2

Mc lc
Tnh Khng lun l g?
Chng I - Danh v s
08
Chng II - Vai tr lun chng v ph nh i vi tin
tnh Khng ca Trung qun
16
Chng III - Khng v tri lng
26
Chng IV - Tnh Khng v dch ho php
45

04

Chng tng qut - Tiu dn v lch s t tng tnh Khng

63

Tnh Khng lun l g?

I.
Wenn am Sommertag der Falter sich auf die Blume niederlsst und, die
Flgel geschlossen, mit ihr Wiesenwind schwing (Martin Heidegger, Aus
der Erfahrung des Denkens).
C th vay mn nhng li nh vy khi u cho s ch i ting vng
p ng ca nhng g ang n mnh trong bng ti. Nhng li c vay
mn y khng nht thit phi l ng thanh vi nhng ci sp p ng. S
tu thnh ca nhng ci p ng ny s khng xut hin trong nhng ting
ng no nhit. y l s tu thnh ca mt cn ma nh thc l, khi con
bm ma h chu khp li i cnh mng lng nghe trong thm lng
hi th ca c ni. Ch i, kin tr v dng li trong s b tc ca mt thi
ch c nh sng vnh cu ca mt tri. Kin tr v dng li ch i trong
s b tc l liu lnh k thc mnh cho mt cuc chi ngon mc ca thin
din, l liu lnh ng li gia dng thc ca vn hu. l mt thi
bng bnh, khng chu tin tng bc vng chc nh nhng t nhy ca
con chim hng: Nhy bn b nc, nhy n tng , nhy trn t cn,
nhy ln cnh cy, nhy ln g cao v cui cng bay trong thng khung
lng cnh lm p cho bu tri [1] . Ch i trong s b tc l nhng
bc tht li ca con chim hng, t trn cnh cy ri tr xung t cn. [2]
T trn cnh cy ri tr xung t cn chp chng nh cu mang mt
ci g c v ngc ngo; l s tin ti bng nhng bc tht li, bi v
thun theo s b tc. [3]
Mn mt kinh nghim t tng ni v mt kinh nghim t tng, l
mt s vay mn nghch l ngang ngc: vay mn l mt iu bt kh.
Bt kh cho nn b tc. B tc cho nn khng th tm thy mt li trung
chinh vo t tng. [4]
Nh th l khi u bng mt s bt chnh. ng sau s bt chnh ny
khng c che du mt n ngha no ht bin minh cho n. Nhng, Tnh
khng lun l g? "Khi con bm ma h dng li trn a hoa, khp li i
cnh, v ong a theo cn gi ca c ni hoa ngn..."

II.
Im Denken wird jeglich Ding einsam und langsam. (M. Heidegger)
T khi Ngrjuna (Long Th) xut hin min Nam n , n nay 18 th
k qua, v sut mt vng cung ba phn t ca ton b Chu, Tnh
khng lun (Sunyavada) tr thnh mt th kh gii v cng sc bn c

trang b cho mt nn trit l chuyn mn ph hoi. Vi nhng k chng i

n, ph hoi l ph hoi. Nhng nhng k tn thng n th ni ph hoi
tc l thit lp. Vi c hai, ph hoi l iu ng s v nn trnh. Chnh
thc, Ngrjuna c binh vc cho mt chn l no bng kh gii Tnh
Khng lun? Ngi ta tng ngh, chnh Tnh Khng (Sunya) l chn l .
Bi v, ngi ta c th tm thy, vi bng chng v cng xc thc ca vn
ngha, rng chnh Ngrjuna coi phng tin v cu cnh l mt. Ni
cch khc, chnh chn l ca Tnh Khng t bo v ly n, t binh vc cho
chnh n, khng khng mt ci g khc. V nh vy, vi nhng hc gi hin
i chuyn mn v Tnh Khng lun vi nhng i biu c thm quyn nh
T.R.V.Murti, Ed. Conze, J. May, v c th k thm nhng v ngoi lnh vc
chuyn mn ny nhng c coi nh l c thm quyn nh Stcherbatsky, J.
Takakusu, vn vn, u ng thanh cng nhn Tnh Khng lun l bin
chng php (dialectique). Nhng ngi i sau bm cht vo danh t ny
Bin chng php hiu Tnh Khng lun, qu l mt s ng thanh
tng ng. Nh vy l "Nghn tm gi bng tng qun [5] , tuyt sng che
ch cho thn ct ng".
Ed. Conse ni n s to bo ca nhng hin trit ng phng l t tng
bng mu thun. Bi v, chnh lun mu thun cho php ngi ta ni:
phng tin l cu cnh, cu cnh l phng tin. Ph hy trong phng
tin, nhng li l thit lp trong cu cnh. Ph hy v thit lp li l mt.
Nh th, hnh nh mu thun i chi vi ng nht. y l l l m ngi
ta hay da vo phn bit tnh cch d bit ca t tng ng phng.
Ngi ta thng l lun theo mt tiu thc in hnh nht nh sau: vi Ty
phng = ce qui est est, ce qui nest pas (ca Parmnide), l t tng
trn nguyn tc mu thun. Bi v, nguyn tc mu thun nh th l dung
np tt c mi tng phn, tt c mi ci khng phi l n, cho nn ngi
ta ngh nu cng nhn rng ng phng lun lun t tng trn nguyn
tc ny th t tng ng phng lc no cng c th dung np c t
tng Ty phng vi tt c nhng d bit ca chnh n. V ngc li, v
nguyn tc ng nht khng dung np nhng tng phn. Nguyn tc ng
nht a n ch i hi s nghim xc ca khi nim. Merleau Ponty ni:
"C ci g khng th thay th trong t tng Ty phng: (), s nghim
xc ca khi nim." [6] .
Hnh nh chng ta va a ra mt trng, ngn, nhng l lun c v rt l
mch lc. Nu ni cho ch l, th kiu l lun ny l iu ti k ca cc nh
Tnh Khng lun, k t Aryadeva, xung Buddhapalila, qua Bhavaviveka,
cho n Candrakirti (nhng truyn nhn ca Ngrjuna). Nhng ni vy
cng khng c. V cng ch l mt cch ni p dng lut mu thun
mt cch mch lc. Nh vy, chnh mu thun phi tr thnh mt trt t
mch lc cho mu thun l mu thun. Tc l, mu thun ch c tha
nhn nh l mu thun thc s khi ngi ta c th tm c mch lc ca
n trong mt trt t no . Bi v, nu khng c s mch lc gia nhng
mu thun v khng mu thun, lm th no l nhn bit l mu
thun?

Vy th tnh Khng lun l g? "Trong t tng, mi s tr thnh c liu v

lng thng".

III.
Nhng vay mn khng th trnh v nhng thnh kin nng nh ch
cng cha th t b c. "Nhng con c ln trong h nc nh ny, tt c
chng u b bao ph trong tm li nh ny, du chng c nhy vt ln,
chng vn b hn cuc bao ph ni y" [7] Ngi hc v Tnh Khng cng
nh k hc bt rn bng hai bn tay khng.

Ngrjuna l ai?
Nhng thin ti ln u xut hin trong cn thnh n. Hraclite trong bnh
minh ca Hy Lp vi cn thnh n nh nhng ngn la tn bo; ng
mun tng c Homre ra khi nhng cuc chi chung bi v li cu nguyn
ca Homre mun cho mi bt ha gia cc thn linh v loi ngi hy
chm dt. Zarathoustra xung ni, cng vi s xut hin ca Siu nhn,
sau khi ni cn thnh n vi mt tri. Nhng con su con ng sut c
mt ma ng ch i nhng ting sm u tin ca tit kinh trp thng
Hai. Nhng, "Mt khi sinh ra, h mun sng ri chu ng s cht, hay
ri i tm s yn ngh. V h li nhng con chu cng chia x s phn
nh vy" (Hraclite). Nhng con su con ch tr mnh trong gic ng trin
min, cn phi i bao gi c cy nt v sau ting sm ca tit kinh trp ri
mi tri dy "gii chi thi i h tai!" (qu Li Thy Gii, Kinh Dch).
Ngrjuna xut hin nh mt con voi d trong truyn thng Pht hc v t
tng trit hc n . ng thi, i vi cc nh hin trit n ,
Ngrjuna c xp vo hng nhng t tng gia Pht hc li lc bc nht.
Nhng ngay trong hng ng ny, Ngrjuna li c knh trng nh mt tn
ph hoi ng s. Ngi s u tin c l chnh cao ca ng l
Aryadeva. Ngay trong tn gi c s tri ngc. Ci tn Ngrjuna m ch
cho mt th rn d. Bi v Naga c ngha l rn d. Nhng Aryadeva li hm
l mt thin thn thnh thin. Hai thy tr ny, mt con khng long v
mt v thin thn, phi chng l hai np gp ca t tng: huyn chi hu
huyn? Nhiu huyn thoi c dng ln chng t rng c nhiu
php l hin ra h bt thi ngng cung ca Ngrjuna, khi ng
quyt nh b c ni cao, c rng rm v c t lin xung bin c ng
cng loi rn d. Nh vy ngi ta mi c l do xc nhn rng ng
qu l mt t tng gia Pht hc chnh thng bi v chnh thng cng hm
l ngoan ngon, khi ng chu theo khuyn co ca vua rn m tr li t
lin. ng qu thc l mt t tng gia Pht hc chnh thng, mc d li x
s ca ng i khi c v ngc ngo. [8]
T lc Ngrjuna tr li t lin, nhiu vn trong truyn thng Pht hc
v nn minh trit n c t li: Tnh Khng Lun l g?

Dng nh c mt s lng l v bt kh no ; lng l nh chnh i sng

v bt kh nh chnh t tng. Ngrjuna t sng m ca bnh minh v
nng qui xut hin ri bin mt trong sng m ca bnh minh v nng
qui.
Yath mya tath svapno gandharva-nagaram yath/
Tathospda tath sthnam tath bhanga udhritah
Nh qun nng, nh gic mng, nh thnh ph gia sa mc: tt c s kin
khi, tn tc v bin mt u nh vy. [9]

IV.
Trong i tng kinh Trung Hoa, c n hnh di s iu khin ca J.
Takakusu, mt hc gi Pht hc ngi Nht, c mt tc phm mang ta
l "Lo T ha H kinh", c xp vo loi nhng tc phm bn ngoi
Pht hc (Ngoi gio b) [10] . Tc phm t on ny ni Lo T ci tru
b x Trung Hoa i v pha Ty bc v gio ha cho nhng ging dn man
di phng ny. Mn ln nht ca ng l Thch Ca. l Kumarajiva. Ci
tn ny li m ch cho s trng th ca tr th. [11] C l Ngrjuna ha
thn lm Lo T ti t tu ni cho mt phn na Chu nghe li ci
diu ch "huyn chi hu huyn" trong cu hi "Tnh Khng lun l g?".
V nh th, trc cu hi:"Tnh Khng lun l g?" Nhng vay mn
khng d g trnh khi v nhng thnh kin nng nh ch cng cha d g
t b c.
"Cng v nh mt ngi nh c ln trong h nc nh ny vi mt tm li
st sao. Ngi y ngh: Nhng con c ln trong h nc nh ny, tt c
chng u b hn cuc bao ph trong tm li ny, du chng c nhy vt
ln, chng vn b hn cuc bao ph ni y".
l nhng li kt lun ca kinh Brahamajlasutta. V kinh chm dt nh
th ny:
Imasmim ca pana veyykaranasim bhannamane sahas loka-dhtu
akampitthti. (Trong khi kinh ny c truyn thuyt, mt ngn th gii u
rung ng).
(31.1.1970)

Vn gi danh v tuyt i

Chng I
Danh v s
i tng ca nhn thc khng phi l ci c th, m l ci tru tng. Mt
s th, nu khng c biu th bng nhng thuc tnh, khng th hin hu
nh mt i tng. S kt hp ca nhng thuc tnh biu th hin hu
ca mt s th ny c duy tr bi ngn t. Mt hin hu nh th l
Khng, mt thc ti rng, khng c t th, n l mt hin hu gi danh.
Nhng chnh ci gi danh li lm cho s th xut hin nh mt i tng
ca nhn thc. Ci danh biu l cho ci thc. Phi thc khng c danh. M
phi ci danh th ci thc cng khng c. Ngn t khng phi ch l mt kh
c din t ca t tng m thi, n cn l biu tng ca mt s th.
Ngn t biu tng cho mt s th, mt khi hin hu c biu th bi
nhng thuc tnh.
Ngn t, nh vy, l mt hin hu tru tng. Mi thuc tnh cng c mt
tn gi ring ca chnh n, nn mi thuc tnh cng mang trong n kh hu
tnh v mt i tng. Do , d ci danh c l biu tng cho ci thc,
nhng n khng phi l ci thc. Chn l m mt nh lun l hc mun t
n l s tng ng gia tin trnh biu tng v tin trnh thc ti. Bi v
mt s th, d l tuyt i th, m khng c biu th, ngha l khng c tn
gi ca n, th khng hin hu, nn i vi nh lun l hc th Tuyt i
khng phi l s th khng th din t, nu ta hiu c tin trnh ca thc
ti trong tng quan vi tin trnh ca biu tng. Nh th, nh lun l
khng phi l k i chinh phc tuyt i m l chinh phc biu tng. Cng
khm ph ra nhng c tnh ca biu tng ng cng thy tin gn n
thc ti tuyt i hn. Th nhng lm sao chng thc c mi tng
quan ny, nu khng gi thit trc tin mt hnh nh no v thc ti
tuyt i? Thc Ti Tuyt i c chng thc bng ngn t, trong khi ngn
t l biu tng ca n, tt phi da vo bn cht ca Thc Ti Tuyt i.
Nhng mun chng minh bn cht ch thc ca Thc Ti Tuyt i, tt
phi da vo ngn t. Lun l hc khng th gii quyt tnh cht trng phc
ny, n khng th vt qua ci gi l c tin. c tin ch c, khi ng trc
mt hin hu m khng th chng minh l do hin hu ca n. Gia thc
ti v biu tng ca Thc ti, hoc tin tng kh nng ca ngn t, tin
tng y khng th chng minh l do ca n c, nu khng gi thit bn
cht ca thc ti, ngha l nhng l do c vin dn khng c g bo m
s chn thc ca chng c, vn l nhng l do vin vng.

y, ta thy lun l hc kiu y thiu hn tnh cht sng to ca t

tng. N khng dn t tng i n mt chn tri cao rng ca Tuyt i
no c, m ch quanh qun trong ci gi l nguyn l hin nhin mt cch
tm thng v c nhin l ngy th; tin tng mt cch ngy th vo kh
nng ca ngn t v biu tng.
Nu ta gi thit Thc Ti Tuyt i l mt hin hu, th biu tng ca n,
tc ngn t, cng l mt hin hu. Nh th, khng nhng bn cht ca
Thc Ti Tuyt i l bt kh thuyt, m chnh bn cht ca ngn t cng
l bt kh thuyt. Gi thit ny c t ra khi ta bnh din tng i nhn
ln tuyt i. Ci nhn nh th, khng nhng khng nh mt tinh th ca
ngn t, m cn mang li cho ngn t gi tr ca n nh l con ng duy
nht i v Tuyt i. l con ng gia, n cha ng c hai chiu:
tng i v tuyt i. Ci danh biu l cho ci Thc. Ci Thc khng th l
i tng cho tri thc nu n khng c biu l bng ci danh. Ngn t l
mt hin hu tng i, n cha ng ton th kinh nghim ca nhn thc,
n duy tr kinh nghim ny. Nhng l nhng kinh nghim c tp hp
tt c nhng sai lm, vng tng. D vy, bn cht ca n vn l mt hin
hu tuyt i. Thc Ti Tuyt i l v ngn, khng mt kinh nghim hin
nhin no c th chng minh cho hin hu ca n. Nhng biu tng ca
n l ngn t, v bn cht ca ngn t cng l tuyt i v ngn. V v ci
danh khng phi l ci Thc, cho nn, n va biu tng cho Thc Ti Tuyt
i m vn khng la khi bnh din tng i ca n.
T y, chng ta hy i vo nh thc duyn khi m Ngrjuna tch cc
pht trin. Mt nh thc khi c thnh lp, khng th vt qua khung kh
ca ngn t. Ch c ngn t mi cho ta thy nh thc y c thnh lp c
mt gi tr nh th no. nh thc c pht hiu qua mnh . C php
ca mt mnh l mt kt hp ca cc ngn t. Mi mt ngn t chnh n
l Tuyt i th hnh dung mt thc ti duy nht. Gn ghp ny khng
th t chng t nhng kha cnh vng tng hay nh thc, v Tuyt i th
vt ngoi mi din t. N ch c chng thc bng kinh nghim hin
nhin v li cha ng tt c nhng sai lm, m t n, n cng khng th
t chng t nhng sai lm ny. Tuyt i khng th l i tng ca tri thc,
m c th hin nhin cng khng l i tng ca tri thc. Ch c gi danh
mi l i tng ca tri thc. Do , ch c gi danh mi lm sng t nhng
vng tng sai lm, trong kt cu vn php ca n. Nh vy, kt cu vn
php cng l c cu ca mi hin hu, khi hin hu y l i tng ca tri
thc.
Lm th no tm thy nhng sai lm trong kt cu ca vn php? Ta bit
rng mt mnh pht biu v mt s th gm ch th, ng t v nhng
thuc tnh. Nhng mi thuc tnh u c kh hu tnh v mt ch th. Khi
chng biu th cho mt ch th, chng b a xung hng th yu, nhng
khng phi v vy m chng khng th lm mt ch th trong nhng mnh
khc. Nh vy, kt cu ca vn php c t trn nh thc duyn
khi. Bi v, mt ch th khng th hin hu, nu khng c nhng thuc
tnh ca n. Tnh cht ca duyn khi l lm sng t mi quan h nhn qu

10

gia ch th v nhng thuc tnh. Trong vn php, mi quan h ny chnh l

ng t. Mt ch th hin hu c gii hn r trong mt v tr no ca
thi gian. Khi b gii hn nh th, n khng cn l mt Tuyt i th. Tuyt
i th khng phi nh th kia, ang nh th. Nhng nu vt ngoi thi
gian, ngha l khng c tc dng ca ng t, n khng th hin hu. Do
, vn l tr li cho ng t tc dng nguyn ca n, tc Th tnh.
Chng ta tr li nh thc duyn khi. khng phi l mt c sng ca
Ngrjuna, m l trng tm nhng ti thuyt gio ca Pht. Trn tuyt
i, chn l ca thc ti vt ngoi ngn thuyt, ngoi tt c nhng m t,
din t. Nhng, nhim v ca Pht, nh kinh Php Hoa ni l Khai th,
Ng, Nhp Tri kin ca Pht cho chng sinh, nu Pht khng s dng tp
qun suy t v nhn thc ca chng sinh, nu Pht khng s dng tp qun
suy t v nhn thc ca chng sinh, iu ny c ngha l tm ra mt nh
thc cn bn ca tri thc. nh thc ny va l hin nhin v va bao hm
c chn l tuyt i, ngha l va mang tnh cch duy nghim ca tri
thc v c bn cht siu nghim ca Tr tu.
i vi chng ta, ci hin nhin l ci m ta nhn bit "bng xng bng
tht", ci hin nhin c th, v thc nghim; hin nhin ny khng bao hm
ni chn l tuyt i. N l mt chm en hin ti c bao ph mt lp
dy tp kh di truyn va ni ti va ngoi ti.
V tp kh di truyn ni ti. Trc ht, ngun nhn thc hin nhin "bng
xng bng tht" l tri gic (xc, th 6 trong 12 nhn duyn). Ngha l, nu
c cu ca gic quan l mo m bm sinh th nht nh ta khng th c tri
gic no c th ni l nh tht mt cch tng i. C cu gic quan ny li
ty thuc s cu to nguyn thy v i sng hu hnh ca chng ta, l
danh v sc, tc "kh cht" ca th xc v tinh thn. Tt nhin mi ngi c
mt kh cht ring bit ngay t lng m, v nh th, mi ngi c mt th
hin nhin khc nhau, ch tng t nhau ci gi tng bn ngoi. Cu to
ca danh v sc li cn ty thuc vo nim ti s ca i sng con ngi
(kt sanh thc), n cha ng tp kh di truyn ca i sng qu kh (hnh)
v ch nh hng i cho i sng hin ti. Tp kh di truyn ny c hnh
thnh do s ngu dt. S ngu dt trong qu kh ch nh cho i sng hin
ti v s ngu dt trong hin ti v s ngu dt trong qu kh ch nh cho i
sng tng lai.
Khng cn ni n nhng i sng ca qu kh v tng lai, m ngay trong
i sng hu hnh hin ti, kh cht ca chng ta in sn vo tng t bo,
tng cm gic. Kinh nghim uyn nguyn ch c th c, tr phi chng ta
thay i ton b c cu danh v sc ny. Nh th ngay c phn ni ti,
chng ta khng th c mt kinh nghim uyn nguyn no c. Cho nn,
khng th em kinh nghim ca chng ta chng minh cho Tuyt i.
Th n, tp kh di truyn ngoi ti. l nh hng ca nhng cm ngh,
cm xc theo sng ca x hi, nh hng do tp qun, vn minh, gio
dc, tn ngng. Nhng th ny ch c th n su vo da tht chng ta, ch

11

cha hn l thm nhp ct ty. Nhng vt ra khi n khng phi l iu

d. Tt c nhng th ny l ci khung ca con ngi. S mo m ca tri
thc, ty theo s mo m ca ci khung y.
Nh th, d l mt st na tri gic hin ti ca dng thi gian, hiu theo
ngha l mt th hin ti lun lu bt tuyt, mi nhn thc u b ng
sn vo mt khung kh c hn nh. Chnh th m chng ta ni khng mt
nhn thc hin nhin "bng xng bng tht" no c th bao hm ni chn
l tuyt i.
Khung hin nhin l tiu chun ta nh gi bt c mt hnh nh no
d l tng i hay tuyt i: ci phi thc, v n khng hin nhin; iu
l o tng, v n khng hin nhin V thm na, hin nhin ci ny
tng i th cng hin nhin ci kia l tuyt i; hin nhin ci l nh
th ny, hin nhin ci khng phi nh th ny Chng sinh cha vt
ra khi ci khung hin nhin ny, nu Pht mun by t cho chng sinh
hiu c nhng g Pht ni, mt cch tng i v rt t (nh: nm l trong
tay so vi l trong ton th mt khu rng mnh mng), Pht khng th a
ra bt c mt nh ngha hay mt hnh nh no xa tm mc ca ci khung
. Bao lu chng ta cn kt trong ci khung tc , th by gi chn l
Tuyt i vn l bt kh thuyt. Phi m ra mt cnh ca, mt li i,
chng sinh c th vt ra khi khung kh hn nh y, th nhp cnh
gii T chng ca Pht. Con ng l nh thc duyn khi, tc con
ng gia, nh Trung lun vit: duyn khi tc Khng, tc Gi danh, v
cng chnh l Trung o. Khi no chng sinh thy r c l duyn khi mi
thy c chn l Tuyt i. Nh vy, nh thc duyn khi cha ng c
hai chiu "lch s": chiu Lu chuyn v chiu Hon dit.
Kinh Php hoa, qua ngi bt ca La-thp, ni r v vai tr ca nh thc
duyn khi y nh sau: "Chn l m Pht t chng, khng th ni ln bng
ngn ng, nhng m ra con ng dn v , sau khi trm t v s
chng ng ca mnh di gc cy b , Pht quyt nh n Ba-La-Ni,
thuyt v T Diu cho nm thy T Khu", T Diu c thit lp
trn tng quan ca nh thc duyn khi: Kh v Tp, nhn qu lu
chuyn: Dit v o, nhn qu hon dit.
Ngrjuna tch cc pht trin nh thc ny. Trong tinh thn Trung qun,
nh thc duyn khi khng ng khung tt c nhng li thuyt gio ca
Pht thnh nhng gio iu c on, thnh nhng chn l bt di bt dch,
m cc b phi Tiu tha thng mc phi trong cc cuc tranh lun, mi
khi vin dn gio chng xc nh lp trng ca mnh; n cho thy
"phng tin quyn xo" trong cch thc khai thng con ng gia ca
Pht. V nh th, Ngrjuna nhn mnh n hai kha cnh tng i v
tuyt i ca chn l, tc nh . Mt ng nh thc duyn khi l nguyn
l ti s v hin nhin nht ca tri thc, l Tc . V ng khc, n
cng l chn l Tuyt i, siu nghim: Chn . Vy, Ngrjuna va cng
nhn nguyn tc lun l v kh nng ca ngn t (kh nng nh hng

12

ch khng phi din t), v va t chn l ln trn chiu Tuyt i siu

nghim, vt ngoi mi nh ngha.
y, chng ta hy nhn xt v nhng mu thun trong s thnh lp nh
ny: Chn v Tc nht th hay d th?

1. Trng hp nht th, Chn v Tc c coi nh l hai mt ca mt

Thc Ti Tuyt i, ng bn ny l tc v ng bn kia l chn. Nhng,
nu th th khi Thc Ti Tuyt i hin hu nh mt i tng hin qun
ca qun chiu bt nh, n khng phi l mt ton th; bi v, khi thy bn
ny Tc tt khng th thy bn kia Chn , v ngc li. Ton th
khng cn l i tng hin qun, m c nhn thc bng suy lun, ngha
l khng trnh khi nhng tin gi nh. Chn l cn mang tnh cht ca
tin gi nh khng phi l chn l Tuyt i. Thm na, chng sanh
bn ny Tc tt khng th trc qun c Chn bn kia nh, m
Thnh gi khi chng Chn bn kia cng khng th trc qun c Tc
bn ny. Cuc i thoi gia Thnh v Phm s din ra nh cuc ni
chuyn ca nhng k ic. y, chng ta cn phi hiu th no l hin
qun. Ngay trong mt nhn thc thng thng, nu s th khng hin hu
nh l hin ti, n khng th l mt i tng. Mt s th, d qu kh hay
v lai, khi l i tng th by gi n cng hin hu nh l hin ti. Bi, ci
qua khng c tc dng, ci cha n cng khng c tc dng, khng th
hin hu; ci khng hin hu, khng th l i tng. Theo nh thc duyn
khi, nhn thc l tng giao tc dng gia ch th v i tng. C hai
cng trn mt v tr ca thi gian. Nu ch th l hin ti, nhng i tng
l v lai, i tng y s khng tip xc vi ch th pht sinh tc dng
ca nhn thc. Nhng, theo lp trng ca Trung qun, hin ti ch l ci
sp n v sp i. Hin ti cng ch l c l. Nh th, hin qun, c ch
th v i tng u khng b chi phi bi tc ng ca thi gian. Do ,
nu l nht th, xt nh l mt tp th, th khng th gi l hin hu bng
hai kha cnh. Vy, nh c ngha nh th no, c th ni duyn khi
bao hm c hin nhin v tuyt i?

2. Trng hp d th th sao? y, chng ta hiu rng, d th nh l hai s

th c lp. Nu th, lm th no hp nht, khi mun ni duyn khi bao
hm c hin nhin v tuyt i?
Chng ta ly t d nh sng v bng ti l hai d th. Ta ni, c nh sng l
v c bng ti, v ngc li. Nh th, d l d th, c hai u biu th cho
mt thc ti. iu ny, nh Trung lun ni, ch l o gic ca tri thc. N
da trn hi tng v kinh nghim ca hai giai on tip ni xy ra trong
dng lin tc ca thi gian: khi nh sng bt u n th bng ti bt u ra
i; nh sng xua ui bng ti. Hnh ng xua ui ny tt phi xy ra
hin ti, ngha l c nh sng v bng ti cng hin hu trong mt v tr ca
thi gian, v cng trong mt bnh din khng gian. Nhng khi bng ti ang
hin din, v y, th nh sng ang l v lai, v khi nh sng hin din,
v y, th bng ti l qu kh; nh vy, c hai khng bao gi hin
din cng lc v cng ch, cho nn, khng th ni ci ny xua ui ci kia.

