapag-iwan ng maraming bangkay ng kanilang mga kasama at mga baril at
punlo. Sa tagumpay na ito ay naging matunog sa lahat ng dako ang pangalan ni G.
Glicerio Geronimo, na noon din ay napataas sa pagka-Tenyente Heneral ng hukbong
pilipino.
Mula rito'y umalis si G. Emilio Aguinaldo, at matapus bagtasin ang mga tanggulang
naghihimagsik sa Minuyan (Norsagaray) at sa Baras Bakal (Anggat), ay dumating sa
Biyak-na-Bato (San Miguel de Mayumo) at dito na humimpil na patuluyan ang
pamahalaan ng Republika Pilipina hanggang sa pagkatanggap ng kapayapaan na kilala
sa tawag na "Paz de Biyak-na-Bato".
h Nang si G. Emilio Aguinaldo'y makaalis nang tungo sa Biyak-na Bato at
maiwan sa Buntis ang direktor de guerra G. Emiliano Riego de Dios, ang
pangalawang Pang-ulo noong si G. Mariano Trias Closas, ay nagnasa na ring
magpaiwan sa lupang Kabite, kaya nga ang kanyang himpilan ay itinayo sa
"Mainam", sa paanan ng bundok Pinagbanderahan, at sa tulong ng mga direktor de
estado at interior, mga GG. Jacinto Lumbreras at Pascual Alvarez, ay ipinagkatiwala
sa kanya ang pamamanihala sa mga lalawigan sa Timog ng Luson. Ang himpilan sa
"Mainam" ay kung makailang nilusob ng mga kastila; bagamat di nila napatinag doon
ang mga naghihimagsik. Sa himpilang ito inabot ng pagkamatay sa sakit si G. Jacinto
Lumbteras. Nang buwan ng Agosto, 1897, ay nagpasimula na ng pag-alis sa
himpilang iyon ang hukbong naghihimagsik, upang magtungo sa dakong Laguna,
dahil sa payo ni Heneral G. Mignel Malvar na humantong sa bundok ng Makiling, at
nang ika-9 ng Oktubre ay lumusob sina Trias at Malvar sa bayan ng San Pablo, na
tatlong araw nilang nakubkob, ngunit iniwan din nang ikaapat na araw, dahil sa
pagdating ng mga abuloy na kastilang nagsipanggaling sa Nagkarlang. Sa pagsalakay
na ito ay nangapatangi sina Henerala Agueda at Koronel Luis Banaag, ang Tenyente
Koronel Rosendo Banaag, Koronel Aniceto Oruga at ang nangasugatan ay ang
Heneral ng Brigada Esteban San Juan at at si Kapitan Hilino Mendoza.
i Ang Sugo ukol sa kapayapaan, Kgg. na G. Pedro A. Paterno. Dahil sa isang
pamahayag ng pamahalaang kastila, na kilala sa tawag na "Concentracion y guerra sin
cuartel", (Pagtitipon ng tao at pagbakang walang hinto), ang Kgg. na Ginoong Pedro
A. Paterno ay humarap na kusa sa Heneral na kastilang Mrlg. na G. Fernando Primo
de Rivera, at ipinamanhik ditong pigilin ang naturang pamahayag at ipinangakong
hihimukin sa kapayapaan ang kanyang mga kababayan, na nasa pananandata, laban sa
pamahalaang natatatag. Ang kahilingan ni Paterno ay tinanggap ng Gobernador
Heneral ng Pilipinas, na siyang nagbigay kay Paterno ng mga kasulatang pahintulot,
upang siya'y makaraan sa mga pook na natatanuran ng mga kastila. Gumayak nga sa
paglakad si G. Paterno, upang tupdin ang mapanganib niyang tungkulin, at nang

makarating sa Maragundong ay nakipanayam sa direktor de guerra G. Emiliano Riego

de Dios, na siyang naghatid kay Paterno sa Biyak-na-Bato.
j Buwan ng Nobyembre, 1897. Nang nagsisimila ang buwang ito ay nagdaos ng
isang malaking pagpupulong sa Biyak-na-Bato, upang pagtalunan ang Saligangbatas
(Constitucion) na sinulat ni G. Isabelo Artacho, Salingang-batas na, matapus
pagtalunan ng bahagya, ay napagtibay sa pagkakaisang boto ng mga nagkakatipon.
Pagkatapus ng pagpupulong, si G. Emilio Aguinaldo ay nagkaroon ng mainitang
pakikipagtalo kay G. Pedro A. Paterno na noo'y nasa bahay pamahalaan, samantalang
idinaraos ang pagpupulong, na di niya inibig harapin kahit na siya inanyayahan, dahil
sa paniniwalang kaipala ay masasawi siya sa matwid at sa kanyang taglay na
tungkulin. Ikalawang araw noon pagkatapus, si G. Mamerto Natividad, Tenyente
Heneral, ay namatay sa isang sandaliyang pakikipanagpo sa mga kaaway na kastila.
(PALIWANAG: Ang naunang ulat ay napatigil sa pagkamatay ng Tenyente Heneral
Komandante ng hukbo ng pamahalaang departamental, G. Mamerto Natividad, na
nangyari sa buwan ng Nobyembre 9, 1867; ngunit dahil sa pagkaalala sa ilang mga
pangyayari at bagay-bagay na may halaga at nasaksihan nang bago dumating ang
araw na yaon, ay minarapat kong umurong ng kaunti; kaya, sa dahilang ito'y
pinasimulan ang karugtong na ito, sa ulat na nauukol din sa Sugo ng kapayapaan ng
pamahalaang kastila ng Pilipinas).
36. Ang Sugo sa kapayapaang Kgg. na G. Pedro A. Paterno" Dahil sa
malaking pagkagahis na pinagdanasan ng hukbong kastila sa bundok ng Puray
(Montalban 6 San Mateo, Maynila), gaya ng naiulat na sa unahan, ang pamahalaang
kastila ng Pilipinas, sa harap ng napakarahas na pakikibaka ng mga naghihimagsik, na
noo'y pangkat-pangkat at nakakalat sa isa't isang dako, ay naghayag ng isang batas at
dito'y ipinaguutos na ang lahat ng mga anak at kamag-anak ng mga nagbihimagsik na
nasa bayan-bayan, ay magsitungo na sa kagubatan, upang pumisan sa kani-kanilang
mga kamag-anak o kampon na suwail, at ang mga di natatalagang sumama sa mga ito,
ay magsiharap sa mga may-kapangyarihang kastila, upang sila'y pagipun-ipunin sa
isang lugal na walang panganib. Maliwanag ding nasasabi sa naturang kautusan ang
pagbakang walang puknat na tinatangkang gawin ng Heneral Primo de Rivera sa mga
naghihimagsik, pagkatapus na pagkatapus ng taning na tatlong buwang natatakda sa
naturang utos.
Ang Kgg. na si G. Pedro A. Paterno, dahil sa mahigpit na pagbabantang ito ng
pamahalaang kastila, ay kusang humarap sa Gobernador Heneral at hininging pigilin
ang pagpapairal ng batas at ipinangakong aakitin niya sa pama-mayapa ang kanyang
mga kababayang nasa pananandata. Sa ilalim ng kapangakuang ito, ang Goberrador
Heneral ay pumayag sa kahilingan ni Paterno, at binigyan tuloy ito ng mga kasulatang
kailangan, upang mabagtas niya nang walang gambala ang mga tanod na kastilang

kanyang daraanan sa pakikipagkita sa mga naghihimagsik Nang buwan nga ng Agosto

1897, ay pinasimulan ni G. Paterno ang panunupad sa mabigat niyang tungkulin;
nagtungo muna siya sa Maragundong, na noo'y tinatalibaan ng direktor de guerra ng
Republika Pilipina, G. Erniliano Riego de Dios, at ang ginoong ito (si Pedro A.
Paterno), matapus tawirin at panhikin ang mga palanas at burol, ay nakapanayam niya
ang naturang direktor de Guerra.

Pagkabatid ni G. Riego de Dios ng tungkuling kusang binalikat ni Paterno, at dahil sa

kawalan niya (ni Riego de Dios) ng kapangyarihang makipagtalastasan ukol sa
gayong bagay, at saka sa paniniwala marahil sa malaking kabutihang maibibigay sa
bayan ng pamamayapa, ay kusang-loob na naghatid kay Paterno sa Biyak-una-Bato,
na noo'y siyang kinahihimpilan ng pamahalaang pangkalahatan ng Republika Pilipina,
yamang sa harap nito dapat idulog ang naturang panukala. Nang si G. Pedro A.
Paterno'y maipasok ni G. Riego de Dios sa barap ni G. Emilio Aguinaldo na naliligid
ng maraming pinuno ng himagsikan, sa paniniwala marahil ng Sugo na siya'y
tataratuhin ng masama, o kaya nama'y upang lalong mapagkatiwalaan ng mga
kaharap, ay nagpatiluhod siya, hindi lamang sa harap ng Pang-ulo ng Republika
Pilipina, kungdi sa harap man naman ng balanang may kabuluhang pinuno na naguukol sa kanya ng mga tanong tungkol sa pagka-makatwiran ng kanyang tungkulin.

Kahimat may maagap nang palagay si G. Pedro A. Paterno na hindi tatanggapin ng

buong kasiglahang-loob ng mga naghihimagsik aug kanyang pakay, siya ay
pinagpakitaan ng magandang-loob ng mga pinagsadya at ikinarangal nilang
makapanayam ang isang pilipinong nasasagisagan ng dakilang "Cruz de Isabel, La
Catolica"; sa katunaya'y ang mataas na ring Pinuno ng Panghihimagsik ay nagpasyang
ang nasabing Sugo ay patirahin sa isa sa mga kagawaran ng Pamahalaan sa Biyak-naBato. Pagkatapus ng tatlong araw na walang anomang napagpasyihan ng patuluyan
tungkol sa pinagsadya ni G Paterno, ay nagsipagbalik na sa Maragundong si G Riego
de Dios, at ang Sugo ay sa Maynila naman.
37. Mga pangyayari at bagay-bagay nang buwang ng Oktubre, 1897.
a. Pagkatapus ng pagsalakay sa mga tanod na kastila sa bayan ng San Pablo,
Laguna de Bay, na ginanap noong ika-9 ng mga tao ng pangalawang Pang-ulo ng
Republika, G. Mariano Trias Closas, sa ilalim ng pamamanihala ni Vibora at ng mga
Heneral Mulawin (Esteban San Juan), Mangyari (Nicolas Portilla), Duhat (Santos
Nocon), at Domingo (Silvestre), kasangay ng kawal ni Heneral G. Miguel Malvar ng
pamahalaang panglalawigang Batangan, at sanhi sa pagkatanggap ng pangalawang
Pang-ulo ng isang liham ng Pang-ulong G. Emilio Aguinaldo na tumatawag ng pulong
sa lahat ng mga matataas na pinuno ng himagsikan, si Vibora, ang direktor ng interior
G. Pascual Alvaiez, direktor ng hustisya G. Severino de las Alas, Komandante G.
Mariano Alvarez, Tenyente Diego Arnaldo at ilan pang mga kawal, ay nagsialis,
nagdaan sa nayon ng San Antonio at niagsipagtuloy sa Biyak-na-Bato, na dumating
sila noong ika-26 ng Oktubre, 1897, araw na ikinabitay sa harapan ng bahaypamahalaan ng isang pusakal na mangdadambong. Pagkatapus matawid ang dagattabang mula sa Pila hanggang Bungabong, isang nayon ng Halahala, lalawigang
Morong noon, ay linakbay nila, mula sa Los Baos hanggang Biyak-na-Bato, nang 15
araw na sukdulan na ang mga hirap na tiniis (gutom, puyat, pagod, panganib) alangalang sa inang bayang Pilipinas.
b. Dahil sa malugod na pagkatanggap at pagpapalagay sa Sugo ng kapayapaan nina
G. Emilio Aguinaldo, ay nakapagtamo ng pag-asa si G. Pedro A. Paterno sa
ikapagkakapalad ng kanyang layon, at ito'y ipinakikila ng kanyang panibagong
paglitaw o pagdating sa buwang ito ng Oktubre na kasama ang maraming napiit na
politiko, na ilan sa kanila'y sila: G. Isabelo Artacho, napatapon at bago pa lamang
kagagaling sa pulong Karolinas, G. Vicente Lukban, na nabilanggo dahil sa kanyang
kabansagan sa kanyang lalawigang Tayabas; G. Doroteo Lopez, dahil sa pagkakaanib
sa Katipunan, at G. Felix Ferrer, sa pagkamanananggol. Sa pagsasama sa mga
nangapabilanggong ito, ay inibig ipakilala ni G. Paterno sa mga naghihimagsik ang
kanyang lakas na angkin sa piling ng pamahalaang kastila, upang ang mga
naghihimagsik laban sa naturang pamahalaan, ay magkaroon ng lalong malaking
pagkakatiwala sa kanya, gaya na nga ng ating matutunghan sa dakong huli: pagkat

si G. Paterno, pagkatapus ng dalawang araw ay nagbalik sa Maynilang may malaking

kipkip na pag-asa at iniwan ang tanang mga kasama sa Biyak-na-Bato, na marahil
kalakip ng pagbibiling akitin nila ang madlang naghihimagsik na magsipagparaya na
at tanggapin ang kapayapaan.
c. Kaalis pa lamang na patungong Maynila ni G. Paterno, ang kanyang mga
naiwang kasama, ay humingi na ng tulot na makapanayam ang mataas na Pang-ulo ng
Republika, at sa mga kagawad ng Gabinete, at hiningi nilang sila'y tanggapin
mapabilang sa sinapupunan ng Pamahalaang naghihimagsik, at nang sila'y matanggap
na, sa harap din ni G. Emilio Aguinaldo at ng lahat ng nagkakatipon, ay pinagpunitpunit at ipinagpupukol, na parang tunay na kinasusuklaman, ang kanilang mga
kasulatang dala, na gawad ng pamahalaang kastila o ng Gobernador Heneral sa
Pilipinas. Itinagubilin kay G. Isabelo Artacho at kay G. Felix Ferrer ang pagsulat o
pagbabalangkas ng isang balak na "Constitucion" o Saligangbatas, at kina GG.
Vicente Lukban at Doroteo Lopez naman ay ang pagbubuo ng mga tanggulan at
pagtuklas ng mga metal na sukat magamit sa pagawaan ng sandata.
38 Mga pangyayari at bagay-bagay na mahalaga sa buwan ng Nobyembre,
1897.
a Nagsisimula ang buwang ito nang lumitaw uli si G. Pedro A. Paterno kasama si
G. Celestino Aragon at si G. Agustin de la Rosa, kapwa napiit dahil sa
panghihimagsik. Namalagi ang sugong Paterno ng mahigit na isang linggong singkad
na ikinapagdaos ng pulong ng tanang mga pinuno, upang mapagtalunan ang balak na
Saligang-batas na sinulat nina GG. Artacho at Ferrer, pulong na di rin hinarap ni G.
Paterno, bagamat siya'y inanyayahan nina G. Aguinaldo at mga kasama, pagkat
ipinalagay niyang malalaban sa kanyang nilalakad na kapayapaan.
b. Ang Saligang-batas nina Artacho at Ferrer. Ang Saligang-batas na ito na
halos buong-buong sinipi sa pang-ulong-batas ng mga naghihimagsik na Kubano,
bagaman nagsitutol sina GG. Severino de las Alas, Paciano Rizal at Salvador
Natividad laban sa ilan sa kanyang mga tuntunin, ay napagtibay sa kapulungang
pinamamatnugutan ni G. Emilio Aguinaldo. Noon din ay ginanap ang paghahalal ng
direktor de Etstado, upang mahalinhan ang namatay na si G. Jacinto Lumbreras, at
ang napalagay ay si G. Antonio Montenegro, na noo'y kasalukuyang Gobernador sa
lalawigan ng Maynila, tungkuling iginawad sa kanya ng pamahalaang departamental,
gaya ng naiulat na sa unahan nito. Gayon din ginanap ang paghahalal ng isang taong
sukat manungkol ng pagka-kagawad ng Interyor, na iniwan naman ni G. Pascual
Alvarez, na naging Intendente Heneral ng Hukbo, at ang nahirang ay si G. Isabelo
Artacho, pagkakahalal na naiulat na rin sa talang ito nang itatag ang pamabalaang
departamental na nalansag naman dahil sa Saligang-batas na sinulat nina GG. Artacho
at Ferrer.

