U

Od C
l

7655

PHILOSOPHIA RATIONALIS
S

O G
LMETHODO

C A

SCIENTIFICA PERTRACTATA,

AD USUM SCIENTIARUM
A T Q_U E V
A

A T A.
PRJEMITTITUR DJSCURSUS PRAZLIMINARJS
P T

DEPHILOSOPHIA IN GENEKE.
V T
CHRISTIANO OLFIO,
C

Jt

1{

CONSILIARIO AULICO HASSIACO, MATHEMATIJM AC PHILOSOPHI/E IN

ACADEMIA MARBURGENSI PROFESSORE PRIMARIO PROFESSORE
,

PETROPOLITANO HONORARIO

SOCIETATUM REGIARUM

BRITANNIC.E ATQIIE BORUSSIC*. SODALI.

>

T E Px T

ot

EMETiD^TIOE,

VERON^, EX TYPOGRAPHIA DIONYSII RAMANZINI, MDCCXXXV.

P E R M 1 S S U.

SUPERIORUM

C
I

:-'

SERENISSIMO PRINCIPI

ALOYSIO PISANO
VENETIARUM DUCL

J.

S.

Uo

&

M.

P.

Tu

tempore

D.
VrINCEPS SERE-

NISSlMEy ob eximiam tua

prudentice

liberalitatis

fapientiec

comitatis

a~

liarumque infignium virtutum commen-

dationem

,&

ob egregia multa in

NETAM REMPUBLICAM
tlo populo poftulante^ expetentibus

Senatu
marum

Ve-

merita , cun-

cunHis ordinibus

univerfo

maxima cum ommum tum finititum longinquarum gentium Jatitia ad hunc ,

fuifragante}

* 2

in

nunc tnagna cum dignitate reftdes

in qio

tnum Prinripatus gradum eveclus es

ego

bonorificentiffi-

fui celeberrimi

& fupe-

omnium

noflri

riorwn

Cbriftiani Wolfi) Opera typis dare animo vo!uta~

temporis pbilofopborum

bam neminem

prater

Te

crediderim

putavi dignum

id Opus in plures tomos digeftum infcriberetur

nuncupandis ea cautio adbibenda

Vibris

Jigatur

qui dedicatum

nis magnif.center ornare

tomum
,

clanfjtmum

cui

eft ,

Si enim

in

ut quifpiam e-

& propter celebritatem nomi-

& propter favorem quemdam praci-

puum in optimas literas amanttjfime tueri valeat : idutrumTSLominis tui celeque exTe jure fperare poffe mibi videor
.

britatem ego boc loco non repetam ex Gente tua

qua plurium

majorum clarijfimorum nominibus toti Qrbi commendatur :

id enim etfi ad fplendorem multum valet j Tibi tamen pro-

cum onmibus Tuis , i$ praterea

commendationis genus cum alienum ,
adventitium

prium non
bocce

eft->

fed commune

&

babetur ( qui enimmajores laudat, aliena laudat ^ut pervulgatum proverbio eft ) j tum vero nonnunquam argumento
?ffe

folet

Iaudes ejus proprias^ qui perinde laudatur^

deeffe

ftquidem non ipfius

antur

qui belli ^togaque

&

in

&

nobilijfima

ecclefiafticis eti-

amplijfimis dtgnitatibus obeundis ob res bene, ac fortiter

geftas

V 1SAN1

nominis gloriam longe

abjiinendum mibi

Tu

fed majorum gefia potiffimum recenfe-

clarijfimis ergo tua vetuftilfima

Familia Viris

am

effe

reor

cum

de

Te

lateque propagarunt^
dicere conftlium eft

nimirum unus rebus bene geftis.ad Tut commendationem

Tibi fatis

es

adeo ut tuorum majorum commendatione nibil

hlf indigeas

Et

vellem recenfere

longum

ac

tuce

tie

de meritts tuis figtllatim dicam

opus fufciperem

&

laboriofum nimis

tuam prudentiam

tiam ^bumanitatem ^gravjtatem, liberalitatem

bus

&

ac magiflratibus mirum in

modum

emicuere

fapien-

fidem, be-

qua pracipue virtutes ingeflis per Te

ft

fitmmcc modeflice va/de etiam moleflum ) hoc

itnum commemorare fatis fuerit

neficentiam

( quce

legationi-

ita pofuijfe

Te ante onmium oculos , ut nemo effet in tota ^EPUBLICA ,

qui Te non efferret eximiis laudibus , di/eclione non profequeretur fmgu/ari
fpiceret

&

admiratione etiam pracipua

Te

non

fu-

Hinc autem primarij T{ElPUBLlCAi bonores Tibi

de-

T(epUBLICA benemeritiffimis tribui folent:

cumque tua mens ad rei totius pub/ica regimen baberetur
maxime idonea , cooptatus fuifli in cum magiftratum , cui co~
lati

qui viris de

gnitio curaque

Benus

rerum omnium publicarum incumbit .

eo loco fita laus tua

afc-endere

perveniunt
excellerent

& non pauci

Cum

&

quo

a/i) e tuis

egregij viri e

Sed

ba.

proavis o/im

i\EPUBLICA fubinde

vero tua virtutes prater ceteros mirifice

^fmgu/aremque Tibi

deberi g/oriam omnes cenjerent

neque

cum

a/ijs

communem

unus pra cunclis dignus es

^EIPUBLlCAi Principatus deferreturHunc autem fummum honoris gradum cum propter tua , non
propter majorum merita primus inter VlSAROsfis affecutusy
babitus, cui fupremus

non
bent

Tu ab
,

il/is

)fed

potius a

gratique ob tantum decus

nominis fervabunt

tam

il/i

lucem

ajfers

Te fp/endorem mutuari
ftbi per Te additum ,

memoriam fempiternam
Fami/ia tua

detut

Qui ergo tan

( Fami/ice tantum

in'

quam

quam? imo

toti

VENETJE REIPUBLIC&

Operi

Favorem
dubitare
c.iiat

nefas

fit

Ttt vide/icct

fummo

Tu

jereris

ut

cum

nuncupare concupierint

undique gentium

pub/icum commodum

Hermo/aus frater

inquam^ tanto

a-

in librorum editiones

p/ures varij generis opera Tibi

&

non ipfa tantttm ^fed

domiim prcecipue

exquifitis

ftudio in

pr,eflaturus fis

cttjus

pub/icoqtte ujui aperuit

mantijfimus

in

^quam

infignis bibliotheca

comparavit

injcriptum attribuet

ipfi

vero quin buic eidem operi

piwjiantioribus libris

ftudio

nomen

tttum

tuis vir-

quantum ornamenti huic

tuttbus perbonorifice illujiras )

Wo/fiano

quam

tuam fidcm ac patrocinittm bumaniter

bus documentis oftendcris

fujcepiffe

pluri-

Te geftum

Quodfi id per

editores

eft

qua ad Venetum Vrincipatum nondum afcenderas $ quid nv.nc de hoc Wolfiano opere , quod priea tempeftate

mum

Tibi

jam VRlNClPl

dedicatur

Sed

operis ipfws prceftantia

bet

ut huic edttioni hnpenfins

Philofophiam rationalem

maticam methodum
deratam

in

fperare non liceat

magis multo

al/icere

patrocineris

Te

de-

Sifto Tibi

Chriir.iani ^Woifij

in phi/ojopborum /ibris

^/ mathe-

baHenus

defi-

traHatus Vhi/ofopbicos primus invexit, detra-

Bisque hac ratione cunclis

p/ince inficiebantur-ffatis

ad

vitijs

quibus phi/ofophica

dtfci-

patentem viam ftudiofis aperuit y qua

fcientice acquifitionem

pervemre

tutiffime poffint

Va-

gabantur nimirum p/ures Vhilofophorum mu/tis incertorum

terminorum ambagibus

ac prtncipijs non ita certis in re-

bus quamp/uribus infiftebant ;

&

licet a/ij

a/iis enuc/ea-

tius

t'ms

difputationes /ocup/etiffimas digefferint

ftratio

ad

quce

omnino

fcientiam

Apparct in plerisque

expoftu/atur

ac proinde pugnis atque

amplus

tionibus fempiternis locus patet fatis

miferrime

fofopbi

dum

veritatem

diftracHi-y

vere , implicant magis atque perturhant

tens Cbriftianus

Wolftus

matbematica metbodi
lia Yatione

matica
que

poffe

ipft

animo

inijcere

imbibiffet

in id conftlij

matbematica:

debebat

conantur evol-

proficifci

tum vero non

a-

* )

qualis in Euc/ide cete-

&
.

intentatum opus defpera-

At cum eam cogitationem

fludia in communem utilita-

eam rem tentanda^nul/ique

Itaque cum
di/igentice parcendum judicavit
ftbi in

jam

inde a teneris

jefe devoviffet

* *,

ut ita

cujus

typis dedit

tionem egregie conformatum

fimi/i

que)s Vbi-

vifttur^ in philcfopbicos traclatus pa-

Tomis Jucubratum

tuor

concerta-

quam ft matbemetbodus ( eamdem enim utram-

tem conferret * * jomnia

/abori nullique

nulla

intel/igebat bocce vitium ex

ut qucecunque

Hcec animadver'

occurri cognovit

Intafium

riter traduceretur.

tionem

cum

Juculenter docet

ipfe

Matbematicis

rifque

defecHu

feu pbilofopbica

ejfe

eidem

tamen demon-

perfeHum opus qua-

ingenium in eam ra-

_,

ad univerjam Vbikfoybiam

metbodo digerendam convertit

pinionem omnium

dicam , unguicn/is

Id autem prceter

o-

quibus de ejus conatu a/iquid fuboleuent qui

Wo/fium /egat

rat, tanta fe/icitate

eft

( ad metbodum quod pertinet ) Eu-

pht/ofopbicis

huic

affecutus

c/idem

* In difcurfu Prxliminari 159In Praefat. ad Lexicon mathematicum lingua gernnmca editum.

**

ipfum in matbematicis legeve videatur

cJidem
bujus

matbematka

petita

viget

ceat fore

ut

erit perfpecla

adbuc

tnetbodus
,

&

nonnullis Ucet

vigebit femper

cognita

teneatur

&

ficuti

jamdiu im*

ita Jperare

fi-

cum plane
ab omnibus ,
nuU

Wolfiana metbodus pbi/ofopbica

&

&

unquam tempore intereat Vides ergo , VRINCEPS SE*

RENlssiME^cujus AuHoriS) ac generis tomum Tibi nungratiam meretur
cupem $
fin ille , uti a me offertur
Jo

&

tuam

faltem uti tanti

efl

Vbihfopbi

&

tam infignem

metbodum exbibety omnem a Te favorem ac patrocinium

obtineat*

SERE-

SERENISSIMO PRINCIPI

C A
HASSIjE

R O

L O

LANDGRAVIO, PRINCIPI HERSFELDLE,

COMITI CATTIMELIBOCI,

Rduum

&c.

&

univerfam

dras occuparunt, intereft

Cta dodlrina invalefcat,

fentc feculo in

rinc; libertas

qua

omni fcientiarum genere multa

tum

pufe-

ac Reip.
Etfi

enim

&

pra>

dete&a

fue-

fuperiori

tamen philofophandi fuperficiariam quandam

&

Ecclefiar

praeclara

utilem

qui cathc-

ne folida

maxime opus

noftro praefercim aevo

bene ac rccte tradita

&

cerram,

reddere ftudeo: plurimorum enim

a vetcribus multa

dum

aggredior opus atque pcriculofum

philofophiam

cum

I.

philofo-

phiam

phiam

fpem

fcholas inrroduxit, qua? dcfidi placet juventuti, fed in

in

Non

rutura* sblivionis addifcitur.

rum quietem

&

adeo impune turbare

docentibfrs lucrofam

&

difccntibus jucundam

tur,PRINCEPS POTENTISSIME,divi:u

fchola-

licet
.

Te

igi-

providenria mihi Prote&o-

rem datum veneror,cujusrnuniriccntiaprorfi!sfingulariadjurus

prxfi-

5:

d:of7rmiflImo reclus perficere vaIco,quae ne molirer nefandis confiliis

impedire

funta vcra

& crudita

ftudiorum rarione juvenrutem revo-

Tu, PRIMCEPS SAPIENTISSIME, quemadmodum

cantes.
ita

aufi

fcientia, fapientia

cipes emincs, ut

TATIS TUiE

&

non

prudcntia inter omncs Europae univerfsePrin-

fclicior

rariflimo

re

datum

rcgimine prudentem

fit

philofophus

quam

qui

fuerit

In bello
,

exemplo

fefta fecularia

Te fortem

clementem

egregiarum gencre ad

rem admirantur,quotquot

ac

conftantem ac circumfpeclura

manfuetum

iftud faftigium

a ventofa

&

fterili

non

in

omni

probafti. In

afcendifti

eas intimius pernofcunt

CEPS CIRCUMSPECTISSIME
utili

SERENI-

regiminis celebra-

fcientiarum, mathcmaticarum pra?fertim ac Phyficarum, ncc

Rcip.

dementia pcrfruitur. Ultra annos quinquaginta Princi-

patum tenuifti,ut

um

attate

non

artt-

quo Te invento-

Tu

igitur

PRIN-

difcernenda dodtrina folida ac

alienis oculis,fed propriis

videns

acuminis fufpiciendi fpccimina edis. Qui artibus atque fcientiis excolendis

non invita Minerva

ficentia

Tua

atque'

cxemplo juvas.

acceptmn fcro, quod

moriflimis rcgionibus

poncre valcam

&

fe totos confecrant

in

eorum conatus muni-

TUJE SERENlTATIego quoque

in cathedra conftitutus excelfis ingeniis

Marburgum

advolantibus dottrinam folidam pro-

condendis operibus philofophicis

am an;mo conccperam,

ex re-

otio tranquillo fruar

quorum

Quicquid igitur

ideutili-

tatis

tatis

Rcmp. quicquid

in

dundabir

id

Tibi

cum proferam volumcn

guli,quotquot cx
in

MINI

illorum

fe

iftis

grata tribuct

opcrum nunc primum

SERENITATIS TU^.

mc

ip

re-

in

pubh-

clementia at-

omncs ac

profeciffe fcicnt.intclligant, fe

fin-

gratam mcn-

TUAM gloriam rcfolvercd.bcre. SERENISSIMO itaque NOTUO hoc opus confecro & ad pcdcs Tuos devotiffima mente

dcpono.

non dcfuturos exiftimem,qui cum abje&eper

Ecfi cni/n

cipitantiam

deomni Logica

doccntibus fere

folis

parum aut

difcentibus

TANTI PRINCIPIS,

confpeclum

Tuura taraen,

tellexifti

&

in

clare merito

opus

in

fteritas;

judkium ab eo

fum, qui accurata Madidicifti

>

quxnam

dclibcrando ac decernendo

Quemadmodum

Waltbero de Tfcbirnhaufen
fimile fub

Medicinae

oblatum non dedignatus eft,quem

Europim

fit,

bello ac Principatu praeclara molif.s abunde in-

quantum conducat

Ebrenfrido

illud in

inopportune proferre non verear

traclatione

naturalium

ncs fUas certa lege promovcre

ab

reum poftulabunt, quod

diftare firmiffime perfuafus

rerum

ac

verior Logica

prodeft,me ncfcio

PRINCEPS CONSIDERATISSIME

infinitis intervallis

thcmatum

nihil

prae-

quae vulgo docetur

quod

fentiant ,propterea

cujus tcmcritatis ac inconfiderantiae

M.

mdc

olira

publicis praeconiis extollcnda fuit, ut

que munificcntia

tem

humanum

PRINCEPS CLEMENTISSIME

Quamobrcm cum

pofteriras.

gcnus

in

felicitaris

ergo

cogitatio-

LUDOVICUS

viro de fcientiis prae-

Mentis titulo Majcftati

veritatis

fuae

fcrutatorcs per univerfam

munificentia vere regia ad ftudia incendifle fera narrabit poita

nec

TU SERENITATI

difplicebit

opus, quo fincerus

facultatum mentis ufus in omni veritatis cognitione

catione diftincte explicatur. Servet

&

cognitae appli.

TE PATREM PATRI/E INDULGEN 2

GFNTISSIMUM Numen
dio piurimorura

norum feriem

rcr

Oprimum Maximum,

annorum opus

felicitcr

ut fub

Tuo

praefi-

abfolvam,ac per longam an-

gloria tantis, quibus inter Principes emines,virtutibus

parta abundantiflimc frui permittat!

SERENITATIS TU

Marburgi Cattorum
d-

27* Martii.

A. 1718.

HwmlUirmis ac devotiffimus ftrytu ,

CHRISTIANUS WOLFIUS.

miz-

mF

AT

CX

UO

inprimis funt, qux in omni philofophis ha5enus defiderantur . Deeft illa evidentia , quae fola
affenfum gignit certum atque immotum , nec , quac
in ea traduntur, ufui vita; refpondsnt. Utriufquc
cadem eft ratio cxulant notiones ac propofitiones
determinatae, fine quibus tamen , qua; affeiuntur,
nec fatis intelligi, nec fufficicnter probari , necad
cafus vltx obvios dextre applicari pofiunt
Quamobrem philofophiam generi humano utilem efteflurus id mihi agendumeffeduxi , ut nihiladmifljrus nifi quod fatis fuerit explicatum ac fufficienvoces a notiouibus confufs ad difhn&as ac fignificatu
tcr probatum ,
propofitiones determinatas , quas ha&enus
vago ad fixum reducerem ,
Hac ratione mihi non folum
nullas r.overunt philofbphantes , conderem
verum a falfo , cui vulgo pcrmixcum eft , fecernere ac veritates intcr fe
connexas in fyftema harmonicura redigere licuit ; verum etiam inventorit.ndem in fcholas aditus apertus eft ,
bus , quod optaverat CampaneHa
quamvis in iifdernnugaciter philofophantes nondum mutaveiintmores, quos
fuo sevo reprehendit phdofophus perfpicax atque fublimis (*)
Nemo hic
:

&

&

(*) Ita
f.

nimirum

in literis

407. Volto faculi vices

men

*i Gifftndnm , quac
cum felici/ftmuM fit

quod

teguntur
invcntione

Operum
novarum

Goffendi

rerm.i

in

me

Torrt.

VL

fholas

M>

fmit : occufartmt enim HUrum ctthtdras olim , qui nugjcitcr thilofo.

iuce natura , fed froprio arbitratu ctinila metientei , tantifque fra-fiigiis animes

invtntotts inrroirt

r.on

fhati funt , non

hominttm occuftverunt taqut obnubilaverunt caligine , ut in fomnum tdeo frofundum fuavcmquc
tttufts mentihus ita adegerint , ut , quicunque vel veritatis toce , vei face telijque diei ferlucidis

ad

iflas , ftatim ira indignationerne ferciti contra dulcis fomni imfedin.er.ta eonfurexflofoquc luce iterum ad infamem quietent reveteantur . Quafropter vagemp.r extra
donecVe::s fyftcmanoftrnm fitrgct ttnebris , habitandnmque fuis reddat affeclis
Sic enim

intrare Vtlit
g.tnt armaii

fortet

tanicm

quod vel clxufos ffcnte oculos rcchtdat

ktminum *d mcliera faf<uU dtntrc di-vtnnm gregem nrmcntHntqne comfellmt .
fiet

ui res iiteraria

it*.

rejulgeat

} *t fafltrts

me

expe&et
hortium

ut juraccrum quorundan* dctrinae

fohds ac

virtutis

mfu-

nefandas dehneem, quibus propofitum meum etiamnum interverrere nituntur , vel in fenfu verborum meorum pervertendo
in fententiis impiis obtrudendis ftudium defcnbam , a quo fe minime revocari patiuntur meliora dudum edocti
Quemadmodum enim mens re&i confcia mendacia famas ridet ; ita dudum agnoverunt viri intelligentes & cordati , dogmata mea defenfione non indigere, led iola attentione
capa citate legentis: Antagoniftas, licet auxilianbjs copiis fuffulcos r.on ftatucaca:

vel artcs

&

&

,, ros in acie: me tacer.te loqui fcripta mea. Ha:c igicur omnibts offero ,
eadem tradcndi , qja utor , ratione certa tenere
qui de dogmatis meis
geftiunt: neque ullus dabito fore , ut fine ul!a dtfficultate agnofcant , quod
nuperrime in privacis ad me literis confefliis eft pra;clarus quidam philofophus, ., ita iniquc mecum agere adverfario; , ut vixcrederec quifquim,
ni ex collarione utrorumque operum de iniquitate conftaret oporcere
Germanos nullo negotio occcecari , fi apud eos pondus aliquod habeat
adverfariorum meorum fides ,, Atat filva res eft non adeo hebetis
ingemi funt Germani omnes , ut non videant , quid dirtent asra lupinis ,
generi humano
ncc a bonis moribas adeo remoti , ut do&rinam folidam
utilem opprimere conentur Qua; Germanico idiomatede philofophia comm^ntatus fum , non fine applaufu excepta funt , ita ut intra paucorum annorum numerum iteratis aliquoties editionibus fuerit opus Logicas faneGermanicrefoliusultraexempIariaoclornillia ( ++ ) partim in eruditorurh, partim in juventutis ftudiofx manibus verfanr.tr. Melioribus fuffiagiis dudum vici
laecus profpicio fructus , guos feret doclrina folida
cam in Ecclefia , tum in Rep. ac orbe inprimis literato. Agnofco enim
cum Met jmbrone , q uantumopus iit Reip. perfeita doftnna,& quod ea exulante
tum inopia jjdicii, tum quia diferte explicare nihil valent , fpargan tur ac defendantur opiniones abfarda; &c confufaneas , ex quibus magna
certamina, magnas diflenfiones oriuntur, qaoique iftorum maloram nulfolidam ftudiorum rationem ju lus fucurus fit fims , nifi ad veram
fingulas phiLongumingrefTusfumicer,dum
fuerit
ventusrevocata

ij(***)
Jofophias partes , quarum in Difcurfu prailiminari mentionem feci , eadem methodo ilh,ftrare confticui , qua nunc Logicam , canquarn operum
Quamophilofophicorum volumen prtmum in publicam lucem profero
b. em cum defider;o cupidas vericacis juvencuci nequidem facis tacere ex
afie pofliin , ubi fex minimum per diem horas in Mathefi atque philofophia cum eadem fam, quin plura adhuc a me doceri exoptent ; in providentiam divinam ac genus humanum injurius forem , fi , quod a laboribas iftis fapereft , tempus vanis altercationibus confumerem . Quotquot
igitar
habccis a veritate alienum, vel mihi infeftum , in me tradaccndo , convitiando , calumniando ftrenue pergite Ego dt"ina proviex convitiis atque calumniis veftris
dentia confifus in incepto pergam

&

.-

&

&

&

ammum

&

profi-

(**) Nnnc longe plnra, ex quo altera hirus Operis editio prodic.
(***) Id prsefat. au UnntJs Vogelim elemcnta Geometrise.

pruficere ftudcbo, olim operibus meis eJogiarum loco pra:figendis , ut inde

quoquc prcficere poffiiu leri ncpotts. Q^x de infiituto mco in eorum potiffimum gratiam prjefari debcbam,qut ldem ex operibus Germanicis minime cognoverunt; ex Diicurfu pictliminari peti poflunt, in quo etfi docerevidear, id tamen ago , ut propofuum meum exponam atque ejus rationem reddam Propofitiones fingulasaliocharaclere lmprimi curavi ,quam
quae ad eas probandas in medium afFeruntur; alio itidem, qua: illufirationis gratia adjecta funt, tum ut leitio totius operis facilior evadat , tum ut
abfque labore conlknt, quamam in futurum ufum memorias demandanda
.

fint.

Et,

fiquis in

pofkrum

fuerit adeo perfn&as frontis,

utmateriam con-

vitiandi quajfiturus mihi imputare non erubcfcat , qua; funt a mente mea
aliena , is propoiitione mea evoluta in ruborem dubitur , nec alia opus
ent adverfus verborum dctorfiones ac imputationes iniquas defenfione. Logicce theoriam , quam dedi , praxi Geometrarum rigorem demonftrandi

&

fervantium confentaneam deprehendi ,

rationibus partim a natura mentis , partim a notione entis in gcaere ha&enus non fatis expenfa derivatis communivi, atque in Difcurfu prajliminari, cum de methodo philofophica agerem , abaiide evici , nonnifi hac via ad certam rerum cognitior;m pervenin pofle In praxi Logicae amplificanda multus fui , ut theoris utilitatem irrde perfpiciant , qui ad hoc ftudium animum appellunt
,
atque eam ad ufum transferre non negligant, qui nonnifi olim fibi profutura dilcere deneverunt. Qui hifce perfpicillis utentur , clariflime perfpicicnt difciplmas, quaj
fcholis docentur, emendandas efle, ut fiant utiles, 6c me iii iis emendandis vero tramite incedere
Confpeftusoperis docet, quamam in eodem contineantur,
Iemmata finguiis paragraphisadjefta eadem diitin&ius reprajfentant. Non igitur opus eft , ut de contentis
.

&

hic differamus. Qui ea ratione , quam in fine operis pra-fcripfimus, eidem

intelligendo operam navaturi funt ; illi
felices atque veloces in omni
fcientiaram genere progrefius expenentur ,
ufum Logica: in omni vita

&

proficuum nunquam non depraedicabunt

die ji. Martii A. 1728.

fibi

&
.

Dabam Marburgt Cattorum

NOI

NOI RIFORMATORI
delio Studio di

Avendo veduto

Padova

per

Ia

fede

di Revifione

ed Approvaz-ione del P. F. Tomafo Maria

Gennari Inquifitore nel libro intitolato: Vbilofopbia J(ationaIis^five Logica Metbodo fcientifica

pertraclata

/iuftore Cbriftiano

Wolfi

alcuna contro la Santa Fede Catparimente per Atteftato del Segretario No

rolica,
buoni Coftumi , conAroj niente contro Prencipi,
cedemo Licenza a Dionigio f{awan<%ini Stampatore in
Verona y che pofli efler ftampato , oflervando gFordiprefentando le folite coni in materia di Stampe,
pie alle Publiche Librarie di Venetia,&di Padova.

non

v' efler

cos'

&

&

&

Dat. 10. Maggio 2735.

{ Z.
[

Pietro Pafqualigo Rif.

Michel Morofini Kav. Rif.

Agofitno Gadaldini Segr.

DISCURSUS PR^LIMINARIS
D E

PHILOSOPHIA IN GENERE
C A T U T
De

I.

cognitione humana, hiftoricaj

mariicmatica
philofbphica

triplici

&

Enfuum

i:

beneficio cognofcimut

rialifunt atque fiunt

tationum,qu*

&

qu*

mens

in ipfa accidunt

rat:modoad femetipfum

i fundo tnate-

fibi

confcia

Nemo

efi

mu-

Funda*

mentum
cognitio-

hccc lgno- nis bisio-

attendar.

riae

animalia, vegetaSane fenfu duce nobis innotuit , dari

hominem
occidere
;
oriri
atque
Solem
bilia, mineralia ;
inter'beftias

mam

educatum

recordari

rationis ufu

pmeritorum

minime

nullam

efTe

pollere ; anilgnoti cupidi-

nem.

2.

eorum, qua; func Cur ejut

bic limiutrum anima fit omnium eorum tes non
atque fiunt in mundo materiah' ,
quse in ipfa contingunt fibi confcia , nec ne , in praefenti non inquiri- conftimus. Alterius loci eft haec difquifitio. Nobis in praefenti fufficit , no- tmntur*
titiam fenfu & attentione ad nofmetipfos acquifitam non poffe in dubium vocari. De ejus hic limitibus non laboramus: nulli enim in prae-

Quoufque

fenfus penetrare poflit in cognitionem

&

fenti

negotio funt ufui.

3-

Cap.

2
Cotntio-

Cognitio

L De triplici cognitione

eorum, qua? funt atque

humana^

fiunt, five in

mundo

mareriali, fivc

nfshiilo- in fubftantiis immaterialibus accidant, hiftorica a nobis appellatur.

E g r hiftorica ejus eft cognitio,qui expertus novit,Solem mane oriri , vefpere auricx dcHtem occidere; initio veris gemmas effrondefcere arborumi animalia propagari pcr gest i0m
nerationem; nos nil appetere nifi fub ratione boni
-

vwnv.m
cognitio-

ntspbilofothittc
*

'

.4.
fuanon dejlituuntur ratione, tmde intelligitur ,
Patet P er exem P la aflerci veritas , modo fufticiencur fint > ve l fiant
tem afteramus attentionem & fubinde acumen requifitum.
E<*-> qu<e funt velf.unt,

E g r Non generatur iris , nifi Solis radii in guttulas aqueas certa lege oppofitas
iUabantur
Non cadit pluvia , nifi ccelum obducatur nubibus& is fuerit aeris itatus , qut
pluvix gignendae conducit Mensnon appetit obieilum oblatum, nifi id judicaverit bonum. Eadem non appetit nifi bonum, propterea quod ex. bono percipit voluptatem
-

Cnrcognitionis

pbilofo-

pbica
iioncon-

Umtiel".'

Non

s-

nec univerfalitatem aflerti evinco. Alibi in idem inquiremus foliicitius. Hic nobis fufficit, non affirmari, nifi quod experientiae confentaneum , nec afferri pofle exemplain
contrarium eorum , quas omni prorfus racione carent. Non nego, afid explico hic loci diftincTtius,

latet : nego faltem talia proftare exemUD rat

poflit
nullam adefle. Neque
monftrari
evidenter
, rationem
>
univerfalitas
aflerti
evincatur Sufficit ,
etiam opus hic loci eft, ut
quod nemo non concedere debear, dari cafus longe plurimos , ubi evidens cft aflerti veritas. Nuu puftulamus, ut ratio eorum, quae funt,
vel fiunt, tanquam nobis perfpecla admittatur , nifi ubi eam in medium protulerimus. Pro prasfente igitur fcopo nobis perinde eft, five

erri p Q e
P' a

excm pj a

ul) '

agnofcatur, five in dubium vocetur, aut prorfus

rejiciatur. Nullos cognitionis rationum decernimus limites.

univerfalitas

aflerri

6.

Dcfmtio
ccvnitio-

Cognitio rationis eorum , quse funt, vel fiunt, pbilofophica dicitur.

~cognitionem, qui ing r Philofophicam Aabet motus aquarum in alveo fluminis
-

explicare valet
nts pbilo-' telligibili modo
perioriSj
inferior fuftinet
quam
ffl
JUfUtcx*
C ognitionem, qui docere poteft,

ne tandem fuerit enatus

Differcntia ccgni-

T""J"~

quomodo a declivitate fundi & a preflione aquae fuNec minus philofophicam appetitus habet
qua ratione appetitus objeiti oblati ex ejus perceptio-

,
,

pendeat

. y.

Differt cognitio pbilofophica ab hiftorica. Hxc enim in nuda facti notitia fubflftit (. 3): illa vero ulterius progrefla rationem facTti palam facit

ut intclligacur, cur iftiufmodi quid

fieri poflit

(%.6J. Qyis vero

&

crpbtlo- non videt magnam hic intcrcedere dirferentiam? Solius facti notitia
fopbha. rationis illius facti cognitio nequaquara funt una.
E. gr- Aliud eft nofle , aquam in alveo fluminis decurrere , aliud vero cognofcere
quod

fuperiori. In

ifto

&

preifionem , quam aqua inferior iuftinet

declivitatem fundi
fa&um coniiftit; ia hoc ratio facli continetur-

id fiat propter

,
a.

.8.
ui/lorka.
bognitjo

l"

novit

qttam tationem facli alleget alter

is

bifloricam habet cognitionSttt

biflorica

rem

pbi/ofophica

cognitionis pbilofopbica alterius

& mathematica

Qui cnim novit, quam rationcm

fa-

cognitio*

novit, qux fit altcri cognitio philofophica in dato nis pbilophilofophica alterius eft rcs facti. Cognofcit z-fopbic*.
Cognitio
cafu (%.6).
dco factum alterius, confequentcr cognitionis philofophicx altcrius hicli allcgct alter;

is

ftoricam habct cognitionemf.

3 )

E.gr. Si quis novit, Ifaacam Nevvtonum tradere, motus elliptici planetarum primariorum
Sc cometarum circa Solem atque fecundariorum circa fuos primarios, veluti Satellitum
Lunae circa tellurem , caufam
Jovis circa Jovem , Satellitum Satumi circa Saturnum

&

cfle

vim impreftam

&

vim

gravitatis,

qua

verfus

illi

centrum Solis, hi verfus centrum

feruntur ; is cognitionem habet hiftoricam cognitionis philofophicae viri

de motu planetarum Sc cometarum . Cognofcit enim factum aliquod , nimirum
cometarum caufis phyficis
quid Nevitortus fentiat de motus elliptici planetarum
fui primarii

fummi

&

rationem fatli ab altero allegatam efje TbilofoNovit is phica co~

is cognitione pbilofopbica ejufdem fatli deflituitur
tantum , hanc fa&i rationem ab altero allcgari : ipfe autem ignorat , gfatio
quod ca cjufdem fafti ratio fit , atque ideo rationem ignorare dicena * lt
dus eft. Qiiis ergo dubitet, quod cognitione philofophica iu hoc cafu
Si quis demonflrare non noverit

ejus rationem,

1^

deftituatur (.6)?
Sit ita
quod norit aliquis , motus elliptici planetarum primariorum i-aufam circa
Solem , vel fecundariorum circa fuum primarium a Ntwtonvd.Utgi.ii vim imprellam
gravitatem primariorum in centrum Solis, fecundariorum in fuos primarios (. 8); nift
ldem diftinite explicare poffit quomodo ex vi imprefia & gravitatione verfus centrum
ejus corporis , circa quod revolvitur , oriatur motus curvilineus & in fpecie ellipticu,
,

&

&

yi gravitatis a motu reac praeterea demonftrare valeat, planetas vi impreiTa moveri

ftilineo detorqueri, cognitio philofophica motuum cceleftium ei tribui nequit

10.

Si per experientiam fiabiliuntur ea

funt,
damentum prabet

vel feri poffunt

ex quibus aliorum

ratio reddi potefl

qu<e funt atque Cognltfo

cognitio hiflorica pbilofopbic<e fun-

biftorica

Quse per expcrientiam ftabiliuntur , eorum nonnifi philofohiftorica eft cognitio (. 3)

Quod fi ergo ex iis rationem rcddis alio- P hlca
rum , qux funt atque fiunt , cognitionem philofophicam iifdem fupcr- fmcla .

ftruis (jf.

ftorica

Fundamentum

6).

itaque cognitionis philofophicar

eft hi-

memnt '

Si quis experimentorum flde fumit , aeri competere gravitatem & elafticitatem , utut ignoret , quaenam caufa eum efficiat gravem atque elafticum, indeautem rationem reddit afcenfus aquae in antliis ac aqua: lalientis in nonnullis fontibus artificia-

E.

gr.

libus, veluti in fonte Htronir ; is cognitionem gravitatis atque elafticitatis aeris nonnift
hiftoricam habet , eidem vero philoiophicam aquas in anthis afcendentis
ex nonnullis fontibus artificialibus falientis fuperftruit.

&

ir.

cognithnem bifloricam non effe negligendam ei, qui ad

pbilofopbicam adfpirat, fed eidem potius prcemitti , imo cum ea conflanter
conjungi debere . Quoniam cnim cognitio hiftorica philofophicae funda-

Apparet adco

mcntum prxbct

(.

io),eadem vcro non admittit tanquam

poflibilia, nifi

conftat (. 3); qux cognitio philofophica hiftoricae

iuperftruitur, ca firmo ac inconcuflb nititur fundainento. Quis igitur ne-

quxefle atque

ficri

garc

Co"n'tio
bifloriqi

cxcolenia.

Cap. L De

triplici cognitione

humana^

gare aufit,adcognitionem philofophicamadfpiranrcm de hocfundamento laborare debere? Prxmittendaadco eft cognitioni philofophica? hiftorica

atque cum

ifta

conftanter conjungenda, ne firmum defit fundamentum.

.

Etfi in antecedentibus (.

Cogn'tioti:s

biflo-

ric<e

pliffimns
ufiis

12.

10) tantummodo exempla dederimus phy-

omni alio cognitionisgcncre valent,quje modo^.n)

inculcavimus. In ipfis difciplinis abftractis, qualis eft pbilofopbia prima,
notiones fundamentales derivandse funt ab experientia, quae cognitioncm hiftoricam fundat (. 3.) & pbilofopbia quoque moralis atque civifica,ca tamen de

lis

inde principia petit

imo

ipfa Matbefis hiftoricam

quandam

notitiamr

notionem atque axiomata nonnulla derivat.

fupponit, unde
De Matbeft pura fermo mihi eft: de mixta enim idem patct evidcntius.
Quamvis itaquecognitionemhiftoricamaphilofophicacumcuradiftinguimus (. 3. d), ne diverfa inter fe confundamus ( . 7 ); non tamen
ideo hiftoricam vilipendimus, aut prorfus conremnimus (. 1 1 ) , fed
fuum unicuique pretium decernimus
Imo nobis pcr omnem philofocouuubium.
Nequc folum cognitionis hiphiam fanclum eft utriufquc
ftorica? ufiim in philofophia aflerimus ; verum criam ejuldcm in vita
utiiitatem defendimus. Utrumque experimur : fed fuo loco conftabit
quoque ratio, ubi de ufu Jogica? difleremus.
objecti fui

Funhmerrtum
cognitionis

ma-

tbemati-

13-

Qtncquid fnititm eft , fua determinata gaudet quantttate

Patet per exempJa aflerti veritas , modo lufficientem afteramus attentionem. Nec
obfcura etiam ratioeft. Quatenus aJiquid finitum eft, eatenus augeri
potcft atque minui. Quatcnus vero aliquid augeri, vel minui poteft,
eatenus quantitas cidem tribui foJet Qiiamobrem determinata quantitas omni tribuenda eft finito, quatenus tale cft
.

cee.

E. gr. Calor meridianus Solis non omni anni tempore eodem in loco idem, nec iin locis diverix latitudinis eodem tempore. A bruma ulque ad folftitium aeftivum
fenfim lenfimque augetur ; ab acftivo uique ad brumale eadem ratione minuitur
Quovis igitur anni die calori meridiano Solis determinatus competit gradus , qui calorem
alterius diei quantitate in fe aflignabili ( fit ita, quod a cognofcente graduum differentiam nonnifi confufe aflignari nequeat ) vel fuperat , vel ab eodem deficit. Aqua in alveo fluminis determinata celeritate decurrit , qua? minuitur in alveo artificiali minus
declivi, per quem ad rotas molarum deducitur, augetur vero, dum per praecipitium in
eafdem ruit . Similiter planeta , qui circa Solem revolvitur, determinatam habet in quovis orbita: pun&o a Sole diftantiam ; vis imprefla , qua per tangentem in ifto puncio
progrcdi nititur, eft determinati gradus, feu determinatam admittit celeritatem , nce
minus vis centripeta, qua a motu rectilineo detorquetur, determinatum habet gradum.
Attentio in diverfis hominibus graIn rebus immaterialibus eodem modo fefe res habet
du differt . Ma or eft attentio alterius, alterius vero minor
Alter attentionem conferevolvenda ; alterius vero attentio
vare valet in longiori demonftratione concipienda
nonnifi breviori expendends iufficit . Quis nefcit , dari gradus virtutis atque vitiorura
pro diverfitate fub;edl:orum varios ?

dem

&

'gnuioy.i

ma-

Cognitio quantitatis rerum

eft

14.

ea,

quam matbemattcam appcllamus.

gr.

bifiorka

& tnatbetnatica

pbikfopbica

habet , qui quantitatem

E. gr. Caloris meridiani Solis cognitionem mathematicam
rationem ieu proportionem perfpiciens, quam habec calor dau die!,v.gr.

e;us cognofcit,

ym

t;

tf

c* uepm-,

Solfticio brumali , ut ipfi

calor meridiauus Solis aeftivi ad calorem meridianum Solis
caiorem 10 lolftitio bruma- tw.
conflec , quotuplus fir calor meridianus in folftitio aeftivo ad
alveo habet mathematicam , qui novit , quoIi. S,m-liter cognitionem motus fluvii
modo determinatus celeritatis gradus, qua aqua per alveum decurnt , ex data tundi deorbita incedentis
clivitate
altitudine aquae intra alveum enalcatur . Motus planetae
in dato orquomodo
valet
explicare
diftin&e
,
qui
cognitionem
habet

&

mathematicam

bitx punfto, leu in diftantia a Sole data, ex quantitate vis lmprefla: cV: cencnpecae enaquomodo ex a&ione duplicis lftius vis in planetam prodeat
fcatur celeritas planetz
Attentionis cognitionem mathematicam habet , qui rationem
figura orbitae elliptica
fuffive proportionem eus, quam longior demonftratio requint , ad eam, qus brevion

&

ficit

perfpe&am habet

gui

uotit quantitatem rei

ab

gnitionem cognitionis matbematicce

nitae

altero

quantitatem aflignet alter,

is

aftgnatam, h hiftortcam habet

Qui cnim novit, quam rei

co-

cogmtia

fi-

hiftorici

faftum alterius cognofcit. Quamo-

cognitio-

alterius

autem cogni- msma-

(.3), quantitatis
'**%tio mathematica (%. 14); qui tantum novit quantitatem rei ab altero
aflignatam, is utique nonnifi hiftoricam habec cognitionem mathema- rius

brcm cum

fadti

cognitio hiftorica

fit

ticae alterius.

Nevvtcnut demonftravit , quaenam fit quantitas vis centripetae planetarum in

Solem revolutorum,
quenam fit celeritas eorum in dato quolibet orbitae
dato orbitae
puntfo Qiii novit, quantam vim centripetam &: celeritatem Planetae
motu planede
Nevvtoniana
cognitionis
pun&o, ieu data diftantia a Sole determiner; is
tarum mathematicae hiftoricam habec cognicionem.
E.

gr.

&

ellipfi circa

16.

Si auis quantitatem rei ab altero affgnatam demonftrare valet , // ejufdem Cognith

tognitionem matbematicam perindc ac alter babet . Qiii enim quantitatem matbema-

quantitatem ,adeo- %"

que rei mathematicam habet cognitionem (. 14)- Quamvis adeo al- comnuH
ter eandem quantitatem prior aflignavit , atque adeo rei cognitionem
hoc ipio tamen cognitio poftemathematicam ante habuit ( . cit.)
rioris non mutatur
Ab eo , quod rei intrinfecum eft petitur differenrei

demonftrare valet,

is

cognofcit hanc

efle ejus rei

tia,

non vero

a principio extrinfeco.

E. gr. Si quis demonftrare poteft, quantitatem vis centripetae planetae in ellipfi circa
Solem revoluii ad datam a Sole diftantiam eiufque in eadem celeritatem , five demonftratio eadem fit cum Netvtoniana, five ab eadem diverfa; is perinde ac Ne vvtcnut macheIn ipfa enim cognicione nihil
maticam habet motus planetarum elliptici cognitionem
.

mucacur, propterea quod Ntvvtor.ut eandem cognitionem prior habuit

17-

matbematica cum ab bijlorica , tum a fbi- Differenlofopbica. Nam cognitio hiftorica acquiefcit in nuda notitia fadlif^. 3) , tiacogniii philofophica reddimus rationem eorum , quae funt vel efle poflunt tionismatbernaticx
(. 6), in mathematica denique determinamus quantitates, qua: rea
^.'
bus infunr. Aliud vero eft nofle faclum, aliud perfpicere rationem faic a
p ]f
fti, aliud denique determinare quantitatem rerum
biftorica
Differt

autem utique

cognitio

'

Exempla differentiam palam loquuntur

Quinovtij

folis

meridiani calorem nunc crefcere,

Cap.

L Dt triplici cognitione bumana ,

fcere, nunc iterum decrefcere , h huus cognitionem hiftoricam habet

Qui novit,mijorem caloris gradum pendere a maore denfitate radiorum idem planum ferientium
ab ittu minus obliquo, is cognitione philolophica pollet Qui denique denfitatem rafiiorum -Sc ictus magnitudinem ac inde gradum caloris determinare valet , is cognitione
mathemacica inftructus. Per fe liquet, determinationem denfitatis radiorum
magnitudinis iclus ac pendentis inde gradus caloris eife diverfam a fimplici notitia, quod calor
Solis meridiani alio tempore maor fit , alio minor
Nec minus patet determinationem
iftam diverfam effe a cognitione caufx maioris minorifve caloris . Idem ex. ceteris,qua?
in antecedentibus attulimus , exemplis apparet
.

&

&

Vfus cognitionis

bftjrica

& ph.lofophicx in

matbcmaticd

Nonnunquam

18.

fundamentum prabet cognitioni matbematiCt*;nonnunquam pbilofopbica Rcs fa&i per exempla comprobatur , neque
opus cft, uthic inquiramus , cur id fieri pollic , & quando hoc obtineat, quando illud.
biflorica cognitio
.

Sane Optici in Catoptrica cognitionem mathematicam vifionis reflexae, qui fit fpecu^
lorum ope , tradituri fundamenti loco tanquam axiomata fubfternunt propofitiones de moloco imaginis ab obfervationibus derivatas, nimirum quod angulus redo reflexionis
flexionis fit angulo incidentiae aequalis & quod locus imagin s fit in concurfu radti reflexi
& catheti incidentiae Parum autem folliciti funt , cur angulus reflexionis fit angulo incidentiae aequalis,&cur imago in punclo interfectioniscatheti incidentiz atque radii reflexi
appareat. Aitronomi motuumcceleftiumcognitionem mathematicamex obiervationibus deducunt , infuper habitis eorundem caufis phyficis
GaliUus mocus gravium theoriam
mathematicam conditurus , non attenta cauia eus motus , in eo acquievit, quod caufa
gravitatis, qualifcunque tandem ea fit , in quavis a centro terrae diftantia eodem modo
m graveagat. Enimvero qui mathematicam variantis caloris Solis mer diani cognitionem

&

ftabilire in

animum

menris Aerometria?

induxit,
docui ,

gnitis caufis phyficis,

&

is

ante

ems caufas

perfpectas habere debet {. 17). In Ele-

quomodo mathefis ad experimenta applicecur, nondum coquomodo effeiius viribus caufarum proportionati demonltrentur.

Utriufque igitur cafus exempla ibidem occurrunt

19Hifiorica

con
o itio

veritatftm

nu-

tbemati-

carum

Veritatum matbematicarum datur etiam

pcr principia mathematica demonftrantur
per experimenta quoque doceri poflunt,

biftorica

cognitio.

Etenim qua

pradertim mixta,
quod ita fefe habeant. Qut
igitur theorcmatum mathematicorura vcritatem experiundo addifcunr,
ilii hiftoricam fibi comparant notitiam eorundem eamque certam
(.3;,
etft dcmonftrationum ignari mathernatica deftiruantur (jT. 16).
in jMachefi

Refpondent his experimentis in Mathefi pura exempla numerica, quibus theoremata

examina figurarum juxta hypothefin theorematum conitructarum mechaQui enim demonftrationibus neglectis in iftis examinibus acquiefcunt , veritatum
nica
mathenuticarum non nifi hiftoricam cognitionem confequuntur
illuftrantur,

&

20.

Fatla natur<e fubinde latent , ut non fua fponte fefe offerant attendenti
Veritatem afferti non ignorant, qui in fcientiis ita fuere verfati, ut
nonnifi in certa cognitione acquieturi ad modum attenderint, quo prin.

Tundaii.

c i:::m

nitionis

bifto-

ar-

LABX.

cipia ftabiliuntur.

Lumen

E. gr.

folare effe compofitum ex radiis feu luminibus heterogeneis factum naSed hoc factum maxime latet
Neque fua fponte offertur lumen folare contemplant! , neque per experimentum in apricum productum abfque haefitatione agnofciSane ex circumftantiis experimenti , quo vifui perceptibile fiftitur , demonftrantur
dum eft, lumen Solis effe compofitum. Peculiaribus demonftrationibus evincendum eft,
lumina ifta , ex quibus componitur 3 efle non minus fimpliciaj quam hecerogenea ; ubi

tura?.

eft

plu-

hifiorica^ phi/ofophica

& mathematica

pluribus opus eft experimentis &, ut cx iis evidenter inferri poffit , quod probari dePatent h*c
bebat, nocitiis aliis cum mathematicis , tum hiftoricis, tum philofophicis
ex Optica Nevvtoni , qui fa&um iftud naturae abiconditum nobis revelavit. Eadcm paAftronomia nobis quoque in hoc artent per omnem philolophiam experimentalem;
gumento lumen aftundit. Suo non minus tempore conftabit , occurrere etiam exempla
Pfychologia iv philofophia morali.
.

&

Facfta igitur natura? alia

cum

2 1.

latcant (. 2o),alia vcro pareant

ut hccc fola attcntione agnofcantur

ita

(1), Divifo
acumine
quodam cognitioctfi iubinde
in apricum producenda & in nis bijio-

opus fit; illa vero fingularibus artificiis

apricum producfta non agnofcantur, nifi feniui ratio fuppctias ferat rux '"
comm
cognitionem hiftoricam diftinguimus in communcm & arcanam. Cognif
tio biftorica communii cft cognitio faclorum natura:, etiam rationalis, qua
arcanm
patent : Cognitio autem biftorica arcana cft cognitio facftorum natura? ,
;

ctiam rationalis, qua? latent.

ut intelligatur, ad
Addo vocem raticnclir

facla naturae hic quoque referri ea, qux

,
immaterialibus finitis , veluti mentibus noftris, accidunt , Sc cognitionis
hiftorica: non minus ob;eclum lunt, quam quae in mundo materiali ccncingunt (. 3) .
Exempla communis vide ad . 3. exemplum vero arcanae ad . 10.
in fubftantiis

22.

commums infimus buman<ff cognitionis gradus eft. Hiftoenim cognitio fenfuum ope perficitur, attendendo ad ea,qu acftu

?"fimus

Non igitur alia cognita praefupponit, ex

funt, vel fiunt ( . i. 3 )
quibus tanquam pra:miftis multa ratiociniorum ambagc dcmum deduci
debcat. Atquc adeo inferior cognitione hiftorica communi gradus non
cft in cognofcendo,

^7*

Hiftorica cognkio
rica

C0

P"tl0

23.

&

ea , qua in vita utimur , phrttm- vdgms

Patct hinc ratio , cur cognitio vulgi
que nonnifi biftorica Jit Vulgo cnim in iis acquiefcimus , qux fcnfuum cognitio
bencficio nobis primum innotefcunt. Et, fi vel maxime rerum agno- cum-nnifcamus caufas
rationes, propterea quod fenfui palam fiftantur, non fi bi/mh*
ramen diftincfte pcrfpicimus, quomodo hax alterius caufa efle poflit, ca '
.

&

vcl

quomodo ex hac

rationc

hoc vel

illud fiat.

Exempla

dicta con-

firmant
E. gr. Aquam igni fuperimpofitam ebullire, norunt omnes , propterea quod id fieri
plus vice fimplici viderunt- Sed rationem, cur ebulliat aqua , ignorant , imo tantum
non omnes de ea ne quidem cogitant. Etfi igitur calor ignis lit ebullitionis iftius caufa, vulgi tamen cognitio nonnifi hiftorica eft , quippe quae hoc folo continetur , quod
ex comunciione duarum rerum oriatur aliquis eftectus, a diftinita autem explicatione,
quomodo inde effe&us oriri pofllt , prorfus abeft, ut adeo ne minimum quidem cognitionis philofophicae fubfit (. 3. 6).
. 24.
Cognitionem biftoricam arcanam adformam communis fapius ars reducit. Reductia
Artis operationes, perinde ac experimenta,fa?pius facfta natura? in apri- cosn

L*ff~

cum producunr,
de

fit, fivc

quas alias latenr

Quamobrem cum

cognofcenti perin-

natura fenfui qusedam ofTerat> five ars eidem

fiftat,

"fra*.

quoe n-adcom
mitntm-

alias

Cap.

1.

De triplici eognitione hutnana

eundem eflugiunt; arte fuppetias ferente, fola attentione acumine, fi quidem opus fuerit, ftipata ad cognitionem hiftoricam arcanam,

slias

communem

perinde ac ad

pervenitur ^.1.4). Arcana adco cognitio

artis minifterio reducitur ad

communem.

E. gr. Ignis proprietates& effectus latentes ars fuforia metallorum fpe&andos exhibet,
perinde ac expenmenta ope antlije pneumatica: inftituta aeris latentes proprietates ac
Dedit exempla Emanuel Sucdenborgius , Collegii metallici in Suecia
effectus revelant
ignem atque Obfervationum mifcellanearum circa
alielior
[n Novis obftrvatit circa ferrum
io. per io
feqq. Ipfo autore in Obiervatis pag. 8.
res muurskt part. 4- pag. 36.
licet undiquaque fuerint te&i, Sc maffa carconiervatur
carbonibus
in
,
calor
dies
i^
cx'
bonum , etii in iis nulla ignis fcintilla appareat , intra iiiud tempus a calore diminuitur ad deeimam fui partem; aperto autem camino, poft quadrantem vel dimidium hoflamma in carbones erumpit ,quae fuperficiem tenet;imo
tx veluti fponte fua ignis
carbo quidam in fillura quadam muri non bene aduftus, licet lolus teneretur pendulus,
.

&

&

&

&

flasrare incepit in aeris liberi centa&U, flamma autem fuit maxime volatilis 3c circum
circa quali lambens carbonis fuperficiem, abfque ulla fcintilla in carbone apparente.

ii.;-

aorum

in

arte obpiirttm

ad

, fi pbanomena in officioeconomia
rurali) obvia co/ligenh artificum
defcriberentur
Conftituunt
enim
partem cognitionis
.
accurate
rentur
hiftorica? arcance (.21 ),quam alias fenfu duce obtincre nonlicet (.
24). Praebent itaque fundamentum cognitioni philofophica?,quo alias
dcftitueremur (. 10)

Inde confequitur,

Vtititas
pbs.n.

25.

&

utile

fore

alibi in arte

pbilofopbandum

( v. gr.

rn

&

.26.
Co<znit:o

Si quis per rationem aliquid fieri poffe agnovit facloque experimento idem
obfervat

is

cognitionem pbilofopbicam biflorica confirmat

Qui per ra-

kijtcriat

fieri

pbdofo-

tionem agnofcit aliquid fieri poffe, is philofophicam habet cognitionem (. 6), qui vcro idem fieri obfcrvat, hiftoricam (iT. 3). Quod
fi ergo idem fieri obfervat, quce ficri poffe per rationem agnovit, hi-

pb.cam
confjinat

ftorica cognitio

cum

philolophica confpirar.

Quoniam

itaque dubitari

obfcrvantur, adeoque codubitationis

extra
omnem
aleam
pofita eft; cogniciognitio hiftorica
nem philofophicam hiftorica confirmari evidens eft.
Patet hinc ratio , cur hiftoricam cum philofophica cognirione conftanter fimus conjun&uri ($.11), etfi ea non unica fit, cum aliam jam fupra '.11) attulerimus.

ncquit, quin

fieri

poflint, qua? acl:u

Cognitio

mathcmatit a
pbilofo-

phicam
eertam
rcddit

fieri

27.

Si quantitas effeclus viribus caufce proportionata demonftratur,cognitio pbi-

omnimodam certitudinem Qui quantitatem

proportionatam efle demonftrat, is ejus habet cognitionem mathematicam(. 14); qui vero caufam effcctus agnofcit,phi-

kfopbica a matbematica baurit

cffcdtus vrribus caufa?

lofophicam(.6).Quamobrem fi demonftrari poffit,quantitatem effectus

non exccdere vires caufae, cui eandem tribuimus, cognitio mathematica
eum philofophica confpirat.Quoniam autemevidcntius conftare nequir,
effedtum ab aliquacaufa proficifci poffe,quam ubi conftat,quantitatem
cjus

viribus caufa effe jequalcm

omnimodam

cognitio philofophica a mathcmatica.

Iu
ccrtitudincm acquirit.
;

biftorica

>

pbilofophica

& matbematica

In praefatione ad Ekmenta Acrometria:, qux A. 1709. primum cdidi, jam monui ,

tertitudinem cognitionis phyficae a mathematica ut ptunmum pendere , utque fidem
oculatam darem, ipfa ha:c elementa in Phyficorum gratiam confcripferam , mathelin ad
experimcnta applicaturorum, quae poftea propter ufum non contemnendum in Hydrau*
Ijca Mathefeos univerfas elementis inferui.

iS.

Inde confequitur , quod cognitio mathematica cum pbilofopbka

genda ftt , nbi fumm<e , <ju<e datur , certitudini ftudueris

cotijuu- Ejus

am

phtlofo-

ob rationem nos quoque cognitioni mathematicae locum hinc inde coucedemus phicacon.
eam a philofophica diftinguamus ($. 17)) nihil enim nobis certi- iuniliQ.

Eam

in philofophia, etfi

tudine antiquius

eft

C AT U T
De

11.

Philofophia in genere*

eft fcientia poflibilium, quatenus effe poflunt.

vhiUfoHanc philofophii definitionem reperi A. 1703. cum ad tradendam philofo- pbixe[e.
phiam in Academia Lipfienfi in ledtionibus privatis animum appellerem. Eam c_,>:
*
initio anni 170$. cum Cafparo Keumanno , Infpe&ore Ecclefiarum & Scolarum
Auguftanae Confeffioni addi&arum, limati judicii viro, communicaVratiflavienfium
yi , & adverfus quafdam ipfius ob-ectiones in litteris privatis defendi. Tandem eam A.
1709. in prxfatione ad Elementa Aerometria; , de quibus modo dixi ($.17), in lucem
publicam protuli. Hjec eum in finem adduco , ut appareat , quam animo conceperim
philolophiae notionem, cum primum de ea accuration methodo tradenda cogitarem: ad
eam enim per omne tempus direxi omnes meas de philofophia cogitationes

PHilofopbia

3-

Per Scientiam hic intelligo habitum aiTerta demonftrandi , hoc eft,

ex principiis certis & immotis per legitimam confequentiam inferendi.

l^
^

&

quomocerta tk. immota , quaenam confequentia legitima ,

logica docemus : cujus adeo vel hinc patet ad philolophandum
neceflltas
In diicurfu praeliminari fieri nequit, ut termini omnes futficienter explicentur
fingula fufficienter probentur aflerta, utut leges methodi hic quoque tueamur
Quaenam fint principia
do ifta conftituantur in
,

&

quantum

licet

ln phlofopbia reddenda

51.

aclum confequt pojjint >philofoquatenus efle poflimt (jf.zg). p]} a m/

Quare cum fcientia fit habitus afferta demonftrandi (.30), in philo- ditratiofophia dcmonftrandum cft, cur poflibilia actum confequi queant Enim- nem,cur
vero qui demonftrat, cur aliquid fieri pofllt, is rationcm reddit, cur JT?**^
(ri
P Jj'id fieri queat
ratio enim id cft, unde intelligitur , cur alterum fit. P
In philofophia itaque reddenda eft ratio, quomodo ea, qux fieri poiPhilofophia enim

ratio

eft

cur poffibtta

eft fcientia poflibilium,

funt

aclu fiant.
. 32.

Quod fi

ergo plura futrint

quorum unum perinde

poffibile eft

ac cete- peddit
ra,
stism ra-

Cap. 1L

io
tlorem
c.r

unnm

potiusfi.it

quun

al-

terum.

De

cur illud potius fiat aut fieri debeat , quam ceplura fuerint poffibilia, qusc tamcn una eiTe nequeunt;

ra t phihfopbia docere debet

tera.

Ercnim

fi

Thi/ofophia in genere.

unum porius fiat, quam altcrum (.4).

Philofophia itaque rationcs eorum, qux funt vel fiunt , rcddens (.
^i), docere dcbct, quxnam fit ratio, ut in dato aliquo cafu unum
porius fiat, quam alterum
E. gr. Fieri poteft, ut hominis appetitus feratur in odium inimici , tum etiam in
Quoniam itaque alia efle debet ratio, cur in odium potius, quam
amorem eufdem
amorem inimici feratur, alia vero cur amor odio prasferatur; in philoiophia doceri dcbet ratio, cur homo alterum fibi inimicum odio profequatur , itemque reddenda eft ralio, cur eundem amore complectatur
rario dcrur ncceffe eft, cur

stndet
urtitudi-

momnimodx.

n-

eft omnimodd certitudint. Cum enim philofophia fcientia fit (. 29), in ea demonftranda funt alTcrra, ex principiis ccrtis atque immoris legitima confequentia infcrendo conclufioSed qua> ex principiis certis atque immotis legirima
ncs ^
30 )
confequenria inferunrur, adeo certa funt, ut de iis dubitari ncfas fit:

Jn phihfophia ftudendum

id

quod fuo loco conftabit

NuIIum adeo dubium, in philofophia ,
quod fcientia effe dcbeat, ftudendum effe certitudini omnimoda?,
.

pofito

hkdix
certitndi-

nsolt':-

nenda.

. 34?n pbilofophia itaque principia ab experientia derivanda , qua? demonftrantur experimentis ac obfervationibus confirmanda
cognithni matbematica? una

&

danda

Quoniam cbim

philofophia ccrtitudinem omnimo^am confcqui ftudcmus (. 33) , quce vero ab expcrientia derivantur
principium firmum praebcnt veritaris demonftranda? (. 10 ),tk eorum,
qux demonftrata funt ccrtitudo per expcrimenta atque obfervarioncs immora rcddirur, ut vcritas cxtra omnem dubirationis aleam ponarur (.26), in plurimis dcniquc calibus ccrrirudo omnimoda a demonflrationibus marhcmaricis fcu cognitione marhcmatica pcndct ( .
i-jji quis negare aufit, ca in philofophia ficri dcbcre
quibus veriopera

eft

in

tas

adco

in

aprico collocatur

ur nullus

de ea fcrupulus fuperefTe no-

bis poffit?

,it!o-

nis
ri

h Jio-

ac

mathemattctem
philofo-

./_

s.

35-

&

Patct indc , quoufquc cognith biftorica

matbematka in pbilofopbiam
quatsnus
admittenda fir , ncmpe
pnncipia pratbet firma atque immota
examina decifwa cognith biftorica , evidentiam autem complet matbematka

&

&

Kcquc cnim

marhcmarica in philofophiam admircognitio hiftorica

-r
l-i r
lc
in P" u nt, mii quarenus pniloiophicce
rcrunt opcm : ahas enim pra>
rt

tcr rationem admittcrcntur.

opcm, earenus
tiae

tueri dcbct

Quatenus vero utraque philofophica?

ea phiiofophia carere ncquit

fcrt

fiquidem nomcn fcicn-

(^.29).

Reifte ig tur hac ratione cognitionis hiftoricae ac mathematicx in philofophia conftituuatur firaices. Quodfi di&is quidpiam adhuc obfcuritatis adlisrere videatur , oam
difpelleut cxempla ante($. 10.13) allata.
;

S>-1&-

Cap.

II.

De

Pbi/ofopbia in genere*

j r

36.

&

Quodft limites dicia ratione confiituantur , cognitio hiftorica

matbe- n
j
matka non ttirbat veritatum in pbi/ofopbia nexum
Cum in philofophia 7o?mtb
vericas una ex altcra demonftrari debeat (. 30), omnia, qua? in ea hijturicx
traduntur, continuo nexu copulari debent. Quod fi limites dicla ra- &m?ibe.

i.cognitio hiftorica principia firma prxbet atque matlca

V
'*
immota 05- 35). Qiiamobrem cum ceterorum inde ratio reddacur(. ^'
/T
10); cctera cum hifcc principiis cohxrent, neque adeo cognitio hi- pi,;a non
ftoric.i nexum
in philofophia hoc in cafu turbat. 2. Ex cadcm ra- turbat.
tione conftituantur,

tione cognitio hiftorica examina fuppeditat

non

ritate

quibus deciditur, a ve,

alicna, qua? pcr rationcs fuerc dcmonftrata (jF. zs).
cum ifta examina cum propofitionibus, quarum vcritas

effc

Quamobrcm
iis

coniirmatur, non

earum cum

riones

modo cadem

ipfis

ratione coha?reant,

connectuntur

qua demonftraverum etiam ipfamct ex veri-

&

cum demonftraconfcntiunt ; multis fane modis cum iifdcm cohacrcnt , adcoque

ncc in hoc cafu cognitio hiftorica nexum in philofophia turbat. j.
Deniquc li limites dicca ratione conftituuntur , cognitio mathematica
complet evidentiam (.35) adeoque demonftrat clarius , circa qus adtatibus, qua? fub incudem revocandae, deducuntur

tis

huc fcrupulus

&

(.27). Uberior vero

ulturbat veritatum, fed eas firmius copulat
veritatibus ceteris plures connectir. Quamobrem ncc co^nitio mathcmatica in hoc cafu impedit, quo minus in philofophia pulaliquis luboriri poterat

terior demonftratio

nexum non

&

cherrimo ncxu omnia

Dum

inter fe cohaereant

demonftrationibus mathematicis augeri veritatum in philofophia concatenatarum numerum, non modo cogitands funt veritates, quae per demonftrationes mathematicas ceteris fuperadduntur , veluti , quod in dato cafu effectus, qui alicui caufx
adicribitur, eidem fit proportionatus ( . 17); verum etiam aliae philolophica?, quaj ex
mathematice demonftratis ita deducuntur , ut abfque illis catenam veritatum philofophicarum non ingrederentur , etii ad hoc genus referri debeant
Sunt enim in natura
rerum quorum ratio non perfpicitur,nifi ex mathematice demonftratis, propterea quod
vel a d.*cerminata quadam figura, vel quantitate pendeant, ita ut aliter forent
fi alia
admitteretur in caiu dato figura , vel quantitas maior, aut minor. v. gr. Philofophi
cur apes cellulas fexangulares in favis fuis potius conftruant
eft reddere rationem ,
afferui,

..

quam figuras alterius. Enimvero fi omnes muneris fui partes adimplere debet , non minus mathematica, quam hiftorica 8c philofophica opus habet cognitione , ubi demonftrare voluerit, ex omnibus figuris poffibilibus in dato cafu eligi eam
, quaj convenientifllma omnium . Iitiufmodi autem demonftrationes magnum habent ia philofophia mo-

mentum

in

17-

Metuendum vero non eft, ne philofophia, prout a nobfs

numerum impoflibilium fit referenda, confequenter vana
3i.&feqq.

defimtur,

O uod

fint,qua?

tiir

de ca dcmonftravimus. Eft utique pbilofopbia e numero

non fttnt . Etenim cum ca , qusefunt velfiunt, non
defticuantur ratione , unde intelligitur, cur fint vel fiant(.
3
4) nftiuf s
modi
(%.

eorum, qu<e

impojfibilia

de~

pbi-

lofophia*

Cap.

i^
modi

De

II.

fcientia impoflibilis

&

funt
potius

fiunt, efle ac
fiat

quam

non

eft, qua: rationcm exponit,cur ea,qua

poflint

fieri

aliud

Vbfhfopbia in genere
ac cur in dato

Quare cum
eorum numero, quce
ifta

fcientia

fit

aliquo cafu hoc

philofophia (.

impoflibilia non
hoc
modorDatur
cognitio phioftcnditur
brevius
Idem
funt, patet.
funt
vel
fiunt
quse
(.6). Erlofophica, qua? cft rationis eorum,
go poflibilis quoque philofophia , quae iftius cognitionis nos reddit

31. 32,); philofophiam efle ex

compotcs (.31.30
Quemadmodum vero fuperius (5-5-) confultum minime duximus,ut ferram contentioois de eo reciprocaremus , num omnia , qux fiunt , rationem habeant, per quarn
cur fiaut 3 ita nec hic difputandi animus eft, num pofllbilia omnia ad
intelligi poteft
,

Veniendum enim

eft

rem praefentem

in

.
Quaerendae funt
inventa eft ratio,eareferenda lunt ad philoiophiam: cetera jure exulant , quamdiu eorum ignoratur ratio($.
Fruftra vero difputatur, num ea quoque rationem habeant . Quod fi enim easi. zz)
dem repetitur, dubio locus non eft : quamdiu vero ignoratur , nobis quidem perinde eft,
Utroque in cafu de re ifta in philofophia filemus
five quasdam adfit , five nulla

pluiolophiam referri
rationes

eorum

poflint

quae elle vel

fieri

cognolcimus

pofle

Quorum

38.

Fieri quoque poteft

Gtinmfira pote-

Qett.

compotes reddamur.

nt pbilofopbi*

Nos enim non

qualem fupra definivimus (.29),

irrito fucceflii poflb fcrutari rationes

fiunt, ipfo faclo patet. De eo efto judicium,

Qui vcro rationes demonftrare valet
tradiderimus
ubi philofophiam
eorum > qux funt atque fiunt , is philofophiam , qualem fupra defi-

eorum, qux funt atque

nivimus, callet (.31.32,). Fieri adeo poteft, ut philofophiae compotes rcddamur.

Non difputamus, quantum in philofophia homo proficere queat . Vana eft omnis haec
difputatio . Veniendum denuo in rem praefentem . Succeflus docebit unumquemque, quid
valeant humeri , quid ferre recufent . Quodfi philofophi Mathematicos imitentur , ut
iis plures
fuperftruere
methodo accurata tradant , quae reperta> iam funt , veritates
allaborent continuo ulterius progredientes; philofophia perinde ac Mathefis nova in die
omnium eorum , qus funt
capiet incrementa . Enimvero fuo loco demonftrabimus ,
ac fiunt , dari rationem, cur fint vel fiant ; Sc eas homini efle facultates , ut rationem.
iltam icrutari Sc in hac fcientia in dies ulterius progredi pofllt . Sed iftiufmodi demonftratio a limine philofophiae abhorretj quae principia bene multa ex Logica, Ontologia*

&

&

Sc Pfychologia

mutuatur

. 39.
ctiam pbilofopbia juris^Medicin* ,arthm quarumcunque
* in Jurisprudentia docentur leges. Legum dantur rationes, cur pophiaittEft igitur quaedam fcienris, Me- tius hce, quam aliae in Rep. fint ferendas
iicintty
tia, quae cxplicat iftas rationes, adeoque philofophia juris (.31.32).

^r-, r

Pofftbilis

Nam

trtium.

Medicina agitur de fanitate, de morbis , de iis, quae fanitatem

confervant, de rcmediis morborum. Sed dantur rationes fanitatis atque morborum, nee deeft ratio , cur ha>e vel ifta fanitatem conferNon impoflibilis
vcnt , ha?c vel ifta medicamenta morbum fanent
itaque fcientia rationes iftas exponens,adeoque philofophia artis Mcdicae. 3. In quacunc-ue arte alia non defunt ratioues eorum,quxr ibi
2>

in

fiunt.

. .

De

Cap. 1L
fiunt.

Unde eodcm modo

Tbi/ofopbja

genere

;
,

patet, non impoflibilem efTe philofophiam

artium quarumcunque.
E. gr. Ugna findere inter

artes manuarias ab e<ftiflima"s refertur . Sed datur ratio,

cur id cuneo , vel fubinde eti.im fecuri fieri queat . Ci
cur ligna findi poflint ,
vires 6c ichis , quo adigitur , mathematice demnnftrari poflu.it
Dacur igicur philofophica artis huus abectac cognitio
mathematica ( . 6. 14 ) , unde philo;i
ruiimodam certitudincm haurit ( 5- 17 ) Nullum adeo dubium , quod ea ad philofophiam
reierri debcat (5- 51
Equ'dem hactenus de artibus parum philofophati lunc , qai u.l
Sed nobis jam non eft negotium cum eo,quod vulphilofophiam animum appulerunt
go fien folet , verum potius cum illo , quod fieri debet
Quemadmodum vero fuperius (5.14) defendimus , quod ars fuppetias ferat philofophantibus ; ita hic afferere
nulli dubitamus
quod ex philofophia artium multa redundatura fit utilitas in ipfas artes , fiquidem in publicos ulus proftaret
Patent ea ex iis, quac de utilitate cognicio;

&

&

nis philolophicx

mox fumus

in

genere demonflraturi
.

40.

Jpfa artis opera phihfopbkam cognitionem admittunt . Etenim nec ea ra- Opera artionibus fuis deftituuntur, id quod ipib faclo deprchendimus
Quam- tisodphiobrcmeodcm, quo ante (.39), modo conficitur, ipfa quoque ar- lofP h!am
.

pertiaent.

opera ad philofophiam refcrri.

tis

E. gr. ^idificia artis opera funt . Datur autem fcientia , qus rationes exponit eorum
quae in acdificiis determinanda funt
Et ea eft Arcbiietlura civilit , fi non per
,
modum artis, quod vulgo fieri folet , fed per modum fcientiae tradatur , quemadmodum a nobis factum in Ekmentis Mathefeos univerfa?

omnium

41.

ea certiori fucceffu ad cafus in

humana obvios appikantur , quam ubi eorundem nonnifi hiftoricam habemus. Quicquid de ente aliquo pra?dicatur,id nonnifi fub certa con-

fP'J ; lee

ditione eidem convenit, five conditio

^>^-

Si

quorum philofophka

nobis efl cognitio

vita

ifta

a definitione

five aliunde

Cognitio-

n ' s pbilo-

petatur, id quod in Logica indepcndenter ab hifce dcmonftrabitur

q Uam fc.
Qui philofophica cognitione inftru<ftus,is novit rationem, cur aliquid jlorica.
fit, vel fiat (. 6) ,adeoque conditionem iftam perfpicit, fub qua aliquid de entc quodam enunciatur,confequenter praxhcatum non tribuit
enti obvio, nifi ubi conditionem iftam prxfentem perfpicit
In applicatione igitur eorum , quorum philofophica nobis eft cognitio, norj
aberramus. Enimvero ubi hiftoricam faltem cognitionem habemus, ad
conditionem iftam vel prorius non attendimus , vel minimum non inregram perfpicimus, cum fic faltem conftet, aliqua efle vel fieri pof.

fe,

ncquaquam vero cur

vel efle queant

(.7). Fieri adeo fa>

humana* cafibus enti alicui tribuamus
fub qua eidcm compctit , confequenter quod
fieri

piffime folet, ut in obviis vita?

abfente

ifta

conditione

eidem minime competit. In applicatione igitur eorum, quorum philofophica cognitione deftituimur, faepius aberratur Cerrior itaque fucceflus eft in applicatione cognitionis philofophicae , quam hiftorica?
Aberrationem rftam quotidiana loquitur experientia
Ut tamen di&a clarius intelligantur prseiertim cum nondum tradita fint , qua: in demonftratione praefupponuntur
lubet uno alteroque exemplo eadem illuftrare
E. gr. videt quis furculos roris marini
altero fjji extremo in terram defixos radices agere atque in fruticem excrefcere
Eun~
.

dem

Op.

14

//.

Ds

Vhilojopbia in genere

furculis promitcens , irrito conatu idem

rationem inquiric, cur id in rore marino fuccedat , eamque
reperit , is novit conditionem ad fucceflum requificam, confequencer eadem abfence
eundem fibi minime promiccens ab irrito labore abftinet Auguftinut ManJirola , Ordinis
minorum S- Francifci , fingulari artificio ex foliis citrinis &: limoniis arbores educavit.
Etfi idem experimentum m Germania quoque non infeliciter fuerit iteratum , a pluribus tamen fruftra tentatum, propterea quod , lacence cognitione praxeos philofophica,
poliin applicacione regularum a ManJirola dararum aberratum fuic . In moralibus
ticis cognitio philolophica hactenus tancum non prorfus neglecta . Teilacur vero experientia,quam dubius in iifdem fit eventus , etiamfi aita agere intendunt Milericordia
miieri tangimur, cognita e us miferia . Ignorata ratione , adeoque cognitione philofophica deficiente, miferi fibi perfuadent , fe alios ad mifericordiam permoturos, fola mtSpem vero fallit eventus : in aliis enim cafibus deficit mifericorferis expofitione
dia, in aliis irrifioni locus eft . Quod fi vero philofophica cognitione inftrudtus novit,

Jem eventum
tentat

arborum quarumcunque

in

fibi

Enimvero qui

in

&

non eife locum , nifi ubi amor miferi adfuerit ; is fola miferiae expofitione
alterum ad mifericordiam permovere minime tentat , aut fi ex ratione probabili agat
certum fibi eventum non fpondet Inquirendum nimirum fibi effe perfpicit, num alter
univerfali totius generis amore teneatur , nec adfit ratio fpecialis , qua? impediat , quo
in cafu oppofito quaerenda effe media novit alterius
minus erga ipfum lefe exerat ,

mi.ericordiae

&

provocandi

iu fe

amorem.
42.
ea ad plures cafus in vita

Cogn:

Quorum

pbihfopbica

applicantur

vios

quam

efl cognitio

ubi eorundem nonnifi

humana oh-

biftoricam bahcmus

fi

ratio

quod fpeciei competit , in notione generis contineatur Ecenim qui hiftoricam habet cognitionem, isnovic, aliquid effe, vel fieri poffe (%'.
majov ex^
q Uarn obrem quod de fubjedto certe cujufdam fpeciei cognovic, id
adrnittic n '^ ^e fubjectis aliis ad eandem fpeciem percinentibus .
auamh' non
racio ejus, quod cribuirur fpeciei , in notione generis
Rorictc.' Quod ll camen
contineacur; idem de coco genere, confequenrer eciam de omni alia
fpecie ad idem genus pertinente, pra?dicari debet. Hiftorica igitur cognitione contentus ad res unius fpeciei applicat, qua? ad res plurium
applicari debebanr, confequenter ad cafus in vita obvios pauciores,
quam fieri poterat. Quod fl vero quis philofophica polleat cognitione, is rationem eorum perfpicit, quce funt atque fiunt (. 6J, adeoque videt, num ea in notione generis, an in notione fpeciei contineatur. Quamobrem fi contingat, eam in notione generis reperiri; plupbilofo-

ejus

phic*

ribus fpeciebus tribuit, quae fola cognitione hiftorica fretus nonnifi de

una enuntiat . Eadem itaque ad plures cafus in vita humana obvios
applicat celerius, fi alveus coar&etur, ut per minorem fe&ionem fluvii
Qui
fola cognitione hiftorica inftru&us, nonnifi in daco cafu eadem
,
uci poceft, quando nimirum efficiendum, uc aqua in alveo fluvii alicubi celerius fluat,
vel tardius .Emmvero qui cognitione philofophica pollet , is novit , motum aqus hac
ratione accelerari , vel recardari, non quacenus ea aqua eft , fed quatenus fluidum graE. gr.

fluat

Aqua movetur

quam

antea

ve , coniequenter motum fluidi gravis cuiufcunque per canalem declivem ruentis hac
ratione accelerari , vel retardari pofle ^ Imo cum eidem conftet , motum aqux ideo acce-

krari, quod ob altitudinem aqux crefcentem celeritas augeatur, donec

eodem rempore

per fectionem mfnoremtaiitundemaquxfluat, quancum antea per mrorera fluebac ; haud

ebfcure is intelligit , idem valere de omni fluido , fi vis,qua urgetur fluidum , arctata

apertura, per

quam

fluit ,

augetur

..

Neque euim minus eidem marufeitum

eft

alveum

fluvii

Cap. //.
fluvii

coarttatum

maorcm

vel

Quamobrem

De

Tbi/ofopbia in genere

15

ampliatum hic faltem fpectari tanquam aperturam minotem

Si apertura ^
propofirionem multo univerfalius ita enunciat
:

per

&

vis intendatur , donic per rnifiuiiurn quodcunque a vi quacunque wgettir , coartletur

norern eadem fluidi quantitas eodem temporc rnoveatur , qu<e antea per majarem movcbatur , monon videt , ufum protus fluidi mulium aiceleratur j in cafu autem oppofito retardatur

quam

Nemo

nunc latius patere , quam ante, cum nonnifi ad cafum valde fpecialem reftrinSane nunc ad res externa fpecie valde differentes applicari potefl: v. gr. Quae
geretur
de aqua per alveum fluvii decurrente didicimus , eadem quoque ad folles applicamus
poiitionis

ventum fortiorem excitaturi

43Si ea

qute cognitio biflorica

ad cafum

fpecialem reflringit

univerfalius

numerus minuitur

co?n!tio

ut phdofoQuoniam c- phica
cognitione minus ampla inflruclus ad plures cafus fit paratus
nim, qui philofophica cognitionc pollet, rationem ejus novit, quod compead
Yh 'ad cafum fpccialem cognitione hiftorica reftringitur ($.6); eum latc- 'f'
enunciari poffunt

cognitione pbilofopbica propofitionum

notione generis contineatur Quamobrem cum

de genere praedicari debeat, cujus ratio in ejus notione continetur ,
quod fuo loco in Logica clarius conftabit; qua? cognitio hiftorica ad
certam fpeciem reftringit , ea ad genus philofophica extendit 5 prouti
rc nequit,

quod

ifta

in

J torlca '

jam antc (. 41) demonftravimus. Plures itaque propofitiones de diUna proverfis fpccicbus formanda* hoc modo ad unam reducuntur
pofitio cum jam fatisfaciat, ubi pluribus antea fuerat opus, pauciori
.

cognitione inftruftus ad plurcs cafus paratus eft.

Esemplum , quod ad $. prsecedentem propofuimus , hic quoque locum habet
- 44Cognitio pbihjopbica

ftare non

mus

eft

licet

Quod

animum
fi

voluptate perfundit

cognitio hiftorica circa

indifTerens, nec ulla ratione inde

bis ofteraft, in admirationem

rapimur

quam ab biflorka expe- Vohpas

obvium verfetur, ani- ex C0Z>*'-

movetur.
fin

talia

Si

qus

inexpectata nonoflc

intereft

gaudemus quidcm, dum primum innotcfcunt,

mox

itcrum evanefcit

Quod

fi

l fop

^~

p rofccla.

fcd voluptas tranfitoria

vcro rationcs eorum , qua: cognofci-

mus, perfpicimus, mira voluptate perfunditur animus fciendi ac veri

cupidus, olim reditura, ubi cafdem denuo mcditeris. Tentanti patent
omnia, quorum ratio a principiis pfychologicis pendet, fuo loco explicandis ac firmandis .Experimur quoque iftud voluptatis genus, quod
cx fcientia prcficifcitur , palmam prceripere voluptatibus ccteris quibufcunque
45Pbihfopbia ob ufum cognitionis biftorica in cafibus vita bttmane non efi
r
<pf} ;i
contemnenda Quoniam enim cognitio philofophica fucceflu feliciori ad pfcacut
cafus vits applicatur, quam hiftorica (X41) ,
ad plures fcfe cafus nnconfxtendit (^.42^. itautminus ampla cognitione inftructus ad plures temmnda
.

&

paratus (. 43) ; ca dcnique voluptate animum perfundit, quam ab

hiftorica niiuime expcclarc liccc (.44); infignis fane prxrogativa eft

fit

cogni-

Cap.

i6

De

II.

Vbilofopbia hi genere

cognitionisphilofophicprajhiftorica,ipfumfi ufum fpecles in cafibus vira? humanae. Abfonum itaque foretobminoremcognitionis hiftorica: u-

fum philofophiam contemnere, qua: majorem praebet ac infigni prajterea animum voluptate demulcet, qua> haud exiguam felicitatis hurnan partem conftituit id quod fuo loco oftendetur.
:

46.

Thilofofopbidefin.tio.

Pbilofopbus eft
efle poffunt.

qui rationem reddere poteft eorum, qua? funt, vel

Ratio definitionis patet

philofophia: nomine falutatur

Pollet

&

29)

( .

nempe

cujus

eft

ifta

fcientia

qux

rationem reddere

&

unum potius fiat in

cur poflibilia aclum confequi queant (.31)
dato cafu , quatn alterum , quod perinde poffibile erat (-32).
. 47.

Majof ergo

oitinstm

pbilofopbus

eft

qui plurium rationem reddere poteft

minor ,

major

qui pauciorum rationem novit

philofo-

Hoc 1'ane criterio diftingues philofophos , quibus veri nominis fuerit philofophia ;
Sunt equidem adhuc difterentiae aliae, qux a dotibus intelle&us pendent
gradus conftituunt
fed Ue his demum judkare licet , ubi logica intimius fuerit perfpe&a.

fhlis

&

jT.

I^ar.o in

omnibm
philofopbtis.

48.

homo rationem
, ut unus
tamen
non fit , nifi
philofophus
,
qui rationem reddere poteft eorum, qua; funt,vel effe poffiint (. 46 )
nemo bominum in omnibus efi pbilofopbus
Imo fi quis juxta hanc normam feipfum examinare voluerit, quam parum fit pbilofopbus intelliget.
Qiioniam poffibilium tantus

omnium

perfpicere

minime

eft

numerus

poffit

l^cslra
definitio

philofophi

j.ijtn

49Noftra igitur pbilofopbice notio a faflu revocat

Cum enimvinoftra? dequatenus rationem eorum

reddere poteft , qux funt vel effe poffunt ( . 46 ), fecundum hanc
vcro norrnam fck cxaminans intelligat , non modo quod philofophus
in omnibus efTe nequeat ; verum ctiam quam parum fit philofophus
(.48); fieri fane non potcft, ut proptcr philofophicam cognitionem
fefe cficrat
Noftra igitur philofophise notio eum a faftu rcvocat.
Equidem ex definitione noftra fequitur, eum non effe philofophum, qui fola cognifinitionis

philofophus ncmo dici

poffit

nifi

quae funt ac fieri poifunt , rationem vero , cur

,
Sed nemini hac ratione injuria infertur , nemo contemniNon denegatur ipfi eruditio
rur , propterea quod noftro judicio philofophus non fit
do<ftrina in vita utilis
In fcientiis diitinguenda funt , quas diverfa deprehenduntur ,
philofophicam
nominibus diverfis a fe invicem difcernenda. Cognitionem hiftoricam
difterre, clarifllme eviiftum dedimus ( . 7 ) Sc difterentiam in definitionibus attendimus
(. 3.6). Lex autem ratiocinandi prima eft,ut ex notionibus ratiocinemur nemini impofituri nomen , nifi cui competit definitio. Imo vanum foret , fi quis de nobis quereretur,quod noftro judicio philofophus non habeatur Nam qui noftro fenfu philofophus
efle negatur, is dicitur vacuus ratione eorum , quae efle polfunt ( . 46). Quod fi igitur rationem iftim ignorat , poftulare a nobis non poteft , ut ipfi ejus notitiam tribuaSin rationem callet , noftro fenfu philofophus eft ,
in omni cafu philofophus
m:is
agnofcitur, ubi rationem reddit eorum , quae funt vel efle poflunt
Philofophi non eft
voluptatem ex nomine percipere cui fi ab;ecla relpondeat idea , augufto nomine abje-

tione hiftorica inftru&us recenlere novit

fint

vel fiant

non perfpicit

&
&

&

&

#edere,

cui tribuitur, ftatuetur

-5-

Ciip.

1L De

Tbilofopbia in genere

,.
,.

iy

50-

eafque intelligit , veritatem vero p/,,7^

hiftorkam babet pbilofophirf cognitionem pi)it t0 _

propofitiones

Si quis novit philofophice

earumdem demonftrare nequit it

Qui philofophia: propoiitioncs novit caiquc
;

intcliigit

ri

cognofcit

philofophia doccantur. Cum adco cognofcat faclum aliquod ,

quce
Scd quoniam vcritatcm illarum
hiftorica cognitionc pollet ( . 3 )
propoiitionum dcmonftrare nequit, fcicntia deftituitur ( % 10 ) t confequentcr philofophia ipfa vacuus ( 29 ) nonniii hiftoricam habet
in

gnitio biffloriea

ncc adco Philofophus dici potcft ( . 46),

inconftantiam in loqucndo admittas , cui in philofophia nullum

philofophias cognitioncm
niii

concedimus locum
VrxPatet ex iis, qu.-e modo ad $. 49. diximus , in nullius ha:c dici contemrum
quam vero quod ratio fuadeat , ut ita fentiamus; generofos animos incendimus , ut
praeclara contendant , non fine fcientiae ipfius fructu , nec fine generis huad excella
mani felicitate , in quam veritas multis modis influit Non ignotae mihi funt utiiitates
.

cer

&

tamen

parum hactenus

agnitae, a quibus
ritas perfpicue oitendi poflit

alix

recenfendis abitinemus

donec earum

%-e-

hiftorkam hahet pbilofopbirf cognitionem , eam ad cafus v\t<e buma- Cognltib

mance applicare valet Qui hiftoricam habet philofophice cognicionem , pbilofois cjus propoiitiones novit (. 50 ), adeoque ipii pcrfpeclum eft, de phiahi-

Qui

&

fub qua conditione prardicatum aliquod cnuncictur. ftoricaaf

Et quoniam propoiitioncs intclligit, tcrminorum vel perfpeclas habet
dcfinitioncs, vel minimum notiones rerum iifdem denotatarum claras: ^,7;,.
patebit enim fuo Ioco in Logica , in oppoiito cafu ficri non pofle, ut

quo

fubjcclo

^L?

definitioncm tcnet, vel notionem minimum claram habet, iseam fibi oblatam agnofcit , confcquenter fi cxpreila in propoficione conditio adfit , prardicatum in propofitione fubjccto tributum eidem convenire concludir. Hiftoricam itaque
propofitio intelligatur.

cjuam

Qui

rei alicujus

cognitionem ad cafus vita? humana? applicat

,
Arithmeticam pnphilofophia fortem experitur, quae Mathefeos efle folet
fticam in variis vitae cafibus exercent , qui operationum regulas demonftrare nequeunt
Agrimenfores
architetti militares praxes quaidam Geometria feliciter ablohunt, etfi
eas demonfhare non noverint
Qui adeo hebetioris funt ingenii , quam uc demonftrationes capere pcflint , eos propofitiones abique demonftrationibus doceri prajftat , quam,
ut a philofophia prorfus arceanrur . Imo utilitate non caret , fi quis hiftoricam philo>hise cognitionem fibi comparet ,
antequam ad ipfam fcientiam animum appellat
Etenim
ftrationibus fupponuntur propofitiones pra:cedentes familiares: qui igitur
liares reddidit , antequam demonftrationes expendit , is in iis concipiendis multum facilitatis fentit ac celerius multo in ftudio philofophiae progreditur
quam ub: omimnri, cux in ea traduntur , prorfus fuerit ignarus
h?.bet

Eandem

&

52.

Sola cognitione thilofophia hiftorica inflruclus de controverfiis philofopbicis

judkare nequit
rus

eft

is

Qui de

thefi in philofophia controverfa judicium iatu-

demonftrare debct

an Kuivirt confentiac, aut

num

num

cx

iis

ca thefibus ceteris contradicat,

Judex

in

cc "'p-~

phijofophi

Iegicima confequentia dcducatur. dsquiefle

Quare

ncnp

Cap

iS

II-

De

Tbilofophia in genert,

Quare cumadhoc requiratur habitus demonftrandi adeoque ipfa fcientia ( .30^, fola vero cognitione philofophire hiftorica inftruclus eadem careat ( %. 50 ); eundem de controvcrfiis philofophicis judicarc
non pofle evidens eft.

Idemulteriusoften.

ditur,

Multo minus igitur de

53-

controverfiis philofopbicis judicare valet y qu\

tan-

Is enim
tum cognitionem biftoricam habet cognitionis pbilofophica alterius
quam rationem fa&i alleget altcr ( .8), adeoque lenon nov c> n
.

,'fi

quam

qui ipfius philolophia: hiftoricam

poffidet cognitionem (.5o).Quarecumhic judicem controverfiarum philofophicarum agere nequeat (. J2)> multo minus ille judicem earundem agere poterir.
viori cognitione inftructus

iT.

Medius
interco-

gnnicMm

Si quis tbefes pbihfopbi<e ,

quarum

54.
hijloricam babet cognitionem

ptrimenta atque obfervationes confirmare novit

cap lat

fc

di

um quendam gradum

, per exutut demonftrationes non

inter cognitionem

btfioricam

& pbilofo-

Etenim qui fola cognitione hiftorica inltruftus , is propofitiones

tantum novit atquc intelligit , veritatem vero
philofophia;
&hiftorU
cam gra- earundem non perfpicit ( . 50 ).Qui illas per experimenta acque obdus.
fervationes confirmare novit , is agnolcit , id fieri pofle , quod pofle

pbUam

fbicam cbtinet

fieri per rationem philofophus agnofcit ( . 26). Quoniam tamen ipfe

rationem non percipit, ph lofophica cognicione dcftituitur ( . 6. 9).
Ejus itaque cognitio inferior eft philofophica, fuperior tamen hiftorica , adeoque gradum intermedium conftituit inter hiftoricam atque
philofophicam.
Optandum fane foret , ut ii, quibus vel ingenium tantum non eft, vel otium non
;

quo demonftrationibus vacare poflint ipiam lcientiam philofophicam fibi comad hunc gradum intermedium contenderent quemadmodum Opticorum theoqui ipfas demonflrationes perpendere vel non
remata per experimeota probantur illis
Hic enim proximus ad philofophiam gradus eft, qui eus initium
poifunt , vel nolunt
fuppetit
pararuri

dict poterat. Imo multum in philofophia proficerent , fi philofophia per gradus traderetur, ut primum ad hiftoricam cus cognitionem perducerentur , qui memoria vigentj
deinde eadem experimentis ac obiervationibus confirmarentur , qux meniori.-E fuere impreffa ; tandem ad ipfam fcientiam perducerentur , qui ingenio praeftant . Infignis inde
in Remp. rhl&us redundaret , ac controverfia: temerariae eliminarentur , quibus partim
ex vamtate, partim ex pravo affeftu litatur . Sed ea de re in polkicis ex inftitutoa-

gemus

C A-

C
De

AT U

IIL

partibus Philofophia:.
S.

55-

ipons momento nobis lumus conicu rerum extra nos pra

fentium & organa fenforia noftra commoventium; quilibct vero etiam
fui ipfius confcius eft. Id , quod in nobis fui ipfius confcium eft , dicitur anima; rcs cctcrx cxtenfa?, figuris & magnitudinc a fe inviccm
diffcrcntcs, quas extra nos intuemu x^corpora vocantur. Admittimus
Et quam priitaque duplex entium genus corpora & animas bumanas
animas humanas non efle entia a fe, feu
mum ftatuimus , corpora
propria virtute ortas & perfeverantes, Autorcm quoque admittimus
cum corporum , tum animarum, cujus virtute utrumque entium genus fuit produclum. Atque is Autor rerum, quas exiftere Iargimur,
Deus a nobis appcllatur. Quamobrem entia , qua: cognofcimus ad nofmetipfos attenti , antequam philofophamur, func Deus , animaj huma-

Cy^

&

nae ac

corpora

Tres binc enafcuntur

$6.

pbilofopbi<e partes

quarum una de Deo

altera de Thilofo-

Quoniam phiaparanima bumana , tertia de corporibus feu rebus materialibus agit

cnim practer Deum, animas humanas ac corpora entia alia non cogno- tesprt*'
fcimus (. 55); nec plures poffunt conftitui partes philofophiae ab
eo , qui nonnifi ad ha:c tria entium genera attendit.
Non negamus praeter corpora animas & Deum entia alia exiftere, nec in dubium
.

mm

angelorum exiftentia tradit Scriptura facra ; fed id tantum modo afferimus , quod , antequam philofophamur de philofophise ob;edto folliciti non pluraentrum genera nobis innotefcant pnter animas & corpora eorumque Autorem Deum cujus exiftentia quamvis nondum a nobis demonftrari pofilt quamdiu philofophia nondum
cxculta , ob rationes tameii probabiles admittitur , perinde ac differentia inter animas
& corpora Philofophamur enim , ut certam confequamur cognitionem eorunt , quae

vocamus

que de

feufu duce

&

attentione ad noimetipfos facla confuie agnofcimus

57-

Ea pars philofophia? , quae de Deo agit, dicitur Tbeologia NaturaKf. Quamobrem Tbeologia naxuralis definiri poteft per fcientiam eorum,
quae per

Deum

poffibilia intelliguntur

Etenim philofophia eft fcientia

29). Quamobrem cum in nume-

poflibilium, quatenus efle poflunt (.

ro poflibilium etiam ea fint, qua: Deo infunt
per eum fleri pofle intelliguntur, quod nemo negavcrit, quam primum exiftentiam Dei ad-

&

mittit; ideo

Theologia naturalis

pofllbilia funt,

eft

fcientia

eorura, que per Deurrs

Qui

Theologie
naturSi
dtf"'* 19 '

Cap. llh

zo

De

partibus Tbilofopbict

Qui demonftrare debet , quaenam per Deum poifibilia fint ; is ea nofle tenetur , qus
Ea , qua: infunt , funt attributa, cVquae vi horumattributorum per iptum
eideni infunt
conlervatio univerfi
veluti creatio
fieri poffc intelliguntur , funt operationes ipfius ,
Unde apparet , io Theologia naturali agendum elTe de attributis ac operationibus Dei
Enimvero quoniam in hoc quoque difcurfu prxliminari eum , quantum licet , fequi libuit ordinem , ut ex antecedentibus infcrantur fequentia; ideo in definitione Theologias
naturalis nullam exprelfam fecimus mentionem attributorum ac operationum Dei , led
.

&

eam terminis generalibus concepimus , quibus tanquam definitio lpecialis ex definitioMonemus talia , ne methodi ignari reprehendant ,
ne philofophisE generali deducirur
quod in derinitione non exprimantur ea , quas in Theologia pertractari debent Ubi regulas definiendi in Logica demonftraveris , non dirficulter demonftrari poterit , noftram
Neque enim in definitione
Theologi.t naturalis definitionem ex alfe iifdem convenire
Ex iis vero , qus in
pluri contineri debent, quam ad cetera inde deducenda fufficiunt
definitione Theologix naturalis pofuimus, deducere poifumus , quae in eadem pertra&anNovi quid a me fieri pofllt
Quod \eda fint quemadmodum fuo tempore conftabit
ro a me fieri poteft, inter ea, quas fieri nequeant , referri implicat
.

Pars philofophix, quse dc anima agit, Pfycbologia a me appellari foler. Efl iraque Pfycbohgia fcienria eorum, qux pcr animas humanas
poflibilia funr. Rario definitionis patet, ut ante. Efl: cnim philoiophia
in genere fcienria poflibilium, quarcnus efle poflunt (.29). Quare
cum Pfychologia fit ea philofophia? pars, quae de anima agit; erit ea

Tfychologixdcfini,
tio

fcicncia

eorum, qua? per animam humanam

poflibilia funt.

59-

Pars denique philofophia? quae de corporibus ag\t,Pbyftca falutatur.

Quamobrem Pbyficam definio, quod fit fcientia eorum , qua? per corpora poflibilia funr. Ratio dcfinitionis hic quoque patet , ut ante (jT.
57). Quoniam enitn philofophia efl: fcientia poflibilium, quatenus effe poflunt (jf. 29), phyfica autem de corporibus agit; erit ea fcien-

Thyficte
defm.tio

corum, qux pcr corpora fieri poflfunt.

Quae de theologiae naturalis definitione paulo ante (5-57) annotavimus , ea mutatis
Suo fane
mutandis ad definitionem Pfychologias etiam atque Phyficae applicari poffunt
tempore ex prolegomenis difciplinarum fpecialibus conftabit , quod per iftas definitiones
fatis determmentur ea , de quibus in iis tradlari convenit
tia

60.

wientum

duplicem babet facultatem, cognofcitivam atque appetitivam Hxc

ftabilienda ubeperexpcricntiam certa fumimus,fuo loco explicanda

Logic<e

rius.

Anima

Tunda-

&

philofe

fophi.v
praclictt

&

rem
,

patet, utramque facultatem in fuo exercitio abenare pofcognofcitivam a veritate , appetitivam a bono, ita ut illa erro-

Ncc minus

nempe

loco vericatis amplcctatur

ha?c

malum

loco boni cligat.

terminorum notiones

Nunc nobis fufficiant

Diftinitius ea exponemus in Pfychologia
experientiae obvije, quibus dicta confirmantur
clarae
.

&

Logicx

61.

Ea philofophia: pars, qua? ufum facultatis cognofcitivas in cognofcenda veritate ac vitando crrore tradit , Logica dicitur quam adco
dcfinimus per fcientiam dirigcndi facultatem cognofcitivam in cogno:

dejinltio

fccnda vcritatc.
Qii.t circa

traduda.

banc definitionem moneri poterant, ea refervamus ad prolegomena Logicae mox

. 62.

Op.

///.

De

partibus Tbifofopbirf

Xi

. 62:
philofophia:
pars,
qua?
vcro
ufum facultatis appetitiva in
Ea
gcndo bono & fugicndo malo inculcat , pbilofopbia praclica dicitur

adco

pbilofopbia praclica fcientia dirigcndi

&

gcndo bono

modo bomo

tenus

eji civis

ncris

humani

Ob

facultatcm appetitivam in

'
h:
Efi P ? P ra

eli-

j?' f.
*"" l0

fugiendo malo.

Duplici

Tbilofo-

cli-

aut

feu in flatu naturali

efi bomo , vel qtia- Fun/aquatenus vivit in focietate gc- mentum

vel quatenus

cft ,vel

&hicaae

vcl quatcnus vivit in fccietate civili-

'

63.

conftderari potefi

quod pcrindc

di ~

duplicem hunc refpectum philofophia practica

in

Tolit!ca

duas difpcfcitur

'

partcs.

64.

homo

confideratur tanquam vivens in EfWr<e

tefn-.tio.
ftatu naturali , fcu in focietatc gcncris humani , Etbica appcllatur
Quamobrem Etbicam dcfinimus per fcicntiam dirigcndi aclioncs libcras
in ftatu naturali , fcu quatcnus lui juris eft homo , nulli alterius po-

Ea

philofophia? pars, in qua

fubjcctus.
enim nunc non vivamus in ftatu naturali , ubi alterius poteftati fub;e<fti fumus
in ftatu civili libertatem hominis non quoad omnes acftiones reftringi
conftat tamen
Earum igitur
fed magnam earum partem , imo maximam illimitatam eidem relinqui
reftati
Etfi

refpeilu perinde eft, ac

fi

naturali viveret

in ftatu

ttionum fuarum ipfemet dominus

Rep. feu ftatu

civili,

in

nullius poteftati fubjeitus

fed a-

Ea philofophia: pars,

65.

qua homo confideratur tanquam vivens

Politica

vocatur

in

Tditic<e

fcientia di- dcjm

Eft itaque Politica

t>o

rigendi acliones liberas in focierate civili feu Rep.

.

66.

Dantur

praeter Remp. feu focietatem civilem focietates ali<e minores , z i t _

quibus etiam in ftatu naturali feu extra Remp. fuiflec locus , vcluti fo- mntum
cietas conjugalis ,paterna, herilis, quae fimplicium nomine venire folent. Oeconomi-

Pars ca

brum

philofophia?, in

<"

67.

qua homo confideratur tanquam mem- oecom-

focietatis alicujus minoris Oeconomica appellatur

Unde

Oeconomi-

ca cft fcienti3 dirigendi aetiones liberas in focietatibus minoribus, qui-

mha

de~

finitio,

bus etiam extra Remp.

fuiflet locus.
Receptas retinemus difciplinarum divifiones: definitiones vero iftiufmodi concinnamus
qua: notitiis generalibus refpondent
.

Quoniam fieri nequit,

quod non cognovit
ea
;

ut

homo

68.

appetat

philofophia: pars

&

bonum
,

in

averfctur

malum,

qua docetur, quaenam

acliones fintbonae, quaenam mala?

Definitur
Jus natune appellatur
,
adeo Jus naturapet fcientiam aclionum bonarum atque malarum.
Facile patet, jus nacurs eue theoriam philofophis practkae
, 6z),Ethks fcilicet*
.

Poli-

juris

#a->

turtedefinitio*

22

Cap.

III.

De

partibus Tbi/ofopbia

PoliticzatqueOeconomicx($.64. &feqq). Quamobrem cumnonopus fit , theoriamapraxi diftingui ; jus naturs in ipfa Ethica , Oeconomica atque Politica tradi poteft
.

69

&

praxis
Sunt quoque principia quadam generalia t unde cmnis tbeoria
Qiiod hic aflerimus, ipfo fadro probatur ,
nem p C dum principia ifta gencralia exhibentur.

Futfda-

mentum

pbihfopbice praclica pendet

pbilofo-

ph:<epri~
Equidem & a priori fuccedit demonftratio fed iupponuntur ex Ontologia & Pfychoflicxuni- logia, quae minime in vulgus nota lunt
tlnde ab ifta hic abftinere methodus mbet
Neque enim ea fert , ut principia poilulentur , quae aegrius admittuntur, quam ipfa proyerfnlis.
:

pofitio, quoe per ea probari debet

10.

Ea philofophix pars, qua? generalem theoriam

Thilofo-

phixpn- phiae

prac~tica? tradit,

me

&

praxim philofo-

Pbilofopbia praclica univerfalis appellatur

Ciute de-

Unde eam

fr.itio.

nes liberas per rcgulas generaliflimas.

definivi per fcientiam affectivam practicam dirigendi actio-

Philofophiam practicam univerfalem methodo mathematica confcriptam dedi A. 1703.

eruditorum examini in conflfclu publico fubmifi in Academia Lipfienfi , cum fpecimen per ftatuta edendum effet academicum inter Do&ores privatos locum ambienti
Ataue hoc fpecimine primum innotui Leibmtio , qui mittente Mencbenio idem acceperat
Etfi valde luvenis confeceram hoc
fuoque me iavore ac amicitia dignum mdicaverat
fcriptum Mathematicos imitatus recentiores, qui in Mathefi univerfali communia Arithemetici ac Geometrix principia generaliter tradunt ; in eo tamen tradita folida etiamnum reperio , utut theoriam profundius pofthac meditatus & cus rationes altius perMaximo adiumento eft philofophia pra&ica univerfalis, ubi methodo
lcrutatus fuerim
Definivi eam per
demonftrativa philofophiam pra&icam univerfam tradere conftitueris
definivi
fcientiam atfeclivat , quia fle&it voluntarem ad appetendum & averfandum
per praflicam , quia determinare docet facultatem locomotivam ad exequendum a&iones

&

intcrnas

Technoh>
Sf ef n -'
i.O

71.

p ffibilis quoquc eft philofophia artium, etfi ha&enus neglecta (.39)

^mTecbnicam aut Tccbnologiam appellare pofles. Eft itaque Technolo

gia fcientia artium

&

organorum corporis ,
ciuntur.
Non explicandum

in

operum

fimavis, fcientiaeorum, quse

potiflimum , opera ab hominibus perfi-

artis, aut,

manuum

manuum

Technologia, quomodo motus

& organorum

aliorum

haec enim
opera perficienda requifitorum per ftru&uram corporis fieri poiCnt
difquifitio ad phyficum fpeiiat (5-59)- Reddenda hic potifllmum ratio eft regularum
Specimen aliquod hums philofophiae dedi de
operum , qux arte perficiuntur
aitis
agricultura m Tentamrne de vera caufa multiplicandi irumentum , unde apparet eam
Sunt enim regula artis veluti
eiie poffibilem , fed reliquam fupponere philofophiam
confectaria theoriarum philofophicarum , in quibus earundem ratio continetur , fi vel
maxime exinde ab inventoribus non fuerint eruta; , imo eae ab artificibus regulas iftas
id quod eo minus miramur , quod fatis fuperque
ad ulum transferentibus ignorentur
conftet , artificibus faepiflime deeffe notitiam diftinclam regularum , ]uxta quas operanSuperius ;am ( f 40 ) monui , me Architecturam civilem per modum fcientiae tratur
Eft enim Architeciura civilis hac ratione
dentem dediife hu^us philofophiae fpecimen
pertra&ata fpecies Technologije

ad

artis

&

Thilofo-

paxr*
ttumlibc-

talitm

ipfarum quoque

dem ad forniam

72.

artittm liberalium condt potefl philofopbia^

fcicntiaj

fi

nempe

ea?-

redigantur. E. gr. datur philofophia Grana^

maticx x

Cap.

III.

Departibut Vbihfophia

23

matica;, in qua rationcs rcdduntur rcgularum gcncralium ad Grammaticam in gcnerc fpcclantium, non habita linguarum ipccialium idiotif-

mi rationc. Atquc hanc Grammaticam pbilofopbicam ufitato ftylodixeris. Undc fimul intclligitur , quid fibi vclit Rbetorica pbilofopbka ,P<vttca pbiIofopb.cJ~& ita porro.
Grammatica philolbphicaex Ontologia , Logica& Pfychologia ; Rhetorica philofophica ex
iifdem&r philofophia pratlica principia mutuatur Tbomai Campantl/a Grammaticam , Rhetoricamoc Poeticam philofophicam philofophiae rationalispartes fecit & fecundum propria
.

principia tradidit

Eis

quoque addidit
fundandum

Hifloriograpbiarn

hiftorias ad fcientiarum bafcs

Sed vulgo

quam

definit per

artem fcribendt

hae philolbphiae partes

negliguntur

73-

Stmt etiam nonnulla cnti omni communia.) qua cum de animabus, tum Funja.
dc rcbus corporeis, five naturalibus , five artificialibus praedicantur. ntentum
defiPars illa philofophiae, quae de ente in gcnere & gcncralibus entium afnitioOnnec
dicitur
non
prima.
Pbilofopbia
Qyamo,
fedtionibus agit Ontologia
tolo ,a '
c,
brem Ontologia feu Pbilofopbia prima definicur, quod fit fcientia entis in
gencre , feu quatenus ens eft.

&

Iftiusmodi notiones generales funt notio eflentiae, exiftentiae, attributi, modi , necefcompofiti Scc.
, loci , temporis, perfe&ionis , ordinis , fimplicis ,
quae nec in Pfychologia, nec in Phyfica commode explicantur , propterea quod in utraque lcientia , tum ceteris philofophix partibus quibulcunque generalibus iftis notionibus
Atque ideo neceffarium omnino eft , ut
ac pendentibus inde principiis habemus opus
peculiaris philofophiae pars notionibus iftis ac principiis generalibus explicandis deftineartem , ipfamque vitam , fi
tur , qu32 uius longe maximi eft per omnem fcientiam
rite pertradetur
Abfque ea profeclo philofophia methodo demonftrativa nequit pertraftari
imo ars inveniendi inde principia fua fumit
fitatis, contingentiae

&

....

Dantur etiam regula

vejiiganda.

rum

Exemplo

eft

74

'

quibus intelleclus dirigitur in veritate latente

Algebra

&

m-

omnis ars analytica Mathematicoin apricum producunt & fcicmiam

qui veritates latentcs feliciter

augent. Pars illa philoiophiae

Y tis /-

-vemendi
definitio

qua? regulas iftas dirigendi in- &PM8*,

me '"
tcllcclum in veritate latentc explicat, Ars invenkndi dicitur. Definitur
adco Ars inveniendi pcr fcientiam veritatcm latcntcm inveftigandi
V'ulgo Logica cum arte inveniendi confunditur , quae etfi in eaJem non contemnendum habeat ulum , haud quaquam tamen eandem abfolvit Peculiaribus ea opus habet artiiiciis, quae aliunde quam a Logica pendent
Monui lam Ontologiam maximi in
ea ufus efie
enimvero ii ad fpecialia defcendere volueris , plurima ex omni philofophia* parte prasfupponenda funt
Hattenus nemo publice dedit, quod titulum Artis inin dics

veniendi tueri

poflit

5.

75-

Diverfa fnnt corporum genera , dc quibus in Phyfica agitur

Dantur
enim corpora totalia , cx quibus tanquam partibus componitur mundus;
dantur ctiam partialia in totalibus obvia , veluti foflilia , vegetabilia,
animalia. Quamobrem Phyfica in diverfas partes difpefcitur , quae fubinde peculiaribus nominibus infigniuntur.
.

FnnJi-

Wf-'
diverfa '

^-.^p;"
/jfif

76.

Ea Phyficx pais, qua: de gencralibus corporum affcctionibus agit,

plu-

yhyfic*
generalis

Cap. llh

24

De

partibus Thilofopbia

pluribus corundcm fpecicbus communibus, Pbyfica generalis

definitio.

^dhmx

Phyfica generalis definitur, quod fir fcientia eorum, qux corporibus vcl omnibus, vcl diverfarum faltem fpecierum competunt
vel diverfarum faltem fpecierum competunt , ea omQna; corporibus vel omnibus
Imo fi proprietanino feorfum pertra&anda funt , ne eadem aliquoties repeti fit opus
tum gencralium perfpetfa fuerit ratio , ex iis fubinde in corporibus detegunur , qux

Undc

iatent

77-

Cofmologi<c

defi-

nuio.

Pars Phyficre , qua de corporibus mundi totalibus agir atque docet,

quomodo ex iis componatur mundus , Cofmohgia appellatur. Efl igitur
Cofmohgia fcicntia mundi , qua talis
Phyfici quoque eft
Quoniam corpora mundi totalia moventur
tuum eorundem Pars Colmologia , qux de motuum cceleftium
,

appellatur Pbifica

cateftii

78.

Datur vcro ctiam generalh mundi

gme- mundo exiftenti cum alio quocunque

Cofmolo-

contemplatio

gitt

poffibili

de$~ lofophix pars

reddere rationem mo, a Keplero

caufis agit

ea explicans

communia

funt.

qiiK

Ea Phi-

quae generales iftas notioncs , cafque cx parte abftraclas, evolvit, Cojmologia generalis vel tranfcendentalis a mcvocatur. Definio autcm Cofmologiam generalem per fcientiam mundi in genere.
etfi paflim ab iis fparfim tradiCofmologia generalis ignorata ha&enus philofophis
Ego conful tum duxi coiukre hanc fcientiam , pro
ta fuerint , quae ad eam pertinent
,

pterea

quod Pfychologia

commode

Theologia naturalis atque Phyfica inde principia fumit

quae ad eam referri debent
,

nec

alibi pertraclantur

79-

&

Theologia naturalis nonnunquam Pneumatke nomine

Tneut
tiae
communi infigniuntur , & Pneumatica per fpirituum fcicntiam definiri
Metapp- f ct
Ontologia vero , Cofmologia generalis & pncumatica communi
ftcadepMetapbyfue nomine compcllantur Eft igitur Metapbyfica fcientia eiKis ,
mundi in generc atque fpirituum.
Pfychologia

'-

&

80.

toro-

logiadefinitio.

Pars Phyficae , qua* de mctcoris agit , Meteorohgia nuncupatur. Efi

adeo Meteorologia fcientia mctcororum , hoc cft , corum , qua: in armofphxra gcnerantur, ut funt pluvia , iris, fulgur, aurora borcalis.
.

Oriftolo-

81.

p ars

gMdefij

tfl

phyffcae , qiiK dc foffilibus traftat

Orytlologia fcicntia foffilium
Ue
q

numero funt terrae variae,

gemmae, nec non metalla Defcriptio

In foflilium

&

Orytlohgia vocatur

Efi

fucci concreti

foflilium,

qux

&

veluti falia
fulphur, lapides
hiftoris naturalis parseft, Q?y-

ilograpbia appellatur

Hyhologia

defi-

aitio.

Pars Phyfica, quae de aqua

Hydrologia

82.

agit, Hydrohgia appellatur

Efi itaque

aquarum

fcicntia.
rationem reddere debeat phyficus (. 31 ), reddenda qiioque in Hydrochermotus aquarum, veluti tiuminum atque maris, fontium originis

Omnium cum
Ifgin ratio eft

marum

Cap.

III.

De

,
,

partibus Tbi/ofopbite

cV acidularum &c. Hydrcgrap&ia eft defcriptio fontium

hiftoriae naturalis partem conftituit
atque
maris,

marum

s3

Pars Phyficae,

qux

clc

'.

z<

fluviorum

lacuum

Sc

plantis agit fcu vcgetabilibus

Pbytohgia dici- Tbytolo-

gixdefitur. Eft adco Pbytologia fcicntia vcgctabilium

nitio
Vegetabilium cum variae fint lpecies", quae nonnunquam figillatim pertraclari folent
fta Botanica dicitur hcrbarum defcriptio, qui
diverix quoque fuut Phytologiac partcs
;

pars eit ^Botanologia \ero dicenda erat ea phyiicae pars , quae herbaproprietates fpeciales ad rationes revocat . Dendrologia nuncupatur ea phylicae pars
Definienda itaque Botanologia per fcientiam herbaquae de arboribus fingularia tradit
rum ; Dtndrckgia per lcientiam arborumcL truncum Enimverocum hactenus ne Phytologia
quidem iatis exculta fit , quae vegetabilium generalem doclrinam tradit ; fpeciales parEas tamen non prorfus filentio praeterire fas erat
tes eus nunc quidem nviias facimus
ut appareret
quam multa adhuc in phyfica inveftiganda fuperfint , quae certum generi humano uiuin polLicencur.
hiitoriae naturalis

rum

JT.

Ea dcniquc Phyfica pars, qua.' de corpore animato , pncfertim huOeconomne animalis

mano , agit Pbyfio/ogia appellatur , nonnunquam
nominc vcnit. Mecbanicam animalium dixit Claudius Pcrrault Dcfinitur

&

Thyfiologi<e

&

~?*tholo-

Mcdicis per fcicn- j' P l~

tiam corporis humani fani. Alii traclationem phyficam dc homine in ^/0.
fpccie Antbropohgtam vocant. Mcdicis Patbologia dicirur, quaj de corQuoniam Medicinae
pore a?groto feu morbis , quibus affligitur , agit
quoque daturphilofophia (%19) Patbologia quoquc pbyftca admirtenda. Et cum philofophi fit reddcre rationem eorum, quse funt ac fiunt
(.31); Phyfici quoquc eft reddere rationcm eorum , quas in corpore xgroti accidunt
Eft itaque Patbologia pbyftca fcientia corporis
Pbyjiologia per fcicntiam corporis animati; ftrictius a

>

a?groti,

qua

tatis.

quo minus Phyficus Pathologiam phyficam fub Phyfiologia comple&atur

Sanitas enim & morbus funt duo corporis humani ftatus , quorum rationem reddere debet Phvficus
Ratio autem petitur utriuique ftatus ex ftructura & natura corporis humani adlcitis caufis externis , quatenus per eas aclus determmatur eorum , qus per
Si quis tamen pathologiam a phyiiocorporis ftructuram atque naturam fieri poifunt
logia more MeJ corum diftinguere velit , non improbamus
In verbis fumus faciies ,
modo in rerum perrractatione non perfuncloria opera adhibeatur
Nil obftat

.'

85.

Enimvero rerum naturalium dupliccs

dari pofJunt rationes, quarum Tbyfic*

alis pctuntur a caufa efficiente, alia? a fine. Qiiae a caufa efficiente pe- parsno-

tuntur, in difciplinis hactenus definitisexpenduntur Datur itaque pra?- "*ltllta

ter eas alia adhuc philofophia? naturalis pars, qua? finesrerumexplicat , ^
nomine adhuc deftituta, etfi ampliffima fit
uciliflima. Dici poflet7V*
.

&

lcohgia.
.

26.

Reccnfuimus haclenus philofophiar partes , quibus illuftfandis hacte- ~%hm

s
nus operam fuam dicarunt philofophi. Enimvero abfit , ut nobis perfy*f r
fuadeauius , his exhauriri omnem Naturae thefaurum
Multaz potius p y

E>

func

"!!Z
pb"P*

Cap.

l6

De

III,

partibus TbilofophU

funt difciplina? philofophica*, quae haclenus latent, fuo autem tempore

c u

in

re-

apricum producentur

ubi fcrio ad phiiofophandum applicaturi funt

animum
, ut potius fcientia: pomceriis dilatandisftudeant, quam
ut vana? ambicioni litent , qua in partes fcinduntur animi ex altcrius
contemtu atquc ignominia gloriam caprantes. Unius hominis non eft
agere omnia - Conjunctis viribus laborandum. SufFecerit adeo nobis ir

ccnjitis

eruditi

<i.-;tur

id incumbere

ut ante

omnia

difciplime recepta?, fed male cohxrentes

ordinentur.

Ordo

Crdo pirtiurn phi-

lofophi*

partium pbikfopbia?

is

efi

87.

ut pracedant

ex quihus alia principia

mutuantur. Philofophia fcientia eft (29), adeoque exprincipiiscertis

immocis per legitimam confequentiam inferri debent, qua in ea traduntur (%. 30). Quai igitur partes philofophiaeprincipia prxbentaliis,
ex prarcedere, quae aucem principia inde mucuantur, fequi debent. Si
negas, id fieri debere; priori loco ponends funt, qua ex aliisdemonftrationum principia petunt. Utendum igitur erit terminis nondum deprincipiis nondum demonftratis , adeoque antequam nobis
finitis ,

&

&

conftat,

eadem

immota Senfum igitur propoficionumnon

nec de vericate earum fumus ccrti , quamdiu partes

certa efle ac

bene aflequimur ,
cetera? non accedunt

Quamobrem cum

id fcientia? repugnet (. 30^,

nec
debct
cum omnimoda cercitudine
(jT.29),
qualis philofophia
confiftat , cui in philofophia ftudendum (.33)5 fancle cuftodiendus
eft ordo, quo prior locus cedit iis partibus , quae ceteris principia fuppeditant , unde intelliguncur ac demonftrancur , qua* ibidem tradun.

efle

tur.
Nobis fane conftitutum eft hunc fequi ordinem , propterea
veritates philofophicas concatenata ferie tradere . Ideo enim
raus notionem, vi cujus non alius ordo eidem convenk.
.

Qttando-

Logica
prirno
otr.niurn

loco per-

tr.ftanda>.

quod

eam

prascipue intendimus.
philoloph'ae formavL-

83.

cum frutlu operam navare decreveris , Logica primo omLogica enim tradit regulas, quibus faculcascopertratlanda..
nium loco
^noicitiva dirigitur in veritatis cognitione (. 61). Quare cum philoSi pbilojopbice

teneamur , ut omnimodam certitudinem confequamur (%. 33 ): ubi quis ad ipfius ftudium animum appellit , non ignorare dcbet , qua ratione in veritate cognofcenda verfari debeat , confequcncerLogica inftru&us accedar opus eft.. Ea igitur primo omnium
lophiae ica ftudere

loco traclanda.
Ufu quoque receptum eft , ut philofophiae initiandi in logicje ftudio tyrocinia depoNec ratio redditur confuetudinis diverfa ab ea , quam dedimus Sane qui nulla
nant
.

..

Logxz

notitia ir.ftructus eft

is

cxaminandz , num rigorem luftineant ,

tvidentia multura ablunt, imo faepius
ts.

qua ratione definitiones & demonftrationes fint

adeoque facile admitrit tanquam certa, quz ab
ea fe. intelligerc arbitratur, qu funt fine men-

ignorat

foni
jf.

89.

Cap.

111.

De

partibus Tbilofopbia

logia

27

petenda funt principia ex Onto- Logic*

Tradit enim ea rcgulas , quibus dirigitur intcl- pmcifkt.

Logica omnia demonftranda

atque Pfycbologia

89.

Quodfi

Ieclus in cognitionc omnis entis (. 61), neque enim definitio cam ad

ccrtam cntium fpecicm reftringit Docere igitur dcbet , quamam finc
ea , ad qux in rerum cogaitione attendere tenemur. Haec autem exgencrali entis cognitione dcrivanda , quas exOntologia hauritur (.73 ).
Patct itaque ad demonftrationes regularum Logica: pctcnda elTc prinPorro cum Logica exponat modum dirigcndi incipia cx Ontologia
.

tcllcctum in cognitionc veritatis

tionum

ipfius

in vcritate

quamam

(61)

cognofccnda

ufum doccre dcbet operaQuacnam vcro fit facultas co;

ex Pfychologia addifcendum (. 58J. Parct igitur porro, quod ad demonftrationes rcgularum

Logica? petenda fint ex Pfychologia principia.
Clarius haec patebunt , ubi Logicam didiceris Sc eam cum Ontologia atque Pfycholognofcitiva,

ipfius finc opcrationes

Nos ea fatis fuperque experti fumus , ubi in regularum Logics ratiogia contuleris
nesj imo in ipfas regulas follicita cura inquifiverimus
.

Quod fi

in

90.

Logica omnia rigorofe demonftranda

Logica Ontologice atque Pjycbologia poftponenda

allatis rationibut genuinis

Petit

enim cx Ontologia

jJ<aT!do

q^L^

atque Pfychologia principia C. 89). Enimvero eo ordine pertraclan- e>T/yda? funt philofophice partes, ut cae pracedant , ex quibus aliae princi- chologi*
pia petunt (_7. 87). Ontologia igitur & Pfcychologia Logicam praecc- pcjlpodcre debcnt, fi in ea fingula rigorofe demonftranda , rationibus regu* mnda larum genuinis allatis.

9*-

&

Cur <^ H ut Logica poft Ontologiam

or
jp~
Pfycholoeiam tradatur f. 90); methodus autem ftudendi fuadet , ut
eadcm omnibus philofophia? partibus ceteris prxponatur, conlequcnter mo om _

Methodus demonftrativa

requirit

&

Ontologiam atque Pfychologiam prxcedat ( .88). Utrique me- ninmloco

thodo fatisfieri ncquit. Re igirur curatius expenfa cum intelligeremus, pmranon pofte in Ontologia & Pfychologia utiliter verfari eum , qui Logi- itAverit
ca nondum imbutus; facillime tamcn principia ontologica & pfychologica in ipfa Logica cxplicari poffe , quibus ea habet opus ; mcthodum
ftudcndi pra?ferre maluimus methodo demonftrandi
Tanto vero commodius hoc fieri potuit , quod principia ontologica fint definitiones,
pfycholog ca per experientiam pateant , adecque intelligi
admitti poflint tanquam vera, etiamii alia in Ontologicis tradenda nondum fuerint perfpe&a
Accedit , quod in
Logica quaedam fumi poflint a pofteriori , quorum demonftrationem exhibere licet in
Pfychologia
tlbi demonftrationem ex Pfychotogia didiceris, perinde erit, ac fi eam in
Logica traditam accepirfes

&

91.

Si in pbilofopbia praSlica omnia demonftranda

principia petenda funt ex Thitofo-

Metapbyfca. Philofophia praftica demonftrat, qua ratione dirigenda

fic

e P i *'

""

pJ>!<

18

Cap.

111.

De

partibus Thikfopbia

^ C facu ^ as appetitivaineligendo bono&fugiendomalor/jT.S: ).ScdPfytfn ipn

cn
ologiaexplicans ea, quxper animas humanaspoffibilia funt (jT 5 8) cometoMn*
rumquc rationcm reddens (jX. 31), facultatem appctitivam cjufque a
fica.
ccteris faculratibus mcntis dependentiam declarat. Philofophia itaque
praftica ex Pfychologia principia petit. In Jure naturoe, quod philofophiae practicr pars cft (. 68), demonftrantur officia hominis erga
Dcum f. cit.) & in Ethica docetur ,quomodo homo officiis iftis abfque obligatione cxterna a poteftatc civili manante fatisfacere qucat
( . 64). Quamobrcm cum officia erga Deum nec dcmonftrari, nec eorum praxis doceri abfque illius cognitione poffit, quod ex ipfa Ethicae
atquc Juris naturse pertractatione liquct; Dei autem cognitio a Philolopho exTheologia naturali hauriatur (. 57); Jus naturae atque Erhica cx Thcologia naturali principia fupponunt, fi dcmonftrativa ratione pertraclari debent
Philofophia pradtica univerfalis theoriam paritcr ac praxin omnium philofophia? practicae partium gencralcm tradit
(. 70), in notionibus vcro iftis gcncralibus ftabilicndis non fimplici
\ icc rccurrere dcbet ad Thcologiam naturalcm
atque Pfychologiam :
quod utramque difciplinam intuenti patebit Philofophia igitur praclica univerfalis principia ex Theologia naturali atque Pfychologia petit. Denique philofophia praclica, ut omnis reliqua, in demonftrationibus fuis carere nequit notionibus iftis univerfalibus, quae in Ontologia evolvuntur. Quae experrus loquor, cx ipfa philofophiae practicx pcrtraclatione liquent. Philofophia itaque praclica ex Ontologia
quoque principia fumit Liquet ex demonftratis , philofophiam praclicam ex Ontologia, Pfychologia & Thcologia naturali principia petcre. Sunt autem Ontologia, Pfychologia
Theologia naturalis partes
Metaphyficse f. 79). Palam igitur eft, philofophiam practicam univcrfam cx Metaphyfica principia pctcre debcre , fi omnia accurate demonftranda.
.

&

Dedit Ludovuus Pbitippus Tbummigius compendium operum philofophicorum , quaeGermanico idiomate edidi, lub titulo Inftitutionum Pbilofopbia Wolfiana Quando igitur ad ea
.

provoco quae nonnifi ex ipfa difciplinarum pertratatione manifefta lunt ; Inftitutiones

J bummigiana interea evolvendae iunr , donec ipfa opera prodeant noftra Iis fcribimus
quos certitudo in cognofcendo uvat Omnem itaque movemus lapidem, ne quicquam
przternvtratur , quod ad eam obtinendam conducit
Ceterum plura adduci poteranc
arcumenta , quas Metaphyficx opem in philofophia pra&ica expettant
Sed plura defidtranti Tbummigius fatisfaciet , fi Inftitutiones evohens ad cicationes oculorum ac men,

'

tis

aciem convertat

^x

93-

Metaphyfcam phihfophia pratlka omni

effe pramittendam
pertrafiari
ratione
dehet
ea
fi
philofodemonfirativa
Nam
(na phi, ft
lofophia
phia practica demonftrativa ratione pertractari dcbet, principia percnpr^dica
da funt ex Metaphyfica
(.91). Enimvero is partium philofophiae orr

Metaphy-

diclis

confequitur

prxmtt;e nfa

do

Cap.

///

De

partibus Vbilofophia

29

quibus aliae prindpia mucuantur (.87).

Metaphyfica igicur philoibphiam pracTicam prsecedere debet.

do

cft, nt praecedant iftae,ex

94-

Si in Pbyftca demonflranda ftmt fingula accurate

principia ex

Metapby- vbyftca

petenda. In Phyfica doccntur, qua: pcr corpora poffibilia funt prmcipm

59)-, adeoque fi dcmonftrativa rationc eadcm pertracianda , notio- metaphy-

fica fttnt
(

ncs corporis , maccrix, naturae, motus , elcmcntorum aJiaeque his agnatae generales ignorari nequcunr, cum mulrorum ratio ab iftis dcrivccur. Scd notioncs iftas gcneralcs cvolvit Cofmologia generalis, quafdam eciam Oncologia (. 73. 7S ). Phyfica igicur cx CofmoJogia geOnrologia principia pctit, fi accurate omnia demonftranda
ncrali
Imo nulla fcrc cft notio , qua: in Ontologia cvoluta fuum non exerat

&

>

tca '

ufum in Phyfica, cum in omnibus dcmonftrationibus erTecluum per

fuas caufas, quae in Phyfica tradunrur, randem ad principia ontologica deveniatur. In Phyficaigitur follicita cura verfans ignorare nequir,
quam luccm Oncologia cidem affundat. Liquet ex demonftracis, quod
dcmonftranda, ex CofmoJogia generali & Ontologia principia mutuctur. Sed Cofmologia generalis & Oatologia func Mctaphyfica: partcs (. 79). Phyfica igitur ex MetaphyPhyfica,

fi

fingula accurate in ea

fica principia petit.

9)"-

et:lF>yMetaphyftcam Pbyftca pramittendam ejje^fiea demonflrativa ratione pertraclari debet

Si enim Phyfica demonftraciva racione j^*
pcrcraclanda , principia pecenda funr cxMetaphyfica (-94). Quoniam mittenda.
itaque partium philofophia: is ordo clTe deber, uc ea: praeccdant , ex
quibus aliae principia mutuantur ( 87)5 Mctaphyfica utique Phyficae prcemittcnda.
Ex

diftis patct,

9<5-

mohgia

principia ex Cof-

&

Ontohgia petenda. In Theologia naturali agitur

deexiftcnria, arrriburis & opcribus Dei (57). Qiiod fi dc his demonftrariva merhodo agendum, ex principiis cerris & immotis, quae
de Deo pra:dicantur, funt infercnda (. 30). Immota ifta principia ,
ex quibus cxiftcntia Dei ejufque acrribura firmirer concluduntur, de,

Pfycbologia

fumcnda funt

'

contemplatione raundi : ab cjus enim exiftcntia conconfequentia argumentamur ad Dei exiftentiam neccffariam,
ca eidem tribuenda funt attributa ,unde inteJUgitur mundi unicus Aucor
Quamobrcm cum Cofmologia generalis mundi contemplationem gencralcm tradit, unde ejus dependentia ab attributis divinis fit confpicua ( . 78); Theologia naturalis principia ex Cofmologia perit. Notioncs attributorum divinorum formamus, dum notioncs
a

tingenre neceflfaria

&

eorum

,emZj*

*T*l

Si Tbeologia naluralis meibodo demonflrativa tradenda

ft

^.^

Cap.

30

III.

Departibus Vbilofopbia

eorum , qua? anima? conveniunt, a limicibus liberamus. Qyare cum

anima? cognicio ex Pfychologia hauriatur (jj\ 58); Theologia quoque
naturalis principia ex Pfychologia defumic. Quoniam deniquc notioniin Ontologia cvolvuntur f. 73 ), in demonftra, qua:
tionibus Thcologia? naturalis maxirae opus eft s eadem non minus ex

bus generalibus

Ontologia principia mutuatur

Plura hic fupponimus in Tiieologia naturali fieri : fed quae cum fint fa&i , a nobis
Conluli circa ea interea poffunt Inititutiones T&ummigH (.<?i).
demonftrari non poflunt
Pfychologiae in Theologia naturali uius patebit , ubi TheoUberior tamen Ontologiae
iogiae naturalis fyftema amplum proftabit

&

97-

Si Cofmologia generalis metbodo demonflrativa tradenda

principiis onto-

Cofmologia generalis generalem tradit mundi & cor<

Jutrenecx quibus conftat, nec non elementorum , unde corpora orralisprin. porum
cipia on- tum trahunt, doclrinam (. 78). Praefupponuntur itaque nocionesentologka.
tis generales, fi ex generalibus principia fpecialiora de corporibus &
eorumelementis una cum generalibus mundi attributis finc demonftranP US babet

iS>' Cls

da.

Quamobrem cum

iftas

notiones Ontologia explicet,Colmologiage->

neralis principiis ontologicis opus habet.

E. gr. In Ontologia traduntur doitrinae de ente compofito & fimplici , quarum ifta
ad corpora , haec ad elementa corundem in Colmologia applicatur
In Ontologia evolvuntur notiones fpatii , temporis, continui , ordinis , perfeclionis , vis ac potentiae &c.
quibus in Cofmoiogia habemus opus , extenfionem & continuitatem corporum, eorumque a<ftiones ac paifiones, nec non ordinem naturae atque perfe&ionem univerfi demon.

ftraturi

JT.

Tfvtbolo-

gii

prin-

cipia ontologic*

&cofmologica.

98.

^' Pfycbologia methodo demonflrativa tradenda^ ex Cofmologia

i$>'

principia fumit

Anima? competere vim

fum convenienter mutationibus

fibi

&

Onto-

repraefentandi univer-

qux in organis fenforiis contingunt

nemo negarc poteft Meditatus reperi pofTe hunc conceptum fumi
tanquam primum & ex eo rarionem reddi ceterarum mentis facultatum
gr^
q U2e per eafdem intelliguntur, mutationum. Quoniam vero vis illa diftindte non agnofcitur, nifi exOntologia notionem vis in genere&
ex Cofmologia dodtrinam de mundo generalem perfpeclam habueris
,

&

Ontologia principia
fumere debct Ex ipfa Pfychologias pertraclatione apparet, multis aliis
notionibus generalibus, qua? in Ontologia evolvuntur , eandem habcre opus.

(.73.78)5 ideo Pfychologia ex Cofmologia

.

99-

Jn Metapbyfica primum locum tuetur Ontologia feu philofopbid prima , feultimum denique Tbeocun ^tm Cofmc/ogia generalis , tertium Pfycbohgia
Metapbyfunt ordine, ut prsecollocandas
a
naturaiit
Metaphyficae
co
Partes
iS>'
.

&

ficaorJo'.

mittantur> unde principia fumunt cerera? (. 87). Quare

logia naturalis principia fumat ex Pfychologia,

cum Theo-

Cofmologia

&

Onco-

logia

Cap Ilh

De

parttbus Tbihfopbia

jt

logia ( . 9<5^,PfychologiaexCofmologia geneiali & Ontologia (.98),

Cofmologia ex Ontologia (. gj); evidens eft, Ontologiam primoloco pcrtraclari deberc, fccundo Cofmologiam , tertio Pfychologiam
quarto dcnique Thcologiam naturalcm
.

. 100.

Pbyfica Teleokgi<e pramittenda

fint

{int

In Phyfica dcmonftratur, quarnam Tj

r
1(0.

rcrum naturalium caufa; efficientes; in Teleologia autcm, quxnam C urTelec~

earundcm rationes finales r 8 s ) Ipfo facto docemur, rationcs logUprf-

finalcs

tum demum paterc, ubi

caufa.' efficientes

fuerint pcrfpecla:

ita

mittenda.

utcxPhyfica petantur principia demonftrationum tcleologicarum. Quare cum ea philofophia? pars prceccdcre dcbeat, unde altera principia
mutuatur (.87; Phyfica Teleologia: cft prajmittenda.
. 10 1.
Dei ex Thsologia naturali baufla confirmatur In Ufns TeTeleologia cxplicantur fines rerum naturalium (. 85J. Quoniam ita- [cologia^
C0
que finis primarius in eo confiftit, ut ex opere agnofcatur conditor '? Z" r
Deus , atque adeo mens ex contemplatione rerum naturahum m Deum
afcendat, quemadmodum in Theologia naturali demonftratur ; in TeIeoiogia quoque doceri dcbet, quomodo Dcus ex rebus naturalibus agnofcatur. Argumentis hinc petitis cum confirmentur , qua* in Theologia naturali de Dco fucre demonftrata; evidens eft, cognitionemDei
ex Theologia naturali hauftam inTcleologia confirmari..
Quo magis enim animus in cognitione
Przftantiffimum ideo ufum habet Teleologia

In Teleologia

cognitio

Dei confirmatus, eo promptiores evadimus in exequendis erga Deum officiis ejufqueIn eo vero maximum pofitum eft ad
pr<efertim gloria per omnes adtiones illuftranda
mne virtutum genus pradidium . Patebunt ea. ex philofophiae pra&ics integra pertraAatione
.

IOZ-

In Teleologia C0- Cur pcjt

haufta
confirmatur
cx Theologia naturali
(. ioi). In ea Theoloigitur fupponitur, nos non modo habere notiones perfeftionum di vi- &'*"* ~
Tefeologia poji Tbeologiam naturalem pertraclanda

gnitio Dei

uarum, verum etiam demonftrare pofle, quod Dco

cliones conveniant

ralihauriatur (jT

iftiufmodi perfecognitio
ex Thcologia natuQuamobrem cum
57), ea anteTeleologiam tractanda,

man'n

ifta

..

103..

Pbilofopbia praffica univerfalis Etbic<e , Oeconomic<e' atque Pofitic<e pr<e- Thilofomittenda. Philofophia pradtica univcrfalis generalem theoriam
pra- P 1"'* Pra~
uni "
xin philofophia? praclicx tradit (.70), adeoque Ethica, Oeconomi%
ca atque Politica, philofophia? pradticae partes fpeciales (%.6%. 64. 65. vt
%J^p,
<>7)> principia fua inde mutuantur Is vero ordo partium philofophix cipiiriis

&

87 ) Quamobrem fapremitphilofophla practica univerfalis Ethicce* Oeconomicse atque Politicaj wda

eft, ut prsecedant, qua? aliis principia largiuntur(.

prsmittenda..
S-

104,

Cap. III>

De

partibus Tbi/ofopbia
104.

Etbka Oeconomk<e

Etbica,
Oecono-

Oeconomka

pnemittenda

Politic<e

Ex

ipfa

harum

in Oeconomica iupponi tanquam

demonftrantur
in Politica vero, qux tum
Echica
principia, qu
n Ethica, tum in Qeconomica doccntur. Patet igitur eodem , quoante modo, quod Ethica fit praemittenda Occonomica?, Oeconomica ve-

difciplinarum pertraclatione patct,

in

^Jf.^
ca

traiiande.
'

Je.sKJitU-

roPolitic f. 87).
Quod fi Jus naturae ab Ethica, Oeconomica

&

Pohtica

fepares

cum

eo ipfo theorii

j^ arum difciplinaruin coatineatur (. 68 ) theoria vero tanquam praxeos fundamentum

rxqv.oloe jj em nt przmittenda, de quo nemo dubitat ; nemo inficiabitur , Jus naturx Ethies,
co traOeconomicx atque Politicx primitti debere
;

Hi

105.
Pbilofopbia pralika ftatim pojl Metapbyftcam tratlari potefl Etenim phiThilofoPfychologia potiffimum atque Theopbiapra- lofophia praclica ex Ontologia
praxin ,
petit,
ex quibus
thcoriam
fua
principia
Bicacur logia naturali
Phyfica
petuntur,ea tanquam
pcfiMeta- fuarn demonftrat (. 92). Qiia: vero ex
duttt.

&

&

tcam
!ra

q,'.eut

&

pcr experientiam cognita fumi poffunt. Nil crgo impcdit, quo minus
philofophia practica ftatim poft Mctaphyficam traftetur.
Equidem negari non poteft , quod multum in praxi morali ufus fit Teleologia; (.

101 ), confequenter cum ea poft Phyficam demum traiftari debeat (. 100 ), Phyfica phiIofophise pratticae przmittenda videtur . Enimvero ad demonftrationes philofophiae prademonftrantur
Ut vero , quod ibi
ctica: fuftkiunt , quae de Deo in Theologia naturali
Imo ut hic e;us ufus
prxcipitur, ipfo opere exequaris , Teleologia haud parum juvat
doceri poflit , praeftat eandem demum poft philofophiam practicam tradi
.

Tb-<-

ficafi/-

tim pcfi
taphy.

fic,amtra.

106.

Metaphyftcam tradi pote(i. Difciplinae palmariae T

qua: cctcras ambitu fuo complecluntur, iunt Metaphyfica, Phyfica
feqq.
jT. 59. 76. feqq.). MetaphyPhilofophia practiea f. 62.
ficam pra?ccdcre dcbere Phyficam iupra demonftratum cft (%. 95 ) .Quou zm vcr0 Phyfica ex Philofophia praclica principia nulla mutuatur,
Pbyftca fiatim pofi

&

&

&

tifueat.

non Q p US ert ut ea
Metaphyficam tradi

jpfl

prjemittatur

(.87). Poteft

igitur ftatim poil

105), five Phyfica, five Philofophia pra&ica priori loco tractetur

Teleologia principia ex philofophia practica fupponit, poft hanc adeo
pars eft (.>), confultius videtur, ut
rnuftanda (. S7), Teleologia autem Phyficae
tradatur
nifi forfan Philofophiam
Phvfica integra demum poit Philolophiam practicam
practicam univerfalem cum Jure naturali Metaphyficas jungere , Ethicam autem atque
Politicam Phyficse demum fubjungere velis, quatenus quaedam ipfius dogmata in iis ufum habere poffunt Sc Technologia, a Phyfica pendens (.71), Politicae principia non.
Perinde adeo

eft (.

Quoniam tamen

nulla praebere. valet

Bbyfica,

experimentalis

107-

eorum, qua? pcr corpora

fleri poffunt
In Phyfica rcddcnda eft ratio
demonftrationibus Cofmologia: generalis^
( j^. 31). Patet autem ex
non poffe adeoque in iis acquicfcenpervenirc
nos acj rat oncs ultiraas
dum effe, quce a caufis proximis deriventur. Principia igitur ab ex#

jSft'

ZmeT

M.

pericntiapctcnda, unde aliorum, qucefiunt, ratio reddi potcft: quai

cum

Cap.

III.

De

partibus Vhi/ofopb/a

33

per obfcrvacionespaccanc,per cxpcrimcnta in apricum

func produccnda. Ea praeterea, qux demonftrancur in Phyfica, cxpcacquifico hinc gradu intcrmcdio intcr
rimentis confirmanda (. 34)

cum non femper

&

cognitioncm hiftoricam & philofophicam ad ipfam fcicntiam phyficam

piasparariofieri dcber ($. 54J. Ea igitur philofophiae pars, qua? percxpcrimcnta ftabilit principia Phyfica: ibiquc tradcnda illuftrac, /%//<;* ^xperimentalis vocatur.
fcientia pcr

fic

corum

Pbyftca experimentalis dcfinitur, quod

ftabiliendi principia, undc ratio reddirur

Quamobrem

cxpcrimcnta

qua? in natura rerum fiunt.

qus in Phyfica demonftran,

Ceterum experimentatio poifet quodemonftrationibus fub;ungi polfunt
que ad omnem philolbphiam reliquam extendi , atque lic Pbi ofopbta expcrimcntalit notio amplior evaderet , quam ubi vulgo ad iolam Phyiicam expcnmentalem nomen iftud
Sane quatenus in Teleologia confirmantur ex operum naturae contemplatioreftringitur
ne, qu.e in Theologia naturali de Deo demonftrantur , Teleologia Tbeologi* experimentaSunt etiam experimenta moraiia atque politica, hadlenus quidem
lit rationem habet

Quod

tur

ii

experimenta adhibeantur ad confirmandum ea

eadem

ipiis

negleda, fed iuo loco a nobis indicanda, nequid

flt alienum
.

Phyfica experimentali introducla

pit.

Quamobrem

ut fcientia, qua?

afleruifle

videamur, quod a veritats

108.

nomen Phyfica.' generale efle ccehoc nomen olim acceperat (.59),

,

vhyficd
dogmati-.
C

Phyfica dogmatica appellari fue- *J^fj~.

vir. Nequc vcro opus eft, ut Phyficam dogmaticam hic definiamus : tu1t
ea enim ejus dcfinitio eft, quam fupra de Phyfica tradidimus (. 59).

a Phyfica expcrimentali diftinguerctur

109.

Phyfica expcrimentalis -pbyfica

Phyfica experimentalis dogmaticte pramittenda
rectius percipicndam expcridogmacica:principia fuppedirat &ad eam facilius
pracparat
Quamobrem cumeofolonominc dogmaticae fit pra:- mentalh
.

&

(.107).

cur
p&~
mittenda, quod eidem principia prarbeat (.87); multo magis pr#mittenda cric, quod ad fcientiam phyficam hauricndam quoque pra> pr<6m
iu
parat.
tmda
. 110Experimenta eo ordine funt digerenda , ut ex anterioribus ratio fequen- Experitium reddi pcjjit Ha?c fieri pofle, expercus affirmo , fic ita , quod vul- metitogo fieri non lbleat. Quod vero ita fieri confulrum fit, haud difficulter wwordo.
pacec. Expcrimcnca enim Phyficas dogmatica: praemiccuncur , uc per ea
ftabiliancur principia , unde racio reddi poffic eorum , qua? in nacura
rcrum fiunc , & ut ad Phyficam dogmacicam feu naturx cognitionem
fciencificam pra?paremur (. 107). Quod fi cxpcrimenta eo ordine digerantur, uc ex anccrioribus racio fequentium reddi poflit
ex experimcntis non modo derivanrur principia , quorum in rcddcndis rationibus eorum, quae fiunt , ufus eft,lcd ipfa quoquc illorum principiorum
applicatio addifcitur. Uterque igitur finis obcinccur, quem per cxpcrimcnta intendimus. Quisergo dubiter, cxperimenta eo ordine digerendaefle?
,

Non

UL

Cap*

34

De

partibus Tbilofopbia

muka

quod hac ratione jam

Quae enim
fpeitant

in phyfica experimentali tradantur , quae

experimentali explicantur, ea in dogmatica orcmoveiif.
Ampliffimus clt naturse campus, ut ideo non defit in Phyfica dogmamittuntur
Nobis vero perinde eft , five in Phyfica experimentatica dicendorum materia
fivc in dogmatica thefin aliquam didicerimus , modo nobis conftet , quod fit
li
Vidimus jam fuperius ( . 107), in Phyfica quoque dogmatica lubinde tradi devera
Ubi certitudo cognitionis, quam omnimodant
bere , quod ad experimentalem fpe&at
in philofophia coniequi ftudemus ( . 33), curae cordique fuerit , non adeo arcli conftitui poffunt difciplinarum limites, ut non fubinJe in alia tradenda fint , quaeadaliam
Ceierum hunc quoRatio patebit ex Logica rem ipfam expertus aifevero
pertinent
que deprehendi ufum , fi quidem phyfica experimentalis ordine a nobis praefcripto pertracletur , ut partes phyficae , quarum ingens eft numerus ( 80 & leqq.), abfque
Cum enim in una faepius fupponenda fint , quae in alia
confufione pertraclari poffint
tradunrur; ea , quae fibi mutuo partes diverfae praebent , princ pia in Phyfica experimenIta Phyficae experimentalis beneficio obtinetur , ut partes phytali commode traduntur
fici dogmaticae figillatim methodo demonftrativa pertractari poffint , nec in una iupponenda iint , quae demum in altera demonftrantur quod etfi methodo demonftrativae fimpliciter non repugnet , modo ea 5 qux in demonftratione aliqua ex fubiequentibus fupponuntur, ibidem independenter ab ea propofitione , cu-us demonftrationem ingrediundemonftrentur ; magna tamen circumfpecliione opus eft tum docenti , ne circulum
tur
in demonftrando committat , tum ipfi quoque difcenti , ut certus reddatur , quod nullus commiflus fuerit
Ab hac vero cura liberamur , fi ea , qua? ex aliis partibus nondum pertractatis petenda forent, jam in Phyfica experimentali fuere ftabilita.

Non

Obietlio

obftat

ad dogmaticam

in

eorum, qua: per animas huma( . 58. 31). Quoniam ex Pfychologia demonftracum in Logica (.89) atque arte inveniendi ( 74)

TfycboloIn Pfychologia
empi- nas
p flibilia funt
rua fvn-

g:<e

tum&
definitio.

onum

principia

am

III.

reddenda

eft

ratio

philofophia practica petuntur ( . 92 ), iftarum vero difciphnarum, tanquam actionum hominis redtricium , certitudo maxime
nobiscura? cordiqueefledcbet ,cum ratiofpecialis gcncrah fuperaccedac

tum

et

'

(.33);ideo inPfychologia quoque confulfum eft, ut principia tam momcntofa per expcrientiam conftituantur (".3 4) & perinde ac in Phyfica expcrimentali (.no)eoordinedigerantur, ut fequentium ratio per antecedentia patcat Ea igiturratio eft, cur Pfyibologiam empiricam philofophiaj
parrem fecerimus , inqua per experientiam ftabiliuntur principia, unde
ratio reddi poflit eorum,qua? per animam humanam fieri poflunt. Definio adco Pfycbologiam empirkam, qucd fit fcientia ftabiliendiprincipia per
.

expericntiam,unde ratio redditur eorum,quas

in

anima humana fiunr.

Patet adeo Plychologiam empiricam Phvficae experimentali refpondere atque adeo ad

pfnlofophiam experimentalem pertinere . Patet prseterea , Pfychologiam empiricam perinde ac Phyficam experimentalem noftro modo pertractatam ( . 110) non effe hiftoriae
partem : r.eque enim tantum recenfentur , quae de anima obfervantur , verum etiam noprincipia alia ftabiliuntur, imo etiones facultatum atque habituum inde formantur
quae utique ad philolophicam cognitionem fpeclant
tiam nonnullorum ratio redditur
(. 6), minime ad folam hiftoricam referri poffunt ( . 3).

&

Tfycholo-

giaratioxalisquf-

112.

Poftquam Pfychologiam empiricam ab ea diftinguere ccepi philofo^\ x parte, qusm fupra (%. 58 ) fub Pfychologiae nomine dcfinivimus;
u c pfycbologiae rationalh nomen impofuimus. Non igitur opus eft, uc
j-,

Pjy.bologia rationalit

novam

hic definitionem

condamus.

Cap.

III.

De

partibus Thilofophia

55

In Pfvchologia rationali ex unico animas humanx conceptu derivamus a priori omnia

quae eidern competere a poftcriori oblervantur Sc ex quibuldam oblervatis deducuntur,
prae;udicatae opinioquemadmodum decet Philofophum ( . 46). Novus cum fit aufus
prxgnans maxime ratio
ni adverlus , nova vero ab initio a plerilque xgre admittantur
filit, cur Plychologiam rationalejn ab empirica difcernerem, ne pfychologica promifcue
praxis moralis , imo
Etenim prmcipiis pfychologicis niritur theoria
reiicerentur
politica , cc ex iis a nobis deducitur , qui methodi demonftrativae rationem habemus
quae igitur maximi funt momenti , illiusPhilofophia prattica eft maximi momenti
Ea de caufa
modi principiis fuperftruere noluimus , quoe in difceptationem vocantur
veritates philofophiae practicae non fuperftruimus nifi principiis , quae per expcrientiam
Prscipuum enim philofophiae tructum
in Pfychologia empirica evidenter ttabiliuntur
Cavemus itaque , ne fini a nobis intento ipfimet obltijudicamus virtutem finceram
cula ponamus. Nihil omittimus, quod a nobis eo afferri poteft , ut veritati fua conftet evidentia

&

&

&

.113.
mutuatur TechmloIn Technoiogia reddenda eft racio eorum , quaj arte fiunt (. 71 ). gia prinArs verfatur circa corpora naturalia , quorum cognitio ex Phyfica pc- clP !a
tenda (. 59 ). Rationem igitur rcdditurus corum, quas arte fiunt, ad
Phyiicam recurrere debet. Multus prceterea in arte occurrit inftrumentorum apparatus , de quorum ftru&ura & ufu ex principiis mechanicis
judicium ferri debet. Ifta principia in Phyfica experimentali per experimenta declarantur & confirmantur , ut in eorum notitiam etiam adRationem itaque redditurus
mittantur, qui mathematum funt ignari
corum, qua> arte fiunt , ad Phyficam experimentalem recurrere debet,
Praeterea Phyfica experimentalis ftabilit principia phyfica, quibus in
explicandis
explicandis iis , qua: arte fiunt , perinde opus eft , ac
Evidens adeo eft , quod Technoloiftis, quaj fiunt in rerum natura
gia ex Phyfica, prazfertim experimentali, principia mutuetur
Ad Technologiam refertur quoque Architettura civilis , fi per modum fcientiae traTechnohgia ex Pbyfica

prafertim experimentali

principia

ftetur
ta.

prout a nobis factum fuit (5- 71 ) Enimvero qui Architetturae civilis elementradita evolvit , is principiorum phyficorum iu iifdem ufum agnofcet

a nobii

IX 4,
T
iecl}aol Tecbnohgia pofl Phyficam traftanda . Technologia principia mutuatur ex Phyfica tum dogmatica , tum experimentali (jf. 113). Qya%b^ica
mobrem cum partes philofophice eo ordine fint pertraftandae , ut pra?- p fip .
cedant illae , ex quibus aliaj principia mutuantur ( . 87) * Technolo- nenda.

Phyficam

gia utique poft

Cum

demum

traclanda-

me

non monente apparet , Technologiam in tot abire

partes , quot funt artes , nifi confultius fuerit , ut artium quasdam genera conftituantur
& partes Technologias pro numero generum multiplicentur , ne numerus in nimiumexcrefcat
Enimvero de his quidem in praefenti fpecialiora dicere non licet , neque enim
hactenus habemus hiftoriam artium accuratam , qualis in ufum fcientiae fupponitur;
multo minus igitur de iis verba facere datur^ qus fcientiam jamcognitamperfpe&amque effe fupponunt
artes fint multiplices

.-

C A-

AV U

De Methodo

Metbodi
philofof

je_

Gxtio

TT"\kR- Metbodum

\J

dogmatis

uti

IV.

Philofophica

iij-

pbihfopbicam intclligo ordinem

quo

in tradendis

debet philofophus.

Obiervanda methodus per fingulas philofophiae partes,

adeoque ordo hic dicapite prascedente demonftravimus Quemadmodum itaque ibidem ofiendimus, qua ratione integras difciplins fint
ordinandx, ita hic docemus , quo modo in iingulis difciplinis dogmata ordinari conveniat . Equidem in Logica ufum cus in tradendis difciplinis demonftraturi methodum
iftam reprsfentabimus : nil tamen obftat , quo minus hoc loco ea de re nonnulla in medium proferamus, quae abfque multa Logicae notitia intelligi poflunt.

"^^

verfus

eft

ab eo

quem

de integris

difciplinis

ln pbilofopbia non utendum

/.--.
termini
explican-

*"

Si in phiiofophia

eft

116.

terminis nift accurata definitione explicath

non utimur termmis

nm

accurata dennitione expuca-

Enimvero fcienfingularum propofitionum fenlus eft

tia cum iit philofophia (jT. 29), quascunquein eaaffirmantur, demonftranda funt ('. 30). Quoniam vero per fe patet, thciin dcmonftrari
non pofle , antequam ejus fenfus fit certus ; omnium propofitionum
philofophicarum certus efTe debct fenfus, adeoque non utendum eft
tis

manifeftus

niii accurata definitione cxplicatis.

utamur terminis vel prorfus non explicatis, vel definitione minus accurata expon"ts, eorum fignificacus vel prorfus obfcurus eft, vel minimum ambiguus , ut in priore

terminis
Si

quam

ingreditur iftiufmodi terminus, prorfus non intelligatur , in pointerpretationis . Hoc autem non pofle confiftere cum omnimoda certitudine , cui in Philofophia ftudendum (. 33), attendenti manifeitum efte arbitror
Vix quoque fieri poterit , ut propofitiones , quarum fenfus non certo nobis conftat , vel
indeterminatus eft, ad cafus obvios citra errorem applicentur. Deftivagus admodum

cafu propofitio,
fteriore dubias

fit

&

tuimur adeo fructu philofophiae , qux in ufum fcientiarum atque vitas dilcitur Nos
cum hunc fructum potillimum intendamus , terminorum quoque accuratas definitiones
curs cordique habemus Quaenam vero definitiones fint accuratx, in Logica docemus
.

^n pbilofopbia non utendum

Trincipia
phia cum iit fcieniia f. 29
philojophixqv.aliaejje

deknt.

H7.

efi principiis nifi fufficienter

probatis

Philofo-

ex principiis certis & im)

inferri
debent (.30^). Quodfi
motis per legitimam confequentiam
principia nondum fint fufficienter probata , ncc corum veritas certonoEt quoniam fieri poteft , ut
bis conftabit. Sunt igitur nobis inccrta
nobis fcrupulus injiciatur; de eorum veritate ambigere aliquando poffumus , confequenter ea immota non funt . Sed id contrariatur ei,
quod modo demonftravimus . Patct itaque non utendum effe princi,

in ca afferta

piis nifi fuificienter probatis.

Si principiis locum demus, quae fufficienter probata non funt , omnis ex philofophia
abigitur cerutudo. Patebit enim in Logica^ non majorem certitudinem inefle propoli-

tioni,

De Metbodo pbilofopbtca

Cap. IV.
tioni,

quam

deprehenditur

do principium
docetur,

fit

in

htiic

37

Quodfi quaefiveris, ecquanquaeftioni Logica latisfaciet

In ea enini

principiis, per qua: probatur

probatum,

lurficienter

tum quomodo

per experientiam ftabiliancur principia cerca,cum

quomodoper

raciocinia eruantur

Il8.
nulla admittenda ,
.

Jn pbihfopbiam

propofitio

ter probatis legitime deducitur

qu<e ex principiis fufficien-

nift

Philofophia fcientia

29) atquc aimmotis pcr lcgitimam

cft

(jT.

ov.amm
propofr

t;o>:es in
deo propofuioncs fuas cx principiis ccrcis &
confcquenriam inferrc dcbct (jT. 30). NuJla igitur admitti porcft pro- V h '\l'~ j
pofuio,nifi quae ex principiis antca pofiris legitimc deducitur, hoc eft, jLvjw^
ex principiis fufficienter probatis , cum in philofophia non fit utcndum

nifi

iftiuimodi principiis

(.117).

Certicudini, cui in pliilofophia ftudemus ( 53), non modo confulitur per principia,
vcrum etiam per propofitionumdemonftrationes, quanfi fulficiencer probentur (. 117),
do nimirum ex principiis legicima confequencia deducuntur conclufiones ( praf.) Quomodo \ero conclufiones , c.\ principiis legitima conlequentia deducantur, in Logica ao.

cecur

In pbilofopbia termini
debent per antecedentes

119.

JT.

qui ingrediuntur definitiones fequentes

Duo

explicari

0r({o

occurrere poffunt cafus

aut enim tcrmi- n itiof
ni , qui ingrediuntur definitiones , prorfus non explicantur , aut ex- num.
Cafus prior pertinct ad gencralioplicantur demum in fequentibus
rem, quo utimur tcrminis non fufficienter explicatis ; etenim perinde
.

eft, five id in definitionibus contingat, five in propofitionibus

Quod

non liceat , confequenter multo minus prorfus non explicatis, anobis jam demonftrarum eftanre (. 116).
Prxfens adco propofitio potiffimum concernit cafum pofteriorem , ubi
terminis infufficienter cxplicatis

tcrmini

uti

qui ingrediuntur definitiones anteriorcs

demum

explicantur in

pofterioribus. Contrarium fieri dcbere , hac rationc demonftramus. In

philofophia certitudini omnimoda? ftudcndum, ita ut nihil nobis dubii
fuperfit (.

33J.

Qiiodli in definitione

utamur termino nondum

expli.

cato, in ejus vcro fcnfu haercmus, ut eam plenc intelligcrc ncqueamus. Qyare cum hoc certitudini obftet, terminis non utendumeft nifi
in anterioribus definitionibus jam explicatis
Etfi autem obftaculum
.

removeatur, ubi

in

fequentibus dcfinitionibus cxplicantur termini,qui

ingrediuntur priores: id tamen adhuc incommodi eft,

labore

demum inquirendum

commifTus.

Quamobrem cum

fit ,

num

circulus

hinc denuo Jcdtori

quod tsediofo
forfan vitiofus fuerit

dubium fubnafci pof-

adverfum, quae adeffe dcbet ( . cit. ), minimum nulurgente neceffitate crcetur txdium in difquifitione circuli vitiofi;
nemo fane negabit , praeftare utique, ut termini , qui ingrediuntur
definitiones fequentes>in anterioribus jam fuerint explicati.

fit

ccrtitudint

la

Patet hinc ordo definitionum fimulque intelligitur

quocunque loco definitiones ponantur, ubi curs

quod jure repreliendipoflic.

quod non perinde haberi debeat,

ne quicquam admittaturj

cibi ftierit }

. J

20,

diio pro~
pofitio-

num

Cap. IV.

De

Metbodo

pbilofopbica

In pbilofopbia propofttiones , qu<e ingrediuntur demonflrationes fequentium,

Cafus hic quoque duo funt. Aut
demonftrari debent in antecedentibus
.

in demonftrando utimur propofirionibus tanquam principiis, quaj

prorfus non demonftrantur,aut quae demum demonftrantur in fequende eo enim jam diximus ante
tibus. Cafus prior huc non fpedtat
(. 117 ). De pofteriori itaque intelligcnda eft propofitio prxfens. Ejus vcriratem ita cvincimus. In philofophia ftudendum eft certitudini
omnimodx , ita ut nihil prorfus dubii fuperfit f. 33). Quodfi demonftrationem ingrediatur propofitio tanquam principium, quae in anterioribus nondum fuit demonftrata , dubiura nobis fupereft , an ea
vera fit ncc ne , confequenter ipfa quoque propofitio, cujus demonftrationem principium dubium ingreditur, dubia manet atque incerta'.

cnim

omnimodaa certitudini repugnet , quam adeffe

propofitioncs in anterioribus demonftrandai
deberc demonftravimus
funt , qua? pofteriorum demonftrationes tanquam principia ingrediuntur. Erfi aurem obftaculum removeatur, ubi in fequentibus propofitiones iftse demonftrantur , quas in anterioribus fuppofuimus tanquam
veras; id. tamen adhuc incommodi remanet, quod taediofo labore demum inquirendum fit, num circulus forfan vitiofus in demonftrando
Quamobrem cum hinc denuo dubium fubnafci poffit
fucrit admiffus
lectori , evidentise adverfum , quae adeffe debet (. 33), minimum
prcctcr neceffitatem taedium eidem creetur in examinandis propofitio-

Qyamobrem cum

id

num

demonftrationibus, qua?

eam ingrediuntur, quam

inferius

dcmum

demonftrandam in antcrioribus interea fumimus , ut omnis circuli in

demonftrando metus cvanefcat quis , quatfo, inficiabitur , in anterio;

ribus demonftrandas effe propofttiones

tium ingrediuntur?.

quai demonftrationes fequen-

Patet hinc. ordo propofitionum , fimulque intelligitur , non perinde efle, quocunque
aliqua in medium afferatur , ubi curae tibi fuerit cordique , ut omnes
philofophi partes adimpleas , ne quis jure quidpiam reprehendere poflit . Cur in hoc
propofitiodilcurfu prsliminari haud quaquam fieri potuerit , ut ordini definitionum
num. ex afle fatisfaceremus, diximus. in luperioribus (. 30)..
in loco propofitio

&

Tropofitionum
philofo-

121.

ln propojitionibus philofopbkis conditio accurate determinanda , /ub qua

pnedicatum convemt fubjeclo , feu fub qua aliquid de re aliqua affirmatur : vel negatur . In philofophia reddenda eft ratio, cur poffibilia a.

phicarum cfti:mconfcquipoffint(.3i), confequenter cur aliquidde re aliqua affirforma

mari,velnegari debeat..Quodfi ergo ratio , cur pra>dicarum convenit
fuo fubjecto , vel in definitione, vel in conditione aliqua contineatur;
..

philofophus monftrare debet, quomodo vi iftius vel definitionis vel

conditionis prcedicatum fubjecto conveniac r Quare propofitionem
,

ita

De

Cap> IV*

Methodo pbih\opbica

39

debet, ut liquido apparcat, num vi dcfinitionis, vcl conditionis alicujus pra:dicatum ei tribuatur , adcoquc conditio accuratc
dctcrminanda, nifi vi dcfinitionis , confcquenter abfolute eidcm comita

crferrc

eadcm propofitio alia adhuc ratione demonflrrari

Si
conditio, fub qua prrcdicatum convenit fubjcclo, in propofitione acdubius manes , num praedicatum fubjefto
curatc non exprimitur
conveniat abfolute fcu omni in ftatu , an tantum fub certa quadam
conditionc fcu aliquo in ftatu , multo minus perfpicis , quo in ftatu
idem cidcm fit tribucndum Qui dubius in hac ignorantia verfatur,
ccrtam cognitioncm non afJfcquitur, multo minus omnimoda: ccrtituid quod notioni philofophiae rcpugnat (.33).
dini ftudct
Imo fieri minime poteit uc propofitio aliqua demonftretur quamdiu ignoratur, num
petat

Potcft

prxdicatum lulvccto conveniat abfolute , an lub quadam conditione, atque in cafu poEtenim in priori cafu initium ratiocifteriori conditio ifta non accurate determinatur
nandi rit a definitione, vel ab iis , qua: inde neceffario confequuntur & jam ante fuere
Sed
kducla ; in pofteriori idem capimus a conditione , qua fubjectum determinatur
ea demum plene intelligentur , ubi logica de demonftratione dodtrina fatis perfpe&a:
quemadmodum
ipla theorematis demonftratio Logica pertra&ata clarior evadet.
.