13

Thm na, c hai d th vn hnh bng cch no tin n ch phi hp

nhau, tt khng th c s hp nht trong mt ton th. Trong trng hp
ny, nh c thnh lp nh th no?
Nhng mu thun trn y ch l mu thun trong kt cu ca vn t.
Nhng, mt mnh vn t l pht biu mt mt nim v Thc ti. Nh
vy, mu thun trong vn t cng chnh l mu thun trong tri thc. n
khi kt cu ca ngn t c gii quyt mt cch hp l, n ch by t mt
con ng no khng phi l Tuyt i. Ngha l, ci danh biu tng
cho ci thc, nhng danh khng phi l thc. Bi v danh khng phi l
thc, nn mt s th c th mang nhiu tn gi khc nhau; mi mt tn gi
l mt tng hp, hay tng th ca mt s thuc tnh no . Nhng thuc
tnh ny , t n l nhng s th, nhng qua tc dng trong tng quan
nhn qu ca nh thc duyn khi. Ni cch khc, mt s th khi hin hu
trong cc v tr ca thi gian, th trong mi v tr , n c biu th bng
mt s thuc tnh n c th l nh th kia, trong hin ti cng vy, n c
th l nh th ny, v trong tng lai cng th, n c th l nh th n.
Qua nhng bin thin bt tuyt trong dng thi gian ny, s th khng
thng ti bn thn, m tnh cch thng ti ca n c bc l tn gi
ca n. Ci v thng khng t hu nh mt i tng. Do , tn gi mi
l i tng ca tri thc. V, bn thn ca thc ti bin thin bt tuyt, nn
n l hin tng a th sai bit. Tn gi ca n khng b chi phi bi s bin
thin ny, cho nn n l hin tng nht th khng sai bit. Nh vy, ngay
trong kt cu ca vn t, tn gi ca mt s th l ci khng sai bit ca
nhng sai bit, tc bt d. Khng c s th th li khng c tn gi, do , s
th l nhng sai bit ca ci khng sai bit, tc bt nht. Bt nht bt d tc
Trung o.
Trung o, nh ta thy, khng phi l bn cht hin hu ca Tuyt i, m
l bn cht biu tng ca ngn t trong kt cu vn php. Vi bn cht
ny, khi ngn t tm ra hng i tin v Tuyt i, n khng mang li cho
Tuyt i mt nh ngha bng mt tn gi c nh no. Do , khi ni rng
Nit Bn khng n, khng i, bt nht bt d, phi on phi thng, v.v. ni
th tc l vch ra con ng gia cho ngn ng i v Nit Bn c nh
ngha l nh vy. Trong nhng lun thuyt, ng l nn phn bit s sai bit
v khng sai bit gia s th v tn gi ca s th, ta coi c hai nh l mt,
v t , nh ngha Tuyt i v Trung o, thay v coi con ng gia l
con ng ca ngn ng.
y, chng ta cng cn ni n trng hp tranh lun gia cc t ca
Trung Qun v Duy Thc. Mi bn u chia cc giai on thuyt gio ca
Pht ra lm ba, v t hc thuyt ca mnh vo giai on cui l Trung o.
t ca Trung Qun ni, tc C, chn Khng. Va c va khng l
Trung o. t ca Duy Thc ni: Ngoi cnh phi hu, ni thc phi v, phi
hu phi v tc Trung o. H ng vi nhau l nhng giai on v trc,
Pht thuyt php cho hng Tiu Tha v i tha phng ng khng phi
Trung o. Ni th, tt h nh ngha Nit Bn l Trung o. Thc s,
nhng t ny hiu mt cch lch lc v Trung o. Trung o khng phi

14

l Nit Bn, m l con ng i n Nit Bn. N l phng tin ch khng

phi l cu cnh. Cu cnh Nit Bn l Tch dit tng, khng th ni bng
li, nhng Pht dng phng tin dn chng sinh i v cu cnh Nit
Bn. Ngay trong T diu , duyn khi va bao hm c hai chiu sanh t
v Nit Bn, tt nhin, bc ra ngoi Trung o, khng th nhn thc c
T diu . Nh vy, tt c nhng g Pht thuyt, d ni Hu, d ni V, nu
bc ra ngoi Trung o, Hu v V y s tr thnh nhng nh ngha cho
cu cnh Nit Bn, thay v coi n nh l phng tin quyn xo.
Ci danh phi tr vo mt ci thc, nhng n l ci n nht, bt bin, do
n khoc cho ci thc mt t tinh quyt nh, hoc thng, hoc on,
hoc nht, hoc d, v.v. Khi t ci danh vo nh thc duyn khi, by gi
n l gi danh. Gi danh, nhng biu tng cho ci Thc, d vy, vn khng
ng khung ci thc vo mt nh ngha c nh. Do , gi danh cng l
Trung o.
Khi i tm Tuyt i th, tt nhin Tuyt i th y hin hu nh mt i
tng, ngha l c mc vo mt tn gi no . Ni cch khc, n c
nh ngha. Nhng nh ngha u l nhng suy lun cn c trn kinh
nghim hin nhin. Kinh nghim , nh ta thy, khng c bo m chn
thc no c. Nu da vo to dng ln mt hnh nh gi l Tuyt i
th, hnh nh ch l vng tng sai lm. Tuy nhin, bt c mt pht biu
nh ngha no u cha ng trong tnh cht mu thun. Biu th cho
ch th c nh ngha l nhng thuc tnh. Nhng mi thuc tnh u l
mt kh hu ch th. l mu thun gia t v tha. Ch th khng th t
hu, nu khng c nhng thuc tnh. Nhng thuc tnh ny, khi b a
xung hng th yu quay vo tm im l ch th, th chng l nhng
tha th. Nhng khi ly chng lm trng tm, mi thuc tnh l mt ch th,
ngha l khng th t hu. ng y n l t. ng kia n l tha. Do ,
chnh n, khng phi l t hay tha g c. T hu cng khng ng; tha hu
cng khng ng; t tha khng th c v phi t tha cng khng c th c.
y l mt t d v cch p dng duyn khi chng minh tnh cht phi
thc ca mt mnh . iu ny cho thy khng mt pht biu v nh
ngha no m khng cha ng nhng sai lm ni ti. Chnh l khuyt
im ln nht ca ngn ng, khng th nh ngha c Tuyt i th.
Nhng khuyt im li chnh l u im. Ngn ng l tp hp nhng
kinh nghim, lin h cht ch vi kinh nghim, nhng kinh nghim hin
nhin khng t chng t nhng sai lm ca n. Nu ngn ng bt lc trong
din t tuyt i tt nhin khng th da vo kinh nghim hin nhin c
nhin l sai lm vng tng mang li cho Tuyt i mt tn gi c nh.
Nh vy, ch c ngn ng mi m ra c con ng gia m thi. l
con ng duy nht tin v Tuyt i.
Vi nh thc duyn khi, mt hin hu khi khng th chng minh c tnh
cch hin hu ca n, hin hu c gi l Khng. T d, Trung lun vit:
"Mt s th khng sinh khi t chnh n, t mt ci khc, t c hai hp li,
hay khng t mt nguyn nhn no c. S th l tnh Khng. Ni cch
khc, c ci ny v c ci kia, do , khng mt ci no t hu; nh vy,

15

php do duyn khi nn Khng. Bng Tnh Khng, ta thy duyn khi hy
dit duyn khi. Cng th, trong ngn ng, bng vo Khng tnh, th mt
mnh khi c thnh lp l t hy dit mt gi tr pht biu ca n ngay.
Nhng chnh ch t hy dit gi tr pht biu ca chnh n, nn n khng
bp mo Tuyt i vo mt khung kh nh ngha no". Trung lun vit v
ngha ny nh sau: "Nu trong lun thuyt, nn vn c a ra m khng
cn c trn Tnh Khng th nn vn y bt thnh, v n khng chng t
c mu thun ca vn . Ngc li, khi tr li cho mt cu hi, nu
khng y vo Khng tnh, tr li y cng ch lp li vn nu sn cu
hi thi".

Kt lun
Trung lun vit: "Nu khng y Tc , th khng th t c Chn . Nu
khng t c Chn , th khng th hiu c Pht Php". Trong phm
vi lun l, Tc y chnh l ngn ng. Gi tr ca ngn ng khng ch
thnh cng ca n, m l ch tht bi ca n trong din t Tuyt i.
Chnh do s tht bi ny m ngn ng ta thnh c Trung o. Trit l v
ngn ca Trung qun khng th hiu mt cch hi ht l mun i v Tuyt
i, phi loi b trit ca mi hnh thc ca ngn ng.
Nh lun l hc, khi i tm s thnh cng ca ngn ng, to nn s
tng gia tin trnh ca biu tng v tin trnh ca Thc Ti Tuyt i,
tc l ng nht danh v s. S ng nht ny khng th vt tnh cht
trng phc nh ta thy. y chnh l thi duy thc ngy th, qu tin
tng vo kinh nghim hin nhin.
Phn bit danh v s, trn ci sai bit v khng sai bit, l li vo Trit l
ca Trung qun. Bi v thc ti ch c hin hu qua gi danh, do .
Ngrjuna thng ni cc php nh mng, nh huyn. Mt on trong Tiu
phm Bt nh, Phm II: "Thch hon nhn", cho ta thy ngha gi danh,
ngha ni cc php nh mng nh huyn ny.
"Lc by gi. Cc v thin t suy ngh nh vy: "Nhng ai l ngi c th tu
thun nghe nhng Tu B ni?" Tu b bit r ngha ca cc v thin
t, ni vi h rng: "Ngi huyn c th tu thun nghe nhng iu ti ni
s nghe cng khng, v s chng cng khng". Cc v thin t suy ngh nh
th ny: "Nu ngi nghe m nh huyn th chng sanh cng nh huyn. Tu
hon qu cho n Bch chi Pht o cng nh huyn". Tu B bit r
nhng ngh ny ca cc v thin t, ni vi h rng: "Ti ni chng sanh
nh huyn nh mng: T hm qu, A na hm qu, A la hn qu, Bch chi
Pht o cng nh huyn nh mng". Cc v thin t ni: "Tha ngi Tu B
, phi chng ngi ni Pht php cng nh huyn nh mng; ti ni Nit
bn cng nh huyn nh mng". Cc v thin t ni: "i c Tu B , phi
chng ngi ni Nit bn cng nh huyn nh mng?" Tu B ni: "Ny cc

16

thin t, gi t c php no cao hn Nit bn ti cng ni l nh huyn nh

mng. Cc v thin t, huyn mng v Nit bn khng hai khng khc".
V chng ta tm kt thc on kinh ny bng tn ng ca thnh hon
nhn: "Tr tu ca trng lo tu B tht l su xa, ngi thuyt tht ngha
m khng hoi gi danh".
Nh vy, chng ta d c gi l trit l Trung qun l duy gi duy danh, duy
v hay duy thc, duy nghim, nhng iu ny tht khng can h g n n
c. Trit l khng c lp trng g c. Nu ta thy ci l thc hu, c
a n vo din t ca ngn ng, ta s thy n phi hu. Nu ta thy ci l
phi hu, c a n vo din t ca ngn ng, t khc n l thc hu. V
im ny, Trung qun c v l mt th trit l ngu bin. Nhng ci danh
khng phi l ci thc, trit l y khng i tm s thnh cng cu ngn ng,
m l i tm s tht bi ca n, th bt c mt danh t no vn khng th
nh ngha c bn cht ca n.

[1] Th t ca su ho ca qu Phong Sn Tim ca Kinh Dch; s lc, hng

tim vu can; lc nh, hng tim vu bn; cu tam hng tim vu lc; lc t,
hng tim vu mc; cu ng, hng tim vu lng; thng cu, hng tim vu
qui.
[2] Ho cu tam vo lc t ca qu Phong Sn Tim o ngc thnh ho
lc tam v cu t ca Thin a B.
[3] Qu Thin a B: lc tam, bao tu; cu t, hu mnh.
[4] B chi ph nhn, bt li qun t trinh, i vng tiu lai, thin a bt
giao nhi vn vt bt thng d. Li tng ca qu B: Thi i b tc khng
phi l thi ca o ngi, s trinh chnh ca qun t chng c li. Ci ln
i, ci nh n, tri t khng giao cm, nn vn vt khng thng.
[5] V y cng l mt ng thanh tng ng: i vn nh th. Ban u
vo cuc sng, chng ta giu, giu nhiu, giu na; trong bao nm, chng
ta trng cy ta ht, nhng ngy thng tri, nm su li; thi gian ph v
mt cng trnh; cy rng b cht; bn hu tng ngi ri rng mt. Bng
tng qun nghn tm xiu , ci con ngi trn tri s cn nghe r trong
hoang liu mi ngm ngi xun xanh xa mt. (Saint-Exupery, Ci Ngi Ta,
Bi Ging dch).

17

[6] IL y a quelque chose irremplacable dans la pense occidentale: (), la

rigueur du concept, (MP.Signes, Gallimard, p.174)
[7] Kinh Brahamaj-la-sut-ta. T.T. Minh Chu dch.
[8] Vit theo Long Th B Tt truyn ca Kumarajiva. DTK.2047 ; tp 50,
trang 184 v tip.
[9] Ngrjuna; Madhyamika-krika, VII. 34
[10] TK. 2139; Tp 54, tr. 1266 v tip.
[11] ng Th, cng mng tng nh ch Lo T.

18

Chng II
Vai tr lun chng v ph nh i vi tin
tnh Khng ca Trung qun

i vi mt nh Trung qun, Tuyt i th vt ra ngoi mi nh ngha, nh

th, ng vn khng trnh khi vic nu ln mt tin . T chi nh, tc
ph nh. Mt tri ph nh vn l khng nh. Nh th khi t chi mi nh
ngha, tt nhin phi thnh lp mt tin v tin l: "Tt c cc
php u khng". Bt c l hiu Khng tnh theo kiu no. N vn l mt
tn gi c gn cho Tuyt i th, nu Trung qun khng i n ph nh
tuyt i. Nu ph nh ci Khng tnh , Tuyt i th vn c t mt
tn gi khc l Khng Khng. Ph nh mt ln na v Khng Khng vn l
mt nh ngha khc v tuyt i th. C th y l mt li chi ch, nhng
bt c mt tin no m Trung qun lp ra, hay ni chung l mi hnh
thc lun l, u phi trnh li "v cng" ny. Tuyt i th c phi l vy
hay khng phi vy l chuyn khc, nhng mt tin gi l ph nh trit
, tc ng sau ph nh lc no cng ngm cha khng nh, th tin
bt thnh. Bt thnh ny khng th tha cho tht bi ca ngn ng.
Tht bi ca ngn ng, theo quan im ca Trung qun, l hnh ton vn
nht ca n, m vi hnh thc ny, n vn khng din t ni Tuyt i th.
Mt lun chng bt thnh, khng th lm sng t s tht bi ca ngn ng
trong c gng m t Tuyt i th. Tin Trung qun l ph nh, n ch c
gi tr khi ph nh i n trit . Nh th, lun chng m Trung qun
a ra thnh lp tin Tnh Khng l nh th no v lm sao tin
c th ph nh trit ? y chng ta xt qua v vai tr ca lun
chng v ngha ph nh i vi tin : "Nht thit php Khng" ca
Trung qun.

I. V lun chng
Trong mt lun chng, c hai yu t quan trng, l ngn ng v lun c.
tin khng, vai tr ca ngn ng l ph nh. Tc dng ca n l t
chi mt hin hu bt thc. Khi t chi mt hin hu bt thc nh th, t
n, ngn ng i din cho mt thc hu no . T d, khi mt khch bo
hnh b lc li, th ting ku gi ch ng phi biu l trong n mt hin
hu thc hu m khch b nhm ln. Nh th ph nh ch l mt cch ni
khc ca khng inh. Khi t chi rng khng phi ci ny, tt mun ni l

19

chnh ci khc ch khng phi ci ny. Ngn ng trong mt mnh lun

chng nu khng chng t cho mt thc hu tnh no c, n s khng th
trnh by cho thy nhn thc sai lm l phi phn bit hai yu t sai v
ng. Nu yu t ng khng c, th khng yu t no c chng t l sai.
Nu khng chng t c mt sai lm no th tin Khng ca Trung qun
s khng c gi tr. S thnh lp ca n, s l mt tr chi ch v ch. Thm
na, mt lun chng c dng phi c chng minh l do ca n: l do
ny tt phi da vo nhng s thc hin nhin. Nhng tin ca Trung
qun ph nhn mi s thc hin nhin. Mt tin nh th, khng c l do
thnh lp, ngha l, n cng ch l mt tr chi v ch m thi.
Nh vy tin v Trung qun t mu thun. Mt tin phi mang tnh
cht ph qut. Nhng tha nhn ph qut tnh ca tin Khng, th lun
chng bt thnh. Ngc li, nu Trung qun, cho lun chng c gi tr,
tha nhn thc hu tnh ca ngn ng v mt s lun c, nh vy ph qut
tnh ca tin s bin mt; bi v, tin ni "Nht thit php Khng"
nhng trong ngm tha nhn mt s .
Nhng mu thun trong thit nh tin ny, tp Vigrahavyvarttan,
Ngrjuna t a ra su mu thun tt c:
Tha nhn hiu qu ca tin tc ph nhn ph qut tnh ca tin :
"Nu nh Trung qun a ra mt tin , ni rng "Nht thit php Khng"
th ngn ng ca lun chng cng phi c bao hm trong ci "nht thit"
. Nu th, lun chng bt thc, n khng gy mt tc dng no vi hin
hu c nhn thc rng kinh nghim hin nhin. Ngha l n khng c gi
tr ph nh.
Tha nhn ph qut tnh tc ph nhn hiu qu ca tin : V ngc li,
nu tha nhn tin thch ng th lun chng cng bt lc, v khng c
hiu qu ph nh.
Tha nhn tin , lun chng s thiu lun c: Lun chng c thnh lp
tt phi da vo nhng chng c hin nhin. Tin ni " Nht thit php
Khng" nh vy, khng c chng c hin nhin no c, ly g chng minh l
tin ng hay sai?
Lun chng thiu lun c, lun chng bt thnh, v khng th chng t
ng hay sai, nn lun chng khng c gi tr.
Nu tha nhn lun c bt thc, mi bt thc u c tc dng: Tha nhn
lun c bt thc, tc tha nhn c ph qut tnh v hiu qu ca tin .
Tha nhn ny ni: Nht thit php khng, ngn ng cng khng, lun c

20

cng khng. Khng tc khng hin hu bt thc. Nu n c tc dng ph

nh th mi ci bt thc khc u c tc dng, nh la trong tranh c th
t chy.
Nu khng tha nhn lun c bt thc, tc ph nhn ph qut tnh ca tin
: mt tin m khng cha ng ni ph qut tnh, n khng c gi tr.
Ngha l, t mu thun.
Vn c nu ln trn y c tm quang trng i vi s hiu bit v
thuyt Tnh Khng ca Ngrjuna. Ngrjuna khng t chi rng c tnh
ca Khng l chng t mi hin hu u bt thc, nh huyn, nh mng.
Nhng mu thun a ra cho tin Trung qun bt ngun t nhn thc v
Khng. Theo nhn thc ny, Khng l Khng hn, v C l C hn. S th l
mt t th, ngha l c yu tnh quyt nh khin cho n l n. Yu tnh y
hoc C hoc Khng.
y, chng ta cn tm hiu thm v nh thc duyn khi. Khng tnh l
mt pht biu v c tnh duyn khi. Tha nhn nh thc duyn khi tc
tha nhn s th c sinh dit. V cng chnh do duyn khi m s th
bt sinh bt dit, ngha l Khng. Nh Trung lun vit: V Khng cho nn C.
Khng phi v c ci Khng cho nn c ci C, theo tnh cht i i ca
hin hu. Nhng bn cht ca hin hu l Khng. Ta p dng nh thc y
vo mnh lun chng nh sau:
Mt mnh lun chng cha ng ba yu t ngn ng: ch th tc ng,
s th tc ng, v ci b tc ng. Ba yu t ny, nu chng l nhng t
th d bit, lm th no chng cng kt hp pht biu mt nim? T
th d bit, ngha l mt s vt c yu tnh quyt nh ring bit ca chnh
n; yu tnh ny cho thy s sai bit ca t th ny i vi t th khc. Khi
ni n yu tnh quyt nh, Trung lun gi l "T tnh Khng", c ngha
l "V t Tnh". Phi chng do t th d bit m ngn ng mi pht biu
c nim, ngha l tr vo mt s th hay s kin no , nh pht biu
trong mnh v " Nht thit php Khng"?
T th d bit, nu khng c nhn thc qua nh thc duyn khi, ngha
l tnh Khng, th khng phi l t th d bit. D bit l do i i, do so
snh t th ny vi t th khc. T n khng phi l ng hay d. Thm
na, phn bit s sai bit tt da vo tnh cch biu th. Nh vy, t n d
tnh khng phi t hu, bn cht ca n l Khng. Kt hp ca mt mnh
tt khng th thot ly tnh Khng.

21

Bn cht ca ngn ng l Khng. N l hin hu ph thuc rt nhiu iu

kin. D c n d bit vi s th m n ch tn, nhng s c mt ca n l
do s c mt ca s th y. V ring n, ngn ng m thot ly khi tnh
Khng n khng hin hu v nh th, khng th ch tn cho mt s th no
c. V s th cng th. C ci ny l v c ci kia.
Bn cht ca hin hu l Khng, phi chng Khng l yu tnh quy nh ca
hin hu? Nu tha nhn iu ny, Tnh Khng khng ph nh trit ni,
n vn bao hm mt khng nh. Nh th tin "Nht thit php Khng"
vn mu thun t n. t ra na tin y khi s dng nh thc duyn khi
ph nh tt c, nh vy, phi chng c tha nhn c duyn khi? Tin
vn t mu thun.
ph dnh mt s th. Trung qun ni, t th :
Khng hin khi t chnh n. Hin khi c ngha t ci cha c xut hin
thnh c. T n sinh ra tt cha ng hai yu t; l ch th sinh v ci c
sinh. Mt th cha ng hai yu t nh vy, khng th t hu, ngha l
khng c t th. Trong hai yu t sai bit l nng v s, mt yu t l nhn
v mt yu t l qu, hai yu t cng l hai t th. Nu s th sinh ra t
chnh n, tt khng th c hai t th nh vy. Khng tha nhn iu ny th
khng c tc dng hin khi. Tc dng l tng giao gia nng v s.
Khng hin khi t mt ci khc. N l mt c th, v ci khc cng l mt
t th. Mi t th c yu tnh quyt nh ca chnh n. Nh vy, khi tha
nhn c hai t th d bit, tt khng th ni t th ny sinh ra t th khc.
Khng khi ln t c hai: c hai tc l s phi hp ca hai t th: n v ci
khc n. Nhng nu tha nhn c hai t th d bit, hai t th ny khng
th phi hp c. Nu phi hp, c hai s nh mt yu tnh quyt nh
ca chnh n.
Khng khi ln khng do nhn no c. Mt hin hu l mt kt qu. Hin
hu khng th khng c nhn ca n.
Trong bn trng hp trn, nu tha nhn s th c yu tnh quyt nh ca
n th khng th tha nhn n l hin hu. Tha nhn hin hu ca n, tt
nhin khng th tha nhn yu tnh quyt nh ca n nh vy, do v tnh
nn duyn sinh.
Duyn l nh th no? Nhng s th c gi l duyn, khi chng l
iu kin mt s th hin hu. Nu khng c s th hin hu ny, nhng
s th kia khng th gi l duyn. Nh th, duyn cng khng phi l

22

nhng t th t hu. Do duyn cng v tnh. Ngha l duyn sinh cng

v tnh.
S th, v khng c t tnh quyt nh, nn hin khi do nhn duyn. S th
hin khi do nhn duyn, tc khng c t tnh quyt nh. l ngha v
tnh duyn sinh v duyn sinh v tnh. V tnh duyn sinh, nn duyn sinh l
Gi danh. Duyn sinh v tnh, do , Duyn sinh l khng. l ngha
Trung o ca nh thc duyn khi.
Tn gi ca mt s th c yu tnh quyt nh ca n, n khng th biu
tng cho mt s th no c. Nhng s th gi l hin nhin cng th, nu
chng c yu tnh quyt nh, chng khng th l lun c chng minh
cho mt pht biu no c.
Vi nhn thc v tnh Khng nh th- tnh Khng ngha l v tnh- ta thy
tin Trung qun khng phi bt thnh nh vn c nu ln trn.
y, chng ta th p dng nh thc duyn khi nhn thc v Nit
bn. Nhn thc ny s cho ta thy r ba mt tnh: Khng, Gi danh v Trung
o ca duyn khi:
M u chng "Qun Nit bn" Trung lun phm XXV, t cu hi nh
sau:
"Nu nht thit php Khng, tt khng c sinh dit. Nu th, on ci g v
dit ci g m gi l Nit bn?" Ngrjuna t tr li li bng cch nh sau:
"Nu cc php khng phi l Khng, tt khng c sanh dit. Nu th on
ci g v dit ci g m gi l Nit bn?" Ch c nh thc duyn khi, tc
Tnh Khng, mi c th pht biu mt nim v Nit bn m khng ng
khung Nit bn vo mt nh ngha no c, nh Trung lun tip: "Khng c
chng c cng khng i n, khng on cng khng thng, khng sanh
cng khng duyt. l Nit bn".
C ba tng ngn trn y c th cho ta mt hnh nh kh y v din
tin ca ngn ng khi vn ln tuyt i. S hon ton ca n, nh tin
v Khng ca Trung qun c ni xong, khng phi ni l thnh cng
m l tht bi. Bi v, khi mt pht biu ca n c thit lp vng chi,
n vn khng vng ti tuyt i ni. Tuyt i c th lng l trn u n.
iu ny chnh l t th Trung o ca ngn ng nh ta thy tng ngn
cui c trch dn trn y.

23

II. V ph nh
Tnh khng l mt hnh thc ph nh, m ngha ca n m nh ta
thy qua trn. nhng ph nh c ngha rt t bit. Khng nhng n ch
lin quan n ngn ng dng ph nh, m cn lin quan n i tng
ph nh. i tng l s th hin nhin. Bi v, ngn ng biu tng cho
thc ti nhng chnh n khng phi l thc ti, do tin Trung qun d
c hp l trong s thit lp nhng cha hn v th m n c gi tr ph nh
tht s i vi s th hin nhin.
Vn ny nh c chnh Long Th nu ln trong tp
Vigrahavyvartan vi tng ngn nh sau: "Nu php khng c t th, ngn
ng s khng c i tng ph nh. Nu khng c hin hu nh l i
tng m ngn ng c th ph nh c th v ngn ph nh c vyn"
Tng ngn ny mun ni rng, tin "Nht thit php Khng" mt tin
nh th khng nhm ph nh mt iu g c, v tt c u khng nn
khng c i tng ph nh. Ph nh nh th chng khc no ni: la
khng lnh; nc khng cng. Nhng mnh ny d l ng, nhng
chng khng can d g n s thc hin nhin c. Ngha l, tin Trung
qun d c c thit lp ng, cng bng tha.
Thm na, mt ph nh phi c su c tnh: trc ht hnh ng sai
lm, i tng b nhn lm v ch th nhn lm; v th n l hnh ng
ph nh, i tng b ph nh v ch th ph nh. Nh Trung qun ni
rng v chng sinh m lm nn ng thc tnh h. Nhng tin ni "Nht
thit php Khng", tt nhin hnh ng ph nh Khng, i tng b ph
nh cng Khng v ch th ph nh cng Khng, nhng vng chp kia
khng b ph nh g c.
Ch im ca vn trn l ngha tng quan gia ch th v i tng,
l tng quan tc dng. ng l vn ny khng cn thit phi t ra
y. Nh trn ta thy, vi tnh thuyt Khng, hai s th t hu v d bit
khng th cng phi hp c, bi v, mt s th c yu tnh quyt nh ca
n v nh vy khng mt s th no c th b nh mt yu tnh ca chnh
n c a xung hng th yu. Thm na, mt s th, nu vt ra
ngoi tnh khng, tt khng hin hu. Khng hin th khng tc dng. Trong
thit lp mnh , im ch trng l s kt hp ca ngn ng. Trong
ngha ca tin , l ngha ph nh; im ch trng l tng quan tc
dng. D Trung qun c ni do tnh Khng nn s th hin hu. Nhng
tng quan tc dng, ch th v i tng phi l hai t th thc hu,
chng mi khi ln tc dng, nh trai v gi, phi l hai d bit lp mi c
th i n vi nhau. Hin hu, gi t do tnh Khng, nhng phi tha nhn

24

t th ca n trong tc dng. nu mt s th ny khng c yu tnh quyt

nh ca n, lm sao phn bit vi mt s th khc: V nu s phn bit
ny khng c, lm sao ta phn bit c ch th v i tng trong tng
quan tc dng? chnh l iu m chng ta s xem xt n sau y.
Tng quan ny, trc ht, chng ta xt v kha cnh i i. Mt s th
khi hin hu nh l i tng ca ch th ph nh, by gi n mi c gi
l s th b ph nh. V ngc li, mt ch th khi ng trc mt i
tng b ph nh, by gi n mi c gi l ch th ph nh. Tng quan
i i ny c th c xt n bng nguyn l nht d, ngha l c hai
trng hp, hoc ch th v i tng l nht th, hoc c hai l d th. t
vn nh vy, phi chng ngm tha nhn l ch v khch thc hu,
nh Thanh Mc t nu ln trong li gii thch v tng quan la v ci trong
chng X ca Trung lun bi v, nhng lng ra sng th, khng hin thc
nn khng th b ph hu? C nh s thy bng xng bng tht ca th
gian, trc ht phi c s th thc hu, sau mi c th t duy. T d, nh
c kim kh, sau mi c s thiu t v trui luyn. Cng th, nu khng
tha nhn c ch th v i tng v vn nht th v d th ca chng
c t ra lm g? V Thanh Mc gii thch, vn c t ra l cn
c vo tp hon suy t ca th tc. t ch th v i tng vo nguyn l
nht d, khng phi l tha nhn chng. Nh mun ph hy v ci c v
khng, tt c ni n chng. Nu khng gi tn chng, lm th no ni?
Gi tn mt s th, khng phi l iu kin tiu quyt l tha nhn hin
thc ca n gi tn. Ni v mt s th l ni qua tn gi ca n. Khi tm
thy c nhng mu thun trong tn gi, by gi mi chng thc c
rng s th y khng hin thc ng nh tn gi c dng quy nh
phm tnh ca n. Hin thc khng lm i tng co t duy, m t duy
chnh l t duy v tn gi ca n. Hin thc khng l tt c. Khi gi hin
thc l la, khi gi hin thc l ci, la hay ci ch l gi danh. t
tng quan ca nhng hin thc ny vo nguyn tc nht d, th gi n l
la cng khng ng v gi n l ci cng khng ng. Cng th, ch th
v i tng ch l gi danh, khng th c s th hin hu nh l ch th
hay i tng. Hin thc phi tng quan i i, phi mu thun. chnh l
Tuyt i v v ngn.
Ti sao hin thc khng l g c, khng phi la hay ci, khng phi l ch
th hay i tng?
Nu ch th v i tng l mt, th tc gi v tc nghip l mt. Ngha l,
nh gii thch ca Thanh Mc, tc gi t d nh th gm. Tt nhin, mt
ngi khng l g c. Nhng khi ng sn xut gm, by gi ng c gi
l th gm. Th gm v gm u c th l mt s th n nht?