c Pagkatapus na pagkatapus ng Kapulungang ginanap sa maluwang na bulwagan

ng himpilan sa Biyak-na-Bato, at nang si G. Emilio Aguinaldo'y nasa kanyang
tahanan pati ng tanang nagsipaghatid, si G. Pedro A. Paterno ay umanib sa
Paghihimagsik, kaya't noon din ay nagukol sa kanya ng pangungusap ang Pang-ulo at
nagpahiwatig kay G. Paterno ng kanyang pagdaramdam dahil sa di pagdalo nito sa
kapulungan. Si G. Paterno ay nagpahayag noon ng sanhing di niya ikinadalo, paris na
nga ng nasabi na sa unahan, at idinagdag pang di niya ibig makitalamitam sa anomang
gawi ng Panghihimagsik, gawing di makakaakay sa ikasusulong ng bayan, kungdi sa
tunay na kapangan-yayaan. Napoot si G. Emilio sa mga huling sinalita ni G. Paterno,
kayat nagsalita ng pasigaw na: "Kayo, na dahil sa inyong mataas na pinagarala'y
siyang dapat manguna sa aming mga bulag, sa aming pakikipagbaka ng buong puso,
upang maitindig uli ang Kalayaan ng bayan; kayo ang siya pang naglalagay ng mga
salabid, at sa ganito'y kayo ang lalong masamang kaaway ng Panghihimagsik". Si G.
Paterno, na nasugatan ang damdamin, ay sumagot ng gayon ding katigas, at anya:
"Bago ninyo naisip ang ganyang munukala, ay kami muna, at bago kayo humawak ng
sandata, ay kami muna ang humawak; ngurnit hindi nga lamang kami nagtamo ng
palad na magwagi, at ni kayo man nama'y hindi magtatamo kung magpapatuloy sa
ganyang pagpipilit". Ang pagtatalong iyon na laong pinapag-iinit ng mga simbuyo ng
kalooban, ay muntik nang mauwi sa ibang bagay na lubhang pangit sa tingin, kungdi
inilayo si G. Paterno ng ilang kaharap na naghatid sa kanya hanggang sa

pinakatahanan. Naipalagay tuloy ng mga naging saksi sa naturang pagtatalo na sa

nangyari ay patuluyan nang masira ang pagtatalastasan tungkol sa kapayapaan.
Matapus ang ilang saglit noon, at nang napag-akala ni G. Paterno na nakalipas na ang
sama at pag-iinit ng ulo ni G. Emilio Aguinaldo, ay nagtungo siya sa kinalalagyan
nito, kaya silang dalawa'y nagkasundo rin noon, nang di na pinamag-itanan pa ng
sinoman; at nang ika-10 nga o ika-11 ng Nobyembreng. yaon, natapus ang paglilibing
sa bangkay ng Tenyente Heneral at Komandante Heneral ng Hukbo ng pamahalaang
departamental, G. Mamerto Natividad, ay inilagda ang mga pang-unang batayan ng
kapayapaan, at pagkatapus masuri ng buong Sanggunian kagawaran (Gabinete), ay
umalis si G. Pedro A. Paterno, upang magbalik na sa Maynila na dala ang kasulatang
ipaiilalim niya sa pagsusuri ng Kapitan Heneral, Mrlg, (marilag) na G. Fernando
Primo de Rivera.
Ilan sa mnga kasunduan natatala sa kasulatang dala ni G. Paterno, sa Maynila, ay
itong mga sunmusunod:
Una Isang angaw na piso (P 1.000,000) ukol sa mga armas ng Paghihimiagsik.
Pangalawa Isang kautusang magpapatawad sa lahat (amnistia general) ng mga
napabilanggo, dahil sa himagsikan.
Pangatlo Pag-aalis nang ganap sa Kapuluan ng pangkat ng Guardiya sibil at ito'y
palitan ng Polisya munisipal.
Pang-apat Pagpapalayas sa mga prayle sa Pilipinas.
Pang-lima Pagtatatag na madalian ng Pamahalaang Autonomo sa Kapuluang
Pilipino.
Pang-anim Pagkakaloob ng mga kailangan sa paglalayag sa sinomang
nanghihimagsik na pilipinong nagnanasang manirahan sa ibang lupain.
Dapat ding banggitin dito, na ang mga nagsilagda sa kasunduang iyan, ay yaon ding
mga ginoong ipinagsama ni G. Paterno sa Biyak-na-Bato sa nasang siya'y matulungan
sa pagtupad ng mabigat niyang tungkulin.
d Ang pagkamatay ni G. Mamerto Natividad. Nang hapon noon ding araw na
mangyari ang mainitang pagtatalo ni G. Aguinaldo at ni G. Paterno, ang Tenyente
Heneral at Komandante Heneral ng pamahalaang departamental, Mamerto Natividad,
ay lumabas upang gumawa ng isang pagsisiyasat, matapus maipangako kay G.
Paterno, na pagbabalik niya'y kanyang pipilitin ang pamahalaan pangkalahatan, upang

tanggapin na ang samong-himuk nitong ginoong tiga-pamayapa. Bago makarating ang

marahas na pinunong ito sa pook na tinatangka niyang paglagyan sa kanyang mga
kawal ukol sa gayong bagay, siya ay nasubukan sa daan ng mga kastila, at bagamat
gayon na lamang ang karahasang ginawi sa pagtatanggol ng kanyang pangkat, ay
lubusang sila'y nangapipilan at sa mga kinulang ng palad na napatay, ay kabilang nga
ang kanilang pinuno, na ang bangkay ay dinala't itinanghal ng buong maghapon sa
bahay-pamunuan ng Biyak-na-Bato. Isa ang naging sugat niya sa noo, sugat na
hinagkan ni G. Celso Mayor, Kapitan ng hukbong kastila na umanib sa
Panghihimagsik, gayon din ni G. Manuel Ruiz y Venero na nagsarhento sa hukbong
kastila at nakipanig din sa pangkat ng Panghihimagsik, matapus silang
makapanalumpati sa libingan ng Biyak-na-Bato. Nagtalumpati rin sa libingan si G.
Pedro A. Paterno, bagamat kaiba sa dalawang nauna, palibhasa'y samantalang pinagaalab ang Panghihimagsik ng dalawang nanguna, ito namang huli'y umaakit sa lahat
sa piling ng kapayapaan. Tinapus ang pagbubunyi sa namatay, sa pamamag-itan ng
talumpati ni G. Emilio Aguinaldo, na nagsalita ng tungkol sa labanan sa Binakayan
(Cavite el Viejo), na halos sa gayon ding araw at bilang ng buwan (Nobyembre 9)
nangyari nang taong nagdaan, labanang ikinamatay naman ng Ministro de Guerra ng
Magdalo na si G. Candido Tirona, at bilang pakahulugang pinaghango niya sa
ganitong mga pangyayari, ay ang magandang bukas ng panghihimagsik.
e Ang pagkamatay ng Heneral Julian Santos, na taga Marikina Dapat ding
mapatala rito, na nang halos kararating pa lamang sa Biyak-na-Bato ni G. Antonio
Montenegro, upang hawakan ang bago niyang tungkuling pagka-direktor de Estado,
ay natanggap na sa Kapitanya Heneral ng Republika Pilipina ang kasulatan ng isang
sakdal tungkol sa pagkamatay ni Heneral Santos, na iniharap ni G. Feliciano Jocson,
kalilim pangloob ng pamahalaang departamental, laban kay G. Antonio Montenegro.
Sa naturang sakdal ay ipinakikilala ang isang gawaing di mangalanan ni Montenegro,
na di lamang pinabayaan niyang mapatay si Julian Santos sa mga sugat na likha ng
mga paputok ng mga kawal ni G. Montenegro, kungdi samantalang nakikita nitong
may buhay pa si Santos na nakalugmok na sa lupa, ay di niya tinigilang hatawin ng
palo hanggang sa di makitang magkawaray-waray ang bangkay. Ang pagsisiyasat na
kinakailangang ganapin upang mapatunayan at maparusahan ang mga nagsigawa ng
kakila-kilabot na katampalasanang ito, ay hindi na naganap, dahil sa kasunduan sa
kapayapaan, na noo'y mistulang araw nang ninikat sa tugatog ng mga kabundukan ng
San Miguel de Mayumo.
f Ang psgbabago ng mga pang-unang patakaran. Nang magtatapus ang
Nobyembre, ang asawa ni G. Pascual Alvarez ay dumating sa Biyak-na-Bato, kasama
si G. Pedro A. Paterno. Dala nito, bukod sa iba't ibang magagandang balita, ang ilang
kabaguhan sa mga patakarang nasabi na sa unahan. Ang mga naturang kabaguhan, ay
natutungkol sa mga sumusunod na bagay:

Una: Na ang pamahalaang kastila ay di makapagbibigay ng hihigit pa sa walungdaang

libong piso (P 800,000), halagang ibibigay sa tatlong bahagi at tatlong taning; apat na
raang libo (P 400,000, at sanhi sa halagang ito, ay kaunti nang maglabo-labo sina
Aguinaldo laban kina Artacho sa Hongkong, at nangapiit si Isabelo at Primitivo
Artacho ng mahigit sa 1 taon sa lalawigang Kabite) sa Hongkong kapagkarakang
dumating doon ang mga unang naghihimagsik na ibig magtungo sa ibang lupa;
dalawang daang libo piso (P200,000) pagkahustong isang libo't limang daan ng mga
armas na naibibigay, at ang kapupunan pang dalawang-daang libo piso (P 200,000)
kung oras nang ginaganap ang "Te Deum".
Ikalawa: Tungkol sa pagaalis ng guardiya sibil, sa pagpapalayas sa mga prayle at
sa madaling pagtatatag sa Filipinas ng pamahalaang autnomo, ang Gobernador
Heneral na kastila ay nangako nang pasapyaw at malabo. Tungkol naman sa
pagpapatawad na pangkalahatan (amnistia general) at sa pagpapadala ng mga tao ng
Panghihimagsik sa ibang lupain, si Don Fernando Primo de Rivera ay pumayag nang
walang anomang ipinasok na pagbabago.
Sa likod ng masuring pagsisiyasat ng Gabinete (Kapulungang Kagawaran) at ng Pangulong Aguinaldo ang mga kabaguhang ito, ay pinagtibay na lahat, idinagdag nga
lamang, na upang mapanindigan ng pamahalaang kastila ang kasunduang ito, ay
magpadala ng dalawa sa kanyang mga Henerales na bilang pinaka-sangla,
samantalang ginaganap ni G. Aguinaldo at mga kasama ang paglalakbay na tungong
Hongkong na hatid ni G. Pedro A. Paterno at ng isang Koronel na kastila. Si G.
Paterno, pagkakita sa mga namamanaag nang sinag ng kapayapaang kanyang
nilalakad, ay halos lumipad ng pagbabalik sa Maynila na taglay ang mga kasulatang
ayus na ayus.
39. Mga bagay-bagay at pangyayaring mahalaga sa buwan ng Disyembre, 1897.

a. Pagpupulong tungkol sa bayad ng mga armas. Makaisang linggo mula sa

huling alis ni G. Paterno, ay ginanap ang isang pagpupulong na pinanguluhan ni G.
Emilio Aguinaldo, at sa pulong na yaon ay pinagpasyahang ihalal na Direktor ng
Komersiyo si G. Isabelo Artacho, na siyang maghahawak ng buong halagang
ibibigay ng pamahalaang kastila na kabayaran ng mga sandata ng Panghihimagsik, at
ang halagang ito'y kanyang gagamiting puhunan sa isang pangangalakal na
mapagtutubuang mabuti, at saka ang isang bahagi sa matutubo, ay iyukol sa
pagpapaaral sa ibang lupain ng kabataang pilipino. Pinagpasyahan din na si "Vibora"
ang pagkatiwalaang gumanap ng kasunduang nahihingil sa mga sandata hanggang sa
mabuo ang bilang nito na hinihingi ng pamahalaang kastila.

b. Babahagya pa halos natatapus ang pagpupulong, nang sa darating si G. Pedro A.

Paterno at ang Koronel ng hukbong kastilang si Don Miguel Primo de Rivera, na
siyang pinakipagkayarian ni G. Emilio Aguinaldo, na dapat nilang igayak ang
paglakad na magbubuhat sa Biyak-na-Bat patungong Dapupan sa ika-24 ng
Disyembre, 1897, at mula naman doon ay magsisipatungong Hongkong. Sa bisa ng
kahilingan ng tinurang Koronel Miguel Primo de Rivera, ay ibinigay sa kanya ang
mga bihag na kurang prayle, isa rito'y ang kura-paroko sa kabesera ng purok distrito
ng Baler. Magiika-10 ng umaga nang ang dalawang ginoong ito'y magsirating sa
Biyak-na-Bato at nagsialis din nang araw na yaon matapus makapananghali, kasama
na nga ang mga prayleng bihag.
c. Ang tala o acta ng pulong ng mga matataas na pinuno sa Hukbong
naghihimagsik tungkol sa pagkatanggap sa Kasunduan ng Kapayapaan. Isang
araw, pagkatapus ng pangyayaring naiyulat na sa sinundang talataang b, nang
kasalukuyang nagkakatipon ukol sa isang "Consejo de guerra" laban sa isang
Komandante ng hukbong pilipinong natatanod sa Irurulong, sakop ng purok ng Baler,
bago mapasimulaan ang paglilitis, ay humarap ang isang utusang padala ng Direktor
ng Interyor, G. Isabelo Artacho, at sa pamamag-itan nito, ay kanyang pinipigil, sa
pangalan ng Pang-ulong Aguinaldo at ng Gabinete, (Kapulungang Kagawaran), ang
anomang tangkang pagsisiyasat tungkol sa mga gawang pagkakasala, sapagkat ang
kapayapaan ay yari na at ang "Amnistia" ng pamahalaan ng Republika, ay naganap na
rin at wala nang kulang kungdi ipamahayag at pairalin; at iminungkahi pa rin sa mga
pinunong nagkakatipon na ang pagkakataong ito'y kanilang samantalahin, upang
makapaglagda ng isang kasulatang katatalaan ng lubusang pagsang-ayon ng mga
punong militar sa Pang-ulo at sa buong Gabinete sa kapasyahan ng Pamahalaang
pagkakatanggap ng kapayapaan. Ang tanging pinapakay ng Direktor ng Interyor, ay
magaanan ang Pang-ulong Aguinaldo at ang Gabinete sa bigat ng buong pananagutan,
ukol sa pagkakatanggap. Pagkatapus ng mahigpit na pagtatalong itinaguyod ng buong
dahas ng Heneral ng Brigadang G. Mariano Noriel at ng Koronel G. Agapito Bonzon,
ay napagtibay sa ilalim ng maraming boto ang pagsang-ayon sa nasabing tagubilin
mungkahi. Inilagda ang talang nauukol sa pulong at saka ipinadala pagkatapus sa
Heneral ng dibisyong G. Vito Belarmino, na siyang pangsamantalang nanunupad sa
tangapan ng kagawarang-digma, dahil sa noo'y wala si G. Emiliano Riego de Dios.
Pagkatanggap ni G. Belarmino sa naturang kasulatan, ay ibinigay niya sa Pang-ulo, na
dahil mandin sa di pagkakaunawa nito sa nilalaman, kaya naman, sanhi marahil sa
paghahangad niyang ang mensahe o kalatas ng Direktor ng Interyor sa mga Pinuno ng
Hukbo, bagay sa kapayapaan, mapisan na sa kanyang sarili ang buong kapanagutan,
ay kanyang minasama ang ginawi ng mga naturang pinuno ng hukbo, at galit na galit
na tinanong si "Vibora" ng ganito:- "Sino ang tumawag ng pulong? Ak6, ang
isinagot ng tinanong. Muling nagsalita si G. Emilio Aguinaldo:" Ang pulong na iyan
ay lihim," bagay na sinagot ni Vibora: Hindi matatawag na gayon, pagkat may

inilagdang kasulatan, at dito'y iniuulat ang lahat ng pinag-usapan sa pulong, at saka

ang tinurang kasulatan ay ipinadala sa kinauukulang kagawaran, kasulatang nasa sa
inyo at kasalukuyan ninyong hawak." S a ganito'y pumayapa si G. Aguinaldo na noon
di'y umalis at iniwan Si Vibora.