&

I2Z

in quibus conditio accurate determinatur

Tropofi, Jub
fiowm
tum
vitam
ad
cum
ad
fcientiam
funt
,
,
:ra
ntiks . In fcicv.tia utiinur propofitionibus ad ratiocinandum propofi- &ff;
tioncs dcmonftraturi
Qiiamobrem fi nobis innotuerit conditio , fub J/fj^^
qua prsedicatum tribuitur fubjeclo ; nunquam propofitione ifta utimur

Propofitiones philofophica

qua pradicatum

fubjello tribuitur

tanquam principio in ratiocinando

eorum , qua? dcmonftrata funt

vi

,
,

nifi

ubi vel vi aflumtorum

conditio

illa

vcl

adcife intelligitur.

Sicque vi propofitionum ante cognitarum inferre Iicet alias nondum

nobis pcrfpecftas
Atque adeo propofitiones funt ad fcicntiam utiles,
in quibus accurate dcterminatur conditio, fub qua praedicarum fubjcc~to tribuitur
In vita utimur propofitionibus de rebus obviis judicaturi
Quod fi igitur in iis accurate fuerit exprcfla conditio , fub
qua prardicatum fubjccto tribuitur , nunquam prsedicatura rci obviaj
tribuis, nifi ubi conditionem iftam adefie intelkxeris. Imo fi detinitio conditionis Ioco fuerit, ex definitione accurata in philofophia tradita (. 116 J fubjectum obvium agnofcitur , confcquenter prsedicatum non tribuitur nifi ei , cui definitio competit. Ex vero itaque de
rcbus obviis judicamus.
.

Conferri hic poifunt

de certiori applicatione cognitionis philofoliquet , fi

propofkionibus non accurate exprimitur conditio , iub qua fubecto con\enit praedicatum , eas per errorem
cum in fcientiaj tum in vita applicari Nec operofa hic opus eft demonftratione , qua
id evincatur
Experientia plurima nobis fuggerit exempla Atque ea ratio eft,curtam
tiequens fit in 'udicando error Judicia autem in vita cum influant in actionum noftrarum determinationem, neglectus propofitionum exactaru.n multa damna parit Optime adeo de genere humano merentur, qui propofitiones ad genuinam. formam reducunt.

phicx,

quam

hiftoricae

quae fupra

monuimus

5,

41

Facile

autem

123.

4C
Dewonftrctionis

nutem.

De

Cap. IV.

Metbodo

pbi/ofopbica

.
12J.
ln demonftrationibus non plura contmeri debent ,
tecedentium gnaro fufficiunt ad revocandum cetera
-

ma Compiencja

quam qua
in

leclori

memoriam ad

an-

ratio-

philofophia accurata methodo

demonftrantur.
(. 119. 1:0), fcquentia legere non debet , nifi qui antecedentium
fucrit gnarus. Quod fi itaque in dcmonftratione pofita lectori antecedentium gnaro fufficiunt ad cetera in memoriam revocandum, qua:
ad ratiocinia , quibus demonftratio abfolvitur , complenda requiruntur ; pcrfedta numerifque fuis abfoluta demonftratio animo concipi
potcft, neque adeo requiritur, ut plura addantur.
c

r equiftra

Qiioniam

in

pertraclata fequentia pcr antecedentia intelliguntur

&

Supponit philofophus le<torem, qui muneri fuo fatisfacit

Si quis vero fuam in ftudio philofophia: defiderari patitur induftriam ; is fibi tribuat , quod, quae jure fupponnntur , memoriam e;us non fponte fubeant . Si quis verohebetioris fuerit 'ngenii, quam
Ut veriratem philofophicam capere polfit ; eum a ftudio philofophico procul abelTe jubemus. Acquieicat vel in philoibphiae cognitione hiftorica (5.50), vel in gradu medio
intcr cognirionem phiiofophicam
hiftoricam fubfiftat ($.</4),quod ad uium vitae ipfi
.

&

futticere poteft (.

ie-

monflrat.oms.

5 1 )

.
124.
Singula propofttiones tn demonflratione eo
fubeunt animum demonflrationem concipientis

mncm

dcmonftrationem ex determinato

rum numero,
clufiones
ftabit

quo

In Logica oftendemus, oquodam conftare ratiocinio-

ratione intcr fe conneclendorum , utconprcebeant praemiflas fequentium. Hinc conpropofitiones certo quodam ordine animum demonftra-

certa

quadam

fyllogifmorum

omnes

tioncm concepturi fubire debere

cipcre voluerit

ordine collocari debent

.

ubi demonftrationem diftincle confit ad certam , cui in philo-

quod cum neceflarium

fophia ftudemus (. ?,l)> cognitionem, quis negarc aufit , eo ordine collocari dcbere propofitiones , quo in demonftratione concipienda
animum fubire debent , cum akerius ordinis nulla prorfus fit ratio?
Non nego, in ipfis faepiffime demonftraticnibus mathematicis turbari hunc ordinem;

Qua ex inadvertenfed nego id fieri cum ratione ex notione dernonftrationis derivata

tia, aut rationibus aliis extriniecis fiunt ; lunt aberrationes a regula , nequaquam autem pro ipfa regula haberi poffuiir
.

Si qtta

demonflrari

cognitu utilia

'

U1$Ua
certil^dt-

(iinguen-

da.

n iente ratione adftruenda

ipfa

I2J.
nequeunt

autem

probabilia

eorttm probabilitas conve-

certis prcbe

diftinguen-

philofophia omnimodae certitudini ftudendum (. 33.J,

qua: vcro tantum probabilia funt, a certitudine adhuc abfunt; nemo
negare poteft, quod probabilia a ccrtis diftingui dcbeant. Idem adhuc

^a Quoniam

alio

modo

in

oftenditur

In philofophia non admittenda funt principia

probata f. 117), nec propofitioncs in eam recipienda

nifi dcmonftrata? (. 118). Quamobrcm fi qua utilia cognitu, v. gr.
ut corum cognitione in vita carere ncqueamus, ad certam tamen pervenire

nifi fufficientcr

De

Cap. IV.

,:

Metbodo pbihfopbica

41

probabilia proptcr folum ufum tamdiu

obtincatur , a certis
in philofophiam admittenda, donec ccrta cognitio
utiquc diftingucnda funt . Enimvcro quoniam in Logica doccmus,
probabilitatis non cundem cfle gradum , ejus vero notitiam pcndcrc a

vcnirc nobis impoflibilc

jfuerit

probabile adftruitur ; ut de probabilitatis gradu

quae ad certam cognitioncm adhuc dc&
intclligantur,
qucat
judicari
fint, quo de defcdhi fupplcndo cogitari poflit probabilitas utique convcnicntc rationc , ea ncmpc , quac in Logica dcmonftrabitur , ad-

modo

quo eflatum

ftrucnda.
philofophia potiiTimum admittuntur propter ufum vitae eft tamcn quocur in ipfum ufum fcientiae admittenda, nempe quatenus cognitio
,
Ratio pofterior cum minus pateat priocerta abfque przvia probabili obtineri nequit
ri, igitur quaedam diitinttius nobis funt proponenda
Probabilia

quc

in

quxdam

ratio

126.

Si quainphilofophia fumuntur, quod per ca ratio rcddi poffit quorundam phamomcnorum, etfi demonftrari non poflit in iis rationem ve-

Hypotbtftosphdo-

^J^

J
contineri; ea hypothefin philofophicam conftituunr. Dcfinio itaquc
Hypotbeftn pbilofopbkam per fumtioncm eorum , qua? efie nondum demon*

ram

ftrari poteft , tanquam eflent, rationis reddenda: gratia.

E. gr. Si quis in Aftronomia in gratiam primi motus fumit Telluris in centro munverfus occafum ; fumtio ifta byp~
<ii quietem &c motum coeli circa eandem ab oriente
tiejis appellatur
in fpecie Hypetbejis tem quiefcetttis vocatur

&

127.

UypothtHypotbeftbus pbilofopbicis in pbilofopbia locus concedendus , quatenus adverkatem liquidam inveniendam viam fternunt In hypothefibus philofophi- 'Vf ~
jopbica
r
1
n
r
r
A
'
cis fumimus quaedam, de quibus non conltat, num lint, ac (1 ea eiienr,

im

1qcq

quod rationem inde reddere

proptcrea

licet

eorum, qua:

ficri

obfer- habmia.
obfcr-

plura inde deducancur, quam qua? fieri

vavimus > anfam indcarripimus velobfervandi ,vcl pcr cxperimenta detegcndi ca , de quibus alias nc quidem cogitaflcmus , ut certiores evadamus
num quaedam indefluant ,qua:expericntia:repugnant. Etcnim fiqua inde
dcducuntur,qua:experientiaecontraria funt; hypothcfeosfalfitasapparet

vamus C.i2 6J. Quod

fi

veroeadcm eidem confcntanea dcprehcnduntur,cjuldem probabilitas creVia igitur hicfternitur ad vcritatem liquidam invcnicndam. Enimvero dum vidcmus, exaflumptisreddi pofle rationem corum qua* fieri
obfcrvamus i anfam porro arripimus inquirendi in ea quas fumimus,
an rcvcra in iis ratio contincatur. Unde denuo via fternitur ad verifi

fcit

tatem liquidam perveniendi

A multis retro feculis exempla nobis fuppeditavit Aftronomia , in parte prsfertim

theorica
Cum enim fieri non poflet , ut a prima ftatim origine theoria motus planetarum vera inveftigaretur ; ideo Aftronomi hyporhefes condiderunt , unde rationes motunm coeleftium derivarunt . Ex iis hypothefibus deduxerunt , qua: cum obfervationibus
contulerunr
Hinc anfam nafti funt cogitandi de obfervationibus , quse alias mentem
.

eorum nunquam

fubiiifent,

&

hypotheles continuo magis magifqse eniendandi

donec

tandem

De

Cap. IV.

42

Methodo philofophica.

tandem veritatem pronius intueri datum fiiit

Nec male meo
Aftronomos imitamur, qu^tiefcunque iftiufmodi caius ojcurrunt

judicio in philofophia

quibus coiveitando

in

Pra;bet nobis hujus rei exemplum etiaraj

Anthmetica qua:
me permovit ut de hypothefibus philofophicis mitius judficarem. Etemm cum in divifione per diviforem compofitum ope abaci Pythagorici quotus partialis verus inveniri non polfit , per modum hvpothefeos philofophica? iunvtur
diviforem integrum in notis dividendi eidem refpondentibus toties contineri , quot:cs
nota diviforis prima in nota prima dividendi eidem reipondente continetur . Inftituto
enim examine deprehendimus , num Jiyporhefis fallat ,
ubi eam fallere contingit
eandem emendamus , donec veritati conlentiat . Non tamen ideo promiicue probamus
typotbefei omnes , fed (puriot potius declaramus eas , ex qu'hus neceifaria confequentia
deauci nequeunt ea , quorum gratia alfumuntur . Multo minus autem probamus illorum inftirutum, qui ultra hypothefes in philofophia non progrediuntur : id enim&no,
plvlofophiae, quam nos habemus (5.19),
omnimodae cerrtudini , cui in phi-

jaciuntur

inveftiganda fundamenta

reritatis

pnmum

&

&

lofophia ftudemus (. 35), repugnat

JEqua mentis lance trutinamus fingula

&

iuum

unicuique pretium decernimus

128.

H-potbefes non ingredi debent

tanquam principia demonflrationem propotanquam dogmata admittuntur

Hypothe-

the-

pitm ib;t- fitionum , qu<e in pbilofopbiam

fusquofes phijofophicK fumunc, quod ita cfle
\'f~

nondum

probari poteft

126) t adeoque a cercitudine plurimum adhuc abiiint Quamobrem fi

iis tanquam prmcipns m propohcionibus demonftrandis utans, qux ln
phiiofophiam tanquam dogmaca admiccuncur; principiis uccris incertis
ad dogmata firmanda
quod cum a foro philofophico fit alicnum ( jf.
117), hypothefibus in propofitionum demonftratione nullus concedendus eft locus
.

E. gr. Hypothefis Leibaitiana de

mam
tur

praerip^at

in

ne veritates
initi:amus

commercio inter mentem Sc corpus etfi ceteris paldemonftrationibus tamen moralibus ac politicis a nobis non ufurpa-

momentofas

quarum

in vita ufus

eximus

incertis pelagi

fluttibus

Dum

vero Philoiophus per iftam hypothefin explicat , quae ad commerc ;:m, quod inter mentem atque corpus intercedit , fpeclant ; non alium ei locum cont. qqam quem hypothefibus philofophicis vindica\ imns ( . 117 ) Similiter non probaraus- fi quis ex hypothefibus philofophicis demonftrare nititur exiftentiam Dei
nifi
libi quis id eum in finem fecerit
ut ab hypothefi aiiqua removeat impietatis mfpicionem Solent enim vulgo impietatis poftulari phildfophicae hypothefes , antequam affen-

fu

communi

recipiantur: id

quod omnium feculorum

Si ex ante pofitis
'.!'

"' "btincre
'

nam

ex

Yts

nondum

conflat

tamen qurfdam

in

lit

bypotbefm aliquam in natura rerum

nil
eadem demonfrari poljint
philofophia
Propofitionum in
;

cbflat

is
efte
^" minui demonftratio affcratur
d<.'".:z ordo, ut uuicuique is cedar locus, ubi ea cx anteccdentibus demonftrari potcft(. 120J. Qinmobrem C\ in aliqua hypochefi ex praecedcntibus quardam dcmonftrari poftunt ; eorum dcmonftratio ibidem
.

locus.

hiftoria teftatur

129.

JF.

tradcnda tanto facilius inrclligenda, quod cjiis principia adhuc recenmemoriae inhaereant
Ecfi autem hypothcfin in natura rerum obtinerc pcr prxccdcntia nondum conftet
nihil tamcn periculi hinc mccucndum, cum in daca hypochcfi demonftraca nullibi applicencur, nifi
ubi eandem obcinere repcrimus. Quodfi cam prorfus impoflibilcm
,

ti

deprehen-

Cap. IV.

De

Metbodo

pbilofophica

43

deprchcndamus , ncgamus idcm , quod in ca fucrat dcmonftratunv

Acquc ita propofitio hypothctica ufum habct in crrore rcfcllcndo
Nil itaquc obftat , quo minus dcmonftrentur, qux cx hypothcfi aliqua conlequuntur, ubi principia fufficientia adfunt ctfi ipfam hyporhefin pofiibilcm cffc nondum conftct , imo etfi cam pcr fequcntia impoliibilcm efle deprchcndamus.
.

E. gr. Etli in Ontologia

nondum

demonftrari

poflic

ens fimplex proprie

fic

di&um,

quod omni parce careac , exiftere , vel minimum poflibile efle id camen non obftac ,
quo minus ibidem demonftrentur , qux ex notione entis fimplicis confequuncur Quoquae ex notione
niarjQ enim rectain rariocinandi viain ingreiTus nulli enti ea tribuic
nili ubi iftud omni parce carere agnoveric
de cecerisveentis fimplicis ccnlequuutur
nihil inde periculi foret mecuenro
qua: partibus corrftare incelligic, eadem negat
vel maxime ens fimplex nullum darecur, quin pocius eum auhuc experiremur
dum ,
uium, quod conftarec , quaenam finc de compofico neganda ne per errorem iis cribuamus, qujs iiidem repugnant Enimvero ubi deinceps m Pfychologia oftenditur , animam
hominis efle ens fimplex & in Cofmologia probacur , in numero fimplicium elfe elemenca rerum; animabus hominum Sc elemencis rerum macerialium ea applicamus, quae
<k ence limplici in genere fuerunr demonftrata Quod fi vero demonftracio eorum,qua2
enti fimplici in genere compecunc , omicceretur , propterea quod ens fimplex per mo<ium hypotheleos tantum fumitur ; eadem figiliatim de elementis rerum materialium
de Deo ipfo in Tlieologia naturali dein Colmologia, de animabus in Pfychologia ,
monftranda forent , quae una demonftracione in Oncologia comprehendi Sc poflunt ,
Iftiufmodi exempla plura occurrunt in Philofophia, nec infrequentia func in
debent
Illud vero per le patec , philofophum anceriora in ufum pofteriorum praemitMathefi
tencem ( . 119. 110 ) non ideo comminifci hypochefes inutiles ac fteriles^ uc aliquataucum dixifle videacur
IjO.

li

&

In propofttionibus pbihfophicis preedicatum accurate determinandum , ns

Dctcrmifcilicet fubjeclo plus tribuatur, quam per ante poftta de eodetn demonfira-

^m

Quodfi praedicatura non accurate dcterminetur, ita ut fubjc- jjMti in

plus tribuatur , quam pcr ante pofita de codcm demonftrari pote- propofi-

ri potefl
<fto

quod plus jufto tribuitur, id quidcm gratis afleritur. In philo- tionibus

fophia autcm nihil admittendum, niii quod ex piincipiis in antcce- p^dofodcntibus fufficientcr probatis lcgitime dcducitur ( . 118. 120). Qua<- P'J lis mobrcm illud quod fubjcclo plus tribuitur quam per ante pofita de
codem demonftrari poteft, in philofophia vitio quodam fubreptionis
admitti ncquit.
rat,

'

E. gr. Si quis demonftret

aliud praster Deum , non

dari ens neceflarium five ens a fe,utuc ens illudafenon

tamen dici poteft dari Deum , qui fit mundi hu:us autor:
multo minus addere licec , quod fic mundi ex nihilo produiti aucor
Ica enim vicio
fubrepcionis fumerecur , quod nondum fuerar probacum , nempe ens a fe efle mundi autorem eumque ex nihilo produxifle: quod etfi verum iit
probari tamen debet , cum
omnimodae in plvlofophia certitudini ltudeamus ( . 33). Vitatur autem vitium iftud
fubrepcionis , ii in praedicacorum numero nullus fic cerminus, nifi accurata definitione
explicatus ( . 116). Nam fi quis dedit accuratam definicionem, qua fignificatum vocis
Dei decerminavit ; is regularum raciocinandi memor non cribuet enti , quod exiftere
demonftravit , nomen Dei , nifi ubi deraonftraverit eidem competere quae definition
Dei comprehenduntur Forfan nonnullis talia moneri fuperfluum videtur
quod fi vero
quis expercus fueric
quam vulgare fic vitium iftud fubrepcionis ex negleita praedicaci
fic

dccerminatione ortiun

is

aliter ftacuet

2-

131,

Cap. IV.

44

De

Metbodo pbilofopbica
131.

.
C:'.rf:t~

Hinc porro confequitur,/wAWc minus de

V mi- quain eidem competit

dr-

n:'.s
l

ir:-

Quoniam

re aliqua demonftrari debere t

ex diclis (. i^o) patet , de iubjecto non plus affirmari debere , quam quod ex anceccdentibus de eo
li minus
dato in loco demonftrari poffit , quam
demonftrari poteft
cidcm compctit , eo tamen ad dcmonftrandum alia habeamus opus,
utique id rantum demonftrari debet , quod poteft , ceteris in alium
.

eniiti

t:-.r

rei

qu.itn

conve-

vit.

locum oportuniorcm

rejcclis.

E. gr. In Theologia naturali primum tantummodo demonftramus , Deum efle ens,

in quo continetur ratio furKciens aitus contingentis univerfi, cum hinc jam porro attributa Numinis demonftrari poflint . Etfi enim Deus mundum produxerit ex nihilo,
ab initio tamen de dependentia mundi in exiftendo a Deo minus demonftratur , quam
ea importat, propterea quod noftro demonftrandi modo initio Theologiae naturalis plura
demonftrari nequeunt ; hifce autem opus habemus ad attributa divina ftabilienda, unde
deinceps porro creatio deducitur, quatenus actionem ex nihilo aliquid producentis defignat . Exemplo nobis eft Enclidct , qui , etfi non ignoraret , tres in triangulo rectilineo
angulos fimul efle aequales duobus rectis , cV: ideo externum Iatere uno continuato duo-

bus internis oppofitis aequalem, initio tamen minus demonftravit , nempe quod externus
ifte angulus fit
uno oppofitorum internorum ma'or, quoniam hoc theoremate opus ipfi
erat ad demonftranda alia , unde tandem iftius aequalitas cum duobus internis oppofitis
deducebatur
Equidem Pctrm Ramut ut in aliis bene multis, ita in hoc quoque En.

ciidem reprehendit

Schol. Math. lib. S.

&

9.

p.

m.

171. 178- quafi hifterologia?

reum

elementis Geometrix Euclidem fecuti furnus , proptereaquodaliter laciendo rigorem in demonftrando tueri non daretur , a quo Ranuun lubinde in Geometria fua recelliiTe conftat At Endidet rigoris in demonftrando tenacifTimus fuft

Sed hoc non obftante

in

132.
tenendus efi ordo
.

Ordoper
oriinem
fhilofo-

fbiam

ln omni parte pbilofopbicf

is

ut ea pramittantur

per

velminhnum probabihter adftruoccurrunt nifi definitiones

parte
quacunque
non
untur. In philofophiaj
& propofitiones, ncc ab his diverfum occurrere pofte , in Logica de-

quce fequentia inte!liguntur& demonfirantur

monftrabitur Enimvcro in omni philofophia? parte per dcfinitiones

antecedcntes explicari debent termini , qui ingrediuntur dcfinitiones
fequentes ( 119) & in antecedcntibus demonftrari debent propofitiones , quae ingrediuntur demonftrationcs fequentium (. 120). Imo in
fin^ulis demonftrationibus ratiocinia praecedere debent,quorum conclu.

124). Paut
,
tet itaque
demonftrantur,
intelliguntur
&
fequcntia
ea pra:mittantur , per qua
vel minimum probabiliter adftruuntur : nam probabilia quoque ex
philofophia non prorfus climinanda , utut a certis probe diftinguen-

fioncs

ingrediunturtanquam praemifferatiocinia fequentia

in

da

(jj\

125.

omni philofophise parte eum

(.

tenendum ordinem

117).
.

Mcthodi

effc

133.

Quoniam philofophica methodus eft ordo, quo in tradendis dogmamatis uti dcbet philofophus (. 115) , ordo vero is tenendus eft, ut

pbHofophica lex ea
[Mprenut.

prxmittantur , per qux fequentia intelliguntur & demonftrantur

hanc fupremam mevel minimum probabilker adftruijntur (. 132 )
;

thodi

Cap. IV.
tbodi pbilofopbh* legem
fequentia m.eniguntur

&

ejfe

De

parubus VbiJofopbia

apparet

45

quod ea fmt pramittenda

per qu<e

adjtruuntur

*34-

partibus philofophia? (. i ex com*

per pbilofopbiam univerfam ejufque b<ec lex munis
pbdofoquod pnecedere debeant , unde quomodocunque yendet cognitio

Idcm cum ordo tcncndus

unm idemque ordo eft
87)
communis

in tradendis

fit

n
^ac ' n
Habes icaque hic methodi philoibphicae fummam , quam primo loco ex notione certiporuiffemus , re- gmis ijhs
tudinis ommmodae, cui in philoiophia ftudendum (5- 33), demonftrare
Enim- partlOJlS
dedu&uri
ultenus
mde
gula> fpeciales, de quibus ( 116. & feqq. ) diximus,

fcquentium

maluimus ex ipfa philofdphise notione ac eus focia notionecertitudinis eas eruere,

uc earum evidencia fortius perftringeret aciem mentis
.
IJSregularum Methodi
5/ 90 metbodo pbihfopbha pbilofophiam tradere veJit , is
phtlofohgharum apprime debet ejje gnarus,& babitu pollere eafdem ad praxintranfve o

&

ferendt.

Mcthodo philoiophica philofophiam

traditurus

omnes, quibus Wfjft*

utitur, tcrminos accurata dcfinitione cxplicarc ( n6)

ex iis per legitimam confcquentiam pro117)
,principia fufh-

~p

cndi(, :

&

cienter probare (jX.

118) earumquc tum fubjectum ( . 121 ) ,

tum pradicatum accurate dcterminare (. 130), tandcmquc omnia ita
ordinare dcbet, ut pramittantur ca,per qua fequentia intelliguntur &

pofitiones deduccre (jT.

adftruuntur (. 133 )i imo in ipfis demonftrationibus fingulae propofitioncs eo ordine collocanda , quo fubcunt animum dcmonftrationcm
concipicntis (%. 124^, nec plures iftiufmodi propofitiones in mcdiutn
afferenda quam tjjuae ceteras ad complcnda ratiocinia requifitas lcftori antcccdentium gnaro in mcmoriam revocare pofTunt ( 123)- Enimvero modum accurate definiendi, determinataspropofitioncs formandi & demonflrationes lcgititnas condendi tradit Logica. Rcgulis itaque mcthodi
philofophica* fatisracturus regulas Logica cognitas atque perfpectas
,

habere debet habituque pollcat

ncceflc eft

cafdem ad praxin transfe-

rendi.
Supponimus vero , Logicurr*
Patet hinc Logicas ad rette philofophandum neceflitns
demonftrandi modum exponatv
,
ut reclum deiiniendi, judicandi
Trademus vero luo loco criteria, unde dignofcitur, num Logicus fatisfecerit officio luo.
Quod \ero is , qui regulas logicas novit , eas non ftatim ad praxin transferre poflit
ipia experientia loquituracex eo confirmatur , quod habitus definiendi , accurata judicia
Qusnam fint ifta exerform.inai atque demonftrandi nonnifi muito exercitioacquiratur
citia , quibus mechodum philolophicam in noftram poreftatem redigimus, in Logica.
.

&

fatisfacere offico fuo

docemus
.

quam

136.

tradere intendit , ir JSatmam

,
, pbilofopbiam
eatradet, quce nec fuffiienter intelltgi, nec evidenter vera agnofci pojfunt ex negle~
" limeEtcnim qui alia , quam philofophica mcthodo, de rebus philofophicis
t]mdl P hl "
tractare inftituit , is terminis utitur nulla accurata definitione explicaSi quis alia

pbilofophha metbodo

tis,

nec,

fi

vel

maxime terminos quofdam

definit

eorum

definitio-

nes

^ff^

De Methodo

Cap. IV.

_\6

phihfophica

nes priori loco tradir, qui definitioncs aliorum ingrcdiuntur (. 116.

119). Quamobrcm fenfus propofitionum manet dubiae interprctationis

&

in pofteriori

admiflus.

cafu verendum

ne forte circulus

non

Illas igitur fufficicnter intelligere

tur principiis vcl prorfus non,

non

vel

dum, magis

&

indicat,

Idem porro uti117),

qux demum

rationes, cur prcedicatum

quam

dcfiniendo fuerit

fufficicnter probatis (.

in anterioribus propofitiones probat per ca

quuntur (. 120)

in

licet.

fubjecto

infcrius

fe-

tribuen-

fit

ut abfolutam fuis numeris dcmonftrationcm

tradat (. 121). Principiorum itaque ac propofitionum demonftrabilium veritas evidcntcr agnofci ncquit.

137
negletla methodo pbilofopbica , nullam certam ac diconfequitur,
T>xmm>m
ftintlam obtineri cognitionem. Nam fi mcthodus philofophica negligitur,
alterum
nec termini, nec nropofitiones fuffkienter intclliguntur(. 1 36 ),adcoSimiliter quas traduntur, vcra
que nonnifi confuia eft rerum notitia
incerta
effe evidenter non agnofcuntur (.136), adeoque dubia

^ mc

&

manet omnis cognitio

Equidem
mine

fieri

poteft, ut imperiti fibi perfuadeant , fe optime intelligere, qux acuvel dubiae interpretationis deprehenduntur , utque fe de
,

prasditis vel oblcura funt

veritate alicuus propofitionis convictos eife

tiplicibus dubiis eam adhuc involutam efle
fermo eft de imperitorum opinione, fed de
func . Philofophus vero ftatuit de jis, quae

arbitrentur, ubi demonftrationumgnari mulperipiciunt : enimvero nobis in praelenti non

eo, quod res eft . Multa videntur, qux non
funt

138.

Danmu.m
*

rtium.

Si quis pbilcfopbiam alia

qu*e ab ufu vitac abborrent

de applicari poffunt
ficientcr

intelligi

quam

,
,

pbilofopbica

qitee

feu

Non urgemus

poffunt (.

ad

hic,

136^:

metbodo tradit , is docet ,

humanee non commo-

cafus vitee

quod ea tradat qux non fufnemo facile ncgaverit, quod

,

etfi

humanae cafus applicari poffint, qux non fufenim adhuc ratione idem evincitur claalia mcthodo tradit, quam philofophilofophiam
rius. Etenim qui
phica, is in propofitionibus conditionem accurate non determinat, fub
qua prxdicatum convenit fubjefto (Jf. 121). Enimvero fi propofitiones ita formentur , ut conditio accurate determinctur , fub qua pra:dicatum fubjcclo tribuitur ; tum dcmum ad fcicntiam & ad vitam utiles
funt (. 122). Ergo fi conditio ifta in propofitionibus non accurate

minus commodc ad

ficienter

vita:

intelliguntur. Alia

determinatur, fed enunciationes func vagae ac indeterminatae

ifta

Metbodi

eeedem funt
philofophica non

philofophic<e

mcthoii

Nam

f'l'fo~

dcfinitione cxplicacis (.

phii c

&

utilitas

139-

jT.

Tdertltas-

cefifat..

in

methodo

116)

,.

regulee',

matbemattcee
eft terminis nifi accurata

qtiee

utendum

metbodi

nec admictitur tanquam verum

nifi

quod

De Metbodo

Cap. IV-

pbilofopbica

47

dcmonftratum (. 117- uSj, in propofitionibus fu- malbema.

prxdicatum accuratc dctcrminatur (. i^r. 130^ & tuc.
omnia ita ordinantur , ut prxmittantur ca , pcr qux fcqucntia intclliguntur & adftruuntur (. 135. 123. 124,). Scd cx noftra commcntatione de mcthodo mathcmatica & ipfa Mathcfcos accurata tradtationc
qualcm offcrunt Elcmcnta noftra Mathcfcos univerfa?, liquct, in tradcnda quoquc Mathefi terminos accurata dcfinitionc cxplicari (. 17.

quod

fufficicnrcr

bjcctum paritcr

iS. Meth.)

Sc

&

tcrminos, qui

in antecedcntibus cxplicari,

ingrediuntur definitiones fubfcqucntes,

nifi

aliunde

fatis

intclligatur,

qux

rcs

iis

&

fubjiciantur C. r^. Metb.) ; principia

( . 30.
fcqq. Metb.); ex definitionibus ac propofuionibus in anteccdcntibus
prardicatum accuratc
jam evictis propofitioncs , quoad fubjccftum
fufficicntcr

ftabiliri

&

&

fcqq. Metb- ),rigorofc dcmonftrari (.43.4J.&

ea lex fandte cuftoditur, ut prxmittantur ea ,

dcterminatas ( i". 49
Ubiquc
fcqq. Metb.)
unde cctera intclliguntur
.

&

dcmonftrantur

14. 43. 44.

( .

Quis ergo non vidct, mcthodi mathematicx ealdcm

funt mcthodi philofophicce

Nemo mcthodi philoibphicae ac

elTe

Meth.)

regulas, qua:

nifi qui ignorat, unde

utriufque regula: deriventur. Nos regulas methodi philolbphicasex notione certitudinis dedux mus, cui inphilolbpliia ftudendum efle probavimus (. 35) Enimvero fi quis rationemrejuifiverir methodi mathematicx, isnon aliam deprehendet acertitudine cognitionis, cui in
Mathefi ftudendum efle quilibet Mathematicus ultro lumit quis enim adeo velanae mentis erir , ut cognitionem incertam praeferat certaj, ubi certa haberi poteft , cumnonnifi
certa cognitio certum fpondeat operis in vita fucceffum ? Quoniam itaque method; philofophicae ac mathematicae regulae eadem ratione nituntur ; non m'rum , quod ipiaequoque regula: esdem fint Ceterum non opus eft ut adftruamus , philofophiam methodo
mathematica traitandam effe : etenim fi vel maxime nulla effet Mathefis,vel faltemea
nondum eflet adeo exculta , ut certam cogn tionem offerret fui cultoribus ; non a!'am
pluloiophicam methodum reperire liceret, quam eam , quae a nobis haftenus ftabilita
niit , quamdiu certam rerum cognitionem confequi ftuderemus , tum ad progreflum
lcientiarum, tum ad vitam utilem (. 122 ). Inanis adeo atque fuperflua omnisdemethodo mathematica ad philofophiam applicanda difcrepatio. Phloiophia methodum
fuam non mutuatur a Mathefi ; fed perinde ac Mathefis eam ex veriori Logica haurit
Cx :deo eam fibi convenientem agnofcit ,
quod ea fola perveniatur ad cognitionem certam , qua? tum ad fcientiarum progrelfum, tum ad vitam utilis Quodfi iuerint alii, ou'bu< cognitio 'ncerta fatisfacit, quae ad progreflum fcientiarum nil confert , quin eidem
potius adverfatur, nec alium in vita ufum fponder, quam ut amb guo tentamine iucceflum fortuna: committamus Sc fpe faepiffime mani animum lactemus ; eis non fucccnfemus, quod rem fuam fuo modo agant fumma imis mifcentes , utentes terminis, quibtis nulla determinata refpondet idea ,
& defendentes propofitiones vagas, de quibus ,
quod fubjeclum
praedicatum comeniente modo deterrninata non funt , in utramque
contradictionis pnrrem cum veritatis quadam fpecie difceptatui
Imo nec invidemus
ipiis gloriam vittoriae reportatx, qua fibi blandiuntur certae cognitionis fenfu deftituti.
Nos certam confequi ftudemus cognitioaem , non vanitati litantes , led progreffui fc
tiarumcV utilitati in vita ntenti
Neque mag s utilem udicamus difceptationem num ia
ph'!o!oph:a certam cognitionem confequi detur
Veniendura potius efle cenfemus in
prxfentem , ut experiair.ur quid pofiint humeri , quid ferre recufent
Si non ubivis ftatim voto refpondeat eventus , hvpothefes tantifpcr admittimus continuata induftria emendandas, doncc tandem \eritate liquida, quam quaerimus , potiamur. Imitamur Aftronomcs, quorum per plurima fecula cbntinuatum ftudium fagax 6c indefeflumea tandem
perfecit , qu.t omuium expectationem fuperaffe dicenda funt
Qu<'d ii ipfis quoque vi-

mathcmaticae idcntitatem mirabitur,

&

fum

Cap. IV

48

De

Methodo philofophka

.'

fum fuilTet impoflibilitatem cognitionis fcientiae fideralis fpeciofis argumentis a nimia

fiderum nobis inaccelforum diltantia , ab imbecillitate rationis humani in rebus adeo
abditis &: a cognitione noftra remotis fcrutandis , a fruftrato per tot fecula ingeniorum
excellentiflimorum fucceflu 8. peritis adftruere ; nulli equidem dubitamus , qum applaufum meruiifent eorum quibus fegnitiei vel vanitatis prasfidium in imbecilitate rationis pofitum; fed ipfa fcientia fideralis parum inde nadta fuiffet incrementi , nec ad
id faftigii pervenilfet, ad quod hodie eandem eveclam admiramur
,

C AT U T
De

philofophico.

ftylo

140.

styliphilofophici
dcfinitio

TP\^R flyfow
\-J
^

philofopbicutn intelligimus

bet philofophus

V.

gcnus fcribendi

quo

uti de-

Generalia hic proponimus , quse in omni lingua locum habent , quacunque

quis philofophetur
Nequaquam vero hic nobis res eft cum fermone Latino,
eodem philofophiam tradere conftituerimus
.

etfi

Eiusfuprema

141.

mn

hahenda eft ratio rei alterius , quam ut alteri aritmi noflri fenfa aperiamus In philofophia enim non admittenda funt, nifi
fufficienter intcllccta & probata (. 116. 117. 118). Non itaque opus
eft, ut verborum lcnocimis altcrum capiamus & in affenium pertrahamns Quamobrem in ftylo philofophico non alterius rei rationem habemus, quam ut alteri animi noftri fcnfa palam faciamus.
Nos lane non intendimus nifi docere , quam quis animo concipere debeat rei ideam
& qui eidem tribuere debeat pixdicata ,curque eadem ei fint tribuenda Id igitur uniln flylo pbilofopbico

agimus omni verborum apparatu , ut leclori mentem noftram perlpicue declaremus ,

fi
attentionem aflerat ad philofophica fcripta legenda requifitam , ab ea aberrare
ne
poflit
Non verborum vi , fed rationum pondere affenfum extorquemus &, ut alii quoque noftra opera ad cognitionem certam perducantur , iu votis habemus
ce

142.

1 pbilofopbia igitur d recepto verbortim ftgritfcatu non efl recedendum, boc

verborum efl , verbis non res alioe a nobis denotandne junt , quam qa<e iifdem vulgo ft~
fignifica- gnifcantur. In ftylo enim philofophico id unice attcndimus , ut altcri
T\eceptus

tasnr
^j'.'

61 '

m.ntcm noftram

perfpicue declaremus

rcs a *' as indigitamus

quam

f/.

141). Qiiodfi vcro verbis

, aut mcn-

qua? iifdem vulgo figniricantur

tem noftram prorfus non alfequi poteft leclor, aut minimum

ter, prout vocis vel nulla a nobis datur dcfinitio,

non fcmper animo obverfatur

in

alicnum pcrfpicuitati

officit

Verborum

difficul-

vel definitio lcctori

igitur fignificatus mutatio

quae ftylo philofophico propria

effe

dcbct.
Sunt qui
tiones

fibi

quam

perfuadent

vocum

fignificatum mutari

qune vulgo tradi folent

Enimvero oppido

quando alix afferuntur

falluntur

.qu:

fic

defini-

fentiunt

QuamJiu

>

Crfp-

V. De

flylo pbUofopbico

49

Qiiamdiu cnim eadem voce res eadem fignificatur , idem quoquc ejus manet flgiiificatus. Duduiii hoc agnitum eft a Geometns , qui unam eandc-mque figurani dt\etihnode defiiiiunt , etfi latis perfuafi fint , nomtnis fignificatum immutandum temere non effe.
1
gr. ApolloHiui cam lcctionem coni vocat Parabolam , qux bafin trianguli per axcm
feCat ad angulos rectos c\: cu;us axis eft lateri coni parallelus. Sed dum Dtibatei eandem definit per figuram , cujus ordinatim applicatarum quadrata eandem rationem ha
bent ac fagitts ; non ideo fignificatum vocis Parabola immutat , quam ei tribuit ApolSimiltter fi quij, piopterea quod eadem eft figura,cui convenit definitto utraque
d.tin Deum definiunt per fpiritum independentem , Cartefins per ens pcrfe&iflimum , nos
.

pcr cns a fe , in quo continetur ratio lufficiens contingentis exiftentiae univerfij idera
icinper eft vocis Dei fignificatus , propterea quod illud ens , quod eft fpiritus indepen-

dens, idem

eft ens perfectiflimum atque ens a

contingentis exiftentiae univcrfi

fe

quod continet rationem

fufficientera

143.

idem conflanter effe debet in philofopbia , fahcm in eadem ConftattRatio cadera cft quce rcgula pra:cedentis Si c- ti<e loejit5 parte, fignificatus
quendi
nira vocc aliqua non conftanter in codcm prorfus fignificatu utaris
fcnlus fubinde crit ambiguus
facile nonnulla a lcclore inalicnumra- nzceffvtas*
picntur: idquod pcrfpicuitati officit, quam philofophia poftulat (.141).

Ejnjdem

vocis

&

Eft veroratio adhuc alia, qua: conftantem vocis ejuldcm fignificatum injungit
In philofophia propofitiones fequentesdemonftrantur per ante.

ccdcntcs (. 120). In icqucntibus adco vocum idem efle debet fignificatus, qui fuerat in prcecedentibus: alias cnim fieri non poteft pcr le-

gcs artis ratiocinandi in Logica tradcndas,

ingrcdiantur demonftrationes pofteriorum.

ut propofitioncs anteriores

omnem Logicam

habuerit perfpectam , ut methodum philofophicam intimius

reddiderit clariorcm; is evidentius percipiet ,
quantum inconftantia
philofophicae repugnet
Nihil equidem communius eft loquendi inconftantia, led nihil quoque experimur aecuratas philolophandi
Si quis

perfpiciat

atque ipfo

eandem fibi
loquendi methodo
faifto

methodo magis adverfum

Hinc confequitur,

144-

per inconfilantiam loquendi vocis cujufdam fignificayocuma

tus fit vagus
indeterminatus , in philofopbia cum ad determtnatum reduci fignifiiadebere. In philofophia cquidem a recepto fignificatu verborum non eft tuvago
ft

&

recedcndum

(. 142), atque fic rctincndus vidctur fignificatus vagus adfixum

indcterminatus, ubi ufu fuerit reccptus. Enimvcro in cadem philo- crf "^ /a fophia conftans cfte debct cjufdem vocis fignificatus f. 143;, adcoque
detcrminatus, non vagus , confequentcr ab inconftantia loquendi communiter recepta recedcndum. Utrumquecumfieri ncqueat, quodrepugnac
per inconftantiam loqucndi voci eidem tantifper variatos tribuerefigni-

&

'

&

ficatus ,
mifla loquendi inconftantia eidem fixo fignificatui inhsrere ; ideoexceptiofieri debetab alterutra regula Quoniam in hoc cafu vocis fignificatus ut fit certus accurata dcfinitione explicandus (. 116;, nullus hinc
nalcitur nifi le&ori incauto , ad dcfinitioncs nimirum traditas non attento,
fenfus ambiguus. Quoniam vcro loqucndi inconftantia a methodo phr.

lofophica prorfus abhorrec

( .

143;; ideo exceptio

fieri

debet a regula
priori

Cap. V.

50

De

ftylo pbilofopbico

Signih*catus adco vagus

, qu receptum ufum loqucndi tuctur
indercrminatus ad determinatum
fixum eft rcducendus.
De ftylo philofophico cum agimus , ulum vocum
quem Logica praefcribit, potiffimum intendimus Quamobrem pertratflata Logica non modo clariora evadent , quae in
priori

&

&

ltylo philolophico prsecipiunrur ; verum etiam dilucide coniildem ipfo opere facisfieri queat
Ceterum in hoc prsecipuus quidam
labor philoiophi confiitit , ut voces a vago
indeterm nato, qui vulgo obtinet, fignideterminatum reducat , accuratas rerum per *eas denotatarum tradenficatu ad fixum
do definitiones . Difficultatem operis non modo experimur, dum nos ad id accingimus;
verum eandem ipfa quoque definitionum accuratarum raritas palam loquitur . Maorautem deprehendicur dirficultas , ubi definitiones una ordinandae ( . 119), ut voces in anterioribus explicencur, quibus ucimur in lequencibus : magna enim cautione opus eft,
ne in circulum incidas in definiendo vitiolum . Experta loquenti non denegabit fidem,
qui definitiones fparfira traditas in ipfa Matheli colligere
ordinare decreverit experimentum rei fatturus

hoc difcurfu praelimmari de

ftabir

quomodo

&

&

&

I4Sinvincem
differentia
intrifeca
conftante differunt , diverjis quofe
pbiiofopbia nominibus infigniri debent
Philofophi eft reddere ra-

Qu<e a

1"e m
tiontm eorum , qux funt vel effe poifunt (. 46). Rationes vero eorum , qua: iunr, defumuntur ab iis , quce rebus ineffe & quibus a fe
invicetn differre intclliguntur
Quamobrem per ea,quaj rebus infunr,
fpccies conftituere debet, ut conitet, num aliquod
corum gencra
prxdicacum rei cuidam tribuatur ex ratione generali , an ex ratione fpeciali, iicque judicia accurata formcntur : de quibus in Logica diccmus
exprcffius. Cum igitur perdiffercntias intrinfecas determinentur rerum
tot conftitui debcnt genera
gencra & fpecies
fpecics rerum , quot
intrinfecce
conftantes
deprehenduntur.
differentia*
Singula vero genera
fingukc fpecies propriis infigniri debent nominibus. Quae igitur differentia quadam conftante a fe invicem differunt , diverfis quoque in
philofophia nominibus iniigniri debent.
Eadem hic militat ratio, qua: vulgo perfuafit , ut diverfa res diverfae fortitas fuerint
nomina Enimvero cum in communi appellatione plurimum dacum fuerit cafui,parum
.

fmtdifcerncn-

di.

&

&

&

aut nihil confilio; nec fecundum notiones diftmc/tas , fed confufas res in genera Sc fpenon mirum videri debet , fi philofopho in ifto genere multafuec:es tuerint diftributx
rmt reli&a, accuratius rerum differentias fcrutaturo
:

146.

Nomina rerum a philofopho difcretarum , fed quarum vulgo diffepbiloforcnt a non atcc nditur, Termini pbilofopbici dicuntur .
pbici de~
ea peculiaribus nominibus deftituuntur :
Quorum difterentia vulgo non agnofcitur
Termini

fnitio

enim $c genera rerum, quae per iftas differentias determinantur , tamdiu latent,
quamdiu differentise non agnofcuntur Dum itaque philofophus iifdem nomina imponit
termiirs utitur in philofophia, quibus extra eam conluetudo loquendi nullum conceflic
Ec ica terminos fibr peculiares. habet philofophia . Idem obtinet m Mathefi,
locum
Theologia, Jurifprudentia, Medicina&quavis arte , ut termini unicuique finc proprn ex
eademracione, quam de philofophia modo inculcavimus . Enimvero cum hodienon definc,
fpecies

qui cerminos philofophicos faftidiant

non abs
JT-

Tbihfo%hi. ciucL

Termini pbihfopbici femel

recepti

re

erit

nonnulla de

iis

docere dilemus

147-

mn funt

immutandi

quodfi non

fatis,

accurate

Cap V. De
.

ftylo pbilofopbico

accurate fuerint definiti ; accuratior

loibphicos femel rcccptos non eflc

quo fupra

definitio

fubftituenda

Tcrminos phi-

codcm modo probarcccptum vcrborum fignifica-

immutandos

142 ) adftruximus ,
Si tcrrum efle retincndum. Idcm vero ctiam hoc modo oftenditur
mini fcmel rcccpti non rctinentur , fed eorum loco novi fubftituuntur,
leclor illorum gnarus hos non inrelligit , adcoquc eos in gratiam noftri fcripti fibi familiares rcddere dcbcr, & contra hos qui primum
didicit, illos non inrelligit , adeoque aliorum kripta Icrfturus cofdcm
Aut igitur in aliorum fcriptis verfatus
fibi familiares redderc debec
a noftris arcendus & contra , aut nulla urgcntc ncccflltate memoria
terminis oneranda, quibus carcre poteramus , dum non modo cos memoriae mandari opus fit , vcrum etiam memoria tencndum , quinam
termini in noftris fcriptis rcfpondeantterminis in fcriptis aliorum. Quoniam adco prcerer ncceffitatcm lec"toris induftriam fatigari non convetermini philofophici femel recepti notique non funt immutandi
nit
Porro in philofophia termini omnes , quibus utimur , accurata dcfiniQuamobrem fi ab aliis non fatis accutionc funt cxplicandi (. 116 )
tur

(.

terminat
reaptos
offidum.

rate fucrint dcfiniti, accuratior derinitio a nobis fubftitucnda.

Ea profecto ratio eft , cur nos terminos in antiqua philofophia ufitatos retineamus
fi
vel maxime videantur barbari , vel vi etymologiae rebus non fa,
conveniant, quae iifdem denotantur . De rebus ex earum notionibus ratiocinamur ,
non ex terminorum derivatione grammatica . Kec in philofophia verborum elegantia,
fed veritas eft, quae dele&at
Exemplo nobis funt Altronomi , qui retinuerunt terminos
ex erroneis opinionibus enatos Iftiuimodi nomina funt affixarum
planetarum five ftellarum erraticarum: quae appellationes dubio procul inde enatae , quod primitus ftellae fixx credebantur ccelo folido quafi affixa: , planeta: vero incerta lege per ccelum hinc inde vagari putabantur Imo Keplertn in nova fua Aftronomia terminos veterum Aftronomorum retinuit, etfi non idem prorfus eorundem retineri potuent fignifkatus, fed tancrfper immutandus fuerit , cum res in theoriis veterum per eos denotatae in novis theor
Kepifi non pronus eodem modo locum habeant Nova autem definitione non var'ar' iigirfkatum termini , qui ante minus accurate fuerat dcfiirtus, ex fupra ( not. .ii)
d'ct's incelligicnr
Multo minus autem ferendum , fi qui novos terminos comminifcuntur
qu-i>us ab aliis dicta invohunt
vel ab aliis haufta proprio Marut nova inveniiie
te reperi/Te wdeantur, cum ventofitatem non probet Philofophus.

Non moramur
tis

&

148.

Si termini accurata definitione explicentur

& ad progrejjum fcientiarum

cognitionem redduni diftindam

vitamque utilem

Si termini

accurara dcfini-

quarum diffcrentias intellcclus beneficio diftinfte percipimus, nominibus quoque a fe invicem diftinguimus & in fua
genera
fpecies diftribuimus. Rerum vcro in fua gencra & fpecies
rionc expliccnrur, res

&

accurata diftributione cognitioncm rcddi diftinctam, uberius ex Logica patebit. Porro fi rcs a fe invicem diverfae in genera
fpecies ac-

&

curate diftribuantur

propofitiones

quoque

accurata?

formantur

in

quibus cuiliber gcneri atque fpeciei fua attribuuntur prxdicata

Enimvero iftiufmodi propofitiones funt
ad progreflum fcicntiarum, &
z
ad vi.

&
G

Termine*

fumufuj

Cap. V* De

51

flylo pbi/ofopbico

Cognitio igitur philofophica rcdditur tcrminorum accurata definitione explicatorum ulu ad fcientiarum progreffum atque vitam utilis
ad vitam utilcs

122 j

( .

Multcrminis caremus, toties recitanda eft definitio , quoties termino eft locus
Et txdioia iita definitionum recitatio
igitur verbis opus eit , ubi vox una furficit
t s
Nonne txdiofum foret in Geometria, fi toties quadrati defifepifljme mentem turbat
nit!o recitanda foret, quoties nomen quadrati occurit , v. gr. fi in celebri illo theoremate PySi

dicendum foret , figuram quadrilateram xqmlateram rectangulam cums latus

hypothenufa trianguli rectanguli , efte asqualem duabus figuris quadrilateris xquilaquarum latera fint duobus cruribus cufdem trianguli rectanguli figilteris rectangulis
I.uim xqualia? Qui in demonftrationibus plurimum , nec fine attentione ad formam demonftrandi fuere verfati , quantum adumentum in ratiocinando fit , ubi terminorum
Oppido autem falbcneficio propofitiones fiunt concinnz , fatis fuperque experiuntur
Quodfi enim accurata deluntur , qui fibi perfuadent , terminis philofophiam obfcurari
finitione lidem explicentur , lucem potius affundunt , quam primum crebro ufu evaferint
Ablque terminorum ufu non multus in fcientia progreffus expectari poteft
familiares
In Arithmetica dudum obiervavi ,
lis igitur carere pofiunt , qui in limine fubfiftunt
quantum commodus terminorum ufus numeri ingentis enunciationem reddat diftincT:am,
qux abfque eo adeo evadit confufa, ut mens perturbata vix intelligat, quod ore pro.
tiiagorico

iit

tertur

149.

stylipbir.ci

ln pbilofopbia utendum

efl

ritatem nude proponendam jufficiunt

&

nec pluribus , quam ad vetradimus rerum dephilofophia

In

verbis propriis
.

quxnam

fimplu;-

tfnitiones f.

tas '

niSjfive fub data quadam conditione conveniant (.in.i3o),aut quomodo aliquid a nobis fieri poffit ( . 58. 71) Quoniam fuo loco in

116)

demonftramus

ipfis five

vi definitio-

Logica demonftrabitur

dcfinitione

in

non plura

eiTe

ponenda,

quam

definitum in eiTe fuo dctcrminant ; in propofitionibus philofophicis conditio accurate determinanda , fub qua pra.'dicatum fubje&o
prjedicatum
convcnit (. 121 ), confcqucnter in eis pra:tcr fubjeclum
ac utriuique determinationem , fi qua adfuerit (. 121. 130), nihil
poncndum in dcmonftrationibus denique non plura contineri debent
quam qux fuificiunt ad revocandum cetera in memoriam ad ratiocinia
complcr.da requifua (. 123) , confcquenter quse ad dcmonftrationem
animo concipiendam fufficiunt ; nec minus per fe patet, ubi docemus,
quomodo aliquid a nobis fieri poffit , non plura dici debere, quam
quibus faclr-s intcntum confcquamur igitur non pluribus opus eft verbis, quam qua' ad ca indicanda fufficiunt , quae ad definitiones, proquae

&

&

problcmatum refolutiones feu modum, quo quid fieri dcbeat, requiruntur. Qtii non
Verba autcm propluribus utitur verbis, is veritatem nude proponit
pofitiones detcrminatas, dcmonftrationes

carum

qux rebus iftis, de quibus adhibentur,fignificandis deftinanQuamobrem fi non pluribus utendum cft verbis, quam qu*e animi noftri conceptibus alteri fignificandis fufficiunt quemadmodum a
vcrbis utique utendum erit propriis. Idem
nobis modo fuit cviclum

pria funt,

tur.

adhuc

aliter oftenditur

hoc modo. In philofophia nonutendum

eft tcr-

minis

Cap> V,

De

fiylo pbilofopbico

55

(. 116), ncc a rccepto verreccdcndum

.
141), adeoque de rcbus finguborum
(
utcndum cft vcrbis, quit iis fignifiIis, dc quibus nobis fermo cft
fivc cx communi locandis h\c cx intcntionc philofophi (. 146J

minis

accurata dcfinirionc cxplicatis

nifi

fignificatu cft

quendi confuctudinc dcftinantur, confcqucntcr propriis pcr dcfinitioncm modo traditam

Imo quod hic praecipitur, fupremae legi ftyli philolbphici confentaneum quae nullius
,

quam

ut alteri animi noftri fenfa aperiantur (J.141).

Exemplo quoque nobis funt ab antiquilfimis temporibus Geometrje , qui nonnifi verbis
propnis uli nec pluribus, quam quae ad veritatem nude proponendam fuiHcere deprehen-

rationem haberi mbet

rei alterius

derunt
Ubi enim nil intendimus , nili ut alterum doceamus , nulla eft ratio, cur alia
adhibeantur verba iifque plura , quam quas ad hunc fcopum fuffkiunt Philofophus fcribit , ut profit , non ut perfuadeat , quemadmodum Orator , nec ut deledtet , quemadmodum Poeta Non aliud intendic, quam quod ex veritate quam proponit , agnita conScribit enim iis , qui veritatis amore ducuntur
Abfit tamen , ut quis (ifequi potefl
vel Orator , qui idem
ea contemni qux alio loco alio fine facit Poeta
bi perfuadeat
philofophus. Quin potius non inconfultum iudicamus , ut veritatem a philofopho erutam , quae nuda faftiditur, pulchro habitu veftitam in fcenam producat Poeta vel Orator , ut e us amore capiantur , quibus nuda fefe minime probat
Opera enim danda
eft
ut veritas ad vitam utilis omnium omnino hominum animis inftilletur , quacunque
demum ratione id fieri pofllt
Quae a noftro fcopo aliena funt ,
a foro philofophico
abefle lubentur, non ideo vituperautur &; ex orbe litterario profcribuntur
.

&

IJO.

Hinc confequitur, pbilofopbum refpuere debere verborum ornatum, qui

Oratores juvat Ille enim ornatus aut in vcrbis impropriis confiftit , aut
in verborum ambagibus
quod utrumque fimplicitati ftyli philofophi.

ci

advcrfatur

149).

( .

Tanenda tamen hic funr, quas modo ad praecedentem paragraphum monuimus

Curfiyliu
oratoritu

ex pbilofopbia
profcri*

bcndu s

C
De

AV U

VI.

Libertate philofophandi
.

DUm

151.

philofophamur, aut nobis permiiTum cft palam eioqui ,

uhr-iquid nobis vidcatur verum , quid falfum ; aut non Iicet tan- tis pbifo-

quam verum

Nemo

fophandi

non Jargitur, nos in prioricafu uti libcrtatc philofophandi

in poftcriori nuJlam nobis cffe reliclam.
Libertas itaque pbilofopbandi cft permiffio publice proponendi fuam dc rcbus philofophicis fentcntiam.

defnitio.

defcndcre,

nifi

quod

aliis

ita

videtur.
;

Philofophus , penes quem ftat libertas phflofophandi , definit , judicat , alferta probat,
prout ipfi vifum fuerit
haud quaquam vero fibi injungi patitur, ut definitionem condat
quemadmodum volunt alii, etfi eam agnofcat regulis genuinae Logicae adverfam,
:

rel ut

anenum

rudicando ncn luo , fed aliorum ftet arbitratu , quorum ua!c:um a veritate
videtur 3 \cl ut taudem argumentiim pro ftabilienda aliqua thefi ab aliis

lpfi

allatum

De

Cap. VI.

54

Libertate philofophandi

aU.irum pronunciet validum, quod multiplici dubio involutum experitur

lofophando fuo, non aliorumftare debet udicio philofophiam traditurus.
;

Si

LiberinphiAftronomus

rationes aftronomieas, qua ipfi motum Telluris circa Solem annuum perfuaJent , fta,
Tellurem circa Solem fpatio unius anni revolvi cv' in Aftrononva per liunc motum inxqualitatem fecundam planetarum explicat, is luo ftat judicio in reddenda inxtuit

qualitatis iitius ratione atque adeolibertatephilofophandi utitur Ita Replerut motum iftum
defendens , quod pbfervationibus pli.tnomenorum coeleftium eum congruere deprehende.

rat

eundem abfurdum pronunciabant ac lmpium,

edi rerum artronomicarum imperiti

libertate utebatur philoibphandi

Servitus contra pbihfopbandi eft coa<ftio defendendi aliorum de rebus

Scrvitu-

tisphilo-

philofophicis fententiam

fophandi

dcatur

dcf.n.tio.

Vbi nulla in philofophando

rebus philofophicis fententiam
vel maxirne
ita videtur , ii
funt ad aliorum placitum, fi

tanquam veram

utut nobis contrarium

vi-

libertas, fed foeda fervitus

palam eloqui

non permittitur fuam de

ibi

Verum pronunciandum

illud

quod

aliis

a veritate alienum deprehendatur . Definitiones condendae

vel maxime tales regulis definiendi contrarientur . Aliorum ftandum eft judicio, etfi idem veritati parum confentaneum elfe conftet . Ad prodas thefes utendum eft argumentis, quae ab aliis pro validis venditantur , etfi ea maSi Aftronomus fuerit convi&us, motum Telluris annuum
ne infirma efle agnofcamus
circa Solem obfervationibus cceleftibus convenne, motum e coutrario Soiis circa terram
quiefcentem ab iis abhorrere, motum tamen Solis verum , motum Telluris ablurdum
pronunciare cogitur, nifi cenfuram fibi moleftam incurrere velit ; is libertate philofophandi deftiruitur
fub iugo fervitutis gemit . Ita GahUui a Cardinalibus Inquifitoribus lyrteina terra? mota: tanquam erroneum abiurare coactus , quod validis rationibus
in Dialogis de fyftemate mundi adftruxerat ,
Iibertate philolophandi non fruebatur
Nondum difputamus , num libertas philofcphandi prorfus integra relinqui debeat , an
eam in nonnull's reftringi conveniat . De eo paulo poft djfpiciemus . Nunc tantum declaramus, qird libertatis philofophandi nomine veniat , quid e contrario fervitus dicat.
Nortrum adeo de izto Inquifitorum judicium hic non interponimus
I

&

sr.

se)-v t.ts

phuofo-

pbanii
mctbodo
philofo-

phicieadvetfatttr.

Si
t!lt ; s

cjuis

pkHcjopbando impcni nequit

imponitur,
loiophando
.'
'

nunias

153-

philofopbiam metbodo pbilofopbica tradcre debet

uas a
9,

Etcnim

cui

jugum

ei

jugum

fervi-

fervitutis inphi-

dcbet admitECre definitioncs tanquam ge.......

...
j
rcgiuis logicis abhorrerc dcprehendir, propterea quod
is

'

admitrcrc dcber propofitioncs tanquam veras,

alii cas judicent bonas
de quarum veritatedubitar, imo quasfalfas efle agnofcit, proptcrea quod
alii eas pro vcris vcnditant: admittere debet probationes tanquam dcmonftrationes , quas plurimis defecribus obnoxias agnofcit , propterea
quod alii rigorem & validitatem ipfarum praedicant (. 152). Sed methodo phiioibphica philofophiam traditurus indefiniendo ede dcbet accuratus (. 116. 119), in judicando circumfpeclus (. 121. 130J, in
demonftrando rigidus (. 117. 118. 120. 123^) & ordinis tenax ( .
124) , adeoque rcguiis methodi philofophica? adftridlus in aliorum
gratiam probare ncquit, qux iifdem adverfantur. Qtiamobrem philofophiam methodo philofophica tradituro jugum fcrvitutis imponi nequit
:

Erunt forfan aliqui, qui

fibi

perfuadebunt

iftiufmodi fervitutem philofophandi, qua-

lem nos fupponinras, ab omnium feculorum moribusabhorrere Non dicam de iis.qua

inter nos aguntur, ubi non defunt
qui cum ipfimet omnem fentiendi Iicentiam non
.

modo

Cap. VI.

De

,,

Libertate philofophandi

55

usum aliis
in philofophia, fcd in ipfts facris fibi fumant , iftiufmodi fervitutis
mtentant neque enim defunt exempla alia, quibus idcm conrmatur . Noune Votiitif
Theologus \'ltra cclinus , Carttfium athcifmi , minimum patrocinii atheifmi poftulabat
quod in demonftranda exiftentia Dei non tritis uteretur argumentis , fed novam ingrederetur viam , quam tutiorem in re ranti momenti ;udicabat ? Lectu digna eft epiftola
feqq. qua: Meditationibus de priCarttfii ad Voetium prolixa apologetica p. m. 79.
ma philofophia juxta alias objectiones in eas cum reiponfionibus Cartefii fubjungitur
Neque Catapaite/la alia de cauia in e ufdem criminis fulpicionem ab hominibus libertaie:n philofophandi in aliis non ferentibus adduclus, quam quod aliis, quam receptis ,
armis in Aibe,jmo triumpbato adverfus atheifmum pugnavit
Taedet referre plura! Mallem, enim inter eruditos non proftare vefaniae ac malignae mentis documenta
modo

&

154-

h in eligendis inc i,n Cn .

,
rationem habere debet
Qui cnim philofbphiam dafentenmcrhodo philofophica tradcrc dcbct , is nulli propoiitioni in cadcm tia fcliuslocum conccdere tenctur , nifi quam cx principiis fufficicntcr probatis veritatis
quu pbilofopbiam metbodo

Si

fententiis folius

lcgitime

veritatis

dcducerc valct (%.

fufficienrcr

niii

pbilofopbica tradere debet

probatis

nSj,

117J

imo non utcndum ipfi principiis

neque terminis nifi accurata defini-

,u eid 1
-

116). Dcfinitioncs cenfentur accuratx , quae Logicx rcgulis refpondenc (. cit.) ,adeoque non admittuntur , nifi quando
eas iiidem refpondcre demonttrari potcft. In Logica quoque docetur,
quomodo principia certa tum per experientiam ftabiliantur, tum per
tione explicatis

(jF.

ratiocinia cruantur {not.

ficicnter probata tuetur,
fcit

In

jj\

117), adcoque philofophus

quorum evidentiam

eadcm denique Logica docctur

principia fuf-

per regulas logicas agnoconclufiones cx

quomodo

deducantur (%. ixS), adcoque philofophus tanquam demonftratum non admittit , nifi quod demonftraprincipiis legitima confequentia

Omnis philoiophi cogniper regulas Logica: evincere valet

ad definitiones
propofitioncs carumque demonftrationes rcdit ,
quod ipfo opere manifeftum in Logica demonftrari poteft Quamobrcm
fi philofophiam mcthodo
philoiophica tradit, non admictit niii quod
per rcgulas logicas admitti poteft. Enimvero Logica cas tradit regulas,
tum

effe

&

tio

quibus facultas cognofcitiva dirigitur in cognofcenda veritate (. 61 ),

confequenter qui non admittit , nifi quod per regulas logicas admitti
poteft, is nil admittit , nifi quia id verum eile cvidenter agnofcit.
Philofophiam itaque methodo philofophica traditurus in eligcndis fcntentiis folius veritatis rationem habere debet

Hinc confequitur
ln eligenda fententia

veriratis
aliis

ob

quamdiu

I5S-

methodo pbihfopbica traditur , 7{catexulare debere omnes rationes extrinfecas

Qui enim tendendat
,

pbilofopbia

tantum rationem habere debet

quod eam

veritati

ut fententiam

confentaneam deprehendit

( .

unam

~
pr^fcrat fy* ra

154)

is

non

fententiam quandam eligit, aliunde quam ab ipfa recognitione derivacas, quocunque demum nomine venianr.

alias rationes

rum

Me~

tl0

"V
'

ex '

Cap. VI. De Lihertate pbilofopbandi

56

Methodo philafophka philofophanti pcrinde

five rccentius

demum

dete.fta

eft, five veritas fueric jim olim agnita

hodie in precio iit , five contemnatur ; five ab aliis
proprie Marce reperta
five a viro celebricacem no-

five

fueric eruta , five ab ipfo demum

minis coniecuco defendatur, iive Iareat

in

libro autoris oblcuri

nominis

Veritatem

is

amat & eam propcer fe maximi facic non eam ad famam , opes , aliorumque
favorem referc Foreuna? bona non fectatur phiiofophus cum difpendio veritatis - Imo
ponamus, philofophiam methodo philofophica tradicurum admiccere tanquam verum
quod erroneum, vel tanquam certum, quod dubium , ut aliorum gratiam aueupetur,
vel quod talia defendendo ad nominis clari famam contendi videt, vel uc vinum venyer

fe

cum ex ancecedencibus demonftret fequentia (5- tji), ex.

dibile lectori incauco propinec
principiis autein erroneis
incertis deducantur erronea Sc incerta (. 1 17) i aut errores
continuo multiplicare privatique commodi ergo fciens ac volens alios in errorem fcducere, auc, qux docet , inter fe minirae conneft ere , hoc eft, methodo philofophicae re:

&

nunciare debet, qux non minus prscipit , ut in philofophiam propofitio nulla admittatur , uifi quae ex principiis fufficienter probatis legitime deducitur (. 118), quam ut
fequentia per antecedencia declarencur ac demonftrentur (. 131). Non jam urgeo, quod
privati commodi gratia alios fraude circumvenire fic ab honeftate
moribus hominrs
tngenui alienum

&

.
vbilofoOto

'f~

156.

Si qnis pbilofopbiam metbodo pbilofophica tradere debet , h fuo , non aiiorum flare debet judicio. Philofophiam methodo philofophica traditurus non uti dcbct tenninis nifi accurata definltione explicatis (. 116),

ncc principiis

nih* fufficicnter

propofitionem

probatis (. 117) , nec admittere debet

qua? ex principiis fufticienter probacis lcgitime de-

nifi

&

ducitur (. n8)
fi
cognitu utiiia demonftrari nequeunt , corum
probabilitas convcniente ratione adftrucnda, ipfa autem probabilia a
pcrtis probe diftinguenda (jT. u$). Qtiamam dcfinitioncs fint accurate,

quando principium

nes ex

fir

fufficienter

probatum, quomodo conclufio-

principiis lcgititna confequcntia

deducantur , qua: ad certam

undc
cognofcatur
rn Logica docctur ( jj".
,
,
116. 117. 118. & 125). Philofophus igitur philoiophiam philofophica methodo traditurus rcguias generales ibi traditas ad caius fpeciales, hoc eft, dcfinitiones, principia & propofitiones applicare debet. Dum ita judicat de valore definitionum , principiorum & propofi enim ipfemet aliorum ;ufitionum, fuo ftat judicio, non aliorum
ciicio ftare deberet , ifta difquifitione non haberet opus . Sed hoc methodo philofophicae repugnac.
Qu: plures numeros ipfe in unam fummam colligic , de e us quancicace ipfemet fta-

cognitionem adhuc defint

errorem ab alio
Etenim fi fide alterius.
quanta ab eo affignacur , ipfemec calculo non haberec opus
Similicer fi quis definiciones, principia, propofkiones admiccic ob aucoricacem alterius
is non opus habet , ut ipfemet juxta regulas logicas ad examen revocet , quas ab aliis
Neque adeo opus elt , ut regularum logicarum fic apprime
affirmantur, vel negantur
gnarus Sc habitu polleat eafdem ad praxin transferendi quod tamen implicat , ubi methodo philofophica philofophian; cradere deber (. 135). Imo fi quis tantum ob aliorum
autoricatem definitiones adraittit tanquam accuratas , principia tanquam fufficienter protuic

fi

vel

lummam

maxime

aliter affignata fuerit per

fumere vellet

alias vero ut propofitiones probata , propofitior.es tanquam legitime ex iis deductas

babiles, judicio proprio neglefto, is tantum novit, quasnam ab altero dicantur , adeoque nomiifi hiftoricam habet cognitionem cognitionis alterius (. 3). Ab eo adeo non
aiiam quam hiftoricam cognitionem cognitionis philofophics aliorum requifivens ( S)t
,

Quis

De

Cap. VI.

Lihertate philojophandi

Quis non riJerec Mathematicum , theorema geometricum de quantitate angulorum in

tnangulo recftilineo , quod lcilicet fint duobus redtis squales, probaturum provocara ai
EtuUdem !k conlenlum omnium Mathematicorum ? Quis non rideret eum , qui demonftrationem propoiiturus arfirmaret , theorema demonftrari per angulorum aJternorum iirhanc demonftrationem confenlu omuium Mathematicorum
ter parallelas sequalitatem
validiflimam haberi ; lllos \cro reprehenderet
qui ipfam demonftrationem evolutamdarent ? Eodem igitur 'ure ridendi lunt , qui defiiutionem venditari jubent pro aecurata
principium pro fufficienter probato, propofitionem pro demonftrata vel probabili , propterea quod alii ramam confecati illam pro accurata , iftud pro fufficienter probato,
hanc pro demonftrata vel probabili venditarunt vel qui argumenta ab aliis adducta pro
firmis agnofci ac validis volunt non ferentes , ut ad formam genuinae demonftrationis
rediicaiuur
Mirabuntur forian nonnulii , cur talia adoo ftudioie inculcentur , qua: nemo fanus in dubium revocaverit emmvero parenduni eft tempori . batis fuperque pe:-

&

lumusje

tuafi

re eile ut talia

moneamus
jT.

Si

dita non admittere poteji

tntelligi pojjunt

&

finitionibus

nift

quatenus ea ex

ah

is

aliis

tra- Owttanu

principiis ftiis demonfirari

&

Philofophiam methodo philofophica rraditurus m depropofitionibus non utitur terminis nifi in anterioribus

(. 116.

explicatis
niii

157.

pbilofophiam methodo pbilofopbica tradere debet

qtiis

119)

qua in anterioribus

nec propofitionibus

fuerint demonftrata;

in
( .

demonftrationibus

120)

7b

aliis

tradita

a dmittit

Qiiamobrem

dehnitionem alterius fuam facit, ea non contmere debet terminos,

ab ipfo explicatos. Si propofitionem alterius fuam facic, termini,
ex quibus conftat , ab eo explicati efte debent eamque cx propofitionibus a fe demonftratis demonftrare tenetur. Ab aliis igitur tradita
non admittit, nifi quatenus ex fuis intelligi ac demonftrari poflunt.
fi

niii

Hinc confcquitur, fieri po/fe 3

diturus ab alits verbis dijjentiat ,

158.

ut pbilofopbiam metbodo pbilofopbka fraetfi

in rs ftt

&

confenfus

vice verfa ut

nijfenfus-

in -esrbis

in verbis fit confenfus

inter ipfos non conveniat
Qui cnim non repuetft in re
methodo philofophica philofophiam tradit, voces a fignificatu vago Sna !s
ad fixum reducit (. 144,) eidemque iignificatui conftanter inha;ret (.. c "f'f"i
rn re.
J 43)- Quodii igitur contingat, ut altcr vel per inconftantiam loquerrdi , vcl fuo in denominando jure ufus
quo unicuique integrum eft
rei a fe inventae , quod commodum vifum fuerit , imponere nomen,
voce quadam in alio utatur fignificatu; ubi uterque de eadem re judicium tulerit, quod a veritate non alienum, irj rc eft confenfus , in
verbis vero diiTenfus; ubi vero akeruter de re, quam voce quadam
,

'

denotat

cium

tribuit

ipfos

tulerit

iftud

fit

judicium a veritate alienum, non implicat, ut judi-

verum

fi

vox

in ifto fignificatu

fumatur

alter, confequenter in verbis eric confenfus ,

etfi

quem eidem
in

re inter

non convcniat

Non jam

noftri inftituti eft , omnes perftringere cafus

quibus accidnr, ut confenfus
,
focium habeat diffenlum in re & viciffim diffenfus in verbis comitetur confenfum in re Sufficit quod oftendamus utrumque fieri poife Et ut minus
dubii fuperit jiSj qui rationum pondera trur,;nu5 neitmnt, Jic-ia exemplis
illuftramus atque conin verbis

iirma-

Cap.

58

VL De Libertate philo\opbandi

E. gr. Ltibuitim in eximio Theodk<e opere vocem mtmdi fumit in generali

fignificatu pro univerfa rerum exiftentium fibique mutuo fuccedentium ferie ,
propterea quoa hunc fignificatum inflicuta fuo convenientiilimum deprehendehat , nec ab

finnamus

admodum

omni ufu loquendi abhorrere intelligebat > De univerfa igitur hac ferie rerum ;uaicium
laturus aifirmabat, quod (it omnium poifibilium optima . Atque ideo ftatuebat , mundum, qui exiftit eile optimum. Contra in Scriptura facra vox mundi fumitur pro uni,

&

in hoc fignificatu de mundo judicium laturus icriptor lacer afverfo genere humano
firmat , totum mundum eiie malum . Inter icriptorem lacrum atque Leibuitium eft diffenius in verbis, etfi in re conveniant. Neque enim Leibnitiut negat , totum genus huefle malo morali ,
nec ullibi in facris negatur , Deum elegiife
leriem rerum, qux omium poifibilium optima . Quin potius re curatius expenfa
expenmur, & Leibutium in Theodicxa lumere tanquam extra omne dubium pofitum
fcripturx facrx efquod uni\erfum genus humanum malo morali fit contaminatum ,
fatis concordare, quod ea feries rerum fuerit a Deo ele&a , qux omnium poflibilium
optima . Nec delunt in Mathefi exempla, quibus di(fta confirmantur
Opticus vocat
corpus opacum , quod lumen non emittit , nempe in oppofitione ad lucidum . Aftronomus , qui Opticx veritatibus utitur in Aftronomia , vocem corparis opaci in eodem fignificatu lumit , quem ei tribuit opticus . Atque hoc fuppofito fignificatu affirmat , lunam
eife corpus opacum . Scriptor lacer vocat luminare , quod lumen ad opaca diffundit , atque in hoc fignificaiu lunam perinde ac folem vocat luminare
In his duabus propofiluna eft luminare diifenfus eft in verbis , led non in
tionibus luna cft corpus opacum
Neque enim hic
re : nam in re convenit inter Aftronomum atque fcriptorem facrum
confequenter non negat , eam eife corpus opacum neaffimat , lunam emittere lumen
que il!e negat lunam diffundere lumen ad corpora opaca terreftria, confequenter largitur eam lucere . Nimirum verum eft,lunam non perinde ac Solem emittere radios,fed
lumine per fe eife deftitutam: huic tamen non repugnat , quod lumen a Sole acceptum
ad Tellurem diffundere ficque corpora terreftria in tenebris conftituta illuminare poflit .
Similiter Leibnitijtt calculum feu methodum differemialem appellat algorithmum quantitatum differentialium Nevvtono vero methodut differemialis eft fingularis methodus ducendt
curvam generis parabolici per data quotcunque pun<fta tranfeuntem . De ufu methodi
differentialis in fenfu LeiBnitiaua judicaturus aifirmat , per methodum differentialem determinari poife facillime omnium curvarum algebraicarum tangentes , nec eam morari
fracftiones
quantitates radicales . Sed de methodo differentiali in teniwT^evvtoniano idem
prxdicari non poteft - Quamobrem fi quis de Neivtoniaua idem neget , non re diffentit
ab altero, fed verbis, qui de Leibnitiaua id affirmat Porro Nevvtomn quantitates infinite parvas , quibus continuo crefcentes vel decrefcentes augentur vel imminuuntur,/7xiones appellat ; leibnitii.s eafdem differeuttas vel quamitates differemiales vocat . TSl_evvto>ti>.t
8c Leibnitius hic quidem verbis di/fentiunt, in re tamen inter fe conveniunt , quod fcilicet fluxiones feu diiferentialia ad fluentes feu variabiles habeant rationem inafligna-

manum contammatum

cam

&

&

&

bilem
Jfar/o

tjufdem

dhirfa*

159ut
pbiiofopbiam metbodo pbilofopbica tradem
,
idem
uone
affirmet , ob quam idem affirmat alter . Qui
nm ex ea((ern ra
enim methodo philofophica philofophiam tradic , propofitionem ab a-

Porro parer

fieri poffe

traditam nonadmittic, niii quatenus cam ex principiis a fe fufficiencer in antecedcntibus probatis legitime dcducit (.118. 120).
Quodfi igitur principiaiflafuerint diverfaabiis.quibus utitur alter ad
propofitionem aliquam ftabiliendam ; evidenscft, quod idem non ex
lio

eadem ratione amrmct, ob quam id amrmer alter Fieri autem poffe,

uc una eadcmque propofitio diverfa ratione demonftretur , ipfo fa&o
doccmur.
.

Idem

in

Mathefi obtinet

dis demonftrari folere.

nifi.

quis enim ignorat unum idemque theorema diverfis mo.

>
ia eadem fuerit hofpes.aut plures uno non evolverit libro s
:

Dunx

Cap. VI.

De

Libertate philofophandi

59

&

negantes diverfa niti polfe ratione;fi thefin alivero conftat , idem affirmantes
al> uno autore male probatam ab altero defendi intclligimus , non itidem is maVera cffe
lc caufam fuam cgiffe dicendus crit , antequam rationes eius perfpexerimus
Quamobrem non repugnat, ut
[oifunt , quorum \critatem probare autor aliquis nequit
Thcfis non inde arguitur eralius aliquando veniat, qui veritatem evideuter monftret
ronea , quod fit male probata : ted eam effe erroneam firma demonftratione cvincendum.
Ehimvefo ii unius cufdemque rei plures fuerint rationes , idem ob diverfam rationem
E. gr. Utilitatis Itudii mathematici ad philofophandum compluiblide adftrui poteft
res dari poflunt rationes, quatenus fcilicet philolophix principia , vel exempla regulas
Cv notiones bene multas illuftrantia fuppeditat , mentemque ad fcientiam praeparat . IISiminus igitur hoc , alius alio argumento iltam Matheleos utilitatem evincere valet
liter non una cft ratio, cur influxus phyficus animae in corpus Sc corporis in animara
hodie impugnetur
rciciatur. Sunt quidam,qui eum reiiciunt, quod diftintftc explicari non potlit . Sed abfonum forer , fi omnibus , qui eum non admittunt , tribuere veIk non aliam ob rationem eum ab ipfis ex philofophia prolcribi , quam quod cus nullum habeant conceptum Similiter non defunt , qui influxum phyficum rciciunt, quod
Ablonum vero foret omnibus
aclionem fpiritus finiti in corpus impoflibilem iudicent
tribuere fententiam dc impoflibilitate adtionis fpiritus finiti in corpus , quibus influxus
phyiicus non probatur

Dum

quam

&

. 16O.
tninus patet feri pojfe , ut pbilofopbiam methodo pbilofopbica tra^ententU
dens non integram alterius fententiam , fed aliquam faltsm ejus partem alterius

Ncc

Etenim methodo philofbphica philofophiam tradens ab aliis pars adonon admittit, nifi quatenus ea cx iis, qua? a fe ftabilita funt, ptaripolegitime deducere valet (. 118). Quod fi ergo contingat, ut nonnifi teflyinteamialiqua , quse defendit alter , ex principiis fuis deducere poffit; non <?
integram alterius fententiam adoptat, fed eam tantum, quam ex prinadoptet

tradita

deducere valet
Qui methodo philofophica non philofophantur , nec rationibus tantum intrinfecis , verum etiam extrinlecis arknlum determinant , quales fupra ( 155) complures recenfuimus, integram adoptare folent aliorum fententiam, quorum aliquam tantum partem
principiis luis conformem deprehendunt
Ifta autem praecipitantia non confiftit cum mecipiis fuis

thodo philolophica

E. gr. Scholaftici 6c cum iisTheoquae rationes extrinfecas refpuit

logi ant:qui intcr a:ternitatem abfolutam ac independentem , quae eft folius Dei ,
aeternitatem dependentem , quam mundo non repugnare arbitrabantur , difbnguunt
Poteft ahquis admirtere dilcrimen inter aeternitatem independentem ac dependentem
pro,
pterea quod ipfum ex principiis fuis evidenter monftrare valet ; fed ideo non opus eft,
ut atcrn:tatem poflibilem murid: actuilem defendat , multo magis poflibilem agnoicat
abfonum vero foret poflibilem alferenti tribuere lententiamde aotuali . Qui mundi asternitatem poflibilem tuentur, dependentem quoque zternitatem poflibilem aguofcunt Enimvero
qui lolum difcrimen interanernitatem independentem acdependentemadmittunt, illi arternitltem dependentem nonnili hypothetice poflibilem ftatuunt , pofito iclicet, quou mun.

&

di aeterniras

lit

poflibilis.

2jimjlemenfa rerum materialium

ftatuit effe

morades

fi-

ve lubftantias fimplices, quae gaudeant vi repraelentandi univerfum limitata. Poteftaliqu;s admittere, quod lubftantia: fimplices fint elementa rerum materialium, poteftetiam
iis tribuere v
qua continuo modificantur : noh tamen opus eft, ut in eis agnofcat
,
vim repraefentativam univerfi . Qui enim concedit , pofle ens aliquod referri ad quod;

dam genus, non

alteri largiri tenetur , quod pertineat ad datam aliquam fpeciem fub

contentam , cum plures fint fpecies eiufdem generis Ctpermtus ftabilivit Solem centrum mctuum planetarum Sc in horum rrumerum "retulit quoque Tellurem Tycho
admifit Solem tanquam centrum motuum planetarum: non tamen idcirco aflumfit mo-

genere

ifto

tum

Teiloris circa

Solem

j6\.

Si quis metbodo pbilofopbica pbilofopbiam tradit

ii

efficere potefl

ut ^baliis
ab
diSa
,

Cap

60
ah

gnmdo

ditla

aliis

&

VL De Libertate pbilojophandi

ce illu-

jb-entw.

&

ad majorem certitudinem perduventatibus nexus perfpiciatur

Qui philofo-

inteliigantur

clarius

& eorum cum

phiam methodo phiioibphica
nj ^j q uarum tcrmini ab ipfo

majorelu- cantur

ceteris

non admittit propoiitiones

fuerint cxplicati (jT. 116) & quas ex
tradit

is

principiis ante furficienter

probatis legitime deducere valet (jf. 117.

quas ab aliis propoiitiones mutuatur, eas non
admirtir, niii quatenus per definiriones fuas explicari & cx principiis
Quodii igitur alii terminos propoiitioncs mfuis demonftrari poifunt
grcdientcs vel ptorfus non , vcl non fatis accurate definiverint , ipfe
autcm eorum meliores tradiderit definitiones ; eo ipfo efficitur, ut ab

aiS). Quamobrem

fi

aliis dicla

clarius intelligantur
Similiter fi alii propofitionis veritatem
prorius non demonftraverint , vel non fufficienter evicerint , inprimis vcro eam extra nexum cum aliis veritatibus propofuerint j ipfe
.

vel

autcm
ftcir.ate

contrario firmiorem dederit demonftrationcm eamque in fyveritatibus cetcris connexam exhibuerit, eo ipfo efficitur,

cum

ut ca ad

majorem certitudinem perducatur cjufque cum

nexus

ceteris

pcripiciatur
Methodo igitur philofophica philofophiam tradens ab

aliis dicta nova eaque multa luce Ispiflime illuftrat, dumque ea per luas definitiones explicat
ex fuis principiis demonftrar , imo
eis deinceps perinde ac ceteris utatur tanquam principiis ad alia demonftranda, eadem fua facit Unde accidit , ut plurimi aliorum d'da i.on latis intelligant, nec eorundem veritatem intime perlpiciant , nifi ubi eadem hac lucc fuerint colluftrata. E. gr. Robtrtus J-ioolt docuerat , planetas primarios gravitare in Solem
vi hujus gravitatis a motibus rectilineis retrahi
fed hanc hypothefin demonftrare non poterat
Enimvero poftquam "Ht-wtmus in eminente opere frintipiwnm phiiofoj>hi<e naturalis mathhnaticorum in lunirao rigore geometrico demonftravit , admiilo impetu impreflo
gravitate verfus centrum Solis planetas iuxta leges a Ktfltro per oblervationes ftabilitas

&

&

&

-.

&

non in alia orbita , quam ellipfi ^lpolloniana moveri po/Te ,

motibus rectilineis detorquentur , tendere in centrum Solis

atque vim, qua planetae z

&

leges gravitatis lervare ;

caulas phyficas motuum coeleftium jara
Demonftrationes Tftt-vutoniaut inventis viri fummi derogaret
,
r.x longe aliam ingenii vim judiciique acumen
longe plus Geometrise interioris atque lcientix mathematicae requirunt , quam ad hoc luificit , ut orbitas ellipticas Ktfltri 6c motum prcectorum in parabola a GziV.xo traditum perpeudentis mentem fubeat
cogitatio de gravitate verfus Solem motus elliptici, aut potius laltem curvilinei caufa
Aliter longe izit res habet , ubi alia, quam philofophica methodo, philofophantesfuos
e"X aliis centones confcribillant , in quibus alienis non modo lux nova nulla aftunditur,
fed novae potius faepiflime tenebrx inducuntur , dum non modo ea minus explicantur
demonftrantur , quain fac-tum fuerat ab aliis,Ied fenfus prorfus in alienum detorquetur,

abfonum omnino foret

traditas fuiffa a Hjdjo

fi

quis afferere vellet

&

&

ut alios naevos fileamus

quibus bene pofita ab

.

Curiner-

nfntandis opera

It>2.

Si quis methodo pbilofopbica pbilofopbatur

is

oppofitas fententias refelle-

Qui cnim methodo philofophica philofophatur, is

ncm admittit propofitioncm tanquam veram, nifi quam ex principiis
fu ffi c C ntcr a ie probatis deduccre valet ( 117. 118) & probabilia a
c e rcis diftinguir (. 125), nec hypotheiibus utitur m dcmonftrandis
dogmatis tanquam principiis (jF. 128). Quod fi ergo quis aliter fenre non habet opus

rorihus

deformantur

aliis

^thUf
'

Pfo

tit,

Cap. VI.
tir,

quod

vcl negat,

is

De

Libertate pbilofopbandi

altcr affirmat, vel

pro inccrto venditat, quod

&

demonftracum habccur,

ilJi

rum pronunciat. Quamobrem

contra pro ccrto habet,quod illc incercum affirmativa ab illo fuit dcmonftrata,

eo ipio deftrufta eft negativa, & qui demonftrationem pcrccpit , cum

affirmativam tanquam certam amplectatur, fpontc fua miffam facit ncgativam. Supcrfluum itaque forer , fenrcntia? negativx refutandx peEodcm modo fcfe rcs habct, fi ncgativz
culiarem opcram impcndere
fucrit evicla , aliis affirmativam tucntibus. Similitcr fi ab co, qui mcthodo philofophica philofophatur , propofitio aliqua nonnifi probabi.

nemincm id
Quoniam enim

litcr adftrui polfit

ccrto vcnditet.
Cjuo
plet

minus

thefis demonftrari poflir;

ejus aflcrtioni

turbabit, fi vel maximc alius cam pro

illc rationes indicat , qua dcficiunt ,

nemo fidem

Fruftaneum itaque foret

peculiarcm operam collocare vcllet
perfpicit

quamdiu

habebit
,

fi

alius defeclum non fupqui defcdtum cvidenter

in refellenda

alterius

fententia

His rationibus permotus Philofophus nonnifi propofitionum veritatem demonitrat , Sc,

aliquando contingit , ut oppofitam removeri opus fit , vel per modum corollarii falfimtem oppofit^E infert , vei ad rirmandam propofitionein veram utitur demonftratione per
jod-re-clum. Eurn fcilicet morem fequitur philofophus, ubi veritatem folam cura: corid quod non poteft non fieri , ubi methodo phiiofophica philofophari condique habet
voluptatem percipit
f>?c"iiic - Qui nihil affe&ui dat , nec ex eo, quod erraverint alii,
f\

led tum demum deletlatur , ubi veritaris , quam evidenter agnofcit

pes facit; is non convenientius judicabit medium errores refellendi

alios fimul part?ci-

,
,

quam

fi

veritates

per indire&um demonftrentur . Vanitatem venandi gloriam ex erroribus aliorura evidentius agnofcere licebit , ubi de origine erroris in Logica egerimus
lis oppofitae

163}

quh metbado pbihfopbka pbilofopbatur , h defendere nequit veritati

J?*
revelat<e contraria
Qui enim methodo philofophica philofophatur, is ^J/J^l^
non admittit tanquam vcrum , nifi furficienter dcmonftratum ( . 117. / / ^.'
118J & ficubi contigit ipfum errare, facile crroris convincicur mon- tusnon
Si

ftrata propofitionis erroncas

cum

repugnantia, cumque tcmradierrorem agnitum non diffi- citre,:-

ipfius principiis

iblius veritatis rationem habeat f. 154) ,

tetur, fed emcndat: id quod etiam ea dc caufa ficri ncceflc cft, quod, Ul reYt y
cum lequcntia cx antccedentibus deducat ( . 120) , viam ad ulterio- t
ra fibimet ipfe prcccludat
Jam extra controvcrfiam pofitum eft , etfi
'

hoc loco dcmonftrari non poffir, & fuo loco a nobis oftendetur, veritatem naturalem feu philofophicam revelata? concradicere non pofle .
Quodfi crgo quis methodo philofophica philofophatur , is non defendit veritari revelata? contraria.
F.'eri

poteft

ut defcr.dat,

qus

erroneis interpretationibus fcripturae facrae vel iiSjOuae

legitima confequentia inde deducuntur, contraria funt

Sed erronea fcripturas lacrae
interpretatio 6\: ea , qu.se parum legitima confequentia inde deducuntur, non lunt ventas
revelata
C^iiamobrem fi contingit, philofophum incidere in propofitionem propofitsoni
theologxa: aut interpretationi loci cuuuiam icripturae contrariam; cum theologus non minus
quam philofophus errare poflit , r.on modo ad examen revocari debet thefis philoiophir.on

ca

rerom

c:

ogic.i Sc interpretacio lcripturae

E. gr. Credebatur

olimaParnbus

Cap. VI.

6z

De

Libertate pbilofophandi

bui quibufdam ecclefix rotunditas Telluris icripturi

fcripturae loca, qua: ita interpretabantur

ut

cum

iis

lacrae adverfa , propter quaedamv

rotunditas Telluris confiftere non

Rerum aitronomicarum gnarus phllofophus demonftrabat Tellurem eife rotundam,

non hemifphxricam Thefis adeo philoiophica interpretationi quorundam icripturae locorum contradicebat Non fumi poterat interpretatio fcripturas tanjuam vera &: inde redargui thefis philolophica erronea Incumbebat potius & philoiopho luam examinare demonftrationem, cv theologo fuam fcripturae facrae interpretat:onem. Philoiophi fecere, quod
jpforum erat partium, tanderaque rotunditatem Telluris adeo evidenter demonftrarunt,
Hac luce perculfi Theologi faliam fcripturs interut de ea dubitari impoflibile foret
pretationem agnovere, ficque in gratiam rediere cum philofophis.
poflet

. 164.
^i quu methodo pbilofopbka pbilofopbatur

"Kec con-

eetrirtnti.

virtuti tontraria docere ne-

mei: ^

^ P^ilofophica philofophatur, non admittit tanquam

Qci'
ccrta riifi demonftrata ( . 117. 118), nec tanquam probabilia , nifi
quorum probabilitatem conveniente ratione adftruere valet (. i2j),
neque utitur hypothcfibus ad dogmata probanda (. 128;. Qua ex
principiis veris demonftrari poiTunt, virtuti repug lare nequeunr
nam
& ipfa virtutis notio per ifta principia ftabilitur: quod in philofophia
pradtica univerfali patebit
Qui vero probabilibus non utitur in ftabilicndisdogmatis, ncque hypothefi quantumvis probabili hic concedit locum , is , fi vcl maxime probabilia verirati non prorfus confenranea
fint,& hypothefis prorfus faliac , virtuti tamen nil quicquam praeju-

trarudo- 1 u,t

dicat

E. gr. Si qu;s methodo philofophica philofophatur , is nihil periculi creat virtuti, fi

vel maxime tallat hypothefis , qua in explicando commercio inter mentem
corpus
utitur. Qui enim methodo philofophica philofophatur , is hypothefin non venditat pro
veritate demonftrata, neque adeo eadem utitur in demonftrandis principiis moralibus.

&

&

Sumit enim, quod experientia certum eft

cuus explicandi gratia hypothefis excolitur , tanquam prmcipium: quod autem experientiae confentaneum , nullam labem ab
hypothefi contrahit, per quam id explicare conatur philofophus
Ponamus eum adoptare lyftema harmoniae praeftabilitae a Itibnitio ad explicandum commercium inter mentem
.

accorpus excogitatum. Quoniam experientiae conlentaneum , animam &: corpus ita agere, ac fi in fe mutuo influerent ; in omni hypothefi, qualifcunque tandem ad hoc commercium explicanium excogitatur , id fumitur tanquam verum , adeoque etiam in fyftemate lettmtiana . In praxi adeo morali fumimus, quod experientiae confentaneum , ta-

lemque praefcribimus
vel

maxime

fyftema

qualis foret

harmoniae

fi

anima

prasftabilitae

&

corpus

in-

fe

mutuo

influerent

Si

enim

eidem adverfaretur, non tamen inde con-

tlud:tur, falfiim eife , quod certa experientiae fide conftat , led e contrario
ulv repugnanra agnofcitur , inde infertur , hypothefin elfe falfam
Fruftra igitur ab harmonia
piaeftabilita virtuti interitum metuimus
Agnovit hax curia Romana , qux fyftemate
Copernicano permittit uti tanquam hypothefi in explxandis
computandis motibuscoeIeftibus , non tamen tanquam dogmate , ut ei conformiter fcr>ptura lacra explicetur,
antequam veritas eufdem ita fuerit evidens, qualis eft rotunditatis Telluris Siquiveritat; revelatae vel contradicunt , vel talia docent , ex quibus eidem repugnantia legitima confequentia inferuntur ; illi contra methodum philofophicam philofophantur , utentes princ piis incertis, vel demonftrationibus parum firmis
Ifta igitur repugnantia ex
principijs ipforum eft demonftranda Sc imprimis principiorum incertitudo ac paralogifmi
commonftrari debent
,

&

Tlecfta^"

-^'

mt bd

165.

philofopbka pbilofopbatur

non docet ftatui publko contraria

Cap.

VL De Libertate philofopbandi

6j

Supponimus ftatum non nimium dcgcneraifc a forma genuina &

Quod fi vero contingat forfluic uc ante (. 164)
tum
philoiophica
philofophatus non
mam cjus efle pravam , tum methodus
ramen turbas creat , propterea quod formam genuinam tantum fri generedocet, nulla applicatione in fingulari facta. Cum vcritatibuscnim
univcrfalibus res cft philofopho, minime autcm cum fingularibus. Et
quoniam in gcnuina philofophia civili ultima lcx ftabilitur falus &
tranquillicas pubiica:idco methodophilofophica philofophatus non admitccre potcft , qucc cidtm repugnant ob vcritatum ncxum , cui ftudct ( . 133) Quamobrcm fi agnofcit, quod dogma fine metu turbarum cvulgari non poflit , illud iilcntfo prcmit uc ftatui civili pariter
rra.

demonftratio

tuiptihli*

cocortraria

'

ccclcfiaftico iua conftec tranquillitas .

Accedir, quod philolophica demonftracio aciem quidem mentis perftringat , ut in affenfum pertrahamur , haud quaquam vero animum commoveat , ut ad turbas inclinemur, praefertim ubi nulla fit ad ftacum prxfentem applicatio. Sed de hac re in Politica ex inltituto agemus

atque

. 166.
Si quis metbodo phihfopbica pbilofopbiam tradere debet

lofophandi fruatur opus

efi

h libertate phi- Cm *r"

Philofophiam enim mcthodo philofophica |j^"
,

traditurus in eligcndis fcntcntiis folius veritatis rationem habere debet

(. 154), fuo, non alieno ftans judicio (jT. 156J , nec admittere po-

Jmec m,
i

^.

quatenus ea ex principiis fuis dcmonftrantur

& intclliguntur ( . 157). Ei igitur permiflum efle dcbct fcntentiam
fuam pubiice proponendr , aut ut philofophiam tradat prorfus non
fercndumrquod hypotheii repugnat & alio quoque nomine abfurdum
Permiflio ifta libcrcas philofophandi appellatur ( jT. 151). Patet igitur, libertatem philoiophandi ei efle concedendam, qui mechodo philofophica philofophiam tradere dcbet.
tcft

ab

aliis

tradica

nifi

dixi , fi propterea non terendum, ut quis philofophiam tradat , quod

philolophica tradit . Inde enim fequitur, philolophiam methodo philofophicae contraria tradendam effe . Non igitur permktendum ut philofophiam tradat,n:intelligi , nec evidenter vera agnofci ( 136),
fi qui talia docet, quae nec fufficienter
diflinita
nec ad caius vits humanae commode applicari poffunt (- 138) , ne certa
cogmro obcineacur (. 137)
Id effe abfurdum, facile paret , cum philofophia in ufum v:cae addiicatur . Si quis id negaverit, is per me doceat , qux in fpem fucurae ot>li v oivs memoriae mand;incur
In Gallia Acadamii regiae fcientiarum Parifinse Iibertas
philofophandi concefla
propterea quod mechodo accuraca in veritatem inquirere apta&
Profeiforibus philofophiae
in veruace lacence inveftiganda omnis eorum Iabor verfacur
concra in L niverfitate Parifina iniun&um, ne aliama peripatetica philofophiam tueantur
in Academia Parifienfi
vel doceant , referente 'Joanne dn Hamel
Socio Sorbonico
Philoioihiae Profeflore, in praefatione ad philofophiam univerfaIem,propterea quod philofophiam in ufum Theologiae lcholafticae docent

Ablurdum

eife

eam methodo

&

&

167.

Si lihertas pbilofopbandi irtegra conceditur

philofopbantur

rrculum.

Qui

qui metbodo pbilofopbka

religioni , virtuti ac Reip. peiis

Q^^ do

^mM

nulium binc mctuendum ejl

^
enim methodo philofophica philoibphatur , non contradi-y-^,,.^.
,

cic

riculnm

Cap. VI.

64
cit

vcrirati revelats (%.

ria

docet

turx

De

Lihertate pbilofopbandi

163), ncc

164. 165 ) . Imo

quandam intcrpretationem
(jT.

fi

virtuti

ncc ftatui publico contra-

inter thefin philofophicam

&

fcrip-

vel thcfin theologicam appareat

dif-

&

efenfus, inde anfam arripit illius veritatem accuratius inveftigandi

videntius firmandi, ur, ii erronea fuerit interprctatio vel thefis aliqua thcologica, tandcm id iponte agnofcatur, qucmadmodum ex diCus.

ad

163. Jiquer.

v\x alicujus

Imo

profeiTio foret

fi

ftatui vel

civilr

vel ecclefiaftico dodtri-

nocua, veritatem tempeftive reticere novic

methodo philofophica philofophatus

quemadmodum

ex diclis ad .
E^fuo loco ac tempore ex inftituto demonftrabitur
165. colligitur
nimvero & libcrtas philofophandi limitanda cft in Rep. non alii conftitui poifunt limites , quara ut ne tradantur religioni , virtuti ac ftatui
publico advcrfa ; ict quod in Politica ex inft/tuto demonftrabitur,cum
ex principiis politicis tota fluat dcmonftratio. Qiiamobrem cum methodo philofophica philofophatus ipfemet fibi conilituat limites, quos
tranfgrediuntur alii
libertas philofophandi eidem concefla nihil crcac
religioni, virtuti ac ftatui publico periculr,
:

&

Quodfi

Bcnedtilum dt Sfinofa philofophaturn

philoibphica eadem ( 139); hoc tamen non
obftante docuifle, quae religioni
virtuti contrariantur
tum quidem refpondeo, utique fieri poife , ut quis in applicanda methodo philolbphica aberret , ficque in errores
nocuos incidat; fed tum aberratio ab aliis evidenter demonftrari poterit, ut error emenuetur , nec in philofophiam recipiatur ( . 118)
Quod in fpecie Spinofam attinet, is
Echicam fuam , quarrr vocat , methodo Geometris recepta digeflit in definitiones, axiomata, propoiitiones atque demonftrationes earundem
fed nondum hinc confequitur ,
quod methodo philofophica fuerit philoibphatus , ut in definitionibus terminos omnes
fufficienter explicaverit tk iu demonftrationibus non ufus fuerit principiis nifi fufficienter probatis formamque demonftrationum genuinam tenuerit , quemadmodum methodus
tert philefophica (. 116.118. 114). Quodii aberrationes a vera merhodo inquirere libuerit , tum patebit , quibus debeantur errores nocui
Noftrum iam non eit in hanc
arenam deicendere
obiter tamen obfervamus , eum iftiufmodi afFerre definitiones fublibertatis, quarum vi nonnifi Deus fubftantia atque ens liberum dici poteft .
ftantiae
hoc e-ft } id , cujus
Etenim fubftantiam deiinit per id , cuod in fe eft
fer fe concipitur
eam rem liberam dicit ,
conccptus non indiget conceptu alterius rei , a quo formari debcat
a fc fola ad agcndum dctcrminatur Quis definitiotjy.a: cx fola /}e naturx ncceffttate exiftit
nes iftas attente confiderans non videt priorem efle potius definitionem entis a fe ? quod
cum fit folus Deus, ea utique nonnifi ipfi convenire poteft Quis porro non videt , foli Deo convenire ,
quse in definitione entis liberi fumuntur ? Nam ibla fua neceflkate
prorfus independenter
quod folus Deus eft ,
cxiftere eft denuo proprietas entis a fe
ab omni re alia kte determinare, denuo nonniii Dei eft Sed qui methodo philofophica philofophatur , a recepuo vocum iignificatu non recedit (. 141), confequenter quaJ
hominibus una praedicari poflint , non ita definienita vulgo accipiuntur, ot de Deo
da, ut de folo Deo praedicari queant Taceo alia , qua: poterant in definitionibus iftis
defiderari
Ponajrtus vero evitari non poife , ut methodo philofophica philofophantium
unus alterve aliquando abutatur philoibphandi libertate , non tamen ea ratio fufficiens
eft, quse perfuadeat , ut
fublata methodo philofophica , quae abfque philofophandi libertate confiftere nequit (. 166 ), fervitus introducatur progreffui lcientiarum adeo iniAdmirtendus eft unus alterve abufus ,
rr.lca (. iji). Nihil ex omni parte beatum
ne miiTum facere teneamur multo illhftriorem ufunr, prxfertim cum abufui adhuc adInfrequentior vero erit abufus
hiberi poflint remedia civilia in Politica recenfenda
ubi ipfa philofophica philofophandr mahodus fueric iiuimius perfpectja
philofophatufuifle

contrarium

objicias., experientia conftare

methodo mathematica

quae

cum

&

&

&

&

&

&

&

&

rj

Cap.

VL De

Libertate pbi/ofopbanc/i

M per creberrima exercftia ad habitum eadem utendi contenderiiu

tuum intelleftus infuforum per faltum acquirendorum fomniis.
. 168.
Si

qua

propofuio philofophka theologic<e

65

profcriptis

habi-

vel interpretationi fcriptura? fa-

contradiclio evidenter demonflranda

Contrudi-

Tbilofophy
patens
ve,
Duplcx cft cafus contradiclionis : aut enim contraditlio eft
TbdoUi
luci quando Ptolemaus ait: Terra in centro mundi quiefcit , Copernk..
receptce

crce

contradicere

putatur

ttio

&

Terra medio inter planetas loco collocata circa Solem movevcro affirmat
tur; xdlatens> veluti cum in Gcomctria dicitur , circulus alterum intus
contingens idem cum eo habere poteft centrum, id quod propofitioni altcri
:

contradicit,

qua affirmatur

Nonnunquam

nifi volueris , ut philofophus tradat, quce

,
nec evidenter vera agnofci poftunt (. 136),
& ut nulJa ccrra ac diftincla cognitio obtineatur (. 137) , fed talis ,
quae ab ufu vitae abhorret (. 138): ideo contradiclio philofophanti
obtrudi non potcft, fcd evidenter demonftranda, ut philofophus, qui
fuo , non aliorum ftare debet judicio (. 156) , eandem agnofcac .
Quamobrcm cum fieri poffic , ut in re fit confenfus , etfi in verbis apparcat diftcnfus ( . 158)5 contradictio non venditari potcft pro patcnte , nifi ubi diffcnfum realem eviccris , cx definitionibus nimirum,
quas methodo philofophica philofophatus in mcdium aftert (. 116),
oftendcns verba a philofopho & thcologo in eadem fumi fignificatione
Quodli latcat contradiclio , legitima confequentia ex thcfi autoris,
iumtis principiis ab eodcm conccflis tanquam prcemiffis, inferri dcbct
theologica , cui contradicere dicitur. Patet adeo mcthodo philofophica falva contraditftionem cum theologia aut Scriptura facra philofopho
non poflc obtrudi , fed cam, five patcre, fivc latere dicatur > eviden-

ca

methodus

rejici poteft

nec fufficienter intelligi,

tcr cffe

on

da

n.

nn _

obtrudcn*
inter
<equa'
<ta.
circuli
unius
radii
funt
omnes
fe

etiam contradiftio idco latct , quod vcrba in alia

fumantur iignificarionc. Quoniam fervitus philofophandi cum methodo philofophica confiftcre ncquit (. 153), fcd libcrras potius philofophandi cum cadem neceflario conncctitur (jX. 166), nec philofophiles

^ nm

demonftrandam.

Plura patebunt fuo tempore tum ex Logica , ubi methodum refutandi fumus expo
fituri , tum ex Politica, ubi de libertate philofophandi in relat-one adRemp. fumus acturi
Sutficit hic abunde , quod cum methodo philofophandi pugnet concelfa alteri licentia contradiftiones cum veritate revelata pro arbitrio impingendi
Et cum manifeftum fit , nondum pugnare cum Scriptura facra aut veritate revelata, quod recepta: alicui interpretarion:
.:
aut thefi theologica, prxfertim intcr ipfos ChriilianOS aJhtic controverfx, contradicit ; monftrata contradic~hoi;e nondum liquet, thefin philofophi etfe falfam (. 163). Eteniin rotunditas Telluris eontradicebat interpretationi quorundam locorum Scriptucae a Patribus Ecclefia? factx (. 163); non tamen ideo erat tatalias enim non tanta evidentia demonftrari potuiifet
ut ipfi Theologi vim diclis
fcnptune illatam agnolcerent, nec Tellurem circumnavigando (. 6. Gecgr.) tpfi fertfui
nanifefta fac
Attendit ad ea , quas dicta funt , curia Romana , cum Gali*
.

l* a '

Cap. VI.

66
Uus

libertate

philofophandi

De

Ubertate philofopbandi

detrimentum

in

religionis

abuti diceretur

Inquifitores

contradictionem , led contradictionem patentem

Nimirum nemo ignorat ufque
monitrabant , quam ipfe GaiiUus difriteri non poterat
poftea a pierifque, ipfo Tychont dt Braht , loca Scriad Coftrnki tempora unanimiter
pturae de motu Solis ita fuiffe accepta , ac fi fenfus litteralis motui Solis diurno faveret
Recepta igitur Scripturae interpretatione ftatuebatur, Terram quiefcere in centro
motu vertiginis circa proprium
GaliUus cum Coptrnico defendebat , Terram
univerfi
axem , Sc motu translationis circa Solem moveri , confequenter non Terram , fed Solem
Patebat igitur contradictio inter aflertum Ga.Ul.ti &c recein centro univerfi quiefcere
Agnovit tamen curia Romana , nondum inde
ptam Scriptun facrae interpretationem
lequi , hypothefin terrae motae efle falfam: etenim V. r-abri e Societate Jefu, Poenitentiarius Romae ad S. Vtmun , refcripto , quod legitur in Tranfaitionibus Anglicanis A.
i66j. menfe Junio, declaravit , fi quando Coptmkani motum Telluris firmiter demonftra^erint, illam ei non adverfaturam , cum propter fcandalum tanquam veritatem eundem
proponi non permittatur
Nimirum aut a recepta Scripturae interpretatione in gratiam
hypothefeos terrx motae eft recedendum, aut eadem eft retinenda
In utroque cafu noti
evitabitur fcandalum , judicio fabriano
Etenim fi recepta Scripturac interpretatio retinetur
tamen defendi permittatur motus Telluris tanquam verus fieri potelt , ut hinc
aliqui colligant, Scripturam facram docere , qux vcritati confentanea non funt: quopoiito multa; variis modis confequuntur conclufiones religioni adverfae , prout ille, qui eas
infert , his vel aliis hypothefibus fuerit addictus
Quodfi a recepta fcripturae interpretatione in gratiam hypothefeos , quae nondum demonftrata eft, recedatur ; periculumeft
non modo , ne forfan in pofterum hypothefis reperiatur falfa , led
parum conveniens
eft in cafu inevidentiae Theologum cedere philofopho
imo utroque in cafu denuo confequentiae fluunt religioni parum refpondentes , diverfae pro diverfitate hypothefium aliaruin, quse tanquam prsmiflae ingrediuntur ratiocinia , quibus conclufio infertur. Et ita
non ab;que ratione fcandalolum vifum fuit Pcenitentiario laudato receptae Scripturae interpretationi nuncium mittere, in gratiam hypothefeos philofophici
Quamvis autem
curia Romana noluit
ne fcandalum creetur, ut motus Telluris defendatur tanquam verus , antequam demonftretur ; non tamen ideo prohibuit eodem uti tanquam hypothefi
in computand:s motibus cctleflibus cV reddendis phaenomenorum rationibus Etenim ipfe

enim Cardinales non obtrudebant

ipfi

&

&

&

&

eodem motu tanquam hypothefi

T\jcchlus

Acadamiae

regiae

Scientiarum Parifinae

in

Imo cum Cajjinus 'unior, Aftronomus

Commentanis iftius Academiae A. 1717. adduufus

xcrit obfervationes de parallaxi fixarum ad hypothefin iftam demonftrandam ; ipio facto

patet , licere in Ecclefia Romana inquirere in veritarem hypothefeos, quae receptae Scripturae interpretationi adverfatur
Exemplum hoc illuftrat , qux a nobis demonftrata funt,
neque enim ab iis abhorret Etenim qui methodo philofophica philofophatur , in philofophiam non admittere debet tanquam verum, nifi quod ex principiis futficienter probatis per legitimam confequentiam inferre valet (. 11S), probabilia a certis accurate
diftinguere tenetur ( 115 ), nec hypothefibus alium concedere locum,nifi quatenus ad
veritatem liquidam inveniendam viam fternunt ($.117), abfit autem ut hypothefibus
titatur tanquam principiis in demonftrandis dogmatis (.nS). Qui methodo philofophica philoiophatur , non aliam pofcit libertatem philofophandi , quam quae cum methodo philoiophica confifVt , confequenter circa hypothefes ipfi fufficit , fi eas ad ulteriorem difquifitionem publice proponi conceditur adductis raronibus, quibus earum probabilitas adftruitur. Ceterum quod eum praecife cafum fpectat , ubi hypothefis philofophica receptae alicums loci Scripturs facra; interpretationi repugnat , nos lam alibi ( .
feq.jiftrtm.) ofter.dimus, quod minime opus fit, ut fenlus Scriptura: facrae ab even577.
tu philofophico fufpcndatur . Sed cum ufum Logicae in interpretanda Scriptura facra monftraturi ea de re ex :nitituto dicturi fimus; hic quidcm loci fpecialiora addi parumcon.

&

fultum ducimus
.

Trozreffcien-

tuealiberute

169.

Quodfi enim
^crtate pbikfopbandi nullus ejl fcienti<e frogrefjus
nemini pcrmiffum cfl: publice
libertas philofophandi minime viger
proponere
fuam dc rebus philofophicis fententiam , quce a rcccpta abl
Sl " e

horrct

Cap. VI.

De

Libertate pbilofopbandi

67

adcoque cogicur unufquifque fentcntiam vulgo reccptam tanquam vcram defcndcre, utut ipfi contrarium videatur, confcqucnter fervitus philolbphandi locum habct (. 152), qua ftante
Quodfl abfque
mcthodo philofophica philofophari ncquic (. 153)
horret

( .

151

mcthodo philofophica philofophia traditur , ea traduntur , qua? ncc

fufficienter intelligi , nec cvidcnter vera agnofci poflunt ( . 136 ) , ncc
cafibus v\tx fatis refpondcns obtinctur coccrta ac diftincla ( 137^
hinc fibi promittet alicujus momenti in
igitur
gnitio ( 138). Quis

&

philofophia progrcflus? Idem adhuc alia ratione oftcnditur. In philoibphia non perinde ac in Mathefi fatentur autorcs, quce ignoranr ; fcd
dc ignotis fibi judicium fumunt ac fcire fibi vidcntur aliifque vidcri
volunt, qux ab eorum cognicione maximc funt remota. Quodfi igicur
fublata libcrtate philofophandi , altcrius ftandum eft /udicio (.151),
Eficri profcclo poteft, ut defendenda fint , qure a vero abhorrent .
plures
fi
eo tanquam
,
nimvcro admiflb uno errore , fequuntur
principio utamur ad inferendas conclufiones. Quamobrem fi quis errorem agnofcit , is gradum fiftere debet , cum nec errorem cmendare licet , nec veritate contraria eidem fubftituca ulterius progredi
conceditur.
Quantum obfuerit
teftatur hiftoria

progreflui

fcientiamm fervitus philofophandi

Ecquis ignorat

quam parum

incrementi ceperit

omnium

feculorum
cum a
Qua: dHci-

philofophia,

latum quidem unguem recedere liceret

habuere incrementa, ea debentur viris , qui , excuifo jugo philolophandi libertatem iibi arrogarunt , ringentibus aliis, quibus fervitus magis probabatur
Non negamus, ex libertate philofophandi plurima propullulaife damna , ex lervitutevix

philofophia Ariftotclico-SchoUftica ne

plinae philofophicae

fecutura : quo jure refertur fuperficiaria philofophiae traitatio, qua defidiofae ;uventuti
Enimvero damna ifta ex libertate philoplacere ftudent propter panem philofophantes
fophandi non per fe fequuntur, fed quatenus ea perverfae methodo fuperaccedit . Quodfi
enim methodo philofophica utaris, llta minime metuenda . Hac methodo qui philoloinphatur , non admittit ab aliis dicta, nifi quatenus ex principiis luis demonltran
telligt poffunt ( . 157), nec defendit tanquam verum , nifi quod ex principiis fufficieuter probatis deducitur ( . 118), probabilia a certis diftinguit ( . 115 ), imo operam
ad maorem certitudin:s gradum perclarius intelligantur,
dat, ut ab aliis dicla
ducantur ,
ut eorum cum ceteris veritatibus nexus perfpiciatur (. 161). Tanto igitur intervallo a fuperfkiaria tratlatione diitat , quantum a terra ccelum . Oftendimus
(J. 166), libertatem philofophandi convenire methodo philofophicae , imo ab ea feparari non poffe : non ergo mirum, quod eo in cafu fcientiae non iit inimica .
Sed ii l:ber.

&

&

&

&

fumunt , quibus methodo philofophica uti non datumeft , tum

locum habet acopinionum monftra magno numero nafcuntur Ubi
libertas philofophandi exulat, haud raro fcientiarum cultura in crimen vertitur. Unde
vexas creant autoribus homines improbi fub praetextu veritatis vindicandx, quos odio
Nonne Socratcs cicutam bibere coatflus fuit , quod accufaaliis de caufis profequuntur
retur, quafi impia doceret ac mventutem feduceret , propterea quod jinytiu odium adverfus eum conceperat ex caufa privata r Nonne Amxagprcu , praeceptor Socratis , aCYtontc impietatis accufatus , quod Solem fenfus & rationis expertem decuiilet , ideoquc
in carcerem coniectus & ad mortem damnatus eit
Nonne ipfe AriftouUs impietatis
ratem philofophandi

fibi

fuperficiaria tra&ario

poftulatus ab Eurymcdontc , facrorum antiitite , vel Vcmofhilo , ut videtur aliis, Athenis Chalcidem fe contulit , quod nollet , quemadmodum a:ebat, committere, ut Athenienfes , qui Socrati fuerant adeo infenli , bis peccarent in philofophum ?

X *

$. I70,

philofo-

pbandi
pcndet

68

Cap.

VL De

Libertate philofophandi
.

lncrtmcn-

Quando methodo

170.

pbilofopbica pfolofopbari cceperint homines

collatis

vi-

Satn- r \bus tncrementa Scientiarum pvomovebunt . Qui methodo philofophica

twr.im
habitu
philofophatur 3 is appriaic gnarus eft rcgularum Jogicarum
ta

&

Tnrthodo
pbilqfo-

P^ ct cas ac P raxin transferendi ( JT. 135), confcqucnter novit, utrum

methodo philofophica philofophetur , ncc ne , aut ubi aliquando a*

&

corrigit, qucmadmopbicapetu berrare contigerir, errorem ftatim agnofcit

dcint*
habitu computandi inftrudtus novit,fc 0dum Arithmctica: gnarus

&

pcratione arithmctica rite defungi, dum attcntionem adcamafrcrt,

auc errorcm , fi qucm admifit, monitus ftatim corrigit. Quamobrcm
cum methodus philofophica praecjpiat, ut non utatur terminis nifi accurata dcfinitione explicatis

( . 116), nec admittat principia , nifi fuf.

probata (. 117), multo minus propofitioncm , nifi quae ex
principiis fufficienter probatis legitime deducatur (. 118) & ut accurata dcmonftratione utatur ( . 120.123. 124) atque hypothcfibus
non alium decernat locum , nifi quatenus ad veritatem invenicndam
viam ftcrnunt (%. 127. 128), probabilia quoque in ufum vitce haclcnus admittenda a certis diftinguat (. 123), ut denique verba a
rebus accuratc difcernat (. 158); attcntione ufus novit, num definitioncs , quibus utitur , fint accuratce
principia fufficienter probata,
propofuioncs quaecunque fufficienter demonftratae s num demonftrationes fint omnibus. numeris abfoluta*, num quibufdam propolitionibus
intcr probabilia concedi poffit Iocus
num hypothcfcs ita fint comparata? , ut ad vcritatem invcniendam viam fternere queant ,
ubi
,
contigerit, vel memoria? labilitate , vel attentionis defcctu fidquodin

ficienter

&

&

&

Logica enuclcatius propofituri fumus^, cum in applicatione regularum

logicarum Iabi, admonitus, vel ipfemet alio tempore mentem magis
ierenam ad mcditationes reiteratas afFerens Iapfum agnofcit & quod erratum eft , vel corrigit , vel , ubi veritas nondum in poteftate eft errorcm miffum facit. Idem cum fit animusomnibus mcthodo philofophica philofophantibus , unus veritatem ab altero tradiram agnofcit eaque ad. ulteriora detegenda utitur; alter lapfum admiffum vel annotat , vclemendat & , qui eum admifit , cundcm agnofcit &, nifi jam
ab altero emendatus fuerit, ipfemet cum emendare ftudct. Collatis adeo viribus incremcnta Scientiarum promovcntur
Erunt forfan nonnulli , qui fibi perfuadebunt , de methodo philofophica pndicari ,
Quacunque enim evidentia. errores. ab aliis commiffos dequx experientix repugnant
Quis
monftres , varias tamen homimbus effe rationes , cur eos pertinaciter defendant
enim eft, qui ignoret , vulgatiffimas efle querelas de pertinaci erroium agnitorum de.

Intelleitus non
fenfione ? Enimvero multa vulgo videntur & dicuntur , quas non funt
adeo nititur contra evidentiam imperium voluntatis fecutus , quemadinodum vulgo creditur Qui nullam unquam demonftrationem diftinclie perceperunt , Logics verx iguari multoque magis e us applicandae habitu deftituti, affenfum determinant non per evidenriam rationis , fed pcr rationes extrinfecas,.qux mulcis modis variant:unde affenfum liabent a
..

volun-

Cap.

Vh De

Libertate pbilofopbandi

69

voluntate pendulum atque adeo in fe ad utramque partem contradiclionis indiSercntciUi L 'nde videris, eos cras eodem fervore detendere, quo contradictorium hodie proin aliis acriter reprehendere Sc flammis feralibus dignum ludicare , quod
pugnant
modo ipfi docuerant . Sed eorum exempla noftro eftato minime adverfantur
Etenim
,

&

bos fupponimus eum , qui erroris admonetur , efle methodi philofophicx gnarum eamque ad praxin transferre polle , nec minus alterum utraque virtute poilere , qui errorem effe admiffum demonilrat , ne per ignorantiam reprehendat , quod ifta virtute non
deftuutus valde probaret
Neque etiam eft , quod verearis , metliodi quoque philofophicz gnaruin errorem , quem agnoicit , pertinaciter defendere , etft evidentix demonitratioms refiftere nequeat, quin eundem agnofcat . Etenim qui fciens ac volens errorem dcfendit , nc erralfe videatur , is fibi dedecori ducere dehet , quod erraverit EnimVt
ubi philofophicx methodi fuerit gnarus , haua quaquam fibi perfuadere poteft,
quod alii eadem pollentes errorem non agnofcatn , multo minus animadvertant , quod
is .1 fciente ac volente defcndatur.
Quamobrem ubi fibi dedecori ducir , quod erraverit , multo magis fibi dedecori ducet , quod errorem ne admonitus quidem agnoverit
1 icri
adeo non poteft , ut errorem pertinaciter defendat , utut agnitum , quod errafie

Quorum is cft mos , iidem nullum evidentix fenium habent , adeoque

nequit
ex genio fuo 'udicantes facile crcdunt , eos argumcntis fuis inevidentibus , plerumque extrinfecis, cefluros Mcthodi philofophicx peritus novit errores a fe admiflos
vel memorix labilitati , vel defetiui attentionis ob animum aliis curis diftractum deberi
Unde turpius iudicat ob voluntatis defectum errorem agnitum defendere ( cu*us
quidam turpitudinis rationes alibi commemorabimus )
quam errorem commiflum agnofcere atquc emendare
Nondum adeo pervulgata eft methodus philofophica , multo
minus ad praxin perducta, ut exempla contraria aiferto noftro opponi queant
-ii

ai.os

Quae ha&enus de philofophia

171.
genere docuimus

eum

potiflimum
fincm prccmiiimus ,
Plura
moncri poterant: fcd hxc fcopo noftro fufficiunt. Cctera fuolocotradencur,ubi jadtis prius principiis firmius demonftraripoffunt, Intercacx
didtis judicabit lecior, quam ad Icgenda noftra affcrre debeat attentionem, fiquidem ea intelligere eorumque evidentiam perfpicere voluerit ~
in

in

ut inftituti noftri ratio inde intclligatur

Finis

di[cttrfus

prafiminaris

PHI-

PHILO SOPHIA
RATIONALIS
S

ITolffil

Logka.

O G

V E

C A.

PHI-

73

PHILOSOPHIiE
RATIONALIS
S

V E

O G

JE

PROLEGOMENA,
.

i.

Ogicam jam definivimus

nari

( jr.

6i), quod

in

difcurfu

pra?Iimi-

fit

fcientia

dirigendi

Definhio
Logicee

facultatem cognofcitivam in cognofcenda verirate,

.

2.

Quoniam

fcientia eft habitus aflerra

demon-

ftrandi

(%. 30. Difc. pralira. ) , quoe in

pracipiuntur , demonjiranda fttnt
jj\ 1 )

4n LogiLogica capraae-

pta ftnt
(
Ontologia & Plychologia {%A9.Vifc.prtL). Quamo dcmonbrcm cnm pragnanres ranones urgeant ut Logica
Ontologia: & Pfychologi* prsernitta- flranda.
,
,aB ac Wychologistquaedam
); n tolo
principia cxplicandanobisfunc
Pecit prmcipia demonftrandi ex

K;^ TT
m

a
j-ogicaj ut demonftrationi
.

ffit

locus

I.

Exerctttum facultatts cognofcitiv* in cognofcenda

veritate fuis
regidts
Patet hoc experientia, modo ad nofmctipfos

attendamus

quid cognofcimus.

conflat
,

dum

Dantir
Bfgulx
operatio-

mm menm
Scru-

tis

Logic* Trolegomena

74
Scrutabimur
tiflime patebic

regulas , juxta quas dirigitur faculcas cognofcitiva,tumque evidenmentis operationes juxta certas regulas lele exerere

illas
,

4-

S-

Mens

ejt

fequituTy
et]i eis

Regulas

iflas

cognofcendo mens tenet

utut eas non intelligat

Quod

enim vulgo cas non inceliigamus , unufquifque domeftica expcrienria

novic
Sane plurimi prorlus iibi perfuadenc, mentem in cognitione
.

non mt.l- r erum nullis regulis elTe

& at '

adftri&am. Alii eas in Logica expofituri alias

prorfus rradunr, quas a veritate abhorrenr, vel nonnili confufe de iis

Ioquunrur
Perinde hic fefe res habet ac cum motibus organicis corporis organici . Sunt regulae
ftaticx, tuxta quas fiunt , etfi homo eas ignoret , multo minus autem animantia bruta
eas norint . Nemo de eo dubitabit , qui vel obiter inlpexerit ~fo. Mphonfi Borelli opus de
motu animalium . Nihil fit contra iftas leges
ipfe homo in motibus volu.itariis nil
prorfus valet efficere, nifi quod regulis iftis fit convenienter

&

"Natwai.sdifpo-

Datur

naturalis

cognojcendo regulis

qu<edam
iflis

s-

difpofttio

conformiter

mentis

dirigtndi

ad aclum

fed qu*

operationes ejus in
,

multo magis

ai

babitum non deducitur t ritfi pravio exercitio Homines multa cognofcere,

fitio facnltatis
e tfi non doceantur, quomodo operationes mentis feu facultatem coc
gnofcitivam dirigere debeant, patec ex modo didtis (%. 4). Quodautem natura menti tantutn infit difpoficio qua?dam adiftam diretftionem,
ha _
n aftum, multo magis ad habitum non deducitur, nifi prrevio
bitusvulgoacqui- exercirio, probac exemplum hominis inter urfos educati, relatum a
ftus.
Bernbardo Connor in Evangelio Mcdici artic. 15. p. m. 1 53. Idem confirmac exemplum aliud hominisanativitace furdi & muti, quod defcribicur in Hiftoria Academia? Regia: Scienciarum Parifina? A. 1703. p. 22.
edic. Bac: Ucroque enim docemur , hominem operacionibus mencis ad
.

&

'

W*

>

cognofcendam vericacem
videric

&

requifitis

non

uti

audiverir ab aliis hominibus, in

nifi

imitatus fuerit , quod

conforcio vivic.

quorum

Quomodo illa difpofitio naturalis fucceflive tranfeat ad habitum, fuo docebimus loco,
Neque vero hic fingulare quicquam
in Pfychologia. facultatem cognofcitivam explicaturi
occurrit relpedlu animae, quod non idem in corpore quoque locum haberet. Etenim
in corpore funt motuum organicorum difpofitiones, quas non deducuntur ad atum , niExempli loco effe poffunt motus ad
fi praevio exercitio, dum homines alios imitamur .
loquelam requifiti , quos nec homo inter urfos educatus , nec a nativitate furdus producere potuit , etfi non deefTent , quae ad difpofitionem naturalem requiruntur . Hanc
fenfu inteenim ipfis non defuifie conftat inde, quod in confortio hominum viventes
gro utentes , ut ex eodem proficere liceret , fermonis ufum tandem perdidicerint
.

&

&

. 5.

Difpofitio

illa

naruralis exercitio

communi ad habirum dedutta

Lozic*
naturdis

gendi operaciones mencis feu facultatem cognofcitivam

definitio

veritate dicitur Logica naturalis. Sed

&divi~

f,0 ~

cum vulgo non

diri-

in

cognofcenda

fatis

diftinguatur,

quod acquifitum, potcrit Logica naturaq UOCj connatumeft, ab eo ,

Nimirum Logica naturalis conHt diftingui in connatam & acquifitam
nata non eft. nifi difpofitio naturalis ad operationes mentis, quibusve.

t-itas

:,

...

Logica Yrokgomena
cognofcitur

ritas

Logica vcro naturalis acquiftta

7j
eft

habitus dirigendi

operationes mentis in cognofcenda vcritatc,ipfo ufu acquifitus abfque

rcgulis
Diftinguimus Logicam naturalem acquiiitam a Logica naturali connata , urut diftinnondum fit recepta , propterea quod judicia de Logica naturali ambigua funt
in
utramque contradi&ionis partem dilputabilia, nili in ea diilinguas id , quod connatum,
Non ergo multiplicamus terminos prauer neceifitatem
ab eo, quod acquiiitum eft
praUertim cum judicia de Logica naturali momentum in ftudiis trahant Ceterum non
defunt in aliis quoque icientiis exempla , quibus difcrimen iftud illuilrari poteft Ineft
homini diipoiitio quzdam naturalis ad numerandum 8c computandum , ied quae fine
prxvio exercitio ad actum non deducitur , multo minus in habitum quendam degeneDiipoiitio naturalis ad numcrandum&computandum eft ttruhmetic* cmuatte quaedam
r.u
fpecies
Si vero ea ad aiflum & eo fxpius repetito ad habitum quendam deducitur abf-

&

tio

que regulis arithmeticis in cafibus obviis computum abfolvendi , arithmeticte naturalis vulgo fcrt nomen fed per ea, qux de Logicse naturaiis divifione dicta funt , ad differentiam arithmeticae naturalis connatae arithmetica naturalis acquipta dici debebat Eodem
:

Nolumus tairren iftam diftin&ionem

habet in difciplinis pra&icis aliis
alibi adhiberi , niii manifeftus ufus eandem requifiverit ob ambigua judicia, quae ab
ambiguitate liberanda Ea enim ratio eft , cur in Logica hac diftinilionc utamur In
Pfychologia vero generali diftintlio connati ab acquiiito locum habet , ibique explicanquomodo habitus acquiratur : dilpofitiones audum eft, quid iit difpoiitio naturalis
tem naturales
habitus inde acquifici lpeciales in parcibus philofophiae pra&icae ex-

modo

feie res

&

&

plicantur

7Qtti Logica natutali utitur

confufam quandam ideam

regula-

bahet

tc

f,.

Qui enim ^ocmtu

vel alios, vel feipfum imitatur in caiu fimili,;exempla prxterita fibi vi m i&f
imaginationis repnefentat & in iis modum agendi confufe percipk. Sed mnmtn.
rum,per quas mentis

operationes dirigit in cognofcenda veritate.

qui Logica naturali utitur, is habitum dirigcndi operationes mentis

abfque regulis ipfo ufu fibi comparat (. 6J 3 adeoquc antea faclum in
cafu fimili imitari nequit, nifi quatcnus exempla pra?terita fibi vi imaginationis repradentar & in iis modum agendi pcrcipit: idenim in pra>
ienti cafu aliter fieri non polTe , cx principiis pfychologicis conftabit,
quodque ita fiat, experientia cognofcere licet. Patet itaque, eum nonnifi confufam quandam idcam regularum dirigendi facultatcm cognofcitivam in veritatis cognitione habere , qui naturali tantum utitur
Logica
Verfamur in Prolegomenis , ubi perinde ac in difcurfu pratliminari fumimus , quat
nondum demonftrara funt in pofterum tamen independenter ab his demonftrabuntur
id quod ne quidem methodo philolophicae repugnat, etii convenientius fit , ut principia,
;

quae demonftrationem ingrediuntur

Vifc. frxlim. )

jam

in antecedentibus fuerint

%.

demonftrata

110.

8.

L su e
Notitia confufa regularum , juxta quas diriguntur operationes menix
tis in cognitione rerum , conftituit Logicam naturalem docentem
Defi- Abcentis
nitur adeo Logica naturalis docens per notitiam confufam dirigendi fa- Mnitio,
cultatem cognofcitivam in veritate cognofcenda.
Equidem vulgo diftin&ionem inter Logicam docentem & utentem ad folam artificia'

lem reftringunt philofophi, propterea quod ignorant

dari etiam in Logica naturaliali-

quid

Logka Vrolegomena

76

qu:d ucquifiti ( . 6 ) Enimvero cum nos oftenderimus facultatem lftam animae dirigendi operationes mentis in veritate inveftiganda ablque regulis , quas edoili fumus , non
efie pure naturalem, fed habitum potius acquifitum ob diipofitiouem quandam naturalem praeexiftentem (S-cit.)> in habitu iito theoreticum a pradtico perinde diftinguere
tenemor, ac in Log:ca artificiali fieri folet Nil igitur obftat , quo minus etiam Logicam naturalem in docentem Sc utentem diftinguamus
Neque nos moratur ratio denominandi : etenim in philoiophia parum curamus, nura nomina conveniant rebus luis
(. 147. Difcr.rf. frslim.)
Si vero inde enafcatur fcrupulus , quod Logica naturalis non
poflit doceri, neque adeo docendo nobis communicetur confufa ifta regularum dirigendi
docemus
lacultatem cogno:citivam noritia , is quidem fine ullo negotio ex.imitur
.

non modo verbis

Nam

Quamobrem cum aliorum imitatione habitus ifte

eam utique ab aliis docemur
Logics naturalis tert nomen

verum etiam

failis

;
acquiratur ( . 6 ) , qui
Quodfi Logicae docentis appeliationem inde derivare maluerisj quod nos doceat regulas
dirigendi facultatem cognofcitivam in veritatis cognitione, patet multo magis eara in
Logicam naturalem quadrare Sed de nomine cum nemine litigabimus Surficit nobis ih
Logica naturaLi , quae vulgo dicitur , diftingui debere connatum tk. acquifitumj atque
in acquifito theoriam differre a praxi (. 6. 7 )
.

9.

Habitus ille notitiam confufam rcgularum dirigendi facultatem coaturaiis gnoicitivam ad praxin transfercndi conftituit Logicam naturalem uten'textis
tei7im
Undc Logica naturalis utens eft habitus five ars dirigendi faculta""
tem cognofcitivam in cognitione veritatis folo ufu acqui/itus.
PolVet etiam dici habitus utendi Logica naturali docente 8c Logxa quidem naturalis
Ea contenti funt
utens ea eft
qux vulgo fola Logics naruralis nomine appellatur
quotquot Logicam artificialem vel prorfus ignorant , vel eam ad praxin transferre ne-

t&

feiuntj vel talem

Logicam

artificialem didicere, quae ad praxin transterri nequit

5-

10.

QuodiT regulas illas diftinclrc cognofcis , earumque rationes perfpiLogiae

artificia- cis, tum Logicam habcs artificiakm docentem. Et h^c Logica artijicialis'
hsdocen- docens eft fcicntia dirigcndi facultatcm cognofcitivam in cognofcenda
sdefim- ven't:ate
diciturque per eminentiam Logica , propterea quod ea fola
,
philofophiae pars eft.
Logica nimirum naturalis docens
nifi factis

quemadmodum

eft

notitia

confufa

in ipfa Logica; pertractatione

(.$), adeoque doceri nequit

oftendemus . Omnis Logica u-

proprio exercitio comparatur , minime autem difcendo acquiritur

, qui
ipfa doceri nequit . Quamobrem cum Logica omnis vel
ii ) , adeoque
fit docens , vel utens , neque enim prxter regularum notitiam atque habitum eas ad pras;n transferendi tertium concipi poteft ; fola Logica artificialis docens ea eft , quae doceAtque ideo quori adeoque in numerum dilciplinarum philofophicarum referri poteft
61. Difcurf. prxtun. ) , minime autem per arque Logicam definivimus per fcientiam (
tem vel habitum in eenere , q uod genus convenit Logicae utenti

tens eft
(

habnus

9. & not-

5.

&

II.

Qui
Logica artificialis docem eft diftincla explicatio Logica naturalis
Logica naturali pollet, is confufam habet notitiam regularum, quibus
;-'''"
j.uxfacultas cognofcitiva dirigitur in cognofcenda veritate (. 8),
eandetn dirigere valet f. 9) . In Logica vero artificiali docenm-dis"*' ta eas
reguke, quibus facultas cognofcitiva dirigitur in codemonftrantur
te
diffcrengnolcenda veritate , doccturque modus comparandi fibi habitum eaftia.
dem ad praxin transferendi (\. i. 10) Quaraobrcrn Logica naturalis

Logic*

anificia-

&

diftincle cxplicatur in artificiali docente

Logica Trokgomena
Nimirum quemadmodum

in

77

Arithmecica pra&ica regulae arithmeticae diftincte expli-

canturix: demonftrantur , vel Borcllui in opere de motu animalium regulas ftaticas motus animalium cxpofuit ; ita fimiliter in Logica artificiali docentc regula: trsduntur
Non adeo Logirationibus lirmantur , ad quas mens adftringitur in cognitione rerum
novum quoddam artificiale cogitandi genus introducit , quemadmocus cudit regulas
naturalem explicat ut didum fubinde nonnullis videtur; fed ipfum cogitandi
Quamobrem Logica artificialis naturali non eo fenfu opponi potcft,
ftin&e intelligatur
ac fi ab ea eliet prorfus diverfa. Exdem enim funt regulx artificialis acque nacuralis
fed non eadem eft illarum in ucraque Logica notitia . Si Logica artificialis alias tradit

&

&

modum

regulas , quam quae Logicae nacurali propria funt

prorfus fedudlrix .

fpuria

eft

&

vcl nullius utilitatis, vcl

12.

quis pollct habitu rcgulas Logica? ad praxin transferendi , is ay

Logicam habet artificialem utentem Quamobrem Logica artificialis utens ns ut
dcfinitur, quod fir habitus five ars dirigendi facultatem cognofcitivam tis defai.
in veritate cognofcenda.
tio.
Nimirum fola regularum logicarum notitia nondum fufficit , ut juxta eas facultatem
cognofcitivam in cognitionc rerum a<ftu dirigamus , fi vel maxime velimus
Crebris ouc ceteri omnes
comparatur
pus eft exercitiis, quibus tandem habitus ifte
Quamobrem cum duo diverli fint habitus regulas logicas demonftrandi vel minimum explicandi, eafdemque ad praxin transferendi , alter theoreticus, alter pract.icus, quorum
ii quoque a fe invicem
prior abfque pofteriore eile poteft
funt diftinguendi
minime
Si

ne, qui uno pollec , altero quoque inftructus fibi videatur Nort
deelfe inter eruditos , qui hoc praeiudicio tenentur, lllorum fcripta probant , qui demonftrativa methodo fe ufos eiTe profitentur fibique videnturj ucut ab ea maxime fint

aucem confuivdendi

alieni

IJ.

Logka naturalis connata non efl ejufdem gradus m Jingulis hominibus Diverf
Non omnes homincs eadcm fibi facilitate comparant habitum dirigen- gradus
di operationcs mcntis in cognitione veritatis
id quod nemo homi- L <>gic<e
num in dubium vocabit, qui ad diverfitatem in hominibus obviam in mtwa* li
hoc genere attendit. Quodfi dubitas, pone omncs homines eadem fibi
facilitate compararehabitum iftum. Nuila igitur ratio eft, cur non om
nes eadcm facilitate dcmonftrationes geomctricas capiant
Sed docet
cxperientia
non omncs effe ad eas intclligendas a?que aptos
etfi co.

dem

dottore utantur

eadem

&

nullus Logica

artificiali

inftruchis

fit

Non

habitum comparant dirigendi mentis operationes in cognitione veritatis abfque regulis, folo ufu, adeoque nort
eadem omnibus natura eft difpofitio ad iftam operationum mentis directionem
Hxc difpofitio cum fit Logica naturalis connata (. 6)
eandem non ejufdem gradus cfte in finguiis hominibus patet .
igitur

fibi

facilitate

Non mirum hoc videbitur illis , qai fibi ad

naturales ad habitus , qualefcunque tandem fint

animum

revocant

animae,

omnes

difpofitiones

non ejuf,
hominibus
qux faae ratio eft , cur non omnes eadem
facilitate nec eodem in gradu eundem habitum confequantur , ecfi in exercitio nemo eolum fuam defiderari paciatur induftriam Imo non defunt in Metaphyfica rationes , qutbus idem probatur a priori

dem

gradus reperiri

in fingulis

iive

five corporis

Nec Logka naturah

14.

acquifita ejufdem

gradus

efi

in fingulis homtnibus

Lo-

^srfi

Logica Vrolegomena

78

SSe
naturalit

cqu-fiu.

Logica enim naturalis acquifita

eft

habitus, qui folo ufu abfque reomnibus idem fit ufus, ncc omni-

8 u is acquiritur (. 6). Scd cum non

bus eadcm difpofitio naturalis ad actus huc necoiTarios (.6. ij) ;
nec Logica naturalis acquifita ejufdem in fingulis hominibus gradus
'

poteft.
Ufus operationum mentis, quo Logica naturalis connata perficitur , difpofitionem ad
Etenim operationes nientis fubinde veluti lponte fefe ehabitum evehendo, varius eft
xerunt , dum ab obieclis externis vel aliorum exemplo ad eas invitamur eidem vero
efle

Quamobrem fi contingat, eas

indifpenfabijis neceflltatis funt in addifcendis difciplinis
efie accurata methodo pertraclatas , nec minus accurata induftria a nobis fingula , quae
in iis proponuntur , perpeudi ; nullum eft dubium , quin Logica naturalis magis perficiatur , quam ubi difciplinx , in quibus verfamur , methodo parum accurata pertra&a.

tae

fuerint ab autoribus

aut nos nonnifi perfundorie

in iis

verfemur

fi

vel

maxime

methodo notetur defe&us Atque ea ratio eft , cur in Mathefi probe verfati ,
etfi Logicam artificialem non didicerint , naturali tamen magis polleant ceteris , qui
Logica nafunt in eadem hofpites , cV cur non omnes , qui Mathefi operam dedere
turali valeant , nimirum quia Mathefis ab autore non fiiit methodo demonftraciva traQuoniam medita, vel qui fuam eidem operam addixit ad methodum parum attendit
thodus philofophicacum mathematica eadem (J. i^.Difi. fnelim.), ubi philoiophia methodo philofophica fuerit pertratata , Logica quoque naturalis amplihcatur , quando
nullus in

cum

cura

in

philofophix ftudio verfamur

Lrgica
naturalu

is-

major accedente eodem ftudio majorem parit

acquiftt* gradum > quam minor
Po ffidea t Cajus majorem gradum LoKX
naturai
s connata? ,
Mxtius >
urerque codem ftudio uquam
&
tatur ad acquifitam obcinendam ; dico , Cajum majorem obte rurum
gradum Logicae nacuralis acquiiitce, quam M<evium. Si enim Cajus majorcm habcc gradum Logicx naiuralis connata? , major ipfi naturalis
eft difpofitio ad operationes mentis in cognitione veritatis dirigendas
(. 6) quam Mavio . Quamobrem fi idem fit utriufque ftudium ad
difpofitioncm naturalem in habitum convertendam ; Cajus majorem acenim acquirerent eundem,
fi
quirere dcbet habitum, quam Mavius
Logica naturalis connata

'1*10

&

'

deberet , cum , fi eadem fuerit difpofiEnimvero qui

tio naturalis , eodem ftudio idem habitus acquiratur
cognicione
veritamentis
operationes
in
dirigendi
habitu
majorc pollet
acquifitse
naturalis
Logicaj
.
14) .
(
tis, is majorem poffidec gradum
Qiiamobrem Caji major gradusLogicaenaturalis connacae eodem ftudio

difpofitio naturalis

cadem

eflfe

majorcm
Vrtrogativa
naturalis

Logica

qndisfit.

paric

gradum

acquifita?,

quam minor Mavii

6
} -.
bommi

unt pra? altero m Logica prarHinc confequicur , non aham effe

rogativam per naturam , nift qua? in majore gradu Logica? naturalis connata co ftftit In Logica enim nemo per naturam habet , nifi quod eft
q U0(j ver0 ftudio acquiritur , eidem tribui nequit , cum
connatum
ftudio acquifitum connato opponatur. Scd fola Logica naturalis connara comple&itur , quod homini connatum eft ; naturalis autem acquir

fica,

Logica Trokgomena
quod

fita,

eft

nor

in altero (jf.

in fingulis

kd

hominibus,

&

quidcm
uuo major , mi-

in

illa

13). Ergo prjerogaciva, quam homo unus

Logica pcr naturam habct , non eft

gradu Logicx naturalis connatx confiftit.
tero in

alia

70

ftudio acquiritur abfque rcgulis f. 6)

ejufdem gradus

non

nifi

pras al-

majorc

quae in

&

Logica naturali diftinguamus, qua: homini per naturam adfunt

qua: fuo fibi
cum pro iifdem haberi nequeant , quac funt diverfa, nequeadeo
,
( . 6
aliim admittamus in Logica prsrogativam naturalem , nifi qux ab eo emanat , quod
per naturam ineft ( . 16); non tamen ideo Logicae naturali connars quidpiam derogamus , cum ultro concedamus , ma'orem gradum Logicx naturalis acquificae pendere a
mi'ore gradu connatae , eodem ftudio accedente ( . ij ). Juftum adeo decernimus rebut
pretium: id quod in prsfente prasfertim cafu fua utilitate non caret, ne nimia in naturam fiducia negligamus, quod ftudio acquirenduin .
Ecft in

ftudio acquirit

. 1J.
Si quis rerum cognitioni ftudens operathnes tnentis non dirigit fecundum Qa aio
Lo Ccr
quibus naturalis cogitandi modus continetur , is perveifam fibi comreitdas,
a
J
naturaut
i *.
/
j
M
r^
parat Logicam naturalem docentem Qiu enim operationes mentis in co- ocens
j
gnirionc rerum non dirigit fecundum regulas , quibus naturalis cogi- e rverfa.

&

modus continctur is animo concipir ideam confufam ejus , quo

tanquam ad agnitionem rerum neceflarii , confequenter
utitur modi

tandi

iftiufmodi, qui a

modo

cogitandi naturali abhorret. Sed confufa

Logicam naturalcm docentem

fdca abfolvit

tandi naturali vcra Logica continetur (.

(.

8)

cafu Logicam naturalcm docentem a vera abire

parari
Ea fane ratio eft , cur leilio librorum, quorum autores
mentem corrumpat , ut ad veritatem agnofcendam
recedunt

modo

Patet itaque, ifto in

$).

i.

ifta

autem cogi-

com-

feu perverfam

a modo cogitandi naturali

Imo eadem
inepta evadat
ratio eft , cur non quxvis Mathefeos tratatio intelledtum perficiat , item cur Mathefis
methodo alia quam geometrarum pertraifrnta mentem prorfus ad veritatem diudicandam
rimandam ineptam reddat . Atque adeo liquet , non perinde eife , qua quis methodo
in difciplinis utatur . Nimirum fi quis perverium cogitandi modum pro genuino habet
is nihil efficiet , invita natura in veritatem mqiufiturus .
,

&

18.

Cui perverfa
turali utente

&

perverfa pollet Logica tia- Ouado

, is
Eft enim Logica naturalis utens habirus doccnte utendi LoS lca

efi

Logica naturalis docens

( not. . 9 )

rum

Quamobrem

cognitioni ftudet.

ca perverfa eft

fi

perverfa utitur

dum

re-

Atque adeo Logica naturalis utens perverfaeft,

Idem etiam hoc modo oftenditur
Logi-

ubi docens perverfa fuerit

ca naturalis docens abfolvitur idea confufa rnodi cognofcendi (.7.8)

utcns vero confiftit in habitu eundem ad praxin transferendi (. 9)

Quodfi igitur perverfum animo concipimus

modum

cognofcendi

i
.

per-

modo in veritatcm inquirimus Quamobrem ubi Logica

docens pervcrfa fuerit, perverfa quoque eft utcns
Verfo quo'que
Ea

ratio eftj cur fubinde eruditi ineptiores evadant illiteratis ad veritatem dijudican-

dam: ninvirum ill: (not.. 17) intelle&um corrumpunt hi nonnifi naturali modo cogitandi Log cam naturakm incorrupum lervant
Eandem ob caufam operam dedi in Ma,

Wolffii Logica.

the-

,!4*[''

rM!S

^rXerfa

8o

Logtca Vrolegomena

thefeos univerfa elementis, ut modum cogitandi naturalem ubique adfciberemj quo in

iis fufficientc attentione vcrfantes Logicam naturalcm veram cum docentem , tum utenquod relpondeie debeat , inferius
tem confequantur . Voto quoque refpondit eventus
plenkis conftabtt
Neque defunt exempla eorum , qui, etfi in Mathefi fuerint veriari
a natura non poftremo difpofitionis naturalis gradu ornati , in veritate tamen pfcilo-

&

&

fophica diudicanda ccecutiunt

Logka

\9-

Qui
tnim nonnifi Logica naturali pollct, etfi vera , is nonnifi confufam hajuxta quas operariones mentis in cognicionc
jj Ct r egularum noriciam
'aw.
fccundum
hanc confufam ideam ipfe quoque
fmim diriguntur($.7y),&
eafdcm dirigit(.9),idem facturus in cafu fimili,quod vel ab ipib, vel
ab aliisaliasfactum fucrat. Enimvero qua: confuferantumcognofcuntur,
ca fepius confunduntur
ut .adeo cafus fimiles videantur , qui funt
diifimiles, & fecundum ideara confufam qui agit, facile omittir, quibus vel maxime fuerat opus. Atque adeo Logica naturali inicructus in
gjti fola pollet

InfufH-

naturali

is

in applkatione f<epijjime aherrat.

ciennt
Logiae^

applicacione frpiflime abcrrac

Exemplo nobis lunt illi , qui in Mathefi cum laude verfati methodummathematicam
extra eandem perpcram appiicant, etfi fibi rem acu tangere videantur. Cum enimeiufconfufam ideam animo coacipiant, fieri profe&o folet , ut eam intimius
r.on pcripicmnt adeoque non ad fingula attendant , qus ad eam appnme faciunt
Hinc
etiam audias fubinde ab iplis viris lcientia mathematica eminentibus negari de mathettjca methodo ea
fine quibtis fubfiftere nequi: , veluti cum Syllogilmus e deuionftra.

jionibus mathematicis prolcribitur

Logiix
artificia-

Usnueffitvs.

20.

Hinc confequitur, cum Logka naturali conjttngendam e/fe Logkam artiQui enim Logica artificiali pollct, is regulas illas diilindte
cognofcit, juxta quas diriguntur operationes mcntis in cognitione veritatis (. 10) & quarum nonnifi confufam idcam habct Logica naturati conter.tus (.11), atquc eas applicat in cafibus obviis (%. n).

ficialem

Quamobrcm vitantur lapfus qui in applicatione Logicae naturalis locum habent, propterea quod confufa noticia conftac (. 19). Llnde
,

pacet, Logicje naturali jungendam effe artificialem.

Inferius clarius patebit , quod per Logicam artificialem vitentur lapfus, quibus

fola

naturali inftruclus obnoxius eft, dum videbirmis , in diftincta regularum applicatione

nou tam facile aberrari poffe , quam ubi fecundum ideam confufam agimus . Sufficit
nunc , ut idem excmplo aliquo ffmili illuftrermis Qui Arithmeticam abfque regulisdidicit , oreraticnum arithmeticarum idea confufa non nifi ex plurimis exemplis haufta ,
is in appficatione regularum confule cognitarum facilius aberrat , quam qui fingulas finin cafu obvio applicat
gularuin operationum regulas diftincle novit
.

&

21.

Si quis Logica artifciali docente fuerit inflruclits

mdliufui
trtificia'

iisdocens.

tnte

'

cundum

a& lt

fcundum Logicam naturalem

cum

non autem polleat Uftbi

videtur agere fe-

Logica artificialis docens efl; iciencia dirigendi fautens vcro

culratcm cognofcitivam in cognofccnda verirate (. 10;
ars fivc habitus eandcm dirigcndi (jf. 12). Quae itaque in docence
dcmonflrantur. (. 2, 10) , ea per utentem ad praxin transferuntur.
Quodfi
arttficialem

Logtca Trokgomena

Quodfi jam quis non pollcat Logica utcntc , ad praxin transfcrrc ncqua* a doccntc prxcipiuntur. Quare cum ad praxin defccnditur,
,
Logica non potcft uti nifi naturali ( , 9).
quit

Pertinent huc exempla eorum , qui methodum , qua ufuri funt , in praifatione defcrilc&orem ejus peritum in
pturi Logica: artificiah docenti conlentanea commemorant
magnam lpcm erigunt ; in ipfa. tamen pertractatione regulis iftis non fatisfaciunt, fed
alia omnia agunt , manifeito indicio adfuifle voluncatem , fed defuifle vires , hoc eft

&

ut ftylo logico
Log'ca utente .

idem enunciemus
Fieri poteit

eos approbaffe regulas Logicz docentis, ied caruille

,
ut ipfiinet non latis intelligant , qux ab aliis accepta in-

atque tum tanto facilius falluntur, ut fibi videantur praeftitiffe , quod viri,
Accidit iftud , quoties nonnifi liiitoricam habent cognitionem Lobus ipforum luperius
gica: docentis altcnus ( . io;.In ipfa autcm pertra&atione (c(e produnt indicia hu;u
cafus, quando obtinet
Nos plura dicemus huc fpe&antia- in ufu Logics

geminant

2 2.

Si quis in Logica docente in confufts operationum

menti$

notionibus ac- ^afus al-

Etenim Logica doccns

artiiicialis diftincta eft Logicas naturalis cxplicatio (. 11)
quodfi
nonnifi in confufis opcrationum notionibus acquiefcas , verbifque tuis
non alice quam ifta? refpondcant , defcriptionem quandam Logicx naturalis , quam non intelligit, niii qui hanc habct , pro Logica artificiali docente accipis , folo verborum apparatu tibi imponcns
Pcr fe
adeo patet , in hoc cafu neminem agere pofle , nifi fecundum Logicam naturalcm
Huc referri debent exempla eorum, qui dum Logicas confcribunt , nova fibi tradiquiefcit

agit

is

fecundum Logicam naturalem

tr

'

diffe

videntur

lafticis

ciali

dudum

($.

n;.

ubi notionibus confufis involvunt , qux a.b ^irifiotele ipfumque fecutis Schodiftindtius fuerant expofita, quemadmodum fieri dcbet in Logica artifiHinc non mirum, quod , licet Logicas non unius fuerint fcriptores , in

praxi tamen non fecuti , nifi quam habent , Logicam naturalem perverfam (. 17), in
omnibus mentis operationibus adverfus regulas Logicas verioris,
in communem Logicam naturalem mifere impingant , nec utile ipiis fit , quod a Mathefeos tractatione
fperare poterant , praefidium, prasfertim ubi Logicam iuam in ipfa Mathefi ducemfecuti.

&

Qtii fub nomine Logic<e didicit

2.3.

qu<s

ad dirigendam facultatem

fcitivam in cognofcenda veritatc nil conferunt

cogno- C*fus

vel de quibus non conjiat

tcrtius
,

quomodo ad praxin transferantur ; is agere aliter nequit , nift fecundum

Logicam naturalem Logica artificialis utens ad praxin transfert , quas
in docente demonftrantur (. 12). Quamobrem fi in Logica docente
talia traduntur , qus ad dirigendam facultatem cognofcitivam in cognofcenda veritate nil confcrunt, vcl dc quibus non conftat, quomo.
do ad praxin transferri queant ; per fe Iiquet , quod eorum maxime
gnarus fecundum ea tamen opcrationes mentis in cognofcenda veritate
dirigere nequeat. Nullius igitur cum ipfi ufus fint , Logica? quse didicit iub nomine ; non alitcr profecto agere poteft, quam fecundum
Logicam naturalcm.
.

Poftquam defe&us philofophia Scholaflica? agnoverunt eruditi atque imertas philofophandi in academiis Proteftantium introducla, viri egregii praedara in arte ratiocinan^
Ui dedere 3 fedgeneralia, qu quomodo ad praxin transferantur non patet, fuo !ogc a

nobis

Logica VroJegomena

8i
nobis

commendanda

Sc perficienda

&

poffe

Qui Logica

DijlinBj.

regular:

ri?

artifictalt pollet

talet in cafu quolibet dato

mmlogi-

" m

utente

Logica

n ca fu Jato^ qux docens

Logicis docuere , quae ad verrtatem di)Utandem ipfimet tateri coa&i iuere, fi

alii in

dicandam vel mveftigandam nihil conferre

non vcrbis , iplo tamen opere

24.
,

regulas docenth diftintle applicare

;'/

artificialis

praecipit

utcns ad praxin transfert

(. 12). Sed in Logica docente

regula: diftincle cxplicantur (.' 10). Qiiamobrem qui Logica artificiali utente pollet , is in cafu dato judicare debet, quanam regula fic

opus

&

eam ad iftum

applicare tenetur

confequenter regulas diftin-

tle applicat.

Nimirum dico diftincfte applicari regulas , fi regulam nobij in memoriam revocamus,

qux in dato cafu applicanda , & inde concludamus , quid fit agendum Arithmeticx
.

quibus opus in computo

v. gr. Si ex tribus numeris proportionalibus inveniri debet quartus , fecundus multiplifadtum dividi per primum jubetur . Quodft iam iftiufmodi occurrat
cari per tertium
quartus proportionalis ex tribus datis inveftigandus ; ex regula,
numerus
quo
in
cafus,
qux nobis fuccurrit , iudicamus , ibi etiam terminum fecundum per tertium multipliAtque ita juxta regulam agimus , quam dicari & factum per primum dividi debere
Eodem modo , qui Logica artificiali gaudet, regulas quoque doftincle agnofcimus
centis applicare debet , ubi diftin<fta eft applicatio. Studio autem dico, quod diftinc-ta
Etfi enim ab initio, dum Logicas utenti ftudemus , regulas
applicatio in poteftate fit
diftin&e applicare tenemur ; eam tamen confecuti agimus fecundum regulas, licet non
ante diftincte mdicemus, quaenam regula fit applicanda. Eodem modo fe res habet irt
omni habrtu cum animi , tum corpons neque adeo mirum videri poteft, quod etiam
idem Logics utenti conveniat, quae in numero habituum animieft(. 12} . Quodfttamen

exemplo rem

illuftrare licet

Docentur

ibi diftiiKte regulae

&

nobis volupe fuerit

regulat diftincte applicari poffunt

.25.
Qtn Logic<e artificialis inutilitatem fe experiri arbitrantur, ifli veJ Loeonqueca utente defiituuntur , vel docentem didicere , quar regulas dirigendi fataMur de
c uivam non dfiincle explicat . Etenim Logica docens abs<u itatem CO
/1

gp f

nullius eft ufus (%. 21) atque adeo ejus utilitatem experiQuodfi in docente regula? dirigendi
lisinuti- ri nequit, qui utente deftituitur.
liute.
facultatem cognofcitivam diftintte non cxplicantur; innotionibus con-

Stia-

que utente

fufis

acquiefcimus

vel talia difcimus

qua? vel nihil ad praxin con-

ferunt , vel quomodo ad eam transferenda fint

rcbus fic ftantibus agere non poffimus ,

cum

Quamobrem

non

patet

nifi

fccundum Logicam

tum quoque nequit, ut ejus utilitatem

mirum, quod in utroque cafu arbitremur

fieri

naturalem (. 22. 23),

Non itaque
experiamur
Logica; artificialis nos experiri inutilitatesm

quod Logica utente deftituti, aut docente, quae non fansfacit, inFalluntur autem, ubi fibi
fibi , vel fuam experiantur inutilem
fi quis enim
perfuadent, quod Logicam artificialem in fe inutilem effe experiantur
certus
velit,
is
efle debet
comprobare
experimento
fuo
Logicx artifkialis inutilitatem
eafdemque regulas dextere apphcandi hafe genuina? Logicx regulas. perfpectas habere,
contranum Nos profecto , qui rebitu polleat neceffe eit Tum vero utique conftabit
gularum logicarum quas tradimus, veritatem non uno documento comprobare valemus,
Eacile apparet

ftructi

Logicam'vel

eaxum quoque utilitatem

mukum

expertt fumus. &.

etiamnum experimur
.

16.

Logica Vrolegomena

83

. 26.

Ea Logka

artifcialis docens cenfetur

mrirarum conformis
veritatem,
ftraile

ut

In

confeflo eft

genuina

qu<e praxi veterum Ceo-

J-apis

Geomctras Ly dltts
,
a
adeo rigorofc demon- &"

apud omnes

vctercs

quam quxfiverunt, invenifle & eam

nemo in eorum demonftrationibus rcpcrire

poffit

quod

re-

/ /s

aflenfum trahantur: id quodipfe eventus tcftatur, cum nemo Euclidem, Archimedem^ Apollonium^ Theodofium &c.
quam primum cos
legcrit , qui non vcritatis ftatim fucrit conviclus
inrcllexit. Conftat itaque , eos opcrationcs mcntis non invita natura
dircxiflc in vcritatc cum inveftiganda, tum dcmonftranda. Quoniam
regula> methodi philofophica? exdcm funt , qua? methodi mathcmaticx (. 139. Difc. prarlim. ) , methodus vero ordo cft , quo in traden-

prehendat

fed

omncs

in

dis

dogmatis utimur

(jf. 115. Difc.pr<elim.)>

non

alia fanc ratione di-

rigenda? funt opcrationes mentis in philofophia, quam in Mathefi , ut

veritas agnofcatur. Quodfi ergo regula?, quas in Logica artificiali docente tradimus, exdem funt , quibus Geometrx veteres in vcritate

demonftranda funt ufi; nullum fupereft dubium , quin exdem fint il~
Ix ipfx regulx , juxta quas operationcs mcntis dirigi debent in verita*
te cognofcenda, confcquenter conftat , Logicam docentem artificialem,
quam examini fubjicimus, cfle genuinam (. 10).
Veteres laudamus Geometras , ubi Logica artificialis ad examen revocanda , proptequod recentiores fubinde laxius demonftrandi genus ament a rigore veterum alienum Nos in Elementis noftris Mathefeos univerfae, quae in ufum Logicae artificialis utentis comparandse potiffimum conicripfimus , non modo rigorem veterum fecuti fumus ,
verum etiam , in Mathefi praefertim pura, eum in demonftrationibus tenuimus ordinem,
quem in methodo philofophica requifivimus [. 113.114. Vifc. prxlim.) Quamobrem fi
quis Logicam , quam didicit, artifkialem juxta eiementa noftra Geometriae examinet,
is de e<us valore optime ftatuet ,
fique genuinam deprehenderit , utentem Logicam eadem opera in poteftatem fuam rediget Si quis fibi nefcio quam difterentiam inter Lorea

gicam mathematicam

&

philofophicam imaginetur , eam non moramur, cum nullam

efle appareat ex iis, quae de identitate methodi philofophica;
mathematica; adftruximus (.ii<).Vifc.j>rtetim.). Imo in fequentibus patebit , Mathematicos naturali cogitandi modo, quem Logica artificialis diftincvte explicare debet ( . 11), firmiter inhaereQuodfi vero fuerint aliqui, qui Marhematum imperiti afpernantur, quod praeftare
re nequeunt > in eorum gratiam alium adhuc lapidemLydium Logics artificialis exhi-

&

bemus.
. 27.
Logica artifciaTts docens cenfetur genuina , per cujus regulas rathnem
]f^ius
reddere licet cogitationum , q u<e fefe invicem naturaliter confequuntur . Lo- 2>/V<e

Ea

gica artificialis docens diftincle cxplicare dcbet

Logicam naturalem (JF.