25

V nu ch th v i tng, nh la v ci, nu l hai d th bit lp, th

khng cn c ci m vn c la. Nh th, la c th hin hu bt c lc no
v bt c u. l mt th la khng c tc dng, n khng t chy
th g c. y, n Thun, trong Trung qun lun ging k , phng theo
cc tng, phn tch c bn li v tng quan d thi ny:
Thng, la lc no cng hin hu,v hin hu bt c u;
V nhn, v nh th, n khng cn n c ci hay khng c ci;
V duyn, n cng khng cn bt c mt iu kin no c, nh ngi t
la;
V tc dng, n khng t chy bt c mt th g c.
Trng hp trn y gi l tng quan d thi, ngha l la ci hin hu
trong hai thi hn khc nhau. Trng hp khc, l tng quan ng thi;
ngha l khi t chy ci, by gi mi c hin hu. Nu th, la v ci
khng c yu tnh quyt nh. La khi c khi khng. Ci cng th. Bi v,
mt thanh g, khi mi t chy mi gi n l ci. Trc khi cha b t
chy, n c th l ci ny hay l ci khc, ngha l c nhng kh hu khng
phi l ci, khng nht thit n s l ci. Cha b t chy, n khng phi l
ci; nu n c yu tnh quyt nh, n khng tr thnh ci b t chy.
Mt hin thc nh th, khng phi l ci hay g c. Ci l mt gi danh. V
nh th, la cng l mt hin hu gi danh.
ng khc, la v ci l hai d th bit lp, tt nhin chng khng th phi
hp vi nhau to thnh s t chy. Ngha l la khng i n ci t
chy ci. Khng c s t chy ca la tt cng khng c s tt pht ca
la. Mt th la nh vy l vnh cu, khng th khi c, khi khng. La v ci
l hai v th bit lp, nhng la c th i n vi ci, nh ngi con trai i
n vi ngi con gi, th c c khng? T d ny bt thnh. Trai v gi,
c th gi nh l hai d th bit lp, nhng chng khng ging nh la vi
ci, bi g khng c ci th khng c hin hu ca la.
Tng quan gia hai d th bit lp, d tng quan d thi hay ng thi,
nh th l bt thnh. Nhng c th c tng quan khc, khng phi nh
l hai d th bit lp, m l tng quan i i. La v ci, chng khng bit
lp, nhng t th ny hin hu do t th kia. Trng hp ny c ngha nh
th no?
Nu ni, do c ci m c la, v ngc li, do c la m c ci, th ci no
c trc v ci no c sau? Nu do c ci m c la, tt ci c trc. Nu
do c la m c ci, tt la c trc. Nhng la do ci m c, th ci cng
do la m c, do , khng th ni ci ny c trc ci kia. Ni cch khc,
gi t rng ci c trc la, nhng cha b t chy, s th y khng th gi

26

l ci; ngha l, trong gi t ny, ta mc nhin tha nhn c la ri.

c, sau l do i i m c na, iu ny mc phi li trng phc. Tri
li, trong gi t y, ta khng mc nhin tha nhn rng s th khng cn
c t chy, khng cn n la, m vn hin hu.
Trng hp trn c mnh danh l t th c t thnh ri mi i i.
N phm phi hai li nh ta thy, trng phc v mu thun. Tri li, ta
ni t th tu thnh tt khng cn tng quan i i; iu ny nh
l nh vy; nhng ta c th ni khc i c khng? Ngha l ta ni ngc
li rng do i i t th m c t thnh. Nu th s th i i khng c
i tng i i vi t th kia m tu thnh, th ngc li, t th kia
cng do i i vi t th ny m tu thnh. iu ny hin nhin v mc
nhn rng trong hai s th, mt s th cha tu thnh t th. Nu khng
mt nhn nh th th lm th no c i tng i i? l mt mu
thun.
D th bit lp bt thnh. T th do i i tu thnh cng bt thnh. Nh
th, ch th khng c yu tnh quyt nh, i tng cng khng c yu
tnh quyt nh. Tn gi ca mt s th l y c vo yu tnh ca n m gi.
Nay, yu tnh quyt nh ca n khng c, ta phi gi n l ci g? Hin
nhin n l hin hu gi danh.
ngha v hin thc gi danh cho ta thy ngha ph nh ca tin
"Nht thit php Khng". ngha ny sng to thm, y, chng ta c
th cu xt qua tc dng ca hin thc. Tng quan ch khch trong tin
ph nh ca Trung qun nh trn, d ch v khch c l phi hu hay l
gi danh i na, nhng ta khng th t chi c tc dng hin thc ca
n, y l kt qu m tc dng y mang n. Ni cch khc, d c hay
khng c tc gi v tc nghip, c hay khng c v ta khng th gi c
ch danh chng l g, nhng ta khng th t chi hiu qu. Tin khng,
nu tha nhn ph qut tnh ca n, khng nhng t chi hin thc ca ch
khch, m t chi lun c hin thc ca kt qu. Nh th, tin c i
ngc vi nhn thc hin nhin, c th l hiu qu m ta c th tip nhn
hay khng? Nu khng t chi c hiu qu hin thc, t ta suy lun
rng khng th t chi c tc dng, v khng t chi c tc dng, li
khng t chi c hin thc ca ch v khch. Tin ca Trung qun,
nh vy l t mu thun, v do n bt thnh.
Vn c t ra nh th, gii quyt, ta c th cu xt tnh cch hin
hu ca kt qu. Vi thuyt tnh Khng, vi tiu m ta thy trn, l
mt kt qu khng th hin hu chnh n, bi t mt ci khc hay t c
hai, hay khng t mt nguyn nhn no c. Qua bn trng hp ny, mt
kt qu, nh th l khng th xc nh tnh cch hin thc ca n, tt nhin

27

n l phi hu bt thc. Hin thc ca ch khch cng l gi danh m ta

thy, v y hiu qu cng ch l mt hin thc gi danh. Nhng ta hy
th gi t c hin thc thc hu ca ch khch, v hiu qu, iu g s xy
ra? l tc dng c tn ti nh th no c th t tng giao ca ch
khch, dn n kt qu? Ch v khch d l hin tng ni tm, hay l hin
tng ngoi gii, chng u l nhng hin tng v thng, st na bin dit
lin l. D c tha nhn thc hu tnh ca chng trong st na v lai v qu
kh, nhng tc dng ca chng trong st na ny ch c th l tim th ch
khng th l hot th. Tc dng hot th ch c, khi m ch v khch u
hin hu. St na v lai, chng cha hin hu, chng khng c tc dng hot
th. St na qu kh, chng bin mt, nn cng khng c tc dng hot
th. Ch c tc dng hot th mi c cng nng dn xut kt qu. Nh vy
khi ch v khch hin hu trong st na hin ti khi ln tc dng hot
th, st na sau chng bin mt, tc dng ny chng s tn ti nh th
no a n s cm qu? Nu tc dng ny cng bin mt theo ch v
khch, cm qu s xut hin m khng do lin h nhn qu no c. Mt
hin hu v nhn, hoc l n bt thc hoc l thng ti. N m thng ti,
th tng quan tc dng ch khch khng cn thit. Tri li nu tc dng y
ko di cho n khi c kt qu, nh vy n l mt hin hu thng ti, bi
v mt hin hu khi khi ln m khng bin mt ngay, n s hin hu bt
dit, khng bao gi chm dt. Hin tng v thng khng phi l t bin.
N ni lin nhiu im li ti ca st na bin dit lin l. C hai trng hp ta
cng khng th quy nh c tc dng l hu hay phi hu, tt nhin n
cng l hin thc gi danh.
Coi hin thc l gi danh, c ngha l ph nh tt c nhng yu tnh quyt
nh ca n. Nhng iu m Pht gio gi l vng chp, m lm, vi thuyt
tnh Khng, chng ch l nhng hin tng nh huyn, nh mng. Nhn
thc m ta gi l "bng xng bng tht" c i theo vi mt tn gi no
; khng c tn gi i tng khng l g c. i tng c t tn,
khng phi l i tng trc qun ca chn tr. Nh th i tng ca tri
gic khng g khc hn l gi tng. Bn cht ca tr thc c cu to
c bng nhiu gi tng nh th. Ch khi nhng gi tng ny b hy
dit, bn cht ca tri thc mi tr thnh chn tr. Lc y, s th hin mi
xut hin nh i tng hin qun.
Nh vy c tnh ca ph nh l lm bin mt hin thc i. Hin thc l
hin thc, n nh vy l nh vy, c Pht hay khng c Pht xut th, n
vn vy; n khng cn thit phi l mt i tng no , n khng cn
thit phi l mt i tng no cho tri thc mi l hin thc. Nhn r mi
quan h gia hin thc v gi danh, ngi ta mi thy ngha ph nh ca
thuyt tnh Khng c sng t nh th no.

28

Trong tp Vigrahavyvartan, Long Th ni, ngn ng ch pht biu v tnh

cch hin hu ca s vt. Do khng phi khi ni rng ci c, m bn
cht hin thc ca n vn Khng, t nhin tr thnh C. V ngc li, cng
khng phi khi ni rng ci Khng, m gi t l bn cht hin thc vn
C, t nhin tr thnh Khng. Long Th t d rng, nh trong mt cn
phng kn, c thin thn hay khng, iu y cha bit; nhng ngoi cn
phng kn y, nu c ngi ni rng trong y c thin thn, khng phi v
th m bng nhin trong , t gi l khng c, t nhin thin thn xut
hin; hay ngc li. Nu c cuc tranh lun bn ngoi xy ra, d bn
trong c hay khng c thin thn, cuc tranh lun y vn v cng v tn.
K tr trong m l ngi im lng. Dng c "thy r" l trong , trong
cn phng kn y, c hay khng c thin thn, th khi m mi ngi, k c
ng, u ng bn ngoi, ng khng c l do no chng thc cho s
"thy r" ca ng, hn l em bn thn, bn tnh, uy th, v.v. ca mnh
khin cho ngi khc tin theo, hay bt buc h phi tin theo.
Vi thuyt tnh Khng, v ta khng th t tn cho hin thc, do ta
khng th ph phn v phm tnh hin hu ca n, l nh th ny hay nh
th n. Nh th, bn cht hin hu ca thc l Khng, "v t tnh", ngha l
khng c yu tnh quyt nh. l ch ngha ph nh trong tin Khng
ca Trung qun.

III. Ph nh v ph nh
Chng ta bc thm bc na, v ngha ph nh ca Trung qun, trn
con ng tin v Tuyt i.
Trn y, chng ta thy gii hn ca ngha ph nh l nh th ny: t
chi tn gi ca bt c mt hin thc no, tr li hin thc y trn
chiu Tuyt i ca n. V v i tng ca tri thc ch l tn gi ca hin
thc ch khng phi bn thn hin qun ca hin thc, cho nn ph nh
ca tnh Khng cng ph hy lun mi c cu ca tri thc.
n y, chng ta cu xt v vn ny: Hin thc khng l g c, v ta
khng th im danh n, nhng, phi chng ta vn khng chy trn khi
gi nh nh vy, gi nh v hin thc bt kh thuyt? Gi l gi nh, v ta
khng th gi ch danh ca hin thc nn khng th chng minh bn
cht hin hu ca n, qui nh yu tnh quyt nh ca n. Ngha l ta vn
thy n, nghe n, ng chm n, c iu khng gi tn c n m thi.
Tuyt i th mt khi vn cn nm trong vng gi nh nh vy, tin
"Nht thit php Khng" hin nhin khng i n ngha ph nh trn vn

29

ca n. Chng ta mt cht khc bit v gi nh ny vi chp Khng.

Nh ni, cc php v t tnh, nu th vn c ngha rng n c t tnh, l
t tnh v t tnh. Ni cch khc. khi ni: cc php Khng, nh vy vn l
c, ngha l c Khng tnh ca cc php. Vn nh th ch l din tin ph
nh trong mt mnh . ngha ca cc mnh l pht biu, tc l pht
biu v mt iu g , v Khng tnh hay v Hu tnh. Th th mt mnh
, d ph nh, n vn bao hm c c tnh khng nh. Bao hm c
khng nh v ph nh khng phi trung o ca mnh l . Mnh
khi no ph nh trit , by gi n mi sm ni vai tr Trung o. Tt c
nhng iu ny l nhc li s thnh lp ca tin Khng m ta ni qua
trn. Cn gi nh m ta t ra y, n khng c pht biu bi bt c
mt mnh no c m c pht biu bng thi Im lng.
Chng ta c th bc thm bc cui cng trong din tin ph nh ca
Trung qun ny qua ng ng m Pht m ra ti vn Lc uyn
chng sinh i v tuyt i Nit bn: T diu .
Ta bit rng c tnh ca ngn ng l m t. Tht bi ca n l khng
m t ni tuyt i Nit bn. Khi Pht dng ngn ng thuyt gio, iu
quan trng l lm th no, vi c tnh m t ca ngn ng, chng sinh
khng nhm ln ngn tay vi mt trng.
Kh l m t v kinh nghim hin nhin, c th m chng sinh phi chu
ng trong i sng. Khi nhn Kh qua thuyt tnh Khng, ngha l qua
nh thc duyn khi, n khng phi l mt hin tng hu tnh. N ch l
ci tn gi ca hin thc m ta thy phi thot ly. Kinh nghim hin nhin,
c th, to nn ta c cu ca tri thc tha nhn mt cch khng th
chi ci rng ta khng th chu ng ni hin thc , d n gi danh hay
khng phi gi danh. Mi hai nguyn nhn trong Tp m t cho thy
kinh nghim m ta gi l hin nhin mt cch khng th chi ci l sai
lm nguyn thy. Ta khng th c mt kinh nghim uyn nguyn no c,
nu ta khng chuyn y ni ton b c cu thn v tm. Vi thn v tm
ny, m m hoc l ct ty, m ta dng ln mt chn l no , d c
y kinh nghim hin nhin chng minh, n vn l mt o nh. Nh
th, o m ra con ng gia dn v Dit , tc Nit bn.
T diu l phng tin thuyt gio ca Pht. N khng gi nh v mt
tuyt i no c. T ng Dit c dng ln l do i hi kinh nghim
hin nhin. Bi l kinh nghim khng th thot ly c c tnh hng v
mt i tng no ca tri thc. Khi ton b c cu ca thn v tm ny
c chuyn y, T diu phi c vt qua. Mi gi nh u nm trong
t diu . Nhng t Diu khng phi l nh ngha hay m t hin thc

30

tuyt i. Do , din tin ph nh trong tin ca trung qun, vn d l

phng tin, khng cha ng mt gi nh no v Hin Thc Tuyt i c.
Chng ta c th thy r din tin ph nh nh th, t trn t Diu , m
Tm kinh Bt nh c kt di nm nhp: gate gate pragate prasangate
bodhi svah. Bn nhp u l on ng vt qua T . Nhp cui l bc
i ca gic ng. Nu ni theo "nh tr" ngha l Phng tin tr v Tht hu
tr, bn nhp u l bc i ca Phng tin v nhp cui l bc i ca Tht
hu. Phng tin, cho nn c th ni C hay ni Khng, gi nh hay phi gi
nh. Tht hu, mt khi vt ra ngoi T , th vi c cu thn v tm
hin ti, ta khng th bit Hin Thc Tuyt i l g.
Nh vy, T diu c th c gi l khung kh lun l hc ca Pht gio.
ngha ph nh ca Trung qun ch th hin mt cch thu trit khi m ta
thu trit l T . l giai on u tin tr v Chnh tr, m cc b phi
Tiu tha mnh danh l Kin o. Thy c l T , ri mi khi hnh
vt qua T .

31

Chng III
Khng v tri lng

1. Kinh nghim v l tnh

Kinh nghim l s tch tp nhng n tng tri gic qu kh. Nhn nh ny
s c gi tr t chng ta thy, nh trnh by sau y, ngha v s
trng phc trong nhng nguyn tc ca tri thc, nhng nguyn tc thit lp
lun l hc m bn cht trng phc ca n ch c th gii quyt bng cch
a ngn ng i n ch ton vn ca n trong cng vic din t thuyt
tnh Khng nhng tht bi vi kh nng m t Tuyt i t lm sng
t vai tr ca ngn ng tu thnh Trung o.
Nhn nh v kinh nghim nh th chng ta c th tm thy trong tin trnh
s sng qua mi hai nhn duyn m kinh nghim uyn nguyn b
nh mt vo bng ti v minh v t ng khung vo nhng phm tr
ca tri thc.
Chng ta s khng c gng a ra nhng phm tr tin nghim ca tri
thc. Nhng phm tr ny, ni mt cch tng qut, tht s, ch l nhng n
tng lun lun sai bit ca tri gic m thc khng vn n c. Sai
bit, nhng do tc dng ca thc, chng ta xut hin vi tnh cch tng
t, v do tnh cch ny cc n tng tri gic c v nh xut hin trong
nhng khung kh ca l tnh. Ngha l nhng khung kh y khng phi to
nn bng kinh nghim, tri li, chng l nhng phm tr m t n tng
tri gic c kinh nghim. Khi nim v khung kh nh th tt nhin l do
kinh nghim v s tip ni ca cc n tng. n tng ny khi ln v i
qua nhng ch cho n tng khc c tip nhn bi tri gic, v n
tng mi ny cng s i qua tri gic tip nhn n tng khc na. n
tng qua, chm vo qu kh; n tng xut hin nhng cha i qua
thuc hin ti; v n tng s xut hin nhng cha i qua hin ti; v n
tng s xut hin ang ang v lai. Trnh t tip ni ny l mt trong
nhng c tnh thit lp khi nim v l nhn qu, c tnh vn chuyn ca
thc, khi m dng vn chuyn ca thc c nhn thy r th mi lin
h nhn v qu s c sng t. thc c ni n y ch chung cho
tt c ton b tm thc, tim thc v hin thc. Ni thc l ng ring v
mt tc dng.

32

Tc dng ca thc l tri nhn ca nhng n tng qu kh, hin ti v v

lai. Nhng n tng ny khi khng c thc tri nhn, chng n vo vng
tim thc. n tng tri gic i qua, ri vo tim thc, tch t thnh kinh
nghim. Nh th, n tng tri gic sinh dit ny to thnh bn cht ca
thc. nim hin hu vi tc dng nh mt ch th, n hin hu trong
tng quan vi i tng, tc cc n tng. Trong giao t tc dng ny, c
hai, ch v khch u hin ti. n tng d thuc qu kh, lc n c
thc hoi nim n, n tng y cng hin hu trong hin ti.
Nhng n tng qu kh c tch lp to cho thc mt thi nhn thc
i vi nhng n tng tri gic mi. Do s tng t ca cc n tng, khng
mt tri gic no hon ton mi m i vi thc.
Cc n tng tri gic vn chuyn tip ni nh mt dng sng chy xit.
Dng nc tri chy lin min, nhng git nc khng bao gi lp li,
nhng tt c nhng git nc u c hnh nh ging nhau. Do , d t th
ca chng lun lun sai bit, nhng hnh nh ca chng khng sai bit, mi
l, i vi thc. Ni cch khc, n khng l hin ti n thun, m c v
nh c lp li. Tnh cch lp li qua thi nhn ca thc nh th thit
lp nn mt khung kh c nh, t vn chuyn ca cc n tng c
lp i lp li.
Chng ta khng cn phi i xa thm i vi dng vn chuyn ca thc.
Tt nhin, nhng iu c ni n v dng tm thc c t trn mt
nguyn tc cn bn ca suy lun v phn tch, m nguyn tc y khng c
chng l bo m no ngoi kinh nghim nhn thc. M nh ni, kinh
nghim y l s tch lp ca nhng n tng qu kh. Chng c tch lp
to thnh thi tri nhn ca thc, v thi y nhn s vn
chuyn ca cc n tng, m ta thy, vi hai tnh cch tip ni v tng t;
tng t trong ngha lp li. Thi tri nhn ny ca thc bin thnh
kinh nghim tch t thnh l tnh ca hin hu. Nh th, nguyn tc cn
bn m ta t nhng suy lun v phn tch trn , nguyn tc nhn qu,
ch l thit nh ca thc; thit nh do nhn tnh cch tip ni v tng t
ca kinh nghim, ca cc n tng tch lp. Ri ta s thy, qua nhng ph
bnh v cc tri lng sau y, trong chng ny, hin tng sinh dit,
dng vn chuyn ca tm thc, mi l tnh ca hin hu, tt c u c
thit lp khng vt ngoi gi nh v trng phc. Nh th, khi ta phn bit
mi tng quan gia kinh nghim v l tnh, d phn bit vi tha nhn
rng mi tng quan y nh huyn, ta vn khng vt ngoi gi nh v
trng phc. iu ny cng cho ta thy tm quan trng ca ngn ng trong
nhng m t v hin tng sinh dit, m Trung qun t cho n ci vai
tr trung o. Trng nhng m t nh th, khi mt hin thc c gi tn,

33

th tn gi y l l tnh ca n. Mt tn gi tt nhin l mt pht biu v

hin thc, nh th, n l mt nh ngha ca hin thc ny. Khi mt hin
thc c nh ngha, hin thc y c thit lp l tnh hin hu ca n.
V mt tn gi l ni tch lp nhng kinh nghim v qu kh, mt qu kh
xa vi ca nhn loi. Tn gi y ch vo mt hin thc, m ta phi cng
nhn l hin thc y bin dit lin l; nhng t mt qu kh xa xm cho n
st na hin ti, n ch c mt tn gi no ; v khi gi tn ny c ni
ln, c suy tng n, th hin thc c tri nhn khng cn l mt hin
hu n thun; n c lch s ca n. Chnh n, tn gi l: nht th ca hin
tng a th; v "s k" ca mt hin thc c lu truyn t th k ny
n th k khc l tn gi. Nh th, tn gi ca hin thc cha ng
kinh nghim tch tp v n, m cng cha ng lun c l tnh v hin hu
ca n.
Ta thy, kinh nghim c tch tp do thi nhn ca thc i vi tnh
cch vn chuyn ca cc n tng tri gic l cch th tn ti ca n. Cch
th tn ti nh vy gi ln mi dy lin h nhn qu ca cc n tng.
n tng ny i qua l iu kin cho n tng khc xut hin. Tnh cch
lp li ca n tng qu kh i vi mt n tng tri gic hin ti l cch
th xut hin ca n tng tri gic hin ti ny. n tng tri gic hin ti y
nh l kch thch s lp li mt n tng qu kh, v n tng qu kh c
lp li nh l kch thch thc tip nhn n tng mi. cng l mi lin
h nhn qu.
Nh th, c tnh ca khi nim nhn qu l khi nim v thi gian.
chnh l tnh cch vn chuyn ca thc; m bn cht ca thc l kinh
nghim, l s tch tp ca cc n tng tri gic; cho nn, dng vn chuyn
ca thc chnh l cch th xut hin v tn ti ca cc n tng tri gic
hin ti sinh dit lin l, th nhng n tng qu kh khi hin hu nh l i
tng ca thc, n cng l hin ti. Do , mt n tng tri gic hin ti
c thc tip nhn, qua hnh nh ca n tng tri gic khng phi l n
thun hin ti i vi thc. Hin ti c chng cht bi kinh nghim qu
kh, v n tng gi l tri gic hin ti thc s ch l hin hu by gi v
y; hin hu y c t vo khung kh c nh ca mt im no
trong thi gian v khng gian. iu ny cng cho ta thy mt hin thc khi
hin hu nh th nh mt th tnh tuyt i ca n. Hin thc hin hu
by gi v y, mt khi thc nhn n qua phm tr nhn qu, th hin
hu uyn nguyn ca n s c hi rng t lc no v u. Cu hi l
bc tin quyt nh thit lp l tnh ca hin hu. Nh th, c tnh ca
khi nim nhn qu l khi nim v thi gian. chnh l tnh cch vn
chuyn ca thc, m bn cht ca thc l kinh nghim, l s tch tp
ca cc n tng tri gic; cho nn, dng vn chuyn ca thc l kinh

34

nghim, l s tch tp ca cc n tng tri gic; cho nn, dng vn chuyn

ca thc chnh l cch th xut hin v tn ti ca cc n tng tri gic;
cho nn, dng vn chuyn ca thc chnh l cch th xut hin v tn ti
ca cc n tng qu kh khi hin hu nh l i tng ca thc, n cng
l hin ti. Do , mt n tng tri gic hin ti c thc tip nhn, qua
hnh nh ca n tng qu kh, th mt n tng tri gic khng phi l n
thun hin ti i vi thc. Hin ti c chng cht bi kinh nghim qu
kh, v n tng gi l tri gic hin ti thc s ch l hin hu by gi v
y; hin hu y c t vo khung kh c nh ca mt im no
trong thi gian v khng gian. iu ny cng cho thy mt hin thc khi
hin hu nh th nh mt th tnh tuyt i ca n. Hin thc hin hu
by gi v y, mt khi thc nhn n qua phm tr nhn qu, th hin
hu uyn nguyn ca n s c hi rng t lc no v u. Cu hi l
bc tin quyt nh thit lp l tnh ca hin hu. Nh th, l tnh l s
thng nht cc kinh nghim sai bit v cc cch th ca hin hu. Ngha l,
n lm nn tng cho mt hin hu. Hin hu a th sai bit nu khng c
thng nht trn mt nn tng no , chng khng th tr thnh kinh
nghim tch tp ca thc.
Trong khi l tnh l nn tng thng nht ca kinh nghim, th ngc li, kinh
nghim l yu t thit lp l tnh. Kinh nghim th a th v l tnh l nht
th. C hai, nh ta thy, khng phi ng nht, cng khng phi l d bit.
iu ny lm sng t c tnh khut khc ca l tnh: "Vn php qui nht,
nht qui h x?" Tt nhin l "Nht quy vn php". V nu tr li nh th
tc khng tr li g c.
Mt cu hi c t ra tt c mc ch mun m ra mt chn tri mi cho
t tng. Tuy nhin, bt c cu hi no, nh Long Th ni, nu khng
c thit lp trn thuyt tnh Khng, th n ng khung sn cho cu tr
li, v nh th, cu tr li thc s khng tr li g c.
Cu hi khng c thit lp trn thuyt tnh Khng, ngha l c hi t
hai v tr: nhn hay qu. Khi ng v v tr kt qu hi v mt s th, tc
hi v nhn ca n. Ni cch khc, hi v nhn ca mt s th, tc mc
nhin, hoc v tr nhn hoc v tr qu. iu ny khng th trnh.
Vn trn c Long Th cp n trong chng V ca Trung lun, di
hnh thc ph "ng un" m phn kt lun ca chng ny ni r v
cch t cu hi v tr li. Ng un tc l nm yu t kt hp thnh mt
ng th. Ta th hi: "Ng th y thc hu hay gi hu?" Cu hi ny c
chn v tr nhn. Vi nhng yu t nh th, yu t sc, th, hng, hng v
thc, khi chng tp hp li, th kt qu ca s tp hp y nh th no?
l ng trn v tr nhn hi v qu. Cu hi ny cha ng mt khng

35

nh mc nhin, l tha nhn thc hu tnh ca nm yu t kt hp

thnh Ng th. Khng mt tr li no c th tho mn cho cu hi ny. Nu
tha nhn c Ng th, t hp ln, cn t hp nh, nh t hp sc, t hp
th, v.v. li c tha nhn. Tr li nh th l t mu thun. Tri li, nu
tha nhn c Ng th, th Ng th y c tm thy u? N do sc, th,
hng, hnh v thc cng th.
Theo trnh by ca Long Th trong chng V, ta thy rng, khi mt cu hi
chn v tr nhn hi v qu, th ta khng cn thit tr li v qu y, m
phi hi nhn c tha nhn y c t cch lm nhn cho qu c hi
n hay khng? Nh th, Long Th tr li thng vo t cch ca nhn, l
sc, th, tng, hnh v thc; chng l hin hu gi danh, phi thc, th lm
th no c th xc nh v kt qu ca chng, d xc nh kt qu y c
hay khng c.
Do , mt cu hi, ng vi ngha mt cu hi i tm chn tri mi cho t
tng, phi cn c trn tnh Khng, ngha l mt nghi vn mnh khng
cha ng mt khng nh mc nhin no c. Cu hi nh th c din ra
nh th no? Mt cu hi bng im lng v tr li cng bng im lng nh
a hoa trn tay Pht v n ci ca Ca Dip.
Mt s th khi c tha nhn thc hu tnh, th hi v l tnh hin hu
ca n l iu v ch. L tnh c chng thc do kinh nghim, v kinh
nghim c tri nhn do l tnh. l tng quan nhn qu. Coi mt s th
nh l qu, tt nhin phi c nhn ca n. Nh th, gi tr ca nhn c
tm thy ty thuc vo cch nhn i vi qu. Th d, chng minh v hin
hu ca mt Thn Ng sng to th gian. Nu Thn Ng y c nhn qua
cc s m ngi ta c th thy: tt c s vt ny u c nhn ca n, vy
nhn ca Thn Ng l g? y, Thn Ng c xc nh ri, xc nh theo
"Loi th" no . D nhin, vi cu hi nh th, bt c tr li bng cch
no cng khng ng.
Tng quan nhn qu y, ni mt cch i khi, c qu l v c nhn; v
ngc li. Tha nhn c sc, l tha nhn c nhng yu t ca sc. Gi
l nhng yu t ca sc, l v chng kt hp thnh sc. Do , "nu b i
nhng yu t ca sc th sc khng th c; v nu b i sc, th nhng yu
t ca sc cng khng c". Nh th, nu ta ni rng s th hin hu phi c
l tnh hin hu ca n. Mnh pht biu ny cng bng tha. S th y
c khng nh mt cch mc nhin. Nhng l do ca khng nh mc
nhin y l g? Cng s th y, nu ta t n trn chiu Tuyt i, ta s
khng th nh ngha c n. Khng th nh ngha c n, tt nhin
cng khng th xc nh c l do hin hu ca n.