Himagsikan Ng Mga Pilipino Laban sa Kastila

ni Artemio Ricarte

Ika-Anim na Bahagi
d. Dapat ding sambitin dito, na bago dumating sa Biyak-na Bato ang mga Heneral
na Kastilang Tejeiro at Monet, bilang sangla, si Heneral Tomas Mascardo kasama ang
maraming mga kamag-anak ni G. Emilio Aguinaldo, isa sa kanila'y ang balo ni G.
Candido Tirona (unang Ministro de guerra ng Magdalo), ay nagsirating upang
makipagpaalam kay G. Aguinaldo, at maipagsama na tuloy ang mga anak nito sa
lalawigan ng Kabite.
e Pagsalangsang ni G. Feliciano Jocson. sa kapayapaan. Ang kanyang
paghihimagsik, pagkahuli at pagkawala Nang araw na dumating si Heneral G.
Mascardo sa Biyak-na -Bato, ay dumating din doon si G. Feliciano Jocson at
nagpakilala nang lubos ang hindi niya pagsang-ayon sa kasunduan, hindi sa pagtanggi
sa kapayapaan, kungdi sa walang dalisay na pakikisama sa kanya ni G. Aguinaldo,
tungkol sa pakikipagtalastasang ginanap, maging sa paglalagda ng mga patakaran at
maging sa pagtanggap na rin ng kapayapaan. Dahil sa mahigpit niyang pagsalangsang,
ay hindi tuloy siya napangahasang anyayahan ni G. Aguinaldo sa paglalakbay sa
Hongkong. Sa ganito'y bahagya pang nakakaalis si G. Aguinaldo na patungong
Hongkong, nang Si Jocson, pagkauwi sa kanyang himpilan sa Pugad-baboy, sakop ng
Kalookan, Maynila, ay nagpasimulang mangyakag ng mga tao upang ipagpatuloy ang
Pangbihimagsik na kanya na ring pinangunguluhan, at sapagkat ginamit niya ang
pangalan ni G.Andres Bonifacio, ay marami siyang naakit na mga Katipuneros at
hindi man katipuneros. At sapagkat hinuwad ni Jocson ang mga kasulatang may-lagda
ni G. Emilio Aguinaldo at may tatak ng Pang-ulo, ay nakuha niyang mapigil ang
pagharap ng maraming mga pinunong naghihimagsik, lalung-lalo na ang mga nasa sa
paligid ng Maynila, kabilang na rito'y ang Koronel Modesto Ritual na inihalal na
Heneral ni G. Jocson at ang Tenyente Koronel G. Nicomedes Carreon, kapatid na bata
ni G. Francisco Carreon. Ang dalawang ito ay napatay kapwa sa Matikiw, sakop ng
Pangil, Laguna de Bay, sa utos ng Kalihim ng Heneral, ng mga nagngangalang
Enrique at Leon.
Nang nagsisimula ang Marso, 1898, ay talaga sanang biglang lulusubin ni Jocson ang
siyudad na rin ng Maynila, kung di nasubukan ang pinagtataguan ng mga tao ni
Jocson na sadyang tinipon niya sa daang Camba, Binundok (Maynila). Ang natitipong
mga taong yao'y pinasabog ng mga kawal-kastila sa pamamag-itan ng di gagaanong
paputok. Kakaunti ang nangabihag nila dahil sa ang mga hindi nabiglang namatay, ay
tinapus sa malalakas na kulata at mga sipa. Ang pamamaraang itong napakalupit na
ginawi ng mga kastila sa daang Camba, ay siya rin nilang inasal sa bayan ng
Kandong, llokos Sur, at sa San Nikolas, Sebu, dahil sa ang mga tagaroon man ay
nagsipag-alsa rin nang nagsisimula ang taong 1898, pawang nanga-akit sa masiglang
pagpapalaganap ni Jocson. Ito'y ipinagsakdal ng mga kaanib ni Aguinaldo sa

pamahalaang kastila, sa pagka-makaprayle, o binayaran ng mga prayle, sapagkat ang

ginagawa ni Jocson, ay tungong tunay sa ikasisira ng kasunduan sa Biyak-na-Bato.
Dalil sa pagkabigo ni Jocson sa kanyang pagtatangka sa siyudad ng Maynila, ay
sumakay, na may ilang kasama, sa bapor Laguna, lumunsad sa bayang Laguna de Bay
at doo'y dinakip sila ng mga tao ng pinunong katipunang G. Venancio Cueto, na nang
nakaraang araw ay nakatanggap sa Heneral Pio del Pilar ng utos na nagtatagubiling
dakpin si Jocson at mga kasama, pagkat ito'y inupahan ng mga prayle, upang
ipagpatuloy ang Panghihimagsik, at saka iniulat pa ang mga tanda sa mukha ni
Jocson, upang makilala kaagad. Si G. Jocson at kanyang kasama ay ikinulong ni
Cueto na parang mga dakip sa kanyang bahay, ngunit matapus ang pakikipagpanayam
ni Jocson kay G. Apolinario Mabini, ang Marangal na Lumpo, na nagkataon din
namang nagtatago sa bahay ni Cueto, ang magkakasama'y (Jocson) binigyan na nito
ng mabuting pagtingin hanggang sa sila'y naging para nang panauhing malaya sa loob
ng kanyang bahay.
Pagkaalam na pagkaalam ni G. Pio del Pilar sa pagkahuli kay Jocson, ay nagtungo sa
Laguna de Bay na kasama ang kanyang magandang kasintahang nagngangalang
Mnica, at, sa ilalim ng pangangakong ginanap sa harap ni G Paciano Rizal, na hindi
niya (ni del Pilar) ibibigay si Jocson sa pamahalaang kastila, at ni hindi niya
tutulutang mapalagay na masama, maging sa salita at maging sa gawa sa piling ng
sinoman, ay ibinigay sa kanya ni Cueto ang magkakasamang Jocson. Ang mga ito
nama'y sumunod na walang agam-agam kay Heneral G. Pio del Pilar, na siyang
tanging dapat managot sa halos himalang pagkawala niyaon masidhing makabayang
nagtatag ng pamahalaang departamental sa pitong lalawigan ng Luson, naging
tagapatungot o kagawad na pangloob nito, na si G. Feliciano Jocson, na siya ang may
gawa (pag. 73 titik c) ng bandilang tatlong kulay, isang araw at tatlong bituwin, na
dito'y, namamasid.

f Nang ika-22 ng Disyembre noong 1897, ay nagsirating sa Biyak-na-Bato sina

GG. Pedro A. Paterno, ang kapatid nitong G. Maximino, ilang pat6grapo, isa rito'y
nagngangalang Arias, kastila, may-ari at tagapangasiwa ng Agencia Editorial sa daang
Carriedo, Santa Cruz, Maynila, at ang dalawang pinaka-sanglang Generales: Tejeiro at
Monet, Heneral sa Eatado Mayor ang una, at Heneral ng Brigada ang ikalawa, at
Komandante sa gitna ng Luson. Ang dalawang pinunong ito, matapus malagak sa loob
ng isang kagawaran ng Panguluhang Hukbo, ay binabantayang mabuti na walang
maaaring kausapin kungdi tanging ang Pang-ulo ng Republika, mga kagawad ug
Gabinete 6 Sangguniang Kagawaran at mga Heneral ng Panghihimagsik.

g. Nang ika-2 ng hapon nung ika-24 ng Disyembre, ang Pang-ulong Emilio

Aguinaldo, niyaong naghihingalo nang Republika Pilipina, sakay ng magara niyang
alasan at sa tanaw ng mga Heneral. G. Tejeiro at G. Monet, mula sa kinaroroonan ng
dalawang ito, at ang malaking katipunan ng madlang tauhan ng Panghihimagsik,
kasama aug kani-kanyang pamilya, sa gitna ng liwasan (plaza) at ng sigawang "Viva
Espaa!", saka sinusundan ng isang malaking pulutong ug mga pinuno, ay
nagpasimula ng paglakad. patungo sa masaganang bayan ug San Miguel de Mayumo
(Bulakan) at saka nagtungong Baliwag at dito natulog aug madlang magkakasama;
kinabukasan ay nagtungo ang lahat sa himpilan ng tren ng Malulos at Barasoain, at
matapus pumisan dito si G. Pedro A. Paterno, sugo ng kasunduan, at marami pang
pinuno ng, panghihimagsik sa malaking pangkat na galing sa Biyak-na-Bato, ay
lumulan sa tren na patungong Dagupan (Pangasinan) na pinag-aantayan na noon ng
isang sasakyang-dagat, upang sila'y ihatid sa Hongkong. Ang langkay ng mga
naghihimagsik na pinangunguluhan ni G. Aguinaldo at hatid ni G. Paterno, at ng
Koronel G. Miguel Primo de Rivera, ay binubuo ng maraming pinuno ng
Panghihimagsik, kasama rito ang niga sumusunod:
G. Vito Belarmino, Heneral ng dibisiyon at pangsamantalang direktor de guerra.
G. Antonio Montenegro, direktor de Estado
G. Mariano Llanera, Tenyente Heneral.
G. Tomas Mascardo, Heneral ng Brigada.
G. Salvador Estrella, Heneral ng Brigada.
G. Lazaro Makapagal at Lakandula, Koronel.
G. Agapito Bonzon, Koronel.
G. Wenceslao Viniegra, Koronel.
G. Benito Natividad, (taga-Nueba Esiha), Koronel.
G. Gregorio del Pilar, Koronel
G. Silvestre Legazpi, Tesorero Heneral.
G. Jose Ignacio Pawa, Tenyente Koronel.
G. Vicente Lukban Koronel Ingeniero.
G. Anastacio Francisco, direktor ng Sanidad.
G. Celestino Aragon, Opisyal ng sanidad.
G. Agustin de la Rssa, idem.
G. Primitivo Artacho, idem.
Dr. Viola, (taga-San Miguel de Mayumo) at saka isa pang nagngangalang Leon
Novenario, taga Pateros, na naging ayudante ni "Vibora".
40. Kilusang panghihimagsik sa ilang lalawigan ng Kapuluan.Samantalang
nasa paglalayag na patungong Hongkong ang unang nagsipaglakbay na mga
naghihimagsik na pilipino, ay minabuti kong pigilin ang pagtatala at umurong uli,
upang mabanggit ang ilang mga bagay-bagay na nangyari sa ibang lalawigan mula pa
nang mga unang araw ng pagkabigo ng panghihimagsik, na matatawag nating

"Pagkilus ng Katipunan", pagkat ang watawat ng Katipunan ng mga Anak ng Bayan

ang tanging nawagayway at sinagisag at siya rin ang naghatid sa libingan sa bangkay
ng Republika Pilipina, na sumilang sa gitna ng di-kawasang mga kaligaligan sa
bahay-asyenda sa Teheros, San Francisco de Malabon, Kabite.
a. Pangkat na manghihimagsik sa pook na tinatawag na Kakaron na nasa mga
pag-itan ng Bigaa, San Rafael, Anggat, Bukawe at Bustos ng lalawigang Bulakan.
Kapagkarakang umalingawngaw ang napakatinding tinig ng Panghihimagsik sa
kalawakan ng Pilipinas, na nilikha ng di mangalanang pamamaslang ng mga kastila at
mga pilipinong maka-kastilaan, na sa balanang taong-baya'y ginagawa, nang walang
itinatanging matanda ni bata, lalaki ni babae, lalung-lalo na ng mga nagsipag-aral at
nakaririwasa, na may kabansagan sa kanilang mga kababayan, at gayon ding yaong
tmga walang kadahi-dahilang fanghuhuli, pngpapatapon at madalas na pagpapabaril
nang walang litis-litis, tungkol sa hini-hinalang mga pagkakasala, ang isang gurong
nagngangalang Eusebio, kilala sa tawag o sagisag na "Di-Mabunggo", taga bayan ng
Bustos; si G. Felipe Estrella, sa Kingwa; G. Isidoro Torres, sa Malulos; G. Melecio
Carlos, sa San Miguel de Mayumo; G. Simon Tecson at Bustamante; Dr. Viola at
kapatid, sa San Miguel din; at marami pang litaw na taga iba't ibang bayan ng
Bulakan, matapus iwan ang kani-kanilang tahanan at ari-arian sa loob ng kabayanan,
ay sama-samang nagsipangubli sa liblib ng mga kagubatan, upang mailag sa sakuna,
Si "Di-Mabunggo" at si G. Felipe Estrella at iba pa, ay nagsihantong sa tinatawag na
pook ng Kakaron, at si G. Isidoro Torres naman at iba pa sa Masukol at Binakod, na
nasa pag-itan ng mga bayang Santa Isabel at Bulakan, kabesera ng lalawigan.
b Ang pook ng Kakaron ay tinayuan ng mga tanggulan nina "Di-Mabunggo" at
Estrella, at may sampung libo ang taong tinipon nila roon; bagamat labing-pito
lamang sa mga ito ang nasasandatahan ng mga eskopetang may iba't ibang sukat,
kasama na ang mga lantakang ginagawa din doon na mga tubong bakal na
kinalupkupan ng kahoy at binilibiran ng kawad ng telegrapo; subalit sa pamamag-itan
ng tanggulan at mga sandatang ito lamang, ang naturang pook ay naging matibay na
di mapasok ng halos walang puknat na paglusob ng mga kastila, na tuwi na'y
napipipilan at nagiiwan ng mga bakas na lubhang mahalaga sa rnga nagtatanggol.
Nakuha ngang nanatili ang himpilang Kakaron mula ilang buwan ng Agosto, 1896,
hanggang noong Abril ng 1897, na ikinahulog niya sa kamay ng mga kastila, na
katiyap ng maraming mga pilipinong kusang-loob na pinangunguluhan ng isang
nagngangalang Kapitan Jose Santa Maria, na ilang araw pa bago isagawa ang
pagsalakay, ay nakapagpa-labas-masok nang malimilt ng ilang kataong nakihalubilo
sa mga naghihimagslik, mga taong kanyang pinagbilinang pagkarinig nila ng mga
unang putok sa mga pangunahing tanggulan ng pook ng mga naghihimagsik nang
naturang araw na pagsalakay, ay susuhan nila ng apoy ang mga bahay na hinihimpilan
ng madla sa loob ng Kakaron. Ang lihim na ito'y natukilasan ng mga naghihimagsik,
pagkat natutop ang mga naturang tiktik na sa ilalim ng pangangako sa kanilang

ipatatawad ang kanilang mga buhay, ay nagsipagsabi ng tapat ukol sa naturang

kalihiman. Dahil sa kaparaanang ito at dahil pa rin sa noo'y kalahati lamang ng mga
kawal ang nagtatanggol sa Kakaron, pagkat ang kalahati'y lumabas at nilusob ang San
Rafael, ay nahulog nga ang himpilang Kakaron sa kamay ng kaaway, na sa malaking
poot ay tumulad sa hayop na mabangis sa pagpatay sa lahat ng natagpuang tao sa
loob, at may sugat at walang sugat, lahat, lahat ay pinag-uutas. Sa pagkakuhang ito ng
Kakaron, ay namatay ang humigit-kumulang sa tatlung libong tao, babai't lalaki,
matanda't bata. Iang araw, pagkatapus ng kakila-kilabot na pagkasawing ito sa
Kakaron, ang paug-unang pinunong si "G. Di-Mabunggo" o si maestro Eusebio, ay
nahulog din sa kamay ng mga kastila sa nayon ng Sili (Anggat) at siya'y dinala sa
kabesera ng lalawigan na siyang pinagbarilan sa kanya. Dahil sa kakila-kilabot ngunit
karangal-dangalang pagkamatay ng gurong Eusebio, ay nakapag-iwan siya ng mga
huli at mabubuting katibayan ng kanyang pagka-magiting makabayang lagi nang
magugunita ng kanyang mga kababayan sa Bustos, kailanmat sila'y makakikita ng
isang pirasong papel, pagkat siya'y namudmod ng mga pira-piraso at binilog na papel
na kinasusulatan sa gitna ng isang kurus at sa paligid nito'y mga salitang latin, mga
papelitong kawangis ng mga ostiyang ginagamit ng mga paring katoliko sa simbahan,
at may iba't ibang laki: may gapisong kastila, may kasing-laki ng piseta at ng tiglalabinganim na kuwalta. Itinanim ni "Di-Mabunggo" sa budhi ng kanyang mga tao na
ang sinomang kumain ng naturang papelito at sumagasa sa harap ng kaaway sa
kasalukuyang paglalaban, ay hindi mapapahamak ni hindi magdaramdam ng gutom.
Halos ang lahat ng kanyang mga tao, ay nagsisihingi sa kanya ng naturang papelito at
kanilang isinusubo sa harap niya, samantalang siya nama'y may ibinubulong na mga
salitang di maunawaan. Sa paraang ito, at sapagkat ipinahayag din naman ni "Di
Mabunggo" sa kanyang mga tao na sinomang maabutan ng kanyang tanaw sa mga
sandali (momento) ng paglalaban at kanyang mahagisan ng mapaghimala niyang
basbas, ay magiging ligtas sa anomang sakuna at sa anomang kahirapan sa buhay, ay
natamo niyang mapapanalig ang kanyang mga tao; kayat ang mga ito, sa
paniniwalang hindi sila maaano sa pakikilaban, ay nakipagbakang singbangis ng len
sa paligid-ligid ng di malilimutang Kakaron, pook na hanggang sa sandaling ito'y
kinakikitaan pa ng mga kalansay ng taong hindi na naibaon.
c Pagkatuklas ng Biyak-naBato ni G. Isidoro Torres. Ang mga taong nakatakas
sa kakila-kilabot na patayan sa Kakaron, matapus makipanig sa mga kawal na, gaya
ng nasabi na'y nagsisalakay sa San Rafael na ikinamatay tuloy ng pinunong Felipe
Estrella, na pinapangalawahan ng isang nagngangalang Tato, isa sa mga mayayaman
sa Kingwa,ay naki-pangkat na lahat sa kay G. Isidoro Torres sa himpilang Masukol at
Binakod. Si G. Torres ay inihalal nila noon na Kapitan Heneral ng Hukbo sa naturang
himpilan. Dahil sa pagdami nang mga tao ni G. Torres, at sa pangingilag na baka
mangyari naman ding gaya sa Kakaron, pagkat ang Masukol ay gaya rin ng nauna
(Kakaron) na naliligid ng mga bayan-bayan at mga kaparangang linis na linis, ay