11), adeoque tradere regulas , juxta quas operationes mentis in cognitione rerum dirrguntur , dum difpofirio naturalis, qux menti ad
iftas operationes eliciendas ineft , ad accum dcducitur (. 8. 6)
Cogitationes, qux naturaliter fe invicem confequuntur in mente, juxta
iftas regulas producuntur
eas non intelligat
? ii vei maxime mens
.

(4).

artificialis

docen-

tis alter.

Logka? Vrohgomena*

84
Quamobrem

pcr regulas in Logica artificiali traditas reddi poteft ratio- cogitationum , qua: naturalitcr fcfc invicem confequuntur; ea non eft nifi explicatio diftinctaLogica: naturalis , adeoque

(. 4).

gcnuina

fi

formam
, ex quo reperi , mathematica: demonftrationis
cogitationum naturaliter fele invicem confequentium , 8c
Ab
publice in Lexico mathematico vernaculo lermone edito eus rei mentionem teci
eo autem tempore qijoque cognovi lapidem hunc Lydium Logicac arcificialis docentis
quem hic propono Agnovi quoque hinc identitatem demonftrationis mathemaricae , aut
in genere mechpdi mathematicas ac modi cogitandi naturalis: ut adeo certum fit , Ma*
thematicos naturalem cogitandi raodum in lcienria quoque tenere , a quo deviare foSi cui Icrupulus fuperfuerit , is removebitur ipfa
ler.t , quotquot diveria via inceduiu
Logicae artificialis pertractatione , quam luicepimus.
Plures- 'am- elapfi funt anni

efle

eandem

qux

eft

ieriei

Ea

Liplslydhts Logii.e

mifizidisdo-

2 3.

tjs
t

Logica artifcialis docens cenfetur genuina, cujus regula ex ipfa men~

Mennotione entium in genere demonfirari poffunt
bttmana natura
mentis
in
cognitione
rerum
operationes
dirigcndas
difpofitio
ad
incft

&

&

quas Logica artificialis

uxta regulas , quas violare nequit ('. 5)
Quas vero per mcntemfiedocens diftinde explicare dcbet ('. 11. S)
ri poffunt, eorum quoque ratio ex natura mentis humana: demonftrari
poteft. Quamobrem fi rcgulas tradit Logica artificialis doccns , qusj
j

ccstisjer

mente humana obfervare poffmt , ex ejus natura demonfirare licet ; nullum remanct nobis dubium , quin illar ipfe fint re*
gulx, quas mens vi natura: Cux tcnet, operationcs fuas in cognilione rerum directura , confequenter patet , Logicam artificialem efEnimvero quoniam ens omne, quatenus tale, cognofe genuinam
regulae ,. quibus faculfcibile eft, quod fuoloco clarius oftendemus
tas cognofcitiva dirigitur in cognitione rcrum, fuas quoque in noQuare cum regulas iftas diftintione entis gcnerali rationes habent
eam genuicte explieare debeat Logica artificialis docens ( . 1.1 )
rationi
entis
tradit,
regula:,
quas
generali
fucpatet
ubi
effe
nam
,
rint conformcs.

quomodo

&

Pfychologiae
Ideo lam in fuperioribus (me. .z) monui , nos quaedam Ontologia;
prineipia efie explicaturos, ut demonftrationi fit locus .. Ceterum tibi caveas velim, ne
hoc Logicje verae criterium perverfe interpreteris . Minime contendimus , tum demum
Logicam artifkialem eife genuinam , fi regulas ex natura mentis Sc notione entis generali demonftret : fuflScit enim , ut regulx habeant rationera fuam in natura mentis Sc
r.otione enns generali , utut qui illas tradit hanc non capiat. Arithmeticae regula: funt
valore notarum numericarum demonftrari pofllnt,
genuina , fi ex notione numeri

&

Autor , qui eas tradit

Quodfi tamen regula; Logic
licet

veritas

ipilogus

demonftrationes nec afferat

ditita ratione demonftrentur

nec contexere

queat

earum

conftat

facilius

QiioniamLogic2 artificialis docens fola cfr , qua? doceri verbis poteft , caque dudum per eminentiam Logica dici fuevit (jf. 10^; nos

quoquc

car.dem, tradittui

&

de ea verba facturi fola Logicas appellstione

Logica Vrolegomena

85

crimus contcnti, diftinftionibus non alium

locum conccfTuri ,
irfdem vmdicavimus (S. 6) , ncmpc in tollcnda ambiguiratc judiciorum , quae de Logica ierri folent, cum in praxi ftudiorum
v.onc

quam qucm

maximum momcntum

trahant.

Fmis Trolegomenorum

L O-

LOGIC^ PARS
S

V E

THEORETICA
10

S E C T
D

7.

LOGIC^E PRINCIPIIS.
AV U

C
De

tribus mentis operationibus in genere.

30.

hlmtfcn-

Enfu percipimus

fu pcrci-

fenforia ajficiunt

pit ex-

oculis in vifibile praefens direclis

tcrn.t

in aures

res externas
.

Quis cnim

qtia organa tioftra

nefcit nos

aperris

viderejfonum

incidentem audirc i fapores guftu , odorcs olfa&u , alia bene multa tacftu difcernere?

Nemo
funt

miretur, nos hic inculcare, quae unicuique obvia

Omnes

fcientiae

ortum a

id inferius luculentius

tebit

notitiis vulgi trahunt

ubi

omnem

Pa-

theoriae logicae

ambitum fuerimus emenfi

Neque dubium videri poteft
affertum vel tantilla attentione ufis . Primi enim inventores non alias habuere , quam vulgi notitias , unde prima fcientiarum ftamina deduxerunt
quod qui olim capere non poterant , ad fabulofas origines funt delapfi
.

Mens etiam
Senfu in-

tcrnopercipit fe-

ipfam

riutm

confcia

faltem quorundam

eorum

atque

3
,

ftc

qu<e in ipfa contingunt

fi

veluti feipfam pcrcipit fenfu

non om-

quodam

confcium ejus , quod videt , vel apercipit

fenfu externo
(. 30), aliarumque mentis operationum,

interno
Iio

ftbi

eji

Qiiis

enim

nefcit, fe

fibi

quocunque tandem nomine pofthac defignandac veniant?

Etenim veritates Logicae
Hac facultate fi mens deftitueretur , nulla foret Logica
docentis artificialis ex iis deducimus , quae in mente noftra circumfpe&a attentione obfervamus
Logica vero utens artificialis , cum diftindtam requirat regularum docentis
applicationem (. 14) , a nobis acquiri ncn poterat , nifi nobis confcii eflemus illorum
atuuun, qui ad regularum applicationem neceifarii . Abfque hac applicatione fsepius iterata
.

operationibus in genere
non

rata

acquiritur

conliltit

i)

87

habiius applicandi Logicam docentem artificialem

autem nobis non eflemus conlcii operationum mentis

quo utens

unde

quae,
nobis conftaret , applicationem regularuin a nobis fieri , prout debebat
habitus
acquirendus requirit ? Etli autem nnicuique manifeftum fit , quod mens percipiat , quae
1,1
ipia contingunt ; non tamen aeque liquet , annon plura in eadem accidant , quam
quorum /ibi confcia eft . Id hic non decidimus ; fed ulteriori difcuflioni refervamus In
praelenti nobis lulficit , nofle ea , de quibus nemini dubium eft , cum a primis notitiis
ib

fi

&

Logicam limus derivaturi

noi.

30

3 2-

&

Mens
Pojfumus etiam nobis imaginari res abfentes
,
fi qtice fimul percepi*2""t ~
mus atque unius perceptio denuo producatur , ab imaginatione quoque producitur perceptio alterius
PoiTumus nobis imaginari lconcm antca vifum, r

en tia

&

imago cjus vcluti oculis noftris obcrrct

Et ubi in platca nobis kximaobviam cat pcrfona in templo vifa , imago templi nobis fimul objici- ginatioimo cum imaginc tcmpli rccurrit quoquc imago aliarum perfo- *'*
tur
narum vel objectorum aliorum ibi viforum. Qui ad fc attendit, non
modo plurcs rcrum abfcntium imagines in fe continuo advcrtit , verum cas contcmplatus perfpiciet etiam legem , quam commemoramus
ita ut

conftanter obfervari
Legis huus imaginationis
xima eft in Logica utilitas
.

de qua plura nobis dicenda erunt in Pfychologia , ma

igitur perfpicua fiat ac familiaris , juxta eam fedulo
inquirendum in rationem , cur hoc vel iftud nunc imaginemnr
Quae enim a pofteriori
fumuntur principia , exemplis confirmantur
inculcantur
.

Llt

&

Dum

rem

33fenfui, five imaginationi praefentem tantum

intue- simplicis
fcu
mur,
attentioncm noftram in eadem deHgimus, eam fimpliciter ap- apprebc'
prebendere dicimur
Unde Jimplex apprehenfio nobis eft attentio ad rem onis
"' 1
fcnfui vcl imaginationi praefentem fcu mcnti quomodocumque reprce- ^
five

'j.

icntatam

'

Solem inftar difci argentei per nubes tranfparentem intuemur , Sc attencionem noftram in eo defigfmus , led ultra obtutum non progredimur ; eum fimpliciter
apprehendimus . Similiter f\ imago rei abfentis, veluti leoms, quafi oculis noftris oberrat , &l nos lmaginem iftam tantum intuemur , ac fi rem prxfentem obtutu comprehenderemus ; leonem fimpliciter apprehendimus
E.

gr.

Si

Rcrum

in

34-

mente reprafenratio Notio, ab

Habemus nimirum

notionem

aliis

Idea

appellatur.

"Kotknis

quam

nobis in mente reprxfentare valemus , ita f.ldettde~

ut nobis e:us fimus confcii five tanquam extra nos exiftentis , live tanquam nobis ine- finitio
Ita ideam feu notionem habemus equi , quem licet abfentem nobis ita rexiftentis
praefentare valemus, ac fi coram effet noftrifque oculis objiceretur. Notionem habemus
fimplicis rei apprehenfionis , quatenus nobis fumus confcii'huhis adlus mentis eumque
ab aliis diftinguere valemus Similiter fi quis fibi imaginetur Centaurum , ut eus imago oculis ipfius veluti oberret ; is notionem Centauri Jiabet . Ita in Geometria notionem habemus manguli recrilinei , fi nobis in mente repraefentemus figuram tribus
Iineis re<fris terminatam: in Arithmetica notionem habemus binarii , li cogitemus unitatem cum alia unitate in ur.um numerum coalefcentem . Numerorum enim notiones
acquirimus, dum unitatem unitati continuo addimus
rei

Facile autem

patet

Woljfii Logica,

rem nullam

35fimpliciter apprehend) poffe

nifi cujus

notio-

*m w

operationibus in genere

8S
notion:

ftmplex
appreben-

Dum cnim rem fimpliciter apprehendimus,

eadem attentioncm noftram defigimus. (. 33).. Scd non fumus nonifi quatcnus eam nobis in mente rcpra:fentamus, conbis rei confcii
fequenter quatcnus ejus notionem vcl ideam habcmus (.0". 34), adeoque in eadem attcntionem noftram defigcre non poiTumus y nifi ejus
Patet iraque, nos rem nullam fimpliciter apprehabearaus notioncm

notionem feu ideam habemus

in

fio r.ulla

&

idcam habcmus.
polfc,. nifi cujus notionem
rti
apfrthtnfo
atque mtio vulgo pro Synonymis hacur
fmfltx
eft,
ratio
Atque. ea
Etenim
beantur. Placuir tamen nobis fimplicem apprehenfionem diftinguere a notione
alius vero , quo ad
alius actus mentis eft , quo notio formatur leu idea producitur
Utrumque a&um a fe invicem
notionem. formatam leu ideam produclam attendimus
Quae igitur tanquam diftincla concipimus ,
diftingui debere. , patebit ex fequentibus
Quaraobrem cum minime opus, imo paea quoque nominibus nobis dilcexnenda iunt
rum confultum fit , ut unam eandemque rem diverfis nominibus exprimamus ; nil obftat,
quo minus iimplicem apprehenfionem fumamus pro eo a&u mentis,quo attentionem in
rem fepraefentatam convertimus ; notionem vero pro ipfo a<ftu repraefentationis ..

hendcre

36vocibus altcri indigitamuSc.

Vocis

&

Terrnim
definitio

Sunt adeo VoNotiones, quas habemus,

fignificantur
notiones
Voces
autem iftae
quibus
articulati
foni
ces
,
vox
notioTermini appellantur. Unde Terminus definitur, quod: fit
.

ncm quandam
E. gr.

Vox

fentamus,

&

fignificans.

Uo eft fignum alicujus notionis

quatenus ea logice confideratur

resfigni-

fcant.

terminus dici

folet

reprae-

..

37-

Termini

qua animal quoddam ferum nobis

Termini denotant. res , quarutn. notiones habemus , aut habere pofjumus

Sed notionibus res npbis repraeTermioi denotant notiones (. 36)
fentamus. (.34). Patet itaque , quod pcrinde rcs indigitent ac notiones, quas dc iis. habemus.
Ideo terminos philofopbicos ( 146. Vifc. frxlim.) definivimus per nomina rerumaphiEtfi enim termini
lofopho difcretarum, fed quarum vulgo difterentia non attenditurquibus fibi phiioiophus. res repraefentat a communi coifti proprie denotent notiones
.

gnitione remotas quoniam tamen.res non coguofcimus, nifi quatenus earum notiones
habemus, perinde eft five. terminos phUofophicos per nomina- rerum , five per voces notionum figna definiamus .. Et idem eodem modo patet de omni termino reliquo Patebit tamen inferius ratio, cur termini notionum potius , quam rerumiis repraefentatarum
dicantur figna, ubi de notionibus univerfalibus agemus ..
:

&

inanis

videtur habere notionem aliquam , cum tamen nullam

habet, eamque voce quadam indigitat, tum terminus notionem deceptri.
*<?/. fignificat, quae cognofcenti imponit,. cum fit re vera fine mente
Terminum iftum //rawfw.appellamus. Atque adeo Terminus inafonus

Defnitio
termini

Sj

quis

fibi

nis eft,

qui notionem deceptricem.

tanquam
voci

hux

fignificat

mentem

&

corpus multi ad influxum fhyficum

caufam provocant ,. videnturque fibi intelligere , quid dicant . Enimvero cum
nullaidea refpondeat , terminus inanis eft. In eundem cenfum veniunt termj-

E. gr,.In. expLicando commercio. inter

ni bene multi in Phyfita Scholafticorum

ubi ideis.deceptricibus infra diftinftius expli-

candisrnultus eft locus Quemadmodumvero idea deceptrix propre loquendo nulla eft
idea, fed talis tantummodo apparet ; ita quoqne terminus iuanis proprie non eft terminus , fed tantummodo talis apparet . Sicut enim ideae deceptnct nonconvenit definitio
.

ide.se

Tart.

1.

SeR.

ijeie five notionis (. $4;

I.

Cap. I.

ita fimiliter

in

De

trtbus mentis

89

tcrminum manem non quadrat

dcfinitio ter-

Sed quamdiu homines falluntur, tamdiu quoque ferendum , ut notioni

bus , quae apparent , tribuatur id nominis ik vocibus , quibus eas indigitamus , nomen
Etenim cum apparentes notiones a veris diflinguamus , quod illas dcccptrices
cermini

mini

36

&

terminos fpurios a veris difcemamus, quod illos inanes dicamus , nihil

,
inde periculi enalcitur, propterea quod notionibus decepnicibus ac tcrminis manibusnan
Luculentius haec conftabunt,
tribuimus quod de notionibus atque terminis cognovimus
ubi ratiocmandi leges explicatas dederimus

appellemus

'

Quando

39-

fimul percipi-

ca

-J

mus, idquc primum tanquam ab ca diverfum dcindc vero tanquam

ad eandcm quomodocunquc pcrtincns , vcl non pcrtincns fpcctamus
tum judkare dicimur. Atquc aclus ifte mcntis , quo aliquid a rc quadam divcrfumeidcm tribuimus vcl abca remoYemus^w^/V/awappellstur
.

..

cum

aliquid in re obvia diftinguimus aut

"'

^*

& pr.tter tria Jatera tres in eodcm angulos diftinatque adeo perpendamus , tres iftos angulos non effe ipfum triangulum , eos
tamen ad idem pertinere; tum ludicamus triangulum habere tres angulos Imo fi ipia
quoque tria latera tanquam a triangulo diltincla , ad idem tamen pertinentia confideremus, de eodem triangulo udicamus, quod tria habeat latera Quodfi quadratum cum
triangulo una contuemur atque quatuor angulos, quos illi ineife Jeprehendimus , huic
non inefie advertrmus; tum de triangulo iud>camus, quod non habeat quatuor angulDs.
Similiter cum candela accenfa luccm
quam fpargit , una percipimus Quodfi eam tanquam a candela diverfum quid , ad eandem tamen pertinens confideramus tum udicamus candelam accenlam Iucere Si ferrum intuemur & imaginatio (. jzj nobis velut
praefens fiftit ferrum candens olim vifum; comparatione inter utrumque inftituta , ut ap
Liquet utique
pareat , huic inefle, quod ab illo abeft , judicamus , ferrum non candere
ex dittis, a&um judicii excrceri polfe ablque vocum feu tcrminorum ufu , etfi non adeo
fitprscifum.
E. gr. Si triangulum intueamur,

guamus

40.
Dum igitur mens judkat , notiones duas vel conjungit , vel feparat E- Juduia.
tenim dum judicat de re quadam , eidem tribuit , quod tanquam di- mquo
verfum ab ea agnofcit, vel iftiufmodi quid ab ea removec (. ^q ) <cnfiJUtit.
Quoniam igitu- cam rcm , dc qua judicat , tum illud , quod eidem
tribuit , vcl ab ca rcmovct, tibi repraefcntare , adcoquc ucriufque notionctn haberc dcbct (. 34) , rei ignota: nihil tributura, nihil ab ca
rcmorura, ucc rci nota? tributura, vcl ab ca rcmotura, quod ignorat;
patct cam notioncs duas vcl conjungere , vcl a fe invicem fcparare.
'.

E. gr. Si judicamus, trUnguinm habere ires angiihs ; notionem habemus trianguli, quod
nobis reprxfentamus tanquam fpatium tribus lineis re&is terminatum ; notionem habemus anguii 3 quem nobis repriientamus per inclir.anonem duarum linearum in eodem

puncto concurrentium ad

nottonem quoque habemus ternarii quem nobis

unitatis a<i binarium ortum, Sc ex coalitione notionis ternarii atque angulorum enalcitur notio trium angulorum, con:ungimus
autem notionem tr:um angulorum cum notione trianguli
Eodem modo patet , quod e
contrario 'udicantes triangidum mn habere quatuar angulis notionem quatuor angulorum a
notione trianguli feparemus Similirer dum Solem li-cert judicamus , notionem habcmus
Solis, notionem quoque lucis
quod enim lux a Sole feparatam conftituat ideam inde
nobis conftat , quod in aliis quoque rebus a Sole diverfis iucem experiamur
L~tramque
autem notionem con'ungimus , quod in notione Solis notionem lucis comprehendi videmus ieu fi ad lumen diredum a corporibus terreftribus reflexum reipximus &; hoc
nobis tanquam lumen Solis repraefentamus , notionem luminis cum notione Sciis una habemus , nec unam ab alteja removeri pofle advertinvus Dum )udicamus , aertm nm ejft
reprazlentamus

invicem

fe

tanquam numerum ex additione

Tart. I.SecH.I.Cap*

90

btmidum, notionem habemus humiditatis

ab hac feparamus

Enunciationis feu

1.

De tribus

notionem quoque

aeris

mentts
;

notionem iftam

fed

41.

Solemus ctiam judicium vcrbis efferre , tumque illud enunciare vcl

froponere dicimur
Eft igirur Enunciatio five Propoftio Oratio, qua altcri fignificamus, quid reiconveniat , vcl non convcniat. Per Orationem
vero hic intelligimus terminorum combinationcm.
.

pYCpofltiouis def.ni-.io

E. gr. Enunciationes iive propofitiones funt , quando dicimus : Triangnlr.m habet tresangulos 3 triangulum nm hxbe: quatuor angutos , Sol lncet , aer non efl humidus . Etenim trianguliim, angulus , Sol, lux , aer , humiditas funt termini (.$6): quando igitur dicimus,

Triangulum habet tres angulos , non habet quatuor angulos ; in priori cafu combinamus
terminos, quorum notiones in judicio con-unguntur ; in pofteriori vero eos , quorum
notiones in 'udicio feparantur (5.40). Eodem modo , quando dicimus
Sol lucet , aer
non eft humidus; terminos combinamus quibus refpondentes notiones in ludicio vel conjunguntur, vel a fe invicem feparantur
Termini nimirum duplici modo combinari poffunt, vel ur per hanc combinationem idearum indigitetur con'unctio , vel ut per eandem fignificetur earum feparatio. Sed de hoc difcrimine, utut ex ipfis exemplis manifefto, fuo tamen loco dicemus apertius.
:

Differentia inter
tudii

ium

c ennnciatio-

nem

42.
Patct adeo , diffene propofitionem ftve enunciationem a judicio . Etenim
judicium cft actus mentis, quo idea.1 , quibus res in mente repradentantur (. 54) , vcl conjunguntur, vel a fe invicem feparantur (.
40): propoiltiones vero iivc enunciationes non funt nifi combinatio-

nes

tcrminorum

ideis

refpondenrcs

iftis

vcl fcparatid fighificatur (.

41).

quibus earum conjunclio',

Quemadmodum

itaque differunt nocum fe habeant tcrmini

tioncs & termiui , quibus ifta? indigirantur ,

ad notioncs ut iigna ad res figniricatas ( . 34. 36)
ita fimiliter differunt etiam enunciationcs & judicia ut figna & rcs iifdcm indigitatje
Equidcm vulgo e:iunciatio 6\; iudicium pro fynonymis habentur
fed veritati parum
;

etenim difcrimen adeo luculentum eft

vulgo ad idem non attenderint
Neque ufu caret ,

convenienter
etfi

dubium vocari nequeat

ud cium ab enunciatione di-

ut in
fi

enim termini inanes pariunt ideas deceptrices '. 38;,ita quoqueenuncationes ex termmorum inanium combinatione refultantes funt inanes , quibus nulla
refpondent judicia, fed refpondere tantummodo videntur
Enimvero ea ex fequentibus
ftinguitur: ficuti

clarius conftabunt

43J.
Qiiicquid fcnfu percipimus, ilvc cxterno , flve interno, aut imaginamur, id fingulare quid eft, folctquc Individuum appcllari
Sonus,
eft ens quoddam in fingulari , feu unum quid
E. gr. Equus, quem videmus
quem audimus , eft quid fingulare , diverfus ab eo, quem alio tempore percipimus.

Individ-.-.i.m

(f.dd di-

catur.

fumus confcii alicu us mutationis in mente noitra, illa mutatio fingularis , diImago Ieonis vi imaginationisproverfa ab omni reliqua , quse alio tempore percipitur
Nondum hic
duifta , qua oculis noftris oberrat , ens quoddam fingulare reprasfentat
definimus, quid fit individuum, notione clara contenti : dabimus tamen inferius, qua
Si nobis

ad diftinctam eus cognitioncm fpectant

.
Speciei
efinitio

44.

K:s flngularcs, quas pcrcipimus , vel in quibufdam fimilcs funt intcr fe , vel iunt difilmiles. Quaj fimilcs funr, ad candcm cJaffcm rcferimus,

operaUontbus in genere
rimus, qiKtm
individuorum.

nominc infignimus

Speciei

Eft iraquc Species fimilitudo

E. gr. omnes equi func inter fe fimiles, unde claflem conftituimus entium, quam eSimiliter omnes homines iunt inter ie fimiles, atque ideo
qui oomine defigRamus
Similiter omnia trianguclalfcm entium Jonftituimus , cui hominis nomen imponimus
ideo
la re&ilinea in eo conveniunt inter fe , quod tribus lineis comprehendantur
.

&

claffis

cui triangulorum re<ftilineoterminatarum conftituitur

Quoniam fpecies non defignat nili fimilitudinem individuorum, ideo

figurarurri tribus lineis

nomen

fiun cedit

notionem

fpeciei

non ingreditur,

nifi

quod
JF.

idua inter

in\

fe

commune

habent

45-

Quodfi notioncs fpecierum quardam communia contineant adcoquc Genms

individua ad eas rclata catcnus adhuc aliquam inter fc fimilitudinem dejmitm.
chfTem quandam fupcriorcm confticuimus , quae fpccics iftas
habcnt
fub fc complcxa Genus appellatur. Qiiamobrem Genus definimus pcr
fimilitudinem fpecierum.
,

Equi conftituunt ccrtam entium fpeciem , boves perinde & fic porro. Sed (i
cquorum , boum &c. attendas non obftante differentia , in quibufdamadhuc conveniunt. Quamobrem id , quod commune habent & ob quod aliqua inter haec
animalia limilitudo intercedit , ad notionem peculiarem referimus & fic genus ejitium
Similiter fi cogitemus , inter ficonftituimus , quod animalium quadruptdum tert nomcn
guras tribus lineis terminatas hoc intercedere pofle difcrimen , quod Unex iftae vel fint
E. gr.

ad r.otionein

&

curvilineis tanquam fpeciebus commune genus

,
vel curvse; triangulis rettilineis
trianguli affignamus, cu us notio non complevtitur, nifi quod triangula reftilinea&curvilinea commune habent, nempe terminum fpatii tribus lineis ccnftantem

rectae

jT.

46.

Quoniam gcnere quoquc diverfa in nonnullis adhuc convenirc Genens

poffunt
atquc catenus quandam inter fe fimilitudinem habent
if'."
notio, qus plunbus genenbus communia complcctitur Genus quoddam fuperius conftituit. Quamobrem Genus fuperius eft fimilitudo gcncrum

duo figurarum genera hoc commime habent,

,
adeo genus conftituitur, fub quo comprehenduntur,

E. gr. Figurse reclilinex ac curvilineae

Novum

quod lint fpatia termin.ua.

nomine Tigura; defignatum

47
fuperiora adhuc alia fuperiora habere pofiunt, i- Ce'f ris
dco Genera intermcdia five Subaltema appellantur , quae alia habent fe wpdttrfuperiora
inferiora
Et notaudum quidem eft , genera inferiora re"

Quomam Genera

&

'

"atioitg-

fpeclu fuperiorum, fub quibus continentur

appellari fpecies, refpcctu quefpedici , qua? nonnifi individua cierum

,

inferiorum genera: fpedem autem infimam

iub fe compleftitur. Enimvcro cum rerum differentiaj nondum ita fint
conftituta:, ut in fpecies
gcnera accurata diftriburio ficri poflit

&

confultiiis forfan foret

que

fpecies generis

iuperioritatem

fi

nomine defignaremus

graduum diftingucrcmus

communi fermone

quo3c genera uonnifi fecundum

quemadmodum quoque ia

fola generis appellatione contcnti ipfas

,

ficri foler.

Noftra fpeciei definitio nonnifi fpeciem infimam defignat

($. 44>

48.

divifio.

operationibus in genere

92

48.

r\x'.ioci-

nationis

fimpliciter

&

apprebendimus

vel conveniant, vel non conveniant

ei

prioutm
gevas

quid

S't

ulterius progrejft

judicamus

-ad bujus vel

qtice

quod

attt

ijlius fpeciei

generis notionem pertinenti eidem qucque nomen illius fpeciei aut generts
vel convenire , vel non convenire porro judicamus
Patet per exempla
.

veritas

afferti

quod

Etenim

fi

trianguli

habemus

recTrilinei

terminata, ac iam nobis occurrat fitribus lineis rettis terminerur; mox

rectis

figura tribus lineis

fit

notionem

gura, de qua judicamus, quod

recordati triangulum reclilineum dici debere figuram tribus lineis ter-

minatam judicamus
lineum

dici

feu efle figuram iftiufmodi,quse triangulum dicitur.

Figura hac terminatvr tribus lineh reBis
Vi legis imaginationis
Figura tribus lateribus terminata eft triangulum reBi/ineum
Atque ill-

debere

Judicamus nimirum
(.

Jljnobis AlCCUrrit

quoque figuram triangulum re&i-

praefentem

de mferimus Hxe figura eft triangu/mn rcflilineum Haec mentis operatio conflanter obtinet , quotiefcunque rem oblatam fuo nomine generali appellamus, v. gr. quando judi:

camus
F\atioci7:;S;on:s

Petrum

Similiter
fpeciei

ft

elfe

hominem , bucephalum

judicamus

nobifque fuccurrit

altertab

gcn::s.

convenire

/ive abfolute

equum

ens nobis obvium

,

generi

aut

ifti

e/Je

Saturnum

efle

planetam

aut
vel non

bujtts veJ iflius generis

fpeciei boc convenire

five ob pr<efentem conditionem

buic quoque enti idem convenire

vel non convenire

ideo

judicamus

ftve abjolute

fivt

Patet denuo affertum per exempla. Etenim

nob-s conftet ferrum candens urcre atque de ferro nobis obvio ju-

ob prtffentem conditionem
fi

elfe

dicemus , quod candeat , prioris judicii recordati judicamus porro,

hoc quoque fcrrum candcns urcre debere
quod
Applicamus itaque
cerrre cuidam fpcciei convenire fub certa conditione ante cognovimus,
ad cns quoddam nobis obvium, propterca quod ipfum adeandemfpccicm pertinere & eandem ejus efle conditionem perlpicimus.
.

Succurrit nobis udicium alras formatum vi

Atque inde inferimus feu ulterius ideo
Hoc fcrrum urit Hxc mentis operatio conftanter obtinet , quoties judxium
Hidicamus
aiiquod de quodam genere , vel quadam fpecie, five abfolute, five in aliquo ftatu formatum , denuo applicamus ad aliquod ens , quod ad iftud genus vel iifam fpec^em referri debere agnofcimus
cu'us in cafu pofteriori eundem eife ftatum intelligimus E.
gr. In Geometria demonftratur : Omnts tres angulos Xn tri.in.gulo reBilineo tjft duobus reihs

Judicamus nimirum

Hoc ferrnm

candet

legis imaginationis (. 32): Ferrum candens urit

:

&

nobis occurrir figura , v. gr. triangulum reft:ingulum , quam

notione tr:angulum reclilineum eife agnoicimus Oiot. . 4S), adeoque judicamus:
Figv.ra hxc five triangulum rcBangu/um reBiiinev.m eft triangAum reBiUneum ; llllCO ultenus

xquales

ex

Quando itaque

ipfius

'udicamus

Figura; hujus five trianguli rtclanjguli reBilinei tres anguli jlmul fttnt duobus rccfis

xqualet

F atiociy

,iiis
.

:itio.

Dum ita ex duobus

tium vel, quod perinde

notionem communem habcntibus terpropofirionibus terminum comex

duabus
eft,
munem habcntibus tcrtiam clicimus combinando notioncs in utroquc
judicio , vcl terminos in utraque propofitione diverfos , ratiocinari dicimur. Eft itaque Ratiocinatio opcratio mentis, qua ex duabus propojudiciis

fitio-

Tart.
fitionibus

LSeH. I. Cap.

De

I.

tribus mentts

tcrminum communcm habcntibus formatur

nando tcrminos

in

93

tcrtia

combi-

utraque divcrfos.

Alii ratiocinationem Vianoeam , Vifcutftmx, jtrgnmentationcm vocant . Exempla r 5.48. 49;

allata definitionem illuftrant . Singula autem in eis contenta clariora evadent , ubi in
pertra&atione fpeciali diftin&ius evolventur

yi.

S.

^uo

cnti cuidam tribuimus, qu#in

Judictum
ipfius notione comprchcnfa intuemur. Iftud autcm judicium difcurjivum
appcllamus, quod per ratiocinium (. 50) clicitur. Poffcc quoque di-

iftud dicimus intuitivum

ci

dianoeticum.

E. gr. Soli tribuimus fplendorem ,. propterea quod notio,.quam de eo habemus , feu

idea eum fplendidum nobis exhibet . Judicium itaque, SoL fplendet , eft intuitivum. Ealio , quod memoria fugnimvero dum ex judicio intuitivo, quod hoc ferrum candeat
gerit , femtm candem urit , tertium elicimus : hoc fcrrum urit ; judicium hoc tertium eft

Jttdicii

!ntuit ' v i
L

j 'c'

f"

nitio.

&

dncurftvum

five

dianoeticum

52'

"

Tres funt mentis operationes

quibus ea circa cognofcibile verfatur

&

no- 'H.umtYut

Etenim aut cogno-

P erat '-

tantum reprxfentamus & ultra attentioncm ad notionem

non progredimur; aut tribuimus eidem, quod ei convenit , vel abeodem removemus, quod ei non convenit. In priori cafu rem fimpliciter apprehendimus, cujus notionem habemus (. 33)
in pofteriori
judicamus (jT. 19). Quoniam vero omnia noftra judicia vel funt intuitiva, vel difcurfiva (. $1) & difcurfiva quidem ratiocinando eliciuntur ( jj. cit.)
ideo judicanres vcl fimplicitcr judicamus , vel ra-

rtimmen

tio

cum

fimplici appreben/ione

judicium

difcurfus

fcibile nobis

tiocinamur.

Patet itaque treseffe opcrationes mcntis , quibus ea circa

cognofcibile verfarur , notionem cum fimplici apprehenfione , judicium atque difcurfum..
Nimirum fi coguofcibile intuemur, aut in fimplici apprehenfione acquiefcimus , aut
de eo iudicamus

tertium non dari

ex

ipfis

notionis

fimplicifuue

iudicii definitiombus liquet f$. 3 3. 54.39;. Si judicamus,

vel difcurfivum (5- 50, quorum hoc ratiocinando elicitur

apprehenfionis atque
judicium vel intuitivum eft,

E. gr. fi Solem intuemur,

calorem radiorum percipientes judicamus , quod
aeftu ferveat , & recordati aeftu Solis terram exiccari ratiocinando ulterius judicamus
Solcm efle.folum in horto, campis
pratis exiccaturum.-

nudo obtutu acquiefcimus

vel in

vel

&

Notio cum fimphci apprebenfione

53,

prima> judicium fe. Ordoeacunda y difcurfus tertia. Notione nobis cognofcibile repnefentamus ( . rm
34) & fimplici apprehenfione attentionem in eodem defigimus (.33).
Dum autem de eo judicamus fimpliciter, eidem tribuimus,. quod in
notione ejus contentum intuemur , vel removcmus
quod ex eadem
,
cxulare deprehendimus ( . 39. 51 J. Quodfi judicium formetur difcurfivum, ratiocinando ex judiciis duobus aliis id elicitur (,48.
49.
Patet itaque de cognofcibili non poffc judicari , nifi ante ejus
51 )
notionem habeamus , idque fimpliciter. apprehendamus , nec judicia
ejl

operatio mentis

'

difcur-

Tart.

94

I.

SeH.

difcurfiva formari poflc

Cap.

1.

nifi alia judicia

Qiiamobrem cum notioncm cum

tiocinia

fupponant

Eadem

operatio.
dicia

fupponens

notio

cum

&

?nentis

notiones prrefupponantur

fimplici apprehenfionc judicia

apprehenfionc fimplici

quod

ratione conftat,

fit

De tribus

I.

ratiocinatio

eft

&

ra-

prima mentis

&

&

junotiones,
opcratio rcrtia, confequcntcr judicium fccunda
.

In infantibus primum fefe exerit notio , quam mox fequitur fimplex apprehenfio
ratiocinatio ex intervallo fele demum exerit
Succedit mdicium in pueris
Atque inCeterum demonitrade confirmantur , qu* de ordine operationum mentis di<fta fuere
tio hoc quoque modo concipi poterat . Judicium notiones con;ungit vel feparat (J. 40),
adeoque eas lupponir Ratiocinando ex notionibus cV judiciis prasviis elicitur iudicium
Ergo notio eft
iudicia lupponit
ulterius (. 48.49 ) ^ adeoque ratiocinatio notiones
operatio prima, )udicium fecunda, dilcurlus tertia. Hic quidem ordo eft in prima rein communi eorum , qux nobis per diem objiciuntur . Minime vero
runi cognitione
negamus , quod cognitione aliqua lam acquifita ratiocinando elicere poflimus judicia,
ex quibus pluribus fimul iuniflis formare licet notiones rerum , quarum nihil ante nobis innoiuerat. De hoc enim argumenro inferius ex inftituto dicemus

&

&

&

54-

Notlones univerfaks funt notiones fimilitudinum inter rcs plures inter*mvci\

.1-

cedcntium, aut,
rebus pluribus

notiones univerfales

t.o.

cierum

fi

notiones. quibus ca repra?fentantur , quaa

Jpecierum effs
Unde patet , generum
fpecies fint individuorum (%. 44.); gcnera ipe-

mavis

communia

(.45)

&

cum

funt

&

genera fuperiora generum inferiorum fimilitudines

46 ;
Exempla fuperius ( . 44. & feqq. ) allata d:&a illuftrant atque confirmant Habent _enim exempla aliquam cum experimentis affinitatem, quibus per rationes evi&a confirmantur ( . 34. Vifc.frtel.)
( .

S.

.ill

formatio

tis

55.

&

Notiones unherfales non poffunt formari abfque fecunda

tertia menoperatione
Cum notio univerfalis comprchendat , qua* notionibus
.

piurium individuorum vel plurium fpecierum communia funt (.54);

ea formari nequit, nifi quce in notione rerum continentur a rebus ipfis diftinxeris &, num eis conftanter competant , an mutationibus obnoxia fint, determinaveris. Quatenus igitur agnofcis, qua?rebus conveniant , qua; non fempcr convenire queant, eatenus judicas (. 39):
per ratiocinia autcm detcrminari debet , an , quod rei inefle obfervamus , femper eidem competat,num vero ab ea abefle poffit, cum ha?c
judicia non ad intuitiva rcfcrri queant , adeoquc ad difcuriiva pertineant,
quae ratiocinando cliciuntur (.51). Quoniam adeo judicia fecunda
notiones unimenris operatione, ratiocinia vero terria fiunt ( . 53;
verfales abfque fccunda & tertia mentis opcrationc non formantur.
;

Jf.

&

56.

individuis
Spccies funt notioCenerz
in individuis
comprchcndentcs,qux
individuorum,ea
fimilitudinum
&fpeciet ncs
indeterminata
relinper
eas
adcoque
ubi cxieadcm deprchcnduntur (. 44),

Genera

fiani

fpecies

quuntur, quae

non exiftunt

nifi in

in diverfis individuis

diveriimode determinantur

Q110-

niam

operationibus in genere

95

ncquit , ut cxiftat , quod aliqua partc indetcrminaigitur cns , cui ca fola infunt , quce notioni fpeciei rcfpontum eft
dcnt, cxiftere ncquit. Enimvero cum ea omnia, quae in notionc fpccici concincntur , in iingulis individuis ad cam pcrcincntibus aclu dcntur; ipecics in iingulis individuis cxiftit
Jam porro gcnera funt notioncs iimilitudinis ipecierum, ca comprchcndentcs , quae in fpcciebus
iingulis ad idcm gcnus rclatis cadem funt f . 45 )
Quarc cum omnia,
iniint,
qua.* notio fpcciei involvit , individuis
ca quoquc, quse notioni gcncris reipondent, cidcm incflc debcnt. Scd quia ipccics non cxiftit niii in individuis ,ncc gcnus alitcr cxiftcrc potcft,niii in individuis.

niam itaquc

ficri

E. gr. Triangulum reclangulum xquicrurum eft qua:dam trianguli aequicruri fpecies

eaque mtima , quae nonnili individua fub fe compreliendit in fpecies inferiores lubdividi neicia
Quoc:es enim m Figuris linearum fpeciem non determinamus , ex quibus per nKter conltat
lineas redas intelligimus , ex communi Geometrarum ulu loquendi .
Sed triangulum aequicrurum reclangulum delineari nequit,niii magnitudo cruris determinetur. Si enim dux linex redte junguntur ad angulos re&os , crurum magnitudo inLatus autem tertium leu hyfinitis modis determinari poteft , ut fit eadem utriufque
pothenuiam trianguli ducere non licet, antequam crurum magnitudo determinata fuerit
Enimvero quodcunque detur triangulum redtangulum aequicrurum, in eo actu lunt,
qua; notioni lpeciei refpondent
Cum enim triangulum re&angulum aequicrurumdebeac
habere duo crura aequalia, quae angulum reclium intercipiunt ; quodcunque triangulum
ad hanc ipeciem reterendum obvium fuerit , in eo notabis angulum rettum cruribus aequalibus mterceptum . Nec aliter fefe res habet cum homine , vel arbore in genere .
Nullum datur ens , cui ea fola infint , quae notionem hominis in genere abfolvunt , nec
Quomam
datur ullibi ens , cui ea fola infint , qux notioni arboris in genere refpondent
tamen notio hominis in genere nil continet, nifi quod fingulss hominum individuis ineft,
nec notio arboris in genere quicquam involvit , nifi quod fingulis arborum individuis
ineft; igitur in omni hominum inuividuo exiftit in genere,
in omni arborum individuo in genere .
.

&

Cum

adeo f. 54) genera

&

57fpecics fint notioncs univerfalcs, om-

Jingularibus injunt univerfalia ( . 56), conicqucnter a contemplatione rerum fmgularmm ajccndere licet ad cognitionem univerfalium
Hac notafle plurimum 'uvat Nam & cognitionem acquifitam amplihcare licet Sc fubinde fingulanum ope univerfalis cognitio abfque dirhcultate acquiritur, quae alias difficulter foret comparanda
Experta loquimur,
quae unufquilque in Mathefeos ftudio
experin valet
Exempla cum in Logica, tum in aliis philoiophiae partibus fuo locooccurrent
In Arithmeticx Elementis ($.116) oftendi , quomodo ab algorithmo numerotribus

&

Cogmtio
vniverfa-

lisaco-

g^:t to>:e
Jingula-

riumdexivanda.

rum tanquam methodo

inveniendi fpeciali abftrahantur regulae metliodi inveniendi geubi ($.141. 152; fundamentumextractionis radicum quadraticae ac cubicae tradimus, generalem compofitionis numeri quadrati
cubici notionem ab exemplo fingulari derivamus
Et idem artificium per omnem Arithmeticam praiticam ampliflimi experti lumus ufus . Docemus autem deinceps
qua ratione univerialia e iingularibus vel
,
a fpecialibus fint derivanda: ubi, quae hic dicuntur, clariora evadunt

nerales

&

&

JT.

58.

Qua? haclenus tradidimus , Logicam naturalcm abfolvunt , homini- Compenbus omnibus communem , qua tanto reclius utuntur , quo puriorem dmm loconfervant ( . 17)
Nimirum , 1. dum fenfu cxterno atque intcrno .?"**percepta f. 30. 31) fimpliciter apprehcndunt (. $$) , rerum quaf.

VVolffii Logica

dam

Vart.

g6

L SeB. I. Cap.

1.

De

tribus mentts

dam

notioncs fibi familiarcs rcddunt (. 35^ eafque terminis a fe invidiftiguunt (. 36). 2. Cum notioncs rerum, quas vel fcnfus foimaginatio (%. 32) una cxhibent , inter fe
lus (. 30), vel fcnfus
conferunt, rcrum fimilitudinem
diflimilitudinem perfpicientcs de u-

cem

&

&

troque judicia formant intuitiva (. 39. 51). 3. Judiciis de fimilitudine rerum fpecics & gcncra conftituunt (. 44.
feqq.) , quibus defignandis nomina vuigo in linguis rccepta adhibentur. 4. Judicia de
diffimilirudine ad fpccies & gcnera referunt, qua? iiidem vel abfolute, vel fub certa conditione conveniunt, ficque cnunciationes formant
5. Notionibus iftis atquc judiciis comparatis, de rebus ob(%. 41).
viis ratiocinantur ex eo , quod in iifdem deprehendant , qus notioni
generis vel fpeciei alicujus rcfpondent , colligentes , eam pertinere ad
hoc genus, vel ad hanc fpeciem , eiquc adeo tribuendum eflc nomen,
quo genus iftud vel fpecies ifta defignatur (. 48)5 vel ex eo , quod
res obvia ad hoc genus vel hanc fpcciem pertineat , ac prtffens ejus
cffc intelligatur conditio , inferentes , eidcm tribui dcbere , quod per
judicia ante acquifita generi vel fpeciei five abfolute , five fub ifta
conditione tribuendum (.49) & contra

&

Hanc

efie Logicam docentem naturalem, tres ifti lapides Lydii probant , quos Logidocenti artificiali deftinavimus (. 16. 17.18). Ea enim Logica cenferi debet genuina, per cu*us regulas rationem reddere licet cogitationum , quae fefe invicem naturaliter confequuntur (. 17) . Enimvero fi rem experin volueris , &. ad modum
quo a pri,
ma intantia lucceffive acquiritur rerum cognitio , fepofitis tantifper iis , quae ex aliorum relatione haufla tantum memoriae mandamus , tum etiam ad communem praxin
vitac , qua notitiac acquifitae ad cafus obvios applicantur, fufiicientem attentionem attuleris ; eorum, qu35 hic occurrunt , rationem ex didtis reddi pone deprehendes . Nos in
Plychologia dabimus , qua; uberiorem lucem his affundent . Porro ea Logica genuina
cenferi debet , quaj praxi veterum Geometrarum conformis ( . 16) . Si quis Elementa
noitra Geometrias ac Arithmeticae , ut ceteras Mathefeos partes filentio tranfeamusj evoherit &, quae circa definitiones ac propofitiones earumque demonftrationes expenden
da funt , fecum perpenderit , is utique deprehendet , genera
fpecies , quantum inftituto iatisfacit , accuratis definitionibus diftingui, judicia determinate enunciari , ut ap.
pareat , num generi , vel fpeciei aliquid conveniat abfolute , aut fub certa faltem conditione,
in demonftrationibus obvia beneficio eorum,quae in definitionibus continentur , reduci ad fua genera vel fpecies, ac tandem porro ad ea applicari, quae in antecedentibus de ifto genere vel fpecie ifta five abfolute, five fub eadem conditione, quam
cafcs praefens offert , fuere enunciata . Quoniam in fequentibus fingula mathematicis
quoque exemplis fumus illuftraturi , quae iam dicuntur, magis patebunt Tertius denique lapis Lydius Logicae genuinae a nobis (. 18 J commendatus fuit , quod ea ex ipfa
mentis humanse natura
notione entium in genere demonftrari poffit . Quam hic in
Compendio exhibemus, Logicam naturalem efie menti humanae conformem dubitari nequit , cum eam ex operationibus ejus attente obfervatis deduxenmus. Quod vero eadem notioni entis in genere refpondeat , ex iis palam fiet , quae in capite iequente de
entium notitiis quibuidam generalibus in medium fumus allaturi . Quoniam itaque dubium nullum lupereft , quo minus Logica naturalis paucis iftis abfolvatur, quae hic in
compendio recenfemus, Logica vero artificialis diftincT:e explicare debet , quae ad naturalem fpewtant (. 11); jam evidenter nobis patet , quaenam a nobis pertra&anda fint
Bt officii noftri partes adimpleamus. Etfi enim omnis Logica iis contineatur , ,quse
ha&enus a nobis funt ftabilita Sc hic in compendium redacla , de fingulis tamen multa
uotanda funt , ut in cafu quolibet obvio ad praxin transferri poflint . Specialibus iftis
expli-

cae

&

&

&

operationibus in genere

97

&

cur pneftet Logicse naturali :ungere artificialem

cur fola naturali contcntus facilius a vero aberret , quam qui cum ea arrficalem combinavit. Nequc vcro metuendum , ne forfafl i:i Logicam artificialem perveri.im incidamus ,quje magts nocet , quam prodeft , propterea quod reguls generales, quas jam perfpectas haexplicatis conftabit

bemus,

nonnili fpecialius

exphcands

AV U

C
De

funt

11.

quibufdam generalibus

notitiis

MOnui

entis

59-

jam fuperius (not. .2), qua?dam Ontologia? principia Tropofttum ^""

Logica
in
nobis eiTe eNplicanda, ut dctnonftrationi fit locus:
fd quod tanto magis neceflarium intelligitur , quod per demonftrationcs iftas patct , utrum Logica gcnuina iit, nec ne (. 28),
quodquc ea, qu demonftrata funt, firmiori aflenfu compledtamur,
ratio inferius ex natura dequemadmodum Mathefis documcnto cft

&

monftrationis conftabit
difiincTtus

da funt

Antequam

igitur

ad

ftngulas mentis operationes

explkandas progrediamur , principia ontologica Logica proemittenNon tamen omnia dabimus, fed prascipua , aliaquxdam hinc

inde fuo loco interfperfuri

jT.

Si

ad ea

attendimus

60.

qu<e rebus infunt

alia conftantia deprebendimus, Eorum

ac genus non mutant alia vero mu- qux rebut

, quamdiu fpeciem
Sumimus id hoc lo % *f*n}
tabilia , qu<e fahis fpecie ac genere entis mutantur
co a poftcriori , adeoque furficit, fi quaedam afferantur in medium ,Ju
excmpla

qu<e tamdiu infunt

Nimirum

quamdiu enim
tamdiu duritiem non amirtit

durities lapidi conftans eft

numero lapidum

is

fpeciem non mutat

Idem dicendum

fed in

de gravitate
Calor vero mutabilis, quem non retinet , niii ubi corpori calefacienti , veluti Soli
aut aeri calido, fuerit expofitus
Imo ipfis exemplis Geometricis difcrimen hoc illuftrari poteft
Nam tres a triangulo anguli infeparabiles funt ; fed linea ex vertice aJ
bafin perpendicularis abefle poteft, falvo triangulo
perfiftit

eft

funt

&

6l.

ea de eodem abfolute enunciart pof- Qu<ennm

contra. Qua? enim conftanter iniunt, tamdiu inlunt, quamdiu
,?",

Qitee enti cuidam confianter infunt

cns fpeciem ac genus non mutat ( . 60). De eo igitur enunciari poi- "J^jL.
funt, quamdiu ad iftam fpeciem vel iftud genus refcrtur , hoc eft,ens ^a
idem perfiftit
adco non alia conditione opus fit , ut, quodconftanter incft , de eo enunciari potfit , quam ut ad hanc fpecicm vei
hoc genus referatur ; de eo tanquam ente hujus fpeciei vel geneiis i.

dem

abfolute

Cum

enunciandum

Si negas

de ente abfolute enunciari dcbere

L SeH.

Vart.
bcre

quod eidem

igitur

ei eric

Cap.

1.

De

II.

notttus

dcmus contrarium. Tribuendum

,
Quoniam id, quod conftanter ineft,

conftanter ineft

fub ccrta condirione.

quamdiu fpeciem vcl genus non mutat non alia adjici poterit conditio, quam quod ipfum ad hoc genus , vel ad
hanc fpecicm pertineac. Enimvcro cum cermini , quibusres, dc quibusjudicamus,denotantur (%. 3t),ipfas rerum fpecics & genera defitamdiu convenic

ei

&

{?<]<]) > non opus eft , ut ifla conditio adhuc alia ragnent (. 44.
Quod igitur cnti cuidam conftanter ineft, de eo abexprimatur.
tione
debet.
iolute enunciari
Quodfi de ente quodam abfolute enunciari pofllt, quod ei convenit; id ei competere debet, quatenus ens hujus prxcife fpeciei vel generis cft, non alius. Qiiod vero eidcm convenit, quatenus hujuspriEcife fpecici vel generis cft, id e-i tamdiu competit & de eo enunciari
poteft, quamdiu ens cjufdem fpeciei, vel generis permanet. Enti igi-

tur huic conftanrcr ineft.

E. gr. Durities Iapidi competit, quatenus lapis eft , hoc eft , ad eam entium clafiem
pcrtinet , qux Lapidis nomine deiignatur . Abiolute igitur de lapide enunciatur , conDicimns nempe : lapis efl durus . Similiter tres anguditione nulla adiecla, durities
li a triangulo inleparabiles funt, adeoque eidem infunt , quatenus triangulum eft , hoc
eft , ad eam rigurarum claflem pertinet , qux triangulorum nomine mdigitatur . Ablolute igitur de tnangulo enunciatur , nulla conditione ad;eila, ternarius angulorum nu.

merus

Dicimus nempe

Trim^nlum

b^L-et tres

angidos

62.
Outtnam
de

rebtts

fitb certa

iorditione e:m-

cianda

Qus

mutabiha funt

&

ea de ente nonnift fub certd condtthne enunciari

Qux

cnim mutabilia funt, ea fpecie ac genere falvis

mutari poifunt (. 60). Terminus itaque, quo fpecics vel genus defignatur , nondum exprimit illam conditioncm , ob quam rei conve-

pojjunt

nit,

contra.

quod mutabile.

Alia igitur conditio

cum

requiratur

ea in enun-

exprimenda , ut judicium fit accuratum Si negas ergo abfoQuoniam itaque ens eodem carere
luteenuncia, quod mutabile eft
judicia ifta non omni cafu
potcft , ctfi fpeciem, vel genus non mutet
applicari poterunc, adeoque cum conditio, qua cafus determinatur,
non exprimatur, nulli erunt uiui, neque enim conftac , quando enti
Conccdendum itaque,
illius generis vel fpeciei obvio applicari poffint
ciatione

quod mutabilia
Quodfi quid
dati

nonnifi certa conditione enunciari poffunr.

nonnifi fub cerra conditione de entc datae fpecici vcl

gcneris enunciari

quod ad hanc fpeciem

vel

Quamobrcm cum

dicla adeft conditio.

vis fpecie ac genere

non tantum idco competic ,

ad hoc genus refcrtur; vcrum etiam quod

poteft, id cidem

ifta

abeffe

etiam id utroque falvo abeffe potcft

conditione enti tribuitur

debet

ifta

conditio

poffit, fal,

quod fub

mutabilia

confequenter inter

referri

E. gr. Calor lapidi non conftanter competit , atque adeo ei nonnifi fub liac conditioEt viciflim fi obierne tribui poteft, n Soli vel igni , vel aeri calido ruerit expofitus
vo.
.

,,

quibufdam generaJibus entis

vo

Lapidem

calidum,

fieri

numerum mutabilium

Qute

dum

conftanter infunt

radiis folanbus exponitur, indc agnofco,

debere

referri

99

. 60)

eorum

calorem

in

alia determinantur per alia

ica

ur,

fi

non poifinc non ipfa quoquc inelTe ; alia vero tantummodo

non
repugnant , ica uc una incffe poifint & per ipia ceccra
mutuo
fibi
qu:e iniunt coniiaiucr, deccrmincncur, ipfa vcro non dcccrmincncur pcr
in prsealia , qux infunt- Dcmonftrabimus hac a priori in Ontologia
dicla
cxcmplis
confirmari.
nobis
furficic
fciici
harc infint,

CctJft* n -

um

*mpla faciilima funt , quae ex Mathefi pctuntur E. gr. in Trhnguto neceflario peQuod tres linea? ad fpatium
nmeter tribuscooftat lineis & in co una tres funt anguli
terminandum concurrant , inter ea refertur qui fieri poifunt
non tamen data una vel
.

determinatur tertia, led ca harum magnitudine falva & ipecie, Sc

Tertia igitur ad duas non necefTario accedit , fed variis
niagnitudine varia eife poteit
modis determinari potelt E. gr. fi triangulum ruerit rcctilineum , id tantum caveri debet , ne iit duabus dat s limul fumtis ma'or , quoniam repugnat in triangulo duo lateDat's vcro tribus lineis , quibus fpatium determira fimul fumta efle tertio minora
n.iri debet, ilmul determinantur anguli , five earum ad fe invicem in punclis , ubi condat

duabus

Lineis

currunt

inclinationes

Non tamen

neo determinantur quoque

vice verfa datis tribus angulis

triangulo rectililed ratio faltem laterum determinatur, quamea
,

ipla latera

quae mere poflibilia funt , ita ut

,
Sunt prineceflario ineft , ubi ineft alterum
terea alia, qua: per haec determinantur , ita ut , fi determinantia ponantur , ponenda etiam fint determinata Eodem modo leie res habet in figuris ceteris . In 'Pentagem rtgu.
tttri anguli quinque funt inter fe aequales , Sc perimeter conftat ex quinque lineis rect:s

inter fe habent

una

inefle

Sunt ig'tur in triangulo nonnulla

poffint

quorum unum non

fed

Fieri poteft , ut lpatium quinque lineis rectis aequalibus ita termiquoque prodeant nequales fed per xqualitatem laterum non fimul determinatur iqnalitas angulorum
Poteft conftrui penragonum xquilaterum , fed quod
In V*non eft aequiangulum In figuris quoque curvilmeis eodem modo iefe res habet
rtboU femiordinata inter abfciflam & parametrum eft media proportionalis
Haec lemiorinter fe aequalibus.

netur

ut anguli

dinatae ad abfciflam relatio poffibilis eft : conftrui poteft iiliufmodi curva , quae iftiulmodi relationem coordinatarum admittit , fed ea non eft curvje neceifaria, nam in curvis
aliis alia ratio coordinatarum obtinet
Per lineae itaque curvedinem relatio ifta nonde.

Enimvero per hanc femiordiuatarum ad abterminatur , fed ei faltem non repugnat

fciflas conftantem relationem determinantur alia , qua: paraholae neceflario conveniunt,
atque ex ifta demonftrari folent a Gcometris, v. gr. identitas rationum Quadratorum
Imo fi parabolam cum Apollonio inftar fetfcionis confemiordinatarum & abfciffarum
fideres ,
cu'tis axis eit lateri coni parallelus ; iftiufmodi fectio cono non repugnat
aec e us conditiones fe mutuo ponunt , fed faltem una eiie poffunt
Per has vero ietftion;s conditiones dcterminantur rationis femiordmatarum & ablciiiaruin ident tas
femiord natx ad abfciflam conflans relatio confiftens in aequalitate e us quadrati &: re^ftanguli
ex alifcilia in parametrum, conftans item relatio chordce ad ablciffam confillens in aequa
litace quadrati ipfiusatque rectanguli ex abfcifla in ccmpofitam ex parametro Sc abfcifla cvo E\tra Mathefin exempla non aaeo manifefta proftant , quod hactenus non eadem
methodo philofophati fuerint qua Mathematici uii, ut ex demonftrationibus manifeftum
foret , quaenam ea fint , per quae , quod una inefle poflint , etfi non neceiTario con iuncla,
determinantur cetera , qux conftanter infunt Quoniam tamen nobis propofitum eft philofophiam ad accuratam revocare methodum; exempla plurima occurrent, quibus idem
confirmatur
.

Ea, quas conftanrer infunt

64-

quorum tamen unum

per alterum non Eftentis-

Imentis.
effratiaha appcllo.
,
Ratio denominationis patebit in Ontologia, ubi oftcnfurus fum, effentiam entis con-

decerminacur

fiftcre

oo

Tart.

1.

Sefl.

Cap>

I.

De notitiis

II.

hanc autem inde agnoici , quod ea , quac una pc

E. gr. effentialia tranguli iunt tres lineae
nullam contradititionem involvant

fiftere in e'us intrinfeca poffibilitate,

nuntur

punttis extremis concurrentes , quarum duae fimul lumcae funt tertia ma:ores
Etenim fieri poteft, nec ullam contradictionem involvit , ut tres linei re&ae , quarum
ciuae fimul fumtae funt tertia maiores, ad terminandum aliquod lpatium concurrant pofed eae ad arbitrium
fita autem una recta , non per eam determmantur fimul ceterae ,
fumi polfunt, .modo ambae mn&im fumtae non fint data minores (not. . 63. Similiter
eflentialia pentagoni regularis funt quinque latera aequalia& anguli aequales , feu xquaangulorum atque numerus eorumdem quinarius Fieri enim poteft , ut
litas laterum
latera aequalia, fed per aequalitatem laterum
figura aliqua quinque habeat angulos
non determinatur aequalitas angulorum, quemadmodum per numerum quinarium late-ectae

&

&

rum numerus quinarms angulorum

6$.

jtttribth

taentis.

Ea

conftanter infunr
, qua?
attributa dico

fed per effentialia fimul determinantuf

&

E. gr. Figura tribus lineis terminata neceftario quoque tres habet angulos
datis lineis anguli una determinantur . Numerus adeo ternarius angulorum eft trianguli attrifpecem lineae redtae una deterbutum . Similiter per numerum ternarium laterum
minatur quantitas trium angulorum fimul fumtorum , nimirum asqualitas eorundem
cum duobus rectis . /Equalitas ergo omnium angulorum cum duobus rectis eft attr-burum trianguli rectilinei . Similiter fi figurae rectilineae qu<nque ponantur iatera aequalia
anguli omnes aequales , per numerum quinanum laterum determinatur fimul numerus quinarius angulorum
per numerum quinarium laterum atque eo. ^indem
an.
gulorum aequalitatem quantitas unius anguli, feu ratioejusfefquiquinta aa rectum.

&

&

&

&

^Attributorv.m di-

fcrimen.

Attributa

66.

quae per omnia eflentialia

tur Proprietates

proprietates effentiales

it.

fimul determinantur

five attributa propria

vero per unum vel aliquoc corum detcrminantur

tates communes vel attributa communia

dicunquae
:

dici pofliint Proprie

E. gr. In tnangulo rettilineo ratio aequalitatis trium angulorum ad duos rettos determinatur per numerum laterum
fpeciem linearum , adeoque per omnia effentialia
tnanguli re<fkilinei (. 64 j
Eft igitur aequalitas trium angulorum cum duobus rettis
propnetas trianguli rectilinei. Sed numerus ternarius angulorum per folum numerum
laterum determinatur , non attenta fpecie linearum , atque ideo attributum commune
eft , quod omni triangulo competit , five rectilineum fuerit , five curvilineum , five mixtilineum , non tamen alii figuraj praeter triangulum
Eodem modo fefe res habet cum
quantitate anguli unius in pentagono reguiari
numero quinario angulorumejufdem
pentagoni

&

&

67.

Modi defnitio

Mutabilia, quaj enti infunt, nec per

appcllare foleo

dos

&

eflentialia

determinantur, Mo-

Scholaftici accidens appellare folent

fed pradica-

nonnunquam

accidens feparabile
Quoniam accidentis appellatio non lemper eodem fenfu fumitur; igitur ab ea abftinere malui , prasfertim cum vocabulum modi a philolophis ufurpari foleat ad denotanb'de

dum

>

ea, quae

in ente

mutationi obnoxia lunt

68.

Difercn-

Fieri potejl

ut

dum qu<edam

tia ejfen-

cetera diverfts modis determinentur

Ualium.

ncc

alia

opus

eft

ejjentialia
.

vel propria

eadem manent^

Patec alTerti veritas per exempla

probationc.

Sane numerus ternarius laterum triangulo effentialis eft ; fed eodem manente fpecies
Inearum & ratio laterum ad le invicem determinari poteft diverfimode
Pentagono rc.

ctilinco

quibufdam generalibus entis

oi

&

&

anguloangulorum numerus effentialis eft , fed eo falvo laterum

ililinco laterum
angulorum ratio effe
ratio diverfimode determinari poteft : etenim Sc laterum
potelt ratio aequalitatis , vel ina:qualitatis , Hc alterutrorum ratio poteft efle xqualitatis, cetcrorum inxqualitatis, v. gr. ut latera fint inter fe aequalia, fed anguli inxquales

&

rum

&

Effentialia

attributa de ente abfolute enunciantur

&

tantum conditione

contra

Effentialia

&

contra

enim

&

modt *p* w

attribura

f"J^i
65) ; fed quae conftanter infunt, abfoa <&
ergo cflentialia & attribura dc m odi de
(. 6\)
lutc dc entc enunciantur
entc abfolute ennunciantur. Contra quae dc cntc abfolutc enunciantur, enteeSed quae conftantcr infunt, corum nuncieoeidcm conftantcr infunt (. 6\)
alia dcterminantur pcr alia; alia vcro tantummodo fibi mutuo non repugnant (. 63^, & ha?c quidem eflcntialia(. 64J, illa attributa cntis (%. 65) abfolvunt. Quare qua? de cnte abfolutc cnunciantur , vcl
vero fub certa

enti

f;

conftantcr infunt (%. 64.

'

vcl attributa funt

,
funt mutabilcs ( . 67): fcd qua? mutari poflunt , fub certa
nonnifi conditione de cnte enunciantur (iF. 6z). Modi crgo fub certa
tantum conditione enunciantur Contrafiquae tantumfub certa conditionc de cntc quodam enunciantur, ea mutabiliafunt (. 62). Sed quae in

ejus cflentialia

Modi

^nte mutari poflunt,ea modos ipfius conftituuntf. 67) Quamobrem

quae fub cerra tantum conditionc enunciantur, ad modos pertinent.
.

talia de ente enunciari , quae ipfi intrinfeca funt , adeoque nobis non
relationibus extrinfecis, quas perinde ac modi mutari poflunt

Supponimus hic

cum

res eft

Per
funt

effentialia

&

fpecies

determinantur

Quaecunque rebus in& genus non mutatur,

quamdiu fpecies
mutari poflunt (. 60^ Sed conftantia

vel conftantcr infunt

vcl his falvis

lia

genera

65)

illa

communcs conftituunt (. 66) , mutabilia vero modos abfolvunt (jT.

7). Ergo genera & fpecicsvel per cflentialia, attributa & modos fimul|
vel per unum horum dcterminantur. Modi cum abcfle poflint, fpecie
ac gcnere falvis (%. 6j. 60J
fpccierum ac generum determinationem
;

ingredi nequcunt

Si

enim ingrcdi deberent

fpecies ac

gcnus muta-

retur , quamprimum modus variaretur: id quod definitioni repugnat.

Spccics itaquc
genera dctcrminantur vel per cflcntialia , vel per at-

&

tributa, vcl per utraquc fimul

Attributa per eflentialia determinan-

hxc una ponantur. Non

igitur opus eft, ut ad

fed fola efconjungantur,
utraque
fentialia fufficiunt: per hasc enim ubi genera & fpecies dcterminantur ,
attributa fingulorum generum fingularumque fpecierum una determinantur, neque adeo liberum eft ifta falvis effentialibus aliter determi-

tur,

ita

ut

iis

pofitis

determinandum gencra

nare

&

%eciesde^

vel eflentia- tefminen"

feu proprietates eflentiales atque tHr .
.

entis, vel ejus attribura (.

^^

fpecies

(.65).
In

102

Tart.I.SeH.l.Cap.lL

De nothiis

In exemplis res manifefta. Triangulum reftilineum eft genus aliquod, quod fub fc
xquilacerum, aequicrurum & fcalenum comprehendit Elfentiale tnanguli redtilinei eft
concurius trium reitarum ad fpatium terminandum quaruin du.c limul funt tcrtia ma,
jores: proprietas vero numerus angulorum ternarius , nec non ratio xqualitatis eorundem ad duos reftos (. 66). Tnangulum rectilincum folo concurlu trium redarum ad
fpatium terminandum determinatur , quarum duae jundim lumtae func tertia ma ores ;
nec quicquam huc faciunt proprietates commemoraca; , quae ex concurfu trium rectarum
confequuntur.yEqualitas trium laterum triangulum aequilarerum , aequalicas duorum
sequicrurum, inaequalicas trium fcalenum determinat Sed aequalicas trium laterum, sequalitas duorum & inaequalicas trium ad effentialia referri debet ( . 6 4 j
Species adeo
triangulorum rectilineorum per eflencialia determinantur
.

Cur gcn:rj.

& jpc-

cies

pcr

attributa
d:il:i:gni

pojjint.

&

Cenera

fpecies poffunt

11.

nobis diftingu; per attributa

ignorentur. Attribura propria per

omnia

eflentialia fimul

etft efjentialia

determinantur

atque adeo nonnifi ifti generi vel fpeciei comperunt , cui

conycniunt. Pcr unicum igitur attributum proprium
fcu proprietatcm eflentialem gcnus vel fpecies agnofci poteft atque ab

66)

(.

eftentialia

ifta

diftingui

, ctfi cfiTentialia ignorentur.

Attributa communia per ualterumve efientialium detcrminantur (. 66) , atque adco nonniii ifti gcneri vel fpcciei compctunt
iftud eflentiale convenit
, cui
Quodfi ergo plura fuerint attributa communia, quorum unumquodque
pcr unum vcl altcrum efltfntialium , omnia autcm fimul per omnia cffentialia junclim fumta determinantur; attributa ifta limul fumta non
convcniunt nifi generi vel fpecici , cujus funt ifta eflcntialia. Quamobrcm per ea junctim fumta genus & fpecics denuo agnofci atque ab

aliis

num

aliis

Specier.im

&

generum
m/erio-

rum differrentia
Hiide

diftingui poflunt, utut cftenrialia ignorentur.

Specks

&

72-

genera inferhra differunt per ea , qu<e manentibus effentialibus ceteris iifdem diverfmode determinari pofjunt
fpecies dcGenera
terminantur per effentialia (%. 70). Sed genera ea continent , quasfpe-

&

cicbus

45^5 genera vero fuperiora, quce inferioribus communia

46): fpecies igitur & gcnera infcriora a fe invicem differre

(jJ*.

funt (.

nequeunt

nifi iis efientialibus

mode detcrminantur

quar manentibus ceteris iifdem diverfi-

&

Demonftrationem aliam ex ipfis fpecierum

generum notionibus derivatam, m fubfidium vocatis notionibus aliis fimplicioribus, quae cas ingrediuntur , dabimus in Ontologia , ubi generalium notionum analyfin fumus exhibituri
Confirmatur vero prafens
propofitio exemplis. Species triangulorum funt aequilaterum , aequicrurum
fcalenum.
Notio trianguli in genere comprehendit trium rettarum ad terminandum fpatiiun concurfum, quarum dux fimul fuintae funt tertia majores , adeoque quod idem manet in
tribus triangulorum fpeciebus. Enimvero ratio re&arum ad fe invicem tribus modis determinari potelt: aut enim fingulae ad fe invicem habent rationem aequalitatis, aut inaequalitatis, aut tertia habet ad unam racionem aequalitatis , ad alteram rationem inzPer has diverfas vcro determinationes differunt triangula a;quilatera, fcalecualitatis
na
aequicrura inter fe
Idem eodem modo fe habet in formulis geueralibus algebraicis
Nam fi Iatus numeri polygoni fit n , numerus anguUirum , erit numerus polygo.

&

&

nus n

(X

-i)n (a-4)
1

Jam

in

hac formala generali

quae notionem polygoni

numeri
gene-

in

qu'tbu\cUm gcneraJibus entis

103

gcnere fvmbolice reprxfentat , numerus anguloruin * divcrfimode determinari poteft ,

manente latcre indeterminato. Spccics adeo dirlerunt diverfa numeri angulorum * determinationc .namfiaexpliceturper

on

pro quadrato,jn

6j&c. proditn 4. n pro numero triangulari

5, 4 J

*"

pro pentagono, 4"

pro hexagono &c. adeoque fpecies

&

ipfius lateris , quorum illi repetuntur ex

dirFerunt per coefficieDtes quadrati lateris
ferie naturali numerorum 1. a. 3. 4. Scc hi vero ab illis binario difterunt , quippe pro-

deuntes binario ex Lftis fubdu&o. Exempla alia occurrent in philoloph:x pertra&ationc

regulas provocabimuj,qux
,x interius in ipfa Logica , ubi fubinde ad logica theoremata

&

illuftrantur

iis

_,S'

Si
tur

qu<e in notione fpeciei

fingula determinen- jm n vi .
notioni fpeciei infunt , repugnat i duorum

indetcrminata fuperfunt

nec determinatio generalibus

qu<e

Spccics ca continct , qua* individuis communia dijferenfunt (.44): cetcra igicur , quibus individua a fc diffcrunt , in no- tiaundu
Quamobrcm li ea determinantur ,ut
tione fpeciei non determinantur
nocio utique indivichii prodic
nihil indetcrminati amplius iuperfit

notio individui prodit

remanerec indetcrminatum , quod manentibus

divcrfimode dctcrminari poflit , fpccies data non forec

enim aliquid

quodfi

ccteris iifdem

47 ). Enimvero quod decerminacionesulcifpecies dcma* non repugnare dcbeant antcrioribus, quibus gcncra
una cum
ii
repugnarcnc
enim
terminantur , probacione non indigct:
,
ccteris cidem enti ineffe non poifcnt , adcoque ens nullum efTct , cui
infima

notio

fcd intermedia C.

ifta

&

fingularis convenirct

E. gr. In fpecie trianguti xquilateri abfoluta lateris

magnitudofeu

quod perindeeftj

ratio lateris ad lineam datam nondum determinata eft . Quodfi ergo ea fuperaccedat,nihil amplius fupereft , quod determinari poflet : unde dato latere determinarx longitudiAtque ea ratio eft , cur datarenis triangulum xquilaterum in fingulari determinatur

magnitudine triansulum xcuilaterum conftrui poifit . Similiter in adduclis modo

("'. S- 7x) formulis afgebraicispro numeris polygonis in fpecie , v. gr. in tnangulari
i*4-"> latus numeri polygoni indeterminatum eft, quo determinato per numerum fpefta

cialem, prodeunt numeri triangulares fingulares feu eorum individua. Nam fi fit :__ 1,
erit numerus tnangularis 4 4* *
5 > qui eftnumerusdeterminatus , nec ulteriorem de-

terminationem admittit. Suo tempore occurrent quoque exerr.pla alia , quam matheMonebimus tams;n lectorem , ubi talia
matica; fed qux hic nondum fuppcni poflunt
.

occurrent, ut

in

fibi

memoriam

revocet regulas

qux

iifdem illuftrantur

74,
Apparethinc, lndividuum efie cns omnimode determinatum, feu in Tndividuidefiquo dcterminata funt omnia, qua> eidem infunt.
Habemus adeo iam definitionem individui,cu:us notione clara ha&enus fuimus con- nitio

tenti (5. 4j )
ita fcribas, ut

rifice

illuftratur

Quodfi

&

uneri triangularis

VVolffii

in

Arithmetica numeros individuales ad certam fpeciem relatos

datis determinantur, inde appareat , notio indivdui mi-

modus, quo ex

quomodo

cognisio univerfalis

formula analytica

Logka.

eft

4- "

infit

Mt

fingularibus apparet

$ 7 1 )>

u di "

E. gr.

Nu-

latus riumeri deno-

tat "

tat

P. LSeH. l.Cap

04

;am

S:t

ric

feu

-!-)

5-(-5~ij.

quam
ri

fi.igulari

cafu

in

II.

De

n >,

Evidens

notitiis quibu^d.gener\entis:

pro quinto

eft

ordiue numero trianguhri e-

haccharaiteriftica exhiberi

15 tau-

trhnguhrium relatum atque

ad fpeciem

hac

in

in

ferle na.tura.li determinatur , nimirum

nunrrero dato
n 11 c in teiptum dpcatur tacioque denuo addarur , aggregatufji deJatur: doceri quoque, in quo a ceteris omnibus differat , nempe in
niqu- b ra im .1
eo, quod riumerus datus, ex quo decerminatur , fit quin.irius Obiter noto , hiere in
i.lia.modi expreifion ijs infigne artificium analyticum, ubi ex ex notjoiiibus obviis dcr
iri polfunt , quo cc doflores , &c inveiitbres cornmode utuhtur . Sed de eo fuolocoatque temporc dicemus apcrtius. Qaodfi es- formula generali fubftitutionis via numcrum
trtangularem quiiuum deriveSj eum exhibere licet tauquam relatum a.) genus numeri
Lre:: ;r. formula analytica generalis
fpe.cie.in
numeri criangujaris fimul
polygoni
-

quoa

nem

una doce infinitum habeat com-

repr.-efentatione

ipfius

quid uumerus rrianguhris quintus cuni ceteris omivbus

mu

numerum

modurn, quo ex

&

1) n{?.
i

.-

obrem
numerus

fi

(not.

. jz ),ubi

.mumerum angulorum

pro * numsrum angulorum triangularis

triangularis quintus ( 3 - 2 ) 5 5 5 ( J

nus eus denotat.Quam-

cV pro

4)

<lv

htus j fubftituas; prodfbit

I" hac expretfione numeri triangu-

tum

illa, quae ipficum omnibus numeris polygoais cominunia fuot;

trianguhribusomnibus communia habet; tum dcnique,quod ipli
tanquam quinto numero triangulari propriumeft. Apparet adeo hancquinti numeri frmigularis :xpreflibnem.eum reprjefentart ca.nquam individuum ad luarn ipeciem fuumqu; genus relatum, cumque d-iftin&e iruuendum exhibeat, qu-12 ipfi t.mqium individuo, qiix
Ipeciebus ac individuis
rero ob fpeciem atque genus conveniuut ; doclrina dc genei :ju;
Indicabimus tamen liio loco exemph, quce
rftiufmodi exemplis omnium optime illuftratur

Iaris

tum

ad oculum patent

i:ta

qua; cuin nuir.eris

in phiioiophicis occurrent

15-

Patct hinc , quid fit principium iftucl individu.itionis , dc quo tot

rianume- cxtanr diPputatfones in philofophia lchoialtica. Elt ncmpc Principium
r ua c"
individiiaticuis omnh-nodi dctermi.ia.i:.) eOrojCT, qu rebus infunt . Et ha-

Biffercrr-

i'\

na -

iivtdua.-

uonis.

rum quitJe.-n dctcrrninationum ex conftituunc differentiam numerictrm,

ceteraj vero , quibus dans , mdiviquibus daus ponitur indivrdutrrfl
:

ponitur ,in fpecifcanjd? genericam dtfferenti ^n dilccrpcndce.

Diftert utique in eo individuum ab univerlali , quod hujus notio nihil invoivat.quod
non fit determinatum, cum in unrverfali adhuc qOSedam indecs^tninata cjntinemtur (.
73). Exemplum numeri quinti trianguhris mo.fo aJlat-iim rem reddit fatis manifsltam
iv ex eodem liquet , determinationem iiltimam Lateris , quod pro numero quinto eft 5,
Principium autem mdividuaconftituere in numeris polygonis dirfereatiam numericar.i
tionis.compleilitur d fferennas omnes , iive numericae fuerint, iive fpecificx , five gcnerics. Eft adeo omnium differentiarum complexus.

duum nondum

Differeni.r.

fpzci-

Dijerentia

fpecifica

differt

76.

a proprio

Differentia fpecifica conllilit fn

quibus datis adhuc indeterminara funt , quas dirfe,

*&?' rentiam numericam abfoivunt (%. 75 ). Scd gcnera & fpccics per ef*~
fenriaJ.es dcterminationes difccrnuntur ( . 70 ), propria autem hifce
datis una determinantur (% 66): differentia igitur fpecifica a proprio
tfercrminationibus

dirTert.

Nimirum eadem
btha Locum habet

hic intercedk difterentia,

qua: inter eflentialia entis ejufque attri-

^$.64.65).

105

S E C T 10

D E

NOTIONIBUS
N

E C

S P
C

AV u

De Notionum

1.

DirTerentia formali.
77-

notiomm formalem dicimus eam

cognofcendi defumitur.

lfferenttam

modo

>

quse

Differen-

tix for-

differentiam hanc attendit Cartejius in DiiTertatione de rnalis demethodo A. 1657. primum Gallico fermone vulgata ; fed finitio.
eam non explicavit Explicationem aliquam anno fequente
dedit -fimgius in Logica Hamburgenfi lib- i.cap. 15. p. m.
100. 101 ; fed fufficientem Leibmtiui in Aclis EruditorumA.
1684. p. 557 , quam nos more noftro ad evidentiam reducead praxin remus, novis acceflionibus locupletabimus

Ad

&

vocabimus

7S.

Dum rem nobh reprafentamus^ aut notio ad eam agnofcendam fufficit^aut

fufficit

Ecenim

fi

non

quando vidimus hominem quendam eundemque nobis

denuo obvium faftum intuemur, aut eum itatim agnofcimus , aut ha?remus num is fit , quem alio tempore alibi vifum meminimus Similiter fi terminum quendam audimus, aut fatis intelligimus, quid eo,

dem denotetur

ita ut

eum

plicare poflimus

aut nobis
;
eidem refpondeat.

&

79-

&

a fe invicem T^ot*

difccrnuntur.

de-

finitio.

E. gr. tria latera ad fuperficiem

triangulum

rurn

clararum.

fatis

Notas appello rebus intrinfeca, unde agnofcuntur

fcitur

notionum
obfcura-

obvio citra periculum errandi appatet, qua^nam fit illa res , qua;

in cafu

non

Funda-

mtnttm

terminandam concurrentia dicuntur

not<e

unde agno-

Notio clara eft,

qu

80.

nobis notas exhibet ad

2

rem agnofcendam atque

ab

T^ptionis

rixr*& ab

Tart.

difcernendam

aliis

Sec%. II.

I.

Cap.

7.

De notionum
vero 3

fufficientes: obfcura

qiue notas infufficien-

tes continet

obfcura
definitio

o6

Solem intuentes ftatim agnofcimus , eumque ab omni ente alio optime difcernimus
cus adeo notionem claram habemus Similiter notiones claras habemus hominis , avis,
.

&

Geometria figurarum , veluti trianguli, quadrati , polygoni &c. Si vero plantam exoticam intuentes haeremus , num eadem fu cum alia olim alibi vifa, vel cu'us nobis fuccurrit nomen ; e;us notionem habemus obfcuram

leonis

canis

arboris &c.

in

81.

jr.

Terminus obfcurus eft

clara refpoadet.
notio
obfcuri&
Termini

clari

cui notio obicura adhasret

clarus

vero

cui

Terminusenimeft vox notionemfignificans (36) quamobrem cum notio velclarafit,

Voces igitur, liomo,
( . 80J , terminiquoque eandemdifferentiam admittunt
:

deH-

vel obfcura

equus,Sol,ventus,nix, pruina funt termini clari, quoniam iisnotiones clara: refpondent, ita ut
Contra vero emelechia Arijlotelis
res oblatas agnofcamus , quibus nomina ifta conveniunt
eft terminus obfcurus , cum non fatis conftet , quid ipfe ea voce indigitare voluerit
.

82.

teri P oieft j ut terminus aliquis fit alteri clarus , qui aheri eft obfcuTerminus
Fieri enim poteft, ut unus habeat notionem rei claram, cujus alrus
idemcur
nonnifi
ter
umclarus
obfcuram habet (%. 80). Quodfi igitur uterque noverit

alteriobr
fcurus.

terminum notioni ifti refpondentem , alteri erit clarus, alteri obfcurus ^ 81 ) . Similiter fieri potcft , ut uterque habeat rei , quae termino aliquo denotatur , notionem claram , fed ut alter norit , rei ifti
dcnotandse terminum convenire , alteri autem non fatis conftet , quod
f

ei

indigitandae ferviat

unde denuo terminus uni clarus

ob-

eft, alteri

fcurus
E. gr. Venator notionem claram habet damae : funt alii, quibus terminus ifte inQuoniam tamen damam obviam non
notuit
quibus conftat , eo feram indigitari
agnofcunt , quod nempe fit ea ipfa fera , cui iftud nomen convenit ; notionem e;us obfcuram habent adeoque terminus quoque ipfis obfcurus eft, qui venatoribus clarus

&

83

Si duo ejufdem rei notionem babent obfcuram , notio unius obfcurior efCradus
Qui enim notionem habct obfcuram , is non
notionum fe poteft notione alteriut
obfcuraab aliis diftinguenquot
ad rem agnofcendam
notas
intuetur
tot
,
.

&

"

80). Qaamobrem fi unus plures ignoret notas quam

notionem obfcuriorem habet , hic minus obfcuram

dam

fufficiunt (.

alter

ille

84.

Hinc ulterius confequitur, fi quif terminut duobut fuerit obfcurus,

Terminus
idemuni eundem uni obfcuriorem efje pojfe quam alteri. Obfcurus enim eft termiitaobfcurior n us ob obfcuram notionem, quae eidem adhacret (. 81).
quamalalteri
fit
quam
jflt
ut ejufdem rei notio uni obfcurior
er i

Cum

mt

^ ue

'

(S>.

83

p
terminus quoque notionem iftam flgnificans

(i5\

36

uni ob-

fcurior efle poteft quam

Gradus nimirum obfcuritatis terminorum pendent a gradibus obfcurkatis nononum
8*
altcri

Cl

mquo-

S't

notarum quarundam

oblivifcimur

qu<e nobts fuerant perfpeclce

no-

t\o

Differentia formali

107

& , qu<e fuerat obfcura , obfcurhr evadit Notio cnim modo obfufficientem numcrum (. 80). Quamobrcm cum fcurafiat.
nocarum
ob
dara
quarundam nocarum obiivifcimur , refidure non amplius fufficiunr ad
rem agnofccndam acquc ab aliis diftingucndam , adeoquc notio , qux
claia fucrat , obfcura cvadit (%.cit.J. Quodfi vcro notae nobis primum pcrfpcctae non fufficiebant ad rem agnofcendam atque ab aliis
difcernendam i multo minus fufficient rcfidux , ubi aliqux carum oblivioni craditx fuerant. Notio igitur, qux obfcura crat, adhuc obclara obfcura

t'10

cft

fcurior rcdditur f.

cit.

86.

Hincunaliquct, quando terminus clarus nobis evadat obfcurus

nus cbfnruf adbuc obf urior ( . 8 i ) ,
perfpet~ice
, quce nobis fuerant

vifcimur

no adbceret
Termfnis nimirum
qux iisdem adhaerent

&

termi- Termims
nimirum ft quarundam notarum obli- chrus
ad notionem fpeclant , quat termi- quando

&

aob"

nihil claritatis decedit , nifi quatenus ea fubducitur anotionibus, Jcm' 1* 5

, cum claritatem non habeant , nili quam a notionibus mutuantur

'

87.

Dum

nothnem claram babemus, feu rem oblatam agnofcimus atque ^undaab alia diftinguimus (. 80 ), aut notai omnes , quas continet , difiingue mentmn
Patet afferti veritas eundo per exem- notionis
re , aut non difimguere valemus
.

pla

confufx

qualiamox(. 88)dabimus.

&

dijtw~
Patet adeo notionem claram in duas abire fpecies . Clara nimirum eft notio, qux
nobis iiftic intuendas notas ad rem agnofcendam &c ab aliis difcernendam fufficientes (. l\x.
So) . >Cum igitur modi cognofcendi habeatur hic ratio ( . 77), in definitione notionis clarse modus , quo notas intuemur , duplici modo determinari poteft : aut enim eas
uno obtutu comprehendimus , aut fingulas a fe invicem diftinguimus , notione rei in
alias fimpliciores refoluta
Quamobrem notionis claraeduae conftitui debent fpecies (. 71).
exemplis mathemaQuodfi,quae de gcneribus
lpeciebuscap. z.feS. i.fart. 1. dicta
ticis illuftrata fuere , conftanter applices , ubi nos non modo fn Logica , verum etiam
in aliis philolbphiae atque Matheieos partibus genera in luas fpecies
has denuo in
inferiores dividimus, non modo do&rina logica a nobis tradita clarior continuo evadet,
verum etiam ejus ufus faciiior reddetur , iplarum autem noftrarum notionum veritas
magis perfpicietur
.

&

&

&

Noth

88.

clara, quam habcmus,

diftinguere valemus: confufa vero eft,

dijiincla eft,

fi

notas

quas nobis

fiftit,

^otionis

eas diftmgucre non poffumus. diftinbl<c

E. gr. Si triangulum nobis oftertur, aut id uno obtutu comprehendimus , aut figilconflilatim ad fingulas perimetri partes attentionem noftram promovemus
In priori cafu non fa definidiftinguimus notas , quibus id ab aliis figuris difcernitur; in pofteriori autem !udicamus +:q
perimetrum conftare ex tribus partibus feu tribus lineis redlis
Quamobrem ubi novimus, nos triangulum a ceteris figuris reclilineis diftinguere, quod perimeter ex tribus
lineis componatur
notionem trianguli diftinclam habemus . Ternarius enim laterum in
perimetro numerus eft nota fufticiens ad triangulum a figura quaciuique alia difcemendum. Colorem rubrum optime agnofcimus & a colore quocunque aliodiftinguimus cum
tamen notas indicare non valeamus unde eundem agnofcimus , eus notionem nonnifi
confulam habemus Excmplanotionumdiftinclarum V confularum ipfae notionum fpecies
exhibent , quas hic explicamus Etenim Csrtefins qui nuilam differemiamnotionisclara?
,
fi

&

'-

atque d:ftin& ab obfcura

& confufa ailignavit, in confula acquievic notione

notionis clarae Sc
diftinft*

Dtjferentia formali

o8

qui differeneias

diftincta:: noi vero,

iftas

naturae

humanx conformiter

fcrutamur

notio-

nes diftinctas tradimus fpecierum, in quas ob differenciam formalem abeunt notiones

Omnes Mathematicorum definitiones praebenr notionum diftinctarum exempla
noftr*
imo nobis curae eft , uc omnes quoque definitiones in philofophia iinc totidem notio.

num

diftindarum exempla

89.

Signum

Si quis habet notionem diftinclam novitque notarum terminos

notionis

is

eas

aU

Qui enim habet notioncm diftinclam, is notas,quas

teri enumerare valet
notio continet , diftinguere valct ( . 88). Quodfi vero terminos notarum novit , ei pcrfperfte funt voccs , quibus notae indigitantur (.
). Notas igitur , quas notio involvit , alteri enumerare valet
36.
.

diflinfltc.

3O

Signum

Qui

ejnfdem

fdtax:

9-

notas cognofcibtlis alterl enttmerare valet

is

ejus

notionem babet

diftinclam ; fed non contra notione dijlincla de/lituitur , qui eas enumerare
non valet Qui enim alteri enumcrare valet notas cognofcibilis, is vocibus alteri fignificat notiones notarum, quas habet (jT. 36), adeoque
fingulas fibi reprxfentare valet (. 34J, confequenter eas a fe invicem
.

Notionem itaque cognofcibilis diftinclam habet (.88).

vero non e contrario notione diftinfta dcftituatur , qui notas
enumcrare non valet , patet per propofitionem prcecedentem (. 89) ,
vi cujus duae requiruntur conditiones , ut quis notas cognofcibilis alteri enunciare valeat , nempe notionem habcre debet diftinclam notaAltcrutra igitur conditione dcficiente , notas
rumque nofle tcrminos
enumerare non valet

diftinguit.

Quod

Sxpiflime tamen accidic , uc , qui nocas cognofcibilis enumerare non valec , notione
diftinCca deltituatur : rarior eft cafus alter , ubi quis ob terminorum ignorantiam vel
defetcum nocas cognofcibilis alceri fignificare nequic

91.

ut rem oblatam agnofcentes vel notas omnes diftinguamus

eafque enumerare valeamus , vel faltem aliquas . Utrumque cafum efle
notionis
poilibilem, experientia loquitur.
cornpleta
ad iftud
Ita tria latera in perimetro trianguli difcernens notas omnes agnofcit , quae
inagnofcendum & ab aliis difcernendum futficiunc Quaefuus vero, unde pentagonum re-

Funda-

Fieri poteft

mentum

&

comple-

t*

gulare agnofcac

non omnes:nam

fi

refpondec
in

ex quinque laterum aequalitate

T^otionis

completx
in-

&

nocas ialcem aliquas recenfet

earum quoque cenfum veniuncquinque anguli

9

aequales

2-

ftatu
quce notas fufficientes exhibet ad rem
,
ab aliis diftinguendam incompleta vero, quac
quolibet agnofccndam
noras infufficicntes continet
qumque larerum &
E.gr. Qui novjc , fe pentagonum regulare ab aliis figuris difcernere per

Notio completa

eft

&

comple-

t definitio

unde penangulorum xqualitacem , is notioneme;us habec completam fi quis veroquaefirus,

mcompletamnanommac,is
aequalitmem
laterum
quinque
agnofcac,fo!am
tagonum regulare
porro dabimus tuut nobet Omnes nociones fpecierum notioms, quas huc ulque dedimus Sc
Ulbnhius differenciam notioms completae ac incompletae non
tionum completarum excmpla
definicione & aiit
accendic;feddiftincl.am fupponic effe completam . Enimvero m dodrina de
:

Part.

1.

SeB.

prodeft hoc obfervafle difcrimen

inunt , nocionem incompletam

11.

Cap.

Sane qui

cum

cum

De

/.

109

extenfum dcfiquod fuo locopatcbic.

Cartefo corpus per ens

completa confundunt

93-

quam

Notio plures contincns notas,

notionum

qua.'

&

ad rcm agnofccndam

ijotionis

mc

abund.mdici folet.
a
ab aliis
E. gr. Abundar.s notio trianguli re&ilinei eft , fi dicas effe fpatium tribus lineis re- tisdejiniQuoniam enim numerus ternarius angu- tio
tribus angulis iiiftruc-lum
ft:s cerminatum
lorum per numerum ternarium laterum determinatur ad triangulum agnoicendum 6c
ab aliis figuris dignofcendum folus numerus ternarius laterum fufficit Superfluum itaque eft, ut angulorum quoque habeatur ratio.

difcernendam lufficiunt, abundans

&

9 4notionem
habemus
diflintlam^ notarum, quce
Si

eam

ingrediuntur

de-

Qiii cnim notioncm habct

nuo babemus vel diftinclam , vel eonfufam
diftindram , is notas , quae cam ingrcdiuntur , fibi rcpra?fentare valct
.

i^ptionit

adxqv.a-

t*& in-

(.88;, adcoquc earum notioncm habet (. 34), camquc claram **?**

r
(. 80). Quoniam vcro notio clara vcl diftin&a cft , vel confufa ( .
*/""m
%%)

idco notionem notarum vel diftinclam habct, vcl confufam

Notio diftinfta in notioncs

tur, a cognokente refolubilis
dsquata.

95-

diftinctas

notarum, qua: eam ingrediun-

dicitur ad<equata

in cafu

oppofito ina-

E. gr. In Geometria definimus Quadratum per figuram quadrilateram , xquilateram ,

re&angulam Tres iftx notx fufficiunt ad hanc figuram n ceteris diftinguendam Notio
igitur Quadrati ert diftinCta (. 88). Damus vero etiam defmhiones figura: quadriUttr* 3
.

Votionis
aci <e

q itut >*

t.

t
.

niti 0'

&

retlanguta: ( . 84. 9j. Geont.) Si ulterius ferimetri ( . 29 Geom.) , Uteris (.

atque anguli reBi (. 61. Geom.) &x. qui termini tanquam notae definitiones
illas ingrediuntur
Qui ergo definitionibus Geometriae nortris ordine operam navat , is
terminos, confequenter notiones, quas denotant (. 36 J, definitionem ingredientes per
definitiones antecedentesexplicare, adeoque in notiones diftinctasnotarum refolvere valet.
Notiones itaque figurarum damus adxquatas Idem obfervamus in prxfenti Logicae pertra&ationeacconftanter obfervabimus per philofophiam univerfam
E. gr. In notknis adxijuatx definitione mentio fit notionis diflinlla' atque notx Tiptionem vero dijrinclam definivimus
. 79) c\:c. Qiiamobrem ipfx notionum fpecies a nobis ita explicantur,
( . 8S) &: notam
qux fingularum notiones tanquam notx ingrediuntur , in anterioribus pariter diftinUt
cle tuerint explicatx atque ita porro
Ipfa igitur Logica, prout a nobis pertraCtatur
hic quoque prxcepta fua illuftrat
Atque ita obtinemus , ut non modo attento Logica?
noftrx ftudio Logiea docens plene intelligatur , verum etiam utens una comparetur.

equilaterx
35. Geom.

96.

Prima rcfolutio notionis diftindrx in notiones diftinclas notarum cft "Hptionis

primus gradus notionis adaquata Secunda refolutio notionum diftincla- aixtlmt*
rum notarum, quaj datam notionem ingrediuntur , in notiones diftin- &rtuilu '
ttas notarum, quas illas ulrerius ingrcdiuntur , conftituit gradum
fecundum notionis adaquata & ita porro , donec perveniatur ad notiones
.

irrefolubiles

Quoniam

terminis caremus,

quibus notionum

fubordinationes exprimere valemus,

diftin&e efferre licet (. 148. difc. fr&lim.)
Satista, fi cogitemus, nos uno gradu ulterius
promoveri , quoties notionem notx fumimus tanquam
datam &notarum, qux iplam ingrediuntur , 110tiones quaerimus diftinilas
Gradus ifti notionis adxuuatx
notionum fubordinationes

nec gradus notionis adxquatx

men clare percipiuntur gradus

fatis

&

optime

1 1

Tart.

1.

SeH

11.

Cap>

1.

De notionum

optime patcnt

, ubi definitiones noftras peruniverfam Mathefin traditas in Elementisnofrefolvas, quxrendo indicis beneficio terminorum, quibus notx definitionem ingremethodus philofophica , qua philofophiam univerdientes defignantur, definitiones
fam tradere conftituimus , iifden contineatur regulis , quibus mathematica abfolvitur
139. difc prslim.) i gradus notionis adxquatx &. notionum fubordinationes , es
(

tris

Cum

noftra qnoque philofophix pertraclatione penpicere licebit , fi quis eo labore defungi

voluerit , quem modo commendavimus cv ad hunc fcopum apprime neceffarium efle res
ipla loquitur($. 9>. 96).

97-

quafdam

Si notas

qa<e diftintlam ingrediuntur

faltem rper oblivionem 'fiatuimus

J

eas

oblkioni daraus

vel

ad notarum numerum
_.

non effe
,
refeJ
JJ
. .
t
,
notto compteta abit in tncompletam
rendas;
Sive
enim
notarum
quaruniomplet.i
fitincom- dam prorfus oblivifcamur, five nobis memoria? Japfu perfuadcamus
pleu.
eas in notarum numerum non efTe referendas; notio non amplius continet notas fumcientes ad rem agnofcendam
ab aliis difcernendam.
notio

&

Eft igitur incompleta (jT.

91).

&

&

E. gr. Ad notionem polygoni regularis completam requiritur

laterum,
anguloxquatitas. In numerum figurarum planarum regularium refertur quoque triangulum regulare feu xquilaterum Quodfi quis recordatus, trianguli regularis notionem fola Iaterum xqualitare compleri , cum ideo fit xquiangulum, quia arquilaterum , nec
attendens , quod id triangulo xquilatero conveniat, quatenus ad triangulorum genus refertur ,
memorix quodam lapfu fibi imaginatus , convenire id triangulo regulari s
quatenus fub genere figurarum regularium continetur , figuram regularem omnem fola
laterum xqualitate determinari fumit ; e;us notio completa , quam de polygono regulari ante habuerat , incompleta evadit -

rum

&

$l

TJotionis

f wvkem

notaS ret a

98.

difcernere dedifcimus

notio diftincla abit in

inconfn-

Qui enim notas rei a fe invicem difcernere dedifcit, is eas

confufam
pofthac non amplius abaliis rei intrinfecis ac inter fe diftinguere pote-

fammu-

rit

disiinclte

tatio

Notio

Cur

fieri

igitur

poffit

ut

difcernere valeamus

mi

nifi

,
,

quae fucrat diftincla, confufa cvadit (. 88)

quas diftinguere didicimus, notas diftindlas pofthac non amplius
.

patebit ex fequentibus clarius

quod experientix congruum

notarum

Si notiones

^idxquat.enuna.

ma{ja quata
,~

Nunc

nobis

fufficit ,

nihil hic fu-

99-

abeunt

in

confufas

notio

adaequata

fit

dcfinitione notionis adsquata? ac inada?Patet hoc ex ipfa

l

Not:o adxquata cum fuos habeat gradus (. 96), patet eodem modo gradus deteQui ex dilciplinis accuut magis adxquata notio in inadxquatam abeat
rata methodo pertractatis fibi familiarem reddidit notionum iubordinationem attendendo, quomodo fequentes in antecedentes refolvantur ( 119. Vifc. f):tiim.) J is hanc notionum degenerationem apprime concipiet
riorari pofie

tatio

diftincla?

IOO.

Nota defumenda funt ab ejfentialihs & attributis

Omnis nota

eft

quid-

&

abaliisrebusdifcerni potcft
piam
>
SrfT**"
(& 19') Dcfumendx igiturfunt noraeab iis, quae conftanter infunt .Qiiamsnda.
mobremcumea, quaeconftanterinfunt, vel eflentialia fint , velattributa
rci

63.

intriniecum

& fcqq. )

norae

P er l uod eaagnofci

defumenda? funt ab eflentialibus atque attributis

.

101.

formaU

Dijferentia
.

Notionibus rerum

iii

IOI.

eas reducimus

dijlinclis

ad fua

genera

atque fpecies.
inviccm diftinguit,

Tstotionei

dijiincl*
habcc diftinctam , is notas a fc
?*adcoquc
novit
ab
aliis
agnofcitur
&
difcernitur
(.
88),
quam
pcr
,
qux ci funt cffcntialia , vcl attributa cjufdcm (. ioo) Per cflcntia- da>!t
fpecies
lia autcm (sT. 70), vel iis ignoratis per attributa , gcncra
notiones
diftinctas
fibi
quis
Dum
crgo
rcrum
dcterminantur (. 71)
comparat , cas ad fua gcncra atque fpecies rcducit.
Quamdiu ergo notionibus confufis contenti lumus , gcnera & fpecies rerum accurate

Qui notioncm

rci

&

nequeunt Quodfi gencra atque fpecies rerum non fuerint accurate conltituta
nec accurate ratiocinari licebit (. 48.49). Patec
nec judicia latis determinata erunt
adeo , quanta iit notionum diitinclarum ad accurate pliilofophandum utilitas , imo neceilitas
. 116. tk. leqq. tUft fntlim.)
conftitui

Notas

effe fnfficientes

102.

&

ad rem agncfcendam

ab

difcernendam decffcntialia novit, is

aliis

'^a!rum

cim
Qui
ff
gcncra & ipccies determinare valct ( . 70) , difterentias fpccificas f^'on _
& genericas a fe invicem diftinguendo (.75), ut diftinctc agnofcat , ftretur.
qusnam eflentialium ad gcnus, quasnam ad fpccicm detcrminandum
Imo qui cflcntialia novit , is quoque attributa propria &
lufficiant
communia diftingucrc valet (. 66) atquc adco diftinctc agnofcit ,
quarnam attributa ad gcnus , quaenam ad fpcciem coftitucndum fufficiant (S. 71)
Quodli quis rei iftiufmodi notioncm habct ut cam
is fufficicntcs habet
ad fuam fpeciem fuumque gcnus refcrrc queat
notas ad eam agnofcendam & ab aliis diftinguendam Enimvcroquammonjh-ari neqtnt

nifi intelletTis

ejfentialibus

diu cflentialia ignoramus

re

non poflumus

ignoiatis

quod

rci

pcr fe

genus atquc fpccicm per ca dctcrminapatet. Nec minus evidens cft , nos iis

&

propria
communia non evidcntcr diftingucrc .
ubi pcr attributa a poftcriori cognita res difcernere connon cvidcntcr patet , nos ea tcnere , qua: rci ab aliis di-

attributa

Quamobrem
ftituimus

ftingucndx, confequenter ad fuam fpeciem fuumque genus refcrcndre

fufficiunt

(. 44.

nendam

&

leqq.

non potcft

dcmonftrari

Eflentialibus

itaquc minime

notas ad rcm agnoicendam

&

ab

intellcctis,

difccr-

aliis

cflc fufficicntcs.

quaidam effe rebus diverfarum fpecierum com,

non item , fed in hac tantummodo fpecie deprehendi , non tamen id ubifuccedit, ncque nobis patet , an ea , quoe cognovimus, iimul fumta notas fufficien-

E-Ji enirn experientia conftare poflit

munia
vis

alia

tes conftituant

Hxc

obnoxix iunt

tiis

nere

xime

autem

fane ratio eft, cur iftiufmodi condantur definitiones, quae inftanatque inutiles pariunt diftinctiones , ubi eas tueri volueris
In ge-

quaj a.pofteriori fumuntur , ea nondum effe demonftrata, fi vel macerta fint ._Sed ea de re Jicemus fuo loco apertius, ubi de demonftratione agemus.
conftat

* * *
* * *

* * *

Wolffii Logka.

C A-

Ju

III

C A ? U T
De

notionum materiali.

differentia

103.

.
Drjferen-

tia irnterialis

dc

finitio

Dlffcrentiam

II.

notionum materialem dicimus eam

re reprxfentata dcfumitur-

qua; a materia

earundcm, feu

&

Pertinet huc diftinttio notionum in um-verfaUt

fmgnUrts , quarum iftat
genera &: fpecies ( J4), hae individua (. 43. 74; lub fe comprehendunt
Sunt autem adhuc aliae nonnulls, quas in Logica attendi utile eft
De his dicemus in
.

prsfenti

104.

?V

Notio

tionis

fimplkis

quam habemus

tributa, modos

&

aut folas

rei notas continet

determinationes extrinfecas

& com-

tinet, per qua? ens rcprasfentatum in luo genere

pk\<e
junda-

mitiatur (.

mentum

70)

aut proeterea at-

Etenim aut

effentialia

con-

fuaque fpecie deter-

aut praeterea conftantia ac mutabilia

alia

Si effen-

continct, ncc prxterea alia, tum folas notas continet (. 79).

fpecies deSi folis attributis, per qua? ignoratis elTentialibus genera
tialia

&

terminari
vit f .

poiTunt (.

79 )
ftingucndam

71)
Enimvcro fi

conftat

tum dcnuo

nonniii notas invol-

prseter cfTcntialia, aut attributa

ad rem di-

compIecTitur adhuc alia

tum vcl ea conftanIn cafu itaquc priori infunt ulterius
60)
vel attributa quardam fivc propria , five communia (. 66^, in pofteriori modi nonnulli (%. 6j)
Quodfi notio prceter intrinfeca rei qua>
dam ctiam extrinfcca compIccTatur , tum detcrminationes extrinfeca:
fcu relariones ad alia infuper adfunc.
tia

funt

furficicntia

vel mutabilta (.

E. gr. Si notio trianguli aequilateri non continet nifi trium Iaterum ad fpatium terQuodfi accedat angulorum
stqual'tatem ; folas notas continet

minandum concurrentium

attributum. Si triangulum a?qu:late:um tibi repranentes

tanquam per perpendiculum ex angulo uno in latus oppoiitum demilfum in duo reclangula diviium ; illa divifibilitas cum in numero modorum fit (. 67) , notio praster noSi idem triangulum circulo
tas atque attributa etiam modum quendam comple&itur
infcriptum concipias ; eus ad circulum relatio extrinfecum quiddam eft , adeoque notio
trianguli aequilateri, quam tum habes , extrinfecam quoque determinationem admittit
xqual-tas

praeter notas adeft

.
T^otionis

Umplhis
com-

&
'.

xct de-

jitiitio.

105.

Notionem fimplicem voco , qua: folis notis conftat: notionem complexam

vero, qus prceter noras alia five rci intrinfcca, five extrinfcca complectitur

Qui

fibi

triangulum aequilaterum repraefenrat ut

tmngulum

cu us fingula latera

funt inter fe aequalia ; illius notio fimplex eft . At complexam habet notionem trianguli aequilateri , qui juxra laterum aequalitatem angulorum quoque aequalitatem cogitat
\el triangulum aequilaterum per perpendiculum in duo triangula rectangula refolurum
aut circulo infcriptum concipit . Similiter qui notione contufa apprehendit lapidem,
non attentis modis , fi qui adfunt , is lapidis notionem fimplicem habe t . Sed fi quis
iibl

Differentia formali

113

lapidem repraifentat tanquam calidum, aut crufta tenui glaciali

delapfum, is notionem habet complexam.

fibi

obdudum

aut de

turri excella

106.

Quicquid fenfu percipimus aut imaginamur , ejus notionem complexam Quorum

babemus. Nemo ncfcit, quce fcnfu pcrcipimus aut imaginamur, ca cf- notionem
t
le fingularia five individua. In individuo dccerminata funt omnia,quae
WJ*"

adeoquc tam attributa , quam modi (jT. 60. 66. 67)

determinata quoque funt omnia , qux eidcm adfunt , ieu juxta ipfum
una percipiuntur. Notio igitur eorum, quce fenfu percipimus aut imaginamur, complexa eft ( 105)
eidcm infunt

MmSt

. 107.
fpecierum dijiinclae funt notiones fimplices
fpecicrum diftinftce non contincnr nifi notas,

&

Notiones generum

nes

generum

&

&

rcs reprccfentata agnofcitur

ab

difcernitur (.

aliis

88)

Notio- Quorum
pcrquas notiofm*

lsxc
Eft igitur P

'

iimplex f. 105 )
Fieri poteft , ut rem fenfu perceptam aut imaginationi prjefentem ita cogitemus
Atque tum notio,
fi
ea abelfent, qux in notarum numerum reterri nequeunt
.

complexa
habet

eft

fingitur

Pertinet huc

inftar

fimplicis : qua: fictio in cognitione rerum confula

lapidis paulo ante ( not. . ioj ) allati

, ac
quae

locum

exemplum

108.

qui notioncm fimplicem feu Temm

cu
incomplexam ficnificar Iftiufmodi termini funt nomina generum ac fimp"
ipecierum (jX. 107). Terminus vero compkxus eft, qui notioncm com- plnide _
plexam fignificat. Iftiufmodi termini funt voces , quibus dcnotantur n iti .

Terminus ftmplex

feu mcomplexus

eft

cum fuis attributis , modis ac rclationibus extrinfccis f. 106).

Exempla paulo ante de notion bus fimplicibus 8c complexis in medium allata has
quoque termini fimplicis atque complexi definitiones illuftrant Fieri autem poteft ut

res

fimplex fit
Ita fdygnuuK ardinatum eft terminus
fimplex, cum figurarum quoddam genus fignificet
Similiter Logica artificialis docens terminus fimplex eft, cum ipfi fimplex notio refpondeat ( nj.
tcitninus pluribus conftet vocibus

etfi

109.

Qu*
funt

rebus infunt

veluti

xiftentia,
ailerti

earum

veluti

relationes

earum attributa atque modi

ad

alias

vel ftgillatim abfque rebtts

vel ettam ad- Funda-

vel repraefentantur ut rebus ine- mentum

quibus infunt

Patet per cxcmpla

veritas.

Ita albedinemduplici modo confiderare licet, vel ut rem nullam cogiremus, cui ineft;
vel ut rem quandam nobis una repraMentemus , cui ineft , veluti nivem albam , aut album in genere . Similiter temperantia confiderari poteft vel per fe , nullo habito refpe-

clu ad hominem , qui habitu ifto gaudet

cimdem reprxfentem ut temperantem .

vel referri poteft

ad eundem, veluti

fi

lonls

f
abjtratt*
tret*.

mihi

JF. 110.
Notio abftracla eft, quce aliquid, quod rei cuidam ineft, vel adeft, j^ptionis
rcprxfentar abfque ea re, cui ineft vcl adcft
Concreta autcm eft no- abflreft*
tio , qua aliquid
con , quod alteri ineft, vel adeft , reprcefentat ut eidem
.

&

inexiftens

cWte de

E. gr.

finitio.
J

1 1

Tart.

I.

SeH. IL Cap.

II.

De

E. gr. Si color confideratur abfque fubjecto, cui inhaeret

nottonum
abftracta eft notio

fed

fi

fubectum confideratur ut coloratum , notio concreta eft

In abftraclo confideramus rerum modos , attributa , relationes , ubi ea per modum fubftantiarum concipimus Ita
in Polnicis ii eadem periona raerit Rex atque Ele&or & ea coniiderecur qua Rex tan.

tum

nocio individui abftracta eft

Termini
abslr.-.cli

& amcre~

ti defini-

III.

Terminus abflratlus eft, qui nocionem abftra&am fignificat: Concretus verOj cui nocio concreca adhajret
.

Concreta

nominibus adje&ivis, veluti lucidus

veio per fubftantiva, uc lux, albedo, doctrina
efterri folent

albus

doctus

abftracta

tio.

. 112.
Notiones
talia
vel
continent
qu<e rebus pluribus communia funt^
noftr<e
'Xoiio,
vel
qu<e
nonnift rem unam in [wgulari repr<efentant
nitm comPacec hoc ex iis
ium
quK de generibus, fpeciebus ac individuis dicla func. Conveniunc e.

&fingu-

nim individuis,

l.-.iium

&

funda-

mentum

feqq.)

quie ad inrcgram fpeciem cransferri nequeunc (. 73.

Species aucem concinenr , quae pluribus individuis ; Gene-

communia func f. 44. 45J. Modi quoque rebus pluribus func communes (. 67) , nec non qusedam propriecaces (jr. 66).
ra, qua; pluribus fpecicbus

113.
Notio communiscR, quae pluribus communia cxhibet: notio fngularis,
commmis qux rem fingularem feu individuum repraefencar
crfinguNocio hominis in genere eft nocio communis , cum plura lint individua , quibus ea
laris deconveniunt, qua? ifti nocioni refpondenc
Aft nocio huus hominis, v. gr. Petri , eft notio fingularis , cum unicum cantum fit individuum , cui nocio ifta reipondet
Pertifinitio
T^otionis

nenc huc exempla machemacica fuperius allaca

.

Termini
communis

& fingularis

de-

f.nitio

Cur non
diferen-

tia notio-

71. tk ftqq. ).

114-

Terminus communis eft, qui nocionem

aucem, qui individuum iigniricac.

communem

deiignat: Singularis

ik fpecierum funt termini communes, veluci homo, epluviaj virtus, temperantia

nomina vero individuorum lunt fingulares, veluti
Petrus , Paulus , Bucephalus , Sol
Luna , Venus

omnia nomina generum

Ita

quus

_,

plurcs

(noc. .

IIJ.

Non

admictimus in Logicam noftram , nifi quse vel incelligendis ac

demonftrandis cereris inferviunc , vel in praxi cercum eumque indifpenfabilem ufum fpondenc
Quamobrem eas quoque notionum differencias cantum expofuimus, quae huic fcopo fatisfaciunt Terminos autem a notionibus conftanter diftinguimus , ne verba cum rebus con.

n:m

expzr.dmtur.

fundamus, magno cum fcienciarum difpendio.

C A-

AT U

C
De

vocum

ufu

Terminorum

five

SI

qttis

babet notionem

circa notiones

116.

novhque termmum

alicujtts rei

quo

ea

fignif.-

memoriam revocari poteft Termi,

nus cft vox notioncm quandam (. 36) &: confequentcr rcm ,
cadcm rcpi\Tfentatur , hgmhcans (.37). Difcimus itaquc, qua>
catur

qux

III

ei notio

termino prclato in

nam notio tcrmino aliquo

minum ab aliis audimus ,

figniticctur

aut

fi

rcm nobis

repraefentantcs ter-

Quando
tLrn

nou

riamr.

vou t.

ipfimet aliquam notioncm pro arbitrio

fi

Quodfi crgo aliquis notionem rei habuciit

tribuimus
tcrminumque qucndam cum cadem aiiquotics conjunxcrit, utfatismc-

noftro eidcm

cum

minerit,

ipfi

memoriam

rcfpondcre

ejus

mcntcm

fubit

notio, termino au-

Qiiamobrem termino prolato notio eidem refpondens

dito (. $2).

in

revocatur.
E. gr. Qu_i vidit Solem nomenque ejus audivit,is audita voce Sol luminare iflud magnum diei iibi in memoriam revocat , ita ut e;us imago ipfius veluti oculis oberret
117Si qttis audita voce eandem tn fe notionem excitare valet , qttam cttm ea Quando
conjttngit alter , is mentem alteritts mtelligtt
contra
Qui enim audita mentem
ci

&

notionem, quam cum ca altcr conjungit

quam notionem altcr voce ifta fignifkct, adeoque mentcm
voce

in fe excitat

is

novit,

altcrius in-

"'"

'?

"
'

telligit.

Contra qui mentem

novit , quarnam notiocum

voce ab altero prolata fit conjungenda
Necefle igitur eft, ut notioncm iftam audita voce in animo fuo producere valeat.
alterius intelligit,

is

Qtii

igitttr

aebet termmos

Etenim

mentem
,

valeat,

quam cum

poflit

&

noffe,

alterius intelligere voluerit

qtubus tttitur

necefle eft

118.

nojjeqtte

ut audita voce

nottones

eandem

ea conjungic altcr

&

qttce

perfpeclos babere

us Junt jangend<e

ir "- xrn

op!fS

notionem excitare
(. 117). Hoc autem ut fieri
in

terminum perfpedtum habere debcc

quod ea eidern refpondeat (%. 117).
.

is

fe

qui eam fignificat

&

119.

Si quis attdita voce notionem cum ea jttngit vel nullam, vel deceptricem, Qtiando
vel objcttram , is mentem alterius non intelligit
Qui mentem alterius in- dterius
.

eandcm notionem excitare valet , quam cum ca mentem

connectit alter ( . 117). Quare qui audira voce nullarn cum ea nouaims
tionem jungere valet, is mencem alterius non intelligit Notio deceptelligit,

is

audita voce

'

trix

Part.

1.

SeB.U. C*p-

///.

De ufu vocum

trix nocio nulla eft

fonus (jT. 38), adeoquc perinde
, fed fine mente
five norionetn nullam cum voce prolata jungas, five deccptricem.
,

eft

Quamobrem

ia hoc quoquc cafu mentem alterius non intclligis

Quodfi denique quis notionem obfcuram cum voce jungic , is rem
iignmcatam agnolcere atque ab aliis difccrnere minime novit
f. 8o),
adeoque ignorac , quamam fit ea res
quae voce ifta flgnificctur
Pe.

rinde igitur

eft ac

denuo mentem

nullam

fi

alterius

non

cum

ea voce

intclligic

notionem jungcret ,adeoque

E- gr. Si quis audit vocem

infiniu farvi , qua utuntur Geometrae recentiores , nunquam tamen didicit , quid ea voce intellectum
velintjis vel nullam cum ea jungit nononem atque adeo agnofcit , fe mentem Geometrarum minime perlpicere; velexetymologia vocis rormat fibi notionem
quandam obfcuram, vel deceptricem, quafi fit aliqua pars
ccterminatas magnitudinis ex determinata
quadam divifione emergens, atque adeo fibi
videtur mentem Geometrarum
agnofcere, etfi revera eandem non agnofcat , cum iftiufmodi pars infinite parva fit impoflibilis atque hinc nulla
ei notio relpondeat
,

Oando al
terius

tncntem

St quts audita voce notionem

git alter,

pervertn- Qi?
vias.

en

./

mentem

aham

voce aliam
Voci adeo

aliam

ejus pervertit fcu

in fe excitat

fenfum a mente

quam cum ea junejus

cum voce nocionem jungic quam alter,

rem repra?fentat (. 34), quam ea denotat

alienum fingit
is fibi audita
alter (. 37).

tribuit

figniricacum a mence alcerius alienum ( .36 ),

hoc eft, mencem ejus pervertic.
E gr. Uibmtiui voce mundi denotat univerfam feriem rerum qua fpatium ac tem,
pus omne repletur. Si quis in Theodicaa LeibnitUna.
legens vocem mundi cum ea con.
nectit notionem compagis
corporum totalium vel ftac u s praefent is , aut akerius prsereriti umverfitatis rerum
&c. is voci mundus fignificatum tribuit a mente icibnitii
alienum

121.
.
.
9 U,S babet notiones notarum , qu<e notionem diftinclam ingrediuntur ,
daras novitque tetminos, quibus e<edem indigitantur ; ei notio dijiincla com.
ft.ntla
commum- municari poteft. Qui enim nociones nocarum habec claras novicque tercanpojjit. mmos, ei terminis
prolatis ifta? in memoriam revocantur ( . 116 ).
Cum igicur jam
ipfe fibi reprxfentct ens iis nocis inftruclum eafque a fe invicem diftinguat ; notionem iftius entis diftindlam habet
Cainzm

_.

** 1

notio di-

&

( jf.

88

).

Diftincta igitur notio

terminorum ufu eidcm communicari

poteft.
Sc

E. gr. Si quis notionemhabet figurae, aequalitatis laterum

novit termmos figura: zquilaterae
figurae sequiangulae ;

&

communicari poteft, quae

eft figura

squilatera xquiangula

Termino-

ntmin
abftraclionibus
ujus.

Termmorum

I22

&
ei

aequalitatis

angulorum,

notio figurs

regularis

'

Etenim fiquis
abftrahere volucrit , quae reicuidam infunr, is miflis cercris ad ea fola attendere debet
( . 109). Quoniam vero faepius aliis funt interfpcrfa,aut fub aliis veluti fepulta latent , difficultcr admodum mens a
ufu abHraclionesfiunt clar<e atque diflincl<e.

ceteris avocatur

&

jn ea fola

omnis cogitatio convertitur. Enimvero

ubi

fve Terminorum

circa

notiones

117

&

clarc pcrfpicis, quaeubi eadem terminis peculiaribus indigiras, tum

ifta
latcnt, tum cadcm a
nam fint ea, quae una infunt, vcl in quibus
ic inviccm diftinguis. Abftra&ioncs igitur terminorum ufu fiunt cla-

xx atquc

diftindta;.

123.
.
Notio determinata eft ^ q\ix ncc plures , nec pauciores habet notas, Qjnndo
notio dequam qux rci rcprxfcntanda: fuflkiunt, qua? ipfi rcfpondet.
Nimirum omnis notio rem quandam repracfentat velutinotio trianguli triangularcm termimta.
figuram ( 34). Omni rei quaepiam inelfe intelliguntur per qux in eife iftius entis
,

feu cur ad hoc genus , ad hanc fpeciem referatur , vel hoc individuum fit,
non aliud: id quod tum per exempla , tum per ea patet , qux de fpeciebus, generibus
Ita genus trianguli re&ilinei conftituitur per
feqq.
ac individuis dida funt ( . 43.
numerum ternarium rcclarum fpatium compreliendentium ; fpecies .Tquilateri pcr aequa-

conftituitur

&

litatem trium laterum , fpecies fcaleni per inxqualitatem laterum. Quamobrem

qus reprxlentando ei
determinata elfe debet , eae praecife notx ingredi debent
,

fi

notio

quod
tanquam generis numerus
xquilateri tanquam fpeciei
,

intenditur , fufficiunt, v. gr. notionem trianguli rectilinei

ternarius laterum fpatium terminantiuim notionem trianguli
ita porro .
sequalitas laterum
Unde notionem dtttrmimtt agnofch , qui notas illas optime diftinguit ac enumerare valet , hoc eft, cuius notio eft completa (. 91); indeterminate vero cuus incompleta ( cit. ) , vel abundans eft notio ( . 93 )

&

124-

&

Quomodo
Terminorum ufu notiones diftintl<e fiunt determinat<e
communicabiles
Notio diftimfta notas continet quas in re dcprehcnfas a fe inviccm notiones
fiant dediftinguimus ( . 88). Quamobrem fi fingula? notse fuis terminis inditerminagitentur, tum clarifTime conftat,quot & quafnam notas notio data in- tx dr
volvat. Notio igitur diftincla fit determinata ($. 123). Jam fi quis communinotarum terminos novit, is eas altcri enumcrare valet f. 89). Quo- cabiles.
niam igitur alteri , qui notiones notarum habet terminofque novit,
notio hac ratione communicari potcft (Jf. 121) ; tcrminorum ufu 110tio diftin&a fit communicabilis
.

125.

&

Terminorum quoque ufu notiones ad<equat<e determinat<e fiunt

commu- Idem ulttnicabiles
Nocio adaequata conftat rcfolutione in notioncs notarum,quas ritts ojiencas ingrcdiuntur , diftindtas continua , donec ad irrcfolubiles pervcnia- dithr.
tur (. 95. 96) , adcoque eft quccdam notionum diftindtarum congerics
Singulx notioncs diftincla? terminorum ufu determinata: fiunt &
communicabiles (. 124): ergo & integra notio ada:quata iftis conftans codem terminorum ufu determinata fieri debet atque communi.

bilis

. 126.
Notio confufa non eft determinata , multo minus obfcttra . Si quid con- T^ptio
fufe nobis repra.'fentamus, notas, quae ad id pertinent, diftingucre non confufa
obfcupoffumus (. 88 ) , adcoque ficri nequit , ut eas a re repra?fentata abra non eji
ftrahamus
nominibus fuis a fe invicem difccrnamus Quamobrem

&

&

fieri

poteft,

imo plerumque

fieri

folct, ut

de

determi-

re confufe cogitantes
alia

ad mta.

1 1

Tart.

SeR.

1,

11.

Cap.

111.

De ufu

vocum

fimul attcndamus, qua:

ex notione cxularc dcbent. Notio igitur

confufa dcrerminata non cft ( . 123).
Kotio obfcura notas infufficientescontinet (.80). Eft igitur minime
detcrminata (. 123).
alia

Si

Sinif.cA-

prorfus

tiibil

127continet

diftincli

Etenim notio confufa cum

, fixtts
cxhibct nobis ad rcm agnofcendam atque ab

tusfixHs

refpondet

termini

ras

ncm

confuja

tiotio

e(i

fignificatus

termini

cui

88), nodifccrnendam fuf-

clara (.

fit

aliis

Quoniam vcro nihil prorfus diftincti continet , rieri

ricientes ( . 80J
non poteft , ut in aliquo cafu ad talia attendamus , quae in numcrum
notarum minimc funt referenda , confcqucntcr non ingrcdi debcnc notionem rci tcrmino aliquo indigitara?
Tcrminus itaque cum nobis
continuo eandcm rem fine ulla mutatione cxhibcat, fignificarus cjus fixus cft.
E. gr. notio coloris rubri eft confufa & ne minimum quidem diftin&i continet
.

im
cantis.

NuIIum ergo periculum eft

fub ea non comprehendimus

ut uno tempore

....

Sigmpca-

'

I28

voce ruhedinis una deiignemus

percipitur

je

infmt alia

vel rei

qua aliquid

in

quce a ceteris diftingui poffunt

quod

alio

Si notio confufa aliquid diflincJi contineat

ti-.stcm-

confu-

fignificatus termi-

^ 11 ' ei re lP on ^et > variationem aliquam fubinde admittit Etcnim ii noconfufa eft , notas , qua: ad eam pertinent , diftinguere non valemus (. S8). Quare fi rei infint practerea a ceteris optime difcernibilia , de quibus minime conftat, num ad notas fint referenda nec ne,
fieri omnino poteft, ut fubinde ad ca attendamus , dum termino prolato notionem nobis in memoriam revocamus , vel rem denuo oblacam
**'*

niscon-

tio

jj_

gxi ragus.

agnofcimus
quaz alio tempore a notione rcmovcmus
Quamobrem
cum rem eodem termino denotacam nunc paulo alitcr nobis repraden.

temus

quam

alio

deoque minime

tempore

fixus eft

a cereris diftingui

fint

fignificatus ejus non conftanter idem , aQaodfi quaedam ad notionem fpeclanria pof;

aliis

indifcernibilibus, falrem refpeclu

nocis

cognofcentis ; tum utique accidere potcft , ut difcernibiha fola ad notionem referamus, atque adeo fignificatum termini anguftiorem reddaIn hoc igirur quoque cafu fignificatus minime fixus eft.
Qui audit
mundum conftare ex cotlo & terra , vel coelum parirer ac terram ad mundum referri; is confuia notione fibi reprsefentat mundum tanquam compofitum ex coelo &terra, eum cum domo comparans
cu;us teclum fit coslum, pars habitabilis terra
Quoniam in ccelis diftinguit iidera,in terra mineralia flu\ ios , alia &c.
alio tempore ad ftellas animum advertit, dum de ccclo ccgitat,vel ad corpora partia-

mus.

E. gr.

n Tellure,

dum

quam complexum

hasc

mentem

e us fubit
;

Mundum

tum

igitur

fibi

repraefentat tan-

fiderum ac corporum partialium in Tellure Alius adhuc aliter eunn fibi imaginatur , prout ad hoc potius attendit, quam ad aliud Atque hinc acciut , qui cum voce mmdns notionem confufam con ungunt, non eandem prorfus cum
eadem conftanter conungant , ficque minus fixus fit ejusdem iignificatus
.

S).

129-

ftve

Tertninorum circa notiones

119

129.

Terminu! fixus cft feu fixi fignificatu: , cui notio invariata conftanter Termni
rcfpondet. Terminu: vcro vagu: cft, cui non conftanter invariata ref- fixi e>
"**& de~

pondct notio.
neque enim unquam alia notio eidem
Contra vox mundus terminus vagus cft , cum nunc denotet corpora totalia continentia , nunc continentia &
contentum unum terram , nunc contenta fimul fumta , fed exclufis partialibus, nunc
eadcm cum partialibus przfentis anatis, nunc complexum omnium locorum & temporum quomodocunque repktorum, nunc folum geuus humanum &c.
terminus fixus

Ita trianguhm <equiUttrttm eft

refpondet

quam

jitutio

figurae tribus ajqualibus lateribus terminatae

150.

Si quii notas enumerare valet notionem difiinclam completam ingredientes,

Significa,-

h termino eam denotanti tribuit fignificatum fixum Qui notioncm diftin- tuster" "
<ftam complctam habct, is novit notas fufficicnrcs ad rcm in ftatu quolibct agnoiccndam & ab aliis diftingucndam (. 92), cafquc notas a %
XttSt
Quodii notas altcri cnumcrare valeat
fc inviccm diftinguit (. 88)
fingulas notas tcrminis iingulis diicernit (. 16) adcoque corum ufu
notioncm rcddit determinatam & communicabiicm (. 124), ut non
modo ipfi perfpeclum fit,quotnam praxifc nota? notioncm tcrmino dato refpondcntem ingrcdiantur (. 123)
vcrum ctiam eafdem notas
alteri in memoriam revocare valeat , cui ex paritcr perfpcdtae funt ac
noti termini ipfas figniricantes (jT- 116)
Termino adco rcfpondcns
notio arctis limitibus comprehenfa invariata fubiiftit
adeoque terminus ipfc fixus eft (. 129), feu fixum habct fignificatum
.

Hax

fane , non alia ratioeft, cur termini Mathematicorum fint fixi . Figur.t ordinata
ipfis dicitur, quae aequ'latera
aequiangula
Duabus hifce notis abfolvitur notio,quarum unaquadibet proprio fuo termino indigitari folet fixi pariter fignificatus

&

Si
fiincli

quh cum

131.

vel confufam , cui aliquid di- Termini

n ^cain re confufe percepta difiincle perceptibilia infmt , !'g

voce jungit notionem objcuram

admifcetur

aut ft
vagui

Notio enim obicura non cft dctcrminata

r 'C
J
(. 126), adeoque nec hgmhcatus termmi cam denotantis dctcrminatus eft (. 36 ) y ut adeo in ufu termini variari notio queat admifcendo notis infuificientibus (. 80) pcrcgrinas , qua? cx ea exulare dcbebant. Terminus adeo notionem obfcuram dcnotans vaguseft (. 129^.
Si quis cum voce jungit notionem confufam
cui aliquid diftincli admifcetur, aut fi in re confufe perccpta infint qua?dam diftinclc perceptibilia, notio termino tribuenda fubinde variari folet (. 128), atquc adeo terminus aut (quod perinde eft) fignificatus ipfius vagus eft
termini ftgnificatu!
rc
y \
J

eft

tliS 1-

.00

VJ.9US

(5- 129).
Exempla ubivis obvia
thematicos excipias

funt

Plerique enim hodienum terminis utuntur vagis

eife poteft vox mundus (. 119J.

fi

Ma-

Exempli loco

St termino quodatn crebro

Wolffii Logica.

utamur

132.
,

eum

nos fati: intelligere arbitramur,

Q^

fffi

'1

Qumdo

20

Tart.

SeH

1.

11.

Cap. Ul. De

ufu

vocum

** **uutm tidem refpondentem non attendamus. Patet per experientiam a ^"erti vcrit * s Etenim fi quem terminum prima vice audimus

inteUire* **fi

renobts

rideamur
abfjue

extemplo qutfrimus

notione.

notione

pondentem cum
ipfi

quid

fignificet

Ubi autcm notioncm cidcm

ref-

animo recoluimus; audito termino, de

refpondcnte non amplius fumus folliciti. Sufficit nobis utipfo

fcepius

cunque meminiiTe, nos olim notionem ei refpondentem confideraiTe,

adcoque eum non clfe fine mente fonum. Unde difcurfu continuo plurima fundimus verba non attendentes ad notiones fingulis refpondentes:id quod in tanta celeritate, qua proferuntur, fieri prorfus
nequit.

...

Termim

MniZ"
'
lJ

Diffiad-

l 33-

Termmus nobis dicitur familiaris, qucm nos intelligere putamus

, etfi
adnotionem 3 qu eodem denotatur, non attcndamus. Ut adeo pa-

teat, crebro ufu terminos nobis familiares reddi.

Patet hinc ulterius, nos

J 34legendo aliquo fcripto nonnifi lento

gradu pro& redl fU e > quamdiu termini ibi occwrentes nobis non fuerint familiares .
miZ
Etenim quamdiu termini nobis familiares non funt , iis auditis hxrementeafmns
in fignificatu ipforum , adeoque non ante certi fumus
nos eum
fejuenda
,
afiequi,
quam notionem eidem refpondentem in mcmoriam revocamus
bincorta.
Hinc nafcitur

llla difficultas

minime tamihares,

&

13

Iegendi fcripta

Autorum

quorum

nobis

termini

funt

moleftum redditur ipfum legendi ftudium

S' eX termmn f Puc'^ U5

5-

> quibus fmgulis fua refpondet notiojormetur

termU
" US ComP^exus videmur nobis notionem babere ei refpondentem , etfi terminus reveTa / inanis
Si enim fingulis terminis , ex quibus complexus
ccmpkxo
denotata. formatur, iua refpondet notio nobis perfpetta; eo prolato mentem noftram fubeunt notiones terminis fimplicibus rcfpondentes (. 116)
,
adeoque intelligere nobis videmur mentem propriam vcl alterius (.
117). Fieri autem poteft, ut notiones talia reprajfentent , qua? una
inefTe nequeunt,confequenter ut terminus complexus contradiclionem
involvat
Quamobrem cum in numero impoifibilium habeatur, quod
contradi&ionem involvit , impoffibili autcm notio nulla refpondere
queat (. 34) ; termino in prxfenti cafu nulla notio refpondet nifi
deceptrix, adeoque inanis cft (. 38).

cmrix
mmino

E. gr. In Geometria bSUnte refpondet fua notio. Eft enimfpatium duabus lineiscomprehenium, quale eft, quod intercipitur arcubus duorum circulorum fe mutuo fecantibus, itemque fegmentum circuli arcu & chorda terminatum figurx quoque refiilinea
feu BjRilineo fua refpondet notio Eft nimirum fpatium lineis re<ftis comprehenfum , veluti triangulum tribus reitis terminatum
Terminos hos qui perfpcctos habet , is cum
.

fingulis fuas

jungit notiones

Quamobrem

videmur mentem alterius atque

hftin&am ; quod nempe fu figura duabus
telligere

fi

quis Bitineum retlilineum dicat

bilinei

tum

lineis rectis

ira-

notionem habere eamque

terminata . Eiiimvero cum duae

reiftilinei

lineae

Tcrminorum

ftvff

circa notiones

line* rects fpatium comprehendere non pofllnt ( . 17. Gtom.) ;bil;ncum reitilineum imSimiliter notiones habemus rotat
poflibile eft atque adeo nulla eidem notio rcfpondet
Quodfi ergo quis de motu celerrimo rotae loquatur
videmur
motus atque celeritatis
Enimvero motus roti
nobis intelligere atque ideo notionem habcre motm ttltrrimi rotte
Pone enim rotam celerrimo motu gyrari
radium
celerrimus contradiitionem involvit
quendameus ultra periphcriam produci , quantum libuerit Quoniam punctum radii
.

&

produifti

extremum maorem peripheriam eodcm tempore

defcribit

quam quod

ipfi

peripheria rotae rcfpondet ; illud hoc celerius movetur : id quod hypothefin evertit.Ronotio
tje igitur motus celerrimus nullus eft , confequentcr nec termino huic complexo
Exemplo hoc ufus eft
refpondet , fed quam nobis habere videmur , ea deceptrix eft
Itibnitius contra Cartefums in Aitis Eruditorum A. 1684. p. 539 ut probaret , fieri poffe,
ut nobis videamur habere notionem, cum revera nullam habemus : fed nos accuratius
determinavimus ,quandonam id fieri poflit . Noftra enim philofophia amat propofitiones
determinatas , praefertim in re tam ardua Maximi profeclo momenti ac utilitatis maxima eft praefens propofitio, cum idex deceptrices frequentiflimae fint inter eruditos
.

quod obfervat, rationem redditurus caufam termino indigitat, 1\otiodealiam jungit notionem quam ejus , quod obfervat ; tum fi- ceptrix
non
huic autem
cau
*
bi videtur babere notionem termino refpondentem , utut revera is ftt inanis . Ejus , quod obfcrvamus , five cxtra nos , five in nobis , notionem aliquam habemus (. 34) Et quoniam ea , quce funt vel fiunt,
Si

qttis,

ejus

non dcftituuntur rationc, unde

fua

(. 4. Difc. pr<elim.)

intclligitur, cur fint , vel fiant

ens vero contincns iftam rationcm caufa dicitur;

patct utiquc caufam aliquam ejus adcffe debcre quam adeo tcrmino aliquo indigitamus. Vidcmur igitur nobis habcre aliquam notionem teE,-

quod nempe denotet caufam ejus , quod obfervamus (%. 34)

Enimvero dum quis caufam & id , cujus rationcm rcddcre debet , hic
a fe invicem diftinguit tanquam entia duo, quorum unurn alterum
non eft non tamcn nifi unius notionem habet ncmpe ejus, quod obfervat:
mini

caufa?, cujus

fibi

aliquam notioncm habere videtur, revcra nullam ha-

Tcrminus itaque, quo cam

indigitat , inaniseft.
Notionem haObfervamus ierrum a magnete attrahi eiufque polo adhaerere
bemus hu us attradtionis , quatenus eft phamomenon quoddam feu effectus naturae AEam etfi adhuc ignoratam
deife debere phsnomeni hu'us caufam , ratione convincimur
ar.ticipando termino quodam indigitare licet ( 37). Solet itaque appellari 1 attrxSrix Jam fi quis notionem phsnomeni feu effeitus a fe obfervati transfert ad caufam
eamque confiderat per modum entitatis in magnete , per quam motus ferri ad magnetem eiuique adhaefio producitur; tum fibi videtur habere notionem vis attradtricis magnetis, cum tamen nullam habeat , adeoque vis illa attractrix magnttis eft terminus inanis
(. 38), 8c qui eam allegat tanquam caufam motus ferri ad magnetem atque mutux
adhaefionis, dat fine mente lbnos
Iftiufmodi notionibus deceptricibus fcatet philolbphia
fcholaitica, praefertim Phyfica
nihil enim frequentius eft , quam ut caufam effectus a

bet.

E. gr.

fe

obfervati,

quam

ignorant

termino aliquo

mdigitent

&

rationem effe&us reddituri

terminum iftum allegent

Cum in rerum natura effeclus unus fit caufa alterius effectus
id quod hic vel experientia notum fumere licet, fuo locoapriori demonftrandum;
non reprehendimus , quod rationem effeclus ab alio, cuius caufam ignoramus
proficifcentis reddituri hunc e;us caufam allegemus, quoniam ablonum foret negare , quod
\eritati confentaneum
fed id tantummodo minime ferendum ]udicamus , fi quis fibi
.

videtur habere peripectam caufam alicujus phsenomeni , dum eam nondum cognitam nomine quodam ab aliis rebus diftinguit . V. gr. Videmus acum altero fui extremo ad
planum perpendiculare internum poli ferrei borealis applicatam , altero autem tantifper a

Q^2

P ol

Part.

22

L SeM.lL Cap. III. De ufu vocum

horizontali axi magnetis paral'elam detineri

Situs hic
efte&us artraitionis magnetica: per polos ferreos magnetis fefe exerentis
Quamobrem fi pcr iftam attraitionem a pofteriori luppofitam tanquamper
caufam explices, quomodo acus in fitu ifto detineri poffit nemoLogicae gnarus hoc reprehenderit
Etenim fi vel maxime perfpeiia fuerit attractionis magneticae caufa , non

polo auftrali diftantem

acus gravitati adverfus

in fitu

eft

tamen ab illa tanquam remota

tanquam a proxima derivanda.

petere licet
Similiter fi

rationem

quae ab eftectu eius obfervabili

Mathematicus quantitates cfteltuum atque

virium ad eos prxitandos requifitarum determinare voluerit

is

minime opus habet , ut

effentiam vel attributa rei , per quae concipitur, perfpiciat , adeoque

mino, quo caufa indigitatur, etiam fi hsec ei perfpecla non fit

Is^otionis

ovtmina
in dece-

ptricem
degeneratio

is

poteft uti ter-

'37
quod obfervat , reprafentat tanquam ens , a quo
id , quod obfervat , proficifci poteft; is illius mtionem babet , fed inde raSi quid cnim fieri obfcrvationem reddere nequit ejus quod obfervat
mus, tum dubium prorfus nullum cft, quod fit aliqua caufa (. 4.
pcr notionem caufa jT. frtec. allatam) , undc id profiDifc. preclim.
ncquc dubitari potcft , quin ab ca id proficifci poffit , quod
cifcitur
ficri obfcrvamus. Quamobrem ii eam nobis reprrefentamus tanquam

Si quis caufam ejus

&

ens

quo

id

quod obfcrvatur

proficifci potcft

nobis repraefcntamus, adcoque notionem

nihil impollibile

utique habemus

illius caufae

34 )
cx ifta notionc
Enimvero cum idcm per idem explicari non poflit
rcddi ncquit ratio ejus
Si affirmes id fieri pofTc
quod obfervatur
diccndum crit , id
quod ficri obfcrvamus ideo fieri , quod fiat
Enimvcro cum talc quid affirmare idcm fit ac nugari , quod pcr fe patet quamdiu cum termino caufam cjus dcnotantc , quod obfcrvamus
non aliam notioncm conjungis quam qua? cxhibct id quod obfcrvamus, ex ea hujus rationcm rcddcre non potes
(

vim attractricem magnetis

ad eundem & adhaefionem cum eodem

E. gr. Si quis

concipit

tanquam

ens

quod

efHcit

motum

utique aliquam habet notionem .

Enimvero ex hac notione rationem reddere nequit , cur fcrrum ad magnetem moveatur
Si quis enim viin attractricem, cuius non aliam habet notioejufque polo adhaereat
nem quam quae motui ferri ad magnetem refpondet , tanquam ejus caufam alleget is
dicit, ferrum moveri ad magnetem eique adhaerere , quia ad eundem movetur eiqueadSimiliter fi quis gravitatem concipit per vim , qua corpus
hasret , adeoque nugatur
fertur verfus centrum terras ; is utique habet cus notionem. Enimvero rationem redditurus cur corpora verfus centrum ferantur fi alHrmet, id fieri propter gravitatem, 8c
hanc eus caufam alleget; is dicit, ea ferri verfus centrum Terrae, quia verfus terrae
centrum feruntur , adeoque denuo nugatur. Fieri adeo poteft, ut quis habeat notionem
genuinam termino refpondentem , fed quae ob ejus abufum degenerat in deceptricem,
ita ut terminus evadat inanis . Haec non mira videbuntur ei , qui perpendit terminis notiones nonnifi arbitrario tribui , atque adeo fieri poffe, ut termino notionem auferamus,
auam eidcm tribueramus, nec repugnat , tale quid a nobis fieri poffe maxime infciis
ferri

is

ejus

.
Significatlis

"

terntini

proprii
definitio.

Notio

dcftinatur

138.

repracfenratur rcs , cui indigitandae tcrminus

fignificatum cjus proprium conftituit. Et tcrminus

qua

ahquis
tamdiu

fumi dicitur , quamdiu eidcm illa notio attribuirur , imo ipic

t:r,n\nus refpeclu hujus notionis, confequenter ctiam rei, qux ifta rcproprie

pra?-

Terminorum

five
prxfcntatur ( 37)
tionis vcl rci

>

proprius

circa notiones

appelhuur

tanquam

123

figtium hujus no-

proprium.

E. gr. Eudidcs voce trianguli denotat figuram planam tribus lineis recCtis terminatam.
Huic igitur figur.se fignificandx cum terminus ifte deilinccur; fignificatus vocis triangufiguram planam tribus lineis re<ftis
li nroprius in Elementis Eudidis eft , quod denotet
terminatam . Et vox triangulum eft terminus proprius , quo figura ifta in Elcmcntis Omnes termini, quos hactenus in medium protulimus &. quos in poclidis denocatur
fterum per omnem philolophiam proteremus , datas quafdam figniiicant notiones, quibus res a fe invicem dirterenres reprxientantur , atque ita proprium habent iignificatum
Ita in fermone
tamdiu proprie fumuntur, quamdiu ifts notiones ipfis attnbuuntur
communi vox Sal denotat luminare iftud magnum, a quo lucem ac calorem Iiaurimus in
quod fuo fe fulgore, quo oculos noftros perftringit, fatis prodit. Quamdiuhaec
terra
vox de corpore ifto totali uiurpatur, tamdiu eadem proprie fumitur . Quoniam omnes
voces , quibus in communi fermone utimur, rebus datis fignificandis deftinantur ; figniticatum quoque proprium habent , etli non femper fixum , fed fubinde vagum (. 129;.
.

&

&

39-

vocum in communi fcrmone proprius conftituit ufum loquendi Ut adco ufum loqucndi obfervct, qui vocibus fcu tcrminis qw ^ru
quibas rcs reprcefentantur iis in communi fercas tribuit notioncs
mone indigitatcc
Significatus

E. gr. In communi fermone vox Sol fumitur pro luminari magno, quod lucem ac
calorem Terrae lubminiftrat (5138;. Ufus igitur loquendi fert, ut voci Solis notio triQuamobrem cum
buatur, qua iftud , non aliud corpus mundi totale repranentatur
Aiironomi eadem voce eodem in fignificatu utantur, ab ufu loquendi minime recedunt
.

I40.

Ufui loquendi

in

fermone communi refpondet

in

ac arte *p ce

&

difciplinis

qui eft fignifkatus eorum in difciplinis

ac artc proprius. Qiiamdiu adco termino tribuimus notionem , qua res
cadem reprxfentatur , cui ftgnificandse in difciplinis vel arte is deftinatur
tamdiu a recepto ftgnificatu non recedimus (JT. 139)
receptus terminorum figmfcatus

tus q:n-

narn

E. gr. Euclidi in Elementis fignra ordinata

gula

J'& UjUa

Qui termino huic

tribuit

eft

figura

notionem, qua

rectilinea aquiiacera Sc
eadem figura repra:ientatur ; is

aequian-

receptum
figuram aequi-

icatum iervat Quodfi ergo quis figuram ordinatam dicit eife

lateram circulo infcriptibilem ; is fignificatum vocis noa mutac Nam figura aDciuilatera
circulo infcriptibilis eft iquiangula
figura aequilatera a?quiangula circulo inicriptibi.

&

lis

eft

Sive ig:tur a:qual!tate

quamnota ad eam ab

angulorum

five

quod circulo

inicribi

poflit

utaris tan-

difcernendam, eadem inutroque cafu figurarum fpecies

denotatur, confequenter idem vocis fignificatus eft. Diximus jam aliqua huc fpedtantia
in dncurfu praeliminari (. 141)
enimvero cum ipfe fatis fuperque fuerim expertus,
haerere fubinde viros dotfos in eo , num \ox aliqua in recepto fignificatu fumatur , an
cus fignificatio mutetur, ideo non inconfuhum mihi videtur quaedam ea fini apponere
theoremata
aliis figuris

141.

Si ejufdem rei plures formarl pojfunt notiones

difmcla completa , termi- significam

ftgmfcatus idem eji , quamcunque eidem )ungere volueris
Si cnim no- tusidem
tiones rei , qus formantur , fuerint complerae
illarum lmndo
unaquaeque
,
notas fufficientes exhibet ad rcm eandem in ftatu quolibet agnofcen- cum l~

dam

&

ab

aliis

diftinguendam

(.

92;

Qiiamcunque

igitur

earum JiomL

termino

confijiat

Tart.L SeH

124

termino jungas

//.

Cap

III.

nunquam tamen cundcm

De ufu vocum
cidcm

nifi

rei tribues

48), confequcntcr idcm

( jT.

fignificatus fubfiftit (%. 37).

Nam agnofci
ab
E. gr. Pentagonum regulare plures admittic notiones completas
aliis figuris diftingui poteft tum per laterum & angulorum aequalitatem , tum quod latera fint aequalia, ipfum vero circulo infcriptibile , tum quod finguli anguli contineant

&

-unius recti, feu quod excedant rcftum parte

ipfius

quinta

Termini

igitur ftntagoni

rrgnUih idem eft fignineatus, quibufcumque notis utaris ad notionem ejus completam formandam notioenimconftanter eandem figuram reprsfentat Similiter hucfpetilant exempla parabola: & Dei fupra (not. . 141. Vifc. frxiim.) allata
.

I42.
^flinscaSi quis babet ejufdem rei notionem claram fed confufam^ alter vero difus.
ftinclam , quam termino conjungit i ejus fgnificatus idem eft Notio clara
notas exhibet ad rem agnofcendam atque ab aliis difcernendam fufficientes (. 80), utut qui diftinctam habet , notas iftas diftinguerc
valcat , qui vero nonnifi confufa utitur eas diftinguere non pofiit (jf.
.

ad rem oblatam agnofcendam

atque ab aliis dilccrncndam , five eas diftinguere poflis , five minus;
nunquam evcniet, ut terminum tanquam nomen rebus divcrfis tribuas
(. 48), confequcnter fignificatus idem fubfiftit (. 17)

88)

Enimvero quamdiu not

Qui Geomerria:

fufficiunt

operam navant , definitiones figurarum negligere fo*

terminis , quibus fignificantur , notionem claram jungunt
Qui verotheoriam fibi familiarem reddit, definitiones tamquam futurarum demonftrationuni principia fibi familiares reddit , atque adeo cum terminis , quibus figurx ind'gitantur, notiones difr.incr.as jungit . Quodfi igitur aker pentagoni regularis tantum
habuerit notionem claram, alter vero diftinctam, quoniam utriufque notio eandem figuram reprsfentat , uterque terminum pentagoni regularis in eodem fignificatu fumit
nec obftat (. 14IJ, fi vel maxime notio diftincta exhibeat notas , quas clara contentus
in eadem non advertit , v. gr. fi dicat pentagonum regulare efie figuram squiangulam,
cuus angulus excedat re&um parte e:us quinta, cum notione clara contentus revera in
laterum oc angulorum aequalitatem oculum convertat
E. gr.

lent

atque

figurae intuitu

praciicae

cum

Cafustertius.

143.

H' nc confcquitur, nec obflare eidem fignificatui termini,

&

fi

alter notat

ab aliis difcernendam fufficientes rite enumerare

vel novaleat , alter vero eafdem enumeraturus fundat fine mente jonos
eagenuina
notione
clara
inftruclus
%el
alleget
infufficicntes
alienas
tas
,

ad rem agnofcendam

ne defeclum notionis dijl'mcl<e atque complet* agnofcat Etenim dum altcr rem revera agnofcit ac difcernit per notionem, qua?
ipfi eft , claram , minime autem per notas , quas fibi enumerare vide-

que impeditus

rur; cafus praefens prxcedenti aequipollet (. 142).

Huc pertinet tanquam exemplum, quod in difcurfu prxliminari
philoiophicis diximus in alienum fignificatum non converfis
nibus minus accuratis fubftituantur meliores .

sijnifica-

Si duo

cum eodem

(. 147 ) de terminis
propterea quod definitio-

H4-

termino jungunt notiones rebus

diverfu convementes,

untcmi- ejui fignificatus diverfus eft Tcrmini enim denotant res, notionibus refniquando pondentcs
notio(. 37J . Qiiamobrem fi eidem termino junguntur
dtverfus
n es
.

Terminorum

five

circa notiones

115

nes rebus diverfis convenientes, codcrn termino res diverfae indigitan-

tur. Ejus adeo fignificatus divcrfus

eft

145.
Eodcm modo patet , terminum in dherfo fignificatu accipi ab eodem cafus
Autore , fi non confianter ei notionem jungat , qua eaciem res denotatur alius
Pcrindc enim eft , five unus diverfo tcmpore faciat, quod duo eodem
faciunt vcl divcrfo.
confequenter a diffcrenra
Quoniam diverfitas fignificatus petitur a re repnfentata
.

noyonum matenali

103,; nulla hic habenda

dam rcm

figniricatu

proprio transfcrtur ad fignifican-

significa-

non dcfticutam , ob quandam tus &_

dicitur impropnus Sc vox fumi improprie fer- tenmni

aliam luo tcrmino proprio

fmi\Y\tud'\ncxx\>figwficatus iftc

formalis (. 77).

I46.

quidam

Si terminus

eft ratio ditlerentis

licet

rur, imo ipfe terminus improprius audit rcfpeclu hujus rci

figniricandam transfcrtur.

ad

imP'>P ri i
dynitto.

quam

gr. Vocis Ocidi fignificatus proprius eft, fi fumitur de organo corporis, quo mediante videmus Enimvero f\ eadem vox transfertur ad mtellectum ifque dicitur Ocuiut
mentis; tum eadem vox improprie lumitur
Habet enim ifta anima; tacultas , qua cognofcimus, quae funt
elfe poffunt, proprmm fibi terminum, quo denotatur , nempe
intellettum fimilitudo,
vocem imelltlius. Supponitur autem hic nliqua inter oculum
Loquimur hic de fignificatione
ob quam nomen iitius organi tribuitur huic facultati
impropria, quatenus eft logicoe confiderationis In Rhetorica enim, ubi de tropis agitur, plures commemorantur verborum tranflationes ad fignificandum rem al:am, quarrv
quae fimilitudinis gratia fiunt : fed ibi , fi rem logice examines, non femper a proprio
Ita in 5>lignificatu receditur, etfi adfint rationes, cur terminis propnis non utamur
necdoche nomen regionis loco nominis metropolis proferimus , non quod nomen regionis
ad fignificandam metropolin transferamus ; led quod illud hoc loco notius exiftimantes
ab altero fic nos rectius intell'gi arbitremur , imo lubinde quoque ea de caufa, quod
nomen regionis nobis fit familiarius nomine metropoleos, adeoque iftud luccurrat, dum
hu'us meminiife volueramus
Similiter in Ironia contrarium e.us dicitur, quod verbis
fignificatur, non quod verbis contranum fignificatum tribuamus, led pluribus aliis de
cauiis , v. gr. ut , qui mali quidpiam patravn , pudore fuffundatur, dum ita apparet
fe fecifle contrarium e;us , quod fieri debebat
.

&

&

J 47-

S-

Si

nem

ad rem quandam

quis termino

fignificandum

deflinato jungit

mtio- Sigmpca-

immutat
Etcnim notio, qua rcpra;fcntatur rcs , cui indigitanda? terminus aliquis dcftinatur, fignificatum proprium ejus conftituit (. 138)
Quodfi crgo in locum hujus notionis fubftituas notionem rei alterius ; termini lignificatum utique immutas
rei alterius

fignificatum ejus

is

Si terminus
rei ftgnificanda?

rior

rei

aliquis
atii ,

perinde proprius

cuidam

efl

ac prior.

notio, qua res reprccfentatur

umj

mutetur.

148.

fignificandcf

cujus notionem

tus ter"

babemus

dejlinatus

defiinatur

praterea adhuc
fignificatus pofte-

Proprium enim fignificacum

conftituit

Significatus du0
11

^?J

cui indigitanda: terminus dcftinatur(. iermini.

138). Quodfi ergo duas habueris rerum diverfarum notiones & utramque eidem tcrmino jungas i non minus unius , quam alterius fignificatus proprius erit.
Va-

116

Tart.

Vana

I.

SeH.lh Cap. Il.De

vocum

ufu

effet olveclio
fi quis atfirmarec
fignificatum proprium eflfe , qui fit tempoit
,
neque enim tempus ingreditur definitionem fignifipatus proprii (5- 13S) , adeoque nec cus habenda ratio elt
ubi de fignificatu proprio judicium rerre volueris (.
Fieri autem potert
ut citra confufionerh idem terminus duos habeat fignificatus
48 )
proprios , ncmpe alium in communi vita vel arte , alium in data quadam dilc iplina ,
vel alium in hac, alium in altera diiciplina. E. gr. Arcus c\: fagitta fuos habent fignificatus proprios in vita communi , funt enim voces totidem rebus fignificandis deftinatx,quarum tanquam inftrumentorum obviorum notiones habemus minimum claras Enimvero in Geometria iifdem vocibus alius tribuitur fignificatus , cum arcus pro parte
lineae curvse , fagitta pro recta ex arcu ad medium chordae perpendicutariter ducta fuNotiones in Geometria & vita communi iifdem vocibus tributae non funt eaemitur
dem , etfi aliqua fimilitudo intercedat , quae Geometras determinavit ad notiones geometricas iftis terminis indigitandas , in ipium autem (ignificatum non magis ea influit,
quam temporis prioritas , de qua modo diximus Non minus vero fignificatus arcus &
iagitts proprius eft in Geometria , quam in vita communi
Nec ex diverfitate fignificatuum propriorum ulla nafcitur confufio, propterea quod circumftantia: , dum vocibus
iftis utimur , fatis fuperque loquuntur , num in fenfu geometrico , an in communi ea?Nos in Pfychologia multis utimur terminis a rebus materialibus ad
dem accipiantur
animam translatis , fed non in feniu improprio , quoniam fingulis notiones tribuimus,
quibus aliquid in anima indigitatur , ita ut fignificatus fubfifteret , etiamfi eazdem vo-

prior

ces

nunquam de

rebus materialibus fuiifent ufurpatas.

Terrninus
clarus

q.tando

pat inavis

Si terminus
rei

cui proprius

alii [tpiificandce

149-

qmdam fignificatus

deftinatur

competit

praterea adbuc

cujus notionem vcl nullam

vel faltem ob-

Etenim ii tcrminus,
cui proprius quidam ilgnificatus compctit, alii rci adhuc iigniricandce
dcftinatur , notio fignificatum proprium conftituens (%. 138 ) ci demitur , ut iignihcatu omni vacuus cenfcri debeat. Qiiamobrem ubi ejus
rci , cui iigniricands dcftinatur, notionem vel nullam , vcl ialtcm obfcuram habcmus; tcrmino quoque novo iigniricatu imbucndo notionem
claram tribuere nequimus, multo minus diftinclam completam. Qnoniam tamen propter notionem ab co removcndam aliquam Abi haberc
videtur , terminum ideo clarum cxiftimans (. 81) , vel etiam ob familiaritatem (. 132) ; notionem nonniii dcccptricem termino jungit,
qua: cognofcenti imponit, cum is in hoc cafu revera iit iine mcnte fonus. Eft itaque terminus nonniii inanis (. 38).

fcuram habemtts

erit

is

in altero boc Cajtt inanis

E. gr. Vox mew.s , quatenus denotat quandam animi humani paffionem, ortam ob
imminens periculum ,'proprium habet fignificatum. Enimvero quando a Scholafticis naturx tnbuitur ob imminens vacuum, nulla ei notio refpondet , adeoque fine mente lonus eft Similiter vox odium pariter ac amor fuum habet fignificatum proprium , quando
de homine ufurpatur Sed cum Scholaftici odium & amorem tribuunt corporibus inanimatis , utraque vox fit fine mente fonus
Similiter vox animx fuum habet fignificaturn
Enimvero dum ad plantas
proprium , quando fumitur de principio in nobis cogitante
.

transfertur, nulla

ipfi

amplius notio refpondet

Significatus pro-

prius

quomodo

Quodft

in fignifcattim vocis

fitque ex termino claro

vox inanis

150.

quem

ipfi

tribuit ufus loqucndi

inqukere

jubeamur, tum 1. varii cogitandi funt cafus, in quibus voce illa utimur 2. qusecunque in re illa diftingui polfunt , cui incft quod voce
:

iudigitatur, fedulo funt diftinguenda:

3.

cxaminandum, quamam

fint

detegatur.
illa

five

Terminorum circa

notiones

127

ifta hic utimur, dum fcilicet cafus alios tn mcmoattcndimus, utrum adhuc vocc ifta fimus ufuri
rcvocantcs
riam nobis
ncc nc , fi hoc vcl iftud abeflct , vel li hoc aut iftud folum adcflct.
Hac fane ratione detegcmus notas, quce notioncm ingrcdi dcbcnt vocc

ob quae vocc

illa,

data dcfignatam

Nimirum

proprium qua:rit, quem ei ufus

notionem invcftigare nititur, qua repra?fcntatur
indigitara (. 139). Jam vcro omnis notio, five tan-

qui fignificatum vocis

loqucndi tribuit
rcs notione

ifta

is

tum

clara fucrit, fivc diftin&a fuas continet notas (jj\ 80.

funt

rei

ftigare

&

tui

88), quae

(.79), adcoque notioncm quxrcntcs notas invetcnemur cam ingredienres Jam nota? eflkiunt, ut rcs agnofcaab aliis diftinguatur (. cit.). Quamobrcm fi abfunt , non amintrinfecae

pcrmovcmur ad utcndum ifta vocc

gcndx funt pcrpcndcndo, num his vel
plius

(.
iftis

32).

Notx

abfcntibus

igitur dcte-

vel his folis

prxfcntibus, adhuc voce ifta utamur.

Quoniam in philoiophia a recepto verhorum fignificatu non eft recedendum (. 141.
praefeus problema de inveftigando fenfu vocum proprio , quem ex ufu
Vifc. fralim. )
;

Et in cus reiolutione una continentur princiIoquendi obtinent , magnne eft utilitat s

E. gr. Si
unde demonftrari poteft , vocem al quam in recepta (ignificatione fumi
pia
quis qu&Tit fignificatum vocis lux , quem ex ufu loquendi obtinet; ei attendendum eft
ad eos cafus , in qu bus lucem adelfe dicit , tum
ad oppofitos , in quibus eam adeffe negat , ut appareat , quaenam fint ea ob qu lucem adeffe afferamus . Quoniam itaque deprehendimus nos quod lux adfit inde agnofcere , quod corpora circum ecta videre poffimus ; eam autem nondum adeffe affirmamus , quando eadem videre nondum liideo hinc conftat voce tuch ex ufu loquendi id denotari , vi cu us corpora videri
cet
:

&

polfunt

Ex

hac"tenus didtis apparet,

151.

quam

circumfpeclus

efft

deheat verborum circum-

ne aut notionibus dcccptricibus nobis imponamus verba cum re- fpettus

bus confundcntes, aut vocum indetcrminato ac vago fignihcatu evi- *&wrwm
u* Hi
dcntiaj cognitionis obiccm ponamus ac fumma imis mifceamus.

ufus

VVolffii

Logka.

C A-

ii8

?art.

1.

C
De

ScB.

AV U

Def.nitjc-

ttitio.

Cap. IV.

V.

Definitionibus
.

nisdefi-

11.

152-

qua fignificatur notio completa atque de,

cuidam refpondens. Sumitur fubindc pro
termino
rminata
rc
ipfa notione completa atque detcrminata rci termino dcnotaIpfe autem tcrminus aut res eodem indigitata Definitium appel-

TT^^V
*

Efinith eft oratio

1.
ta?

latur
Cur ad

definitiones non referamus nifi notiones completas arque deternvnatas , patebit deinceps . Diftinguimus autem notionem completam atcjue determinatam a ucfiirtio-

ne, tanquam fignum a re fignificata, quemadmodum notio a termino ( . 36 ), enun(5.41; a nobis fuit diftinita Dirmus, notionem eile debere completam atque determinatam , cum notio completa dicatur , quatenus notas ad rem agnofcer.dam fufficiunt ( . 91), determinata vero , quatenus norae nec plures, nec paucores
adfunt , quam qux ad hunc lcopum lufficiunt ( 113 ). E. gr. Si nobis triangulum repraeientamus tnbus lateribus aequalibus terminatum; nor'onem habemus completam atque determinatam iflius fpeciei triangulorum , quae ternvno trianguli xqniUtni indigitaciatio a judicio

Tria.ngulum igitur xtptilattrum fi d'citur efle tnangulum, quod tria latera aequalia
tur
halet ; trangulum ajquilaterum eft defimtum, verba vero , quibus notio fignifkatur eidem relpondens, definitionem abfohunt Ipfae definitiones Logicae haitenus allatx
ia
poiterum afferendae definitionum exempla praebent
.