36

L tnh c chng thc bng kinh nghim v kinh nghim c chng thc
bng l tnh. M li l nhng kinh nghim sai lm! Nh th, mi thit
nh, gi nh. M t, din t ca chng ta u v ngha. Kinh nghim bt
ngun t tri gic, m ta thy trong tin trnh 12 nhn duyn, tri gic l kt
qu ca cm xc, v cm xc ty thuc kh cht ca mi ngi. Nh th, c
nhng l thuyt siu hnh, huyn hc u bt ngun t cm xc v tri gic
ca ngi. l iu m Pht cp n trong kinh Phm vng thuc
Trng b kinh. em kinh nghim chng thc gi tr cho l tnh bt c
hin hu no u bt ngun t sai lm cn bn. iu m Trung qun
nhm n, khng phi gi tr ca kinh nghim v l tnh. M chnh l s
pht biu cha ng c kinh nghim, v tt nhin phi t trn mt nn
tng no . Nh th, mt pht biu cha ng c kinh nghim v l tnh.
Pht biu c ni ln c iu g khng? Trung qun cho thy n khng
ni ln c iu g c.

2. Bn tri lng
C bn tri lng: hin lng, t lng, th d lng v ch gio lng.
Hin lng, ni mt cch tng qut, l tri gic hin ti. y, hin ti c
hiu nh th no?
nh l v thng ca Pht gio c nhn di hai chu k sinh dit: chu k
ln v chu k nh. Chu k ln nh hin tng thnh hoi ca v tr. Chu k
ny qu ln so vi i sng con ngi. Do , ch c nhn thc bng suy
lun. Chu k sinh dit ca mt i sng, t lc sinh cho n lc cht.
cng l mt chu k ln. N l i tng ca tri thc thng nghim. Mt chu
k nh nht, siu nghim v chnh n mi mang y ngha hin tng
v thng, l chu k st na sinh dit. Vt th xut hin trong bn k rt
ngn ny mi chnh l c nhn thc bng hin lng.
Trong lun Cu x, Th Thn nh ngha "st na l mt hn k cc tiu
mt th tnh c tu thnh v bin mt ngay". Mt vt th khi th tch ca
n tu thnh, by gi n mi c tc dng. Tc dng l lm i tng cho
tri gic.
Tnh cch tn ti ca mt vt th, trn phng din khng gian, n c
phn tch n khng th phn tch c na gi l cc vi; trn phng
din thi gian cng th, hn k sinh dit ca n c phn tch n
khng th phn tch c na, mc ny, hn k ca n l st na sinh
dit.

37

Vi c tnh st na sinh dit ny, mt vt th, theo cc nh Hu b v Kinh

b khng c s chuyn ng. Mt vt th chuyn ng c ngha l khi ln
ch ny v bin mt ch khc. Nh th, hn k sinh dit ca n ti thiu
phi l hai st na. Mt st na khi ln m khng bin mt ngay nhng
ch cho mt st na khc, th ngha sinh dit tip ni ca cc st na s
khng c. Vt th m tri thc thng nghim nhn thy n sinh ln t ch
ny v s bin mt ch khc khng phi l i tng ca tri thc hin ti.
St na sinh dit lin l, nhng khng c chuyn ng, do , khng c tc
dng nhn qu. Tc dng nhn qu l do thit nh phn bit ca thc.
Hin lng, nh Trn Na, nh ngha trong Nhn Minh nhp chnh l lun, l
tr phn bit. Tri gic n thun khng phn bit vt th ny vi vt th
khc. Phn bit hm ng ngha t gio, suy lun, cn c vo n tng qu
kh v hin ti. Phn bit ny, theo cc lun s At-m v nhng nh lun
l hc Pht gio, khi ln st na th hai, sau st na ca tri gic hin ti.
Nh th, suy lun hay t lng l cn c vo tng tng phn bit, trong
khi i tng ca tri gic l t tng. Tng tng l mt vt th c nhn
qua ba thi: qu kh, hin ti v v lai. Khi cc vt th c nhn bng tng
tng nh th, mi lin h nhn qu ca chng mi c phn bit bi suy
lun. Mi lin h nhn qu thc s ch l s tip ni ca cc n tng tri
gic.
St na sinh dit khng c tc ng ca lut nhn qu. y l quan im
ca Th Thn c trnh by trong lun Cu x, m chc chn l do nh
hng thuyt st na hin ti thc hu, qu kh v v lai khng c thc th,
ca Kinh b. Quan im ny c trnh by nh sau: Theo Chnh lng b,
php khi khi ln, do iu kin no tc ng v khi bin mt cng phi
do iu kin no tc ng. "iu kin no " y l nguyn nhn
ngoi ti. Php khi ln v dit ngay tt nhin khng thi gian ti thiu
cn thit cho nguyn nhn ngoi ti tc ng bin mt. Th Thn cho
rng quan im khng ng. Php bin mt l v th. V th nn khng
th c coi nh l mt kt qu. Ni cch khc, php dit i khng th gy
nn mt kt qu. Tc ng ca nhn l li mt kt qu. Nhng qu
khng c th lm g c nhn. binh vc cho quan im ca mnh, Chnh
lng b vin dn thm quyn ca hin lng. Chng l hin lng l thm
quyn khng th chi ci, v l hin tng m ai cng tha nhn. Chng
l bng hin tng l c s tt ngm ca la. Ai cng thy nh nhau
rng la tt i l do ht ci. l nguyn nhn tc ng s chm dt ca
ngn la. Th Thn ni, iu ny l phn bit sai lm v hin tng. Ci c
th l nguyn nhn khi ln ca ngn la, nhng n khng phi l nguyn
nhn cho s chm dt ca la. Do ht ci nn tt la, khng c ngha l
chnh do ci lm cho tt la. Hai s kin "ht ci v tt la" xy ra nh ng

38

thi. Nhng v ta tha nhn ci l nguyn nhn ca la, do ta thy hnh

nh la tt l do ci. D vy, nguyn nhn tc ng cho s bin mt. Th
d, nguyn nhn tc ng ting trng khi l bn tay chng hn, nhng khi
ting trng bin mt, khng phi do chnh bn tay lm cho n bin mt.
Suy din v quan im ny ca Th Thn, ta c th ni, Dit khng phi
do gy nhng nguyn nhn tiu dit nhng phin no thuc Tp ; Dit
vt ngoi tc ng nhn qu. Nhng nhng phin no ca Tp l
hng tm thc quay v dng hon dit. iu ny cho ta thy r ngha
ca Tm kinh: "Khng c v minh cng khng c s chm dt ca v minh,
cho n khng c kh qu l s gi v cht; cng khng c s chm dt
ca kh qu l s gi v cht". ch ny th i tha hay Tiu tha u c
mt cn bn nhn thc chung rt su xa v t .
Sau Th Thn, mt lun s t mnh danh l Hu B chnh thng, lun s
Chng Hin, bc b quan im nhn qu ca Th Thn. ng cng ng
vi Th Thn rng php bin mt khng do nguyn nhn ngoi ti, nhng
khng phi n bin mt hon ton khng do nguyn nhn no c, m c
nguyn nhn, l nguyn nhn ni ti. C nguyn nhn ni ti, do ,
php khi ln v bin mt ngay, khng phi ch i vi mt thi gian ti
thiu cho nguyn nhn ngoi ti tc ng nh Chnh lng b ch
trng. iu ny khng tri vi thuyt st na sinh dit.
Qua kin ca La Thp, khi tr li cho mt bc th ca Hu Vin, hi v l
sinh dit nht thi hay d thi, ngha l trong mt st na hin ti, hay nhiu
st na, c th cho ta thy r ngha ca Pht v l sinh dit. La Thp ni,
"Pht dy thng rng ni thn ca con ngi th c sinh, lo, bnh, t, nim
nim khng nh tr; bn ngoi th l vng c a ri rng iu linh cng
khng phi hng thng. Bn Pht l khin con ngi khng khi ln kin
chp thng ti, nhm b th php, thc hnh chnh o m thi; thc s,
Pht khng ni nht thi hay d thi g c. Nhng phn bit ny l do Ca
chin din ". Ca chin din l ngi u tin gy dng h thng Hu b.
Nhng iu c ni ra ch l ni theo tri thc thng nghim. Pht php
c ni ra khng phi cho Thnh Tr m l cho th tc. Do , phi ni
bng ngn ng th tc. Phn bit theo tri thc thng nghim th tc.
Trong tt c nhng nhn thc n thun, khng b chi phi bi kinh nghim
hay truyn thng v ngay c n t dc no c, th nhn thc , nhn thc
hin lng, c thm quyn ti thng, l chng l vng chc nht. Nhng,
thm quyn ti thng n mc no? n mc tng i thi. C nh
quan im ca Nam phng lun b, h cng tha nhn rng i tng ca
nm thc thn nht nh l hin ti, l nhng tri gic hin ti, v i
tng ca thc c th l qu kh, hin ti, v lai hay vt ngoi thi gian,

39

nhng h ni nm thc thn (gi l thc thn, v s thc ca nhng thc

ny trn thn th) v k c hai tm: tip th v suy c (chng l hai giai
on tc dng s khi ca thc), u l nhng d thc tm, ngha l
nhng tm thc do nh hng ca nghip qu kh, m trong i sng hin
ti, tc ng ca chng khng hng v tham, sn, si, cng khng hng
v v tham, v sn v v si (chng c gi l v nhn tm); tuy th, chng
khng thot khi s chi phi ca nghip qu kh.
Vi bn cht nh th tt nhin tri gic d n thun cng khng sc t
n chn tnh ca thc ti. iu ny ta cng c th thy nhng nh Duy
thc hc. Theo h, i tng ca nm thc thn l Tnh cnh. Gi l Tnh
cnh v bn cht ca n khng b bin i bi nm thc thn. Cnh l
tng phn v nm thc thn l kin phn. Kin phn tri nhn tng phn
m khng bin i tng phn l v mi phn u c chng t ring bit
ca n. Tri li, i tng ca thc l c nh cnh. Trong trng hp ny,
kin phn v tng phn u c chung mt chng t, v tng phn, do bn
cht ca thc l phn bit, b bin ty theo kin phn. Nh thc suy
nim v lng ra sng th, tng phn l gi php, n khng c chng
t, m do thit nh ca thc, tc kin phn. Chng t khi ln hin hnh
l tng phn v kin phn; v hin hnh lun tp li chng t. Do tnh
cch hun tp ny m thc gi nh hng phn ca n l Chn nh
suy nim. Nh th, thc khi duyn Chn nh, chng t v lu c hun
tp. Chng t ny c hun tp vo Tng thc v tn ti lin tc trng k
cho n khi t n Cu cnh v. Tnh thc th tm ca Nh Lai khng chu
s hun tp ny, d l chng t v lu; bi v y th lc ca thin php
qu mnh. Theo Thnh duy thc, by chuyn thc (A li gia khng phi l
chuyn thc), khi hun tp chng t, k c hu lu v v lu, c bn c
tnh:
Hu sinh dit, c tnh ca chuyn thc l v thng, dng vn chuyn ca
chng sinh dit tip ni. Php v thng mi c tc dng, v nh th mi
c kh nng hun tp. Cc v v khng c kh nng hun tp, v tin hu
bt bin nn khng c tc dng sinh trng.
Hu thng dng, by chuyn thc, m c tnh l sinh dit, cn c th lc
tng thnh: nh th chng mi c th dn tp kh.
Hu tng gim, by chuyn thc cn c c tnh tng v gim, do chng
c th duy tr v gieo trng tp kh. Pht qu vin mn khng c c tnh
ny, v thin php khng tng khng gim: nu Pht qu m c tng
v gim th Pht qu s c s hn v km pht trc v pht sau.

40

Hu ha hip, ha hip vi s hun, tc tng thc, m chuyn bin; chng

ng thi v ng x vi s hun.
Qua bn c tnh v kh nng hun tp ca cc chuyn thc y, ta c th
ni ngay rng, tnh cnh mt khi cn l hin hnh ca chng t hu lu, th
nm thc thn d l tri gic hin ti n thun, m l tt nhin cng l hin
hnh ca chng t hin lng ch c thm quyn gi l ti thng mt cch
tng i.
Phn bit t tng, hay sai bit tng, ca i tng l hot dng ca nm
thc thn: l c tnh ca tri gic, l nhn thc bng t lng. Nhn thc
ny cn c trn nh lut nhn qu.
Theo cc nh lun l hc Pht gio sau ny, m ngi khi xng l Trn
Na, hnh thc ca suy lun, c gi l nhn minh lng, gm c ba phn:
tn, nhn v d. Trong hnh thc suy lun ny ta thy mnh c pht
biu thng c t v tr qu. Vi hnh thc nh th, ta cng thy ngay
l n khng m t ni tuyt i. N l sn phm ca tr nng phn bit m
s ly cch gia ch th v i tng khng th no bi xa i c. Khi tr
nng phn bit bt u chng minh hay m t mt hin thc, th hin thc
i qua, i qua trong tng st na sinh dit, ci cn li m t ch l
mt n tng cht ca thc ti m thi.
Mc d th, t lng khng phi hon ton v gi tr, m tri li. Chiu dc
ca n hin nhin l rt ngn, nhng chiu ngang ca n th rng ln v
cng. Chng l ca n c ly t cc tri lng kia, hin lng, th d lng
v ch gio lng, nhng cc tri lng ny s khng c pht biu, nu
vng mt n. Th d, khi Hin Th Quc s c V Tc Thin hong hi
v ngha ca mi Huyn mn ca Hoa nghim tng, ng dng ngay hin
tng pht biu, l ch thng vo con s t, bng vng trc in vua.
Hin thc ca con s t vng c mi huyn mn, c ngha tng
tc, tng nhip ca vn php, c l s v ngi, s s v ngi. Khng
ring g con s t bng vng y, m ngay n mt a hoa, mt cng c
cng chc ng tt c nhng yu l ny. Nhng nu khng mn hnh
thc suy lun din t, th nhng yu l y khng c con ng hin
l. Nh th, chnh t lng lm sng t hin lng. Do , sau khi ch
thng vo con s t bng vng, Hin Th quc s bt u phn tch cho
vua r v yu l ca mi Huyn mn.
T lng, t n khng c thm quyn. N khng c mu thun vi chng
l hin lng v ch gio lng. Tuy nhin, ngay nh ch gio lng, ngha
ca n cng nh vo t lng mi c sng t. Th d, nh lun l hc Pht

41

gio khng th ni khng c Nit bn, ni nh th l tri ngc vi kinh

in, nhng t ra ng phi cho thy ti sao ng chp nhn l c Nit bn.
T lng li khng c tri vi th d lng. Chng hn, khi thy khi u
ni, l hin lng, v suy lun rng c la, bi v u c la th
nht nh c khi. Suy lun ny ch c gi tr khi no mt chng l c th
thy c a ra. Nh chng l v ngn la ang bc khi trong bp.
Chng l l th d lng. Nhng thc s chng l ny cng cn c vo
hin tng. Do iu ny, cc nh lun l hc Pht gio cho rng ch c hai
tri lng l cn thit thi, l hin tng v t trng; hai tri lng kia ch l
th yu.
Mc d do t lng m hin lng c pht biu, nhng mi hnh thc suy
lun u t trn nh lut nhn qu, do n ch c gi tr l lm cho k
khc tin tng rng mnh thy ng ch khng th lm cho i phng
cng thy ngay nh vy. Nh th, trong lc bin lun, nu mt ngi khng
sc lm cho i phng tin mnh thy ng vi hin tng, khng phi v
khim khuyt ca quy lun m ngi y t nhn ngay iu mnh thy l sai.
iu ny ph thuc cht ch vo trnh ca hin lng. Th d nh cuc
tranh lun v thc hu tnh ca qu kh v v lai gia Hu b v Kinh b.
Th Thn a ra nhng chng l ca Kinh b chng t rng qua kh v v
lai khng thc hu. Hu b chu thua trc chng l cht ch ca Kinh b,
nhng, theo nh Th Thn kt lun, Hu b ni rng bn tnh hin hu ca
cc php tht su xa, khng phi v chng l ca Kinh b m t nhin
chng khng thc hu.
Nh th, k c bn tri lng, ng ra, nn gi chng l bn Tn l hn l bn
Chng l.

III. Ph bnh cc tri lng

Ph bnh hin lng
Thay v t chi thm quyn ti thng ca hin lng, m ta thy nh cc
nh i tha Duy thc, bng cch phn tch tnh cch vn chuyn ca tm
thc, Trung qun khng nhng ch t chi thm quyn m cn t chi c
hin lng. Hin lng khng th c th ni chi n thm quyn ca n
l ti thng hay khng ti thng.
T chi nh th, d c nhng l l vng chc n no i na trong li lp
lun, m c th t chi c hin thc ca hin lng, hay ch t chi trong

42

tnh cch kt cu ca lun chng? Thong nhn, ta thy phn tch tnh cch
vn chuyn ca tm l t chi thm quyn ti thng ca hin lng
hnh nh c l hn. Tuy vy, ta c th ni mt cch vn tt rng: i vi
Trung qun, nu hin tng khng c pht biu th n khng th tr
thnh chng l cho bt c suy lun no c, cha ni n thm quyn ca
n. Khng pht biu th thi; mt khi pht biu tt khng th khng mn
n hnh thc suy lun. Pht biu nh th th khng ti no vt ra khi
nh lut nhn qu, ngha l khng bao gi trnh khi nhng mu thun ni
b. Hin tng m khng th c pht biu mt cch chnh xc th chng
l c mn n tt nhin khng c thm quyn.
Nh th, ta khng cn bit n ph nh ca thuyt tnh Khng c lm cho
hin thc bin mt ngay hay khng. Nh ni, d thuyt tnh Khng c
thnh lp lun chng khng th phi bc c rng "Nht thit Php khng",
nhng c nh chng l hin lng, ti vn thy rng c hin thc . Chng
l hin lng khng nh c hin thc, vy c bng cch no?
Trong ph bnh ny, ta hy gi lp tin trnh ca tri gic ph nh. Tin
trnh tri gic din ra nh sau: Cn v cnh, s tip xc gia cnh v cnh,
cm gic, tri nhn.
Ph bnh mt cch tng qut v tin trnh tri gic, ta c hai trng hp: tin
trnh tip ni v khng tip ni. Tip ni c din ra theo th t trc
v sau. Ci i trc lm nhn cho ci i sau. Nh cn v cnh l nguyn
nhn cho s tip xc. S tip xc l nguyn nhn cho cm gic. Cm gic l
nguyn nhn cho tri nhn. S tip ni ca nhn qu xy ra trong ba thi:
qu kh, hin ti v v lai. Php hin ti l nhn, php v lai l qu. Khi ci
ny ang l hin ti th ci kia l v lai, v khi ci kia i n hin ti th ci
ny l qu kh. Php bin mt vo qu kh khng th lm nhn cho mt
qu php no c. Nu n khng bin mt, tin trnh tip ni s khng c
tng quan nhn qu. Tha nhn tng quan nhn qu th khng c tin
trnh tip ni. C hai trng hp tha nhn hay khng tha nhn s tip ni,
tin trnh ca tri gic u bt thnh.
Bc thm bc na, chng ta cu xt n tng quan trong tng giai on
ca tin trnh tri gic. Bt u t ph nh tri nhn, cho n ph nh hin
thc ca cn v cnh.
Tin trnh t cn v cnh cho n cm gic l i tng c tip nhn,
ta tm gi l thy. S thy phi c tri nhn mi c th pht biu. Tri
nhn ri thy hay thy ri tri nhn hay c hai ng thi? Tri nhn
ri mi thy, lm th no c th thc c hay pht biu c rng ti
ang thy?

43

Hoc gi, thy ri mi tri nhn; iu ny cng phm phi li trng thnh.
Khi thc c v pht biu c rng ti ang thy, th tri nhn l
tha, khng cn thit. M nu khng tri nhn th cng khng th thc
c v pht biu c rng ti ang thy. Gi nh c hai cng xy ra
trong mt lc; iu ny s mt tnh cch tng i gia s thy v bit thy
(tri nhn). Ngha l, phi do c s thy mi c tri nhn v do c tri nhn mi
bit rng ti ang thy. C hai nu xy ra ng thi, ta khng th phn bit
c tri nhn v s thy. Nh vy, khng c s thy cng khng c tri nhn
v s thy. Nu th, lm th no c th thc c rng ti ang thy, hay
pht biu c rng ti ang thy?
S thy v tri nhn, v khng th pht biu c, nhng chng l hin nhin
l ti c cm gic, khng th v l do khng pht biu c m c th t
chi c lun c cm gic, cm gic kh chu hay thch y. Tha nhn c
cm gic, tt nhin hin lng vn l chng l c thm quyn. Vn c
t ra y c mt phm vi rt rng. Cm gic c vin dn lm chng l
hin lng, n hnh nh khng cn n nh lut nhn qu, m l mt tha
nhn cng mt cch t nhin. Khi pht biu, i phng phi tha nhn
cng mt cch mc nhin, ch khng th t n vo nh lut nhn qu. D
vy, pht biu th khng th mc nhin, do , cng khng phi bt k
khc tha nhn mc nhin c. V li, d l tha nhn mc nhin, cng
vn l tha nhn. Vn nu khng din ra mt cch hp l, lm th no
tha nhn? Nh th, khng cn phi ni n trng hp pht biu cho
k khc thy bt n tha nhn mc nhin, m ngay vi chnh ti, khi ti
tha nhn mt iu, th ti cng tha nhn iu c din ra mt cch
hp l nh th no . Ngha l, mt iu d ch c tha nhn gia ti v
ti thi, ti cng khng th b i nh lut nhn qu m tha nhn.
Thuyt tnh Khng khng th tha nhn hay hiu bit mt cch hi ht, m
n i hi mt s th nhp tn cn . N khng nhng ch c gi tr trong
lun thuyt, m cn c gi tr c v phng din th ng Nit Bn, tc Dit
. M Dit c ngha l ph nh tn cn v trit .
Thm na, cm gic cn l chng l trong nhng thit nh cc th ti siu
hnh. c kinh Phm Vng trong Trng B kinh, ta s thy iu ny. Su
mi hai kin gii khc nhau v ngun gc v s tn ti ca v tr v con
ngi u ly cm gic lm chng l hin lng.
Ngrjuna khng phn tch nhng tc ng tm l trong cm gic m ch
xt n s pht biu. Cm gic d c uyn nguyn hay khng uyn nguyn
vn phi c pht biu mi c th tr thnh chng l hin lng.

44

Cm gic khi c pht biu, tt nhin n phi c coi nh mt hin thc.

Hin thc pht sinh t u? Nh ta thy, c bn ngun gc pht sinh: t
chnh n, t ci khc, t c hai v khng t mt nguyn nhn no c. Trong
trng hp ny, s pht sinh ca cm gic lin h cht ch vi con ngi.
Ton th ca mt con ngi do tng hp ca nm yu t, tc ng un m
, tm php cng nh sc php lin l sinh dit. Nh th, st na m Sc
Tm b kch thch i qua nhng ch cho s chu ng kch thch ca Sc
Tm st na sau. Trong st na m Sc Tm chu ng s kch thch, Sc
Tm khng t lm ra s kch thch . Tng quan nhn qu gia Sc Tm
ca st na i trc v Sc Tm ca st na tip theo ni ln rng hin thc
cm gic khng phi sinh ra t chnh n cng khng phi sinh ra t ci
khc. T khng c kh tnh v nguyn nhn pht sinh v Tha cng
khng c kh tnh v nguyn nhn pht sinh, do , c hai hp li vn
khng th pht sinh v bn thn ca T v Tha thiu mt kh tnh nh
vy. Hin thc cng khng th hin hu khng c nguyn nhn no c.
Trong bn phng din, ta khng thy c s pht sinh ca hin thc. Nh
th khng th tha nhn l n hin hu. N khng hin hu, th ly g
lm chng l hin lng?
Cm gic khng th pht biu c rng c hay khng c, nhng s tip
xc ny tt phi tha nhn tin trnh ca tri gic. Nh Trung qun s t
cu hi nh sau: tip xc c din ra c gi nh rng cn v cnh l nht
th hay d th? Nht th th khng c s tip xc. D th cng khng c tip
xc; bi v cn v cnh khi c coi nh l d th, chng khng th ha hp.
Cn khng th i n vi cnh, v ngc li. Tha nhn hai d th bit lp
ri i n vi nhau, th cn hot dng khng cn i tng l cnh m
vn phi khi ln nhn thc. V li, php khng th ni d hay bt d. iu
ny nh ta thy trong chng trc.
S tip xc ca cn v cnh khng nhng khng c, m cn cng khng c
kh tnh v ch th nhn thc, v cnh cng khng c kh tnh v i tng
nhn thc. Cn ch c tc dng nh l ch th khi no n ng trc i
tng. Tc dng y c din ra nh th no? Din ra trong qu kh, trong
hin ti hay trong v lai? Khi cn cha ng trc i tng trn cnh, bn
cht ca n khng phi l ch th. Do hin hu ca i tng trn cnh,
bn cht ca n khng phi l ch th. Do hin hu ca i tng trn cnh
n mi c gi l ch th. Nh vy, trn cnh l nhn v ch th cn thc
l qu. Nu cn v cnh khng ng loi, khng c tng quan nhn qu
ny. M chng ng loi th lm sao li phn bit c Sc v Tm? V li,
khi cn cha i din vi cnh, lc bn cht ca n khng phi l
nhn thc th v sau lm th no n c th tip nhn trn cnh?