minarapat ni Heneral Torres na iwan na yaon kasama ng lahat niyang mga tao, at nang
makarating sila sa may baybayin ng dagat Pasipiko, ay humantong sa isang bundok,
na hangga ngayo'y kilala pa sa tawag na Biyak-na-Bato, pamagat na ipinagiging-dahil,
kaipala, ng pangyayaring sa naturang pook, ay may isang yungib na pinamamahayan
ng malaking langkay ng mga kabagkabag na, sa tuwing ika-5 ng hapon sa araw-araw,
ay umaalis sa paghanap ng makakain at di tumitigil kungdi sa mga ika-8 na ng gabi,
na walang puknat na paghahakot ng mga butil ng palay at halos magdalawang dipa
ang kalapad ng kanilang hanay sa paglabas na mahahayag dahil sa ugong. Si G. Torres
ay nilusob din sa pook na ito ng mga kastila, ngunit sa tulong na makabuluhan nina
GG. Melecio Carlos, Simn Tecson Bustamante, Cabling at iba pa, ay napipilan nila
ang mga kaaway, at kanilang naitaboy hanggang sa may dakong San Miguel de
Mayumo, pagkatapus makapagiwan ng maraming patay sa ilog Biyak-na-Bato, na
pawang doon na lamang nangabulok.
d. Ang batang-batang H. del Pilar at ang
pagtambang na naganap sa nayon ng Atlag, Malulos.
Si G. Gregorio H. del Pilar, binatang may 18 taon
lamang, sibol sa Bulakan, kabesera ng lalawigan ding ito,
batsilyer sa Artes sa Unibersidad ng Santo Tomas
(Maynila I. F.), matapus iwan ang kanyang pag-aaral na
pinasimulan noon 1890, ay napasa kaparangan ng dangal
na uhaw sa dugo, upang tumulong, taglay ang kanyang
mga kaalaman at katapangan sa mapangnib ngunit
maningning at marangal na gawaing paglagot ng tanikala
ng kaalipinang gumagapus sa lahi at bayan nina
Lakandula, Raha Soliman, Burgos, Gomez at Zamora at,
nang siya'y makapangubli sa pook na tinatawag na Late,
sakop ng Malulos, ay nagpasimula na siyang maisagawa
ang kanyang mga balak at tangkang mapupusok.
Babahagya pa siyang nakapagtitipon ng ilan-ilang kataong
may mga buong loob, ay nakapangahas nang manambang sa nayon ng Atlag sa isang
pangkat na mga kasadores na kastila na noo'y kasalukuyang nangagsitungo sa
kabayanan ng Malulos, kasama ang kura sa bayan ding yaon. Halos di pa napapaloob
na mabuti ang mga kastila sa hanay ng mga taong nakatago at naghihintay sa kanila,
ay bigla na silang sinugod at pinagtatabas ng taga, na sa pagkagulat at
pagkagulumihanan, ay di man lamang nakuhang makapagpaputok, bagkus nagpulasan
ng takbong sabug-sabog, matapus iwan ang pitong kasama, mga baril at punlong
maraming marami at pati ang kura'y nabihag na buhay ng mga naghihimagsik.
e Magandang patibong na ginawa sa Paumbong ni Gregorio H. del Pilar.
Udyok ng kasiglahang naghahari kay G. H. del Pilar, dahil sa tagumpay na natamo sa
una pa lamang pakikipanagpo sa Atlag, ay nakuha niyang natutop muli ang buong

pangkat na kastilang natatanod sa bayan ng Paumbong. Ito naman ay utang sa

magandang kaparaanang ginawa niya, matapus makalapit na unti-unti sa mga kaaway
at mapapagtago ito sa Kombento ng kabayanan. Isang umaga ng araw ng lingo,
magkakalahati na ang taong 1897, ang mga kasadores na batbat ng sandata, ay dumalo
sa misa mayor at nagsilagay, na hanay apat-apat, sa gitna ng simbahan. Pagtugtog ng
kampanilya upang ibabala ang "Sanctus, Sanctus, Sanctus" na ipinanikluhod ng buong
kataimtiman ng madla, lalunglalo na ng mga naturang kawal na kastila, ang mga ito'y
biglang hinandulong at pinagtalukupan ng mga taong sandatahan ni Gregorio H. del
Pilar na di nangainong nasa loob din ng simbahan noon, dahil sa nangakasuot babae at
may mga kalung-kalong na mga batang pasusuhin, na yari lamang sa pinagpirapirasong katawan o puno ng sasa, at salamat dito't naikanlong sa mata ng kaaway ang
dalang mga gulok at sundang na pamatay. Samantalang ito'y nangyayari, ang mga tao
namang nanga sa labas ng simbahan at sa may hagdanan ng kombento na nagkatipong
sadya roon sa pamamag-itan ng dahilang hinihintay nila ang kura, upang sila'y
magpamisa na patungkol sa kanilang mga kamag-anak, ay sila naman ang lumusob sa
mga guwardiyang bantay sa may pinto ng simbahan at sa iba pang gawi ng kombento.
Ang lahat ng mga kawal na nataungkulang gumanap ng kaparaanang ito, na ang
naging bunga'y ikinabansag na gayon na lamang ni Gregorio H. del Pilar, ay buong
dahas at katapatang-loob na tumupad ng kani-kanilang tungkulin, na lubhang
ikinasiyang-loob ng nasabing pinuno at ng lahat ng nangulong kauna-unahang
nagpasimulang humandulong sa mga kaaway. Sa mga pinunong ito, ay kasama ang
mga sumusunod:
Julian H. del Pilar, Tenyente Koronel; Juan Pugo, Komandante; Inocencio Tolentino,
Kapitan; Kapitan Tenyong, na tinatawag na "Tenyong Kastila", taga Santa Isabel, at
Juan Fernando, taga Giginto at "Juez instructor" sa hukbo ni Gregorio H. del Pilar, na
mula noo'y, napabilang sa Hukbong Naghihimagsik sa tungkuling "Koronel".
Sa mga armas na nasamsam sa pagwawaging ito, ay pinagpapalitan ang yaong mga
sandatang palapa ng sasang hugis-baril na sadyang ipinagamit ni G. H. del Pilar sa
kanyang mga tao, upang maipakita lamang sa kaaway na siya'y maraming armas na
dala.
f. Kagitla-gitlang pagpapatayan sa San Rafael. Ito ay nararapat itala
kapagkarakang matapus ang labanan sa Kakaron, pagkat nangyari nang araw ding
yaon; ngunit dahil sa pagkakaligtang hindi sinasadya'y hindi man lamang nasambit, at
sapagkat naging isa sa mga lalong mahalagang bagay sa panghihimigsik. ay napagakala kong karapat-dapat ilahad ngayon dito. Marahil magugunita pa ng bumabasa na
nang umagang-umaga noong araw ng pagkasalakay sa Kakaron, ang kalahati ng
pangkat ng mnga kawal nito, ay umalis at sumalakay naman sa San Rafael, na ang
mga kawal kastilang tanod dito'y kakaunti ay napipilang buo sa likod ng apat na
oras na paglalaban sa mga naghihimagsik na lumusob. Sa malaking galak ng mga

nagtagumpay, ay nalibang sa pagbabalita sa kanilang mga kaibigan tungkol sa buhaybuhay nila sa pook na kinahihimpilan, samantala namang sina G. Felipe Estrella, ang
pangalawa niyang si Tato, taga Kingwa. at iba pang mga pinuno, ay nagsisihingi ng
abuloy na bigas at iba pang pagkain sa mayayaman sa bayan, upang madala nila sa
Kakaron. Nasa ganito silang kalagayan nang dumating ang isang taong nanggaling sa
kalapit ng Kakaron at nagbigay-alam kay G. Estrella na ang himpilang yaon ay
kasalukuyang nilulusob ng maraming kastila, kung kaya noon din, si Estrella at
kanyang mga tao, pati ng marami pang taga-San Rafael, dala ang mga armas na
kanilang naagaw sa nasabing bayan, ay nagsilakad nang buong pagmamadali, upang
abuluyan ang mga naiwang kasama; ngunit hindi pa halos sila nakalalabas sa
kabayanang nililisan, ay natanaw na sa malapit ang makapal na kaaway na
kumukubkob sa kanilang paligid, at sa gayo'y wala nang nagawa kungdi biglaang
magsiurong ang mga ibang kawal at taglay ang kanilang mga armas na nagsipasok sa
ilang malalapit na tindahan at nakihalubilo sa mga may-ari nito; ang mga iba'y
nagsitakbo na walang malamang sulingan, at ang mga iba pa'y nagsipagkulong na
kasama ng makapal na taong-bayan sa simbahan at kombento. Ang mga da-dalawang
oras pa lamang nagtagumpay, ay siyang ganap na nangapipilan noon sa biglang dating
ng kaaway, at maging ang mga nagsipangubli sa bahay-bahay, maging ang nagsipasok
sa simbahan at kombento, na halos binaha ng dugo, ay pawang nangapuksa, sampu ng
mga may-bahay, may kasalanan at walang kasalanan. Tinitiyak ng marami na sa
patayang ito ay mahigit sa dalawang libo katao ang nangapuksa, kasama na rito ang
dalawang pinunong Estrella at Tato.
g Mga mahalagang pangyayari sa Giginto.(Bulakan) Pagkaalam ni Fr.
Leocadio Sanchez, agustino at naging kura sa bayan ng Norsagaray, Bulakan, sa
pamamag-itan ng kanyang kalunyang nagngangalang Paula Bafia at ng
Gobernadorsilyo Manuel Gatchalian, na sumipot ang mga katipunan sa Giginto, na
noo'y kasalukuyang pinagkukurahan niya, ay nagsuplong agad-agad sa pinuno ng mga
kasadores na natatanod sa bayan at ipinahuli niya aug mga sumusunod na ginoong
tagaroon:- Espiridion Fernando, Jose Kapulong, Basilio Mojica, Mariano Angtanda at
Francisco Palipat.
Pagkatapus ng di kakaunting pahirap na ginawa sa lima kataong ito, ay pinagbabaril at
ang kanilang mga bangkay ay patagong ipinabaon sa libingan ng bayan.
Ang inasal na ito sa lima katao ng walang anomang paglilitis, ay ikinabalisa ng mga
taga-Giginto at ipinag-isip ng paghihiganti. Noon din ay kumilos ang magpinsang
Paulino at Agapito Garcia, kapwa naninirahan sa nayong Tabang, Giginto, at pinatay
ang dalawang kawal na kasadores na malimit nagsisilabas sa kanilang himpilan at
nangloloob sa bahay-bahay, na matapus pagpapadapain ang lahat ng maratnang tao sa
loob, ay hinihingi ang susi ng mga kaban at baul. Upang maitago ang

katampalasanang ito sa mata ng mga kastila at maka-kastila sa bayan, ang mga bakas
at bahid ng dugo ng dalawang pinatay, ay pinagsasabuyan ng alikabok ng mga
babaing natitira sa kalapit na bahay, na pinangyarihan ng pagpatay na nasa may
bungad lamang ng nayon, mula sa bungad na ito hanggang sa pook ng Pinyahan na
pinaglibingan sa dalawa.
Pagkaalam, kinabukasan, ng mga pinunong kasadores at sarhento sa himpilan ng
Giginto sa pagkawala ng dalawang kawal, kapagkaraka'y ipinag-utos sa mga kawal
ang pagsisiyasat sa lahat ng bahay-bahay sa kabayanan, at sapagkat hindi makakita ng
anomang bakas na sukat ikakilala sa naturang pagkamatay ng dalawang kasama, sa
malaking pagkapoot ng punong kasadores sa lahat ng taong-bayan, ay nag-utos ng
ibang paraan ng pagsisiyasat. Kinabukasan noon, at nang kasalukuyarg nagmimisa, na
sanhi ng ipinagkatipon ng maraming tao sa simbahan, sapagkat sa Pilipinas nang
kasalukuyang nangyayari ang panghihimagsik, ay lalung napagkilala sa taong bayan
ang banal na pag-ibig sa Diyos nang higit sa alin mang panahon ng kapayapaan
ang ginawa ng nasabing pinunong kastila, ay ipinag-utos sa kanyang mga kawal na
bantayan ang mga pinto ng simbahan at huwag tulutang may isa mang lumabas na tao,
man tapus ang misa, hangga't walang sinomang nagsasabi ng totoo sa pagkamatay ng
dalawang kawal na hinahanap. Dahil sa pasyang ito ay isang matandang babaing
nagngangalang Buro ang kusang humarap, sa pamamag-itan ng kurang Leocadio
Sanchez, at nagsabing noong kamakalawa sa gabi, ay nakita niyang nagdaan sa nayon
ng Tabang ang dalawang kasadores na patungong kabesera ng lalawigan. Nang
masiyahang-loob ang pinuno sa pahayag na ito, at ng maypahinto ang pagpapabantay
sa simbahan, ay lumakad na kasama nang lalung maraming kawal na kasadores at
nagtungo sa labasan ng nayong Tabang; dito'y pinagdadakip at pinigil ang lahat ng
taong masumpungan at makita sa daan, at dahil sa isa man sa mga taong ito'y walang
makapagsabing tumpak sa itinatanong bagay sa dalawang kawal na nawawala, ay
ipinag-utos sa rnga kawal na pagbabarilin noon din ang lahat, utos itong sinunod, kaya
sa mga kulangpalad na pinaghuli ay wala isa mang nakaligtas sa biglang kamatayan.
Ang dami ng mga bangkay na natimbuwal sa paraan ding yaon, ay may pitong kariton
na pawang ipinadala sa kabesera ng lalawigan.

g. Ang kura Leocadio Sanchez at anim pang prayle at isang doktor na kastila sa
himpilan ng tren sa Giginto, Nang kasalukuyang ang magkakasamang ito'y
nagsisipaghintay sa pagdaraan ng tren patungong Maynila, ay dinaluhong sila't sukat
nang isang pangkat na taong may mga gulok at sundang at inagawan ng mga riple at
rebolber, at sinamsam tuloy pati ng mga armas sa himpilan ng tren. Ang pangkat na
lumusob na, sa udyok ng pari Valentin Tanyag, sa Taguig (Maynila) kaya nagsitungo
sa himpilan ukol sa gayong bagay, ay binubuo ng nga sumusunod:
Inocencio Tolentino, Kapitan; Paulino Garcia, Benito Garcia, kapatid ni Agapitong
nabanggit na sa unahan, Angel Valencia, Kabisang Gracio, isang nagngangalang
Albino, kapitan; Simon Landayan, Ape Alimango at ilan pa.
Ang lahat ng magkakasamang kastila ay napatay, matangi ang isang prayle, na
bagamat nasugatan ng malubha, ay nakuha ring makalulan sa tren, na natatanaw na
lamang na dumarating nang sandaling nagsisimula pa lamang ang patayan. Dapat
banggitin na nang si Fr. Leocadio Sanchez, ay ulusin sa may dibdib, ng papatay sa
kanya, ay agad nakaganti at ang sumaksak ay nabigyang bigla ng isang hataw ng riple
na ikinabuwal na halos walang-malay, ngunit siya'y (si prayleng Sanchez)
tumimbumwang din noon na wala nang hininga, at sa gayong paraan natapus ang

prayleng yaong, nang nabubuhay pa ay gumawa ng maraming katampalasanan. Tangi

sa naiyulat na sa unahan nito, ay napakarami pa ang mga kapanganyayaang nilikha
niya na iniluha ng mga pinangyarihang mag-aanak sa Giginto, isa na rito ang angkan
ng binatang Cesareo Galawgaw, batsilyer sa Artes, na dahil lamang sa di paghalik ng
kamay sa kurang Leocadio, nang maratnan nito sa bahay ng isang magandang
dalagang nagngangalang Jacoba, pagkat maging si Galawgaw at maging ang kura'y
nangingibig sa dalagang iyon, ay naging sapat na, upang ipabilanggo ang binata, dahil
sa dikono'y may pagka-pilibustero na siyang ipinalalagay na tanda ng Katipunan, at sa
bilanggua'y tumanggap ng di gagaanong pahirap at pag-alipusta. Idagdag pa rito ang
kapahamakan ng mag-amang, kapwa kabesa-de-baranggay, na sila GG. Domingo Jose
at Veronico Jose, na nagsilabas sa kaparangan, pagkabalita ng walang patumanggang
pagbaril na ginawa sa nayong Tabang. Pagkaalam ng kurang Sanchez sa pagkawala sa
loob ng bayan ng mag-ama, ay nagtungo sa kanilang bahay, at matapus takutin ang
anak na babae ni Domingo, na nagngangalang Bernardina, na siya lamang dinatnan, at
nang di makapagsabi ng tunay na kinaroroonan ng kanyang ama't kapatid, ay sinugod
ang murang-murang dalaga, at saka nilugsuhan ng puri na naanakan tuloy ng isa.
May nangyari pang iba't ibang pagkakapanagpo ng mga kastila't taung-bayan sa mga
bayan-bayan ng Bulakan na halos pawang mahahalaga, dahil sa di pangkaraniwang
tapang at kapusukang-loob na ipinamalas ng isa't isang dako, ngunit mga labanang
itong dinaramdam kong di na mapagtatandaan, gaya halimbawa ng nangyari sa
Minuyan (Norsagaray), nang di pa lumilipat sa Biyak-na-Bato si G. Emilio
Aguinaldo; labanang ikinalitaw tuloy ng salot sa Minuvan, dahil sa mga bangkay ng
taong nagkalat na nangaiwan na lamang, noong ang nasabing pook ay lusubin ng mga
kastila, sapagkat nalamang kinahihimpilan ng mga naghihimagsik.
Ang mga taga-lalawigan ng Bulakan, gayon din ang mga taga-Nueba Esihang
pinangunguluhan ng bantog na naging Gobernadorsilyo sa Kabyaw, na si G. Mariano
Llanera, at ng anak nitong Eduardo, at ang mga taga-lalawigan ng Bataan, ay
nagsipagtiis din ng malupit na kapootan ng mga kastila nang higit kaysa taga-ibang
lalawigang kinalaganapan ng Panghihimagsik.
41. Ang mga unang kilusan ng Himagsikan sa lalawigang Laguna de Bay.
a. Ang bayan ng Bay. Labing pitong katipunang taga-Bay ang una-unang
nagpalaganap ng kilusang manghihirimagsik sa lalawigang Laguna de Bay, pagkat
kararating pa lamang nilang buhat sa Pasig (Maynila) na pinag-aniban nila sa
Katipunan, ay pinakalat na sa isa't isang bayan ang balitang sa Maynila at sa iba pang
mga lalawigan, ay marami na ang mga "mason", mga tao itong kung ilarawan nila'y
ibang-iba sa katotonanan at sinasabi sa mga taong di nakapag-aral, kayat paniwalain,
na ang mga naturang "mason" ay higit pang mababangis kaysa mga leon at lobo, na
alalaong bagay makapagbigay sana ng sindak na higit sa pagkapoot. Subalit ang