&

Ouot not*indefnticne
r-

-';-'

randa

*53
enumerari debent nota nec plures , nec pauciores , quam
QUte ad rem dffinitam agnofcendam
ab aliis dijlinguendam fi.Jfidunt
Eft enim defmino oratio , qua iignificatur notio completa atque determinata (. 152) : notio vero completa
determinata notas continec
ncc plures, nec pauciores , quam qua ad dcfinitum agnofccndum at-

1"

definitione

&

&

rebus aiiis diftingucndum fufficiunt ( 92. 123). Quamobrem

cum in oratione terminos combinemus(jT. 41) , quibus res denotantur, quarum notioncs habcmus ( . 37 ) ; in definitione combinandi
funt tcrmini , quibus denotantur notce ad rem repra?fenrandum fufficientes. Defmitionem adco conditurus cnumerare debct notas ncc pJures, nec pauciores, quam quse ad eam agnofcendam atque ab aliis di-

que

fcernendam fuffiount.
triangnlum aquiUterum definit per triangulum, quod tria latera aequalia habet , is
enumerat fufficientes ad hanc figuram agnofcendam & ab aliis cum triangulis, tum
Etenim a Figura quacunque rect'linea alia diftinguitur numero
figuris difcernendam
ternario laterum , a triangulis cereris eorundem aiqualitate. Quodfi cmiiens numerum
ternarium; non amplius illam figuram diitingues ab aliis figuris aequilateris . Si omiferis aequalitatem laterum retento numero ternario, non eam diftingues a figuris trianguNeutra igitur harum notarum abefie potelt Enimvero fi quis trangularibus cetcris
lum definiret per fieuram tiia latera arqualia & tres angulos aequales habentem , ieu
per figuram trilateram, aequilateram , aequianguhm; tum nota una foret fuperfiua.,nern-

Qui

r.otas

pe

De

Definitionibus

129

squalitas angulorum, propterea quod triangulum aequilaterum efl quoque aequiangu.Lqualitas aJeo angulorum non in notarum numerum relerenda , qua: definitionem ingrediuntur ; fed inter ea , quae de triangulo aequilatero enuncianda. Similiterdefinitionem Dei in gratiam theologue naturalis fcicntifica methodo pertraclands conditurus non plura eus attnbuta in ea enumerare debet , quam quae ad eum ab aliis rebus
difcernendum fufficiunt: cetera ad judicia de Deo formanda, feu propofitiones fpeiiant.
}>e

lum

154-

Definitionem ingredi non debent^

nift

l^nam
c m lc
x^x). Sedno- P !

qu<f rei definienda? intrinfeca funt

cnim enumcrantur notaj rei definiendaj (.

Nihil ergo
fumuntur ab iis
qux rcbus intrinfeca funt (. 79)
dchnitioncm ingrcdi dcbct niri quod dcfinito inrriniccum
In dcrinitione
tac

rrc(

pojfmt

trium laterum asqualitas, per quam difcernitur triangulum aequilaterum a cetealiquid ei intrmtecum. Attributa Dei
quae ingrediuntur deiinitionem ipfius,
funt aliquid ipfi intrinfecum
Diximus fupcrius ( i^o; , notionem figurae ordmatae
completam atque determinatam elfe , II eam concipiamus tanquam asquitateram Sc circulo inlcnptibilem
Vidctur adeo notionem ingredi aliquid, quod minime jntrinfecum
nempe quod circulo inlcribi poflit Enimvero cum in definitione non dicatur , figurara
ordinatam eflc circulo inlcriptam , fed faltem qnod ea circulo infcribi poflit ; iita inIta

ris

eit

utique tanquam aliquid figurae ordinatae intrinfecum confiderari poteft, cura

fluat ex eo , quod figura: inetle nemo negabit , ncmpe ex laterum atque angulorum xqualitate fimultanea
Ne igitur in praxi Logicae fcrupulus nobis oriatur, lubet fequeates addere propoiitioues
fcriptibilitas

Si quid in definito pofjibih concipitur,

Cttm quid confidiranda

Cum

ea

qux

illa

pojffibilitas

iunt vel fiunt

tanquam intrinfelua non dcfti,

tuantur rationc, unde intelligitur, cur fint, vcl fiant (. 4- Difc.pr<elim. )

fi quid in defimto poflibile
feu eflc vel fieri pofle concipitur ,
ratio quoque in eo efie debet, cur id in eodem poflibile fit, confequcntcr datur quidpiam aclu in definito, propter quod alterum pofli;

bilc.

Quamobrem

poflibilitas

ifta

qux

rci ac~tu

intrinfec<*

per quidpiam inexiftcns una

concipitur per modum

refte tanquam intrinfccum quid coniidcratur

determinatur

Tofibilitatcs rci

inexiftentis

atquc adco

Plumbum

vi ignis liquefieri
potefl: . Ratio , cur liquefieri poflit , pendet ab
qualitatibus maflarum fimpliciorum, quae mixtionem ingrediuntur, quemadmodum in Phyfica docetur . Imo fufricit hic nobis generaliter cognovfife , dari aliqurd
in piumbo, per quod liquabile concipitur
Liquabilitas igitur concipitur tanquamquidpiam plumbo incrinfecum
inter notas recenletur, per quas metallum iftud ab aliis
corporibus diitinguitur . Similiter fieri potelt , ut homo doctrina imbuatur
ideo doftrinae capax dicitur. Ilta capacitas per facultates animae determinatur atque perinde ac
hae cidem intrinleca concipitur .

E. gr.

euis textura

&

&

&

155.

Hinc confequitur , modorum quorumcunque atque relationum ad alia if dorum

poffibilitatet tanquam rei intrinfecat conftderandas effe
Etfi cnim modi pcr &rcla~
eflentialia entis non dctcrmincntur , ut actu infint (.67); attamen tionum
per cflcntiaiia eorum poflibiiitas determinatur, ut res data dati cujui- pofliMidam modi capax fit. Si enim negas , atquc omnem modi detcrminar utes .

tioncm unice ab extrinfeco principio acccrfendam effe ftatueris, ita ut

non prxfupponatur poflibilitas admittendi hunc modum in. ipfoftibje^

cto;

Tart.

3o

1.

SeZ.

11.

Cap- IV.

eundetn modum inducere valebir, hoc

eft, ignis lignum vel lapidem perinde liquabit ac metallum: quod abiurdum eft atque experientia: repugnat Non aliter fe res habet cum
relationibus , qua: quidem per eifentialia entis non ita determinantur,
cto

caufa eadem rei

cuilibet

pcr cadem tamen poflibiles funt, ita ut iftis falvis poffibilitas earum a fubjeclo removeri nequeat.
157omnia
ejjentialia
ftmul determinantur , ineffe inqute
per
Pcffiwilitates ,
ut aftu intint

Toffbili-

modum

per

tatesinter telliguntur

attributorum propriorum

ahributa aliquot eorum determinantur

refewid*.

emm

per

modum

qu<e vero per

unum

attributorum communium

vel

Rei

per omnia eifentialia iimul determinantur , func

, quae
attributa proprias que vero per unum vel aliquot eorum determinantur, funt attributa communia ( . 66). Jam poflibiiitates , que per
intrinfeca

qua tales determinantur, tamquam intnnfecum quid conilderantur (. 155). Esedem igitur , ii per omnia eifentialia iimul de-

intrinfeca rei

rerminantur, pcr
aliquot

vel

modum

eorum

per

attributorum propriorum; ii vero per unum

modum attributorum communium conci-

piuntur
S.

Quod

Tofjihili-

Mesinter ej us modo
modos refetena*.

j^t>iie

quadam non

in re
>

ejits

pojftbilitas

concipitur

158-

concipitur

pojjibile

ritfi

concipitur infiar alicujus

quam modo quodam

quodam
Quod non ante

pr*efuppofito

modi

actu inexiftente

ejus pofli-

quod per fe pabiiitas in re admkri non poteft, niii prsefente modo

tet . Enimvero poflibilitas, quie in re non potcft admitti, niii prxfente modo, cum non pcr ea determiuetur, qux conftanter infunt (.
bj) , tanquam mutabiiis, adeoque initar alicujus modi concipi debet
:

tfi hsc theoremata nimis abitracta videri poilint iis , qui praeiuiicio hoc tenentur,
communi lermone obviis mdigitari queant ; id tamen obftare
quafi omnia termiuis
rite dijunon debet , quo minus ea tradamus,qu ad definitiones accurate iormandas
dicandas apprime neceifaria. deprehenduntur

TJotitia

addefi-

niendum
requijtt*.

&

Definitionem termirit conditurus notionem babere debet rei, quam is denotarum nojje terminos , quce eam ingrediuntur Denotat , diftinclam

&

finitionem enim conditurus enumerare debct notas , quot ad rem definiencj am agnoicendam & ab aliis diftingucndam fufliciunt (. 153; .
Sed. qui notas cognoicibilis enumerare valet , is ejus habere debet notioncm diftinctam ( . 90) & ut eas enumerare poflit, earum terminos
nofle (. 36. 37 ) . Derinitionem itaque conditurus & diftinctam habere debet notionem rti detiniendae , & tcrminos noffe nocarum, quaj

eam

ingrediuuturQuouiam ante tempora.

Cxztefii notiones rerum diftinitx parum curx cordique fuere

eruditis, fi Mathemaricos excipias ; mirum videri non debet , quod y praeterquam in Mathefi, adeo rane fint dfifiaitiones accu;atae . it praeterea non exiguas dirHcultatis mdica-

re

auxnam

fint

notx

rei definiendx

Sc

quot earum notionem reddant completam

at-

que

..

De
<jue

Definitionibus

131

determinatam (. ioi). Atque ideo non taedet do&rinam de definitione uberiusperquani hactenus iattum tuit a pliiloiophis

tract.ire,

160.

In
ncs

non utendum

defirittionibui

condimus cum

uc

alceri

&

ligniriccmus

ietmino dcfinito
,
alter mentcm noftram non inrelligac,

Sed cum
cibus cafdem in

152)

rincm

in

atque dcterminatam

pletam

efi terminis nift propriii

qua?

Dcfinitio- Qurfes
notioncm com- ^ermni
fixii

refpondec

jT.

ueP ni '

nifi

audicis vo-

fc nocioncs excicare valec , qux cum ccrminis,

qui
dcrinicionem ingrcdiuncur (.ii7),conjunguncur fingulis invariata rc-

re , H iran .

tur.

Non

fpondcre dcbct nocio.

nifi rixis (.

igitur

utendum

eft in dcrinitione

cerminis

129,).

Porro dcrinicioncm condicurus cnumerare dcbcc nocas, quoc ad rcm

definicara agnofccndam atque ab aliis diftmguendam furficiunc (. 153),
adeoque profcrre cerminos, qui notis iftis indigicandis dcftinancur (jT.
36). Enimvero fi rermino accribuicur nocio, cui indigicands dcftinatur, in rignificatu proprio eundem fumimus (. ij8). Termini igicur
derinicioncm ingrediences in figniricacu proprio fumi dcbcnt
.

161.

Quoniam terminus, prster figniricatum proprium, qucm habet, a- idemullium prxterca acquiric , dum adhuc rei cuidam alii ligniricanda; dcfti- teriuso*
nacur (jf. 148^ in definitioritbui uti licet termirin , qui a proprio Jignifi- ftenditur
;

catu

ad alium

116),

mencem

ficque

Facile apjjaret

ante defiriuione fuerint explicati , ne

, modo ii
eifdcm jungac nocioncs vulgo eis cribucas (.

transferuntur

fciliccc eis proiacis alcer

derinicncis

non aiTequ3Cur (. 119).

terminos hic a fignificatu propr:o, qu cunque

;

is

tandem

fit ,

tranf-

ad (ignificandam notam, qua; notionem definiti ingreditur . Quamobrem cum propriu; fignificatus non attenditur , terminus ab eodem liberatus niiiil iignificat , atque
tum demum ex non fignificativo redditur rurlus fignificacivas , cum nova ei notio attribuitur, atque novum acquirit iignificatum proprium
fcrri

162.

utendum ejl in recepto Jigrifi- idemadante definiendi funt , quam iifdem utamur . Derinicionem buc ultcrinem condimus , ut alteri figniricemus notionem complccam riusoften-

Termirits defirittionem ingredientibui aut

catu

eum

aut
in

ii

acque dccerminacam, quam cermino daco cribuimus ( . 152)

Alccr
igi:ur meacem noftram incelligere, adeoque perfpe&os habere debet
terminos noiTeque notiones , qua; iis junguntur in definicione (jT.
118). Quoniam icaque eas nociones fingulis cerminis, qui definicionera ingrediuntur, tribuere renemur, qux rebus iftis denocandis velin
comnunt fermone , vcl in difciplinis ac arce deftinancur rerminis utendum cft quemadmodum fert ufus loquendi (. 139), acque in
.

recepto fignificacu (. 140J.

QuDdn cerminum quendam ante deflniamus, quam eodem in definitione aliqua utamur, patec utique , quxnam notio eidem fic tribuenda

ditur.

Tart.

ijx

1.

SeM.

11.

Cap. IV.

da ( 152), atque adeo qui praecedentem definiticncm novit, eo au

dito notioncm convenientem in fe cxcitare valet (. 116), confcquentcr mentem definientis aflequitur ( . 117).
Hic faltem logice confideramus , quid fieri poflit ,
Hoc enun ad Logxae applicationem fpectat

debeat

in difcurfu praeliminari

. j+i. 143

Trnnvu
tionecm
efsedebe-

autclari.

non autem quid in daro calu fieri

quem in finem nonnulla diximus

.
.

i6 3

In definitioJn definkionibus utendum eft terminis claris, non obfcuris

aliis Uiftinnotae,
qua
ad
agnofcendum
ab
dcfinitum
ne rc ccnfcntur
.

&

guendum requiruntur (. 153). Terminis igitur fingulis refpondere

dcbet notio clara , ctfi confufa , ut notas ipfas agnoicere atquc a fc
invicem difcernere valeamus , licet earum notas diftinguere ulterius
nequeamus (. 80. 88). Si negas rerminis refpondere debere notioncs claras: fufficient obfcura?. Notas adeo nec agnofcere , nec a fe inviccm ac aliis difcernere ( . 80) , confequentcr nec rem definitam ex
iftis notis agnofcere poteris: id quod fcopo definitionis adverfatur (.
152^. Terminis itaque , quibus notae indigitantur , notiones clarx utique refpondcre debent. Quare cum clarus fit terminus , cui notio
nonnifi obfcura adhcerct (. 8 1 );
nifi termini clari, nullus in eadera locus

clara refponder; obfcurus vero, cui

definitionem ingredi nequeunt

eft obfcuris.

Cum

~
claritatis
tnTo..

fieri

164.

poffit, ut terminus aliquis

fcurus C A (jT. 82

definiens

fit

alteri clarus,

fatisfacit officio

fuo

qui

alteri

ob-

fe utitur terminis

licet ei } in cujus grattam definitio conditur.

E. gr. In definitionibus aftronomicis utimur terminis geometricis, qui cum in Aftronomia non explicentur, nonnifi ei perfpecti funt, qui definitiones geometricas memoria tenet > aut minimum terminorum iftorum notiones claras Geometriae traclatione fiEtenim ad Aftronomiam accedere non debet nifi principiis geometricis
bi comparavit
inftruclus : fecus qui facit , is fibi imputet , quod ipfi obfcura videantur, qua: difcipiiIn noftris dcfinitionibus logicis utimur terminis, qui
nas ordine tra&anti clara funt
in antecedentibus fuerunt explicati atque adeo perfpeili funt leitori, qui attento aniino antecedentia volvit atque revolvit , ut termini fiant familiares, quos definimus (.
135). Idem faciemus in omni reliqua philofophiae parte . Cum enim philofophiam methodo plvlofophica tradere conftituerimus , methodus vero philofophica requirat, ut termini, qui ingrediuntur definitiones frequentes , explicentur per antecedences (. 119.
Vifc. frxlim.); methodo philofophica lcribens -ure fupponit in definitionibus fequentibus
lectorem antecedentium gnarum Quodfi aliquis involat in definitiones fequentes , praecedentibus intatis 3 vel fugitivo oculo confpedisj is fibi imputet , ii quid ipfi videatur

quos claros fupponere

obfcurum
.

16$.

Fiert "on poteft , ut in difciplinis definitiones non ingredtantur nifi terminiin

furincteut ifiiufmodi termini femper refpondeant ufui
Gommuw fermone ufitati ,

&

fimendo

Tcrmini, qui definitionem ingrcdiuntur , denotare dcbent noKontantu loquendi

termims tas, quibus definitum agnofccre atque ab aliis diflinguere licet (.
.

tommum- 255).

b"

s&m

Quamobrem cum vulgo non

orania difcernamus

qux rebus
infunt,

Dc

Definitionibus

133

pnrfcrtim fi emim notioncs fuerint abftracla: (. 109. noj'

adcoquc in notionibus confuiis acquiefcamus (. $8); non mirum ,
quod in fcrmone communi dcficiant fubindc tcrmini abftracri (111).
In dilciplinis adco tcrmini vcl philoiophici excogitandiY 145. 146. >//<:.
fr<elim.) , aut tcrminus in communi fcrmonc obvius a rccepto ufu Ioquendi ad fignificatum alium non minus proprium transfcrcndus (jT.
14S ) , hoc eft , communis in philofophicum aut tecbnicum fcu tcrmiinfunt

num

J'S n!fi ci

artis

utiliceat.

tranfmutandus.

Enimvcro datur adhuc alius cafus , in quo termini dcfinitionem ingrcdientcs non prorius confcntiunt cum ufu loqucndi
Scilicct in definitionibus utcndum cft tcrminis fixis (. 160), adeoquc ex iis arcentur vagi (%. 119) Qiiamobrem fi in communi fermone (quodfxpius
accidcre obfcrvamusj tcrmini iignificatus fucrit vagusj a vago ad fi.

xum cft rcducendus (. 144. Difc. prcelim.) . Quoniam termino fixo

refpondct notio invariata , vago autcm non itcm (. 129)
ubi tcrmini iigmficatus vagus ad fixum fuit reductus, fieri omnino poteft ,
ut ufus cjus cum communi ufu loqucndi fubinde non confentiat ( .
;

*39)igitur falluntur , quibus omnis terminorum philo!oph:corum vel techmcorum

novus quoque & ab ulu loquendi abhorrens fignificatus in definitionibus damnatur. Vulgo nim-s przcipitanter udicant homines , nec iis exceptis,qui przcipitantiam in iud cando vitandam efte ledulo inculcant

Oppido

ufus

vel

166.

Si definito refpcndet notio confufa , nec terminis definitionem ingredienti- Dc c-n;

hus fvnul fumtis aliam tribuere valemus notionem , nift eandcm confufam; decepirix
defimtio nulla tfi
Etenim in definitione enumerari dcbenr nota? , quot idemper
ad dcfinitum agnofccndum
ab aliis rebus difcerncndum fufficiuot (. idemex153). Scd iiomnibus tcrminis derinitionem conftituentibus iimul fum- Pww.
.

&

non refpondcat niii notio con fu fa , quam dcfinito tribuere folemusj

nullx in eadcm notao enumerantur (. 88). Dcfinitio igitur nulla cfl

tis

153)

E. gr. Si quis definit f.nitum per id

minatior.e actuali
undequaque fa&a
tribuit

nullas vero enumerat notas

quod actu ternvnetur undqueaque; is cum tereandem notionem confufam ungit, quam finito
per quas finitudo agnofcitur
Reprzientamus no,

extenium terminatum , dum intelligere nitimur, quid fit elle actu und quaque terminatum , ne verba fint fine mer.re fonus ; fed idem extenfum nobis reprzientamus dum cogitationem divertimus ad r.otionem termino finito reipondentem . Definit:o 'gitur revera nulla eft
Idem hic e.xplicatur per idem
Sunt nempe finitum tjfe Sc
mdiquaqut .iRn terminari termini idem fignificantes (. 36;. Similiter cum Bnclidts lineam
reclam definit per lineam, quz ex zquo inter;acct inter fua extrema ; definitio nulla
eft
Eten:m verbis reftum effe ci- ex *.\:o iuterjacert f,..is extrtmis eadem notio confufa refpondet ; nullz vero hic aflignantur notz linez rectz intrinfecz , per quas a curva diftinguitur, cui notz iftz non infunt . Szpiflime admittitur hic error , przierrm ab iis,
qui derivationes grammaticas cum definitionibus confundunt
Ita fibi habere videntur
nononem omn potentiz , qui eam dicunt efie potentiam faciendi omnia , cum tamen
nonnifi iic grammatice explicent terminum, eandem notionem conlulam, imo deceptricemtf. 1350& terminoomnipotentiz
verbis potentiz faciendi omnia tribuentes
.167.
b:s aliquod

&

iH

SeR.

'Part. 1.

II.

Cap. IV.

tofRt*
vndi^de-

l6 7Definitum ipfum non potejl ingredi definitionem. Dcfinirum efl: res, qua?
^ c ^ n,r dcbet f- IJ*J adcoque non aliquid rei incrinfccum, quo ad
cam ag n ofcendam ucimur, confcqucncer noca nulJa (. 79) Quamo-

finitiont.

brem cum

Defimtu

'

in

definitione enumerari

non dcbeanc

nifi

nota:

( .

ij3

ipfum dcfinicum cam ingrcdi nequic.

E. gr. Si quis annum definiret per fpatium annuum , quo maiores temporis partes metimur; is nullam dat anni definitionem ipatium enim annuum & annus funt unus idemque terminus, atque adeo definitum ingreditur definit<onem Nuilam vero ipium definitum conftituit notam , unde hanc temporis partem agnolcere licet
Aliter longe fe
res habet, fi annum dicas fpatium 565. dierum: tum enim numerus ille dierum lufficiens nota eft ad hanc temporis partem , quae annus dicitur, ab aliis temporis partibus
difcernendam
:

168.

omndo
Jd

miau-

tis spp.i-

reat.

quom

denotat terminus complexus confians ex

termino dffertntia? fpccifica ,
terminus gmus venotans
ingreditur definitionem ; definitum eam non ingreditur , fid fdtem nota de^* definitum fuerit fpeciei

te>'

m 'no

generis

&

&

Ectmm difinicum non eft ctrminus , quo dcnocarur genus ; lcd

terminus complcxus conftans ex termino gcneris & termino difterentia:
fpccificit, quo dcnotatur fpecies dcfinicnda. Quamobrem fi cancum terminus, quo gcnus dcnotatur , definitionem ingreditur; definitum eam

fniti.

non ingredi patet.

Enimvero cum gcnus denotet fimilitudinem fpeciei definienda? cum
fpecicbus aliis (. 45)
adeoque aliquid intrinfecum hifce commune;
notam aliquam fpeciei confticuir (. 79). Terminus itaquc genus denocans nocam rei definicndas fignificac , adcoque in hypochcfi propofi,

tionis pra?fencis noca aliqua dcfinici dcfinicionem ingredicur.

E. gr. Nomen trianguli equilateri eft terminus complexus, conftans ex nomine generis , quod eft niangulum , & ex nomine differentiae Ipecificae
quae indigitatur voce xquilaterum
Quamobrem fi trianguium aquilaterum definitur per triangulum , cuius fingula la,

minime

ingreditur definitionem, fed tantum aliceteris communis , nempe numerus ternarius laterum in perimetro, qui voce tiianguli indigitatur. Equidem in hoc exemplo res fatis
rnanitefta eit; dantur tamen alia , ubi ea non adeo patet . Imo regula quoque attente
confiderata nihil dirficultatis habet , ut luperriuum videri poffit talia moneri ac rationi-

tera inter

le

aequalia lunt

qua nota huic

definitum

figurae triangulari

cum

enimvero nifi eadem familiaris fuerit , ut in dato quocunque cafu velufponte nobis fuccurrat, ob ejus defedtum acumen quaefitum in ludicando deficere poNon igitur contemnenda funt tanquam levioris momenti , qua? attentus ledtor per
teft
ie affequitur. Quae ad praxin transferenda iunt , intelligi non fufHcit , fed familiaria redbus confirmari

ti

di neceffe eft

169

Definitionem ingredi nequit terminus

nitum

cujus definitionem ingreditur defi-

dcbcnt notae nec plurcs , nec paucioculus in

res , quam quae ad rem dcfinicam agnofccndam & ab aliis diftinguendefinicndofitvi- dam fufficiunc (.153 ). Tcrminus icaque, qui dcfinicionem ingredicur,
tandus.
denorare dcbet aliquam notam dtfiniri. Quarcficius dcfinitionem ingredicur definicum; definitum conftituitur nota nota? fui ipfius , hoc eft,
ex

1 dcfinicione enumerari

De

Definitionibus*

135

ex ipfo definito agnofci dcbcc id , undc dcfinicum agnofccndum. Dcfinicum adco ante agnofci dcbec, quam agnolci poceft noca , undc illud
Quod cum fic abfonum,
anofccre acque ab aliis diftinguere debcmus
ficri non potcft , uc dchniciomm ingrediacur terminus, cujus dcfinicio.

ncm

ingrcdicur dcfinitum

E. gr. Si quis definit diem pcr tempus conftans viginti quatuor horis Schovam per parviciftem Vigefimam quartam diei ; definitioncm diei ingreditur hora tanquam nota
fim definitionem horae dics In definitione itaque d<ei hora fupponitur efle cognita , an-

&

&

in definitione viciflim horae lupponitur notus dies, an,

quid abfonum effe , nemo non tatetur ; !ed faepifllTale
hora
,
me tamen fieri experientia loquitur Nec diflicultate caret in difciplinis terrainos ita
definire, ut definitiones fint ab hoc vitio immunes

tequam
tequam

nofcatur qutd (U dies

conftet

quid

fit

Si

in

definicione occurrac

definicum, vicium
Eft adco

is

cujus dcfinicioncm ingredicur

commiiTum dicitur Circulus in definiendo.

dchniuonem admicticur rcrminus , cujus

dcfinicndo

in

vinum

tciminus

quo

c;r' t

A ,c ,

definitioncm ingreditur dcfinitum.

hoc vitiofo definitum revera ingredi definitionem, atque
rcgulam, quod definitum non ingredi debeat definitio{. 167). Pitiofum enim dicimus , quod regulae rcpugnat

Patet attendenti

adeo

is

nem

in circulo

vitiofus intelligicur per

Si terminis

definitio nulla eft

x 7i-

defnitione combinatis

in
.

(.

deceptrix

poffibilem

nifi

quam hic fumimus , cfle

135). Quod fi crgo ponamus

Hypothcfin

conftat cx fuperioribus

_,

non refpondet notio

DepHino t
c ul

verbis in

*r?*

re rLn ^a

non rcfpondcrc nifi nocionem decepcricem , hoc

poflibilem rem iftiulmodi , cui notx ifhr junclim fumca:

definicione combinacis
eft

non

efle

convenianc, quae tcrminis in definicione combinacis dcnotantur; oratio

ifta nullam fignificabir nocioncm ,acqueadco dcfinirio non cft (. 152).
E. gr. Si quis definit bilintum retiilincum per figuram planam duabus lineis redtis termirratam; oratio definitionis fpeciem mentitur, neque enim fpecie externa dirFertadefin:tione trilinei feu trianguli rei ilinei , quod defin tur per figuram planam tribus lineis
recVs term>nr.:am
En rr., ero cum in Geometria. demonftretur , tribus lineis rectis ,
quarum dua- lunt tertia ma ores , figuram planam terminari pofle ; miuime autem rcctis duabus fpatium comprehendere nelcientibus : figura iltiulmodi plana poffibilis, cui
;

conveniunt norae in definicionc trianguli rectilinei commemoratae ; impoflibilis autem eft

figura, cui conveniant notae in definitione bianguli rectilinei prolatae
Notio igitur bianguli iive bilinei rectilinei nulla eft : datur autem notio trianguli . Atque adeo illius quoque nuila eit definitio, led oratio ad formam defin'tionis erticta fpeciem eus mentitur:
contra vero hu us definitio vera eft , non tantum externa fpecie, quse verborum combinatione effkitur, verum etiam interna , quae per notionem verbis fic combinatis refpondentem conftituitur . Signum millum eft , cui res fignificata nulla refpondet
.

Si effentiaJia fufficienter enumerantur

vel fpecies Pr f
, per qua genus aliquod,
odHsde~
aliqua determinatur ; definitionem babemus generis , vel fpeciei
Si cflcntialia fufficienter enumerantur, omnia enumerantur, qua? definito con.

ftantcr infunt

fed

quorum unum pcralcerum nondeterminatur

^ncra&

(jT. 64), Jpccies.

adeoque notaj fufficientes enumerantur ad genus vel fpeciem definitam

agnoiccndum atqueabaliis genenbus vel fpcciebus diftinguendum
(79)
Wolffii Logica
S
pro-

Tart.

i3<5

1.

SeH.

II-

Cap. IV.

propterca quod omnia eflentialia fimul fumta, per qu aliquod genus;

vel aliqua fpecies determinatur , nonnifi huic generi , vcl huic ipeciei
conveniunt
Quoniam vero nihil eifentialium abcffe poteft , quamdiu
idem gcnus vcl cadem fpecies fubfiftere dcbet (JF. 72 ); nec plures recenfentur nota? , nec pauciores , quam qua* fufficiunt ad genus vcl fpeciem agnofccndum atqueabaliis diftingucndum Notioncm igitur habemus complctam (.92.) 2c detcrminatam gcncris iftius vel fpeciei (.
.

123; eamque verbis

fignificamus. Generis adeo atque

fpeciei

defini-

tionem habemus (.152).

E. gr. Triangulum redilineum per trium laterum concurfum ad terminandum fpatium tanquam genus aliquod figurarum planarum conftituitur. Si igitur Triangnlum rcBilinenm dicis efle figuram planam tribus lineis redis terminatam ; definitionem eus haSimiliter ina-qualitas trium laterum determinat fpeciem quandam trianguli re<ftibes
.

qu dicitur triangulum fcalenum

Quamobrem fi dicis triangutmm fcalenwn eflc
figuram planam tribus lineis re&is inaequalibus terminatam definitionem habes trianguli fcaleni reclilinei . Utrobique non recenfentur nifi effentialia etenim & triangulum
in genere conlideratum habet in perimetro tria latera,
in triangulo fcaleno tria ifta
latera funt inaequalia; fed nec in priori , nec in pofteriori cafu latus unum per alterum
determinatur
Recenfentur itaque in utraque definitione efientialia ( . 64. )
Poterant quoque condi definitiones numerorum polygonorum ex illis formulis , qua ad illuftrandum generum
fpecierum difterentias fupra fuere adduftae ( not. . 72;.
linei,

&

&

Modusfecnndus .

'73.

enumerantur , per qua genus aliquod , vel fpecies

definitionem habemus generis ijiius , vel Jpeciei
Attri-

Si attributa jufficienter

aliqua determinatur

&

&

buta enim funt rei intrinfeca

conftantcr infunt (jf. 66),
fi adgenus aliquod , vel fpecicm aliquam determinandum fufficiunt , ad idem
quoquc gcnus eandemque fpeciem agnofcendum ac ab aliis diftinguen-

dum

ifta enumerantur , notae fufficienter

enumerantur, nec plures, nec pauciores , quam quse fufliciunt Habemus igitur notionem generis , vel fpecici completam atque determinatam (. 92. 123) tcrminis expreflam, confequenter detinitionem (
152;-

fufficiunt

Si igitur attributa

E. gr. Nulla

eft figura

plana

praeter

triangulum rectilineum, cu

us

omnes anguli

fi-

mul fumti fint ad re<ftum in ratione dupla Ratio igitur dupla angulorum omnium fimul ad rectum eft proprietas, qua triangulum re<ftilineum a ceteris figuris planis om.

Quamobrem triangulum rtBitincum definiri poteft per riguram planam,

nibus diftinguitur
cu;us omnes anguli fimul funt ad redum in ratione dupla. Etfi autem ita definiri poffit ; non tamen ita definiri debere aflerimus : cum enim unius emldemque rei plurescondi poffint definitiones , non perinde eft , quamnam earum eligas. Sed de eo poftea difpiciemus . Ceterum in Geometria fublimiori nihil fere frequentius eft , quam ut cur\x per proprietates quafdam definiantur: imo fi more Cartefano conftantem pun<ftorum
relationem ad axem per aequationem algebraicam exprimis, curvas per proprietatem
.

quandam

feu attributum

proprium

definis

74-

Quoniam modorum quorumcunquc atque relationum ad

Modtts
tertius

alia po/Tibi-

atque per modum attribugenera

& fpecics dcfiniripoftorum infunt (.157), per attributa vcro

Iitates

tanquam

rei

intrinfecae confiderantur

funt

De

Definitionibus

137

funt (jT. 175); patetutique, per modorum qttorumctmque atque re/atiofpecies definiri pojfe
num ad alia polfibilitates genera
Speftat huc definitio figurse regularis, quod fit rigura plana equilatera circulo infcri-

&

ptibilis

ot. .

154).

75unum definitionem ingredi debet ; Com- Qiwtatpropriorum

nonnift
Attributorum
munia vero tot ingrediuntur , quot junclim fumta nonnift definito competunt tnbv.ta
.

Nam

attributa propria feu proprietates efTentiales

pcr bmnia effentialia

efi

t0m

fimul fumta decerminantur (. 66), atque adeo nonnifi enti ifta eflen- a iidgm
tialia habcnti convcniunt , confequcnter illorum unum fufEcit ad cns % unt ,
iftius

rum

agnofccndum acquc ab entibus aliorum gcne-

gcncris vcl fpcciei

vel fpccicrum

difcernendum

Quoniam

itaquc

in

definitione enu-

quam qua? ad rcm de, ncc pauciorcs ,

agnofcendam & ab aliis diftinguendam fufriciunt f. 153 ); attributorum propriorum, qux in notarum numcro efleambigi ncquit (-79^>
merari dcbcnt nota: ncc plurcs

finitam

unum dcnnitioncm ingredi dcbet

Contra communia attributa ieu proprietates communespcr unum vel
aliquot eflentialia dcterminantur (%.66), atque adco omnibus iftis gencribus vel fpeciebus competunt, qua? effentialia ifta communiahabent.
Unum igitur eorum ad rem definiendam agnofcendam atque ab aliis diftingucndam non fufficit , confcqucntcr unum definitioni non fatisfacit
(.153;. Enimvero fi piura fumantur attributa communia , quce fimul
iumta per omnia cffentiaiia detcrminantur ifta fimul fumta nonnifi enti
nonnifi

conveniunt ifta effentiaiia habenti ; confequcntcr uni attributo proprio

quivalent, (per dcnonflrationem cafus primi ), atque adeo ea fimul definitionem ingrcdi debent (per enndem cafum primum). Patet adeo , attributa communia tot ingredi deberc definitionem , quot jundlim ium
ta nonnifi definko co.npetunt.

hoc modo. Attributa communia per efsentialia e.ntis detcrminantur (.66), atque adeo eidem intrinfeca funt &
in nocarum numcrum referenda (jT. 79).Quodfi ergo tot enumeres atnotas fuffitribuca , quod junctim fumca nonnifi dcfinito competunt
cientes enumeras ad idem agnofcendum atque ab aliis diftinguendum
Plura igirur defimtionem ingredi non eft necefse (. 153 )

Idem brevius

oftenditur

E. gr. Proprietas trianguli rectilinei eft , quod fumma angulorum fit ad rectum in
ratione dupla
igitur triangulo rectilineo definiendo fufficit . Triangulum enim rect^lineum tanquam lpecies figurx plana; inde agnofci ac a ceteris figuris planisdiftingui
-

pocelt

Um

Eodem modo

fummx angulorum

patet

figurae

quadrilaterae

attributum

cum

fit

ratio

quadrupla

Et in genere patet
eandem ifti definiendae furficere
fummae angulorum ad reitum , in qualibet figurarum planarum

ad rectum

con^antem ratio.iem
fpecie determinatam , fufficere ad figuras planas rectilineas a fe invicem diftinguendas,
conlequenter earundem definitioni
Triangulum xquilaterum habet angulos xqualestfed
hxc sequalitas cum pendeat ab acqualitatelaterum, quod efientiale commune eft omnibus
figuris xquilateris circulo infcriptibilibus, eadem quoque proprietas communis eft figurarum
earum5 m
.

Part. I. SeM.

138

ILCap. IV.

earundem Idem triangulum habet angulorum fummam reili duplam : fed hsc eorum
ratio ad rectum cum pendeat a numero ternario laterum, quod eifentiale eft oinnium
triangulorum, proprietas omnium triangulorum cominunis eit Enimvero angulorumratio xqualitatis mter le & dupla omnium iimul ad reclum juntim fumtx nonniii triangulo aequilatero conveniunt, coniequenter ei defiuiendo furhciunt. Exempla quoque in
Nullum
doiftrina curvarum occurrunt , quae leitor Geometriae gnarus facile agnoicet
li
determinate lumitur, prout attriattnbutum Dei eft ipii cum ente alio commune
butum eft entis infiniti , leu perfetiflimi (juamobrem omne attributum Deo definiendo fufficit, nec leges definiendi obfervat , qui plura cumulat (. 153;.
.

176.

Quoniam modorum quorundam

Qnot modorum

&

ac relationum poflibilirates

infunt

m0fj um attributorum propriorum aha? autem per modum attributorum COllimun um (. 157), atque adeo iits attributis propriis , haec
Jltarum una , barum vero tot , quot juntttm
communibus aequivalent
p Cr

rel.itio-

fibilimes
tngredi

d^bc.wt

fumtte nonnifi definito conveniunt , definitiom fufficiunt (. 175 )

Exempla occurrunt in arte docimaftica E. gr. Aun iolubilitas in aqua

regis eftmoHaec igitur nota cum inlolubilita^i poflibilitas , quae auro per modum attributi ineft
te in aqua forti fufficit ad aurum ab aliis metallis diftinguendum , atque adeo ibidem
aqua forti infolubile
aurum definiri poteft per metallum in aqua regis folubile
.

deBnitio-

ucm

Modi

&

117modi
Modi funt mutabiles ( . 6j) ,
neque adeo conftanter infunt , confequenter rebus agnofcendis atque a
invicem difcernendis infervire nequeunt. Quoniam itaque ex notarum numero excluduntur (.79), in definitione autem nonnifi nota?
ab aliis diftinguitur
enumerari debent , quibus definitum agnofcitur
(. 153); modi ex definitione exulare debent.

cur

Definitionem ingredi nequeunt

ingredi

neammt

&

dcfinTth-

s;m.

&

E. gr. Lapis aeri frigido expoiitus frigidus eft , expoiitus autem radiis folaribus cali.
Frigus igitur
calor funt modi , quorum neuter ipii conftanter ineft . Quamobrem nec frigus , uec calor conftitui nota lapidis , neque adeo definitionem ipiius iagredi poteft

&

dus

Quoniam modorum

Cur aec
pofjibili-

*muL
qua am

. 178.
relationum poflibilitates

cuntrts

"aiar"&
%7ci'es.

inftar alicujus

nes redtu

quae

irjtfunt

Definitio-

(.158,), modis a?quivalent, modi autem definitionem innec definitionem ingredi poffe tm rcc* nequeunt (.177); evidens eft,
qua
inflar alicujus modi infunt
ia ftQnum pojfibilitates ,
ft(?
^Qnm

mocji
.

&

Per

definkiones res

ad fuas fpecies

179<& genera

difiintle

reducuntur. Defi-

n itiones ingredi nequeunt nifi intrinfeca definitis (%. 154); intrinfeca

vero funt vei cfscntialia, vel attributa , vel modi (. 64. 65.67), vel
relationum poffibilitatcs {.156), qux vel per modum
attributorum (.157) , vel per modum modorum (.158 ) infunt.
Quoniam itaque modi (. 177) & qua inftar modorum infunt (. 178)
efsentialia vero (. 172), attributa
ex dcfinitionibus exulare debent
infunt , modorum atque
attributorum
(173)3 quajquc per modum

modorun

'

&

relationum poffibiiitates C. 174J definitionem ingredi

pofsunt ; patet
utique y

De
utique

fola efsentialia

Definitionibus

attributa

139

quajque per

modum

attributorum

atque relationum poffibilitares dcfinitioncm ingredi

poisc
Enimvero per efsentialia atque attributa f. 70. 71), confequenter & pcr poflibilitates , fivc modorum , fivc relationum , qua* per
modum attributorum infunt , adeoque attributis a:quivalenr , geners
iniunt,

modorum

&

Quamobrem cum in definitionibus illa

rerum detcrminantur
enumcrentur, quibus genera & fpecies rerum detcrminantur C. 153)1
generum ac fpecicrum notioncs diltinclcexplicanrur (.90). Patetadco
fpecics

per dcfinitiones res ad fuas fpecies fuaque gencra diftindte reduci

.

180.

Si ejjentialia fuerint perfpecla ,aefinitum per ea definiri debet

Gcnera

&

Qh***?

d
fpecies per cfsentialia dcicrminantur (.70), quibus aliquid prius in defin
nito concipi non potdt, tanquam ab aliisprorfus independcntibus (.63. di i tanx
64). Enimveroperdcfinitiones res ad fua genera atquefpeciesdiitincte effentiam

reducuntur (. 179), fa&a nempe diftincla fingulorum, per quae deter- Ubus,
minantur, enumeratione(. 153). Quamobrem (i efsentialia fucrint perfpccta , definitum per ea definiri debet
Ita in figuris redilmeis definiendis lola attendimus efientialia, hoc eft
ifta: determinantur , qujjque adeo lutficiunt ad eas conftruendas .

figurae

metriae elementa

patcbit aflerti veritas

Recolamur

cedentibus abunde dicta funtj nec minus manifefta

, ea, per quas

Legantur Geoqua; de nonnullisearum in ante-

eadem

erit

181.

definitum per attributa definiri poteft . Etenim Qiwido

jgnoratis efsentialibus genera
fpecies per attribura detcrminari pof- depnitfo
Si ejjentialia ignorentur

&

co " dl

de
funt (. 71 ). Patet igitur eodem, quo in pracccdente demonftratione ,
modo, dcfinitum ignoratis efsentialibus per attributa definiri pofse .
OT*^/,,"
Quoniam eflentialia in Geometria elementari 1'unt futficienter perfpeita ; ideo quoque
Occurrunt tafigur* rectilincae per eadem definiuntur , minime autem per attributa
mcn dcfinitiones curvarum per attributa in Geometria fublimtori , propterea quod ex
.

his eflcntialia commode demonftrari poflunc , atque adeo per leges methodi fupponuntur incognita, dum attributa in definitione fumuntur

. 18*.
omnia , fwe aliqua ignorentur , defimtum Qiiaudo
per meras modorum atquc relationum pojfibilitates , qua per poffibdi-

Si ejfentialia
definiri poteft

tnoaum

& attribttta five

attributi injunt

vel per attributa

&

ijiiufinodi pojfibihtates

&

T tes
qua ^

attributa ignorantur,
fimul nonnifi definito conveniunt Si efsentialia
iL^diungenera rerumatquefpecies per ea definiri nequeunr : quod per fe patet. f;<V,
Enimvero modorum arque relarionum poflibilitates,qua; per modum ac.

tributorum infunt, arrriburis aqui valenr (.15 7), adeoque in eor um locum
fpeciesper attributa defiQuoniam itaque genera
niri pofsunr(.i73);eadem quoque per poflibilirares iftas defimre licet
Qjodfi attriouta communia notas fufficientes non praebent
eodem

furrogari pofsunt

&

modo

patet, pofse in

fupplemencum afsumi aliquam

poflibilitatem ali-

cujus

Tart.

4o

SeH.

I.

II.

Cap. IV.

modij vel relationis,.qua: per modum

rarum numerus compleatur (. 153 ).

cujus

Pentagonum per diagonaks ex eodem angulo edu&as

E. gr.
poteft

Id ioli

attributi ineft

pentagono accidit

atque adeo

ifta

in tria

divifibilitas

donecno-

triangula dividi

modum

per

attributi

figuram planam , qui

Figura regularis
per diagonales ex uno angulo eductas in tria triangula refolvi potelt
^Equali
deftniri poteft per figuram planam aequilateram atque circulo infcriptibilem
tas laterum eft attributum commune , quod ad definitionem non fufficit ( . 175)proprii ineft

Quamobrem

(.

175

fent.-.gonum definiri poteft per

Quod
lis

circulo infcribi figura , confideratur inftar modi poflibilis, cujus pofiibiliper modum attributi communis , cum non omnis figura circulo inkriptibiregularis . Enimvero liaec infcriptibilitas fumitur in fuppkmentum alterius cu;uf-

poffit

ineft

tas

lit

dam

attnbuti communis

nempe

sequalitatis

angulorum.

183.
Notio fpeciei conftat ex notione generis atque differentiae fpecifca Notio
fpeciei repraefentat ea, quaepluribus fpeciebus communia funt, acprae.

Ityiio
fpeciei

qmd

tn-

q U it>us fpccies ifta a ceteris ad idem genus relatis ditfert

(.44.45). Notio igitur fpeciei ex generis atque differentiae fpecifica:
notione componitur ( 75J.
ea

terea

triangulum aequilaterum definitur per figuram tribus lateribus aequalibus

numerus ternarius laterum fpetftat ad triangulum in genere ; eorundem
Notio igitur
vero aequalitas ad differentiam lpecificam aequilateri a ceteris triangulis
fpeciei trianguli aequilateri involvk &c nononem trianguli in genere } & differentiam
E.

gr.

Si

terminatam

fpecificam.,

qua a

ceteris differt

184.

Quoniam genus

tJotioge-

inferius fc habet ad fuperius ut fpecies ad

fuum ge-

ferioris

nus feu refpectu generis fuperioris pro fpecie habetur (.47); patet
notione
ulterius, notionem generis inferioris componi ex notione fuperioris

quid in-

d)fferentice generis inferioris

volvzt.

f
re cruntutt

ncris in-

&

ceteris

Ce ms &

Notas ad definitum agnofcendum

qua ad idem

fuperius

tanquam

fpecies

185.

& ab

aliis

difcernendum fufficientes pra-

bent genus atque differentia fpecifica . Per definitiones res diftincle cognitiafpeci- tas reducimus ad luas fpecies atque fua genera (. 179)5 genera vero

diferen-

n fer ora confiderantur tanquam fpecies refpectu fupcriorum ( . 47 )

Omnes i<*itur definitiones vel funt definitiones fpecierum , velgenerum,
Notio
fuperiorum refpeftu tanquam fpecies confiderari poffunt
Zffiaant. q u:
fpeciei non componitur nifi ex notione generis atque notione differennotio generis inferioris ex notione fuperioris
tiae fpecificae (jX. 183J

fica cur

r.otwni

&

atque notione difterentiae ab aliis infcrioribus ad idem fuperius relatis

(.184), hoc eft, ex fuo genere atque fua difFerentia fpecifica Quare notas ad definitum agnoicendum & ab aliis difcernendum fufficientes
.

praebent genus

&

differentia fpecifica
.

E * de

&

186.

In definitione
fpedfca ad defnitionem fuffichmt
?ffi
agnofcendam
quam
ad
rem
notae
qu*
funt
,
oaJde- non P lures enumerandae
finhioni.

Genus

differentia

&

al>

De
ab

Definitionibus

&

difTcrcntia fpedifccrnendam fufficiunt (. 155 ). Scd gcnus

dcfinitumagnofccndum
atqueabaliis
pra'bcnt notas fuflicicntes ad

aliis

cifica

141

difccrncndum (. 185): ad dcfinitioncm itaquc fuificiunt.

.

Si gentts vel definitum fuerit

187.
vel termino

quo denotatur

refpondet 7g
HHS

m_

tantum ponitur terminus , quo ge- Yediatur

, fed confufa i in definitione
g
nota
ftgillatim enumerantur
Si cnim definitionui denotatur , nequaquam ipfius
gcnus fuit dcfinitum , tcrmino cjus rclpondct notio complcta atquc ncm.
notio clara

determinata (. 152), quae cum ad ipfum in ftatu quolibct agnofcendum fufficiat (. 92^, nec quicquam percgrini admixtum habcat (.
123), atquc tcrmino audito in mcmoriam rcvocari poffit ( . 116J;
non fane opus eft , ut notre gencris in dcfinitione rcccnfcantur. Sufficit ergo in ca poni folum tcrminum, quo gcnus dcnotatur
Si termino , quo gcnus dcnoratur , refpondct notio clara, etfi confufa
ea adhuc lufficit , ad rcm agnofcendam atque ab aliis diftigucndam (. 80. 88^
Intcgra igitur generis notio habetur pro nota una
dcfiniti ; atque adco , cum in dcfinitione nota? enumeranda: fint (.
153)1 terminum, quo gcnus dcnotatur, in ca poni fufficit.
Alitcr propofitionis utcrquc cafus una dcmonftratur
Gcnus cxhi;

bct fimilitudincm fpccici definienda?

cum

aliis (jT.

45) adcoquc aliquid

&

intrinfecum, quod

ci agnofccndae
a rcbus fimilitudine deftitutis
confcqucntcr notam definiti conftituit ( . 79)
Notioncm iftius ad cam agnofccndam cum habcat, qui gcnus dcfinire
vaiet (. 153)5 vcl cjus notionem claram, etfi confufam habct (.
80. 88j i fufficit terminum, quo ea indigitatur , in dcfinitione poni

rci

difcernenda? infcrvir

153).

E. gr. Si trjangnlum in genere fu;c definitum per figuram tribus lateribus comprehenfam , fucritque ulterius in fpecie definiendum triangulum fcalc num, non opus eft , ut figurae
atque numeri ternarii laterum , quse trianguli in genere nota: funt , exprelfa mentioliat;
fed furricit, fi triangulum lcalenum dicatur triacgulum.
.

Si genus r.on fuit definitum

188.

vel qu<e

ad

id pertinent

nondum deter- Quando

" ctas g?~

minata noticne comprebenduntur
in definitione promifcue enumerantur not<e aefiniti, non attento generis
differentia fpecificte difcrimine
Etcnim jftfg re
fi genus
nondum detcrminata notionc comprehenditur, vcl definitum tixfpeci;

&

non

nondum difccrncre licet notas in notione rei di- fitsper(%. 152)

ad gcnus pertinentcs a ceteris ( . 123). Quodfi tamcn omncs mifccri
fimul fumrce totidem pra?cife fuerint, quot ad rcm agnofccndam
ab l cctt
aliis diftinguendam rcquiruntur
ad difinitionem fufficiunt (. 153)
fuit

ftincta

&

'

Eas igitur cnumerarc licet promifcuc, non attento difcrimine inter notas gcneris atquc diffcrentiae ipccifica?
E. gr. Si figura quadrilatera reclilinea in genere non fuit definita, quod fit figura
plana quatuor lineis rectis terminata; nots ad genus pertinentes definitioni qttadratt in
fpecie

Tart.

142

1.

SeB.

11.

Cap< IV.

fpecie inferere licet, ita ut ipfum dicamus figuram planam quatuor lineis rectis ad anSimiliter fi triangulumrectiligulos rectos invicem 'unctis atqueaiqualibus terminatam
neum in genere non fuerit definitum , quod fit figura plana tribus lineis reftis terminata tnangulum acqilaterum in fpecie definiri poieft per fignram planam tribus lineis
rectis aequalibus terminatam, ut notae trianguli in genere fimul cnumerentur in defini.

tione trianguli aequilateri

Qtundo
notarum
permtxtio
"

Si notas

muSi nonnif,

autem

ad

genus

&

l8 9

differentiam fpecificam pertinentes difcernere valeterminus genus denotans definitionem ingredi debet , nequaquam

notee generis

cum

notis

differentia fpccifica funt permifcenda

definitiones res diftindte ad fua genera fuafque fpecies rcducuntur

"r"/

179)

ut in dato quolibet cafu judicari poffit, ad

Per
(

SF.

quodnam genus

&

ad quam fpeciem eae fint referenda? (. 48). Conftituuntur autcm genera & fpecies rerum , ut judicia accurata fbrmari poffint , qualia in
philoiophia fieri dcbcnt (. 121. Difc. prnelim.)
id quod infcrius independenter ab hac propofitionc oftenderur & hic vcl ideo intelligitur,
quod judiciorum in dato cafu applicatio requirat, ut conftet, quid de
gcnere, quid vero de fpecie intuitu differentia? fpecificae enuncietur (.
:

49). Quamobrem ubi

nota; generis

&

difFerentias fpecificce diftingui a

inviccm poffunt; eas diftingui prxftat.

fe

Nequaquam

igitur nota? ge-

cum notis differentiae fpccificce funt permifcenda; fcd nonnifi

terminus genus denotans in hypothefi pra?fenti in definitionem admittcndus.
neris

nitio po-

. 190.
1 definitione genus proxhnum feu inferius prafertar remotiori feu fuperiori. Etenim in dcfinirione nota? ad genus pertinentcs non permifcen-

flnkt ge-

da? funt

jius pro-

Enimvero cum genus remotius feu fuperius aliqua tantum continear,

Ctcr

dcfi-

cum

notis differentiam fpecificam conftitucntibus (.

189).

qua norio gencris inferioris fcu proximi fpeciei dcfiniendx involvic

(. 47) > fi remotius in definitione ponitur , aliqua ad genus fpectantia cum iis commifccri debent , quae diffcrentiam fpccificam conftitu-

unt

Genus adeo

dem tanquam

quod

definito

proximum

quo

fcu fub

i-

fpecies continetur, remotiori vel fuperiori in definitione

prasferri debct
E. gr.

inferius

Si tritmgultem rcSfangitlum definitur

per figuram

planam

tribus lineis reclis ter-

minatam, quarum dux angulum rcftum intercipiunt generis locoponitur genus remotius, nempe figura plana , quod proximum nempe triangulum tanqam fpeciem lui fub
Ideo numerus laterum ternarius ad genus fpedtans cum differenra commife continet
Enimvero fi in
fcetur fpecifica , nempe quod duo Iatera angulum rectum intercipiant
definitione trianguli rectanguli genus proximum ponitur, quod eft triangulum , contufio
;

ifta

;us

evitatur

&

trianguli reclanguli definitio concinnior prodit

unus angulus rectus

Difkren-.

tiadefimtionis no-

Definitio,

per

quod

fit

triangulumcu-

eft

quam non

na^n dicitur. Aft definitio

lcm, realis vocatur
.

191-

rcm dcfinitam cffe poffibilem

per quam patet rem definitam effe

patet

nomi-

poffibi-

E. gr.

De

Definitionibus

143

E. gr. Si CircuUu definitur per figuram planam , in fe redeuntem.cujus perimetri fin- mindis
gula punita a puncto quodam intermedio aequalicer diftant ; definitio nominalis eft : ner ealis.
que eaim ex ea apparet , num iftiufmodi figura plana fit poflibilis , conlequcnter an
Jehniio relpondeat aliqua notio, an vero fit fine mente 1'onus - Enimvero fi idem Circulus defimtur per figuram , motu lineae rettae circa punctum fixum in plano delcriptam,
ex definitone patet , iftiufmodi figuram poffibilem efle: definitio itaque realis eft Hoc
definicionum nominalium atque realium difcrimen docuit Lcibaitius in Aclis A. 1684. pag.
J40. Vulgo voces paulo aliter 1'umuntur

&

I9X.

qua enumerantur eflentialia, per D*flj*f?m

'
qnx dcfinitum determinatur. Accidentalem dico, m qua enumcrantur
Definitionem effentialem appello, in

per modum attributorum infunt , modorum ac

relationum polfibilitates,quibus definitum dctcrminatur.
Exempla peti polfunt ex antecedentibus (. 171- & feqq.;. Accommodamus terminos in

vel attributa

vel

qux

quemadmodum Kcplerus in Aftronophilolophia Scholaftica ufitatos ad noftras notiones

in Aftronomia veteri receptos ad luam planetaruin theoriam aptavit ( .
I47. Difc. prtlim, ) .

^J^
t

cc

iam

um

\\

&

acriderim
,.

mia terminos

19J-

I n defi- Quanam
dtfinmodetermiper
definitum
quae
nitione eflentiali enumerantur eflentialia ,
nes f " [
natur (. ioz )
Enimvero cflentialium unum non determinatur per

Definitiones

cum

effentiales

tum

accidentales funt nominales

Quamobrem
conjunguntur
fit poflibile,
iftiufmodi
ens
dum enumerantur, nondum liquct, utrum
Quoniam itaque cx dcfinitione
quod per ifta effcntialia determinatur
non intelligitur , utrum definitum fit poffibilc , nec ne i definitio efalterum (.

64)

adeoque non

neccffario

fentialis nominalis eft (. 19

\).

Similiter in definitione accidentali

ti

vcl

modorum atque

enumerantur

relationum poifibilitates

defini-

vel attributa

qux

modum

per

at-

attributa determinantur per ef-

tributorum infunt (. 192). Enimvero

fentialia entis(. 66), nec minus poffibilitates, quae per

modum

attri-

butorum infunt ( 15:7). ElTentialibus igitur ignoratis ( ignorantur

autem, ubi res per attributa atque modos iftiufmodi definitur, ceu fupra (% 17$. 174; oftendimus) non conftat , utrum ens iftiufmodi
poflibile fit, nec nc

cui ifta attributa fimul

fumta convcniunt

vel in

quo iftiufmodi relationes ac modi concipi poflunt. Quoniam itaque denuo ex definitione non intclligitur, utrum dcfinitum lit poflibile, nec ne;
definitio accidentalis nominalis eft (. 191).
Definitiones ifta: nominales funt fenfu leibmtUm , quem nos adoptavimus ( . 191 ;
Nec incongrua eft appellatio, cum ex definitionibus eflentialibus atque accidentalibus
non conftet, nifi quod hoc termino iftiulmodi notio a nobis denotetur , quae cum deceptrix efle poffit (. 13J), definitio nos dubios relinquit , num notioni ifti ens aliquod
refpondeat , an nullum
Neque adeo a communi fignificatu prorfus abhorret LcibnitUmu',
cum definitio nominalis vulgo dicatur,quae termini fignificatum explicat Definitioautem, per quam non apparet , num definitum poflibile fit , utique nil docet , nifi quod
terminum aliquem in hoc fumamus fignificatu, quem definitio infinuat
.

Definitio

modum

VVoltfii Logica,

exponens

. 194.
quo aliquid

fieri poteft > realis

eft,

Defini- Definitfo
tio,

Tart.l.

144
fAnam
nalis

modum

Sea.U. Cap. IV.

quo aliquid fieri poflit, pahm facit, rem defe patet. Si enim ponis , rem effe
finitam efle
, quod per
impoflibilem, nullus datur modus , quo ea fieri porcft, adcoque nec is
id quod hypochefin evertit
exponi poteft
Jam dcfinitio illa realis
definitum
poflibile
quod
fit
eft, per quam patet,
(. 191). Realis igitur eft definitio, quaz modum cxponit, quo aliquid fieri poflit.
tio,qua?

exponir,

poflibilcm

E. gr. Si circulus dicitur figura , motu linex recT:s circa punctumrixum in planodefcripta; tum definitio exponit modum , quo circulus gignitur, atque adeo realis eft
Similiter ii parallelogrammum definitur per figuram planam delcriptam motu reiffoe,
quae juxta ductum akerius rectae in plano quielcentis motu fibi lemper parallelo deorlum fertur ; definitio genefin parallelogrammi exponit , atque adeo realis eft

195genefin feu modum, quo ea Re~

,
adeo appareat , dcfinitiones geneticas efle rea

Definitio genetica dicitur

Defin:'t:o

ger.etica

ri-poteft

qtuenam.

lcs

exponit

Ut

quse

rci

(. 194)-

&

feqq. p.
Multas iitiufmodi figurarum definitiones in leclknibus Ceometrkis lect. 2.
13. & leqq. dedit Ifaacut Barrowius , qui infigaem earum ufum abunde commonftravit.
Ejus veftigia legit de Tfchirnhtufen in Medicina Mentis part. 2. fect. 2. p. 92. ubi exemNos in
pla definitionum geneticarum daturus curvarum defcriptionem ex focis edocet
moralibus definitionibus realibus utimur, veluti cum Obligitknem definimus per connexionem motivi cum actione libera. Ex hac enim obligationis definitione innotefcit modus, quo quis obligari poteft, atque adeo obligatio pofiibilis intelligitur
.

Ex

'Hptitia

ipfa

autem

196.

quod defini,
ad genefm rei re-

definitionis genetica? dcfinitione patet

cum ea ,
tum quid unumquodque eorum ad eam

ad defini-

tionem geneticam conditurus

tionem

quiruntur

genericam

E. gr. Circuli definitionem geneiicam conditurus , nolle debet i. ad eius genefin rerectam, quorum illud in relatione ad circulum centrum , haec r.idias
quiri punctum
appellatur ; 2. punctum efie debere in plano fixum
lineam reiftam circa hoc pundtum
orbem moveri Similiter definitionem geneticam fw^ realem obligationis conditurus
motiva, atque
noffe deb , ad obligationem introducendam requiri actiones liberas
haec cum iftis eff<i connectenda , ita ut actio patrari nequeat , nifi quoque fequatur , quod

req/.ifita

nojfe

debeat

&

&

motivi Ioco infervit

ger.erale.

conferat

&

Scbolion

qu<

Ex hactenusdi&isapparet

197-

^defiititionem

nominalem

efle diftinclram

enu-

merationcm notarumadrcmdefinitam agnofcendam &abaliis difcernenfufficicntium definitionem vcro realem five geveticam efle notionem
diftinctam poflibilitatis,aut , fi mavis,modi, quo quid poffibile. Definitioncsnominalcs fignilicatusfixos terminorum conftituunr, uteos non tribuamus nifi rcbus , quibus indigicandis dcftinantur , atquc earum ope
has obvias agnofcamus. Prafbent quoque prima ratiocinandi principia,
ut qua? de rebus cognofci poffunt inde dcducantur. Patet hoc ex noftris Analyfcos fcu Algcbrce Elemencis , ubi ex asquationibus curvarum , qua? definitionibus nominalibus rcfpondcnt , deduximus earum

dam

proprietates, infafque conftrudtiones

pondent

fum

ut

qua? definitionibus gcneticis ref-

autem genetica* dcfinitiones hunc inprimis prtfftant uquce rci definitae conveniunt , indc facilius deduci poflint
utque

Ipfae

De

Definitionibus

45

utque ratio rcddatur coriun , qux infunt quxquc incfle poffunt. Dcfinitionum thcoriam dcdimus prolixam proprcr utilitatcm , quam ca
Magnum cnim ad vcritatcm cognofccndam prarfidium cft in dcliabct
.

Patcbunt ha?c infcrius unacumaliis, quibus

dcmonftrandis hactcnus tradira nondum fufficiunt. Tcrminorum u(um
cvitarc non licuit , niii voluiftcmus in ipfo liminc confiftere
Quare
finitionibus coilocatum.

cum

proftcrit vcteres,

ce intcnti

fumus

vanum

non

fuilTct

novos condcrc. In vcritatcm uni-

Praxin invcftigandarum nocondcndarum dcfinitionum hic nondum tradevanitati litamus

tionum diftinclarum &

Supponit ea ufum omnium operationum mcntis
rc licuit
Eam igitur
fecunda & tcrtia opcrationibus furficienter explicatis dabimus. Sccunda vero & tertia mcntis opcrario fupponic thcoriam dcfinitionum ,
quam adco iifdcm praemitti neccfTc crar Habcs rationcm fufficicnrcm,
cur thcoriam & praxin non uno loco explicavcrimus. Pcrfpicies eam
clarius, ubi lcgcs mcthodi infcrius trad.ndas habucris pcrfpeclas. Nec
minus hic ufui funt, qua? de methodo philofophica in difcurfu prarli.

mmari praeccpimus In lcgendis noftris tcnenda funt , qua? fuo loco

de Jcgendis fcriptis dogmaticis mcthcdo fcientifica confcriptis doccExcmpla dcdimus mathcmatica , fcd talia,qua? haud multam
mus
Geometrice notitiam lupponunt, cum ea fint facillima & exrra difputationis alcam pofita
Monui tamcn jam fupcrius ( not. . 9j ) , ipfam
Logicam noftro modo pertrattatam fuppcditare cxempla , quibus re.

gulas fuas illuftret.

S B-

146

EC

1 1

D E

JUDICIO IN SPECIE
CATUT
De

I.

Judiciorum Differemia.
198-

Mne judicium
partes.

ne
removetur

fcilket rei

ex duabus conflat notionibut , not io-

cui aliquid tribuitur

& notione

vel a

qua atiquid

UUus , quod eidem tribuiturt

vel ab ea removetur. Patet cx ipfa definitione judicii, necpraetereaalia dcmoftratione opus(. 39).
,

E. gr. Si quis ait : triangulum haber tres angulos , is notionem trium angulorum ungit cum notione tnanguli ,
quod fibi reprsfentat tanquam figuram planam tribus lineis
S'l re<ftis terminatam
Componitur itaque iudicium ex notione
trianguli tanquam rei , de qua iudicatur,
norone trium
angulorum, qui eidem inefle intell guntur Similiter ii quis dicit, Deum efle omnipotentem , is notionem debet habere Dei,tanquam illius entis, de quo 'udicat , v. gr. quod
eum fibi repraelentet tanquam Autorem univerfi , 8c notionem omnipotentiae , quam Deo
tribuit tanquam attributum
.

&

tionis

199.
Enunciatio conflat ex duobus terminis , quorum unus fignfoat rem , de
qua judicatur ; alter id , quod eidem tribuitur , vel ab eo removetur. E-

purtes.

nunciatio enim

"EaunciA-

(.

41)

eft

Qyoniam

lcilicet rei,

oratio, qua altcri judicium noitrum fignificamus

itaquc judicium duabus conftat notionibus , altera

cui aliquid tribuitur

altcra vero illius

quod cidem

tri-

buitur, vel etiam ab ea removetur (. 198) ; in enunciatione adefle

termidebet
terminus , quo indigitatur rcs , de qua judicatur ,
nus , qui fignificat illud , quod de ea judicatur. In enunciationc adeo
duo funt termini ejus conditionis, quam pofuimus in propofitione.
E. gr. Si dicis
Deus eft omnipotens , iuos oratio tua continet terminos , quorum al-

&

&

teri refpondet notio,

quam

tibi

notio alicu us attributi divini

quae fequuntur

de ente ifto formas

Aft haec facilia funt
.

Definitio
jubjccli

& pradicati

,
;

alteri autem
quod Vens dicitur
led fundamentum tamen eorum,
;

200.

de quo judicatur , dicitur Subjeclum quod vero rei cuidam

,
tribuitur, vel ab ea removetur, Pradicatum. Subjectum quoque auIllud

dit

De Judiciorum

Differentia

147

&

dit fefminus, quo rcs ifta pra:dicarur , dc qua judicium fertur,

Pra:dicatum tcrminus , quo enunciatur , quid rci convcniat , vcl non
convcniat
E. gr. In propofitione Tieus

porentia,

qux

efi

omnipotens fub

tanquam attributum

ipfi

ectum Dcus

praedicatum vero omni-

eft i

tribuitur

lOI.

In cnunciationc fcu propofitione notiones vcl conjunguntur

vcl fe- CopuU

defi"itio.

parantur (. 40. 41^, atquc adeo vocc quadam opus cft , qua carum
ncxus vcl feparatio indigitatur. Vocula ifta , qua: ncxum pra?dicati
fubjetti figniricat, dicitur Copula. Quodfi copula: praefigatur particula
non figniricabitur notionum.ieparatio. Utimur autcm tanquam copula

&

vcrbo lubftantivo.
E. gr. In propolkione Veus

copula

omnipotens

ejl

vocula

eft

quod omnipotentia Deo infit atque adeo ad eus notionem

movenda elt imperfectio tanquam quidpiam ipfi repugnans
dicimus: Dens noa

imptrfcBus , ubi copulae

remotionem ejus, quod convenire nequic
efi

efi

tfl

ea enim iignificatur
Quodfi a Deo rs.

pertineat
,

quod

non poffit ; tum

figmficandum

inefle

additur particula noa ad

. 202.
Denotat everlum
proefenth temporis
fubflantivum
efl nifi
intcrccdcntem
nim ncxum inter fubjcclum & prxdicatum
(. io\),

Copula non

qualis

nempe

Cautio

repraefentatur in idcis noftris.

Cum

igitur

in

circa

co-

ju- pdat.

omni

aliquid prcefens ( . $0 ) ; copula non efle

potcft nifi vcrbum fubftantivum pradentis tcmporis
Dubium videri poterat , quomodo copula lemper dici poffit verbum fubftantivum efi

dicio

nexus

fcmper

ille

fit

praefenris temporis

cum etiam

do dicitur: lapis fmt

verbum fubftantivum
latet

cxlidus

praeteriti

&

occurrant judicia de praeteritis

item

Ufh

erit

calidns

Etenim

in

vel futuri temporis fuit vel erit

tuturis , v. gr. quanhoc calu copula non eft

(ed copula tantum ineo

&

futurum denotant ftatum , in quo fubectum repraefenventurum Nimirum )udicium eft notio complexa re-

ipium vero prsteritum

pnteriilfe , vel demum

,
prauentans lub eitum cum fuo attributo , modo vel ftatu ( 59- i5- 198 ) Quemadmodnm itaque fub ectum per notionem menti exhibetur tanquam praefens , ita quoque iftud attnbutum vel modus exhibetur tanquam menti inexiftens vel fubiectum tanquam
in ifto ftatu
Enimvero dum mens fibi confcia eft , fubectum !am non eflfe praeiens illo modo inftructum, vel ifto in ftatu conftitutum ; fubectum ifto modo praeditum vel
illo in ftatu pofitum confiderat tanquam praeteritum , vel futurum
Nexus igitur praedicati vel fub'ecti femper idein ell , five res , qui notioni prajfenti refpondet , confiderctur tanquam nunc praelens , five tanquam praeterita vel futura
tatur

23Copula in propofitione vel exprefje ponitur

catum

pertinet

qui

ad

pradi- Quomod

poris f . zoi)
quod pcr cxemplaeft manifeftum.
.

vel in termino

Copula eft verbum fubftantivum praefentis tem- copidainScd iilud vcrbum in omni propofitione non apparet: & redutHr

latet

ad praedicatum pertinence
conjungenda.

In his igicur cafibus latet in termino

cui refpondens notio

cum

notione fubje&i

In propofitionibus mathematicis copula fxpiffime expreffa eft , veluti cum dicitur:

Tres angiUi trianguli funt tequates dmbtts reilis
Nec defunt in communi fermone exempla,
veluti cum dicimus
Aer eft frigidns . Occurrunt vero longe plurimi calus , in quibus
.

copula latet

ut

cum

dicimus

ignis nrit

Hi enim verbum wfc

&

praedicatum

&

co-

pulam

'^'

148

Tart.

1.

SeB.

III.

Cap.

I.

pulam

includit . Tribuimus enim fub'e&o aftionem aliquam, quam confideramus taniftiuimodi, qux ab ipib lemper proficiici valet
Notio igitur complexa huic jud:cio refpondens exhibet ignem cum lubjefto aliquo habili , in quod adionem utamexe-

quam

rit. Unde li judicium & lubectum, & przdicatum, & utriuique nexum diftin&e exprimere debet ; propofitio reducitur ad hanc ipfi aequivalentem
Ignis eft urtns
Patet
excmpla, in quibus pridicatum includit verbum fubftantivum prxteriti, vel fuvero
turi tempons, eodem modo effe exphcanda. Scilicet fi dicitur L.tpis fv.it vel trit calidus;
tum perinde eft ac i\ diceremus tafis (quem lcilicet nunc cogitamus ) efl is ,\t\ifiiufmodi , yni fv.it caiidus
Erunt forian aliqui,qui qua: de copula latente ik nonnifi prauens
.

teinpus indicante dicta funt, inter tricas fcholafticas reponunt , ieculo huic delicatofpeEnimvero non dicam , quod, qui fic lenculationes inutiles naufeanti non convenientes
tiunt , notionem 'udicii diftinctam nvnime habeant (. 39) , nec ems ab enunciationedilcnmen agnoicanr ($.41.41;; fed hoc unice monuiife lufficit, quod ha>cdecopula doftrina indiipenfabilem ulum habeat in ratiocinando, quo nec in Logica docente , nec in
utente carere poffumus lapius omnes evitaturi , imo in diftinfta quoque judiciorum cognitione. Patebit illud ex inferionbus, ubi artis ratiocinandi principia lumus explicaturi
hoc vero mox evadet manireftum. Tradimus igitur de copula, quae vera iunt ,
ufum praelentiflimum lpondent
.

&

204.

Notiones vel coniunguntur

vcl feparantur

Defnitio
judkii ac

4)- Notionum conjunctio

enuncia-

fcparatio negativum

t.onis f-

propoiitio dici debeat aflirmativa

Unde porro

ciatio feu propolitio affirmativa

Propo/itio

zmiv
'

dum

judicamus (.

dicitur judicium affirmativum

cft

autem negativa

in

apparet

Notionum

qucenam cnunciatio

five

quaenam negativa. Nimirum Emmin qua pritdicatum tribuirur fubjequa prxdicatum removetur a luo

fubjcclo
E. gr. Propofitio atflrmativa eft: triangtdum habet tres angulos duobus refiis jv.n&im *quavel Veus eft conditor bujus uuioerfi. Propofitio negativa eft
,
Triangulum rctiiiineum r.on
habet duos angulos aclu recios , vel Deus non esi autor peccati .
les

Affirmare \g\tm idem

205.

wgatio-

pradicatum aliquod tribuere cuidam fubje&o , vel iigniflcare , quod prxdicatum fubjecto conveniat
Negare
vero idcm cft ac pra?dicatum aliquod rcmovere a fuo fubjeclo, vel figniricare , quod praedicatum fubjeclo non convcniat
Atquc adeo

ns

conftat

Definitio

affirma-

tioniso-

'

eft ac

quid

&

vclit affirmatio
negatio
,
Nulli hic occurrunt termini, nifi qui in antecedentibus fuere explicati. Quamobrem
udicii (-39)
enui^iationis (.ai), una cum iis, quae de iub ecto,
fi quis notionem
prsdicato atque copula (. 198.
feqq.) fuere in medium prolata, animo recolit; is
latis intelligit, qu'd fit praedicatum tribuere fubjecto vel ab eodem removere, & quid
vel eidem non convenire
fic convenire lub'e(3o ,
Ex hoc exemplo intelligitur , quam
neceffarium fit ad intelligendum definitiones fequentes , ut familiares fint antecedentes,
quomodo negleftus antecedentium efficere poflit , ut videamur idem explicare per idem (. 166) aut prorfus oblcurum per aeque obfcurum
iibi

&
&

&

jtffirmx-

Affirmationh fignum

eft

2.06.

copula. In airirmatione

cnim

fignificatur

205), hoc

no-

t.onis fi-

rionem pra?dicati jungcndam

gn-.m.

cpuod notioni praedicati rcfpondet , vel tanquam fubje<fto intrinfccum,

veltanquam ad idem pertinens rcpraffcntari dcberc (jT. 34). Ncxum
vero iftum fignificat copula (%. 201). Qiiamobrcm copula eft fignum
afTirmationis

eife

notioni fubjccli

(.

cft

E. gr.

De

Judictorum Dtfferentta

149

E. gr. Propofitio affirmativa eft: Veus efl vindex maUrum aclionum . Affirmationem hic
Similiter affirmativa eft propolitio: TrianguLum habet tres angulos Uuoindicat copula efl
bus reiiis xciuales . Sed haec propoiitio squivalet alteri : Triangulum eft figura habens tres
.

angnlos duobns reilis tequales

tum

fpe-tanti eft

Quamobrem denuo

copula incluia verbo habet ad

praidica-

fignum affirmationis

Negationis fignum

efi

particula negandi copula prafixa

In

jr^

ncgatione

enim figmficatur , pnrdicatum fubjecto non convcnirc (. 205), fcu

ejus notionem cum notionc iubjecl-i non pofle conjungi (. 204). Ncxum iftum , qucm non poflc admitti fignificamus, cum copula iignificct (. 2oi);particula negandi eidem prxfigenda eft, ut fignificetur, nexui ifti nullum efle locum conccdcndum.

msfignZ.

E. gr. Negativa eft propofitio: Vens non efi autor peccati . Copul:e efl prxfigitur particula negandi non: quo ipfo fignificatur , non polfe admitti nexum inter notionem Dei
atque notionem autoris peccati, ita ut ambas fimul fumta: conftituant aliquam notionem
complexam, qualis omne judicium eife folet Hinc apparet , quid fibi velit canon icholaftlCOrum : ln fropofitione negativa negatio ajjkere debet cofuLam .
.

208.

ad pradicatum^ vel fu- f1{ daejus

altquam
faltem fpeciem ha- mentum
efl , fed
bet
Signum enim ncgationis eft particula negandi copulse pra.fixa (. propoftzoj) . Ubi ergo eadcm ad copulam non refertur, fed vcl ad pra>di- tionirmmU
ibi copula* nulla particula negandi pra_figi- P
catum , vel ad fubjecfum
Si negandi partktda non refertur ad copulam, Jed

bjeclum

propofitio

negativa non

'

adeoque nulla negatio fignificatur Propofitio itaque negativa

nequit ($. 204J.
E. gr. Notam poflibilitatis conftituimus
quod nullam involvat cotradi-tionem Qtiamobrem fi dicas 7\ptio trianguLi xquilatcri non invoLvit contradiSiionem particula negandl ad
tur

efle

pr.-dicatum quidem refertur , fed non ad copulam Etenim perinde eft ac fi diceres Notio trianguli sequilateri eft notio non involvens co.itradictionem
Propofitio adeo tantum
ipeciem mcntitur negativa: Revera enim fignificatur , definitionem polfibilis convenirenotioni trianguli aequilateri, atque adeo arfirmativa eft propofitio.
:

Propofitio
_r

209.

qua* fpecicm ncgativa. habct, fed revcra affirmativa

cft

mfmtta dicitur.

^ c
Dehmtio
.

'

Talis eit propofltio paulo ante allata : 7{ptiotr;'anguii xquilaterinon mvolvit contradiBionem,
ita eam interpetrari debemus , r.otio trianguli xquilateri eft notio contradiBionem non involzens
Caveas vero denuo, ne inter tricas fcholafticas referas , qua: de propofitior.e infinita 6. ejus tundamento (.pra-f.&pra-c.) dicuntur
Etenim artis ratiocinandi regulae nec
intelligi, nec dextre ubivis applicari polsunt , nifi ad notionem propoiitionis infinita: attendas
Qui ex notione ratiocinii regulas ratiociniorum deducit, quemadmodum in fequentifi

'
_

pnita

bus faciemus;

is

neceilitatem notionis propoiitionis infinitx reipfa experietur

.

2IO.

Particula negandi vel exprimitur in propofitione negativa

vel in voce ad jubjetlum, aut pradicatum peninente latet

xempla

aut

infinita

Tarticu-

Patet per e- l* negandiqttomademonftratione.

.

aflcrti vcritas , ncc alia hic opus cft

lu exemplo paulo ante allato (not. .zoS) particulanegandi expreffe ponitur, necnonin
aliis propolitionum negativarum fuperius (0.^.5.104.207) datis . Enimverofi dixeris -\>/l-if
Inminwn i n omniby.s efl f.tpiens
voci ad fub;ec.um perti, particula negandi includitur
nenti, utut ad copulam pertineat : idem enim eft ac fi diceres, muu Umo non eftfapiens
:

d in&, re~
ditttur

propoft-

tionem.

Tart.

150
jn emnibus

Similiter

dtcis

fi

Seft. III.

Caf.

Brutu cartnt rathne ; particula negar.di latet tn verbo cxrtnt

eft ac fi diceres, i/mta nm hxbcnt rationcm.

ad pridicatum pertinente: etenim perinde

. XII.
conftat
notis realitates denotantibus: conquse
Notio pc/>m>4 dicitur,
Definitit
reprxfentata rcmovet realitates,
a
re
tra Negattva notio vocacur, qua:
notionis
termi- feu earum abientiam tanquam notas rei exhibet. Terminus pofttivus eft,
nipofitivi qui notionem pofuivam denotat : Terrrimus autem negativus , qui no-

&

ac negA-

tionem negativam

tiv-i

negativus reahtatis abfentiam (. j 7 ). E. gr.

;
Terminus
Triangutum rtSiUntum concipimus figuram planam tribns lineis rec-tis termniatam Notio
terminus triangutum rccliiincum, quo ea fignificatur , itidempofitivus
igitur pofltiva eft
Enimvero immattrialt dicimus , quod ex materia non conftat , feu juxta Cxrttfi xnos , quod
nullam habet extenfionem; notio igitur eius negativaeft& terminus//Bw<jff)//t negativus
Cavendum vero, ne ex regulis Grammaticis judicemus, an terminus pofitivus fit , an
tamen propternonegativus: fieri enim poteft, ut terminus habeat formam negativi
tioncm pofkivam ipfi refpondentem cenferi debeat pofitivus,& contra ut terminus ha-

fignificat.

pofitivus realitatem denotar

&

&

&

tamen propter notionem negativam ipfi refpondentem fit negattbeat iormam pofitivi
vus . E. gr. Terminus tns infinitum eft vi Grammaticae ncgativus,at fi definiturperens,
in quo omnia iniunt permodum a&us, notioeidem pofittva refpondet , atque adeopoficivus cenferi delxt

>

21.

terminns

Si termmus negativus ita ingreditur propofttionem , ut negatio ipfi inb<erens ad (opulam referatur > propofttio negativa eji , in cafu reliquo affir-

negatfvus

mathia. Etenim

propofi-

tiva

Op.ando

tionemefficiat ne-

eativam

fi

in propofitione occurrit tenninus ncgativus

nega-

Enimvero in notione negativa

eidem notio refponder. (. 21 1)
cit.),
removentur
atque adeo terminus nega(.
realitates a fubjecto
tionem includit ( . 205,). Quodfi ergo negatio ad copulam in propo.

ingreditur, refertur; ea utique negativa eft (. cit.).

Si vero copulam non afficic , pro affirmativa habenda , utut negativa
fitione,

quam

is

appareat (. 208^.
E. gr. Si dicis : Animx tfl immxttrialis , propofitionem ingreditur terminus negativus
immateriatis , fuppono enim ei non reipondere nifi notionem negativam, fcilicet materiat
Duplici autem modo interpretari licet propofitionem , vel ut sequicarentiam (.
anima eft eni , quod non efi
polleat huic anima non eft matcrialit , vel Ut aequivaleat alteri :
afficit
mxteriale. In priori cafu negatio ad copulam refertur, in pofteriori eandem non
Multo
sequipollet
affirmativx
infinita
pofteriori
.
in
eft,
negativa
priori ergo cafu

m).

&

In

quam tantum

ingreditur terminus,qui
innegativus apparet vi originis (no t .. tii). E.gr. Siquis dicit Vens efl infinitus atque
unquam eam
finitudinis datur notio pofitiva , tum propofiuo ifta affirmativa eft, nec
negative interpretari licet
. 2 1$.

minus autem propofitro negativa

cenferi debet

Si

Tropofi~
tionis

identiae
definitio

fubjefto

&

praedicato

eadem rcfpondet notio

Propofttio dicitur

identica.
E. gr. Si quis voci

&

Deo tanquam
fum propofitie

Tietts

non aliam jungit notionem quam quod fit creator univerfi,

prsdicatum, quod creaverit hoc univer-

ftftvecto propofitionis jungit

Etenim idem eft ac fi diceres : CreaVeus crea-vit uniierfum identiea eft

creator
Creaur
univcrfi
univcrfi . Patet itaque propofieft
V>r v.ni-oerfi crta-vit univerfum feu
tionem pofie efle identicam, quse talis non apparet . Interim dantur propofitiones identicx, ubi identitas fubje&i Sc praEdicati per ie patet, veluti cum dicitur : HomocfthomoUfui eife in. ratiocinando propofitiones identicas, fuo patebit loco.
.114.;

De

JucMciorum Differentia
214.

Definitio

propofttio

eji

identka

In dchnitionc

151

cnunciatur notio defi-

Dcfinitio-

tanquam prsdicatum dc fuo fubjecto (jT. 152. 200). nesquem

Subjccto itaquc atquc prsedicato cadem notio rcfpondet, conlcqucntcr locum innito convenicns

terpropo-

definitio idcntica propofitio cft.

Cum
tec

definitionum ufus in ratiocinando in dubium vocari nequeac( 5.48;

propofitiones idencicas luum in raciocinando habere ufum .

tates

fubjcclo

&

qute per

Dc

efentialia

modum

215.

Attrihuta

eo ipfo pa- fittones

ttitaninT

modorum atque relationum pojfbilipradkantur abfolute de fuo

,
attributis idcm dcmonftratum cft fuperius
nec non

attribittorum infttnt

eflentialibus

&

T? ro p

tionis

n_

a-

tegoric*

Modorum atquc rclationum poffibilitates , qua: pcr modum /***attributorum infunr, (. 157) conftantcr infunr. Quse vero conftan- mentnm
rer infunt, ca de fubjeclo abfolute enunciantur (jj". 61 ). Parcc iraquc,
ur attributa & cffenrialia , ira quoque modorum arque reiationum poffibibtates
qua: per modum attributorum infunt , abfolute , hoc eft,
nulla adjecla conditione, cnunciari de fubjeclo.
Quamobrem nulla ad e<fta conditione diciE. gr. Omniporencia eft accribucum Dei
(69)

tur

Veus

nium

omnipotem
angulorum fimul
efi

Trijngulnm habet

angulos duobus rectis xquales feu ratio dupla omfumtorum ad rectum eit attributum trianguli Dicimus itaque:

Habere

tres

xauales

tres angulos duobtis reflis

216.

Propofttio

categorica

cft

in

qua prsdicatum abfolute

djedta conditionc, de fubjedto enunciatur

feu nulla a- BeHnitio

propofiE. gr. Detis efi fifientijjimus propofitio categorica eft

fapientia enim Deo tribuitur tionis caabfque ulla adecta conditione. Similiter theorema Vytha.gorkum propofitio categorica eft, teorica .
**
qua fJyftthtnufe quadratum xcuale pronunciatur auadratis Uternm Jimi-.l fumtis
hxc en:!Tl
conftans hypochenulae ad lacera relacio, crianguli rectanguli accributum, fine ulla aa;etlz condicione enunciacur de hac rriangulorum fpecie
.

217.

Modi atque relationes & quod in re qttadam non concipitur pofjtbile nifi
preejuppoftto quodam ejus modoide (ubjeclo juo nonni/i conditionate enuncianDe modis idcm demonftratum cft iri fuperioribus f. 69J
tur
Rclationes funt exrrinfecae, adcoquc a comprxfcntia rcrum aliarum pcndcnt
Scd qux mutabilia funt
ca nonnifi de fubjeclo fuo fub ccrra
.

condirione cnunciari poflunt (jT. 62,). Modi igirur arque relariones ad

alia nonnifi fub certa conditione de fubjcdto fuo cnunciantur
Quicquid in fubjedto non concipitur poffibile nifi pra?fuppofito quo.

dam

cjus modo , id inftar alicujus modi eidcm ineft (. 158). Enimvero modi nonnifi fub certa conditionc prsdicantur de fubjedto fuo,
qucmadmodum modo oftcndimus Ergo quod in fubjedto non concipitur poffibile nifi prxfuppofito quodam ejus modo , id nonnifi fub adjedta conditionc dc eodem pra:dicari poteft.
.

E. gr. Calor eft

VVolffti

modus quidam

Logka.

lapidis

adeoque de lapide non poteft praedicari nifi

lub

r-

titmsbvpotbeticx

funda'mtmum.

Vart.

5*

SeB.

I.

III.

ap.

I.

fub certa conditione , nempe quod vel radiis folaribus , vel calori ignis fuerit expofiUnde propofkio hxc erit Si lapis radiis folaribus fuerit expofitus, calidus eft
Eodem modo ratio fubdupla trianguli ad parallelogrammum nonnifi fub certa conditione enunciari poteft de triangulo, nempe fi rtierit cum eodem fuper eadem bafi
inter
ealdem parallelas conftitutum
tus

&

218.

Definitio

Propofttio bypotbetka cft,

in

qua prasdicatum

tribuitur fubjetto fub

adjec~ta conditione.
propofiE. gr. Si liomo crebris exercitiis oferam nx-v.it , habitum ftbi comparat , propofitio hypothetioms bySi lafis ex turri decidit alta , imfetum ingentcm acquirit
Talis etiam eft fequens
tica eft
,
potbctifeu magna celeritate movttur
cx.
2 19.
:

Fimda'

mentum

quod per alterum determinatur

Si

boc alterum eidem convenit

id ideo de fubjetlo pradkatur

Propoiitio per fe patet,

&

iitie

quia

demonitra-

modipra- tionc admittitur

dica-idi

quod per alterum deQuare cum praedicaquod per alterum

(. ioo;; ideo quoque id

Si difficultatem experiaris in ea admittenda, cogites velim, id

ideo ineile , quia ineft hoc, per quod determinatur .
,

terminatur

tum denotet illud , quod fubiefto ineft

,
Hinc Schodeterniinatur , ideo de lubie^to prasdicatur , quia ipfi hoc alterumconvenit
laitici dixere: modum fratdicatpdi feqv.i modum effendi . Quod ineft iub'eif.t.0, propterca quod
id quoque de eodem praedicatur, quia alterum in eo lupponitur. Exemaltertim ineft
Triangulum ajquilaterum tfl xquiangulum , quia asquilaterum
propterea
plo res manitefta
quod angulorum asqualtas per asqualitatem laterum dcterminatur . Angulorum itaque
aequalitas de hac figurarum fpecie ideo praedicarur, quia eidem convenit laterum aequalitas. Keque vero lolum valet praefens eff'atum,fi praedicatum determinatur per intrinfeca fubje&o; fed idem locura habet fcmper , cum nulla conditio exprimatur, atque
adeo quoque fi ilhid per extnnfeca determinatur
Exemplo denuo res eft manifefta .
lafis tji alta turri dtlaffus magnum impetum acauirit , quia ex tanta altitudine delahitur :
propterea quod magnitudo impetjis determinatur per altitudinem , per quam delabitur
Impetus adeo magnus praedicatur de lapide ex turri alta delapio, quia ex ifta altitudine delapfus fuit
.

;,

220.

Attributa propria pradicantur de futyeElo fub conditione effentialium ejus

propria pcr omnia eflentialia iimul fumta dererminantur (.
Attributa
prxdicande fubjecto ideo prxdicantur , quod- ipfi hajc cflentialia
Ergo
66).
di attrip-outa
conveniunr (Jf. 219), confequenrer iub conditione eflentialium
pria
Attributum proprium trianguli rectiline; eft ratio dupla angulorum omnium fimul ad
redum (. 66). Ea igitur de triangulo rectilineo praedicatur quia terminatur rribus
Modits

enim numerus ternarius laterum &

t:ones clfentiales hujus trianguli (5.64;.
221.
lineis:

Modus
.>;-

iunt

fpecies

reclarum linearum determina-

Attribtita communia pradkatttur de fubjeclo fub condithne cjfentiabum

nonnuUorum, qu<e cum aliis entibus eidem funt communia Attributa communia dererminantur pcr unum, vcl aliquot eflentialia (3- 66). Ervcl plugo de fubjecto idco pra:dicantur , quod cide.n unum iftud
conditionc
iftius
fub
confequenrcr
efleniialia
infunr
(jr.
hrec
ra
219)
.

di attribtita torii.

m.inia

vel

horum

cffcnrialium.

fubjcctum dcterminant

num

eflentiale

Enimvcro quoniam omnia

ut hoc pra?cife ens

vcl aliquor

iit

corum cum entibus

eflentialia

non aliud

aliis

fimul

idem u-

communia habct.

Quamo-

De
Quamobrem

Judiciorum Differentia

153

communia de fubjeclo prsdicantur fub conditioqux cum aliis cntibus eidcm communia funt.

attributa

nc elTenrialium

&

fpeNihiJ diiricukatis experietur, qui familiaria fibi reddidit , qux de generum

cierum atque individuorum determinatione demonftrata funt io mperionbus (. 70. &:
feqq.;. Exempli loco eft theorema geometncum: ~rri.ingf.lnm reffitineum babtt t;ts ji^.
los

Nam

numerus ternarius laterum

przdicatur de triangulo rectilineo ,

numerus ternarius laterum, qui eft
n ilineo atque mixtilineo communis

atque adeo
eft attributum commune ( . 66) ,
quatenus inter determinationes eifentiales refertur

ipfi

triangulo fphaerieo 6c alio quocunque cur-

cum

222.

modum

attributorum propriorum , prcedican- Modus

,
de fubjetlo fub conditione omnium ejfentialium . Determinantur enim prxdicanper omnia cifcntialia fimul ( 157) , atque adco codem , quo ante ?' ?"*
er
(. 220), modo oflenditur, quod de fubjcdlo non prcedicentur nifi fub
'"J"j'
conditione omnium effcntialium .
propriePojjibilitates

qu<e inftint per

tur

E. gr.

Si

dicitur: Triangulum circnto infcribi poteft

ifta

infcriptibilitas

inftar proprie-

-..,

prxdicatur autem de eo, ceu ex elementis conftat , propterea quod tribus lineis concurrentibus terminarur, adeoque propter eifentialia (5.64;.
tatis trianguli confideratur

22}.

Si fubjeclum per efpntialia definitur ,

eodem prtedicantur; propofttio identica eft

&

aliquod vel quaedam eorum

Quoniam enim

effentiale

de

Ejfentia-

unum

liumprx-

per alterum non determinatur (. 64), unum propter alterum delu- duauo
bjcdto praedicari ncquit (.219). Cum itaque praeter eflentialia indefl- ^" "^
nitione nil contineatur per bypocbeftm idco quod de fubjecto praedicatl ^J
m
tur , efTcntiale propter feipfum eidcm tribuitur. Subjecto adeo & pras- ariat
p
dicato eadem notio rcfpondct , confequcnter dcfinitio identica eft.
idcntica.
E. gr. Elfentialia, per qux figura regularis determinatur
funt laterum & angulorum asqualitas. Quoniam angulorum xqualitas per laterum aequalitatem non determinatur
cum his exiftentibus xqualibus illi inxquales elle queant angulorum quoque x-

qualitas propter laterum xqualitatem de figura regulari enuaciari non poteft . Praedicatur igitur de eadem propter feipfam , adeoque (i dicis : Tignra rtgularis hxbtt amnts ar.gittus "ii~Us
habtiis omnts angutos teqnales haltt omnts an, perinde eft ac l\ diceres i Figura
gulos eqnates , adeoque utique identica eft
Quod vero iftiufmodi propofkiones non ap.

pareant identicae, vel inde eft, quod definito ungimus notionem confufam , vel quod
ipfum oobis familiare reddidimus, ut ad notionem ei convenientem prorius non attendamus etenim in utroque cafu non animadvertimus , quod in definitione fub;ect.i praedicatum ;am contineatur
:

224.

Si fub)el1um per attributa definitur

pofftbilttates

qua

per

modum

vel per

attributi infunt

modorum atque relationum

o,>ando

eodem pnedi-

non pa-

efpntialia de

cantur prepter attributa vel ea , qttce attributorum vicem fubeunt

Sicuti riant.
enim attributa (jX. 65)
fuppofitce modorum atque relationum pof.

&

fibilitaces

( .

attributfs vel

157) per
iftis

determinantur ; ita viciffim pofitis

atque relationum poffibilitatibus,ponuntur

effentialia

modorum

quoque effcntialia , ut adco fumtis attributis vel illis poffibilitatibus

tanquam primis per ea determinentur effcntialia Quamobrem ii lubje&um per illa definitur & ha?c de eodem prxdicantur , quemadmo.

>

dum

Part.

154
dum hypochcfis
atcribuca

vcl

SeH. III Cap.

I.

requiric, eflcncialia prccdicancur de fubje&o propter

poflibiliraces

aequivalences, qua? dcrinicionem

eis

ingre-

diuncur
E. gr. Parallelogrammo per modum attributi feu proprietatis convenit divifibilitas
duo triangula aequalia per diagonalem fafta . Elfentialia autem , per quae figurae iflae
determinantur , funt laterum numerus quaternarius Sc parallelifmus . Quodfi ergo paraUelogrammum definias per figuram planam in duo triangula sequalia per diagonalem divifibilem
pottea aifirmes ; Varallelogramrnum babrt latrra oppofita paraUela ; parallelHlTlUS
laterum de eo praedicatur ob divifibilitatem in duo triangula aequalia per diagonalem.
in

&

0*"* de fubjeclo

Oucenam
conditio
in

propo-

pradkantur

eadem

ipfi

tribuuntur fub defi-

nempc idco fubjedto dicicur convenire prsdicacum

cciam repugnarc, quod cidem dcflnirio compccit. Qua? enim dc fu-

nitioms conditione

vel

abfolute

225.

&

[ttiombus

bjec^o abiolure prxdicanrur

-**"".
cis taate

modorum arque rclacionum rpoflibilicaccs qua? rper modum accribuco_

/ c
,
/c 69.
n
ium ir>i unt (
2i5>)- fcnimvero arcnbuca ram propna ( . 220),
quam communia (.221) & qu<e pcr modum iftorum attribucorum
iniunc, modorum acque rclacionum poflibilicares f. 222 ) proprer eficnrialia; conrra cflcncialia propcer accributa & ea, quct permodum ipforum infunc ( . 224) pra:dicantur. Quamobrem cum rn priori cafti

fiipporatnr.

ea func

vel accribura

cflenrialia, vel

.-

'

fubjcclrum per cflcntialia f. 180), in pofteriori aurcm per atrributa

auc calia, quae per modum atcribucorum infunc (%. 224) definiarur;
evidcns cft, qua? de fubjeilo abfolute pra;dicanrur, eadem ipfi tribui

fub condirione definitionis.

E. gr. In propofitione Veus efi omnipotens omnipotent ia E)eo tribuitur fub conditione defimtionis, v. gr. Cartefianis ideo , quod fit ens perfe&ifllmum . Cur vulgo id non ani
madvertamus, ratio prorfus eadem eft, quam paulo ante (not. $.223; allegavimus, cur
propofitiones identicae fubinde tales non appareant . In Mathematicis , ubi fub;e<Aa ante fuerunt definita, quae propofitionem ingrediuntur , res femper manifefta eft.
.

226.

Propofitiones categorica aquivalent bypotbetkis

&

ad

eas reduci pojfunt

P ro Pfitione catcgorica prxdicarum abfoluce, feu nulla adjecia conditione, de fubjeclo cnunciatur (. 216). Enimvero qua? de fubjecto
abfolure praedicantur , ea de eodcm non cnuncfantur nifi fub conditionc definitionis , ctfi conditio nulla exprimatur (. 225). In propofitio^ 11

'tf

't?'

fitiones
n.'.m

ad

hypotbrticasre-

cucibues.

nibus igitur cacegoricis, quamvis nulla ad/iciatur condicio , fubjccto

tamen non compecic praedicarum nifi fub condicione dcfinirionis. Caregorica? adeo propoficioncs hypochccicis jequivaknt (%. 218) &, fi conditio in definitione fubjecli contenta exprimatur , ad hypotheticas
rcducuntur.
E. gr. Propofitio categorica eft: Tigura regularis

efi

circulo infcriptibilis

Enimvero per

fu-

bxuLum figuram legularem intelligimus figuram planam a:quilateram & asquiangulam .

Quamobrem propofitio categorica hypotheticae huic zquivalet Si figura plana fucrit a-yuilatera dr a><juiangula i Circulo infcriti potefi
Imo haec reducftio aitu fieri iolet m theorematis demonftratione
id quod eam in Elementis Geometriae
evolventi ac perpendentt
manifeftum evadet. Notandumnimirum, quoJ inferius clarius conftabit , non inanis fub:

tilitatis

De

Judiciorum Differentia

155

tilitatis captandx gratia haec doceri , quz de diverfo modo przdicandi fuere in medium
ailata; fcd ea uiuin indifpcnfabilem haberc cum in thcorematis inveftigandis , tuminys
icmonftrandis . Similiter propofitio categorica eft;Df* creavit mundum Sed cum nomini
Dei reipondere dcbeat aliqua definitio, ne itc fine mente fonus ; fi ea diftincte exprimatur; habebis propoiitionem hypotheticam . K. gr. (i cum Cartefianh defimas Df/perens
.

perfectitiimum; propofitiohypotheticaerit SiVtus eft ens pjtrftliijjimum. ,ipft mundum trtavit.

Quodiicum nobis Veum defimas per ens a fe , quod in fe cohtinet ratidnem furficientcm
attributis divinis a
cxiftentiz contingentis univerfi , prout nempe noftra de exiftentia
propofuio hypothetica talis erit Si Vtus efiens
contingentia denvata demoitratio requint
a fe , quod in fe continet rationem fuffcientem exiftentix contingentis univerfi ; mttndum creavit
:

&

demonftrationibuscum attentionead moduiridemouftrandi verfati funt , iis dubium

quoddam lulioriri poterat neque enim in propoiitionibus categoricis demoftrandis femper

Qui

in

recurritur addefinitionem, fed ad propofitiones alias categoricas in anterioribusdemonftratas

Enimvero dubium revera nullum eft, quod primafpecie non contemnendum videtur .
przcedentes omnes
Etenim
przfens , quz demonitranda eit , propofitfo categorica ,
.

&

&

ad hypotbeticas reducantur, candem hypothefin liabent , quztermino lubettum conftituente indigitatur Quamobrem ii ad propofuiones categoricas eiuldem fub'ecti antcriores recurritur; id quidem fit vi communis hypothefeos , quemadmodum in hypotheticis
exprefiis accidit. Sedeaclarius evadet ex inferioribus , ubi de demonftratione fumusacturi.
Hic faltem dilcutiendz lunt prziudiciorum nebulz , ne tanquam inutiliacontemnarvtur ,
quz magnum momentum in Logica utente trahunt
fi

227.

Si conditio, fub qua pradkatum convcnit fubjetlo termino concreto abj- Quando
que particula condtttonali fubjeclo adjecla exprimitur propofitio babet for- propoftno
;

mam

categoricce, etft rsvera ftt

non abfolute convenit

fio

Etenim

bypotbetica.

icd fub

pra?dicatum fubjeconditione , non ideo

quadam

fi

}'P

}m

ot}e -

~_
f

conditio ccffat , quod particula conditionalis non exprcfle ponatur . tego.ic*

Manet igitur propofitio hypothetica ( . 218).
babeat.
Quoniam tamen particuia conditionalis non cxprciTe ponitur , fed in

vocibus ad fubjeclum pertincntibus latct; ideo propofitio formam categoricx habet.

E. gr. Si dicis Lapis ex

alto delapfns ingentem

impetum habet

propofitio

categoricz

for-

rnam habet ($. xi6). Sed latet particula conditionalis in vocibus ex alto delapfus: id
quod clarius conftat , ii propofitionem in hanc hypotheticam refolvas Si Upis ex altodelaffmfuit, ingentem impetum habet Similiter propofitio Lapis calidus calefacit categoricz formam habet latet autem particula conditionalis fi in voce calidus. Nam propoiitio zqui:

pollet hypotheticx fequenti

Si Upis

eft

calidus ,calefacit

. 128.
fuojecto adjicitur ad determinandum ejus ftatum,in quo pra?- Deteminatimis
dicatum ei tribui poteft, dicimus Determinationem fubjedli.
Nimirum fi przdicatum fubiecto non femper competit , neque adeo vi definitionis ei- ftib)ec1i
dem tribui poteft per definitionem fufhcienter determinatum non eft. Quod igitur ad dejinitio .
ea, quz conftanter eidem infunt , accedere debet , ut fiat fubjectum habile in propoiitione data , id ulterius idem determinat
Unde quoque a nobis fubjeBi determinatia

Quod

appeilatur
E. gr. Lapis non calefacit , quatenus lapis eft , fed quatenus ipfe calidus.
Per definitionem itaque , qua in effe fux fpeciei determinatur , iub:ectum nondum fufhcienter determinatum eft , ut actus calefaciendi deeodem przdicari poffit . Quamobrem
accedat opus eft determinatio ulterior, quz hic fumitur a modo
qui non conftanter
.

nempe a calore Unde dicimus Lapis calidus caiefacit , ubi terminus concretus
calidus novam addit Iapidi decerminationem
qua conftituitur in eo ftatu , ubi actuscalefaciendi de eodem przdicari poteft
Lapis tx alto dtUpfus ir.'
Similiter in propofitionc
meit

gentem impetum habet

prxdicatum non tribuitur fiuVecto

quatenus per definitionem

efi*

irf

Tart.

56

effe fuae

fpeciei

minationem

determinatur

fubjeiti

LSeB.

fed propcer

natioms
fubiitti

xmdi defumantur.

Cap.

lapfum ex alco.

I.

Hic

igitur conflituit

decer-

Detcrmi-

III.

229.

Determinatlones fubjecli vel dejumuntur a modis , vsl a rebus extrinfecis

Qua?cunque rcbus infunt , vel eflcntialia furtt , vel attributa, vcl
modi (. 64. 65. 67) : quse vcro in iis poflibilia intclliguntur, ea in.

modum

attributorum (. 157)

adeoque ad attributa referuntur,

(. 158; , adcoquc fimul fub iis comprehcnduntur , quatcnus ncmpe poflibilitatcm concipimus tanquam
quidpiam rei intrinfecum ( . 155). EiTentialia & attributa quaeque
iis aequivalent , vcl ingrediuntur definitionem( 180. 181. 182), vel
de fubjecTo abfolute prxdicantur (.220.211. 222 ) atquc adeo vi defunt vcl per

modorum

vcl inltar

finitionis

225

f.

locum habet

confcquenter

Nullam

adeffe

igitur fubjecTi

intelliguntur

detcrminationcm

ubi dcfinitio

in enunciatio-

nibus conftituunt (. 228^.

Enimvcro modi mutabilcs funt (. 67) , neque adeo conftanter infunt. Quamobrem fi prasdicatum non convcnit fubjecTo, nifi quatcnus

modus

utique in enunciatione cxprimendus, ut ftatus intrinfecus fubjccTi determinctur , in quo prxdicatum ei convenire poteft
SubjecTi igitur determinatio fumitur a modo(. 228)
Similiifte

ineft

is

qux

extrinfeca funt fubjecTo , ea ipii non conftanter adfunt: quod

experientia notum fumimus . Quamobrem fi prcedicatum non convcnit

ter

nifi in relatione ad res quafdam extrinfecas & quatenus ab

pendet; ftatus ille extrinfecus in enunciatione determinari debet
in quo illi praedicatum tribui potcft
Adcoque detcrminatio fubjccTi
iumitur a rebus cxtrinfccis (.228). Qiioniam itaquc prceter ea ,
qua: fubjecTo vel intrinfeca, vcl extrinfeca iunt, alia concipi non pofiunt , ab intrinfecis vero alia? dctcrminationcs pcti nequcunt , ni(i a
modis, quemadmodum jam oftcndimus; determinationes fubjecTi vel a
modis, vel a rcbus cxtrinfecis petenda? funt.

iubjecTo,
iis

Exempla

(not. .

izS

allacapropoficionem prxfencem abunde illuftrant

Ecenim

Jn

pro-

poficione: Lapis calidns calefacit decerminacio iubjecli pecicur a modo , nempe a calore :
in propofitione aucem alcera: lapis ex alto dtUpfns ingtntem habet impetnm determinatio
ftibje&i fumitur partim a modo, motu nempe lapidis , partim a rebus extrinlecis , ad

quas motus ifle refertur, nempe ab alcitudine, per quam delapfus impetum motus acceleratione acquifivit . In hac vero propofitione : lapis rxdiis foUribus expojhus fit calidns ,
Similiter in
determinatio lub;eoti fumitur a re extrinfeca , caufa ncmpe calefaciente
intcr t.xfdem paraU
propofltione geometrica ekmencari : Varallelogramma fuper eadem bafi
.

&

confiituta equalia fum determinatio fubjeiti fumitur ab eo , quod ipfi extrinfecum

inter
neque enim ad parallelogrammum pertinec ut cum alio fuper eadem baii
eafdem parallelas coaftituatur .

UUs

&

eft:

Determinationis

230.

Detcrminationes fubjecli cequivakntes appello 7 quarurn una alteri falvo prcedicato fubftitui poteft. Undc fimul patet, quaeriam e contrario

diccn-

De

Juditiorum Differentia .

,(

157

diccndx fint determinationes fubjefli non ctquivalentes vcl diverfe, nem- aquivaUntis dcpc illx, quaram una altcri falvo ptwdicaro iubftitui nequit.
E. gr. Si parallelogramma eandem habent bafin atque altitudinem aut, quod perin- finitio
inter eafdem parallelas
altitudines aequales ; tum fuper eadem bafi
eft, bafes
Bt vice verlafifuper eadem bafi&.inter eafdem parallclas conftituunconititui poilunt
Quamobrem determinationes fubjecli atquivatur , altitudines Cv bafes cequales habent
Ientes funt confiitui inier ejfdem paralltlas fnper bafi tadem Sc bafet tu.-".c altitudincs squalet
haberc , atque ideo una alteri falvo praedicato fubftitui poteft . Per.ir..!t nimirum eft, fiinter cafdcm parallclas'conHituta tetjualia funt
\e dicas : Vcrai.ct'gramma fuper cadcm bafi
altititdinum tequalium tcqualia fun:
Nofle determinafi\e atHrmes Varaliologramma bafium

&

&

de

tioncs aequi\alentes ufui dt

nomen

ter

tem

&

&

res

quoque

ipf.

cum

demonftrando, tum

in

declaranda nobis

eft

Ea

inveniendo
Quamobrem prseaddiraus propofuionem fequea-

in

fini

231.

&

earum una poftta al- Qi'.<enxm

Si dua fuerint fubjecli ejufdem determinationes
tribuenda
Si determt; erunt determiuationes aquivalcntes
ttra quoque eidem fit
.

enim detcrminacioncs ita fucrint comparatx , ut una pofita alrera quoque eidcm fubjcclo fit tribucnda; qua: dc fubjecTo unius gratia cnun-

n at !
r u nr
!-

ciantur, eadem quoquc refpecTu altcrius cnunciari poffunt

Si dubiEtcnim fi determinario
tas : dcmonftratio Facilis
tribuitur fubje.

cTo, ctiam eidem tribuenda

adcft

ibi

-palentes.

eft

altera

per hypotbefm, atquc adeo ubi

ctiam adeffe intclligitur B. Enimvcro ubi

locum habct prsdicatum, denuo

per hypothefin

Ergo

adeft

ubi

ibi

adeft, ibi

dcterminatio B habet fc ad
pcr modum pra?dicati fubjecTo fub determinationc A tripriorem
buendi, fub qua ipfi tribuitur prardicatum alterum C. llnde detcrminatio
& pra:dicarum B habcnt fe ad fubjecTum fub dcterminatione
A per modum duorum attributorum , qux una infunt neceflario , ut
adco unum pofTit dici inelTc, propterca quod alterum incft
Quoniam
itaque falvo pra:dicato
dctcrminatio B in locum altcrius A fubftitui poteft
dcterminationes B & A squivalentes funt.
in quo Parallelogrammi determinatio A ,
Propofitior.em illuftrat exemplum praecedens
quod conftituatur luper eadem bafi & intra eafdem parallelas cum altero,
fumatur,

quoque

locus eft prsedieato

Scilicet altera

fi

locum quoque habet

aequales

Quamobrem

alrera

B, quod

pr.tdicatum

locum habet fub determinatione

Quod

bafes

&

C, quod

fub;e<li

aititudines utriufque parallelogrammi fint

parallelogramma fint aequalia, non minus

B, quam

fuiT determinatione

A
(

frtec.

232.
pnedicatur ^illud etiam pruedicari

potefl de fm- Tradicaguhs individuis fub ea comprebenfts

Quod de fpecie abfolute pra:dica- l^fpecici
s
tur, illud dc eadem cnunciatur fub conditione dcfinitionis (ff. 225), ('"
mdivi
r
l
r
n ,n
v-.coniequcnter quia ha:c ipccics cft (%. 179)
Emmvero ea , per qua:

de

fpecie abfolute

ipecies

iunt

conftituitur

(jT. 44,).

in iingulis
lis

fingulis

Quamobrem

individuis

individuis tribui potcft f.

duis comm

contcntis

communia mmia.

quod pra:dicatum determinatur

id, pcr

individuis dcprehendirur

fub ea

adcoque idem pra?dicatum fingu-

219).
o-r
1
t>

'

Tart.

158

1.

SeH.

111.

Cap.

E. gr. De triangulo iquilatero abfolute prxdicatur , quod fir squiangulum , adeoque

quatenus triangulum aequilaterum efl
Nemo igitur dubitat , quin quodvis triangulum
aequilaterum in fingulari fit aequiangulum
.

"'
.

'.

conditione prcedicatur , id de individuis ejufQfi d cie fpccie fub certa

Vr<edicaqu<e eadem conditio locum babet Quod
fpccie- dem fpeciei pra?dicari potej}, fenes

de fpecie fub certa conditione praedicatur, id eidem tribuitur tum

ditiomta
propter quidpiam , quod fpeciei conftanrer ineft , tum propter condiquomodo
Nempe ab ifto pendet, quod praedicatum ei convetionem adjeclam
indiviQuoniam quod fpeciei
nirepoffit; ab hac vero, quod adru conveniat
inc ^5 '^ fingulis individuis ineft (. 44)
igitur fingulis individuis
tlkanda.
non repugnat iftiufmodi prcedicatum
Enimvero quoniam adtu comrum

ion-

peterc ncquit

nifi

conditio fpeciei adjedta adfit

idro

individuis

iftis

prsedicatum actu tribui poteft , penes qua? eadem conditio locum habet, iub qua de fpecie enunciatur (. 219J
.

E. gr. In propofitione hypothetica , fi lafis radiis folarihus exfonitur , calidus fit , de lapide tamquam ipecie prjedicarur , quod calefiat , iub ea conditione , quod radiis folariIJem igitur etiam de hoc, ifto, illo lapide praedicari poteft fub eadem
bus exponitur
COnditiOlie. Nempe hk quoque, ifte , itle l.tfis calefit , fi radiis fUaribus exfonitur .
.

234de
individuis velabfolute ,vel fi<bdetetm;nata avadamcondifmgulis
Ouomodo
ttone pr<tdicari fotefi ; idem quoque defpecie , ad quaw eu pert itient, vel abfohrte,
prceJii aQiicd enim fingulis individuis
taindivi- vel fub eadem conditione prcfdicari potefl
duorum
abfolute tribui poteft , id eifdem convenire non poteft nifi propter aadfpecie
Quod vero omnibus commune,
ljq U jd, quod omnibus commune eft
transfe-j acj not oneiT fpcciei pertinet (%. s\\)
Quamobrem quod fingulis
individuis abfolute tribuitur,id etiam de fpecie ablolute praedicari poQuod

(. 21 9)

teft

Quod de
id iiidem

fub certa conditione pracdicari poteft,

propter aliquid ipfis intrinfecum , tum prop-

iingulis individuis

tribuitur

cum

hanc ipfam conditionem. Quamobrem cum fpeciei inilt, quod individua omnia inter fe commune habcnt ( . 44 ) , fi ulterius acceiferit conditio , fub qua individuis prxdicatum convcnit , ut nova quafi
idem quoquc fpeciei fub eadem confpecies accidentalis conftituatur
tcr

venirc debet (. 220).

Patet , mevel tacente , propofitionem praefentem efie converfam duarum proxime pra:cedentium. Habet ea fuum ufum in ve.-itate per experientiam inveftiganda id quod fuo
:

loco patebit

-35id etiam pra?dican fotrft de ftngupradicatur

,
Qlld ^e genere abfolute
Tradihttorumge- lis fpeciebus fub eo contentis eanmque individuis. Etenim qucd de gencre
'* *<i
abfolute , nulla adjcfta conditione , praedicatur , id eidem convenit ob

cs&

ea

wdividua
appltcatio.

>

confcqucnter in notione ipfius ( .

continentur, ca
Enimvero quae in notione generis
o

quae in definitione

cont nentur
i

(.

225

^^^

De

Judiciorum Differentia

omnibus fpeciebus (%. 45

159

&

hinc quoquc fingulis carurn individuis

Quamobrem qux dc genere abfolute prjcdi)

(%. 44; communia funt

cancur , ea de fingulis fpeciebus fub eo contcntis earumque indhiduis
praedicari poifunt
.

De triangitio rttlitinco in genere

angulorum jimul fumtorum ad rcfium

abfque ulla ad'eita condicione prxdkatur

igitur

quoque de

triangulo

reUangulo

ratio

fpccie

in

dupla

&

de

poteft , quod habeant trcs angulos

Similiter de omni ftuido gra-vi tanquam geneie
junctim fumtos duobus rect s aequales
abique ulla conditione adledta prxdicacur, auod dcfctnfui gra-vium refiftat-. igitur quoque
aaua canquam individuis
praidicari potelt,
de :qna canquam fpccie
de k

Jinguiit triangulh

reclanguiit

in

fingulari

&

quod gravibus

in

praedicari

dcfcendentibus reiiftant

ea

Quod

de genere fub data

eadem

dicari potefl fub

rumque mdtviduis

quadam

3^-

conditione pradicatur

id etiam pra?- "Predica-

Quoniam genus eodem modo contmctur

ea-

conditione de fingulis fpeciebui fub eo contentis

imgulis

111

co ''

'

^"

d tiCnl _
-

fpeciebus , quo fpccies in fingulis individuis (. 44. 45 ); codcm mo- tmm aa

do oftcnditur, quod , qua: dc genere fub data quadam conditione pra?- fpecies&
dicantur , de iingulis quoque ejus fpcciebus fub eadem conditione mdividiu
\

prsdicari queant , quemadmodum (. 233) oftendimus , de fingulis applicauo '

individuis prsdicari poife fub eadem conditione, qua: de fpecie fub ea

prxdicantur

Cum

dubio careat , quod , qua? de gencre fub data^quadam

conditione praedicantur , fub eadem conditione de iingulis fpcciebus
prardicari queant
quae vero de fpeciebus fub certa conditione pra>
dicantur , ca quoquc iub cadem de fingulis earum individuis pracdicari
qucant(. 233); evidcns eft , qua? de generc fiib data conditionc pra:dicantur , ca quoque de fingulis individuis fpecierum fub eo contentaitaquc

rum

prxdicari poffe.

E. gr. Crave cx atco dctapfum migno impecn ftrtur . Hic de genere , fcilicet corpore gravt,
pradicatur , quod magno impttu ftratnr , propter aliquam conditionem , aw>d ex alto dtlaffum fuerit . Sub hoc genere continentur plurimx fpecies, veluti globi lignei , plumbei,
lapidei
Quamobrem iftud prxdicatum convenit non folum fingulis hifce globorum fpeciebus, verum etiam fingulis individuis earum , ita ut dicere liceat : CloLut ligncut ex
.

alto dtlapfut magr.o imfttu fcrtur

y

magno impctu fertur

itemque

in cafu fingulari

hic

giobut ligntut ex alio deiaffus

=37Qtiod preedicatur de genere aliquo fuperiori abfolute

id non modo pr<e-

prtediea-

dicatur de fmgulis inferioribus fub eo contentis , verum etiam de ftngulis fpe- tommgeciebus ad inferiora relatis , nec non de fmgulis earum individuis
Quod e- nerisfu.

nim de genere fuperiori

abfolute praedicatur
r

buitur

,e
( .

(.

er
definitionis tri- P , ',

r
qua: lpiius notio mvolvit

225) coniequenter propter

152). Enimvero qua: in notione
,

id ipfi vi

ea

gcneris fuperioris contincntur

uS

abfolutoJ

ad
in feY :oras

generibus inferioribus ad idem relatis communia funt (jT. fpecies&

a
gencre fuperiori abfolute prxdicantur , ea indiviiur
appluaquoque de fingulis inferionbus fub illo contcntis prxdicari poffunt.

ea fingulis

46

Quamobrem qux de

Wolffit Logica,

Quar

tio

'

Tan.

i*o

I.

SeH.IlI. Cap.

Que

de genere aliquo pnrdicantur abfolute, illa quoque de ilngulis

ad idem relatis earumque individuis prardicari poiTunt (.
itaque oftendimus , quod de iingulis generibus infeQuoniam
235)
rioribus fub fuperiori contentis prxdicari qucant , qua? de fuperiori abdubium fane nullum iupereft , quo minus eadem
folute prajdicantur
quae de genere fuperiori prsdicantur , etiam de fmgulis fpeciebus ad
genera inferiora , quae fub fuperiori continentur, relatis earumque individuis praedicari queant
fpeciebus
.

qui nempe

per xquationem algebraicam definiri poteft , eft

genera curvarum inferiora fub fe complecticur, in
plures fpecies diftribuenda
De citr-va algebraica prasdicatur confians punfiorum ad axem relatio , cum fine ea algebraica azquatione definiri nequeat
Enimvero conftans hxc pundtorum ad axem relatio prasdicatur quoque de fingulis curvarum algebra carum generibus,
veluti de curvis primi generis, feifiomlnts conkit , earumque fpeciebus , veluti in cafucurvarum primi generis, de parabola , hyperbola , ellipfi
circulo
Ita fluidum grx-vt eft
genus quoddam fuperius , quod alia inferiora veluti aquam, Mercurium &c. fub le continet
De fluido gravi abiolute praedicatur , quod preijio fit ut bafis duEla in altitudinem Sed
idem quoque prasdicatur de aqua, Mercurio &c
in fpecie de aqua marina, fluviatili 3 fontana , pluviali atque in fingulari de hac aqua, de hoc Mercurio &c. Ex demonftratione liquet , qux de genere fuperiori pndicantur , ea defcendendo ad genera quotlibet continuo inferiora applicar: poile , nec hic opus elfe ut genus fupenus nonnifi uno
gradu inferiora fub fe contineat, fub quibus ftatim confequuntur fpecies cum fuis individms

. gr. Cnr-ux algebraica

genus aliquod fuperius

quod

infinita

&

&

. 238.
de genere afiqw fuperhri fub data quadam conditione prcedkantur^
torttm ge- ea jub eadetn condithne de generibus inferhribus
fub eodsm contenth , de. fpemrisfw- ci e y u < ad gensra hac inferhra relatis
earum mdividuis pnedicari poffunt

Tr.tdica-

Qua

&

P*r
'*f

tuorum
ad inferiora,fpe.
cies

&

indivi-

Genera

^^ ^ ^e continent,

genera, (. 47). Sed quod de genere fub daquadam

ta
conditione prxdicatur, idem quoque de fingulis fpeciebus
ad id pcrtinentibus fub eadem conditione praedicari potefl: (. 236).
Quae itaque de genere aliquo fuperiori fub data quadam conditione
praedicantur
dicari

^ltauo
fi.ua
10.

inferiora refpeclu fuperiorum funt fpecies, rcfpectu fpccierum,

ea fub

P oirunt

eadem conditione de generibus

inferioribus prae-

j am ^ uae ^^

generibus inferioribus fub data conditione prsdicantur,

ea quoque de fingulis fpeciebus earumquc individuis fub eadem conditione prcedicari poflunt (. 236^. Quamobrem qua? de gencre fupe-

fub data conditione prardicantur , ea quoque de iingulis fpeciebus ad genera inferiora , qua? fub fuperiori continentur, relatis , earumque individuis fub eadem conditione praedicari poiiunt
riori

&

conftantls eaminE. gr. Si fuerint dux cur-vie algebraicte fitb eadem tequatione comprehenf.e
grtdientes tttrobiqne eandem inter fe h.zbaerint rationem , iiel conslans quantitas nonnifi una ingredemonftratum fuit in a&is Eruditorum
aia.ur i cwrtite fimites ftnt , quemidmodum a

me

A. 171 j. p- nj.&feqq. Hic aliquid prxdicatur de omnibus curvis algebraicis, fed fub
duabus conditionibus, quod nempe per eandem asquationem definiri poflint, feu , quod
perinde eft, ad eandem fpeciem e ufdem generis referantur, & quod quantitates conftantes, qua; acquationem ingtediuntur, feu, quod perinde eft , quibus datis curva de;

ter-

De

JudUtoYiim Differentta

16

aut quod quantitas conftans tantum una

fint in eadem utrobique nitione ,
,
ingrediatur. Idem pr.tdicatum fub duabui iit:s conditiombus tnbui potelt omni curvarum generi , vcluti omnibus ftSUtubnt conicit primum cUrvarum genus conftituentibus
fpeciei ejufdeni p.-neris infenoris , veluti Eliipfbus,
lmo idem quoque tribui poceft
Ecenim Elliples atque Hyperbola: limiles iunc,quarum
Hyferbolis, Parabolii ^ipolionianis
axes conungaci iunc proporcionales : TaraboU vero , quarum arquationem nonniii una
Exemquanticas conftans , nempe parameter, ingreditur, omnes inter le fimiles func
plum hoc aliquid lingulare habec , nem^e quod genus inferius tk fpecies ingrediancur
hypochefin theoremans generalis , ecli i::dcterminace . Ecenim dum lupponicur, duas
curvas algebraxas eadem aiquacione comprehendi , iumicur utique, quod fint cufdem
non modo generis , \erum eciam euldem lpeciei : non camen determinatur genus , nefub eo fpecies quaecunque fpecies; verum m cafibus fpecialibus genus quodcunque
que lumi potelt , prxdicato falvo Conlultum igitur nobis videtur, fequentem addere
propolironem Plura exempla , quibus praelens illuftratur , deliderantem ad ifaaci Bar.
:i
Leftiones Geomecricas cv quidem le<ft. 4.
feqq. ablegamus , ubi Geo5 p. 29.
nictra praeftancilTimus e\ definitione genetica curvarum generali talia fympcomaca in certis hvpothelibus de curvis in genere demonltrat , quae ab ^ipollonio de fingulis feibonibus
figillatim &: ab Euclidc de circulo in iifdem hypochefibus fuere dcmonitraca
Exempla
alra in philofophia noitra occurrenc , quae le&or attentus Sc Logicae peritus haud diiriculter agnofcec .

terminatur

omm

&

&

&

239-

5/ qtiod individuis fwgularum fpecierum fub diver/is generibus

ad unum

contenta- species

fub da*a quadam conditione con- quando

venit , quatcnus ejujaem fpeciei tndividua fpeclantur
fpecies fubeunt vicem iigrediatHy P ro ~
cond-.tionis , qua data conditioni juperaccedente idem pnedicatum generi fu-

rum

qu<e

fuperiui rejerumur

Qiicd cnim non pra:dicari poteft , nifi de individuis ^ ~

id prxdicatur propter aliquid fpecici huic proprium
cjufdem fpeciei
oar cm~_
Quoniam tamcn idcm prxdicari potcft dc individuis cujufcunque fipe- ditionis.
cici fub gcncribus infcrioribus quibufdam contcntis , quatcnus nempe
ea ad eandem fpecicm refcruntur ; pra:dicatum non modo iifdem tribuitur ob id, quod fpeciei unicuique proprium , vcrum etiam ob quidpiam fingulis communc Quamobrem quod prxdicatur dc individuis
fingularum ipccicrum divcriorum gencrum , fcd quatenus ad eandcm
id tam de gcneribus infcrioribus , quam de fupeeadeni rcfcruntur
riori , fub quo ea contincntur, iub conditione fpecierum pra:dicatur,
in propofitionc adeo indctcrminate cxprimcnda , aut fub conditione
fpccierum identitatem indigitante
Quamobrem fi prxdicatum , quod
individuis ejuidcm ipcciei convcnit , nonnifi fub quadam conditione
iifdem tribuitur
conduio fpccici eidem fuperaccedcre debet , ubi iftud gcneri fupcriori tribuendum
periori tribui pctefi

Excmplo

praecedencis paragraphi

propoficio

praefens illuftratur. Ecenim fmilitudo non

pocelt prasdican niii de curvis eufdem fpeciei . Similitudo intercedic incer duas parabolas; intercedere poteft i.iter duas ellipfes; fed nulla intercedic incer parabolam acqueellipiin, nifi valJe generahs, quae ad genus conftituendum mfficic (
hic loci \e-

45 ) ,
ubi de fimilitudine individuorum Ipecialiifima agitur . Enimveronon
una tantum fpeaes eit, cuius individua fimilia efle poliunt
fed fub omni fpec:e curvarum , ad quodcunque genus ea rcferantur , dantur curvse fimiles
Ita fub genere primo
non modo parabola:
circuli fimiks funt , \erum etiam ellipfes atque hyperbolaj iimiles dantur
Unde ratio, cur curvs fimiles funt , non modo petenda ab eo,quod finguro non attenditur

&

lis

161

Tart.

I.

SeB.

Cap.

III.

I.

fpccieblls proprium eft, verum etiam hic quidpiam fimul in cenfum venit , quoj
fpeciebus omnibus commuiie cil , ad quodcunque tandcm genus reterantur, nempeasquationum identitas. In Matheli iltiulmodi cxempla frequenter occurrunt : enimvero ubi
in philofophia accurate philofophari coepenmus, in ea quoque plura lefe olierent
lis

,.

..

ijuotu-

plex.

Subjeclum

vel

propofitionis

cfi

. 140.
genus quoddam

vel fpecies vel individu'

tcrminus, quo indicatur rcs, dc qua judium SubjeSum enim

Tcrminus vero vel fingularis eft , vel comtnucium fertur (. 200)
nis (jT. 114J > adeoque fubjcftum vcl terminus fingularis eft , vel
communis. Jam terminus fingularis individuum denotat (%.cit.) Quare in priori caiu lubjectum cft individuum
Enimvero cuin termmus
communis notionem communcm dcnotet (. cit.)
hacc vcro pluribus
cxhibeat
.
11
communia
(
j) , adcoque vel fpccies fit (.44), vel
eft

&

genus quoddam five iuperius , five inferius ($. 45.

feqq. ) ; in caiu poftcriori iubjeclum vcl ipecics eft , vcl genus quoddam iive fuperius

iive inferius

E. gr. In propofitione

Tetrus

eft

doElus

lubiectum

mortalis, lub;ectum eft fpeties; in ifta vero

plures dentur lapidum ipecies

Lafis

eft

eft

individuum; in altera
, lubjectum genus

gra-vis

. 241.
fubjeclum
Judicium
eft,
cujus
eft individuum
fmgulare
Judicii
Tro- fitio jmgularis cft
cujus fubjcdlum eft tcrminus iingularis

&

nS
j"I
depitio.

du um dcterminatum. Tcrminus autem

P r0 P r '> vc ' particula dcmonftrativa

Homo

icu indivi-

fingularis vcl iudicatur

nomine

quadam

vcl dcterminationc

eft

cum

eft,

Hinc Propo-

pofnicnis

fin-

gulad>
Propofitiones fingulares funt : Kefierus veras flanetarum orbitas invenit j bic liber
Propolapis , qui modo deiidit , impegit in bracbium bominis prxtereuntis .
;
fitiones fingulares iaspius in vita communi , quam in fcientiis occurrunt . In Phyiica liugulares funt, in quibus fubiectum eft corpus mundi totale , velutiSol, Luna , Terra
Venus : iu Theologia naturali propufitiones iingulares funt , quarum lub;etum Deus eft .

E. gr.

continet lefiu ntilia

242.

.
ludicii

&"Propojitionis

miverfab.sdefini-

Judkium univerfale eft, cujus iubjeclum eft notio communis , fpccics

ncmpc vcl gcnus , pra?dicatum autem convenit iingulis ipeciei individuis , vel fingulis gcneris ipeciebus harumque individuis, five abioluEft autem iignum univerfalitatis in
e y fj ve fu b data determinatione
Undc Propofttio
omnis
in negativa nullus
p IO pofitione affirmativa vox
qua fubjeclo praefigitur iignum univerfalitatis.
univerfalis cft
.

ttO

E. gr. Propofitio univerfalis

enim

/'",?'"'"

infcribi poffe

circulo

eft

Omnis

figttra regularis eft circulo infcriftibilis

quoddam figurarum rcftilinearum

omnibus earum fpeciebus, veluti fentagonis ,

rtguiaris

genus

denotat

&

btxagtmis

Sulvectum
przdicatum

heptagonis

CvC

Slrtgularibus CC in fillgulari ifii fentagono , illi fentgono, huic fent.rgono rtgulari convenit
Sub ectum enim bomo denotat
militer omnis homo eft mortalis propolitio univerfalis elt
praedicatum mortaUm effe convenit lingulis eus indivjduis, Taro ,
aliquam fpeciem
.

&

Vaulo , "jacobo , foanni 6\:c. Similiter omnis lafis ex alto del.tffns magna celeritatt movemr
propofitio univerfalis eft , ubi de genere quodam, quod lafis eft , lub quadam determinatione , nempe Uofu alto , praedicatur magna celeritst,qux omni lapidum lpeciei omnium-

que lpecierum individms lub eadem dererminatione tnbuenda

. ?-43-

De

Judiciorum Differentia.

16$

=43-,

Judkium partkulare cft cujus fubjectum eft tcrminus communis , Judicii

fpccics nempc vcl genus, piEdicatum vcro non convenic nifi quibuf- &"Prodam fpccici vcl gcncris individuis. Signum parcicularitatis eft vox qui- pofitiomt
,

dam Hinc Propofttio

gnum particulantatis
.

dicitur, cujus fubjedto prxrigicur

particularis

fi-

mu

E, gr. Propofuio particularis eft: Quidam lapis efl calidus , ubi fubeohim genus quoddam Jenotat , przdicatum wcro nonnifi quibulJam inJiviJuis aJ genus iltud relatisconvemt
lnc non nili uni triouitur. Similiter Propofitio particularis eft : iJuxdam figurai
rtflilinc* fnnt circnio i, ifcripiibi.es, ubi lub ectum elt genus quoJJam luperius, praedicatum
vero nonn:Ii aliquot individuis ad genus lltuJ relatis convenit , veluti uiangulis , polymultilateris . Notandum non obltare parcigonis regularibus , nonnullis quadrilateris
cularitati propofitioois , li praedicatum uui alterique lpeciei integras lub genere , quod
fub e.tum eft conteutae conveniac, modo non conveniat fpeciebus fingulis: cum enim
fingularum lpecerum inJi\ iJua aJ genus reterantur , praedicatum utique inJividuis ad
genus relatis non convenit , fi qu.eJam Ipecies vel integrae , vel aliqua falcem earum
uidividua excipiantur

'!~

finifo"

&

&

Propefftio

ncmpc

vel

&

dicitur definita
univeriaiita.is

244cuius iubjcclo additur fignum quantitatis, Tropofi-

vel particularicatis

vel iingularicacis (jT. tionisde-

&

fcqq .)
Propofitio vero indefinita appcllatur , cujus fubjectum v**t*
Ue
cft tcrminus commuuis iive abfolutc poiitus, iive cum certa deccrmi- "^"[
J
nationc, icd abique iigno quanciracis

241

E. gr. Propofitiones Jefinltae funt lequentes : Omne triangidum efi dimidium parallelogrammi fupci tadem bafi Ci" ejufdem aititudinis i Qiicadam rriangulum efi dato circuio teqttale ; J-foc
niangulum efi aquilaterum . Similiter in numerum propolicionum Jefin tarum reteruntur
iequentes : Omnes homines funt mortalet ; Quiaam homines tum funt finceri $ Hic homo efi dedecut
;

:s fui . Contra propoiitiones inJefinitae funt : Circulut efi

ripherix , altitudo radio ejus xqitatnr i homo efl doclrinx capax .

a-nr.aiit

triangulo ,cujut bafis pe~

245.

St prcedkatum pluribus fimul fumtis convenit

Tropofi, fed non fwgulis figiUatim

fpeciem externam univerjalis mentitur , fed revera fingulari cequivaf~

Erenim ii praedicacum pluribus iimul fumcis convenit , fed non verJ a " s
;

propofitio
lct

fingulis figillarim

dividui

&

iingula

Quamobrem cum
duum (. 241)

cum omnia ifta fimul fumca fpectancur

tanquam parces diffcrencut rrutneric* (.

propoiicio fingularis

propoiicio in

iic,

numerum

inftar in-

74. 75^.
cujus fubjcdtum eft indivi-

fingularium

refcrenda

ubi

iubjectum conftituitur per plura fimul fumta, quorum fingulis iigillatim non convenir prardicatum.
Etfi igirur in iubjccto compareat vox omnes vel omnia; non ramcn
hoc in loco cft fignum univerfalicacis; ted falcem indicat, omnia, quae
nominantur, fimul iumi debcre, uc decerminecur fubjeclum , cui praedicatum cribui poceft. Parcicula igicur omnes vel omnia normifi incaucis
iraponit

uc ipiis propoiicio videacur univcrfalis

quce

calis

non

eft,

per modo demonjlrata

F-.

gr.

Si quis dicat:

Omnes mendki (fcilicet fimul) xuepcre viginti fex nnmmos:

cum

pra:-

aPP atem -

Tart. I.SeH. III. Cap.

164

1.

praedicatum de uno in fingulari enunciari nequic

Omnes igitur mendici fimul eonftituunc fubecrum , quod adeo mftar invidui confideracur , quod nutlis inferioribus communicari poreft Patebit in tertia mentis operatione, necelfarium ad ratiocinandumefie
ut propofitiones univerlales a particularibus &; fingularibus difcernantur
Quamobrem non ftenles nugae cenleri debent , qua; ufum non praevidentibus nullam utilitatem
habere videntur Ceterum in praefenti calu particula omnts fumi dicitur a Scholafticis
cMcRivt ; in calu vero alrero, ubi praedicatum defingulis inferioribus fub rermino communi fulredlum defignance comprehenfis figillacim enunciari poteft , diftributivt . Enimvero diftinitione iita non habemus opus , modo theoremata , quae de propofitionibuscondimus, fuerint perfpedta, in quarum hypthelibus diitimfte exprimitur , quod terminis
Scholafticorum confule indigitatur
-

246.

Si fignum univerfalitatis in cafu obliquo ingreditur propofitionem , ipfa taad aliam reduci potejl , ubi prcedicatum de fingulis inferioribus ftgilla-

Tropofttio ubli-

rnen

quemi-

tim enunciari poteji

verfalis.

benduntun

propofitio

fub termino communi fubjeclum demtante compreuniverfalis eji

Patet enim in hoc cafu propofitio-

quce

nem

univcrialem data? fubftitui pofle

debet
eflfe
ipfa

( .

242).

Univerfalis igitur

&

triangttlo lattts majits fubttndit majorem angulnm univerfalis eft :

univerfalitatis omnis in caiu obliquo in eadem compareat videaturque
Utus majus eile lub'ectum, ad quod iftud non rerertur; poteft tamen propofitio data ad
quam
aliam reduci , in qua relatio lateris ad angulum oppoiicum fit pndicatum
univerlalem elfe patet , fcilicec ad hanc : Onmt triangulum habet latus majus majori angnlo

E. gr. Propofitio: tn omni

enim iignum

etfi

&

off oftttim . Hic evidens eft, de criangulo tanquam genere praedicari aliquam proprietatem,
quae fingulis eius fpeciebus earumque individuis communis (. 235). Utramque vcro

propofitionem elfe eandem pacet inde , quod eadem utrique notio complexa relpondear
Similiter ex eadem racione , idencicaid quod paulo poft diftinilius a nob s oftendetur
te nempe norionis complexa: duabus propoficionibus refpondenris patet , propofit ionem
hanc Subtenfa major omnis circuli majorem arcum fubttndit aequivalere htlic: Ontnis cirrrtltts
hibet fubttufam majorem ad arcum majorem , confequenter illam perinde ac Jianc elfe univerfalem
;

247.

tio obli-

Eodem modo oftenditur, propofithnem effe particularem fi partkulariquce nonrifi ad talem

tatli fig num m ca u obliquo propofitionem ingreditur
f

que par-

revocari poteft

ticularis .

no communi fubjeclum denotante comprebenfis

_..

ubi prccdicatum non fmgulis inferioribus competit fub termi-

E. g. ln quibufiam triangulis anguli

particularis eft . itquivalet
fumti tertio funt majores .

enim

dv.o

alteri

Jimui ftmti funt ttrtio majores propofitlO oblique

Quxdam trianguU^dttos habtnt argulos , qui fimul

248.
illud etiam
Si quid univerfaliter prcedicatur de omni fpecie vel genere
ar '^ r de quibufdam individuis , vel quadam fpecie prcedicari poteft
rt
faUapre- P^
Quod enim univerfaliter pnedicatur de omni fpecie vcl genere ; illud
dieata
quomodo
de fingulis individuis fub fpecie&deimgulis fpcciebus fub genere con.

'^

earumque individuis prxdicari potert ( . 242 ) confequcnur

Q ucr0 q ue ca fu de quibufdam etiam individuis; in pofteriori de quaiicenm.
m fpecie. Prxdicatur igititr de quibufdam individuis vel quadim
fpecie particularitcr (. 245).

pxrticu!.:-

tC nr.j s

riiff p)c-

E. gr.

De

omni triangulo reBanguh pra:dicatur ratio #yuaiitatis

inter

quadratum

hjrfothtnu.

De

Judiciorum Differentia

&

165

prxdicaridequi-

Eadem vero quoque

quadrati reHqucrum Uterum fimul fumta
f*
buldam triangUllS retfangulis dicendo: %u'dam trianguta rcBanguU habent quadratum
fothcm.fx quadratu Uttrum *qualt , vel fub alia determmatione partiCuUri:T*j/*rfff.
poteft

guU, quorum
rum xqualt

lattra funt inttr fe ut

Imo

cuJari inferantur

qui

&

habtnt quadratum hyfothtnv.fx quadraus

ut in difciplinis fubinde
generaliter fuerant demonftrata .

quoque

fieri

iolet

fub

Utt-

determinatione parti-

. 249.
de fpecie aliqua vel abfohte , veljub
quid
eft
f$
JtjJJJJJ
Quod cnim de fpecie abfolute praedicaexpreffa conditione prsdkatur
tur, illud eriam pracdicari poteft de fingulis individuis fub ea compre- candi
hcnfis(jT. 232). Enimvcro i , quod fpeciei tribuicur, fingulis ejus primus .
Univerfalis
individuis compctit, propofitio univerfalis eft ( . 242)
cnunciarur.
ablblute
ergo cft propoiitio, in qtia de fpccic aliquid
Porro quod dc fpccic fub exprcifa conditione enunciatur , id dc individuis cjufdem fpeciei prcedicari potcft , penes quae cadcm conditio

Propofitio univerfahs

^^J^

Quoniam itaque hac dcterminationc fubjecti

Iocum habet (. 233)
(. 228) nova quaii conftituitur fpecies f . 44) , cujus fingulis individuis pnrdicatum iftud competir; propofitio univerfalis cenieri debet,
in qua fubjeclo , quod fpecics eft , prasdicatum tribuitur fub exprefla
.

conditione.
Triangulum aquilattrum tfi etiam aquiangidum , univerfallS eft atE. gr. Propofitio hC
que fufreclo fignum univerfaliratis in cafu re#o ad'ici poteft dicendo: Omnt triangulnm
:

itquiUttrum

xquiangulum

tfi ttiam

fonitur, calefit, univerfalis eft

Similiter propofitio ifthsc: Si lafis radiis folaribus ex.

ad formam univerfalis expreffam reducitur dicendo:

&

Qmnis Ufis radiis foUribus exfofitus

caltfit

25O.

fub exprejfa conditione pr<edicatur\

Quod cnim de genere abfolute pra?dicatur id J .^
fropofitio univerfalis eft.
etiam praedicari potcft dc ilngulis fpeciebus fub co contentis earumque Uur p rie .
Si quid de genere vel abfolute

vel

individuis (.

235). Propofitio

igitur univcrfalis eft

( .

242)

J^
^

dicandi.

Porro quod dc gcncre fub exprefla conditione praedicatur, id etiam

praedicari potcft fub eadcm conditione de fingulis ipecicbus fub eo con-

Quoniam itaque hac dererminaindividuis (. 236)

tione fubjccli nova quafi conftituitur fpccies aut novum genus infetentis

rius

earumquc
cujus

fingulis

praedicatum convenir;

individuis vel fpeciebus

propofitio quoque in hoc cafu univerfalis cenferi debet.

E. gr. Huidum grave refiliit dtfctnfv.i gravium eft propofitio univerfalis & fubie&O fluidum grave fignum univerlalitatis cmne adiicere licet Similiter haec propofitiouniverlalis
Si grave ex infigni altitudine delaffum fuit , magno imfetu fertur , & ad formam univereft
.

falis

exprefiam reducitur dicendo:

Omne grave tx

infigni

altitudine

dtUffum magno imftnt

ftrtur

Si quid de genere al/quo fuperiori vel abfolute

tione prtedicatur

propofttio univerfalis eft

propofuio piajcedens

(Jf.

250;

nifi

vel fub expreffa condi-

^f-^

^^r^

Oftenditur eodem modo , quo

quod principiorum loco uten- terpr*-

dum

dicandi.

i66
dum

&

Tart.

I SeB. IIL Cap.

propofitionibus dc praxlicatis
hypotheticis (.237. 238).

generum fupcriorum abfolutis

fit

Qux ad 5. 137. & 138. allata lunt

dum taciletransferuntur Ceterum cum

exempla

I.

ad praefentem propofitionem illuftranfub;ectum almd oceurrere non poflk , nifi genus vel fpecies, cui prsdicatum vel abiolute, vel fub datadeterminatione tribuitur (. 242) ; ideo patet , plures modos univerfaliter prsdicandi cribus
hadenus (. 249. 150. iji) demonltratis non dari
,

Dc c:t;
cHTprc-

in propolitione univerfali

. 252.
aquivalet
propofitioni
univerfali
Definitio
quam fubjecto tribuitur notio qucedam

In definitione definito rancompleta atque determinata

&

pofitiom

tanquam prcedicatum,

uiiverfa-

pofita conditione

h pui-

quam ens ,
buitur proptcr iftud nomen Quamobrem cum nomcn iftud Cn terminus communis gcnus vel fpecicm quandam fignificans , atque idem
conveniat fingulis fpeciebus fub gcnere
fingulis individuis fub fpecicbus contentis; notio quoquc ifti nomini juncla iifdem fpeciebus ac
individuis tribucnda. Definitio igiturpropofitio univerfalis eft(. 242).

vdeat
.

quidem abfolute , nulla adjccla, nulla fup152. 200 ). Concipimus nempe definitum tancui nomcn hoc convcnit , adeoque notio illa eidem attri(jr.

&

E. gr. Definitio trianguli

rcHUinei

quod

id fit

minata xquivalet huic propofitioni univerfali

tribtts

lintis

rtilis icrminata

rarum genus
fpeciebus

cui id

& fingulis

figura

plana tribus

Etenim definitum triangulumreciUineum

nominis convenit

harum

&

lineis

Onme triangulum reBUintum

deiignat

tfi

re&is terfigura plana.

quoddam

figu-

generi, conlequenter omnibus e;us

individuis tribuitur, quod debeanc tribus lineis reitis irt
,

huic

plano terminari

Hinc igitur patet , quod , fi cui enti definitum competit , eidem quoCui defimtiocom- aue competere debeat notio definito in definhione attributa.
gr. Cui figurx nomen tritmguli recTilinci tribuitur, tadem quoque efife debet plana ac
pet&t*.
tribus lineis rcflis terminata
Etfi enim arbitrarium fit , quam terroino cuidam notionem
atribuere velimus ; poftquam tamen determinata quasdam notio ei attributa fuit , necefiarius habetur nexus inter terminum & notionem , qux eodem denotatur , ita ut , fi ponamus , enti alicui convenire debere hoc nomen , eo ipfo fimul ponamus , quod eidem
quoque convenire debeant ea, quae notio termino attributa continet Vulgo praefeus propolitio ita effertur : Cui competit definitum , UU etiam compcsit definitio
Enimvero tum definitio tantum fumitnr pro termino complexo, quo denotatur notio completa atque determinatadefinito attribuenda , cum ita definiamus definitionem, ut definitum una comprehendatur (. iji), atque ita quoque terminum definitionis accipiamus in propofitionibus . 214. 252. Si quis tamen lianc fignificatus immutationem notet atque brevitatem loquendi amet > is per nos propofitionem praefentem enuuciet more confueto
.

254.

r
ndlin

Si definitum fumitur ut fubjeclum , de eo figillatim univerfaliter pradicaYt Pf}unt > aUee notl e 'dem in definitione attributa involvit . Si defini-

defimtio-

tum fumitur

reconten- nis
tadedefi-

n-.tomi-

ca
^

definitioncm

-.'ecjiite\

j Hr

convenit (jX.

intrinfeca

tum concipitur inftar entis , cui id nomi200J. Jam cum dcfinitionem non ingrcdianrur, nifi

ut fubjcclum

154)

ipfi

definiro fingula conveniunt

quce ia norione per

attribura continentur. Qua: vcro fubjefto convcniunt,

q UO q UC j c C0{J cm piardicari polTunt

(jX.

finito figillatira prsedicari poffunt fingula,

200).

Q,iamobrem de de-

qua? in deiinitione continentur

De

Judiciorum Differentia

167

tur. Enimvero cum ca dcfinito ideo attribuantur, quod ipfi iftud noniinis convcnit, fcu id tribuere vifum fuit ; idco fingulis individuis,
quae fub definito continentur , cadem tribui poifunt , tanquam idcm
nomen participantibus. Propofuiones igitur iftae univerfalcs funt (jf.

342)

Quadratum eft figura quadriUtcra , aquilattra , rtttangida Singula, qus hic conjunguiuur in dtfinitione , figillatim de quadraro univerfaliter praedicari poflunt , afErOmne ^quamaildo lcilicet Omne quadratum eji fignra: Omne qnadratum habet quatttor iatera
dratum habet latera xquaiia
Omne tjuauratum habet anguios tantitm rcttos : vcl Omnia iatcra.
quadrati fiint inttr fe aqitalia
Omncs anguli qnadrati funt rctli
fc.

gr.

2^-5.

Si defnitum in deftnitione ponatur loco pr<edicati

denotam

notionetn ei refpondentem loco fubjecli

tioni univerfali

fubie&o
n

Ergo pennde

quemnam

bjccli,

fubjccti

terminus complexus Cnrdefi-

dejinitio cequivalet propoft-

214J. Sed in
eadcm notio refpondct (. \_\
n
ptopoltr
quemnam utrorumque terminorum loco lu- rtic ; m j_
prccdicato

<Sc

cft

loco praedicati ponas

notio completa

&

nitio in-

pro- ^rfna-

Definitio eft propoiitio identica (%.

politione idcntica

213)

>

&

Jam

fi

determinata eidem

definitum ponitur loco

in

ycrfali.

dcfinitione attributa

eodem praedicatur (%. 252^. Ergo etiam definitum de

termino complcxo notionem ei refpondentem dcnotante , aut de rc,
cui convenit haec nocio (%. 37), univerfaliter praedicari poteft
E. gr. (htadratum efl figura quadrilaterajaequilatera , reclangula Hxc definitio tranf-

univerfaliter de

formari poteft in hanc propofkionem univerfalem

rccianguU csi qnadratnm .

Omnis fignra quadriLucra

xqniUtcta

&

256.

c>" dP~
Si cui conveniant notce in defnitione enmneratce , vel
perinde eft), ft cui conveniat notio itt definitione deftnito attributa ,

Hinc confequitur

(quod

cmpetat ,

Poteft tamcn idcm adhuc hac ratione

rci (. 152); notio eam repraefentat per

eidem quoque convenire definitum.

nomen

oftendi. Definitum eft

&

notas,quae ad eam agnofcendam

ab aliis diftinguendam fufliciunt (%.
i)2)i vcl etiam per modum, quo ea fieri poteft (. 194). Quemadmodum itaque notae omnes fimul fumtae nonnifi huic enti conveniunt,
nec modo ifto res alia , quam eadem oriri poreft ; ica quoque nomen

non aliud quoddam ens, eodem

,
fumas , enti alicui convenire notas
in definitione enumeratas, vel notionem in definitione definito attributam; ei quoque convenire debet definitum.
Nempe fi in Geometria figura quaedam deprehenditur qnadriUtera , aquiUtera & reftaunonnili huic enti convenit,cum hoc

fignificare libuerit

gaU

Qiiamobrem

fi

eidem quoque nomen Qadrati convenit. Vulgo propofitionem praefentem breviter

enuncia.nt

Ci-.i conpctit definith

ei etiam competit definitum .
Sed tenenda hic funt , qua?
,
paulo ante (not.. 1 5 3 j de altcro canone monuimus: Cui competit definitum,eidcm ctiam comfetit defiit:o: qui eodem modo, quo praefens , demonftran poterat .
:

Attributa
4es

qtu; per

VVolffii

&

modum

Logica.

*
'

effentialia

nec non

57
modorum atque relationum

attributorum infunt

"

pcfftbilita-

de fufyeclo univerfaliter pradican-

tur

Vradicata nni-

Tart.

168
abfoluta

&

SeB.

111.

Cap.

Quod

de [ubjetlo univer[aliter abfolute pr<edicatur , eft vel

attributum , vel effentiale , vel rnodi cujusdam atque relationh poffibtlitas^
Etenim attributa
effentialia , nec non
qu<e per modum attributi inejl

tur

rerfalia

1.

conrra

&

modorum atque

relationum

poffibilitates

modum attributo215 ). Quod vcro de

quae per

rum

infunt, de fubjeclo abfolute prdicantur(.

fubjefto abfolute prardicatur , nempe de genere

&

quodam

fpecie

(nam de fingularibus hic nobis minime fermo efU, id de eodem univerfaliter pra^dicatur f. 249. 250. 251). Ergo omnia attributa & effentialia,

quaeque per

modum

attributorum infunt

modorum atque

re-

lationum poffibilitates de fubjec~to univerfaliter pra^dicantur.

Jam fi quid univerfaliter de fubjefto atque abfolute pradicatur, id
aut erit attributum, aut effentiale aliquod, aut modi cujufdam vel relationis poffibilitas , qux attributi inftar ineft , aut erit aliquid ab his

divcrfum

Si negas

quod

in

propofitione affirmatur

fubjecto abfolute atque univerfaliter pra?dicatur

erit

aliud

quod de

quid ab

illis

Enimvero cum praeter eflentialia & attributa non dentur

nifi modi ( . 64. 65. 67) atque relationes extrinfecas ad alia & praeter
modorum harumque poffibilitates , qua: pcr modum attributorum infunt, nonnifi poffibilitates, quceinfunt inftar modorum(. 157. 158J;
modi autem atque relationes & qua? modorum inftar infunt poffibilitates nonnifi conditionate de fubjecto enunciari poffint (. 217J: evidcns eft , quod abfolute enunciatur , nec modum , nec relationem
nec , quod inftar modi concipitur, modi atque rclationis poffibilitaErit igitur aut eflcntiale quid, aut attributum, auc
tem effe poffe
qua^dam poflibiliras, qua? per modum attributi incft.
diverfum

Exempla fuperius(nor. . 115.117) data ad prxfentem propofitionem e;ufque converfaiD

illuftrandam transferenda .
.

Tradica-

Modi atque relathnes

p rafupp fe quodam modo

^rerfafia

fa ^tter

&

quod

258.

non concipitur poff.bile nifi

determinatione
[ub
data
de [ubjeclo univernonnifi
in [nbjeclo

ea vero omiffa ,nonnifi particulariter pradicari poffunt

univerfaliter pradicatun
quod in [ubjetlo non
quxdam
alia
quidpiam
ad
vel
,
, vel relatio
,

prrfdicantur ;

bypotbe.

Et conxrzft qu'id defubjeflo [ub datadeterminatione

tica

id vel modus

eft

quodam ejus modo Modi funt mutabilcs

confequentcr ncc ea conftanter poffibiinfunr,
conftanter
ncque
adeo
(.67)
concipitur pcfftbile ,nifi pr<efuppoftto

fubjecto concipi poffunt, qiue nonnifi prcefuppofito quodam modo in eodem poffibilia concipiuntur Relationes pcndcnt a rebus extrinfecis , ad quas alia refcruntur , neque adco conftantcr iifdem conlia in

veniunt.

Quamobrem

fi

termino communi, generi ncmpc vel fpecici

tanquam fubjecto f. 24o,)tribuitur modus, cum is non fingulis indigenus, nec fingulis fpccicbus ad genus relatis neviduis ad fpecicm

&

ceffario conveniat

nonnifi particulariter

eidem

tribui poteft

Enim-

De

JucMciorum Differentia

Enimvcro cum modi arquc

quodam modo

prxfuppofito

natc(- 2x7), adeoquc fub

rclarioncs

&

quod

169

fubjctto nonnifi

in

poflibile concipicur dc fubjefto conditio-

cxprclTa dcterminatione

(.

228J enun-

ciari poflint , confequcnter dc gcncre quodam , vel fpecie (. 240)

qux vcro de
fub cxprefla conditionc vcl deccrminatione prardiccntur
enunciantur,
conditione
exprefla
fub
quodam
fpccic aliqua vcl gcnere
evidcns cft,
univcrfalitcr de iifdcm prxdiccntur (. 249. 250. 251 )
j

modos atquc rclationcs & quod

pofico quodam ipfiu; modo fub

in fubjeclo poflibile concipicur praefup-

cxprcffa conditione de fubjcclo univcr-

faliter praedicaii.

quid de fubjcfto aliquo fub data dcterminatione univerfalitcr prxdicacur , id vel cft modus quidam , vel relatio quaedam , auc
quidpiam quod in objeclo poffibile concipitur modo quodam prxfuppofico, vcl cft aliud quidpiam ab iisdiverfum. Si negas prius, conccdcndum erit, efle quidpiam a priori prorfus diverium Enimvero

Jam

fi

prxrcr modos
poflibile

&

rciationcs

concipicur,

nil in

quod fub conditione modi in fubjecto

codem concipcre Iicet nifi cflcntialia & at-

6$) & poffibilicaccs , qua? attributorum inftarjnfunc

Ergo
erit vel attribucum aliquod , vel quidpiam eflenriale,
(. 157J
vcl qua:dam poffibilitas, qua? pcr modum attributi ineft, quod de fuquod cum fit abbjcdto fub data conditione univerfaliter praedicarur
hifce divcrfum,
ab
quidpiam
furdum (. 215) , non poteft efle nifi
nimirum vel modus aliquis, vel quxdam relatio , vel quidpiam,quod
tribuca

( .

64.

in fubjcclo poffibile concipitur modo quodam prxfuppofito.

Exempla ad . xi~. allaca ad propofitionem prsfentem illuftrandam huc transferenda

Omnis

propofitio

vel

efl

259-

univerfaliter affirmans

vel univerfahter negans y Vropoft-

Omnis propofivel particulariter affirmans , vel particulariter negans

tio vel univcrfalis cft, vcl particularis (.242. 243 ),fingularcs enim fub
particularibus comprchcnduntur, qucmadmodum ex collatione defini.

tionum propofitionis fingularis & particularis patet^.241.243), &fi fuerintpropriae fub univerfalibus (.355). Enimveroomnis quoque propofitio vel affirmativa cft, vel negativa (.204). Quamobrem non minus
propofitio univerfalis quam particularis aut affirmativa effe debet,aut
negativa. Ergo propofitio omnis vel cft univerfaliter affirmans, vel univerfaliter negans, vel particulariter affirmans vcl particulariter ncgans
& fub particulariter afrirmanre eciam fingularicer affirmans, fub particularicer vcro neganre criam fingularirer negans comprehendirur.
Propofitiones infinitx & indefinitae minime in cenfum veniunt, cum illae fint affirmati,

va

etfi fpeciem negativae prae fe ferant ( . 109 j ; hae autem conftanter vel univerfales ,
,
vel particulares, utut fignum quantitatis omittatur (. 144;, ex iis , quoe de diverfo
modo prxdicandi fufe a nobis demonftrata funt (5.146.
feqq.) , facile fupplendum .
Patebit autem inferius in tertia mentis operatione prxclarus hu;us propoiitionis ufus:

&

quo-

Uomm
1"

'^

Tart.

70

SeB. III Cap.

I.

II.

De divifion?

quon:am vero ea ad cafus obviosapplicari nequit, nifi antecedentia intelligantur,in praxi

ratiocinandi omuis noftra; theoriae ufus palam fiet

AT U

C
De

divi-

Mathefi

ufitata

260.

DlfFerentia

propofitionum, quam in capite pra.'cedente magno

apparatu adftruximus , prajfcntifllmum pollicetur ufum in ar-

fio isia

bic explicctur

II.

divifione Propofitionnm in
.

Cur

te ratiocinandi

loco

nempc

ftinctius

omnique Logica utente. Singula patebunt fuo

feclione

quarta
fub incudem revocamus
in

ubi tcrtiam mentis operationem di-

atque in parte altera Logicae , ubi

praxin ejus fumus tradituri Qiia: vero apud Mathematicos occurric
propofitionum divifio , in diftincta methodi cxplicatione ufum habec
atque ideo , quod methodus philofophica cum mathematica eadem fic
,

(. 139. Difc. pr<elim.)

in praxi

omni accurata

in

autem Logicas tantum non omne

.

Nimirum

Tunda-

patet

ft

qua

pr<edicatum

nobis

locum invenit
punclum.

tractatione
ferc

261.

offertur propofttio

terminii intelhclis vel nobis

afyrmativa convemre , in negativa non convenire fuo

propofifubjetlo , aut non patet
Ciaret per exempla aflerci veritas , modo cotionttm
gitcmus, nos tum terminos inrelligerc , quando in nobis excitamus
indemon- notionem eis attributam
fjj". 36).
firabiliu
E. gr. Omne tritatgulum habet :res angulos propofitio univerfalis eft
Qui novit triangudelum dici figuram tribus lineis terminatam &c tmgulum duarum linearum in uno punilo

mtntnm

in

&

monjira-

tivarum

coacurrentium ad fe invicem inclinationem ; is fibi non poteft repraefentare triangulum,

quin una tres angulos in eius idea clariilime perfpiciat Solis igitur terminis intellettis
patet , triangulo convenire tres angulos
Contra non minus univerialis eft propofitio :
.

In omni triangnlo reclar.gulo qnadratum hrpothenufe efi xav.aie auadratis laterttm fimnl fumtis .
F.nimvero fi tibi repraefentes triangulum cum quadratis eus lateribus fingulis fuperftrucv\, quod quadratum maximum fit duobusceteris fimul fumtis aequale nondum perfpicis,
arque adeo non patet, quod pratdicatum conveniat fubecto, etfi propofitionem intelligas.
Similiter propofitio univerfalis eft: Omne totum efi majus fua parte . Quodfi totumaliquod fecundum notionem claram fed confufam , quam termino ungis, tibi repraefentes , v. gr.
totara aliquam lineam, ck in ea partem fecundum claram , quam de parte habes , notionem diftinguis; illico apparet , non polfe concipi totum cum quadam eus parte, quin
Eodem modo fe res habet in propofitionibus negatiftatim pateat illud e(fe hac ma;us
vis. Etenim fi quis enunciet : 2iulla pars major efi toto : ubi totum cum parte fua tibi
:

reprajfentaveris atque notionem claram maoritatis in memoriam tibi revocaveris; illico patebit , partem non poiie dici toto maorem Eodem modocumideam trianguli animo praefentem ir.tuens tres in eo angulos animadvertis , illico patet , non poile convenire triangulo quatuor angulos , confequenter terminis intelletis patet , in propofitione
negativa "HuUum triangulum auatuor habet angnhs pra:dicatum non convenire fub'e6io
.

jr.

262.

propofitionum in Wlathef ufitata

171

262.

Propofstio illa indemonflrabilis dicitur, cujus

fubjecto convcnirc , vel

incellectis
terminis
pacet.
prxdicacum
Scd demonflrativa
convcnirc
non
appcllatur propoiitio , cujus fubjcc"to convcnirc , vel non convcnire

prxdicatum

nondum

intelledtis terminis

patet

Et ideo propoiitioncs

indcmonitrabilcs dicuntur per terminos manifefite

Ex iis , qux aci prarcedentem propofitionem annotavimus , abunde
Verba: tcrminis

inttUetlis boc fatet

&

unde COnltet

tionis de-

onft ra -

ff

flbi velint

Definitio

p'pofi-

intelligitur

quid a

terminis intelleBis aliquidejft

J lia

"'

"MS

Nimirum fi ideam fubje&i, de quo aliquid praedicatur , in animo tuo exmanifcftum

cites, atque id , quod definitioni e*us refpondet , eadem referre nequeat , quin una exhibeatur, quod pra:dicato fignificatur; tum ex terminis manifeftum ert , quod przdicatum conveniat fubeclo, in cafu autem oppolko liquet ex iifdem, quod non conveniat
E. gr. Omnes radii ejitfdtm circuli dicuntur <eqnales . Si quis cogitat definitionem circuli ,
quem animo fibi pra:fentem fiftit , quod fingula peripheriae puncfa a centro a:qualiter
diftent, in eo autem radinm fibi repraelentat tanquam rectam ex centro ad periplieriam
ductam ; is illico perfpiciet , nullum pofle concipi radium , qui alteri cuicunque noii
opus eife , ne defit ajqualis. Non negamus extra Mathefin praefertim multa cautione
cipiamur ; fed abufui criterii tribuendum, quod incauti vulgo decipiantur . Noftrum igitur eft ad declinandum avia hoc argumentum accuratius pervertigare atque enuclea.

tius proponere

263.

Si notionem fubjecli

atque pr<edicati babemus confufam atque utraque Trimus

nexu coharet , ita ut producla notione fubjetti in eodem qtioque modus
compareat notio pradicati; propofttio indemonflrabilis eft
Si notionem fu- c g n imil
bjecli habemus claram , ctfi confufam , rpfum ita nobis repraefcntare J
^
valcmus, ut id agnofccre
ab aliis difcernere valcamus (. 80): con- t
)l^
em
fequcntcr cum fubjeclum agnofcamus non attcndcntes ad ea , qua? i^demonindivulfo

&

pra:dicato refpondent, liquet inde,

me

pcrtincre.