45

V i tng trn cnh, mt bi tng trong chng I ca Trung lun ni

r rng php khng th sinh ra, lm th no gi l i tng.
Trong Bch Lun, lp lun ca b, ngi tha k Long Th, c din ra
ba on nh sau:
Dng th d v i tng trn cnh c th l mt chic bnh ph nh
kh tnh v i tng ca n. Ton th mt chic bnh khng phi ch l Sc,
m l tng hp ca nm trn cnh tng ng vi nm cn. Nu khng
nm trn cnh ny, chic bnh s khng th hin hu nh mt ton th.
Trong nm trn cnh ny, Deva ly Sc, l i tng ca mt thy, lp
lun. Khi mt thy Sc tt nhin khng th thy lun c bn trn cnh kia.
Nh th nhn thc khng bao gi t n ton th ca i tng. Mt hin
thc tt nhin l hin hu trong ton th ca n. M ton th y khng bao
gi hin hu nh mt i tng. y l lp lun th nht v trn cnh
khng c kh tnh v i tng.
Trong trng hp trn, ton th ca chin bnh khng c tip nhn, m
ch c Sc. Nhng ton th hin hu ca Sc tri ra 3 chiu khng gian.
Thy c phn ny th khng th thy c cc phn kia. Nh th, ton
th Sc khng c kh tnh v i tng.
Sau ht l cc vi. Cc vi l yu t nh nht, nh khng th ch ra lm hai
c na, ca t hp Sc. T hp Sc, m ton th ca n khng c kh
tnh v i tng, th yu t ca n li c kh tnh ; v cc vi khng c
trng , nn khng th ni thy phn ny m khng th thy c phn
kia. Lp lun ca Deva trong trng hp cc vi ny ta cng c th thy
lun Tr ca Long Th, cc tc phm ca i tha Duy thc nh Nh
thp lun ca Th Thn, Thnh Duy thc ca H Php, Qun S Duyn
duyn ca Trn Na. Chng ta s ch ni vn tt theo Deva; vn nn
dnh li cho trnh by v Duy thc s y hn.
Cc vi c nhiu kch hay khng? Nu cc vi c nhiu kch, khi t hp tr
thnh th sc, tt nhin c nhng im tip xc, nhng im nh hn cc
vi. Cc vi m cn c nhng g nh hn th cc vi khng phi l yu t nh
nht. Tri li, cc vi m khng c chiu kch th bn cht ca n s khng
phi l chng ngi. Nhng, bn cht ca th sc l chng ngi, m bn
cht cc vi li khng chng ngi, lm th no cc cc vi t hp tr
thnh th sc?
Hin lng khng th tha nhn c rng n thc hu, chng l vin
dn t n s khng c gi tr.

46

T chi hin lng tc l t chi lun c th d lng, v nh ta bit,

chng l ca th d lng c ly t hin lng.
ng l ra, c nh ci nhn ca mt nh Trung qun, hnh thc th d khng
th c c. Th d l ly iu ang thy chng minh ci khng th thy.
Nh ly dng sng chy th d cho dng vn chuyn ca tm thc. Th
d nh th l tha nhn dng tm thc v dng sng tng t. N ch c
gi tr rt c l. Bi v, ta khng bit dng tm thc y nh th no, nay
ly dng sng th d, th ta khng c cch g quyt on th d
ng hay sai, ngoi s suy lun ra. Mt khi ta thy r c dng tm
thc, by gi ta c th bit n c tng t vi dng sng hay khng, nhng
by gi th th d li khng cn thit.
Thanh Mc khi ch thch Trung lun, chng v "nghip" cng ni nh vy.
Trung qun ni, nghip nh huyn nh ha. i phng t ra cu hi
xc nh c nghip tn ti, v th d n tn ti nh nng lc tn ti t ht
ging n ht la. Thanh Mc ch thch v li phi bc ca Long Th rng,
ht la l vt hu hnh, c th ng chm n c, m v l tng tc,
ngha l s tip ni tn ti ca nng lc tc ng t ht ging n ht la,
ta cn khng th thy, do khng th quyt nh v tnh cch tn ti ca
nng lc , hung chi tm v nghip v hnh, khng th thy, khng th
s m c, lm th no qu quyt tnh cch tn ti ca n nh l ca
ht ging v ht la?
Ngay Lun i t b sa ca Hu b, ta cng thy h ni rng th d khng
th hon ton chnh xc. Vt th d v vt c th d khng hon ton
ging nhau. Khi th d, ch ly mt phn thi. Chng hn, th d Pht nh s
t vng, khng c ngha l Pht vi S t vng hon ton ging nhau,
nhng ly ch c thng, Pht l ch t trong loi ngi cng nh s t
vng l ch t trong cc loi th. Nh th, th d lng cha hn l mt
chng l c thm quyn.
V im ny m nhn theo Trung qun l r nht. Trung qun ph nh hin
thc ca ch th, i tng v tc dng ca chng. Th d c th c vin
dn t chng l hin lng bt buc Trung qun cu xt li mnh
pht biu ca mnh i, l a ra vn la v nhin liu chng minh.
Tng quan gia la v nhin liu c trnh by y trong chng
trc, y ta khi ni thm nhiu.
Ly ng la ang chy lm th d. Nhng mnh pht biu v iu
cha ng khng bit bao nhiu l mu thun ni b. Mt cu ni n gin:
"Ngn la ang chy", di ci nhn ca thuyt tnh Khng, cng khng th

47

trnh khi nhng mu thun ni b. Ngha l cu ni y khng c gi tr,

khng th ly lm chng l c.
Trung qun khng phi ch ph nh hnh thc ngn ng m thi, m cn
ph nh c ng li ca suy t na. iu ny th nh ni trn.
Ho ra, khng nhng ta ch mi m ming l sai m ch mi mng tm
thi, khng bit bao nhiu l sai lm khi theo.
V Ch gio lng, n ch c gi tr nh mt chng l c thm quyn i vi
nhng ngi cng theo tn iu nh nhau. i vi nhng ngi khc tn
gio, khc tn iu, t nhin n khng c hiu lc. Li ca Pht ch cho
Pht t tin m thi.
V t lng, mt khi hin lng v th d lng u khng c thm quyn,
th n khng th da vo u ly chng c chng minh cho suy lun ca
mnh. Ni mt cch n gin, ch cn t chi hin lng, th tt c nhng
lng khc cng b t chi.
D vy, t lng c mt chiu ngang rt rng, l nn tng nhn qu.
Nhn qu nu b t chi, by gi t lng mi hon ton v hiu.

2. Ph bnh nhn qu
Ta thy khng mt suy t, pht biu hay suy lun no m trnh khi
nh lut nhn qu. Trong on ny, trnh by ca chng ti s hon ton
thc cn c vo chng XX ca Trung lun, chng ni v nhn qu.
Nhn qu c khi nim qua tin trnh sinh ha ca vn hu, tin trnh ny
xy ra tng tc v tng t, ngha l tip ni lp li. Deva, khi ph bnh v
nhn qu trong Bch lun, chia lm 2 trng hp: trong nhn c qu v
trong nhn khng c qu. l nhng trng hp nhn v qu tip ni
nhau hay ng thi. Trung lun cp n mi trng hp, bao gm tt
c nhng ch thuyt v tng quan nhn qu.
Chng "Nhn qu" ca Trung lun gm 24 bi tng. 11 bi tng u ph
bnh v 10 ch thuyt nhn qu. 13 bi tng cn li, ti xt ph bnh,
cng qua 10 trng hp khc na. Nh th, tng qut, vn tng quan
nhn qu c nhn, Trung lun, qua 20 trng hp tt c.

48

a) Ph bnh 10 ch thuyt v nhn qu

Ch thuyt 1 v 2: Trong nhn c qu v khng
c qu.
Bi tng 1: "Nu qu c trong nhn, v do nhn duyn ho hip m n
c sinh ra, th trong ho hp c sn, lm th no gi l n sinh ra". i
bi tng ny ni, ch trng trong nhn c qu, ch trng ny mc
phi li trng sinh, v c, ngha l sinh, nay li sinh thm mt ln na.
Theo Thch Ct Tng, ngi sng lp Tam lun tng ca Trung hoa, trong
Trung qun lun s, y l ch trng ca hc phi Samkhya v Thng ta
b.
Bi tng 2: "Qu do cc duyn m sinh, nhng nu trong cc duyn ny
m khng c qu, lm th no ni cc duyn ha hip sinh qu?" Cng theo
Ct Tng, y l ch trng ca hc phi Vaisesika v i chng b. V Ct
Tng gii thch bi tng ny nh sau: "Trong nhn khng c qu, ci khng
no khc vi ci khng ca bu tri, ca lng ra sng th. H khng v
lng ra sng th, d duyn c hp li vn khng c s sinh ra. Qu cng
th. c tnh ca qu l kh hu v s pht sinh. H khng khng c tnh
cht ny; n l kh hu v khng c. Qu th khng th khng c. Nu c
hai h khng v qu, u do c tnh nh nhau, l khng c s sinh khi;
nh th, h khng khng sinh m qu sinh, th cng c th ni ngc li l
h khng c sinh ra m qu th khng c sinh ra.
Bi tng 3: "Nu cc duyn ha hip m c qu, th trong cc duyn
ha hip l ra phi c nm trn cnh. Thc s, ta khng th thy
c nh vy". Bi tng ny lp li ph bnh v ch trng trong nhn
c qu. Ton th mt hin thc, ngha l qu, c nm kh tnh v i
tng ca nm cn. l hnh thc hin hu ca mt ton th hin thc.
Trong cc duyn ho hip, tt nhin ta khng th tm thy nm kh tnh
ny; nh hnh sc l kh tnh v i tng ca mt thy. Do , qu khng
th tm thy ton th hin thc ca n. M d nu n khng hin hu vi
thc sc, nhng bng phi sc nhn, th t ra ta cng c th thc c phi
sc . iu ny khng th xy ra. Tm li, bt c bng cch no, qu cng
khng c sn trong nhn.
Bi tng th 4: "Nu qu khng c trong cc duyn ha hip, th chng
khc no qu c th sinh ra t nhng ci khng phi l nhn duyn ca
chnh n." Ngha l, trong trng hp ny, ngi ta c th tm thy la xut
hin t nc ch khng phi t nhin liu.

49

Ch thuyt 3: Nhn lm ra qu ri bin mt. Nhn lm ra qu nn khng

phi l trong nhn khng c qu. Khi lm ra qu, nhn bin mt, do
khng phi trong nhn nht nh phi c qu. Khi lm ra qu, nhn bin
mt, do khng phi trong nhn nht nh phi c qu. Ct Tng
ni,Thnh Tht lun ch trng rng nhn thuc hu vi nn c 2 tnh cht:
tnh dit v chuyn bin. Do tnh dit, nn khi qu iu kin pht
sinh th nhn tnh dit i. Tnh cht ca php hu vi cn l chuyn bin, do
khi nhn tnh dit i, n chuyn bin thnh qu. i chng b cng c
thm ch trng ny.
Bi tng 5: "Nu nhn a n qu, lm xong vai tr ca n ri bin mt,
nh th s c hai nhn th, mt l c nhn v mt na l dit nhn".
Nhn bin mt c ngha l n i vo qua kh. Qu hin ra, qu hin
ti. Nhn m chuyn bin thnh qu, nhn v qu phi cng hin ti. Nh
vy, c hai nhn th, mt nhn th bin mt nhng cho qu hin ra
(dit nhn) v mt nhn th na ang chuyn bin thnh qu (tc nhn).
Mt s vt m cng lc c hai th tnh, iu ny khng th chp nhn
c.
Ch thuyt 4: Nhn bin mt trc khi lm ra qu. Ch thuyt ca Thng
Ta b v A t m. Trng hp trn, qu hin ra, by gi nhn mi dit,
do mc phi tha nhn c hai nhn th. Trng hp y cng c th gi l
nhn qu gp nhau. Trng hp th t ny ta c th gi l nhn qu khng
gp nhau, ngha l nhn mt ri qu mi hin ra.
Bi tng 6: "Nu nhn khng gp qu, n lm xong vai tr ri bin mt,
by gi qu mi hin ra; nh th qu y khng c nhn". Nhn bin mt
tc nhn y khng c tc dng hin ti. Nh vy, khi qu khi ln hin ti,
do tc dng no m n khi ln? Ch trng ny mc phi li l c qu
m khng c nhn.
Ch thuyt 5: Nhn qu nht thi. Hu b ch trng trong mt st na
hin ti c ba hnh thc sinh dit l sinh, tr v dit. Ch trng ny c
th nh trnh khi mu thun ca hai trng hp trn. V sinh dit ng
thi, do nhn dit v qu sinh cng xy ra trong mt thi gian ca st na
hin ti.
Bi tng 7: "Nu khi chng ha hip tc th, ngay lc , qu hin ra, nh
vy nng sinh v s sinh cng c mt lc". Thanh Mc gii thch, nng sinh
th d nh cha v s sinh th d nh con; c hai khng th sinh ra mt ln.
Ct Tng gii thch r hn v im ny. C nh o l tng sinh th nng
sinh c coi nh l khng c. Bi v, ci c sinh ra c ngha l trc tin

50

n cha c. M ni rng, c nng sinh v s sinh ng thi, ng thi th

nu c tt phi c c hai, khng c th khng c c hai. C v khng khng
th cng thi. Nh vy, nu tha nhn c hai cng c c, iu ny ch c
ngha i vi nng sinh; ch ci s sinh th ngha ca n l khng c. Do
, tha nhn cng thi c th ch c gi tr vi nng sinh m v ngha i
vi s sinh. Ngc li, tha nhn c hai ng thi khng, nh th ch c
ngha i vi s sinh v v ngha i vi nng sinh.
Thm na, ci danh l ch vo ci s. Do s m t thnh danh. S c ba
l sinh, tr l dit, nh th thi tnh cng phi c ba. Nu nht thi, th sinh,
tr v dit l mt. Tin trnh sinh dit ch c mt, tin trnh khng th
din ra. Ci sinh ra nhng cha bin mt, n l hin ti na. Sinh dit
khng th nht thi hin ti, th tng quan sinh dit ca nhn v qu
khng th gi l nht thi c.
Ch thuyt 6: Nhn qu trc v sau. Trong tin trnh nhn qu, bn
trng hp u, nhn i trc v qu i sau. Trng hp trn y, nhn qu
ng thi. Trng hp ny, trong tin trnh nhn qu , nhn i sau v qu
i trc.
Ta thy, trong t Diu , Dit i trc v o i sau. Nh th, qu
Nit bn l mt hin thc c, nhng do nhn tu o m chng ng,
hoc nh kinh ni chng sinh c sn Pht tnh, do nhn tu tp m th
hin Pht tnh . Nh th, phi chng chnh Pht tha nhn qu c
trc v nhn theo sau? Pht php ch c gi tr nh phng thc tr liu,
khng th rt ra t chn l nht nh ca nhn qu.
Bi tng 8: "Nu qu c sn, sau do cc duyn ha hip m hin ra nh
th, tc qu y khng c nhn, n ngoi cc iu kin nhn duyn". Hin
thc ny khi ln do nhng iu kin no , nhng iu kin ny l nhn
duyn v hin thc y l qu. Hay ni ngc li, nhng iu kin ny ha
hip li lm sinh ra mt kt qu v do chng c gi l nhn duyn. Vi
mi tng quan nhn qu y, khng th ni l qu c trc hay ni qu
i trc nhn.
Ch thuyt 7: Nhn bin dit. Nhn khi bin thnh qu, chnh l lc n
dit. Ni vn tt, vi ch trng ny, bin tc dit. Ta ch tc, n ch
cho hai kha cnh tc dng tc thi ca mt t th. Nh th, nhn bin
thnh qu tc l nhn dit v nhn dit tc l nhn bin thnh qu.
Bi tng 9: "Nu nhn bin thnh qu tc l nhn i n vi qu. Nh th
nhn sinh ra t trc nay li sinh thm mt ln na". Nhn tc bin
thnh qu th nhn th khng dit, do nhn i vi qu, ngha l n tip

51

xc vi qu. Bin ch l s thay i ch khng phi l mt hn. Nh th, khi

nhn bin thnh qu, qu y cng ch l nhn th. Mt nhn th c
sinh ra trc khi tr thnh qu, n khi n tr thnh qu, m thc s qu
cng l mt nhn th, nh th nhn th li c sinh ra thm mt ln na.
iu ny phm phi li trng sinh.
V ngha bin dit, Thanh Mc gii thch nh sau: Trc ht l ngha tc
bin. gi l bin th khng th gi l tc. gi l tc th khng th gi
l bin. Ta th d, mm tc l ming, nh vy mm chnh l ming ch
khng phi ci ny bin thnh ci kia. Sau , bin th khng th gi l
dit; dit th khng th gi l bin. Nhn khng hon ton bin mt, m
ch c danh t bin mt, nh t bn khi bin thnh s, ch c danh t
bin mt ch th tnh ca t bn khng bin mt; ngha bin dit nh
th c hp l khng? Thanh Mc gii thch. Nu trc tin t bn bin mt
ri s hin ra th khng th gi l bin. Bi v danh l tr vo s, nay
danh bin mt tt nhin s cng bin mt. Thm na, nu th tnh ca
t bn bt bin, ch c tn gi l bin, th th danh t hu, khng do
th m c.
Gii thch trn ca Thanh Mc tng t vi lp lun ca Deva trong Bch
lun ni v trng hp qu c sn trong nhn. Deva ni, s vt hin hu
di nm sc thi hay nm kha cnh (khng phi nm trn cnh nh trn)
l hnh th thi gian nng lc, s tri v danh. S sai bit nm sc thi hin
hu ny gia nhn v qu chng t rng khi qu hin ra th nhn bin
mt. Hnh th ca nhn khc vi qu. Thi gian xut hin ca nhn cng
khc vi qu. Nng lc ca chng cng vy. Tri nhn v nhn cng khc vi
tri nhn v qu. V sau ht, chng khng c cng mt tn gi.
Ch im trong cc gii thch trn l khng tha nhn rng th ng nht
m tng th d bit, do khng th ni th bt bin nhng tng v dng
bin dit. Tng v dng l nhng biu l cho th tnh, nn chng phi
tng ng vi th tnh. Nh vy, khi ta thy tng v dng sai bit trong
nhng v tr khc nhau, y l v trong nhng v tr th tnh cng thay
i sai bit. Nu tng v dng bin i m th tnh khng bin i m th
tnh cng vi tng v dng l nhng d th bit lp. Tha nhn hin hu
ca nhng d th bit lp c ngha l tha nhn th tnh sai bit ca chng.
Bi v, mt hin thc ch c th hin hu bng th tnh ca n. Vi iu ny,
th, tng v dng m sai bit th by gi tt c u l th tnh c, v ri
th tnh y c biu l nh th no, nu khng c biu l bng tng v
dng? Tha nhn th tnh bt bin m tng v dng th c bin i l iu
khng th. Nh vy, trong trng hp tng quan nhn qu, nu ni nhn
sinh qu, nhn bin th khng phi l dit, dit th th gi l bin.

52

Ch thuyt 8: Nhn dit v khng bin. Trng hp trn ni nhn khi dit
tc bin, s mu thun bt thnh nh ta thy. Tin thm bc na, y
gi nh rng nhn dit nhng bt bin.
Bi tng 10: "Nhn dit mt th lm th no c th sinh ra qu? Li
na, nu nhn khng bin mt ni qu? Li na, nu nhn khng bin mt
ni qu, th lm th no gi l nhn sinh qu? "
ngha bt thnh ca trng hp ny c trong on trn, v l tc
bin th khng th dit, dit th khng th tc bin. Trng hp ny ch l lt
ngc ch trng li: dit v khng bin i. Nh th c ngha l nhn mt
hn. Mt hn th khng c g lm nhn cho qu. Nu ni thm, nhn dit i
nhng ch cho qu nhng v tnh cch tng tc nn nhn khng phi
l mt hn. Tng tc khng mt hn, nh th mun ni rng nhn tn ti
ni qu. Trong mt thi hin ti, hin thc ch hin hu vi mt th tnh,
hoc ch hin hu nh l nhn th hay qu th. y, cho rng nhn tn
ti qu, nu tha nhn qu th th khng c nhn th, ri th ly g lm
nhn cho qu? Hay nu ch tha nhn nhn th , th nhn y li khng
c qu.
Ch thuyt 9 v 10 : Ph bin v khng ph bin. y cng l trng hp
khc ca ch trng trong nhn c qu v khng c qu, nhng da trn
tnh cch ph bin. ni, ton th nhn l qu, nh hnh thc bn ngoi v
nh trong gng.
Bi tng 11: "Nu khp trong nhn u c qu, th li sinh ra qu no na?
Nhn thy qu hay khng thy qu, c hai trng hp, nhn khng sinh ra
qu".
Tt c mi trng hp nhn qu trn y l nhng pht biu khc nhau
bi nhng kinh nghim sai bit v nhn qu. Nh nhn qu trong trng
hp hoa sen khc vi trng hp la v cy la. Chnh do nhng kinh
nghim sai bit gi ln nhng nim hoc nhn qu ng thi, hoc
nhn qu d thi, vn vn.
Mi trng hp trn c trnh by theo nhn qu c thit lp bi kinh
nghim. Ph bnh nhm vo s thit lp . Mi trng hp sau y, gm
di nm song quan lun, s c th c coi nh phng thc ph bnh
tng qut ca Trung lun m ta thng gp, nay c p dng vo ph bnh
nhn qu.

53

b) Nm song quan lun

1. Hip v bt hip
Bi tng 12: "Nu trong nhn qu kh m c qu qu kh, qu v lai, qu
hin ti, nh th chng khng bao gi hip".
Bi tng 13: "Nu trong nhn v lai m c qu v lai, qu hin ti, qu qu
kh, nh th chng khng bao gi hip".
Bi tng 14: "Nu trong nhn hin ti m c qu hin ti, qu v lai, qu
qu kh, nh th chng khng bao gi hip".
Bi tng 15: "Nu khng hip, nhn lm sao c th sinh qu? Nu c hip,
nhn lm sao sinh qu?".
Hip c ngha l ph hip v phi hip.
th hip. M chng l nht th th
khng hip nhau, nh ct trng v cm
hip nhau, nh vy trong nhn c
sinh.

Nhn v qu l hai d th th khng

cng khng c hip. Nhn v qu
trng, khng th tng sinh. Chng
qu, cng khng th gi l tng

2. Khng v bt khng
Bi tng 16: "Nu nhn trng rng khng c qu, nhn lm sao sinh c
qu? Nu nhn khng trng rng, nhn lm sao sinh c qu?"
Bi tng 17: "Qu khng trng rng th khng th sinh, qu khng trng
rng th khng th dit; v qu khng trng rng th khng dit. V qu
khng trng rng nn bt sinh bt dit".
Bi tng 18: "Qu trng rng cho nn bt sinh. Qu trng rng cho nn
bt dit. V qu trng rng, do bt sinh bt dit".
Khng hay s trng rng ch cho khng c yu tnh quyt nh. "Nhn trng
rng khng c qu" ngha l nhn khng cha ng yu tnh quyt nh
no ca qu, khng ch nh mt qu th no c, vy qu hin thc by gi
khng c cha ng trong nhn. Do khng th ni nhn y sinh ra
qu. V ngc li, "nhn khng trng rng" ngha l nhn c yu tnh
quyt nh ca qu, nh th nhn c sn qu. Do nhn cng khng
th ni nhn sinh ra qu.

54

Cng tng t nh th, mt hin thc nu "khng phi trng rng" (Bt
khng) tc l c yu tnh quyt nh. C yu tnh quyt nh tc l t
hu. T hu th khng do duyn sinh. V ngc li, nu "hin thc trng
rng" (Khng) tc l quyt nh khng c. Quyt nh khng c th hin
thc y bt sinh bt dit. Php bt sinh bt dit th khng b chi phi bi
lut nhn qu. Do nhn cng khng th sinh ra qu.

3. Nht v d
Bi tng 19: "Nhn qu m l nht th; iu ny khng ng. Nhn qu
m l d th; iu ny cng khng ng".
Bi tng 20: "Nu nhn qu m l nht th, th nng sinh v s sinh l
mt. Nu nhn qu m l d th, nhn s khng khc vi phi nhn".
Ct trng l phi nhn i vi cm.

4. Tnh v v tnh
Bi tng 21: "Nu qu quyt nh c th tnh th nhn s sinh ra ci g? Nu
nhn khng sinh ra qu th khng c nhn tng. Nu khng c nhn tng
th tng quan vi ci g m gi l qu!".

5. Tng kt: Duyn hip v bt hip

Bi tng 23: "Nu do cc nhn duyn ha hip, m c ho hip php, th,
t n, ha hip th khng c nhn th. Nhn th khng, lm th no sinh
qu?".
Nhn do nhn duyn ho hip m c, cho nn n khng khng c th tnh.
Bi tng 24: "Do , qu khng sinh ra t s hip hay khng hip ca cc
duyn; (nh th qu khng c) th php ho hip (nhn) s hin hu y?
(Nu hin hu ca nhn khng phi l tng quan vi qu?)