lalong malakas na nakapagpalaganap sa alingawngaw na itong gawa-gawa lamang, ay

ang mga sermon ng kurang prayle na sa tuwing magmimisa kung araw ng linggo, ay
tumutukoy sa mga kaanib ng "Masoneria" na malimit niyang tawaging "mga
demonyong nag-anyong-tao." Ang kakila-kilabot na bulung-bulungang ito, ay
nagpasimulang kumalat noong Abril ng 1896, at nang magsimula ang Setyembre ng
taon ding yaon, ang Kapitan munisipal na si G. Agustin na pinalalayawang Putol, ay
siyang nakatuklas ng mga may kagagawan ng nasabing balitang tuwi na'y
ikinagugulantang ng lahat ng mag-aanak, palibhasa ang naturang Agustin Putol, mula
nang maulinigan ang bulung-bulungan, ay kumilos, sa atas ng kura, upang
pangamuyan, at nang nagtatangka na ang naturang Putol na manghuli, ay natatago
nang mabuti ang mga nagbinhi ng Panghihimagaik sa nayong Tarangka, sakop ng
Laguna de Bay. Ang mga nahihimpil sa Tarangka, sa pagnanasang magkaroon ng mga
armas, ay nagsisalakay sa kabayanan noong isang martes ng umaga ng naturang
buwan ng Setyembre, sa ilalim ng pangungulo ng isang nagngangalang Mateo Andas,
na nakasuot Heneral ng Komedya, at sa tinig niyang parang kulog kalakas, mula sa
bungad ng kabayanan, ay sumisigaw na walang puknat ng "mason"! "mason"!
"mason"! Ang mga kuwadrilyerong nagsipgsara sa bahay-pamahalaang-bayan sa
tangkang makapananggol, pagkarinig sa salitang "mason" ay nagsipanginig, at nang si
Mateo Andas ay dumating sa liwasan ng bayan na sumisigaw ng "mason", "mason" at
sa kanyang maringal na kasuutan, sa halip na siya'y tuunan ng mga kuwadrilyero ng
baril, ay inihagis ng mga ito sa kanya (kay Andas) ang mga eskopetang nangasa
kanilang mga kamay pati mga punlo, pagkat ito ang siyang ipinag-utos sa kanila ni
Andas, upang maligtas ang kanilang mga buhay. Matapus masamsam ang mga armas
na ito ng bahay pamahalaan at ng sa ilan-ilang taung bayan, si Andas at mga kasama,
ay nagtuloy nang umalis na walang tigil-tigil, upang magbalik sa pook na
kinahihimpilan nang di man nakagunitang humingi ng kahit na ano sa mga
namamayan.
b Pagkabalita sa nangyaring ito ng Gobernador na kastila sa lalawigan, ay madaling
nagtungo sa bayan ng Bay kasama g mga dalawampung artilyerong kastila, at
pagdating ay ipinatawag ang mga litaw na tao sa bayan, na karamihan nama'y
nagsidalong hindi man nagluwat. Samantalang nagsisirating sa kombento na tinigilan
ng Gobernador ang mga naging Kapitan at Kabisa, mga Kabisang kasalukuyan, at iba
pang mga tanyag na maginoo sa bayan, ay isa-isa silang nililitis ng nasabing pinunong
kastila, at dahilan sa di nasisiyahan ito sa mga sagot sa kanya, ang mga nililitis ay
ipinakukulong sa isang sadyang silid, at dito'y sinusunggaban sila ng dalawampung
artilyero at iginagapus na abut-siko-siko sa pamamag-itan ng lubid na yantok.
Kabilang sa mga dumalong ito sa kombento, na pagkaraka'y ipinadala sa tapunang
Chafarinas (Aprika), matangi si G. Agustin Putol, G. Alejandro Quidayan at G.
Venancio Cueto, pagkat itong dalawang huli ay pinagtagubilinan ng Gobernador na
silang mangalaga sa katahimikan sa buong kabayanan ng Bay, ang mga

sumusunod: G. Andres Baria, G. Juan Hernandez, G. Domingo Hernandez, G.

Pascual Estrada, Direktorsilyo; G. Miguel Estrada, G. Eugenio Carrillo, G Saturnino
Causes, G. Pedro Primo, Donato G. T. A. Y., Kapitan ng mga kuwardilyero.
c Sa bayan ng Pagsanghan at Santa Cruz. Sina GG. Severino Tacino, taga
Pagsanghan; Francisco Abad at Roldan at kapatid nitong Cayetano, Narciso Kabantog
at Mariano Malapot, ay nagsipangubli sa pook ng Talongan, at matapus magtipon ng
ilan-ilang katao, ay nagsipasok na sa kabayanan, at dito na inayus ang kanilang mga
tao na pinagpangkat-pangkat at pinili ang mga dapat maging-opisyal. Pagkabuo ng
hukbo, ay ipinamahayag ang pagka-pang-ulo ni G. Taeo at ang naging pangalawa
niya'y si G. Francisco Abad at Roldan. Matapus ang paghihirang at nang
mapagtalastas ang ganap na pagsangayon ng madla sa kanilang pang-unang pinuno, si
G. Taeo ay nagbigay ng utos na lahat ng pangkat ay magdaan sa ilalim ng isang
malaking watawat na sadyang inihanda ukol sa gayong bagay. Pag-uumaga,
kinabukasan, na isang araw ng linggo ng buwan ng Oktubre, 1896, at matapus dumalo
sa misa nang sinundang gabi na ginanap, sa kahilingan ni Taeo, ng paring pilipinong
Koadhutor ng kurang prayle, ay lumakad ang nasabing pinunong Taeo, kasama ang
buong hukbong nasasandatahan ng mga gulok at sibat na kawayan, nagtungong Santa
Cruz, kabesera ng lalawigan, at pagdating sa bungad ng kabayanan ay sumigaw ng
buong lakas ng ganito: "Abanse ang lahat!" Pagkarinig ng mga tanod na kastila sa
bayan sa nasabing sigaw, ay pinasimulaan ang masinsing pagpapaputok: kaya sa
sandaling oras lamang, ay nakalatan ang mga lansangan ng mga bangkay ng mga
patay at sugatang, mga kabig lahat ni Taeo. Palibhasa'y maraming totoo ang mga
nangasawi sa mga malalakas ang loob na lumululong sa dakong kinalalagyan ng
kaaway, ang bawa't isa'y napilitan nang humanap ng kanyang mapangungublihang
dako, ngunit sa pagnanasang huwag nang iwan ang pagkubkob sa mga kastila, ay
nanganlong ang kakapalang naghihimagsik sa harap ng libingan at handang lusubin o
harangin ang kaaway, kung sakaling lumabas kahit sa pamamag-itan lamang ng
kanilang mga sandatang walang putok, ngunit hasang-hasa at matatalas. Sa ganito'y
ipinag-utos ni Taeo na sunugin ang bahay-bahay sa kabayanan, upang matanaw ang
mga kastila buhat sa isang malayu-layong agwat. Nang marinig sa mga bayang kalapit
ang walang tilang paputok ng mga kastila, ay naging isang parang tinig na pagibik,
upang ang lahat ng mga pilipinong maibigin sa kalayaan ng kanyang bayan ay dumalo
at sumakloklo sa labanan at itulong ang kaya at magagawa, maipagtagumpay lamang
ang pakikilaban: katunaya'y paglampas sa katanghaliang tapat ng araw na yaon, ay
nagsirating at pumisan sa nakikipaglaban ang di kakaunting tao, ilan dito'y mga
batikang tulisan na nagbabalita ng lampas o kaya'y sa hangad marahil na mapapag-init
ang nanghihina nang kalooban ng mga tao, ay nagsabing mapapasok nila, sa
pamamag-itan ng igpaw o kaya lundag lamang, ang kampanaryo ng simbahan kahit na
sa gitna pa ng walang puknat na paputok, at ang mga iba nama'y naguutos sa madla na

magsiluhod at humingi ng awa sa Makapangyarihan bago isagawa ang inaasam-asam

na paglundag o pag-igpaw sa simbahan.
Ang mga paniwalaing di nakapag-aral, o kaya'y dahilan sa ang natutukoy ay ang
paghingi ng tulong sa kalangitan, sa gitna ng gayong pagkagipit, ay nagsisunod nang
pikitmata, at, nang nangakaluhod na, ay makapal sa kanila ang nangamatay, pagkat
pagkakita ng mga kastila sa gayong anyong walang katinag-tinag, ay pinagpuputukan
nang buong kalamigang-loob. Gayon man, ang mga sumasalakay, ay nag-isip pa rin
ng lahat ng paraang magagawa, upang magahis ang kalabang may mabubuting
sandata at katayuan; ngunit walang nangyari, kahit na ayaw na silang iwan sa
pagkakakubkob. Dahilan dito, si G. Taeo ay nag-utos sa kanyang pangalawang si G
Francisco Abal at Roldan, upang magpatayo ng mga tanggulan sa Sambal, pook na
nagigitna sa mga bayang Pagsanghan, Magdalena at Santa Cruz, upang maabatan ang
mga sasaklolong kawal-kastila na maaaring manggaling sa mga lalawigang Batangan
at Kabite.
Bago pa lamang nasisimulaan ang paggawa, walang ano-ano, ang isang makapal na
pangkat ng mga kawal-kastilang nagbuhat nga sa Batangan at pinanganguluhan ni
Heneral Jaramillo, ay dumating at sumipot sa harap na rin ng ginagawang tanggulan,
at ang pangunahing binubuo ng rehimyentong pilipino blg. 70 na patiwarik ang mnga
baril. ay lumapit sa mga naghihimagsik at itinanong ang kanilang pinuno. Ito naman
ay lumabas kapagkaraka, upang sumalubong sa pag-aakalang ang mga dumating na
kawal ay takas na nagsitalikod sa hukbong kastila; subalit nakalakad lamang siya ng
dalawang hakbang sa labas ng kublihan, ay nagpasimula nang magpaputok ang mgra
kawal-kastila sa lahat ng dako na sumawi sa makapal na naghihimagsik na nang
sandaling yao'y nagkakatipon sa Sambal, kasama na rito ang mga kuwadrilyerong dati
sa bayan ng Bay, sampu nang lahat nilang eskopeta. Kailangan ding sambitin dito ang
sigaw na punung-puno ng pagkasindak ng Sarhento ng mga kuwadrilyerong si G.
Nicolas Gilel, na:- "Iligtas mo po ako, Poong San Jose, sampung pisong buwis",
habang siya'y tumatakbong kasama ng kanyang Kapitan at siya'y hinahabol ng
paputok ng mga Kasadores mula sa pook ng Sambal hanggan sa sila'y mapapasok sa
isang malawak na tubigang palayan. Kasama ng mga nasawi sa labanang ito ang
pangalawa ni G. Taeo na si G. Francisco Abad at Roldan.
d. Dahilan sa pagkagahis na ito, ang mga tao ni G. Taeo ay nagkasabug-sabog at
ang isa't isa'y ummuwi sa kanyang sariling bayan, upang magtago sa mga gubat na
inaakalang lalong malapit sa kanyang pook, at si G. Taeo ay napahantong naman sa
nayong Takyin o Bainan, sakop ng Liliw; dito'y tumagal siya hangga noong mga
unang buwan ng taong 1897, na ipinagipon niyang muli sa kanyang mga tao, lumipat
sa nayong Magallong o Lupok, sakop ng bayang San Antonio, at dito'y nakipaglaban
siyang mabuti sa mga kastila, bagamat dumating din ang isang masamang
pagkakataong mapasabog uli ng kaaway ang kanyang hukbo na kahit sa gitna man ng

magulong pagtakas, ay di kinahahalataan ng karuwagan. Sa mga namatay sa huling

labanang ito ay kabilang ang Tenyente abanderadong si G. Cayetano Abad at Roldan.
Gayon man, kahit na ang ikalawang pagkatalong ito'y lubhang kakila-kilabot na gaya
rin ng una, si G. Taeo ay di rin kinakitaan ng panglalamig, sa gitna ng maalab niyang
pagsinta sa tinubuang Lupa. Sa piling ng ilang-ilang kalalawigan niya at saka ilang
sandatang eskopeta, ay humimpil sa nayon ng Balubad (Pagsanghan) at mula rito
noong Nobyembre, 1897, ay nagtungo sa Biyak-na-Bato sa nasang mapasailalim ng
pamahalaan ng Republika Pilipina; siya'y tinanggap ng pangulo nitong si G, Emilio
Aguinaldo, ginawaran ng tungkuling Pagka-Heneral ng Brigada at sa kanya
pinahawakan ang pamamahala sa kanyang lalawigan at ginawang pang-ulo sa lahat ng
kawal na tumatanod sa Laguna de Bay.
e. Maraming paglalabanang nangyari sa loob ng lalawigang ito, at isa sa mga
makabuluhang di ko pa nalilimot ay ang kinapasubuan ng kabisa-de baranggay na si
G. Luis Banaag, noong magtatapus ang Setyembre ng 1897 sa nayon ng Makopa, San
Pablo. Ang nasabing kabisa ay napalaban sa isang malaking pangkat ng mga
kasadores na pinangunguluhan ng isang Sarhentong lumugso sa kapurihan ng asawa
ng naturang Banaag, at sa kabutihang-palad, ay ito ang napaibabaw sa paglalabanan at
nakaganti sa karumal-dumal na pagkadustang tiniis; kayat sa laki ng kapootan, nang
mapipilan ang buong pulutong at mapatay ang Sarhento, ay pinugutan
ito ng ulo sa kanyang kampilan, tinuhog pagkatapus at ibinandila habang daan,
samantalang ang hukbo niyang nagwagi, ay lumalakad ng pag-uwi sa pook ng Putho,
isa sa mga bisig ng bundok Makiling, na siyang kinahihimpilan nila, pati ng tropa ng
Hen. G. Malvar.
Isa rin sa mga pangyayaring mahalaga sa Laguna de Bay at marahil siya pang lalong
makatatawag ng pansin ng bumabasa, ay ang nangyaring paglusob sa mga kawalkastila sa San Pablo, pagsalakay na pinanguluhan ni G. Mariano Trias Closas, gaya ng
naiyulat na sa unahan nito, noong ika-9 ng Oktubre, 1897.
Gayon din maibibilang na isa pang pangyayaring mahalaga ang pag-aalsa at
pagkaligalig ng mga taga Los Baos, na nangyari noong buwan ng Oktubre, 1896, na
ikinamatay ng di kakaunting taung-bayan, babai't lalaki, matanda't bata, hindi sa
pagbabaka kungdi sa biglang-biglang pagkakapatakbo, upang makalayo sa sakuna,
pagkabatid na ang mga kawal kastilang buhat sa bayan ng Bay, ay dumarating upang
lusubin ang mga naghihimagsik, na, bagamat walang sandata kungdi dadalawang
eskopeta lamang na pang-ibon, ilang eskopetang tinatawag na "de salon" at saka isang
tubong bakal na siyang pinaka-kanyon, ay nagsipagtibay sa Los Baos at naiyanib
nilang lahat sa layon ng Himagsikan ang maga tagaroon sa naturang nayon.