Enimvcro dum fuper

eadem ad notioncm

fubjcdii mini- ftrabilem.

integra notione complexa

refleifti-

nius arque in ca nobis objiciuntur, qua: notioni pra:dicati rcfpondent,

caque a ccteris , qua? ad fubjefti notionem rcferimus ,divel!i non poffc

animadvcrtimus

tum

fola attentionc

nobis patcc

pra?dicarum fufuo convenire , atquc adeo terminis intellcctis non amplius obfcurum eft
Piopofitio igitur in numcrum indemonftrabilium referenda (jr. 262;
Ad hunc cafum pertinet exemplum am ante allatum, quod totum fu tnajus fua fdrte.
;

bjccto

Notionem enim claram habemus totius pariter atque partis, vi cu'us & totum , cV partem agnofcere poffumus Notionem quoque claram habemus ma oritatis, vi cu-us maius a minori & aequali difcernere valemus
Enimvero attendentes ad notionem totius
indeque totum agnofcentes , non opus eft ut una attendamus ad notionem partis. Et
;

attendentes ad notionem totius atque partis non opus eft ut attendamus fimul ad not:onem ma-oritatis
Satis igittir manifeftum nobis eft , neque notionem partis ad notionem tonus , nec notionem ma;oris ad notionem utriulque pertinere
Nullum tamen
nobis repraefentare polfumus totum , quin una repraefentemus aliquam eus partem & ejus ad totum relationem
Quamobrem dum fuper toto , quod nobis repraefentamus , refleilimus; animadvertimus quoque eus partem & dum hanc ad totum referimus, toturn parte maius agnofcimus
Idem nobis rit evidentius , fi plures res toto genere diverlas canquam totum nobis repraefentemus atque aliquam e us partem ad idem
referi.

mus

Tart.

71

SeH.

I.

III.

Cap. II. De Diviftonc

mus. Hinc

vcro intelligicur , cur per exempla propofitiones indemonflrabiles

agnoicantur atque a demonitrabilibus difcernantur
.

illuftratae

264.

&

modus

pradicati babemus defimtiones 6* produtla notio*

Si fubjecli pariter
ne fubjecli , in eo qttid deprebendimus , quod notiorit pradicati refpondet ,

cognofce-

atque notio prcedicati a notione fubjecli

Secundus

di propo-

demonfirabilis

firioaem

fitionis

indemcn-

atque complctam
agnofcitur atque

ftrubilem

eft

divelli nequit

Demonftratio parum

;
propofttio denuo indemonftratione propo-

Etenim fi fubje&i habcmus notionem diftinftam

notas fufficienter enumerare valemus , quibus illud
a rcbus aliis difcernitur (%. 153), confequentcr ii

praecedentis
;

diffcrt a

fubjcftum nobis repra:fentamus , multo magis jam diftinguimus , que

ad definitionem ipfius pertinent , a ccteris , qua? eidem inefle depreDum vero ad eadem quoque atcendimus & in iis animadhendimus
vertimus, que prardicato refpondent, clare autem perfpicimus, cadem
ab iis feparari non pofle, qua? ad notionem fubjecti pertincnti fola attentione cognofcimus , prsedicatum fubjeclo convenire, quamprimum
termini intelliguntur, qui fubjedto & pradicato refpondent f. 117).
Propofitio igitur in numerum indemonftrabilium refertur (jT. 262 )
.

Pertinet huc exemplum,quod radii unitir circuli fint inttr fe aquales . Habemus enimcirculi definitionem
dum eum menti feu oculis praefentem exhibemus, diftinguimus notas definitionem ingredientes , nempe quod fit figura plana , quod terminetur linea irfc
fe redeunte, quod fingula huus lineac punda a centro aequaiiter diltent
Jam fi cogitemus ulterius re&as ex centro in peripheriam eductas , quae ad circuli definitionem non
lineae iftae ad fe invicem referuntur, ob sequalem punctorum peripheriae a
pertinent ,

&

&

Cum vero haec iftarum lineainvicem relatio conftituat notionem praedicati, quod hic circulo tribuitur {
200) ; prsedicatum lub'edto fuo convenire fatis clare perfpicitur
Pertinet huc porro exemplum alterum pauloante (ot ..161 )allatum, quod omnt triangulum habtat tres angulos .

centro diftantiam non latere poteft earundem aequalitas

rum ad

fe

Nec minus exemplum

circulus

teft

pugnare

praebet haec propofitio:

Ex

tpurvis centro quovis intervalto defaibi fo-

ex definitione enim circuli perfpicitur

ut

fit

ea

quam

nobis

jam repraefentamus
.

non

re-

quod eidem

i-

aequali a centro diftantia;

major vel minor

265.

ln propofitionibus vel de fubjeclo affirmatttr ac negatur

Fundamenturn

nefl

propofi-

vel

tionum

Matheieos univerfte elcmenta. Patebit aflerti veritas. Loquimur enim

hic de faclo Mathcmaticorum, quod ipforum fcriptis probari debet.
Cetcrum cum mcthodus philofophica cum mathematica eadem fit (Jf.
dubium non eft , hanc quoque differcntiam pro139. Difc- prcelim.)
pofitionum in philofophia locum habere. Imo res ipfa loquitur , differentiam hanc in omni rerum cognitione occurrere pofle, ac revera occurrcre experienria docemur, fi eam confulimus.

tbeorcti-

corum

&

pr.iilicn-

rum.

aut fub qttadam conditione

effici

poffe

affirmatttr

inefje

aut adeffe

poteft

vel ahquid fieri

Evolvantur Elementa Euclidis

vel

noftra

E. gr. In propofitione , Circuli faralleli idem habent centrum vel funt concentrki , de circU:n altera vero , circuli fe intus
parallelis tanquam fub e&o aifirmatur concentricitas
tangentts non habent idem ctntrum , vel non funt concentrici , de circulis fe intUS tangentibus
tanquam iub;ecto negatur concentricitas . Enimvero in propofitionibus, quibus affirmatur
lis

Cir-

propofitionum in Matbefi ufitata

7j

&

defcribi foffe circnlum minorem , qui maiortm datum intus i n

Cnculos faralltlos defcribi foffe
dato funilo ttngit
arfirmacur aliquid ethci potfe . Similicer exrra Mathefin in propofitione Theologiae naturalis, Deus eft fafiemi/Jimus , fapiencia de Deo affirmatur : aft in propo-,

moralis, Venm pjfe amari

licione philofophiae

Propofitio dicicur tbeoreticd

adeft

dc eodeni affirmarur

qua aliquid
E.

fieri

in

vel

pofle affirinatur

affirmatur aliquid

fieri poife

266.

qua aliquid
negacur
,

vcl

ficri

quod

fubjcclo ineft vel Defnitio

PralTica vero

debcrc poftulatur

gr. Cireuli faralleli idem habent centrum propofitio theorecica eft

ctica eft,

qua

qua

circulos parallclos defcribi poiTe atfirmacur, vel

eft propofttio

majus fna farte

propofi-

mm

tl

?
m
fed propofitio pra- thcontl.

.-

defcribi jubentur

c*

&

prtflic*.

267.

Propofitio theoretica indcmonftrabilis dicitur Axiomd.

Axiomaca igitur funt propofitiones paulo ante (-z6z. ik feqq.) in medium
tft

Definitio

allatx

Tottm

figura triiatera habct tres angulos^ radii unius circnli fv.nt inter fe aquales.

aX j onJ a-

268.
pradicdtur aliquid figillatim , quod "PrepoftQux in dcfinitione continen- tioncsmtn defimtione continetur , funt axiomata
tur, ea dcfinito convenirc, ex ipfa dcfinitione patet, adcoque quamare \
primum terminus,quo denotatur fubjeclum, intelligitur (.117. 152 ). firm ^,
Propoficio igitur indemonftrabilis eft ( jX. 262). Sed cum in iftiufmodi propofitione aliquid de fubjecto affirmccur (.'205^ , quod eidem
In axiomacum icaque
incft
eadem quoque thcoretica eft (. 266)
.

Propofttiones

in quibtts

de

dcfinito

'

numcrum

referenda

( .

267).

E. gr. Quadratum definitur, quod fic figura quadrilatera, asquilatera, rectangula . Propofitiones itaque : Qjtadratum eft figura quadrilattra , S^itadratnm eft fignra. x^uilatera , S^iadratv.m eft figura. reftangv.U
axiomatum loco habentur .
:

269.
Propofitio practica indcmonftrabilis vocacur Poflulatum.
.

Toflulati
qv.ovis fv.ntlo ad quodvh funtium rtTalia funt poftulata <r//a7j,quibus poftulatur ,
d e & n t[iQ .
direiium frodncere j Quovis ccn.
Bam lintam ductrt ; t\cEtam lineam terminatam in continuum
tro
inttrvalh circuium defcribtrt . Sunt enim propofitiones , quibus affirmatur , tale quid
quovis funtio ad quodvis pun&um duci fottft
fieri porle
Unde etiam ita efferri poffunt :
linea retia ; }\ecia linta ttrminata in continuum
direciv.m froduci fottft ; Quovis ctntro Cf in-

&

&

&

ttrvallo defribi fottft circuius; quemadmodum a nobis faclum eft in Elementis Geometriae
($.18.19;. Definitionempoftulatorumeam formavi, quxconvenit poftulatis //<//*, qui eaab ax omatis,
a propofitionibus demoftrativis diftinguit Non ignoro Clavium aliter
<dem

&

&

&

explicarepoftulata in Prolegomenis ad Elementa c//<///,

aliosv.gr. Marhttum in Tentamine Loqcx f*rt.z.d;fc.z.art.i.\). 39.640. 0/fradhucaliter:enimverocumeorumexplicationes aut nullum prorfus difcrimen intrinfecum axiomatumac poftulatorum admittant,
qualis eft Claviana , aut difcrimen quod tantinon eft , ut axiomata a pottulatis diftinguanotionibus
mus; noftrum vero poftulatorum &axiomatum difcrimen
intrinfecum fit ,
univerfalibus conforme,
praxi Euclidis confentaneum s ideo huic poftulatorum fignificatui inhaerebimus . Id vero hic ideo monemus, ne quis ex aliorum Autorum fcriptis

notionem poftulatorum

in

&

&

&

noftra fcripta inferat

qux

in iis

nullum invenit locum

aliquid fieri debeat , quemadmodum in

axiomate, quod prsdicatum fulvecto conveniat, ut illud doceri, quemadmodum hoc oftendi non habeac opus
De Tfhimhav.ftn in Medicina Mentis pag. 117. 118. axiomata
ita definit , ut fub definicione poftulata una comprehendautur
horum nullam
unde
facit mentionem. Sunt nempe ipfi axiomaca omnes propofitiones, quas in fcientiis abfque demoftracione fumerelicec cv quaeanobis indenvmftrabiUwn citulo decorancur (. 161)
Eft

autem

in poftulato evidens

quomodo

&

270.

Tart.

174

1.

Se%. lll Cap. II

De Dhifione

. 270.
axiomata
ln propofitionc identica fubjetiones i&c & praidicato eadem refpondet notio (. 213) , confequenter eadentna
dem utroque res indicatur (. 200 J Propofitio igitur identica genetur fmt
ra i; Sj q ua, ceteras omncs ambitu fuo compleftitur ha:c eft
ldem ens
nxiomata.
-y^
f
eu
^
^
ub\
geefl
denotat
^
,
fpeciei
vel
generis
cujufcunque
five
in communi , iive
neratim ens
,

Propofttiones identiae funt

Tropofi-

^^ m ^^ ^

mw

Quoniam igitur in propofitione identica terminis vel gein fingulari

nemliter intelleclis (fcilicet quod fubje&um
praedicatum denotent
notionem nondum habeamus claramj patet,
idcm cns
, erli entis
fubjecro convenire prxdicatum; nullum fupcreft dubium, quin propofitio.

&

nem identicam referredebeamusin numerum indemonftrabilium(. 261)

&quidem theoreticarum(.2 66j confequenter axiomatum (. 267,).
,

prxdicatum diverfis terminisexprimantur , atque hoc non

obftante propofitio identica fit
id quod ex ipfius definitione patet (. 213;. Quod vero
propofitiones identica:, quemadmodum cetera axiomata, habeant inftar priucipiorum demonftrandi in fcientiis locum; fuo demum loco oftendetur
Fieri poteft,ut l"ub;eifbum&

Axiomztanegati-

Propofttiones

ta

Quivis f

,
j

7-1.

quihus idem negatur

a

effe

attentione perfpicit

diverfum a fe
ii

fit

ipfo

fieri

funt axioma*
non poffe, ut
,

Sed fi ponatur effe B hoc eft, quidpiam ab A

diverfum , ponetur efle non A ; quod cum fit abfurdum , idem non
poteft efle diverfum quid a feipfo. Quamobrem cum intellectis rerminis ftatim pateat , pra?dicatum fubjecto convenire non pofle
erunt
iftiufmodi propofitiones indemonftrabiles (jX. 262) , cutnque exdem
theorcticaj fint, inter axiomata referenda? (.2<5<5. 267).
fimul

non

fit

. gr. Si quis novit , trUngutnm eife figuram tribus lineis terminatam; quadratum vero figuram quadrilateram, aequilateram, re&angulam; is ftatim perfpicit, triangulum
Mn ejfe quadratum : imo ex fola definitione trianguli patet , triangultim non habere quafcientiis,
tt-.or vel flara iatera . Iftiufmodi axiomatis efie locum in ratiocinando cum in
tum in vita humana; iis ignotum non eft, qui attentione fufficiente utuntur.
.

272.

TxfinitioSi definitione utimur tanquam propofttione , eam axiomatis loco habemus.

xesquan- Eft en im definitio propofitio identica (. 214); fed propofitiones iloficuit
Definitiones itaque abeunt in adencicae funt axiomata ( . 270)
nxwntax j omat2j fj jj s ran Uam propofitionibus utimur.
.

Cafus alter.

s'

definitum fumitur

273.

ut fubjeclum

&

de eo pradicatur quidpiam

in-

ad

defnitionem fpcclantibus in eju, notione animo prafente ,

Iftiufmodi propofitio indepropofttio axioma efl
;
etiam
theoretica (%. 266). Patet
Eft
vero
mcnftrabilis eft (. 264).

quod

notis

divulfo nexu cobaret

igitur propofitiones has efle inftar axiomatum (. 267).

E. gr. Definitio fgurx regularis eft quod fit aequilatera & aequiangula
,

igitur funt

fars fexta

".

in

Htftagow feftima

&

Axiomata

fars qttinta onmium fitnul > tn Hexagono

ita porro in infinitum . Aut in genere : ln Volygono re-

ln Ventagono regttlari angnlus ttnus

eji

gttlari

propofitionum in Matbeft ufttata

rutari

quxnnque angutus unnt ad fummam

Utcritm

oomiiim eam habet rationcm

175

quam

unitat ad

nnmerum

74-

modo

axioma
Parct codcm
propofitio, vi . 255, vcl ctiam vi . 264.
Definitio inverfa

ejl

quo praccedcns Caf" s

tertius.

&

aequiangula ; hvi
Qui enim novit definitionem figur* rcgularis , quod fit aeqilatera
rationis generalis Logicje, atque adeo in cafu fpeciali fola attentione ad definitionem
tequianguia Jit rcgutaris ,
perfpicit , quod Omnis fignra aquiUter*

&

275.
Propofitio thcorctica dcmonftrativa vocatur Tbeorema.
Hinc Theorcma appellatur Vythagoricum propofitio a Vythagora inventa
cnnf.c

triangulo reilxngnlo

in

xquaie quadratis latcrnm

fit

lkiones a nobis in Logica demonitrata: theoreticae funt

ftmttl

Theorc-

quod quadratum

fumtit

Omnes

tnxtiS dc-

piopo- finitio

theorematum excmpla.

276.
.
Propofitio praclica demonftrativa dicitur Problcma.

Troblc-

E. gr. Ptopofitio, qua docemur conflruere triangulum reciangiitum , vel invenire mediam fua*jr J ? _
froportimalcru inter duas lh:cas rctlas datas , probkma vocatur in Elementis GeometriaE
r ''
Exemplum problemars habemus in filperioribus [. 150), ubi docemur invenire f.gnifica. " lia
:::m vccis , qi-.cm iffi tribuit ufus toquendi . Vulgo Clim Jlrifiotelicis problema appellatur propofitio inevidens, de qua in utramque co-.tradictionis partem cum aliqua veritatis fpecie difputari potefi. Sed nobis cum iflo fignificatu nihil eft negotii
.

Corollaria

2 77-

a nonnullis Confeflaria, dicuntur

multa ratiocinorum ambagc ex dcfinitionibus

liis

propofitiones,qu non

Cordlarii

vcl propofitionibus a- ^fnitio

infcruntur.

quid fit corollarium , ubi tertianl mentis operationem

,
pendentem inde demonftrationem explicatam dederimus Exempla plurima in Elementis noftrae Matheieos occurrunt
Ubi demonftravimus theorema , quod in quovis triar.guio tres ai.guli junBim fumti conficUnt gradus 180, corollari Ioco fubjicimus, quod in triangulo jequilatero quilibet anguius fit 60 graduum
Suppoiito enim theoremate, nonalia
opus eft , ut veritatem corollari perfpiciamus , nifi quod nobis in memoriam revocemus, in triangulo asquilatero omnes angulos efle inter fe aequales . Exeniplum corolla-"'i
prasbet propofitio lupra (5- J7) ex altera (. 56) illata, quod omnibus fingularibus ::verfiUim infint
Imo talia quoque funt propofitiones (. 153. 256). Cui definitum cor.fetis,
Evidentius adeo perfpicemus

&

ei definiiio

competit

&.'

tni definitio competit

C
De

variis

pondct

Propofitiones

definitum comfciit

I 1

Judiciorum

afTe&ionibus

278.

fignificantur,

vel qiue fibi

notionc complcxa falva.

VVolffit Logica.

quibus cadcm notio complexa ref- 3 lldl1 -.

Ht "
igitur aquipollentes funt , quibus judicia x-

aquipollentia dicuntur

quipollentia

ei

AV U
.

JUdicia

mutuo poffunt

^^

fubftitui tiumde
.
fi ifio

E.gr.

76

Tart.

1.

De

Seft. 111. Cdp. III.

vsriis

E. gr. Si quis fibi reprarfentat Solem una cum a:dificio direcle eidem oppolTto
atque
lumine, quoaedificium collultratur tum vel Sol fumi poteft Ioco fulvecti , vel a:dificium,
\el lumen. In primocaiu judicamus Sot UUminat xdificium , in altero. Edificium Ulumiimtur
e. S/.c\
in terfo: Lumtn Solis adificium ferfundit 3 -vet ab sdificio w rminatur
Omilia igitur
haec udicia feu propofitiones omnes zquipollent
Patebit fuo loco, in demonftrationibus
laepiflime propofit iones aiquipollentes in locum ameriorum fublticuendas elie , ut ex iis
;

fequens demonltrari

poflit

279.
eidem

Tropoft-

tioms

>t-

q:::pol-

lentcs

qttknam

m definitione attributa ,
S't de definito preedicatur
de
propofitiones funt aquipolkntes
hac notione definitum
Erenim cum ex
ipfa derinitionis dchnitione pateat (. 152 ) ,quod utrique propofuioni
eadem refpondeat notio complexa , ii nempe definitum feu nomeu rei
pcr modum attributi confidcrcs , quali ficlioni hic locum eiie jam fupra (jT. 252) oftendimus ; nullum fane dubium eft, quin una harum
propoiitionum arquipolleat altcri.
notio

E. gr. Omnt triangulum

eft

figura tribus lineis terminata

ta eft triangulum lunt propofitiones aequipollenres

gan

poteft

commodum

prout nobis

fuerit

tcrius o-

flenditur

hac vel

eidem fubjeclo fub determinationibus

prcedicatum , propofitiones funt cequipolkntes

qu2rum una

(%.

230). Quamobrem

bet

in

una propoiitione

altcra propoiitione

fi

idem tribuitur
Dctcrminationes fubjcdti x-

cequivakntibus
.

falvo pra?dicato fubftitui poteft

alteri

quam ipfum haquam habct in

prorfus eadem cum

determinationcm iubjccti ,
fubftituis in locum alterius

altcra

omnis figma tribus lineis terminain aiterius locum furro-

ifta uti

Si

quivalentcs funt

&

quarum una

280.

Tdem ul-

&

haec propoiicio

evadit

prima, confcqucntcr cidem aequipollet

( . 278).
E. gr. Varailehgrammx , nitorum xqnales fnnt bafes <$ altitndines , xqualia fnnt , drTaralteinter eafdem paralletas confiituta aqualia fitnt propofitiones
ligramma fufer eadcm bafi
funt
altitudines tequales
aequivalentcs : determinationes enim aequivalentes funt habere bafes
atque fufer eadem bafi intra eafdem faralletas conftitui (. 130). Similiter propofitiones 7
altitudinis & faraltclogrammnm dividitur
angutitm eft dimidium faralieiogrammi ejnfdem bafis
fer diagonalem in duo trianguta aqualia propofitiones aequipollentes funt , cum per divifionemope diagonalis fact.im -prodeant triangula cum parallelogrammo e:ufdem bafeos dc
altitudinis, adeoque in utraque propofitione determinationes aequivaleant ( 231).

&

&

&

281.

occurrit propofitio

nlterius

qua nobis
excitata formare

&

licet fropofitionem

aliam

oftendi-

altera aquivalet

primum

tnr.

propofitioni eadcm conveniac notio complexa.

lAdhuc

Si

jequivalet (.

propofttaf.

notione complexa eidem refpondente

,

cui

eadem

Etenim per

notio

fe patet

refpondet

hcec

quod ucrique

Quamobrem una

alteri

278)

&

demonftrationes geometricas attendit,

178) exempla
, qui ad
Ceterum praefenspropofitio
veluti fponte plura leie oiierent
cum per folam definitionem propofitionum a:quipollentium pateat , in axiomatum numerum rererri poteft (. 264. 267). Ufum veromultum liabet in demonftrando : id quod.
novit
ad refofacile animadvertet, qui demonftrationes mathematicas rite refolvere

Ded mus am
;

ei inter

fupra

(.

demonftrandum fua

&

lutionem attendit ,
Mathefeos fecimus

quemadmodum

inferius expreffius

Tropofi-

Si pracdicatum fiat fubjectuni

&

docemus

&

in

Elementis noftris

2S2.
fubjcdtum prardicatum

propofitio
dici-

Judiciorum affeclionibus
converti

dicitur

177

Et <\ux pcr talcm converfioncm prodit propofitio,

tionis

convtrf

converfa alterius appcllatur.

omne triangulum tequiUterum ci\ xquiangulum , converfa eft haec altera : dcji/ulio
omne trUnguium xquiangitlum eft aquilaterum . Similiter propofitionis : Si crura trianguli
teqiulia funt , anguii ad baftn finnt xquales converfa eft hxc altera : fi anguli ad baftn funt
tqutles , crura funt aqualia . Occurrunt quoque incer noftras propofitiones Logicas conz/erfie
E. gr. Propofitionis (. 61): Qux enti cuidam
aliarum, quas ha&enus demonftravimus
conftanter infiunt , ea de eodem abfiultite eminciari fojfunt , converla eft ha:C altera : >u<s de enVide exempla plura . 6z.
te rnodam abfiolutt tnunciari foffunt , ea eidem confttntcr infiunt ,
E. gr. Propolitionis

z57. 158.

69.

pradicatur attributum proprium j ^'f"n

propofitio converti potefi. Attributum cnim proprium prardicatur dc fu- tmes
bjcclo lub conditione eiTcntialium cjus (. 220) atquc adco cum fu- convertibjcctum per cfTentialia dcfiniri fupponatur, ideo cidem tribuitur attri- biles.
butum , quia ipfi attribuuntur ifta clTentialia. Quamobrem cum pra>
dicatum in nuilo fubjecto locum habcre polTit , nifi omnia ifta eflenSi

cie

per effentialia

fubjeclo

definito

ex eodcm agnofccre licet , quod cadcm infint,

confcquenter prcedicatum poteft ficri fubjectum, fubjcctum vcro pra>
dicatum (. 200J , feu de entc attributo ifto praxhto prardicari pofiunt omnia eflentialia fimul fumta . Propofitio itaque , in qua de fubjecto per cflentialia dcfinito praxficatur attributum proprium , con-

eidem

tialia

infint

vcrti potcft (.
fe

282

).

E. gr. Triangulnm definitur per fua effentialia xquilaterum , quod fit tribus re&is intera:qualibus terminatum . Propter hanc laterum asqualitatem de ipio praedicatur angu-

acquian, adeoque attributum trianguli aequilateri proprium eft , quod iit

Converti autem poteit haec propoiitio in alteram , t.iangulnm tequiangulum eft <equiUterum, in qua praedxatum lam eit lub:etum
fub'ectum migravit in locum prxdicau
Polfunt quoque propotitiones hypothetice ita efterri Si trianguli Utera fuerint xqua-

iorum squalitas

gulum

&

<!.!

angitii fiunt

qux

&

squales

COntra

Si anguli fiunt tequaics

latera xquaiia fiunt

PrOpofitlO ge-

quam

illuttramus, zquivaler ($.280;, haec eft : Si cui ejfentialii

liur.t , eidem quoque con-veninnc attribitta fropria ,
COntra : Si citi attributum aliquodfrofr:'.,m convenit , tidem quoque conveniunt effcntialia . Habent iftiufmodi theoremata generalia
ulum eximium in arte inveniendi : ied demonftrabuntur a nobis in Ontologia feu Philofophia prima,
olim a nobis ad artem inveniendi transferentur , fi ita vifum fuerit
neralis,

praefenti

&

'

&

Deo

Singula enim fuo tradimus loco

.

284.

Si de fubjetlo per attrihutum definito pradicantur omnia efjentialia

mul fumtai

fi-

Ponamus cnim propofitionem convcrti

in converfa attributum proprium
pcr quod fubjeclum definiebatur fpcr bypotb. & jX. ijl) , pnedicatur fub conditione eflentialium
(.282. 225^. Enimvero cum hoc ficri poffit(.2 2o); propofitio utique convcrti potcft.
propofitio converti porefi.

E. gr. Proprietas quadrati eft , quod ejus Iatera fubtendant circuli Quadrantes . Defiadeo potefl per figuram planam circulo infcriptibilem, cu us latera funt quadrantum
fubtenfac
Quodfi iam de S^uadrato ita definito prasdicetur, quod iit fignra xquiUtera,quadriUtera, rcEianguU s propofitio utique converti poteil in alteram
Figura quatuor Utera
Kqttalia ad ar.guLos recios jimBa habens
Melius pater , quid fibi velit convereft quaaratum
airi

*>

j^i

em

/.

terius

0-

flendititr.

Tart.

178

Seti. III.

I,

Cap. III. Df

variis

utraque propofitio reducatur ad formam hypotheticam: Si quxdrati Uttra quxdranad angulos rcclos juntfa
confubttndunt , qnatttor h.ibtt Ixttra inttr fe a-qualix
Si quadratum haltt quatuor lattra .tqualix ad ar.gidos rttlos invictm juntfa 3 circulo infcritra
lattra ftngitla quadramtm fubttnduttt
ki fottfi
fio,

fi

&

tts circuli

&

&

Jdemadbuc ulterinsojten-

ditnr.

2S5.

quae infunt per jodum attributorum proQuoniam poflibilitates

priorum eodem modo de fubjefto pra?dicantur,quo attributa propria
(. 220. 222) & viciflim eflentialia de fubjedlo per poflibilitates iftas
dcfinito ( 182) perinde praedicantur ac de eodem per attributa ( .
1S1) dcfinito (. 224) qua? refpcctu attributorum de propoiitionum
converfione demonftrata funt (.283. 284,^3 etiam applicari poflunt
,

ad

modorum quse per modum attribuNimirum Si de fubjetlo per ejfentialia definimodi cujufdam vel relatiorits pojftbtlitas, qua per modum at-

poffibilitates

rclationum atque

rorum propriorum infunt

to pr<edicatur

tributi proprii ineft

per modi

propofitio converti poteft

vel relationis

cujufdam

poffibilitatem

&

viciflim

defnito

Si de fubjecJo

pradicantur omrita

ftmul } propofitio converti poteft

E. gr. Parallelogrammo per modum attributi convenit divifibilitas in duo trianguU aquaiia ftr diagonzltm
Quodfi igitur farallclogrammum definias per liguram quadnlateram
effentialia

cujus latera oppofita lunt parallela; propoiitio : Parallelogrammum tft divifibitt ftr diagonxItm in dr.o triangula aqualia, ita converti potefl : tigura ftr diagonaltm divifibilis i/i duo triangul.i xqualia tft faralltlogrxmmiim. Et viciilim fi faralltlogrammum definias per figuram ope
diagonalis in duo triangula divifibilem ; propofitio : "ParaUelogrammum habtt quatuor Uttra,
tjuorum bina offofta funt faralltla , converti potefl in alteram : Fignra quatuor Uttra habtns,
quorum bina offofta funt faralUU , eft faralltlogrammum . XJt melilis intelligatur converfio
propofitiones categorica: reducendae iunt ad hypotheticas fequentes : Si faralltlogrammum
habtt quatttor lattra , qitorum offoftta funt faralUla s fer diagonaUm in duo triangula xqualia diT.-idi foteft;
COntra : Si faralUtogrammnm ftr diagonaltm in duo triangv.la equalia dividi fobina offoftta faralUU . His enim duabus hypotheticis aequivattft , lattra quatuor habtt
lere quatuor prxcedentes categoricas patet ( 280). Obiter moneo in gratiam eorum,
qui non fufficiente atteiuione utuntur , in praefenti cafu , quo farxlUUgrxmmnm definiri
fupponitur per figuram ope diagonalis in duo triangula xqualia divifibilem, propoiitioejus COnnem TarxlUlogrammum habtt quatuor Uttra , quorum bina offoftta funt faralltla ,
verfam : figitra quatuor Uttra habtns , qiiorum bina offofitx funt faralltlx , eft fxralltiogrammum , nec identicas effe, nec pofteriorem inverfam definitionem, quemadmodum obtinet , fi faraUclogrammum definitur per figuram quadrilateram , cu;us oppofita latera funt
parallela ( . 214. 254. 255"; . Qux in Mathefi patent , ea in difciplinis aliis non adeo ma-

&

&

&

nifefta funt

fed

ma;orem attentionem merentur,

.

Idcmpor'iitL

^-

^j

ut agnofcantur.

286.

j-^ q Uajam conditione nonnifi

de data fpecie vel genere dato

prrfdicari poteft , propofttio potefi converti. Erenim ii prxdicatum nonnifi dc illa fpccie potcft enunciari, fub fola ifta conditionc; ubi fub illa

conditione enti cuidam convenit iftud prardicatum , id ipfum ejufdem

idem efle ens alterius fpeciei,adeoque

fpeciei efle debet. Si negas: poterit

prxdicatum non de fola hac fpecieenunciari poteft :quodcum hypothefin evertat,abfurdum eft. Quoniam itaque ens ejufdem fpeciei utique
eft , ideo fpecies migrare potcft in locum pr^dicati &conditioni junclum prredicatum tueri vicem fubjccli C.2oo;,confcquenter propofiE. gr.
tio converti poteft (. 282).

Judiciorum affecHionibus.

179

llnta tranfverfa , pravliE. gr. De tinth farallelis folis fub ea conditione, quod feeentur
linearum faralleUfmtm prxdicari poteft angulorum alternorum equalitas . Ex conveno autcm
aquales
care licec de Iwwm tranfverfa qvadam ita fcclis , ut anguli alterni fint

287.
Si quid de fubjeclo fub determinatione unica pnedkari potefi* propofttio Idemutpradkatum de- tcrtus ita eft converttbilis , ut determmatio fiat pr<edkatum
lc " (iltlir terminatio fubjecli
Quod cnim de fubjccto praedicari poteft nonnifi fub J

&

unica detcrminatione, id eidcm convcnirc non poteft nifi adfic ifta dctcrminatio (. 200). Quamobrem fi id eidcm convenire fumitur, detcrminatio

dicatum

tribucnda. Fit itaque,quod ante erat praquod detcrminatio*

nunc lubjecti dctcrminatio (. 228),

quoque

crit ci

&

locum

nis loco crat abit in

praedicati (.

200)

E. gr. In propofitione Omnis Upis calidtts calefacit actus calefaciendi tribu:tur lafidi lub
Fieri autem non poconditione caloris , leu fub hac determinatione , quod fit calidus
teft, ut lub determinationealia idemaCtus c///>nd# eidemconveniat quod enim affirmatur de calido, negandum eft de omni non calido. Propofitionem igitur iftam in hanc convertere licet: Omnis lafis, aui calefacit , calidus efi
Si libuerit uti propofitionibus hypotheticis, habebis fequeiltes: Si lapis calidus efi , calefacit , Sc COlltra; Si lapis ca!cfacirt
calidus efi
Enimvero in propofitione : lapis ex alto dclapfus ctleriter movetut , converfio
iftiufmodi locum non habet
Non licet aiHrmare convertendo: Lapis , ijui celeritcr movetur , ex alto fnie dcUpfas , propterea quod idem praedicatum eidem tribui poteft fub aliis
quoque determinationibus Lapis celeriter quoque movetur , qui magno impetu fuit proQuamobrem nonjectus , aut cui alia quacunque ratione impetus magnus fuit imprefius
nifi in cafu particulan verum cft, quod lapis , qui celeriter movetur, ex alto delaplus
.

fuent
.

Propofitiones

funt

t<e

effe

&

288.

quarum una ncgatur

quod

In fpecie contradtcloria dicuntur, quibus idem

non

Oppofi- Vropoftponitur finaul tionum

aJrcra affirmatur

S&'

efle

"
Propofit'Ones oppofitae funt : in omni triangulo anguli fimul fumti Junt xqualcs dv.aCOiltiaatreflis
in onmi triangnlo anguli jimul f.imti non fnnt xqttalcs duobns reEiis . ContradlCaOctoriaruttt
in cafu fingulari funt : Vetrus fcribit Sc Vetrus non fcribit .

E. gr.
*>us

fiae

&

Propofttiones oppofitce

va

cum non

definitio.

289.

diffcrant, nifi

quod

altera

fit

affirmati-

ncgativa (. 288); differentia omnis in eo conjiftit, quod in

nna copula nude ponatur , in altera vero partkula negandi eidem prcefgaaltcra

tur (. 207).
Idem quoque in exemplis manifeftum
farte Sc totum

nm

esi nvjtts

eft.

Etenim

fua partt non differunt,

nifi

propofit iones

quod copula

Totum

efi

efi

priori

in

majus

Earum
dijferentia

fua.

nude po-

natur
in pofteriori copula tfi habeat particulam negandi non pra:fixam
Similiter incafu oppofitarum fingulari : Vetrv.s fcribit
Vctrus rwn fcribit , omnis differentia confiftit in
particula negandi non , qus in altera propofitione ad'icitur copula: in prxdicato latenti:
id quod patet , fi eas revocaveris ad xquipollentes ($.
Vetrus
203; , Vetrus efi fcribens
,

&

&

non

efi

fcribcns

Hinc porro confequitur

290.

in propofttionibus oppofttis

idem prorfus

effe

Inquoe^

debfre fubjetlum atque prtedkatum^ nec minimi quicquam in utroque im- demconmutari debere in aherutra ; confequenter terminos Jingtdos in eodem fami vemaa,t

debers

80

debere

Tart.
figriificattt

SeH.

1.

Si

rem

figniticabunt (.

dem

eft.

111.

Cap.

III.

De variis

enim fumancur in diverfis , non candem amplius

37) , adeoque nec fubjeclum & prasdicatum i-

E. gr. Paulo ante exemplum propofitionum oppofitarum allegavimus propofitiones Geoin omni
metriae elementaris ; i omni trianguio anguli [imui fitmti funt <equa!er duobus reflis
trianguh arguii fimu! fimti non funt aquales dmbus reciis . Suppoiuimus eniin triangulum reBilirumn, tnbuentes voci triangulum cum Euciidt eam notionem, qux nonnifi tnangulo reftilineo convenit . Enimvero fi quis cum Thcodifo vocem tri/tnguli generaliter lumat , ut

&

przter recl lineum, curvilineum cV: mixtilineum quodcunque

pofitio negativa non contradicit Euciidc* arfirmativse
;

.
Subjelti

determinxtio in
oppofitis

cidem.

i'ub le

comprehendat

pro-

29I.

Hinc ulterius confcquitur , ft quid fubjetlo nonnifi fub certa conditiom negativa eadem omittatur vel immutetur , propofttionei
ne convenit
non amplius fore oppofitas. Ecenim in hoc cafu fubjecli quidam ftatus

&

detcrminatur, in quo praedicatum ei tribui poteft (. 228), atque adco omifla conditione, fubjcclum abfolute pofitum non amplius idem
cft, confequenter nec propofitio negativa affirmativa? opponitur (.
gr. In propofitione: Omnis lapis calidus calefacit fubieclum determinationem habet
quamobrem fi in negativa omnis lapis non calefacit eadem omittatur ; eadem
:
lapis calidus non calearfirmativae non opponitur . Oppofitas lunt : lapis caiidns caiefacit

E.

ad'untam

&

quidam gradus caloris fupponitur ad calefaciendum in propofitione affirmativa

idem quoque lupponendus eft in negativa , fi oppofitz efle debent
Obiter hic moneo, hinc conftare, cur adeo dirficile fit de oppofitibne ;udicium, ubi nec
terminis refpondent notiones fatis determinatae, nec fub ectum furficienter determinatur,
ut pateat , in quo ftatu predicatum eidem convenire poflit : id quod vulgo plerumque

facit. Similiter

certus

fi

accidere folet

. 292.
Determinata. notio

pne-

dicatiin
oppofitis

eadem.

Similiter patet

propofitioriibus

bere pra?dicato notionem

oppofiiis

deierminatam refpondere de-

nec in negativa quidpiam eidem addi, vel demi

Etenim cum praedicatum dcnotet omne id , quod fubjeclo tribuitur vcl ab eo removetur (. 200) , confequentcr quod in notione termino five fimplici, five complexo, quo defignatur,refpondcnte continetur ; in propofitionibus autem oppofitis idcm praedicatum efle debeat
evidens omnino eft , quod praedicato determinata rcfpon(. 290)

poffe

dcre debeat notio.

Porro cum praedicatum non amplius idcm fit, fi quid notioni detcrminatae, qus eidcm refpondct, vel addatur , vel dcmatur, quod per
fe patet ; porro manifeftum eft , in propofitione negativa praedicato
nihil addi

nihil

dcmi pofle.

E. gr. Si quis affirmet

Omnis Upis calidus

calefacit

Sc jam fumens Iapidem,

quem

ra-

diis folaribus expofitum ta&us calidum probat , eundemque fubmergens in magna aqui
quantitate, quam nihil caloris contraxiife tattus denuo teftatur, neget , omnem lafidem
talidum calefacere ; altera haec propofitio non contradicit priori . Etemm utut fubectum
poflit confiderari ut idem, cum in prima propofitione nec lapidis denfitas, nec magni-

quo calorem contraxit , determinetur, adeoque ab his in negat:va

,
abftrahi poflit , imo dcbeat : in prasdicato tamen additur notioni, qu eidem
refpondet, quod in affirmativa non continebatur, calefactio enim fpectatur in aqua de-

tndo, nec modus

quoque

ter-

yudkiorttm affcRtonibus
terminata quantitatis

&

fuinitur gradus caloris tattu perccptibilis

quorum

8
nihil

in

propoiitione aihrmativa fupponitur.

Indc porro fcquitur, antequam de

cum

oppofitione

tum pradicati

judicium

fieri poffit

de- Officium

effe
five de oppofi,
tl0,K '"indigitetur
complexo
termino fimplici utrumque
, five
E. gr. b; quis udicia tormat de eo , quod a rebus naturalibus , tanquam caufis, pro- dicaturi
fcu de eaium etfectibus; cum iidem fint viribus caularum proportionales,
ficifci poiTit
nullum cafum fpecialem vel fingularem tauquam contradictorium opponere licet alferto
', nili in univerfali
quantitas virium, cv quantitas effectus fuerit accurate
detcrminata Applicemus hsc ad cxemplum prajcedens lapidis calidi ,ut appareat, quanta circum/pectione opus (it , C\ de contradictione udicium ferre nobis vilumt-fuer it . Si
Upis calidus calefacit, cum fub;ectum , tum praedicatum accurate determinari debet ;
cifca lubectum \el dcterminandus eit caloris gradus ope cu'uldam meniura: , ad quam
refertur , vel modus, quo eundem acquifivit , una cum ceteris , qux ad hunc gradum
ratione pradicati vero ob'C(ftum , quod calefit ,
aliquo modo concurrunt
gradus caE. gr. SubeChim determinabirur , fi pondus Iapidis & cus
loris , qui cidem confertur
denfitatem una cum tempore determinaveris , per quod radiis lolaribus fuit expofitus
& Itatum coeli atque Solis ifto tempore altitudinem minimam
maximam; pr.x-dicatum ceterminabitur fi aquse , cui lapis immilfus fuit , quantitatem eus caloris gradum, antequam immitteretur &, qui lccutus , pottquam fuerat irhmiflus , ad menfuram
Hiice neglcctis, non firmum ac tutum erit de oppoiitione Sc ia fpecie conrevocavcris
tradictione judicium

terminatas

fubjecli

notiones

conftituendas

&

&

&

altera

efi

particulariter negans

ubi

una fuerit univerfaliter ajfirmans Quando

Etcnim fi contradidtoriarum una fucrit contradi-

fub hac formula gencrali continctur: Omne

denotat fubjectum quodcunquc in communi five abfolu-

univcrfaliter affirmans
eft

294.

contraditloriarum

propofuionum

Si

^ on f

yV:l

pofitum, five certo modo dctcrminatum , & judicans affirmat, om- n Lans.
ni A convenire, quod notione ipfius B continctur ( jX. 288. fcqq.)
Quoniam is , qui altcri contradicit, negare dcber , quod affirmat alter (. 28S)
contradicturus ncgare dcbet , quod omni A tribui poffit, quod notione ipfius B continctur, adcoquc contcndere , fub
contineri qiutdam, quibus tribui nequeat , quod notione ipfius B contc

tinctur. Erit igitur conrradicloria generalis propofirionis datce: Quodnon eft B: qua; cum parricularirer negans fit (. 207. 243);
cvidens eft propofitioni univcrfaliter affirmanti rcfpondere contradicTo-

dam

riam particularirer neganrem

E. gr. Si quis arfirmat , omne triangulum babert trts angulos; qui idem negat
dtbet , quadam triangmla nm habart trts angnlus vel quoddam triangutnm mn habere
los , ut adeo contradictoria fit particulariter ncgans

295Si propofitionum contradicloriarum una fuerit univerfaliter negans

tera

efi

pa> liculariter affirmans

Ercnim

fi

ftatuere
angu*

tres

contradiftoriarum una

aU

Quando

fuerit patticuUr:tcr

univcrfalitcr ncgans; lub hac formula gcncrali continetur; Nullum

ubi denuo
eft
quodcunque fubje&um in communi fivc abfolute, affi rmns'
,

five

fub data

quadam

dcterminatione pofitum denotat

Quoniam

igi-

tur

Tart.

I SeB. III Cap. III De varils

tur judicans ftatuit , nullum dari A, cui tribui poffit,quod

nc E continctur ; cidcm contradiclurus affirmare debct dari

A,

cui tribui

poflit

{.

288)

notio-

quoddam

Erit igirur contradicloria generalis

Quoddam
ejl B
propoiuionis dats
Hcc propofitio cum fit parti206.
evidens
i
cularitcr affirmans(.
eft propofitioni univcrfali.
24$;
ter ncganti refpondere contradidtoriam particularitcr affirmantem.
;

E. gr. Si quis ;udicat , mdlum trianguium habere dnos angulos actu reclos ; eidem contradiCturus" ftatuere debet , dari qnxdam triar.guta , qux angidos duos aBit reBos habeant . Unde
contradictoria : SQsdam triangula. habent duos angutos aBtt reBos , eft particularitet affir-

mans
.

Cur di'
univerfales fint
cor.tr.idi-

ilorite.

296.

Qiioniam nulla datuf propofitio univcrfalis , quce non fit vel affirmans, vel ncgans (jT. 259) , utriufque autem conrraditftoria particularis cft (.294. 295) ; ft m duabus propofttionibus idem B de eodem

umverfaliter affirmatur

&

negatur

propofitiones

non erunt contradi-

clcritff

E. gr. Si linus affirmat, omnes planttas

effe

arfora

telluri fimilia;

alter vero ftatuit,

md-

lum flanttam effe corpus telluri fimile ; propoiitiones non funt contradi&oriae Similiter contradictorias non funt propofitiones : Omne triangulmn habet duos angidos aclu rtBos
'littllttm
.

&

triangulum halet

dy.os

angulos

aBu

rtBos

297.

quarum una univerfaliter negatur, quod in altera

,
sffirmatur de eodcm fubjecto
dicuntur contrarite.

Propoftiones

Contra-

vcrfaiiter

riarum

Hmc

prpofitionitm

uni-

alter affirmet, omnes planetas effe corpora telluri Jimitia , alter vero ftatuit , r.idlum pUnrtam effc corpus telturi Jimiie ; pofterior dicitur slati.erc contrarium eus , quod delendit pr:or
Et ita 'udicantes dicuntur fibi in-vkem contrariari , non autem fibi mutuo contraaicce. No:i inunle eft difcrimen inter yropolitiorwim contradiciionem tk. earundem contra,il

definitio

rietatem:

quemadmodum

deinceps fatis iuperque patebit

.'298.
Curparticulariv.m nulla
coiitradi-

clio.

quarum v.na affirmatur de fu,

communi
qucd
negatur altera propofitiones non funt conbjeclo
Etenim cum tcrminus fit communis , quo fubjcclum detradicloriae
notatur , ptr bypotbefm, adeoque vel gcnus, vel fpccies (. ii4J,fub ectum particulariter fumtum non dcnotat , nifi qusdam ejus individua Quamobrem cum particularitatis fignum non denotet individua
in fingulari ; inccrtum eft , num utrobique cadcm indigitentur , imo
ficri potcft , ut in utraque propofitione fupponantur diverfa. Quamobrem cum idem in contradictoriis effe dcbeat fubjeclum (. 288);proEtepofitiones in pra:fcnti cafu pro contradictoriis habcri nequeunt
nim fi fupponamus, in utroque cafu dctcrminata quxdam individua
cxprimi; tum propofitioncs crunt fingularcs, atque determinate enunSi dv.it fuerint propofitiones partkulares

de eo in

cianda funt individua.

E. er. Propofitiones
li ntm hAer.t

duos anpdos

Qj<^dam triangula habent duos angulos aclv. reBos

ar.u reBos , non funt contradiilorix , cum

&

qusdam triangu-

in priori

cafu fup-

Similiterconponantur triangula reitilinea; in pofteriori ipliserxa, vel curvilinea alia

tradic^loriaE non'funt: Quidam homines funt doBi Sc quidam homines non funt doBi , cum non
.

fint

Judiciorum affeBionibus
ndem numero homines

iint

de quibus affirmatur

quod

fint

docti $c

83

quod non

fint

docti

-99-

quibus idem affirmatur & negatur dc ^JW"

Propofttiones particularcs ,
didiverfis inferioribus ad iderii genus , vel candcm fpeciem rclatis ,
yjJJJ^,
cunrur [ubcontraria , quia fub contrariis (jT. 197) contincntur: quem- mr;arji
fnbaladmodum fubalternans appcllatur particularis , in oppofuionc ad fuam
temantm
univerfalem, fub qua conrinetur.
Explicamus hic cerminos propofitionum fubcontrariarum & fubalternarunl , cum infe- dcjinitio.
in

&

nus al-quis ruturus

Subalternantes funt

gnhs

Item

mwtales

eorundem

fit

uius

Omnt triangulum

Exempla fubcontrariarum dedimus ( 298 )

nts *,itres angulos Sc Qixdim triangula habent

kabet

Uimodi funt fequentes: Onmet homints fnnt mortalts j & S^iiidam homir.es funt
hominnm in ommbns eji fapient & Qiidam homo in omnibm non tft fafient

Diuilus

3OO.

&

Propofitiones contradidtoriae, contrariae, fubcontrarice

Tropofi-

fubindc communi nomine oppoftta \

differentes nifi vel quantitatc %['
fint propofitiones non
qualitatciola.
vel
vel
qualitatc,
quantirate,
gnificatio
Contradic-torix nimirum differunt & quantitate, & qualitate ,cum altera fit particu- yH [ arl5
<S
affirmans, altera

tcs vocancur

poiTunt,

&

fubalternan-

in cafu dcfiniri *"*?

quo

quod

negans

lariter arfirmans, altera univerfaliter

vel altera univerfaliter

particulanter negans ( . 194. 195 ) . Contrariae c Subcontrariai difterunt fola qualitate.,

cum illarum una fit univerfaliter arfirmans , altera univerfaliter negans ; harum vero
fola
una particulariter affirmans, altera particulariter negaas . Denique lubalternantes
vero parqiiantitate ditterunt, cum una fit univerlaliter affirmans , vel negansj altera
lubakemantes imfvofrte
ticulariter affirmans, vel negans
Dicuntur vero fubcontraris

&

OppofltX

Propofitiofubalternans unhts contrariarum

riarum

idem
297). Quod vcro de fubjefto univer- gjjjjjjj

In propofitionibus contrariis

&

negatur (
affirmatur vel negatur

bjeclo affirmatur
faliter

contraditloria alterius contra- Contradiuniverfaliter de eodem fu- fco in

efi

.
,

etiam particulariter

id

mari vei negari poteft (. 248).

Quodfi

igirur

de eodem

altcrutrurh

affir-

fiat

in

cafu priori particulariter affirmans erit conrradi&oria univerftliter neganris

in poftenori particulariter negans contradicloria univerfaliter

&

affirmantis

(. 294.

295J

Enimvero propofitioncs

ifta:

particulares

funt fuarum univerfalium , fub quibus continentur , fubalternantes

(. 299). Patet itaque , fubakernantcm unius contrariarum eiTe contra-

di&oriam contrariarum

alterius.

E. gr. Propofitiones contrariae

Tiullus homo

non

tft

tft

fipitns

funt

Quidimhomo

Omnis homo

eft

efi

fipitns

fipiens &: "Hullns

homo

eft

fapiens

Propofttio contraria

in

30Z.

cafu particulari

&

ftnguiart

abit in contradiFto- Contrxr.a

alterius
Propofitiones contraria non differunt , nifi quod altera abkns in
affirmans, altera negans, utraque vero univerfalis(jT. 297). Quodfi contradi*
'
a
ergo
Wolffii Logka.
a

riam
fit

tft

quae contradicloriaalteriuscontrariarum:
fapiens
Similiter fubalternans pofterioris contrariarum eft : Qtidam homo
qus contradictoria contrarise prioris: Omnis home tft fapitns .

Subaltemansprioris

nm

Vart.

84

ergo alterutra mutetur

caiu particulari

quarum una

SeB. 111 Cap.

1.

in

variis

particularcm vcl fingularem

vcl fingulari facla

De

111.

particulariter arfirmat

vel una particulariter negat

quod

quod

applicatione in

habcmus propofitiones,

49 ),

( jT.

altera univcrfaliter negat

univerfalircr affirmat , con,

fequcnter propofitiones contradiciorias (.294. 295). Patet itaque
propofitionem contrariam in cafu particulari , vel fingulari abire in
contradictoriam alrerius.
altera

E. gr. Omne totum eft majus fua partc Sc otnne totum non eft majus fua partc funt propofitiones contrariae . Jam fi in cafu particulari occurrat propofitio : Quoddam wnm non cjl
mijus fiut parte, contraria abit in contradi&oriam . Similiter propofitiones contrarire funt
omnis pUneta proprio lumine fulget . Quodfi in cafufin"Piullus pianeta proprio lumine fulget
gulari occurrat negativa: Fenus prcprio lumine non fnlget j contrariarum prior
Tfullus pu.

&

prcprio lumine fulget

r.eta

abit in contradictoriam poiterioris

Omnis

flar.cta proprio

lumine

fulget

Contradi-

ftioUtens in

wdepn:'

#. 33itaque propofitiones indefinira? , in quibus fubjeclum eft

terminus communis , univerfaliter ( jT. 249.
feqq- ) cxplicari poffun t
particulariter ( . 248 ) ; propofttiones indefini:<e oppofttcf ttquiva-

Quoniam

&

r.

&

jefjt conlradifioriis

ft

altera univerfaliter

altera particulariter explicetur

&

Homo rum eft fapiens

Quodft
E. gr. Propofitiones indefinitae funt : Homo eft fapiens ,
rr:ma univerfaliter , altera particulariter explicetur; habebis contradictorias ; Omnis homo eft fapiens
Quiiam homo non est fcpiens . Similiter contradictorias habebis , fi prima
particulariter
altera univerfaliter explicetur , nimirum : Quidam homo efl fapitns ict^uli::s homo efi fapiens .
.

&

&

Contrxria

dcfendencon-

tmm

md.clio.

304.

Et quia propofitionum contrariarum alterutra in cafu particulari &

fingulari fit alterius contradictoria (%. 302 )>qtii contrarittm ftatuit ejus t
q U0 4 a /ter
t e etur

defendit

in caftt fmgulari

&

particulari

eidem

contradicere

E. gr. Si UllUS defendit, omnes pUnetas ejfe corpora ttlluri fimilia j alter verD ftatuit,K/lam planetam cffe corpns tclhiri Jimile , hic in cafu particulari vei fingulari alteri contradicere debet , propugnaturus , quod <ji:idam planette non f.nt telluri fimilia corpora , quod t'enus non fit corpus teiluri fimiie .
35propoftionibus affirmativis , quarum una univerfalis , altera
duabui
Conmdieidem
cliolatcns partktdaris , vel utraque ftngulari; , fubjecfo eidem trtbttuntur , qitoe
tales
non
apcontradicloriar
,
tma convenire nequeunt ; propofttiones fttnt
etft
in ajfirniativis. pareant
qua? eidem fubjeclo una convcnire
Prxdicata enim
eft B
non B. Qj.iamobrem fi dicatur Omne
nequeunr , funt ut B

^*

B&C,

&

& Quoddam A
dam A non eft
fint ;

e(l

B.

etiam \\\x:

C,perinde

eft ac

fi

diccres

Omne

eji

B & Quod-

Quamobrem cum ha? propofirioncs contradidtorix

Omne A eft BfcQuoddam A eft C in hypothcfi theo-

rematis contradiclorire funt , ctfi tales externa fpecie non appareant

Cui generaliter enunciata obfcura videntur, ei exemplis reddentur clariora Sit ita.

&

univerfaliter affirmans: Omr.c totum tfi majus fua partc ,

in cafu particulari occurQuoniam ejuod mir.u.s efl , )d non eft m.-jus \ ideo
rat : totum (jiioddam effe minus fua parte
patet , propontionem particularem : Qusddam totum cfi minus fna parte asquivalere huic'al-

que

teri

JucViciorum flffeZltonibus
tcri

Ditoddim totum non

tfl m.tjtts fit.t

faite

183

confcquenter Univerfali

Omne tetum

efl

majut

Kon liic proponimus j nili quod prsefentiflimum ufum in demonfua f.ute contradicere
ftrationibus pcr indireitum fpondet , uc alios ums (ilcncio prxcereamus , qui in parce
Vttrut fcdet cc Vttru/ ambulat
r.ictica patebunt. In calu fingulari conci.idictonx func
quia ambulans non fedet
.

306.

Si duee Juerint propoftiones negativce

particularis

vsl utraque ftngulans

rum altcrutrum eidem

fubjecTro

efi

C. Quoniam

potbefini crit

N ullu m A

vcl B cft
B.Quamobrcm cum

dicat univerfali

Nullum

& C,

pra*dicata
ita

ut

vel fitB,

in propcfitionibtu

wlmvli

'

eji

Quoddam

propofitio: Qttoddam

B, etiam

efl

profofaiones funt contrad-.clorice

quorum altcruvclC. Sit jam

ejl B, particularis vcro: Quoddam
A
vci C: igitur cum non fit C perby-

duo

Sint

Aneceifario convcnit,

univcrfalis propofitio:

non

quarum una utiicerfalis , altera contnd ,

ab codem fubjeclo removentur, quo- ftiohtcns

necejjario convenit

utut tales non apparsant

trum

&

altera

contranon ejl C,

eidcm contradiccrc dcbct

&

majus toto
mimts toto > fub:e<ftum A f.trs erunt proE. gr. Sint duo prardicaca I; &:
pofitiones generalibus in demonftratione xquivalentes: 7>{ulla fars eft major uto ScOjtxdam
fars non eft minor toto . Quoniam particulari aequivalere poteft hscaltera: Duadam farseft
major

toto ,

univerfalis contradictoria

altera

quoque culdem contradicforia

effe

debet

37funt contradiclorite Nam in pro- contradipofitionibus fingularibus oppofitis idcm dc individuO eodetn affirma- tlori*
ncgatur (. 289), confcqucntcr idcm eidcm tribuitur &abcodcm fingaUrur
rcmovetur, (cu idem eidem convcnire
non convenirecodem tcmpo- iiS
rc f. 20C),), confcqucntcr idcm cfie
non efle iimul dicitur. Omncs
nimirum propofitiones fingulares oppofitrc ad hanc formam in cafu fingulari rediguntur
Hoc A eji B
Hoc
ftmul non eji B. Sunt igitur
contradi&oriae (. 288;.

Omnes

propofitiones Jlngulares oppofitu?

&

&

&

&

E. gr. Contradicloria: (xinttVttrus fcribit ScVttrnsfimul non fcribit , Ccelum nunc eft nubibttt
cbdudr.m &: Cottum nunc non eft nubibus obdvClum , luna nunc htcet $c 1 una nunc non lucet . Et
ab hifce excmplis advenic nobis prima contradictionis notio, cum experiamur, nos
non modo una quidpiam facere c\: non facere non polfe; verum etiani in noftra poteftace
minraie pofitum efle , uc idem fimul eife ck. non eile cogitemus . Sed ea de re ex inftituto dicemus in philofophia prima .
.

Si de

qucdam genere

qutedam atque relaticms

vel

J08.

quadam

pofjibilitas

fpecie prtedicatur attributum

qute per

mcdum attributi

nes it.dtfnitte oppofita? tequivalent contradtcioriis

fpecie, attributum aut

prardicatum

quod per modum

Si

vel modi Tropoft-

inejii propoftio-

cnim de gcnere

vel

ineft ,pra?dicatur

attributi

convenit f. 65. 66. 157J, confcquentcr

quocunque tcmporc dato Quoniam itaque gcnus & fpccics rcfpcclu
horum pra^dicatorum profingularibus habcri poflunt , itaut propofitioncs indcfinitx huc fpcclantes omncs oppofitae fub his gencralibus
contincantur Hoc genus vel hcec fpecies , qua? nomine
defignaiur , eft B
ipfi

conftanter
.

&

tiones in-

ceft mtx

YcntraAift or

u.

&

Vart. I. SeZl. III. Cap. III.

86

Hoc genus

vel k<ec fpecies, qu<rnomine

propofitiones inderinita: oppofita: in

De variis

defignatur, non

(.288):
daca hypothefi pro contradi&oriis
e(l

haberi poniint
E. gr. Numerus

ternttrius angnlorum eft attribucum proprium five propietas trianguli.

propofitionesoppofitas indefinitas : triangulum habet tres angulos Sc triangu*
habet trts angv.ios ita explices Hoc figurarumgenus , quodtriangnii nomine defignattir
t
anguhs &C Hot figtirarum gemts , qv.od trianguli nomine defgnatur non habet tres anguios;

Quamobrem
tnm non

fi

habtt tres

propofitiones utique contradicloriae lunt

Cafiu alter '

309.

quodam genere vel quadam fpecie fub exprejja condithne pnedicatur , quod eidem fub ifta conditione femper convenit ; propofitiones oppofita
indefinitie ctquivalent contradicloriis.Dcmonftvatio non abfimiiis praxedenci,
si de

modo

propofitiones indefinitas generales

ita

concipias: Hocgenus velbctc

defignatur , in bypothefi C efl

,
bcec fpeciesy qu<e nomine
defignatur, in bypotbefi
quee nomitie

fpecies

gr.

B &
non

Hoc genus
eft

Trianguio recliiineo fub hac conditione, quod confihuatur cum farallelogrammo fufer
inter eajdem farallelas femper convenit ratiofubdufia .-dfaralltiogrammum. Qua-

&

eadem bafi
lliobrem fi

vel

B.

hx

propofitiones

farallelas conftitutum

tft

triangitlum

&

cnm farallelogrammo fufer eadem bafi

inter eafiem
cum faraiieiogrammo fuftr eadcm bafi &

ejus dimidium Sc triar.gulum

inttr tafdtm faratleias confiitutnm non tft ejufdem dimidium ita explicentur : Htec figv.rarum
qu<g trianguli rcctilinti nomine vtnit
hac conditione , quod ctim faraltelogrammo ftifer
, fub

fftcics ,

&

eadem

inter eafdem farallelas conslituatur, eft ipfius dimidium Sc non eft ipfius dimidium;
bafi
propofitiones erunt coutradiitoriae
Contra fi conditio omittatur, veluti in propofitionibus : Homo efi doBus Sc Homo non eft docins ; contradiclio nulla locmn habet
.

Ottxnam
repugnare
dicantur.

.
310.
aut
attributis, vel iis, qua.' per moduni
,
confequencerdcfinicione falva (. 172. 173. 176),

ie falvis effentialibus

Qi.

atrributorum infunt ,
fubjecto convenire nequeunt ea eidemrepugnare dicuntur. Similiter qua:
fubjedlo in data hypochefi , feuob adjediam determinationem,convenire
nequeunt ea bipotbefi repugnare Qua? vero eidem fubjeclofimulconvenire ncqucunt, ca mutuo ftbi repugnare dicimus.
;

E. gr. Eikntiaha Quadrati funt laterum numerus quaternarius , eorundem aequalitas

quod omnes anguli fint refti . Enimvero falvis iftis eflentialibus , confequenter falva
definiuone Quadrat: , quod fit figura quadrilatera , aequilatera Sc rectangula, eidemconvenire nequit angulorum inaequalitas , cum omnes anguli recti fiut intcr fe aequales
ini"qualitas itaque angulorum Quadrato repugnat
Similiter rhambi attributum eft, quod

&

diagonaliter offofitijur.ciimfv.mti~i.el fint duobus rtftis minorts , vel majores . Eidem

igitur repugnat j quod circulo infcribi poffit , cum in quadrilattro circulo infcripto anangv.ii

df.o

guli

oppofiti
aequales
fimul non poffint efle nifi duobus rettis
Trafe~Jum luppomtur circulo infcriptum 8c finguti ejv.s anguti obtiqui ; angv.li

diagonaliter

COIltrario

f\

dia-

Cuiti enim fimul fint duobus reclis aEquales , forent

anguli recli , adeoque non obliqui ^qualitas adeo angulornm diagonaliter opfofitorum intraobliquangulum
pe ~\io repugnat hypothefi , quod circulo fit infcriptum
Denique fieri non
poteft , Ut triangulum fit reBi.ineum Sc babeat duos anguios actu reclis Dicuntlir igitur haec duo
inter le pugnare , vel fibi mutuo repugnare

gonaliter offofiti non fofv.meffe aquales

&

Qfetnam

Quoniam

ftbimutiio

contraria (".297); igitur

repkgnat.

&

3ir-

288^, neque etiam

contradicloria& contraria ftbi mutuo repugnant

contradictoria fimul

effe

nequeunt

(.

E. gr. Propofitiones contradiitorixlunt: cmne triangulum habet tres anguUs

& ihtxdam triangula

Judiciorum affeHionibus

87

tngult nin habent tres angulos ; repugnare igitur dicitur , ut omne triangulum habeat trei anqnte >ion h.weant trei angulot .
SimilitCr propofitionev
C?" tamen fint quxdam triar.gula ,
COntrarias funt -.Omnet planetx funt corpora tellnri fimiiiaSc f{_utlut planeta efl corpus teUtiri fimile ,
repugnare igitur dicitur , nx. pUnetiefint fimut corpora telturi fimitia Sc non fimiiia .
fuloi

312.

Propofttiones crypticee

dicuntur

quarum gcnuina forma non apparer.

J'
funt propofitioncs obtiqne univcrfales (. 146), qualis eft ifta : Inomni trian~
gulo Utus maJHi Jubtehdit majorem angulum , ubi latus ma'us videtur effe fub;ectum, fignum ,l,m P ro
Eft igitur propojltio cryptica , qua: ad pofitiocamen univerfalitatis ad ipium referri nequit
manifeftam reductur: Omne triangulum habet latv.s m.ijus majori angulo oppofitum , ubi patet, num de-

Exempli loco

'

effe triangulum , quod refpicic fignnm univerfalitath .

Idem oltendi poterat ex fmitio
prxdicati (. 100 )
Etenim cum fub;e<ftum fit res ifta.dequa
definitionibus fubecti
judicatur , Jiic vero judicetur de triangulo; triangulum omnino fube&um haberi debet.
Quoniam vero ea trianguli proprietas eft, quod latus maius maiorem angulum fubtenid, quod rei cuidam tribuitur, fit prsdicatum propofitionis ; eric ucique prodat ,
poficionis lftius prsdicatum, quod lacus majus angulum majorem fubcendat .

fubiectum

&

&

313.

Quoniam

omnis propofitio conftat ex fubjeclo praedicato at- Ut

de
copula(que
199. 201), & fubjedtum quidemproptcr fignum quan- crypfis 0titatis priori loco ponendum, omnis quoque propofitio luum habcre riatur
dcbct fignum ejus quantitatem pariter ac qualitatem indicans (.259^, dijudiceatquc in negativis negatio copulam afficit (. 207,), fiquc praedicatum tm
igitur

&

'

fubjcctonon abfolute compcrir, determinatio adiicicnda ($.ir%)\ Crypticce

erunt omnes^ubi non /iatitn apparet^ i.Quodnam ftt pr<edicatum t
quodnam fubjeclumi 2. Utrumftnt affirmativee^ an negativae; i.Utrum ftnt univerfalesy an particulares
4. Queenam ad fubjecli determinationem^qucenam
vero ad prnedicatum fmt referenda Ad baec qui attendit, propofitiones cryp
ticas facile agnofcet , & ubi lateat crypfis reperiet, ut de crypfi propofitionum in fpecies diftinguenda non debeamus efle folliciti.
E. gr. In exemplo modo (. 311; allato fubjeclum latec , quia in cafu obliquo effer-

propofttiones

tur
Vimidium parallelojrammi eft triangv.lum
Sunc porro latentis fub'e<5ti propofitiones
fupcr eadem bafi
ejnfdem altitudinis i iaborandum eft
quarum priori fubeiftum ponitur
loco pofteriori , qui prxdicato convenit; pofteriori autem prorfus omittitur , cum ea x.

&

&c

J-/omo Uborare debet

quipolleat huic alteri
Propofitiones indefinita? prxbent exeiiiplum
erypticarum , in quibus latet fignumquantitatis ( . 144. ) &: infinitx euin illuftranc cafum , ubi qualitas latet ( . 109 ) Pertinent quoque ad cafum latentis quantitatis propofitiones oblique univerfales& particulares CJ. 146. 247. ;. Crypfis occurric contradidtionis in
propofitionibusquoad externam fpeciem contrariis ( 303. 309;
cryptica eft propofitio,
ubi contradiotio in aifirmativis latec i. 30$ ) atque in negativis ( . 306;
:

&

314.
Propofttiones ftmpHces dicuntur, qua? unum habent fubjcfhim atquc
Tropofipraedicatum. Compoftta? vero funt, quae ex pluribus fimplicibus coalc- tiomtm
lcunt , veluti cum idem fuerit fubjeclum , praedicata vero funt diver- fimpliJJ".

la; vcl

cum idem prsdicatum

fuerit, diverfa vero funt fubjecla

&

cium&

E. gr. Propofitio: Triangulum aquicrurum habet angulos ad bafin equales ,

per perpendi- CCtnpOJlcutum ex iiertice in eam demiffum dividitur in dn.ts partes tequales , eft exemplum caUls pri- tUYltmdemi , de eodem enim fubeito duo diverfa praedicantur ,
patet , propofitionem ex his finitio .
duabus componi: Triangulum equicrurum habet angulos ad bafin equalcs
Triangulum xquicrurv.m per ferpendkulum ex vertkt inhafin demijjfum aividititr iu duas parta
tequalet
Similiter

&

&

com"

compofita
jecto

Tart.

88

SeH.

1.

Triangulum vcl

eft:

duo pndicata

efi

reSiilineum

quamvis disiunclive

De

Cap. III.

111.

vel curviiimum

variis

mnsiuntur Cnim eidem fub-

quiaambo eidem triangulo competere neque-

unt , alterutrum vero convenire debet . Exemplum cafus lecundi eft : ^inguli &rc3ilinci
C- fphxrici comigui funt ^ijnaies diiubns refiis , hic enim duobus fulve&is idem tribuitur
prsdicatum Huc quoque pertinet propolitio: Et }\ege s , c- fubditi moriuntur . Dantur eti.

am

exempla alia,

velllti

;udices

fi

obliquit*tem cclifticx vel effcconfi.ir.tcm, velmi.tabilem.

Tropofitior.is

co-

pular.vx

depmtio.

S-

Propofttio compofita dicirur copulativa$\ iubjcclum vel pra?dicatum conjunguntur,ita ut utrique fubjedo iigillarim poflit tribui idem pra?dicatum

poifint tribui iingula prxdicata,aut in ncgativisab

vej cidcm iubjcclo

rcmovtl-i.

&

eo

&

libcrrimus ,
Hxempla propofitionum copulativarum funt i. Veusefl
fapicntiffimus
etenim quodlibet praedicatum figillatim Deo tribui poteft , refolvendo propofinoiiemcompofitam in duas fimplkes: Vens efl liberrimus 6V Veus cfl fxpientifftmits z. Homines pariter
atque bmta habent organa fcnforia , nam praedicatum un'cu'que fubie<ffo figillatim tribuipoHomines habent organa fa.faria & tsrhta h.ilent
teft , relolvendo compofitam in has fimplices
:

organa fenforia

in

3.

compofita negativa

in

Veus nec efi mutabilis ,

duasiimplices refoluitur Veusnon
negativis

nam

cfi mutabilis ,

&

hxc propofitio

tkVcus nonefi finitus.

316.

Propofitio compcfita dicitur disjuncliva

Tropofi-

nec finitus

ubi ex pluribus prardicatis u-

tionis

num tribuendum

disjun-

debeat, non dcterminatur.

StlVct uC-

, g r sj qnj s dicat
Anima aut habct rationem e.xiftentix fus fuff.cientcm in feipfa , aut in
compofita dis unc"f.iva eft : etenim alterutrum praedicatorum tribuendum
, propofitio
eft animx , quodnam vero tribuendum fit, in dubio relinquitur . Similiterfi quis atfirmet:
Triangulum ant efi aquilaterum , ant equicrurum , aitt fcalenum , propofltio compofita dis;uilctiva eft : etenim in quolibet cafu unum horum pra:dicatorum tribui debere triangulo
affirmatur ; aft non determinatur,quodnam tribuendum fit , cum univerfalis determinaHuc etiam pertinet exemplum vulgare
^iut dies eft , aut nox
tio non habeat locum
efi , in quo aliqua crvpfis latet (. 311), cum lubie&um non appareat . Sublata cryHcc tempus autaies cfi , aut mx efi , vel etiam Omne tempus ata
pfi propofitio talis erit
aiurmim efi , aut noBumum
nimirumde omni tempore praedicari poteft alterutrum ho-

fwttiO

eile

fubjecto aifirmatur, fed

quodnam eorum

tribui

alh

rum

quod

fit

dies five

tempus diurnum

aut quod nox

J

fit ,

five

tempus no&urnum

7-

Plura nec de propofitioaibus compoiitis , nec de propofitionum iimr

affedlionibus addimus , propterea quod non plura tradamus ,
plicium
generde.
quam quae inftituto noftro infcrviunr,& indifpeniabilcm inpraxiufum
Patebit vero ex fequentibus, ca , quae a nobis rraduntur ,
habent
ad ampliifimam Logica? praxin fuflicere , & iingula ad aliquem ufum
c

non contemnendum

transferri

C
*PW-

Non

tamen

utilitate fua caret

31S.

monuiffe

nonnullos

cum

Petro

Ramo

terrr,ino propofitionum contradicloriarum ampliorcm iignificarum tribucro,

ira ut omnes propofitiones oppofit* proprieiic
radi- quam a nobis faclum fuit
de eodem fubjcfto vcl univerfalirer afidcm
\
ft
diifte, in quibus nempe
particulariter
quxHAMi f-irmarur arque ncgatur , vcl univerfalitcr affirmatur
noHHullis
nc g arur & C ontra, confequcnter & contradicloria? ( . 294. 295 ), &
duatitur.
Imo accidit fubinCQntm lx ($ 2
) fab eo dcm comprchcndantur
,

&

de,

189

Judiciorum affeftionibus

unus idcmque Autor terminum contraditloriarum propofitionum

nunc vcro latius , prout
nunc ftriclius fumat, prout a nobis fa&um
utrumque fignifiArifloteles
olim
jam
qucmadmodum
hic explicamus
catum adhibuic. Nos,qui ab omni ambiguitate indicendo fumus quam
maxime alicni , ftrictiori fignificatui fcmper inhcerebimus, nunquam rede

ut

ccdentes ab eo fignificatu

C
De

ufu

Vocum

quem

AV U
feu

nec plurihus

IV.

Terminorum
.

PRopofttiones

vi definitionum tcrminis aflcruimus.

nec

circa Judicia

319.
paucioribus

confiare

Qitot vo,
de- ces ad

vocibus

dehent

&

pr<edkatum , illiufque
qu<e ad fignificandum fubjeclum
terminationem yfi qua adfuerit , atquepropofttionum quantitatem
qualitatem fufficiunt
Propofitionibus fignificamus alteri, quid rebus

quam

& ^"

convenire, vel non convenire judicemus (.41.)- J am rcs , de qua

judicium fertur, fubjectum eft; quod vero ei convenire, vel non convenire judicatur, prasdicatum (. 200), cumque praedicatum fubjec~to

f/

mq
r(

ra .

:l ;

non abfolute, fcd fub certa tantum condirionc tribui poffit, ftarus ejus determinari debct , fub quo prardicatio Iocum habct (.228); &
tandem ratione qualitatis propofitiones vel arfirmativa? funt , vcl ncvel particulares (.259),
ad judicium fignificandum fuffkiunt voces , quibus fubjectum
prcedicatum atque illius determinatio una cum qualitate ac
quantitate propofirionum indigitatur. Ncque crgo pluribus, ncc paucioribus in propofitionibus locus conccdi debcr.
Omnia propoikionum exempla in antecedentibus data propofitionem praefentem illugativa?, rationc quantitatis vel univcrfalcs

Quamobrem

&

ftrant Sc

omnes

propofitiones Logicae exempli loco clfe poifunt

. 320.
dicimus determinatas , quas nec plures, nec pauciorcs in- Tropofigrediunrur voces , quam ad judicium determinatum fignificandum tionum
iufficientes. Judicium vero determinatum dicitur a nobis, quod fervat
n
formam a Logica prarfcriptam, nempe ut fubjectum repradentetur fub
yilgai.
ea notione, ut in ea concineatur ratio , cur eidem conveniat prardica- nm defi-

Propofitiones

'^

&

tum

fcu id, per quod determinatur prsdicatum

Vagum appcllamus ^iq.
judicium , quod fubjecTrum ira non exhibet , ut notio ejus includat id,
,

per quod praxhcatum dcterminatur. Vaga autem

dicium vagum fignificatur.

propofitio eft

qua

ju-

Mathe-

ipo

Vart.

SeB.lIl.Cttp.lV. Deufu Vocum.

I.

Mathematici determinatasamant propofitiones , quamobrem earumexempla funt fingulne

no&th Zltmtniis Matheftos ob\\x Subeitum nudepofitum continet id in fua definitione ,
per quod praedicatum determinatur ; fi \ ero iola definitio non lurficit , in hypotheii exprimuuQuamobrem cum a nobis ( .
tur conditiones , lub quibus przdicatum fubietto tribui poteit
fuerit demonftratum , in propofitionibus philolophicis conditionem ac1 ji. D:fi. prjtim. )
curate determinandam eife , lub qua praedicatum fubjetto convenit,ieu fub qua aliquid
de eodem arfirmarur, velnegatur , noftrae quoque Logicae propofitiones omnes determinatai
Vulgo judicia nec latisdeterfunt, necdabimusaliasperphilofophiae partes ceteras omnes
minata fiunt , nec determinate fatis enunciantur vaga iunt pleraque &c vaga propofitiones
quibus Autores communiter utuntur , quoniam determinationes nunc omittuntur , nunc nou
integraj apponuntur , nunc Oratorum more fubjecto & prasdicato adiiciuntur luperflua, qutbus in enunciatione Logica nullus eft locus
in

Quales
ejfe

debe-

anttermi.

Jn propofttionibus non utendum

&

Propofifixis
judicium noftrum
Enimvero cum alter mentem noftram non inrclligat, nifi auf . 41 )
ditis vocibus eafdem in fe notiones cxcitare valet , quae cum terminis
tiones condimus eum

in

efl

linem,ut

terminh

nifipropriis

alteri fignificemus

propofuionem ingredientibus
lis

(%.

319) conjunguntur (.117); fingu-

invariata refponderc debet notio.

dum

terminis

eft

nifi fixis ( .

Non

igitur

in

propofitione uten-

129).

Porro utquis eas vocibus auditis notiones in fe excitare valeat, qure

cum tcrminis propofitionem ingredientibus conjunguntur utendumeft
terjninis, quibus attribuuntur ifta? notiones, quibus indigitandis dcftinantur, confequenter propriis (.138).
;

Notanda hic

funt

qus

de proprio fignificatu terminorum demonftrata funt ( 148- *$*

.

Defihitkvura in
propofttic?i'bvs u~
'

fus.

Patet hinc

quanta

ftt

322.

definitionum neceijitas

ut propofttiones ab alte-

ro poffnt intelligi

Hsc
untur

fane ratio

eft

cur Mathcmatici definiant terminos

qui propofitiones ipforum ingredi-

& cur nos methodo philofophica philofophantes ipforum inftitutum imitemur (.

* v '*

16.

. 323Subjeffutn ap-

parenter

Si

in

duahus

propofitionibus fubjeclum fuerit

idem terminus^

eidem ta-

men diverfa tribuantur notiones ; [ubjeffa diverfa funt & propofttiones diutut idem pradtcatum. Etcnim fi cidcm termino notiones diververfa
j~
x re fpondent res diverfae eodcm denotantur (..37i),adeoque diverfa funt fubjecla (. 2oo),confcquenter nec propofitiones caedem. Suppono cnim, propofitioncm candem efTe , cujus fubjedtum & praedicarum idem, cum ex fubjeclo & praedicato conftet propofitio (. 199.
200^.
E. gr. Si quhcum Euclide vocem niangulifamzt protriangulorectilineo, alius-cumTfcro,

idem.

protrianguloingenere, ut praeter rectilineum etiamcurvilineumquodcunque&mixtiIineum fub eodemcomplectatur; propofitio , quseeadem videtur, penes duos Autoresnon eft
eadem , etfi idem fuerit prxdicatum , fcilicet quod triangulum non habtat angulum nifiunum aclu
rtclum
Etenim in fignificatuf/jrffo vera eft propofitio; in fignificatu Theodcftano falfa SimiTriangulum habet tres angulos duobus reElis
liter non idem fubjedtum eft in hifce propofitionibus
dofio

tequaUs 8c Triangulum habct trts angulos aflu

clideo , jn pofteriori mThtodofiano .

reflos,

Ji

in priori

fumitur terminus

iii

fignificatu -

J14-

. .

Terminorum

feu

circa judicia

191

324-

Si in duabus propofitionibus prardicatum fuerit idem termmus , eidem ta- Tradicatum *"
men diverfa? rejpondeant notiones; pradicatum idem non eft , nec propofitiones etedem funt

utut fubjeclum fuerit

qua? propolitionis praecedentis.

Tcnnm cfft doElum ,
E. gr. Si duo aiHrmant
,

tione, quamalter; )udiciaeorum&

pro iifdemhaberinequeunt

ipfae

tninuS) utrique

tamen

alius

Demonftratio cadem

tamen vocem

quoquepropofitiones

Si in duahus propofttionibus

idem

cft

inalia fumit fignificaquibus illafignificantur

doili
,

325-

& fubjeclum,& pradicatum

diverfa? refpondeant notiones \propofttiones

kd

idem ter-

fuerit

fi

iubjcftutn fucrit idem tcrminus

ci

JJJ^

&

&

Tropofi-

diverfa? funt. tioncsap-

refpondeant diverfae
notiones; fubjcdtum idem non cft (.313)- Si prcedicacum fucrit idcm
terminus, cidem tamen diverfa? refpondeant notiones, prsdicatum iprsdicatum idcm fuefubjcctum
dem non eft ( 324) Ergo fi
& fubjerefpondeant
rit tcrminus , utrique tamen notiones diverfx
dtum,
praedicatum diverfum eft, confequenter duce propofitiones,
etfi quoad fpeciem exrernam exdem, diverfa judicia lignificant, adeo-

Etenim

Jj^"

&

que

&

ipf^ diverfaj funt ( $. 41 J.

momenti talia moneri apparebit tamen fuo loco , magnum in
eorumque neglectn multa'= logomachias inter eruditos oriri

Levioris videri poterat

li momentum ea habere

pra-

326.

Diverfus ejufdem vocis fignificatus dicitur Homonymia atque JEqui- Homony* dei}~
vocatio. Et res diverfx eodem termino denotatce Humonyma feu aquivo-

Ca appellantur
ipfe autem terminus res diverfas denotans bomonymus
feu aquivocus vocatur
E. gr. Vox trianguli squivocaeft, cum fumatur vel cum B,<c!idc pro triangulo reclihneo
infpecie, vel cum Thcodojio protriangulo quocunque five re&ilineo , five curvilineo, five

m(l0

'

mixtilineo

3 2 7-

Alquivocatio propofuionem non reddit interpretationis dubi< , modo in eodem hbro vel ab eodem Autore in fcriptis fuis evitetur Si enim in eodem
libro vel ab eodem Autore in fcriptis fuis evitetur aequivocatio, ter.

jEqmyocatio

l'* *
1

Quamobrem fT""'"
mino eodem eadem conftantcr res indigitatur (. 326^
definirus;
fuerit
cum, quod fieri dcbet (. 322), terminus ab Autore
in cafu quolibet conftat
quaenam notio eidem fit tribuenda, confequenter judicium Autoris intelligi poteft (.117^, neque adeo eft in.

terprerationis dubiae.
E. gr. Licet 7"/jfo</oyrfterminum fr'tf^w/generaliterfumat , quem <://</{* nonnifi de reftilincoaccipit ; nulla tamen hincpropofitio, qua de triangulisquidpiam demonftratur , in
Elcmcr.tis Gcometri* eftdubias interpretationis , cum triangulum itadefiniatur , ut nonnifi reililineoconveniat definitio, nec
iifdem /rarnm unquam aliter , quam de rectilineo u-

furpetur

Su b je.
jT.

328.

Si in duabus propofitionibtis (ubjeclum fuerit

Wolffii Logica.

B b

terminus diverfus

utrique

tamen

fittm appj,-enter

divtrf"'

apparcnterdivtrfv.m

Vart.

92

1.

Sefi. 111.

De ufu Vocum &c.

& accedente
diverfum non

Cap. IV.

eofubjeSlum
eft
dem prcedicato propofttiones e<edem funt Si enim in urraque propotitione
termino, quo dcnorarur fubjeftum, eadcm notio refpondeat 5 utrobique eadem res indigitarur ( 37) arque adco fubjeftum idcm eft

tamen eadem

notio refpondeat

200).

(.

Quamobrem

fi

idem quoque fucrit prardicatum, propofitiones idem

pnrdicatum habentes exdcm funt

fubjcftum, &
Quod ftvlo leibnitiano dicitur calculits differentialis , ftvlo TS^evvtoniano appellatur mtQuamobrem dicas Cakulus differentialis infervit tangentibus determinandis 8c
thodusfluxion/tm

&

E. gr.

fi

Methoiiusfluxionuminftrvittangtntilus dtttrminandis

propofitiones

esdem

funt

fubjettum in

Dtraque idem.

3 2 9-

Si in duabus propoftionibus pr<edicatum fuerit terminus diverfus , utriaccetnm appa- que tamen eadem notio refpondeat : pnedicatum diverfum non eft
renter di- dente eodem fubjello propofitiones eaedem (unt. Oftenditur eodem prorfus

Tradictt-

verfum

&

modo, quo prxcedens propofitio (

E. gr. Cum cakulus dijfercntialis 8cfiu*ionum
nes

Gecmetria ftculo frxterito ditata

thodo flnxioiium ,

efi

mi&

nitio.

eandem rem

fignificent

propofitio-

idem habentpraedicatum& propofitionesesedemfunt

Terminorum

dcfi-

3)

cakitlo differentiali $c Geometria feculo frxterito ditata tftmt-

Synony-

methodus

Vocum

330.

idem dicitur Synonymia; ipfiautcm rermini diverfi cundem fignificatum habcntes Synonyma aut termini"
Synonimici vocantur
E. gr. Cahulusdifferentiaiis icfluxionummethodus , cum eandem rem fignificent , Synonyma
five

fignificatus

funt feu termini fvnonymici

5-

&

33*

Tropofitiones ap-

parcnter
diverf*

Si in duabus propofitionibus

nyma;

propofitiones

pofitiones

rint

e<edem funt

Nam

fi

& prcedicatum

fubjecla

fynonyma

fuerint Synofuerint, pro-

idem habent fubjedlum ( . 328. 330); fi vero praedicata fueidem habent prasdicatum (. 329.330). Ergo fi &
,

fynonyma

fubjcclum,

&

catum idem

eft,

prardicatum fuerint

qua intelliguutur
comprehenduntur

cantur propofitiones
difficulter

fynonyma

&

fubje&um,

confequenter propofitiones eaedem func,

appareant.
Patebit harumquoquc propofitionum

qux

fubjecittm

&

praedi-

etfi diverfe

ufus in praxi Logicse. Noneadem facilitate applificuti e contrario quaedam facile applicantur ,
5

S E-

'93

S E C T

IV.

D E

RATIOCINATIONE
U

S E

DISCURSU IN SPECIE.
C AV U T
De

I.

Syllogifmo in genere.

332.

qua ratiocinium

Tllogifmus cft oratio,

feu difcur-

ius diftincte proponitur.

Syllogif-

mi

dcji-

Ratiocinium nempe nobis eft operatio mentis, quemadmo- nitio.

dum uotio & ludicium Sicuti vero notio fignificatur termino, judicium propofitione, ita ratiocinium fyllogiimo.
.

S33-

Syllogifmus tribus

conflat propofitionibus

duce babent terminum

communem ,

quarum

Tartes

tertia vero com- SyUogif'

binantur termini in prioribus diverfi Syllogifmus mi

enim diftincte proponere debet ratiocinium iive
Quamobrem
cum ratiocinando ex duabus propodifcurfum (. 332).

iitionibus terminum communem habcntibus tertia formetur, combinando terminos in utraque divcrfos (. jo); evidens cft, fyllogifmum
conftare debere ex tribus propoiitionibus, quarum dux communcm ha-

bent tcrminum

tcrtia

vero componitur ex terminis,

qui

in iJIis

func

diverii
E. gr. In hoc fyllogilmo: Omne triangulum hslet tret angtilos
Omnt trUngnlum [phxricam
s
triangulum . Ergo Omne triangulum [fhxricttm babet :res ang
dua? propofitiones priores
terminum trUngulum habent communem ; in tertia vero ceteri duodiverfi triangulum [phtericum
habere trtt angulos combinantur , ut unus fit lubeclum, alter vero praedicatum .
:

tji

&

Syllogifmus confiare nequit

nifi

tribus terminis

mus tnbus propoiitionibus , quarum

nem, tcrtia vero combinantur termini

Cum

Conftat enim fyllogif- Termini

dua? tcrminum habcnt

in

prioribus

diverii

commu-

duobus terminis conftet (.199 ) ;induabus proiitionibusprioribuscommunemterminum habentibusnonniii tres cermini

contiB b 2
igitur propoiitio

Syllogif-

(-333)- mum

'"-

Sre^Kn

Vart.

194

Cap.

SecH. IV.

1.

I.

continentur. Sed tertia formata pcr combinationem eorum , quiiniifdem propofitionibus diverfi funt , non novum terminum in fyllogifmum invehit. Quare fyllogifmus conftarc nequit nifi tribus terminis.
E. gr. In fyllogiiVno anteriori termini tres funt triangulum in genere
rkrnn in fpecie Sc habert tres angulos .

tritngttfnm ffhx'

335quibus
tcrtia formatur , combinando duos
ex
Dua; propofitiones,
TrarmJ*
farum ,
terminos in iftis obvios, dicuntur Prcemiffce ^ a nonnullis quoque SumccnduCio- tiones: tertia vcro , qua? ex iis difta ratione formatur , Conclufio apnis&ilIpfa denique propofitionis tertiae formatio per combinationem
arur

p e i]

Utioms

rcrm n0iurn
j

dchnitio

rum

....

n duabus

aliis

terminum communem habentibus diverfo-

,.

audit.

lllatto

&

0E. gr. In fyllogifmo anteriori prxmiife funt : Omne triangulum halet trts angulos
Omne triangulum ffhtericum bxConclufio vero eft
mne triangulum ffhxricum efl triangulum
bet tres anguks K^tertia haec propofitio five conclufio ex duabus prioribus feu praemiflis iiu
.

ferri dicitur

Termini
mcdii

&

extremi
definttlO

33*-

Terminus pra?miflarum communis vocatur Medius;

divcrfi vero di-

CU ntur Extremi
E g r In ivilogifmo anteriori terminus medius eft triangulum in genere
ro funt triangulum ffhxricum in fpecie Sc habere tres angulos .

extremi ve-

337Terminus medius non potefi ingredi conclufionem Etenim terminus memimsme. jjyg e terminus prcemiflarum communis ( 3
conclufio vero for3 c5J
e
J:
matur combinando terminos praemiflarumdivcrfos (.335)' Patetitaue terminum medium conclufioncm ingredi non pofle.
neextdet. *l

Cm

ter-

"

ft-

E. gr. In fyllogiimo anteriori terminus medius eft triangulnm in genere (

336)
conclufio vero triangnlum ffxricum habet trts angulos (. 335). Sed hic in conclufione trianguli in genere tanquam termini medii nulla fit mentio

'

33.

Termini
conclufio-

nis

Cotfclujto

componitur ex terminis fyllogijmi extremis

Componitur enim

Scd termini praemiflarum

ex terminis praemiflarum diverfis ( . 335^
fyllogifmorum ( .336^. Ergo Conclufio componitur cx terminis extrcmis fyllogifmoium
.

diverfi funt extremi

E. gr. In
tres angulos

exemplo noftro termini extremi funt triangulum ffhxricum

Et COnclufio

Omne triangulum ffbxricum habet

tres angulos ,

in fpecie &: halere

ex

iis

componitur.

339-

Major terminus appcllatur extremus,qui fubit vicem pra?dicati in conmino- clufione: M.nor autcm, qui ineadem tuetur locum fubjedti.

Majoris

&

TIS teWll-

E. gr. Conclufio noftri fvllogifmi eft : Omne triangulum ffharicum hahet tres angulos
ni defini- eo igitur terminus ma:or eft habere tres angulos ; minor vero triangulum ffhxrhum
tio.
. 340.

Majoris

& minoris

propo.

fitioms
definitio

Propofitio major eft pra?mifla

termino mcdio Minor vcro

ftruitur cum medio.
E. gr. In noftro

in

In

qua terminus major conftruitur cum

in qua terminus minor con-

eft propcfitio,

exemplo terminus ma;or

eft habtrt

tres

angulos

minor vero

triangtt.

lum

De
(

Syllogtfmo in getiere

medius triangulum

gencre

195

in
Iu praemiffa: Omne trian336. )
3 3 9-> >
ruittm habet trts angttlos , termillUS ina;or h.xbtrt tres anguloi COmbilUtUr CUlll medio, triangulum in genere . Eft itaque propofitio maior . In alterapraemifia : Omnt triat.gulum ffhxrkum

lum ffharUum

efi

re

triangutum , terminus minor t> iangnlum fj>h<tricum conftruitur

Eit igitur propofitio minor .

cum medio triangidum

m gene-

34*-

Syllogifmus affirmans dicitur, cujus

conclufio eft affirmans; Syl/ogif-

cujus conclufio cft ncgans.

,
Exemplum, quo hadenus ufi fumus ad illuftrandas dcfinitiones

mtts vero negans

&

propofitiones de fyllogifOmne triangulum ffhterkum

fvllogifmus athrmativus nam in eoconclufio
habtt trts angulos , eft propofitio affirmativa
Negativus autem Syltogifmuseft T^jdlum triangulum haitt tjuatuor angnlos Qmne triangidum ffh&ricum cft triangulum ErgO tiullum triangulum
Ineocnim conclufio negativa eft Syllogifmus affirmans Sc
ffhtericum habtt qnatuor angulos
ntgativtis
negans dicuntur etiam Syllogifmtts affirmativits

mo

in

genere

ruit

sylloif-

miaffir:

*; s

mantis
t_T-ne"a-

j5:
*

&

34 2

Simi liter Syllogifmus univerfalis dicicur, cujus conclufio univerfalis

s^llo^if
Syllogifmus vcro particularis , cujus conclufio particularis vcl fingularis ^i %J_
non tamen propria ctenim jam in fuperioribus propofitiones illas fin- verfalis
panigulares ad particularcs retulimus (.259).
:

&

Exempla particularium funt-- 1. mlaris

Syllogifmianterioresf nor. . 333.341) funt univerlales
Omne triangulum ffhxricum habet trts angulos /Joc tri.tngnlum ffhxricum eft triangitlum ffhxritum
dcKnitlO
ErgO /joc triangulum ffhtericttm habet tres angutos z. Omnis fafiens frofficit futuritm Vitid.tm hornines funt fafientes
ErgO Quiilam homines frofficiunt futurum 3. ISjdlus , qui ratione utitur , afErgO Qnidam homines non abrifiuntur
fefiuum imfettt abrifitur . Quidamhomints utuntur rationt
affeilnum imfttu
Etenim in fyllogifmo primo conclufio eft fingularis ; in duobus pofterioribus
.

particularis

343In exemplis Syllogifmontnm (. 335. 341. 342) allatorum medius terminus efi prcedicatum in minore , fubjeclum in majore propofitione. Occurrunt
vero etiam Syllogifmi^ in quibus medius terminus in utraque prafmijja efiprctdicatum , vel etiam fubjeclum

E. gr. Omnis fafitr.s eligit media fini convenientia

icnientia
ErgO Ouidam homines non funt fafientes .
.

Quidam homines non eligunt media fini conHic medius terrrpnus eft eligerc mcdia

Fundamentum
P&ura~

hvifmo"
^
'

ilm

'

fini conzenientia , tanquam communis praemifTarum($. 336). Patet vero per fe , quod bis
Omnis VaraboU habet Quadrata.
Sic in Geometria argumentamur
ponatur loco praedicati
ftmiordinatarttm abfti/fis frofortionalia . fftec figura non habtt Quadrata fcmiordinatarum abfciffis
frofortionaii.t . Brgo hxc figuranon eft farabola . In hoc SyllogHmo medius termillUS habtrt Quadrata ftmiordinatarum abfciffis frofortionalia bis ponitUr loco praedicati
E contrario fi quis

argumentatur
tes

t^itiius ftultus froffkit futtira

non froffkiunt futura

.-

medius terminus

effe

Qnidam ftutti funt

divites

ErgO Quidam

divi-

ftultum bis ponitur loco fubje&i

344DiftinguunturhincSyllogifmi in diverfa genera, quse Figurarum no- Fi a ,

mine defignantur. Et Figura quidem prima Syllogifmorum dicitur , inqua ritm defimcdius terminus eft fubjcftum propofitionismajoris & pra?dicatum mi- nitio.
noris. Figura fecunda vocatur , in qua medius terminus eft utrifque
Figura denique tertia audit, in qua mcdius terpraemifias pradicatum
minus in majore & minore eft fubjc&um.

Quoniam vero

345-

in fingulis flguris propofitiones

ex

quibus conftant Modorum

Syl-

dtfinitio

Vart.

96

Syllogifmi
idco

1.

ratione quantitatis

SeH. II* Cap.

&

qualitatis difterre pofTunt (.

259);

fingulis figurisper diverficatem quantitatis vel qualitatispropo-

in

fitionum conftituuntur Syllogifmorum fpecics, qua Modi appellantur.

Exempla Modorum differentium dabimus in traiftatione fpeciali
. 346.
pvopofitlo
guicquid de genere vel fpecie omni
Diclum de omni dicicur
affirmari potefi , illud etiam affirmatur de quovis fub ilto genere vel itla fpe-

Ditlum

de omni.

cie contento .
E. gr. De omni triangulo in genere praedicatur , quod habeat tres angulos ; idem igitur etiam
prxdicari poteft de quavis fpecie triangulorum, v. gr. de triangulis fph.v,u>, .
uj
adeo evidens eft , ut fine probatione concedatur . Si quis enim hoc dictum in dubium vocare velit, is abfurditatis convincetur per principium contradi&ionis ftatuere enim denon elfe Atque ea de caufa fuperius di&um de omni fuppofuibet , idem iimul elfe
mus in definitione propofitionis univerfalis (. 141;

&

Didnm
d

nulio

347-

contrario Diclum de nullo appellatur propoficio fequens : Quicquid

de genere vet fpecie omni negatur ; ittud etiam de quovis fub illo genere vel
ilta fpecie

contcnto negari debet

De

genere negatur, quod habeat quatuor angulos i idem igitur

etiam negari debet de quavis lpecie triangulorum , v. gr. de triangulhs fphxrkis Dictum
de nullo eadem evidentia nititur , qua dictum deomni, quamobrem idem quoque fuppofuimus in definitione propofitionis univerfalis (. 141). Omnianimirum , qus fub lpecie
continentur, omnem conitituunt fpeciem; & omnia , qua: fub genere continentur , omne conQuamobrem fi dic^um de nullo neges , vel in dubium voces , denuo imftituunt genus
non
pinges in principium contradidtionis : debes en
admittere idem fimul eife
eiTe , dari e. gr. nullum triangulum , cui quatuor conveniunt anguli,
dari tamen aliqua triangula, qua: quatuor habent angulos quod eft contradictorium (. 195;.
E. gr.

omni trianguh

in

&

&

Ditlum
de

&

omni
nidlo

ulterius

extenfum.

Vi dicli de omni

&

348

nulto de

quibufdam fpeciebus velindividuis ftve abfotucondnione

te , five fub expr?ffa
affirmandum , vet negandum, quod de genere
vet fpecie five abfolute , ftve fub expreffa conditione affirmari vel negari po-

Etenim vi dicTti de
fub quibus ifl<e fpecies vel individua continentur
quicquid
de
genere
fpecie
omni,
nullo
vel
hoc eft ,univerfaomni
liter fjX. 242,) afrirmacur, vcl negatur, etiam de quovisfub genere vel
tefl

&

346. 347), coniequenter de fpeciequavisadgenus,

de individuis fingulisad ipeciem quamvis pertinentibus (jT. 44.
fcqq.) affirmari, vel negari debet. Quod vero de aliqua fpecie, vel
gcnerc aliquo affirmatur vel negatur, five abfolute, five fub cxpreffa

fpecie contento (.

&

&

genere vcl fpecie illauniverfaliter affirmatur , vel

negatur (. 249 & feqq.). Ergo vi dicli de omni & nullo etiamdefingulis individuis fub fpecie vel gcnere & de quavis fpecie fub genere
de quibufdam individuis, vel fpecicbus fub
contentis, confequenter

condicionc; id de

illo

&

genere contcntis iiveabfoluce, fivefubeademconditione

ncgari
debet (. 248;
affirmari ve!
Potuilfemus hanc propofitionem cum lequenti appellare didumdeomni & mlto Enimvero
cum vulgo dictum hoc ita eilerri foiea: , quemadmodum idem ( 5-546- 347J enunciamus a
fpecie

illa

vel

con-

De

in genere

Sylhgtfmo

197

non
confueto hujus termini figmficatu rccedere noluimus (. 147. Vifc.frxlim.) , etfi dubium
nulloenunciatum ;am olim fuilfet , fi fingufit , quod magis determinate dic-tum deomni
gula, quaMiosdenotionibus&judiciistradidimus, diftincte perfpecta fuiflent

&

349.
Vlteric*
pcr
definitum defignaris norio in definiQuoniam gcncri vcl fpecici
X

rionc cidcm arrribura rcfpondct tanquam pra?dicatum,& viciflim gencri

d ft"'d COm
vcl fpeciei norionc diftinfta completa rcprxfcntaris dcfinirum ranquam mni
.

&

ad
praedicatum tribuitur (. 252. 254- 255); diclumdeomni &nulloeriam ,//
has propofitiones fub fe comprebendit: I. Cui definitum competit, eidem definitioquoque competit notio integra in definitione ei attributa ompetunt quoqueJiu~ :s
gula ftgillatim enuncianda , qu<e innotione iflacontinentur 2. Cui conveniunt
;

enumerat<e fimul , eidem quoque convenit definitum. Et

contra 3. Cui definitum non competit , de eo nec notio integra in definitione
eidem attributa pr<edicari potefl. 4. Cui non conveniunt notce omnes in definiQuce in fuperioribus
tione enumeratce fimul , ei nec definitum convenit

Tiot.-e

in definitione

partim demonftrara

253. 254. 256)

(%.

partim cx fupra pofiris

(.

48) manifefta funt

.

350.

Et quia nota ad individuum quoddam nominc proprso vel alia rationc defignarum agnofcendum fufficicnsdcfinitionisviccm fubit: vi ejufdemditfti de omni & nulloporro parcr: i.Cui ifta nota convenit; illudeffe

Extenfto

ejufdem

adpradi.
cauones

id ipfum individuum hoc nomine proprio vel data alia ratione defignandum
P )0P ,!a
viciffim 2. Cui nomen iftud proprium vet determinatio ifta fingularis convenit , ei quoque notam iftam convenire
Sed 3. Cui notaifta non convemt

&

aut determinationem iftam fmgularem tribui

4. Cui nomen proprium vel determinatio ifta ftngularis non convenit ,
ei

nec nomen proprium

notam convenire

poffe.
ei

nec

poffe

E.gr. Ltibnitiuseit Autor Theodiceae Hoc prxdicatum ipfi foli convenit , atque adeo nota
Quamobrem cum LtibnUUu
conftitui poteft ad Itibnitinm ab eruditis aliis diltinguendum
quoque invenerit calculum differentialem ; autori etiam Theodiceae ifiud inventum tribui poCeterum notandum , quamvis
teftaffirmaudo: Autor ThtodicxinienitcaUulnmdiffereniialem
, nos tamen nomenpioprium
gaudeant
proprio
ut
plures
perfona?
eodemnomine
foleat
,
fieri
hicfumere pro termino fingulari , quatenus non nifi unicum individuum denotat ( 241 )
Quamobrem fi iatmnomen proprium pluribuscompetat perfonis, ad tollendam ambiguitatem aliae adhuc determinationes fingulares eidem adjiciendae , ne lecunda ac quarta propofitio
.

perperam applicetur

Propofiriones fingulares

in

quibus praedicarum

Jari proprium, dicunrur propofitiones

poffinrconverri(. 283).

E. gr. Propofitio propria

Autor jT/jcou/ct* eji Leibnitins .

eft

LeibnUim

.,

Syllogifmus propnus appellatur

ptiis .

efl

proprice

Unde

Autor Theodice*

cft

fubje&o fingu-

Defimtio

quod

propofm-

per fe paret

Sed eadem converti poteft

.-

"

'

' 357"
Syllogifn
r
L
conflat ex propofitionibus pro- ^i pro .
, qui

prii defi-

E. gr.

nido.

Tart.

198
E. gr. Inventor calcnli

SeB.IILCap.L

1.

Theodkee

differentialis efi atitor

leibnitius

efl

inventor ealculi

difft*

Hic fyllogifmus proprius eft , nam fingulae

Eodem argnmentandi genere utuntur Theologi ,
propofitiones proprise funt ( 551)
quando ex quibufdam characteribus Mefliae apud Prophetas obviis inferunt , fefmn J{*.
^tremtm eflc illum promiifum mundo Mefliam
rtntialfs

Zrgo

Leibniti-.is tfi

^intcr Theodkex

353omnes fyllogifmi. Syllogifmi enim ex-

Ditlo de omni

Funda-

&

nullo nituntur

(332). Enimvero

mentum

primunt ratiocinia noftra

fyllogif

tribuimus generis aut fpeciei quibufdam , quibus notio illi attributa

convenire deprchenditur, aut ob hujus defe&um illud iis tribui poflc

morum

in ratiociniis vel

nomen

48) ; vel quod generi aut fpcciei convenit five abfofub data determinatione, idem quibufdam tribuimus, quae
quibus prsfentem
ad genus iftud vel fpeciem iftam refcrri debere
determinationem adcffe cognofcimus, aut iis tribui pofle negamus in
caiu contrario (dT. 49) , adeoque ratiocinia noftra dicio de omni&nulfeqq.) nituntur Ergo fyllogiflo debita ratione extenfo ( .346.
mi quoque eodem fundamento nituntur
negatur

lutc, five

&

&

&

inconcuflum fundamentum , cui omnis de fyllogifmo do&riHabemus adeo firmum

na fuperftruenda , a veteribus dudum animadverfum , a recentioribus vero nonnullis ne-

glectum, quod non

Cnr cx
meris
partictt

laribus

lulfcquatur.

fatis fuerit

intelleiftum

3 54ln nulh fyllogifmo pramiffa utraque potefi

effe

particularis

Omnes

e-

nim fyllogifmi nituntur Ditto de omni & nulIof. 353). Sed vi Dicti
de omni & nullo de quibufdam fub genere vel fpecie contentis affirmatur vel negatur, quod de omni generc vel fpecie affirmatur vel negaQuamobrem cum una praemilTarum univerfaliter
tur (%. 346. &feqq. )
.

enunciare dcbcat, quod in conclufione particulariter affirmatur vcl negatur ; in nullofyllogifmo utraquc pramiiffa poteft eflc particularis.
Minime
Illuftrant theorema exempla fyllogifmorum particularium fuprafS.342) data
.

COncludit,fi quis ita argumeiltetur {htoddam triangulum habet angulos adbafin aquales.
Neque eilim neccfle eft,
figura hxc efl triangulum. Ergofigura hxc habet ar.gulos ad bafin aquales
ut haec figura , etfi triangulum fit , in numero eorum contineatur, quae angulos ad bafinaequales habent . Solet autem regula vulgo ita effcrri : Ex meris pzrthnUribui nibiifequitur

aUtem

355-

Di&i de omni & nullo praedicatum proprium affirmatur

merisfm- vc ncgatur de individuo ob notam fingularcm eidem convenientem (.
gularibus
550), adeoque illa praemiflarum, qua? pra?dicatum proprium effert de
Cut ex

Quoniam

vi

jeqmpojfe^uipoC-

in dividuo characlere fingulari defignato, univerfali

ex collatione fyllogirmi proprii

cum

particularibus

cequivalet,idquod
ftatim

non mirum, quod ex meris fingularibus bic aliquid fequatur 3

pofitiones ftngulares particularibus aquivaleant ($. 259) .
Ita

iil

efl autor

exemplo fyllogifmi
Thtodkex

unde

tialis

ille

fupra (.

proprii

3j i J

allati

leibnitius efi inventor calculi differemialis

ma;or,

etji alias

pro-

Inventor calculi differentialit

Leibnititts efi autor Theo-

ErgO

calctiti differentialis efi autorTheodkex , aequivalet univerh<kunque efl inventor cakuli difftrenuniverfalis efferri poteft
etiam efi autor Theodkete . Et fane contigit , ut multi fyllogifmum proprium

dke*>: Propofitio
fali,

innotefciti

&

non agnofcant

per

fi

Inventor

modum

major

ita effertur

Ne autem

fyllogifmus

proprius confundatur cum

alio,

De
alio, in

mni&

Sy//ogifmo in genere

199

quo propofitiones fingulares omnes particularibus arquivalent

nullo ad prsdicationes proprias extenfum ( . 350 ).

Si ahertttra pramiffa particularis

de omni

&

obftat

dictumde

3 56.

vi Difti

quoque particularis

concIufto

Etcnim

Conclufio

nullo de quibufdam quid affirmatur vel negatur, qttando

*quia illa quardam contincntur fub omni , dc quo aliquid affirmatur , Parf ict
a
vel ncgatur (.jT. 346. & fcqq ). Qiiamobrem cum Diclum de omni
nullo lit fundamentum fyllogifmorum f. 353)3 in conclufionc autcm
dc fubjecto id iplum affirmetur, vcl ncgcrur , quod dc omni affirmatur , vel ncgatur in pra?mifla> evidcns eft affirmationcm vcl negationcm in concluiionc cfle debere particularcm

&

Exempla fyllogifmorum particularium fupra($. 342 ) data regulam iiluftrant Poreft

Nimirum fi negas , conclufionem cfle debere
regula quoque per indirectum demonftrari
particularem , fi alterutra prsemiifa fuerit particularis ; concedendum erit , eam polfe efAfrirmandum igitur vel negandum erit de omni fub'ei~to, cu:us nonniil
le uaiverfalem
qu.xdam fub omni alrcro continentur, de quo aliquid univerlaliter afrirmatur , vel negatur quod cum Dicto de omni tk nullo e diametro repugnet ( . 310;, adeoque fun3. 2S8 ) j concluiio univerfalis efle nequit
damento omnis fyllogilmi contradicat (
35;
.

rit adeo

particularis

357Jn nulh fyllogifmo tttraque pramiffa potefl

gifmi fundamcntum eft Diclum dc omni

ejje

negativa

Omnis

fyllo-

& nullo (.353,). Sed

dc nullo dc quibufdam aliquid ncgatur, quia contincntur fub omni ,
dc quo idem negatur (. 347. & fcqq.j. Quamobrem cum una prasmiflarum cnunciarc dcbcar, quaedam ifta , dc quibus aliquid ncgandum , contineri fub omni , de quo idem negatur ; cvidcns cft, praemiflam unam effe dcbere affirmativam , conicqucntcr utramque non
poffe efle negarivam

Cl!y

viDicli merisne-

^iw
"J

eflertur : Ex purh negativh nihil fcquitur . Si quis argumentetur

immort3.H1 . T^ullum brutum cfl homo . ErgO Tfyillum brutum cfi immortalc : con-

Regula vulgo

ita

homo cji
fequeiit'x vis nulla eft , etfi omnes propofitiones fint verae , id quod ex Dicto de omni
nullo apparet , qijod folum continet omnisconfequentiaefvllogifticaerationem (. 3531.

Tfiillui

&

358.

quoque negativa eft

E- Qlian d
con " t
T
tenim vi Difti de nullo, quod unicum confcquentia: fyllogifticae fun"'** '**
damentum (-353)> ^e quibufdam aliquid negandum , quia contincntur fub omni, de quo idem negatur ( . 347): Scd propofitio illa
Si una pr<tmifjarum fuerit

negativa

conclufto

quae de quibufdam negat, quia continentur fub'omni , de quo idem

nega:ur, eft conclufio; cetcrce, quibus idcm negatur de omni
quxdam ifta fub omni contineri affirmatur, funt praemiflae (. 335). Ergo fi una prxmiflarum fuerit negativa, conclufio quoque ncgativa effe debet.

&

Illuftratur regula exemplis

fyllogifmorum negativorum fupra

359Prxmifla particularis vel negativa dicitur Pars

341.) datis

WoJffii Logtca.

debilior

prxmittlmm
E. gr.

T* rtis
^ilio-

200

SeB. IV. Cap.

&

P~

n.tlO

I.

E" S r> ^ n fvllogifmo : Omnc triangulum habct tres angulos dnobiis reliis tcqnales . Hxc fignchorda circuli) cft triangutum . ErgO h.cc fignra habet trcs anTa (tcrminata dtutbut radiis
propolitio minor eft particularis , adeoque pars debilior . Aft
gi os duobus rcclis xqualcs
ln fvllogifmo: TittUus homo cjt immortalis , Omnis t\ex eji homo . BrgO t\ullus i\ex tsi immtiraUis: propolicio ma;or eft negativa, adeoque pars debilior

J
.

Tart.

360.

Si enim una
Conclufto fequitur pariem debiliorem
cularis > conclufid quoque particularis eft (.356)
.

crpmt
'

dcbUi-

praemiflarum partifi U na
prxmilTa-

&

negativa, conclu/io quoquc negativa eft ( . 358). Sed praemitfa

negativa func pars debilior (. 255). Itaque conclufio
particularis
partem debiliorem lequitur
Exempla modo ( not. . 359) allata rem illuftrant Etenim in priori altera praemiffa

rum

&

mm
feq:utttr.

particularis eit j fed particularis quoque eft conclufio

tiva eft i fed negativa ouoque conclufio.

In alcero una praemiffarum nega-

.361.
Sylbgifi-

SyJlogifmus^

qui ex meris propofitionibus catcgoricis conftar,

catego-

ricus dicicur. Solet quoque dici Syllogifmus fimplex

micateEt de categorico fyllogifmo poriflimum incelligenda func , qux hic de fyllogifmo in
yoricidedemonltrancur Pacebic aucem fuo loco fvllogifmos ceceros ad cacegoricos redugcncre
fuiitio.
hxempla fyllogifmi cacegorici lunt
ci poffe, atque ab iis evidenciam luam mucuare
omma hactenus allaca {not. . 333.341.341. 343; id pacec per definiticnem propoficionis cacegonca: ( . 216 ). Cecerum cum propoliciones hypothecicae formam cacegoricaa induere poifinr ( . 117); nocandum eft , cacegoricum eciam elle fyllogifmum , fi hypoNulla enim hic in argumencandodithecica lub forma cacegorics eundem ingrediacur
finem quoque Diclum de omni
verficas oricur-- quem
nullo ad hunccaium exceudimus ( . 348 )
.

&

362.

Propofitio minor fub majore dicitur fubfumi

subfum-

fi

haec

primo ponitur

de- loco

tionis

Hnitio.

E. gr- Si quis affirmaverit

"Njtllushmdnum in omnibus

cft

fipiens

&

alter refponderit

Atqui Ttt cs homo , hanc propoiltionem fnbfumerc dicicur . Sumta vero mawe ex concefErgo
fo 6c fubfumta minore propter evidentiams lponce deinde fua fequicur conclufio
:

Tu

in omnibns non es ftpiens

^ilTurn.

6 3fi

minor primo ponitur.

df una choyda terminata tft triangttVulIttm : Major : Omne triangalu/n habct tres angnlos ditobus reflis aquales, dicetur affumi
Q p r0 poficionem minorem ajfttmthncm vocant : JiriBoteles vero promifcue eam praemiflam affumtioncm appellat, quae ad primopoficam fumicur, five ea ma;or fuerit,five minor- Nobis tamen conlultius viderur, diverfos cafus etiam verbis diftingui
E. gr. Si quis ponic

Propofitionem majorem dicemus affumi^

:

J-igura in circttlo radiis duobus

pnitlO.

Tropofi-

tionum
identica-

rtm

ix

syllogjf-

V us '

3*4-

a M^ute pr^dicatWi ad individua applicatur , minor

effe poteft propofitb identica. Etenim fi fpecies fuerit A & prasdicatum
ipfi abfolute tribuendum C, erit individuum fub fpecic contentum:
Hoc A (.241^ & quaedam individua ejufdem fpecici dicenda erunt :
Qutfdam
(jT. 243^. Quoniam igitur propofitio major: Omme A efl
Hoc
C* minor, qua: fubfumi deber, erit
eft A vel Qu<edam
funt A. Unde inferetur conclufio : Hoc A eft C. vel Qu<edam A funtC.
S*> ^ uo

^ d*

JPec*e

De

Syllogsfmo in genere

201

Omne triangulttm habet tresanguios duobus reBis ceE. gr. Vi elementorum Geometrix
triangulum ejt trittngtdum vel Quxdam triangnla funt triangula . InfercSublume :
Ergo Hoc triangttium habet trtt anguios duobus reciis anuales , vel pr B ^?* tur hinc
dam triangnU haber.t tres angnios duobus rcilis xqttales . Apparat hmi , propofitiombus iden* jmuiJa uAiin . rseque eniin JocumJiabet applicacip prxdica4 "--"
cicis fuum con'
; .LrA>iui.i geueralis ad individua, nifi admilfa in ratiocinium propofitione identica. Atque ideo propofitiones identicas in axiomatum numerum retulimus ( . 170). Ceterum
non hic unus cfl cams , quo propofitiones identicx in fyllogifmum ingrediuntur Sunt
in earum quoquc cenfum
c. gr. etiaiu definitiones propofitiones identicx (. 214 )
veniunt illx, in quibus de dcfinito pradicatur aliquid figillatim , quod in definitione
continetur (. 113), ideo inter axiomataSc ipfx relatx ( . 26S. 272 ) . Hasautem propofitiones ingredi polfe fyllogifmos , non ininus experientia Ioquitur , quam Dic~tum de
omni c\i nullo probat . Defenderunt inter Scbolafticos ufum propofitionum identicarum
complures , quos inter Scotum nominafTe fuflficiat . Eorum fententiam calculo fuo appro.

cuaies

Hk

'

&

bavit leibnitiui. Ego demonftrationcs geometricas accuratius perveftigans deprehendi non

infrequentem earundem in iis uium , ficque intellexi, non abhorrere a vcritate, quod
de eo ftatuerant Scholaftici , probaverat leibnitius . Ratiociniorum vero fundamcntum di-

examinans rationes tandem intellexi, cur innonnullis cafibus indifpenfabilis efImo olim in arte inveniendi magis prxclara de ufu propofidebeat eaiundem ufus
tionum identicarum demonftraturi fumus Hxc ideomonemus, ne iis, qui propofitiones
identicas pro nugatoriis habcnt , fteriles fubtilitates comminifci videamur
Etfi enim
maximi apud nos ponderis fit , quicquid ad evidentiam cognitionis accuratamque methodum ullo modo fpeclat ; procul tamen ablumus a vanitate illorum , qui accurationem fuperfluam affeciantes in nugis fibi nefcio de quo acumine gratulantur .
ftinclius

fe

6 S-

$y}lgifSyllogifmus cryptkus cft, cujus genuina forma non apparct.

Quoniam itaque de genuina fyllogifmi forma judicari nequit , antequam figurx ea- BttCryrumque modi nobis fuerint explorati ; de crypfi quoque fyllogifmorum fpecialiademon- pticidcftrare

qux

nondum licet, utut ea ad omnes fyllogifmos extendatur

nobis de ea prxcipi commodum fuerit vifum

Trademus

fuo loco

finitio.

C A P U T II.
De Figuris & modis fyllogifmorum
.

366.

prima fgura major femper effe debet univerfalis In prima figura

tcrminus medius cft fubjeclum in propoficione majore, prcedicatum vero in minore (. 344). Enimvero in propofitione minore
terminus minor , qui eft fubjectum conclufionis (. 339), conftruitur
cum medio (.340), adeoqueinprima figura fubjeclum minoris idcm
eft cum fubjeclo conclufionis. Quamobrem quiavidicti de omni&nullo cuidam in conclufione tribuitur vel ab eodcm removetur, quod 0mni convenire vel non convenire fumitur (.346.347), minor aurem
propofitio, proprerea quod cjus fubjeclum cum fubjeclo conclufionis
idem eft per demonflrata , enunciare deber, fubjechim conclufionis fub

IN

omni

Unherfalitas^

v} a]0ris

fyLam

Vart.

202
omni

contincri, de
/lrionem majorcm ,

I.

Cap.

Setl. IV-

II.

quo prxdicarum ejus dicitur; evidens

qux idcm prxdicatum tribuir. omni,

dcbcre ($.24.2 >.

Loquuntur idem exempla

eft,

propo-

univerfalem

cfle

Nam

fyllogumus: <j .,.,. ,,*., . f , anguLos TriErgo Triangutum fphxrkum habet trcs angulo, , v n ; r ..;
ma figura, cum medius terminus triangulwn in genere fit fubie&um in majore , praedicatum in minoreCS- 336. 34O. 344)- Major vero: Omne triangulum l>abet trcs angulos , uI\>//; triangulum habet quatuor ar.gulos .
niverfalis cft ( 15) Similiter fyllogifmus
Triangulum fphxrkv.n: eft tricmgulum ErgO Triar.giUum fphxrkum non habct quatuor angulos \
univerlalis.
cft in prima figura ; Ma;or vero denuo
.

cfl triangnlwn

enguLum fphtricum

367.

Minorcur
aftnr.ans
in pr.m.i

pgma.

Conftat ex demonftratione propofitionis praxedcntis, quodminor cum conclufione idem

habcat fubjectum. Enimvcro vi Dicli de nullo de fubjeclo conclufiofub quo idcm continetur, (JT.
n s nC gandum , quod de omni negatur
minor
enunciare
dcbet, quod iubjeclum
propofitio
adco
atquc
347J,
idem
fub
omni,
de
quo
praedicatum ncgatur.
conclufionis contineatur
In prima figura minor Jemper dehet

effe

affirmans

Eft itaque minor affirmans ('205).

Patet idem in exemplo praecedente fyllogifmi negantis (5- 366J
tngulum fphxricum

eji

triangulum

afrirmativa

^*

Forma

eii

20 j

Minor enim

TrU

368.

utraque pra?mifia uniSi negas utramqueprxmifiam efle univer-

P rima fig ura conclufio univerfaliter affirmans

fyUogifini

"verfalaer affirmans efje debet

univerfa-

falem

Uter

Quarc cum conclufio particularis fit, fi una

erit minor
prcemiflarum particularis fucrit (.556); conclufio univerfalis efle neq c q UO d quia hypothcfin cvertit , adeoque abfurdum eft minor parti-

affir-

mantis in

prima p-

& Hr

'

cum

in

particularis

L1

prima figura major particularis

nequcat

efife

(.366),

cularisefle ncquit,confcquentcr utraqucprarmifla univerfalis cfle dcbet.

Si porro negas , utramque pra?miflam efle affirmantem; cum in prima figura minor fcmpei fit affirmans (.367), major erit negans. Scd

'

tunc conclulio efle debet ncgativa (.358^: quod cum denuo hypothefin evertat, utraquc praemifla affirmativa efle dcbet.
. gr. Syllogifmus univenalicer affirmans
h.tbct quatuor anguLus quatuor reSlis xquales

in

prima figura

talis

eft

Omne quadrilate-

Omnis rhombns eft quadriLateritm . ErgO Omnis rhimbus habct quatuor angulos auatuor reclis xquaLcs . Hic conclufio univerfaliter affirmansj
utraque praemiila pariter univerfaliter affirmans

rum

&

. 369.
frima figura conclufio univerjaliter negans major univcrfaliter neMajorcm efle dcbcre unians > minor ttnivefaltier affirmans effe debet
fyllogifml &
Si ncgas cfle candem
miverfa- verfalem, jam ante dcmonftratum eft (. 366)

Si

titerne-

gantisin

prwu
^ ma
'

fi-

ncgantem; affirmativa erit Quamobrem cum minor quoque affirmativa e (| e d e b eat ( .367); conclufio ncgativa efle ncquit (-358). E.

rjc jgj tur

liter

aflirmativa:

ncgans

Similitcr

efle

quod cum hypothefin

evertat

raajor univcrfa-

dcber.

minorcm

efle

dcbcrc affirroantem patet

C.^7)

Si negas,

ean-

De
eandem

&

Figttris

modis fyllogifmorum

dcberc univerfalcm

efle

parcicularis cric

203

Quamobrcm cum

condufio in hoc caiu parcicularis efle debcac (. ?-f> ); univcrfalis effcnequic: quod cum hypocheii rcpugnct (.?i)> minor univcrfalirer afhrmans cile debet
E. gr. Syllogifmus univerfaliter negans in priia tigura eft
plurcs quxin tics angnhi . Omne triansrulmm ff>'Xri(iim eft triangv.lv.m

fphxrkitm habet piurcs

dem

q:i.:m trcs

univerfaliter negans,

ang'^>

?{ulium triangulum habet

Ergo 2{,ullum triangulunt

Hic conclufio nniverfaliter negans & raa;or iti-

minor autem univerfaliter affirmans

370.
particulariter
prima
conchfio
Si in
affirmans ; major univerfaliter
figura
afprmansy minor partieulariter affrmans ejjfe debet
Quoniam in prima
figura fubjectum minoris & conclufionis idcm cft, pcr ea , qux fupevi difti dc omni
rius (.366) dcmonftrata fucre,
nullo in concluiionc rribuitur, quod dc omni prxdicacur ,quia fub omni fubfumirur (. 346. 347); fi fubjectum in concluiione parciculariccr ponicur,
minorc eciam parciculariccr fubfumi debcr.
Minorcm fempcr eifc dcbcre afrirmancem pacec ( . 367). Si negas,
majorcm efTc debere arrirmanrem eric ea ncgans. Quamobrem
conclufio negaciva cric (jT. 3 58^): quod cum hypochcfi repugnet(.3io ) ;
majoritidem affirmans ciTe debet.
.

&

&

Tomt

f) l!o$'f

P a,tia'j*~

mZtisI
primafigurs.

&

E. gr. Syllogifmus particulariter affirmans in prima figura eft

Omnis fapicns profpkie

ErgO Quidam homines profpiciunt futurum Hic COnclufio particulariter affirmans , iSc major univerfahter , minor particulariter affirmans .Quodii
argumenteris Omnis homo efimortalis Omnis eruditns eft homo Ergo S^uidam eruditv.s cft mortaHs; compendio ratiocinandi duos fyllogifmos in unum contrahis, fcilicet fequentes
Omnis
futurum

Quidam homines

funt fapientes

homo

eft

mortalis

Ornnis eruditus efi homo

.ErgO Omnis

eruditv.s cfi mortalis

Sc Omnis erv.di-

Quidam

eruditus tfi eruditv.s. ErgO Qitidam eruditus eft mortalis . Compendi"

neglexit Arifiotclcs formas argumentandi fimplices expoliturus , in quibus confequentianaturalis eft, praefertim cum in minori majore evidentia fubfumtio parefi mortalis

t::s

um

ratiocinandi

ticulariter

fieri

poflit, ut

compendio non

fit

opus

37t.

Si in prima figura conclufio particuhriter negans ; major univerfaliter ne- Form*

gans , minor particulariter ajfirmans effe debet . Primum jam demonftra- fy lloS'fmi
partiau
cft ad propoiicionem prcecedcncem

:um

Si conclufio negariva, aliqua

pra?miflarum negaciva efTe debet (%.

^ntis
in
Sed
prima
figura
minor propofuio femper afrirmativa eft (. inpritm
347).
367). Ergo mafor negariva efle debec.
figur*.
E. gr. Syllogifmus particularis negans in prima figura eft : liullus
ratione utitur,
, ?/
Jvidam homines utuiitv.r ra-.ionc . ErgO Quidam homines afeciuum
affetfuum impen: abripitur
impetu non abripiur.tv.r
Hic ccnclufic particulariter negans,
ma;or univerfaliter riegans,
minor part:culariter affirmans.
.

&

Cum

Prur.a figura nonnifi quatuor modos babct

omnis propoficio ca- Qtiot fint
tcgorica vel fit univerialirer affirmans , vel univerfalicer ncgans
in
vel mo
,
rinu
parciculariter afhrmans,vel particulariter negans (.2 9),nonnifi qua- P
fi~
5
*" ra '
ruorfunt conduiioncs, qua? per Syllogifmos inferri poflimt
Sed in
.

prima

204

Vart.

SeH. IV. Cap.

1.

II.

prima figura conclufionum iftarum quadibet nonnifi unico modo inferri porcft (.368. &feqq. ), atque adeo fyllogifmi in prima
figura ratione quatuiraris & qualiratis propofirionum nonnifi quatuormodis differre poiiunt. Modi igitur ia prima figura non func nifi quatuor
f JT,

34)).
373-

Xomina
Modo-

Modus fyllogifmorum univerfaliter affirmantium dicitur Barbara',

modus univerfalircr n^gantium Celatent modus particularicer aftirmantium Datii; modus parriculai itcr negancium Ferio.
Comprehendunt modorum nomina hoc veriiculo:
;

rntn.

Barbara

CeUrent , primae Varii

Fericquc.

Significa-

ms

efien-

tialis

eo-

3 74-

nominum quibus modi fy.kgfmorum defignantur ejjentialis eft.

Etenim cum vocales A. E. I. O. dcfignent quatuor propofitionum cate goricarum fpecies, utiiverfaliter affirmantem , univerfaliter negantcm,
particulariter affirmantem & particulariter ncgantem; vocalcs in nominibus obvia?quanticacem& qualitatem finguiarum propofitionumin quolibet modo indicant. Ipfum igicur nomen cum per elemcnta fua fignificet ea , per quae modus unufquifque conftituitur (.345)5
fignificatus effentialis eft
nc^ue enim alia fignificatus efsenrialis nocio
Significatus

Ut

fign:ficatus facilius retineretur , eundem fequentibus verficulis

^ijferit Jl , negat E ; fed nr.iverfaliter ambae :
jifftrit I, negat 0; fed farticulariter ambae .

comprehenderunt

Nihil adeo in hac dcnominatione continetur, quod reprehendi poffit

Imo continetur
hilce fpecimen artit charaderiiiics combinatoris generaiis , quae haclenus inter defiderata latens conceptus rerum ab imaginibus feparat
characleribus alligat
Continetur
.

in

&

quoque

hifce

exemplum vocum

eifentialiter fignificantium

Per prascipitantiam ftatuunt , qui in denominatione ifta fibi invenire videntur, quod rideant
Nos luftum rebus
pretium tribuimus , non ftatuentes , nifi re rite expenia.
in

Eorun-

dem

ufus.

375hunc ufum , ut forma fyllogfmorum facile retidato examinari pojfit Uium cum non neget exper-

Habent vero nomina

-

ner t

qm

Caj u

cjuovis

tus; probatione alia

ifla

eft,

quam

per quae

eundem

non opus

ut

eundem

experiri ftudea-

mus.
Lubet igitur fubjicere exempla

BAr

bA
rA

Omnis homo eft mortalis.

Omnis Rex eft homo
Ergo Omnis Rex eft mortalis.

Nullus

1A

Omnis

rEnt

homo

eft

DA
rl
I

FE

II.

CE

perfpicere datur
III.

I.

immortalis

dotlus eft homo.

ErgoNullus doctus eft immortalis.

rl

Omnis pius Deum amat

Quidam homines funt pii
ErgoQuidam hominesDeumamant.
IV.
Nullus pius proximum odit
Quidain homines funt pii

Ergo Quidam homines proximum

(nonoderunt.

376.
major sequivalet propofitioni unipropnis
fyllogifmis
Quoniam
concluverfali (.355), ceterae autcm propofitiones , nempe minor
.

syllovif-

mi pro"
pr:i pri-

in

&

flO

De

Figuris

>

&T modis fyllogifmorum

205

(^.350.546. 347); fyllogifmi proprii afNon anegantes ad modum Fcrio pertinent

modi fyllogifmorum propriorum , quam-

/io, particularibus aequivalent

ad modmn Darii ,
dcoopuscft, ut pcculiarcs
vis /jeijiilime obviorum, conftituantur.

firmantes

&H urA
c
"J

usm0 ~

opere fuo Principiorum philofophix naturainter omnes eruditos

Optime igitur characler e>us finconiecutus , ut Autorem operis fine pari nemo ignoret
gularis leu nota definitionis iiiigularis vicem fubiens conftituitur , quod fit autor Principiorum philofophix naturalis mathematicorum
Idem ante quinquaginta annos iam
invenit telefcopium catoptrico-dioptricum: cuius prxftantia hoc demum tempore animadverfa , quo ad obfervationes coelelles translatum omnia telelcopia aftronomica , ftupenAutor
Quodfi ergo ita argumenteris
dx licet longitudinis , antecellere deprehemum
Principiornm pliitofiphix natur.:lis matbematicorum e/i inventor telefiopii catoptrico-aioptrici
AtErgO IfaaCjui Ifaacns l\evvtonus efl autor principiorttm philofophix natnralis mathematicorum

lummus

E. gr. Vir

Ifiutau 2\evvtonits

lnachematicorum prorius JinguUri

lis

tantam nominis celebntatem

tus 2\evvtonus

inventor telefcopii catoptrko - dioptrici , Sc ma'Orem ulterius hoc lyllogilino

,
in qua traduntur novx ittmrnis proprietates , eft invtntor teiefco-

eft

proprio probes

Autor Opticx

- dioptrici (cum in ea imentum iftud accurate delcribat , ut a

perito artifice
Enunvero Autor Vrincipiorum piiilofbphix naturatis mathematicorum eft etiam
parati potuent )
A.ir Opticx novas Iuminis proprietates revelantis
ErgO Autor principiorum efl inventor telefcofii catoptrko-dioptrki ; uterque fyllogifmus eft in modo Darii, cum propofitiones maiores
univenalibus xquipolleant
ad formam univerfalium ita reducantur : Quicunqut eft a.utor Vrincipi irnm phiiofophix na-.uralis mathematicorum , is eft inventor telefcopii catoptrico-dioptri-

fii catoptrico

&

&C Qnicanrue

rum

autor Dpticx novas luminis prvprietates revelantis

eft

pbitofipbix naturaiis m.tthematicorum

Ex hoc

exemplo

ipfo

is

etiam

eft aittor

Vrincipio-

quod hoc argumenAddimus igiturquoque

patet

&

tandi genere in criticis utamur

in hiftoricis difquifitionibus .
trigonofyllogifmi proprii negativi : "fohannes l\evvtonus eft atitor afironomix
tnetrix Britannicx . Sed Eminens iiie Principiorum pbitofiphix natnralis matbematicornm Autor non
ErflO Lminens ille Principiorum phihfiphix naturalis autor non efi autor
tft "lohannes ?\evvtonus
afironomix
trigonometrix iritannicx . In hoc fyllogifmo Iatet una crypfis , cum videaturin
formnn impingere ob mrorem arfirmativam
minorem negativam (. 365. 567. 369; .
Enimvero li maior reducatur ad formam univerfalem (. 3 5 5 j
Quicunquewm eft Johannes l\cvvtoni<s , is non eft autor aftronomix
trigonometrix Britannicx ; minorem infinitam

&

exemplum

&

&

&

apparet

effe

affirmativx

aqu pollentem
;

209

quod exfequentepropofitione

id

cla-

rius conftabit

377-

Si terminus medius fuerit negativus ^propofitio minor infinita

ma

figura terminus mcdius

praed

eft

In pri- Quando
cfi
fubjec~tum
ve- minor
in minore,

catum

majore( 344). Quamobrem cum in minorc de iubjc&o conclufionis (jr.340) cnuncietur, quod eidcm conveniat nota, qua diftinguitur omne fubjeclum in majore, dc quo aliquid praedicatur (.
prop->fitionem aequivalere afhrmativar, utut fpe346); cvidens eft
ciem negativa? habeat (.205 ), confequenter eam elTe infinitam ( .
209;.
ro

in

E. gr. Sl quiS ita argunentatur

illa efi tri.tng:tlum

Quxamque

Atqill hxc fgttra non

h.-.bet

figura non habet plures qtiam tres angulot ,

fhires ijuam tres angulos . ErgO hxc fgnra eft

triangulum; fyllogifmus eft in modo Darii. Ma or enim eft univerlaliter aifinnans, propterea quod negatio non arficit copulam eft ( . 10S ) ; minor autem eft infinita cum xquipolleat huic alfirmanti : Hxc ftgara tfl ftgura, qnx non plures ouam tres angulox h-.bet.
,

Negativa particuia hic fyllogiimum ing.-edicur qu

quam tres angulos eft negativus . Eaj--m e.l ratio, fi
,

contradiciionem involvit

nem. Ergo

ittitd

Sed

notio entis

notio entis perfeciifpmi

eft pofjibiiis.

Similiter

efl pofftike

term-nus medius m habere ptures

argumenteris : Quodcunque nullam

ica

n. invotvh contradiciiomnegativis argumentamur : Quxcn<jut

infinita.

206

Tari.

**nque fgnra tum babel

fgnra terminsta duobus

SeH. IV. Cap.

1.

11.

Utera xqualia , illa non ejl triangulum eqttiUtentm . 'Atqui ">{iilU

C? chorda arcus fexta periphcrix p-rte majoris habet tria.

tria

radiis circuli

&

ErgO 2{uiU fgura terminata dttobus radiis circuli

chorda arcus fe.xta periphepanc majoris eji trUr.gtilum teqiiitaterum . Etenim hic quoque ob terminum medium negativum e habere tria Utera qualia minor infinita eft & atfirmativae aequipollet 15.178):
Omnis fgnra terminata ditobus radiis circuli <& chorda arcus fexta peripherix parte majoris eft fgura , que non hsbet tria latera equaiia
Equidem non ignoro , eife qui fibi pertuadeant ,
fteriles eife nugas, quae de propofitionibus infinitis aliilque aequipollentibus in dottrina
fyllogiftica dicuntur, eum m finem excogitatas, ut per praecipitantiam ftatutae regulae
fahentur. Enimvero cum nos nihil aiferamus , nifi quod ex ipiis terminorum notionibus deducere yalemus ; qui ad noftras demonftrationes animum attentum affert , aliter
de propofitionibus infinitis aliifque in ratiocinando asquipollentibus fentiet . Ulum vero
talium cum praxis logica loquetur , tum accurata difciplinarura tra&atio tk. dottrinaiatera xquaiia

ri*

rum ad

ufura vkae applicatio

unumquemque

TerfeCtio

fgurx
prims.

docebit

37S.

Prima fyllogifmorum figura omnibus conclufionibus inferendis fufficit Omnis cnim conclufio vel efb univcrfiiliter affirmans, vel univerfalirer
ncgans , vel particulariter aut fingulariter affirmans , vel denique particulariter aut ilngulariter negans (. 259). Enirnvero condufiones univerfalitcr affirmantes in modo Barbara, univcrfaliter negantes in mo.

aut fingulariter affirmantes in modo Darii

modo Ferio inferuntur (.

do

Celarent

&

particulariter aut fingulariter negantes in

Zll)>

particulariter

Omnes

itaque conclufiones in prima figura inferri poffunt.

379confequitur, quod fola prima figura pojjimus effe contenti. cum

prirridi ad nullura occurrat ratiocinium
quod non per fyllogifmum in prima fi-
,
ratioc:-:^
exprimi
gura
poflit f. 378^.
dumfuffi~
eientia

Unde

Figum

Atque ea

fola figura prima fuerimus

a do&iftimo Thummigio in Jnftitutionibus philofophiae
de quibus fupra (not. . yi.Vifc.prxlim.) diximus . Sola vero prima figura cum ad ratio^.
cinandum abunde fufhciat , quae de ceteris praicipiuntur , ab iis omittantur , qui a fu-

contenti.

eft

ratio, cur in Germanicis Logicae elementis

Quod etiam

perfluis fibi

metuunt

ita

faAum

. 380.
prima figura funt maxime naturaks , feu proxime accedunft
tni pritrict
nullo
In Logica naturali non attendimus in raad Diclum de omni
fgurtecur
tiocinando nifi ad Dictum de omni&nullo (.48. 49.346.347. &feqq.);
iitaxime
fyllogifmi vero in prima figura non funt nili diftindta Dic~ti de omni
matv.ralis.
Syllogif-

Syllogifmi

in

&

&

nullo applicatio (. 366. &feqq.). Quamobrem fyllogifmi in prima

nullo, atque adeo mafigura proxime accedunc ad Dictum de omni
xime naturales funt
Evidentius idem patebit , fi Di&um de omni & nullo ad formam fyllogifmorum reiucitur ; enafcuntur enim fyllogifmi fequentes

&

I.

Omne A eft B.
Omne C eft A.
Ergo Omne C eft
Nimirum omni C
ni A continetur

ex Difto de

I.

Omni
II.

Omne A

eft B.

Quoddam C eft A.
Ergo QuoaJam C eft

B.

vel

cuidam

tribuitur

B,

quia.

omne

velquoddam

B.

fub
1.

om

Ex-

De

&

Figuris

Nullum

Omne C

modis fyl/ogifmorum

IV. Nullum

eftB.

eft

207

ex Dicto dc Nullo

z.

III.

. :

eft

B.

Quoddam C eft A.
Ergo Quoddam C non eft B.
removetur B.quiaomneC vcl quod-

A.

Ergo Nullum C cft B.

Nimirum de omni C vel quodam C negatur vel
dam C lub omni A continetur, ne contradi&oria admittamus

qux

intelleitus

conci-

pere ncquit

Jam primus

fvllogilmus

generalis

modum Celurent, quartus

vuntur diftincta Ditti de omni

exprimit

modum

tertius

&

Terio

modum
,

Barbara

fecundus

modum

adeoque fyllogifmi prims

figurae

Varii

abfol-

nullo applicatione

.381.

De

quo negatur

quod de omni affirmatur , vel vkiffim de quo affirma- Tnnda-

tur, quod de omni negatur

id fub omni non continetur

Qiiodii affirmes, mcntHm

fub omni concincri illud, dc quo ncgacur, quod dc omni affirmatur; /*.
vi Dicti dc omni de co affirmandum cft , quod affirmatur dc omni (. cm fa $.
346J: quod cum hypothcfin cvcrtat , adcoquc abfurdum fit, fub o- g HY(e
nini illud contincri ncquit.
Quodfi jam porro affirmes, fub omni contincri, de quo affirmatur
quoddeomni ncgatur s vi Difti de nullo de eodem negandumeft, quod
de omni negatur (%. 347): quod cum denuo hypothefin cvertat , ilIud fub omni contineri nequit.
E. gr. De omni trUngnh atfirmatur quod habeat tres angnlos Quamobrem cum de Qtia,

Similiter
negetur, quod h.tbeat tres angulos $ Quadratum triangulum eife nequit
de omni triangulo negatur , quod habeat quinqut angulos. Quare cum de 'Pentagono affirmetur , quod habeat qninque anguhs s Pentagonum triangulum elfe nequit

'drato

382.

&

ln fecunda Hgura Modi fylbgifmorum funt quatuor Conclufto femper eft Modi
c~
negativa
Major femper univerfalis In figura fecunda propofitio major **ff
;

&

&

minor idem habent praedicatum (. 344). Enimvero fi idem pr- L,

m>
dicatum B de divcrfis fubjedtis A & C fimul affirmatur & negatur, *
non indc concludi poteft, quod C contincatur fub A tanquam gcnere

&

quod fub codcm non contineatur

fcu nec inferri poOmne vel Quoddam C efl A, nec Omne vel Qupddam C non eft At
teft
cum contrarietur hypothefi, quod A& C fint diverfa fubjedta incommuni Etcnim fi C contnicretur fub omni A, conclufio foret idencifpccie, vcl

ca. Qyodfi vero in minore vcl univerfaliter , vel particularicer negatur , quod univerfalirer afrirmatur in majore , vcl viciffim in minore
univerialirer vel particulariter affirmacur, quod univerfalicer negacur
in majore: cum inferre licet in utroque cafu , quod vel Omne
vel Quoddam
non fic
(.381 ) , acque adeo habemus quacuor

C,

modos fyllogifmorum negancium (.341), binos pro univcrfalibus&

binos icidem pro parcicularibus (.342,)
gura conclufionem femper efle negacivam

lem.
Omnes nimirum

Simul pacec, in fecunda fi& majorem femper univerfa.

fyllogifmi fecunds figuras non iunt

VVolffit Logica.

nifi

diftin&a applicatio corollarii

Ditfi

io8

Tart.

&

Di&i de omni

cum

(. 381;,

nullo

I.

SeH. IV, Cap. II.

quod tanquam fundamentum proximum eorundem pofuimus

fundamento Diclo de omni & nullo nitantur , unde corollaquod deinceps adhuc clarius patebit ( . 384 ). Redeunt adeo

ipfo reyera

rium iftud deducitur id

omnes fyllogifmi figurs fecunda; ad hos quatuor generales
:

I-

Nullum A

Omne C

III.

Nullum A eft B.
Quoddam C eft B.
Ergo Quoddam C non

eft B.

eft

B.

Ergo Nullum

eft

A.

II.

Omne A

eft

A.

eft

IV.

Omne A

B.

Nullum C eft B.
Ergo Nullum C cft A

eft

B.

Quoddam C non eft B.

Ergo Quoddam C non eft A.
383.

Habent etiam modi kcundx figura? pectiliaria nomina fignificatusef"Nomiaa

modorum. fentialis, perinde ac modi prima figura (.373.374). Nimirum
fare dicitur modus, in quo major univerfaliter negans, minor univer-

O-

affirmans, conclufio univerfaliter negans. Cameftres eft modus ,

univerfaliter affirmans, minor
conclufio funt univerfaliter negantes
Fejiino eft modus, quo major univerfaliter negans,
ialiter

&

inquomajor

minor particulariter affirmans , conclufio particulariter negans. Btroco

modus, quo major imiverfaliter afiirmans, minor & conclufio funt

eft

particulariter ncgantes
Habent nomina modorum in fecunda figura eundem ufum, quem
quod ut appareat , exempla fequentia apponimus
I.

FEs

Nullum

quatuorangulos.

Omne Quadratum

habet

quatuor angulos

tl

triangulum

eft

Qusedam

11O

triangulum habet

BAr

Omne

non funt

triangulum

habet tres

angulos

Nullum Quadratum habet

Oc

Quaedam

tres angulos.

trEs

figuras

triangula
IV.

tres angulos.

ls

habent quatuor

figura;

Ergo quxdam

II.

CAm Omne

triangultim habet quatU or angulos.

angulos

Ergo Nullum Quadratum

rE

prima {. 375):

III.

CEs Nullum tnangulum habet

in

figurx

non habent

tres

angulos

Ergo Nuilum Quadratum

eft triangulum.

Ergo

Quacdam

figurae

non funt

triangula.

3S4aquivalent

Syllogif-

Omnes

&

fyllogifmi fecundee figur<e

fyllogifmis primee in

modo Cc->

Etenim in modo Cameftres argumcntamur: Omne A ejl

& in modo Baroco retenta
eft B. Ergo Nullum C eft A ,
eac cm majore
C
Omne A eft B. Quoddam non eft B. Ergo Qmddam C
pfim"*
non e$ A ^" 3** 3, 3^3 ^ Etenim propofitionibus OmneA eft B ScQuodredttftio.
cunque non efl B illud non cfi A eadem notio complcxa rcfpondet, cum
enim B concipiatur tanquam in omni A , fub omni A contineri nequit, cui non convenit B , quoniam idem fimul efifc & non efle non
poteft. Sunt igitur propofitiones iftx ajquivalentes (jT. 278^. Quamobrem fi in iftis fyllogifmis pro majore Otnne A eft B fubftituatur almorum

larent

fecunda

B. Nullum

Ferio

'

tera

De

..
.

Figuris

modis fyllogifmorum

<f

209

B, illud non ejl A; fyllogifmi fccundx figurac

abcunt in fcqucntcs: Quodcunque non eji B , id non ejl A. Scd Nullum
C ejl B. Ergo Nullum C ejl A & in cafu particulari Quodcunquc non
id non ejl A. Sed Quoddam C non eft B. Ergo Quoddam C non
eft B ?
primum eflc in modo Celarent , alterum in modo
eft A. Horum vcro
Porro in modo Cefare & Feftino argumentamur
Ferie patct ( 37S )
(. 382. 3S3;: Nullum A eft B. Omne C ejl B. Ergo Nullum C eji A &
Nuilum A cjl B. Quoddam C eft B. Ergo Quoddam C non eft A. Enimvcro propolitionibus Nullum A ejt B & Quodcunque eft B, illud noneft
A denuo cadem notio rclpondct cum enim B concipiatur repugnare
ipfi A (.205.310,), fub omni A contineri ncquir, cui B convcnit,
quoniam iuem limul cflc & non efle non potcft. Sunt igitur propofitioncs ifta: a:quivalentes (.278). Quainobrem fi in iftis fyllogifmis generalibus pro majorc Nullum A eft B fubftituatur hxc altera: Quicquid
Quodcunque non

tera:

eft

eft

illud non

eft

A;

fyllogiimi fecunda? figurce abcunt in fcqucntes:

Quicquid eft B , illud non eft A. Scd Omne C cft B. Ergo Nullum C eft
& Quicquid eft B, illud non eft A. Scd QuoddamC ejt B. Ergo Quod*

dam C
10

in

Enimvcro primum efle

modo Ferio dcnuo patet (.373,).
non

eft

in

modo

ahcvum vc-

Celarenf,

Etenim univerfaliter n&

Patec idem in exemplis fpecialibus modo ( . 3S3 ) allatis
ganti , Tifiilum trianguium habet quatuor angutos , a:quipollet haec altera itidem univerfaliuniverlaliter affirter negans , "NjiUa figura, qute quatiwr habet anguios , efi triangulum ,
manti , Onmt rriangulum habet tres anguios , aequipollet haec altera univerfaliter negans ,
7\_ulia figura , qux non habet tres angulos , efi triangulum . Quodfi
ergo propofitiones asquipollentes loco conveniente fubftituas ; prodibunt fvllogifmi in prima figura fcqueutes :
.

&

III.

I.

CE

Nulla figura
angulos

lA

Atqui

eft

triangulum

Omne Quadratum
tuor angulos

rEnt

FEr Nulla

quae habet quatuor

figura

gulos

habet qua-

Quadam

Ergo Quaedam

los

Ergo Nullum Quadratum

eft

trian-

gulos,

!A

eit

quae non habet

triangulum
,

non funt

trian-

FEr Nulla

tres

angu-

quae non habet tres antriangulum

Quacdam figurae non habent tres angu-

eft

trian-

Ergo QuaedarrT

tres an-

eft

gulos

los

Nullum Quadratum
gulum

figura

gulos,

Nullum Quadratum habet

rEnt Ergo

figurae

gula
"
IV.

II.

Nulla figura

an-

tnangulum'.
figurae" habent quatuor angueft

gulum.

CE

qux quatuor habet

figurae

non

funt trian-

gula

3J.
fyllogifmi fecundas figunta fyllogifmis prima? in Cclarent Quiday3c Ferio non difterunt nifi in eo, quod propofitiones majores fint pro- P}*<*fo
pofitiones externa fpccie dirTerentes, fcd a?quivalcnres (. 384) ; fyllo- inffl\Z

Quoniam

gifmi jccunda fgurce funt fylhgifm: cryptici prima (.365).

"
cundJfi"Atque adeo denuo apparet , non opus elic , ut peculiaris pro iis figura conftituatur
quemadmodum pro ahis fyllogifmis crypticis nulla conftituitur figura Etenim fifyllo- &
'
gifmus crypticus non videatur evidens , fubftituatur propofiro asquipoilens in ma ore ,
& evidentia confequentiae ftatim patebit per didtum de omni & nullo E. gr. Si quis
.

ita

210
Ita

II.

Omnc triangulttm habet trts angutos . Omnis figura. tcrminata duobus radiit
:
arcus habcc tres aignhs . ErgO Omnis figura tcrminata duobus radiis circuti
fyllogiimus crypticus eft (. 36; ) . Etenim medius terfuhtcnfa arcus cfl trianguium

argumentatur

& fnbtenfa

tircfli

&

I SeB. IV. Cap.

Tart.

minus bis prxdicatur; adeoque iyllogiimus videtur eife in lecunda figura ( . 344.) Enimvero in fecunda rigura concluiio debet elfe negativa(. 382; , adeoque lyllogifmus
.

affirmans in fecunda elfe nequit . Nimirum Iatet crypfis in propofitione maiore : Omnt
cui aequipollet haec altera : Sguacunquc figura habct tres angutriangnlum habct tres angitlos
Quodfi ergo aequipollentem fubftituas in majore , habebis fvllolos , iila efi triangulum
gilmum Omnis fignra , 5 habet tres angutos , cfi triangitlttm Atqui Omnis figura termina.
ta dttobus circttii radiis
fnbtenfa arcus habct tres angntos
Ergo Omnis fignra terminata duof.thtenfi arcits efi triangttlnm: quem effe in modo Barbara patet . Redubuscirculi radiis
citur adeo hic fyllogilmus crypticus eodem modo ad primam figuram , quemadmodum
:

&

&

eundem reducuntur Enimvero inter iftiufmodi fyllogifmos cryphxc difterentia intercedit, quod fyllogilmis fecundae figurx infit vis confequentiae vi formae
crypticis vero iftis ivllogiimis tantum
vi aequipollentiae cum fyllogiimis primx figurx
quamobrem pro pofterioribus ob cafum
particularitatis nulla forma generalis exfculpi , nec modus argumentandi pro iis condi
poteft
Haec difterentia nifi intercederet , dubium mihi nullum eft , quin modus argulyllogifmi fecundx ad

ticos atqtie fyllogifmos fecundae figurae

mentandi pro affirmantibus fyllogifmis

in

fecunda figura

tni

pro-

prii fc-

cundx fi~
ovuracujusfint

modi.

Quoniam in fyllogifmis
pollet (.355)5 fyllogifmi

quoque major

propriis hic

\ecunda figura funt

proprii

conftitutus fuiffet

386.

.
Syllogif-

dudum

univcrfali ccqui-

in modis Feflino at-

que Baroco
E. gr. Syllogifmi proprii in fecunda figura funt
I.

Atttor Vrincifiorum fhilofofhia naturatis mathematicorum non

efi atttor Aslronomite Britanniat'.
foannes tfevvtonus efi Autor Afironomite Britannicx .

ErgO
jitttor

foannes i\evvtonus non tfi Atttor Vrincifiorum fhilofofhite naturatis mathcmaticorum

Afironomi* fhyftae

II.

&

geomttrice fnit Vrofejfor Savitianus in Academia Oxonienfi .

Gregorius non fuit Vrofcffor Saviiianns in Academia Oxonienfi
Hrgo facobus Gregorius non efi Autor Aftronomix fhyfic.e
geomttricte
In his vero propofitiones majores aequivalent univerfalibus
ad formam umverfalium ita
reaucuntur Quicunque efi Autor Vrincifiorum fhihfofhix naturalis mathematicorum , is non tfl
Autor Affi onomia Britannica 8c Qnicunque fuit Autor Afironomix fhyficte
geometrictc , is fitie
Vrofejfor in Acadtmia Oxonienfi . His in fvllogifmis fubftitutis , proprii habebunt formam in
modo Ptfiino atque Baroco . Obiter noto , cum conclufiones fingulares in argumentando
-jacobtts

&

&

&

a.quipolleant particularibus , in fecunda autemfigura nonnifi duo fint modi iyllogifmoruni particularium , fefiino nempe atque Baroco ( . 383 ) ; nonnifi dttos ejfe foffe modos fyllcgifmorum frofriorum in fecunda fignra . Et eodem prorius modo patet , nec fiitres, quam
dms effe modos fytlogifmorum frofriorum in frima figura .

387-

.
Syllogif-

morum
propric-

rum ad

pnmam
redv.tlio

Quia omnis propofitio propria poteft converti (.35-1): fyllogifmi proprii fecundce figurt? ad primam eodem modo reducuntur , quo ^^/(.384).
b. gr. Syllogilmi proprii

Autor

allati

(.$86)

in figura

prima lunt hujus formse

Autor frimifiorum fhilofttfhia naturatis mathtmaticorttm

Autor Aftronomi x Britannicx
'Hevvtonns non eft Autor frincifiorttm fhilofofhix natttralis mathematicorum .

jifi-rtnomie Britannica non efl

"Joannes "i^evvtonus efl

Ergo

modo

"foanr.es

'

II.

Qiti non

fttit

Vrofefjor Aftronomiie Saviliantts

in

Academia

&

Oxonienfi

non

eft

Autor Aftronomiit

gcomctricte .
fhyftcx
Vrofeffor Aftronomiie Savili.tnus in Academia Oxonicnfi

facobns Grcgoritts non fttit

"lacobus Gregorius non

Ergo

eft

Autor Aftronomia

fhyficte

&

geometricte

388.

De

Figuris

&

moclis fyllogifmorum

388.
fyllogifmi prima: figurx non funt

Quoniam

nifi

applicatio Dicli dc

Syllogif-

366.&fcqq.) , iftud autcm Dictum pcr fc cvidcns

omni &
eft, proptcrca quod intcllcctus concipere nequcat idcm fimul cfTc &
noneffe ( $. 346. 347), adcoquc quivis in prima figura fyllogifmus
fuam fecum fert evidenciam fyllogilmi contra fecundae figura: pcndcnt
a corollario D\Cii dc omni & nullo (. 382 ), adcoque evidcntiam fuam

Mifecmt-

nullo (.

A? r*
;'

waf

mutuantur

a figura primas idco fyllogijmi fecund<e figura minus

fyllo?if-

evidentes mis prirr,l

funt fyllogifmis prima?

Nemo negabit, evidentiam maiorem habere, quod per

videntiam mutuatur a demonftratione

fe

evidens efl,

dcntes

quam quod

e-

Si

Quoddam C

fit

A atque

3S<?.

etiam vel omne

A, velQuoddam

A fuerit

^tliquot

modorum
locum
,
*&***$Hypothcfin non fumi impoilibilem , fafyllogifmus evadit figur<e tertice
,','"'
genus ipfius A, e. gr. denotct
cilc probatur. Sit enim
hominem, A j! *

fubfituta in fyllogifmo prim<e figur<e propofitione pofieriori in

prioris

vero hominem dofium

cum genus competat omni

fpeciei

una

ipccics

tUf0m

quxdam

gcneris conftituic, confcquenter de gencre particularitcr prxdicabitur , cum e contrario gcnus de omni fpecie prardicctur

nonnifi

Igitur in hoc cafu generali

Quoddam C

efi

A & Omne A

efi

C,

vcl in

qui fub eodem continetur , Quidam homines funt doOmnis doclus efl homo. Eodem modo fefe res habet, fi praedicatli
tum A, quod tribuitur quibufdam lub gcnere, vel fpecieC contcntis,
convenit loli generi vel fpcciei C, veluti fi dicas Quidam bomoeftRex,
ubi patct fimul, quod Omnis Rex fit homo , Regis cnim nomcn , pro-

cafu particulari

&

Enimvcro fi de
hic fumitur , non convcnit nifi cuidam homini
fubje&o particularitcr praedicetur modus aliquis, modo ifto inftrudra
nonnifi partcm fubjedti conftituunt , atquc adco ipfum nonnifi particulariter de his cnunciari potcft. Si adco Quoddam C fucrit A, vicifttt

erit C, veluti in cafu particulari , Quidam diiim nonnifi Quoddam

vicifTim Qiiidam avari funt divites Non diftinctius hic
vites funt avari
pcrfequi libct omncm cafuum varietatem, cum nobis oftendiffe fufficiat, quod hypothcfis afTumta non fit impoffibilis

&

Jam omnis fyllogifmus

quoque
vel in

qui habet

prsmiflfam particularem

ipfe

particularis eft (jF.360. 342), adeoque fi primaj figurae fuerit,

Darii, vcl Ferio (%-37}J> confequenter fub his genera-

modo

libus continetur (".380).

II.

I.

Omne A ejt B.
Quoddam C eft A.
Ergo Quoddam C eft

Nullum
B.

eft

B.

Quoddam C eft A.
Ei^o Qjwddam C non

eft

B.

Quodfi jam fubftituas pro pmtiifTa particulari feu minori Quoddam

eji

eft

2i2

Vart.

Omne

vel illam:

I.

SeZl.VI. Cap.lL

eft

C,

A eft

hanc Qjioddam

vel

C;prodibunt

fyllogifmi
III.

T.

Omne A eft B.
Omne A eft C.
Ergo Qjwddam C

Nullum

Omne
eft

B.

eft

eft

C.

Ergo Qjioddam C non

B.

Omne

eft

Qjioddam

Nullum

B.

A eft

Quoddam

Ergo Quoddam C

eft

B.

IV.

II.
eft

B.

eft

C.

Ergo Quoddam C non

B.
idcm fubjeclum

B.
terminus me,
dius bis ponitur loco fubjecli (336) adecque iyllogifmi fiint in terQuoniam vero ex bypotbefi, fi Qjtcddam C fuerit
tia figura (. 344)
In his

cum

fit

eft

in

eft

utraque praemifla

A, etiam Omne
eft C vel Qjjoddam A eft C ; in prima autcm figura
Qjjoddam C ftt
ex eo quod Omne
fcquatur , Quoddam C
fit B
Nullum
&
ex
B
Qnoddam
eo
quod
A
&
C fit A Quoddam
JB,
effe
fit
,
C non ejfe B (.380); facile pater, co in calu, quo , fi Quoddam C
eft A^ etiam Omne A eft C , vel Quoddam A eft C, pofitis prauniffis
Omne A eft C & Omne vel Quoddam A eft C,poni quoque debereconclufionem Qjioddam C eft B &: viciffim pofitis pra?miffis, Nullum A eft
Bcc Omne vel Quoddam A ejt C, poni quoque debere conclufionem
Qjioddam C non eft B.

&

Habemus

"Koinina

eorum.

majorem

&

3 9-

quatuor modos tertias figura? , quorum primus

minorem habet univerfaliter afflrmantem , conclufionem

igitur hic

fecundus majorem univerfaiiter affirmantem,

conclufionem particulariter affirmantcm ; tertius majorem
univerfaliter negantem, minorem univerfaliter affirmantem ,conclufionem particularitcr negantem; quartus denique majorem univerfaliter
negantem, minorem particulariter affirmantem , conclufionem particulariter negantem. Diftinguuntur iidem perinde ac modi primae (%. 373.
374)& fecunda? figura* ( . 3 8 3 ^) nominibus effcntialis fignificarus dicitur nempe primus eorum Darapti, fecundus Datifi, tcrtius Felapton,
particularitcr affirmantem;

minorem

&

&

quartus Ferifon.
Habent quoque hic nomina eundem ufum
arpareat , exempla fequentia apponimus

DA Omnis vere doctus eft virtuofus

rAp Omnis vere dodus eft homo
Ergo Quidam homoeft virtuofus ,
tl
Seu

Quidam homines
II.

DA
tls
I

funt vircuoii.

quem

in figura

prima ( 37;

quod ut

FE Nullus vere doftus invidet alteri dodtrinam.

lAp Omnis vere doctus efthomc.
tOn E. Quidam homonon invidet alteri do&rina.

Seu Quidamhominesnon hvident akeri doctrinam.

IV.
FE Nullus pius proximum odit

Omnis pius Deum amat

Quidam pii funt homines.
Ergo Quidam homines Deum amant

rls
.

On

Quidam pii iunt homines

Quidam hom:'ne<pro.\imunonoderunt.

E.

Pri-

..

De
Primus
quentibus

&
in

&

Figuris

modis [y//ogifmorum

fecundus xquipollent fequentibus in

modo

modo

Vurii

>

213

tertius vero

&quartus

fc-

Ftrio
III.

I.

DA

rl

Omnis vere doclus eft

Quidam homines funt

trgo Quidam homines funt

virtuofus.
vere docti

FE Nullus vere dotftus invidet alteri doiftrina.

rl
Quidam homines funt vere docti
O ErgoQuidam hominesnon invident alteri
.

virtuofi.

(doftrinam.

IV.

II.

DA
rl
I

."

Omnis pius Deum amat

Quidam homines lunt pii
Ergo Quidam homines Deum

EE
rl

a-

Nullus pius proximum odit

Qu:dam hommes funt pii
Ergo Quidam homines proximum nono-

(mant

derunt
.

391.

Quodfi de quibttfdam A affrmatur vel negatur B , idem etiam B de Ftmdaquibufdam fttb C contentts afftrmari vcl ncgari poteft , quod de omni A af- rnoitum
firmatur
Quontam C dc omni A prxdicatur , eric id vcl atcribu- mo "
tum , vcl cifcntiale, vcl quidpiam , quod per modum attributi ineft T^T/r
(. 257^. Jam cum fubjcclum propoficionis univcrfalis fit vel ge- tiaRgurc,
.

&

nus , vel fpecies ($. 242. )

confequcnter & ea, quae per
gcncra

&

non minus

modum

per attributa

atcribuci

fpecies detcrminancur

infunc,

( jT.

quam

71)

per ef-

genus
quoddam fuperius auc inferius , vcl , ubi effcntiale aut attributum
commune fuerit, gcnus quodpiam ( J5\ 45. 46), ubi vcro attributum
proprium fuerit, ipfam fpecicm A defignabit, dc qua C pra?dicatur.
In cafu pofteriori pcr fe pacet ,qua:dam ipfius A cffe fimul quxdam
ipfius C. In priori cum integrum A fub ipfo C contineatur, etiam
quaedam A in codem contineri dcbcnt , confcquencer qucedam A erunc fimul quardam C. Qaod icaque de quibuidam
afrirmatur vel
negacur , idcm quoquc dc quibufdamC affirmari, vel ncgari poceft .
Quodfi omne A denocec fubjeclum fub toca quadam dctcrminacione, prcedicacum C vel modus cft , vel relacio, vel quidpiam , quod
inftar modi incft , adeoque vicem cjus pra:itac ( . 258). Enimvero
fentialia

70 J

erit

vel

quoniam fubjcctum fub data quadam deccrminacione fumcum conftituit ccrram quandam fpccicm
modi & rclationes, qua:que illorum vicem prceftant , refpeclu hujus dcccrminationisinftaractributorum funt
Valent igitur in hoc quoque cafu , qua: modo demonftra( JT. 6$ )
5

ta funt

in altero.
Q!**damfigur

a-quilater* fnnt circuk infcriftibiles . Jam vero conftat, omnts figuras qv.i.
E- g r
tbriUteras habtre fummam angulorum qttatuor tcclis xtptaltm. Inde igitur fequitur, quod-V<<edam figurtt habentes ftmmam anguicrnm qu.ituor reilis xqualtm circulo infcriptibilcs fmt . Hicde
-

omni

1'ub'e.fto

fpecies

tanquam

defignatur

&

fpecie praed catur attributum proprium

quo ipfa haec figurarum
,
per qucd , ii ita viium ruerit , definiri poteft (. 17$ ) ^ Quam-

obrem quzdam figurzquadrilaterx&qusdaimfigura habefltes fummam angulorum quatuor re<Ais aequalem funt revera idem fuVectum bis pofitum
Similiter fi affirmes
.