55

Chng IV
Tnh Khng v dch ho php

Tnh Khng khng phi l mt nh ngha v thc ti, mc d trong nh

c hm ng ngha bn tnh ca Thc ti l Khng. Thc ti tuyt i
khng th nh ngha, m iu cn thit l phi nhn thy r nhng un
khc ca ngn ng v vai tr ca n. iu ny th nh ta thy. Tuy nhin,
trong , ta cng nn n tnh cht un khc v hm h v cng ca
ngn ng. Nhng chng l ca ngn ng nu c ph bnh mt cch trit
di nh sng ca thuyt tnh Khng cha ng khng bit bao
nhiu l mu thun ni b. iu ny cho ta thy i ca ngn ng thng
vt ra ngoi s th m n din t mt cch d dng v qu trn, mc d
ngay c s th ca tri thc thng nghim. l tr chi leo thang ca
ngn ng. Trc tin, ta bit rng ngn ng khng phi ch gi tn mt
s th khng thi, m vai tr ca n cn l qui nh bn cht hin hu ca
ci c gi tn na. Nh th, gi tn mt s th chnh l qui nh bn cht
hin hu ca s th trong cch gi. Chnh do vo tnh cch qui nh
ny m chng ta c th nhn ra i qu trn ca ngn ng. Chng hn,
vi thuyt tnh Khng, ta ch c th qui nh m khng bp mo s th hin
hu bng cch i theo con ng gia. Ta khng th qui nh bn cht ca
hin thc nh l thng, v nu n thng th khng c sinh dit, khng c
sinh dit th n khng c hin hu; tri li, ta cng khng th qui nh nh
l on dit, on dit th khng c sinh dit, v nh vy, n cng khng
hin hu. Qui nh hoc thng hoc on nh th tri ngc vi bn
cht ca hin hu. y, ta d dng i n kt lun l bn cht y khng
phi on cng khng phi thng. Tuy nhin, khng phi on cng chnh
l thng, v khng phi thng li chnh l on; c hai ch khc nhau
trong cch gi m thi. Ni khc i, khi ta thy c mu thun ni b trong
tnh cch qui nh bn cht hin hu nh l thng, ta ni n khng phi l
thng, nh th tc l on, v on cng khng th ng, ta ph nh l
khng th on. n y, hoc gi ta khng quay li tnh cch thng,
nhng c th tm ra mt tn gi khc, th tn gi y cng ch khc i trong
cch gi m thi; chng vn chy quanh trn mt vng trn ln thn. Trong
nhng trng hp nh th, khng nhng ngi nghe b nh la m
chnh ngi ni cng t nh la qua cuc chy ua ca ngn ng.
Ngay chnh trong trng hp ca thuyt tnh Khng cng th, tnh Khng
c th l nn nhn ca qu trn ny ca ngn ng. Bi v, khi nghe

56

nh Trung qun, a tt c mi hin thc vo tnh Khng ph bnh, ta c

th d dng i n kt lun rng bn cht hin thc l Khng. Ni khc i,
ta hiu rng hin thc c qui nh, hay ng hn l c nh ngha,
bng tnh Khng. Hiu nh th, khng nhng ta lm cho t tng ca
mnh tr nn ngho i, m cn chn ng lun c con ng tin v Tuyt
i, tc l cnh gii t chng ca Pht . Bi v ta ng khung li kt
lun cho nhn thc vi cm tng rng mnh nm c trn vn thc ti
trong tay, trong khi bn thn ca n ang xa vi bin bit, v ci cn li
trong tay ta ch l xc cht ca n. iu ny chnh nh Long Th ni,
Pht thuyt v php Khng ch l phng tin i tr. Nu php Khng l
mt nh ngha v chn Tnh ca thc ti th nht nh Pht khng ni
ra. Nh th, iu cn thit l phi hiu r nh , tc v chn , l
nhng diu dng ca phng tin v tr tu. Long Th vit trong Trung lun
rng Pht thuyt php bng phng thc nh . Nu khng hiu r tc
th khng th hiu c chn . Khng hiu c chn th khng th
hiu c Pht php. Trn phng din lun l ny ta c th ni, hiu r tc
chnh l hiu r nhng c tnh ca ngn ng, hiu thu o nhng un
khc v hm h ca n, hiu c gii hn v tr ca n.
c tnh ca ngn ng ch c th c sng t bng ph bnh theo thuyt
tnh Khng. Nhng ph bnh ny c in hnh mt cch tng qut trong
chng "qun nhn qu" ca Trung lun; v tng quan gia chng l ca
ngn ng vi thc ti cng c in hnh mt cch tng qut trong
chng qun "Nhin kh nhin", ni v th d la v nhin liu ca Trung
lun.
Tnh cch ph bnh ca thuyt tnh Khng bao gm c hai mt: ph hy v
kin thit, ngha l dn sch nhng chng ngi trn con ng gia. Con
ng gia khi c dn sch quang ng ri, by gi lm th no
bc vo? Lun Tr ca Long Th ni, nh l v thng l cnh ca u
tin bc vo tnh Khng. y, chng ta hiu v thng trn mt
phm vi bao qut, d vy, chng ta vn s khng nh mt nguyn ngha
ca n nh mt nh l c nhn thc bng tri thc thng nghim.
Bn cht ca ngn ng l tnh ch. S th ca tn gi c th bin dit lin l,
nhng tn gi ca s th th bt bin. Vi bn cht m l tnh hin hu
ca s th y c pht biu. Mc d tn gi ca s th l s pht biu v
s th y, nhng n thng b c lp vi s th m n gi tn. Do , khi
t ngn ng vo tng quan vi thc ti, s pht trin ca ngn ng kh
trnh khi nhng mu thun. Bao lu ngn ng cn b c lp vi thc ti, th
lc y ph bnh ca thuyt tnh Khng ch c gi tr ph hy ch khng th
c gi tr kin thit. Ngha l tnh Khng cha c th ng mt cch vin

57

mn. Nh th, cn thit l phi mang li cho ngn ng mt ni dung, d c

th ch l gi nh (phng tin). Bn cht ca ngn ng l tnh ch m
mang Thc ti sinh ng ng khung vo , th thc ti s ch l mt xc
cht. Mang li cho ngn ng mt ni dung, ngha l ta s nhn n qua tnh
cht ng. ng l diu dng ca phng tin. Vi diu dng , ngn ng
s khng bp mo thc ti bng nhng nh ngha. Bi , khi nghe Pht
ni th gian h vng v thng, ta khng coi nh l mt nh ngha v
th gian, v c gng i tm mt th gii chn thng ngoi th gian.
S tm kim nh vy s v ch v c th l chng ta khng bao gi i n
mt th gii nh vy c.
ch l phng tin thuyt gio ca Pht.
y, ta s gi phng cch bc vo tnh Khng l "Dch ha Php". N
ch ng dng v khai trin nh l v thng. Chng ta hiu mt cch tng
qut v dch ha php rng l ting trnh i t hy th n tng, hy
tng n dng, hy dng n ngn t v ph hy ngn ng chun b
cho th nhp Tuyt i. Tin trnh ny c th tng qut trong ba giai on:
Khng, hy th; gi danh, hy tng v dng v ngn ng; trung o, tu
thnh con ng ca th nhp. S tu thnh ny chnh l th hin ba
phng din ca Bt Nh:Thc tng Bt nh, qun chiu Bt nh v vn t
Bt nh m Tng Du, mt cao ca La Thp cho l c hm ng trong
ba ch Trung qun lun, tiu tc phm chnh yu ca Long Th. Mc d
Tuyt i th vng bt du vt ca ngn ng, l Trung th khng th
Lun: m lun th khng cn l Trung na; th nhng, nh Tng Du ni
trong bi ta Trung lun cho bn dch ca La thp, l "Thc phi danh bt
ng"; Thc tng Trung khng do "danh" th khng th ng. Thc tng
l cnh gii t chng ca Pht Pht khng m t n, nhng ch ni ln con
ng th nhp. Phi ngn ng th khng cn phng tin truyn t con
ng , tc l khai hin v ch th Tri kin ca Pht. Ngn ng c s
dng nh l phng tin thin xo trong tnh cch linh ng ca n. iu
ny nu khng hiu r bn cht ca ngn ng trong tng quan vi thc
tng th khng th. Nh th, chnh do t c tht hu tr m phng tin
tr th hin mt cch c o. Bng vo ngn ng khai hin v ch th
tht tng, l pha ngi ni, v ngi nghe cng bng ngn ng
th ng v th nhp Thc tng. Ta thy, do phng tin m tht hu c
chng ng v t tht hu y m tun ra v s phng tin. Trong mi lin
h ca phng tin v tht hu ny, chng ta cng s nhn ra ngha ca
trit l Trung qun. iu ny ta phi k l La Thp c cng ln nht trong
vic pht huy trit l Trung qun. Nu c thng Phn vn, cha hn chng
ta kh nng lnh hi ngha quan trng ny. Ai tng lu n
nguyn bn Phn vn v dch bn Hn vn ca La Thp s thy r iu .

58

Tng Du ch ch trng n phng tin khai hin v ch th tht tng nn

ch gii thch hai ch "Trung lun" thi. y nu ch trng vo phng
din th ng v th nhp tht tng ta c th thm vo ch "qun" ,
nhng n thnh mt danh t thng dng ca Hn vn, v c th cho ta
lnh hi thm ngha ca trit l Trung qun.
Khi Trung c khai hin v ch th bi Lun, th th ng v th nhp phi do
thc hnh. Nh th phng din thc hnh, Trung nh l qun cnh, l i
tng c hng n. Trong phng din thc hnh ny, v by gi Trung
l i tng quan cnh, nn thc ti s d dng b bp mo, v c nhin n
s mt ngha l Trung . Nh th qun tr phi c chun b tt c
nhng iu kin cn thit c th qun chiu c Trung o qun cnh.
y l kha cnh thc hnh ca trit l Trung qun c Long Th trnh by
trong Thp tr t b sa. S th hin m B Tt theo ui tri qua mi giai
on, gi l "Thp a B tt". Con ng th hin ny cng c trnh by
trong kinh Bo c Tng Bt nh. Su giai on u, B tt tu lc , nh l
iu kin cn thit cho giai on th by l qun Khng: v l bc
u tu chng tht hu, cho n giai on th mi, tr tu ny vin mn.
Lc s cn ch i bc vo cnh gii Pht .
Trn y, Trung tng ng vi Thc Tng Bt nh; Qun tng ng vi
Qun chiu Bt nh; v Lun tng ng vi Vn t Bt nh.
Nh vy, ta thy r s quan trng ca vai tr ngn ng. Nu cha nm
c ngha ca tnh Khng, ngn ng vn cha sm vai tr quan trng
ca n, m by gi, n vn l kh c ca nhng l lun cnh tranh. Dch ho
php nh l phng cch th nhn ngha ca tnh Khng .
Chng ta ni dch ha php ch l ng dng v khai trin nh l v
thng. Trc tin ng dng ny c cn c vo tri thc thng nghim.
Trung qun chi b tt c nhng chng l c vin dn t thm quyn
ca kinh nghim. iu ny ch c ngha l lm sng t nhng bt thnh
trong mi pht biu ca ngn ng.
N cng c th cho ta lnh hi c ngha ca Khng. Nhng lnh hi vn
cn l kt lun hp l ca nhn thc tr nng, suy lun. Ta c th cng nhn
iu ny, l mi tha nhn c cn c trn suy lun u l nhng kt lun
c ng khung c. Trong trng hp tnh Khng m c tha nhn cng
th. Tnh khng ph nhn mi chng l, nhng khi n c tha nhn
bng suy lun, ngha l c ng khung trong kt lun, by gi n s l
chng l cho nhng pht biu. D nhin, nh vy n s mang y ngha
nh l tnh ca mi hin hu. Bt c hin hu no, nu c tha nhn l
hin hu, n phi hin hu tng ng hay ph hp vi tnh Khng. Thay v

59

ph nh mi l tnh, tnh Khng mc nhin thnh l tnh. Ni khc i,

vi nhn thc v tnh Khng theo kiu , th nhng ph bnh ca tnh
Khng ch c ngha l thay th danh t ny bng danh t khc. y l ng
ct ca lun l hc, hay l vng trn ln thn m lun l hc mun i phi
chy quanh trn . Tnh Khng ch c tha nhn bng suy lun hp l
khng thi, n vn khng thot khi iu ny. Chnh nh Long Th vit
trong Trung lun, hc v tnh Khng cng chng khc no dng tay bt
rn; nu khng gii ch thut s phi chu ng s tai hi vy.
Nh th, bay ln mi trn nhng suy lun v hp l ca tnh Khng, th
tnh cht sinh ng ca n, l diu dng ca phng tin, s khng th no
t n na. Ngha l kh m th nhn ngha ca tnh Khng mt cch
vin mn. V li d kinh nghim ca chng ta khng bao hm tuyt i,
nhng nu phi kinh nghim th chng ta c con ng nhn Tnh khng.
Th nhn c c tnh linh ng ca Tnh khng l cch ni khc i ca
ci gi l kinh nghim v Tnh khng, ch khng phi tha nhn n bng
nhng suy lun hp l. Cho nn v thng chnh l cnh ca ca Tnh
khng vy.
Qun v hin tng v thng cho n khi chng ng c n, by gi ta
mi thy tng quan gia tn gi ca hin thc v bn thn ca hin thc.
i vi chng ta, c tnh ca ngn ng l tnh. Tnh cho nn n hm h.
Bi v di nh l v thng, hin thc lun lun sai bit v sai bit. Khi ta
gi tn n; ta khng th ch vo tng ci sai bit ny m l ch vo tt c
nhng ci sai bit , ngha l ta khng th gi thng vo t tng ca n
m ch l tng tng ca n. Tng quan gia tn gi ca hin thc v bn
thn ca hin thc nu c nhn thy, ni ng l nu c th nghim,
th by gi ta mi kh nng gi tn mt hin thc bng t tng ca n,
v by gi ta mi c th s dng ngn ng vi c tnh ng nh l diu
dng ca phng tin. l ngha ca dch ha php c ni y.
Bi v Trung qun l ph nhn hnh thc qu kh, hin ti v v lai ca thi
gian, cho nn ta d dng i n kt lun v mt vnh th ca hin tng v
thng. Hin tng v thng phi qu kh, phi hin ti, phi v lai, th chnh
hin tng v thng l chn thng. Kt lun nh th l nh mt i
c tnh ng, khng th khi ln diu dng ca phng tin. Qun v
thng ch l phng tin th nhn tnh Khng ch khng phi i tm kt
lun cho hin tng v thng. Hin tng m ng khung vo mt
kt lun th tin trnh dch ha php s b chn ng li, tnh Khng thi l
ngha; n khng dn n bc ng th hin Bt nh trong nhng chn
tri cao rng na.
Nh th, t kinh nghim v v thng, ta i n ch ni v v thng, ta i
n ch ni v suy lun kinh nghim . Do suy lun m kt lun c

60

ng khung. Tnh Khng vn c ngha trong mi bc ng. Ph nh v

nhng hnh thc qu kh, hin ti, v lai ca thi gian, y trung qun
ng ra l ph nh nhng suy lun v thi gian v chng l ca nhng suy
lun ny. Ni th khng c ngha l Trung qun mc nhin tha nhn
ngha no v thi tnh. Vn ch c gii quyt khi m s th hin Bt
nh vin mn. y tt c ch c gi tr nh l phng tin.
Kinh nghim m khng c pht biu, tt nhin l pht biu vi hnh thc
suy lun, th l trng thi mp m ca thc. Tuy nhin, nu kinh
nghim v v thng c pht biu trn cn bn tnh Khng, chnh l
em li ngn ng c tnh ng. Ngay cnh ca u tin ny ca tnh
Khng, tnh Khng cha ng c hai mt; ph hy v kin thit. Nh
Long Th vit trong Trung lun: "V tnh Khng cho cc php c tu
thnh. Nu khng tnh Khng, tt c u bt thnh". Khng ngha y
c gi khc i l v t tnh. Php nu c yu tnh quyt nh, n khng
phi l v thng. Php v thng lun lun sai bit v sai bit. Nu c yu
tnh quyt nh, n khng c s sai bit v sai bit nh vy. Khng c yu
tnh quyt nh l khng c yu tnh quyt nh, ch khng phi l c yu
tnh nhng yu tnh khng quyt nh. Nh th, kin thit ca tnh
Khng l rt ra con ng ch khng phi xy ln mt bc tng chn li
con ng. Kin thit ca tnh Khng vn khng th l kt lun. ngha
ny rt quan trng vi nhn thc v tnh Khng.
Php v t tnh cho nn v thng; Php v thng cho nn v t tnh. Ta
khng nn hiu rng y khng l l tnh ca hin tng v thng v
hin tng v thng l chng l ca Khng. Kinh nghim v hin tng v
thng y ch c gi tr l khin cho th tnh cht trng rng ca tn gi
mt hin thc, mt hin thc v thng. Nh th, khi tip nhn hay pht
biu v tn gi ca mt hin thc, ta khng mang li cho tn gi y mt
yu tnh quyt nh no. y l ln u tnh Khng c kinh nghim. Tnh
Khng khng cn tha nhn bng suy lun thun ty na. V cng l
mt bc tin na ca dch ha php.
n y, chng ta c th cu xt tnh cch pht biu v hin tng v
thng ny.
V thng l s khi nim v s vn hnh ca thc ti. Vn hnh nh th
no? Vi s ph bnh ca thuyt tnh Khng, nh c Trung lun ni
n trong chng II th "Ci i th khng i. Ci cha i cng khng i.
Ngoi ci v cha i, ci ang i cng khng i". "Ci i" ch cho mt
ch th m tc ng chm dt: ch th khng tc ng cho nn
khng th ni l n i. Cng th, "ci cha i" ch c mt ch th m tc
ng cha khi ln; ch th cha khi ln tc dng nn khng th ni l n

61

i. Gi rng "ci ang i" l do tng quan vi qu kh v v lai. N ch c

ngha l "ci va s i va i". Nh th, khi "ci i" v "ci s i" u
khng i, th, "ci ang i" cng khng i.
Trong mt tng ngn nh trn, Trung qun v ph nh vn hnh tnh ca
hin thc v ph nh thi tnh ca hin thc. Trc ht chng ta ng ring
v thi tnh m ni. Thi gian c phn bit vi ba hnh thc, hay ba trng
thi. S phn bit c nhin do tng quan. Nh ng v tr hin ti th
trc n l v lai v sau n l qu kh. Phn bit nh th ch c gi tr rt
c l. Bi v, bt c ng vo v tr no, tt nhin v tr l hin ti, v tt
c u l hin ti. Qu kh v v lai m khng th hin ti cng khng. Hoc
ni theo tng quan nhn qu: nhn qu kh m c hin ti l v lai. iu
ny phi c ngha rng trong qu kh c hin ti v v lai. Nh th tt c
u l qu kh, ch khng c hin ti v v lai.
Ph bnh y ch c mc ch chng t rng khng c thi tnh bit lp vi
hin thc. Ci cha i, gi l v lai; ang i, gi n l hin ti; i, gi
n l qu kh. Qu kh, hin ta v v lai khng phi l nhng v tr hin
thc i vo v tr c tn l qu kh gi rng hin thc qu kh.
hiu r v ngha ph bnh ca Trung qun i vi vn hnh tnh ca
thc ti, ti thiu chng ta cn phi nhng hnh thc vn php trong
cc t ng. Vn hnh tnh ca thc ti c pht biu vi nhiu khi nim.
N c chia ra ch th vn hnh v tc ng vn hnh. Ch th y s
khng b chi phi bi thi gian. Tc ng vn hnh tt nhin l thuc vo s
chi phi ny. Tuy nhin, khi ni thc ti vn hnh, th s vn hnh ny tt
c tc ng bi ch th. Do ni y, ch th s c nhn qua hnh
thc ca thi gian: ch th hoc , hoc ang hay hoc s tc ng. Ta
ni, ch th tc ng th tc ng hot dng thi hin ti. Bi v, ch
th tc ng, c ngha l hnh vi ca n chm dt. Ch th s tc
ng ng vi ngha l hnh vi ca n cha c. Nh th, khi tnh Khng
ph nh hnh thc qu kh, v lai ca vn hnh tnh, th trong nh
mc nhin tha nhn rng chnh ch th ang tc ng hin ti l vn
hnh tnh ca thc ti. Mc d Trung lun ni, hin ti c tha nhn
do tng quan qu kh v v lai, th khi qu kh v v lai khng c tc ng,
vn hnh tnh s khng c ngha nh l tc ng ang hot dng th hin
ti. Th nhng, nu tha nhn c s chuyn ng, v rng tha nhn nh l
v thng, th vn hnh tnh phi thi gian vn l vn hnh, ngha l Thc ti
vn chuyn vi hot dng hin ti, mt th hin ti phi thi gian. Hin ti
khng phi l by gi v y. Nhng l hin ti hin ti ha khng
ngng. Chng ta ch n cu ni "Thc ti vn hnh" s thy r iu .
Ngha l, ta phi nhn thc ch "vn hnh" nh mt ng t nguyn th.

62

D l nguyn th, bn cht ca ng t l chuyn dch; nguyn th, nhng

khng thng ti.
By gi, chng ta cu xt n mnh pht biu "Thc ti vn hnh".
Trong pht biu ny, n cn c vo tc ng ca ch th ang hot dng
hin ti thit lp vn hnh tnh ca thc ti. Ch th ang vn hnh,
l chng l cho vn hnh tnh. Th nhng, chng l cho ch th ang vn
hnh ch th l g? Ni rng ch th ang vn hnh, tc l mc nhin
tha nhn vn hnh tnh ca n. V ngc li tha nhn vn hnh tnh l
mc nhin tha nhn c ch th ang vn hnh. C hai trng hp ch khc
nhau trong cch tha nhn v pht biu, nhng cng ch chung vo mt s
kin m thi. Do , khng th ly n lm chng l cho chnh n. Trn
phng din suy lun, mt tha nhn v pht biu m khng c chng l
th khng c ga tr. y tha nhn khng c ch th ang vn hnh hay
tha nhn c vn hnh tnh c hai u khng c chng l, cho nn suy lun
bt thnh.
Qua kha cnh khc, ta khng thit lp vn hnh tnh ca thc ti, nhng
gi nh rng chng l cho ch th ang vn hnh chnh l tc ng vn
hnh ang hot ng hin ti. y cn phi phn bit "ch th ang
vn hnh" l biu t mang ngha ca mt danh ng t hot dng th
hin ti. Nh th ta ly tc ng lm chng l do ch th. Gi nh ny
mc nhin tha nhn ch th bit lp vi tc ng. Nu khng tha nhn
nh th lm th no ly tc ng chng minh cho ch th? Ngha l, ta
khng th ly n lm chng l cho n nh trng hp trn.
Nhng ph bnh trn l cn c vo ch th c tc ng, nhng tc ng
cha chm dt. Ta nh li iu ny hin ti ch c ngha tc ng khi v
cha bin mt, l mt na qu kh v mt na v lai, nh gii thch ca
Thanh Mc trong Trung lun. Ta s c gng gi nh mt hin ti thun ty
khng v cha. Gi nh ny ng ngay im khai pht ca hin ti. T
d, trong nhng trng hp trn th ta ni ngi i ct bc i nhng
cha dng li; v trng hp ny, ta nhm ngay vo ch ngi y va ct
bc: "va ct bc" cho nn khng phi l v cha i. Nh th ta nhn
thng vo bc i ca ngi gi nh mt hin ti thun ty.
Trong trng hp ny Trung lun vit: "Trong hnh ng i khng c s
kin va ct bc. Trong hnh ng ang i cng khng c hnh ng va
ct bc. Vy, va ct bc ch no?" Ngi i m cha ct bc tt
nhin l khng i. Nu ngi i hon tt s i, by gi cng c th gi l
ct bc. "Va ct bc" mt cch n thun nh th c ngha l va ct
bc "mi mi" ch khng i. iu ny chng t rng khng c mt th
hin ti thun ty no tn ti c .

63

Php v thng, d phi qu kh, phi hin ti, phi v lai, cng khng th gi
nh mt hin ti khng ngng chuyn bin, cng khng c mt hin ti
thun ty. Nh th kinh nghim v v thng s c dch ho thnh kinh
nghim v gi danh. y l bc tin th hai ca dch php ha. Bc tin
th nht l kinh nghim v Khng.
Chng ta ch mi nhn dch ha php qua kha cnh v thng. Trong nhng
ph bnh Trung qun, mu thun ni ti thng c nhc n ph hy
mi kh nng suy tng v suy lun. Mu thun cng l kha cnh khc ca
dch php ha. N c khai trin t nh l v thng. Hin thc sinh dit
lun lun sai bit v sai bit, tc l th tnh ca hin thc l hy th. V t
tnh cho nn v thng. Hin thc v t tnh c ngha l hin thc hy th.
Hin thc va to thnh th tnh l t hy dit ngay mt th tnh khc
c tu thnh. Nh th th tnh c tu thnh lin l, sinh dit sinh dit
v cng "sinh sinh bt d" nh thut ng ca Pht gio Trung hoa thng
ni n. ngha ca s mu thun l ngha ca s hy th ny, c
tng hnh l liu bng nh sng v bng ti. Nu khng th nh sng s
hy dit ci g c tc dng chiu sng? Bn thn nh sng c hm
ng hin hu ca bng ti. Nh th trong bn thn ca nh sng hm
ng hin hu ca bng ti: hin hu ca nh sng l ngha ca mu thun
ni ti. nh sng hy dit bng ti tc l n hy dit t th ca chnh n.
Hin hu ca nh sng cng l ngha ca hy th.
c tnh ca mu thun m ta va ni n thc s ch l suy din t trn
kinh nghim v v thng. Cn bn ca suy din l nh lut nhn qu. Nu
cn bn ny bt thnh th ngha ca mu thun cng bt thnh.
Ta hy n nhng khc bit v ng dng ngha ca mu thun. Khc
bit v ng dng ngha ca mu thun: khc bit gia mnh pht biu
v bn thn ca thc ti c pht biu. Khi mang lut mu thun p dng
vo bn thn ca thc ti, n s c gi tr kin thit hn l ph hoi. Do hy
dit t th nn ngha sinh thnh ca thc ti c tha nhn. Bn thn
ca thc ti c coi nh l ng. ng cch no, l chuyn khc, y
ta ch ni n c coi nh ch khng phi quyt rng n nh vy. iu ny
th chng ta thy trn. Ch cn bit rng "c coi nh" khng phi l
"nh vy". V trung qun c ngha l qun trung, l t n ci "nh vy"
.
V ngn ng trong mnh pht biu vi s p dng lut mu thun, ta
bit rng bn cht c hu ca ngn ng l tnh ch khng phi l ng. Do
, mnh m mu thun, n hy dit chnh n. Nu hy dit nh vy
sinh thnh mt hay nhng mnh khc, by gi s c hai trng hp:

64

hoc l trng phc, hoc l bt thnh. Trng phc, c ngha l mnh

mi, do hy dit t th, khng phi l mi, ch l thay i mnh ny
bng mnh khc, ni dung vn nh c. ng th cng ng c v sai th
cng sai c. Nu ng, nhng mnh mi khng cn thit, ch gy
thm rc ri. Nu sai, th c bao nhiu mnh cng v ngha. Th hai, bt
thnh, c ngha l mnh c pht biu, do mu thun nn t hy dit;
nh th n khng c tha nhn. C hai trng hp p dng lut mu
thun cho mnh c pht biu, v bn cht ngn ng ca mnh y
l tnh ch khng phi ng, cho nn mu thun y hon ton c gi tr
ph hoi ch khng c gi tr kin thit no c.
Chng ta nn nh li iu ny, Thc ti ch thnh vn khi c tha
nhn, d l tha nhn mc nhin, v pht biu. Nh th, trong khi ngn ng
l tr vo Thc ti, th bn thn ca Thc ti y bao gi li cng ty thuc
vo ngn ng. Cho nn, nu ngn ng c s dng nh l bn cht tnh,
th Thc ti b coi nh l tnh; tri li, nu ngn ng c s dng nh l
ng. Tnh c ngha l c yu tnh quyt nh. D ngn ng c un khc,
un khc kiu "trn ln", nu c c dng qui nh yu tnh quyt
nh ca Thc ti, n vn mang bn cht tnh.
Vi tng quan gia ngn ng v thc ti nh th, khi tnh Khng s dng
ngha mu thun ph bnh, khng phi v rng mu thun l nh lut
bt di bt dch. Nhng bi v n c lin h vi kinh nghim, m tri thc
thng nghim c th nhn ra. Thuyt tnh Khng l cho Tri thc thng
nghim y thng t. Chnh do m lut mu thun c s dng.
S dng lut mu thun ph bnh, t nhin lut mu thun s ng vai
tr quan trng nh mt chng l. Mt chng l c thit nh vng
chc, th t suy lun n ng khung kt lun khng xa chi my.
bc vo bc th ba ca tin trnh dch ha php, chng ta s ni v
chng l trong on ny m ng l ra nn ni "ph bnh v tri lng theo
thuyt Tnh Khng". Nhng v n lin quan n tnh cch un khc ca
ngn ng, n phng tin s dng ngn ng qua hai phng din ng v
tnh, cho nn n c dnh cho on ny.
Trong tp Vigrahavyavartn, Long Th c cp n vn lun chng,
khi ph bnh v cc tri lng. Theo mt mnh c pht biu phi
cu xt n gi tr ca n bng cc chng l. S kin ny, nu bt buc phi
c chng l, s dn n hai trng hp; v cng v bt thnh. V cng, gi
l "nghch suy v cng" (regression linfinie). Cc nh ch thch Trung
lun ca Trung hoa thng dng th d nh sau. T d, c mt chui dy
ngi bnh, khng th t ng ln c. Ngi bnh u tin mun ng

65

ln phi vn vo mt ngi bnh khc. Ngi th hai ny cng l ngi

bnh, do khng th t ng ln m phi vn vo mt ngi khc. Ngi
th ba ny cng khng th ng ln, v cng l ngi bnh. Nghch suy nh
th, nu mun trnh li v cng, th ngi bnh cui cng phi t ng ln.
Tuy nhin, tin c nu ra, trong qui nh rng ngi bnh khng
th t ng ln m phi vn vo mt ngi khc. Nu ngi cui cng t
ng ln c, ngi y khng cn l ngi bnh na.
Cng th, trong trng hp chng l, tin c a ra nht thit phi c
chng l. Khi pht biu mt lun chng, lun chng y phi c chng
thnh bng chng l. Nhng ri, ly chng l no chng thnh cho chng
l y? Nu chng l ca lun chng khng i hi chng l chng thnh
cho n, tin c a ra khng th cha ng ch nht thit. Tin
nh th s mt tnh cch ph qut, v khng c gi tr nh mt tin c
hiu lc vi tnh cch ph qut ca n, ta gi nh rng chng l y t
chng thnh cho chnh n. Trng hp ny c Trung lun t d bng ngn
uc: ngn uc t chiu sng chnh n v chiu sng nhng vt khc.
Cng th, mt chng l cu cnh t chng thnh cho chnh n v cho
nhng pht biu khc.
Tnh cch s dng lut mu thun trong nhng ph bnh ca Trung lun
trng hp ny mi tht l r rt. Va s dng lut mu thun, va t chi
mu thun: ph bnh ca tnh Khng tht l a dng.
Nhn nh sng trong ton th ca n, ngha l nhn im m tc ng ca
nh sng i n ch cc thnh, th nhn thc v nh sng trong ton th
ca n nh th tt nhin bn thn ca nh sng khng phi l bng ti.
iu ny mun ni rng, nhn thc hoc thy ton th nh sng hoc thy
ton th bng ti, ch khng th va thy sng va thy ti. Ta nn phn
bit, nh sng c nhn thc trong ton th, vn mang y ngha
hin ti ca n, tc l, n khi ln nhng cha bin mt. Gii hn li
trong mt phm vi nht nh ca khng gian, th , lc cha c nh sng
l lc bng ti ng tr ca nh sng. nh sng v bng ti c nhn thc
trong ton th tnh nh th, chng l hai d th bit lp. Hai d th bit lp
khng bao gi gp nhau trong cng mt v tr ca thi gian v khng
gian, c hai s mt i ngha hy th. nh sng khng i ra t bng ti, do
bng ti khng mang ngh t hy dit tr thnh nh sng. V ngc
li, vi nh sng, cng th. ngha hy th khng c, nh sng v bng ti
c sinh thnh nh th no? nh sng khng th xua ui bng ti, do
ta khng th thit lp tc dng chiu sng ca nh sng; n khng chiu
sng cho chnh n v cng khng th chiu sng nhng vt khc.