42. Ang mga Kolorum. At ang kanilang pagsalakay sa kabesera ng Tayabas.

Sa salitang itong galing sa katagang lating "Seaculorum", ay napagkikilala sa
Kapuluang Pilipinas ang isang malaking pangkat o kapisanan ng mga tao, babai't
lalaki, na dahilan sa malabis nilang pagpupumilit na ang kanilang mga kalulwang
walang kamatayan, pagkatapus ng buhay na ito'y hindi lamang makaliligtas sa apoy
na walang katapusan, kungdi magiging higit, sa tanang nilikha, sa kabanalan at
ningning sa harap ng Maykapal, ay nagsisipaniwala pa rin, bukod sa pananampalataya
ng kristianismo, na ang lupang pangako sampu ng lahat ng mga kanugnog, paris
halimbawa ng balon ni Abraham, ay nalipat sa lupang sakop ng bayang Dolores,
lalawigan ng Tayabas. Naroroon din, diumano, ang pook ng Hudea, na tinatawag na
Belen, na pinagkulungan nina Haring Herodes at Emperador Cesar Augusto ng iba't
ibang nasisiraan ng isip, at gayon din ang bundok ng Kalbaryo na pinagtayuan ng
kurus na kinaripahan ni Hesukristo. Sa ganitong katagang "Kolorum", ay tinatawag
din ng tawag na pang-aglahi ang sinomang pilipinong kaanib at hindi man kaanib sa
nasabing kapisanan, kailan ma't nakikitang madalas na nagkukurus at nagdarasal,
nanghuhula o kaya'y nang-uudyok sa balana ng banal na pagpapakasakit bagamat ito'y
hindi siyang pinaguusapan sa lipunan.
Hindi lamang lilibong taong nanggagaling sa iba't ibang lalawigan ng Kapuluan kung
panahong nagaaraw o kaya'y kung kasalukuyan ng kurisma, ang buong pagibig at
kataimtimang loob, na nagkakatipon sa mga gulod ng bundok ng San Kristobal, at ang
mga yungib nito, ay dinadalaw nang buong paggalang na kagaya ng mga bagay na
dakila, pagkat sa mga paligid-ligid at sa loob, ay paniwalang-paniwalang sila'y
nakakikita ng maraming bagay, mga bagay na himala lamang at isang kapangyarihang
di pangkaraniwan ang makalilikha: sa isa sa mga yungib na naroroon, ay
nagsisisampalataya ring naririnig ang tinig ng Padre Eterno na sa tagalog ay tinatawag
nilang "Ang Santong Boses". Lahat ng dalaw doon, habang nqgtatagal ang una,
ikalawa at ikatlong pagsisiyam, alinsunod sa panata ng bawat isa, ay nagsisipaligo sa
tubig ng balon ni Abraham o ni Hakob, ayon naman sa mga iba, na sa ganang kanila,
ang tubig ay nakakawangki ng gatas na puti pati sa lasa at linamnam, at samantalang
naroroon sila, ay kusang-loob na nagsisipagtiis na di tumikim ng maraming
pangangailangan sa buhay, nagsisitulog sa hamugan, nagsisihiga sa lupa at sa piling
ng mga batong malalaki, bahagyang nagsisikain ng tigkakaunti, anopat nagdaraos ng
lahat ng pagpapakasakit, bilang pagsisisi sa kanilang pagkakasalang nagawa sa buong
sang-taon; maya't- maya'y nagsisipagdasal ng malakas, inaawit ang mga tugmang
tagalog ng banal na kasulatan, lalung-lalo na ang Pasyon ng Mananakop, Panginoong
Hesukristo. Ilan sa mga pagbabatang ginagawa nila, samantalang nangaroroon, ay
mababanggit ang pagdarasal ng mga "Ama namin" na kasingdami ng mga butil ng
kaning nahuhulog sa lupa sa bawat pagkain, saka ang lalo pang napakahirap sa lahat
na, ay ang pag-akyat sa matayog at tugatog ng bundok na tinatawag nilang Kalbaryo,
na kinatatayuan ng isang malaking kurus; sa paanan nito, matapus ilapag ang batong

pinapasan ng bawat isa sa pagsalunga, nang sang-ayon sa kanyang taglay na lakas ng

katawan, pasang di ibinababa sa balikat mula sa pagakyat hanggang sa makarating sa
tuktok ng bundok na lubhang mabato, ay nagsisiluhod sa bakil-bakil na lapag na puno
ng mga batong maliliit, na kahit ipinagdurugo ng kanilang mga tuhod, ay di nila
iniaalis, yamang itinuturing na pagpapasakit sa sarili, na dapat maging katumbas ng
pagkakasala ng bawat isa.
Kinikilala nilang pastor o punong makapangyariban ang isang nagngangalang
Sebastian Carres, at sa piling nito na bilang pinaka-alagad niya, ay naroon ang isang
nagngangalang Huan Magdalo at isa pang nagngangalang Eligio, na kilala sa palayaw
na "Ilihiyong-dius-diyusan", at pinaka mataas na pastora naman ang isang matandang
babae na anila'y nakagagawa ng maraming mga himala at hula-hula at binibigyan ng
iba't ibang pangalan: ang iba'y tumatawag sa kanyang "Mahal na Ina" at ang iba
nama'y "Ina ng Awa" "mahabaging ina".
Ang kapakinabangan ng mga pastor at pastora ng kapisanan o kalipunang ito ng mga
paniwalain, ay nauuwi sa ganito:- l.a, ang halagang piso na hinihingi sa sinomang
bagong umaanib; 2.a, ang di mabilang-hilang na kandilang binibili ng mga kaanib sa
nayon ng Uriya, San Pablo, Laguna de Bay, na sinisindihan sa ibabaw ng mga bato sa
pook na pinaghahayinan, at doo'y binabayaan nang maupod; 3.o, ang maraming labi
ng bigas at ng iba pang kinakaing ani sa Kapuluan o sa ibang lupa na dinadalang baon
ng bawat kolorum sa pagparoon, na pagdating nito, ay tungkulin niyang ibigay sa
pastor na nag-iingat ng mga pagkain at tagapagluto ng iisang uring pagkaing nauukol
sa kalahatan; 4.t, ang ambag o limos na taunang, sa atas ng mga pastor o kaya'y sa
kusangloob ng sinomang kolorum, ay ibinibigay ng ilang kaanib na mariwasa.
Kailan ma't ang isang pastor o pastora ay magsasalita sa isang kapanampalataya o sa
mga kabig niya, ay di kinaliligtaan sa kanyang maningning, nakaaakit at dakilang
talumpati, ang mga ganitong pangungusap:
"Matang maamo";
"Taingang lampasan";
"Pusong kordero".
At kung ang dalawang kolorum ay magkikita sa isang pook na walang maraming
naiiba sa kanilang magkakaanib, ay magkakamay; at ang dalawang kamay nilang
magkadaop, ay hihigitin hanggang sa noo ng isa, at pagkatapus ay gayon din ang
gagawin ng pangalawa, sa paraang ang likod ng kamay ng mga nagkakapanagpu, ay
dumaiti sa noo nito, at sa panunod nama'y doon.
Sa pagkaigaya mandin ng mga kolorum sa halos maytuturing pawang himalang
pagkakapalad ng mga Katipunan, na sa isang kisap-mata halos, ay naakit ang
pagkagiliw ng taung bayan, at madaling nangakahawak ng maraming sandatang
naagaw sa mga kawal-kastila, ang mga pastor ng kanilang kapisanan, ay nagpakalat

ng balita sa isa't-isa sa kanilang mga kaanib na ang "Santong Boses" ay nag-atas

diumanong, sila'y magkatipon, magpulong at magkakasamang sumalakay sa kabesera
ng lalawigang Tayabas, upang bihagin ang lahat ng mga kasadores at guwardiya sibil
na nagbabantay doon, at saka samsamin ang kanilang mga sandata. Nang
nagkakatipon na, at, matapus ang pangaral ni Huan Magdalo, na upang mapasigla
marahil ang kaloboan ng mga kaanib, ay sinabi ang diumano'y tagubilin ng "Santong
Boses" na: "Sa paglapit ng kanilang pangkat sa himpilan ng mga kastila at
guwardiya sibil, bawat isang kolorum ay maghahagis sa dakong himpilan ng lubid, na
karaniwang taglayin sa kanyang baywang", ay nagsilakad ang lahat na ayus isang
prusisyon ng simbahan, na ang nangunguna'y isang karong kinatatayuan ng isang
santo na pasan ng apat katao sa balikat, santong di iba't si Huan Magdalo, na sadyang
lumagay doon, suot San Huan Bautista, at sa magkabilang hanay at sa likod ng karo,
ay ang di mabilang na kolorum, babai't lalaki, mga babaing bihis na bihis at mga
lalaking suot puting pulos na mahahaba, katulad ng mga apostol ni Kristo. Bahagya
pang nakakapasok ng kabayanan ang mga kolorum, na patungong simbahan na kalapit
sa himpilan ng mga kawal-kastila, nang walang ano-ano, ang kaaway, sa pag-aakala
marahil na ang dumarating ay kakaiba sa talagang prusisyong patungkol sa AmangDiyos sa kalangitan, ay nagpasimulang nagpaputok ng tampak na tampak sa
lumalakad na pulutong; kayat biglang-biglang nangahandusay na walang buhay ang
isang lanigkay na tagapag-ilaw; at si Huan Magdalo namang nag-San-Juan-Bautista,
pagkakitang gumiwang-giwang magkabi-kabilang gawi, ang kanyang karo pagkat ang
mga nagpapasan sa kanya ay nagsisiyuko sa takot o kaya'y sa tangkang pumisan na sa
ibang pulutong ng kanilang mga kasama, ay napilitan nang tumalon mula sa kanyang
andas at kumaraykay ng takbong sinusundan ng kanyang mga kabig, at iniwan ang
lansangan na puno ng patay at sugatan. Dahil sa pagkadala sa kabiguang ito ng mga
kolorum, na sa palagay ko'y sadyang kaparusahang bigay ni San Juan Bautista, dahil
sa pagsusuot ni Huan Magdalo ng damit nitong santo, na isang sadyang kapangahasan
at paglapastangan dito; o kaya'y ang Amang-Diyos na rin ang nagbigay sa kanila ng
gayong mabuting aral, dahil sa lubhang pagkapaniwalain o kapalaluan, katulad noong
mga nagpumilit sa tangkang pagkatnigin ang lupa at ang langit, sa pamamag-itan ng
isang torre, na tinawag, pagkatapus, na "Torre de Babel", ang mnga kolorum, ay
hindi na gumawa uli ng anomang pakikialam at pakikitulong sa Panghihimagsik,
maliban na sa ilan-ilang abuloy na pagkain at iba pang maliliit na pangangailangan ng
mga kawal ng Himagsikan ng Katipunan ng mga A. N. B.
43. Paglusob sa mga tanod na kastila sa bayang San Mateo, Maynila, ni G.
Andres Bonifacio. Magugunita pa ng bumabasa, na sa pag-uulat ng ilang bahagi
ng pagkakalusob sa San Juan del Monte, Maynila, ay di namin nabanggit ang ilang
mga pangyayaring tunay na nasaksihan sa mga kalapit na pook ng Maynila, nang
nakaraan ang ika-29 ng Agosto, 1896, hanggang sa malipat si G. Andres Bonifacio sa

lalawigan ng Kabite noong Disyembre ng taon ding yaon, 1896. Kasama ang mga
ilang kasunod nito ng mga naturang pangyayaring di pa namin naiyuulat:
a Nang magsibalik ang mga Katipunan, pagkatapus ng pagsalakay sa San Juan del
Monte, ay nagsilantong sa isa sa mga burol o gulod ng kabundukang gumigitna sa
Marikina, San Mateo at Montalban, at dahil sa pagdami ng kanilang bilang sa walang
tigil na pakikipisan sa kanila araw-araw ng taong galing sa iba't ibang dako, gawa ng
mahihigpit na pag-usig ng mga kastila; at nang manauli nang muli ang kaloobang
tumanggap ng masaklap na pagkabigo sa San Juan del Monte ng mga naghihimagsik,
ay pinagkaisahang lusubin ang mga kastila sa San Mateo ng hukbo ng Supremo ng
Katipunan, sa tulong nina GG. Emilio Jacinto, G. Apolonio Samson, G. Macario
Sakay, G. Faustino Guillermo at ng Heneral Lucino na kilala sa Katipunan sa pamagat
na "Payat" at saka pa rin sa pakikiisa ng mga Heneral Francisco de los Santos at
Hermogenes Bautista na tinatawag na Heneral Menes. Ang mga nilusob, matapus ang
ilang bahagyang paglaban, ay nagsialis, iniwan ang bayan at nagtungo sa Marikina,
kayat nahulog sa mga naghihimagsik ang buong San Mateo, pati na ang kabayanan ng
Montalban.
b Ang paglalabanan sa ilog ng San Mateo at Marikina. Nang ikatatlong araw ng
pagkakuha sa San Mateo, ay lumusob doon ang mga kawal-kastilang galing sa
Marikina, na marami sa karaniwan; at bagamat gayon na lamang ang pagtatanggol na
ginawa ng mga nanghihimagsik sa lahat ng tanggulan nilang pangsamantalang itinayo
sa iba't ibang dako, lalung-lalo na sa kahabaan ng ilog ng Langka, na kinalalagyan ng
tatlo pang susong mga lantakang kawayan na binigkisang mahigpit ng lubid, yari ng
mga mangagawa ng paputok (kastilyeros) sa kabayanang nasabi, ay napaalis din ng
kaaway ang mga naghihimagsik, kaaway na kahit daan-daan halos kung mangabuwal
sa tama ng mga lantakang nasabi na, ay di rin nasansala ng pagsulong hanggan sa
makuha ang mga tanggulang naghihimagsik, at ang mga ito'y hinabol hanggan sa mga
kabundukan, nang di binigyan-luwag man lamang si Heneral Santos, ni si Heneral
Menes, na makapagpasabi kay G. Andres Bonifaciong noo'y nasa San Mateo, kung
kayat ito man nama'y nasubukan ng mga kastila na, sa pagpasok nila, ay di kakaunting
paputok ang ipinagbukas ng kanilang daraanan.
Pagkatapus ng pagkagahis na ito, at nang si G. Andres Bonifacio, ay mapahimpil muli
sa kagubatan ng Balara, kasama ang buo niyang hukbo, ay binaka siyang muli at ang
paglalabana'y nangyari sa loob ng isang tubuhan, at di lamang napasabog ang kanyang
mga tao, kungdi siya'y (ang Supremo) kamuntik na ring mapatay doon, pagkat ang
kuwelyo ng kanyang barong suot, ay pinaglagusan ng isang punlo.
44. Mga bagay-bagay at pangyayari sa lalawigan. ng Patangan.

a Ang Pamahalaang Pampook ng Batangan (Gobierno Regional de Batangas), ay di

nalansag sa bisa ng Saligang-batas (constitusyon) na akda nina Artacho at Ferrer na
gaya ng nangyari sa Pamahalaang Departamental ng pitong lalawigan ng Luson, sa
dahilang ang nasabing Pamahalaang Pampook, ay walang nasasakop kungdi isang
tanging lalawigan lamang. Ang Heneral nitong si G. Miguel Malvar, na nananatili pa
rin noon sa mga paligid ng bundok Makiling, pagkatapus makauwi si G. Mariano
Trias Closas sa kanyang dating himpilan sa Mainam (Alfonso, Kabite), dahil sa
dinaranas nang kagipitan ng sarili at ng kanyang mga tao, ay napilitang ipasalakay
niya, sa pamamag-itan ni Heneral Silvestre Domingo, ni Kapitan Jumanan at iba pa,
ang kanyang (ni Hen. Malvar) kumparing nagngangalang Kapitan Kulas sa Tanawan
at ang isa pang tinatawag na Kapitang Teryo, sa Tanawan din, kapwa mayayaman sa
naturang bayan. Binihag ang dalawa, at upang sila'y matubos ay nagtakda si Malvar
ng mga halagang umaabot sa daan-daang libong piso, na nang matanggap niya ang
pinakamalaking bahagi, ay pinalaya sina Kapitang Kulas at ang anak ni Kapitang
Teryo, pagkat nang salakayin ang bahay nitong hull, ay wala ang tinurang Ginoo.
b Ilang araw pagkatapus, sa pamamag-itan naman ng isang lalang na ginawa ng
asawa ng Koronel Aniceto Oruga, ay nakuhang natutop at nasalakay ng mga kabig din
ni Malvar, sa pangungulo ni Koronel Juliano, ang lantsang kanyonera sa Laguna de
Talisay, nasamsam ang lahat ng mga kanyong at pusil na taglay at napagpapatay sa
taga ang mga kastilang akibat, matangi ang dalawa na ipinadalang bihag sa Mainam,
na kinaroroonan na noon ng Pangalawang Pang-ulo ng Republika na si G. Mariano
Trias Closas. Si Malvar, matapus maibigay ang kanyang mga sariling sandata sa
pamahalaang kastila, ay naglakbay sa Hongkong noong Marso, 1898, kasama ang
kanyang asawa't mga anak, at saka ilan pang naging pinuno sa kanyang sumabog na
hukbo.
45. Marahil maalaala pa ng bumabasa (Talang may blg. 40) na ang lupong nina
Aguinaldo, ay aming inihatid sa daungan ng Dagupan Suwal, (Panggasinan), upang
sila'y makatulak na patungong Hongkong. Pagbalikan nga natin ang nalagot na pisi ng
mga pangyayaring lalong sukat alalahanin ng madlang kalipi.
a Pagbibigay ng mga armas sa Biyak-na-Bato. Pagkatanggap sa Kapital (Pangulong-Bayan) ng Republika noong ika-28 6 ika-29 ng Disyembre, 1897, ng
telegramang pinagkausapan mula kay G. Emilio Aguinaldo na nagbabalita ng kanyang
mapalad na pagdaong sa Hongkong, at pagpapatalastas din naman sa mga pinunong
nanghihimagsik na nasa kamay na niya (ni Pang-ulong-Aguinaldo) ang halagang apat
na raang libong piso (P 400,00), sina GG. Baldomero Aguinaldo, G. Isabelo
Artacho, G. Severino d. las Alas, G. Pascual Alvarez, G. Pio del Pilar, G. Pantaleon
Garcia, G. Isidoro Torres, G. Salvador Natividad, G. Melencio Carlos, si Vibora at iba
pa, ay nagkaisang magpasya na alisin na sa kalagayang "pinaka-sangla" ang dalawang
Heneral na kastilang Tejeiro at Monet, at nang kinabukasan ika-8 ng umaga, ay

ginanap ang pagbibigay ng mga sandata ng Biyak-na-bato. Pagkatapus maipahanay

ayus na ayus ang hukbo ng Republika Pilipina sa harap ng mga kawal na kastila, at
bago ipag-utos ang pagbababa ng watawat o bandilang pilipino sa Bahay-Pamahalaan,
at ang paglalapag sa lupa ng mga kawal-pilipino, ng kanilang mga hawak na armas na
paharap, (presenten armas!) si "Vibora" ay bumigkas muna ng isang matining na
pangaral kasabay ng pagakit sa mga nakikinig na magkatiwala sa Pamahalaang
Kastila sa Pilipinas at magsiuwi sa kani-kanyang bahay ang lahat nang walang
anomang takot ni agam-agam, sanhi itong ikinabanggit niya tuloy, bilang
halimbawang dapat panalaminan, sa batang mataas ang loob o "Hijo prodigo" na isa
sa mga isinasaysay ni Kristo. Si G. Isabelo Artacho man naman, Direktor ng Interyor,
ay nagparinig ng isang mahabang talumpati tungkol sa malabis na kagaanan ng mga
batas na kastila sa Kapuluan, na anya'y tanging sa taong yaong 1897 ay
makapagbibigay ng ganap na kaligahan at kaluwagan sa Pilipinas. Noon din,
pagkatapus, ay ipinagutos na ni 'Vibora" ang pagbababa ng bandilang tigmak sa dugo
ng mga nabuwal sa dilim ng gabi, at saka ang tinig na "Ilapag ang mga armas at
sampung hakbang sa dakong likod". Matapus maiwagayway ang makapangyarihang
bandilang maka-hari na pinag-ukulan ng paggalang ng mga kawal-kastila na nagtaas
na paharap (presenten armas) ng kanilang mga baril at gayon din ng lahat ng
pilipinong kaharap doon, na sinabayan ng "marcha real espaola", ay nalansag na
ang di malilimot na paradang yaon na (dinilig ng luha ng mga alagad ng
Panghihimagsik, na nagsipagbitiw doon ng sandata, at noon din ay pinasimulan
naman ang panmimigay ng mga "pase", upang ang bawat isa'y makauwi nang walang
sagabal sa kanyang sariling pook at bahay. Sa lahat ng nagsipaghimagsik ay ibinigay,
nang walang anomang sagabal ni pagkabalam, ang mga naturang "pase", matangi kay
G. Pio del Pilar, na dahilan sa kanyang mga hayop na mga kabayo at kalabaw, ay
natagalan din bago nakapagtamo ng kasulatang pahintulot sapagkat pinamag-itanan ni
Vibora.