^uofdam

divites efie avaros

cu.Tl conftet omnts divites effe homines

hoc ipfo iimul patet ,

quofdam homines effe avaros
Quidam enim divites continentur tanquam pars fub integra
fpecie fub omnibus divitibus . Quamobrem cum vicifiim omnes divites fintveluti pars
,

totius

214

Tart.

SeH. IV. Cap.

1.

II.

humani ; eius etiam pars erunc quidam divites, acque adeo quidam di.
quidam homines hic revera eademindividua denotantes funt denuo idem fub;ectum lub diverfo nomine bis poiltum

totius generis

vhes

&

191.

Torma

i-

Ftcrum
modornm-

Si Quoddam A eft B & Omne A ejl C; Quoddam

C e/fe B. Item 57 Quoddam A non ejl B & Omne A eji C, Qtioddam C
non effe B: quos duos argumentandi modos ob terminum mcdium A

Hinc confequitur:
:

336) bis loco fubjefti pofitum eilc in tertia figura patet (%. 344).
Sunt duo hi modi tertiae figuras nonnifi diftincta applicatio theorematis modo demonftrati (. 591), quemadmodum fyllogifmi prima: figura: Diclideomni
nullo ($. 3S0).

(jf.

&

393Duohi modi tertia? figurce (orriti Junt perinde ac ceteri (jT. 39o)nomina fignificatus ciTentjalis. Nimirum Difamis dicirurmodus, in quo major

T.orum
iiomina

particulariter affirmans,

efl:

minor univerfaliteraffirmans, conclufio par-

Bocardo vero modus, in quo major particulariter

negans, minor univerfaliter affirmans & condufioparticulariter negans.
Habent nomina eundem ufum, quem nomina anteriorum (J. 390): quod utappareatj
ticulariter affirmans:

exempla fequentia apponimus

DIs Quidam dcfti funt invidi

Am

Boc

Quidam

docti non funt prudentes.

Omnes docli funt homines.

ErgoQu dam homines funt

Ar Omnes doc-ti fuut homines

ls
invidi.
dO Erg. Quidam homines non funt prudentes.
Ceterum hinc apparet, in his modis fyllogifmorum tertia; figuras medium terminum
non continere rationem, unde intelligitur cur przdicatum conveniat fub;ecT:o , quemadmodum in ceteris neque enim ideo homines quidam non funt prudentes vel invidi
funt , quia dotti , alias enim de omni do&o defectus prudentia vel invidia prsdicari
;

poifet

id

quod tamen

ipfi

experientiae repugnat

394univerfalibus cequipollere pofTunt

(% 35 5)1 in tcrtia autem rigura major atque minor idem habent fubjeclum C. 344) ifi una prcemiffarum fumitur ut univerfalis, ctiam altera ut univerfalis fumi deber. Erunt itaque affirmativi fillogifmi proprii
tertice fgurce in modo Darapti
negativi proprii in modo Felapton
0".

Syllogif-

mi

figu-

rx lertia
proprii

Quoniam

propofitiones

propria:

&

E. gr. Syllogifmi proprii in tertia figura funt fequentes

III.

I.

Ifaacus "Hevvtonns eft inventor

methodi

Arifloteles

flu-

xionum

tionem

non habuit diftindlam rerum cogni.

.'

autor Principiorum
Philofophias naturalis mathematicorum
ErgoAutor Principiorum eft inventor methodi fluxionum

Ifxxcr.s

"Hewwr.Ks

eft

magni nominis Philofophus

ErgoQuidam magni nominis Pliilofophus non
habuit diftin&am rerum cognitionem
AriHoteles fuit

IV.

II.

Barovvius

t^evvtonus &c. Mathefin praeclaris inventis ditarunt

Barrovius , FVaUifius , T^ewtonus &c. fuere
Profeifores Mathefeos
,

Wallifw.s

Ergoquidam

Profeflbres Mathefeos
fin prsclaris inventis ditarunt

Mathe-

Taulhaberus

Hugenius

leibnitius

Profeflbres
Keplerus , Httgenius

leibnitius

Keplerus

&c. non fuere

Taidhabcrv.s

&c. praeclara in Mathefi invenerunt

Ergo quidam, qui prxclara in Mathefi
venerunt , non fuere Profeflbres
.

in-

395Patet ex didlis

(.

389.392)

intertia figura minorem femperejje affirma-

tivam

De
tivam

&

&

Figuris

particularis

iunpcr univerfalis
Exempla ante

ep

pojjir

modis [yl/ogifmorttm

conclufionem femper partkularem

quod MJw

(%.

Ecidcadcm

392), qux

in

..

habcc fyUqgjfprima acquc fccunda worww

fingularc

366. 382).

(.

tertiafi-

390. 393, regulas illuftrant

propofita (.

g lir v
-

39*
Syllogifni tertice figur<e in modis

gijmis prim<e

eji

cfqulvalent fyllo- sylhgifDifamis gcncralis m0> Um m

'

Ferio.

Syllogifmus in
efi B. Scd Omne

modo

ms
Ergo Quoddam D
jf
A e(i B ctnwwOmne A.quod B cft cft B: %^!'
dubium vocarc poccft. Jam vcro porro fi Omne A^ zuram

quod nctno

id

&

Darii

392;: Q^odiam A
B. Enimvcro// Quoddam

\v.c cft

DJamis atque Bocardo

in

eft

C.

eft B } efi C, patcc ctiam Qiwddam C effe A^quod ejl B. Quodfi 'primam
cr^o hx propofirioncs, Omne A, quod B e/t , efl B & Quoddam C efl redutlio
A, quod eft B , fubftiruancur pro aequipollencibus Quoddam A eft B
IkOmne AejiC prodibic fyllogifmus: Omne
y quod B eji,eft B. Scd
Quoddam C eft A , quod eft B. Ergo Quoddam C efi B , qucm cfTc in
modo Uarii paret ( 372. 373 ). Sfmiliter Syllogiimus in Bocardo genon eft B. Sed Omm A eft C. Ergo Quoddam
ncrahs cft: Quoddam

tjuod

Quoddam A non eft B, dcnuo parcc Nullum

fi
B. Quamobrcm
A^quod non efi B
hic quoquc praemiflis Quoddam A non ejt B & Omne A eft C fubfticuas altcras: Nullum A, quod
non eft B, eftB & Quoddam C eft A, quod non eft B, prodibic iyl
logilmus. Nullum A, quod non ejt B, ejt B. Sed Quoddam C eft A,
Qinjd non ejt B. Ergo Quoddam C non ejt Z3,qucm efle in modo Ferio

non

efi

Enimvero

B.

(i

ejffe

pa.cc ( . 371. 373 ;.

Idem auhuc evidentius patet
tocirdo ita argumentamur

in fyllogifmis fpecialibus.

Nimirum

in

modo

Vifamis Sc

I.

l)Is

AM
Is

II.

Q^idam divites funt avari

Omnes divices iunt homines.
Ergo Quidam homines func avari

Boc Quidam divites non func avari

Ar Omnes divices iunt homines
dO Ergo Quidam homines 11011 funt avari
Reducti vero ad primam figuram ita ionanc
.

I.

DA
rl

II.

Omnis dives avarus eft

Quidam homines iunt

avarus

FE Nullus dives,qui non

divites avari.

rl

Quidam homines

eft

funt

avarus,

eft

avarus.

qui non

divites,

funt avari

Ergo Quidam homines funt avari

O Ergo Quidam hominesnon lunr avari
Cu:n tiic 'ii lyllogifmo artirmacivo medius terminus fit cffe dizitem a-varum ; in negativo ejfe
evidenseft, in hoc quoque cafu , quemadmodum in lyllogifmis
'divitem, y.i non ej} avams
cecer" omnibus , me^ um terminum eflexacionem , cur pndicarum conveniac fuo iub ecT:o.
idis J'//i'j&:B^.,rrfocrypfisaIiqua , cum medius terminus efle videatur
Eftack
qui
Non igicur mirum , quod in reducendis fyllogifmis in Vifamis 8cBveafdo zd
nonefti . 393 )
primam figuram a .0 fe corqueanc Logici nec fumco medio cermino apparence ck recenta conclufione in prima figura prodcat fyllogifmus , cui vis confequentiae ineft .
I

Quoniam_ fyllogifmi
rh non differunt , nifi
^

397

tcrtiae figurasa fyllogifmis

prima? in DariiSc Fealterutra, vcl utraque pra?-

in co , quod vel
miffa excerna fpecie differac a praemiflis fyllogifmorum in prima

VVolffii Logica.

iif-

dcm

^'^"
^i^/r"
m)sterti<t

figura.

Tart.

I.

Seft.

IV. C*p.

dcm tamen
logijmi

quivaleat (.329-396,)
cryptici in prima (%. 365 ).

Apparetadeo, non opus

, ut peculiaris pro iis figura condatur

figura lecunda annocavimus ( not. . jSj j.

jigu-

re-

'

minore

III.

1.

inventor methodi

Ifaacus Tiewtonns eft

flu-

xionum.

rxzdprinu/ti

398.

prima figura
fyll gif }; propriis converfa , prodit fyUogifmus froprius
Svllogilmi proprii in tertia figura exempli loco (S-394)propofui ua fe habent in prirna

Tiimrerti<e

fyU

Valent hic eadeni

Qui a omnis propofitio propria converti poteft^. 351),

Syllogif-

propru-

Syllogifmi tertia figura funt

etfe

qua eandem ob rationem de

morum

II.

AutorPrincipiorumphilofophiaenaturalismachematicorumeft lfaacus?\.evvtonits
Ergo Autor principiorum eft inventor methodi fluxionum.

non habuit diftiniftam rerum cognitionem.

Quidam magni nominis philofophus fuic

^irijtoteles

Arifioteles

nonhabuitdiftinctamrerumcognitionein.
IV.

II.

&C

WalUfius

Mathe, T^evvtonus
inventis ditarunt
Quidam Mathefeos Profelfores fuereB^--oi/;/,
Watlifius , 2\evvtonus &X.

B.trrcvvitts
fin

Taulhabtrus

Profeffores
inventis ditarunt

iin praeclaris

Kcflcrus

fiugcnius

Lcibnitiut

&c. non fuere Profeflores

prsclaris

Ergo Quidam Mathefeos

Ergo Quidam magni nominis philofophus

Quidam,
runt

Mathe-

niv.s ,

qui praeclara in Mathefi invenefuere Faitlhabcrits , Kcflerus , Hugt.

LeihnjtiusScc

Ergo Quidam , qui prsclara in Mathefi

venerunt , non f uere Profeifores

itl-

399minus evidentes fyllogifmis primce Demonmitertia

ftratum jam eft ( . 388 ), fyllogifmos prima: figura? fuam fecum ferre
pgime
evidentiam
Enimvero vis confequentia: in fieura tertia vel pendet ab
xc\ ?^ mi2 cum iyllogilmis primce figurce (.389^, vel nititur prinevidemes
cipio per ie non manifefto ( . 391)
per rcduttionem ad primam figufyllogifSyllogif-

Syllogifmi tertio? fgur<e funt

&

misprivice.

ram nova ratione inftitutam demum patet (.396 ) } confequenter in utroque cafu fyllogifmi tertia: figurx evidentiam fuam mutuanturaprima .
Syllogifmi igitur tertix figurce funt minus evidentes fyllogifmis primse

foachimum JungSum , virum magni nominis, qui fuo tempore unanimi omnium intelligentiumconfenfu Demonftrator optimus habebacur , in Logica Hamburgenfl lib. 3. C. 10. 5. l8.monere, quod infecnnda&- tcrtia figura fefe naturali frxdicationc
concludatitr , qnod frxternaturali in frima colligitnr . EnimverO rationem frxdicationumfrxiernaturali:tm , quas vocac , ipfe allegat redu&iones confuetas fyllogifmorum tertiae
fecundae figurae ad primam . Cum veroiftis reducftionibusnon fic opus , led a nobis aliae fuerint oftenlae (. 384. 389. 396. 398;, quibus infolitae iitae praedicationes evicancur, &quas ex parte
agnofcit iple fnngins c- iz.. ia; non obftat nobis Jungiana ratio , nec viri ceteroquin
f erfpicaciflimi ludicium . Dabimus oculatam fidem . fungius fyllogifmum in Cannshcs
c. ii. . 11. 11. ua reducit ad modum Celarent communi more , ut praeter metathe/in
feupraemiffarum tranfpofitionem utatur duplici converfione fimplici , quam vocant fcholaftici . Ita enim argumentatur -

Equ'dem non ignoro

&

CAm

Omnes

credentes falvantur

Es

Nulli Diaboli falvantur .

trEs Ergo Nulli Diaboli credunr .
Ita vro fyllogifmum reducit ad figuram primam. Sumit
ii

Viaboli fatvanf.tr

&

CE

argumentatur
Nulli, qui fahantur, funt Diaboli.

IA

Omnes

fic

minorem

loco majoris Tiul*

credentes falvantur

rEnt Ergo Nulli crcdentes funt Diaboli

Ergo Nulli Diaboli credunt

Enim-

De
Enimvero

nos

ambagibus non habemus opus

ita

argumentantes

CE

384J.

217

Retinemus minorem

m.vori fubfticuimus propoiitionem aequipollentcm,

conclulionem ;
habct lormam,

.,

..

& modis fyllogifmorum

Figuris

iftis

retinemus

qux minime coattam

ilh non credunt

Quicunque non ialvantur,

Nulli Diaboli falvantur.

rEnt Ergo Nulli Diaboli credunt
tnbuendum ,
Medius terminus hic aptc delignat rationem cur praedicatum fubccto
Noa
rninus confi is itatim in prima figura fuiffet formatus
ac
forma
,
fyllogifmi
cft
nec alia
Viftmit
modis
in
funt
tertiae
tigurae
qui
fyllogifmi
ratio,
fi
torta vulgoeft argumcntandi
Exemplum
tale aftert ~}ungiux loc. cit. Jifreducuntur
figuram
primam
ad
Bocardo,
Oque
BO Quoddam elementum noneft vifibile
cAr Omne e lementum eft corpus
dO Ergo Quoddam corpus non eftvifibile v
Reduvlionem ita inftituit inmodo Darii

1A

DA Omne
rl
I

elcmentum

eft

corpus.

Quoddam non vifibile eft elementum

Ergo Quoddam non vifibile eft corpus
Ergo Quoddam corpus eft non vifibile.
Ergo Quoddam corpus non eft vifibile
ambagibus non habemus opus modo rectificemus medium
."

Enimvero nos
num (-396).

iftis

nimirum argumentamur in Ferio

FE Omne elementum invifibile non
rl
Quoddam corpus eft elementum

Ita

termi-

Ergo Quoddam corpus non

eft viflbile

invifibile

eftvifibile.

Non nego Logica naturali utentes uti fubinde fyllogifmis fecundx ac tertiae figurae ;
cufed non alia ex ratione utuntur , quam ob quam crypticis eofdem uti contingit
minor
pleratiocinandi
praxi
dedi
in
Nimirum
jus exemplum in iuperioribus (
385)
rumque propofitio primo loco formatur, nulla adhuc habita ratione mawis , quae accedere debet
U-bi igitur ob terminum communem memoria nobis fugeerit ma^orem, hac

ea torma occurrit , qua eandem memorae mandavimus Minirre attenti ad formam fyllogiimi , eandem retinent , prout fuccurrit , nec in sequivalentem demum tranimutant
Cur autem ideo pro omnibus fyllogifmis crypticis non conftituantur modi argumentan.

di,

in fuperioribus

didum

eft

385).

$ 4^
Figura perfecla dicitur ,in qua omncs propofitiones infcrri pofiunt: Figvra
perfec,.v
imperfecla contra, in qua non omnes inferre licet.
Omnis propofitio eft vel unuerfaliter affinmns vel univerfaliter negans , vel parti- Z? imper.

cuiariter arfirmans, vel particulariter negans { 259;

fub particulari vero hic fimul fetl<f decomprehenditur fingularis . Unde ea deminn figura perfedta cenfetur , in qua conclufio- jinitio.
nes fyllogifrnorum lunt
univerlaliter affirmantes , 8c univerfaliter negantes , <k particulariter affirmantes ,
particulariter negantes ,
fingulares
:

&

&

&

401.
fecunda
.

Figtira prima

eft

perfecia

&

tertia funt imperfec~i<e

fyllogifmorum figura omnibus conclufionibus infercndis

Prima

fufficit ( .378,);

rigura.

primactn

fccunda nonnill negativis(. 381) & tcrtia nonnifi particularibus in- fila pertcrtia / ccta
lervit ( jj\ 395 ). Eft igitur prima perfe&a , fecunda vero

&

funt impcrfedtaj

( .

400^.

&

particulares funt rariores , imo pofteriores rain iis docettir, quid fulvec-to vel abfolute
vel fub data conditione feu determinatione conveniat ( 121. Difc. prael.J. Evohantur
elementa Euclidis aut noftra Matheleos univerfae elementa : non ibi propofitiones particulares , quae plerumque indeterminatae funt , nec negativas, nifi perpaucas
repenes . Atque adeo multo magis patet , nos figuris iftis imperfectis carere pofle in praxi . Quodfi
cnim contingat, ut veluti fponte fua
nobis offerat fvllogifmus fecunds atque tertia

In Scientiis propofitiones negativae

rlflimae

Scientiae

enim univerfalium

funt

&

kk

figura:

2l8

Vart.

1.

SeB. IV. Cap.

II.

&

(iiof- 199),
de confequentia , qua: in iftis figuris per fe evidens non eft ut
primafj. 588. 399), fcrupulus fuboriatur ; perinde ac in fyllogifmis crypticis fierf
folet , quos inter c%: iftc locum obtinet(S. 3S5.397), ad conclufionem Cv medium terminum attenti nullo negotio formamus lyllcgifmum in prima (. 375) , minus coacta

figurx
in

praedicatione feu namrali

tenta(wf.

quam

vocat f*ngiHi

JT.

Monitum
de

nibitsfyl-

logifmo-

iti

pramiiflis

Sc

eadem

conclufione re r

402.

Vetcres cum Anftotde agnovere, fundamentum artis ratiocinandicffe

Diftum de omm & nnllo & hinc prodire quaruor modos fyllogifmorum
prima? figura:, quibus fua per ie conftat evidentia: quae lingula a nobis
porro agnofcerent, proporuere in anreccdentibus deinonftrata
earum
in
poffeconverti
per
fyilogifmis
prima: figursconverfitioncs
.

rum

. 399)

Cum

&

fionem prodirc alios argumentandi modos; hac via incidere in modos

rertux, quos per rcduc4ionem ad figuram primam
figura? fecundx
In fignificatu iraquc effentiali habita
opc converfionis demonftrarunt
cjuoque fuit harum reductionum ratio, defignato converfionis modo
per confonantes, nec non modis figurarum fibi mutuo refpondenibus
per confonantes initiales. Enimvcro quoniam nos iftis reduftionibus non
demonftrandis modis figurae primce ckfecunda; , icd hos in
iumus ufi
fyllogifmorum
crypticorum retulimus ideo quoque penes
numerum
nos nullus eft conionantium ufus
Si cui alio fine non inutile viium
fucrit fignificatum iftorum nominum eirentialera integrum cognoicere;
is eumex hbellis magnonumeroobviis perat
Nos non tradimus a icopo
noftro aliena, nec quae in fpemfutura: oblivionis addifcenda.

&

CAPUT
De

Syllogifmis compofitis
.

syllogif?ni

\Ylkgifimus compofitus eft

com-

pofiti deitiitio

eft

111.

405.

cujus veluna, vel utraque pra?miffa non

propoiuio categorica.

Opponitur enim fyllogifmo categorico , qui idem fimplex dicitur (. 361 )

Unde in numerum fvllcgifmorum compofitorum referendus non eft , cuus prxmifla! func
E. gr. Si ita argumenpropofitiones copulativa; , etfi copulativa propofitio fit compofita
ftimum: Sed Ve us esi
Uberrimus , 6" fapientijfimus ; iiie nc>.
tam:::
P* unque eft
HLerrimus , c> fafientijjimus
Ergo Vei:s nm vuic nifi oftimum : Syllogifmus categoricus eft iri
modo Daiiiprimx figuras ( . 373;. lletinemus fignificatum terminorum receptum, quan

&

&

tum
Syllogif-

mi bypQ.
tbetui
dcfniiio

falva veritate fieri poteftcS. 147.

Difc

prael.j.

44Qucdfi major fucrit propofuiohypothctica,_/y%?/7/ bypotbettcus dici:ur. Vocatur ctiam fiylhgifimi.s co/iditionalis itcm conntxus

E. gr.

De

&

Figuris

modis fy/iogifmorum

219

&

fjpientifjimns , non vult nifi

E. gr. Si quis ita argumentatur : SiVe's tft& liberrimus t
iibcrrimtts ,
f.tpientifjimus
Ergo Vei.s n.-nvult nifi qnod optiqnod ottinifin. yitqui Dcus est
mxm; Syllogifmus hypotheticus eft, quia propofitio ma or hypothetica (J.nii).

&

&

. 405.
antecedens
hypothctica
dicitur propofitio , qua? par- ^tntzcepropofitione
In
ticulam conditionalcm habct , feu qua: conditioncm de fubjeclo cnun- dentis

&

prxdicarum tribuitur, vcl ab eodcm removctur aut confequen

quid
c(fc affirmatur , vcl negatur ; Confequens vcro voca- t!S dc$~
aliud
fub qua
mUo
tur propofitio, in qua prxdicarum fubjedtoifti tribuitur, aut qua aliud
quid efle affirmatur , vel negatur
ciat, fub

qua

ipfi

'

&

&

liberrimns ,
E. gr. Ill propolltione hvpothetica , fi Veus eft
ftpientijjimus , nonvultniftquodoptimiim , antecedens dicitur propofitio categorica, Veus efl
liberrimus ,
ftpicnlijjtmns ; conlequens vcro propofitio categorica altera , Veusnonvnitnifi quod optimum

&

&

eadcm habetur

. 406.
aliquod prxmiffx, quod ita repctitur , utin Quid poremoveri autcm , cuius contradiftorium afleritur.
ni^quid

membrum

Pon; dicitur
j

E. gr. Poni dicitur antecedens propofitionis hypotheticae , fi propofitio categorica , qua removeri
conftat , repetitur, veluti fi in exemplo prascedente ailirmamus, Veumefje
lHerrimma
dicatur
fjpientijjimum
Poni dicitur confeqtiens , fi affirmatur , Veumnonvelle , nifi quod optimum .
Enimverofi dixeris: ^tutdics eft , autnoxeft , Sc negaveris ejfediem; tum removeri dicitur
antecedens : Quodfi negaveris, effe noEtcm , ren.overi dicetur comequens

&

&

47-

Si in fyllogifmo bypothetico antecedens ponitur

ponendum

qttoque eft con-

Funda-

quoque e/t antecedens

tnentum
ft
Etenim fi anteccdens ponitur, propofitio catcgorica , qux codcm cpn- fyUgifii
tinctur, ita repetitur, prout mcmbrum propofitbnishypothcticx con- yPot "e~
flituit (.406). Quare cum propofuio ifta contineat ccnuitionem , ob
quam fubjcclo conicqucntis prxdicatum tribui dcbct vel ab codem removcri ( . 405 ) antcccdente pofito , conditio ifta admittitur, adcoque ctiam confcqucns admitti debet , confequenter in conclufione rcpetcndum,prout in majorc continctur. Poncndum igitur
confequens,
pofito antcccdcntc ( . 406 ).
fequens

vero

confequens

tollitur

tollendum

&

Quodfi
rium cjus

minore confcquens

in

afleritur,

quod

in

tollitur

removetur, contradicloqux confcquenadco propofitio ifta non ad-

vel

propofitionc catcgorica,

prxdicatur ( . 406). Cum

mitratur, fcd negetur, quod in ea afflrmatur, vel contra afiirmetur,
quod in ea negatur ( . 288 ); nec antccedens admitti poreft, quo pofito poncndum erat confequens, vi num. 1. Erit igitur & ipfum tollentc

continetur

dum

406 ).
propofitiohypothetica ita exponitur

C .

Omnis

:
Si verum efl antecedens , vtricm etiam efl confeverum , admittere etiam debes , confequensefeverum: Si r.egas , confequens ejft verum , negare etiam debes ameccdens efle verum , admiflbenim
antecedente tanquam vero , admittendum quoque erat confequens tanquam veruin, quod
repugnat
Enirnvero nondum iequ tur , quod etiam fnbUto antccedente tolii dcbeat confcquens,
cum confequens ex alia ratione poffit efle verum E. gr. propofitio hypothctica eft , /? ghbus tigneus ex lurri dcUbitttr , ttUrrimt movetur
Quodli ergo ponis , gbbum ligneiim ex tnrri in

cuens

Quodfiergoadmittis,

anteccdens ejje

fU-

zzo

Vart.

I.

SeH. IV- Cap.

f Unum de Ubi

J ponendum quoque , quod ceierrime moveatur

um in fUno celerrime mozeri , tollendum quoque antecedens

///.

confequens , globum Hgntquodcx turri dclaffns motum ifium

ecquijherit
Enimvero licet tollas ar.tecedens , quod ex turri deUtfus motum acquifiverit , non
tamen ideotollendumconfequens, quod globus alia ratione motum celerrimum acquirere
poflit
Sublatione antecedentis non tollitur conlequens nifi in cafu admodum particulari ,
quem in iequente propoiitione determinamus
.

Si tollis

408.

Fumkmentum
partuu-

Si antecedens unicam contineat conditionem fub qua pnedicatum in confequente fubjeclo tributum eidcm convenire pofftt; fublato antecedente , tol,

\ en

jum q U oque

eft

confequens

Si

negas: conccdendum erir, fublaco an-

tecedenre,adhuc convenire pofTe fubjcclo prxdicatum, quod ei in conEtgo antecedens non continer unicam conditiofequenre tribuirur
nem , fub qua prsdicarum tn confequente fubjeclo tributum eidem
convenire potcft: id quod hypotefi repugnat
.

E. gr. In propofitione hypothetica , filafh cficalidus, caUfacit , antecedens Ufis efi calidus unicam continet conditionem , lub qua prardicatum caUfacere fubetto Ufidi tribui poteft.
Quamobrem fi neges Ufidem efie calidum , negare quoque debes , quod caUfadat SimiLirer in
propofitione hypothetica , fi aqua igni imfmitur , ebullh , antecedens unicam continet conditionem unde remoto amecedente coniequens tollitur
.

Modifyllogifmo-

Modi

nm

quibiis bi fyllogifmi

generales refpondent:

rum bypotbetico.

409.

fyllogifmorum bypothetkorum nonnifi duo fttnt

I.

y
{

Mtecedens

eft

etiam confequens

efl.

Si antecedens

eft

etiam confe-

Sed antecedens eft

Ergo etiam confequens

Sed

confequens non ejt

Ergo antecedens non

eft

quens eft.

eft

minore, ponendum quoque confequens

adcoque
habcmus modum primum Simiii407 ),
in
minore , tollendum quoque cft antccedens
ter fublato confequente
Quodfi
in conclufione f. 407^, adeoque modum habemus fecundum
antecedens contineat unicam conditionem , cur prajdicatum in confeqt,oquente eidem tribuituri propofitio hypothetica , ft
eft >,
non eftB,
quoque noneft
que eft C, aequipollet alteri (. 278): Si
C. Quodft ergo hanc illi fubftituas , pofico antecedente ponetur confcquens, ncmpe fi admittis A non effc B, admittendum quoque erit D
non elTe C. Continctur adco fyllogifmus fub modo primo , quo pofito
nequc adeo opus eft, ut modus peantcccdcnte ponitur confequens

Etenim

pofito antecedcnte in

in conclufione

(.

culiaris pro cafu ifto particulari conftituatur

Logicinon habent ntft duos modos fyllogifmorum hypotheticorum, atque adeo patet , ex.
eadem ratione procaiu tertio modum peculiarem non conftitui , ob quam nos fupra defentertia conitituatur ( . 384. 385.
dimus, nonopuseffe ut figura fyllogiimorum fecunda

&

1*9- 39i )

Tiomini

Modcrum

410.

Modus fyUogifmorum hypotheticorum, qui pofito antecedcnre ponit

..

De
nit confequens

SyJlogifmis compofitis

dicitur ponens

excmpU modi fomntis

I.

Deus

liberrimus

eft

221
qui fublatO confc-

exemfU modi

tollentis

."

1.

1.

Si

lubet
II.

contra vero modus

quentc tollit antecedens , dicitur tollens

\Jt modorum difcrimen rectius appareat , fub;icere

non vuk

nifi

optimum.

Si

Deus non

facit

optimum , non

eft

fapien-

tilliinui

Sed Deus

Sed Deus

liberrimus

eft

Ergo Deusnon

vult

nifioptimum

Ergo

tacit

eft

quodoptimum.

1.

x.

non eft calidns non calefacit

Scd lapis non ert calidus
Ergo lapis non caletacit
Si lapis

lapisnoneftcalidus, non calefacit

Sed lapis caletacit
Si

Ergo

Eodem quoque modo argumentamur,

fulvectum

movetur

modo fonentc

in
in

movetur

fol

lapis eft calidus

antecedentis

non

Sc coniequentis

2 . modo tollente

ecliptica, tempeftas

auni vanatur

Sed

fi

fuerit idern

\. gr.

Si fol

fapientiflimus

in ecliptica

movetur

Si fol

xquatore, tempeftas an-

in

ni

Sed tempeftas anni non eft eadem

Ergo fol non movetur in aequatore

Ergo tempellas anni variatur

eadem

411.

minore anteccdens & in conclufione confcquens in poncntc , Compennec in minore confcquentis , in conclufione antecedentis contradiclo- dam
u n '*
rium rcpcti fit opus in tollente ; compendiofe fubfumimus in ponente ^
Ergo
atqui verum efl prius vel antecedens , & inferimus
pofterius ,five
confequens , contra in tollente fubfumimus
Atqui falfum efl pofterius ,

Ne

in

'

&

&

infermus

E. gr. Ita

vemm

efifritts

Ergo

&

prius

argumentamur Siflmoveturinecliptica, tempeftas anni non femper eadem Atqui

confeqnens
Ergo & fojierius Vel Atqili verr.m eji anteccdens ErgO
:

Si aniecedtntls

&

confequentis

&

412.

idem fuerit fubjetlum

&

ponentibus fyllogifmi

in

fradicatum antecedentis , in tollentibus pr<edicatum confequentis fumatur hypothetamquam fubjeclum , in illo autem prtedicatum confequentis , in boc pra- tUi ad P~
P
dicatum anteceaentis eidem adjicitur tanquam prtfdicatum
retenta con- ~i
pnmam
//>
,
r
v..
r ijl,
r
r
minore , propoptio /tc formata fubit vicem majons
Clufione
Jy''Og>f- fAC ile re'

&

tnus bypo'b?ticus

abit in categoricum primce fgur<e

Cum

&

enim

in

modo

poncntc minor fit antccedcns , conclufio confequens (.410^ & confequuitis arque antecedcntis idem fubjedtum per bypotb. minor&conclufio idcm lubje&um habent, adeoque ad formam rigura? prima quadrant ( . 375 ). Enimvero in eadem figura medius terminus eft fubjeftum majoris&prtfdicatum minoris ( . 344). Quamobrcm ut prodeat major, praedicatum antecedentis fumi debct tamquam fubjeclum;
pra;dicatum confcquentis tanquam prxdicatum.
Similirer in modo tollcnte contradicTorium confequcntis minor eft,
contradiclorium anrecedentis condufio ( .410 ) Quamobrem cum antecedentis & confequentis idem fit fubjedlrum, per bypotb. idcmque iti
contradicloriis retineacur ( 288 J ; minor & conclufio dcnuo idem
.

fubje-

dmibiks.

7W/.

22

JV5. IV. Cap.

/.

III.

fubjectum habent,adeoque ad formamfiguracprirna: quadrantf^. 375 ),

Enimvero in eadcm figura tcrminus mcdius eft fubjeclum majoris
prxdicatum minoris ( . 344)- Quamobrcm ut prodeat major , pracdicatum confcqucntis fumi dcbet tanqufam fubjectum & prxdicatum antecedentis tanquam praedicatum , ut formetur propolitio major fyl-

&

logifmi categorici
. gr. Syliogifmi hypothetici exempli loco

S.41O

propofiti in

I.

Quicunqne

ita fe habeitt.

III.

liberrimus

eft

prima figura

, is

non vult

Quicunque

op-

nifi

eft

fapientiffimus 3

is

facit

timum.
Deus

libernmus.
vult nifioptimum

eft

Deus eft fapientiffimus

Ergo Deus facit , quod

ErgoDeusnon

Quodcunque non

eft calidum
Hic lapis non eft calidus
Ergo hic lapis non galefacit

id

non

calefacit.

tta

Liim

eategcri-

eft

optimum.

Quodcunque

calefacit

id eft

calidum .

Hic lapis calefacit

Ergo hic Iapis eft calidus

qmpollen.

eft

IV.

II.

Toruma-

quod

optimum.

413-

&

Apparet adeo , fyllogtfmos hypotheticos , in quibus antecedens

confeq tiens \dem b ab en t fubjeclum , rtquipollere categoricis in prima figura : id
quod non mirum , cum omnis propolitio categonca ad formam hypotheticae reduci poffit ( j?. zi6)
.

cis

Pro his adeo lyllogilmis non opus erat condere formam hypotheticorum

LvictenEviden-

Quomam

fyllogifmi hypoihetici

4H'
quibus antecedens

in

.'

& confequens

idem

habent fubjeclum , oequipollent catcgoricis in prima figura ( . 413 )

lheHco^
fyllogifmi autem categorici in prima figura evidentiam fuam mutuan-

rumfyllo.
gifino-

tur a Dicto dc

rum

de omni

que

&

omni

&

nullo

nullo evidentiam fttam

ceteri hypotbetici

in quibtts

380);

fftiam

illi

mutuantur

antecedens

hypothetici a Diclo

Enimvcro

fyllogifmi

quo-

confequens dtverjum habent

evidentes: id quod ita often<5f

fubjeclum, per Diclum de omni& mtllo fttnt

ditur. Omncs illi fyllogifmi in modo ponente nituntur hoc gcnerali:
ubicunque ponitur antecedens , ibi ponendum quoqtte efl confeqttens. Atqui

Ergo bic ponendum quoque

omncs illi fyllogifmi in modo

hic ponitur antecedem

410

Similiter

).

generali

Atqui

ubicunque

toliitttr

confequens

Ergo

ibi qttoque

efi

confequens f .

tollente

tollendum

407.

nituntur hoc
efi

antecedens.

hic quoquc

tollendum efi antecedens

gcnerales funt evidenrcs
per Dictum dc omni& nullo(.346. 347) Qiiamobremcum hyporhctici fpccialcs non formentur nifi per applicationi.m illorum generalium in
hic

tollitttr

confequens

(.407.410). Jam vcro

hi

fyllogifmi

datoquolibct cafu; ideo quoque iidcm cvidentiam fuamaDiclo de omni & nullo mutuantur.

&

fyllogifmishypotheticis non fcre Iocum , fublatodifto de omni

nifi beneficiofyllogifmorum generaliura , quinon fu:.t nifiquaedamapplicatioDidti de omni
nullo. Quod enim aihrmaturdeomr.i propofitione hypothetica ( . 407 ) ; id etiam affirmari poife de quacunque fumitur vi Di<fti de omni ( . 346 ) Ha.fcemus adeo fyllogifmos categoricos generales in prima figura , quibus ducibus formantur hypothe-

Imopatetex

nullo,

di<ftis,

cumnon formentur

&

De

Syllogifmis compofitis

223

fyllogifmis hypothecicisaccidit : fed inanothetici in cafu fpeciali. Id veronon modo in

doc-lnnadeconlequentiis linmediausexemliisquoque cafibus plurimis quemadmodum in
fuo tempore in Metaphyfica , pra-iertim Ontologia , dabimus lyllogifpla Plura occurrcnt
ihferrfrvideninosgenerales, quorum vi in cafibus fpccialibus inferuntur , quae nulla forma
:

&

Ceterum cumfvllogifmi hipothetici, etiamilli, qui diverlum habent m antecedengeneralium m pnmafigura formentur , astt & confequente fubje&um , vi lvllogifmorum
queindc evidentiam fuam habeancs nonopuseft, ut mcaiufingulan ad pfimaro ;figurarn
tur

etfi
reducantur, etfi reduclionon fit prorfus impoflibilis Atquehmc etiamaccidit , ut ,
Logicanaturali in ratiocinandonon atteudamus nifiad Divtum deoinniCScnullo ( 353}
iyllogihnis tamen hypotheticis faipiflimeutamur
.

& confequens

diverfum habtant fubjeUum& fyllogifmus hy- Syllogifpotheticus ad primam figuram reducendus i integrum antecedens conftitui deJJ^^J
Etenitn rcccnta conclufione, antccc- c
bet determinatio fubjeili in majore
m
Si antecedens

dcns intcgrum fpeccari debct tanquam mcdius terminus,cum cx con- f pinum

clufione cxulct (.537). Quamobrcm cum antcccdcns ic inccgra pro- difficukev
poticio , & in prim:i iigura mcdius tcrminus fubjcctum majoris cfic reducibi.
dcbcat (

34.4J; illud

minationis fubjecti
Atque indeeft, quod

majorcm ingrcdi ncquit

228 ).

fub forma dctcr-

niu*

k*.

( .
fyllogifmi hypothetici , quorumfub;etum in antecedente ac confequente diverfum eft , dilhculter ad primam reducantur , quemadmodum vel tentanti patcbit
E. gr. In exemplo modi ponentis f 5. 410 ) infefimus, ttmfefiattm ftatam variari itbtrt ,
quia Sol in ediftica movetur . Ut hoc medio termino conclufio in pnma figura infcfatur , ita ar.

gumentandum
Quacv.nqttt temfcftas a motn Solis in eclifticapendet , illa variari debet
Sed temfcftatcs ftatx a motn Solis in ecliftica fendent .

Ergo

tcmfeftates ftatx variari debent

Similiter in ponente ita argumentantur

Si homincs feccant

Atqui verum

mundus

efi frius

&

ErgO

qtti cxiftit ,

non

fofteritts

eft

oftimus

Ex eo itaque , quod homines feccant , inferunt , mundum httnc non efle oftimum Ut hoc medio termino eadem conclufio in prima figura inferatur , ita argumentandum
.

"Hullus munditi

Sed

hic

mundus

in quo homines feccant

eft

mundus

efl

oftimus

in quo homines fcccane

ErgO bic mundus non efl oftinius

In excmplo modi tollentis . 410J inferimus, Solem non moveri in aqtiatore , quia temfefiates fiatx -jariamur
Ut hoc medio termino conclufio in prima inferatur , ita argumentandum:
Cuicunque motui Solis tcmfeftatum fiatarwn variatio repugnat } (0 Sol non movctur aut , R mavis,
.

is

Soli tribui non fottfi

Sed

motui Solis in aquatore rcfugnat temfefiatum fiatarttm variatio .

ErgO Sol eodem non movetur , aut , fi mavis , motus in xqnatore Soli

Quodfi nullus prorfus crypfi relinqui debet locus

7\_itllus

motus

Sed Motus

ErgO
Patet

ctti

refugn.it temfcftatum ftataritm

tribtti

ncqttit

fyllogifmus ita formari debet

variatro

Soli eft tribuetidtts

equatore eft iftiufmodi motns , cuivariatio temfeftatum ftatarumrepugnat

Motv.s in tequatore non eft Soli tribucndus ,

utique

Solis in

ex

exemplis

allatis

eo cafu, ubi antecedentis

in

&

confequentis fubje-

ctum eftdiverfum non eadem facilitate reduci fyllogifmos hypotheticos ad primam figuram, quo reducuntur ceteri qui pertinent ad cafum oppofitum ( .411) Enimvero
modo quis in propofitionibus a;qu poIlentibus formandis fuerit verfatus , ei nunquam im,

poffibile erit fyllogifmos

quod aures

quofcunque

in

primafigura condere

in

quibus nihil occurrit,

oftendit

,,

2S-

416.

Syllogifmus disjuntHvus cft, cujus propofitio

major

.-

eft

disjuncliva

E. gr.

ffividefi.
nitio.

22 4

Tart.

ScR. IV- Cap.

UL

E. gr. Dis'unftivus cft fyllogifmus , fi ica argumentamur

jtnima aut habet rationcm e xiftcntix fux in feiffa , ant in alio ,

Sed non halet rationemexiftentix

Irgo eam habet in alio .

/".

infcipfa.

Si propofttio disjuncliva duobus confiet membris , uno pofito , tollitur aluno fublato ponitur aherum : fi vero conftet plunbus membris , uno

fnnda tnentum
jy>lZ<J-

417.

terum

&

cetera&

poftto, tolluntur

disiurcii-

vornm.

unum; uno autem fublato ,

propofitione disjun&iva af-

ceterisfublatis ponitur

t onitur indeterminate ceterorum

unum

Nam

firmatur, ex pluribus prsedicaris unum tribuendum necefTario efle fubjecloj fed non detcrminatur,quodnameorum ipfi tribuidebeat(.3i6).

Quare

fubfumtione determinetur, quodnam debeat tribui fubjefi unum membrum ponatur (. 406); hoc
ipfo membrum alterum vcl , fi plura fuerinr, membra cetcra tolluntur Et viciflim fi determinerur, quod fubjeclo non convcniat, hoc eft, fi unum
membrum tollatur(. 406); hoc ipfo membrum altcrum, aut , fi plura fuerint, membra cetera indeterminatc ponuntur , ita ut quidem certum fit eorum unum convenire fubjeclo , nondum tamen conftet , quodin

fi

cto, hoc

eft ,

nam

illorum conveniat.
Quoniam ex ipfa ftatim definitione

propofitionis dis un&ivse, imo ex notioneconfufa ,

quae exemplis fingulis adhsret, patet vis illationis ; ideo quoque fyllogifmi dis:un6tivi
lunt admodum evidentes , quemadmodum exempla palam loquuntur , mox in medium
afterenda
;

Scholion

de propo-

iisvmfl'
viincotn-

vhia.

41S.

Quodfi pra*dicata in propofitione disjun&iva enumerata ita fuerint

comparata , ut omnia fimul a fubjeclo abeiTe poflint , quo in cafu incomP^eta e ^ & formam faltcm disjunftiva mentiturC. 316) ; tum qui^ em uno P^ to 3 tolluntur cetera; fed uno fublato non ponitur alte*
rum j vc l ceterorum unum: id quod finc probatione patet.
E. gr. Si dixeris: Tctrus aut fedct , aut ambulat atque fubfumas
Mqni fedet-, tum uti,

quefequitur, quod non ambiUet , vi principii contradic-lionis , quo idera fimul efle Sc non eflenegatur. Si vero fubfumas, Mqni non ambulat ; non inde fequitur , yuod fcdeat . Poteft enimftare, cubare, faltare&c. etfi non ambulet Enimvero ut ainhiguitas tolleretur , incompletas iftiufmodi propofitiones ex numerodis;unitivarum per definitionem uoftram exclu^
fimus (. ji6J .
.

Modi fyU

419-

jrlodiigiturfyllogifMorum disjuntlivorum generalibus bifce (yllogifmis contineotu*.

)!Iivq~-

Aut

rum

Atqui

eft

aut

eft

Ergo B non

eft

eft.

Aut

eft.

eft.

vel

vel

Atqui B eft.
Ergo A non

eft, aut

Atqui A non
Ergo B cft
Atqui B non

eft

Ergo

eft.

eft

3.

Aut

..

De

Syllogifmis compofitis

Auc

A cft

B cft ,

ScdAeft.
Ergo B & C non

auc

C cft &c.

2.25

eft,

auc

A non efc
Ergo C efc

Sed
auc

cft

&c.

Exemplis

B efc
B non
,

fita

eft

Sed produdus

Ergo nec a

ens a fe

eft

fe eft

Er g

compofita
fimplex .

eft

cft

4-

Aut mur.dus

aut a finito , aut ab

infinito productus .

ab ente infinito

Sed non

eft ens a le

eft ens a fe

aut a finito , aut ab

mfinito produ&us .

nec productus abentefinito

Ergo produilus eft ab ente infinito .

nec a finito productus

&c.

fita

Sed non

cfc

3.

Aut mundus

C
&c.

fabftantia fimplex.

trgo noneftcompolita

auc
cfc

Aut animaeftfubftantialimplex,aut compo-

Aut animaeftfubftantia fimplex , aut compoeft

&c.

res fit manifeftior:

1.

Sed

C efc

auc

5-

Auc A efr

func
4.

Aur A cft, auc B

...

Sed A non eft

Ergo auc B cft

auc

. .

5-

Aut elementacorporumfunt

lubftantiae fimplices, aut

atomi materiales

aut mafTaefimila-

res in infinitum divifibiles

Sed non funt atomi materiales.

Ergo

lunt aut fubftantiae fimplices, aut rmffa: fimilaras in infinitum divifibiles.

vel

Sed funt fubftantiae fimplices

Ergo nec atomi materiales , necmaffae fimilares in infinitumdivifibiles
Syllogifmis iftiufmodidisjundtivis indemonftrando fspilfisneutimur

etfiad categoricos

revocari poflint

Si membri

termino

quodponitur

retenta cenclufone

420.

vel tollitur

pnedicatum fumatur pro medio

fyl/ogifmus disjunclivus abit in fyllogifmum pri-

Sylhgtf-

morum
dlsu:,'" t -

.
Sunc enim propoiitiones quipollenres , Aui Aefi^ aut B
nma
Quodcunque eft A, illud non eft B, itemque Quodcunque non ejl A, .
dlud eft B. Undc in prima rigura ica argumencamur
pguram

m<e fgura
efl

&

Qnodcunque efr A , illud non

Arqui hoc efc A.
Ergo hoc non efc B.

reduclio

2.

I.

cfc B.

Quodcunque non

efc

illud efc B.

Scd hoc non efc A.

Ergo hoc efc B.
Si plura fuerinr mcmbra , rum quae una ponuncur , vel tolluncur pro
uno membro haberi poflunc, acque adeo cafus ccceri fub his duobus
una comprehendunrur:
Exempla fyllogifmorum diYunctivorum modo fS.419 ) allata in prima figura ita fe habent:

i.

Quicquideftfubftantiafimplex, illudnoneft Omnis fubftantia, qux non eft compofita,

compofita .
fimplex eft
Sed amma eft fubftantia fimplex .
Sed anima non eftfubftantia compofita
Ergo anima non eftcompofita .
Ergo anima eft fubftantia fimplex .
.

3.

Quic

226

Tart.

UL

SeB. IV. Cap.

4-

Quicquid productum eftabente infimto,

id nec a fe eft , neca finito produclum
Sedmundus produ.it.us eftabente infinito
Ergonecafeeft , necafinitoproductus

Quicquid nec a fe eft , nec ab ente finito

productum, id produclumeft ab ente infinito.

Sed mundus nec a

fe eft

Ergo mundus produclus

eft

nec abentefinito
produCtus
ab ente infinito

.5-

Kulla fubftantia fimplex eft atomus matemlis , aut mafla fimilaris in infinitum divifibilis .
Atqui eleme.ita corporum funt fubftantix fimplices
Ergo elementa corporum non funt atomi materiales , nec mafix fimilares in infinitum
.

d:\ ifibiles

'

C A P U T
De

IV.

Syllogifmis crypticis
421.

.
j{atio en-

^""^ / afterutra pr<em';/farum fuerit adeo evidens

thymema-

^^

tis.

me

V^y

dublum vocari

in

confict

ut ab ahero

omitti folet in fyllogifmo

eam minu
una faltem

&

retenta infertur conclufio.

E. gr. In fvllogifmo, Omnis homo efimortalis . Sed omnis docius efl homo . ErgO onmis doEtui
tft morsalis 3 minor adeoevidens , ut nemoeam in dubium vocare poflit . Omittitur ergo Sc
ita argumentamur : Omnis homo tft mortalis . Ergo Omnis doftus eff mortalis . Similiter Mathe-

matici majorem conftanter omittere folent , fi fuerit propofitioelementaris ex Euclide nota,

elementares propofitiones perfpe.fr.as elfe debeant , antequamad ulteriora progrediaris

cum

argumentamur Hxc duotriangulahabent duos angt-.los f.giilatim aquales Ergo funt

Supponimus enim ex elementis conftare , dv.o qmecnnqiie trianguU , tjuorum duo anguli

E. gr. ita
f.miii.i

figilUtimfunt inter fe xqiiales , fimiiia

ejje

Entbyramatisdehnitio.

Syllogifmus mutilus

4* 2

cujus altcrutra prajmifla deficit, dicitur

En-

tbymema
E. r Si quis argumentetur : Quadratumnonhabet tres angulos ErgO nonefi triangulum ; vel:
Jfomincs ftccant
Er^O mur.dtis non eft oftimus i vel : Viestft. ErgO 2ipx non tfi i primus 1; llogifmus eft enthymema categorici , lecundus hyporhetici ; tertius dis un<ftivf . Integer enim
7\ulU figtira , qi:ancnhabet tres anguhs , tfi triangulum
Sed Qnadrain primo cafu !ta habet
tumnonhalet tres ar.g: tos ErgO SJuadratum non efitriangulum; in calu fecundo : Si homines fec-

cant

nique

mundus non
;

Aut dies

efi

efl

oftimus

Atqui homines feccant ErgO mundtis noneft oftimus

efi } Ergo nox non eft
.

autnoxefi. Atqui Vies

in tertio

de.-.

. 425.

Entbymema

Cttren-

thymema
fyllogif-

v.us cry-

pticus.

efi

fpecies fyllogifmi cryptici

Syllogifmus tribus conftat

&

dispropofitionibus ( 333), ipfe quoque hypotheticus (jX. 409 j

de/ft
prxmirfarum
vero,cum
altera
cnthymema
junftivus ( . 419 ):
Enthymema igitur fyllogifmus eft, cuju,s
( . 422) j nonnifi duabus.

g Cnu na forma non apparet

j

& m entbymemate

Criterium

pramiffa

confcqucnter crypticus (.365

. 424.

&

conclujio

babent

).

termmum communem\en-

&

antecedentis
pitbyme- tbymema eft vel fyllogifmi categorici, vel bypotbetici , in quo
matisca- confequentis idem fubjeclum . In fyllogifmo catcgorico medius tcrminus
tegorici

velfyllo-

ma j ore

conftruitur

cum

pra^dicato, iq minorc

cum

fubjcclo conclufionis

De

Syllogtfmis crypt/cts.

227

Conis(.339- 34o).Quo:iiam iraquc in cnchymcmatc altcrutra prremil- psmtpfarum adcft ( .411 ); in enchymemace fyllogifmi catcgorici pra?mifla potbetki
& conclufiotcrminum communcm habcrc dcbcnt Enimvcro fiinfyllo- cateSgiimo Iiypothecico anteccdens & confequcns idcm habucrint fubje- l%oUen
clum, ad primam is figuram rcducitur, rctcncis minore acquc conclu- /;x
fionc ( . 412). OtKifla igicur majorc, enchymema fyllogifmi cacegorici & hypochccici idcm eft. Quoniam icaquc in caccgorici cnchymemacc prxmifia & conclufio communcm ncccflario tcrminum habent;
idem quoquc in cnthymcmatc hypothctici accidcrc dcbct , ubi antcccdcntis & confcqucntis idcm fucrit fubjcctum
Unde ex communi
tcrmino agnofcimus , cnthymema cflc vcl fyllogifmum mutilum catcgoricum, vcl hypcchccicum , in quo anccccdcns & confcqucns idcm
.

habcnt fubjcclmm.
E. gr. Enthymema: ^uadratum noti halct trcs angtilos. ErgO Quadratum non efl triangulum ,
vc! cft fyllogifmi categorici, ?iulla pgura , qua non babtt trcs .tngulos , efl triangulum . Sed
Quadratam &c. Ergo CvC. vel hypothetici : Si quadratutn non haiet tres anguks non csi triant
gtilitm : Atqui non habct trcs angidos
Ergo triangulum noncfl .
.

Si

&

enthymemate

4 2 5-

pr<emijj<e
conclufwnis terminus communis fuerit ftt- Ouanam
major deficit ; fi pradkatum , deficit minor Etcnim pnemiffk
in propofitione majore prardicatum conclufionis , in minore ejus fubie- inEmhy-

biedum

ccnclufwnis

ftum conftruitur cum medio termino (529. 340), qui avclufioncm e ate
e cut
non ingreditur ( iT. 337,). Quamobrem cum in enthymemate alterutra ^
prarmiflarum deficiar(.

munis
mirum

4x2)

vcl praedicatum cft,

terminus prxmiflx& conclufionis comvcl fubjcclum conclufionis; prxdicatum nij

ii adfuerit major, adcoquc ubi dcfecerit minor ; fubjeftum vero , fi adfuerit minor, adcoque fi dcfccerit major.
Hoc itaque criterio patet
vel minor in enthymemate dato deficiat
utrum major
,

E. gr. In enthymemate Omnis dofius eft bomo . Ergo Omnis doBus cfi mortalis prasmilla 3c
,
conclufio idem habent fubectum
atque adeo deficit ma or : Omnis homo efl mortalis . Contra in enrhymemate: Omnishomo eftmortaiis. Ergo Omnis docins eft mortalis , in pranniifa occur

.,

r:t

pndicatum

conclufionis

ej>e

mortalem .Deficit ergo

.

S't

negativa

conclufio

pr<emiff<e
propofitio

fubjeclum
major ,

&

&

minor

Omnis

dotltis

eft

homo

426.

terminus pr<emiff<e atque conclufionis communis Entbyme-

embyaema

erit

vel in fecunda

in

fecunda figura

vel in prima

ubi pr<emiffa eft raatafc-

ubi pramiffa eft minor

amdce $'

fccunda figura prxdicatum conclufionis cft fubjcdtum in majorc , gur*'

afl in prima idcm eft prxdicatum majoris (.
339. 340. 344.). Qiiamobrem cum in fecunda figura conclufio femper fit negativa ( 382) ;
In

enthymcma

eadem erit
eadem tcrminus
in

ubi conclufio

ncgativa , prarmifla vero

major & in
ipfi cum conclufionc communis fubjcctum.
Enimveroconclufionegativaeflcpoteft etiam inprima figura(. 378)
in ucraque fubjeclum conclufionis idcm cft cum fubjcdto minoris
C 339-340- 344^- Quamobrcm fi conclufio ncgativa &pra:mifla pro,

&

pofi-

ZW. I- &#> IV- Cap. IV.

22 8

hac vero fubjcdtum idcm cum fubjcclo conclufionisj

in lecunda, & in prima figura.
cnthymema effe potcfl:
E.gr. Eathvmema: T^ftlUun triang idnm habtt tjuatuor anguks. Ergo ^i//i Qitadratum ett tri-

poiuio minor

in

&

eft in fecunda figura , condufio enim negativa , przmiifa propolitio ma or , 8c

,
terminus communis lub/eclum prasmilia: Contra enthymema Qnme Qnadratum ba.
Ergo "Hitll. >uadr.uum cB triangulmu , poteft efle in fecunda pariter
btt quatuor angnhs
Poteft enim ma;or eiie
T^uUum triangulum habtt quatuor angulos
atque in prima figura
T$utla ftgura , qux quatuor haitt angtdos ,
poteftetiamefiepropoiitio:
(5.383) i
tfi triangulum.

angtilnm

in ea

4*7-

Enthymcmataterf y& u ~
"}

&

&
n \<

pr<emiff<e atque conclnftonis terminus commuconclufto particulans

U er'tt proedicatum ; enthymema erit in tertia figura , ubi pr<emifja eft

propofttio
eft

erit idem vel in tertia, vel in prima figura, ubi pr<emiffa

minor
major. In tcrtia figura fubjccftum conclufionis efl: praedica
minore , aft in prima
fccunda idem eft minoris fubjectum
;

propofitio

tum

&

in

(. 339. 340. 344). Quamobrem cum in tertia figura conclufio femper

fit particularis ( . 395 ), enthymema in cadem erit ,ubi conclufio par-

ticularis,prxmifla propofitio minor

&

in ea

praedicatum terminus

cum

conclufione communis.

Eniraveroconclufioquoque particularisefTe potefl: in primafigura (jf.

378),in prima vero&in tertiaprxdicatum conclufionis&prsedicatum majoris idem eft (.339. 340. 344).Quamobrem fi conclufioparticuIaris,&
praemifla propofitio major , in hac vero pra?dicatum idem cum prsdidicatoconclufionis jcnthymemaeflepoteft &in tertia,&inprima figura.
E. gr. Enthymema Qttidampii funt homints ErgoQtiidamhominesVeitmamant^hzbetconpra:milla eft propofitio minor, atque in ea prxdicatum terclufionem particularem ,
minus cum conclufione communis Eft igitur in tertia figura Contra enthymema OmErgO Qnidam homints Vtum amant , poteft efie ill tertia pariter atque
nis pius Veum amat

&

in

prima figura, prout minor

fuerit vel

Quidam piifunthomints } \el)iiid*m homints

.

fttnt fii

428.

pnrte ter-

Si fuerit pramiffa propofttio major eaque particularis , enthymema eft in

tcrtia figura
Etenim in prima figura major fempcr univerfalis (. 366),

tU.

ncc minus in fecunda (

.,

poteft CjT.

in

in fola tertia eadem

enthymcmate major

Enthymema, Ouidam
figura
Non patet idem

E. gr.

pra:dicato, quia huic etiarn in

divites funt avari

ex criterio

prima

Si in fyllogifmis

matafyl- fafycla
logifmo-

habent

&

hypotheticis

mm

ErgO Duidam homines funt avari , eft in

ex communi fcilicet
( . 427) ,

429.

antecedens

&

confequens diverfa habuermt

&

conclufto terminum nullum communem

enthymematis pramifja
contra. Etenim in fyllogifmo hypothetico pofito antcadente

rumbypo- ponitur confequens

thetico-

prxcedente

figura locus eft

.
,

particularis effe

particularis fue-

id in tertia figura.

rit; erit
tertia

382);

395).Quodfi ergo

&

fublato conicquente tollitur antecedens(.407),

non poife hic omitti minorem , quas vel antece-

confequenter patet ,
dens ponit, vel confequens tollit , fed femper omittendam effe majorem,feu propofitionem conditionalcm. Quodfi ergo in fyllogifmis hypothe-

De

..

SyUogifmis crypticis

229

anteccdcns& confequcnsdiverfa habuerint fubje&a , per bypotbefm fieri non potcft, ut in cnthymematc praemifla & conclufio comglUncm aliqucm terminum habeant.
Enimvcro cum in cetcris fyllogifmis , nifi crypfis qucedam locum
fimilc quid occurrere nequeat; enthymcma, cujus conclufio
habuerit
& praemifla tcrminum communem non habent, crit in altcrutro modopothcticis
i

rum

iyllogifmi hypothctici
argumcntamur Sot

E. gr. Si lta

thymcma
go Sol non
lam fumi

eft

mojo

in

ponente

mo-uetnr in xqujtore

movttur in

Si vero

erit

tcliptica

enthymema

ii)

Ergo

argumentamur

modo

umpejla.sa.nni noneadtm

Tempeftas anni non

tolleiite ( 5- 4 I0 >

eft
>

, entadem. Er-

quamvis

et-

ponente , cum non pateat , omilfa maore , num ponaturan(ecedens , an tollatur confequens . Etenim quemadmodum in priori cafu Syllogifmus hypothcticus ita le habet
Si Sot mivetur in ecliptic.% , tempeftas anni non eadcm eft . Sed Soi
mozetur in eciiptica . Ergo tempeftas artni non eadem ; ita in cafu pofteriori duplex. efle povel in modo tollente
Si Soi movetur in aquatorc , tempeftas anni eadem . Sed tempeftas
telt
anni non cadem
ErgO Sul non movctnr in aianatore ; vel ill modo ponente Si tempeftas anni
Ergo Sol non movetur
non eadem , Sol non movetur in aqnatore
Sed tempeftas anni non cadem

tanquam

polfit

in

in aquatorc

430.

pofito alterum rc- Entbymemovetur; uno autcm rcmoro , altcrum ponitur ( . 417) ,abfente au- w^-ty*tem majore non apparet , utrum utrumque ponatur , an altcrutrum re_

Quoniam

irj

membro uno

Syllogifmis disjunctivis

dis

moveatur ( Jf. 406. 419), atque inhypotheticis pofito antecedente, po- im fti v0.
nitur quoque confequens (%. 407;^ enthymcma Syllogfmi difjunClivi non mm
,

differt ab entbymemate bypotbetici , nec ab

E. gr. Si ita argumenteris : Ant Deus non eft fapientijjimus , aut facit quod eft opvmum .
Std Deus eft fapicntijjimns
Ergo Deus facit , quod eft optinmm j enthvmema Dens efc fapientifjinus. Ergo facit , qned efc optimum , haberi etiam poteft pro enthymemate Syllogilmi
hypothetici iil modo ponente: Si Deus eft fapientifftmus , facit quod efcopcimum . Sed Deits eft
fapienti/Jimus . Ergo Deus fac.it quid eft opcimum . Similiter fi quis argumencetur : Mit dies
Zrgo dics cft , enthvmema : "Hpx non cft . Ergo dics eft ,
tft , at nox eft . Sed nox non eft
haberi quoque poteft pro enthymemate Syllogifmi hypothetici in modo ponente , Si nox

eo difcerni potefi

non

eft ,

dies eft

Scd nox non

cft

Ergo

dies tft

431.

SF.

Qnoniam porro in eo cafu , ubi antccedens & confequens idem ha- Curcum enn} e
benc tubjectum
enthymema Syllogifmi hypotheticicum cnthymemate
categorici idem eft ( . 424), enthymema autem disjunclivi idem cum syltosifenthymemate hypothetici (.430); evidens eft, entbymema quoque mor ^,n
,

idem effe cum entbymemate categorici

categoriE. gr. Enthymema Veus efc fapicntijjtmus . Ergo facit , quod eft optimum , eft enthyme- corum
ma fvllogifmi dis unftivi ( . 430). Idem vero eft enthymemahums categorici Quicun- Convenitjue eft fapientijjimus , it facit qitod eft vpimitm . Sed Dtits tst fapiciuijjimus . ErgO Detts f*cit,
Syllogifmi disjunfihvi

tjitcd

tft

optimitm

5-

Cum tamen

iis

conformis

ftt

43 2 -

57 fyllogifmas in regulas ftve generales

crypticus

efl

,
.

five fpeciales impingere videtur^

Etenim

fi

fyllogifmus regulis

mapiH

jg

ene -

conformis eft, formam genuinam habet , cum forraa cujuslibet modi Irg^fy.
ex regulis refultet, aut , fi mavis, per eas determinetur
id quod ad i gif .
rum .
ea ,
:

2?o

Tart.

1.

SeB. IV. Cap. IV.

de fyllogifmis demonftravimus , attentus facile perfpicit

, qua:
Quodli tamcn in rcgulas illas impingcrc videtur , gcnuinam formam
habcrenon videtur: qiue adco cum non appareat, crypticuseft (. 365:).

ea

Habemus hic principium generale, unde fyllogifmorum crypies fpeciales facile deducunrur
Hu us fane beneficio ftatim apparet , enthymema effe fyllogifmum crypticum >
videtur euim impingere in regulam , quod fyllogiimus tribus conftare debeat propofitionibus , quarum duae habent terminum communem , tertia vero combinantur termini in
cum tamen eidem fit conformis, una faltem prsmiffa omiffa.
prioribus diverfi($.
;

m),

^ m

Crypfis

'.,,;'"

fyii gi[mo

termlnis fynonymicis utaris

fyllogifmus crypticus evadit

Etcnim ii terminifynonymici in fyllogifmo occurrunt, vocibus diverfis idem refpondet fignificatus ( . 330) atque adeo iidem revera funt
^termini , ctfi diverfi apparcant r 3 7 ) > aut, fi mavis , termini xquiva!entes,quorum unusaltcri, fubftitui potefc. Videtur adeo fyllogifmus plures quam trcs habere terminos, cum tamen nonnifi tres habere;
dcprchcnd3tur , tcrminis rcquivalcntibus fibi invicem fubftitutis. Cum
igitur fyllogifmus nonnifi tribus conftare debcat terminis
is

fane, in quo rermini fynonymici occurrunt

E. gr. In fyllogilmo

hre

Omnis

figttra regularis

efc

334

);

crypticus erit.

circula infcriptibiiis

Sed Ventagonum regu-

Ergo Quinquangulum regnlare circulo infcrihi poteft Crvpfis Oritur ex fvnoTermini enimfynonymici funt fignra regrtUris 8c ordinata , Tentagonum & Qttinaitat*.

eft figttra

nymia

ordinata

&

circido infcribipoffe, cum binis quibusvis VOcibtlS eadeiU

, ejfe circulo infcriptibile
relpondeat notio atqueadeobinarumquarumvis idem fit fignificatus Qui vero fynonymiam
non advertit, ei fyllogifmus vel fex videtur habere terminos
Subftitutis fibi invicem terminisaequivalentibus , fyllogifmus a crypfi liberatus fn hunc degenerat
Omnis figura re.
gnUris efi circnlo infcriptibilis . Sed fentagonum regttUre eft figitra regularis . Ergo Pentago.
nnm regidare eft cirailo infcriptibile . Quodfi ergo exulet fynonymia ex libro Autoris alicujus, exulabit quoque hasc crypfis . Cum vero termini fynonymici frequentilfimi fint ,
prxfertim apud Autores , qui utuntur nondum definitis aut male definitisj ha:c quoque
crypfis trequenter occurrit . Ceterum ex hoc cafu fpeciali clariffime perfpxitur, quomodo fyllogifmus formam genuinam occultet , ubi in regulas fyllogifticas impingere videtur . Eft enim fyllogifmus in modo Barbara primz figurae , ubi fubxctum ma;oris
prasdicatum minoris, fubjectum minoris
conclulionis , prajdicatum mawis
con.
clufionis idem effe debet ( . 344. 335.
cum hic
fubeCtum ma;oris atqua
feqq.)
pndicatum minoris ,& fubjectum minoris atque concluiionis ,
praedicatum majoris %at T
que conclufionis diverfum appareat

gitlttm regttUre

&

&

&

&

&

&

434eadem vox ahfohte poftta fuerit terminus medius , fed cum determU
eV S
nattme adjecla fumta unus extremorum fylkgifmus crypft quadam levi la~>
j f.
orat
^
^ ico crJPfin kvem , qua? facile tollitur. Etcnim cum conclufio cn
mino orterminis
extremis componatur ( . 338 ),cadem vox, qua: termini me-
ta
dii viccm fubit, hic in conclufione comparet
Vidctur adeo medius
terminus ingredi conclufionem
quod cum fieri non poflit ( . 337 ) >
fyllogifmus crypfi quadam laborat(. 43*).Enimvcro modo ad determinationem adjcclam rcfpicias atqueadanimum tibi revoces vocem abfolurc pofitam & cum dcterminatione adjcdta fumram non cfle unum
r
r
i"ypjis

'

Si

'

cundcmque tcrminum

cura diverfa ia utroque cafu

ei

refpondeat notio

De
tio ( . 36. )

dum

Syllogtfmis crypticis

crypfis

illa

ftatim cvancfcit

2j

atquc

adco levis admo-

cft.

Tyronum tamen cum inpriMagis tyronibus ea negotium faeeflk , quam exercitatis

Exemplum tale eft Omne trianguea prxrermitrenda non erat
mis habenda fit ratio
ium habet tres jngulos dnobus reElis tequalts Sed triangulnm rcciangulum eft triangulum Ergo
.

trianguium rtclanguium babet tres angulos duobus reUis aqualcs

43

&

Si in pr<emijfis

5-.

coneluftone figna quantitatis omittuntur

fyllogifmus cryp- Oypft,

ticus efl
Modi fyllofgimorum agnofcuntur cx quantitatc & qualitate e * defepropofitionum (. 545). Qiiamobrcm fi in pramiffis & condufionc fi- ctu J ?rimc ua '
!
gna quantitatis omittuntur, non apparct, in quo modo fit fyllogifrnus,
praemiiia:
talcs fint,qualcs conconfcqucntcr non patct num fingulx'
clufio pofcit. Cum adco gcnuina forma latcat , fyllogifmus crypticus
.

cft ( 365;.
E. gr. Si argumenteris : T.-.t.igulum habet trts angulos . ^itadratum non habet tres angulos.
Ergo Qttadratum non eft triangnlum , non ftatim apparet (yllogiimum efle in modo Cameftes, quemadmodum id patet , ubi figna quantitatis prjefiguntur ( . 385). Similiter fi.
Homi eft mortalis . i\ex eft ivmio Ergo I^cx eft mortalis , non apparet
quis argumentetur
an in Barbara, an vero in Darii efle debeat fyllogiimus 3 quemadmodum id ftatim liquet, ubi figna quantitatis praetiguntur ( . 375).

. 436.
prima figura medius terminus fuerit negativus jyllogifmus crypti- Crypfis
Etcnim fi in prima figura mcdius tcrminus fucrit negativus, ex mdh
cus eft
termm3
propofitio minor infinita eft ( . 377,).adeoque fpcciem ncgativae ha,
bet(. 209 ). Quamobrcm 11 tnajor tuent negativa,ex mens negati- fu r
lr
vis aliquid inferri vidctur;fi vero affirmanva,conclufio affirmativa non
ntgaihvidetur icqui partcm debihorem ( 359 ):quod utrumquc cum rcgu- nis.
lis fyllogifticis repugnct ( . 357. 360 ) , fyllogifmus eft
crypticus
minor
Vclbrevius:
Quia
fpecicm
negativae habet per demon(.432).
firata , fyllogifmus videcur impingere in rcgulam , quod in prima figura minor lempcr effc debeat affirmans (. 167), confequentcr cry-

Si

pticus cft (. 4$ 2).

Ex meris negativis aliquid inferre videmur , fi ita argumentamur tiulU figuq ux non habet tres anguhs , eft triangulum . Sed tffiUum Qnadratum habet tres angulos .
Ergo HftUum ^uad-.-atum eft trianguium . Minor vero infinita elt ob mcdiurn terminum negativuro mn habere tres angutos
Conclufio non videtur fequi partem debiliorem ex eadem
E. gr.

rx

ratione in fyllogifmo fequente 5 Quicmnqut non froffkit futura

vari non frofficiunt fntura
ErgO Quidam avari ftulti funt

fiuitus tft

Sed Quidam a-

' 4 37St loco tnajorts tn fgura prima ponitur ejus converfa

fyllogifmus affir- Crypfu
,
mativus crypticus evadit Si propofirio convertitur , fubjetfhim fitpra?- ex propo.

&

praedicarumcontra fubjcctutn (.282). Cum igitur in pri- fitionis

ma figura prxdicatum minoris & fubjectum maioris idem fit( . 344); con
one
*
utraque praemiffa idem habebit prxJicatum
Videbirur iraque fyllo- ^
gifmus efte in fecunda figura (.<r/Y. ). Sed affirmativus eft per bypotbe-

dicatum

Woffii Logica.

fm,

pZ^ia'
;s f

Vart.

232

1.

SeB. IV. Cap. IV.

qualis in fccunda figura efle ncquic(

fin,

381). Eft

igicur Crypti-

cus(. 432.)E. gr. Sl ita argumentamur : Omne trianguLum habet tres angulos . H*c figura hxbet trtl
angulos. Ergo h.tc fignrx eft triangulum ; lyllogiimus videtur elfe in fecunda figura, quod
ScJ Ioco ma^oris
medfus terminus bis praedicetur
ihitcunqitt fignra habet
tres angu.

ponicur CUS comerla: Omne triangulum hxbet tres angulos . H*C cry,
frequentifiime occurrit, praeiertim cum definitiones applicantur ( . 349). Dedimiis
fupra iftiufmodi exemplum (nat. . 385).

los ,

triangitlum eft

plis

jam

jT.

hhquilaCls

4J8.

&

particulares , fyllogifmus cry~

Si pr<emijj<e fuerint obhque univerjales
jn propolirionibus eniin oblique univcrfalibus
pt icus e
particularibus fubjeclum cafu obliquo ponicur videturque fubjcclum effe , quod

Crypfis

'

&

Cum

non eft (. 246.247).

fubjecta apparentiajgenuina

igicur figna quantitacis non refcrantur ad

fyJlogifmorumformanon apparet (. 345),
adcoque iidem cryprici funt ( . 365).

E. gr. Crypiis obliquitatis confpicitur in hoc lyllogifmo : In omni triangulo latus r.tajut
Trianguium reBar.gi.Lum eft triangulum
.
Ergo in trixnguLo reBxnguio iatus majusfubttnd.it mxjorem angulum . Syllogifmus crypli liberatus talis eft
Omne tiiangulv.m hxbet latus majus m.ijori anguio oppojitum
Triaugulum rcBanguLttm eft triangulum . Ergo
triangr.iam reBanguLum haket Latus majus majori anguLo opfofitum . Haec crvpfis adeo rreqUeilS
fubtendit majorem ar.guLiim

abfque omni haelitatione eadem utamur . Ita argumentamur in iueol>gia natuCujufcunque i/oiuntas eft pcrfcEiiffima , is non appetit nijt optimur-i
Sed Vti TOir.ntas eft
perfeBijfimx
Ergo Veus non appetit niji optimum . Sublatis propofltionibus Crypticis fvllogifmus lta lonat Puicitnque -voLnntatem habet perfeBiffimxm , is non afpeth nifi oftimum . Sed Vrus ijoluntatem habet perfcBiffimam . ElgO Veus non appetitnifi optimum . Huc etiam pertinet exemcft

ut

rall

plum

pars alteri toti xqv.alis cft, idipfum altcra majus eft. Sed qutelibet pars totitts parxquaLis eft ErgO totum qitxlibet fn.i parte mtjus eft . ContmetUr hic lyllogllmilS lub generali : Cui convcniunt notx in definitione enumtrxtx fimul , eidem quoque conve-

ti

lequens:

Cujtts

totiits, hoc eft ,fibi ipfi

&c

Omne

id

di quid

&c

Ergo
Atqui
.
( . 349J. Refpe&u
nimirum partis cuiuslibet convedefinitio ma oris . Unde fyllogifmus a crypfi obliquitatis Iiberatus talis erit :
cujus pars alteri toti xqualis , eft majus hoc ipfo altcro
Sed omne totum eft iftiufmocujns pars quxlibet aqualis eft parti totius toti ncmpc fibimetipfi
Ergo Totum eft ma-

nit definitum

nit toti

,
,

fua partc . Pars totius duplici refpe&u hic confideratur

deinde tanquam quantitas ieu magnitudo a toto diverfa.

]ut qualibet

totius

retentis iifdem fignis converti feu

crypfire- evadit
ClpYOCAYi. gr.

ilVMS

primo tanquara pars

Si in prcemiffa aliquaindefinitafubjeclum& pra?dicatum trafponuntur

Crypfisa-

gn.ua

rcciprocari

nequit

fyllogtfmus

qua

crypticus

Dcmonitrario eadem fereeft, qua? crypfeos reciprocationis.

Si

&

quis argumentetur Vimidium paraLLelogr.immi ejt trianguLum fttper eadem bafi

Sed ha>c figura eft trianguliim conftitutum cum paraLLclogrammo fuper eademba:

ejy.fiem altitudinis

df ejufdcin aitituai,.is eft . ErgO hoc trianguLum eft pxrxLlelogrammi dimidittm . Propofitio malaborat crypfi tranfpofitionis , cum praedicatum collocetur in loco fubjeti . Unde fvllogifmus videtur eiie in fecunda figura , quae tamen arfirmativum refpuit ( 381;. Quodfi
majorem debite enuncies ; fyllogifmus a crypfi liber talis erjt Omne triangulum confiieandcm aLtitudinem habeus tfi dimidium pxralLcLotutum cum pxrxllelogrammo fuper eadcm bxji
Ergo &C.
grammi Scd hxc figttra
Ji

;or

&

&C

Crypfts
transiat.e

dicatum transferri

determi-

crypticus

nationis.

44O.

veritate, ab eodem ad pr<ebac

translatione
in majore fyllogifmus fit
facla
potefl ,
Etcnim fi decerminacio in majorc propofuione a fubjcclo

S' determinatio fubjeili

falva

propofitionis

trans-

De

Syllogifmis crypticis

233

transfertur ad pracdicatum, in minore autcm adjicitur tcrmino , qui

fubjcfto majoris refpondct ; fyllogifmus vidctur impingcre in diclum

de omni

&

nullo (

348 ), coniequcnter crypticus

cft

(.

432).

dimidium parailelogrammi fuper eadcm.

efi
E. gr. Si quis argumentatur
Sed ha-c figura eft triangulum cum parallelogrammo fuptr eadem bafi
ejufdem aliitudinis
bafi
Syllogifmi forma
ejufxem ahitudinit . ErgO h.ec figura eft dimidinm hujut parallelogr.tmmi
non apparet genuina. In nwore determinatio referri dcbebat ad fub edtum , qu< praedicato adhxret . Faita igitur tranlpofttione , ut major fit : Omne triangulum cum paratielogrammo fuper eadem hafi
ejufdem aititudinit eft paralleiogrammi hujtlt dimiiiium , fyllogifmUS
:

&

&

Omne triangnlnm

&

formam genuinam habet

348).

Si

qua

44 r

propoftio in fyilogifmo fuerit cryptka

fylhgifmus crypticus

erit

G
.

r~,

[H

Etcnim propoiitio cryptica gcnuinam formam non habet ( jT. 312,). %omm~
Quamobrcm cum a forma propofitionum pendeat forma fyllogifmorum cryptko(-34>); fiqua propofuio fucrit in fyllogifmo cryptica , ncc lyllogif- rumprinnmsformam genuinam haberepoteft, confcqucnter crypticuscft (. 365^. cipium
quxcunque de
Ex hoc principio generali per modum corollariortim deduci poterant
.

crypfibus lvilogiiir.orum hattenus demonftrata funt , ik inde confequuntur ceterae crypfes omncs , qua; locum unquam habere pofunt . Non igitur confultum judieamus , ut in
iis enodandis ulterius deludemus . Ne vero unquam circa fyllogifmos crypticos hxreamus , modum addimus fyllogifmum quemvis crypticum a crypfi liberandi

44 2

Syllogifmum crypticum a crypfi liberaturus 1. ex praemiffis cruat medium Qyomodo

terminumC. 336), 2. retenta concluiione formet fyllogifmum in pri- /)'%'/ma figura (.375), vel fi commodius vifum fuerit , fyliogifmum ne-

gativum in fccunda( . 383 ), particularem veroin tertia (. 390. 3 96;.

Datis enim conclufione & medio termino, nullo negotio formatur fyllogifmus in figura quacunque
Qiioniam ramen fyllogifmi fecunda; &
tcrticc figura: funt minus evidentes fyllogiimis primae ( jT. 388. 389)
atquc adeo ipiimet cryptici ( . 385. 397 ) ad figuram primam reducuntur (jT. 384.389. 396J; pra?ftat fyllogifmos a crypfi libcrandos in
.

prima figura formari

Quodfi in conclufione iateat crypfis , vel ex medio

calu priori per iubftitutioncm propofitionis
aequipollentis (-278), in poftcriori vi fynonymia?. ( jF. 330) a crypfl
libcrabirur fyllogifmus.
termino ortum trabat

in

Sed Vetri CupiJo haSvllogifmus non una crvpfi laborat . Videtur medius terminus nis prxdicari, adeoque fyllogifmus effe in fecunda f.gura
idquod
tamen repugnat ob conclufionem arHrmativam ( . 381 ) Ex pra>m:flis negativis videtur
inferri conclufio arKrmativa
ld quod tamen repugnat regulis generalibus ( 3J7. 358;.
Sed fume concluiionem : Vetrus efi aiiarms
erue medium termintnn, quia ejuscupidohabenai fittiari nequit; prodibit fyllogifmus in priina figura
Cujufivnque a;pido habendi fittiari
nequit , is avartis e fl
Sed Vetri cupido habendi fatiari neqnit . ElgoVetrus efi avarus . Quodfi ulterius cryphn obliquitatis
adhuc reftat (. 438 ) , tollere volueris, quamvis
, quae
vix opui efle videatur, cum eadem fit familiariilima : mutetur maor in rjquipoUentem
propofitionem , in qua fignum quanutatis ponitur in cafu reclo Sc habebis fyllogifmum
fequentem Omnis homo , cuius cnpido habendi fittiari nequit , cl avarus . Sed Vetrus efthomo,
cupido haier.di fttiari neqtiit
Ergo Veerus eci avarns . Facile apparet , crvpfin obliquitatis ortam fuiffe ex medio termino, qui nonnift in cafu obliquo de fub;eito conclufioE. gr. Si quis
bendi fatiari nequit

argumentetur
.

ErgO

Avari

cupido habendi fatiari nequit

Tetrus efi avarus

&

G g

nis

JJJjJ/g.

~\\\

Tart.l.SecH. JV- Cap.lll. De SyJJogifmis crypticis .

234

nis prxdicari poterat : quamobrem prima ftatitn vice crypfin obliquitatis fimul tollert
poreras, fumro medio termino dc lulveilo conclufiouis in cafu recto pofito prxdicabili
nempe quod fit homo , cujus cupido habcndi fiuiari nenuit .

Quoniam

Sytlogif-

in fyllogifmis

mi com-

poteft propofitionibus crypticis

pofiti

tum

cryprici

443-

compofnisperinde
,

ac in categoricis locus erfe

a propofitionibus

trahit crypfis fyllogifmorum

441

autem

crypticis or-

); fylhgifmi compofiti ertmt

'

cryptica eos ingrediuntur

% propofitiones
f
E. gr. Syllogifmus disiunclivus Aut dies eft , aut nox c[i
Atqui dies eft Ergo nox
wm eft , crypticus eft, cum ipfa propofitio dis;unc~tiva cryptica fit (not. . 316) , xquipollensnempe huic manitefta: Hoc tempus aut dies tft , aut nox efe , vel omne tempus , quod
metimur motit Soiis diurno , aut diurnum eft , aut noBurnum . Similiter fyllogifmus hvpotlieticus: Si Sol hxret in primo ccliptica quadrante fuperisri , ver eft
Sed Sol h.trct in ariete .
Ergo vtr eft , crypticus eft , propterea quod in antecedente lateat crypfis aequipollentiae:
lnertre inprimo tclipticie quadrantc fuptriori hic fibi mutUO aequipollent
hxrtre tnim in ctrittt
crypt ;c t

&

.444.
Qjtodft

Ouomocfo

278.

erypftsex

lyllogij-

manifeftus

mis compofitis

tollatur

Ergo

&

propofitionibus crypticis fubftituantur manifeftce aquipollentes

ieqq. 323.

&

feqq- &c.

exemplo fyllogifmi cryptici dis unc\ivi {not. . 443 ; fubftituatur propomanifefta in locum crypticae, habebis fyllogifmum manifeftum: Hoc tempus aut di.
vrn " m eft , iut noBurnum . Sed hoc tcmpus diurnum efi
ErgO hoc tempus non eft nociurnum .
Similiter eodem artificio fyllogifmus hypotheticus crypticus (ot. . 443 ) fit manifeftus:
Si Sol hccrtt in primo quadrantt fuptriori edipticx , vtr eft . Sed Sol hxrtt in primo quadran*
tt fuperiori tcliptictt . Ergo vtr eft
E. gr. Si in

De

AV u

C^
^^

aqnipol-

\^J

lentium

dem

kcxus.

m
ri

V.

Confequentiis immediatis.

tiomm

compofitus fit

fit'

Tropofi-

) jyllogifmus crypticus

445-

' dtict fwrint propofitiones aquipollentes

mittenda quoque erit altera
contra

&

,
.

earum una admiffa , adPropofitiones enim aequi-

poffunt fubflitui notione complexa,quae iisrefpondet, falva(. 278). Quamobrem nna admiffa, alteram adpollentes

fibi

mutuo

dcbere manifeflum eft. Qitodfi negas, id fieri deberc; igitur una altefubftitui nequit. Non igiturerunt ajquipollentes: id quod hypothefin
tt j

everttt.

Eodemmodopatet,unanonadmiffa,ncc

admitti poffe alteram.

&

jEdifitium Uluminatur
E. gr. Propofitiones squipollentes funt : Sol illuminat xdificium
* Solt, (. 178;. Quamobrem argumentari licet : Sol itluminat xdificium . Ergo .zdificittm illuminatur a Sole ,
contra : Sol non illuminat xdificium . ErgO nec tedificium illuminatnr a SoU .

&

446.
^

syllogif-

Si propofitionum ctquipollentium una fumitur ut antecedens

mi bypo- fequens fyllogifmum habebis bypotbeticum

tketkiex
p nens eft( . 409. 410^: Si antecedens
;

*q:i/pol-

atteraut con-

Syllogifmi hypothetici
eft ,

etiam confequens

efi

modus
.

Sed

ante

T.l.SeH.lV^Cap.V.De Confequentiis immediatis, 235

Ergo etiam confequens Jam fi una propofitionum aequi- lentia
akcra admicccnda (jr. 445 ). Quare l\ ppoJiti~
admiccicur
pollcncium
, cciam
Qmm
una fpccletur uc anteeedens, alccra ut confequensi habebis uciquc fylantecedens

eft

'

logiimum hypothecicum.
E. gr. Si admittis tanquam verum , quod Sol itluminet ttdificfam ; admittere quoque
Quare fi prior propofitio fumatur ut antecedens , altdebes , tedificium a Solc iiir.minari
ra ut coniequens ; hunc habebis fyllogifmum hypotheticum : Si Sol iUuminat ttdificinm ,
Sed Soi iiluminat tedificium Ergo ,dificiunt tt Solc iiluminatur.
tedificinm a Solc Uiummtttnr
Cajut cfifiliusTitii , cum
Similiter propofinones sequipollentes funt : Titius eft patcr Caji
Sume priorem ut antecedens , pofteriorem ut
cadem ipfis notio complexa refpondeat
confequens; habebis hunc fyllogifmum hvrotheticum : Si Titius cfl Vatcr Caji , Cajtts efi
Sed Tiiins cft fatcr Caji Ergo Cajus eft filius Titii . Similiter fi propofitiones
filius Titii
fumantur negacivx ; habebis in cafu priori lyllogifmum hypotheticum : Si SoL mn iiiutninat tedificinm , ncc xdificium ittuminatur a So!e
Sed Sol non illuminat tedificium ErgOnfc tcdi.

&

iduminatur a Solc

ficiurr.

nec Cajus eft filius

in

Titii

caiu

Sed

pofteriori fequentem ; Si Titius non efc Vater Caji

non efs fatcr Caji . Ergo ncc Cajus fiiius eft Thii .

autem
Titius

447-

earum tma poftta , tollenda Tropofiti,

propofuionum contradictoriarum una fuerit univer- onumcotu

Si du-e fuerint propojitiones contradtclorice

fftaltera.

Eccnim

fi

falirer affirmans, altera eft particulariternegans (.

294 )ScCi una fue-

tr dl "-

negans, altera cft particulariter affirmans ( . 295 ) WXUSt

concedis vel ponis in cafu priori univerfaliter affirman-

rit univerfalicer

Quamobrem
tem

fi

&

neganccimconcedenda vel ponenda non

negansjinhoc parciculariter affirmans(. 2.88 J

in pofteriori univerfaliter

erit in illo particulariter

contra.

E. gr. Propofitiones concradi&orix funt

Omne triangulnm habct

&

tres angulos

qua>dam

triangula non habcntxel hoc triangidum non habet tres angulos

Quamobrem fiponimus, Omne
triar.gulum habct trcs argulos , poni non poteft , quod qua>dam triangnla non habcant , vel hoc
trianguLrm ncn habcat trcs angnUs . Vel fi fumis , qntedam tri.inguLa non halcrt tres anguios j
.

ponere nequis, quod

omr.e

trianguium haleat tres anguios

. 448.
una propofithnum contradicloriarum fumatur ut antecedens , oppoftta syliovifttltcrius ut confequens > fyllogifmus nafcitur bypotbetkus
Etenim contradi- mi b\poloriarum una pofira , tollitur altera, feu , quod pcrindc eft , ponitur thetici
oppofica alteriusf .447) Scd pofito ancecedence ponicur confcquens indeorti.
in (yllogifmo hypochecico ( .409. 410 ). Quamobrcm fi concradictoriarum propoficionum una fumitur ut antecedcns , akerius oppoficum
ut confequer.s fyilogifmus nafcitur hypotheticus.

Si

E. gr. Si contradi^oriarum propofitionum, Omne triangniim habet tres angulosSc hoctringulum ncn hai>t tres angutos , priorem fumas ut antecedens Sc oppofitum pofterioris ut
confequens, habebis fyllogifmum hypotheticum fequentem: Si omne triangultm habct tres
nnguios , falfum efi hoc triangnlum non habere tres angulos . Sed Omne triangulum habct tres angnlos
Ergo falfvn tfi , htc triangutum non habere tres angulos . Similiter hypothetice ita
argument.ir' licet : Si hoc triangutum non habet tres angulos , icrum non cB , tjuod omne trianguLnm hakeat t,es angulos . Sed
triangulftm non habet tres angulos, Ergo lerum non cfe , quod
Omne triangnlum habcxt tres ttr.gutos
.

449.

.57 dtice fuertnt propofitiones contrarice

earum una

poftta tollitur

altera
I

ro-

<propofiti

onum

2 3 6 TJ.SeH.lV.Cap. V. De Con\equentn f tmmediatis.

cwfrma-

p r0 pofitionum conrrariarum una

univerfaliter ncgarur,

quod

in altera

uruvcria hter affirmaturde eodem fubjec~to (. 297). Quodfi ergo unam

earum ponis,de fubjecto omni Aaffirmas, quod fit B,vcl ncgas,quod
fit B. Ergo in cafu priori de omni A non ncgarc, in poltcriori non affirmare potes , quod fit B, cum idem fimul effe & non eflc non poffit.
Pofita igitur una, poni ncquitaltcra , adeoque tollenda eft(. 4.06 J.

Tnlnt^

E. gr. Propofitiones contraria; funt

ntta eft corpus ttlluri fimilt

CO ipio

tollis

alterum

quod nuUus

Omnls pUntta

Quamobrem

plantta

&

corpus ttllnri fimilt

i{uUus pU.
fit corpus telluri fimilt,
corpus ttUuri fimilt .

ponis

fi

fit

tft

quod Omnis pUntta

45 o.
una jumatur ut antecedens

Si propofttio contrariarum

Syttogif-

rm

frypo-

&

per

fequentis removeatur alterct; fyllogifmus nafcitur bypotheticus

contrar
trar**s

oni propofitioni-

bus.

'

arum

pofita

tollitur altera

449

( .

).

Quare cum

modum

con-

Etenim una
in fyllogif-

m0

hypothetico pofito antecedente ponatur confequens ( . 407 )> fi

una contrariarum fumitur ut anteccdens,& in confequente removeatur
altera , fyllogifmum habebis hypotheticum
E. gr. Si affirmes, omntm pUntt.tm
nullum pUr.etam efie corpus telluri fimile

corpus ttlluri fimile , Sc falfum efle pronuncies ,

fvllogifmus hvpotheticus talis erit : Si omnis pU.
nullum pUnetom ejfe corpus teiluri fimile
Sed omnis

tfjt
;

neta tfi corpus ttlluri fimilt , falfum tft ,

eft corpus teUuri fimilt . ErgO falfum

pUneta

eft ,

nuUum pUnttam

effe

corpus telluri fimile

-45i.
r
Tropojitil

?uJL~

altctraatis

aim

una ponttur queevis fubalter,

enim fubalternans propofitio
particularis,
qua; fub univerr
_ r r

.
1
ial1 continetur ( . 299 ). Emmvero quod de omni A afhrmatur , vel
ncgatur , idcm quoque de quodam A , vel in fingulari dc hoc A , afPofita qtiacunque propofttione

nans
r

univerfali

Eft
.

miverjklincxns. firmari vel negari debet

falis,

346

( .

).

Quare

fi

ponitur propofitio univer-

eo ipfo quoque ponitur cjus fubaltcrnans.

Omne triangulum habet trts angulos , fubalternans eft :

E. gr. Propofitionis univerfalis
Jtjuoddam triangulum vel hoc triangulum habtt trts angulos . Quamobrem fiponis, omtie triangulum habere tres anguhs , eo iplo ponitur , quoddam trianguLiun , vel hcc triangulum habert
.-

tres angulos

Entbymemxajv.btUrustrndens

."

Si propofitionem

. 452.
quamcunque univerfalem fumas

ut pr<emiffam

& fuhaU

ntem U f concluftonem babebis entbymcina, fyllogifmi, cujus minor idenvel hoc

erit B
tlCa
^ enim omne ^ ^ c ^ ' Qi10 ^^ 2111 q. uocl uc
( 45 1 )- Qnodfi ergo argumenteris Omne A eft B. Ergo quoddam
eft B; fyllogifmus intcger erit ( . 375 ): Omne A eft B. Scd Quodt crna

>

'

dam
dem

&

five
fit

hocAcft A. Ergo Quoddam

ratio in negativis,

iubalternans ut conclufio

fi
;

five

hocAeft

B.

Quare cum

ea-

propofitio univerfalis fumitur uc pramiiiTa

habes enthymema fyllogifmi categorici,

cujus minor eft propofitio identica

422^.

Ergo Quoddam triar.gHlum

Omne triangulum habet tres angidos
Quoddam -vcl
vel hoc triangulum babet trts angulos ; habes entliymema , ubi deficit mmor
hoc triangulum efi triangulum . Similiter fi argumenteris : "NjtUus homo eft immortalis . Ergo
Hk honu nm tfi immortalis , habes denuo enthymema , in quo deficit minor propofitio identica, Hic homo tft fnmo
S-45 3'
E. gr. Si argumenteris

'

V.LSeft.IV.CtpV.De Confequentiis immediatis, 237

45

3-

univerfalem fumas ut antecedem

&

jubalternantem ut $yttgif us V"

bypotbeticum
Etcnim
pofita propofitionc
confequem: babebis fyllogifmum
et
univcrfaii , ponitur quoquc fubaltcrnans ( . 451 ). Enimvcro in fyl- ** fT,
Iogifmo hypothctico poiito antcccdcnte ponitur confcqucns (.407) . ahcmanSi propofttionem

Quarc

fi

univcrfalis

fiar

antcccdens

&

fubaltcrnans confcquens

fyllo-

teortus.

gifmus rcfultat hypotheticus.

Si omne triangulum habet tre: angulos , etiam hoc triTales fyllogifmi hypothetici funt
.
Sed omne triangulum habet tres angulos
ErgO etiam hoc triangu1. Si nullus homo ef: immortalis , nec hic homo eft immortalis . Sed nultum habet tres angulos
ErgO nec hic homo eft immortalis
lus homo tft immvrtaiis
:

dnguluir. habci tres anghlos

454>
etiam de omni
-

*T
Quodfi ^v*'"
,0
iU ~
ncgas, deomni B negari deberc A; concedendum erit, de Quodam vel P P j
omni B afhrmart polle A. Qiioniam judicium amrmativum m notionum e4//
conjunclione confiftit (. 204);!} dc quodam vcl omni B affirmatur A, rum.
ea, quae notionibus A & B continentur, eidcm fubjecto una incifc poffunt. Contra cum judicium ncgativum notionum feparatione conftet
(. cit. ); fi de omni B ncgari dcbet A, ea , qua? notionibus B & A
continentur, eidcm fubjeclo incffc nequeunt. Jam cum fit abfurdum,
quod eadem eidem fubjeclo una ineffe & non ineffe pofTmt (jT. 288J;
de omni A ncgarur B, dc quodam vcl omni B affirmari ncquit A,
fi
confequenter de omni B negari dcbet A.
Si de omni

negatur

r-

A.

negari debet

E. gr. Si nullits avarus forte fua co:itentus eft , etiam nulltts , 5 forte fua contentut , ava.
Similiter fi nullum triangalum eft Quadratum , nuUnm quoque Quadratum trianguium tjfc poteft
r:ts cft

4*5-

^exus
etiam de Quodam B affirmari poteft
P
Quoniam enim judicium affirmativum in notionum conjunctionc conii- roPS ltl W
ftit ( .204); fi B de quodam
affirmari potcft, ea, qua? notiombus 1 J?
Si de

Quodam

affxrmatur

A&

refpondent

nonrepugnat, ut

&o

una

infint

eidcm fubje&o fimul

ineiTe

poifunt.

Enimvcro

qua: notionibus

A&

B refpondcnt

quoque B

& A

conjungere, confcqucnter de

notioncs

iar ,

um

cidem fubje-

quodam B

arfirmare
Iicet.
E. gr. Si ijuiaam docins eft moderatus , etiam quidam , aui rft moderatus , doEfus
yuoddam triangulum eft aquilaterum i etiam ouxdam figura x^uilatera eft trangidum.

&c

fi

eft

Si

45 *
Qiioniam propofitio Nullum B eft A cft converia ejus Nullum AeftB Converf*
propofnio Qttoddam Beft A converfa hujus Quoddam A eft (.282); " ltsex

pofita univerfaliter negante vel particulariter affirtnante ,ponituretiam utriuf-

que conurfa

E. gr. Ita argumentari licet TStjillus avarus eft forte fua contentus . ErgO
, eft avarus . Similiter : Qttoddam triangulum eft xquilaKrtim

s\ull:ts

forte fua contentus

dam

figura aqv.ilatera

eft

triangitlwm

qui

ErgO Qu.

4S7-

tcm

1 3 8 V.LSeft.lV.Cfip.V.De Con{equentiis immediatis*

457-

Syllogif-

Si propofitio univerfaHter negans

rnns by-

antecedens

vel partkuJariter afftrmans

converfa vero ut confequens

fumatur ut

habebis fyltogifmum bypotheticum

Demonftratio eadem, quam dc hypothecico fyllogiltno a fubalternance

orco dedimus (. 45?;.

^cuslT
propofi-

tionnm

'

iam

COtlveqi-

iflj

,
^

Si nullus avarus forte fna ctmttntus eft , nullus et.

Ita hypothettce a:gumentamur
qui fortc fu.i contentus, eft axiarus . Sed nnllus az/arus forte fua contentus eft
Erpo r.ut.
qu i urte f,..-. contcntus , eft nvttrut. Similiter Si quoddam triaagulunt eft teqttitattrum ,

&r

qn&dam figura tequitattra eft triangulnm Sed Quoadam triangidum eft equilaternnt ErgOp*dam figur.i tequilatera eft triangnlum Dicttur haec converfi Logicis fimfiex , qua ftt rfiten-

Olie

ta propofitionis quantitate &: qualitate.

antecec^ente
gifintby-

do

'

quo ance f . 45 3

E '" ^ ^ u:s e ^ philofophus cminens, is quoque efle debet philofophus

Quamobrem enthymema Syllogiimi hypothetici eft Jlriftoteleseft fhii.fofhus cmintns Ergo ji.if.^tcles
eft fhiiofofhus . Poteft etiam haberi pro enthymemate Syllogifmi categorici
fiuitunaue eft
fhilofofhns eminens, iiie eft fhitofophus
Sed Ariftotetes eft fhilofophus eminens ErgO efl fhilof fhns.
1

"

potbetici

propofnione una pofita fimul ponatur altera, fumta una pro

fi
altera erit confcquens fyllogifini hypothetici
Patcc eodem mo-

Generaliter

r'Jcf>ilo~

'

458.

Tnncipi-

Slinillter finihil
fi

argumenteris

non

cft fine

ratione fuffciente

nec mundus

"ifjhilift fine r.xtione fufficiente

tft fine ratione fufficiev.lt

cttr fotiits fit

fit ;

fit,

ratione fijficiente

qnam

non

fit.

Quamobrem

Ergo cciam mundut

enthymema habcs fyllogifmi

hyfothttici

_.

459-

Modus

ImmeTi,

eft fine

cur fotius

auam non

conje-

acfl~

tlltlO

ratiocinandi, qvo una propofitione pofita fimul poni alteram

^ er ratI0ne s Logicas manifeftum eft , dicitur Confequenria immediata.
E- > Confequer.tia immediata eft , ii quis argumentatur
tqualia eidem terth funt
equalia iutcr fe
ErgO hi dno anguli xqualcs eidem tcrtio fnnc inter fe tequttcs Item t^uitus
homo efi immortalis
Titius eft fater
ErgO t\i:Uiis , qui efi immortalis , eft homo
Nec non
Caji. Ergo Cajus eft filius Titii. Etenim confequentia in cafu primo patet per folum diclum de omni (5.346); ia fecundo ex notione propofitionum negativarum (5-4)4 )>in
:

tertio ex notione xquipollentix propofitionum, in relatione hic

Qtiidfmt

Quoniam

fi

fundatam ($. 44J

460.
una propofitione pofita fimul ponitur altera, modus ar-

enthymcma (%. 45 8);evidenseft,

enthymemata
[yllogifmorum hypotbethorum ,fed
efje
tmmedta- uy t confequentia per rationes Logicas patet
(459).
'**
E.gr.Fxempla confequentiarum immediatarum modo (not. 5.459) allata funt enthvmemata
confe-

gumencandi

quentU

con\equentias immediatas

cft

fyllogifmi hypothctici

horum lyllogifmorum

livpotheticorum: l.Si aqnaiiaeidem tertiofmt a>quatia inter fc , hi duo anxquaics fnnt inter fe aqnales . Atqui -jcrum eft antcccdens . ErgO CJ" confequens.
1. Si nutius homo eft immortalis , fcqnitur quod nutius , qni efi immortalis , fit homo . Sed n:;ltus hmio efi immortatis . Ergo fequitnr , quod nullus , qv.i eft immortatis , fit homo . 3. Si Cajus efl fitlut Titii , Titius eft f.iter Caji
Sed Cajus eft filius Titii . ErgO Titius eft fater Caji.
guti cidem

tertio

Quod
Cnranonn

Jl:

iur^ibaltiismiai-

me.

ratio confequentiae pateat per rationes Logicas, oftendimus paulo antefwt. S-459)-

. 461.
adeo confequentiae fic dift* immcdiata? fint enthymemata fyllogifmorum hypothcticorum (. 460) idco plurimi Logicorum eas prorfus
n u er babent , ad fyllogifmos hipotheticos confugcntes, ubi iisdcmeft,
i f P
Ceteri vero
iocus, non atccnca racione, ob quam paccc confcquencia

Cum

tn-

...

..

VJ.SeB.lV.Cap.V.De Confequentiis immediatis .239

cntbymemata

pro peculiari argumentandi genere babent

ifta

quod

ratio

conicquentia? per rcgulas Logicas patcat ( cit. ) , quemadmodum cx

rationc fimili modi iyllogifmorum fecundae figura; pro peculiari argu-

mcnrandi gcncrc habcntur (not.

jf. 3 8 5 ^)
philofophia prima excolitur , plurimi oriuntur argumentandi iftiufmodi modi , ubi
Sed talia in Logica minutim perfequi velle t
conkquenna ob rationes generales patet
opcrae pietium non eft: nam generali confequentiarum immediatarum notione inftruili,
ad exemplar fpecierum nonnullarum in Logicaevolutarum fua fponte modos plures conSi

dunt

nem

ut in cafibus particularibus compendio argumentandi utantur confequentn ratioinfuper habentes, utpote vel in Logica, vel alibi generalitsr ftabilitam

46:.

Quoniamiitiufmodi fyllogifmihypothctici oriuntur ex propofitionum Moatcon'

n

J
xquipollentia (. 446; , contradictione ( . 448) , contrarictate ( .
'
m m_
'
450), fubaIternatione( .453), converfione (. 457 ); ideo tbeorema- m cdiaU _
ta de propofttionibus in ijiis cajibus fe mutuo ponentibus ( . 445. 447. 449- rum.
451. 456J funt totidem modi confequentiarum immediatarum .

463.

Unde

patet, conclufionem per

fcio fyllogtfmi categorici

vel in

ab

difciplinis fibi

aliis

immediatam inferri benequi modos ex Logica didicere,

confequentiam
fcilicet,

iis

plures condidere, cujus major

infert

qu

,
,

efi

mutuo ponentibus, minor affirmat

contineri ,
, fub cafbus iftis
mutuo
ponere
quoque
bas
propofttiones fe

neralis de propofitionibus fe

tiones

nobis obvix funt

propofuio ge-

bas

propoft-

vero

conclufto

Confe<l

't

ntu ~
-

mtd lata _

wm ora _
xis.

Ita praxis dirigitur his fyllogifmis generalibus

1. in Cafu aequipollentiae
Quaecunque propofitiones funt aequipollentes , earum una pofita , ponitur altera ( 5.

i. in Cafu contradi&ionis
Quaecunque propofitiones funt contradiciona?,
earum una pofita,removetur altera (5-447).

Sed hae propofitiones funt asquipollentes

Ergo earum una pofita , ponitur altera
5. in Cafu contranetatis

Sed hx propofitiones funt contradictoria;

Ergoearumunapofita, removetur altera

Quascunque

earum

propofitiones

pofita

una

funt

removetur altera

n Cafu fubakernationis
4Quascunque propoiitio eft univerfalis
;

contrariae

fubalternans,ea ponitur pofita univerlali C5.451J.

Sed haec propofitio eft fubakernans iftiusuni-

449;.
fyerfalis
Sed hae propofitiones funt conrrariae
Ergoearum unapofita, removetur akera
Ergo haec propofitio ponitur pofita ifta uni(xerhYi
j. in Cafu converfionis.
Omnis propofitio univerfaliter negans fim- Omnis propofitioparticulariter affirmansfimpliciter poteftconverti (. 454)
pliciter converti poteft ( 456; .
Sed hscpropofitioeft univerfaliter negans
Sed hajcpropoiitioeftparticulariter affirmans.
.

Er. haecpropofitiofimpliciter poteft converti .

Er. hascpropoiitio ftmpliciter converti poteft .
Quaehic&in aliis cafibus fimilibus Pfychologiae tyronibusenafci poterant dubia , in Pfychologia tollemus . Exempla fuperius allata hos fyllogifmos diretlorios illuftrant
Obiter obfervo polfe illos lyllogifmos etiam adhuc aliter formari , v. gr. in cafu tequipoUtntite
ita argumentamur
Omnts propofitiones tequipollentts fiii mutuo poftiait fubtlitui . Sed hte propofitionts funt tequipolltnte s . Ergo h/e propoftionts fili mutuo poftunt fuhftitui
.

4^4-

Si minor fyllogifmi categorici fumitur ut antecedens , conclufio ut Confequens

propofitionis bypotbetic*
majore illius fyllogifmi , ponitur propopofita
,
VVoiffii Logica

fttio

tu d

mm

q UaYm

dam

240 V.l.SeH.lF.Cap.V.De
quaru-

Confequentiis immediatis*

bypotbetica. Sit enim quicunque fyllogifmus in prima figura :

B.
Sed C efi A Ergo C eji B> ubi ligna quantiraris
qualieft
fequentiatatis omittuntur , quia hic nulla eorum habcrur rario,arque adco fylr.tm immediata- logifmus fumi poreft in quolibct modo primce figurcc. Omifla majore ,
habebimus enthymema: C efi A. Ergo C efi B (. 421). Idem verum.
ro enthymcma quoque eft fyllogifmi hypothetici SiC eft A, idemC
erit quoque B. Scd Cefi A. Ergo idem Cefi quoque B ( . 424). Parec

dam

con-

fitio ifta

&

ergo conclufionem admitci fub conditione minoris , admifla majore .

Quamobrem pofita majore, poni quoque dcbet conclufio fub conditione majoris , confcquenter propofitio hypothetica , cujus anteccdens eft
minor, confequens conclulio iyllogifmi hyporhcrici ( 405^. Et quoniam pro fyllogifmo primae figura? fumi poteft quicunque alius m fecunda & tertia , atque dcmonftratio eodcm modo fuccedit; inde patet,
propofuionem prajfentem intclligi debere de quocunque fyllogifmo categorico
.

prima figUra argumentamur Omnis fius Vev.m amat Guidam homints fv.nt pii.
ErgO Ouidam homines Veum amant (not. . 375) QuamobreiT fi admittis, quod Omnis fins
Veum amet , admittere etiam debes, quod , fi quidam homines funt fii, eiiam quidam homines Veum amare debeant
Omnc triangnSimiliter in fecunda figura argumentamur
lum hahet tres angulos
Ergo T>{itlh:m Duadratnm cji
"Njdlum Ouadratum habet tres angulos
trianguhim (not. 5.383)
Quare fi admittis, quod Omnc triangv.htm habcat tres angutos , admittere quoque debes, quod , fi r.nllum quadratnm fic triangulum , nullum qnoqne quadratum tres
angulos habere qucat
Denique in tertia figura argumentamur (not. 5.390) :1\bIIus fiv.s froximum odit Duidam fii fv.nt homines Ergo Quidam homines froximummn odcrunt Quodfi ergo admittis, quod 2{uUus fius proximum oderit , admittere quoque debes, quod, li quidam
E. gr. In

.-

fii funt homir.es

quidam homines froximv.m

odifie

Species
lonfequentite

irnmediatx.

nequeant

4 6 5-

Species igitur confequenti< immediatae ejl,fi pofita tnajore fyllogifmi caponitur conclufto fub condnione minoris ($. 459 ) ; quo argumen,

tegorici

tandi genere utimur, ubi minor

quam
fi

in
V.

vera

nondum fumi

nondum fufficientcr probata ut tan&ubi aliis ex rationibuseandem qua,

medio relinquimus.
gr.

Ita

argumentamur

gtis esi contentiofus

nondnm

getationis flantarv.m
let

poflit,

is

is

T^tiUus

eft

iicrv.s

-verv.s

Chriflianus

Chriftiantis

ErgO Si quis theoia.

ratiunem rtddcrc ualct i/c-

efi contentiofus

Item

Qv.i

cognitionem cjus habet fhilofofhicam . ErgO fi Titius ratiomm reddere iia~

habet . Quoniam llOC argumentandi
, cognitionem ejv.s fhilofofhicam

vegetationis flantarv.m

genere faepiflime utimur, e;us quoque peculiarem mentionem hic

in;ici

conlultum judi-

cavimus

C A-

241

AV U

C
De

VI.

nonnullis argumentandi generibus.

aliis

366.

Sl

plurcs fuerint propofttiones categorkte

tum unius

concluftonem

r.ferre licet

e)us conditionis

cujus

ut prtedicd- Funda-

tanquam pr<emi(Jis mentum

Soritl *
fubjeclum idem cum fubjeclo prima ,

continuo fubjetlum alterius

ftt

ex

iis

prxacatum vero idem cum prcedkato ultima Nimirum fi omnc A eft B, d.

& omnc h-cftC, omne C eft D, omnc D eft E & ita porro in infiomnc A efle E. Etenim 1. Omne B eft C , per bypotb.
nitum dico
Scd omne A eft B, per hypotb Ergo omne A eft C (.375). 2. Omne C cft D, per bypotb. Scd Omnc A eft C, per num. 1. Ergo omne
A cft D , (. cit.). 3. Omne D cft E, per bypotb. Scd omnc A eftD,
per num 2. Ergo Omne A cft E.

E. gr. Ita argumentari licet

quid

pofllbile

di&ionem non

Qui

Deus

facere potelt

invoJvic

eft omnipotens
quicquid poflibile ,

Ergo Deus

poteft tacere

Omnipotens

facere poteft

quic-

quicquid contraquicquid contradittionem non inis

facere poteft

volvit

4 6 7Iftiufmodi fyllogifmus, quo ex pluribus propofitionibus categoricis , quarum fcqucntis fubjeclum cft pra-dicatum proxime anteceden

ris

infcrtur conclufio

dicitur Sorites categoricus.

.

OT".
e

Pr!f:

tl0

468.

Liquct cx dcmonftratione propofitionis praccedcntis , Soritem catego- Ejus in

ricum in tot refolvi pofje fyllogifmos categoricos , auot funt medii termini , f)'^ S'f~
ieu termini prxmifiarum communes (. 336 ), aut ex conclufionc ex- mos cate
ulanrcsCS. 357)ffijj,
E. gr. In exemplo pricedente (>;ot. .466) conclufionem , Veut potefl facere ,auicquid con,

&

, non ingrediuntur termini , ej]'e omnipotentem ,

poffe ftcere , quicadeoque mcdii lunt , conlequenter Sorites in duos fyllogilmos categoricos

tradiciioncm uon inzoizit

poffiblle
1

Itur fequentes

tfi omnipotens

pnjfbile

quid

^uicunque

I.

pctefi f.tcere

ilie

pojftbile

Ergo Veut

efi omnipotent

, is potefi facere quicquid pofjtbile . Sed Veus

quicquid p"Jfbiie . i. ^Juiii-.ncue potefi facerc , quicquid
qux nullam contradiflionc >i inzolvunt
Sed Veus potefi facere , qttic-

poteji Jacere

ErgoDr;.* potefi facete

qtticquid nullam contradictionem involvit.

Qnoniam
dens

eft

-t

6 9-

unum

Sorite plures fyllogifmi conrrahuntur in

Soritem effe campendium argumentandi
in

evi- Ejusufus.

Ita in exemplo allato duo fyllogifmi contrahuntur in unum ; in aliis vero exemplis
plures: patec enim ex demonflratione (5.466) , praemilTarum numerum pofle in lnfinitum progredi , feu nullum effe carundem nv-merum determinatum.

47-

Si plures fuerint propcfuiones b)fotbetic<e, ita corrparat<e

unius

ft

continuo anteccaens proxir?.e fequentis

pcftto

ut confequens Tunda.

antecedcnte prim<e
pcnitur

rnmtum
Soritis

Vart.

242.
bypotbe-

Sefi. IV.

1.

Cap. VI.

fomtur quoque confequens ultima Scilicet fint propofitiones hypotheticar

eft D;
iequcntes: G AcftB, ctiam
fi
eft D, ctiara EeftF,
atque ita porro in infinitum dico etiam
eft
fi E eft F, etiam
fit H. Etenim pofito anreccdente prifcqui , fi
iit B, quod ctiam
.

&

mae propofitionis, quod

fit

Scd

potb.

quod

&

D,

cft

ctiam

per num.

B, ponendum quoque

fit

409). Jam

(.

2.
1.

per bypotb.

fi

cft

D,

etiam

eft

Ergo etiam E eft F (.

Sed E eft F per num

cft

confcquens,
F, per hy-

cit.).

Si

2.

Eigo etiam
Patet itaque , pofito antecedente prima , quod A
eft H ( cit. )
B, poncndum quoque eflc conicqucns ultima?, quod G fit H.

eft

cft

2.

fit

Si mundi elementa debent elTe diverfa, pofito quod aE. gr. Ita argumentari licet
fit lnundus , mundus hic produ&us eft ex nihilo. Si mundus
hic produclus eft ex
nihilo, Deus gaudet potentia aliquid ex niliilo producendi
Si Deus gaudet potentia
aliquid ex nihilo producendi, nulla datur materia ipfi coasterna . Ergofimundi elementa debent efie diverfa, pofito quod alius fit mundus, nulla datur materia Deo cosetenu
:

Iius

Sontis

li

l~

nitia

47ihypotheticus
Syllogifmus
quo ex pluribus propofitionibus hypo,
ta mtcr f connexis,ut antecedens proxime fequcntis fit idem
et ' c s
cum con ^e<l uente antecedentis , infertur conclufio , dicitur Sorites bypo-

'

'

theticus
Et Sorites quidem hypotheticus frequentius occurrit categorico , praefertim ubi propofitiones determinate enunciaveris , quo in cafu plurimae hypothetics evadunt, quemadmodum in Mathefi videre licet
.

JT. 472.
Qiioniam propoiitionis cujufque hypothetica? antecedente pofito ,
p 0n tur et am coniequens ( . 409); qucelibet propofitio Soritis bypotheti-

soritis

>ypo >e-

fylh"if-

nos%\'DO.

.''

m fyllogifmum

Cl

&

intendit

I Jtillus

hypotheticum refolvi pote/i

fafientijfimus , mnndus fini , qutm fer creatior.em

quem Veus fer creationem intendit , maxime corruer.it;
emnium fojfibilium oft.'mus eft Si mundus , qui exifiit , omninm fojjibilium oftimus eft , mal.iv.tii
ErgO fi Veus fafientijfimtis , rnala , qit* in mundo dantitr , non obflanc
obftant ferfeSiioni ifjitts
i. Si Veus efi fafientijfimus
in hos relolvitur fyllogifmos hypotheticos
ferfeBioni iffius
Ergo
mundus fini , quem fer crcationem intendit , maxime con-veni: Sed Veus efi fafientijfimus
m:mdus fini , quem ftr creationem intendit , maxime convenit z. Si mnndits fiai , qttem Veus fer
Sed mitndus fini , quemfer
creationtm intendit , maxime convenit; omnif.m fojfibilinm oftimus efi
3. Si
creationem intendit , maxime convenit , fer nnm. I. ErgO omnium fojfibilium oftimus eft
mundus , qui exifiit , omnium fojfibilium oftimus eft ; mala non obftant fcrfeElioni iffius Sed Mnndus , qui exiftit , omnium fojfibitium oftimus cB , per num. z. ErgO maU non obftant ferfeflioPatet adeo fi Veus ponatur fafitntifjinmt , fequi tandem , quod mala non obftent
ni iffius
ferfeciioni mnndi

^"

r-

^orites hvpotheticus : Si Veus

maxime conzenit
Si mttndus fini
.

eft

TCjOUitlO

/'"fus.

pjj-g

compendium

Sane in exemplo
pingic

in

generdefiniuoe.

quam categoncum

ratiocinandi.

modo

unum(w.

allato tres fyllogifmos hypotheticos Sorites hypotheticus

472

com-

sontis in

473-

Liquet hinc ulterius, Soritem hypotbeticum non rrimus

474-

omnis propofitio categorica ad hypotheticam reduci poteft,

Quoniam
fumta j^^jrio^

fu bjccti pro conditionc

fub qua prxdicatum eidcm

tlibui-

De a/iis
(

nonnullis argumentandi generibus

243

2i6), adeoque pro anteccd?ntc, pra:dicato autcm

qua,
pro confcqucnte ( . 403' ) ; ideo Sorites
in gencrc definiri potcft: pcr fyllogilmum , quo cx pluribus prxmiffis
ica inviccm junclis , ut continuo confcqucns antcccdcntis
propofitionis fit anteccdens propofuionis confequentis (jT. 467. 471^, infertur
tribuitur

tcnus id derinito attribuitur

conclufio.
Cittroni

vocatur Sorites acervalis argtmentath.

Sorites crypticus dicitur,

obliquc univerialibus
pothcticis xquipollciu
luti

47 5-

qui conftat propofitionibus

,

indefinitis

infinitis

&

crypticis
aliis

ve-

Soritis

quas hy- "!#*"?

dejinitio.

argumentemur

Qttem amamus , eim odio non frofeqttimur . Qutm odio r.m profc
,
voluptatcm non percipimits . Ex cujus damno foluptatem non fercifin.tts, ei
nuttum damnum inferimus . Ergo qitcm am.zmtts 3 ei nuUum damnitm inferimus , Sorites Crvpfi
multiplici laborat , lunt enim propofitiones omnes indefinita: , cum fignum univerfalitatis diftincle non exprunatur (5.144) ; funt eaedem squipollentes oblique univerlalibus
E. gr. Si

quimur

ex ejus

cum fignum

damm

cafu obliquo eas ingrediatur ($.246)$

ftmt denique infinitae, quia asquipollent affirmativis (5.209). Nimirum prima prxmiflarum , Quem amamus , eam vdio non profcquimur , asquipollet huic alteri , 'Njtllitm , qitem
:!, odio frofcquimur , Sc haec denique affirmativae directe univerfali, Omnis homo,auem
cmamtts , eft fcrfon.z , qttam odio non frofequimur . Sorites crypticus, in quo propofitionesh vpotheticae asquipollentes occurrunt , eft fequens
Vbi amvri,ibi nullus odio locus efi
ubi odio
locus tion eft , ibi exttlat gaudiiim ob infeticitatem alterius . Ubi gaudium ob infeticitatem aiteritt*
c\iiUt , ibi ftttdiitm nocendi abeft
Ergo ttbi amori locns eft , ibi fttidium nocendi abeft . Etenim
Sorites hic aequipollet fequenti hypothetico
Si anuri tocus eft , odio r.uttus cffe poteft . Si
mtttus odio tocus cffc poteft , nec ob alterius infeticitatem gaitdemus . Si ob infelicitatem alteriut
tninime gaudemits , ftudium ntxeiuti abeft . ErgO Si amori locits eft , ftudiitm nocendi abeft . Obiter moneo, abunde ex doclrina fyllogiftica patere, quantum fubfidii pofitum fit in propolitionibus aequipollentibus , ut adeo non inutile foret exercitium propofitiones datas in
alias quafcunque xquipollemes transfundendi
univerfalitatis

li

fuppleatur

in

.-

476Individua refpedtu fpeciei , fub qua comprchcnduntur fpecies ref- \ r'~

pe&u gencris, quod eas fub fe continet, & genera inferiora refpeclu 'r\
iupcriorum, quxquc pcrmodum individuorum, fpccicrum & generum rumdefiinferiorum concipiuntur , refpeclu eorum , qua: pcr modum fpecierum, uitiot
generum proximorum & gencrum fupcriorum concipimus, inferiora fimplicitcr appellantur
fpecies vero refpedru individuorum fuorum , genera rcfpcctu fpccierum fub iis contcntarum & genera fuperiora rcfpcftu inferiorum , qux comprehendunt, quxque per modum fpecierum,
generum proximorum & generum fupcriorum concipiuntur , refpedu
eorum, qux per modum individuorum , fpecierum
generum infcriorum concipiuntur, fuperiora fimpliciter appcllari folent.
;

..'-

&

In conftituendis fpeciebus atque generibus ratio tantummodo habetur effentialium, vel

attributorum { . "o. 71 J , confequenter eorum , qua; conftanter iniunt (. 64. 6j) Enimvero cum dentur praedicata , quae de omni fubjecto fub data quadam determinatione
m:mme conftante , efterri pojfunt (. 258,; fi iis, per quae fpecies atque genera determinantur, eadem adicitur, fpecies ik genera abeunt in alias fpecies inferiores (. 72).
Atque adeo patet , dari utique, quae per modum fpecierum atque generum
per modum individuorum fub illis contentorum comprehenduntur E. gr. Omnis lapis, qui ex.
.

&

aito

Tart.

244

1.

SeB. IV. Cap. VI.

acquirit . Lapis defignat genus quoddam vel fpeciem

Enimvero fi determinatio ifta
intrinfecus determinatur
externa, laplus nempe ex alto, intrinfecis fuperaccedat j nova quafi conftituitur lapidum
caiufinfpecies, ex alto nimirum cadentium. Omnes igitur Iapides ex alto cadentes
gulari fant individua illius fpeciei , adeoque inferiora lub ifto fupcriori contenta . Ita in
CJeometria tres quafi conilituimus ipecies angv.lorum ad periphcriam eidem arcui cum angulh ad centrum infiftcntium , dum tres calus diftinguimus , quorum primo crus unum
alto decidit, ingcntem

impetum

corporum propter ea, per quae

anguli ad penpheriam tranfit per centrum, adeoque \ertfex anguli ad centrum in crure
qui ad peripheriam , fitus eft , fecundo vero idem vertex intra crura anguli ad
,
peripheriam continetur, denique in tertio extra eadem conftituitur
cjus

Tt<

477de fmgulis inferioribus affrmari vel negari

Quod

-da-

fuperiori univerjaliter affimari vel negari debet

vientv.tn

indnilio-

tinentur

Omnia enim

potefl

idem etiam de

fub quo inferiora

ijia

inferiora fimul fumtaconftituunt iuperius,

con-

nem-

pe fingula individua fimul fpeciem , fingula? fpccies fimulgenus, fingula gencra inferiora fimul genus fuperius, & qux per modum individuorum ad quandam ipcciem relatorum , per modum fpecicrum vel
gcncrum infcriorum concipiuntur, fimul fumta id , quod pcr modum
fpecici, vcl gencris proximi aut fupcrioris concipitur (. 476. 43.
fcqqO- Enimvcro de eodem iubjeclio idcm affirmari, vel negari deberc , ex terminis manifeftum eft(. 205. 262). Patet itaque de fuperiori univcrlalitcr affirmari , vel negari dcbere , quod de lingulis inferioribus affirmari, vel negari porcft.

ttis.

&

Partem hu;us theorematis

alia ratione

demonftravimus

in fuperioribus (.

*J4).

478.

Modus argumentandi , quo dc iupcriori univerfaliter infertur, quod

de fingulis inferioribus affirmatur vcl negatur, dicitur InduSlio. Quodfi omnia infcriora recenfcntur,
lnduftio completacRi fi quaedam deficiunt incompkta.

lnditttio-

nis dtjinitio.

E. gr. In elementis Geometria: in fingulis

dcmonftratur, quod angulus ad peripheriam

Cui infiftentis. Quamobrem fi argumenteris

paulo ante (not. . 476) recenfitis

dimidius anguli ad centrum eidem ar

cafibus
fit

jingulus ad peripheriam ,in cujus crure eft -vcr

tex angv.li ad centrum eidem arcui inf.ftemis , tft hujv.s dimidiv.s ; jingulus ad peripheriam , intrx
cnjus crura compr ehenditur -vertex anguli ad ccntrum eidcm arcui infiftcntis , cft ejufdcm dimiaiusi
jlngulus ad periphcriam , cxtra cujus crv.ra conftittiitur vcrtex anguli ad centrum eidem a;cvi i,<nec d.nur prxtcrca alius angulus ad peripheriam cr.m angulo ad
f.tcntis , eft ejufdcm dimidius ,
:

centrum eidcm arcui infiftens

ErgO onmis angulus ad peripheriam eft dimidius angttli ad centrv.m
cidem arcui inpftentis
argumentatio indu<ftio eft , eaque completa. Si argumenteris : ffi:
c~nis latrat , ifte canis iatrat, iile canis latrat ,ncc rcpcnus cft canis,^ui non iatrct . ErgO omnit
.

canis latrat

inductio incompleta eft.

Omnis

I{ed;:clio

indf.clio-

nerali

nifad

competit

fyllogif-

mum

petit

ca-

petit

tegcricu
'

indut~iio efl

Quicquid competit
,

479

entbymema contentum fub boc fyllogifmo

,

vel non competit fmgulis inferionbus

id etiam

Scd boc comEr go bcc competit velnoncomPatct per induclionis definitioncm & fundamcntutn

vel non competit omni fupcrkri ,fiib quo ccntinentur

vel non competit ftngulis inferioribus .

omni fuperiori

categorico ge-

fS.477-.47*}'
Eifc

Dt aliis nonnullis argumentandi generibus

Enchvmema airirmativum hoc

[upeTiorij aur

mavis

i\

eft

W,gk

Hoc

emvmb

/* /"

0m

..

145

Ergo hoc cmvenie omEnthyinema negativum

aut
convemt omm fupenort

fngulii inferioribus

Ergo
Ergo

^J /* .

lioc non
Hoc non conver.it fingulis inferioribus
ad lylSinguU ji non fur.tB.Ergo t&ll*m A eft B.' Hinc etiam quxlibet inductio
(mt..
modo
mcompleta:
reductionis
gr.exemplum
e.
reducitur,
categoricum
Iogifmum
experinmr , iUudonm cature.
47* ) propoiitum ad fequentem: S^uod fingulis cxnibus frofrium
HrgC: MtriiXS '* cam recle
tie tribuitur
Sed Utratum furgnlis canibus proprium experimur
iribuitur . Adde. co:::;quCP.::i:'.l ilTndediatam ; tatratus omni cani reSie tribuitur . Ergo omnit
canit Utrat. Ica habes propofitionem per induclionem illatam ipfimmis verbis.

hoc

Cft:

mavis

S".

480.

Quoniam major in quocunquc cafu probatur pcr thcorcma quod

fundamentum conftituimus inductionis ( ^.479. 476), cx quo nimirum pcr confequentiam immcdiatam infcrcur(. 459J; idco pcrindc ac
,

modi fecundce
thctici

&

391), fyllogiimi hypo-

(. 385-. 389.

tertice figurae

curinducliopecn-

Haris ar-

^J^

407. 408) &disjunclivi (. 417) atquc immediata confe- duscm,

. 461) induclio pro peculiari argumentandi modo habetur fijtuatur

( JT.

quentias (
Patet tamen ( . 479 } , quod omnis vis concludendi pendeat a forma fyllogilmi categorici in prima rigura, coniequenter a dicto de omni & nullo (. 346. 347}
.

4 8 ieft

enthymcma

jndullio-

ad fyllogifmum

hypotbeticum

nis ad

Quia omne enthymcma fyllogilmi categorici idcm

hypothetici fjf. 424 ); Omnis

quoque induclio

reducitur, cujus generalis forma b<ec

fmgulis inferioribus

eft

Si hoc convemt

idem quoque convenire

Sed hoc

conventt

vcl non convemt omnt jupertort .

exemplum inductionis incompletx ante datum

vel non

vel non convenire debet omni fu-

periori.

convenit

convenit fyllogf-

vel non convenit finguhs

inferioribus

Ergo

hoc

mum
Pa

by-

}etl ~

(not. . 478) huic fyllogiimo hyE. gr.

Sed finguli cxnes Utrant
pothetico Jtquivalet : Si ftnguli canes Utrant , omnis cxnis Utrat
Ergo omnis canis Utrxt . Coniequentia ma;oris feu propoiitionis condicionahs patet per rationem logicam, iitud fcilicet theorema, quod conftituimus fundamentum mductionis

duciio

CS-477J.
.

482.

Syllogifmus hypotheticus, cujus confcqucns

&

ctiva

totum

tollitur

eft

propofitio

disjun-

auam
E. gr. Dilemma eft fequens fyllogifmus hypotheticus
habere poteti angulos , aut reciilineum , aut curvilineum , aut mixtilineum anguhs plures quam
Si triangulum plures

babebit

quxm

Ergo

tres
tres

483.

Quoniamdilcmmacft in modo tollente fyllogifmi hypothctici (.482.

409), conclufio vero fyllogifmi hypothetici in modo tollenteeft remotio antecedencis(.409 ); erit dilemmatis conclulio negaciva,
cedens majoris affirmativum ,
contra illa afiirmativa cric ,

&

fi

fi

condufio-

nisindiUwmate.
ante-

hoc q^^ ai

ncgacivum.
E. gr. ln Dilemmate, quod exempli loco(not. .^i) propofuimus , antecedens, /"-''.*gul m flures q-ixm tres habere poteft angidos , affirmativum eit
unde eus concluiio , m.llum
tri.-r,?;i!:>,ii plmes quxm tres angulos hxbere
E.nmvcro ubi dilemma taeft
negativa
,
potcf:
le tuer:t
Si Veus mund.-.m optimum non produxit , aut id fecit, q.iii mn potuit , aut quia noid njn ftcit
q;:ix non fotuit
nequt esixm quia noluit . Ergo mm.dum optimum produ:

pmtio

neque curvilintum , neque mixtilineum angtdos flures

nullum trixngulum plures tiuam tres angulos habere poteft

Sed neqne trixnguinm rcciilincum

trcs habet

Memmitisde-

Dilemma

dicirur

xit

'

Tart.

2-4

I.

SeH. IV. Cap. VI.

negativum atque adeo ejus conclufio, utpote remotio propofitionisneQui enim dicit , falfum elie quod A non fit B, leu in cafu fpeciali , qui pronunciat , talfum elfe, quod Deus non produxerit mundum optimum, affirmare debet , quod produxerit mundum optimum.
antecedens

xit

eft

gativae, affirmativa.

Syllogif-

mi catcgorici

multiplicis dejii-

484Syllogifmus carcgcricus, quctn ingrcdiuntur propofitioncs compofitx t dicitur fyllogifmus categoricus multiplex. Et in oppoficionc catcgoricus
five fimplex dictus (. 361 ) categoricus fimplex appellatur.

Poterat dici fyllogifmus compofitus , nili vox ilta jam alium fignificatum obtinuifiet
403 ) , quem immutare a moribus philofophi alienum (. 147. Difc. frtelim.) . Conftat vero categoricum vulgo dici fimplicem in ordine ad compofitura
(

tio.

V&rktxs
iiloritm

fyllogif-

morum.

485Qttoniam in propofitione compofita vcl diverfa prsedicata tribuuntur

cidem fubjeclo , vel idem pnedicatum effertur de divcrfis fubjeclis (%.
314), in fyllogifmo autem categorico propofitiones componuntur cx termino mcdio atque terminis extremis (%. 335. & feqq. );/ fylhgifmo ca-

tegorico multiplici

eadem

vel

infertur pluribus mediis terminis

conclufio

eodem medio termino inferuntur

vel

concluftones plures ftve ejufdetn [ubjetli-, five

ejufdem pradicati.
E. gr. Si ita argumenteris

Ornne triangulum equicrurum fer ferfendiculum ex

angidus ad
ferinde ac bafis ejus
,

&

bafin riemijinm dividitur in du.is fartes xquales

Hoc triangutum

eft

xquicrurum

E^gO

vertice in

vertictm

hoc triangulum fer ftrftndicitlum ex vcrtice in hafin de-

&

tnijium dividitur in duas fartes xqnaies

angulits ad verticem : lyllo, ferinde ac bafis ejns

categoricus multiplex, in quo eodem medio termino, qui eft triangutum a>quicrurum , inferuntur tres conclufiones idem fubjedtum , fed diverfa prnedicata habentes,
lCllicet I. Hoi triangtdnm fer ferftndiculum ex vertice in bafin dimij]'um dividitur in duas fartes aquales
z. /Jitjus trianguli bafis dividititr fer ftrftndiculum ex vtrtict in bafin demifium
in ditas fartes xqnaies . >. /Jitjus triauguli angidns ad verticem fer ferfendiculitm in bafin demijfjttm dividitur in duas fartes xquaits , Quodfi ita argumenteris
Omnis figura trilatera habet tres angulos . Omne triangulnm rtcliiintum
Ergo omne trianffhiericum tfl figura trilatera
gutum rcBitineum
fph.ericum habet tres angulos
fyllogifmus denuo eft Categoricus multipiex , fed in quo eodem medio termino mferuntur duae conclufiones eiufdem prxdicati
led diverfi iubjeifli , tc. I. Omne trianguium re&ilintum habet tres angulos ,
z. Omne triangulum ffhtericum habet tres angidos . Denique fi argumenteris : Omne triangulum reBilincun*
sequilatcrum , vel lequianguium ftr ferfcndicuium cx anguto tmo in latus offofitum demijfnm dividitur in duo trianguta lequalia .
aqitilaterum , df a>quianSed hx>c figura tji triangitlum
guium ErgO hxc fignra dividitnr ftr ferfcndicidum ex anguto uno in latus offofitum demijfum
in duo triangula equatia
fyllogifmus eft categoricus multiplex, in quo eadem conclualter vero
fio infertur duplici medio termino
Alter enim eft triangutum xquilatemm
triangidum eequiangidum . Obiter moneo, fi terminus medius fuerit complexus, adeoque
nonnifi integro lumto conclufio inferri poflit , fvllogifmum categoricum fimplicem efle
quod idem valet
eo cafu , ubi vel fubjedum, vel prsdicatum eft tenninus complexus

gifmus

eft

&

&

&

&

-.

-,

iT.

Syllogifini cate-

gorici

mnltipli-

cisinplurcs

fim-

Quia

dcm

486.

Syllogifmus categorktts multiplex vcl pluribus mediis terminisean-

infert conclufioncm

medio tcrmino plures diverfas

vcl eocfem

conclufiones (.485), in tot

mini , vel comlufiones diverf<e

refolvi poteji fyllogifmos

quot funt medii ter-

E. gr. Syllogifmus categoricus medii termini duplicis modo (nor. 5.485) allatus i
1. Omns trianguium xquilattrum fer pendaos refolvitur fyllogifmos categoricos fimplices
:

fcndi-

De aliis nonnullis argumentandi generibus

247

ftndiculm* t\ .ingnlo ttno in Utus offofitum demiljitm in duo triavguU jcr-:.-..U refolvitur. . Sed p!:CSYC*
.
fignra tji triangulum tequiUtentm . Ergo c\c. l. Omne triangulum aauUngulum fer ftrpen- /y#fjo.
Scd hxc figura efi
f \ mtgulo nno in '..x:;is nppjfitttm Aemiffnm refolvmtt bi dui irijhg <l.i tequalia
trixngtilum tequUngidum
Ergo &c. Similiter lyllogilmus categoricus duplicis extremi mii. Omnis
noris paulo ant* (not. . cit.) propofitus in duos relolvitur categoricos iimplices
Omne triangulum reciilineum cfl figura trilatera Ergo Omne
figura triUtera habet tres qngulos
tfittngulum reciilineum habet tres angnlos .
z. Omnis figiira trilatera habet tres anguios . On.ne
triangulum ffhxricum efi figitra tritatera . ErgO Omne triangulum ffhxricum habet trcs angnlos .
.

487-

S.

quam
yrarauaium 01 ciniu iuujcv_u cc juu.- ^r
dicati detcrminano adfuerit , prcedicatum tnbui potcft fubjecto,/w bypotb. Qiiod fi ergo ponatur dctcrminatio fubjecli & prxdicati; fubjeclo
quoquc tribuendum cft pra:dicatum(. 409).
Gt prarunau

juvji-(,io

irtvucnaum

cji

E. gr. In propoiitione categorica , omnis lex fofierior derogat ieg! priori , fulrecli detereft fofierioritas , prxdicati vero frioritas legis .
.Equivalet igitur huic hypothet:-

minatio
CJC

Si lex

gem B

lex vero
frior j /r.v B derogabit legi A. Quare fi ponas
,
legem vero jl friorem , fequetur Utique
iegem B derogare lcgi A.

fuerit fofierior

ejje fofieriorem

le-

488.
argumcntari Jicct
.

In hoc igitur cafu ita

minatione C tribuendum efl prcfdicatum

D. Sed

determinatione

fub

deter- Modus
in Jyltogv*

mis

Atqui

lcx

eft fofierior , lcx vero

Vocatur autem iftiufmodi

quod

fit

is

frior

Ergo

B dcrogat

icx

A.

legi

489.

llnde fyllogifmus biformts Defimtto_

quopofita determinationefubje&i atque prxdi- fyUogimi

fyllogifmus biformis

fub qua pracdicatum jungi poteft fubjccto, praedicatum fubjeclo

futribuitur
Quoniam itaquc propoiitionc minori arfirmari debet ,
in
bjedto , & praedicaro fuam convenire in cafu dato dererminationem

cati

'J'

D.

definitur

A fub

fubjeclo

babet determinationemC& praedkatum B determinaErgo in boc cafu fubjeclo

tribuendum eft prcedicatum B
cafu dato ( not. . 487 ) ita argumentamur
Omnis lex fofierior derogat lcgi

E. gr. In
friori

Omni

boc cafu fubjeclum

tionem

^01

&

dupkx fubfumitur fub

biformi propofttio minor

fyllogifmo

diverfis

majoris

fartibus
Patet id ex allato ante exemplo [not. . 48S;. Patet idem ex aliis , v. gr. fi ita arOmnis mathematicus
theoria & fraxi infirncitis fr.efiat mathcmatico fola theo.
ria infiructo
Sed Titius eti mathematicus
theoria
fraxi infirucius ; Mxvius vero efi ma.

gumentamur

&

&

&

thematicus fota theoria inflrucius . ErgO Titius frsfiac Mxvio

Aliud exemplum tale eft
liber methodo demonflrativa confcriftus certiorem cognitionem targitur ieciori , quam libcr fccunium
fchoU metlvditm confcriftus Sed hic libcr efi methodo demonfirativa confcriftus ; ilte vero fecun.

ditm methodum fcholte

Ergo

hic tiler certiorem cognitionem largitur lcctori

Facile fyUogifmus biformis refolvitur in ftmplices: id

ceri fufficit.

Nimirum

in cafu

Omnis matbematicus

&

la tbeoria inftrufto

Sed

firuclus.

Ergo

VVolfpi Logica

praeftat

tbeoria

Titius

primo

&
efi

quam

ille

..

49O.
( .

489

quod exemplis do-

argumentari licet:
prceflat matbematico foita

praxi infirutlus

matbematicus 6* theoria

matbematito fola tbeoria

injiruclo
I

Ex

& praxi inhac conclufionc

s l
y! ZJf~

^^

or "

fmtn us
Yefduti<>.

Tart.

z48

ScH. IV. Cap. VI.

1.

immcdiatam confequcntiam porro infcrtur : Ergo quicunque

Matbematicus fola tbeoria inftrullus ejl , eo Titius pr^ftat (. 445.460).
Unde porro argumcntamur: Quicunque Matbematicus fola tbeoria inftruScd Mcevius eft mathematicus fola tbeoria
clus eft , eodem Titius prceftat
Ergo Titius M<evio prcejlat Similiter in altero cafu ita arguinftruclus
mentari licet Omnis liber metbodo demonftrativa confcriptus certiorem cognitionem largitur leclori , quam liber fecundum fchol<e methodum confcriptus
Sed hk Hher eft metbodo demonjirativa con/criptus Ergo hic liber cerfione pcr

quam liber fecundum fchol<e methcdum

Ex
conclullone
denuo
pcr immediatam confequentiam inferconfcriptus
tur (.445. 460 ): Qmcunque liber fecundum fcbolce methodum confcriptus , is minus certam cognitionem largitur leclori , quam hic liber
Unde
porro argumentamur: Sed ille liber fecundum fcbolw methodum confcriptus.
Ergo ille liber minus certam cognitionem quam hic leclori largitur , confeHic liber certiorem lequenter per immediatam confequentiam (. cit.)
tlori , quam ille cognitionem largitur
Si quis de fuccelTu in omni cafu dubitet, \s refolvat cxemplum generale cetera omnia fub fe complexum (.488^) in Syllogifmos fimpliOmne A jub determinatione C eft B fub
ces , quos cales deprehendet
determinatione D. Sed G eft A fub determinatione C Ergo G eft B fub
determinatione D. Unde infertur per immediatam confequentiam:^ao^tiorem largitur letlori cognitionem

B admittit determinationem Dyillud B tribui potejl ipft G ac porro argumentamur. Sed boc B admittit determinationem D.Ergoboc B tribuipoteft
cunque

Unde porro fequitur pcr immediaram confequentiam:ErgoG<r/?i?.

Ita fcilicet
Exemplum quoque ad mt. . 488. allatum talem reductionem admittit
argumentamur Omnis lex fofterior derogat omni legi friori Sed lex B efi fofterior Ergo Ux

ipfiG.

derogat omni legi friori

lex fcilicet

cunque itx

de eodem cafu
eft

frior lege

Hinc fequitur per immediatam confequentiam: Ergo quxcunque

B3

efl frior

illi

derogat lex B.

ei derogat lex B.

Sed

lex jt

Unde
tft

porro

argumentamur
Ergo legi ^t

prior lege B.

^<-

derogat

iex 2.

Cnrfit
compendi-

um

argu-

men an-

SyUogifmus zdco biformis

cum

491.

in

unum compingat

fyllogifmos cate-

cog t{ uos at q ue unam vel duas confequentias immediatasf. 49^ >

(om p en ^tum arg U mentandi eft
Exempla fyHogifmorum biformium (not. 489) cum eoram refolutione (5-49) coll.

g 0r

ta

dida

jlluftrant

CA-

249

AV U

C
De

Vll.

Ratiocinatione polyfyllogiftica
compofita

conclufio

fyllogifmi antcccdentis

&

mixtim

492.

fcquentis

pracmiffa

fit

vel

Ccncate "'*

plurium conduiioncs coniidcrantur inftar notionis complexae , ac "fn

formata inde cnunciatio ingreditur tanquam praemiffa fyllogif- mmum"
icqucntcm ; syllogismi concatenari a nobis dicuntur.
defimtio.

mum

Exempla in demonftrationibus Mathematicorum plurima occurrunt

gumentamur de triangulo a:quicruro ABC circulo infcripto
Omnis trianguii teqtiicruri crura
funt crurti trianguli xquicruri

fitnt

tequalia

Sed clwdte A.B

ci~

&

BC

BC funt aquaies.
ErgO ihordte AB
Et porro Quorumarcuumchorda aquales funt , illi arcus aquaics funt.
ErgO arcus qtioqtie AB
BC chorda aquales funt
Sed araium AB
ita argumenramur , fyllogifmi
c> BC xqu.tUs fnnt Si , inquam
BC funt
concatenari dicuntur
quia conclufio pr m i, chordaAB
Similiaquales
eft firoul propofnio minor lyllogifmi fecundi
Qiuinquc
ter concatenantur lyllogifmi , fi ita argumentamur
.

&

&

efl faficntiffimus

faficntifftmns

niedia fini convenientifjima

is eligit

Ergo

Sed

Vetis eiigit media fini convcnieniiffma

Vev.s efl

Et por-

Si Veus eligit media fini convcnientiffima , mundum creavit fini

creationis convenientiffimum . Sed Veus eligit tnedia fini convenientifftma . Ergo Vens mundum crta~
vit fini crtationis convenientiffimum . Denique
Si Vens mundiim creavit fini crcationis conve-

rO

mur.dum optimum frodnxit . Sed Veus mvndtim creavit fini creationis convenientiffimum Ergo mundum optimum froduxit Nam conclufio fyllogifmi praeccdentis hic fit continuo prsemiffa fequentis. Alter concatenationis cafus in Mathefi frequentiflimus eft.E.
gr. Si du<e lineae AB
kie mutuo interfecant in E pro
demonftranda aequalitate angulorum
x ita argumentamur:
I
Omnes anguli contigui fuptr tadem reSia funt aquaics duobus refiis
Sed Anguli y
x funt contigui fufcr eadem recla CV. ErgO
Anguli y
x funt aquales duobus rcBis 1. Anguli contigui fitfer tadem
nier.tiflimum

& CD

o&

&

&

drm

recia

~D

& y funt
fuptr taJam atAnguliy & xfunt tequaUs duobns

recta funt tequalts duobus reffis.Sed Ar.guii

AB. ErgO

& y funt

jtnguli

tendentes ad duas conclufiones

&y

reStis&C anguii

cor.tigni

tequales duobus reSiis

hanC

funt aquates duoLus reSiis formaiTlUS

&

e-

x atque Anguiio&y funt tequaUs eidtm

tertio , atque 3. argumentamiir : sPqualia eidem tertio funt tequalitt
inter fe . Sed Anguii y
x atque anguti
x ftmul
y funt tequalts tidtm ttrtio . ErgO anguti y
funt angnlis
y fimv.l tequaits Hic fyllogiimi concatenantur , dum ex duabus conclufio-

nunciationem':./*njn/;

&

&

&

nibus formamus propofitionem,

qux

praebet pra:miffam fyllogifmi tertii

Syliogifmus

&

49 3-

cujus conclufio eft pra?mifTa alterius fyllogifmi , ap- Trofyllopcllatur Profyllogifmns: Syllogifmus vero , cujus pra?miiTa eft conclufio Pfi
,

alterius fyllogifmi

&

dicitur

Epifyllogifmus

E. gr. Si quis ita arglimentatur: Omnis aSiio itge natnrali frohibita efl fvgienda. Sed nimiv.s labor
tfl aiiio lege naturali frohibita . ErgO nimius labor efl ftrgiendvs , Sc minorem probaturus argumeiltatur
Qutecunque atiio ttnais Ad torforis dtftrttSlionem } ea eft itge natnrali frohibita . Sed nimius la:

bor

^p

llo~

S J mi " CP~
l

MtfQ

250

Tart.

1.

Secl.

IV Cap. VIL

bortendit adcorporisdefirncii.r.em.

ErgO nimius labor tft aciio Itgt naturaii prohihltA Svllogifmus

quia pereum primiflapriorls, nimitu Uhor tft aSio Uge noturali
prohibita , infertur tanquam conclulio
Contra in exemplo geometricode arcubus aequafbus
a cruribus trianguli xquicrori circulo infcripti fubtenfis fytlogifrnus pofterior eft epif>"?!.' mus i <l u:i conclufio prioris , cUrdx arcuum ab
bc funt aqnalts , eft e ufdem
propofitio minor
Similiter Sn exemplo de mundo opcimo fyllogiimus fecundus eit
epilyllogifmus primi, quia conclufio primi , Vtus eiigit mediajint convenieniijfima:' tft fimul
minorfecundi, Cvrertius eft epifyllogifmus fecundi , quia conclufio fecundi , Ve'm mundum
pofterior eft proiyllogiimus

..

5*r*c)
,s
'*
"^

&

treavit fini

creationis

contienientifftmum

minor

eft

t\oiod-

?7'n
polyjyUO.

gifticte^

definttio

tertii

494.

Scrics fyllogifmorum inter fc concatenatorum dicitur Ratiocmatio pohf> UoS !ftka

(not. . 492) ; tum etiam fyllogifmus cum

fuo profyllogifmo (. . 493 )
Facile apparet , foritematqut fylhgifmumcategoricum multiplicemcffe quafdam raciocinationis polyfyllogiflicx fpecies (. 46S. 472. 485;.

Exer.ipli Icco funt fyllogifmi inter fe concatenati

.

495hypotheticis immifceantur confe-

jX.

Quod

i\aticci-

quicunque argumentandi modi

7iatioms

quentiaE immediata: 2c

h./.im

tionem dicimus mixtim compofitam

d^imtio

c,c ^ nir '

rer fe

&

fyllogifmis categoricis

fl

alii

P otc ^ P cr fcricm
concatcnatorum

Ratiocina-

Unde Ratiocinatio mixtim compoftta

quorumcunque argumenrandi modorum in.

Nimirum immediata confequentia concatenatur cum fyllogifmo , fi conclufio fyllogifmi fit

pramvlfa , ur.de infertur per immediatam confequentiam nova conclufio ,
e contrario fyllog:lmus concatenatur cura immediata confequentia , fi conclufio per immediatamconfequentiam illata fit pranniiia fyllogifmi Ratiocinationes mixtim compofitxin demonftrationibus Mathematicorum ut plurimum locum habent . Exemp. grat. Si per duos fyllogifmos inculimus ( r.ot. . 491 ) conclufiones
Anguli
ir y fimul funt xquaies duobr.s reidt Fig.
jtngiiy
ft n
x f,. t .tqualts duobus refiis per immediacam confequenciam inferimus;
S-49 1 )- Angulio
atque Angv.li v C>* x fv.nt dtne angulorum fv.mmx eidem tertia tequalts Ergo Anguli
y atqne Anguii y
x fimul fv.nt tequales eidtm tertio Ica immediata conlequentia concatenatur cum duobus fyllogifmis
Dum vero porro argumentamur rfqu.ili* eiaem ttrtio fv.nt xqv.xlia inttr ft
y atqrit Anguliy
X funt tequales eidem tertio ErgO Angv.li
Sed Angv.ii
y atque
Angv.li y
x fv.nt xqv.aies inter fe ; Syllogifmus cum immediata confequentia concacenatu:' Et
x fv.nc
dum porroper immediatamconfequentiam inferimus Anguiio j ztqueAngvli y
lequales inter fe
ErgO angulio &y fimul fv.mti funt xquaies .ingulis y
xfimul fumtis denuo conOmncs ifti fyilogifmi
immediafequentia immediata cum fyllogifmo concatenacur
tx confequencix dum inter fe concacenancur; ratiociuatio oritur mixtim compofita

&

(/

a.

&

&y

&

&

&

&

&

&
&

&
&

&

496-

Trobatiovisdepni.

Uo

'

Si data

quaedam propofitio ex

aliis

tanquam notioribus per

Unde

Probatio propofuionis

fyllo-

gifmos colligitur , probari dicitur

potefl: per fyllogifmum aut fyllogifmorum inrer fe concatenatorum
ricm quibus ca cx aliis ranquam notioribus colligirur
.

deriniii
fe-

Exemplaprsbent omnes demonftrationes propofitionum mathematicarum, in quibus concarenatis fyllogifmis plerumque pluribus tandem devenitur ad fvllogifmum , cu'us conclufio eft propofit:o data , de qua qua;ricur , ucrum prxdicacum fubiecto five abfolute ,
nec ne
raro autem primo ftacim fyllofive fub data detcrminatione pofito conveniat
gifmo infertur propofitio data tanquam conclufio.
,

Trobatwfim ~
"'/.

P lu,t

497unico fyllogifmo abfolvitur , dici poteft finiplex; contra vero compojita , qux nluribus inter fe concatenatis conftat. Unde
com-

Probatio

qax

De

l{titiocinatione polyfyllogiftica*

251

concatcnatorum fcrics ,adcoquc ra- &compoc

tiocinatio vcl polyfyllogiftica (. 494,), vel mixtim compofita (. 495). i" d Wreil
tia
Ezempla Madiematicorum dicta optime illuftrant. Sedcum inrerius cx iuftituto de

compofita eft

fyllogifmorum

intcr fc

medium prolaturi fimus, hic

Quod
quis Machematum fuerit

ad exempla
li
ignarus , is atMathematicorum provocafle fufficiat.
tendat ad prohationes propofitionum , quas in Logica huc ulque dcdimus , ac in sequentibus daturi lumus Quodfi omnem de lyllogiimo doctrinam animocomprehcnderit , haud
dilficile eidem erit eas in lyllogifmos iuos relolvere : quo ipfo eorundem concatenatio iplisoculis manifefta evadet

probacione

propofitionum a&uri talia

in

loci

498In fpccic autcm probatio Demonflratio dicitur,

intcr fc

concatcnamus

non utamur

fi

in

fyllogifmis,

pra:miflis, nifi definitionibus

quos mcx-

&

propofitionibus jam antc dcmonaxiomatis

ftiatis : Ut adco dcmonftrationcs tandcm nitantur dcfinitionibus , cxaxiomatis.
pcricntiis indubitatis
Qui cum artentione vel noftra Geometriae elementa perlegit isdemonftrationes Mathemaricorum hanc tenere formam experietur Inferius idem apertius docebimus
Tenendum tamen , vulgo in demonftrationum numero non haberi nifi probationes , quae tandem in definipcricntiis indubitatis

atlonis

^P'Ml0
e

'

&

tiones

ccaxiomata refolvuntur, nec admitti praemifias

Enimverocum

quae fola experientia: fide conftant

certitudocognitionis, quaenon minus obtinetur , ubi

experientiis indubitatis utaris tanquam praemiflis, quam ubi folasadhibueris definitiones
axiomata tanquam praemiffas primas; confultius duximus , vocem demonftrationis non pra:ter necefiitatem arclioribus limitibus coerceri , quam par erat , praefertimcum mathematici
in Mathefi mixta , inprimis Aftronomia 6v Optica, e numero demonftrationumnon arceant
probationes , quas ingrcdiuntur praemifiae perobfervationes ftabilitae
Multo minus autem
probamus , fi quis cum .AriHoteh demonftrationem arttioribus adhuc limitibus conftringat ,
ut nequidemrigidiflimae Geometrarum demonftrationes Ieges omnes adimpleant , cenforia ideo virgula notatae a Tetro I^amo in fcholis Mathematicis
Sulficit talem concipi
demonftrationis notionem, ut per eam extra omne dubium ponatur , praedicatum convenire fuo lub'ec"to
Patebit enim deinceps , cognitionem certam ab incerta elfe diilinguendam , atque adeo cum probatio tendat ad certitudinem cognitionis , futficit eam a ceSi cui aliter vifum fuerit , is pcr
teris diftingui , qua certitudo cognitionis obtinetur
nos abundet fenfu luo
De verbis cum nemine litigamus Nos eum conftituimus fignificatum, qui fcopo noftro refpondet fuaque fe commendat utilitate
finis

demonftrationis

fit

&

C
De

Ufu vocum

AV U
,

feu

T VIIL

terminorum

circa ratiocinia.

. 499.
terminh accurate definitis difiinguuntur , res no- Ufa voc " m Ul Y
bis obvias ratiocinando ad fua genera fuafque fpeciet reducere licet
f~
Res nobis obviafit,dum aliquam cjusnobis notioncm formamus, df cc " dls

Sl

gene ra

&

fpecies

"

rem ipfam

nobis repra:fentemus (. $4), five aliqua ejus praediyii^J

cata cogitemus, per quajeara menti cxhibemus. Quodfi ergo diftinguifuagenemus, qua> in notione rei occurrunt, vcl diverfa , fub quibus eam trien- rafuajque
five

ti

cxhibemus, pracdicata, atquejudicia

intuitiva

formamus

( .

39.

&

in-

i),

fpecies.

252

&

Tart.

1.

SeH. IV. Cap. Vlll.

occurrunt

quibus definitio abfolvitur gencris

fibi proprio denotata:;cx notis iftis colligitur , rci obvix conveniredcfinitum(. 349) ,
adcoque ei tribucndum cflb nomen , quo genus aliquod , vel fpecies
aliqua dcfignacur ( . 152), confequenter res obvia ad genus vel fpeciem fuam rcducitur ( . 48. 50).
inter prsdicata

ift.a

vel fpcciei alicujus tcrmino

quodam tanquam nomine

Egregius hic terminorum uliis ex demonftrationibus Mathematicorum elucet , nec minus patet per noltrasdemonftrationes logicas , ubi Iedior ad eas percipiendas animurnattulerit fufficienter attentum , patebitque in ceteris philofophis partibus eadem methodo a nobis pertradtandis , qua in Logica utimur. Vulgo is non agnofcitur , plerifque fiSed folenne eft
bi perluadentibus definitiones praemitti , ut propofitionum pateat lenfus
hominibus attentionis impatientibus in uno acquiefcere ulu , ubi multiplex praeftoeft, Sc
ut impatientix fuae patrocinentur , pro unico habere , qui lubinde minimum in re momentum trahit ex quo fonte plurima propullulant judicia praecipitata, qua fuo loco
notabimus
.

Si

gemra& fpecies terminis

accurate defnitis diftingvuntur

ad

res nobts

aopihdn- bvias ratiocinando applicare licet propofitiones generales cognitas . Si enim

fpccies tcrminis accurate definitis diftingvuntur , res nobis
dis propo- gcnera

&

fitionibus
generali-,

us

obvias ratiocinando ad fuagenera fuafquefpecicsreducerc liccc ( . 499 ).

l n propofitionibus gcneralibus fubjeclum eft vcl fpecies aliqua , vel genus quodpiam ; praedicatum vero convenit fingulis fpeciei individuis , vel fingulis generis fpeciebus harumque individuis ( . 242 ).

Quamobrem cum conftet, rcm obviam ad hanc fpeciem , vel iftuct genus pcrtincrc
qucmadmodum modo oftendimus; ratiocinando colligimus , quod de generc vcl fpecie aliqua abfolute in propofitione uni,

, feu affirmatur vel negatur , id quoque de re nobisobvia abfolute affirmari , vel negaridebere ( . 346. 347 ). Propofitionesadeo generales ad rcs obvias ratiocinandoapplicamus( .49.50).

verfali pracdicatur

Egregius hic terminorum ufus denuo ex demonftrationibus Mathematicorum noftrifque philoiophicis , ac in fpecie quoque Iogicis , elucet Nec mirum, cum magna part'e pendeat ab ufu priori (. 499) , quemadmodum ex
ipfa demonftratione propofitionis
.

praUentis intelligitur
,

Ljns vo-

moftenda
fuijefti

conditio'

i conditio

mttur

>

tur

tcrminis

fixis

num

terminis fixis expri-

cuidam obvia? conditio

,
refpondet
notio ( . 129 ),
invariata

ratiocinando colligere licet

Quoniam
tio

yoi.
fub qua pradicatum convenit fubjeclo
rei

ifiaadftt.
fi

condi-

fub qua prxdicatum fubjcclo tribuitur , terminis fixis exprimieam in cafu obvio agnofcere ( jT. 80), confequentcr ratiocinan-

colligcre licct (.48. 50 ), num rei cbviac conditio ifia adfit.

^ui in mathematicis fuerit verfatus, ei abunde fufficient , qux ibi fsfe offerunt exempla
Inferius tamen aliqua trademus, qiue propoficioni uoftrs illuftrandae inferviunt

do

JT.

502.

Si conditio , fub qua pradicatum convenit fubjeclo , terminis fixis exprtapplkan- mitur , 6" genera atque fpecies accuratis dcfmithnibus dijiingvuntur ; propofuiones

cnmin

De UJu vocum

feu terminorum circa ratiocinia

ad

bypotbeticas generales

fitiones

res obvias

253

vel cafus fpeciales aut fingula- dispwpo-

cnim gcnera atquc fpecies accuracis dcfinirionibus diitingvuntur res obviasad fua gcncra fuamquc
fpccicm rcduccre licct ( . 499 ), & fi conditio
fub qua praedicatum

res obvios

ratiocinando applicare

licet

Si

iitior.ibus

yPone ~

convcnit fubjeclo

num

tcrminis

cxprimitur

fixis

cuidam obvia; conditio

ratiocinando colligi po-

(.501). Stante igitur

ratiocinando colligitur ,rem obviam efle hujus vel
iitius gencris aut fpcciei , eiquc hanc vcl iitam convcnirc conditioncm
Quamobrem cum de fingulis fpecicbus earumquc individuis fub data
conditionc prxdicari poffint, quae dcgcnere(. 2"6),xc\fycck(%. 23S)
fub ifta conditione prxdicantur , ratiocinando colligitur , de re obvia
teft

rei

utraque hypothcfi

iftaadfit

fub conditione obvia prxdicari pofle

quod

in propofitionibus

hypo-

theticis univerfalibus dc fubjeclo cnunciatur( . 218. 242).

Exempla denuo plurima fuppedicac Machefis , fuppedicat Logica noftra , &c pluraoccurrunt in ceteris philofophix partibus methojophilofophica pert raclacis
Nec deeric interius
occafio quxdam infcenam producendi.
.

&

Si terminis fixus refpondet fignificatus

in propofitionibus enunciatur , ex quibus preedicatis abfolute pofitis vel fub certa conditione enunciatis agnofcatur defi-

nitum, ratiocinando colligere

,quod

Jus v<*
.

app n ca m

quoque conveniat notio indefi- disdefininitione definito attributa Sienim terminis fixus reipondet fignificatus , in- tionibus.
variata iifdcm refpondct notio (. 129), atque adeo agnofcere licet ,
num rci obviae conveniat hoc vel iitud prxdicatum , five abfolute pofitum, five fubcerta conditione enunciatum ( . 80) , confequenter cum
licet

rei obvitff

prxdicata five abfolute pofita, five fub certa conditionc enunciata addefinitum aguofcendum fufficientia vicem deiinitionis tueantur(. 153) ,
ratiocinando inde colligimus, quod eidemconveniatdefinitum(jT. 349),
atque inde porro inferre licet,quod eidem quoque conveniat definitio,
feu notio in definitione definito attributa (. cii.).
Exempla in Machefi occurrunt Ponamus enim nos agnofcere, triangulum aliquodnoobvium reitilineum efle xquiangulum hinc fane concludimus, quodetiamfic xquilacerum Unde porro inferimus , quod eidem triangulo quoque conveniar definicio trianguli xquilaceri, nempe quod habeac tria lacera incer fe xqualia Plura dabimus exem.

bis

.-

pla inferius.
JT.

S4-

Qjiontam ditto de omni & nullo omnes nituntur fyllogifmi (. 353J,

vi dicli autem de omni & nullo prsedicata abfolute , vcl fub data condTpedaditione de fuojecto enuncianda fub generibus ac fpeciebuscontentis vin- bilisin

^f

(.^46.&feqq) , definitiones autem ad res obvias applicanresobvisead fua genera fuasque fpccies reducuntur (jT. 349 )i
omnis tandcm noftra ratiocinatio eo tendit, ut res obvias adfua gencra fuasque fpecies reducamus ipfisque prardicata convenientia attribuadicantur
tur

&

mus. Quamobrem cum

hic

utendum

fic

terrainis fixis

&

accurata definitione

ratioci-

nando.

Tart.

254

nitione explicatis(. 499.

do ufus apparet .

Idem quoquc

alia

I.

IV

SeB.

& feqqj

Cap.

eorundem

adhuc rationeevincitur

VL

indifpenfabilis in ratiocinan-

In fyllogifmis

fpecialiora

quemadmodum

ex fundamento eorurrt,
6
apparct
fcqq.)
aut, ii mavis, in
(.
nullo,
dittodeomni
,
34
propolitionibus
univerlalibus ( %. 354,). Efyllogifmis opus habemus
nimvero judicia univerfalia ablque terminorum ufu formari nequeunc,
quod per fe parer, multo minus autem judicia determinata (. 32.0),

concludimus ex generalioribus

&

qualibus

in

ratiocinando

eft

opus

( .

&

333. 334.

&

. 375-.

382.

&c

Terminorum adeo

).

ufus in ratiocinando indifpenfabilis

Mathematici bene ratiocinantur ob convenientem terminorum ufum in aliis difciplinis multa eft in ratiocinando confufio multifque modis in formamraticiniorum impingitur , ob rationem contrarii. Atque ea ratioeit , qua * nos permovit } ut convenientem quoque terminorum ufum in philolophiam introduceremus , ficque ratiociniis accuratis in eam
aditum patefacereums
.