66

Vi ph bnh trn, nu tha nhn lut mu thun th ta khng th tha nhn

hin thc c tc dng chiu sng ca nh sng. Ngc li, nu tha nhn
hin thc th ta li khng th tha nhn lut mu thun. Tuy nhin, lut
mu thun thng c kinh nghim hin nhin tha nhn nh lut tc sinh
thnh ca mi hin thc, do tnh Khng s dng lut mu thun
chng t hin thc khng hin hu. Hin hu ca n nh mng, v Thc ti
ca mng khng sinh thnh trn cn bn mt nguyn tc no c. Thc ti
ca mng l Thc ti phi l, th thc ti m tri thc thng nghim ca ta
t n cng khng c ngha l ci g hu l hn. Ni cch khc, tha nhn
hin thc, tt nhin khng th tha nhn mu thun, nh l l tnh ca hin
hu, hin thc phi l.
Ton th ca nh sng va c ni n trn thc s n c coi nh l
mt ton th c. Ton th c, cho nn nh sng l nh sng, v bng ti
l bng ti. Ta c th nhn ton th y khc i, l ton th rng. Nh th,
trong ton th , n va cha ng nh sng v va cha ng c bng
ti, ngha mu thun c th c cng nhn trong cch nhn ny. Cch
nhn s c qung din nh sau: Ton th nh sng l im cc thnh
ca n; im ny, bng ti hon ton bin mt. Vy, khng nhn im
cc thnh ca n, m hy nhn im ti s ca n, l lc nh sng v
bng ti va giao u. y l ngha ca mt th hin ti n thun m ta
thy trn. N khng phi l lc nh sng hon thnh v cha bin
mt. Nh th, trong mt vng nh sng cc thnh th hin hu ca nh
sng khng ngng t hy dit. nh sng hin hu trong mt hin ti n
thun, m nh sng khng ngng xua ui bng ti. l cch nhn
v mt ton th rng ca nh sng. Cch nhn ny nh thit lp lut
mu thun mt cch vng chi.
V hin ti n thun, chng ta bit qua ngha ca n i vi ca tnh
Khng on trn. Tuy vy, chng ta cng cn nhc li. Trc khi im ti
s ca nh sng l vng bng ti. nh sng khi ln m t th ca n cha
tu thnh th khng th hy dit bng ti. Nu n tu thnh, iu ny
ch l ni khc i ca s cc thnh m thi. Th tnh ca nh sng khi,
lc y bng ti bin mt. Nh th , d nh sng khi im ti s, bn
thn ca n vn khng cha ng bng ti. im ti s ch c ngha l nh
sng dang d, mt th nh sng chen ln vi bng ti. im ti s nh vy
khng th c. Ni mt cch tng qut l nh sng khng bao gi i n vi
bng ti. i n, c ngha l c hai cng tip xc trong mt v tr khng gian
v thi gian duy nht.
Ton th c, ngha ca mu thun khng th c. Nhng ton th
rng, th ch c rng c gi nh i th, cn tng chi th vn l c.

67

Trong tng chi th , ngha mu thun cng khng th c. Rt li, nu

bt buc phi tha nhn thc ti, th bt c nhn cch no, thc ti y vn
phi l, nh mng nh huyn. T d v nh sng v bng ti ny cho ta
mt ci nhn cn bn v bao qut ca ph bnh tnh Khng, ngha nh
mng nh huyn trong trit l Trung qun. Ni v minh b tiu dit v tr
hu pht sinh, ch l khi nim, ngha l gi danh.
Khng phi n y chng ta mi bit rng mi chng l, bt c chng l
no, d l hin nhin nht, u b Trung qun t chi. Tuy nhin, trong tnh
cch ph nh ca Trung qun, mu thun thng c ni ra v chnh mu
thun ni bt ngha ca tnh Khng. T , ta d b tnh Khng m
nh, coi nh l mt chng l cu cnh. Mt chng l cu cnh ch c
ngha l mt kt lun c ng khung. Tnh Khng khng bao gi l kt
lun . N khng phi l chng l lm sng t tnh cch hin hu ca hin
thc, mc d tnh Khng thng a hin thc vo ci nhn nh huyn, nh
mng. Ni thc ti nh mng, khng phi l mt kt lun ca tnh
Khng. Ni sinh t v Nit bn khng phi tng tc, cng khng phi
tng ly, cng khng phi l mt kt lun ca tnh Khng. Tnh Khng
ch l mt kt lun b lng.
Ti sao tnh Khng khng phi l mt chng l? V th no l ngha ca
mt kt lun b lng?
Nhn nh tng qut: bi v ph bnh ca tnh Khng l hy dit bng v t
tnh, kin thit bng gi danh, v tu thnh Trung o. l tin trnh ca
dch ha php m chng ta va i n im th ba ca n bng ngha
mt kt lun b lng ca tnh Khng.
Lut nhn qu v lut mu thun l nhng pht biu c th ca l tnh.
Chng c kt tnh cch hin hu ca mi hin tng v thng thnh kinh
nghim ph qut, nhng kinh nghim khng ng chi vi ngoi hin
thc. Hin thc sai bit l sai bit, lin l khng th tr thnh i tng ca
nhn thc. Hin hu ca mt i tng l ton th hin hu , ngha l
tng tng. i tng i qua, v i mt, tc mt hn, khng cn g li trong
nhn thc c. , chnh t tng ca hin thc mi mang c tnh
tru tng. N vt ln trn tri thc thng nghim. Do , ci c th
khng phi l c d tnh tc t tng sai bit ny ca hin thc, m l ph
qut tnh v ng nht tnh ca hin thc y. Ch "tru tng" v "c th"
c ni n y l ni trong tng quan vi tri thc thng nghim. Hin
thc c tri nhn bng tri thc thng nghim, hin thc c tnh cht
c th, v hin nhin. Tri li, hin thc m lun lun thot khi tm vi ca
tri thc thng nghim, hin thc y mang tnh cht tru tng. Nh vy,

68

nhn qu hay mu thun l nhng nh lun ph qut nhng c ni dung c

th. V chng c ni dung c th, v hin nhin, cho nn chng l chng l
cho l tnh, v ng khc chng l nhng pht biu c th ca l tnh; hay
ni cch khc, bn thn ca l tnh chnh l nhng nh lut ny. Ch c mt
l tnh duy nht v cu cnh; nhn qu hay mu thun l nhng kha cnh
ng dng ca mt l tnh duy nht . y l ngha ca mt chng l cu
cnh. Ta thy lut nhn qu v lut mu thun m chng thnh cho chnh
n. Cng nh ngi i l chng l l tc ng i, v tc ng i l chng l
cho ngi i. Ta khng bao gi t n mt n th c. n th d tuyt
i, nu c nhn thc, n t phn ha: mt ch th bt bin qua tc
ng chuyn bin. Ngha l, n th y t hy dit tnh th bt bin nh
mt ch th ca n tr thnh ch th trong mt sinh th chuyn bin.
Vn l tng quan nhn qu v nh lut mu thun.
Th d v ngi i v tc ng i nh th hnh nh bc l tnh cht Trung
o ca ngn ng trong pht biu: mt n th va thng va on.
Thng cho nn bt on: on cho nn bt thng. Bt on, bt thng
phi chng l Trung o theo nh ngha ca Trung qun? Hoc gi,
lm sng t vn ny, chng ta gi nh pht biu trn qua tin trnh dch
qu php, cng bng 3 giai on nh tnh cch ph bnh ca tnh Khng
m khng phi l tnh Khng ch thc. Trc ht, n th y khng l g
c, v do tng quan duyn khi m c i v c ng, cho nn tnh cch
hin hu ca n cng l gi danh. V sau ht, n va bin va bt bin, tc
bt on bt thng, cho nn n cng l Trung o. C g khc vi ph bnh
ca tnh Khng hay khng? T khi im, qua lch trnh, n khng c g
khc vi tnh Khng cho lm. Nhng cu cnh th khc bit hon ton.
Trung o khng phi l ch mt n th ra lm hai thit lp ngha bt
thng, bt on. Trung o cng khng phi phi hp hai d th thnh mt
pht biu ngha bt thng, bt on, Trung o cng khng phi phi
hp hai d th thnh mt pht biu ngha bt thng, bt on, Trung
o khng khi hnh t bt c mt tin gi nh no ri sau chng
minh cho tin y. N ph hy tin ch khng thit lp tin . Mt
tin gi nh c thnh lp v c chng minh l c gi tr bng chng
l hin nhin, khng phi l ph bnh theo thuyt tnh Khng.
Trong th d trn, ta thy r iu ny: tng quan nhn qu v lut mu
thun. Nu khng t trn nhng nh lut ny, pht biu, d c v l xy
ra ng nh tin trnh dch ho php ca tnh Khng, vn khng c cn bn
thit lp. phn bit s sai khc, ta hy lp li ph bnh ca tnh
Khng v nhn qu v v mu thun, ng dng trong trng hp ny.

69

V nhn qu, ngi i khng phi l nhn ca s i (tc tc ng i), v n

khng th c trc s i, cng khng th c sau s i, v nu c cng thi
th nhn v qu ch l mt; l mt th khng gi l c tng quan nhn
qu.
V mu thun; n th m c coi nh mt ton th c, n khng t hy
dit; m c coi nh mt ton th rng, n cng khng t hy dit. V sao?
Ngi i m khng th hin s i th ngi y khng i. Nhng nu ngi i
m th hin s i th by gi c hai hin hu: mt l ch th hin v hai l
i tng b th hin. Hai hin hu c th phi hp thnh mt ton th rng
hay khng? Thc s, trong trng hp nh th, ng l l chng b nht
chung li ch khng phi l kt hp thnh mt. Nu chng khng th kt
hp thnh mt, ton th c gi l rng y mt i tnh cch hin hu nh
mt n th. Ngc li, nu khng tha nhn c phn ha gia ngi i v
s i th n th y khng phi l i hay khng i. Nh vy, bin th n th
khng t hy dit c.
l ngha sai bit gia Trung o chnh thc theo tnh Khng v Trung
o tng t. Mt ng Trung o tng t ly chng l theo tng quan
nhn qu v lut mu thun thnh lp. ng khc tnh Khng mc d
khi im cng nh trong lch trnh dch ha u c s dng n nhng
nh lut y, nhng bc i n ch bt thnh ca chng.
Trong c hai trng hp, ta thy ngay rng Trung o tng t t kt
lun cho pht biu ca n bng chng l c th v hin nhin. Cn tnh
Khng khng i n mt kt lun no c, bi v n th tiu lun c
chng l c th ca kt lun. n y, tnh Khng khng b tri thc thng
nghim chn ng li bng nhng chng l hin nhin v c th.
Mc d trong pht biu v th d "ngi i" trn khng dn n Trung
o ch thc, nhng cng bc l mt sc thi c o ca ngn ng:
sc thi Trung o. Trung o v n un khc v hm h. Un khc v hm
h thng dn n nhng l lun quanh co v ln thn. Nhng cng chnh
v un khc v hm h m n khng ch nh cho mt hin thc c nh.
ng thi, n ch cho nhiu hin thc sai bit v sai bit. Nh vy, do qun
v thng m nhn thy s trng rng ca n. Nhn thc ny l kinh
nghim s khi v Khng. V bi v l tnh ca Thc ti cng ng vi phi l,
nh mng v nh huyn. Tuy nhin, nu khng nhn ra c tnh cht ph
bin, tc l cho rng mi t tng ca hin thc c mt tn gi dnh ring
cho chnh n, c hu ca n; cn thit phi nhn thc rng nhiu t tng
ch c chung mt tn gi, do ngn ng mi hm h, v cng do n
mi mang tnh cht ph bin.

70

thc c s trng rng ca ngn ng; thc c hin thc mng huyn
ca thc ti; chng mi c th s dng ngn ng mt cch sinh ng,
nh La Thp ni: "Qun Khng bt chng, thip hu bt trc", l ba
on ng ca dch ha php, t Khng n Gi danh v cui cng l
Trung o. ngha Trung o nh th lm ni bt hn c tnh sinh ng
ca ngn ng.
Ngn ng khng cn l mt hnh nh ho ht ca thc ti sai bit v sai
bit. N khng i chi vi trn Thc ti, m ng vai tr truyn thng nh
ting gi t trn mt nh tri Tuyt i v tri, t trn mt nh ni nghn i
bt kh xm phm, lun lun thch bc tin ca con ngi. N nh
mt i ci c th ngho nn trong tm mt thng nghim ca phm phu
dn n mt chn tri rc r ca sng to. Khi ni l Khng, nim ca
con ngi cng khng b chn cht vo ci Hu. mi chnh l ngha
ca Trung o phi Khng phi Hu.
ngha Trung o y cng chnh l ngha Bt bt. Bt bt l ton b h
thng ca trit l Trung qun. Ch c tm ci ph nh, nhng c mt chiu
kch va bao la b ngang v va thm o b su. N chnh l thoi u
ca trit l Trung qun. Long Th n du khun din ch thc ca mnh
sau m c l l ngn t v kh nng suy tng ca chng ta phi t
n mt cch kh khn. Ni s bt ng kin ca cc nh Trung qun v
Bt bt cho ta thy iu .
Cc nh gii thch Trung lun u ct ngha Bt bt qua nh . Trong nhng
gii thch ny c l Tam lun tng Trung hoa l Ct Tng ct ngha c
o nht.
Trc khi xt n gii thch ca Ct Tng, chng ta cng nn lc qua v s
tng quan ca Chn v Tc . Tng quan ny t trn con ng
hng v Tuyt i. Tuyt i d c c xc nh nh th no i na, vn
ch c ngha trong tm vi ca tri thc thng nghim. Chng ta ch c
th t n bng kh nng m chng ta c. Kh nng y nht thit li
bt u bng s phn ha gia ch th v i tng. Nh th, chnh Tuyt
i th, vi chng ta, khng vt ra ngoi tng quan ch v khch, v
n l i tng m chng ta nhm n. Ngay d cho Nit bn l cnh gii
t chng, vn c ngha nh mt i tng m ta nhm n. Chng ta
nh mt Tuyt i ngay t khi im. khi im , tng quan ca nh
cng cn l tng quan ch khch. Tc l chn l m kh nng ca ta
c th tha nhn mt cch minh nhin c. cho s tha nhn y khng
l bc tng chn ng bc tin, Chn c coi nh l mt vin tng
chn l t ngoi kh nng hin c v c th c ca ta. Nhng g ta t
c bng kh nng ca mnh u l Tc c. Tng quan ny cho thy

71

c Chn v Tc u l nhng chn l gi nh. Chng l phng tin

truyn t gia ngi ni v ngi nghe. Ngi ni ni v ci khng th ni.
Nh th, phi bit cch ni. V ngi nghe cng th, n nghe v ci khng
th nghe. V nh th, n cng phi bit cch nghe. iu ny nh Long Th
ni: Pht thuyt php bng bng phng thc nh v ngi lnh hi
Pht php cng phi hiu tng quan ca nh . ngha ny nh kinh
Php hoa ni: Pht thuyt php, ch con ng chm dt s au kh cho
chng sanh v ni s chm dt l Nit bn; Nit bn ch l mt phng
tin thi thit.
Nu ln mt chn l gi nh m khng chn ng bc tin ca t tng,
l phng tin qu thin xo. Lm th no m khi nu ln mt chn l
nh vy, ta li c th khng coi n nh mt nh ngha xc thc nh vy th
n nm trong i tay ca ta ri. Trong nh ngha v Thc tng, Long
Th cho thy iu ny. nh ngha rng: "Nht thit thc phi Thc va
Thc va phi Thc, phi Thc phi phi Thc, va Thc va phi Thc, phi Thc
phi phi Thc. l Pht php". nh ngha ny thc s khng phi l mt
nh ngha v ci g c. Diu dng ca tnh Khng l ch . nh ngha
tt l nhm vo mt i tng nhng y i tng y b xa mt. Trong
ngha ny, Pht thuyt v v ng c mt phm vi rt bao qut. V ng, ni
mt cch chnh xc, l s t chi v mt hin hu nh l n th. Do , khi
t chi con ngi khng phi l mt thc th y t chng cng khng phi
l Thc ti hu ng. Nh th, v ng l ph nh trit . Khng phi ni v
ng l tha nhn nhng yu t t hp thnh hu ng. Long Th xc
nhn rng Tr tu Trung qun tc l Tr tu v ng. iu ny cng cho thy
ngha phng tin ca gio l V ng: "Thc tng ca cc Php khng phi
l Ng hay phi Ng". Ng l mt o gic, o gic v kinh nghim nhng
nh lut ph qut. V ng l phng tin ch con ng vt qua nhng
nh lut .
Ct Tng m t tin trnh ca nh qua bn lp. Vn cn bn l Khng
v Hu. lp th nht, chng sinh chp hu, tt c u c khng nh
tha mn nhng nhu cu tham i ca mnh. ph nh, Chn c
coi l Khng. lp th hai, Khng ch l phng tin i tr Hu, Php
khng nht thit l Khng hay Hu; do , c Khng v Hu u l Tc ,
v Chn l phi Khng phi hu. lp th ba, phi Khng phi Hu cng ch
l phng tin i tr Khng Hu; Khng v Hu l hai; phi Khng phi Hu l
khng phi hai; do , nh v bt nh u l Tc , Chn l ph nh c
Nh v Bt nh . Lp th t, ph nh ny vn c din t bng li ni,
vn ch l phng tin thi thit, do vn ch l Tc , Chn l thc ti
v ngn.

72

Tin trnh ca nh trn ch l gii quyt nhng mu thun ca chng

v dn v v ngn. Tin trnh t ngn ng trn kha cnh tnh.
Tng quan bin chng c s dng ph hoi kh nng cha y mu
thun ca ngn ng. Cng dng ca tin trnh nh th ch l hp l ha v
h thng ha tng quan nh , gia ci ni v ci khng th ni. Trong
qu trnh bin chng ny, Chn c coi nh l hp ca nhng mu
thun tc . N lm ni bt kh nng hu hn ca ngn ng trn c
tnh tnh ca ngn ng ch khng lm sng t kha cnh linh ng ca ngn
ng. ng ra, chng ta phi t tin trnh ca ngn ng trn tin trnh ca
Dch ha php mi thy c c tnh ng ca n. Ni Khng, khng nht
thit l Khng, v ni Hu cng khng nht thit l Hu, nh ta thy th
tng quan ca nh khng cn phi din ra bng qu trnh bin chng
ca lun l qua bn lp nh vy. Tuy nhin, bn lp nh y cng c mt
tc dng ln l y ngn ng i n tn cng kh nng ca n.
Tng qut, nu s dng ngn ng vi c tnh tnh ca n th bn lp nh
ch c vn l Hu v V. Nhng din tin ca nh qua 4 lp ch l thay
i danh t ca Hu v V. T d, nh ph nh Hu v V bng phi Hu v
phi V, th phi Hu cng chnh l V, v phi V cng chnh l Hu. Thm
na, ph nh phi Hu phi V bng phi phi Hu phi phi V Chn ca lp
th Bt bt, th phi phi Hu chnh l Hu, phi phi V li chnh l V. Nh th,
Thc ti v ngn m ra ngay khi vn Hu v V va c nu ln. S
sng ngn ng mt cch linh ng th chnh ch ni Hu hay V tc l
ni m khng ni. l ngha ph nh trong kinh Kim Cang: "Ta ni
chng sanh, tc khng phi l chng sanh, gi l chng sanh".
Bt bt m c nhn qua nh tc l t vn rng chng hon ton l
Chn hay hon ton l Tc . iu ny tu thuc vo thi nhn v
nh .
Trong tng quan nh va trnh by trn, Chn c coi nh l Trung
o. Nh th, hoc coi Trung o nh l phng tin s dng ngn ng
bng c tnh ng ca n, th Chn ch c ngha nh l mt vin
tng chn l. Hoc coi Trung o nh mt nh ngha v thc ti v ngn,
th Chn li c ngha nh mt chn l cu cnh. Bt bt bao gm c
hai cch nhn ny. Bng cch nhn no i na, nh cng ch c ngha
nh l phng tin thi thit. Do , cu cnh m c t ra cho Chn
cng ch l cu cnh gi nh. Tc l khng nh, v Chn ph nh.
Ph nh trit , khng cha mt khe h no cho khng nh c th
chui ra; nh Trung lun vit: "Th nhp tnh Khng th mi l lun u
chm dt".

73

Bt bt l tin trnh tng quan khng nh v ph nh. Chng ta bit tnh

cht hm h ca ngn ng. Nh th, khi tn gi ny c ph nh th tn
gi khc c thay th khng nh. N ch thay th cch gi m thi.
Do , Bt bt v nn mt tin trnh tip ni ca khng nh v ph
nh. Khi khng nh v ph nh c nhn ra l ang din trn mt vng
trn ln thn th ton b tin trnh b ph hy.
Tin trnh Bt bt l nhng chuyn tip ca cc nh lut ph qut, trn cn
bn tri thc thng nghim. a ra mt thc ti nh ngha v hin hu
ca n c ngha l ph qut ha hin thc sai bit v sai bit. Nh th, Bt
bt bt u bng bt sanh v bt dit. nh ngha v mt thc ti trc ht
phi nhn thc l n c hay khng c. Nu thc ti m Khng, th nh
ngha ch l m t lng ra sng th. Do , nh ngha iu kin tin
quyt l phi khng nh hin hu ca thc ti. By gi ph nh mi bt
u vai tr ca n: bt sanh cng bt dit. Hin thc khng khi ln cng
khng bin mt. Khng khi ln, c khc chi vi on, thc ti l h v, v
khng c g sanh ra c. Khng bin mt tc l thng, v khng bin mt
tc l cn mi, l thng ti. ng sau ph nh l khng nh Bt bt li
ph nh thm: bt on cng bt thng. Hin thc khng c chm dt
cng khng cn mi. Nu khng chm dt, ngha l khng gin on, th
ton b tin trnh sinh ha ca thc ti ch l mt. Nu khng thng tn,
th ton b tin trnh sinh ha ca thc ti l nhng sai bit v sai bit,
ngha l a th d bit. li l mt khng nh ng sau ph nh na. Ph
nh: bt nht cng bt d. Tin trnh sinh ha ca thc ti khng ng nht
cng khng d bit. Khng ng nht, nh vy l cng nhn rng hin thc
t ch kia n ni y; ni cch khc, nhn tn ti ch kia, v n n y
khi ln qu. Khng d bit, c ngha l t n sinh ra n, hin thc i ra
t ni th ca chnh n. Thm mt bc ph nh na: bt lai cng bt xut.
Khng t ch khc n, cng khng t trong ra.
Bt lai bt xut l cui im ca vng trn Bt bt, t tr li khi im.
Tr li nh th, by gi mi thy rng din tin ca nh ngha y ch l thay
i danh t. Bt lai bt xut cng chnh l bt sinh bt dit. Bi v, ph nh
rng hin thc khng t ch khc n, khng khi ln t bn trong chnh
n, nh th, hin thc y khng sanh ra t u c. cha tng sanh, th
cng s khng c dit.
Bn song th ph nh ca Trung qun nh vy l h thng ho tt c
nhng nh lut ph qut ca nhn thc, h thng ho t trn tng
quan nhn qu bin chng (nhng thnh ng "qu trnh bin chng" v
"tin trnh dch ha php" ng ngha vi nhau, nhng phn bit hai
phng din ng v tnh ca ngn ng, chng ti dnh ring "bin chng"

74

cho phng din tnh trong nhng din tin ca nh ngha). Nhn qu l
nh lut cn bn v ph qut ca tin trnh sinh ha ca Thc ti. Tin
trnh sinh ho y c phi tr qua hai giai on. S phi tr ny xut
hin t t tng A-t-m, v vn tn ti cho n i tha Duy thc. Hai giai
on l "Duyn sinh" v "Duyn d sinh". Duyn sinh l tng quan nhn
qu v ngh hin khi ca thc ti. Ni mt cch tng qut th duyn sinh
l tng quan nhn qu theo hng dc, , nhn v qu tc ng ln
nhau nh th no trong dng tip ni ca thi gian; duyn d sinh l tng
quan nhn qu theo hng ngang; hin hu d sinh ra n khng th tn
ti mt cch c lp, tt nhin ci ny da vo ci kia m tn ti. Nh
th, mt ng l tng sinh v mt ng l tng i hay tng thnh.
Ngha l, v phng din duyn sinh ca hin khi th nhn sinh qu v khi
qu ny dit i l iu kin dn sinh mt qu na, do , nhn qu sinh
dit tip ni. V phng din duyn d sinh ca tn ti, th hin thc ny
c xc nh trong tng quan i i vi nhng hin thc khc; tng i
cng c ngha tng thnh, nh di tc thnh cho ngn, cao tc thnh
cho thp.
Thong nhn qua Bt bt, ta thy hnh nh c s phi tr duyn sinh v
duyn d sinh nh vy. xc nh v mt hin thc, trc tin l khng
nh hin hu ca n. Nh th, khng nh rng hin thc khi ln v s
bin mt. Tin trnh sinh ha ca khi ln v bin mt c th l thng tn
hay gin on. Tuy nhin, tin trnh qu vi t. Chng ta c th nhn thc
c n bng suy lun hn l bng trc kin. T nh hin vt m c th
thy bng xng tht, s tip ni t ht ging n cy tri chng hn, tng
quan nhn qu thuc phm vi tim th; nu t n ln trn phn chit
ca lun l th kh trnh khi mu thun, khng th xc nh nhn qu ng
thi hay d thi. Nh th, khng nh v hin thc khng th bng vo
phng din duyn sinh, th n chuyn qua phng din duyn d sinh.
Quan h nhn qu y ch l tng i, nhng ti thc thng nghim c
th nhn ra cao v thp. Nhn qu d ch l mi quan h tng i c
l, nhng tng i v c l, nhng tng i v c l nh th cng c
th thnh lp c nh lut nhn qu. Nh th, ly nhn qu c thnh
lp bng tng i v tng thnh, cn c trn tri thc thng nghim,
chng thnh cho nhn qu duyn sinh. chnh l mang nh lut nhn
qu tng i thit lp nh lut nhn qu bt kh t ngh, v phng
din duyn sinh ny, ta khng th xc nh mi quan h ca nhn qu
trong tin trnh sinh ha nh th no, nhng n vn c tha nhn nh l
ph qut v tt yu, th hin thc vn c l do hin hu nh mt i
tng, v bin gii ly cch gia ch th v i tng vn khng th b xa
b. Nh th, hot ng ca tm thc lun vn cn quay ra tm nhng tha
mn ca n, v thc ti lun lun cn b bp mo cung ng nhu cu ca