b Sa ikadadali ng paghaharap ng mga armas ss Pamahalaang Kastila, si "Vibora",

na siyang tanging napaghabilinan tungkol sa bagay na ito (Blg. 39 titik (a) ng talang
ito), ay nagkaloob ng pahintulot na may kasulatan kina G. Pantaleon Garcia at G.
Isabelo Artacho, sa Maynila at Bulakan; G. Paciano Rizal at G. Salvador Natividad, sa
Laguna de Bay; G. Miguel Malvar, sa Batangan, at G. Pascual Alvarez kasama ni
"Vibora" sa Kabite, upang sila ang mamanihala sa paghaharap ng sandatang nauukol
sa mga nasabi nang pook. Nang ika-8 p.m. (gabi) noong ika-29 ng Disyembre, sina
GG Artacho at Natividad, na handa nang magsialis sa Biyak-na-Bato, ay
nagsipagharap ng kasulatan kay "Vibora" na humihingi sa Gobernador Heneral ng
isang bahagi ng dalawang daang libong pisong naging kabayaran ng mga sandata sa
ikalawang pagbibigay, ayon sa pinagkasunduan, upang-maipamudmod sa mga kawal
nang alinsunod sa bilang ng tao at sandatang ihaharap. Ang kasulatang yao'y
nilagdaan ng dalawang humihingi at pinakilagdaan din kay "Vibora". Nang
mapaharap kay Heneral Primo de Rivera ang kahilingang yaon, ay tinawag nito sa
pulong ang ilang mga punong nanghihimagsik at isa sa mga nagsiharap, ay si G.
Baldomero Aguinaldo; napagpasyahan sa pulong ang hinihingi sa kasulatan o kaya'y
ang pagtatakda ng labing limang pisong kabayaran sa bawat isang baril na ihaharap.
Si Artacho, matapus libutin ang mga destakamento sa Maynila at Bulakan, at

mapasakay ang mga kastilang tumanan sa kanilang hukbo at umanib sa mga

naghihimagsik, ay naglakbay ring patungong Hongkong, at doon ay nagkaroon siya
kay G. Emilio Aguinaldo ng mabigat na samaang loob, dahil sa halagang apat na
raang libong piso (P. 400,000), pagkat si Artacho sa kanyang pagkapalagay na
Direktor ng Komersiyo, alinsunod sa napagpasyahan sa Kapulungan sa Biyak-na-Bato
(Talang 39, titik (a) ng talang ito) ay nagnasang maghawak ng nasabing halaga; ngunit
si G. Aguinaldo ay sumalansang at dinaan sa pagwawalang-kibo ang kahilingan ni
Artacho, at nang ito'y nagpipilit, ay sinabi sa kanya nang tapatan na ang kanyang
pagkakalagay na Direktor ng Komersiyo, ay pakunwari lamang, upang mailigaw ang
hina-hinagap ng Pamahalaang Kastila na ang nasabing halaga'y ibibili ng mga
sandata. Dahilan sa di pagkakaugmang ito ng mga paniwala o palagay, ay nagkahati
ang mga naghihimagsik sa Hongkong; isang panig ang sumapiling ni G.
Aguinaldo, na siyang lalong malakas at malaki, at ang isa ay kay Artacho na siyang
sinamahan ng mga kastilang umanib sa panghihimagsik. Ang dalawang pangkat na
ito'y nagkaalit sana ng malubha, pagkat walang inibhan sa mga halimaw na
pinanggigigilan ng ngipin tuwing magkakaharap, kungdi napatang sumiklab ang
digmaang Kastila't Amerikano, na siyang ikinasawata ng pagtatanimang-loob ng mga
pilipino sa Hongkong. Ang "SAMAANG LOOB" ni Aguinaldo at Artacho, dahil sa
halagang APAT NA RAANG LIBONG PISO (P. 400,000), sa pamamag-itan ni G.
Teodoro Sandiko ay napawi sa kalooban ni G. Isabelo Artacho; datapuwat sa kay G.
Emilio Aguinaldo ay hindi; kayat ng umahon ang magkapatid na Artacho (Isabelo at
Primitivo) kaakbay sila ni G. Sandiko sa daungan ng Kabite galing sila sa Hongkong
ng Hunyo, 1898, ay pinadakip sila (ang magkapatid) agad ni Aguinaldo sa
pamamag-itan ni G. Tomas Mascardo na nagsalita ng gayon: "Ang hindi nautas sa
Hongkong, ay dito tatapusin", at sila na nga'y piniit na, at nagtiis ng hirap sa
bilangguan ng mahigit ng isang taong walang anomang paglilitis sa kanilang
kasalanan, hanggang sila'y pinalaya ko ng Hulyo nang taong 1899.
46. Ilang mga pangyayari nang nagsisimula ang taong 1898.
a Pagkatapus maibigay ni Koronel Lucas Camerino ang kanyang mga armas sa
Heneral na kastilang si Tejeiro, gayon din nina Baldomero Aguinaldo at iba pang mga
tanyag na pinuno, ay nagsipagharap na rin, kinabukasan, ika-9 ng Enero, 1898, sa San
Francisco de Malabon, buhat sa himpilang Mainam, (Alfonso) sina Mariano Trias
Closas, Esteban San Juan at Ladislaw Diwa, na sinamahan nina Pascual Alvarez at
"Vibora". Si Heneral Tejeiro ay nagalit at sumama ang loob, nang gayon na lamang
dahil sa kakauntian ng mga sandatang iniharap, na karamihan pa'y mga sira; kaya si
Tejeiro ay tumangging magbigay ng salapi sa mga tao ni Mariano Trias Closas, kahit
na ito'y nagbigay pa rin ng dalawang bihag na kastila, na galing sa lantsang
kanyonerang natutop sa Laguna de Talisay, Batangan, ni Koronel Juliano.

b. Ilang linggo, pagkatapus ng maringal na pakikiisang-dibdib ni G. Mariano Trias

Closas sa kanyang nasabing kasintahang Bb. (Binibining) Maria Ferrer at Olimpo, na
dinaluhan hindi lamang ng tanang mga tanyag na taga-lalawigan at mga banda ng
musika, kungdi pa naman ng taga-iba't ibang pook ng Kapuluan, lalung-lalo na ng
mga taga-Maynila, ay nagtungong Maynila ang naging Pangalawang Pang-ulo ng
nasirang Republika Pilipina, kasama ni "Vibora" at iba pang mga pinunong
naghihimagsik at sila'y nagharap ng kanilang paggalang sa Gobernador Gral. Primo de
Rivera; pagkatapus na sila'y matanggap nito nang buong giliw at ningning, ay
nagkaloob siya (Primo de Rivera), bilang "regalo", ayon din sa kanyang salita, ng
halagang labingdalawang libong piso (P 12,000) na kalahiti'y napaukol kay Trias
Closas at ang kalahati'y kay "Vibora". Sa pagkakataong ito'y hiningi nina Trias at
"Vibora" sa Gobernador Heneral, na mangyaring pamag-itanan nito sa Arsobispo
Nozaleda ng Maynila ang pagpapalaya sa dalawang kurang pilipino na sina G.
Manuel Trias at G. Esteban del Rosario, na dahil sa Panghihimagsik ay kapwa
nangapipigil pa sa Seminaryo ng San Carlos. Si Heneral Primo de Rivera ay nagbigay
sa dalawa ng isang sulat para sa Arsobispo, na nang mga unang sandali nama'y
tumatanggi sa kahilingan, at ang idinadahila'y hindi pa natatapus ang paglilitis sa
sakdal na nalalaban sa mga naturang pare; ngunit sa kasusumamo sa kanya, ni Vibora,
ay ipinagka-loob din sa huli ang pagpapalaya sa dalawa, hindi lamang sa loob ng
tatlong araw na siyang hinihingi ni Trias, kungdi sa loob ng tatlumpung araw, at
bukod sa rito'y binigyan pa sila ng kapahintulutang makapagmisa at makapagkaloob
ng "santo sacramento" sa sinomang nagkakailangan.
c Nang mga huling araw ng Marso ng 1897 ay inawit ang Te-Deum alang-alang sa
kapayapaan ng Pilipinas, hindi sa gitna ng maningning na pagdiriwang, na gaya ng
karaniwang ginagawa ng nakasasakop na kastila sa mga ibang panahon at pagkakaton;
ang ikinatangi lamang sa pangkaraniwan, ay ang pagtutulot ng mga palarong bawal na
maibigan ng madla; kaya pati sa mga lansangngang hayag at mga panulukan, ay
nagkalat, kungdi ang sabong, ay ang larong monte, pangginge, pakito, ripa at
huweteng.
d. Pagkaraan ng ganitong pagdiriwang, si "Vibora" ay madalas na lumuluwas ng
Maynila at nakikipanayam kina G. Pedro A. Paterno at mga Heneral na kastila,
tungkol sa pagtupad ng kasunduan sa Biyak-na-Bato ng pamahalaan, pagkat
samantalang ang mga pilipino, ay nangakatupad na ng lahat ng kailangang kanilang
ipinangako, ang mga kastila nama'y lubusan nang nagwawalang-bahala sa kanilang
(ang mga nanghihimagsik) makatwirang kahilingan. Nang magkakalahati ang buwan
ng Abril ng 1898, sina G. Mariano Trias, G. Baldomero Aguinaldo, G. Mariano
Alvarez Mainam, G. Ariston Villanueva, G. Daniel Tirona, G. Pascual Alvarez at
"Vibora", ay ipinatawag ng Gobernador Politiko Militar sa Kabite, na si Heneral Don
Leopoldo Garcia Pea, na siyang nagpahayag sa kanila na nasira na ang
pagkakasundo ng Espanya at ng Estados Unidos ng Amerika, at sa gayo'y hiningi sa

mga naturang pinunong kanyang ipinatawag, na sila'y makianib sa Espanya laban sa,
anang Gobernador Pea'y kaaway ng nagkabilang panig, kastila't pilipino. Sa
mungkahing ito'y nagsipagbigay ng mararangal na pangako ang mga ipinatawag, na
itutulong hindi lamang ang kanilang lakas kungdi pati ng kanilang mga asyenda
sampu ng kanilang mga buhay sa Pamahalaang nakasasakop sa Kapuluan, maliban
ang isa sa kanila (si Vibora) na di nangako, at ang idinadahila'y ang di pagtupad ng
Pamahalaang Kastila, at tikis na di pagganap, sa kanyang ipinangako ukol sa
kasunduan sa Biyak-na-Bato. Sa malabis na pagkagalak marahil ng Heneral Pea sa
pakikianib sa kanya ng anim, ay lubusang hinamak ang pagtanggi ng isa, at sa pag-alis
nila'y nagsabi ng ganito: "Iniibig ko pa ang isang kaaway na hayagan, kaysa isang
kaibigang nagpapanggap lamang".
Ang mga bagay-bagay at pangyayaring di lubhang maliwanag ang pagkakatala rito o
magusot ang pagkakasalaysay, ay siyang lalong may matingkad na uri, kaysa tunay na
mga nangyari sa buong buhay ng Panghihimagsik ng Katipunan. Ang watawat nito na
nakita naming sumilang at pinagmamalas pa rin nang mamatay, ay pinalitan ng
bandilang may tatlong kulay, noong ang pangdigmang-dagat na kastila ay supilin ni
Dewey sa loob ng Maynila nang 1 araw ng Mayo, 1898 at magbalik dito mula sa
Hongkong si G. Aguinaldo, bandilang may tatlong kulay na napaukol sa ikalawang
Panghihimagsik laban sa Pamahalaang Kastila, na dapat makilala sa tawag na
"Insurreccion Dewey-Aguinaldina". Ngunit ang bandila mang yaong ipinalit, matapus
mapawagayway nang buong pagmamalaki sa lahat ng sulok ng Kapuluan, ay
pinagpahamakan ding yurakan at paggutay-gutayin ng lagi nang mapanagumpay na
bandila ng Estados Unidos, na siyang kinasisilungan ngayon, nang buong
pagkakatiwala, ng Kapuluang Pilipinas sa gitna ng tinatawag na Panahon ng
Kaliwanagan.
Nang di malilimot at dakilang unang araw ng Mayo ng 1898, ay namatay na lubusan
ang Panghihimagsik ng Katipunan sa Pilipinas, upang mabigyang buhay 6 simula
naman ang "Insurreccion Dewey-Aguinaldina laban sa Pamahalaang Kastila sa
kapultiang Pilijinas", na nais kong isunod na salaysayin ang mga nasaksihang kong
pangyayari.
WAK AS
Kapag ang isang bayan ay sinisisilan; kapag niyuyurakan ang kanyang dangal, puri at lahat
ng kalayaan; kapag wala ng natitirang wastong paraan upang tutulan ang panggagaham ng
nangakakasakop; kapag inalintana ang kanyang mga pagdaing, pagsamo't, pananambitan;
kapag hindi man lamang pahintulutang tumangis; kapag pinahi sa puso ang huling pag-asa,
ay... talaga... talagang-talaga... na wala ng dapat gawin kundi pigtasin, sa mga dambanang
nakapangingilabot, ang SUNDANG NANG PANGHIHIMAGSIK.

Dr. Jose Rizal.

Imperyo ng Hapon, Yokohama,

Oktubre 20, 1927.

Artemio Ricarte
Webmaster's Note: Very little has been written about Gen.
Artemio Ricarte, and there is only one fairly long biography, "A
Biographical Sketch of "Vibora'", written by the Spanish professor J.
A. Ranes. This was appended to Ricarte's Ang Paghihimagsik ng mga
Pilipino Laban sa Kastila, and is being reproduced here only for
educational purposes, for students who have no access to the book.

From the legal union and matrimony of

Esteban Ricarte y Faustino with Bonifacia
Garcia y Rigonan were born three children:
Sixto, Artemio, and Iluminada, in the town
of Batac, province of Ilocos Norte situated
in the extreme north of the Island of Luzon,
Philippine Islands.
Artemio Ricarte y Garcia was born on the
20th day of October in the year 1866,
which day, according to the Roman system
of martyrological reckoning, was
commemorated and a feast dedicated by
the Roman Catholic Church to the General
of Africa, Artemio by name, and to all children born on that day the
name Artemio was usually given.
Artemio's parents were very poor, however, the education of the
three children was not neglected. After they had finished the
elementary and secondary courses of instruction in their own
province, the two brothers were sent to Manila, the capital of the
Philippines, to acquire more education.
At the age of 15, two years after his brother, Sixto, was matriculated
in the College of San Juan de Letran, Artemio was conducted to
Manila by his father to be enrolled in the same college attended by
his brother.