Finis partis primse

LOGI-

PHILOSOPHI^E
RATIONALIS
S

IV E

LOGIC^
A R
P

Woffi

Lotfca

S
R A C T

II

G A.

257

LOGIC^E PARS IL
V E

S 1

PRACTICA.
EC

U
IN

1.

GIGi
U
L OCERTOQUE
VERO A
AB

FALSO,

INCERTO DIJUDICANDO
C A P U T /.
De

Veritatis Criterio.
.

50J.

prsdicatum guodcunque , five affirmativum , fi ve

negativum, iubjecto abfolute, vel fubdataconditione convenit, pr opofttio diciturwrvi ; fin minus ->fa!fa Eft itaquewr/?d.rconfenfus judiciinof-

feritatis

&

falfi-

tatis defi-

niiio no-

cum

minalis

objedto, leu re reprccfcntata ; falfitas vero diflcnfus ejusdem ab objedto .Dicitur autem

tri

ha:c veritas logica,

cum

in

Logica hicfit vocisfi-

gnificatus.
E. gr. Propofitiohzc, trianguLum habet trcs angulos , vera eft , propterea quod figun tribus
lineis terminatx conveniunt tres anguli . Falla vero eft propofitio, triangulum fLurcs quam
Similiter propofitio negativa,
trcs habcrc foteft anguhs , cum id fieri nullo modo poflit
jguajijtitm non hxbet anguLum obliquum , vera eft , propterea quod praedicatum hoc negativum eidem convenit, cum omnes cus anguli fint recli . Falfa vero eft propofitio negativa , r.ullum triangulum hab:t duos angulos atlu reilos , fl VOX trianguli CUITI Thcodofo pro quacunque figura trilatera fumitur, propterea quod triangula fphsrica duos angulos atu
reilos habere poilunt . Similiter propofitio fingularis , Vetrus abnegavit Chriftum , veraeft,
quia facftum iftud revera contigit,
de praefenti vera eft propofitio fingularis, Tititu
fcrilit , pofito quod aftu fcribat
.

&

Quoniam

. $06.
propofitio omnis vel univerfaliter affirmans, vel univerfa- Cafusju-

negans , vcl particulariter affirmans, vel particulariter ncgans, fin- diciorum

gulari ad particularem relataf^. 259), & wi fingulis fubjectum vel ab- verorum.
liter

folu-

Vart. 11 Seft.

25

1.

Cap.

1.

folute ponitur, vel certam conditionem

adjechm habet ( . 216. 21SJ'

228); fequitur, veram effe propofitio-

feu fua gaudet determinatione (.

nem, 1. Si univerfaliter eji, quod univerfaliter affirmatw i 2. Si particulariter vel in cafn fingulari eft , quod particulariter vel in cafu fingulari affirmatur, 3. Si abfolute eft, quod abfolute affirmatur , 4. Si fub ijia con-

quod fub eadem affirmatur

Si univerfaliter efje neqnit,quod

velfinguUri in cafu cffe nequit,
quod particulariter , vel in cafu fingulari negatur , 7. Si abfolute non ejt ,
quod abfolute negatur , 8. Si fub ifta conditione efje nequit , quod fub ea
ditione

eji ,

univerfaliter negatur

6.

5.

Si partkulariter

negatur(. 505;.

effe

Vera font iudicia : i. Omnis lapis eft gravis, 2. Quidam lapis eft calidus, 3. Virtus
homini femper proficua , 4. Lapis ex alto cadens motum celerem acquirit , 5. Nulluj
horao eft immortalis, 6. Quidam homines nou funt finceri , 7. Nemo hominum 111 omnjbus eft fapiens, 8. Lapis irigida perfufus aqua non eft calidus

57.

Eodem modo

Cafus /_

dicioram
falforum.

non

quod

patet, e contrario falfa efle judicia,

Si univerfaliter

i.

,quod univerUt
a
er
quod
particulariter
tantum affiraffirmatur
Si
univerfaliter
, 3
eft ,
f
tnatur, 4. Si abjolute prorfus non
quod
abfolute
affirmatur , %.Sifubcer,
eft

univerfaliter affirmatur

2. Si particulariter eft

eft

laconditione
ter eji,

negatur,

eft

quod de (ubjeclo

abfolute pofito affirmatur, 6.

quod univerfaliter negatur

7.

Siparticulariter

eft

Si univerfali-

quod

univerfaliter

eft , quod particulariter vel in

cafu fingulari negatur , de eodem fcilicet fubjeflo , 9. Si abfolute efi , quod
abfolute negatur , 10. Si fub certa conditione eft , quod de fubjeclo abfolute pofito ncgatur , 11. Sifub ifia conditione eft , quod fub ea ejje negatur.

8.

Si particulariter vel in cafu fingulari

gr. Falla funtjudicia,

I. Omr.is

homo hahct fMtdta.xts ad omne vitium

cum nemo hominum

itandum

fujfici-

gaudeat iftis facultatibus i. Omneshomincs fum finccri , cum

qu:dam tantum finceritate animi utantur 3- hi<edam tantum-vitia nocent , cum vftiaomnia
noceant .'4. Sol movctur motu annuo , cum omni motu annuo deftituatur
j. Omnis lapit eft
talidus , cum calidus tantum fit is, qui calori diu fuit expofitus
6. TijtUus homo ulUm
licritatcm cognofccre potefi , cu.m omnis homo plures COgnofcat . 7. "Hftlltts homo cft apartium
tntcs

nil con, pofito quod quidam homines fint a partium ftudio alieni . 9. folia
fcrunt ad incrtmentum arboris , cum folia ferviant incremento arboris. 10. TSittlU tllipfis alttri fimilis tft , cum nulla alteri fimilis fic, cuus axes non funt axibus fuis proportionalcs
11. Tigv.ra txqv.ilatcra circulo infcripta non hahct fempcr omnes angulos inter fe a:quales , cum

ftudio alienus

neceflario ejus anguli sequales efledebeant. Cafus judiciorum verorum atque falforum non
ratione enumeramus : faspiifime enim accidit , ut ad eos uon attendentes judiciurn

&k

de veritate atque

falfitate

judiciorum praecipitent
.

508.

Ipfa hac cafuum judiciorum cum verorum , tum falfofum enumeratione innotefcit, quandonam judicium cum objeclo confentire , quando^ eocumobje- dem diffentire dicatur, ut adeo nullus definitionem
(. 505) mgrediatur
ttt&cjus
tcrm nus> q U non fa cis intelligatur
N;mirum ad huncce confenfum atque diffenfum aeftimandum non modo qualitatis pror
r
tevjenfus

indicii

jenjtis,

pofuionum habenda eft ratio, ne affirmetur quod erat negandum, tk e contrario negequod erat affirmandumj verum etiam inprimis quantitatis propoficionum atque de,

tur

termi-

,:

De

Criterio Veritatis

terminationis fubje&i , ne plus alHrmetur

.
dcbebat Bxemplis modo allatis ( not

qunm affirmari
,
dicta hunt clanora .

negetur

vel

506. 507

259

vcl

r.cgaxi

59-

iF.

Propofitio univerfaliter affirmans vera eft

prcedkatum per fubjetlum

e-

jufque determinationem determinatur Quicquid enim de fubjecto prardicatur, id de eodcm praedicatur vcl abiolurc, vcl fub adjefta condicionc,
conlequenter vi dctcrminationis(. 228). Enimvero quod dcfubjccto
univerfaliter abfolutc pra?dicacur, illud vcl attributum eft, velcflenti.

ale

modi cujufdam atque

vel

modum

pollibilitas, quce per

relationis

Quando
uriiverfaliter.affir-

^y^!
4>

& attributa, quaeque

6y.
dctcrminentur
pcr modum attributorum infunt, per fe mutuo
(
conditioi57^ 3 9,U vcrode fubjedto abfolutc pofito cnunciantur, fub
ne definitionis fubje<fto tribuantur (jT. 225), adcoque vel eflenrialium,
vcl attributorum, vcl corum, quse pcr modum attributi infunt (.
180. 18 1. igt), pro dcfinitionum fcilicet diverfirarc; quod dc fubjcfro
abfolurc poliro univcrfaiitcr pmsdkatur, per fubjectum aut , ii mavis
7;.Quamobrem cum

attributi incft(.2 5

effencialia

notioncm dcrcrminarur.
Porro quod dc fubjcclo fub data detcrminatione univerfaliter pra>
dicatur, id vcl modus cft , vcl relatio quccdam ad alia, vel quidpiam,
quod in fubjefto non concipitur poflibilc, nifi pra:fuppofito quodam

fubjccti

modo

ejus

(.

258J.

Quamobrem cum modi

&

quae inftar

modorum

infunc de fubjecto nonnifi conditionacccnuncicncur (. 217), confequentcr ob adjcclam conditioncm eidcm tribuantur; pcr conditioncm iftam
(.

219^, confequentcr

fubjec~ti

determinationcm

(.

228^

determi-

nantur
E. gr. Propofitio univerfaliter affirmans , omne trUnguUtm halet tres angtdot , vera eft
vi definitionis triangulum eft figura tribus lineii terminata y categonca huic
hypotheticse iquivalet Si triangidnmeft figara tribus lateribus terminata , tres habet angulos
(. z--(>) , numerus ternarius angulorum per numerum ternarium Iaterum determinatur.
Similiter propofitio univerfaliter affirmans vera eft; Omnis figura sauilatera circulo infcripta
tsl teqniangiua : per hanc enim conditionem^ quod ea circulofit infcripta, determinatur
fcqualitas angulorum . Pertinent huc exempla ad . zzj. 116. allata.

Quoniam enim

Sio.

Propofith partkulariter affirmans vera

vera continetur,
contra

eft

qu<efub univerfaliter affirmante Quando

&

propoft-

U0,P?- rtl ~
Propofitionem particulariter affirmantem veram efle dcbere , quce fub
univerfalicer affirmante vera continetur , patet pcr diclum de omni a x mans

34 6)-

vtra.

Enimvero quoniam nullum prardicatum fubjedto convenire

nifi adfic

racio deccrminans, cur infit(. 4. Difc . pralim .)

illa

potcft,

autem

ratiovelinfubjccto, adeoque in effcntialibus , autattributis, autmodo,

aut quod per modum attribucorum vel modi inftar ineft (. 6$.&feqq.

57^

>

vel extra fubjectum

confequenter in conditione quadamextrinfe-

160

IL SeM. L Cap. L

Tart.

trinfeca contineri debet, cvidcns

tcr aftirmans fuerit

ra

(JT.

509)

vera, eam

omnino

eft, ubi propofitioparticuIarL

contineri fub univerfaliter atfirmap.te ve-

E. gr. Propofitio particulariter affirmans, tjuoddam triangulum habet tres angulos , vera
eft , quia continetur fub univerfalirer affirmante vera, omnt trianguhun habet tres angulos.
Similiter propofitio particulariter affirmans vera , quidam lapis efi calidus , continetur fub
nniverfaliter affirmante vera , omnis lapis per aliquod ttmporis fpatiumcalori expoftus e/t caiidus .
Facile haec peripicit , qui ex luperioribus didicit, omnem propofitionem particularem evadere

univerfalem,

ii

fub;ectum fufhcienter determinetur

[.

iz8. 149. &: ieqq.

).

yii.
quando pradkatum determinaturper ea, qu<e
propofinotioni individui in dato flatufpeclatiinfunt Etenim cum nullum praedicatum
twjmgitfu bj e fto tribui poflir, nifi adfit quardam ratio, cur cidem infit,quod
eo denoratur (. 4 Difc.pr<eUm.)\ fi quod individuo, quod propofitio"J
nis fingularis fubjeclum eft (.241) , tribuitur, ratio quoquc adelTe
dcbet , cur eidem infit, quod prsdicato denotatur. Enimveroratioifta
vel eft in fubjecto, vel in cxtrinfccis, qua eidem adfunt , vel in utroquc fimul. Quamobrem cumnotio, qua individuum in ftatudatorepra>
fentatur (%. 74), omnia cidem intrinfeca ftatumque ejus determinantia extrinfeca contineredebeat ; patet prsedicatum per ea determinari,
qux notioni individui in dato ftatu spectati infunt Vera igitur cum
fit propofitio , fi , quod pr^edicato fubjecto attributo indigitatur ,eidem
infit (. 505); propofitio fingularis vera eft, ubi prcedicatum determinatur per ea , qiuie in notione individui in dato ftatu fpeclati infunt

Qu.vdo

Propo/itio ftngularh

vera

efl

E. gr. Propofitio fingularis , Tiiius faibic , vera eft , fi in iis, perquas ftatusejus fingudeterminatur , continentur rationes ad actum fcribendi determinandum fufficientes .
Illre determinationes fubecli vulgo non attenduntur
Quodli vero cuidam volupe fuerit
ad actiones fuas animum afferre attentum
accurato examine facto itatumdeterminare
fuum , in quo actio ifta ipfi competit , is veritatem diiftorum abunde perfpiciet , nec
mirabitur amplius propofitiones iingulares determinatas ( . jio; . Enimvero cumpropolitiones determinata? hactenus fere Mathematicis folis propriae fuerint , ceteris in incerto
cognitionis pelago huc illucque latis ob vagos terminos propofitionefque vagas; mirum
videri non debet , quod propoGtio determinata fingularis inauditi fpeciem pras fe ferat
Patebit tamen infenus maxima utilitas illius ftudii, quod in formandis propofitionibu
lingularibus determinatis ponitur, ubi propofitiones fingulares ad univerfales revocaredocebimus. Defperant homines laboris improbi impatientes de eo, quod non ftatim in poreftateeft,atque negligunt, quae ex proiundo eruta maximam utilitatem fpondent.
laris

&

JT.512.
Si propofitio negativa vera eft , ei oppofita affirmativafalfaefl.ln propononisne- firione negativa figniflcamus
, praedicatumnonconvenire fubjedto ,quod
gativ
propofifl ca arflrmativa eidem tribuendum (. 288). Quodfi ergo
pp
Tropoft-

'

fequens
'

'
, necefleeft, ut ejus oppofita fit falfa (%. 50$).
E. gr. Quia propofitio negativa, triangulwn non halet qnatuor ar.gulos , vera eftei oppofita affirmativa, trianguhun habet tjuatuor angutos , falfa eft; qui enim ait , ^. non efitB , is
falium eife pronunciat , quod A fit B . Unde liquet , propofitionibus negativis proprieloquendo non convenire veritatem, neque adeo earum habendam effe rationem , ubiveritas
accurata definitione determinanda.

tl

ne at va vera efledebet

De

Criterio Veritatis
JT.

Veritas

efl

513-

determinabilitas pnedkati per notionem fubjecli

niverfalitcr affirmans vcra

bjccli

16

fivc abfolutc pofiti

Propofitiou-

quando prxdicatum per notionem

cft,

modo

five ccrto

detcrminati

Vtritatis

fu- logic* dc

dctcrminari

affirmans vera cft , quando

S9)- Propofitio particularitcr
IO
)> adeoque denuo quando
fub univerfalitcr vcra continctur (. s
prsedicatum pcr notionem fubjc&i detcrminabile (. 509). Propofitio
dcniquc fingularis vera cft, quando praadicarum detcrminatur per ca,

fijti re-

allt

'

poteft (.

qux

notioni individui in dato cafu fpe&ati infunt (.

$11). In om-

ni igitur propofitionc aftirmantc vera vcritas eft detcrminabilitas pra?-

dicati pcr

notioncm

fubjecti

confcqucntcr

cum

propofitiones ncgati-

quando ipfis oppofita? afrhmativa: funt h\ix(.

rcalcm habcs , fi cam concipis pcr dedcfinitionem
S12);
notioncm fubjccli ( . 194) .
pcr
praxlicati
tcrminabilitatcm
Exempla ad iiluftrandas propofitiones praecedentes ( not. . 509. 510. $11) in medium
vae cenfeantur

vera?,

vcritatis

allata definitionem prasfentem illuftrant

.
Propofitio affirmativa falfa efl

fi

514.
pr<edicatum notioni fubjecli repugnat

In Judicio determinaro fubjcclum repra?fentatur fub eanotionc, ur in

cadem contineatur ratio, cur prasdicatum ipfi conveniat ( . 320 ), adeoqua? per moque eam ingrediuntur non modo eflentialia, attributa

&

Qiwido
a ff r u '

Vfjrjr~
t

220.221. 212 ), verum etiam modi aliaque extrinfcca ( . 219). Quodfi propofitio affirmativa fuerit falfa ,
prardicatum fubjedto convcnirc ncquit ( . 505 ), adcoque cum eflentialibus, vcl attributis , vel iis , qua? pcr modum attributorum infunt,
vcl cum modis in dato cafu incxiftentibus , vcl ftantibus dcterminationibus cxtrinfccis inefle nequit , confequcnter notioni fubjedi repu-

dum

attributorum infunt

( .

gnat (. 310 ).
Quoniam enim
E. gr. Propofitio affirmativa falfa eft , triangulum habet qnatuor angnlos
nomine trUtnguU denotatur figura tribus lateribus terminata , fieri non poteft , ut eidem
riguras conveniat numerus temarius laterum & numerus quaternarius angulorum , ficque
.

Similiter propofitio affirmativa falfa eft, tafis ex

praedicatum notioni lubje&i repugnat
ttlto dtUffus tzr&t mozetur , propterea quod
motus tardus repugnat lapfui ex alto , cum
motus gravium cadentium continuo acceleretur
.

siy.
Propofitionc negativa fignificamus, quod prcedicatum fubjefto con- Quwdo
ne& atl
vcnirc nequeat , falvis iis , qua? notione fubjeifti continentur (. 205 J,
propofitio
j
j
r
n./c
,
adeoque
in ea pra?dicatutn notioni iubjedci repugnat (.310 ). QuamoJ.

brem evidcnter
tivam veram (

patet

jT. 5

14

propofttionem affirmativam falfam conflituere nega-

).

&

dpisex
E. gr. Falfs funt propofit iones affirmativae , triangulum habet quatuor angulos ,
alto delaffus tardc mo-.etur . Vera: autem funt negativS : triangulum non habet quatuor anguhs Sc
Lafis tx alto dcUffus tardc non nxnetur

5l6.

a\

262

Tart. II. SeH.

Qmndo

Quoniam

Cap.

$16.

propofitionis cft prsdicati per notioncm fubjcfti

dcterminabilitas ( 5 X 3 ) veritatem propofitionis agnofcit , qui perfpicit
,
prwfititioma pf*dkatum per ea , au<e in notione fubjecli continentur , determU
om'sam- 4
netur
fcatur.
veritas

E. gr. Veritatem propofitionis , ln omni triangulo reiTUineo tret anguli fimnl fumti fitnteeduobiu reciis, agnofcit , qui perfpicit , quomodo per tres lineas rectas fpatiumter-

qitalts

minantes quantitas fummx angulorum determinetur , aut minimum quod per eas determinetur, ita ut iJeo tres anguli fimul fiimti duobus re&is aequales effe debeant quia
,
V.ncx fpatium terminantes func rectx easdemque numero tres (119).

Qja

ToCit

ont

5I7-

ve.-i-

fc**'

r.ona^no-

famt.

aliquid conve-nire obfervat

fu lj e ft

Qj,;
er

J'

C0Nft et

'

vcnirc obfcrvat

hd

n0l i novit

is

veritatem

propofitionis

non agno-

veram. Qui cnim fubjcfto aliquid conquidem agnofcit , praedicatum convenire fubjecloj

propofitionem

quxnam

effe

fint

in notione fubjecti contenta

per

qu&

prxdicatum dcterminatur
Cum adco dctcrminabilitatem praedicati
per notioncm fubjedti non pcrfpiciatj veritatem propofitionis non agno.

fcit

513

Enimvcro quoniam nihil fubjecto convenire poteft nifi adfit ratio t

cur convcniat (. <\.Difc. prrfl. ) ; evidens eft, adefle debere rationem ,
cur id quoque ei conveniat , quod eidem convcnire obfervamus. Ratio
cum contineri debeat vel in definitione fubiecli s vel in determinatione
ejus ( Jf. 225. 228") , utraque autem ad notionem fubjefri referatur
C 320 )j non nrlnus evidens
re,ob quae etiam pixdicatum

cft, in notione fubjedti contineri debe-

vi obfcrvationis eidcm convcniens conconfequenter

in
notione
fubjecti contineri debcre , per
,
praedicarum
qua?
determinatur f. 219 ). Etfi adco veritas propofitionis diftincte non agnofcatur , vi partis prim<e propofuionis pnefentis i con-

venire deber

ftat

tamcn

effc

cam veram (%. 513

Nimirum agnofcimus quidem

).

inelfepropofitioni veritatem, ipfam

autem veritatem, qux

latet, non perfpicimus . E. gr. 7\ivcm efie albam obfervamus

Conftat igitur , in notione
nivis contineri debere , per quas albedo determinatur , ita ut iispofitis ponatur etiam albedo njvis, confequenter dubiumnoneft , propofitionem hanc effe veram : nix efl alba. Atat cum ignoremus , quaenam fint ea , per qus albedo nivis determinatur , ipfam veritatem
Quodii vero Phyficus ex notione nivis palam facere poifit
propofirionis non perfpicimus
cur fit potius alba, quam non ; is veritatem demum propofitionis agnofcit Ratiocinamur
.

notioni veritatis autea ftabilita: ( 513; convenienter , nec quicquam moramur praeiuNeque vero in nutnedicatas opiniones, quibus ftantibus alfertum videtur paradoxum
rum fubtilitatumfterilium referri debent , quae hic ftabiliuntur . Apparebit ufus non contemnendus paulo inferius , ubi de veritate a pofteriori eruenda enmus folliciti .

Impoffibi-

riTd'

flbtUsaepnitio.

dicimus ,
contradiclionem non involvit.
lmpofftbile

518.

quod contradiclionem

involvitj

PoJJtbile

quod

Biangulum rcBUineum , figura duabus lineis reftis terminata, impoflibileeft, cum

cx not onc rec^ae fequatur contrarium, duas lineas retlas fcilicet fpatium comprehendere
non poffe Triangnlum vero rcBilineum , figura tribus lii:eis redtis terminata, po(Tib:leeft ,
quia notioni Iineae rectae non repugnat , ut earum tres fpaiiumcomprehendant
j

5.

519.

De
Hinc confequitur
<

..

Criterio Veritatis

notionem

effe

impojjibilem
*./r/.

....

/7-

263

qua conjunguntur

in

/ M ;.>nCT/ J

.,*

:-

f'

qu<e n^ otio
/?//^>

;..,^nu

repugnant ,qua
eidem fubjcfto una ineffe ncqucunt ( . 3 10 ). Ncmpc fi A rcpugnat ipfi B
A & B una ipii C ineffe nequcunt. Quamobrem fi ponamus , ineffe A,
B non ineft . Cum vero porro ponimus, ctiam B ineffc propofitiones
non ineft ipfi C funt contradicloris ( . 288), adcoB ineft ipfi C
que notio ipiius C, in qua conjunguntur , quce fibi mutuo rcpugnant,
;

&B

A&B,

contradictioncm involvit,confcquentcr impoffibilis eft(5i8).

patcr, fi in notione conjunguntur , qucefibirautuo non
rcpugnant , eam effe a contradiclione liberam , confcquenter poffibi-

Eodcm modo

lem

si8).

Exempla Bijnguli ScTrUngnli re&ilinei modo (net.

tem illuftrant
. 520.

ji8) allata propofitionem praefen-

Etenim fi judi- Vfitioncium fuerit verum , pra?dicatum determinatur per notionem fubjecti /pondens
jritcto
(jT. 509. &feqq. ), adeoquc quod praedicato indigitatur, idco fubjecfto
convenit ,quia cctera conveniunr,qua? in notione fubjedti continentur 3,"'"
(.200. 219 ), conlequenter m notione complexa , qua? juaicio amrmativo vero refpondet ( . 39^, non continentur , qua: fibi mutuo repugnant ( . 310). Notio igicur judicio affirmacivo vero refpondens
poflibilis ( . S19).
Propofitioni affirmativae ver<e notio pofftbilis rejpondet

521.

Propofitio ncga- Vfitioretiva vera eft , cui oppofita affirmativa falfa (. $15). Scd fi propofitio Jpondens
<etiao
affirmativa falfa, pra?dicatum notioni fubjcdti repugnat ( . 514J. No- J'
negativo.
r
j
j
r
d
tione igitur , qua? refpondere
debcrct propofitiom negativae vera? ,
Propofttioni negativ<e ver<e notio impofftbilis refpondet

mutuo repugnant, confequenter

contineri deberent,qua; fibi

impoflibiiis

J19

notio

ifta

).

. 5 2 *Coneeptibile dicitur, cujus formari poteft notio

lnconceptibile

cujus

Conceptibilis

nulla formari poteft notio.

&

E. gr, Tr>angulmreEtitineumeR conceptibile , quia ejus formari poteft notio, feumenti inc6/! ce"
tanquamprafens repraefentari (. 34) Biangulxviveroreftilineumell inconceptibile , quia e- ptibilis
jusnotionulla formari poteft , qua menti tanqnam praefens exhiberetur . Cavendum vero , definitio
ne pro inconceptibili habeamus , cu us nos notionem nullam formare poifumus . Poteft enim
sliquidelfeconeeptibile, etfi in noltra potefhite non fit e;us formare notionem.
.-

$ * 2 $-

'

..

Critertum veritatisctt propofitioni inrrinfecum, unde agnofcitur,eam Crheni

effe

veram

confequenter

VVolffii Logica

offert

notas

ad

veritatem

cafu quolibet dat&

*"*****

264
dejinitio.

to

Tart. II. SeB.

agnofcendam , adeoque veram propofitionem a falja difcernendam

tes

(.88

eftque notio veritatis diftincla

Quodnam

I Cap. L

Veritatis

criterium

fufficten-

).,

5M-

determinabilitas

pradicati per notionem fubjecli.

Determinabilitas praxlicati per notionem iubjetti ablblvit definitionem
nmveri- veritatis realemfjf. 5i.j).Cum igitur ad veritatem agnofcendam in datatis.
tQ q u0 ijij ec ca fu fufficiat ( . 197 ),veritatis criterium eft ( . 523 ).
E. gr. Propofitio, trianguLumbabcttrcs anguLos , vera intelligitur , quamprimum intelligitur, per numerum ternarium linearum ad fpatium terminandum concurrentium qui
notione fub;ecli continetur , una determinari numerum ternarium angulorum , ita ut
efi

fitcritcri-

tribus

pofitis

anguli

ad fpatium termir.andum concurrentibus ponantur quoque tres

hujus cr terii pendet a dicto de omni &c nullo ad defini349; . Ita nimiaum argumentamurcriteriumveritatis adulumtrauf-

lineis

Nimirum

ufus

tiones extenfo ( .
latun : Cnjufcunque propofitionis pntdicatum pcr notioncm fubjccii dctcrminatnr , HU propofitio cfi vcra.
Sed bujus propofitionis predicatum fcr notioncm fubjcBi dctcrminatur . Ergo hec propofitio vcra cfi .

Per Criterium

525.

nomina-

intelligimus propofitioni intrinfecum , unde

agnofcitur , eam elTe falfam.
Critcrium & mta fynonyma funt ( . 30 ). Quamobrem notae definitio generalis fupra ( 79)
3
traditaadhunccafum fpecialemapplicanda, ubidefinitiocriteriifalfitatis defideratur . Ea-

lis.

dem

Criterii

fdftmis
defimtio

falfttatis

tenenda funt de definitionecriterii veritatispauloante

.

(hiodnam

Falfitatis criterium conjiftit in eo

$13

allata.

526.

quod proedicatum

notioni fubjecli repu-

Um cnim P r0 P ^lt10 &ift ** > in ^ 112 pra?dicatum fubje&o renat

(
S 5 14) ; ex ifta repugnantia falfitas propofitionis agnofcitur.
"utis.'' P S
Eft igitur ea falfitatis criterium (ff. 525).
nf- ^ u

'

E. gr. Propofitio, Triangulum babct quatuor angubs, falfa indecognofcitur , quodnotioni trianguli , qua tanquam fpatium tribus lineis terminatum repraefentatur , repugnat numeruj
angulorumquaternarius . Namexnotione trianguli fequitur , quod tres habeat angulos ;
fieri autem non poteft , ut fimul tres
quatuor habeat angulos Repugnat enim notioni lubje&i, quod contrariatur ei , quod per fubcclum determinatur , cum contrariafimul inefle
nequeant ( $. 310)
Nititur criteriumfalfitatisdidtodenulloaddefinitionemextenfof349;

&

redit enimadhunc fyllogifmum generalem: Cujufcunquc frofofitionis pr&dhatum notioni fubjcEli

rcpugnat } illa cfi falfa . Scd bujus fropofitionis prtedicatum fubjctlo rcpugnat . ErgO hxc f ropofitio cil
faifa

52?

'

Criterium

Criterium veritatis propofttionis negativee

Quoniam

'veritatis

notioni fubjecli repugnat

pwpofi-

pofita affirmativa falfa ( .

twnistte-

Z a . r **

confiftit

in eo

quod pradicatum
, cui op-

propofitio negativa vera eft

515 ), eo ipfo agnofcitur , propofitionem

ne g at i vam c fjfe veram, quo conftat, ei oppofitam affirmativam efle falveritatis propofitionis negativaj criterium idem
fam
Fallitatis adeo
cft ( . 525), confequenter criterium veritatis propofitionis negativa:
in eo confiftit, quod praedicatum notioni fubjecti repugnet. (.5^6).

&

E. gr. Propofitio negativa, Triangulum non habct quatuor angulos , vera effe intelligitur ,
trianguli repugnet , adeoque exinde , quod
falfa fit propofitio affirmativa , Triangulum babct quatuor angnLos

quod numerus angulorum quaternarius notioni

jr.

Qu*<m

Propofitio vera

528,

eft , qu<e efi conceptibilis

falfa vero

qua

inconcepttbtTts.

De

Criterio Veritatis

165

Propofitioni vcrx notio poflibilis rcfpondct ( . 520). Quare curtl

conccptibilis fit propofitio, fi notio polTibilis eidcm rcfpondct ( 5:22) ;
propoiitio vera efle dcbct , quce conccptibilis
h,

propofttio-

"^."^"
muuue*

contrario judicio negativo , confequentcr propofitiom affirmativa? inconct .

Quamobrcm ptibiks.
falfx f. 515 ), notio impoflibilis rcfpondct f . 5 2
impoflibilisrcfpondet
(.522,);
cuinotio
cuminconccptibilisfitpropofitio,

0-

propoiitio falfa cffe debct

qua: inconccptibilis.

E. gr. Vera eft propofitio , Triangulum habet tret angulos ; fed eadem conceptibilis eft
(. 511;. Falfa eft propofitio, Trianguium habet qimtmr ar.gulos ; led eadem inconceptibilis
Ceterum cum omnis propofitio vera fit conceptibilis , falfa vero inconceptibilis ;
eft
feqq. criterium
Dn. de Tfchirnhaufen in Medicina Mentis part. 2. Seft. i.p. m. 34\cr tatis in eo poluit , qnod zerum Jit , quicquid concipi ; falfum yero , quod non concifi foteft.
imonceptibilitatis definitionem dare potuit , fed in
Quoniam vcro nullam conceptiiititatis
quacdam pofie concipi ; utriufque notionem habuprobatur
acquievit
quibus
exemplis
,
,
151;, atque adeo in applicanit nonnifi confufam, nequaquam vero diftin<ftam( . 88.
do criterio facile aberratur . Quoniam enim ita argumentandum :. Qiicquid concipi pcteft
.

&

&

&

quicquid non concifi foteft, illud

.-/; ven-:m .
Scd hoc cor.cifi foiefl. Ergo hoc eft verum ,
falftm. Sed )xc comifi non fotefi . Ergo hoc eft falfum : omnis fane cardo rei in cafu fpeTJoc fojfe concifi > illnd vero 5 foftecmciali, vel fingulari in eo vertitur, ut probetur
Enimvero cum nullam dederit derinitionem in qua notae, adeoque propofitioni incifi
trinfeca ( . 79 ) , recenfentur ad id agnolccndum fufficientes , num propofitio in datocanullo ad definitionem extenfi
fu concipinequeat s applicatio criterii vi dii\i de omni
qucd definitioniprincipium
confugit
ad
.
ck
leqq.
vacillat
Equidem
4;.
p.
,
349)
(
1.

,,i

tft

&

bus defideratis fubftituat

fed tale non eft , quod locum definitionis tueri commode pofAit enim p. 46. inde patere, quod aliquid concifiamus , fi folis verbis inalterius mente ,
tjui id ignorat , eandem ac xqite ferfecfam , ac iffi ea Ae re habemus , notitiam c.xcitare valemusi
ir. cafn offofito nos
eam faltem imigmari Qui notionem habet diftin&am novitque notarum
terminos, is eos alteri enumerare valet ( . 89), non tamen contra notione diftimfladeftituitur, qui eas enumerare non valet(f. 90;. Unde apparet ex criterio Tfchirnhufiano id
tque liquere, quod cus rei , cu:us notitiam folis verbis cum altero communicare valemus, notionem diftindam habeamus terminosque notarum eam ingredientium rioveriEt quon:am
mus ; nondum tamen liquet , quod in cafu oppofito eadem deftituamur
dantur ideae deceptrices verbis cum altero communicabiles , ut alter perinde ac nos fibi
videatur ideam rei habere, cuus nullam habet ( . 135. 136. 1 37 J ; criterium TfchirnAccedit quod nec noftras ideas cum altero communicare folis
hufianum fsepiflime fallit
verbis valeamus , nifi quis eandem prorfus notionem cum fingulis mngat ( 116), ita
utimur , nofleque notiones, quae
ut &; terminos habere debeat perfpectos , quibus nos
iis funt 'ungendas (. 118). Quoniam vero faepifllme accidit contrarium ,
videtur quoque nobis alter mentem noftram aflequi, cum tamen ab ea fit maxime alienus OmitId tantum addo, fi ilto alia, quae contra iftud criterium in medium afferri poterant
Intelligimus nempe 'Ulius aliquis efle debeat ufus
id revocandum efle ad noftrum
dicio noftro refpondere notionem complexam poflibilem, fi oftendere valemus ,
notionem fubeCli efle a contradlctione liberam , Sc praedicatum per eam determinari
Ita
Geometra conftruftione trianguli asquilateri docet , non repugnare , ut tres lineae reclae
aequales ad fpatium determinandum concurrant , confequenter notionem trianguli asquilateri efle poflibilem , &: deinde demonftrat , ftante asqtialirate laterum tres trianguli anguios debere efle inter fe iquales , atque ita ipfi innotcfcit propofitionis hu'us veritas:
Triangulum xquiiaterum eii aquiar.guium . Ceterum ex divtis fimul Iiquet, quod Cartefius ,
dum Criter um veritatis claram
diftinitam perceptionem conftituit , non aliud fibi
veht , quam quod notio complexa iudicio vero refpondens fit poflibilis Quoni:im tamen
nondocuit, unde pollibilitas ifta innotefcat
infurricientia tradidit nec notioncs deceptrices exclufit
Nos igitur defeclum fupplemus , reducendo poflibilitatem idere fimplicis ad id , quod fit a contradiclione libera , complexam vero , qualis 'udicio femper
relpondet , ad hoc
quod praedicatum per notionem fubje&i determinetur
Quomodo
:

fit

&

&

autem

266

Tart.

SeB.LCap.L

11.

autem innotefcar , abeffe in cafu priori contradidionera , adefle in pofteriori determi,

nabilitatem pracdicati per notionem fubjecti , mox docebimus difertius.

5x9.

Dua

Curpropo.

jttwes

propofttiones contraria?

univerfaliter affirmatur,

non poffunt

quod

effe

fimul ver<e

Earumenim una

in alterauniverfaliter

negatur(. 297).
Qyo^fi propofitio univcrfaliter affirmans fucrit vera, praedicatum per
fU0 J cc^ um ejufque determinationcm detcrminaridebet (.
509J , adeofinte/fe
110 cic* cm ftantc notione ac determinatione fubjecli convenit
(. 219,),
limnlvc- ^
confequenter cidem non repugnat (JT. 510). Quodfi propofitio univcrl ,
faliter ncgans fuerit vera , prsedicatum fubjetto ejufque determinationi
repugnat (. 527). Quare cum fieri non polfit, ut idem pra?dicatum eidcm iubjedto fub eadem determinatione unaconveniat&nonconveniat,
Imo repugnct ; fieri quoque non poteft, ut duaj propofitiones contracontran.*

fimul verse

ria? fint

E. gr. Propofitiones contrariae funt

Irnn habet tret anguios

omne triangulum habtt

poreft , ut utraque

autem non

Fieri

tres

angulos

&

nnlltim triattgu-

earum fimul vera

53propofuionum contrariarum unam

fit

Contra-

Qttod

ri&rmn

\pj p atct
(

ndcTn-

TlOtijCat

5l2)

ergo conjlet

ft

a !teram

effe

falfam:

Quod uno

in

veram , eo
cafu jam fupra oflendimus
effe

'

E- g r * Vera e ft propofitio, omne trlangulum habet tres angulos : contraria igitUr , nullum
triangulum habet tres angulos , falfa eft . Similiter vera eft propofitio , nuilum tjiiadratum
halet angulum obliquum ; falfa igitur contraria , omne quadratum habet angulum obiiquum
fi

^e fafyHo

? 2 T

, quod eidem nonnift fub adjicienda condu<e

contrarice
propofitiones
ftmul falff funt Si enim fub
fimulfalnonnifi
certa
conditione
eft, quod de fubje&o abfolute pofito affirmafa.

tjnando

^*

dit' 0f*e convenit

abfolute pradicatur

'

eft ( . 507 )
Atque adco patet in prxfenti hypopropofitionem univerfalitcr affirmantem elTe falfam
Enimvcro
quoniam pr^dicatum,quod fubjeclo abfolute tribuitur, fub data quadam conditione eidem convenit , propofitione tamen contrariarum negativa abfolute negatur , perbypotb. falfa autcm propofitio eft , qua de
fubje&oabfolute pofito negatur,quod fub certa conditioneeft( . 507);
non minus liquet , propofitionum contrariarum negativam quoque in
hypothcfi pra?fcnti efic falfam. Utraque igitur propofitionum contrariarum falfa eft , fi dc fubjcfto abfolute pofito praedicatur , quod eidem nonnifi fub data conditione convenit.

tur

propofitio falfa

thefi

Dux

&

nullus lapis eft calidus y

propofitiones contrariae , omnis lapis tft calidus
calor enim ablolute nec affirmari , nec negari poteft de lapide , qui
,
eiJem non eonvenit, nifi quando per fulficiens temporis fpatiumcalori v. gr. Solis fuit
nullum
CXpofitUS. Similitcr propofitiones contrarias, omne triangulum eft circulo iiiftriptum
triangulum esi circulo infcriptum , amba: falfae funt , cum a Geometrse arbitrio pendeat ,
utrum triangulum circulo infcribere velit , nec ne,nam per norionem trianguli faltem

E. gr.

funt fimul

falfae

&

detcrminatur infcriptibilitas

53

2-

De

z6j

Criterio Veritatis
53

2-

Propofitionum contradiSloriarum altera ne-ceffario vera ; altera neceffario chtuhs

falfa. Propofuiones contradicloria: vel funt fingularcs ( . 307 ), vel contradi^oriarum
indefinitae decerminatae ( . 308. 309. 320 ;, vel altera earum univermc ar
falis , altera particularis eft fjj\ 294. 295). Jam in cafu fingulari omnes

f Jf_

fub his formulis gencralibus , boc

eft B J^fjr',
non e/i B, cum idem dc eodem individuo codcm tempore vel
hoc
fub cadcm detcrminatione una affirmetur atque negetur ( . 288.
feqq.). Patct autcm pcr fc ,cidcm fubjecTo A idcm prsedicatum B vel
convcnire , vel non convenirc, confcqucntcr unam contradi&oriarum
contradiclorire continemur

&

clTe

&

vcram, alteram falfam

505

( .

Si contradictorix fucrint propofitioncs indcfinitse determinatoe , gefpccies fivc abfolute pofita,five fub ccrta dctcrminationc, fpenera
fhntur ut individuaf jf. 308. 309. 320. 74) , atque adeo propofitioncs
ipfac hoc refpectu requipollent lingularibus (. 241^) .Enimvcro fi propofitiones contradiftorix fucrint fingularcs , una earum necefTario veErgo etiam fi propofitiones indefira , altera falfa , per cafum primum
ncceflario vcnitse determinatre fucrint contradi&oria: , altera carum

&

ra eft, altera falfa.

Si proPoteft idem in hoc fccundo cafu alia adhuc ratione oftendi
determinata^fubjectumfub ea notione repraefentatur,
pcr quam prxdicatum dctcrminatur ( . 320). Enimvero propofitio
.

pofitiones fuerint

praedicatum pcr notionem fubiccti

, G
non cffe
determinatur (. 509), confequenter cum idcm fimul cffe
nequcat , ncgativa eidcm oppofita falfa effe debet ( . 505 ). Quodfl
in hoc caergo propofitiones indefinitae ponantur , non minus patet
fu affirmativam adhuc effe dcbcrc necefTario veram,ncgativam ncceffario falfam
Quodfi pcr notioncm fubje&i in propofitione determinata
determinatur praedicatum negativum , in cadem continetur ratio, cur
fubjeclo convcnire nequeat , adeoque ncgativa neccflatio vera eft
( 5-6) , confcqucntcr affirmativa vera cffc nequit ( 512).
Quodfi dcnique altera contradicToriarum fucrit univerfalis , altera
particularis; aut una earum itidem neceffario vera eft, altera vero falla,aut non. Ponamus poftcrius
Cum in uno cafu propofitioncs contradictoriae contineantur fub hifccgencralibus, omne Aejl B
quoddam
Anon efl B ( . 294 ); fieri poterit , ut falfum fit,
omne
ejfe B,
quoddam A non effe B, aut ut utraque fit vera, fcilicet , ut & omne
A fit B, & quoddam non ftt B Si falfum fit, omne A ejje B , dari
poterit aliquod A , quod non fit B , aut nullum prorfus A erit B ( . 507^.
Io utroque igitur cafu verum eft, quoddam A non effe B (jj\ 347J Et
fi falfum fit
quoddan A non effs B , impoffib ile eft ut detur ali,
univerfaliter aflirmans vcra cft

&

&

&
A

&

quod

168

II SeB. L Cap. L

Varl.

quod A, quod non iit B ( jT. $oj) y adeoque quodcunque

A cffc debetB. Quamobrcm dux contradiftoria; in prsfenti
Quodii omne

pofliint eflc fimul falfx.

nequit

ut detur aliquod

qttod non fit

eft

five

omne
non

cafu

vi dicli de omni fieri

346), adcoque verum

non effe B ( . 505 ), conlequenter duas contraefle nequit , quoddam

dictorix in praefenti cafu non poffunt effe fimul vera;. Quoniam igitur
ncc fimul verae, ncc fimul falfx effe poffunt; una earum ncceflario ve-

Idcm eodcm
ra , altera falfa eft
ejl
contradicloria? funt, nullum
.

modo

&

omni cafu propofitionis prxfencis

tur in

oftendicur in cafu akero

quoddam

efl

, ubi
B. Conftat igi-

veritas.

E. gr. In cafu fingulari aur verum eft , Vctrum fcribe re , aut falfum, hoc eft, Tetrusaut
fribit, aut nor. fcribit . In cafu indefinito, Triangidum av.t haiet tres angulos , aut non habet
angulos , numerus enim angulorum per laterum numerum decerminatur . Detres
nique in calu contradi&ionis inter univerfalem 8t particularem intercedentis aut cntne
quadratum habct quatuor angulos , aut quoddam quadratum non haiet quatuor anguios . Item Aut
emnis laf/is r.v data altituiine cadens imfctv.m ingcntem acquirit , aut qnidam lapis CX ctdcm altitudine cadcns impetum ingcutcm non acquirit
:

*\7 t/.'o
fitbiefti

535Jn propcfitione vera five affirmativa , five negativa> notio fubjetli pojjiMis efjedebet. Si enim notio fubjecli fit impoifibilis , nec propofitioni
verJE a

7it!on?bus

^ rmativ:E

monftratis
veriscur
pojfibilis.

Quod

notio poflibilis refpondere poteft:

.520

repugnat

Quod

fuperius de-

notio fubjedti fuerit impoflibilis

talia eam ingrediuntur ,

,
qua? una efle neqeunt ( ff. 519 ) , adeoquc non datur iftiusmodi ens,
cui nocio calis refpondcac , confequenccr judicium de co nullum eft,
fi

fieri non poteft, ut eidem , quod non eit ,

aliquidvel conveniat,
vel repugnet. In propofitione igitur cum negativa,tum affirmativa no-

Jcu

tio fubjecti

poffibilis effc

debet.

E. gr. Notio trianguli , feu figurae tribus lateribus terminatse, poffibilis eft
neque
enim repugnat , ut tres lineae ad lpatium comprehendendum concurrant Hinc vera formantur de triangulo <udicia cum atfirmativa, tum negativa, v. gr. Triangulum haiettres
angv.Us , triangulum non habct quatv.tr anguios &c. Contra notio bianguli reciilinei impofli

cum

repugnet ut duae linex

rectae fpatium comprehendant . Enunciationes igibiaugulum reciiiinev.m habet duos angidos , biar.gvlvm rcBilincum r.on babet tres
anguhs &c. etfi prior Ipeciem propofitionis arrirmativae verae mentiatur, cum admiffa notione deceptrice bianguli re<ftilinei lequatur numerus angulorum binarius; pofterior vero fpeciem propofitionis negativae vera; tueatur, quoniam numerus ternarius angulorum
notioni bianguli repugnat

bilis eft,

tur nulISE funt

534dcterminata notio fubjecli continet ratio

Quando
propojitio

bypotheti-

Quoniam
ncm, cur prccdicatum

in propoficionc

pofitione
(

non

2x5 ),
nifi

ftnitio

tribuitur

fubjeclo

( .

^tojfm

bypotbetice

vcra

eft

quamdiu non

fi

def.nitio fubjecli poffibilis

pojftbi/is

vera

( .

definitionis

21SJ;

Propofitio

num in categorica deNimirum vera eft propo-

conftat

in bypotbetica conditio adietla pofftbilis

adjecla

categorica autem pro-

conditione

tribuitur fub

hypothetica fub conditione adjcdta

in

fttio categorica
tio

ei

pradicatum

efl

bypotbetica

ft

condi-

E. gr.

De

Lriterio Veritatis

269

E. gr. Si Deus cum Cartefio definitur per ens perfecliflimum, propofitiones Veus efl omVens tsi omnipoicns , Vens efi fummt bomts , tamdiu hypothetice ver* mtelliguntur,
,
quamdiu non probatur ens perfectiflimum efle poflibile Quod lam D. Thomai olimobfervavit. /Equipollent enim propofitiones categoncx huic hypotheticae compofitx : Si Veus
confequensnon
tfl tns pcrfeBifjimum , omnifins , omnipotens , fummt bomts efi . Conftat autem
poni nifi pofito antecedente ( . 407;. Quamdiu igitur non conftat , antecedens poni poffe , v. g. Bjfe tns pcrfeciijfimum poffibilt , tamdiu quoque ignoratur , poni poffe conlequens,
nifcms

nempe

cntialicui convcnire omnifcientiam

omnipotcntiam

fnmmam

bonitatcm

Sl

quis alia Dei

non amplius locum habere , qus refpectu perteclionis lummac monentur Ceterum :am intelligitur canon Scholafticorum de propolirionibus hypoconditionalis nibn ponit , qui noftra reduitione propofitionum categoricarmn ad
theticis
hypotheticas ( . zi6 ) multo latior fa&us
notione utatur, per

patct

fe

535Siqu<e in eodem subjeclo unaobfervamus

namus enim,

dem una

ca fibi

mutuo repugnarc,

310):

infintf/.

id

eafibimutuononrepugnant

fieri

itaque non potcrit

Po- Qusfibi

ut ea- m4tl<0

quodhypothefinevertit, adeoquc abfurdum

&

&

&

cacalefacere ; adeoque conftat , lucem

lucere ,
Similiter obfervamus , lapidem effe durum atque gravem , adeoque conftat , duritiem gravitati non repugnare . Obfervamus quoque in triangulo tres elfe angulos , adeoque fine probatione conftat ,temarium numerum laterum
angulorum fibi mutuo non repugnare . Atque hac ratione ad res quotidie obvias attendentes multa cognofcimus , quae fibi mutuo non repugnant , confequenter notionem
lubjeiti in eadem propofitione ingredi poffunt

Obfervamus

E. gr.

lorem

libi

ignem

mutuo non repugnare

n0 "P H '

&

536.

m aliis feparatim deprebenduntur, owperft

,
eorum unum per alterum non determinatur
Quodenimper alterum deter- Invicem
minatur, idideoineft, quiaineft hoc , per quod detcrminatur (. 219) , nondetermmenturfcilicet fi A determinatur per
ineft A, etiam B inefle
fubjeclo
dcbet. Cum adeofemper unainefledebeant, quorum unum peralterum
determinatur (.407;, fi in fubje&o C, cui ineft A, non ineft B, nccB
per A determinatur, hoc eft , nondererminantur per fe invicem, quaj
feparatim inefle deprehcnduntur , etfi in aliquo fubjecto una infint.
Si ,

qutff in

eodem fubjeclo una

infunt

B&

E. gr. Chalybs durus eft atque elafticus

lapides duri funt , fed non elaftici ; aer

;
durities
elafticitas , quae in chalybe conjunguntur, in lapidibus
aere feparatim deprehendantur ; duritiesper elafticitatem non
determinatur Atque hac ratione ad res quotidie obvias attendentesmulta cognofcimus,
fluidus eft

idemque

elafticus

&

Qyare cum

&

quae

fibi

quidem mutuo non repugnant , quorum tamen unnm per alterum non determinatur.

H7>

Si utraque pramiffa alkujus Syllogismi fuerit vera

condufio quoque vera Conclufio

r/7. Si utraque prxmifla alicujus fyllogifmi fuerit vera,

quod

prxdicatum

iisdem fubjeclo vcl abfolute , vel fub data conditione tribuitur, five affirmativum fuerit, five negativum , eidem vel abfolute, vel

fub

in

ifta

conditione convenit

(.

505)

Enimvero ex

n's,

qua? de forma

omnium fyliogifmorum

fet~l.Of.parf. 1. dcmonftrata funt, patet,"fi in

conveniatpraedicatum,quale ipfi attribuitur , inconclufione quoque pra?dicatum , quod fuo tribuitur fubjedto five affirmativum , five negativum, convenire debere Condufio igitur vera eft

praemin*is fubjefto

(.

505).
E. gr.

fyUS'f-

mom"
yiram

Tart.

270

11.

SeM.

Cap.

1.

E. gr. In fvllogifmo categorico: Omnis homo tfi mortalis

, utraque praemilla eft vera, adeoque
Si Ufis non
Hs , vera eft
In frllogifmo hypothetsco

&

s\tx

conclufio

tfi caiidus

Sed omnis

uis i\ex efi mortalis

L
,

tft

homo

omnis i\tx

r.or.caltfacit

Ergo om:ft

morta-

Sed Ufis

&

conclufio,
Kon tfl calidus . Ergo Ufis non catefacit , utraque praemilfa vera eft, adeoque
Ufis non calefacit , in praefente calu vera eft . Similicer in confequentia immediata , omne
trianguium habtt trts cngulos . Ergo imfojjibilt tff dari trianguinm , tjuod non habtai tres angutes , conclufio rera eft, quia praemiifa vera . Etenim in confequentiis immediatis polita
praemifia una, ponuur quoque conclufio ( . 45 j;.

Conclufio

fyllegifm

si major Jyttogifmi categorici fuerit falfa

faya ep Cum
m

"anT"
falfa?

fyllogifmi fecundae

&

&

mifior

vera

tertice figura: fint

conclufto

quoqtte

fyllogifmi cry-

P rimae C- 3^5- 397) atque a crypfi libcrati ad formam primce maP

nifeftam rctenta conclufione eadem reducantur (. 384. 387. 196) iSyU
tici

de omni & nullo non nifi diftincla

applicatiofint (. 366. & feqqj: omncs tandemfyllogifmicategoriciad
hunc gcneralem reducuntur (. 348. 349^ Quicquid jub univerfali Aper
B determinato continetur , ei eonvenit prcedicatumC fubi per Bomneid intclligitur j quod ad notionem fubjecli rcquiritur, ut per eam prardicatum determinetur vijf. $10, per C autcm praedicatum quodcunque,ficontinetur \ub A per Bdeve aftirmativum, five negativum^) Atqui
terminato. Ergo ei convenit pradicatum C. Qiiod fi ergo propofitio majorfit falfa, fubje&o , quod fub univerfali A per B determinatocontiQuamobrcm fi minor fuerit vera,D
netur, non convenit C (jf. 505)
continetur fub A pcr B determinatof. 506), confcqucnter eiprsdicaconvenire nequit(. 537): quod tamcn ob falfam majorem eitum
convenit pnedicatum C , falfa
dem tribuitur. Eft igitur conclufio ipft
logifmi

autem prima?

figura?

diclri

50J)..

enguli jun&im fumti <equiiialtnt

in trianguh ffhxrico tres anguii juneJim fumti funt aqualts duobus rtilis j concluiio falfa eft , quia ma;or propofitio falfa
eft, quae de omni faltem triangulo rectilineo intelligenda; minor autem propofitio rera. Neminem offendet nifi artis demonftrandi imperitum ,quod fyllogifmum catholicum
ln omni trianguio
E. gr. Si quis ita argumentetur
dutbus rtBis . jitt\ui triangulum ffhxricum tfl trianguium

trts

condituri dit-tionem ad generalem enunciationem

Cafus
alius.

ErgO

accommodemus

539-

S* pradicatum in majore fubjeclo vtl abfolute

vel fub data determina-

de, minor autem fuerit falfa , conclufto quoque falfa ejfe

Conftat ex dcmonftratione theorematis praxedentis , omnes fyllogifmos categoricos fub hoc catholico contincri : Quicquid fub univerconper B determinato continetur , ei convenit prcedicatum C. Sed
fali
tione foli competit

bet

tinetur

Cum

per

determinato.

fub
igitur praedicatum

Ergo

ipfi

convenit prcedicatum C.

convenire nifi ei , quod fub uninon conveverfali

per B determinato continetur , per bypotb. ipfi
per B determinato non continetur.Enimvero cum minor
nit , fi fub
per B detcrminaro non continetur (. 505 )
fit falfa per bypotb. D fub
convenire nequit , confequenter conclufio
praedicatum
Ipfi itaque
E. gr.
eft ( . cit. ).
falfa
in hypothcfi theoremacis

non

poffit

A
C

De

Criteria Veritatis

271

Omnc quadriUtcrum circuh infcriptlllle habet binos angus ' ta argumentatur

diawetraliter cppofitos duobits reflis ttquates . Sed oinne cape^ium pa.ra.Uela.rum bafium eft quaurm circulo infcriptibile . Ergo omne trape-rium parallcUrum bafium babec binos angulos dia-

E- r- Si Q u
,os

major vera

miiraiiter oppofttoi duobus reilis tquilts: propofitio

dnlatero circulo infcriptibili comper.it

praedicatum

eft 3c

Quamobrem cum miuor

falfa

fit ;

loli

falia

qua-

quoque;

conclufio.

cft

Si propoftth major ftierit vera

conduftonis fubjeclo non repugnat

J4 Q

minor autem falfa , pradicatum vero Qmndicondufto quidem vera ej]e potejl; fed ex condufto

Qutc- v ' ru >.S. x

P rxm 'U n
quid \ub univerfdli
per B determinato contineiur , ei convenit prcedicatum
ti.mcnr.ort

'
'
L,
r,
a
r
r ir
t*. r f
a
t
C. Atqui
pcr B feqmtmconttnetur $lc. Ergo &c nnaor ruenc ralia, D iub
dctcrminaro non concinecur ( . S07 ), confcqucnter ncc vi dicii de
adcoque
omni & nullo cidcm cribui poteft pr&dicacum
( . 34S )
conclufiocx prsmifiis non fcquitur ( jf Jjj). Quod fi tamcn pra?dicatum fubjcclo non rcpugnac , id minime obftat , quo minus aliam ob
rationem eidcm conveniat ( . 310).

prcemi/fts

tamen non fequitur

Etcnim

fi

fyllogifmo catholico

in

E. gr. Si quis ita argumentetur ; Ontnit lapis c.tlori folis eftivo diu txpoptus tft calidus T
Sed hic lapis caiori fotis gftivo din fuit expofttus . Ergo hic iapis cH calidus , fueritque minor
falfa , vi fyllogifmi praefentis non fequitur , lapidem ejfe catidum , etfi non repugnet , eum
alia

decaufaeffe calidum, cum calorem alia

fuerit aquae fervidx.

ratione contrahere

potuerit

v. gr.

quod

immerlus

Quoniam

54 r.

etfi mfnof falfa fit (. 540) ; Quid ex

,
"
mtnore falfa non concluditur falfam effe conchftonem , fed tantummo- fa V>
econ
do ,eam ex prcemifftsmn fequi, confequentcr concLfto in medio relinquitur
cluaatur.
Fieri equidem poteft
ut conclufio fit falfa, fed id non accidit ob vitium formae , fed alia

conclufio vcra efle poteft

Ex

>

de caula

Omr.isftgtiraordinata.eftciicuioinfcriptibiiis.0m~
E. gr. Si quis ita argumentetlir
gura tcquilatera cji figura ordinata
Ergo omnisfigura tequitatera eft circulo infcriptibilis j propofitio minor falfa eft , cum figura ordinata fit Cv aequilatera ,
aequiangula ; falfa quoque conclulio, non tamen vi forma: , fed quia infcriptibilitas per a:qualitatem laterum non determinatur , verum per angulorum rationem , quae ftante aequalitate laterum eidem vel repugnare , vel non repugnare poteft . Unde conclufio univerfaliter fallit , fed accedentibus
ahis adhuc fub'eCti determinationibus nunc vera ficripoteft, nunc falfa .
.

'.

&

541.

Si pramiffa in confequentiis immediatis fuerit vera> condufto quoque vera

efl.

Qj<**d
C0 " ciu

f'
conclufio ( . 459) , hoc cft, (i admittitur, in priemifla prxdicatum con'"J^
venire fubjeclo , admittcndum quoquc eft in conclufione prcedicatum immediafubiccto convenirc.
Qiiamobrcm fi prarmifla vcra eft , vera quoque tis ver*.
QlTc dcbet conclulio ( . 505 ).

In confcqucntiis immediatis pofita prannifla, poncnda

E. gr. Per coniequentiam immediatam inferimus

laterum
Ergo quxdam figura quiUtera efi trianguium
.

(
.

456

.-

quoque

cft

Quoddam niar.gulum tft

Quoniam

prjemifia vera

tequi-

conclufio

quoque vera

Eodcm modo
ft

patcc

minor feu fubfumtio vera

Logica.

Volffii

H3-

in Jyllogifmis
.

hypotheticis concluftonem effs

Etenim minor

vel eft antecedens

M m

veram, K! u,vd0
& con- ^tothc-

clufio

2w.

Tart. II. SeB.

272
clufio

confequcns,

407), adcoquc

( .

Ctp.

I.
fi

minore prsdicatuffl conve-

in

fubjeclo, prcedicatum qvroque cidem convenit in conclufione ; vel

minor cft oppofirum confequentis , conclufio antccedentis oppofitum

nit

(.407. 288), adeoque fi prxdicatum in confequente fubjefto fuo convcnire ncquit, nec praedicatum in condufione cidem convenire poteft .
In utroque igitur cafu vera cft conclufio.fi minor fuerit vera(. 505 )
!ldem ;am monuimus fupra ( $. 407 ) cxponentes communem loquendi ufum Hic vero
olkndere debuimus , eum eife notionibus vcri ac falfi conformem
.

Propofitio

Cnr propofitiovcra

544-

demonjlrari potefl, vera

ftratur,per fyllogiimos inter

fe

Propofitio, quse dcmonefl

concatenatos coliigitur , in quibus non
.

qu* utimur pranniflis niii definitionibus , experientiis indubiratis , axiomapropoiitionibus jam antc demonftratis (. 498). Definitiones cum
t s

demonftrart pote

qua

"'

&

fint p r0 pofitiones identica? ( . 214 ), dc carum veritate dubitari nequit(jj". 505), modo cavcatur, nc fint notiones deccptrices f. 135).
Ex axiomatis tcrminis manifcftum cft,pra?dicatum fubjccto convenire,
vel non convcnire ( . 267. 26 z ), atque adeo axiomata vera func
( 5) ) Quod fi crgo conclufio infertur ex definitionibus atque axiomatis tanquam prxmiffis, eam veram effe neceffe eft( . 537. 542. 543).
Imo cum expcrientias indubitatas veras effe conftct ( . 517 )> vera
quoque erit conclufio , qua? ex iis atque definitionibus vel axiomatis
infertur ( .537. 542. 543). Quoniam itaque in Demonftratione fyllogifmos non ingrediuntur tanquam praemifla* prceter definitiones, axio-

mata
miffis

&

cxpcrientias indubitatas

illaras

natos

adeoque

demonftratur

infertur

quorum

nifi

conclufiones ex

iis

tanquam pra>

omnis propofitio , qua?

tanquam conclufio pcr fyllogifmos concate-

verce per demonflrata

prxmiifie

verae funt

confcquentcr

&

ipfa vera

efc

537- 54 2 .543 )
Exemplapropofitionum demonftratarum in Mathefi occurrunt &: ex per demonftrationem
Ceterum fupponimus in demonftratione praefente definitiones ckaxioverx intelliguntur
mata veri nominis, quae per ea agnofcuntur , qux de iis in Logica demonftravimus
Multum adhuc lucis affundet huic demonftrationi doitrina de demonftratione mox tradenda , ubi omnem ratiociniorumprogrelfum paulo diftin&ius fumusexpofituri
(

JT.

Rfularu
logica-

nm

ujus

indifcer-

nenavt'

Ad verum a falfo

545-

difcernendttm regid<e logic<e fufficiunt

Propofitio

cum

quae dcmonftrari poteft (. 544),verum a falfo diicernit ,qui

demonftratum effe agnofcit , pra?dicatum fubjecto five abfolute pofito,

vcra

fit,

^iye fu ^ tJaca determinatione convcnire. Quoniam itaque demonftratio

f Qn fa t (y\i o\{m0 r um concztcnationc , quorum prarmiffae funt dcfinitioncs, expenentia?indubitat,axiomata & propoiuiones jam demonltrata;
(. 498); verum a falfo ut quis diicerncre poflit , facultatem habere
dcbet judicandi , num dcfinitioncs, quibusutimur indcmonftrandis propofitionibus, fiut gcnuinaj; num experientia: , quas fumimus, fint indubi-

&

De
num

dubitatcc;

Criterio Veritatis

273

nomcn mcrcantur propofitioncs, quce pro

numforma fyllogifmorumlit genuina; dcniquenum

axiomatis

talibus vcnditantur;

Enimvcro Logica tradit definicndi

feqq.), docct formam judiciorum in univcrfum

fyJJogifmi inccr ferite concatencntur.

jyi.

rcgulas (%.

Ok;

omnium (. 198. & ieqq- )

quce adco ctiam effe debct intuitivorum ab cxpcrientia dcrivatorum (. 51 ) inculcat difcrimcn inter
,

&

axiomata

modum

verum

Suppono

mus
tit

a falib

in

Scholafticis

mtnda

&

feqq.);

formam fyllogilmorum(jJ*. 3 3 2. & feqq.); monftrat dcnique

fyllogifmosconcatcnandi (.492). Regulce adeo logicce iufficiunt

delincat

ad

propofitioncs demonftrabilcs (. 167. 268. 270.

L'nde

vtrittttit

fciiicet nihit

difccrncndum

id quod -am tactum eft a

Logica tres mentisoperationeslegitime explicari
n:fi quod diftin&is notionibus fuerint deftituti , quem nos defectum fupplevinm cantemLtUmitiut in Actis Eruditorum A. 1684. p. j4- f4*- agno:"c:t
ttumciationmn crittria effe regulm communis Logicx , quibns c~ Geometrae w.untur ,

admittatur fro certo

nifi acc>-~aia

monftrationem autem firmam 'udicat

exferientia

litl firnta

* frxfciiftam a

denumfiratione frobatum

iogica formam

in

De-

rat:ocinando nimi-

rum ) ferzat i-t argumentatio concludat ii forrne Ego in formam demonftrationum veterum
tieometrarum inqutrens, utilitatem regularum Logica: communis deprehendi , cumvalde
iuvenis przjudicio ex Ctfrtr/T* Tractatu deMethodo& Tfchirnbnfii Medicina Mentis contracto
veritatis criterium quxrerem completum, Cartefiana clara&diftincta perceptioae & Tfihirnm*fana concept:bilitate nondum fatisfaciente
Atque itaprobavi ;udicium itibnitiannm , a qud
anteaeramalienus
,

Non

aho

546.

enim opus cffet alio, re- Eawnde

difcerncndum non fuificerent: id quod fnfficien-

igitur criterh veritatis opus ejl. Si

gulce logicce ad

verum

repugnat propofitioni

a falib

modo

demonftratcc(.

"

tia

545J.

Perdemonftrationemnimirumpatet , prsedicatum per notionem fub eiti determmari (.

autem determinabilitate veritatis criteriumcoufiftit (. 514-
;

119. 496. 498;. In hac

J47

"

Quoniam

-j

propofitioniaffirmativce vercenotio poflibilis refpondet , idea Uextefive notio wrvzdicitur, quce eft poflibilis." e contrarioautcm falfa audit , T*&fd-

quce tmpoflibilis

una

fubjeclo

Atque adco

ineffe poffunt

una

ineffe nequeunt , fcu fibi

E. gr. Notio triang-.Ui regularis ,

fibiliseft,

cum nonrepugnet,

ut

in

notione

vera

conjunguntur

qute eidem

contrarioautcm in falfa conjunguntur , qua

mutuo repugnant (. 519).

fa

dl > cri ~

men

'

quod fit figura trilatera , aEquilatera&aequianguIa, pofeadem figura habeat cum tria latera aequalia, tum an-

gulos aequales, atque adeoveraeft. Contra impoflibiliseft trianguli r-Bilinei bheciznguli notio, inquo duo anguli ponunturefle actu recti , cum fieri nullo modo poflit , ut in fpatio
ribus Lmeisrectistermjnatoduoar.gulifint actu recti, atque adeo notio illa falfaeft.

548.

Qtiamobrem cum in propofitionibus veris notiofubjerftipoflibilis (. T^otwfu513- 534 ^i propofitions vera notio fubjecli five abfolute , fwe fub da- bjectim
propofiuta determinathne pofiti vera eft debet (. 547 ).
Nempefi fubiectumabibluteponitur, definitioroflibilis feu vera efie debet (. 115): Si me yei *'
cond:tio

qusdam

adiicitur, &definitio, &cond:tiopoflibilislitnecefleelt( . 118).

M m

174
r*

CA P U T
De

Demonftratione

549-

*rm\E mof3ft ra ti ofienfwa five direfta eft, qua ex

1 jgiriir" pra?dicatum convenire fubjecto.

DemoHftratkms
ostcnjiva
dep.vitlO

11.

notione fubjefti col-

Tales funt pleraeque demonftrationes Mathematicorum . E. gr. Ex eo , quod

parallelogramma conftituantur fuper eadem bafi 8c intra eafdera parallelas , colligitur ,
quod fint inter fe aequalia . Tales etiam funt plerxque demonftrationes noftrs logic* ^

quas ha&enus dediaus

&

in fequentibus

damus

jT-

5 5-

firationis

Demonflratio apogogica feu indirefla eft, qua, pofito contfario ejus^

qucd probari debet , tanquam vero, colligitur , quod propofitioni ve-

apogogktc

rx

Demon-

depnitio

vel notioni fubjeclii contradicit .

s
Hacdemonftratione faepius utuntur Geometrae
E. gr. demonftraturi duos circulos fe
intus tangentes non habere idemcentrum, fumimus tanquam verum , quod habeant idem
centrum, ac indededucimus , quod parstoti aequalis fit Idquod contradicit propofitioni
manifeftae, totum effe maius fua parte
Nes quoque in noftris demonftrationibus logicis ea
fubindeufi, veluti cum fundamentum proximum fecundae figurssC^. 381 ) conftituimus .
Dicitur quoque ha;c demonftratio Vtdn&io ad tbfurdtm vel impoljibitt .
.

ff.

Tormade.

5Si.

&* prtedicatum fubjefto abfolute tribuitur

demonflrationem

oftenfwam

vel ex definitione integra format

propofitionem, vel ex
monfirationis
ejus partibus plures , eafque fumit tanquam propofitiones minores
*jtenfiv& fyllogifmorum
2. Quodfi de eodem fubje&o proftent axiomata , vel
fropojtpropofitiones jam demonftratce, non attcnta definitione , hse quoque
frbinde fumi poffunt ut propofitioncs minores fyllogifmorum 3. Da*n7oric*~
ta jam propofitione minore in memoriam revocatur propofitio alia ,
quce terminum cum ea communem habet, atque majorem fyllogifmi
conftituit. Sicque infertur conclufio ( . 335 ). Quodfi vi num. 1.
iel 2. plures propofitiones minores fuere formata? , plurcs quoque
hac ratione eliciuntur condufiones. 4. Vel fingulae fumuntur ut pra>
miffae novorum fyllogifmorum , vel plures fimul fpeclantur ut notio
complexa formaturque inde propofitio, quae fumitur ut prarniffa novi fyllogifmi
5. Hifce praemiffis /ungitur alia ex antecedentibus noAtque hac ratione adhibitis , ficubi opus
ta inferturque conclufio
fuerit, confequcntiis immediatis , progrcdiendum , donec aliquo fylconditurus

1.

logifmo inferatur conclufio, qua: cadem

ftranda

cft

cum. propofitione

demon-

(. 549 ).

E. gr.

y,

De
E. gr.

ABCD

Demonftratione

demonftranda propofitio

Sit

angitli diametraliter oppofiti o

2.75

Inparalteiogrammo
ft xquaies .

& x funt inter

Quoniam fttrtlltlBgrtunmum definitur , quod fit figuraquadrilatera , cu:us latera oppolita funt inter le parallela ; vi
l atcra parallelogramfiUUS definitionis tormatur propofitio
:

>ni oppofita

lA

& VC funt inter fe paralleia

C.-

fccantur a tertio

M>.

Quodft am memoriam fubeat propofitioaltera, cuus nos

notitiam habere (uppono, cum independenter a prxfente in
Elementis Geometnae demonltretur : Si dux iinex paratielx a.
;

anguli interni oppofiti funt xquales ditobns retlis i

pofteriori pro ma'o,
Anguli o
funt duobus rere lyllogilmi infertur conclufio

fecemur

tertia

fumta propofitioneprioriprominore

&y

tlisdcjuales

&

Similiterviderinitionisparallelogrammi forma*tur propofitio

latera paralleto-

&

grammi BC
AV oppofita fnnt inter fe parallela fecantur a tertio T>C. Quamobrem CUm denuo meinoriam fubeat propofitio Si dux linex parattetx a tertia fecentur , angnli interni oppofiti funt xquales duobus rectis
fumta denuo propoiitionc priori pro minore , pofteriori prc maore lyllogifmi , infertur conclufio Anguliy xfum duobus rcclis tequaies Quodfi ;am ad duas Jialce

-,

&

&

conclufionesexdefinitionededuc^as , jingulio
y ( fcilicet fimul lumti )fu:.: duobus reilis xttu.-.ics
Anguliy
x funr duobus rcitis xquales attendas ; per fe patet , fummat angulorum o
/x efic xquales eidem tertio Quamobrem cum memoriam fubeat axioma
atqite angulorumy
tptaiiatidem tertio funt xqualia interfe , fumto :udicio ifto intuitivo pro minore , axiomate auefi xquatis fummx angutem pro maore fyllogifmi , infertur conclufio Summa angultrum o
x fimul fumtis.
x feu , quod perinde eft , anguli o
lornmy
y fimid fumti funt xquales anguiisy
Jamcum inveftigetur relatioanguloium ooV x , facile intuenti conclufionem apparet , abjlciendum effe angulumcommunem y , atque fic intuitivum formatur judicium: Ab xqnalihus fummis angulorumy
x atqite o
y fubtrahi eundem angulum Quamobrem cum 1D memoriam
revocetur axioma: Si ab xqitatibtts idemauferas , qux rtlinquuntur xqualia funt ; fumto 'UdlClO
jntuitivoprominore , axiomate pro ma;ore fyllogifmi , infertur tandem conclufio , Ar.guli
x funt xquaies
fLiametralitcr oppofiti o
Quae cum fit propofitio ad demonftrandum propofita ,
demonftratio fic abfoluta. His igitur fyllogifmis inter feconcatenatis ex definitione parallelogrammideducitur , quod ipfl conveniat prasdicarum in propofitione data abfolute attributum , atque adeo patet , quod eidem pofita definitione tribui debeat quemadmodum m propofitionibuscategoncis fieri debet . Neminem nifi tyronem Logicae, doclrmae defyllogilmorumcrypfi ignarum , offendet , quod in fyllogifmis iidem termini non iifdem praecipropterea quod di<ftio incommoda nafceretur. Quodfi tamen quis
fe vocibusexprimantur

&

&
&

&

&y

&

&

&

&

&

&

fcrupulofior fuerit , isperconfequentiam immediatam aequipollentiae interat conclufiones lylpropofitionem vi defimtionis iorlogiimi formx manifeftae magisrelpondentes . E. gr.
a tertio ftcamur ; inferat inde pcr
Uiavit : Latera paraUetogrammi cppofita fitnt inter feparallela
Vt: funt dnx linexrtitx , quasftcat trenfverfa
,
confequentiam immediatam llisp AB
funtdux linexrcilx , quasfecattranfierfaVC. Porrofumt:s
in cafualtcrofimiI'ter : BC
inde porro per
Anguli interni oppofiti fimul funt xquales duobus rcFiis ,
hifce minoribus inferat

Dum

& AV

&

&

&

M)

&

immediatam confequentiam: ErgoAngulio&y, itemque in cafu akero, Anguli y & x fimul

Nec minUS ubi memoriam fubit axioma Xqttalia eidem tertiofunt Xfunt xquaies duobus rttlis
tinalia interfe ; per immediatam confequentiam inferatur
Ergo etiam dux fummx duorum angu.

Et fic in ceteris
Eandem efle formam demonftrationum noftrarum logicarum in eodem cafu , earum analyfin tentanti apparebit . E. gr. Superiusf^. 177 ) propofitionem , quod Modi dcfmithncm ingreAinequeant , demonftraturi , vi cefinitionis ( . 67 ) q uod Modifint mutabilia , qute enti infunt ,
ttec per efientialia daerminantur , fumimus
Modi funt mutabiles
Jam recordati propofitionis
lorum xquales <iden tertix funrimtr fe xquales

manifefta: : Qux mutabilia funt , cmfiamer non infum , fumta propofitione priori tanquam
maore fyllogifmi inferimus Modi confiamer nm infunt . Quoniam porro memoriam iubit
propofitio altera manifefta , quss axiomatis inftar haberi poteft >ux conftamer non infunt
rebus agmfcetuUs atque a fe inziccm difernendis inferzire nequeunt ( nobis enim ]am res elt CUITI
rebus omni tempore difcernendis ; ; fumta conclufione anteriori pro minore, axiorr.ate
pro ina;ore fyilog'fmi inferimus: Modircbusagnofctndis
aft inzicemdifcen-.endis infcrvire nttsueu,'.t
Jam um definitio nctarum nobis fuCCUrrit , quod fint rebus imiinfeca , untie agnofcun-

per

fe

&

*t*T&efeinvhtmdifctmmty.r[. i9)
,

per confequentiaai

immediatam inferimus

Sfuod >e-

tus

Tart. II. Sett.

27

I Cap.

II.

&

ii-.s agr.ofcendis
4 fe invkem difcernendis infervire nequit , tx notarWH numero exclndendum ic
fumta concluiione hac pro maore , conclulione aucem fyllogifmi anrerioris pro minore
novi fyllogifmi inferimus
Modi ex notarum nnmero txtluduntur Quoniam denique recorda.

mur

i 5 ?
propofitionis anrea demonitraC3E (
j '" definitiont enumera; i debent nota> nec flures y
ab aliis difiingnendam fujficiunt , per confe nec pauciores , qtiam qux ad rem definitam agnofcendam
quenciam immediacam interimus Quodtxnotttrummtmtra exdnditur , ex definitione exulare debet. Sumca igicur hac conclufionepro
, anceriori aucem pro minore fyllogifmi tan.
<km infcrimus Modi ex definitione exuiare debeut , qux propolicio xquipollec alten ad demonitrandum f/ropoficae : Modi definitionem ingredi neqiieunt
-^

&

mawe

Analyfis igicur logica demonftrationis hu;us logica: haec

Vefinith

II.

Axhma. Qux mutabilia

eft

Modi funt mutabilia, quae enti infunt

Ergo pcr immediatam confequentiam Modi lunt mutablles

I.

funt

conitanter non infunt

i. Modi lunt mucabiles

Ergo Modi conftanter non infunt

Conclnfio

III. jixiama

Quae conftanter non infunt

rebus agnofcendis acque a fe

invicem difcer-

nendis infervire nequeunc

Ctndufio i.

Modi

conftancer non infunt

Ergo Modi rebus agnofcendis atquea fe invicem difcernendis infervirenequeunt

IV. Vefinitio
Notae funt rebus intrinfeca , unde agnofcuntur &c a fe invicem difcernuncur.
Quod rebus agnolcendis &c a fe invicem difErgo fer immediatam confequentiam
cernendis iufervire nequic , ex nocarum numero excludendum
V. Conclnfio 4. Quod rebus agnofcendis &c a fe invicem difcernendis infervire nequit ,ex
notarum numero excludendum
Conclufia 3. Modi rebus agnofcendis & a fe invicemdifcernendis infervire nequeunt
Ergo Modi ex notarum numero excludendi
.

VI. Trofof. dem. In definitione enumerari debent notae nec plures , nec pauciores , quam
quae ad rem definitam agnofcendam
ab aliis diftinguendam fufficiunt
Ergo fer confequentiam immediatam 5 Quod ex notarum numero excluditur , ex definitione exulare debec
VII. Condufio 6. Quod ex nocarum numero excludicur , ex definitione exulare debct
Conclufio j. Modi ex notarum numero excluduntur
Ergo Modi ex dtJinitione exulare debent
VIII. Conclufia 7. Modi ex definitione exulare debenc
Ergo per confequentiam immediatam: Modi defiuicionem ingredi nequeunt
Ipfis adeo oculis manifeftum eft , demonflrationem conftare ex ot~io ratiociniis inter
fe concatenaris , quatuor nimirum confequentiis immediatis &c totidem fyllogifmis categoricis . Patet etiam raciocinia ica incer fe concacenari , ut conclufiones anteriores
ingrediantur fequentia per modum prsemiifarum
Nec minus pacet , cum propoficio categoricafit, in qua praedicarum fub:ecto abfolute , adeoque fub condicione definicionis
($. 115) cribuicur, inicium raciocinandi fieri a definitione atque adeo per raciocinia
concinuaconcatenatione inter fe cohaerentia propofitionem ad demonftrandum propofiram
cum definicione concatenari Imo patet , fieri polfe , ut una conclufionum anteriorum ingrediatur eundem fyllogifmum per modum maioris, altera vero per modum minoris .
Quod vero raciociniis iftis revera in mente Iocus fit, dum demonftracionem pr<efencem
concipimus , fuo loco in Tfychohgi* demonftrabimus

&

&'*

fotma

P r opofttio fufrit bypothetica

demon-

mam

ftrationis

qucmadmodum

oftenfiv*

propofin7heticl'

redufla (.

55*'

ftve formaliter talis

227), demonfirationem

fwe ad

condtturus

utitur

categoric<e for*

hypothefi

praecedente dcfinitione (. 551 ) , ut nempe

i ncj e
formcntur judicia intuitiva, qua? tueantur viccm propofltionum

norum

in cafu

n fyllogifmis primis

vic cot^ em prorfus

modo, quo

Quibus
in cafu

datis concatenationem abfol

prjecedeme fuimus

ufi.

E. gr,

De

Demonflratione

277

Si reBaCVexctntroC duE. cr. S.'f Jimondrandapropofitio

arauu .< s bifteat m V , cbordam ouoque cognominem bifecat. Quopfam iri C eft centrum fcr bjrftthefa , igitur prirao formamus |Udicium intuitivum KjtSteC^t, CV,C Bex centro circnti C ad pcri

Ff-t

fheriam dutlx

Memoriam

fubit definitio

i\adius circuli

efl re-

8a 1\ centro in feriplnriamducia Inde per confequentiam immeErgO omnes recix tx ctntro circuli in perifberiam
diatam infertur
d;ix funt radii circuli. Sumra igitur hac conclufione pro majore
RjtclxCA, C V
iScanteriorepro minore lyllognmi infertur
.

&

Quoniam recordamur axiomatis

fumco hoc pro maore 8c
Cmncs radii eireuti funt imer ft ttqualtt
t

radn ejusdtm

circuli

conclulione proxime prascedence pro minore fyllogifmi infe-

rimus

a ,cv&c B fnt intcr fe xqua/cs.

>\efixC

av&v Bfuntxquxkt Cum ica

Porro

vi

hypothefeos formatur propoficio

meraoriam revocemus propoficionem ante 'am de-"

monitratam Si arcms funt xquales , cbordx eorum xquatts funt ; fumto hoc thcoremate pro mainferimus Chordcc av &v> B funt xqualts
conclufione proxnna pro minore
;ore
Jam ubi
r\tclx c a, c D
intcr fe conferimus conclutiones ex hypocheli deduclas
C B funt intcrfe xauaUs atque chordx A V o* V B funt xquates formacur inde iudicium intuitivum Trianguta a CV
V C B funtftli mutuo xquiiatcra Sumto igitur eodem pro minore cV: theoremate , fi triangultt
jtrtrn

in

&

&

angnli xqnatibus lateribtis ofpofiti xqnates fuut

,
pro ma'Ore CUldem
B anguli xqualibus tateriius offofiti xquates funt.
inferimUS ln triangutis
V
E D B anguti xqualibus lattribus CA
Quare cum intuitive agnofcatur propofitio :
CB
oppofti func i fumtahac propofitione prominore&condufione anteriore pro ma ore
conclu,
D E c? EV B xquaies funt Attendentes :am ad conclufiones : t\t elx
dimus: Angitli
D
Anguti
xjuales funt, denuo intuitivum formamus ;udicium,
DBfunt xquates
Triangula ADE
HVB fitnt ejus condifionis,ut angutus unus unius fit xnualis annulo uni alttrius
latcra angulos xqttales comprehendentia fint figilUtim xqnatia
SumtO eodem pro minore fvllogifmi
thcoromate , cuius recordamur , pcomaore, fcilicet TTiangulaifiiusconditionishabtntiatera xqualibus angutis oppofita xquatia , COncludimUS : Ergo in triangulis AVE
EVB tatera an-

futrint fibi mutiio xquitatera

f\

Uogifmi

ACD&DC

&

&

AV E& EVB

&
&

&

&

&

&

gr.iis

unde per confequenti am immediatam porrocolligitur.-^B funtaquaUsSc tandemhincpet confequentiam immediatam infercur Ergo

xquatibus oppofita xqualia

tixAE6-E
r-cia C

fur.t:

V ex centro ducia fi arcum

A B bifecat

clnrdam quoqut cognomir.em bifecat

Analyfis logica hu us demonftrationis calis eft:

ex cencro circuli ad peripheriam ducftae func radii circuli
fiypoth. Reclae C A, C D
C B ex centrocirculi ad e;usdem peripheriam ducl*.
;

1.

Omnes

recla:

Ergo
1.

Axioma

Omnes

Concl. 1.

;.

rectae

Tbeorema

CA

&
CDScCB funt radii circuli

radii circuli func inrer fe aequales

Reitx C A, C D &
Ergo Reda: C A ,

C B funr radii circuli.

C D cv C B func inter fe

Si arcus funt aequales

chordae

eorum

aequales.
a-quales funt

ADDB funt xquales.

AD&DB chordae A D & D B jequales funt

Hyptb. Arcus
Ergo Arcuum

4. Tbeorema. In triangulis fibi

funt
Vi concluf.

i. Sc 3.

6.

aequilateris anguli aequalibus lareribus oppofiti sequales

ACD&DCB funt mutuo acquilatera.

D&DCB anguli squalibus Iateribus oppofiti arqualesfunt.
ACD&D CBanguIi aequalibus lateribusoppofiti aequales funt.
A D E & E D B aequalibus Iateribus CA&CB oppofiti funt.

Triangula

triangulis A C
5. CondufioA.. In triangulis
Vrof. intuitiia. Anguli

rgoin

mutuo

fibi

Ergo Anguli A D E & E D B iquales funt

duo triangula tuerint eus conditionis , ut angulus unus unius fit xqualis angulo uni alterius , & latera comprehendentia angulum m uno triangulo fint figillacim
aequalia laceribus comprehendencibus angulum in altero triangulo } erit quoque
latus

Tbeorema

Si

ternum unius
Vi cond. 3.

AD

fit

aequale lateri tertio alterius

V E 6- V E B funt e us conditionis
4. Trianguia
iqualis angulo uni akerius E
B &: lacera A

&

t:m laceribusDBcVDE.

ut angulus unus unius

iint arqualia iieilla-

D&DE

Ergo

Vart. 11. Se3.

173
7

8.

Cap.

11.

Ergo iil triangulis A DE & D E B lacuscertium uniusxquale lateri tertio altcriusl

ErgO^fr confequentiam immediatam Reils A E & E B aequales lU'lt.
Ergo denuo fer confequcntiam immediatam Recta CDes centro ducta , qua: arcum A B biqua: eft propoliuo ad demonltranfecat , chordam quoque cognominem A B bifecat
:

dum propofita
Conftat igiturdernoftratiooclo ratiociniis, nimirum duabus confequentiis immediatis
fyllogifmis , partimcategoricis, partim hypotheticis . Concatenanturquoque ratiocinia , ut coiicluliones anteriores ingrediantur ratiociuia fequentia per modum praemiifarum.
ratetprxtereaconcluliones aliquot ex hypothefi deduci, nempe tertiam&quintam, qux
propofitioni formanda: inferviunt , cuius ope propoiitio ad demonftrandumpropofitaex hyporhefi colligitur . Non txdet de hac demonftrationumanalyfi quamdiflintfiflime docere ,
Noh abs re igitur
qua: tenenda funt, cum pauciffimi earum formam habeanrperipeclam
E. gr. Ubi deeife judico , fi exemplumadhucaliquod demonftrationis logica:ad;u!igam
Si in duabtis propofitionibns fubjeclum fuerit idem terminus , eidem tamcn
moilitranda eft propolitio
diverfe tribuantur notiones , fropofitiones diverfe fnnt , quamvis idem fit fr.edicatum; ex hypothefl

& fex

formatur propofitio: Subjeflum

Jam cum ex

antecedentibus

frofofitionum

memoriam

efi

terminus idem

fubeat propofitio

cui diverfa reffondcnt notiones

Omni

termino, cui notior.es diverfe ref-

rcs diverfte denut.tntur ; fumta hac promaiore, ifta pro minore fyllogifmi , iniertur
,
COncIufio : fcrsp fubiccto frofofitionumrcs diverfx dcnotamur . Uilde per confeqv.entiam immediat.ini
infertur
Ergo fropofuiones in hypothcfi theorematis diverfa habent fttbjecix . Quoniam ig;tur porro
Omncs fropofitiones } que idem pnedicatum , fed aiverft
in memoriam revocamuspropofitionem
fubjeEla habent , funt diverfe , fumta hac pro maore iyllogifmi Sc formata ex conclufione praecedente ac hypotheli theorematis minore Tropofitiones dux , quarum fub\eium idem efl terminus ,
fed cui diverfe tribuuntur notiones , prxaicatuinveroidem , diverfa habent fubjcBa , fed idem prtedictt-

fondent

.-

Si quis plurium demoni infertur tandem conclufio : Ergo propofitiones ifix diverfefunt
ftrationura analyfin logicam inftituit, is diverfitatemconcatenationis diftiniitiffime percipiet , quamhic particulatim perftqui inftituti noftri non fert ratio, ubi principiis generalibus contenti particulares traitationes aliis relinquimus vel , fi alii nos non prasvenerint , no-

catum

bifque Deusfpatium furficiens temporis largietur , in aliud tempus reiervamus

Satisnimirum patet , non lemper conclufiones anteriores per modum praemiifae ingredi fyllogifmos fequentes abfque omni mutatioue Unde fubinde inexercitatis difficultatem facelfit demonftrationumanalyfis logica
Et analyfeos huius tyrones , fi plus fperant de facultacibusfuis,
quam in iis eft, nefcio quos errores in demonltrando admiilos confingunt
.

553-

dcmonftrationc apogogica fcu indire&a ex pofito condemon-\' trario cjus , quod probari debet, tanquam vcro, colligitur quod proflratioms
potitioni vera? vcl notioni fubjccli contradicit ( . 5 50 ) ; propofitionem
apogogialiquam ad abfurdum v:l impojjtbih reduElurus fumit ei contrariam tantx.
quam veram caque utitur ccu dcfinitione atquc hypothefi in demon-

Foma

Quoniam

in

flratione oftcnfiva (. 551. 552) , uc nempe vel ipfa fubcat

in fyllogifmo primo, vel inde formcntur judicia intuitiva ,

minorcm
vcl

pcr

pra?bent mi-

confcqucntiam immediatam inferantur conclufioncs, qux

norcs in fyllogifmis primis: Quibus datis concatcnatio fyllogifmorum
eodem prorfus modo,quo fupra (. 551), abfolvitur,co ufque progrediendo, donec fyllogifmo aliquo inferatur conclufio, qux vcl hypothefi, vel definitioni fubjefti, vel propofitioni alicui vera; contradicit.
propofiIftiusmodi demonftrat iones in Mathefi non funt infrequentes ac negativz praefertim
circuh fe
indireaum demonftrari folent . E. gr. Si demonftraiidum theorema Vuo
intus tangentts
ir.ius tanrentcs mn haben: idem centrtim 3 fumimus COntrarium e;us, duo circuli fe

tiones per

habent

De

. .

..

..

279

Demonftratione

ctntnm tanquam vcrum. Quodfi ig:tur 'ira C ponatur

centrum commune circulorum fe intus tangentium X Sc Y ducaturque ex eodem recta CA adcontactus punctum A, tumaltera CD iccans circulum nueriorem in B;per intuitum patet,quod
htbtnt idem

recix C.i

duci*

& CBfint

Quoniam

esi rtcla

c.x

reci.t

ex

centro in peripheriam dncia

niediatam infertur;

imcrioris

ie:itro circuti

memoriam

itaquc

ad ejm feripheriam

fubit definitio

4h\

t\adms circuli

unde per confequentiam im-

Otmtcs recia- tx centr circuli ad fcripheriam ejus du-

&

, fumta hac conclulione pro majore

judicio intuitivo anterion pro minore fyllogifmi infertui l\efix

fl* funt radii ejufdtm circuii

Y\

&

\^

CB funt radii ejnfdem circuli . Recordati axiomatis t\adii ejiifN^

dem circuli fimt imerfe xquaies , fumto eodem pro majore 6c conclu\\ecix CA
fione anteriore pro minore fyllogifmi , inferimus porro
c> CBfunt interf- eajmkt Similiter ad hypothefin quam figura repnfentat , refpicientes intuItive COgnolcimus propolitIOnem:Ot
CV funt lintie refix ex centro ejufdem circuli ad perifheriam ejus dutix
Sumtaigitur eadem pro minore &: conclufione per confequentiam immediatam
CD funtradii ejufdemcircnli Sumtd.ha.c
ex definitione radn illata pro mawe infertur Ca
conclulione pro minore fyllogilmi novi & .iduncto eidem tanquam maore axiomate: Omnesradii ejufaemcirculi funt intcr ft teqiuties , intertur nova COncIufio
CD funt i,iter fe
l\ecie CA
tqualts. Conferentes ;am conclufiones
r\efifCA
CBfunt ir.ter fe xqualts atque rtfixCA&"
CD funt inttr ft #qualts , formamus ;udicium quoddam intuitivum t\efixCB &CDfunt equalec'
tidemtertieCA. Sumto hoc judicio pro minore Sc conclufione ex axiomate
^qnalia eidem
ttrtio funt equali* inttr ft , per conlequentiam immediatam deducta
linte rtfie xqualeseidtmttrtite funt aauales inter fe , pro ma:ore fyllogifmi , infertur
CD funt inter fe xi\efix CB
tjuaies
Jam cum per fe pateat , CBeffe partem, CDverototum; per confequentiam imC.i

&

&

&

&

&

mediatam hinc porro

Tars tfiteqnaiis toti Hzc propofitio cum contradicat a:.ioinfertur

Vars tfi minor toto ; reduCtio ad abfurdum abfoluta
Analyfis logica hu'us demonftrationis apogogicar feu reductionis ad abfurdum haec eft:
Voftio
Duo circuli X
Y fe intus in A tangentes habent idemcentrum C.
Definitio. Radius circuli eft recta ex centro in peripheriamducta
Ergo per confequtntiamimmtdiet.tm Omnes reche ex centro circuliad peripheriam

mati

&

I.

.-

ducis funt radii eufdem circuli

rectae ex centro circuli ad peripheriam eus ductac funt radii
jufdem circuli

esus
II.

Conclufo

Omnes

1.

ludkium

intuitiznm

CA

Recta?

CB

Sc

funt

rectae

e-

ad

fuut radii

e-

ex centro circul: interioris

peripheriam ductx

CA

Ergo Rectx
III.

Axioma

Omnes

Conclufio

radii

Recta:

i.

Ergo ReCts
IV.

Conclufio

cV;

Iudicinm intuitiimnt.

ex centro circuli ad peripher.'am e'us

recta?

uidem circuli

CD

Sc

C.\

furrt

lineae reclae

CD

Ergo Rectae

Y ad

ex centro circuli exterioris

du^tae

Ergo Rectas CD 6c CA funt radji ejufdem circuli

Axioma Omnes radii cufdem circuli funt inter fe atquales
Conclufio 4
Recte CD
CA funt radii eufdem circuli
.

duifta;

eus peripheriam
V.

funt radii e ufdem circulf.

circuli funt inter fe zquales
funt radii ejufdem circuli
funt inter fe asquales

eUfdem

CA
CB
CA & CB

Omnes

1.

CB

Sc

&

CA
CA &

funt inter fe asquales

6c
Rectse
CB funt inter fe aequales Sc Rectae
funt
inter fe aequales
Ergoper i-nmediatamconftquentiam :RectaeCB&:
funt Equales eidem tertis CA.
VII. Axioma
.qualia eidem tertio funt aqualia inter fe .
Ergo per ccr.fequentiam immtdiatam
Lines recta: asquaks eidem tertia; fuut sequaks

VI. Comlufio

&

j.

y.

CD & CA

CD

inter fe

VHI. Ctnclufia

7.

Condufio 6.

Linex
Recta:

Ergo Recti CB
VVaijJii Logica
,

rectae

aequaks eidem

CB & CD

& CD

funt

tertiae

lunt aequales

squaks

funt a;quaks inter fc

eidem

tertise

CA

intex fe

N *

JX.

i8o

Tart.

11.

SeH.

1.

Cap.

II.

Judkinm intuiriwm CB eft pars & CD totum &: Ctuclufo 6. CB zqualisipfi

Ergo per confequemiam imnadUtam Pars eft aequalis toti

IX.

CD.

Conchifio

3^

IX. Pars

eft aequalis

toti

Fallum eft , partem cfle toto minerem

Id
Ergo per confequemiam immediaiam
quod ablurdum
Patet adeo, demonftrationem apogogicam praefentis cafus conftare ex quatuor confe

>

&

quentiis immediatis

eodem modo

fex fyllogifmis

inter fe concatenatis

quo concate-

nantur ratiocinia in demonftratione oftenfiva

Utimur nos quoque fubinde demonftrationibus apogogicis in Logica atque iifdem utemur in aliis philolophiae partibus . Ita e. gr. pr indirectum demonilramus ( . 368;, fi
inprima fignra tontlufio ftt univerfatis , utramque etiamfremifiam universalem tfft dtbtrt Etcnim
lumimus 1. majortm tfft debtre p.trticulartm qus propofitio cum fit contraria paulo ante
demonftratas ( . $66), abfque ulla ftatim probatione patet , eam efle falfam ( . 550 ).
Sumimus x. mnsrtm effe debere particulartm Jam cum memoriam fubeat demonftrata in
anterioribus propofitio , fi alterutra priemiffa particularis , conclufio quoque particutaris , per
immediatam confequentiam inferimus Si minor partkularis r conclufio partkularis , &furaConta hac conclufione pro majore , anteriore autem propofitione pro minore infertur
quae propofitio hypothefi repugnat , vi cuius conclufio efle debet uctufio efl farticularis
niverfalis
Patet igitur , in demonftrationibus apogogicis fubinde primam ftacim propo r
.

fitionem, qua: fumitur

repugnare pofle veritati demonftratse

oitMdo-

femnflratioeft.

Quoniam

554*

forites refolvi poteft ia fyllogifmos categoricos ejus

con-

minor fequentis (. 468 ) ; foricontinet feriem fyllogifmorura inter fe concatenatorum , adeoque fi

ditionis, ut conclufio praecedentis

tcs

fit

eodem non occunat propofttio y nift ante demonfirata , vel qu<e in definitionum atque axiomatum ^vel experientiarum numerobabetur> demonftratioeft*
non nifi propofitionibns conE. gr. Sorites, quem (. 466 exempli loco propofuimus
,

adeoque demonftrationis locum tuetur

tum partemdemonftrationis conftituat,fi conclufio per eum
evidentibus

ftat

Fieri veropoteft, ut forites tan-

collec-la nondum ea eft,quas ad

demonftrandum proponitur , fed inftar praemiila: ingreditur fyllogifmos alios pofteriores Ceterum me non monente apparet, perinde de foritehypothetico quam categorico intelligenda
.

quas hic de eo rnonentur

efle,

Lubet

afferre

exemplum demonftrationis

lo forite hypothetico abfolvitur . Si enim demoftrandum theorema

Si triangutum
anguti ad bafin funt aquates . Ita ratiocinamur
AC equatia fuat . Sicrnra.
ABC eft equicrurum , crura ejus AB

geometricae

quae fo-

ln triangulo tcfuicruro

&

AB & AC
AB

&

infifiunt

Si anguli

Ergo

iriangulum

arcus

funi

fi

teauatia funt

AC lequaies
B

arcus circuli cognomints aqualcs funt . Si

C equalibus arcnbus
funt , anguli B

& C xquaiibus

ABQ

eft

&

arcubus infiHunt, equales funt.

C equalet
equkrurum , anguLi B

&

55

5-

Modi axQuoniam dcmonftratiO' eft fpecies probationis ( .

fumenver0 fl m plcx unico fyllogifmo abfolvitur ( .
n

demon
Jiratione

497^

demonftrationem quoque unko fyllogifmo abfolvi

^'"e Comfteta (-479

edhibtn-

(onfiare pofje

4i..

timis

498 ), probatio
,

evidens efl: ,
etiam indu-

confequenter

ydihmmatt (482 ),fyllogifmo biformi (.487/

Multo minus itaque dubitari poteft, quod omnibus legi-

argumentandi

modis in demonftratione

ftt locus.

ad demonftrationes matheroaticas animum atfert attentum&r in modum argu>roentandi mquirit , is plura iftiufmodi offendet exempla , quae hic cumulari fupervacaneum foret , prsefeirim cum. lllos argumentandi modws jam. exemplis, illuftraverimus
Si quis

Si ex

De

Demonflratione

281

Si ex propofitione aliqua colligttur , quod propofitioni cuidam verae vel Aradbmentum

notioni fubjecli vera contradicit , propofttio illa falja eft, ejus autem condemonQuod propofitioni vene , vel nocioni fubjecti verae
tradicloria vera
.

concradicir, illud falfum cft ( 532 ). Quoniam igitur modo argu- p^mdimcncandi legicimo infcrcur condulio falfa , omnes prrrmiflaj verarcfle reSnm.
ncqucunt ( iT. 537). Enimvcro de omnibus pramiflis , qua? aliundc

fumuncur , ccrco conftare fupponimus, quod fint verae; dc fola propoficionc qux precario fumicur , id non conftac hxc igitur una falfa eftc dcbet.
:

Jam propofitionum concradiftoriarum altcra neccn*ariofalfa(.5^2 ).

Qyamobrcm cum oftendcrimus, falfam cfle propoficionem, cx qua lcguima fyllogifmorum conc3icnacionc , adfcitis aliunde nonnifi pra>
milTis vcris, colligitur propoficionis cujusdam verae , vel nocionis fuillius contradictoria vera cfTc dcbct
bjecti vera: contradiaorium
;

fumimus,

duos circulos fc intus tangtntts idtm haltrt ctntrum , inde ColllgitUr ,

Quoniam in fyllogilmis , quos concatenamus , non
fj.ttm tjft toti tcjuilcm (not. . 55 3 )
ut mur niii prxmiflls , quas veras eife conftat ; inde concludimus , propofitionern fine
probatione aifumtam, quod duo circuii se ir.tus tangtntts idtm habtant ctntrum , efle faliam:
unde porro inferimus, eus contradiiloriam , quod duo circuli ft intus tangtntts nonhabtant

E. gr. Si

idtm ctntrum

veram

efle

ducitur faifum

iitud iffum

VulgO
falfum

Ex

ita effertur propofitio:

efi

Alii

eandem

cjuo

confcqutmia dt-

ntctffaritt

brevius efferunt

Uttdt

falfum fyurtnr,

id fatfum tji

Quoniam

fumca lcgicimo argumentandi

modo

evidentcr veris colligitur,

nifi

fubjecli

adfcitifque aliunde prxmiflis non- pofuio

quod

propoficioni verae

notioni Tcra,qie

vel

vcra? contradicit, indeque infcrtur propoficionis aflumraecon-

tanquam vcra (

tradictoria
illud

557-

demonftratione apogogica ex propofitione precario af- an-pro-

in

verum

5 j 3 )

quod fer indireclum demonftratur,

eft.

Quod verafit propofitio, quae diredledemonftratur , 'am fupra ( 544)oftendimus. Ex demonitratione enim patet,quod nonniii de demonftratione oftenfiva intelligenda fitpropofitio.
.

ifta

ie

falfa

veram

eft

b<ec

nc colligitur.

propofitio

autem vera. Ponamus cnim propofitionem iftam

unde ejus

Cum

^OT0H .
firatM:

Qj^num

eC- connadi-

contradirftoria directe feu oftenfiva demonftratio-

vera

lvAl ~

558.

Si ex propofttione aliqua direcle colligitur ejus contradicloria

,

P cr

^j' !:ifim

propofuio, qua? ex pra?miflis veris infcr- Vf '^

tur (.n7 ); contradicloria dats quoque vcra erit,confequenterduae
exaltera
contradictoria: poflunt efle fimul vera:: quod cum fitabfurdum (532), tolligitur.
propoficio illa, cx qua dire&e colligitur ejus contradictoria, falfa cfle
debet f. 556). Quoniam itaque propofitionum conrradictoriarum altera neceflario vcra , akera neceflario falfa (%. 532), qua? autem incafit

fu prsfenti infertur propofitio eft contradicloria ejus, unde infertur ,

per bypotbefm ,t\ quam falfam cfie oftendimus;eam veram cfle necefleeft.
E. gr. Ex motu celerrimo rotae infertur dire&e , eam motu celerrimfe non moveri
Unde conltat propofitionem primam: }\ota movttur motu ctltrrimo , elie falfam; alteram
\cro; t\ata non nurvttttr hwm cticrrimo , eile \eram.
.

,-j^.

282

Se8.LCap.IL

Tart. 11
.

559.

Qyodfi propofitionis probandx contradidoria fumarur tanquam veiwjhara & incie dirccle inferacur ( . 55*) propofitio probanda
hoc ipfo
timisper
patebit,eam
veram
Habcmus
eiTc
adeo fingularem quandatn
indire( jX. 558 ).
;

ttum jtn- fpeciem demonftrationis per indireclum feu apogogica (. 550 )

Hoc demonftrandi modo ufus eft Euclides in demonftrandi propofitione duodecima Elementi noni. Ut is redtius intelligatur , ipfius demoaftrationis analyfin logicam infti-

gularis.

Si fuerit feriet numerorum pofortionalimn ab unitate

Propofitio haec eft
ir.cififrimns metiens nltimum , metietnr etiam froximtim ab unitste , five fccundmi
clides igituream demonitaturus fumir , quemadmodum in demonftratione apogogica fieri debet ( J 5 o ) , T^jimerum primum, qtti ultimum mttitur , non metiri ftcundum . Jam cum duo qukunque
ttumeri , qntrnm untts esl nr.mertts frimits , alteruot vcro non metitttr , fint frimi intcr fe , lumta hac propofitione ma:oris , anteriore autem minoris loco infert
Ergo numefus frimut,
metittir , r.on vero metitur fcctindum ,
qtti ultimum
hic fecundus fmt numeri frimi inter fe.
Porro quoniam duo numcri frimi inttr fe ftint in ratione minimi ; lumta hac propofitione pro
conclufione prscedente pro minore infert : Ergo t\umeri<s frimus , qt<i mttitur
majore
ultimum , non -vero fecundiim , atque fecundns funt in ratione fna minimi . Sit brevitatis atque
perfpicuitatis gratia feries numerorum i. A. B. C. D. E. &c. vel in cafu fingulari i. 10.
100. 1000. 10000. 100000. c\x.
F five 5. numerus primus , qui metitur ultimum E five 100000, non vero metiri ponitur fecundum A five 10. Per demonftrata liquet, fore
F
a terminos in ratione fuz minimos . Sit numerus ifte G, per quem V metitur E. Habemus ergo propofitionem: ^('x F metitur E fer G feu, fi numerus E fer F dividatnr ,
qttotr.s cs~l G. Recordati ig!tur factum ex qnoto in diviforem efe dividendo aqr.aie , fumta hac
Faiium ex F
propofitione pro maore ik anteriori pro minore , inferimus conclufionem
jn G effe numero E aqr.aie , leu F. G
Jam CUITI vi progreffionis terminus ultimtts fit
facium cx fenultimo in fecundum , per intuitum vero pateat , efe terminum idtimum , V fennltimum
a fecundum , infertur per fyllogifmum biforme ( . 489) aut , fi mavis , vi
iyllogifmi biformis per confequentiam immediatam ( . 451.489). Ergo fafir.m ex V in
E. Conferentes inter fe conclufiones F. G
A efl tequale numero E, feu D.
E Sc
D.A ~~~Z Ej xidemm faBa l. G V. A effe xqr.alia eidem ntimero tertio E. Recordati axioma-

tuere lubet

ens

niinterus

&

&

&

&

~E.

&

A~

&

/Zqualia eidem tertio funt xqualia inter fe , per immediatam confequentiam ( 45ijintis
ferimus ErgO facia tequalia eidem numero tertio funt xquaiia inter fe Sumta hac COnclufiTapropofitione modo intuitive agnita pro minore, inferimus porro
one pro ma'ore
ftaT.G &T>. Aefic inter fe itqualia , feu F.
D. A. Fatt.a haec contemplanti apparet
tadem epe numeros frodticlos ex duobus aliis fe mutuo multiflicantibtts atqv.e inter fe aqtiaics Jam
:

&

G~

cum memoriam

fubeat propofit'0 Si dr.o numtri froducantur tx duobus aliis fe multiplicantibr.s fuerintque intcr fe gquales , effcientes ftmt reciproce prcportior.ales ; fumta hac pro ma'Ore,
anteriore autem intuitive agnita pro minore inferimus : Ergo Effcientes falforum F G cr
V.-A funt rtcifroct frofortionales , feu FiAZZZZ V: G. Ex demonftratis COnftat , F C> Aefe tervninos in ratione fr.a minimos 8c T) atque G iffis frofortionales Quamobrem llbi iil memoriamnOTtrmini in ratione fr.a minimi xqr.e methmtur terminos ipf.s probis revocamus piopofitionem
fo-.tion.-.les , fumta Jiac propofitione pro ma;ore
anteriori pro minore per fyllogifmum
xqne mttiuhtur numeros V
G , nempe F ipfum
biformem inferimus; Ergo numeri F
per H. oftendetur, numtroi F C"
T>
ipfumG. Eodem modo fi ponatur F metiri
teque metiri C atqr.e
S\ porro ponatur F metiri C per I, oftendetur ut ante , numtros
tequt metiti B atqr.e I. Si denique ponatur F metiri B }ier L , oftendetur deL, nimirum FiffumA
Aipfr.m L. Hmc
a-que mttiri
nuo ut ante numeros F
.

&A

&A
T&A

&

&

&A

A &

&

Ergo F metitur , hoc eft ,

per confequentiam immediatam tandem infertur (. 458)
numerus , qui metitur in fiogtefjione gtomttrka .-b unitate incipier.te ttrminum ultimr.m , mtlttur
etiam ab unitate proximum . ln.o generaliter demonftratum eft , quod metiatur omnes ;nterprimum&ultimum intermedios . Curconclnfioultima admirtenda fit tanquam vera , ex
rationelogica patet ( . 558 ) , quanititur modui demonftfandi (J. 559J Ratio vero particularis , cur ifte demonftrandi modus hic habeat locum , inde eft , quod vi progreffionis geometricasabunitate incipicntis numeri F cV A aeque metiuntur fibi proportionales, D6V G , CSc
etfi 1 ir.etiatur A, permdeacnumeriprimi interfe inomni cafu fibi pro&I,
:

H,B

A&L,

portiunales

meruruur

Obi-

De

Demonflratione

283

Olvtcr hic obfervo , occurrere demor.ftrationes mathematicas , fer auas frofofitio demonftratx
Eus fane rei
non arnofcitur vera , nifi concbifionem fic illatam admitti debere , fv Logica fateat
exernplum praebet demonftratio prxfens. Etfi cnim quiv Logica artificiali non inftruclus
'

idmiierit ,duarum propofitionum contradictoriarum alteram eife debcre veram , alterain

falfam; non tamen abfque probationc patet, cur eam potius , quae ex altera colligitur,
quam qua: demonltrationem per modum pra:mifibe ingreditur, pro vcra Jiabcre debeat Imo
cum nonomnes omnino argumentandi modi manifefta gaudeant vi illationis, quemadmodum facile largietur , qui omnem fyllogifmorum ambitum attcnta mentc fuerit emenJus omnes tamen demonJtrationem ingrediantur ($.jJ5):evidens eft, certUudinem de veritate
propofitionis demonftrata a rationibus logicis una fendere. Hinc non mirum, ad demonjlrationes geotnetricas frimum animnm appellentes vim illam non fercifire ,aua mens imfellitnr ad affenfum
Nec hoc negligi debet , quod ex praelenti deinonftratione pateat , fyllogifnum biformem
am fupra monuimus ( . JJf ;. Quemadin demonftrationibus geometrkis ufum babere , JlCUt
inodum vero in prselente exemplo ex propolitione negativa collegimus arfirmativam veDeram j ita in exemplo motus celerrimi ex falfa atfirmativa colligitur negativa vera
monftrationem ipfam non apponimus prolixitatis vitandaj gratia.
.

5_6o.

Quoniam demonftratio tam

oltenfiva (. jji.

'''), quam apogogi-

553. 5 59) continua fyllogifmorum omnis

ne abfolvitur; fyllogifmorum indfpenfabilis in domonftrando ufus
ca

Sillogif-

generis concatcnatio- myflimin

revocari nequit .
Equidem non ignoro

in

dubium a

m"j

iHii/pem-

hodie complures , qui aliter fentiunt, inter tricas&nugas

fa L;ns
fcholafttcorum referentcs , qu. de forma fyllogiimorum praecipiunt Logici , cum multo
r'
'""*
facilius veritas propofirionis percipiatur , (\ quis ad notiones iub:ecti
praedicati artendens advertat , num hax in illa contineatur
quam lententiam amplo.us elt ipfe de
Tfchirnhaufen in Medicina Mentis part. z. p. m. i8. 26. Enimvero per pra:cipitantiam ita
judicari , demonftrationum mathematicarum analyfis probat , cuius exempla in anterioribus(S.5f 1. 551. 553. Jf?jdedimus Et fuotempore in Pfychologia oftenfurus fum , utique
iu anima, dum demonftrationem concipit , fingulis ratiociniis fingulifque earum partibus efI'e >ocum,utut non femper diverlbs animae acius, qui iifdem refpondent , diftincte dilcernere
valeamus , imo non cuusvis fit diJtinttam exhiberedemonftrationis , quam bcne concipit,analyfin. Quodfi quis Logicam addifcerenon dedignatus in exercitiis iftiulmodi analyfium frequens fuerit s is demonftrandi liabitum mulco illuftriorem fibi comparabit quam
ab aliis fieri folet , qui formam demonftrationum nonnifi confufe intuentur Tfchirnhufius
1. c. regularum logicarum notitiam cum habitu hoc perperam confundit
id quod minime fecillet , fi ad communes ratiocinandi leges ratiocinia fua ftrictius compofuilfet
,

efle

&

Conferenda hic lunt

qua: fupra

quod habitu demonftrandi

id quod in omr.i habitu,

not. .

inftructus
ipfius

non

545

monuimus

omnium

quoque corporis

Neque illud negligendum

quos edit, actuum fibi fit confcius
.

,
:

accidit

56l.

Principia demonftrandi appellantur

prxmiffae fyllogifmorum , qui in Trincipidemonftratione concatenantur, vel cx notione fubjecli derivatce, vel a- orumdemonftranliunde adfcitae.
dep/uE. gr. In demonftrat!one elementari de scqualitate angulorum in parallelogrammo diametraliter oppofitorum utimur tanquam principiis definitione parallelogrammi , duobus tio.
axiomatis, xqualia eidem tertio fur.t xqualia inter fe &/i ab squaiibits idem fubtrahas , qua relint-uunt.ir squalia fv.vt , atque theoremate
, fi dtta; faraileU a tertia fecentur , angnli interni op.
fofiti funt xquales ditobus reciis .

Quoniam

in

562.
dcmonftratione non utimur prxmi/fis

nifi definitioni-

tionibus, cxpcrientiis indubitatis, axiomatis & propoiitionibus jatn dcmonftratis (.498^ iin numerum principiorum demor.ftrandi non a/jumuntr

Q****in
!> nt

P' u
j~

mm^randi.

Tart.

2.84
ftwidi.

tur

nifi definitiones

II.

SeH.

Cap. 1L

I.

experientia indubitata

axkmata

6* propoftthnes

jam

drmonftratte ( . 561 ).
Vidimus in exemplo modo ( not. . 561 ) aHato non alia demonftrandi principia , quam
dehnitionem, duo axiomata Sc theorema , quod ante jam demonftratumlupponitur In
demonltratione logica ff. 177 ), cuus 1'upra exhibuimus analyfin logicam (not. . 551),
principiis utimur definitionibus modi atque notx , duobus axiomatis, qux mutabilia funt
.

&

conflantrr non inftmt

dis infervire ncqueimt

tnumcrandx rwte
difiingucndum

qie conftanter

nec plures

fr.jficiunt

mn

infunt

atque theoremate

ncc

ea rcbas agnofcendis

in anterioribus

pauciorcs

quam

<jf

a fe invhcm difccrncn-

demonftrato

quod
diftnithne
,
qtta ad definitnm agnofcendum atnuc ab aliis

Experientix ingrediuntur dcmonftrationes phyficas atque morales

tantum non femper.

ScboiioH

gencrde

563.
^e confignandis demonftrationibus iisdemque cum aliiscommumumcandis dicenda funt, ea inferius trademus fuis locis Fieri autem
fa?piffime folet, ut formatis judiciis intuitivis five ex dcfinitione , five
ex hypothefi definitionis, deficiant propofitiones aliSE , quibus majoris loco utamur ad conclufiones ex iftis judiciis infercndas
Quam-

Qu x

obrem variis opus eji

ad eam formam , qua
Equidera dubium non
praecipi

pofle

Sed

gica diftinguimus

bus trademus

&

artificiis

quibus propofitio demonftranda

ex nobis cognitis
eft

ea?

principiis

demonHrabilis efficiiur

gencrales quafdam de his

ad Artem inveniendi fpectant

fuo tempore

finitis

reducitur

artiriciis
,

quam

rcgulas
a

Lo-

univerfae philofophia? parti-

enim Logicx in ipfa arte inveniendi multus atque prceclarus fit ufus, fola tamen eam minime exhaurit
Cumque
nos non tradamus nifi ea,quorum rarionem redderevalemus, vcl quae
firma experientia nixa ad aliorum rationem reddcndam ferviunt, cognitioni quippe philofophicae intenti ( . 6. Difc. pralim. ) , regularum autem artis invcniendi generalium ratio a notionibus ontologicis & pfychologicis facultatum anima? , fpecialium vcro a principiis
difciplinarum fpecialium pendet; rcs ipfa minime patitur , ut de arte
inveniendi in Logica dicamus,nifi quatenus ejus in cadem ufus abfque
aliis principiis intelligi poteft. 5eponimus itaque ifta dcmonftrandi artificia, quorum tamen hic mentio fieri debebat , ne tyronibus infurficientia de demonftratione tradidiffe vidcamur, ubi praparationem , quje
dcmonftrationem prsecedit, per regulas noftras non patere animadverrunt. Praparationis enim nomine comprehenduntur illa artificia, quibus
.

Etfi

propofitio ex principiisnobis cognitis redditur demonftrabilis

Demonftrationes Geometrix elementaris abundedocent,iftiusmodi prxparatione quam fxpiilime elfe opus Ita pauloante in exemplodemonftrationis indire&x ( not. . J53 ) ex fuppofito communi centroC ducitur re&a
A ad punclum con.

A & altera C D

&

lecans circulum interiorem in B

exteriorem in
, ut ope axioinatis dexqualitate radiorumeufdemcirculi demonltratio apogogica abfolvi queat Similiter
in demonftrationeoftenfiva cliordx
perradiumCD biieCtx prxparatio abfolvitur ducendo resftas C A,C B,A

taitus

AB

Enclidcs 32.

Elem.

1.

demoftraturus,

D&DB.

fi

trianguli

siEC

latns

De

Demonfiratione

z8 5

V ,fore angulnm exte>n:im A C P duclus

B fimul fumtis xqualem , theorema ad demonfcracionem praeparac ducendo E C lateri B A parallelam.
Neque vero iftiufmodi prsparationibus tantum locus elt in
Geometria, fed in aliis quoque difciplinis Sane ipfimet in
logica iam aliquocies cheorema ad demonftrationem pr.ieparavimus Ita demonftraturi
quando conclufio falfa eife
debeat , 11 altcrutra praemilfarum falfa fuerit , omnes
fyllogifmos categoricos reduximus ad hunc generalem Quicquid fub univerlali A pr B determinatocontinetur ,ei convenit praedicatumC. Atqui
continetur fub A per Bdeterjninato.Ergo eiconvenit prxdicatum C(. 538.539.540j.Similicer demonftraturi , quando propofitiones hypochecicx indefittnnm

BC

centinHttHT In

internis ofpofitis ji

&

nicae oppoficae aequivaleant corctradicftoriis,

reduximus ad formulas generales

mine A defignatur,

propofitiones

iftas

Hoc univerfale , quod nohypothefi C eft B & hoc univerfale A

in

in hypothefi C non efc B. Porro demonftraruri definicionem

jequivalcre propoficioni univerfali praeparamus theorema ad
demonftrationem , dum definitum concipimus tanquam ens,
cui nomen iftud convenit ,
notioncm eidem in definitioid quod aliquid fi&itii habet , fuo
ne tributam tanquam attributumeufdem entis
tempore in Arte mveniendi explicandum , ubi de pRionibus heuriflids aluri fumus , quibus do&rina ontologica cum pfychologica de facultate imaginandi facem praeferet

&

ATU

C
De

agnofcimus

5*4-

Quodfi non agnofcimus

ti

an falfa, incerta vocatur.

E. gr. Per definitionem circuli intelligimus, quod omnes radii

fltio

propofuio di- Certi atutrum ea vera que incer-

propofitionem effe veram, vcl falfam

cicur nobis effe certa

fit ,

111.

certo, incerto atque probabilK

SI

igitur haec, omnts radii ejufdem circuli funt inter fe fquales

fint

sequales

certa eft

defini-

propo- tio.

Qui demon-

Itrationem fupra (not. . 551) allatam tenet, is agnofcit , veram efle ptopofitionem ,
paralUtogrammo anguli diagonaliter oppofiti equales fint ; ea igitur propolitio ipfi certa eft. Qui vero vim demonftrationis non perfpicit , five quod prsmiffas ignoret , five
quod formam demonftrationis animo nondum habuerit comprehenfam, vel demonftrationis prorfus lgnarus , vel pratfentem ftbi diftincr.e non repralentans ; ei propofitio incerta
eft
Similirer foUm lucere cum oculorum ceftimonio pateat , adeoque veram efle ipfo fenfu conftet propofitionem, fol lucet; propofitio haec certa. eft in univerfum omnibus , qui

tpioi in

oculorum

ufu. pollent.

$65.
notro certi atque incerti relativaeft ,cum refpe&um ad co- Cur eade
gnofcentem involvat; fieri poteft , ut eadem propofitio uni fit certa , alte- propofitio

Quoniam

ri

vero incerta

Nimirum
tendemus
i\

uni

etfi

(.564
propofitio

uui certa,

).

omnis

in fe vel

non tamen omnes agnofcunt

certa

lit, qua;

incerta alteri

quemadmodum

mox, of-

alteri

vera fit, an faha. Non igjtur mirum,

Exemjjla. modo- allaca. alfextum illuftrant.

certa

vera

fit

,.

vel falfa

utrum

564

566^

in.

i86

Vnrt. II. SeB.

propofitio

vel vera

velfalfa.

Omriis propofitio vel vera

velfalfa. Falfa

efi

&

fieriori

serut.

nimirum

efr propofitio,
quce non eft vera (jT. 505 ). Qiiamobrcm cum propolitioncs: Propofinon vera eft,fmt concradic~toriae( jX.288 ) ,
tio
vera efi
Propofitio
ex duabus aurcm contradicloriis altera neceffariq vcra,altera neceflario
falfa (. 532. ); omnis omnino propofitio aut vcra crit , aut falfa
E. gr. Aut verum eft , onmes radioi ejufiem circuli inttrft efie xquala , aut faiium eft. Aut verum eft , folem tucere , aut fallum eft.

5<*7-

Si fmecbcatum fubjeclo converiire obfervamus

Tropofit':-

onts apo-

Cap. III.

$66.

Curomnis

propofnio nobis certa

ejl

Si

enim prardicatum iubjedto convenire obfervamus , propofitionem veram

eflfe agnofcimusf .5 i7),adeoque falfam effe nonpoffe novimus ( 566^.
Ccrta igitur nobis cft propofitio (. 564).
E. gr. Nivi convenire albedinem ipfo oculorum iudicio conftat
Veram adeo efTecum
agnolcamus propofitionem , nix efl alba $ eadem nobis certa eft Incerta vero caecis eft,.
qui oculorum ulu deftituti nec nivem, nec eius albedinem vident. Enimvero ne videamur obfervare , quod praedicatum fubiec-to alicui conveniat , quod tamen eidem non convenit, iicque decepti cerri eife putemus de propofitionis veritate , quemadmodum fx.

paulo poft diftin&ius difquiremus,

;
quae ab experientia derivantur

piflime accidit

opus

fit,

.
Tropoft-

tiones

qua cautione

circa judieia intuitiva

568.

Si pra?dtcatum fubjetlo converiire five direcle , ftve indirecle demonftrare valemus , propofttio nobis certa efl
Qui cnim demonftrare potcft pro.

priori certtt.

poiitionem fivc dirccle, iivc indirecle,

544-

57),adeoque

falfara efle

non

is

pofle

eam veram efle agnofcit (%.

novit^. 566).Certa igitur

propofitio (. 564).
ante dedimus de aequalitate angulorum in parallelogrammo diagonaliter
ppofitorum (not. . 551). Atque ea ratio eft , cur omnes demonftratae a Geometris proipfi eft

Exemplum

quam primum demonflrationes comprehenduntur Eadem eft cacur nos ad certitudinem philofophiam redu&uri demonftrationibus ftudeamus

pofitiones fint certae,

uo,
Cujufnam

ft ea

cer-

titudo

Quoniam demonftratio omnis, tam oftcnfiva (jX. 55r. 552), quam

apogogica (.553. 559) mera fyllogifmorum concatenatione abfolvitur, non una ratione inftituta, prajmifFae autem omnes verae efle debenr, ut vera inferatur conclufio (. 537); qui demonfirationis vim percipere
is

feu

ad

affenfum propofitioni demonfirata? prabendum compelli debet ,

veritatem perfpicere ,
formam demonftrationis

& fingularum pramiffarum

&

non modo ariimo comprebenfam babere , fed particularem quoqus y %u<e ip fi occurrit , generali convenientem agnofcere tenetur.
E. gr. Qui vi demonftrationis determinari debet , ut affenfum pra;beat propofitioni
ln farallthgrammo angnli diagonalitcr offofiti xquales funt
illi non modo Hefimtio parallelogrammi cV veritas theorematis de fymptomatis parallelarum atque ax.cmaru.
quodx:

&

cpalxi eidem tertjo fint aqualia inter fe

quod refidua squalia lint , fi a' qualibu*
idem auferas, perfpeila efie debet (not. . 551 ; , verum idem etiam agnoic^n. debet
quod tali fyllogifmorum concate^iatione non inferatur nifi conclufio vera

.
Demon*-

570.

Vetitatis ergo propofitionis demonjirata? non funt certi

qui pr.em JJar velu-

uionis
ritus

De

287

certO) incerto atque probabili.

veritatem ignorant
demonjirationh genuince formam animo comprehenfa n babent
fpiciunt , num forma demonjlrationh priefentii fit genuina.
E. gr. Si quis ignorat , utrum verum fit , nec ne , quod duo anguli
niu> fyllogifmos concatenatoi ingredientii

lincas faralletai * tranfvcrfa fcclas fint xqnai.cs liuuLus

rcclis

is ,

fi

z.

qui nullam

qui

w-

ptm

intcrni ofpojtti inter

maxime

vel

vim

3. qui non per- "?*r

in

demon-

cafu prsefenci a forma demonitracionis genuina

nondum tamen novit , utrum in faralldogrammo
non eife
,
angtui diagmaliter opfofiti xqti.tlcs fint dtiobns rctlis , an vcro inxqualcs (not. . JJlj. Si cui
principia demonftracionis fingula , veluti in prafenci cafu definitio parallelogrammi, theftranuo

opcime vcrlacus atque

aberratum abunde perfpiciat

lUv-ric

orema modo commemoracumatqueduoaxiomatapauloante (not.

perfpccta
is tamen nondum certus erit veritatis propofitionis

i6$) addudta

fuerint

dc equalhate angulorum in
demonftrationis oftenfivae nec ex Logi-

faralid g-.ammi di.gonalitcr opfofitorum , ubi formam

ingec.i fibi familiarem reddidit , nec ipfo ufu confuiam quandam illius ideam animo
neravit
Imo fi vel maxiine fingula iita demonftrationis principia optime noverir atque
ideam formac demonftrationis five confufam ipfo ufu , five diftinltam ex Log:ca fibi acquifivent ; quodli tamen non attenderit, an proefentis demonftrationis forma ideae ifti
refpondeat ( . 48. 349), an ab eadem aberret , fyllogifnrs in forma peccantibus , vel
non legitime concatenatis ; propoiitio noftra eidem certa elfe nequit . Hinc intelligitur
ratio, cur tirones theoriae geometrica: demonitrationum Euclidedrum vim , qua affenfus vel
ab invito extorquetur, non percipiant fub initium traclationis , quam in progreiiu fentiNec minus patet ratio, cur in demonftrando exercitati idem experiantur quod tiunt
.

rones ad elementa Euclidis delati, ubi novum rerum campum ingrediuntur , quarumnotiones ipfis nondum funt familiares, ut , quoties iis aliqua offertur, ejus veritatem una
percipiant. Hinc e::'am liquct , cur demonftratio apogog ca , qua ex propoiitione data
vel affumta infertur e us concradicloria, non convincat attentura , nifi fundamentum illationis habuerit ex Logica perfpectum ( . 558; .
;

Si quii demonflrare valet

pofrtionem

effe

falfam certum

571-

prcedicatum
eft.

pro- Certitudo
prasdicatum no- fdfiioth

repugnare fuo fubjeclo

Falfa propofitio eft,

fi

ei

ltl
ro
repugnat (.526). Falfam igitur efTe agnofcit , qui novit, P Pi ^
verum eiTe ,quod praedicatum notioni lubjecti repugnct Enimvcro qui
demonftrare valct, praedicatum fubjefto fuo feu notioni cjus repugna- tionenire, is novit, verum effe, quod prxdicatum notioni lubjccfli rcpugnet xa.

tioni fubjecti

^jj^

(.544.557). Ccrtum

igitur ipfi eft, quod falfa fit propofitio.

E. gr. Per demonftrationem apogogicam patet , repugnare circulis fe intus tangentibus , ut idem habeant centrum, cum pofito eodem utriufque centro fequatur abfurdum,
fcilicet quod pars fit toti aequalisfnoi. . 553;. Qui igitur vim illius demoaftrationis
percipit, illi certum efc, falfam effepropoiitionem, quaaifirmatur , urculos fc imus tangcntcs habcrc idcm ccntrnm .
jT.

57*.

Axiomata certa funt itemque poftulata Axiomata&poftulata funtpro- otxiomapofitionesindemonftrabiles(. 267. 26oJ,atque adeo terminis intellectis ta &popatet, praedicatum fubjeclo convcnire vel non convcnire , quod vel ei- M*ta
dem tribuitur, vel ab eodem removetur. Veritas itaque axiomatum & cur certa.
poftulatorum cum illi fit perfpetta , qui rcrminos cadem ingredientcs
intclligit ( . 505J; axiomata atque poftulata certa funt.
Itacertum eft totum effe ma us fua parte ftatim omnibns , qui xerminos totius,fartis atque
.

majons intelligunt , hoceft, velconfufas notiones terminis refpondentes habent

S'm:l ter
qui novit definitionem circuli
radii vel notionem confufam habet ; is veritatem axiomatis
peripicit , omncs rada cjufdcmchdtii fnnf
irntr fc xqimles , atque adeo axioma ipfi certum eft
;

&

Wolffii Logtca.

Oo

5.

S7J.

288

Vart.

II.

SeH.
573-

Hfquifi-

torum ad
vcrita-

tem

defi-

nitio.

Requfita ad veritatem appello

Cap. III.

I.

ea

per

qux prxdicatum

fubjecto

tribuendum detcrminatur.
E. gr.
mittitur

Ad vegetationem plantarum
aer libere rluens

foscundum

requ:ritur femen foecundum , terra , cuifemencomcalorfolis, pluviaatque ros . Quumobrem fi noverim , femen

fuiirecommiffum in liberoaere, quo

terrae

v:amqueatque rorem alternatim terram

irrigalfe

folis radii per

omnia

d:em contingunt plu, quae ad hoc requi,

adeife novi

runtur , ut plantas ibi locorum crelcant

In moralibus atque politicis eafus quilibet determinatur per circumftantias , quibus omniCircumltantiae igitur lllae lunt requifita
busprasfentibus, intelligitur cafum ilium adeffe
ad veritatem illius cafus , ut nempe affirmari poffit , cafui ifti hiceffe locum Per notas, quse
Notae igidefinitionem ingrediuntur , definitum determinatur in fuo genere fuaque fpecie
turfunt requiiita ad veritatem definiti , utnempeexiis praefentibusconcludi poffjt , definitum fubetto alicui eife tribuendum id quod deinceps exprefiius oftendemus
.

Veritas

quando
ccrto co-

gnofL aarr.

574-

Quj omnia requiftta ad veritatem adejje agnofcit , is veritatem certo coQyi enim omnia requifita ad veritatem agnofcit, isnovitadefgnofcit
fe ca omnia, per qua? praedicatum fubjcdto tribuendum determinatur
(. J73).Qui vcro novit, prac-dicatum fubjcclotribuendumper hcecdetcrminari & ea omnia hic adeffe, isdeterminabilitatem praedicatiperno.

tionem fubjedtf diftinfte agnofcit ( . 88). Quamobrem cum veriras fic

detcrminabilitas praedicati per notioncm fubjecti (jj\ 5 i$ ); veritatem
diftincle agnofcit , confequenter qui omnia requifita ad veritatem adeffe agnofcit, is veritatem certo cognofcit.
Applicemusexemplamodo(nor. 5. 573 ) propofita ad theorema praefens, ut facilius intelSi cui fuerit perfpetlum ad vegetationem plantarum non requiri , nifi ut femen fceligatur
.

in aere libero, quam fol interdiu calore fuo fovet atque pluvia
nec minus noverit in prasfenti aliquo caluhasc omnia fa&a effe, is veritatemhu;uspropofitioni's certocognofcit , quod ibi crefcant plantat, etfi ibi locorum non fuerit, ubicrefcunt. Utuntur etiamhoc argumentandimodo hominesquam faepiflime in praeSimiliter fi in moralibus vel politicis mihi fuerit perfpe&um , cafum A per illas
fenti cafu
circumftantias determinari , atque mihiconftet , omnibus iftis circumftantiis hic eiTe locum i calui quoque Ahiclocumeffecertoagnofco- Itaetiamqui novit notasfingulas, quae
iscertonovit , ens hoc referdefinitionem aliquam ingrediuntur , fub eiftocuidam ineffe
Attento haud difficulter patet , eum , qui omnia
ri debere ad hoc genus vel ad hanc fpeciem
inde veritatemcolligit , applicare di&um deomni
requifita ad veritatem adeffe agnofcit

cundum terrascommittatur

cum

rore irrigat

&

349. 350 ) :quxapplicatiommconfiftat in fyllogifmojcuusutraquepraemiifa vera eft , conclufio quoque eus vera effedebet ( . j 37 J , confequenter fyllogiimus
iliedemonftrationis locum tuetur ( . 555; atque adeocertam cognitionem parit ( . 568).
Syllogifmus illecatholicus , cu'us hic meminimus , iftiufmodi eft : Ubi adfunt omr.ia iftareiliierum ejl , fuLjeBo hoc prtedicatum convenire . Atqui hic adfmt omnia ifltt requiftta . Ereui/ita

&nullo($.

go

hic

verum

348.

eft

fnbjtcl hoe

prxdkatum

convenire ~

Hxtioxes

mr

Quoniam pcr rationem

575-

intelligimus, cur aliquid fit, vel

fiat

( . 4.

iis autem ,per quce praedicatumfubjecftotribuendum

prxdicatum fubjecto convenire ( . 219 ) *
agnofcitur,
determinatur,
ea , per quae przdicatum fubjefto tribuendum determinatur,funtrationes, cur prardicatum fubjeclo convcniat , confequcnter/;^/< requifita

pne- Difc. prtelim. ), ex

dicatum
ccnveniat
fukjetJa

q-znxm
jiat.

ad

De

certo

..

jncerto atque probabi/i

289

&

veritatemfunt rationes partiales , cur pnedicatum fubjeclo conveniat ,

omnia fimul Jumta conftituunt rationem fufficientem
E. gr. Rationes, cur alicubi crcfcant plants , lunt 3 quod femen foceundum terras fuerit
commilfum quod fol calorc fuo terram foveat , quod pluvia terram ros plantas irriget
Omnes rationes iimul fumta conftituunt rationem lulHcientem , cur hic loci crefcant plantae

ad

.576.
eum

ad veritatem cognofcit , ra- Qui eas

tionem fuffiacntem cognojcere , cur pnedicatum fubjeclo tribuendum ('.57 5 ). cognfc*t.
Exemplo modo ( not.. 575 allato prsfens quoquecorollarium, quodex propofitionc antecedencepcr immediatam conieqncntiam intcrtur , illuftratur
Hinc confequicur

qui omnia requiftta

5 77-

Quoniam omnia rcquifita ad vcricatcm fimul fumta conftituuntrationcm iufficicntem (jT. 575 J queedam eorum non nifi rationem infufficientem pr<eUnde porro fequitur, eum, qui aliqua tantum requijita ad veritabent
a

tem cognofcit , cur pr<edicatum fubjeclo tribuendum

tem cognofcere.

fit

Qjla '1

r at '.. !n ~

r
J hjP" c " s

'

rationem infufficien-

E. gr. Quinovic femen fctcundum in liberoaere cerrae fuiife commiffum , ignorat autempeftatis ferenae atquc pluviac alrernariocongrua fadla fit , is aliqua tantum
ad vegetationem plantae requilitaagnofcit , cctera ignorat , atque adeonon nifi infufficien-

tem, num

temrationem

perfpicit.

573.
ob rationem

Si prsedicatum fubjecto tribuitur

citur probabilis

infufficicntcm.pro/to/Jr/o di-

Patet adeo ,in probabili propofitione pr<edicatum fubjeclotri-

bui ob qutedam requiftta ad veritatem

Ita qui femen foecundum in libero aere , quo
re poflunt
terrx committens judicat , fUntas

Tr 0'>oi-

yP roP*\

folis radii

ros

..

atque pluvia pertinge-

optime vegetatunt iri ; is probabiliter 'ualiqua faltem norit ad veritatem requifita , uefcius adiiuc , num tempeftas
fcrena atque pluvia ita fit alternatura , quemadmodum vegetationi commodum accidit.
Sniiliter cum agnolcimus , in Luna effe terram perinde ac aquas , illam calore folisfoveti &: pluvia atque rore irrigari , atque ignari,quod terras committantur femina, con*
cludimus, dari in iuna ftantai j praedicatum fubjecio tribuitur ob rationem infurficientcin, atque adeo nonnifi probabilis eft propofitio. Ut quid actu fiat , requiritur non mo.
,

d'cat,

cum

do intrinfeca

poflibilitas

liegleCta lumit

fed

omne intrinftce

praetereaquoquecaufa actum determinans

fojjiiile <ecjue

ad atlum

dedtici

fofe

is

Quodfi quis hac

probabllltet ludicat

Hugeniui in Tractatu de ratiociniis in ludo aleas fortem ludentium determinaturus

lumit ; ftx diverfos v.niits tefierx jacius a-ejue facile ez-enire fofie Unde cum quinque fint jactus, quibus prodit numerus a fenario diverfus , unus autem nonnifi, qui exhibet fenaI:

rium
;>;

multo fnbabiliui judicatur

;
tundem jaciat .

ut <juis una tejfera frimo jaciu non jaciat fenarium

quam

579-

Probabilior igitur

eft propofitio, ft fubjcclo pradicatum tribuitur ob plura re- Quldam

ad
quiftta
leritatem , quam fi tribuitur ob paucicra (. 578).
probabiE. gr. Si conftet, folo fertili commilfum effe femen fcecundum, ignorata adhuc cem- HtV,
peftacis variacione; probabilius eft meifem fore opimam
quam ubi vel de loli fercili,
cace^ vel de feminis fcecunditate non con-ftiteiit
.

580.

Not<e difinitionem ingredientes funt requifita adid, ut definitum poffittri- K^ifit*

bui fubjeclo. Etcnim vi difti de omni
nullo ad dcrinitioncs extenfide- "ddefinifinitum convenit fubiecfto, cui convcniunr nora? in dchnitionecnumcra- tl0tttmi
dat cafu

&

ta

290
applican- tae

dam.

Tart.

SeM.

11.

1.

Cap.

111.

fimul (. 349 ). Prarter notas igitur dchnitionem ingredientes non

dehnuum

rcquiritur aliud, ut

iubjecto tribui poflit

requifita ad veritatem ejus propoiitionis cenfentur,

quam

praedicatum tribuitur 1'ubjccto.

Exemplum ;am dedimus

lupra (>. S-ijtfj.

Trobabilis

appli-

c^t.odefi-

mtioms

atque adeo ipfas

qua definitum tan-

53l-

Quodft ergo ob aliquas tantum notas infubjeclo animadverfas deftnitum e'tdem tribueris , propofitio nonnift probabilis efl. Nota? enim aliqux luntqux zm faitcrn ad vcritatem requifita (. 580). Probabilis autem eft pro0r] t 0) n qua praedicatum fubjecto tribuitur obqucedamfaltem advej

ritatcm requifita (.578).

E. gr. Notx , qua: ingrediuntur definitionem figurae ordinats dux iunt laterum nemQucdii cognofcas in dato aliquocaiu, figuram habere
pe atque angulorum squalitas
,

jequalia Iatera
r>M.im

ignorans vero,

tuum de

num

atquales

Quoniam

Trokibile

de gcnere

jpecie

entis
SJ,<

l~

ta5

qiti

defin iti onenl

fgnr.tm

eJJ'e

ordi-

582.

tantum nononnifi probdbu

fubjeclo obvio tribuit definitum ob altquas

ingrediuntur

de

animadverjas

in eo

is

fpecie

t\eqiiifi-

tv.mad

anguli ponas

atque genere fubjecli judicat (.581).

Vulgo etitim accidit idem in applicandis notionibus confulis, quemadmodum loquuntur exempla de ente non fatis noto iibi oblato judicamium, quidnam fit
liter

cium

fint

per dcfinitiones res ad iuas fpecies &generadiftincte rcdu-

cuntur (.179)
ljee

quoque

figura judicium nonniii probabile eft.

583-

Jn propofitionibtts categoricis requifitum

ad

veritatem

efi

defimtio. In pro-

verita-

enim categorica prcedicatum fubjecto abiolute ( 2i6),adeocon dhion : definitionis tribuitur (%.iz^). Cum igiturconve^ uc
prsdicatum per
n at pra:dicatum , propterea quod dciinitio convenit
definitioncm detcrminatur (.219), atque adeodefinitio eil requifitum

tem.

ad veritatem f. 57J J

^oMscatc-

vorka

pofitionc

'

in trianguh reBilinte tres anguli junciim fitntti ftmt duo,

ratio angulorum ad rectum praedicarur de triangulo rectilmeo ob definitionem, quod termiaetur trilus lintis reciis . Ut igitur tigurx tnbuere poflis aiqualitatem
omnium angulorum fimul fumtorum cum duobus rectis ; ante conilare debet , quodtri-

E. gr. In propoiitione categorica

bus rtclis

bus

xqu.-iles

lineis reclis

terminetur.

prop fiti-

. 584.
jn p ro pofitionibus bypotbeticis requifitta adveritatem funt definitto atqtie conditio Jubjeclo adjecla , aut in bypotbetias adformam caiegorkarum redutlis deIn propofitione hypothetica pisdicatum
finitio atque determinatiofubjitli

onisbj-

tribuitur fubjccto fub adjecta conditione ( S- :n8 ).

potheti-

catum eidem conveniat, propterea quod eidcm

c*-

adjecta convenit; praedicatum pcr definitionem atque conditioncmadjectam una dcterminatur (JJ\ zi9),etfi non integra fcmper dcfinitione 0pus fit. Definitio igitur,vel aliqua faltem ejus pars,atque adjecta con-

\\equijt-

U
''".l?

ditio fubjecti funt requifita

ad veritatem (

&

Cum

igitur

definitio,

&

prxdi-

conditio

57? ) Quodii propofitio

hypo-

De

certo

mcerto atqtte probabi/i.

291

hypothctica ad formam catcgoricx rcducatur , conditio adjecta abit in

ejus determinationem (.227. 228,). Unde patct , requifita ad vcritatem propolitionis hypothetica* eflc definitionem & determinationem fubjecti
E. gr. Hypothetica eft propofitio : 57 qnadrilxtcrnm ftt circulo infcriptibilc , anguli diagofmitl fumti fr.r.t imbus rettis xquales In ea ratio angulorum diagonaliter optfpoji
poiitorum limul ad rethim de quadrilateropr.xdicatur l'ub eaconditione , quodcirculo int adeo prxdicacum tnbui pollit lubieoto , requiritur cv ut fit qftadrilaterum ,
lcribi poffit .
Gonlequencer ut ei conveniat quadrilateri definkio ( . 349), &ut circulo mfcriptibiiefic
tiiiitn-

585-

JF-

Si in fyllogifmo categorico akerutra pramiffarttm fuerit probabilis

fio probabtlis efi

mos

Qujcquid fub univercatcgoricos ad hunc generalem rcduci polle

pi-r B determinato continetur , ei convenit prcedicatum C. Atqui
:

continetur jub

Condufio
if' l

falfa tnajore,

faii

conclu-

Ex dcmonftratione theorcmatis de concluiione falfa ex fy^&J>1"? n fcd minore vera, illata f . 538) patct
omnes fyliogif.

per

determinato

Ergo

ei convenit

C.

m?

Ponamus jam ma-

probabilem
Ei , quod
jorem non
per B dcterminato continctur, nonifi prohabilirer convenit prardicatum C. Qyoniam igitur minor vera eft per bypcth. D fub
per B determinato continetur. Ergo ci nonnifi probabilicer convenit C.
Ponamus porro, minorem non efle nili probabilem probabilefaltcm
eft:
contineri fub A per B dctcrminato. Quoniam igitur, pofitamafyllogifmi
categorici , ponitur condufio fub condicione minoris
jorc
evidens eft , fi minor faltcm probabilis fit , necconclufioncm
( jf. 465 )i
nifi ut probabilcm admicti pofle, hoc eft, probabilc tantum efle, quod
ipfi D conveniat prardicatum C.
S>. 586.
Quodfi crgo ha*c conclufio denuo ingreditur tanquam prarmifla fyl- "*
logifmum almm, conclufio rurfus probabilis efle dcbct ( .585 ). Per c *fHS
fyllogtfmorum itaque concatenationem , quorum vel itnttm ingreditur prtfmifja
aliqua probabilis , non infertur nifi conclujio probabilis
eflc

nili

fub univerfali

5*7Probatio hinc dicitur probabilis

, li

fyllogifmos, qui concatenantur, in- Trobati-

grediuntur prxmifla* probabiles.

onis

Exempla

iftiufmodi probationum in Aftronomia occurrunt , ubi vi obfervationum nonnulli probabiiiter ftatuuntur , unde legitimaconfequentia fnferuntur alia
Occurrent quoque
exempla in ceteris philofophix partibus
.

P r0 "

babdis
dejinitio.

588.

Probatio igitur probabilis a demonfiratione non differt nift principiis

Nam Dijferendemonftrationis principia lunt dcfinitiohes, axiomata, experientia' indu- tiaproba.
.

bicacie

&

propoficioncs jam demonftratae

ta ( . 567. $62.

572 )

plobabilis

( .

562j,adeoque nonnificer-

t '"', i
,.

vero admittit principia probabilia #,<&_

& in probacione probabili fyl- m0njira-

561. 587). la demonftrationc autem

logif-

tioiie.

Tart. II. SeH.

191

Cap.

I.

III.

logifmi intef fe concatenantur ( . 498. 587). Quoniam itaque in pfobatione non occurrit nifi fyllogiimorum concatcnatio
fyllogifmi iin-

&

guli fuis conftant praemiffis, quae vel ipfa principia funt, vel conclufioillata?; ideo demonftratio atque probatio probabilis non differunt nifi principiis
Non adeo opus cft ut formam probationis probabilis hic edoceamus. Eademenimde
qax de demonftrationis oftenfiva? pariter (. Jji.jjx) atque apogogiea tenenda funt

nes inde

cz forma diximus

$i}- f>9)

St notio fubietli probabilis fuerit , propofttio nonnifi probabilis efl . Etcnim

probabi- in propofitionibus categoricis notionem fubjecti definitio , in hypotheUs obno- ticis dcfinitio cum conditione adjecta abfolvit (jj\ 320. 225. 218). Iam
Tropofitlo

tionem
fitbecli

%' a

& conditio adjecta in probatione ingrcdiatur fyllogifpracmiffarum,

quibus rite inter feconcatenatistandem
p Cr
infcrtur propofitio, cujus fubjccti notio probabilis ( . 55- 1. 552. 553.
559.588) ;qua? verohocmodo infcrtur propofitiotantum probabilis fic
( .586): evidens cft propofitionem nonuifi probabilem effe , fi notio

cum
mos

&

definitio,

modmn

fubjecti fucrit probabilis.

E. gr. Campanella Medicinal. lib. 7. c. 1. art. i. p. $98. notionem ftbrh probabiliter

adftrillt, quodjif betlnmcentra morbum poteftativa vi fpiritlis initum , feu quod fit fpontanea extraor.
dinaria fpiritus egitatio inflammatioqne ad pugnam contra irritantem morbificam caufam . OmnMC
igitur propofitiones , in quibus de febri praedicantur, quae per hancnotiouem determinatur , nonnifi probabiles funt

Applica-

tioproba- fupponitur
bilis

pro-

59-

notionem fubjeili , qu<e in propofttionecerta

enti cuidam obvio convenire\ pnedicatum illi attribulum nonnifi

Si nonnift probabilittr conflet

,

Omnis applicatio propofitionum ccrtarum in

fyllogifmo
^1DUS 0DVUS noc
catholico continetur
Cui convenit notio
tmcer- ca
{"biecTt, qu<e in propofttione certa fupponitur , ifii etiam convenit pr<edicatarum.
p ro babiliter buic tribuitur

tum. Atqui
ponitur

buic enti contenit notio fubjecli ,

Ergo Huic

enti

qitce

in propofitione certa fup-

etiam convenit pr<edicatum

in propofttione certa

&

facile patet per diclum dc omni

feqq.).
Quodfi igitur in cafu parti(
culari nonnrfi probabilitcr conftct , notionem fubjecti , qua? in propofitione certa fupponitur, enti obvio convenire, quemadmodum poftulat bypotbefts
minor fyllogifmi cacholici Huic enti convenit notio [ub-

attributum

fubietlo fuo

nullo rite extenfum

id

quod

.348.

&

jetli

qu<e in propofttione certa fupponitur

nonnifi probabilis eft

Cum

adeo fyllogifmum ingrediarur praemiffa probabilis; conclufio; Huicenti

convenit pr<ei'tcatum , quod fubjeflo in propofttione certa tribuitur , nonnili
probabilis

eft

(.

585).

Aftronomicis occurrunt , ubi , quae in Geometria demonftrata funt , fubEt qua? in moralibus atque politicisdeinde probabiliter applicantur ad fiderum motus
monftrata funt , quam fapifiime nonnifi probabiliter applicari pollunt in vita communi
Sunt qui hanc applicationem probabilem cum praxi generali in difciplina tradendaconQuod
fundunt , atque ideo negant, in philofophia praclica tradi pofie praxin certam
perinde

Exerspla

in

De
perinde

eft

ac

dubiom \ocare
ligit

fi

certo

incerto atque probabili

293

quis in Mathefi principiorum Geometrix elcmcntaris ccrtitudincm in

qucd eadcm in Aftronomia nonnifi probabiliter applicari intcl,

vellet

Si requifita

quadam ad

veritatem defunt

rtftr* pr<efentiaadef- Cur pro-

<7.v^ o

Etenim fi dcfunt rcfe fupponimus in propofuione probabili erit eadem falfa

quifita ad veritarem, non omnia adfunt , per qua? prcedicatum fubje-

pofitio

V-rfr'

573 ). Prjedicarum igitur ,quodfub- ^ALb^

jectononnifi fub conditione horumrequifitorumconvenire potcftf.ii9)>
in pracfenti cafu cidem minime convenit. Propofitio ergo, in qua eidcm hoc non obftante tribuitur, falfa eft (. 505^.
592
r
Qiioniam propofitioni probabili qua; opponitur propofitio improba- Cm irnba
bilis cft, qucmadmodum vera? quae opponitur falfa (. 530^, cum fci- P
J><licec ficri haud quaquara pofllt,ut utraquc probabilis fit , confcquen- ^.

cto tribuendum detcrminatur

( .

'

idem fimul

tcr

effe

foffe

fic

&

am

non

fit;

cvidcns

cft

propofitionem

improbabilem

veram.

Quohiarn probabilis notio relativa , quae refpe&um ad cognofcentem involvit (S.578J;

evidens eft, refpedu e:ufdem fubje&i cognofcentis hic affirmari , quod fieri minimepofut

fic,

eadem

propofitio

fic

fimul ik probabilis, tx improbabilis

593-

Explicavimus qua? de probabilitace

Logicse

principiis

pendcnc

L
.

quam(. 578) dcdimus, fcecunda eft , ut pluindc deduci poffinc. Enimvero ad aeftimandam probabilirarem opus

Notio
ra

eft

probabilitaris,

principiis fpecialibus

quoe a principiis oncologicis

&

-^

/,^///.

tatt tra .

philofophicis dantur.

pendenc. Sed ea confticuunc Logicam probabilium , quam in defideracis efle Leibnitius jam agnovic
Commodum accidic , fi ca poft artcm inveniendi cradatur , propterea quod principia hujus artis in ca
habeant locum
Imo cum Logica probabilium oftcndat , quomodo
gradus probabilitatis inveritatcs probabiles in apricum cruantur
veftigccur jalccra parsarcisinveniendirecce habecur. Acque hsecquidern
racio cft, cur in Difcurfu praeliminari recenfcnrcs philofophix parces
cfifercatn ejus non fecerimus mencionem. Qucmadmodum Mathematici

aliis

&

arcem inveniendi vericacem in Machefi adcoque artis hujus partem fibi propriam in Algebra tradunc
ica Logica? probabilium fpecimina
dedere in force Iudorum dererminanda.
>

Pertinent huc praeter Hugtnii tra&atum de Iudo aleae, Jacobi Bernoulli Ars conieclandi,
Remondi dt Monmort Analyfis ludorum a fbrtuna pendentium , cu us altera editio pnori
auclior cnmepillolhyoannisSc^iic Ui Btrnouliii prodiit , atque jibrzhimi dt Moizrt do&riTrincipia, qus hw mna fortis , feu Methodus computandi probabilkatem in ludis
funt, generalia fuo trademus locp, quando de Logica probabilium ex inftitucoagemus.
;

294

C
De

fcientia

AV u
opinione

SckntU
defnitio

T IV.
,

fide at que errore.

594-

quis propofitionem demonftrare noverir, is eam fcire dicitur.

Atque adeo fcitntia efl habitus demonftrandi, quod affirmaraus,

SI

vel

negamus

Definitionem lianc tam attulimus in Vifcurfu prteliminari ( . 30).Poftquam vero abunde docuimus, qus de demonftratione tenenda funt ( . 55 1. & feqq. ) ; ea )am plana ckperfpicua

Nefunt, quae iri definitione fcientiae difficultatibus obfepta& obfcura videri poterant
oue vero definitio noftra abhorret a communi notione vulgo enim fcientiae nomine defignant cognitionem veritatis certam, quam quod fcientia. pariat , haud difficulter oltendimus
.

Scientia

ccrtam
parit co*niiio-

nem.

595-

Scientia infiruclus certam babet rei cognitionem.

Qui enim

fcientia in-

demonftrare valet, quod affirmat, vel negat (-594)-

ftru&us eft, is
Certa igitur nobis cum fit propofitio, quam five direc"te,five indirefte demonftrare valemus C . 568 ) ; fcientia inftru&us certam rci cognitionem habet.
Obiter

monemus

in praxi Logicae inprimis

cavendum

elTe

ne terminorum ilgnificaAlias enim acci.

tus mutetur, quem nos iisdem fixum ac determinatum vindicavimus

det , ut, quae a nobis retle ftatuuntur, temere applicentur.

596.

Qiioniam fcientia in numero habituum cft (.594) , habitus vero

Ouomodo
omnis exercitio comparatur , quod experientia obvia unicuique abun/ ientia
cotnpare- de conftat
exercitio comparari debet
Cum itaque de; fcientia qttoque
tur.
monftrandi habitus fit (.594), demonftrariones autem Geometrarum
omnes demonftrandi lcgcs adimpleant (. 551.& feqqj; fcientiam tibi
.

ufu comparabis ^ft in demonjlrationibus matbematicis cum attentione fedulus verferis , antequam ad cognitiomm veritatum aliarum progrediaris .
Quoniam denique forma demonftrationis diftincle delineatur in Logiipfo

ca,nec ea

fine

omni Logicae theoria

intelligi proteft ( .sji.

&feqq v

)j

fcientiam tendens Logicee pracepta ftbi familiaria reddere, formam deanalyfn demonftrationum logicam injiitaemonjirationis dijlincle agnofcere

ad

re debet

&

cujus fupra (loc. cit.) dedimus exempJa

ideam ipfo ufu facilins fibi comparare valeant fcienti*

tyrones , in Elementis noftris Mathefeos univerfx demonftiationes ita adornavimus , ut
ests trutinans fponte fua inftituat earum analyfin , qualem dedimus in fupenoribus (f.yyi.
&feqq. ), etfi eandem non intendat, imo quod eaminftituac vix adverrat
llt demonftrationis accuratae

llem

utte^

riusoflat-

ditur.

597-

Quoniam methodus philofophica, qua nos philofophiam univerfam

tradere conftituimus,cum mathematica eadem

cft

(%. 139. Difc.pt <tlim.) t

ut adeo

Defcientia, opinione

295

/kfc tfffW errore.

eandem aoalyfio
adco quoquc demonurationcs noftras phiiofophica:
{not. . 551. 552- 5)3 )* mc
admittant, qua: eft geometricarum
iratlathne ad fctea tam percenre, apparet, accnrata pbilojopbi* noflrademonitrandi comparandum cveniri, cum non modo quoad habitum
habu-us demonltranlcmcntis Geomctria: fubftitui poffint , verum &
poitenus aGeofingulis difciplrois propria acquiratur: quod

'

ut

di cffata

expecWi non

licct.
compararunt ,
qui ipfo uiu habitum demonftrandi fibi in Mathefi
abfint , quando tales tralong'flime
quam
demonftrationibus
a
tamen
aliis
plinis
in difc
Mathefi expcttare non
dere inttituunc. Etenim deftituti demonftrand- principhs, qua: a
quod vero fibi eam condicufle videantur,ia
licet, demoniiratonem conuere nequeunt
neglecto Logicsenuquidem inde evenit quod diftincta notione forms demonftrationis ,
|ji.cUeq.q.),prorrusdcitituaniur.
dio, quse eam tradit &cuus ipia principiisnititur(S.

metria

Accidit hinc, ut

598.

Quoniam demonftratio fcientiam parit (.594)' ea fcimtu, 3tt

monftrare valemus i qute vero a nobis demonjlrari non pojjunt , eorum fcien-

*r!fc%*

caremui
Unde apparet, rerum mathematfcarum fcientiam tribui non
us theoremata tk problemata memoria tenent iisque in praxi

tia

pofle illis

qui

quxJam

geodaetica aut alns praquae norunt

theoremata
ubi
tk
,
,
xibus utuntur. Tum enim demum fcientia inftructi
logica
problemata, quae ad praxin transferunt, dcmonftrare valent Similiter icienm
inteliciter apnon
lubmde
eaque
mandavit
nondum pollet, qui eus praecepta memoria:
Quamobrem
plicatietenim tum demum ea frurtur,ubi regulas logrcas demonltrare valet .
cum nos operam dederimus, ut resulas logicas in praxi utiles demonftraremus ; lcienangtiltis
tiam logicam eius cupid-s offerimus. FIocci pendimus ob ectiones illorum , qui
nimium cancellis fic coarftari exiftimanr fcicntiam iiumanam . Diftinguenda nobis elt codamni
gnitio rerum certa , qua: fcientise eft ( . J95 ), ab incerta . Quid igitur mde
metuendum eft , quod fcientiani illis denegemus , qui certa rerum cognitione deltituunloentiaetitur in difciplinis? Saha eft unicuique fua , qua pollet , cognitio, iive eam
demontulo infignire, five alio quocunque ornare vclis . Ceterum lunc mtelligitur ,cur
ftratio probath fticntific* appelletur

&

599Probatio infufficient cft,fi fyllogifmos, qui concatcnantur , ingrcdiuntur prjemiiTa*, de quarum veritate nondum ccrto conftat: aut , fi roavis, qua? nitirur principiis nondum certis.

^^f
j

^__., fWf

definitio.

Opponitur adeo demonftrationi , quae non admittit principia nifi certa ( 561.567568.571;, Sc eius aliqua fpecies eft frtbacio pobxbilis , quae admittit principia probamlia
{. 587)
Enimvera cum principia incerta non omnia fint probabilia, fed quaedam omni ratione deftituta fumantur a nonnullis; non omnis probatio infufhciens probabiliseit.
.

Principia,

qux omni

60O.

ratione deftituta vcl fine probatione fumuntur

Trincipn

%%"??

dicuntur precaria.

&

E. gr. Si quis absque probatione fumit , mimdtm cctfif* ,

hac propofitione utitur (lefiMtiO .
tanquam principio demonftrandi vel probandi, is probationem principio precario luperftruere dicitur

601.

poteft,ut quam unus fine probationc fumit,pFOpo- Curpn*~

fitionem alter demonftrarc , vel faltem probabiliter probare poffitiigi2J*JJ"
'

Quoniam

Woiffii

fTeri

L&a.

P p

tw

nctn

296
um

alteri

M"^

Tart.

II.

SeH.

I.

Cap. IV*

tur fieri ctiam poteft , r, quod urii precarium eft principium , /Vfo <?//m
/fr (er t tim (j. 600.564).
Probe autem notandum elt, nos in numerum principiorum precariorum minime referqua: ab aliis demonftratae mutuo fumuntur, cum firma potius fint ifta
re propofitiones
principia, quae ab aliis demonftrata agno^eimus (. 56S). Quoniam notio principii precarii relativa eft., utpoce reipectum ad cognoicentem involvens (. 601); igitur principium precarium abiolute dicetur , cu;us nulla adhuc in publicum proltat demonftratio
'

nec probatio probabilis, aut cu>us faltcm probatio, quam dederat non nemo , in oblivionem adducla eft Si vero is faltem ignorat probationem, qui eodem utitur principium
precarium dicetur fenfu particulan, ejus nempe, qui eodem utitur, relpectu.

...

Opmoms
'.

602.

qua? adco vel pro,

precaria^H
vel
probationem
probabilis;
ingrediunprobatio
,
nititur
probatio
principiis
vel
fi
precariis.
precaria?,
tur prajmiflas
Opinionum exempla non rara funt , cum plerique in iis acquiefcant nec adfcientiam

p r0 p

babilis

fl t ;

infufficienter probata dicitur Opinio

fi

contendant, imo nec defint , qui iibi perfuadent fieri non pofle , ut ad fcientiam perveniatur, fed omnem humanam cognitionem opinionum cancellis contineri. Pertinet huc
Hituii Traclatus de imbecillitate mtelle&us humani
.

Cur tmus
fciatfluod

dteri

P lm0

0-

603.

Cum

non rcpugnct, imo ipfa experientia confirmetur, fieri poffe,

ut a ter demonftret, quod notmifi infufficienter alter probare valet ;
ert ut q ue p otefl y ut a lter fciat , quod nonnifi opinio eft alteri (.602).
j

'

e. gr. Mathematicus fphaericam Terrs figuram,aut prope fphxricam , demonftrare vaMathematicaium demonftrationum ignari cum eaudem nonnifi infuffieienter probare poftint , nonnifi opinionem de eadem fovent .
let

604.
Similiter cum opinio nitatur probationc infufficiente (. 602) ,fiefe propcfitionem' iftam infufticienter prori poteft ut quis agnofcat ,
bare ^ a(.^ ue adeQ non am pi; us e idem affenfum prxbeat Opiniones igi.

Curopi-

nimes

vmaU*

tur mutabiks funt

Experientia opinionum mutabilitatem abunde ioquitur, noftro praefertim tempore,quo
unusquisque opiniones fibi peculiares fovere affe&at

Curfdf*
e
rf-

iWt%

qU a p
;

m pofitio

probabilis falfa effe potefc (%.

babilis falfa effe poteji (.602).

E. gr. Probabilitate fua non deftituitur opinio vulgi de
urno circa Tellurem. Aftronomi tamen re penitius inipcda

Hypotbe-

605.

In

numnm

59*)>

opiniopro-

motu folis atque ftellarum dreandem talfitatis redarguunt.

606.

hypoopinionnm referenda funt bypotbefes pbilofopbic* . In

poi.
demonftrar.
nondum
phibfophicis fumimus, qus

fyfhilo-

thcfibus enim

ZZo

funt tanquam eiTent

( .

126. Dijc. pr<el<m. ). Quare

cum

*"

hypotneies
demonftrare nequimus ( .
J99 ) ;. numerum
philofophicae probatione fuificientc deftituuntur,adeoque

pnhnet. probata non

fint

qu*

rcfcrcndos
ooinionum

(.602).