75

tm thc, tu theo dung lng thu t ca tm thc. Tm thc vn cn b

rng buc vo 12 vng trn nhn duyn lu chuyn trong sinh t. Bt nht
bt d, bt lai bt xut l ph nh c nh lut nhn qu c thit lp
bng ti thc thng nghim trn phng din duyn d sinh. Hin thc c
xc nh bng tng i v tng thnh, tng quan gia ci ny v nhng
ci ny. Nu chng ng nht th khng th tng i v tng thnh. Nu
chng b dit cng khng th tng i v tng thnh. Hai ph nh cui
ca Bt bt c cng dng t chi s khng nh nhn qu bng tri thc
thng nghim chng thnh cho nhn qu bt t ngh siu nghim. Nh
khng nh lai v xut, l nhn qu ngoi ti v ni ti. Nhn ch kia n
y tr thnh qu (hin thc) hay qu i ra t trong nhn. Tng quan nhn
qu ny khng thuc phm vi siu nghim, bi v ht ging hin hu
trong qu kh, khi n hin ti ny n l cy l tri; hay nhn cch khc,
cy v tri sinh ra t ht ging. l chng minh bng kinh nghim rng
nh lut nhn qu vn c gi tr i vi hin thc. Th nhng, nhn t ch
kia n y tr thnh qu, th nu nhn v qu bt thnh, bi v chng
l mt lm sao c th phn bit thnh hai; ch mt hin thc vn nht th
ra lm hai thit lp nh lut nhn qu, nhn qu nh vy khng nhng
khng th ng dng cho hin thc m cn bp mo hin thc. Hoc gi,
nhn v qu d bit, th nhn v qu hon ton khc nhau, do nhn
khng th sinh ra qu. Tng quan nhn qu ni ti ch l sa i v tr
nhn, ni dung vn khng thay i. C hai trng hp, thay v thit lp nhn
qu khng nh hin thc, chng lm cho hin thc tr nn v l.
Nh ni, trn y ch l thong nhn v Bt bt qua hai phng din
duyn sinh v duyn d sinh ca hin thc. Gi l "thong nhn" v ci nhn
ny khng lm sng t mi tng quan nh ca Bt bt, mi tng
quan dn v Trung o c th s dng ngn ng gm c hai c tnh
ng v tnh ca n. Mc d l thong nhn, nhng c th li l ci nhn
cn bn, bi v bin chng nhn qu b ph v th tin trnh sinh ha ca
Thc ti s thot ly ngoi din t ca ngn ng, tt nhin l ngn ng vi
c tnh tnh ch ca n. Nhng nu thot ly hn, th phng tin khng th
thi thit c. Thiu mt phng tin, tnh Khng tr thnh ngu bin,
l mt th "trm khng tr tch", vo th c, m i ra li khng th. Thc
tng s khng c con ng khai hin v ch th, cng khng c con
ng th ng v chng nhp.
Ta thy r, trong li nhn v tnh cch phi tri ca Bt bt nh trn, hin
thc c khng nh trn phng din duyn d sinh mc nhin khng
nh lun hin thc trn phng din duyn sinh. Nh vy, s khi, ta c
th ni "bt sinh bt dit, bt thng bt on" l Chn ca khng nh;
v "bt nht bt d, bt lai bt xut" l Tc ca khng nh. s khi

76

ny, c Chn v Tc ca khng nh u b ph nh, do , Trung

o chnh l phi Chn phi Tc. Bi v, ph nh ny din ra trn phng din
tnh ca ngn ng, cho nn Trung o phi Chn phi Tc tr thnh mt nh
ngha v thc ti v ngn. Thc ti c nh ngha l v ngn, nh vy
d c din t bng cch no i na, vn khng ph hp vi Thc ti. Thc
ti l tuyt i v ngn. Nu th, v ngn. Nu th, v ngn hn, th
phng tin s c thi thit nh th no, lm sao ni ln c ci
khng th ni?
Do , ta phi nhn Bt bt qua phng tin ng ca ngn ng. Trc ht,
ta cn nhn nh rng Bt bt bao hm c Chn v Tc . D nhin, ta
cn nhiu cch nhn khc nh Bt bt chnh l Chn chng hn.
Bt bt m bao hm c nh , nh vy, ta phi nhn bt sinh bt dit qua
tng quan vi sinh dit. l tng quan ph nh v khng nh "Sinh
dit, thng on, nht d, lai xut" l nhng khng nh bng nhng nh
lut ph qut ca lun l trn cn bn nhn qu. Ph nh ca Bt bt s
din ra qua tin trnh dch ha php, m ngha ca n c trnh by
trn.
iu ny, ta thy, tt c nhng trnh by u chng t rng, bt c nhn Bt
bt bng cch no, hin thc l Khng. y, Khng l mt pht biu v
nh thc duyn khi. Hin thc do duyn khi, nn n khng c yu tnh
quyt nh, bn tnh ca n l Khng. Nh th, tha nhn tin trnh sinh
ha ca hin thc, c khi ln v c bin mt, m tha nhn qua l duyn
khi, th chnh l ph nh hin thc . Vy, sinh dit chnh l bt sinh bt
dit. Sinh dit, nhng l bt sinh bt dit, l ngha ca Gi danh. Ni
sinh dit, khng nht thit hin thc phi l sinh dit; v ni bt sinh bt
dit, cng khng nht thit hin thc phi l bt sinh bt dit; l ngha
ca Trung o.
Nh th, d ni rng hin thc c bin mt v khi ln hay khng bin mt
v khi ln, c gin on v thng tn hay khng gin on v thng
tn, c ng nht v d bit hay khng ng nht v d bit, c hin n v
hin ra bay khng hin n v hin ra; d c ni cch no i na, Thc ti
vn l thc ti, n nh vy l nh vy, khng l g c. l li nh ngha
c o ca tnh Khng.
Thm na, v c tnh tnh ch ca ngn ng, cho nn nhng nh lut ph
qut c pht biu ch lm cho thc ti tr thnh phi l, nh mng huyntc l Khng. Nhng nu nhn thc chnh xc v ngha Gi danh ca Thc
ti, th thc ti m ta thy c bin mt c khi ln, bi v, ta gi n l gi
danh: m l gi danh th khng th sinh hay dit. Ni cch khc, thc ti

77

khi ln nh mng huyn, bin mt nh mng huyn, th chnh thc ti

cha tng bin mt cng cha tng khi ln. cng l ngha ca gi
danh. V thc ti m khi ln nh mng, bin mt cng nh mng, th sinh
dit chnh l bt sinh bt dit v bt sinh bt dit chnh l sinh dit.
cng l ngha ca Trung o. y, ta nhn thy tng quan ca tin
trnh Khng, gi danh v Trung o.
V nh , nh ni, Hu l Tc v Khng l Chn , ngha l Tc
tc khng nh v Chn tc ph nh, th trong tin trnh Khng, gi v
Trung ny, sinh dit l Tc v bt sinh bt dit l Chn . Th nhng,
khng phi v ni sinh dit hay bt sinh bt dit m thc ti c ng
khung vo kt lun ca nh ngha. Do , thc tng phi Chn phi Tc.
Chn v Tc cng ch l phng tin thi thit. Vi phng tin , ni hay
khng ni, u trong thc tng: "Bt hoi gi danh nhi thuyt tht
ngha". Tuy nhin, ni theo tinh thn ca kinh Php hoa, th ch c Pht mi
thng t c Thc tng. iu c ngha l khng nhng Pht th nhn
c tng tng ca thc ti m cn th nhn c t tng ca n. Tng
tng nh l tng nhng nh lut ph qut v c bit ny, mi c th thi
thit phng tin ni. M u Trung lun, Long Th tn dng Pht nh
l Bc nht trong cc hng thuyt gio.
B tt khi hnh o, tuy cha tu thnh phng tin vin mn nh Pht,
nhng nng theo phng tin m Pht thi thit hnh o.
y, trn phng din lun l, m iu tt yu l cc nh lut ph qut
ca tri thc phi c thit lp, th vi ph bnh ca tnh Khng, chng
khng phi c thit lp khng nh, nh l nhng chng l c thm
quyn tuyt i; m chng c thit lp ph nh. Ph nh l ngha
ca Dit , l chn l ca s dit tr kh. Thc ti hin hu nh l i
tng ca nhn thc m li ng kn vo trong nhng nh lut ph qut
bt di bt dch th tri thc khng cn mt li thot no c. Nhng g m tri
thc thu nhn nh th, kinh nghim cng tch tp, bn ng cng ni rng.
Mi bn ng l mt thc th i lp, c lp vi nhng bn ng khc. V
nh th, khng phi ch tri thc thun ty mi b ng khung vo h thng
m chnh cuc sng t trn s khong trng ca bn ng c bit cng
t ng khung trong mt h thng. Cuc sng ca bn ng c bit l
kinh nghim tch lp nhng s th gi l hin nhin, m kinh nghim hin
nhin l nhng chng l thm quyn cho cuc sng, do d c b tri
buc vo vng trn h thng, ta vn khng nhn ra l mnh ang b tri
buc.

78

Nh th, tu theo trnh t tng ca ta m khai thc nhng ngha c

cha ng trong Bt bt Trung o ca tnh Khng, bng con ng ca
dch ha php. Khng nhng ch c gng tm ra nhng gi tr tuyt vi
ca n trn phng din lun l, m cn l c gng tm thy s mc ni ca
n i vi cuc sng. Tuy nhin, d ta c th thy ngay rng nhng ph
bnh ca tnh Khng l din tin ca tri thc trn mt vng trn ln thn,
th khng th v th m chng ta cng c th trc kin ngay rng cuc sng
ca chnh ta cng ang din tin trn mt vng trn ln thn, th khng
phi v th m chng ta cng c th trc kin ngay cuc sng ca chnh ta
cng ang din tin trn mt vng trn ln thn nh vy. V phng din
sau ny, Bt bt Trung o ca tnh Khng ch c th khin cho ta tin chc
rng mnh ang b tri buc trong vng lun chuyn mun i. Bi v kinh
nghim tch tp b u c bi truyn thng, bi tp qun, bi nhng
nhu cu cn c tho mn. Do , nhn thc chnh xc v tnh Khng
khng th hon ton bng nhng phn tch ca t tng, m i hi mt
cng trnh thc chng. Nhng lun thuyt v tnh Khng ch c gi tr nh
l nhng trang im cho t tng m thi. Tt nhin, nhng lun thuyt
nh vy s khng bao gi chm dt.

79

Chng tng qut

Tiu dn v lch s t tng tnh Khng

"Nu d kin kinh nghim tt c l Khng, th khng c s sinh khi v s

hy dit. Nh vy, chc chn s khng c bn chn l cao c" (MK. XXIV.
1).
"Nu tha nhn tnh Khng, ngi y i mt hin hu ch thc ca (nhn)
qu, ca nhng c l thin v c, v tt c tht s thc tin (Samvyavahrams) ca th gian" (MK. XXIV. 6).
Ni mt cch vn tt, tt c nhng nan gii c nu ln cho tnh Khng
lun l ngi ta c c quyn coi n nh mt h v lun hay khng? Chc
chn, tnh Khng v h v c th c hiu nh l ng ngha. Nh vy,
n mc no th th h v lun ny ch c coi nh l phng tin
t n mt chn l tuyt i no ; v trong mt mc no th tnh
Khng l cu cnh ca phng tin din t y? Chng ta khng th khng
lm ln gia phng tin v cu cnh; bi v, mi tng quan gia chng
khng g khc hn chnh l mi quan h nhn qu. Ngrjuna nhc nh:
"Nh bt rn khng ng cch; nh dng ch thut sai lc, tnh Khng b
hiu nhm l iu tai hi cho k tr nng thy km" (MK. XXIV. 11)
Nhc nh y hnh nh ch l ly l. Ai cng c th vin dn li khuyn co
y binh vc cho gii thch ca mnh v tnh Khng. Theo gii thch
chung ca a s, trong mc m tnh Khng lun ch l phng tin din
t v mt tuyt i bt kh tr no , th tnh Khng lun cng ng vi
h v lun. y, ngi ta a dng ch Ph nh lun hn. Trong mc
m tnh Khng chnh l cu cnh, ngi ta s coi n nh mt thc nghim
lun, hay thc hu lun. Bi v, n thc n ngi ta phi nhy vt qua
tt c hng ro danh l din kin trc tip, v y l ni: "Chm dt tt
c con ng ca ngn ng; hy dit tt c con ng t tng". y,
ngi ta a gi tnh Khng lun nh mt th tuyt i lun. Nu kt hp c
hai, tnh Khng va l phng tin v va l cu cnh, ta c mt danh t
tp hp ch cho n: Tuyt i duy danh lun. Tuyt i, v tnh Khng l
cu cnh phi t n. Duy danh, v tnh Khng l phng tin ng c
th hin. Nhng hai ch ny, Tuyt i v Duy danh (hay Gi danh), chng
i ln nhau, loi tr ln nhau. Nu Duy danh nh l phng tin ca tnh
Khng m c khai thc n trit , th n tin n mt h v lun

80

ngay ni cu cnh ch khng ch phng tin. Chng ta gi thit mt qu

trnh lch s v tnh Khng gii thch iu ny. Trng tm ca vn l:
t nhng d kin thc nghim, v nhng nan gii no ca nhn thc v din
t, m ngi ta phi tin n mt h v lun nh vy bt xt l h v
lun phng tin hay h v lun trong cu cnh. Vn c rt li trong
cu hi: "Ci g C v ci g Khng?" c th c mt tr li thch ng,
ngi ta phi xt n hai trng hp: kh tnh ca phc th v kh tnh ca
nht th. Hai kha cnh ny nhm xc nh mt iu: kh tnh ca i
tng. Nhn thc v mt i tng tc l nhn thc v mt nht th; nht
th hiu nh l tng hp ca nhng phc th. Th d, v th gii ca tng
quan: "Mt cht mu xanh ca bin cng xanh khi mu cng ", ni
nh l nh th Php, Paul Claudel; do nht th ca i tng li c coi
nh l tng hp ca nhng phc th. Th d khc, vt cht hu hnh m ta
thy l s kt hp ca v s cc vi; nhng l lun n k cng th s kt
hp ny l iu bt kh; ch c t hp hu hnh nhng khng c yu t ca
t hp; ging nh mt vng la, khng c hin hu ch thc ca nhiu
m la hp thnh mt vng la. Vng la l o nh v s lin tc vn
chuyn ca mt m la. Tt c mi t hp u l rng khng. Nh vy, do
o tng no m ngi ta ha hn kh tnh ca nht th nh l tng hp
ca cc thc th ? Ch c nht th trong tn gi, l lp trng duy danh
lun; trong lp trng ny, hm mt h v lun.
Trong lch s t tng ca tnh Khng lun, khi u l s tranh lun v
im: c nn tha nhn c mt Bn Ng (Pudgala) hay khng? S tranh
lun ny c khi u, v hnh nh nguyn thy, Pht t chi v mt Bn
Ng, nhng phi Vtsputrya li ch trng phi c Bn Ng dn chng li
ca Pht. Theo lp lun ca phi ny, nu khng c s tn ti ca mt Bn
Ng, lm sao ngi ta c th truy c v nhng hoi nim qua? Nhng
hot ng ca cc t chc vt l v tm l phi chu s chi phi ca nh
lut v thng; nu khng c s tn ti ca mt Bn Ng ngoi nh lut
ny, ci g duy tr nhng hot ng ca cc t chc vt l v tm l c
th truy c v mt qu kh ca chng? V li, nu cn c trn nh lut
nhn qu, vi tnh cch ph qut v thng nghim ca nh lut, ngi ta
b bt buc phi tha nhn tnh cch thng ti ca mt Bn Ng. Bi v,
chng phi c mt Bn Ng va l tc gi va l th gi, ngi ta mi gii
thch c mi tng quan v ng nht gia tc dng v phn ng ca tc
dng.
Li lp lun trn y nu c ni rng, ta s i n mt Nht th ton din
v khp kn. Nht th s l cn nguyn ca tt c vn hu. N tho mn
cu hi: th no l kh tnh ca mt i tng? Cu tr li c th l: trong
tng quan i i vi mt Bn Ng thng ti, kh tnh ca mt i tng

81

c xc nh t mt nht th ton din. Ni theo thut ng: ng php cu

hu; bn ng v nhng yu t tp hp thnh bn ng u c thc hu.
Nht th nh l tp hp ca tt c phc th, c hai khng ng nht cng
khng d bit. Tp hp ca cc phc th thnh mt nht th: Nht th
khng phi l mt bn th hay bn ng, ngoi cc phc th. Nhng ngc
li, do nht th xt nh mt bn th hay bn ng m trt t ca cc
phc th c duy tr v chng c th tc ng theo nh lut nhn qu;
nh vy nht th khng th ng nht cng khng d bit: cc nh
Vtsputriyas thnh lp mt Bn Ng bt kh thuyt.
Ch trng ny b cc lc phn i. L do chnh ca s phn i ny l: bt
c mt ch trng no tha nhn c mt Bn Ng thng ti u i ngc
vi Pht php. Trong l tng "tuyt i t khc" khng th dung dng
mt bn ng nh vy; d Bn Ng c hiu, trong phm vi thng nghim
nh mt ch th tm l, hay trong lnh vc tm linh nh mt nguyn l
siu hnh, nh mt cn nguyn thc ti.
Ngoi ra, ch trng i hi c mt Bn Ng thng ti lm cn nguyn
cho vn hu khng gii quyt c g c. Trc tin, nu coi bn ng nh
mt th tnh khng chu chi phi ca lut v thng, n khng th l cn
nguyn ca tc dng nhn qu; v rng bt ng. Ngc li, nhng g c tc
dng nhn qu u phi chu s chi phi ca nh lut v thng. Trong
nh lut ny, khng c ng nht tnh bt bin no c th gi l mt
Bn Ng thng hng. Nhng lp lun phn i ch trng Bn Ng thng
ti khng qun trch dn li ny ca Pht: "C tc nghip nhng khng c
tc gi v th gi".
"C tc nghip, nhng khng c tc gi v th gi": y, tt nhin t
khc s hin hu ca mt Bn Ng, nhng c t khc lun cc yu t tp
hp thnh o gic v mt Bn Ng lin tc, thng ti v ng nht hay
khng? Bi v trong tng quan tc dng, khi cn c mt cn nguyn
chung, m chnh do s giao h ca cc hin th cng m bo hiu qu
thit thc ca nh lut nhn qu v li khng chng tri vi nh lut v
thng. Nu th, phi tha nhn th tnh ca hin hu; mc d khng th
nhn c Bn Ng ca hin hu. Th tnh tc l tnh cch thc hu ca
tin hin hu trong gii hn no ca thi gian: ch thc hu trong hin
ti, hay c trong qu kh v v lai? y ngi ta bc l mt vn cng
khai v quyt lit: ci g c v ci g khng?
Chng ta c hai quan im:

82

Th nht, c trng l phi Sarvstivda: "Ci C th c thy; ci Khng th

khng thy". Th hai, c trng l phi Sautrantika: "Ci C th thy c ; ci
Khng th thy khng".
Ci C th c thy; ci Khng th khng thy; tc l, nhng g c xc nh
l c, chng phi l i tng cho nhn thc hay kh hu ca i tng; ci
khng xut hin nh mt i tng hay kh hu ca i tng, ci y l
Khng v khng th ngh hay ni v mt ci Khng m khng phi l i
tng nh vy. Trn tng qut, lp lun ca Sarvstivda cn c nh thc
duyn khi (pratityasamut-pda): c ci ny v c ci kia. Khi nh thc ny
c khai trin, th bn cht ca tri thc l truy nhn i tng; do , nu
tha nhn hot ng ca tri thc th phi tha nhn s hin hu ca i
tng. Nu i tng hon ton bt thc, n khng kh nng tc ng
s truy nhn ca tri thc. Nhng trong trng hp i tng ch l mt o
gic, n tc ng nh th no?
gii quyt nn vn ny, cc nh Sarvstivda, theo nh trnh by ca
Sanghabhadra, c hai loi hu:
-

Tht vt hu (dravyasat), l tnh cch thc hu; t c trong nhn

thc trc khi hay trc gic; th d, tng m la trong mt vng la.

Gi danh hu (prajuaptisat), l o gic t c t tng ca s hu.

l s hu biu l trong tng khonh khc st na.
gi danh hu ngi ta t c cng tng hay tng tng ca s hu,
l s hu trong mt khonh khc st na nhng li biu l nh l tt c
mi thi; thy s hu by gi v y nh l thy n trong mi lc mi ni.
Nh vy, d i tng l o gic, nhng o gic y khng phi l v cn v
c. Th d, khi thy si dy ng l con rn; o gic ny cn c s hu ca
chnh si dy. Nu din dch cho n k cng, th s hu xt nh thc vt
hu ca si dy phi l nhng cc vi kt t. Chnh cc vi y mi l t tng,
v ch c trong nhn thc trc khi. Gii thch ny cng tr li cho nhng
nn vn ny, tri thc ny vn c th truy nhn c ci khng. Th d, vng
la khng phi l s hu. V li, khi mt nh tu thin ly mu xanh lm khi
im chng hn; n mt lc no , i vi ng c th gii ny u l mu
xanh ht. Mu xanh nh vy cng khng phi l mt s hu. Li na, hoc
nh trong chim bao, ngi ta c th thy lng ca ra hay sng ca th.
Trn tt c th d ny, Sautrantika a ra mt nn vn tng qut: nu ci
khng nht thit khng th l i tng ca nhn thc, ti sao trong ngn
ng thng nht ngi ta vn dng c nhng danh t khng ch cho mt
s hu no c? i vi nhng th d nh mu xanh ph bin hay hnh nh
trong chim bao m Sautrantika ra, cc nh Sarvstivda qu quyt
rng, chnh trong d kin kinh nghim cung cp cho nhng hnh nh y.

83

Th d, thc s ta khng h thy lng ca ra hay sng ca th, nhng

trong d kin kinh nghim, tng thy lng v ra, sng v th. Ni tng
qut, ci gi cn c trn ci thc. Vi nn vn nhng danh t ch trng,
h cho rng y ch l mt ph nh ca danh t; mt kia vn l khng
nh.
Vi li l lun c trng nh trn, cc nh Sarvstivda i n mt ch
thuyt v hu ton din, ng nh tn gi ca n: nht thit hu b
(Sarvstivda); h chp nhn lun n c thc ti tnh ca gic mng.
Trong truyn thng ny, nu ta thnh lp mt tnh Khng lun, phi chng
l cng t ot l? Bi v, tnh Khng l mt ph nh, m mt khc
chc chn l khng nh. Nh vy, ta phi hiu th no vi gii thch thng
thng v tnh Khng lun, rng "v khng cho nn c", khng vng
khi ci li hu ton din m Sarvstivda ba ra ?
By gi xt n ch trng ca Sautrantika: "Ci C th thy c; ci Khng
th thy khng". trn chng ta c nhc n mt t nn vn m h nu ln
cho Sarvstivda buc phi ny phi nhn rng c th nhn thc v
Khng. Nn vn ca h hnh nh c gii p tha ng. Chng ta khng
c cc vn kin ca Sautrankia, cng tr li li cho cc gii p ca
Sautrankia. i vi Harivarma, nh thc duyn khi c nhin phi tha
nhn, nhng bn cht ca tri thc l hot ng lin khi vi i tng, th
c thy rng C v Khng thy rng khng, c g tr ngi? V li, cn c
trn mt cht mu xanh m thy tt c u xanh, th trong ci thy y, i
tng trc tip ca tri thc khng phi l ci "mu xanh mt cht" nhng l
ci "mu xanh tt c"; v mu xanh nh vy l mt s trng khng. Khi cc
nh Sarvstivda din dch n t tng cc vi thc ra cng ch l mt gi
tng; n ch l h lun c v hp l ca l lun din dch. Bi v, ngi ta
khng th gii thch c tnh cch tp hp ca cc vi. Khi truy nhn v
mt tp hp sc, m tp hp y li khng c cc phn t cc vi t hi li,
th tp hp y h khng phi l mt tp hp trng khng? V nh vy, ci
khng vn c th hin din nh l i tng ca nhn thc. y l hu qu
hp l ca mt th h v lun. Nhng xt cho k cng, ta vn c th ni
ngc li. Khi cc nh Sarvstivda gt hn ci khng ra ngoi hot trng
ca nhn thc, r rng h y h v ra khi bng ti tr thnh mt th
duy thc trit .
y l kinh nghim rt ra t lch s ca t tng mt th lch s gi thit:
khi ni v ci c th ni trong s bao dung ca ci khng; khi ni v ci
khng th ni trong s bao dung ca ci c. Ci g c v ci g khng: c v
khng l mt song quan lun iu ng tt c lch s t tng Pht gio.
y vn l mt th lch s ca gi thit. Bn trong gi thit l mi trng
din t ca ngn ng. V hnh nh bn trn tt c s gi thit y, mt

84

chn tnh no cn phi c th nghim, m khng th ni bng li. Ci

chn tnh y nh l cn nguyn. R rng y ch l mt h lun hp l, vn
trong vng chi phi ca din t ngn ng.
"Tt c u hp l v hp l vi tnh Khng. Tt c khng hp l v khng
hp l vi tnh Khng" (MK. XXIV. 14).
Nu tnh Khng c hiu nh mt h v lun; th y, mi hp l u
khng hp l do i chiu vi mt cn tnh no , m hp l v tng quan
ng, v kt hp c mch lc gia cn nhn v hiu qu. Hp l khng
phi v mi s hu u c nguyn nhn hin hu, nhng v tng quan hin
hu. Nh th, tt c u l hu ca gi danh, v bn tnh ca hu l khng.
Trong phng tin, trong d kin thng nghim, hu l gi danh. Trong cu
cnh, tnh th ca hu l tnh Khng. Ta c kt lun: y l l lun a n
mt tnh Khng duy danh lun. Trong con mt ca nhng nh Yogcara, th
tnh Khng lun y khng th chp nhn c. Th nht, nu t n thnh
mt tin lun l, tin y khng th xc nh c ng hay sai, mt
tin vt ngoi tng quan nhn qu. Th n, vi th tnh Khng lun
y, ngi ta khng th to ni mt ni dung cho gi thit. Nh vy, mi
lun thuyt s din ra nh mt tr chi ch. Lankavtra, vi mt c gng
dung hp hn, chp nhn tnh Khng lun y, nhng khuyn l ng nn
t n thnh Grjuna ni g v nhng nan gii cho tnh Khng lun trong
Vigrahavvaratan. Ti sao cc nh Yo-gcra khng xt n, d h l
nhng ngi i sau Ngrjuna? Li na, ngay c Aryadeva, mt thn
cn nht ca Ngrjuna, cng yu sch tnh Khng lun phi hi c hai
phng din l ph hy v kin thit. Chnh Ngrjuna, trong chng XXIV
ca Madhyamika-krik hnh nh cng ni rng tnh Khng lun gm c
hai phng din l ph hy v kin thit. Cui cng, ngi ta khng th gii
thch khc hn l ni rng tnh Khng lun ch c hiu nh h v lun
mc phng tin m thi. Nh th, tn cng ca lch s tnh Khng lun
vn l lnh vc ca mt "Nht thit hu", hu ton din. Trong ci lnh vc
hu ton din ny, bt c d kin thng nghim no cng c kh nng
dn khi ht ging Gic Ng. Nhng tt c d kin thng nghim u phi
chu s chi phi ca nh lut v thng; s dn khi ca ht ging Gic
Ng li l s sng to lin tc; lin tc trong tng nim lin tc.
Trong mi trng hp, i vi chng ta, tnh Khng lun ch mi c hiu
nh l mt phng thc t tng, mt phng tin din t; hay ni gn,
n ch l mt php thc lun l no . Nu ta coi n nh l ngn tay ch
mt trng, vy th mt trng ang l lng phng no? Trc cu hi y,
ta li i u vi mt h v lun na. Tnh Khng l phng tin; nhng
tnh Khng cng l cu cnh. y l tnh Khng duy danh lun trong mt

85

lnh vc Hu ton din? Hay y l mt th h v lun trit , t u n

cui?