Artemio, after attending this center of learning for five consecutive

years, passing on all the subjects leading to the degree of Bachelor
of Arts, transferred at once to the University of Santo Tomas.
As Ricarte was not satisfied that his education should be limited to
religion alone, knowing that his people would not be greatly
benefited thereby, his eagerness to being himself near to his people
had made him decided to become a school teacher.
In 1889 Artemio was admitted in the Higher Normal School
established in Ermita, Manila, and in the following year, 1890, he
obtained his title of " Maestro de Instruccion Primaria" (Teacher of
Primary Instruction) and was at once sent to the town of San
Francisco de Malabon, province of Cavite, to superintend the primary
school there. During his six years of successful and uninterrupted
teaching in this school Ricarte, in numerous occasions, was
complimented and cooperated not only by the local authorities but
also by the provincial officials as well, and moreover by those of the
surrounding districts joined in paying him tribute for.
While practising his profession as a teacher, Ricarte heard of a
movement in Spain by Filipinos headed by Dr. Rizal, to petition the
Spanish Monarch to grant the Filipinos the rights and privileges of a
Spanish citizen, and due to the strong opposition of all the Spaniards
in the Philippines especially the meddlesome friars, the petition was
neglected by the Spanish Government. He then held a conference
with Andres Bonifacio and, as a result, a decision was reached for
the formation of a secret society known as the " K. K. K. ng mga A.
N. B.", which in English is the Loftiest and Dearest Society of the
Sons of the Country.
In 1896 Artemio Ricarte y Garcia or the primary school teacher of
San Francisco de Malabon, Cavite, having been affiliated with the
Society, took the name of Vibora the serpent which is in the gospel
of St. Matthew, 10: 16, "Behold, I send you forth as sheep in the midst of
wolves: be ye therefore wise as serpents, and harmless as doves" It was then
that the name of Vibora came into prominence all over the camps of
the Revolutionists during and after the Revolution for the reconquest
of the Independence of the Philippines until now this designation is
still a living cognomen of the stubborn General as many of his critics
characterized him.
On the 31st of August of 1896, at 10:00 a. m. in San Francisco de
Malabon known by the Revolutionary name of " Mapagtiis," a

revolution was started by Vibora, and after 19 hours of bloody

skirmishes the Spanish forces were crushed and fell easily into the
hands of Vibora, their headquarters ransacked and the civil guards
as well as the officers of the guards were taken prisoners by the
Revolutionists. At Noveleta the Revolutionists under Alvarez also
defeated the Spanish forces stationed there and Aguinaldo
succeeded in liberating the surrounding places of Magdalo from the
hands of the enemies, thus the province of Cavite, within a week,
was cleared off the Guardias Civiles.
In the organization of the Central Government of the new-born
Philippine Republic in the year 1897 Vibora was unanimously elected
to the post of General-in-Chief of the Army of Ihe Republic, a rank
higher than that held by the ranking officer registered in the Spanish
Army. The post of Capitan General y Generalisimo of the Philippines'
Revolutionary Army was performed by Vibora until the complete
surrender on February, 1898, of the Revolutionary forces in regard
of the Peace Pact of Biaknabato.
When the second stage of the Hispano-Philippine Revolution planned
by Aguinaldo in combination of Commodore Dewey had broken out
on June 1898, Ricarte was appointed by Dictator Don Emilio
Aguinaldo as General de Division (Major General) of the DeweyAguinaldo's Revolutionary Army.
In the fight provoked by the Americans in the night of February 4,
1899, Vibora, General in Chief of the Filipino troops that were
around Manila-city, directed the operation against the American
Imperialistic Army.
In June, 1900, Vibora with the intention of attacking the American
soldiers, secretly managed with his men to enter Manila, and before
he realized his purpose, he and his men armed with knives, were
surprised by the Americans at the foot of the Paco bridge, Manila,
and he was captured and taken prisoner. This occurred in the
morning of July 1, 1900 and Ricarte was at once led before the
Commanding officer of the American forces and tried for his alleged
secret entrance into the enemy's line in Manila which was under
American occupation. In defence Vibora gave his answer in the
following effect: "As we could not enslave ourselves under foreign
domination, it was our intention to reproduce another Sagunto into
the City of Manila."

Vibora, after his confinement from July 1, 1900 in the American

Military Headquarters at the Anda street, Intramuros, Manila, was
deported with many of the Revolutionary prisoners to the island of
Guam (Guahan, during the Spanish regime) of the Marianas group or
the Ladrones Islands, for two years.
Before the end of the year 1902 many of the deported, after taking
the oath of fidelity to the American Government established in the
Philippines, were returned to the Islands, while Apolinario Mabini
and Vibora remained in the Asan prison, Aga, Guam, because they
refused to suscribe the oath of allegiance declaring that it was too
inhuman and very humiliating to their personal honor and dignity.
In February. 1903, Mabini and Vibora were taken on the U. S Army
transport "Thomas" for Manila and while at Manila-Bay they were
once more urged to suscribe the oath (of allegiance, but due to
illness Mabini took the oath. Vibora was taken to another steamboat
"Galic" to be deported to Hongkong. Arriving at Hongkong without
any resource to depend upon, he has to search for work. By the
mediation of Mr. Eligio Reycs, he was able to earn a living of 25 Mex
a month at the English printing establishment "Victoria." While here
Vibora heard of a strained diplomatic relations between Russia and
Japan to come out, and then Vibora thought of a revolution that
might be started on anew in the Philippines to overthrow the
government established by the Americans in the Islands. Vibora in
December, 1903. secretly managed to conceal himself on board the
"Wenshang" and disembarked at Manila without having been
discovered by the Americans in the Islands.
After he had studied the conditions of his country Vibora began to
reorganize his Revolutionary forces to drive by force all the
Americans from the Islands, if the demand to redeem America's
pledge of Independence to the Filipinos would be denied them.
While in Sisiman planning to procure arms and munitions for the
attack of Manila, due to excessive heat, Vibora fell ill of fever. He
went to the town of Mariveles, province of Bataan, P. I., to recover
but unfortunately on his arrival in the town he caught another
disease, the so-called beriberi and not until about two months when
he was well again.
After having been cured of his two infirmities Vibora prepared to
reunite his broken Revolutionary Army; but unluckily this time a
filipino Judas with the name of "Luis Baltazar," clerk (Escribano).of

the Court of First Instance of Bataan, denounced and turned the

person of Vibora to the Constabulary authorities for a sum of
$10,000. which was the reward offered by the American Government
to anyone who could capture Ricarte, dead or alive.
The capture of Vibora was realized by Baltazar on Sunday the 29th
of May, 1904, in the cockpit of the town of Mariveles where Vibora
went with his chief confidant to meet several persons with whom to
discuss the uncompleted plan of' general mobilization and attack,
and also to meet there his messengers whom he sent to confer with
a certain Mendigoren staying at a place with his soldiers armed with
rifles. It was in the morning of the same day that Luis Baltazar and a
platoon of Constabulary soldiers arrived in Mariveles unnoticed and
their motive was unknown to the people of the town nor Vibora and
his men were aware of their secret mission and have not taken any
precaution for their protection and escape; many believed that Luis
Baltazar was incapable of exercising the role of a spy since he was
employed in a judiciary branch.
The news of' the capture of Vibora spread throughout the entire
length and breadth of the town of Mariveles, and the adherents of
the captive on hearing the rumor decided to rescue their leader.
Seeing the hostile attitude of the townspeople the captors
telegraphed immediately to Manila for a swift boat to take their
victim in a safe place. In the night of the same day at 8:00 o'clock
the captive was placed on board the coastguard " Carmen " for
Manila escorted by Baltazar and the Constabulary soldiers.
At 8:00 o'clock in the morning of the following day the coastguard
"Carmen" docked at Manila inside the "malecon" (breakwater) in
front of the monument of Simon de Anda and at once Vibora was
taken ashore at first to Intramuros by a "carromata " (carriage) to
the Anda Street prison where he once from July, 1900 to January,
1901, was confined, and finally to the headquarters of the
Constabulary next to the Binondo church, a former "Oriente" hotel
which was newly occupied and offices installed as Constabnlary
headquarters. Once in this headquarters alone in a room waiting for
the word of the General of the Constabulary, Mr. Bandholtz, Arturo
Dancel, a pro-American and provincial Governor of Rizal, entered the
room and with an arrogant gesture made inquirings of the prisoner,
who was seated in a chair with hands manacled. 'After Arturo Dancel
was gone, there issued into the room a person much taller than
regular who was no other than Mr. Bandholtz himself and after
questioning Ricarte, he pushed a button and in answer to the bell a

messenger came who was ordered to release the prisoner off the
manacles and later he was removed to another chamber at the
entrance of which a guard was detailed. The prisoner was conducted
into the Court of First Instance with Judge Manuel Araullo presiding
to answer the two charges presented against him by an American
prosecutor.
At the close of the investigation, it was found that Vibora has to
serve a sentence of one year and a half imprisonment for the alleged
illegal possession of firearms and six years imprisonment with hard
labor and $10,000 fine for the crime of conspiracy.
In the latter part of June, 1904, Ricarte began to serve his sentence
terminating it with good conduct before the expiration of the term in
1910 as it was the practice in the Philippines that all prisoners
conducting themselves excellently while serving out their term in
the prison has the chance to have their sentence commuted varying
from two months each year and upward.
From the headquarters of the constabulary, hardly after the
sentence has been pronounced by Judge Araullo, Ricarte was then
taken to the Bilibid Prison where in a lonely dark cell he was shut in
from the rest of the world and not even allowed to communicate to
his people nor to keep in his possession any letter from his family. It
has to be read in the hands and in the presence of the guard. For six
years with nothing to do Ricarte passed the time in monotony and
obscured meditation, except by the little change of the daily exercise
which he had found convenient and which he had methodically
designed to amuse himself and to preserve his health while serving
out his term, He spoke to only one man and that was his custodian,
the guard of the prison. Every day he implored him for something to
work on and in vain for six years he received no answer to his daily
supplication. The day were months and the months years in the
prisoners calendar. He would not suggest for him clemency of the
Government of the United States implanted in the Philippine Islands.
There was not a spark of mercy for him and the daily grind of
monotony was slowly tearing his heart.
During his confinement in the Billbid Prison until his release on the
26th of June, 1910, Ricarte was frequently visited by several
American Government officials, among them was Mr. Fairchild, exVice-President of the United States in the Roosevelt administration.
All of them held council with him in which he was asked to
acknowledge the protection of the American flag as well as high

position in the American Government was offered him. But Ricarte

refused all these with the following contestation: "In the present
circumstances it is too humiliating for me to consider such
proposition, however, I will think it over after I have completely
served up the two terms of my imprisonment."
The bodily exercises, three hours during the day and three hours
during the night until perspiration appeared, which Ricarte had been
practising daily as was his habit while in Guam, had produced him
wonderful result. instead of a dismal and blank walls of the cell, he
found happiness in the improvement of his health, escaped disease
which perhaps have overtaken him and would have ended early his
life, and forgot his anger over the vicious conduct of the prison
warden. In the later part of June, 1910, Attorney Mariano Legazpi
Florendo presented to the Supreme Court of the Philippine Islands
an application of " Habeas' Corpus" in behalf of Ricarte, who was
liberated by the order of the said Court on June 26, 1910, but, while
leaving the Bilibid Prison after he had stepped a little distance from
the door of the cell, he was met and detained by an American agent
of the police force, who took him the police headquarters at
Bagumbayan by an ambulance where he waited three hours until
about 2:00 p. m. when he was conducted by the same agent to the
Customhouse and presented before General Collector of Customs Mr.
McKoy who persuaded Vibora to swear allegiance to the United
States Government. A long discussion ensued between McKoy and
Vibora and at the end of which Vibora said: "As you cannot give me
40 days' time to think over this matter seriously, I will give you my
full consent to do as you please to dispose off my defenseless self."
After this Ricarte refused to talk with McKoy who afterward made
his decision to banish Ricarte to Hongkong and left Manila at four
o'clock in the afternoon of the same day he was taken from the
Bilibid Prison. On board Ricarte was given a first class
accommodation at the request of McKoy, but, in order to avoid the
displeasure of the " white " passengers, he refused from leaving his
cabin to take his meal in the dining saloon in his old and disfigured
clothes which were never washed for about six years and besides
Vibora had but 23 centavos when he left the prison cell at Manila,
five centavos of which had already been spent for a roll of bread
while he was detained in the police station at Bagumbayan, an
amount not sufficient to tip the Chinese waiters in the salion. The
remaining 18 centavos he kept for the sampan which would take him
to the landing on arrival at Hongkong from the steamer.

From July 1, 19J10 to the year 1915, Ricarte settled in Hongkong

and made his home in the Island of Lamah in the western mouth of
the port of Victoria and afterward, due to the publication of a
fortnightly magazine known as "El Grito del Presente " (The Cry of
the Present) which he had founded and caused to be published, he
transferred to Kowloon (Hongkong, 1913) where he resided until the
outbreak of the European war (1914) which later developed into the
World War.
In the early part of March, 1915, by the martial decree of the Great
Britain's Government, Ricarte was deported to Shanghai where he
arrived with his family Agueda his wife and his daughter Salud
after an unpleasant voyage of eight days in a small steamer which
moved unsteadily on a rough sea.
At 8:00 a. m. when the boat dropped anchor in the river of Shanghai
and before they landed, two Americans, White and Boff, presented
themselves before Ricarte with this statement: "The American Consul

of Shanghai wishes to see Ricarte; and we would like to know the answer if the
Consul could have a conference before disembarking." Ricarte accepted the
invitation and accompanied by the two Americans he went down to
the launch where the said Consul was suppoesed to meet him; but
once in the launch Ricarte learned that he was deceived for the
Consul was nowhere to be found, while the launch started
immediately for the City.
Ricarte after landing was secretly handed over to John Cavanaugh,
warden of the Shanghai penitentiary. After two hours in the cell
which resembled a bird's cage built with iron bars, Ricarte, after a
strong protest, was set free by John Kavanaugh by the order of the
American Consul who refused to confirm the legality of Ricarte's
arrest; and while taking a rickshaw to the Filipino Club where he
directed his wife and daughter to take shelter, Ricarte was again
detained by White and other Americans with the order of his arrest
for "vagrancy" issued by the American Magistrate
in Shanghai, Mr. Lobinger, and once more Ricarte entered the same
cell in the custody of Kavanaugh and one hour later he received a
visit from Boff who, in order to evade further molestation on his
part, invited Ricarte to return with him to Manila embarking on
board the steamer "Namur" which sailed for Hongkong in that same
day. Ricarte accepted the invitation with the greatest plaesure with
the condition that he would be accompanied by his family who were
staying in the Filipino Club. In an autombile the three, Messrs.

White, Boff, and Ricarte, went to take the latter's family from the
Filipino Club to the steamer "Namur" which weighed anchor almost
immediaely on their arrival for Hongkong, not a surprise to Ricatte
inasmuch as he had no intention to make a trip to the port of
Shanghai and he heartily rejoiced when the boat pulled off the
harbor of Shanghai for Honigkong his former place of banishment.
As soon as the steamer " Namur" dropped anchor at the port of
Hongkong Ricarte said to Boff: "Inasmuch as you and Mr. White had

deceived me in Shanghai, for the same reason, today, I will refuse to go with you
to Manila."
The Britannic Government of Hongkong charged Ricarte as violator
of the martial law upon his return to Hongkong while the American
General Consul in Hongkong and Mr. Boff asked the British
Government to hand them the person of Vibora to be taken to
Manila. Ricarte in this junction defended himself from being carried
away by his two powerful enemies and in the early part of June,
1915, he was again, under his energetic protest, deported to
Shanghai with the full protection of the British Government free
from outside annoyance while living peacefully and observing the
laws faithfully. Ricarte, through his wife, Agueda, on arriving at
Shanghai secured passage for Moji, Japan, on a Japanese boat. to
get rid of the clutches of the yankees who were tracking him. From
Moji he bought another ticket to continue his trip on the same boat
to Kobe. At Kobe he slept during the night: and in the following
morning he took the express, train for Nagoya, Aichiken, and on
reaching this point he transferred to an electric car for Seto-cho,
Iligashi-Kaigaigun, Aichiken, where he met two Filipino students,
Ariston Gonzales of San Rafael, Bulakan, and Felisberto Procopio of
Nagcarlan, Laguna. Ricarte resided in Aichiken until the year 1921
when he moved with his wife to Tokyo to teach Spanish in a private
school called "Kaigai Shokumin Gakko." In April of the year 1923 he
again moved to Yokohama and when the Great Earthquake (Sept.
1st, 1923) followed by a terrific fire and typhoon, had occurred, he
together with his wife, Mr. Jose A. Ranes and Mrs. Pedro Bartolome
with her twine boys miraculously escaped sure and instant death.
An American news-paper "THE MANILA TIMES" on its number of
Sept. 19, 1923, when the "Great Earthquake" had happened,
published the following: "Unless he (Ricarte) swears allegiance to
the United States, General Artemio Ricarte, the "Viper", whose
stubborness threatened for a time the peace between Filipinos and
Americans, cannot come to the Philippines, it was declared officially

today. General Ricarte is reported safe on board Admiral Anderson's

flagship HURON in Japanese waters. A high Government official, who
knows the General, said today: "I do not believe he will come
back. If the HURON starts for the Philippines, Ricarte is apt to jump
over board and swim to Japan to keep away from a land where the
flag of the United States is flying side by side supreme over the
Filipino flag."
Y en el periodico filipino "El Debate" en su numero de 4 de Octubre,
1923, we publico por el Sr. Ben R. Ramos el siguiente articulo: "La
Revolucion Filipina se habiva apagado y solo vive en nuestro recurdo
amoroso; la Republica Filipina ha desaparecido y solo vive en las
paginas de nuestra Historia, pero existe un filipino que representa
estas gloriosas epopeyas de nuestras lucchas por la Libertad; un
filipino que como la misma Revolucion y la misma Republica dejo de
tener vida actual en nuestro suelo cuando la fuerza del mas fuerte
vencio nuestras armas debiles y deshechas; un filipino que como
aquellas dos etapas que evidencian la bravura y patriotismo de esta
raza, volvera algun dia cuando suene la hora de nuestra Libertad;
ese filipino, ese que personifica la Revolucion sangrienta de ayer,
ese que irradia hasta ahora la inextinguible luz de la amada
Republica de Malolos, es Artemio Ricarte (Vibora). Ayudemosle,
socorremosle en su expatriacion en donde sufre las penalidades de
una vida extraa, los rigores de un alma errante y enferma de
nostalgia: hgamos que el soplo de la Madre-Patria llegue a sus
sienes y le recuerde que acqui, come en cualquiera parte, el filipino
es amado y querido por el filipino, Kawawa si Ricarte! ese es el lema
del dia, el grito de caridad. Ayudemosle!.... Enviamos socorro al
Japon, pero olvidamos al patriota. Ayudemosle!
At present he is living in Yokohama at No. 149 Yamashita-cho and
still teaching Spanish language in the same school at Tokyo.