Hvpothefis aftronomica

v&FtoSSSL
ne ftabiliri nequit

in

eft

motus

folis circa

tellurem annuus in c.rculo eccendemonftrat.o, fed accurata

gratiam quorundam phznomenorum

Logico igitur in

numorum opimoauin letcmu

Dt

[ritntia

opinione

fide atque trrore

297

6oj.

pbsncmena, ^equifiu
veritatem bypotbefeof pbilofofbic* funt fingula
determmantur.Hyad vennon
invicem
qu<e fer fe
quorum inde rath reddtur
tatrnbypharnomcnorum,
rationcm
pothefis philofophica in fc concincre debet
*"*/"
quorum graria conditur ( 126. Difc.pr<elim.), adcoquc rcquilita ad
pcr quae phamomcveritatem eorundcm ( ^. S7S). confequentcr ea
$).Quoniam itaque vic.ffimhypothcus per omRequifita

ad

&

nadeterminantur ( 5 7
non deternia phaenomena fimul fumta dctcrminatur , quorum unutn
minatur peraltcrum; fingula ifta phamomena lunt rcquifita ad vcntatcm hypothcfcos (%.cit.).
k eft, ouoj de hypothefi iudicium laturi inquiramus, num phanomen!s,quotquot
perfpeota funt

folvendis fufficiat

<%.
608.
qua bypothfn ob qu<edam pb<enomena admittiiur ,

Si

babilis:

Si zero precario fumitur

erit

ea opmio pro- Ouanam

probabilitatem niillam babet

Hypothe-

^JT

quaedam fal- gj'

fis philofophica omnis opinio eft (.606). Si vcro ob
tcm phaenomena admittitur
ob quaedam nonnifi requifita ad veritatcm fumitur (.607). Eft igitur tantum probabilis ( . 570" ) , adeo-

'

t]ue opinio

(.602).

probabilis

vero prccario fumitur, omni probationc deftituitur (.600) atque adco probabilitatem nullam habet (. 602 ).
Si

eccentnco

E.gr. Hypothefis aftronomica de motu folis circa tellurem annuo mcireulo

probabilis eilopinio: ex quibufdam enim phaenomenis probabiliter concluditur
le redeuntcm
lcilicet fol fpatio annuo elapfo ad idem coeli pundium redeat , lmeam

Cum

h mmiCirculus eft Knea in fe rediens, fed non unica Quamobrem

folem motu annuo in circulo circa Tellurem ferri ; opinio nafcitur probabilis de
uno lemicirculo plufolis proprio circulari . Similiter cum obfervemus, folem
arcs d cs confumere , quam in altero , &: eus a terra diftantiam ufque ad terminum
liquem continuo augeri , deinde vero rurfus imminui ufque ad terminum oppofitum j
Si ergofumimus iolem mofacile ratet , nos non pofle conftitui in centro illius ciiculi
veri motu annuo circa Tellurtm in circulo eccentrico, propofitioadmiititur ob qua:dam
ad vcritatem requifita , atque adeo probabilis eft opinio. Cartefiuscum perpeuderet , duo
dari corporum totalium penera
cmtinentia 5c cmttnta , atque contenta denuo in duasabire
r& relucentia "five tpaca; triplicem materfam phsenomenis expiicandis fuificere
corpora
ratus eft, nempe mattriam fttbtiliffimam
five igr.em tlemtntartm , unde formata funt

dcfcribcre debet

mus
motu

lucida; mattriam fubtiltm } five tethtrtm , ex quo conftant corpora oontinentia five creli;&
>uztr;i:m ttrreftrtm } unde facla funt corpora opaca. Opinio itaque Cartefii eam materiae diverfitatem admittentis, quas phaenomen is explicandis fuificere videtur , probabilis eft.

609.

quod obfervatur , pboenomenon repu- Uypothegnat, falfa ea e% Quoniam quae fibi mutuo repugnant, una efle ne- fis philob ca
qucunt (. gio), aur hypothefis eft, aut phaenomenon. Scd vi ob- fP
f
fervationis phaenomencn eft.Ergo hypothefisnon eft , confequentcr hyYdL.
Si bypotbeji pbilofopbica? vel

unum

pothcfis falfa eft (jf. 507J.

E. gr. Siquis fnmit , folem moveri motu sequabili circa Tellurem in circuloeidem concentrico; huic de motu ill us proprio hypothefi inxqualitas eus repugnat , quae obfervatur. Atque hinc concluditur hypothefis ifta falfa
Similiter fi quis fyftema mundi
;

P p

expli-

298

Tart.

II.

SeR.lCap.1V.

expkcaturus fumit , Mercurium atque Venerem orbitas defcribere circa Tellurem doruro-'
que orbitas intra orbitamSolis contineri ; hypothefi huic contradicunt phafes luminis in
Venere atque Mercurio pcr telefcopium obfervatae Inde igitur ea concluditur elfe falfa.
.

6 io.

HypctbeSi qua obfervantur pb<enomena, quorum ratio per bypotbeftn non patet
y
quado
ad veritatcm hypothefeos requiratur ,ut omfis
ea improbabilis eft

Cum

impwb** !s

'

um ph^nomenorum ratio inde reddi poffit (.607),

q U je occurrunt phamomena quorum ratio pcr hypotheiin non patet,fufpicio eft,
n

fi

eam

eadem non contineri,confequentcr hypothefin non

in

Improbabilis igitur

Dudum fecundum hoc

eft

hypotheiis (. 578

veram.

effe

theorema de hypothefium improbabilitate 'udicarunt Aftronomi

at-

Nimirum quemadmodum piobabilitatem hypothefeos inde colligimus , fi

multorum phxnomenorum ratio inde reddi poteftfS. 607.579;; ita e contrario improbaque Phyfici

bilitatem aeltimamus ex contrario

hypothefin reddere non pojfumus
efle

ta

obiervamus

fed

nempe

occununt phaenomena , quorum rationem per

nos pzr fhxwmenon intelligere, quod
cu;us nonnifi confitfam notionem habemus , quomodo eife poffit I,
.

li

Obiter vero moneo

&

obfenamus per telefcopium

decrefcenrs lumin's in Venere

pbafes crefcentis
atque Mercurio j fed illius luminis increrr.cnti ac decrementi r.on nifi ccnfulam noticnem
habemus nefcii per oblervationem , qui fieri poffit , ut talia incrementa
decrementa
e. gr.

&

appareant

61

fidei definitio.

Fides dicitur affenfus

qucm piarbcmus

E. gr. Titius narrat

dicimur,

id

grandinem alicubi delapfam fegeti ftragem imiilifle quodiidiquod id contigerit , fidem ei habere atque credere
,
;

pro vero habemus

ipfum contigifle

612.

Obietlum

propofitioni propterautori-

tatcm dicentis, ipfamque propofitionem credere dicimur.

ctis alfentientes

fidd-

r.

Qui novit formam dcmonftrationis cum oftenfiva: ( . 551. 552 ),

tum apogogica? ( 553. 559), is haud difficulter nobis largietur, res
fatli demonftrari non pofle. Aut igitur admittendce funt tanquam probabiles ob circumfianttas fmgulares nobis perfpeclas

enim demonftran nequit

infufficicnte nititur ,
quo

illud

vcl ratione

aut creaend<

quadam

Quod

intrinieca

etii

tanquam probabilc admirtitur (.

VCi rationcm affcnfus nonniii extriniccam rei habcmus ,
577-57*0
dcrivatam ncmpe ab autoriratc dicentis, quo in cafu creditur (. 61 1).
in

cafii

>

, cecidiife grandinem in agris, atque ex phyficis conftet , qualis temgrandinemcomitetur, nobifque praeterea ftatus aeris illo tempore fuerit perfpeilus, quo

E. gr. Si Titius narret

peltas

eacecidilfedieitur

ex itatu acris probabiliter colligentes, quod cecidcrit, rem

probabilem admittimus: quodli vero

in folo Titii teltitnoaio

lyquifita

bomims

**

fa<fti

tanquam

acquiefcimus,eandem crednnus.

613.

dcbemus , tum qttod ipfe norjt veritaim ejm ^ q HO j narrat vcl ajjeverat , ttim quod tera dicere velit Ponamus cn m) narrantcm vel aifcvcrantem non noffe vcritatcin cjus, quod
Si

alteri fidcs

babenda

certi

ejfe

narrat vel affcverar. Qua: igitur narrat vcl aflevcrat, vcra non funt ,
adcoque pro veris habcri a nobis non poffunt. Ei igitur aifcntiri, con-

fequen-

Defcientia

opinione^ fide atque errore

299

6n

). Patct adco, narrancem vel

fcqucntcr fidem habcrc non licct (jX.
cjus
vcritatcm
quod narrac, vel aflcverar.
dcbcrc
noife
,
afltvcrantcm
Ponamus porro, narranccm vcl alfeverantem nofle equidem vcritatcm
ejus, quod narrat vcl aifeverat ; nolle autcm, quae vcra funr, dicere
tum rcipectu ejus , qui dictis ridcm habere dcbcc , perinde cft,ac fi ipfc vericatem ignorarcr. Enimvcro li vcritatem ignorac , fidcs ci habcri

ncquit, per demonjhata

Ergo etiam

ncquit,

fidcs haberi

ii

vcra diccrc

nolit
Veritas propofitionis adeo manifeftaeft , nt fine probatione inftar axiomatis facile admittatur . Philolophi tamcneft diftin&e docere , curmanifefta fit propofitio. Intelle&us fciliAflentiri enim idemeftac judicare, propoficet non aflentitur nifi ei , quod proverohabec
tionem efle veram . Afientiri igiturei , quoJ proveronon habemus, idemeft, acaliquid
pro vcro habere idemque limul pro vero non habere quod abiurdum
.

Qjwcift probabiliter faltem noverimus

rat

fuerit perfpecla

quod vera

vel

Si utrumque certo noverimus

diclis aflcnrimur,

novit

eamque

fiJes

bilcm

noverimus, quod

pcrfpedta, vel

utrumque

qtiod alteri veritas ejus

quod vera

quoque cetta

613 )

( .

Ergo

dicat, tancum probabilis

is
.

Dum

enim

ejl;

altcrius

narrat-, qui veritatem

Sed

b<#c

is

9 Hana

narrat

qui

,*

p ro y a n

us .

vera funt. Quodii crgo proaltcri veritas cjus,quod narrat,tucb<ec

diccre velit

Concluiio igitur

ejl

altcrutrum faltem

five

probabilitcr tantum agnofcatur;

cifc patct.

^quod nar- Fu?es

dicere velitifides nonrifi probabils

ea vera funt

veritatem novit eamque dicere vult

ric

hoc utimur fyllogifno:

dicere vult

babilitcr faltcm

614.

fivc

minorem iyllogifmi proba-

quod narrans

vel

vcra

aifcverans

585 ). Aifcnfus igitur, qui pnebetur

propoiitioni probabili, confequentcr fides ($.611 ) tantum probabilis
Quoniam porro conftar, fi ccrto noverimus narranrcm ieuaifevcrantcm & nofle, & vclle diccrc vcra, minorcm iftius fyllogifmi veram cfle
debcre , in eo caiu concluiionem quoquc vcram efle manifeftum cft
Aflcnfus igitur , qui pr.tbctur propofinoni , quam veram eife
r- S7 )
agnofcimus, ccrtus cft (.564), confequcnter &fidcscertaeft(.6i 1).
Poftcrius ctiam hac ratione oftcndi poterat. Rcquiiita ad hoc
utaltcr dicat verum, duo iunt, nempc ut norit
qu d iic vcrum,& quod
verum diccrc vclit (.613). Qut igitur utrumque cognoicic,is omnia
rcquiiita ad hoc cognofcic, uc altcr dicat verum, adcoque ccrto cognoeft ( .

>

fcic,

quod

is

verum

dicat

(.574^.

&

Fides adeocertaeft

jF.5

64.611).

615.

&

&

omnibus fatli circumflantiis attendat ,

fingu- RequifiU
retineat
quce
novit
verbis
pro- adboc^nt
memori<e
quts fenfu afjequitur ,
,
infixa
,
priis ejfcrre ncrit , is ver/tatem falTi novit atque alteri narrare valet
Pcr
Si quis

prctfens fit

&

la

^m"

le patet,

fingula,

quod

qux

is,

qui prxfens omnibus

fenfu aflecutus

memoria:

facti

infixa

&

\uaum

quidnam

eamque

ciicumftantiisattendit
tenet

norit,

faftum

joo
'""'"T
rare
ttt.

V<m.

SeB.

11.

Cap.1V.

1.

^ um fuerit, quid non fucrit. Qui vcronovir, quid faftum fuerit,

quid non fucrit, is novit facti vcriratcm (. 505 ).

fa<

Enimvcro qui vcrbis

propriis cfferre novit , qua? memoria? infixa tead dcnotandas rcs utirur vcrbis, qua: iis indigitandis deftinantur (. 138), atque adco verbis prolatis in animo audicntiscafdcm notioncs excitat, quas ipfc iifdem jungit, fcu quibus ipfcmet faclum fibi
Quoniam igirur faclum ita enarrare valct , ut alter idem
reprarfenrat
ipfcmet prsefcns fuerit (.117); veritatem quoquefaac
fi
incelligat,
cli alteri narrare valet (%. 505J.

ncr,

is

Hincfacile patet , quando nonnifi probabiliter noverimus, utrum alter fafti veritatem
norir atque narrare valeat, nec ne, modo ad notionem probabilitatis artendamus ( .

578) atque perpendamus , quandonam probabilis inferatur conclufio ( $86 ) , confequenter quandorudicium difcurfivumprobabile (. ji )
Sed ne >nftoprolixiores fimus , noftrum
non eft de iis dicere exprefiius, quas nuda apphcatione principiorumanobis ftabilitorum
.

continentur.

Tettis 0c

.
.j
aUilliae-

. 616.
narrat,qua?
pra^fens
fenfu
ducc affccutus, dicitur Teftis oculatus;
Qyj
qui vcro narrar, qux ab altero audivit, Teftis auritus vocatur.

Vulgodicitur , fed probabiliter , fhts italere tcfiem ocuUtnm unum , quam a-.n itos decem Noftrum eft fuppeditare principia , ex quibus valor narrationis a tefte aurito profectae determinari poteft
.

pnttlO.

617.

Si

Tcflisatt-

teftis

aitritus

qute ab oculato narrari audivit

&

ritus ocu-

tem novit ,
elcquitur , intelligit , memorice
latoaqut- proprijs efferre novit ; tefii ocu/ato <?quivalet
vacjis.
-j
.j

&

eidem

infixa verbis

teftis

oculatus fa-

qux

vcl tatcm oovit arquc eloquitur, auritus vero intclligit,

C(

le

Si

facTi verita-

enim

infigit
.

&

qui

cloquitur;

ille

tat

qua; fenfu affccutus memoriac infixa tcnct,

(.615^, hic vero in fe eafdcm notioncs exci-

fingula

vcrbis propriis effcrr

quas cum veibis fingulis conjungit

tus&

oculatus

fcntcr( .34

cum eodem
,

pcrinde

qirae ficbanr, attendiflet.

infigit

il-

prorfus

eft

ac

alter

(117^. Teftisadcoauri-

modo in mente

fua factum

libi

repras-

auritus ipfeprafens fuiffctatquead ea,

fi

Quodfi ergo porro casdcm notioncs memoriae

easdcmque verbisproprns

cffcrre norit, nihilprorfus deeft,

&

quod

veritatem norit atquealtcri narrare valeat f. 615; ). Nulla igirur intcr ipfum Sc tcftem ocularum cum
diffcrcntia interccdat; aurirus hoc in cafu ocularo cequivalet.
in tefteoculatorcquifivimusjur

facti

Sunt tamen cafus

Multas funt determinationes fub edli , quae rarifiime locum habent
vulgares in vita communi, ubi ob has ipfas determinationes teftis auritus oculato aequivalenscenfetur , v. gr. fi quis alterius fide refert , quinam fennonem facrum habuerit ad
.

populum

618.

litasina-

^ 0C

v.imoobli.

tturitus

tcrata

q*

ver0 P Cr ^c P arct

quasdam

fat~li

fi

&

ie

ft'

^ulatus t

&

qui oculato tfquivakt

facli circumftantiai cblivioni dederint

veritatem non amplius

in eo caju

utrum-

nojje

Silen-

De fcientia

opinione

fide atque errore

301

Silentio haec praeterire nou licet , cum in seftimanda tum veritate , tum rnpriprobabilitate narrationis ratio quoque habenda lit temporis, ex quo oculatus 'rctum vidit, auritus \ero idem ab oculato accepit , propterea quod luccciiu temporis lac:le quj.-d.un oblivioni dentur. Atque adeo fi quis ex intervallo narrat , qus olnn lenlu allecutus , inquirendum omnino eft, num quaedain oblivioni tradiderit , an veroomncs iacti circumftantias adliuc norit ; quod poltenus accidit , ii qux lcniu aflecutus ver-

nvs

Itis propriis ftatim conftgnavit, vel lxpius cadem aliis narrsvit. Sed plura
nobis dicenda erunt in Logica probabilium.

eam

in rera

619.

narrat verbis vagh , qu<e Quando

te ils au ~
/
fenfu affecutus memorice infixit ; tejtis auritus veritatem facli non femper
'
ttfjequitur
Etenim ii teftis oculacus, qua? mcmorix inhxit, verbis va- rittem
gis narrac ; iisdem non invariaca conitantcr refpondet nocio ( . 129 ). a#, non
Si teftis oculatus

qui veritatem facli novit

Quamobrcm cum auricus eam voci jungat notionem, quas ipii familiafccpiifimc accidic,uc
vcl quam proxime cutn cadcm conjunxit
alias,vel tantiiper variacas cum verbis ab oculaco prolacis nociones junris eit,

affcquatur.

gac, confcqucncer fenfum a mence ejus alienum fingac (ff. 120). Veritacem adco fadti, quam ex bypotbefi novic oculatus,minime aifequicur .
Accidit inde, ut teftes auriti varient fa&i ipeciem, quam deinde notioni faae convenienter alteri narrant
Quamobrem ii traditione orali facii notitia propagetur, fieri po.

teft

hac ratione, ut continuo magis magifqve fuam amittat veritatis lpeciem.

. 6zo.
judkium cum faclo confundit , aur/tus Mitaee
de
fatlo
fuum
id non advertens faili veritatem non afjequitur Sumic cnim auricus ju- ' us '
dicium oculati pro facto. Cum adeo non factum noric, fed altcrius

Si

teftis

oculatus

de faclo judicium;

ipfe facti vcritaccm non aifcquitur.

E. gr. Si quis doceat , quomodo per fyltema harmonix prxitabilita? tanquam hypothefin pliilofophicam explicetur commercium lnter mentem Sc corpus . eodemque non utatur tanquam principio ad ftabilienda dogmata ; Lucius vero, qui iibi perfuadet , iyftema iltud cum libertate hominis confiftere non poile , faclum iltud narraturus dicat , illum docere libertati contraria, vel omnem libertatem, virtutem, religionem tollcre; is
quidem fuum de faclo judiciurncum faclo alterius confundit , nec ex verois e;us facti veritatem aifequi licet . Cum nihil frequentius iit , quam ut facta narrantes lua de faclis ;udicia cum iisdem confundant , atque haec ipfa udicia verbis admodum vagis efferantur j
narrationes quoque teftium oculatorum multoque magis auntorum a ventare ideo recedunt , hancque alTecuturus fibi cavere debet , ne illajudicianarrantiscum facto coniundat
.

Si quis fciens

&

piam confequendum

621.

vel falfa narratione boni quid- Cur quis

quidpiam metuit . Dudum y^>ararmali
vel ex vera

volens falfa narrat

intendit

is

Pfychologia exprcilius doccbicur , nos nrl ap- ra

f?
pecerc niii iub racione boni, nec quidpiam averiari niil fub ratione
mali Quamobrem qui fciensacvolens faifa narrat,is quidpiam pcream
incendere dcbet , quod bonum reputat ; vei evitare itudcc malum,
juod ex veritate in fe proficifci poifc metufc.
conicac

iuoque loco

in

Patet fcilicet ailerti veritasper voluntatis noftrsE naturamaut, /i mavis, appetitus invio.
In eoautemapplicandoattendendumeft addiverfashominum , quasdeeo,
quod bonummalumve eft, fovent notiones , utdebono, quod falfanarrans intendit , vel
cmaio, quod evitare ftudet judiciumfi.eripoilit.Dehis\ero agendum eftpartim in Pfy,

Iabilem legem

cholo-

Vart. II. Seft.

J02.

Cap. IV.

chologia , partim in philofophia praclica

E. gr. Qui lenfuum judicio ftant , bonum mdi
care lolent illnd , uode voluptatem percipiunt . Quamobrem ubi quis voluptacem percipit excredul:rate alterius ; is tallend: animo narrat , quse imit a ventate aliena . Smmliter
placet homini , ii habeatur fide d'gnus difplicet e contrario , (i dictis denegeuir fides quamobrem accidere quam fsepiflime lolet , ut tactum narraturus cx ingenio luppleat , qua veritati,quatenus eam novit,deefle v:dentur,quominus alter inaflenium rapiatur Magna h'c lefe
Quam tamen hic exponi nec eonlultum
ofFert di\eriitas, fi adfpecialia defcendere voluens
eft , cum hax dticuflio ad Logicam probabilium magis lpettetj nec fatis commodum cuni prittcipiaexPi\cholog'a & philofophia practica, tam morali , quamcivili lint petenda , mcthodusautem noitranon ferat , ut utamur pnncipiis nondum ltabilitis ( $. 118. rifi. prtelim. ) ,
OLvter itaque monemus , cum notio boni iir reipectiva, eam relaronem involvere vel ad mentem , veladcorpus, vel ad ftatum horrrnis externum opesputa, honorem , penonas , qus
Quaenam vero lint bona mtuitu
in telicitatem noitram quomodocunque influere poflunt
mentis, corporis atque ltatus externi , fivevera, five apparentia , ex philoioph a practica
addKcendum. Neque et:am inutile iudicamus hicobiervafle , quod bonum lperare , vel maJum metuere poflimus aut a perfonis quibus falla narramus, aut ab ris , deqmbus falfa
Ex h:s autem genarrantur , aut deniqueab aliis , qui vinculoquodam utrifque 'unguntur
ncralibus abunde intelligitur
quam muka fint expendenda illis , qui a nimiacredulitate aquam difficulter in multis cafibus ad veritatem liquidam pertmgere poflimus.
befTe volur.t ,
Ausetur verodirficultai , quod homines non femper ex veritate , ied faepiflimecx eo, quod
quam multiplex fit error exeo,
apparet , iud'cent de bonoatque malo. Satisautempatet
quod apparet , iudicantium. Ecce tibi plures fontes , unde princpia plur:ma Lugicae probabilium pronoalveofluunt , quorumaliquam partem ipfe uius confirmavit
.

&

%.
T^arrati-

mlsfalff
triterium
intrinfe-

t;tm

qua

S't

m narratione

agmtte repugnant
fe

Tum

veram.

6zz.

cont'm"ntur , quce vel

narratio illa falfa

evidens eft, omnia

eji

ftbi

mutuo

vel veritati certo

Ponamus enim narracioncm

illa ,

qua: narrancur

ef-

una" exricif-

30J.& feqq.). Sed quae fibi muruo repugnant,ca una ciTenequeunt( gioj. Narracioigicur illa,vera non eft,in qua concincntur,
qua? fibi mucuo repugnant. Eft itaque falfa CjT. 566).
fc (jT.

Quodfi

&

repugnant,
ponarur vera; contradicToria fimul erunt vera ( Jf. 312J:
abfurdum ($532), narratio ifta vera clTe ncquit, at-

in narratione continentur, qure vcritaticerroagnitx

narrario

quod cum

ifta
fit

que adeo denuo falfa eft (.566)Potcramus prsfenrem propofirionem etiam exinde demonftrare.quod
narrationi in praefenri cafu refpondeat notio falfa( . 547),acqueadeo
quae narrancur fingula elTe non polTint (.5-20).
per qui narrationis veritas
Fluunt hrnc principia intrinfeca
,

fumuntur

vel probabilitasdnudicaE. gr. Si quis d'ca-

extrinleca iunt
tur autor csdis, quem alibi locorum tunc temporis fuifli conftat ,
repugnat eniin, ut unus
inde colligitur, narrationem efle falfam
tempore
duobus locis fimul prasiens fit

tur.-

quae

enim ab autoritate

dicentis

quo illa patrata niitj.

idemque homo eoaem

Erroris
ilefnitio

625.
quis propofitioncm falfam pro vera habet.errare dtcitunut adeo
Errcr fit siTcnfus propofitioni falfse datus
vera haSol cB mimr Ttllure. Quodfi igitur quis eam pro
E. gr. Falfa eft propofitio
propoquatenus
error
tribuitur
cque
errat
minortm
,\$
beat, atfirmans- Solem tft Tellure
erroris lubinde quoque
fitioni huic aflenfum prseber. Per inconftantiam loquendi nomen
Si

.-

fignificatum,
tribuitur fpfi propofitioni fetfe; fed nos ab ea abhorreiues fixum tuebimur
quem voci io definitioae vindicanaus

.624.

De fcientia

opinione

-,

fide atque errore

303

624.

negandum & negat , ^//ot/ ?r<r affirmandum. Falfa enitn ctl propoficio, qua affirmacur, quod crat ncgandum, & qua negatur , quoderat affirmandum (-507). Qui igiturat
firmat, quod crat ncgandum, & ncgat quod erat affirmandum is affenfum praebet propolitioni falfae, confequenter errat ( %. 62.3).
Errans adco ajjirmat

7//0// c?r*:

Qui

errat circa

magnirudinem

<l"'

daffi r -

l''",!^''
'*

E. gr.

Erra/tt

Solis atfirmat

Saiem efc

TtHuremimrtm , cum

id

negare deberet
jT. 62).
Patcc porro (. 62.3 ), errorem deteoi

faljam,
Qua:

fi oflendatur

quh 'rr.ebet afjenfum (S.y +5 )de propofitionum falfitate fuperius d:cta lunx
in doctrina de errore applicari poiiuut

propofaionem

cum

ejjb

....

cui

is;itur

geremu*

Emr

VZT-

de criterio veritatis a- "'

tlir '

626.

&

minor vera , vel ft minor fite- Qumdo

n^a aT autem
prtfdicatum
majore
fubjeclo vel abfolute , vel fub data
rit falfa ,
mentavera argumentandi forma incidimus in errorem SP
determinatione foli competit
Si major fylkgifmi categorici fucrit falfa
in

Etcnim cum

ucroque caiu vera argumcntandi forma infcratur conclu- fn mo_

fio falia (.538. 539), eam tamen , propterea quod ucraque pra?mifTa remdedu.
utique crramus cimur.
nobis videatur vera, pro vera habeamus ( . 537 )
Recta igitur argumenrandi via in crrorem dcducimur.
(. 6*3)
rn

Omne corpnsofacnm Sole m.ijus , a quo illnminatur , ffargit umE. gr. Si quis argumentatur
Ergo Terr*
Iram caiathiformem
Sed Terra efi corfits ofacum Sole majus , a quo illuminatur
ffargit umbram calathiformem 3 ob minorem fallam falfa infertur conclulio. Si ergo minorem pro vera habet ; recta argumentandi via in errorem deducitur
:

Acque adco

liqucc

627.

quomodo ex uno errore fequanttir

Ex

plures.

utio

Ita ex. errore de magnitudine Solis fequitur error de figura umbrx . Patet etiam , er- errcr:
rorcs adeo arcto vinculo inter i~e elfe connexos , ut uno admitfo aimittendus etiam fit q:iomodo
alter
{equantut

628.
plures.
demontcrationibus propofirioncs anceccdenccs ingrediun- cur id in
tur iyliogiimos , qui concatenanrur , tanquam praemitfa: (jT. 551.
metbodo
feqq. ); idco inmetbododemonjtrativaexunoerrore fequunturplures (.626). demonQuoniam adeo hic facillime multiplicatur error cavendum quoque, necirca eas prs- iiro.f.vx

Quoniam

in

&

fertim [~ropo;iriones errorein admittamus, quibus faepius utimur tanquam dcmonitrandi

principiis . Abfit vero ut ideo a methodo demonftrativa abhorreamus , cura , fi caute procedamus, per eandem ad certam rerum eognitionem deducamur C . 568;.

0btine.1t.

. 629.
Si notkntbui daceptricibus utimur

norio fueric deccptrix

veris, in erroret incidimus

videmur nobis habcre notioncm

Si Errar ex
notione
alicui
ccrmino
deceptncc
Si vero iis.

revera nulla cidcm refpondeac ( . 38 ).

utimur canquam veris , ex iisdeat perinde ac ex definicionibus ve-

refpontk-ntcm,

dcm

tanquam

etfi

235. 254. 255 J, quibus tanqunmpra?miflis utimur in fyllogiimis. Propofitiones iftx cum faliv^iinCjquoniam
ris

propoficiones

VVclffi Logica.

formamus

(".

Q^q

alias

0liHS

'

Tart.

304
alias

II.

Sett.

Cap. IV.

I.

notio vera termino fcu dcftnito rcfpondcre dcberct ,contra

idquod

demonftratum eft concluiioncs pcr fyllogifmos iliatse falfr funt ( 626):

quas cum pro vcris habeamus ;'. 537) cvidens cft nos crrarc(.623J.
In crrores adco incidimus, ii notionibus deceptricibus utimur tanquam
;

veris
E. gr. Norionem bilinei rectilinei nonnifi deceptricem habemus
QuoJfi ea ucamur tanquamvera, ex e.i hanc formamuspropolirionem Bilineum retHUnenm duabus lineis ttrmimtur
.

Quare

porroargumencamur

fi

Sed bilineum reSUineum duabns

eltconcIuiiorS- 539)

Cum

Omnis figura

lineis

terminatur

igicur

eam pro

<j::a>

duabns

iir.eis

duos b.ibet angulot

bilineum reciilineum duos babet anvtUos
falfa

Ergo
habeamus

terminttur

vera

norionedeceprrice incrroremde-

ducimur
Vitium

yjfJi*
mjy
0^

'

'

. 630,
Syllogifmus, cuius forma lcgitima, fed conclufiofalfa ob prsmiiTam
falfam, vitio materiee laborare dicitur;ut adco Vitium materia in fyllogifmQ ^ t fa \fiUS pr^rniiTa: , qux eum ingreditur.
E. gi. Syllogilmus modo (not. . 629) allacus in forraa legicimus eft qux Srconfufe eamdi'udicanri apparer
acrypfi liberacur
Falla vero cum iir minor
a qua proficiicicnr
,

faliitasconclulionis

conclulio

fic

. J3?;; viciomaceriae laborac

Qusrenri igitur rauonem
macerix id cribuendum efle refpondemus
.

vitio

fi

Si qu<e confufe percepta

.6 3 l.
eadem apparent

curfalu

cum tamen

diverfa fnt , atque

babentur error circa judicium intuitivum committitur.
v.minnd- Qijj cn m
q nx dj ver fa funt , pro iisdcm habet , propterea quod conUvum
fufe pcrcepta eadcm apparent; is arlirmat cadem efle, quce cadcm non
r
^unt > atquc adeo quod crat negandum , confequentcr crrat ( . 624 ).
fits.
Quoniam vero hic fubjeclo tribuimus, quod in ipilus notione comprchcnfum nobis intueri videmur, judicium intuitivum eft (.ji). Error
adco circa judicium intuitivum committitur.
E. gr. Solis figura, quam oculis ufurpamus ,eadem effe apparec
qui eft difci Cum
Errorcir-

ca jndici- ideo pro iisdem

nobis

adeo figuram Solis acque difci pro cadem habences iudicamus , Solis figuram efle dflceam, errorem in judicio inruirivo formando commiccimus. Nocandum \ero eft , me a.
coniula percepcione derivare, quod eadem appareant diverfa: etenim ii notio diftinifta
cir , non confula , notas , quas nobis fifrir , ad rem ab aliis diicernendam lufKcientet ,
dilringuere valemus ( J. 8S. 80), atque aJeo fieri nequic , ur pro iildem habeamus ,
ouse a fe invicem diverfa clare perfpicimus
In confufis aurem norionibus, ubi nocas
non difcinguimus , fieri pocefc , uc aliqua: earum obfcure vel prorfus non percipiancur ,
atque ideo confule perceptum ob notas reliquas , quarum clara eft perceptio , idem apparere poteft cum alio, quod ab eo cfc diverfum lllufrrantur dic-\aexemplo figura So.

modo

lis

medium

in

allato

Quoniam

Eno* circa pnn-

(jj\

cipia.

fuftincntes

dcfinitioncs

Quamobrem cum
tiva utaris,

parc

funt principia probationis

judicia intuitiva

qui circa notiones deceptrices ( definitionum quippe locum

atque judicia intuitiva committitur error, eji error circaprinct-

561 496;;

pia commifjus

piis

&

632.

fumma

error circa pr ncipia commilTus,

errorum circa iudicia diiturfna caufa fit

opus

eft

. left. 3. p.

m.

fi

\el

maxime merhoJo demonftra-

in confticuendis princi) ;
accencione ac circumfpectione . De Tfchirnhaufen in Medicina Mencis
16. omnem errorem inde derivar, quod pro lifdem habeamus , quac
diver(

618

De

[cientia

opinione

ficle atqtte

errore

305

proptcrea quod fenfui atque imaginationi ea fe offerunt rationc , ut nulla prorSermoenim ipfi eit de errorccirca principiacommiffo , cum forparumeurec ( . 560), etfi ultro largutur , quod paulo an,
tedemonitr.ivimusc . 617.) , admiffo judtcio erroneo mtuitivo, fruftrancum effe , quicquid
agicur, atque ne unum quidem paffum in via veritatis promoveri . Vera efterroris gene-

fuw

dii etfa

fusin redifferre videahtur

mam, vi cu usconcluditur
.

fi
ad uidicia intuitiva refpicis , quemadtnodum ( 63 ) oitendimus atque al> Autore
,
Medicinz roentis exempl/s bene multis iilque pracclaris egregie illuftratur . Enimvcro
cum oftenderimus , errorem noq minus in principiis committi iinotione dcceptice utaris ranquam vera , quam ri fallum judicium lntuitivum habcas proveroj formatio ;udinotionum decii falfi intuitivi non unicus errorum fons e(t , fed eidem jungenda venit
Et quia a forcjptricium formatio, in quibus combinantur qux fibi mutuo repugnant
ma , vi cuius concluditur , oriri quoque poteit error, principiis omnibus fe rite habentibus , nec hic errprum fons negligendus. Hugtniut , cu;us multum valet dc reims mathemacicis*iudicium , dudum obfervavit , ipfos fubindeMarberaaticprumertores avitioformi
ortum trahere. Ea igitur de caufa nos mox diftm&ius docebimus, quomodo regulis lo1

fis

gicis violac:s proveniat error

63}.

Si definitio continet notas infufficientes

ejus applicatio

errorem parit

tioncs cxtcnft

( .

Etenim

&

major fuerit

vi dicli

dc omni

definitio

&

inverfa

tT
c

) dcfinitio applicatur benericio

"

nullo addcfini-

qua

hujus fyllogifmi defccln

Cui conveniunt not<e in definitione enumerata ftmul >eidem quoque convenit de- lakrat.
finitum Scd ipfi A feu buic enti conveniunt nota in definitione enumeratce
fimul Ergo ipfi A jeubuic enticonvenit definitum Quoniam dcfinitiocontinct notas infufficientcs, per bypotb. quaenec plures,nec pauciorcs contincrc dcbebat, quamquae ad rcm dcfinitam agnofcendam & ab aliisdiftinguendam fufficiunt (-153); propofitio cx mvei fa orta: Cui conveniunt not# in definitione enumerata? fimul', eidem qucque convenit definitum,
in praefenti cafu falfa eft ( . 507 ). Quoniam igirur major fyllogifmi
falia, minor autcm vcra fupponitur; conclufio falfa effe dcbet (.538).
Cum tamcn cam, quod majorcm veram fupponimus defcclum definitionis non agnofccntes, pro vera habeamus, inerrorem incidimus (.613^.

349

E. gr. Si quis definiat Coms fimiles per eos , quorum axes funt ad diametros bafium in
ratione ; definitio quidem fatiffacit Cmiirt&i* , quorum fcilicet axes addiametros
bafium funt perpendiculares , fed non incliaatii , quorum axes etiam ad diametros effe debcnt fimiliter , lioc eft , fub eodem angulo inclinati
Quodfi igitur definitione , quae notarum defcctu Iaborat , utaris tanquam vera , atque argumenteris de conis inclinatis, quorum
axes cum diametronon conftituunt eundem angulum : Omnes coni , quorum axes funt ad diametrus lafium in tadcm -atiunc , funt fimiles . Atqui coni ^i
B ( quorum axes fupponimus ad diamtros bafium fub diverfis angulis inclinatOS ) funtcor.i, quorum axes addiametros bafium funt intademratione . ErgoCo;
in errorem te incidcre manifeftum eft . Atque adeo
B funtfimiles

eadem

&

A&

patet

quamcautefit procedendum in condendis definitionibus, ubi methodo demonftrativolueris , neerroribuspandancur fores ( 618 J

va uti

Si memorirf

demur

ita ut

quodam

6S4-

lapfu propofitionis ante eidem

falfam pro vera accipiamus

mandata non

rite recor-

ratiocinando in errorem incidimus.

Dum

enim ratiocinamur ope judicii intuitivi , quod tanquam minorem

fyllogifmi fumimus, recordamur propofitionis alterius, quae majorislo-

cum

tuetur, atque ex hifce prxmiflis conclufio inferturjvel cererisma-

idmorU
quodam

^
'

Q.q

nenti-

om

? M ^"
c

am

m(ft

$o6

Vart. U. SeB.

Cap.lV.

1.

nentibus iisdem loco judicii intuitivi fumitur conclufio per anteccdens

ratiocinium illata, qucmadmodum ex dcmonftrationum forma, quam
iupra (. 551 )delincavimus , manifeftumeft. Quoniam itaque fyllogifconclulio quoque falfa eife debet , utuc
mi propolitio major falfa eft
;

minor iit vcra ( .538). Enimvero cum majorem pro vera habeamus
lapfu memorias concluiionem quoque pro verahabere debemus(.537),
;

confequenter in errorem incidimus

Non

modo

abiimili

lapfu memoria* in
Hic errandi modus

539 ) oftenditur , quando ob mlnorem falfam

fyllogifmum inrrodufram in errorem incidamus.
( .

frequentiffimus eft atque magni etiam viri memorix quodam lapfu

id quod tanto facilius accidit , ubi propofitiones , quarum recordanfatis familiares . Ex eodem fonte propullulant errores calculi . E. gr
Si quis multiplicaturus 9 per 7 non recordetur , quod aum fit 63 ; fed ipfi occurrat 64: tum
propofitiominor , hic duci debere9 in 7, veraeft; fedfallit, qux ma:oris locum tuetur, ex
abaco Pythagorico repetita Quamobrem cum in facto fcribamus 64 loco 63 , errorem incalculocommittimus . Quia laplus memorix facilis eft, ob rationes varias, in quas inquirere
hicloci non licet , errores calculi facilecondonantur . Et alibi quoque abfonumeft infultare
alteri ob errorem , qui lapfu memorix accidit , aut indeeuminicitix &nefciocujus aJterms
ritii-intellectus redargucre

errorem incidunt
tur, ipfis non funt
in

tftium

formx

in

fyllogif.

MO.

635.
Syllogifmus 'regulis Iogicis contrarius dicitur vhio forma laborare t
aut in forma peccare: uc adeo Vitium form< in fyllogifmo fic repugnatia
ejuscumregulis logicis .
in forma peccat
3 5.4 ) Similiinlyllogifmoplures fint quam tres termini
E. gr.
S-i

ter

fi

in

prima figura minor

logifmus impingere

cum

fuerit

negativa, in forma peccat

in regulas generales

tum

367;. Poteft nimirum

fyl-

in fpeciales

. 636.
crypfi tcgitur, dicirur Sopbifma:
vitiofa
cujus
forma
Syllogifmus,
Sopbifmatis &- autem, cujus forma vitiofa crypfi nulla tegitur , Parakgifmus.

TjraloTifmi dedniti

H\nc&cSophiflUa&zftn\t\ir a fungioin Logica Hamburgenfi lib. 6. c. 1. p.m. 517. perprafalfum veri fpecieexornandi . Et qui iftiulmodi habitirpollet SophiBa appellatur
Dicuntur etiamfophilmata cavillationes atq\ie.faU.tcia;8cSoph\{lkcaviUatores.

vum babitum
'

Ouomodo
paralo.
gifini de-

\s

Qjoiiam paralogifmus
tur

(-636

),

adeoquc

637.

vitio fojrmae laborar,

in regulas logicas

quod

crypfl nullategi-

fyllogiimorum

live gcncrales,

; paralogifmi facile deteguntur , ft forma

fecundum regu!a> logicas cum generales , tum fpeciales examinetur: p;r eas enim patcbir, cur fyllogiiinus fit vitiofus.

five fpecialcs manifeito impingic

tegantur. fyllogifmortun

Atqui T&eUumtriE. ?r. Si qnis ita argumentatur : Omne quadranm efi circul infcriftibile
SyLlogifmus manifefto
circulo infcriftibile
cft quadratum. Ergo liy.Uum tri.n-gulnm eft
impingit in regulam logicam fpecialem, quod in prima figura , in qua fyllogilmus eft
mmor femper afHrmans effe debet Cf.367). Quamobrem fi formtm iiixta regulas
(.
.

tmgvhtm

344),

primx figurx examines , paralogifmum ftatim detegis . Examen vero hocomnium faciltime inftitui poffe , fi ad nomina modornm elfentialia animum advertas , in fuperionbus
jam lr.onui (5. 37?; cV prxfenti exemplo illultrari potdt. Cum enim conclufio fit univerQuoniam itaque E fignificat ufaliter nega-is r fyllogifmus eft in modo CeUre m r 3 7 3 )
.

imiverfaliter atfirmanrem ; ftatim apparet , vitium latere ineo,

affirmariva , minor iiegativa, c-uin minor affirmativa , ma;or negativaefr

niverfaliter nefantem-,
.1

quod ma;or

itt

le de.-

De fcientia

opinione

fide atque errore

307

qui non minus manifeiti iiunr

debeat. Idem etiam valet in paralopfmh fypothetich ,
E. gr. Si quis
hypothericorBm
retuleris
fyHogilmorum
ad
regulas
ubi eorum formam
Sed harnunia preftabilita
argumentetur Si harmtni* pmflabilita tfl vera , datur Deut
,

fe

ita

Ergo o datnr Ver.s paralogifmum hypotheticum committit , cum manitA -uera

coniequence , removeatur antecedens,
fefto impingat in regulam, quod nonnifi remoto
non autem antecedente etiam confequens , quia fallit propoiicio negaciva, fi harmonia
Idcm cenendum eft de alns fyllogifmopra-fiabilita rnn efi vera , non damr Veut ( . 409 )
rum fpeciebus, ubi perinde ac in cacegoricis & hypotheticis vitiurn forinae locum habet
& per regulas , quibus eorum forma continetur, detegitur . Non igitur opus eft ut pluInquirendum potius erit in fophifmatum
ra addantur de modo paratogifmos detegendi
o.-tum , ne ea nobis nnponant , cum ob crypfin , qua laboraiit , verae forra* fpeciem
n <>H

mcntiantur

638.

Si terminus aliquis in una fyllogifmi propofitione aliter fumitur

quam

in

Vjtum

idem rcrminus alicerfumi- 'j}*'*

rur in una propofirionc, quam m alrera, feu quod perindeefr , fi idem J^ tr _
Quare tmt
tcrminus duos diverfos habet fignificatus; duobus aequipollct
cum practcr hunc adhuc duo ingredianrur fyllogifmum ipfo adfpeclu
diverfi; is re vera quaruor habet tcrminos. In regulam igitur fyllogifmi generalem impingens (. 334) in forma pcccat (. 635 ).
altera

fyllogifmus in

forma peccat

Ercnim

fi

Dici folet iftiufinodi fophifma /W//<.7<t xcjuivocxtionis , (culiomonymia . E. gr. Si quis ita
argumentatur Ontne lumeu ftefi extingui IntcllcElui efi lumen ErgO intelleBut fotefl cxtin*
gui i fophifma quinque terminorum condit , quo nihil concluditur ob homonymiam tum
Etenim lumen in ma.ore lumicur proin voce bmanit , tum in voce extmSimit latentem
prie, rn minore metaphorice. Similiter cxtinElh in maiore proprie , in conclufione impioorie lumiriir
Quoniam ob vagum vocum fignificarum accidic , uc non eandem prorfophifma hoc fxpiflime commiccicur ab iis ,
rus notionem cum eadtm ungant omnes
de quo iuo
qui ex aliorum affertis confequentias aucoribus inoleftas deducere fludenc
loco dicemus plura. Imo unus idemque aucoroli figniricarum vocum vagum , cu: indulget , in talia fophifmata incidic: quod adeo cerc us evitari nequit, quam ubi non ucaNeque differc ab hoc fophilmace aliud,
ris cerminis, nifi quorum fixus eft fignificacus
-..::hne fhrxfe.it oricur
cuin enim phrafis ambigua in duabus propoitciomquod ex
bus diverfura habeat iignificacum oriuncur hinc ut ance plures quam tres in lyllogilmo
termini- E. gr. Referunt huc fophifma cheologicum cu us 6us pr3Eimii<e iumuncur ex
.

lex igitur fcccxLexncn eci tx fide

tnm efi Quis vero non vide-t, terminum
norem efe ex fide non in eodem lignificatu
fumi in minorc , quo fumitur in maore ? Imo in aliis quoque fpeciebus fophifmatum ,
qux ab amfliibolii leu dubia incerprecacione pratnaiffarum oriuntur, idem obcinec Unde
1i qua nobis offerancur, haud diriiculcer per propolitionemprxfencem abundans cerminorum numerus decegecur.
fcriptura facra

QuicciHid non

efi

ex fide

fcccatum

efi

jr.

Si quis in fropofitioniaus
diierfos termihos refert

&19-

ex quibus (yllogifmus confiat

vocem aliqudm

Eccnim

ad

peccat.

fi

ViiluM

vox eadem form*e*

fcrma
;
una propofirione ad alium terminum referrur,in altcra vcro ad alccrum rcrminus qui dcbcbat elTe idem in duabuspropoficionibus,diverfyllogifmus in

in

compofitl

fus eft.

SyMogifmum

dcoque

is

ma

in

peccac

igicur ingrediunrur plures

quam

rres tcrmini

a-

regulam generalcm impingir (. 334), confcquenccr infor635 ).

( .

L. gr. S' qu'.s ica argumentatur : Quicuncjne habet potentiam fcribtndi, it fcrilere fotefi
Sed
luie: fotentiam frihendi . ErgO homo fotefi fcrilere , <<:i< legit ; iyllogiimus
,
.

'

quatuor habct cenniaos,

dum enim

iu

minore terba,

<>

ieglt

ad fub;ectum minoris,

quod

/-y.:fl0 ; ie

v3Clirn
or tm.

Tart.U.Sea.L Cap. IV.

o8

quod Inmo eft ; in conclufione ad prsdictttum e;us , quod eft

que oriuntur termrni , qui iunt I. habert potentiam fcribendi
:

/fjjt

flnj

^.

0OTO

;,

iimpliciter COllfideratUS

5.

habe.e

pofit fribere

refertur

quin-

z. pofit fribere , 3. W;o

potentiam flribendi
lcgendi fimul
,

&

,
.

cafu corrunguntur , qux erant disungenda, nempe actus Iegendi atque

fcribendi fimulcaneus , ideo lltiufmodi iophilmata appeUari folent faUacix compofithnis .
Tale etiam eit, fi quis ita ratiocinatur : ^ui facit ftrvum txifttnttm libtrum , it ttm libtrtate donat
Atqui hoftis in fervitutem redigens vifinm faclt fervum exiftemem libtrum . Ergo/;oftis in fervitutem rtdigtns viftum eum tibertate donat ; lvllogilmus plures quam tres habet terminos. Etenim vox exiftens refertur in njajore ad eum, qui tfhtr elfe ponitur, in mino1. facere ferre autem ad fervum. Unde termini , qui ingrediuntur ryllogifmum , funt
vum eum , qui liber exiftit , l. aiiquem libtrtatt donare , 3. hoftis in fervitittem redigens viclum,
4. ficere eum iiberum , qui fervus txiftit . Quodfi quis e concrario argumentetur : QuU-unquc non potefi fcribere , ille non habet potentiam fcribendi . Sed homo fribtrt non potefl dum legit.
ErgO homo dum legit non habet potentiam fcribendi . Syllogifmus denuoplures, quam tresterminos habet , eum euim ingrediuntur termini fequences 1. non pofje fcribere , z. nonhabere fotentiam fcribendi ; 3. homo , qr.i legit , 4. homo iimpliciter COnfideratUS , J. fotemia fcribendi legtndi afiui jnnfia . Quoniam hic , in maiore fcilicec , dis:unguntur quae jungenda
potentia lcnbendi, ideo ibphifma iftiufmodi dicicur faieranc , actus nempe legendi
iacia divifionis . Ifiiufmodi vitium , five tallaclaE compofitionis , five fallaciae divifionis tribuendum fuerit , optime detegitur , fi retenta concLufione fttmtoqut medio termino ex minore , juxid quod in omni alio quocunque cafu fieta regulas fyihgifticas conftruatur fyllogifmus
ri
confultum eft . Ita in exemplo fallaciae compolitionis primo concluiio eft /Jemo

Quoniam

in

Iioc

&

potcfi fcribere

habere

am

dim hgit

potentiam

fcribendi

fcribenai

fuiife

medius autem terminus eft

fimul i
Qukunque habet potentiSyllogilmus igitur in Varii talis erit
fcribere

ErgO

dum

legit

feu fcribere

humo fcribe:t potefi

hic

&

legere fimid poteft

dum

iegit

Atqui

feu fcribere

CJ"

hic

homa

legere fimut

llaud dilfkulter apparet , majorem cfie falfam, atque fic vitium formx reduclum
ad virium materiz, quorum hoc fophifta illo tegere ftudet ( 636). Similiter in
.

altero

eum

&

iegert

feu

is fcribere potefl ,

habet fotentiam fcribendi

fo-.efi.

exemplo

fallacia:

Hoftis in fervituttm rtdigens viflum ,

facere fervum exiflenten iiberum , feil eum, tjni

compofitionis conclufio

eit

medius autem terminus

;
SyllogifmUS adeo in B.trbar.t talis etTUrgit : Quicunqne facit fervttm exiftentat
iibtrum , feu eum qui liber exiflebat , is eum libertate donat
Atqui omnis hoftis vifium in ftrErgo omnis hovitutem redigens facit fervum exiflentem iiberum , feu eum , qui liber exiftebat
Per fe patet , maorem eife talfam, atslis vifium in fervitutem redigens tum tibertate donat
Denique in exemplo
que adeo denuo vitium fonrwe reduiflum eft ad vicium macerix
iibertate donat

txifiit iiber

iallaciae divifionis, COnclufio eft

Homo

non habet potentiam fcribcndi

dum

iegit

medius

quia non poteft fcribert , dum Itgit , feu fimui fcrilere , atque legert . Syllogifmus adeo in Barhmt iftiusmodi emergit : Qukuncjue noa poteft fcriben , dum legft , feu fimul fribert atque iegere ; is non li.ibec potentiam jlribendi . Sed liomo non poteft fribere , dum iePatet hicqUOgit , iz\xfimttl fcribere atqtte legere . ErgO dum legit , nnnhahet potenti.tm fcribendi

aucem cerminus:

que

majorem

efle

falfam, atque

fie

denuo vitium formae redu&urn

.

&' 1 U '^

Tnctin

genm

tribtut

eft

ad vitiummaterije.

640.

quod fpeciti qua

tali convtnit ftve abfohite

five fub

argumzn- data quadam condkione i iserrat. Qui cnim gcncri tribuir, quod fpecici
txndoa
nonnili convenir, five ablolure, five fub daca quadam conditionc,isniJpjcie ad tltur
fub genere B contenfyiiogjfmo gcnerali: Qmcquid fpeciei

1^

l ims

&

ciei

per Q determinat* convenit ,

A fub genere B contentoe <& per

convenit

t<e

id gencri

Ergo

boc etiam generi

convsmt

Atqui boc

fpe-

determinatce ( fcu fub conditione

B convenit Quoniamgcnus noncon.

qua? uni fpeciei propria funt (. 45 ), adeoquc multo minus ,

oux eidcm nonnifi conditionc quadam fupcraccedente convcniunr; majorem falfam effe evidcnsefl. lralfa igitur quoque cfl conclufio T. 53 s )
conictinct,

Defcientia

opiniom

fde atque

errore

309

confequentcr errar, qui gcneri tribuic , quod fpccici qua tali convcnit five abfolutc, iivc fub data conditione (.624).
E. gr. Si quis in lyftemite harmonix prxftabilitx animx tanquam fpeciei fpiricuum
tribuic impotentiam phyficam movendi corpus lcu , quod perinde eft , fi negatjanimain
alter inde concludit omni fpiritui , conper irifluxuiti phyiicum movere pofle corpus ,
fequenter etiam Deo , Driboendam effe impotentiam movcndi corpus , leu negari deberc , quod ullus ipiritus movere qucat cofpus; is errat . Similiter qui tr:aiiulo in gencnere tnbuit , quod nonnifi rectilineo convenit , fcilicct rationem zqual.'tat:s iuinrai trium angulorum fimul lumtorum ad duos re&os, is crrat

&

Argumentatio a
Io
(

J46.

&

fpecie

fcqq.

641.

ad genus cum ilt contraria dicto deomni&nul- ***" 'tanquam rcgula* fundamenrali fyllogifmorum J^P^

$-353^> inter ea.s referri meretur ,qu<e in forma peccant (.635).

Cum dicftum de omni & nullo inter prima logkx pnncipia fir refcrendum contrafri-

n
(

frimifia fcccat , eiui a fpecie ad genus argumtntatur , v. gr. ab anima , tjux fpirituum
, ad fpiritum omnem , ipfumctxie Deum . IltlUsmodi adeo errorem , qui fciens volensque commirtit , ideo puerilittr trrare cenfetur
Committit autem errorcm fciens atquc
olcns, qui novit fe generi tribuere, quod nonnili fpeciei tribuitur .

eus

rna

fpecies efi

642.

Si quis alteri fpeciei tribuit, quod uni vel abfolute

vel fub

data conditio-

#K~*tn~tA u

Vi ~
argumentando errat Etenim qui alteri fpeciei tribuit,
quod nonnifi uni convenit live abfolute, five fub data condicionc
is r
nititur hoc fyllogifmo gcnerali
Quod uni fpeciei vel abfolute y vel fub da- ^d dtem
ta conditione convenit , id etiam competit alteri fub eodem genere contentcf
fub eode
Sed boc uni fpeciei vel abfolute , vel fub data conditione convenit Ergo boc gcnere
alteyi quoque fpeciei competit fub eodem genere contentce
Quoniam fpecics wntenta.
commune non habent, nifi quod notionem gcneris , fub quo contincn-

neconvenit;

is

in

quod

uni abfolute adeoque vi definiticnis

(jT. 125) convcnit, alceri convenire nequit, adeoque mulco minusillud,
quod nonnili fuperaccedente adhuc dcfinitioni determinationc ulteriori
tur

ingrcditur (

45

eidem competit. Quoniam igitur major fyllogifmi faifa eft; conclufio

quoque falfa cffe debet (. 53$), adcoque crrat in argumentando, qui
fpeciei alteri tribuit,quod uni vel abfo!utc,vcl fub data conditioneconvenit.
E. gr. Si quis anims
rcprxfcntandi unii trfum i

tanquam

fpeciei entis fimflhis

pcrperam inde infertur

tribuit -oim cjuandam limhatam fibi

elementis rerum materia-

quod idco Ctiam

lium, tanquam fpedei enth fonflids , tribuat , vel tnbuere debeat eandem vim
reprxsentandi univerlum. Trianguium rtSilintum rtSangulwn , quod triangulorum rectanpulorum
fpecies eft, non fottji baitrt angulos duos ailu rtBos

Qui inde concludit, nec triangulum

quod perinde triangulorum redangulorum fpecies eft
pofje habt,
retlos j is paralogifmum committit

fphxricHm rtilangulum
re

anguhs duos aclu

*4?argumentath a fpecie una ad alteram fub eodem genere contenoualisfit

tam fit inter vitiaform<e referenda ihoc modo oftendi poteft. Omnes tanfflata&f
dcm fyllogifmi categorici ad hunc generalem reducuncur (.548.549
mntatio.
)
Qutcquid fub univerfali
per B determinato continetur , ei
convenit

Quod

lfta

prte-

Tart.

prcedicatum C. Atqui

Seci.

11.

I.

continetur fub

D convenit prcedicatum C.

Cap. IV.

per

determinato.

Ergo

'rpfi

Per prcedicatum C autem intclligimuscum affirmativum, tum ncgativum Quoniam igitur iyilogifmus , quo afpecic una ad altcram fub codem genere contcntam argumcntaris, fub catholico ifto tanquam fpccies fub iuo gencre non conrinetur ( . 642 ) i
formam genuinam habcre nequit.
Idem etiam eodcm , quo antc ( . 641 ) , modo oftenditur, cum ha?c
cruoquc argumcntatio impingat in diclum dc omni & nullo convenienter extcnfum ( . 348 ).
.

Uiide tyronem Geometriae prodit paralogifmus

praedicatur,

quod de redangulo

quo de triangulo rec-tangulo fpha:rico

,
reitilineo prsdican docetur in fclementis . Nec minus

tyronem philofophis prodit paralogifmus

quo qu

ad elementa rerum materialium

entia fimplicia, applicanda elle infert, quse de anirna affirmantur

Poterat argumentatio hxc vitiofa a fpecie una ad alteram fub eodem genere contentam fub illa fimul comprehendi , qua a lpecie una ad genus conclud tur. Etenim (i vera foret hxc pofteriorar.

gumentatio,

yi didti de

omni

&

&

nullo($. 346.

feqq.

veraquoque

eife

deberet prior.

6j.-i.

Si quh fpeciei tribuit , quod indiiiduo uni vel alteri convcnire obfervat ; is vi~
tatio vi- tiofe argumentatur. Argumentatur enim ita :
ttnivel aiteri individuo
tiqfa.ad
convenit , id integne fpeciei ccnvenit
Arqui boc vel ifiud uni vel alteri in-

^irgume-

Quod

'

dhis

div'
.

Eigo

Sed hic fyllog'hnus non continetur fub catholico

fub
comprehendic
fe
qui omnes
C- 6 43^- Vitiofus igitureft.
Patet idem ex fundamcnto induclionis fuperius (jf. 477J flabilito,vi
cujus fpeciei tribui nequit, niii quod iingulis inferioribus competit*
dividuo convenit

boc vel ifiud integrct fpeciei convenit

Quoniam idem fundamentum

induclionis quoque non permittit, ut tribuatur generi,

argumemario quoque a fpecie
contentis convenit
ad gcnus inde erroris redargui poterat . Vitiofa argumentatio ab individuis ad fpeciem
vulgo hoc canone comprehenditur :
Hafarticulari ad univerfale non valei covfequentia
beri quoque poteft pro induftione ritiofa ( 479 )
nifi

quod

eodem

fingulis fpeciebus fub

<,

^fygu'

viemauo
^mpoth*-

Si quis generi vel

fpeciei

645.

aut fubjeclo ctticunque abfolute tribuendum

effe

q ll0cj e j fyfr ^ata concf,tione convenit; is in argumentando errat

Qi10 ^ enim fubjcdco nonnifi fub ccrta conditionc convcnit,id eiabioluconc \u f]j t

tue diho rc convenire nequit C . 216. 529^. Ex eo igitur, quod iubjedtoaliquid

adabjolu. fub certa conditione convenire agnofcimus, infcrri ncquit, quod eidcm
tediclum. abfolute conveniie queat
Si quis adeo ita ratiocinatur , is a vero a.

bcrrat (.624).
E. gr. Ex eo , quod

ptnul
in quadrilatero circulo infcrifm ar.gnli diametraliter offofiti flint
nqnaics imbus reciis , jnferri nequit , in omni quadritatero angulos diametratiter offi,fttos ftmitl
ej:r duobtts rectis tqnalrs
qui igitur ita argumentatur , is errcrem in argumeiitando coramittit. Similiter fi quis afSrmat , contingens naturalher non foffe ad aclum ferduci nift fer
infinitam caufarum feriem ;
alter inde infert
quod is ftatuat abfolute, contingens nonfof.
.

&

fe

ad affum ferduci

nift

ftr infinitam caufarum feriem

^>&xmaitatie

errorem

in inferendo

646.

Si quid fubjetlo cuicimque jub data conditicne convenit

-

committlt

& idsidem fubparte

pm

De [cientia
te

opinione

fide atque errore

conditionis convenire conclttditttr

iftius

eodcm modo, quo

tcnditur

311

argumentando aberratur

in

Oi-

vitiofa

agnata.

propofltio praeccdcns

&

K. gr. Si quis ad lapidem ex quacunque alcitudine cadencem

ex data alcitudine
plicar , qus nonnifi de Iapide daci ponderis

CUjufvis ponderis apcadence incelligenda

Ha-c tamen argumentatio non infrequens eft, propterea
is vitiofe argumentacur
func
Acque inde eft , cur
quod hadenus propolitiones non latis determinatje formari folent
Ex eodem fonce in Phyfica
in viqi faepiffime irrico conacu opus aliquod aggrediamur
quamvis etiam utrobique fipiffime praxeatque Medicina multi propullulant errores

&

dens argumentatio viciofa errores invehac

jr.

647.

Si pr<edicatum fubjeSio fvnpliciter convfnire concluditur ex eo

quod eidem

^gu-

Non abfimi- ^V-n^l

modo determinatum convenit argumentatio vitioft efi
argumen- cmivm
vitium
argumencationis,quo
li modo oftenditurvitiumhujus
titionis ab hypothctice dicto ad abfolute dictum oftendimus ( . 6\- ).
q U td ad
caUitlum differentiatem efe inventnm prxfiantijfimitm in M atbeji pu- (J/fl um
E. gr. Si quis affirmec
certo

&

inventum fimpliciter ; is vitiole argufit frtflantijfimum

Solent iftiufmodi fophifmata dici fallacite a diflo Jecundum auid ad diflum Jtmpticiter . Et poffunt ad hoc genus referri argumentationes vitiofz , quibus fub;eto abfolute tribuendum concluditur, quod fub data conditione eidem convenit (5.64}), aut
minimum fub parce quadam condicionis eidem vindicacur (5- 646). Ordo contingent mn
datur ftne ordinante . Sed fi quis inde fimplicicer inferc , ordinem nuttum dari fme ordir.ante ;
ra

alter inde infert

mentatur

is

quod

i
'

i, ;
lmo
c
"

* ef

iftiufmodi paralogifmum commiccic

648.

Si pr<edicatttm aliquod fubjeclo ftmpliciter tribuitur atque ex eo conclttdi- ^trgumentatio

tur, quod etiam ctfrto modo determinatum eidem convenire debeat\ argumen-

Oftenditur virium argumeiitationi eodemmodo quo

r
nII
paulo ante ( .645) vicioiam efle argumentationcm ab nypotnence diclo ad abfolute diclum oftendimus.
auod erat
E. gr. Si quis affirmet
argumentnm aiiquod fn exiflentia Vei altatnm probare
denuo

tatio

LJ-

vitiofa.

&

quod

exiiientiam Dci frobet demonflrativa ratione i ls VItiofe argumencacur

Similicer fi quis dicat , eleemofynam efie erogandam pauperi , &: alcer
inde inferac , quod eleemofyna danda Jit pauperi , qtiem eadem ad fe inebriandum abnfurum conftat i is viciofe argumencacur . Iftiufmodi argumenracio viciola dicicur fallacia a diflofim-

frobandum

alcer

JlillC

inferac

..
r
WnpllLl.

tctaa\j\.
ftumferundutn
" ,,:j
a

ad diflum fecundum anid , cui frequenciifime locus eft , ubi propofitiones non facis
determinatae efferuntur quod cum vulgo fieri foleat , fzpiflime quoque a dicflo fimplirec^e
citer ad dithim fecundum quid argumencantur , qui ab aliis di&a pervertunt
ditia in errorem crahunc

piiciter

&

Si quii ex eo

verfaliter negante
tit

te

quod

649-

propofttio particularitcr

non contlnetur

ejus

converfam

Qui enim ex particulariter negante,

non continetur, converiaro ejus mrert
Omnis

ponitur

infert

qute fub uni- Sophifma

h errorem commit-

qua; fub univcrlalicer neean-

nerali:

negam

is

propofttio particulariter negans

niticur

qua fub

hoc ratiocmio ge-

ex lCn ~
]
i ar j ter

univerfahter negan- negantis

te non continetur , converti poteft

Scd ha?c propoiitio eft particulariter ne- ortum
gans ^ nec continetur fub univerfaliter negante Ergo bac propofitiopoteft con.

verti.

Quoniam vero

iub univerfalitcr negantc continccur

Wolffii Logka.

quidcm poteit
fi
fed non in cafu reliquo,

pacticulariter ncgans converci

( .

456

^),

Tart. II. SeZ.

JI2
quo; major
f. 538

fio

ram,errar

fyllogifmi falfa eft

Qui
. 623
.

1.

Cap.

W-

(.507), adcoquc etiam falfacondueam admittit tanquam ve-

igicur in caiu parciculari

).

S^uidam homo mn cfi doBus . Ergo Shiidam doffus nin tfi

E. gr. Non valet confequentia
Inmo . Falfa nimirum eft propofitio univerfalis TiiUlus bomo tfi doSus. Similiter non valet in Geometria confequentia : S>n<edim figure quadrUattrx non habtnt finguhs angklos acit*
.-

Ergo quxdam fgurx habentes fingutos anguios aclu refios non funt qtiadriiaterx Neque
enim unherfaliter negans vera eft: TiulU figura aquiUtera hab-t fingulos angulos ailu recios .
. 650.
Qupdfi igicur quii ex propofitione patticulariter negante infert converfam

rtcios

Tcricu-

hoc cft , non attendcns , utrum fub univerfaliter negan,

concincatur,
Etenim fi contintc
nec ne ; is fe pcricuh errandi exponit
git, cam fub univerfaliter negantc contineri , infcius incidit in propoejus fimpliciter

lum errandi cx

converft-

onepxrticulariter

negantis

vcro fub eadem non continetur, erNefcius itaquc vi illationis , num vcra fit

iitionem veram (.456,);

quod

rorem committit (

infert, num falfa; periculo errandi icfe exponit.

hac argumentatione utirur ad fucum faciendum aliis fophiftae munere fun636). Etfi autem in iis cafibus , ubi falfitas converfx aliunde fatis patet ,
dantur tamen calus alii, ubi converfam elle tallam nondum
eft fophifmati
Exempium geometricum confirmabit alferti veritatem penes
aliunde conftat

conclufio,
Si

quis

gitur (.
vix locus

649)

fi

quam

unicuique
eos , qui in Cieometria elementari
.

Error ex
convcrfi-

one

pro-

nonoum funt
. 651.

veriati

fatis

qua attributum commuue vel aliquod

effentiale , aut quod per modum attributi communis ejje debet abfolute pr<edicatur , convertit; is errat
Etenim li attributum aut quod per modum
attributi fefe habct commune eft, non per omniacflcntialiaiimuldcterminatur ( . 66), adeoque praedicatum etiam aliis fubjcclis convenire
debcr, qui eflentialia ifta communia habent, pcr qua? determinatur,
non competit foli A, fed ctiam ipfi B. Pcr
hoc eft, prcedicatum
Cui convenit C ftdem ejl A.
fe igitur patet , faliam efle propofitionem
5ed fi propoiitionem hanc: Quodcunque eft A, eidem convenit C, convcrtas; prodit hxc altera: Cui convenit C, id efl A. Quamobrem qui
Si quii propofttionem univerfalem

pofitionis

univerfalis

cate-

goric*

eam tanquam veram admirtit,

Si

errat (. 623).
aliquodeflentiale de fubjcclo prscdicatur, idem perinde ac attri-

butum commune non

foli

funt ejusdcm fpeciei

Unde

iubjeclo convcnit ,fed

dcmonftratio

in

aliis

etiam

qua? non

hoc quoquc cafu adhuc

fubfiftir.
E. gr. Si quis affirmet , omne nccefiarium ejfe atcrnum , feu carcrt exificndi itutio atque fiatque alter per confequentiam immediatam inde inferat , omne stcrnum tjft neceffan.
vn , is vitiofe argumentatur : neque enim ex eo, quod omnc ncccffarium fit a-ternum fequitur , omnc atcrntim effc neccjfariiim . Ita in Geometria non valet aigumentatio : Omne quadratum cfi circulo infcriptibile . ErgO Omnis figura circulo infcriptibilis cft quadratum neque enim quadratum ( <i rem Logice expendas ) ideocirculo infcribi poteft, quia eius laterafunt
sequiangula figura, vel
aequilatera ,
zqualia
anguli finguli recti
fed quia eft
r.t ,

&

etiam quia

figura quadrilatera

bus rtcts a:qua!cs

Eft udto

&

&

eft

&

anguli diagonal rer oppofiti

;

attributum, quou quadratum

cum

fimul lumti iunt duofiguris regular:bus ,

figu-

&

Defcientia

opinione,

ficle

atque errore

313

oppofiti fimul duobus rctfis xquales

Seuris quadrilateris, quarum anguli diagonaliter
coromune habet . Itno iunt alia adhuc figura: multilaterae non aequilaterse , quaicrfunt
determinationem infcriptibilitatis iu circulo'infcribi poffunt: led non opus elt , ut iu

tulo hic inquirainus.

.
3't

univerfakm convertit

quii propofttienem

errat

is

qua quid fub quadam con- Errorex

quod etiam de

ditione de fubjeclo prtfdicatur,

teft\

652.

Quoniam fubje&um

aliis

convtr.ifubjetlis pradicari po-

adjecla conditione

fub qua pras- rJJ

s

novam quandam

fpcdicarum ipfi convcnit , ultcrius dctcrminatur ;

cicm conftiruir ita dctcrminatum (.45 )& praedicatum ,quod acccdcnte
hac conditionc eidcm compctit,non tamen foli, pcr modum attributi

communis

fefc

habct

f,

yp ot h e
or.

tiae
tus

Propofitio itaque in praefente cafu aequivalct

qua dc fubjefto atrributum commune univerEnimvcro

qui propofitionem catcgoricam univerfaliter praedicatur
falitcr arfirmantcm convcrtit, in qua praedicatum eft attributum communc, is crrat ($. 651). Ergo ctiam errat, qui propofitioncm univerfalem convcrtit , qua quid fub data conditionc de fubjecto praequod etiam de aliis fubjectis praedicari potcft.
dicatur
categoricaj

( .

227),

in

&

alter inde inferat ,

E. gr. S>i quis afHrmet , lapidem ex alto dclapfum celeriter moveri ,
qnod celeriter moictur effie Upidem ex alto deUpfum , is errat , quia propofltionem convertit
ininime convertibilem . Similiter in Geomerria demonftratur , pa.raUelogra.mma fuper caSi alter inde interat omnes figurainter eafdem parallclas conflituta *qualia funt
dcm bafi
inter eafdem paraileias confiituta ; !S errat
aqualcs funt paraUelogramma fuper eadem bafi
ttenim aliae quoque dantur figurx , veluti triangula , quae iuper eadem bafi Sc inter
eafdcm parallelas conftitur.3e aequales funt

&

&

S-

*53-

propofitiones umvcrfahrer amrmantes convcrti Terlcu

poflunr (jT. 283.&feqqJ, quaedam converti nequeunt ( jT. 651. 652 ); lum errandl c *
qui ex propofttione univerfaliter affirmante infert ideo ejus converfam , quia

Qtioniam quaedam

univerfaliter affirmans

tacite

nimirum fupponens

affirmantc poni converfam ejus,

;'/

pofita univerfaliter

periculo errandi fefe

exponit

Vitiofa

"^!fi
a

p tlQ .
numuni-

nimirum cft argumentatio, quae nirirur canone: pofita univcrfaliter affirmantc, ponitur ejus converfa (.651. 652): quae cum in quibus- verfediter
dam cafibus fuccedat, exemplis veris illuftrari poteft, adcoqueadfu- affirmancum faciendum imperitis fervit, confequenrer fopbiflica efl confequentia tnm
immediata per converftonem propofitionis univerfaliter affirmantis (636).
E. gr. Si quis affirmet

omne ntctjjarium

tjuod

tfit

xternum

fophifta inde

infert

per conle-

neceffarium {. 636. 651). Nequeenimex eo,

fequitur , cmnt ettrnum tffe necefiarium ; ied , fi vel maeffet verum , aliunde tamen idem probandum foret

quentiam immediatam, mne ttttmum

omne

effe

necefiarium eft atternum ,

pofterius perinde ac prius
Quodfi converfio- vi regularum logicarum,

xime

confequentiam immediatam (. 459) fieri debebat , oftendendum erat , aeternitatem eflie attributum proprium neceflitatis ( . 185). Enimvero praeftat in cafu particulari demonftrationem contexere ex
principiis propnis
Atque hinc patet ratio, cur Mathematici non utantur propofitionibus converfis , nifi quas demonftrarunt , &: cur in iis demonftrandis non utantur principiis nifi mathematicis
E. gr. Ex eo, quod anguli alterni fint squales , fi lincte parallelit a.
tranf-uerfa obliquc frcentur , non infertur in Geometria theorema converfum
quod tine*
,
paraUcU fuit , f\ iifdtm ptr tranfvtrfam obliqut ft&is anguli alttmi futrint equtle 1 j fed Utrum-

adeoque

illatio per

quc

Tart

SeB.

1.

Cap. IV.

que theorema peculiari demonftratione munitur

&

demonftratio etiam converfi ex prin-

11.

cipiis nonnifi geometricts conflatur

Eodem modo nos in luperioribus converfam univer.
faliter aiHrmantis peculiari demonftratione firmavimus, ubi aliqua ad futuros ufus fer.
.

vanda occurrebat

Neque tamen ideo nullius uius funt theoremata , qu;e de propofitio.

teqq.): neque enim solum lildem utimur in
convertibilitate dedimus ( . 183.
aliis principiis Logica: demonltrandis , veluti ex demonftratione propofitionis praefentis
Logica probabilium upraecedentis patet , verum eademetiam in arte inveniendi
fum habent , fuo tempore a nobis commonftrandum
.

&

num

&

&

654.

cx
Si quis ex eo , quod pradkatum fub data conditione fubjetlo tribuitur ,
converfwalia quoque eidem convenit , infert per immediatam confeq UOd tamen Jub
ze propoUenttam propofitwnem ^in qua pradicatum fit determinatio fubjecli &>qu<e
Error

jitionis

q
antg grat

j- frj e fl,

dettrminatio>pr<edicatum;'\s errat. Si propofitio uniOrnni

convenit C; idemta:
fub determinatione

vcrfaliter affirmans

eidem A conveniat quoque fub determinatione D; dico eum

men
errare,qui inde per confequentiam immediatam infert: Ergo omni
fub determinatiofub determinatione C convenit B. Quodfi enim ipfi
ne non minus D, quam B convenire poreft C; evidens eft,fi C eidem aclu convenit ,adefie debere vel determinationem D , vel determinationemB:fi enim folaBrequireretur ,nec prsterea D locum quoquehabere poiTet , determinatio B foret unica: quod eft contra hypotbefm .
, tribuenda eidem erit vel
Quamobrem fi fumitur ipii A convenire
igitur locum habet
Nequaquam
determinatio
B.
determinatio D, vel
tantum B propillatio , quse fedufa determinatione D,tribuit ipfi

ter

C.

& D

conveniat ipfi A , ab utraque determinatione B

Suffiopus eft, ut in demonftratione id attendatur
cit enim ex eo jam patere illegitimam confequentiam , quod , fi C conveniat ipfi A ,
lapis ex alto
przdicandum fit de eodem vel B, vel D. E. gr. Si quis argumentatur
ErgO lapis , tjui ctltrittr movttur tx tlto dtUpfus fuit ; ilkgitima
dtUpfus ccleritcr movttur
Si enim lapis celeriter movetur , non necefle eft ut cadendo impetum
eft confequentia
acquifiverit ; poteft enim impetu a projiciente vel alio quocunque modo impreffoetiam

Equidem

fieri poteft ,

ut

fi

A. Enimvero non

participet ipfum

teleriter

moveri

Tsrhufi*

Patet adeo

errandiex tntnatio
fub}ec~ii
ccHverfi-

pofimt^s
aettrmiTtatX Or,,

&

5,

ut pnedicatum fiat deter-

e contrario determinatio fubjicli migret in

catti non attendens

qui propofitionem ita convertit

cenven,re P oteft

num

determinatio

eum

fit

locum pradi-

unka, fub qua pr<edicatum fubveram incidere

nonnifi cafu in conclufionem

287)5 confequenrer

perkulo errandi fefe exponere

^* r- "*' 1 U,S videns lapidtm ctleritcr movtri infert , eum tx alto dtlapfum fuifit , propterea quod novir , lapidtm tx aito dtUpfum ctleriter moveri , is periculo errandi fefe expomt.
Quodfi enim veritatem affequitur , id nonnifi cafu contingit , propterea quod perinde
determifieri poterat , ut alia quacunque de caufa celeriter moveretur , cum plures fint
Hsec fallacia faerrationes fub'e*fti , fub quibus motus celer de eodem praedicari poteft
piffime focum habet in ipla quoque vita cornmuni : id quod ad ea, qu<e accidum , at(

tendenti tacile manifeftum evadet

Ultgttma

6 5 6.

Si quis pro contradiclorits habet propofitiones

qt/a?

tahs non funt >atque

ex

De

[cientia

opinione

ficU atque errore

<x veritate unius infert falfttatem alteriusi

is

illegitime

315

argumentatur

enim duarum propofitiouum contradicloriarum una

altcra neccflano vera

Etll argitmenut:0 ex

neceflario falfa

atque adeo ex ventate unius infern

..

poflit per

ft iurca p.

confequentiam immediatam falfitas alterius C. 459 S31) ; nil tamcn pare,ae

obftat qucmadmodum exempla obvia loquuntur , quo minus propo- vrl Jpufitionum qux pro contradi&oriis habentur ,cum nonfint, utraquc fit ria.
vera. Qui crgo ex veritatc propofitionum nonniii apparcnter contradicloriarum, vel earum,quae perperam procontradi&oriis habentur,infert falfitatem alterius, is illegitime argumcntatur.
E. gr. In icriptura dicitur, quod Luna fit luminart ; Aftronomus vero affirmat , quod
corfus ofacum omni frofrio lumine defiitutum . Quodfi quis arbitretur duashaspro
fit
propolitiones fibi mutuo contradicere atque luppofita verirate prioris, quod Luna fit iuminare , infert falfam effe pofteriorem , quod Luna fit corfus ofxcum , omni frofrio tumine dcEt in hoc quidem cafu contingit , ut illegitima arfiitutum , is illegitime ratiocinatur
gumentatione in errorem incidat , cum amba: propolitiones lint fimul verz Etenim luminare cum dicatur corpus mundi totale , quod Tellurem fortiter illuminat utinconfpec^um prodeant corpora partialia i nulla eft inter Mofen atque Aftronomum contradi&io .

luna

Neque enim Aftronomus negat, lunam Tellurem

illuminare; fed negat id

fieri

lumine

proprio
657.
Patet fimilitcr, a veritate aberrare fi quis vere contradicloriarum fal- rror IX
c ntradl '
fam pro vera babet ac inde infert falfitatem alterius Etenim cum contradicroriarum altera neceflario vera fit, altera vero falfa (. 532 )&
t

tns.

habeamus,
adcoque erremus (. 623 ).

per bypotb. falfam pro vera

pro

falfa ,
Error hic fepifilme committitur

movet

tanquam vera fumit,

necefTe eft uc

ln controverfiis

ubi plerumque , qui controverfiam

adeoque pro falfis habet , qux iis

quse ipfemet ftatuit

veram habeamus

contradicunt
.

658.

Qui

propofiriones pro contradicloriis habct, qu talcs non func , j? n oratidicitur ignorare elencbum: Ut adeo Ignoratio elencbi fit ignorantia vcrae tmit elcncontradu^cionis, adeoque requifirorum ad contradiclionem.
cbidefiniIta iophiima ignorationis elenchi committit, qui Aftronomum ofacititem lun* defen- th
dentem contradicere mdicat Mofi eandem lumin.irc appellanti neque enim inter thefin fcripturx, quod iunjfit luminare , & effatum Aftronomi, quod fit corfus ofacum , contradittio intercedit , cum corpus opacum poffit efle luminarc , fi Iumen aliunde acceptum reflec-tit.

659.

Quoniam ignoratio elencbi committitur vcl ob equivocationem termi- Qomodo

norum vel ob ignorata vcrae contradietionis requifita ; eadem evitabi- eVit tHr -

tur

ft

in priori cafu inquiratur in notiones

ta eidem jungatur

qu<e

cum

termino cequivoco jungendas

veritate conftflit; in cafu

autem

&

&

pofteriori ,fi

qute de vera oppofitione ( . 289.

feqq. ) atquein fpe,
df contradicloriis propofittonibus ( 294.
feqq ) demonftrata funt
In exemplo modo allato ( not. . 658 ) ignoratio elenchi committitur ob aequrvocatfonem vocrs iumh.are Quoniam enim Mofes Solem atque Lunam communi nomine btmina-

applicentur regula?

&

cie

ria

tum

magna appellat
eit ,

ideo per

Solem autem

lnmimn videtur

efle

corpus lucidum extra

intelligi corpus

lucidum

omnem
,

controverfiam pofi-

quod proprio lumine

get

ful-

Vart.

Sea. I Cap. IV.

II.

g et Enimverocumcommunis luminis notionon involvat nili quod iu tenebris latentia in

confpe&um producat , feu e/heiat ut ea videri pollint atque hsc notio etiam Soli ex vero
refpondeat
neque diverla ab ea voci luminart jungi poteft quando de Luna ufurpatur Sub,

lata igitur aequivccatione

& vera notione ftabilita

tolliturcontradiclio . Contra ob ignorata vera; contradiclionis requilita ignorationem elenchi committit , qui affirmantem fibi contradiuere ltatUIt, quodim.tginationonfioducatide^snijirerum antt fcrccft.irum &c quod exiisdem
comfonAt idcits rerum , muuftnfu nunquam attigimus . Etenim in priori cafu lermo eft de ideis partialibus, inpofteriori autem decompoiitis , quas ex partialibusconflantur - De imaginatione igitur non eodem refpectu dicitur , quod non producat ideas nifi rerum ante perceptarum
&quod ex iisdemcomponat ideasrerum, quas feniu nunquam attigimus, coniequenter e-

tiam exrendatur ad ob;e&a

quae fenlu
'

Vcricu-

lum errandi ex
pratcipi-

tato af-

fenfn.

S> quis ajjentitur propofitioni

nunquam percepimus
660.
quam vel non fatis

intelligit

vel fufficien-

ter probare nequitiis periculo errandi fefe exponit. Illud per fe

ri

ro falfa,

patet,fie-

,num propolltio aliqua vera fit, num vequi nondum novit, quomodo intelligenda fit, feu quaenam

non pofTe,ut

inrelligat

fint notiones (. 1 17). Quamobrem fi hoc

non obftante confufe quodammodo agnitae afientitur,fieri poteft, ut
falfam ampleclatur tanquam veram, adeoque errat (. 625 ). Enandi

fingulis terminis jungcndae

igitur periculo fefe exponit.

Porro fi quis thefin furficienter probare nequit ille inftar praemiffarum fumit propofitiones,de quibus ipfi nondum conftat ,utrum verae fint,necne. Quoniam iiaque praemiffae fylIogifmorum,ex quibus
probatio conftat , non funt evidenter verae, nec conclufio talis effc
poteft ( 537^ 5 confequentcr nil obftat, quo minus falfa fit propofitio, quam tanquam veram amplectitur. Errandi igitur pcriculo dcnuo (ek exponit
Quoniam nihil frequentius eft quam ut termini non fatis explicentur ncc propo,

ideo quoque periculum errandi a plurimis fere nunquant

abeft. Atque eadem de caufa prxcipitato allenfu frequentillime in errorem incidunt ,
qui methodi accurarae non funt tenaces
fitiones fufficienter probentur

Medium
critandi

pencu-

Ium

er-

rutidi.

66l.

Periculum adeo errandi evitaturus cavere debet , ne admittat terminot

ni/i accurata definitione explicatos , nec propofitiones nifi fufficienter probatas.
Quaenam ad accuratam dcfinitioncm requirantur , docuimus in theoria
Logicae (.152.
feqq.):quaenam vero ad fufficicntcm probationcm
neceffaria fint, in praxi cjusdcm paulo ante (.5 5i.&fcqq,;docuimus.

&

Demonftravimus
Nih'1 adeo h c praecipitur , cui per antecedentia fatisfieri non polfit
vero <am in Difcurf pratiminafi . 116. 117. 118 j, in philofophia non utendum eife terminis , nifi accurara definitione explicatis , nec principiis , nifi fufficienter probatis , neque in eam admittendam elfe propofitionem, nifi qux ex principiis fufficienter probatis
legitime deducitur. Ratio ea erat , quod in philofophia certam confequi ftudemus fcientiam ex nunc demonftratis vero alia adhuc ratione patet , fieri non pclfe ut fcientiam certam confequamur nifi follicite caveamus , ne admittamus nifi fufficienter evpltcata
probata, propterea quod in cafu oppofito periculo errandi exponimur Etfi autem remedium , quod perieulum errandi evitaturis prxfcribimus generale fit ; non tamoi
opus eft ut ipecialiora addantur , quoniam ea nuda applicatione regularum logicarum
continentur. Cui igitur volupe fuer/t fibi ab erroribus cavere &c ad lolidam rerum fcientiam pervenire is non modo regulas logicas a nobis traditas fibi familiares reddat ,
;

&

fed ipfo

quoque ufu

de quo inferius plura dicemus

ad praxin transferendi

habitum

fibi

comparet ealdem

SEC-

?7

S E C T

II.

USU LOGIC^E
VERITATE

IN

INVESTIGANDA.
C A P U T
De

experientia in genere
.

66i.

Ropofitum jam nobis non eftartem inveniendiex-

in n ltu .
ponere, cuius efl tradere rcgulas, juxta quas o- ium ^,^
perationes mentis dirigunturin veritate invcfti- toris.
ganda, proptcrca quod rcgula; Logica? fola; ne
quidem ad artem inveniendi gcneralem, nedum
fpecialem fufficiunt, fcd alia? bcnc multje aliunde
derivandxadcamprarterea requirunrur,de quibus

fuolocodicemus
Suffecerit itaque bk ofiendi/fe ufum y quem regul<e Logic< in veritate nobis adbuc
incognita eruenda pr<efiant
Etfi enim lo\x artem invenicndi totam minime exhauriant, multas tamen veritates proprio Marteearumope confcquimur, modo iifdem rite uti didicerimus
.

Hzc deo monemus

quod

Martc eruenda vel folo fenfu ,

nondum cognita
In priori cafu
in poftcriori autcm a priori

vel

Qtwtdcn-

di-

'

Utimur autem
ex

aliis

cognitis

tn

Abunde. enim

fufficit,

ne infuificientia tradidiife videamur

trad:denmus certo protutura
;

66$.

veritate proprio

ratiocinando eligimus

cimur vcritatem eruere a

pofieriori ;
-giturnobis dicendum eft , itaquidem ut initium fiat a modo, quo fenfu duce ad veritatis nondum nobiscognita?cognitionem devenitur , cuin hac ratione nobiscomparemus principia , ex quibus deinde plura deducuntur a priori
E. gr. Aftronomi primo loco
obfervationes libi comparant , &: hilcedatis rattocinandocoll:gunt , qui per oblervationem
nvnime parent Nec alius moseft Phylicocum recentiorum , quibus fcholx inanes formulx
non probantur Imofuo loco ac tempore patebit , nullam eiie diiciplinam philofophicam,
i:i
qua non idem obtineat, fi docere nolis ex proprio ingenio confkla , fed naturs rerum confentanea

De utroque

C-66 4 )

vertta-

ttm inve,
ftig^ndi

Tart. 11 Seel.

giJ
Exocr ; r i
cjuUdi-

camnT.

11.

Cap.L

. 664.
3d
perccptiones noftras attenti cognofciquicquid
,
quae fola attentionc ad perceptiones
cognicio,
mus. Ipfa vcro horum
noftras patent, expcrientia vocatur.

Experiri dicimur

finguSubinde quoque exptritntUrum nomine veniunt notiones atque iudiciaex rerum

hoc fignificatu nihil eft negotii, ne inconlarium perceptione derivata: Sed nobis cum
fiant effata noftra . Solcm Iwtrc cognofcimus ad
ftantia loquendi dubis interpretationis
qus vifu percipimus Unde experientia conftare dicitur , quod Sol h*e*t ea attenti
nos non poffe affenfum praebere conrraSimiliter ad nofmetiplos attenti cognofcimus ,
quod fimul pluar , vel non pluat
verum,
fumere
tanquam
poffe
v. gr. non
dictoriis
.

Quoniam

^yj,Objecium
CXftnai'

"*

Univer
derivcmu

alia

nonnifi fingularia percipimus, experientia ftngulartumcHnjmjrum non CX per imur, fi eorum cognitionem ab ns qusexpenmur

Et quia un.verlalmmcognitio ab
dilertius docebimus
id quod non raiprobare licet
poftenon
a
eandem
quoque
experientia derivatur
nus mox diftin&ius exponemus

quemadmodum mox
,

ideo

na:
cms

Ad

m
qui

d expericntiam
provocat.

65 5-

vel

talis

666.

tcnetur , nift
experientiam itaque provocans cajum fingvlarem afferre
cum quo nobis res cft t notus Qpodfi cnim
, vel alteri,
obvius
.

ftt

expern iumus,
obvius fuerit, quilibet eadcm experiri valet , qu* nos
memonam
quandocunque ipfi libuerir ,aut ante iam expcrra momtusm

obtmet,ubus,
revocarc p0 teft: quod pofterius etiam in altero calu
provocaquam
ad
cum quo nobis reseft, non dcftituitur expericnria,
recenienm
mus. In utroque igitur cafu fruftraneus foret labor,quem
dis cafibus fingularibus

confumeremus.

non verfatur circa obvia aut

Si experientia, ad quam provocamus,
nota , nec alten conftac , quaalteri, cum quo nobis res eft, minime

generalem vel judicium

fuerint iftx perceptiones , unde notionem
quomodo mde noderivavit
,
intuitivum, quod cxperientia tuetur,
cum lit rcs
tioncm fuam vel judicium intuitivum dcrivavent
relatione nobis innoteicere poteit,
facti, in hoc cafu, ubi fola alterius
logicis dijudicandum
credcndum ( S- 612 ); poftcrius vero ex regulis
les

&

Pnmum

noftrum eft inquirei). Ne rcmerc credendo fallamur,

feqq.),nec
iit fide dignus ( .6i 3 .&
re, utrum, qui rem facti narrat
mereantur
( . 622 ;
num ipfa quoquc, quae narrantur fidcm
nc
Ut igitur judicium fieri po ffit,quantumexperientixalteriusmbucndum
fuent vernum isin notionibus ac judiciis intuitivisformandis nte
fit
fingularcm qucnqui ad eam provocat in cafu fuppofito utique
eiCej

liquet

( .

&

&

fatus

plurcs aflerre tenctur.

haud raro ad experientiam provocare
exper.enm,
Conftat

dam cafumaut

tradiftoriis vcrfanrur

Frcquentia funt penes Medieos c

eos

qu,

,,;;.
c
termin.s con-

in
,

" m P ^.^^^^^Jateab.
v|t

qam contmua atque quot.diana expenent.a confirmatura

J^V^zr
UW

ei

'^

repugnarc debet . E. gr. In re hortenft

_
riorret, adeoque
4
tamen .deraa _vero al.enum f
quod plan nonnulla flores edant plenos, cum
ouirur
us d
tlb
ar
que
a
a
cum ch.roraa.
h
g co::fle. Pertinet huc rora aftrolog.a ,ud.c.ar.arcgulx
ac
noftre venras illul^retur
txempla, quibus

nmati*

vinatricilms

Enimmo

demus

De

experientia in genere

319

Qui igitur hoc jufirfYietur

E. gr. ^iquam nudtfactrt lignmn obvia experientia conftat
dicium fumit tanquain principium ratiocinandi , ts minime opus habet , ut ad calus fingulares provocet , quibus lignum ab aqua depreiienium tuit maacj.uium , cum nemo facile
lit , qui non idem lspius viderit cV viforum rccordetur , quam primum voces a nob.s
prolai.is auribus percipit; auc , fi vel maxime quldam fuerit , qui
neglecia attennone
.

arj.ta tjfufa lignum madtfecit

aut iignr.m aqv.x immtrfum
, quo
tamen momencis idem experiri in poteftate ipfius eft Enimvero i\ quis experientia conftare aihrmat aerem efie gtaitm, non cuilibet obvii funt cafus
(juamobrem fi nobis minime res fueric cum eo , qui
quiius ldem expenn poieft
111 pbilofophia experimentali
recentiorum veifatus
defcribendum ent experimentum ,
quod gravitatis aeris explorandae gratia inftituimus, veluti quod globum vitreuro, vel
cupreum ope anclia: pneumaticz c-i:uatum & co.itra aeris accelfum probe munitum ad
bilancem examinantes minus cus pondus deprehendcrimus , quam cum aperto epiftomio
aerem denuo immitteremus Dudum lioc obfcrvarunt Aftronomi
Etenim experientia
omnibus obvia qua? conftanc , canquam conceifa lumunt , veluti quod Sol motu diurno
volvatux circa tellurem ab ortu verfus occalum
Obiervationes vero, quae unicuique non

iftiuimodi calUS noil recordetlir

fuit mxdtfaBunt

(ingulis

modo

obfervandi 'udicare liceat , ac inde certus

fit tribuendum
Quodfi obfervationes fuerint Aftro.iomis dudum perlpetae cv Aftronomo res eft cum Aftronomo , illi modum obfervandi minime defcribunt , nifi forfan plures fuerint modi obfervandi , qui non eodem
pretio habentur ab artis peritis. Cum ab experientia derivata principia fint
quibus cognicio ceterorum luperftruicur , circa principia vero commirlus error in progrelTu conciUUO muitiplicetur ( . 617); reguU , quam hic tradimus j admodum tcnaces in praxi ejje debemns.
conitant

accuracius defcribunc , uc de
rcddatur alter , quantum obiervationi
.

Quoniam
gnolcimus

illud

experimur

664);

(jj.

rientia cognovijje dici

667.

quod ad perceptiones

fi cujus rei

noftras attcnti con- Quando

nullam babemus notionem, earn nos expe- perperam
nobis ali-

nequit.

quid tx-

nullam prorfus habemus notionem, nec , dumad

voluntatem animae moventur organa corporis, quicquam e us percipimus perperam igi- peririvitur dicitur, quod eundem expenamur
Similiter vh attraclivx magnttis , quatenus eam dcamur
pro caufa pharnomeni attra<ti a magnete ferri venditamus, nullam prorfus notionemlubemus, nec e us quicquam percipimus , dum ferrum a maguete attrahi obfervamus .
Errat igitur aifirmans , fe vim attractivam magnecis experiri , aut per expenentiam
E. gr. Infiuxus fhyfici anim.t

in corptis

eandem

patere

668.

Errorem in experiundo commiiTum , quo nobis videmur experiri

quod minime experimur dicimus Vitium (ubreftioms in experiundo
,

Vitium
fuirepti-

Vitium hoc committunt , qui fibi experiri videntur influxum phyficum anirnx in cor- onis in
pus, vim attradricem magnetis, amorem
odium rerum inanimatarum Multas idem expenunc.i:miras in piiyiicam lcholatticam invexit
jn

&

Woff

Lcgica

C A-

Tart. 11 SeH. II. Cap. II. Deformandis

320

C
De

AT u

II.

formandis judiciis intuitivis

&

notionibus

a pofteriori

6 69.

formaturus i.attendere debet ad ea qua? rebusinModus

func,aut ad qua? quomodocunque rcferuntur:2. Rem, quam perpcrveniendi ad
cipit,porro fumere debet pro fubjcclo quod vero ineadeprehenjudicia
ciit aut relationcm ejus ad alia, quam obfervat
pro pra'dicato
Ita
,
intuitiva.
nimirum prodit judicium inruitivum.

JUdicia

intuitiva

Dum

enim rem, quam percipimus, fumimus loco fubjecli , & quod

deprehendimus aut ejus ad alia relationem tanquam praedicatum ;
quod in eadem diftinguimus aut cum ea fimul percipimus, tanquamab
ea diverfum , fcd ad eandem tamen pertinens ipcctamus ( 5.200), adeoque de eadem judicamus ( 39)- Quoniam vcroei no:i rribuimus ,
niii quse in ipfius notione comprehenfa intuemur; judicium rntuirivam
cft ( . 51 ).
Patet adeo modo a nobis praefcripto ad judieia mtuitiva
in ea

dcveniri
Hac ratione COgnoscimus
.

radios Solh calefactrt

arhores ineunte verc

, flnviat madefacere ,
In demonftrationibus fumentes vel definitionem , vei hypothefin propofitionis , tanquam notionem rei prxfentis, eodem prorfus modo formamus
judicia , unde incipit demonftratio . Et in progreffu oemonftrationis fumentes plures conclufiones prauredentibus fyllogifmis illatas fimul , vel et am cam hypotheli aut uno vel
altero , quod hypothefin ingreditur, tanquam notionem rei cuiuldam praefentis , nc.idiverio ab eo, quem praeferipfimus , modo intuitiva iudicia formamus ( . 551.
feqq.).
Pleraque mdicia, quibus in vita communi utimur , hoc paito nobis innotuere tt iudiciorum iftiufmodi formatio primus gradus eft cognitionis diftincta . Etfi autem iud cia ifta primum non nifi fingularia fint ; docebimus tamen deinceps , quomodo ad univerfalitatem evehantur

fiores frotrudtrt

ignem urere

&

Modus
formandi
judicia

670.

rem perceptam fumamus tanquam fubje&um & 2.

quod vel in aliis rebus fimul, aut olim petceptis, vcl ineadem olim percepra deprehendimus, in illa autem non animadvercimus tanquam prxdicatum negativum ; judicium intuitivum negativum formamus
id quod
Quodfi denuo

i.

negativa.

per fe patet , ncc ulteriori probatione indiget, prajfertim fi ad ea attendas , quce probationis loco modo ad refolutionem problematis pixccdentis

( .

669) attulimus.

E. gr. Si ferrum candens 8c non candens una contuemur , atque adeo in uno deeffe
animadvertimus, quod in altero deprehenditur i mdicium intuitivum negativum formanon candens unavideamus,
mus , quod ferrum non candeat . Sive autem ferrum candens
five alterum videamus, alterius antea vifi recordemur, perinde omnino eife ncmo ncgabit
Nec minus patet , fi diverfa olvecta un.i percipiamus , in quorum uno notatur ,
quod in altero non apparet ; eodem modo judicia negativa forman removendo ab uno ,

&

quod

)udiciis intuitivis

& notionibus a

pofteriori

321

&

prunum coeruleum una videE. gr. fi pomum viride

inefl
prunum nm tfit iriride
Imo nec in
iodrcamUS, po.num non ejft cctruttum
eife , five utrumque ob:ectum una videimus feu
pronus
permde
eit
obfcurum
cafu
,
hoc
E. gr. Si prunum coeruleum videnJeniu percipiamus fivc alcerius tantum recordemur
negative ;udicamus , frrnmm nmejfe rubrum inftar
tes recoroemur cerafi rubri antea vili,
Quamobrem mdicia negativa intuitiva formaturus m memoriam fibi revocarc deceraii
vel his non infinc
bet olim percepta, ut e.\ collatione appareat, qusnam illi
ouod

atteri

tantummodo

&

r.Cgaci\e

UIUS

rei percepta*

671.

judiciorum intuitivorum fuerint nota?

Quodf pradicata

formamus diftinftam

Etenim

fi

eo ipfo notionetn Quaado

qux de
tum in-

in judiciis intuitivis,

tormamus , prsdicata hicnnt nota?, ea cum a re,

Scd fi notas, quae in reperccptacontinenter ic d-.iti.iguimus ( 39)
habcmus, diftincta eft ( 88). Patet
diftinguunus,
nocio,
quam
tur
quam percipimus, fieri dittinctam, fi judicia initaque nocioncm rci
tuiciva formamus, quorum praedicata funt rci notce.
re percepra

(*

va
prtt i eant

ot fonm
diftincu

E. gr. Si quadratum contuemur , in eo deprehendimus quatuor lacera ; obfervamus ,

lingula latera lint inter fe zqualia; videmus denique , omr.es angulos efle aitu reTria igitur formamus :ud:'c:a intuiriva, 1. ^mitiramm h.zbet eputtmr lattra,r. i>u*ttos

quod

drati lattra fimgul* f-'" >tcr fe sqttxiia , j. Quadrif.ttn habtt anguios f.ngv.los aBu rtclos . Quoab aliis figuris quibuscunniam haec mdicia inlerviunt ad quadratum agnofcendum
eadem a le inque dncernendum j przd cata eorum lunc nocae ( . 79 ) acque adeo,

&

dum

nocionem Qaadraci diftinctam nobis formamus Parec icaque , quoGeomecriaj elementaris praibeant tyronibus Logics anfam fefe exercendi in

vJcem diitinguimus

jnodo figurae
formaudis notionibus diftmclis

672.

,.

eodem vel
,
generis
modos
id
inter
altero ejusdem gsneris aut Jpeciei non dcprehenditur :
fubjectoaliquo
aut fpeciei illius referendum. Quod enim uno tcmpore in
five numcro, five gencre vel fpecie eodem ineft , led alio eidem non inSi quid uno tempore in fubjeclo aliquo obfervatur

exiftit

id

quod

alio in

conftantcr non ineft; fcd intcr mutabilia pcrtinet

que,quod idem

lntcr

modos

refcrri debeat

'i.

,.

(ViUQ

Patct ita-

C%.6yJ.

Upis madtt; quando tempeftas minime pluvia , Ufis tfi ftccus

Eodem moApparet itaque madorem atque fcchatim inter modos lapidis referri debere
do conftat , quod calor atque frigus inter modos lapidis referri debeat Sol vicecur inftar difci circuUris , quando fupra horizoncem elevacus ; in horizonce aucem , dum oriQuoniam iraque rigura ovalis in
tur , vel occidit , nonnunquam figuram hibtc rtmkm
codcm ficu ad oculum m:n<me conftans eft inde colligitur, inter ea , quse modorum inftar de Sole przdicanrur
referri debere, quod in hor-zonce figura e-us appareac ovalis.
Principinm hoc eft hominibus veluci naturale , cum omnes omnir.o Logica naturaii n
a conftancibus diftrucli eodem ucantur ad mutabilia , quae epti infunt , agnofcenda
ftinguenda . Ceceium ad genrra
fpecies ,-err.m diiiingutndx fufficere quoque noticnts cvr.fif.tSy
modo juerinc ctane co-nplc-.x
tum experientia conftat , tum per ipfas notionis confufae atqu. completx notiones patet ( . 88. 91; . Sane mineralium, vegetabilium, animalium
fpecinon haicmns 1. :fi notiones confu:as, quae tamen eo non obftante in fua genera
Quemadmodum vero dlt ncta cogmt:o in
es d:ftribuimus nom nibufque diftingwmiis
plura rerum genera plurefomni caiu
latius patet , &: accuratior eft ; ta quoque
que fpeces d:ftingui
terminis certioribus conftringi pofiunt , ubi eorum diftinctam
E. gr.

Quando

pluit

&

&

&

&

&

&

habuens cognitionem

Quoniam modus,qui actu

673.

iacft vel

aliquando inerat,inelTe poteft,

cjus

bfen>a-

tioeorum,

322
gua in-

Vart. II.

SeH.

II.

Cap.

De formandis

I.

tanquam rci intrinfeca confideratur( 156 );hanc

conftantcr infunt, conkquentcr inrcr attributa re-

ejus poflibilitas vero

fiarattti-

butorum
Jibabent>

intcr ca

modum

qu<e per

cnti

Atque adco patet

:
attributorum entibus infunt

debcre (.65,; conitat

fcrri

ea

qux

quomodo obfervtntur

fea [nbindt figidus . Patet adeo illam difpofitionem

,
,
pofita lapis calefieri
frigefieri poteifc, conftanter e'dem inefie, aut , <i mavis potentiam calefiendi
trigefiendi attnbuti inftar lapidi ineife , ut omni tempore vera fit
propolitio
Lafis fotesl caltficri } lafis foteft jiigrferi.

E. gr. Lafis non fcmfcr catiaus

&

qua

&

Modns
obfervadi afribitia

&

effcntiaiia pro-

babilis

Si quidin pluribus fubjeclis cjusdem gener'u t vel/pecieiconflanter obfervatur, nec

etfi eadem fubjeffa frequentis fmt obfervationis contrarium depre,

unquam

benjum; id inter aitributa vel

enim omni

efjent>alia

referri debere probabile

eft

Quod

enti ejusdem generis,vel fpcciei conftanter ineft,id interattribu-

habet (.64. 6$). Enimvero quod in

plunbus fubjectis ejusdcm generis, vel fpeciei conftanrer obfervatur,&
cujus contrarium nunquam fuit deprchenfum ; id induclione incomple-

ta

vel

eiTennalia ipfius iocurn

probabiliter generi, vel fpeciei

ta

ifti

conftanter inefle colligitur

Referri igitur idem debct vel inter attributa,vel intere

578.478).

fenrialia
E. gr. Canem Utrarc quotidie
alii obfervamus , nec unquam nobis occurrit
nos ,
exemplum canis non latrantis. Omncm adeo cancm Utrarc fofie indu&ione etfi incompleta,
maxMne tamen probabili colligimus. 'nde fotcntiam Utrandi inter attributa canis referinius
Quemadmodum omni in cafu , ita quoque in prxfente dantur gradus probabilitatis
Etenim
numerus obfervatorum , Sc tempus , quo obfervationes continuatae, probabilitatem auger , ita ut inftar demonftrationis aflenlum extorqueat . Utimur vero ia
ipta quoque Mathefi nonnunquam indudtione ad conftantes quantitatum relationes ab>
inconltantibus difcernendas , veluti cum formute fpeciales conftantem quandam relationem ad quantitates datas habere, vel feriei cuiufdam in infinitum progredientis termini five ad fe invicem , five ad quantrtates quafdam datas relationem invariaram habere
deprehenduntur Quamvis vero in indu&ione non fit acquielcendum, ubi ad veritatem
liqu'dam ope demonftrationis perveniri datur ; utendum tamen eft induftione in inveniendo, ubi praeftantiflimum medium habetur , quemadmodum fuo tempore in Artc inveniendi cvidentiflime demonftrabitur
.

&

&

'

&

^Attrlbu-

torum

&

ejkntia-

Unmatmo-

qut

dorum

a-

Si qutd falva re

ab eadem auferri non potefi , id inter attributa, vel effentiaha ejus referendum \ contrarium vero inter modos locum habel
Quod
enim re falva ab eadcm auferri non poreft,id ei conftanter ineft. Aut
.

igitur

ad

bilia

quod

aut attributa cjufdcm (.64.65^.

ab eadem auferri poteft , id ei non neadeoque nec opus eft, ut conftanrer infit. Inter mutaitaque referendum , adeoque inter modos locum habcr ( .67).

contrario

liquod di- ceflario

[crinun

eflentialia pertinet,

falva re

incft.,

E. gr. Calor a lapide auferri poteft, nt tamen maneat lapis c.ttor itaque inter modos
Ufiais refertur
Numerus ternarius angutorum in figura trilatera immutari nequit , nifi eam deftruere velis: ternarius adeo Utcrum nnmcrus trianguli
attriir.tum cfl . Aqualitas
laterum a quadrato auferri nequit , nifi id in figuram aliam immutare velis : conftat

VCrO, quaiitattm Utcrum

inter efftntialia tjuadrati rcferri

676.
quid a fuhfetlo quocunque eodem falvo aufeeri obferva~

Modi oh.
fsfpatio

Qtiamobrcm
mus

id

ejfe

ft

modum

ejus agnofcimus.

E. gr.

..

& notionibus a

)ttdiciis intuitivis

pofleriori

E. gr. Sulphuris accenfi halicu a violis aufertur color cctruleus

rem coeruleum

elie

inodum

qunJ dentur etiam natura

lore coeruleo orbatx

vioiae

tales

non attributum

323

patet

itaque

Hinc non mirum videri

quales halitu iulphuris accenfi oriuntur

colo-

aUt'(a,

dcl>ct ,

ninvrum

co-

677.

Si quid ex contiguitate eorumfmter qu<e conftituitur,incontiguitatemcon- *Attribtt~

trariorum defertur,nec,quod m eoobfervatur, mutatur, idvel ad attributa,vel tarum^ff' tntt
*r~
adcjfentialia pertinere probabile eft;in cafu contrario patet , quod ad modos

pertmeat Quod cmm ad modos pcrtinet, per eflentialia minimedcrermi- m0 ^

natur (jT 67 ), atque adeo non propterea ineft, quia eflentialia infunt obferva( 119). Ratio igitur, cur ineft.extra fubjtdlum quaerenda. Quod- tio.
li ergo idcm cx contiguitate eorum,
qux ipfum ambiunt , in contiguitatem contrariorum transfcras atque id , quod ineflc obfcrvatur ,
mutetur; cvidens eft, ratiouem, cur idcm infit, in cxrrinfeco quodam
contincri, confequcntcr idem pcr eflcntialia minimedeterminari,& hinc

mm

modos referendum efle ( 67 J.

Quodfi vero non mutetur, quod inefle obfervaveras ;ratioin iis,quae
fubjedtum ambiunt , non inefie intelligitur : cum tamen mutatioquaedam
permanens cfle poflit alio tempore,vel alibi aliunde profedta; probabiliter faltem colligitur f. 578), idcm ratione extrinfeca deftitui, confequenter vel ad cflentialia peitinere, vel rationem fuam in his habere, adeoque in numerum attributorum referri debere(.64. 65 ).
inter

E. gr. Si cera mollis ex aere calido in frigidum transfertur , mollcm in duram abire
hinc igltur certo colllgitur, moliiticm Jtque duriticm intcr modot ccrce rcferri delcrc
Facile autem patet , nobis hic lermonem efle de iis , quas re falva mutantur
Quodfi enim quid ex contiguitate horum corporum in contiguitacem concrariorumrranslacum fpeciem mucet , id , quod una mutacur , inter attribuca locum habere poceft atque inter eflencialia($- 675 ) . E. gr. Si glacies ex aere frig'do in calidum transfertur ;
durities mutatur &c ex fixo corpore fit fluidum : enimvero cum glacies una deftruatur ,
Paret potius concrarium , quod
hinc coll'gere non licet , duritiem efie modum glaciei
cum colli ab ea non poflic , nifi eadem deftruita .
fcilicet di ritics fit sttributum gUdci
Quodfi lapis durus ex aere caldo in frigidum, ex humido in ficcum transfertur , vel
omni tamen in ftatu durus permaetiam igni exponitur, auc in aquam demergitur
net : hinc maxima probabilitate colligitur, dwitiem inter attribnta Upidis rcfercndam cfie
Cur vero illaro non poflit venditari pro apoditftica, ejus rei racio ex demonftracione patet . Imo ipla experientia conftat , dari exemplum in contrarium . Nam fi vitrum rubrum vel viride , aut alio quocunque colore inte&um ex conciguitate quorumcunquc
corporum , quae aliis mutationem inducere valenc in contigu'tatem contrariorum diicras non tamen ideo mutabitur color, utut conftet , eum vitro falvo abeife pofle, quoniam vitra dari colore minime imbuta neino ignorat , confequenter eum inter modos
vic*i locum habere : quod idem etiam ex ipfa vitri genefi manifeftum eft
Etfi enim
vera fint , quae illatione probabili colliguntur; non tamen ideo veritas vi illationis proQui certam veritatis cognitionem curse cordique habet , is eidera
babils perlp'ctur
omni in calu xquum ltatuit pretium.

Oblervamus

678.

u0
Quodfi ergo perceptio fmgula clare repr<efentat , q u<e ad rem perceptam k
agnofcndam
ab aliis difiinguendam fufftciunt , ita ut vel peregrinis ,qu<e vf.fa iis
cx notione txulare debent , non fmt interfperfa ^vel pt<e iis tamen magis in mfH jlt .
f
fenfum
ce acqui.

&

124
tHr '

Tart.

11.

SeB. II. C*p.

II.

De formandis

Itnfum incurrant , fenfu duce notionem univerfalem dijlinclam formabis ,ubi

quot in re perccpta a le invicem
i. coc formaveris judicia intuitiva ,
diftincla obfervas ( . 669,), z. ea prxdicata, qua ceteris mancncibus

iisdem variari poflunt , mitfa feceris , aut illa pra:dicata, quce juncta
cetcris in omni cafu non funt prorfus cadcm , a decerminationibusparticularibus liberaveris: id quod cfficies,fi plutibusexemplis inter fe collatis attenderis, in quo conveniant, in quo a (e inviccm differant.
Etenim fi perceptio iingulas notas dare exhibet,eas agnofcereatque
feinvicemdifcernerelicet
CjT.8o ), atque adeo omnes ingrediuntur rana

quam

prxdicata judicia, qua? formamus

virejolutionis, inruitiva.

Quodfi

non compareant nili nota?,eo ipfo habes notio(671 ) Enimverofiinter praedicata comatque adeo ea omiferis,
numeroexcludenda,
notarum
ex
pareant , qux
c[\i ceteris manentibus iisdem variari poffunt, & qua? prorfus cxulare
nequeunt , a decerminacionibus tamen particularibus liberaveris, utpote in omni cafu non iisdem, quemadmodum fieri debere prxcepimus:patet , denuo non ingredi , quam formas, notionem nifi ea, quce rebus
pluribus communia func. Habes adeo nocionem univerfalem ( . 54 ).
crgointer

nem

illa

prsedicata

rci perceptadiftinc~tam

oculis obiici figuram quandam regularem , htxagonum puta trdmdtum.

Quodquae in hac figura repraelentantur , latera &angulos diitinguis
1 latera numeras , numero fex deprehendis: fi eadem ad fe invicem referas, sequahaefFormas adeo mdicium intuitivum primum : Mtxagtmum ordinatum habet fex
fe intelligis

E. gr.

Ponamus

Si atten.dis

ad ea

formabis <udicium intuitivum fecundum Hexagmum ordinaefle colore rubro tinctam

Erit adeo ;udicium intuitivum tertium: Hexagonum hoc ordsnatum habet aream coLie rnbro tindam Quodfi
'a;n haec judicia inter fe conferas , facile liquet, ftante numero fenario &: aqualitate laterum atque angulorum , coIorem> quo area tingitur, variari pofle confequenter eum
Reftat
notionem minime ingredi , fed tanquam peregrinum ex eadem exulare debere
angulorum , atque adeo prodit noJgitur numerus lenarius atque aequalitas laterum
U-.era cequalia

tum

Eodem modo

habet fex angulos letjuales.

Ponamus aream

&

&

totidem
tio htxagoni ordinati , quod fit figura fex lintis rtclis inter fe ttqualibus terminata
engulos inter fe equales habens . Dedi exemplum facile, ut praeceptorum vim ablque difficultate perciperemus. Sed jungamus ei alterum ! Ponamus itaque nos vel vifu , vel auditU percepifle, quod Titiui efracla mercaturis tabernamerces abfiiderit . Judicia intuitivanotio complexa , quam hic habemus , lequentia fiftit : i. Titius ejfngit tabernam mercatoris
1. Titius abslulit rnerces ex taberna . j. Merces fuere mercatoris . 4. Mercator nan ade; at , cum

Titius merces auferret

idem

te

praeftabis

Quodfi notionem furis hinc derivare volueris, noii eadcm facilitaqua paulo ante notio hexagoni ordinati fuit condita, quoniam mul.

&

ea , quae eam neceffario

ta adiunt peregrina , qux ex notione furis exulare debent ,
ingrediuntur
particularibus determfnationibus involuta , ex notione excludendis . Ut
ig tur a pofteriori pateat , quid peregrinum hic adfix , quzjiam determinationes finr particulares
in memoriam mihi revoco cafum furti alium, quem alio tcmporc me vid:ffe vel audivifle recordor , fcilicet quod Sempror.ius fcandtrit in btrtum Mevii ac inde arborem
1.
txoticam absiulerit
Notio ationis hujus complexa haec fuppeditat judicia intuitiva
Scmpronius fcandit in hortum Ma>vii
Semfronius abfiulit ex hurto Ma-vii arbtrem exotieam .
1.
4. Mxvius ftu Vtminus horti non adfuit , cum
3. [Arbor exotica fuit Mtevii feu Vomini horti
,

Stmtronim arborem auferret. Quodfi hos duos furti cafus inter fe conferas , ex collatonc
jntelliges
tabernam mercatoris Sc violentam eius eftrat onem in priori , hortum Maevii
fcanfionem in eundem in pofteriori cafu efle inter peregrina refcrenda atqucadeo
ex notione furti arcenda
Patet porro, inter determinarones part culares collocari debere, quod in priori cafu ablaraj fuerint merces mercatorije } eaeque ex taberna in po
;

&

fteriori

& notionibus

judiciis intuitivii

poftertori

325

autem arbor exotica , eaque ex horto . Omiflis igitur nercgrinis & dctermina:
tiombus parcicularibus, fervatifque nonnifi iis, qux utrique caiui commuai furrc, hzc
ftenori

notio, quod fit ferfina aufertm rem altc.ins ir.fiio ac invito domino camReir.
enim alterius ablatam effe in utroque calu infcio domino , hinc
fiuimt.
y
manifeftum eft , quod dominus non adfucrit , cum eadem auferretur , nec de ertractione
na: in priori caiu , de fcanfione clandeftina in hortum in altero cafu ei quicquain
tonfticerit
Idem vero in utroque cafu factum eile invico domir.o liquei , quod iecu>
non fuiffet opus violenca foriuin ertraitione in calu priori , fcanfione clandeftina in liortum in pofteriori. Notae turci haud poftremae lunt , quod actio committatur infchac invito domino , faciatqut rcm alienam fuam , qui domino eandcm auftrt : fed ezdem partnn lub
pcregrinis, partim lub determinacionibus parcicularibus quafi lcpultae lunc , uc nonnifi racio.-in prodit fu.is

rj>

cinando feu pcr certiam mcncis operationcm inde eruancur

679.
Quodfi notre hoc modo detedte fuerint fufficicntes ad rcm pcrccptam Quomodo
ab aliis diftinguendam , notio fic formaca crit dctinicio ( . 153). Undc ^""j"'
patct, qnomodo definitiones a pofteriori detegantur.
flerim
.

furis, quas ancca (not. . 678) deteximus, quod fcilicet (1) auftrat rtm ^eteran"
ac (3) invito domino camque (4.) fuam faciat , lufficitlQt ad elim agnolcendum &: ab aliis perfonis a&ionem al'quam quancumvis fimilem pacrancibus dilcinguen- '**
duin. Quamobrem nocio furis, quam a pofteriori derivavimus , dcfinitio eft . Quod notio ifta furficiac ad furcum ab aitionibus aliis affinibus difcernendum, excmplis confir-

E. gr.

alicnam

Notx

(1; infcio

macur E.
is quidem

Si quis alceri

gr.

eripit

alteri invico er/pit,

quod

enfem confractique fragmenta

furem minime agic Videtur Grotius

commcndavimus ( not. . 678). Ecenim
ter

ipfi

idem

eft

ac arrifcre altcro invito

ipfius

eft

dominii

fed non

notior.em furti eo
lib.

1.

c.

cnod iffuts

cfl

dominii

fluvium dejicit i
facit , conlequen-

modo inveftigafle , quem

10. de

1.

in

fuum

Facile

r.os

&

:ure belli

enim

pacis furari
incelligitur ,

&

fuam fatcvc .
ac rcm alterius auferre
Similiter cum fenarius laterum numerus eorundeir.que ac angulorum jrqualicas fufficiat
ad hexagonum rtgulart ab aliis figuris rectilineis quibufcunque diftingucn.Ium ; notio he-

arrifere alteri

ciuod

iffins

es~i

dominii hic

idem

efle

&

xagoni regularis , quod fit figura(l) fcv lateribus (r) aqttalibns terminata
3) tenniangiila
definitio eft, nec diveriam ab ea tradunt Geometriae elementaris fcriptorc

6S0.

non plures enumerari debent or^quam Quomodo

mt *
qucc ad rem dcfinitam agnofcendam & ab ahis diftinguendam , luffi-

Quoniam vero

in dcfinitione

-'''"

153)3, ex ea exu/are debcnt , quce pcr alias eam ingreiiwntes de- \,

terminantttr , confequenter qua: idco infunt,quia infuntcctcr (%.ti9). n e arccjQuamobrcm ne fuperflua nota in definitione cumulentur , inquirendum efl , tur.

ciunt

( .

num quibusdam

pofnis ponantur fimul altce fuperiori metbodo eruta? .

E. gr. Poficis cribus laceribus ad cerminandum aliquod fpacium , ponuncur quoque tres
angul:
aque, UC triangulum definiaCUt" per figuram tribus lincis terminaeam , nec
in definicione menciofieri debec crium angulorum
Peccarec nempe in regulam definiendi ( . 153), quod non plures derinitioaem ingredi debeanc nocae , quam qux ad rem
agnofcendam
ab aliis difcernendam furficiunt
qui tria-^dv.m definirec fer figuramtribut Ur.cis terminatam 6- tribut angulis infiruciam
enim figura cribus lateribus terminata neceflario tres habeat angulos ; ex eo folo iam agnofcicur rriangulum , quod fic cribus Iaceribus cerminacum , nec opus eft ut una ad numerum angulorum accendas . Sea
.

&

Cum

plura de definicionibus fuperflua ccncinencibus dicemus inferius

681.

Quoniam nota? qua? definitioncm ingrediuntur,fa?piflime fubdererminationibus particularibus atque peregrinis adeo latent,ut vixagnofcairur, ideo confultum eft, ut dtfinitio ex uno aheroie exemploeruta cum
,

pluribus

^JJ^_'

^map

fi riori

repertaru.

316

Tart.

SeH.

11.

II.

Cap.

11.

De formandis

aliis conferatur
crenim in uno manifefta cfTe pofTunt, qua irt
alrero larent , aut fubinde in uno minus latent , qu# in altcro profun-

pluribas

dius abfcondira.
tis> qu3e fcilicet

Imo
cum

nec utilitate ftta caret

nimirum innotefcit, num

mus, quod nimis

^ft dcfinitio

cum

definito aliquid affinitatis habcnt

forte aliquid deficiente

exemplis agna-

conferatur: ita

acumine prxreriveri-

a fenfu in re percepra removebatur.

Si quis plura exempl.i una perpendit notionem rei inde eruturus , is facile multitudine coniun litur Praeftat iraque eandem ex uno alterove , five ex duobus , quemadmodum
a nobis(er. . 67S) faclum eft, deducere ac pofteaeandemexaminare , mquirendo fciQuodli enim qusdam inter notas minus
licet num aliis quoque exemplis conveniat
rede reiara fuermt, vel alia prorlus- defecerint j quod miuus recle ieie habet emendadefettus facile hac racione fupplebitur.
bicur
.

&

Si in re percepta non

Quando
notiodi*
,

obtinea

tur.

in

fnfum

incurrat

nimis

. 682.
multa contineantur

primum

ftngula

ftgi/latim

eorumque difcrimen
contemplatus , deinde ordinem
,

ac aexum eorum medttatui notionem diftinflam illius confequitur. Erenim fi

rcs pcrcepta non nimis mulra connncat, mukitudinc eorum , qua? una
cidem objiciunrur , non confunditur , adeoque cum prxrcrea eorum difcrimen in fenfum incurrat, fingula, qua? in eadcm continentur, agnofci
cum intcr fe invicem, tum a re pcrcepra diftingui poffunt. Fieri

&

adeo poteft

ut ejufdem rei notionem diftinctam

confequamur

fjr.678).

ad fingula actu atrendimus eadcmque cum a feinviccm,

tum a re percepta diftinguimus,
quo ordine fe invicem confequantur ac quomodo inter fe cohaereant dijudicemus, formaris fcilicet tum
dc iis , quae infunt, tum de eorum ordine ac nexu judiciis intuirivis
notionem diftindlam, quam per demonftrata confequi licebat,
( 669 )
nos aclu confequi patet.

Quamobrem

fi

&

E. gr. Si quis ingreditur molendinum ftrutturae internae notionem diftinctam confeEtenim moiendinum continet partes,
cuturus , ut eam confequatur, res ipfa permittit
quarum numerum inire facile Iicet. Partes fingulx funt tantas molis, ut fenfum minime effugiant , earumque difcrimen ipiis ftatim oculis eft manifeftum Quamobrem fi
quis lucceffive conteinplatur primum rotas , quarum ope lapis molaris agitatur ; deinde
apparatum , qui frumento in lapidem molarem demitcendo inlervit ; porro faccum, cujus beneficio farina a furfure feparatur , arque apparatum ad hanc feparationem requilitum , tum ut faccus agitetur, tum ut farina ac furtur excipiatur mox vero coniidequo ordine fe invicem excipiant 5
ret , quomodo partes fingulae inter fe cohsreant
notionem diftinctam ftrurtura: internae molendini confequitur, qualem dedimus in Elementis Mechanicae Latinis Enimvcro quoniam cifta ambiens lapides molares inferiorerh,
ferrea , cui lapis iuperior , quem mctam appellamus ,
quem catinum vocamus , tegic
incumbit , virga intra eofdem abfconditur; per ie liquet , notionem diftinctam ln his
qus iolo
deficere adeoque incompletam efle debere , fi quis iis contentus efle jubetur
Neque enim ideo notio efle deiinit diftincla, etll fit
adfpectu externo confequi licet
incompleta($. 92.). Imo nec ideo notio molendini incompleta eft, etii ftruiftuia: incerEtenim qui tantum ea agnofcit , quae in itruftura innae nonnifi incompleram habeas
ternamolendini nudo adfpetui patent , optime hanc machinam ab alia quacunque diftinguit, confequenter notae, quas eodem confequitur, ad molendinum ab aliis machinis
S militer mter
diftinguendum fufficiunt , atque adeo notio ipfius completa tH(. 91)
colores , quibus in
res naturales iris figuram oculis diftinctiffime fpe&andam exhibet
Quamobrem qui ad figuram
diverfas partes diftinguitur, funt numero nonnifi quinque
.

&

&

&

arcus

picliciis intuitivis

&

notionibtis

a pofteriori

327

is diftinctam ir
a'cus attendic & quo ordinc colores fe invicem excipiant perpendit
Etfi eniiri ,
notionem coiuequitur . Eadem methodus ad animam quoque transfertur
qu* cidem infunt, v. gr. diverfie facultates nori fint iuftar rerum materialium ex determinato parcium numcro dererminato modo inter fe uindtarum compofita; in fingulis
tamen varia diftinguuntur quz vel una exiftere, vel feinvicem conlequi inteHiguntur,
Atten*
E. gr. ponamus nobis curae cordique effe notionem diltinilam facultath appethi-va>
dendum igitur eft ad calum n't:uimodi in quo aliquid appetitur, quod antea nondum
non
confuerudjne contra&a appetittu
fi quid
fiiit obectum appetitus. Conltat emm
,

.'

aJ appetitum requiruntur . Ponamus itaque Thh , abfolutis ftudiis academicis

offerri fpartam , quam ornare cc nnde rci lux familiari optime profpicere valet
Pooamus porro eum utrumque perpendere atque ea propter illam acceptare
Cafum liunc ea, quam praslcripfiiv.us , lege trucinanti apparer , i. Thiumfibi icfrsefentare fpartam , ]:<* ipfi ojfertur , i. tum judharc , _uod fpattam oblatam ornare fojjit , 3. eundem quoquc judkarc , quod , Ji eadcn ipfi obtigcrh , rei fi< famitiari optime prufptccrc pojfit , 4.
ipfum his ratk.iibus addutlum decerncrc , quod fparta obUta fii aueptanda . Quamobrcm il depatcrc ca

iatis

qux

terminationes particuiares miffas recens, qus in fingulis judiciis deprehenduntur j intelaliisbonum a^queideo
Irges Titium fibi reprzfentare olvectum aliquod tanquam libi
in idem propendere animura ipfius. Unde nocio faculutis appcthiv* ha;c derivacur , quod
^tiod nobis tanquam boftc ir.clin.ttio animi ad objcBum aUC , li mavis , propenfiu ad objeffum ,
quae in menre noftra
num rcprtfentamus
Quoniam non omuium eorum lumus confcii
contingunt, praefercim ii fufficiente ad fcrutinium mentis acumine deftituamur ; rieri hic
qiuxjue poteit , imo fzpifllme accidit, ut quxdam , qua: ex nocione cxulare nequeunt,

&

pnesertim ubi definitioms nomen tueri debec , attentionem noltram effugiant . Enimvero quae obiervando confequi non Iicec , ratione in parces vocata eruenda lunc ( 5- 663) :
quemadmodum deinceps oltendemus Eadem quoque methodus , quam hic commendamus , ad invefcigandas nociones univerfales , quales in Ontologia explicanrur, infervir,
veluti ordinis, aequaliracis , majoris, minoris : id quod olim pacebimbi eafdeoi e.\ confulione , qua incncacas func , excricabimus
.

jT.

683.

Quoniam notio diftincla abic in adarquatam quampnmum fingula- Qwmoda

notionem diftinctam habueri- notiwes
rum notarum, quae eam ingrediuntur
mus ( 9j )i evidens eft eadem metbodo perveniri ad notiones ad.equa- adaquatas
qua pervenitur ad diftinclai ( . 6$i), iiquidcm rci naturatulent.
m
;

,.._

^:ngulae molendmi parces , quas in ftruciura ipiius obfervamus , ica lunc comparatae,ut ex partibus aliis minoribus componantur, quae numero non adeo multae funt,
ac facile folo adipeitu a fe invicem diftinguuntur. V. gr. roca dencata cum molari eidcm axi infixa decerminatum habec dencium numerum , quem numerando decegere licet,
caram quoque orbes , quibus dences infiguntur , ex paucis partibus conftanc ,
c quidera molis, uc nihil in iis, quod obfervari merecur , occurrat , quod vifum
ere poflit . Nec ligna transverfa, quibus ad axem firmatur rota , aliter lunc comL.

gr.

"

&

Qi crgo attentionem ad contemplandam rocam afferc , nocioneme-usdiftinctam

sque difhcultace confequicur . Idem eodem modo pacec de ceceris partibus molendini
majoribus
a:

6S4.

S
vfusm-

'~_
ignorat, microfcopiis in confpedrum adduci.quae ob parvitaJ"j
tcm vifum eifugiunt . Quamobrcm cum oculo armato hac ratione pa- rumin
rcant , quae nudo latent; microfcopiorum ufu notiones dijhnclas eorumconje- formXnquimur , quce ob parvitatem nudo oculo nonnifi confufe , vel etiam prorfui ncn dis mtio-

Kemo

hlisdi~

videntur.
In eorum

fcriptis, qui obfervationes microfcopicas dederunt , quales funt Kobcrtut Hoo- JUnCtis
Micrographia
jbttoniut -van leeu-wer.hoek in openbus variis, plurima exempla occurrunt, quibus eadem confirmantur. V. gr. Scintilltde , qtuc cx collifimte chaiybh -:.-:<.e fi-r cliciuntmr, adeo exiru.e lunc, uc oculus nudus nihil in iis diftinguat. Aft per mt'"

&

in

VVoHfi Loqjca

T
.

cr0lco "

328

11 SeR. 11 Cap.

Vart.

De formandis

11.

crofcopium Jipparet , quod fint vel partkule chalybis candcntis , nonnulU autem partkuU Jl
tkis UqutfaR*
in vitrum transmutat*
Similiter nudo oculo in femine anunali nihil viventis diftmguitur
aft per microfcopium fcmcn animalc immmtrit animalcuiit picnum dcprc

&

hcnditttr

. 68j.
ignorat,ope tclcfcopiorum in confpeclum adduci.qua;
Jcopiorum ab oculo nimis rcmota vcl confufe fpectantur , vel prorfus non apparcnt.
informa- Quamobrem cuin in hoc quoquc cafu oculo armato patcant
} qux nudo
dis notiolatent, telefcopiorum ufu notiones difiindas eorum confequimur , quce ab ocunjbus dilo nimis remota vel confufe fpefiantur , vel prorfus non apparent , fiquidem
Ftiailis.
telefcopium fatis amplihcat fpcciem apparcntem objccli.

Vfus

Ncmo quoquc

tele-

Exeinpla habemus
ceat

aftronomicis, ubi obfervationibus telefcopicis plurima debemus.E.

in

nudo confufe fpeilatur

gr. tia uclea oculo

At per telefcopium eam

congerics

ita uc nihil prorfus in eademdiftinguere li,

adlpicientibuj apparet , quod fit ficliulanm irummemrum

Oj/modo
defnit.o
realis

686.

modum exponit , quo res fieri

ex
notione
diftincta ftruftur^corporisorautem
194. 195,),
ganici intelligitur,quomodo id componi poffit definitio realis corporisorgatiici invenitur , fi quceratur noUo di/tincla ftruEturne ejusdem ( . 682 ).
Quoniam

poteft

definitio gcnetica five realis

( .

coi-poris

organici

inveniatuf.

autem me non monente patet, fapius bic ufui ejje poj]e microfcopia,
quando nimirum per microfcupium videntur , qua? vijum non armatum effuFacile

giunt (.684).
Exempla pribet anatomia corporis humani, de qua fcripfere Autores Ionge plurimi,
nec non anatomia animalium , quaiem dedit Gerhardus Eiajins
rraebet quoque exempla a.

natomia plantarum, quam dedcre T^ehemiasGrew

ScMarceltJts Malpighius

&

nos aliquan,
dovariis obfervationibus novis locupletabimus , quarum aliquam partem jam dedimu;> in
operibus Germanicis
Imo ipfa exempla machinarum , quorum aliquodpaulo ante in fce.

nam pioduximus

mt. . 6Si

in

eundem cenlum

veniuiit

. 687.

Qiiodfi ca, qua: fiunt, in oculos incurrunt,dum rcs qua?dam forma'Mius

modus in- rur, patct porro,o/ definitionem ejus realem confequi, fi attenti ad ea, qua?
vejiigandi ijunt dum
formatur , notionem genefeos difiinftammbis fotmamus ( . 602 ) .
,
dejinitionec artium manuariarum
Hac ratione confequimur definitiones reales operum artis
ncm rea- rirones alio modo nancifcuntur notiones operum perficiendorum Similiter in naturalibus diftinflam genefeos vaporum nofonem confequimur , adhibitis praefertim microfcolem.
piis
quemadmodum alibi diltinclius expofituri fumus Etenim hic quoque fubinde
praeclarum eiie microfcopiorum ulum, ipio vaporum exemplo conftat
:

Quodft

fhtando

688.

percepta nonnifi talia contineantur

in re clare

notionem

tinguerc in potefiate bominis minime pofttum

nonnifi

confequi nifi confufam

tonfufam
confequi

detur .

qu<e fenfu folo dif-

notionem fenfu duce non

licet

Etenim fieri non poteft , ut conlequamur diftinclam ( .682 ). Quoniam tamen rem ipfam clare percipimus, per bypotbefin; omnis autcm notio clara vel diftincla cft, yel confufa ( .88);
patct , in pra^fente cafu nos omnino non poffc confcqui nifi notioncm
confufam
Exempiuro
(

80

) ,

praefentis

cum

cafus
eos agnoitere

colores , quos clare fatis a nobis percipi conftat

diitingucre pollimus . In Phyiicis oiteudemus ,
notio-

praebent

&

mter

fe

& notionibus a

judiciis intuitivis

pofleriori

2.

&

quorum notionotionem colorum multa involvere , qua: a fe invicem diftinguuntur

Emmvero adeo minuta lunt , ut nullo microicones tormare nobis minime impoflibiie
Nemo igitur folo leniu duce diftinctam
pio, ne quidem exquifitiflimo, deteg: poflint
colorum notionem confequi valet . Notandum vero noj non abfolute negare , quod colorum norionem diftinctam confequi non liceat ; fed id unice contendimus , folo fenfuum ufu eam obtineri non polfe Ceterum in eundem cenfum vcniunt qualitates quoque
ceterx fenfibiles pleracque , n* non omnes
.

. 689.
non
nimis quidem multa contineantur ,fed ta- Quando
Quodft
percipientt
non funt , boc eft , cum olim perceptis iniXercl
familiaria
lia tamen , qua
ut ' mtt ~
ad qu<e ftngula contemplanda ac inter
parum aut nihil ajfinitatis babent ,
attentio
;r
non
cognofcentis
notio diflintla , quam confequi
conferenda
fujficit
fe
n t con _
in
is
non
inexercitati
non
confequitur
exercitatus poteft ,
poteftate
nifi
eft
, fed
Hf con -

in re clare percepta

&

Dcmonftratio coincidit
confufam
cedentis.
.

E. gr.

Molendini ftruclura

ita

cum demonftratione propofuionis pra>

fequi vj-

Iwft.

comparata

notionem eus diftinclam confequi

quis rerum mechanicarum fuerit prorfus imperitus ,
eft

ut

detur (not. . 6S1). Enimvero ii

nec in machinis contempland:s unquam verfatus , is lolo adipectu nonnificonfufam confequitur notionem. Quodfi de iis, ex quibus compoiita eft machina, ipfum interrogaquo ipfo indicat , notioneseorum, ex quiveris j refpondebit, ie talia non intelligere
bus conftat machina, nihil arfinitatis habere cum notsonibus aliarum rerum , quas ipfe
Ponamus vero Titium optime concipere ftruituram
antea percepit c>: memoriae mandavit
machinx non nimis compofitx , qualis eft molendini fed eidem offerri horologium aliquod planetarium, quod , cum iingulos planetarum motus reprxfentet , admodum compoiitum eft
Quodfi ergo nondum didicit tamdiu confervare attentionem fuam , quamdiu ad perfcrutandam machinam valde compofitam opus eft; haud quaquam fieri poterit , ut notionem confequatur aliam, nifi confufam , ftructurx horologii planetarii
.-

Jj".

690.

Quaxdo
gj/odfi in re clare percepta non nirnis multa contineantur, nec nift ta\ia,qu<e
Mi flia
perapienti famiharia funt ipercipiem tamen fingula ftgillatim contemplari atque H
f
eorundem ordinem ac nexum meditari negltgit; notionem is tantum confufam con- "%l

cum

Dcmcnftratio coincidit
demonftratione antcriori ( .688 ). c0 u rArn
f
E. gr. Rerum mechanicarum apprime gnarus Sc in contemplandis machinis plurimum
m
con feau
* *
versatus ftructurx machinx , qux fimple;; admodum eft , notionem nonnifi confulam
r *
*"
confequ tur, fi eam obiter tantum infpicere dignetur uno obtutu fingula comprehenIdem quoque accidit aliis res alias obiter infpicientibus . Unde ii quem in cafu
dens
neglectx attentionis interrogaveris de iis, qux in re percepta continentur ; refpondet fe
fequitur

-,

ad eam minime attendifle, aut fe non amplius eorum recordari

neglectx attentionis indicium eft

quod pofterius itidem

691.

Quoniam notio diftintta abit in adarquatam, quam primum fingularum notarum quae eam ingrediunrur, notioncm diftin&am habuerimus
,

W*

baclenus de caufis confu[<e notionis ditla funt ( .688.

( 95 )> f't
ad
perceptiones
partiales eorum appiices , qua in totali continentur
)

lcqq.

patebunt cauf<e notionum inad<equatarum fenfu duce acqufitarum

&
i

E. gr. Struilturx molendini notionem inadxquatam confequitur , qui fingularum rotarum lapidum molarium, facci , apparatus ad eum tremulum erficiendum ceterarumque partium notiones diftinctas negligit. Similiter trianguli notionem inadxquatam habet , qui m confufis linex recfoe
anguli notionibus acquiefcit
,

&

J.

695.

Quando
notiofenf" lf ufH
ac 1 upa ~
^

dwtata*
**

Deformandh

Tart. II. Se8. 7/.CV/>. //.

330

692.

Si res percepta? fuerint nimis exigua , vel tanto intervallo a nobis remota?,
eis fenfus diftinguere valeat , nec eas a je invicem vel ab aliis, quas
rci nimiA
memoria fuggerit , difccrnere pojfit ; notionem earum nonmfi obfcuram confequicxigu* ,
mur Pone cnim, Hcri poflfe,ut notioncm confequaris claram. Rcm erTfetia

cbfcura.

rd

nimis

remou.

ut nibilin

quod hypothefi rcpugnat.

dara
notio
vel
Cn
vel obfcura ( . 80 ) : nos
,
Quamobrem cum omnis
notioncm nonnifi obfcuram in prasfente cafu confcqui patet.
E. gr. In crepufculo e Ionginquo videntes in campo objcclum aliquod album , in quo
go perceptam ab

difcinguere poteris:id

aliis

albedinem, figuram perimetri aegre difcernimus, ignoramus , quale ipfum (it,

propius ad idem accedentes deprehendimus , nos con'e<ftando veritatera mimme conQuam igitur formabamus nobis notionem, ea obfcura erat Teftantur obfervafecutos
tiones microfcopicaz , occurrere obxcta adeo minuta , ut nonnifi obfcure percipiantur. Imo
cum remota appareant minuta , qualia funt in vicinia, quae vifui non fatis proport/onataj eadem eft obfcuras perceptionis in utrisque ratio
nonniii

&

6 93-

Quodft

Tlotio

notee

qiice

nothnem

rei formandam ingredt

debent ,fuh

peregri-

aliis

particularibus determinationibus immerfa?, no-

obfcurs

nis ftnt quaft Jepulta,

ob pere'

tionem obfcuram conjequuntur ii^quibus notas eruere non datumefi. Etenim

qui notas , qua? notionem rei formandam ingredi debenr, a peregrinis

grir.a

&

determiuationes

pxrticuisres

vel

aliis

&

dcterminationibus particularibus difcernere non valet, is eas cumhis

confundit, adeoquc rcm oblatam non femper agnofccre atque ab aliis
diftinguere valet
Notio igitur , quam fenfu ailequitur , obfcura eft
.

(.80).
Et hsec quidem ratio eft, cur terminorum generalmm feu abftractorum , quales Ontoplurimi non habeant notiones nifi obfcuras , adeoque exempla daturi faepius
,
E. gr. notionem
in medium afterant , qu.7 in cenfum iitum referri minime debebant
Simiobfcuram tfftmix habent , qui effentias rerum a nobis non pofTe agnofci aflerunt
liter obfcura eft notio fubftamix iis, qui eam obfcurum fub;e&um appellant , in quo mologia tradit

ei

rerum

infunt

694.

Si
tbfcma
tx defefiu
attentio-

ms

qitis

rem perceptam

fufficiente attentione

minime contemplatur

non conjequitur

eadem

Neque

cobfcuram
nim notas , qua? rci infunt, memoriaj infigit,cum obitcr infpecla facile oblivioni dcmus. Quamobrcm cum rc denuo oblata ha?rere debcat ,
utrum ea fit, nec nc, quam olim alibi viderit, vel cui hoc nominis imponi foleat notionem nonnifi obfcuram habet (.80).
E. gr. Si quis videns avem peregrinam uno obturu eam comprehendit intuentisque avel lpecie
nimus aliis cogitationibus indulget i ubi is alio tempore avem vel numero
ear.dem denuo videt, eam non agnofcit , nec monitus, quod eadem fit cum vifa alibi,
inter plura

divifa

notionem ejus

nift

ipfemet fimilitudinem vel identitatem utriusque advertit

695.

.
t^otio

elfcura
ex mv.ltitud. nc re -

mmfimul

Si quis

re percepta

animum ftatim
difficulter

divertit

una

quam

contemplatur

ad aliam contemplandam

notionem ejus obfcuram confequitur

memoriae inhaerent ea

Quoniamcnim

quorum contemplatione ad

aliafta-

tim

judiciis intuitivis

& notionibus a

pofteriori

331

tim divertimus animum , quod cxpcricncia obvia comprobatum fumimus; notx quoque , qua? rcm pcrccptam contcmplantium animo crant
prxfentes, oblivioni dcmandancur,dum alia contcmplamur Notio igitur, quam confccuti fumus, eflc ncquit nifi obfcura.

J^'"

E. gr. Si quis in hortum ingrelfus plurimas plantas exoticas una contemplatur , ubi
ex eouem itcrum esreffus femetipfum examinat , quas viderit, deprehendit , fe non fafecundo loco vidit,aut
tis recordari , qualis fuerit h.tc vel ifta planta, quam primo vel
cuius nomen ipli fuccurrit. Obfcurz notiones tenebras offundunt difciplinis , quas adeo
Maximum adeo
dispellere non poteris, nifi eas ad claras atque diftintas revocavcris
quoque
cauias uberius
earum
notionibus
;
immineat
obfcuris
damnura cum difciplinis ab
.

exponere placuit

Ens, quod

696.
cur alccrum cxiftat, dicitur hucontinet
rationcm,
in fe

g*

jus cauja.
E. gr.

Cum

aqua ebulliat

nihil

fit

fine ratione

Quoniam

tra eandem detur nccefle

tionis in igne conrnetur

4. Vifc. pra-lim.)

ea in ipfa aqua non datur

eit
.

Es.

Quamobrem cum

quoquc dari debet , cur

enim femper ebulliret; , exignem pofita , ratio ebulli-

ratio

(alias
ebulliat ad
,

igitur ignis caufa tbullitionit. Similiter

fi

Tctrus irafcitur,

eum offenderic ratio cur ille irafcatur eft a&io Titii offendentis. /? adeo
Tithu caufa ha Tet> i Rationem & caufam vulgoper inconftantiam loquendi contundunt:
enimvero cum fignificatus ratitnii nobis latior pateat quam caufz atque inconftantja lo-

quod

Titius

quendi minime probetur (. 143. Vifc prxlim. ) ; caufam quoquea ratione diftinguimus.
Sed plura eam in rem dicemus in OntohgU : hic enim nonnifi obiter caufz nocionem explicamus.

697.

Si enti cuidam mutatio accidit

rum caufam

iilius

quam primum

mutationis efle intellhimus

alteri

Eodcm

pmgitur

fcre

boc alte- Caufarum

modo

oftendi- a

tur,quoinexcmploprxcedence(ctf. jj\ 696 )oftendimus, ignem eliecaufam ebullitionis aqux. Quoniam enim ratio hujus mutacionis dari dcbcc (.4 Difc. prtflim.) ,ea aucem in ente ipfo , quod mucacur , non
continetur , cum alias non tunc demum acciderer, quando alceri junObfervamus vero
girur
extra idem in alio ence dcrur neceffe eft
;

&**"

jij.

att 9 ^

alccri jungitur, alcero concra abfcntc cefTarc ct \p{~zm,per bypotheftn

Ratio igicur in jcnte hoc altero con-

mucacioncm ftarim accidcre,cum

tinetur
lius

confequcntcr

intelligimus

cns hoc altcrum

elTe

caufam

il-

mutationis.

fane modo nobis innotuit (not. . 696 ) , ignem effe caufam ebullitionis aquz .
Similiter fi folis zftivi radiis expofita cera liquefit , folem cfie caufam , cur cera liqucfiat ,
intelligimus
Obfervationis adeo fide conitat , fiih radios liquefacere ceram . Si aquz purz immittuntur fruftula ligni Brafilienfis, rubro colore ea tingitur . Experientiz igitur
fide conftat , lignum Brafilienfe efie caufam induSii cohris , feu lignum Brafilienfc tingcre aquam
cohre rubro . Si Titius ira corripitur, quam primum audit a Sempronh narrari , quz ipfum tangunt i Semfrmium efje caufam ine Titii patet : redte nimirum 'udicatur , Scmpronium ad iram provocaffe Tiiimn nxrrando , aute ipfum tangebant . Plurima de caufis rerum iudtcia hac ratione formantur, nec male , modo fimul ad propofitior.es fequentes attendens, ne ex przfente plura inferas , qun.m quz inde inferri poffunt

Hoc

Si vrt in ente uno, vel in ambobus fimul, ex

quwum

ccnjunclione

mu-

tatio

fjf*'
tims

Tart.

33*

SeBALCa^.ILDe formandis

11.

8M ante- tatio aliqua in uno refultat y alia quadam mutatio antegrejja ^fine qua ifta
mtn me fuijjet f.,bfecuta, unum non eji caufa mutatioms alterius , nift fupafi*

jrejabi-

mutatwne antegreffa ftve in uno,ftve in altero Ponamus enim mutacionem in ncutro eorura, qua: conjunguntur , anregrefiam fuifle:non
igitur amplius accidet in ente B mutatio , qua? fuppofita mutatione
pojita

five in

alia

folo, five in

B & A

fimul cvenit,pfr bypotbeftn.

Quo-

non amplius continet rationem mutationis

niam adeo tunc
faftse, nec amplius caufa illius mutationis erit (.696).
E. gr.

Cum

aliquando vitro

in

quo antea Martem

vi olei

aqua temperati

vitrioli

aquam :nfunderem, atque

notabili temporis intervallo prasterlapfo ,

not. .
Brafiiicnfis fruftula iajeciffem j locoeolons rubri (

foheram

in

ligni

697) prodiit color fubcoeruleus,

Equidem hic ( cit.) conftabat , lignv.m Brafilienfe cj]'e

utut vitrum appareret mundum
taufjm mutati coloris ; non tamen patebat , efie ca.ufj.rn coloris ftbcsrulci ffccicm cnim colorit
fcnderc a mutationc antegreffa evidens erat ex eo , quod alias prodire foleat color ruber .
Quodfi igitur ignarus adhuc , quinam prodire loleatcolor , fi nulla alia caufa accedat ,
.

jnde intulilfet, fruflula ligni Brafilicnfis tingere aquam cotore fubcaeruleo : is in errorem inci614 ) . Apparet adeo , c x frofufitione fracedente conflarc cquidcm , quod ens aiiquod
(
i fit caufa mutationis in altcro B fatfte ; nequaquam autcm , qttod fit caufa unica . 2{e igitur ia
dilfet

trrorcm incidamus cx
nica

co ,

quod

mutationis in

fit caitfa

vi propofitionis praefentis ir.zefiigandum

num

fatitx

argumentantes

quod

fit

antca qitxdam frsceffcrit mutatio

caufa
fine

it.

qux

frxfens non fubfequitur . Atque ea non folum valent in rebus phyficis, verum etiam in
V. gr. Fieri poteft, ut Titius verbis Sempronii ad
iis, quae mentem noftram concernunt
iram provocetur ob offenfam atiam amegrcjfam , fine qua lolis verbis , qU3S ille in praefent!
.

profert , animus eus non adeo

propofitionis ad pfychologica

&

confequi ftudueris
pullulant .
entias

Imo

vahde

fuiffet

commotus

moralia applicatio,

fi

Maximi momenti

yeritatem in

iis

eft praefentis

certo vi

experi-

Medieaplurimi quoque errores ex hoc fontepro-

in arte

699.

Si caufa mutationis , quam obfervamus, omnes in fenfus minime incurrant ; ea , qua in fenfus incurrit , per errorem pro caufa unica babetur .
<a:tfarum Affirmatur enim, quod erat negandum, adeoque crrarur f". 624).
mfenjus
Exempla iftinfmodi multa in Chymia occurrunt quod ipfum in caufaeft, ut experinonmmenta quam fxpiffime fint dubii eventus
Irrerex
negle&u

tttrwtti-

um

Quodfi cauf* omnes

eam

in fenfus

700.

incurrant

ad unam tamen tantum

tus

negletla

prscedens , cum perinde fit ,

incurrat , five obfervans ad eam non attendat.

;/

denuo errat

pofitio

atteniwne

aacauas
ptUres

pro unica babet

atten-

Patet eodem modo,quo profive caufa aliqua in fenfus non

Erwrex

Iftiusmodi exempla in phyficis non funt infrequentia. E. gr. Ubi quxritur, quasnam
caula , cur ex uno hordei vel aveni granulo plures progerminent arifts; alii Jianc,
alii iftam allegare folcnt . Sed re examinata deprehendes , omnes eiie conungendas
Enimvero plura , qus hic ufui efle pollunt , tradentur in Ontoiogiaartis inveniendi principia fcecunda completlerite.
fit

evitandi

talis non efti vircs cauquantitatem efledtus metiri dcbes. Quodii cnim hxc iftis deprehcndatur ^qualis, evidens eft, hanc folam caufam fufficcre.
Requiritur hic applicatio Mathefeos ad eNperimenra, quam in Eleinentis Aerometrias
ix.

srrorem

notatum

701.

Nff igitur pro caufa unica effeclus babeas ,quce

Medium

&

docui

Alia remedia luppeditat Ontologia a decerminatione actus

iSvc exifteiiTis petita.

5-

701.

juciiciis intuitivis

& notionibus a
.

pofteriori

333

702.

Ex eo , quod quadam conjlanter conjunguntur , inferri nequit , unumef- Qjfidex

eo
'
fe alterius caufam , nift probabilrter , quamdiu exemplum in contrarium non
f?
conjunguntur,
corum
conftanter
vcl
cnim
Qux
unum
eft
cauprofiat
t^d 'r
fa alccrius, vcl utrumque ab cadcm caula, fcu caufis coexiftentibus damfint
pcndct, vcl cadcm fortuito conjunguntur: id quod in Ontologia dc- conjufta.
monftrandum hic tanquam experientiae confcnrancum fumimus.QuamB confianter conjunguntur. Ergo A efi
obrcm qui argumcnratur
Conclulio enim
caufa ipfws B, is infcrt, qme infcrri non debcbant
talis cflc debebat: Ergo vel
efl caufa ipfuts B,icl A atque B acom.

A&

tnuni caufa

tel caufu coexfientibus pendent

zel

A & B fortuito
A atquc B vel

conjun-

guntur Quamdiu igitur non rcmovcris, ncc

a communi caufa, vcl a caufis cocxiftentibus pcndcrc, ncc fortuito conjungi; certo conftare ncquit, quod A fit caufa ipfius B.
.

Enimvcroquoniam tamcn

ca conftantcr conjunguntur, quorum tinum

caufa, ut fciiicet vcl unacxiftant,vcl unumalrcrum fequarur;
cx uno autcm advcritatem rcquifito judicium probabiic fieri potcft(.
eft alterius

577-

578;:cx eo,quod qusdam

conftanter conjuncla a nobis dcpre-

hcndanrur, infcrri poteft probabiliter , quod unum fit alterius caufa.

Qiioniam vcro judicium probabile falfum cfle potcft(.59i ),atque
hic falfitas dctcgitur, quam primum vel femcl obfcrvamus , A & B
non eflc conjuncla; idco m prrcfcnti cafu nonnifi probabiliter colligimus, A cfle caufam ipfius B,quamdiu cxemplum in contrariumuon
proftar.
Poffe quaedam conftanter coexiftere, quod a communi caufa pendeant , experientiam
E. gr. Reditus hirundinum &c prorrufio gemmarum
confulenti ruinime obfcurum erit
coftanrer conunguntur , propterea quod aer ob Solis ad tropicum afcenfum in dies fit calidior. Kemo vero arrirmaverit , gemmai idee ab arboribus protrudi , qu.od hirundir.es redeant
ant birundinei gemmas ex arboribus fronudere
Similiter patet , fortuito femper coniungi
poffe, quorum unum ab altero prorfus non pendet
E gr. Dum incendium noctu exoritur
vjgilj qui excubias agit , femper in fpecula conttituitur
nemo autem ignorat,
vigiUm nan efe incendii canfam Exempla manifefta in medium affero ut affertum in dubium vocari nequeat Cum adeo manifeftum fit etiam per exempla eunti , ex eo, quod
aliqua femper fint con-uncla certo inferri non poffe, unum effe alterius caufam; aftrologia autcm 'udiciaria non alio fundamento nitatur
ea exemplum prsbet, quibuspropofitio praefens illultrarur. Ima quoniam iisdem adfpeclibus non eadem femper refpondet
tempeftas; aftrolog am meteoroiogicam falfam effe inde apparet
Similitlr in propofitionem praefentem impingunt, qui phyiicum animae in corpus Sc corporis in animaminfluxum inde colligunt , quod quidam in mente perceptiones & quadam mutationes in
organis lenforiis femper coexiftant, nec minus ad nutum animae moveantur organacorporis
Medici quoque haud raro regulae huic adverfa pro experientiis venditant , lubri.

.-

cum

adeo fundamentum

artis falutaris conftituences

Si quis judicat

res ita fefe

Paret enim ex Optica, rcs

apparcnt. Qiii igitur

in

73-

habere

quam

prottt

Error ex
h fubinde errat
aPParcn ~
kCe habcre , quam

apparent

fcepifiime aiircr

omni cafu rcm non

alitcr fcfc

habere judi- ftorum

C2t,

vijibiliu

Vart. II. Set. II. Cap. II.

334
mtus)

cat,

quam

qualis apparet;

is

quod

affirmar,

De formandis
erar

negandum, adcoque

crrat (. 6z^).

Qui igitur judicat , figuram eus eife difceam ,

exponit
in prauente quidem calu contingit , eum actu errare.
Ex macularum enim obfervationibus deducitur , quod figunm habeat fpharricam Res
aliter apparere poife, quam quales funt, obviis experientiis unicuique conitat.- in Opticis autem accuratius determmantur calus, quandoidaccidit
E. gr. Sol apparet initar difci plani

is

penculo errandi

&

feie

Quoniam in Optica docemur, quando objctta viiibilia aliter apparequam re ipla funtj pracipitanttam in judicando de rebus apparentibus,

r^omodo
is evite

tur

704.

ant,

confequenter periculum errandi, evitaturus

'

fpecla babere dcbet

Opticorum tbsoremata per-

Sane ex Opticas neglectu plures olim in Phyficam irrepfere errores, quos recentiorum
induftria detexit, qui principia optica loco conveniente applicarunt . Patebit autem in
Metaphyficis , dari cafus haud paucos , ubi fallacia lenfuum non animadvertkur tanta fa-

qua eadem patet

cilitate,

in

exemplis deceptionum opticarum vulgaribus.

.

705-

Si ex obfervatione confiat^ pnedtcatum judicii intuitivi ejje vel attribuintuititum > vel ejjentiale , vel quod per modum attributi inejl ( .673. fcqqj;
vum ca~ judicium intuttivum aniverfale ejje patet ( . 257).
Judicium

&

ttgaricwn

g_ g r Experientia; fide conftat, potenciam calefiendi Qc frigefiendi attributi inftar lapilapis pottsi calef.eri , Lapjs potrft frigefiet i , ujnelfe(or. . 673). Propofitiones igitur
Omnis Upis puttft caniverfales funt . Experientia; adeo aebentur propofitiones univerlales
Similiter foia obfervatione conitare puteit ( hm. 5. 675),
Uftri , Omnis lafh po;rft frigtfitri
jequalitatem laterum mter eifentialia quadiati refercndam eife . Quamobrem propoiitio
pu.jcimtum h.tbtt Uttra xqualia , univerlalis eft . Atque adeo ab experientia derivari potcit propofitio univerfalis: Omni ciuadratum h.-.bct ,Utt, a xqttalU. Patet quoque per experient:am, duritiem eife lapidis attnbutum ( not. . 677) . Propoiitio igitur : Lapis tft du_

univerjalc

<jj

rus

univerlalis eft

fatem

Omnh Upis

Experientia itaque in hoc etiam

tft

Judicium
intuiti-

vwa

y"

cafll

fuggerit propoiitiouem univer-

durus

706.

Si pluribus obfervationibus inter fe collatis conflet

modum hjudidum

cttidam convenire hunc

pofitis

quod formatur

his fofis

enti

dentto univerfa-

Etenim 11 pofitis his folis enti convenit modus, conditiopatet,

pisdicatum de fubjectoenunciandus. Enimvero mocumuni- fubqua is tanquam
}

verfale.

le eft

fub data determinationc univcrfalirer praedicantur de fubjecto ( jX.

258), judkium adeo intuitivum hypotheti.cum (. 218), quod forma-

di

tur,

&

ad

formam categoricam rcduci

potcft

( .

127), univerfale

eft

Cum

E. gr. Si Upis tx alto dtmittitur , motits ejns continuo accelerjtur .

vel una experientia , ti ad eam fufrkienter attendas , loquatur non alia re opus elfe , quam ut in lil
aere defcendat s propolitionein hanc univerfalem eile conitat . Revocatur autem ad univerfalem hanc categoncam Omnis lcpidis tx aUo dtmijfi motus continuo acceieratur. Similiter

quis vel femel fuerit experius, ex bc,--> prefcnte fibi fuhtrtum effegandium, atque lu:riciente attentione ufus didicent hanC foiam fuiffe gaudii caufam, non aliam; propofitionem univerfalem elfe novit , quod bonum pnefens gaudium gi^r.-n Etenim ii contiarium aliquando accidere videatur, re explorata evidens erit , adfuiife caufam conrrariam , quae
impedivit, quo minus iita effeiftum fuum fuerit confecuta id quod in genere tenendum
eft de omnibus judiciis, in quibus eftcctus prxdicatur de caufa , aut modus de 1'ub'ecto
enunciatur fub conditione caulae. Non igitur inconfultum eft fequens aujicere theorema
fi

5.

707.

judiciis intuitivis

6* notionibus apofieriori

5/ pluribus obfervationibus inter Je collatis

335

una vel altera occurrat

in

qua

Tftecipt'

?
aut non facla fuit mutatio Jubjecli,
;f f
Ulum
qude illi per aliat ebjervationes tnbuitur; negandum non efl , effetfum
jeeaufts
vel mutathnem fubfitfi tnbui debere ifli cauftff- antequam exploratum fuerit, effcSuum

fofita caufa

non fuit fubfecutus

effetfus,

quo minus caufa ejjctfum qmncda

Quoniam c- ev.utur
ei conven';c;jtem vel viribus ejui proportionatum prsdncere pojftt
nim fieri nequic, uc cauia aliqua producat cftvctum , li adiit concraria,

an non

in cafu obtlante adfit aliquod objlaculum

quse cundcm impcdic, auc uc effectus lic viribus caufje prcporcionatus,

in Ontologia demonftraruri fumus,hic
ii cx parte impediatur (id quod
vcro experientiae confentaneum lumimus ): ex co, quod inunocafunon
fequatur cfTectus cauice cuidam attribucus , qui in alccro fccucus fue-

nondum

fequitur, effcctum iftum pcr crrorcm cidcm fuiflcattributum. Etcnim fi in quibusdam cafibus canice cuidam actributus eftectus
iii
aliis non fequatur, ctfi ipfa pofica ;concludcndum cric : auc cftcccutn

rac,

caufae in caiibus prioribuspcr

errorem

tributum,aut

fuifte

in poftcriori-

bus adcflc impedimcntum,quo minus eftcctusconfcqui poflit impedimento ablato fubiccuturus

Qnodfi ergo prius removeas , antcquam exploraveris,num poni poflit pofterius pcr prcecipitantiam judicans errandi
periculo te exponis (.613 ): quod adco cvitaturus ftatucre nondebts,
antequam cxploravcris,num in cafu obftanteimpcdimcntum aliquod adiit.
Exempli loco eiTe poteft propofitio, quam de ortu gaudii ex bono przfente modo not.
ttmtingat , obUte bono SemfrrorJum minime ginutre i
. 706) in medium attulimus. Etenim

,'(

patebit , eum vel rton agmftre bonttm , quod ipf offertur , -vei idtin iptsigtam , vel eundem afeclu tjuodam contrario vchementiori corripi , veluti quoj luctul
Adeo naturak eft homiifldulgeat,
fi qua alia gaudii orituri obltacuia effe poffunt .
aibus, ut , fi quis eti'e<ftus non fequatur , quem expedtabant , in obftaculum non *ecuti
fcniminquirant , ut tere fuperfluum videri poffit talia moneri, aut ratiombus firmari
vero qux homines necefTitate compulfi vi Logicaa naturalis rette taciunt , ea in artifieiali
difbncte explicantur
rationibus confirmantur (. 10), ut nulla neceffitate adacli , lcd
lolis circumitanciis caius obvii invitati agamus , quod fieri couvenit.
in

obftaculum inquirenti

'Adtrt

&

&

7c8.

iingularium ( . 665 ), cx iis ta- Cogmtfo

quce a nobis demonftrata funt, abundc liquer, dari viam vi ex~ .**'w/~
lsa,
peiiemiar pervenimdi ad notiones unherfaies diHintfas
adapquatas ( .
fJ
678. 682.
feqq.,) , imo ad ipfas def.nitiones (. 679.&fcqq.) atque proEtfi igitur experientia

non

fit nifi

men,

&

&

pofltiones

ut

to

cum

categoricas

(%.jo$) t tum

ya^

bypotbeticas univerjales (%.yo6).

non opus (it induttione incomplcta a particulari ad univeriale,muiminus a fingulari ad univerfale argumentari.

Quoniam tame.i Logicx verioris ignari , vel fola naturali corjtenti a partlculari ad univerfale, vel etiam a fingulari ad univerfale argumentari faepiflime folent ; ideo cavendum , ne Logica? verioris gnari certa via a cognitione fingulari, vel particulanad untver.ilem afcendentes vulgi errorem errafle dicantur

Ohfervationes

VVoJfii Logica

79-

qu<e minime quotidian* funt

vel plura notanda offerunt, Curobfer-

accu-

i+'

Tart.

33 6
oneslit-

accuratijfime

teris con-

aliis

figr.undtc.

ra

cafibus

repetatur

11.

SeM.

11.

Cap.

11.

De formandis

Etcnim cum frpius opus fit in

funt conftgnandte
minimum confultum , ut obfervatio occafione denuo obla& cum anteriori conferatur, ut notioncs univerfales at-

litteris

que judicia limentur, fi qua in

681.698. &c. ) mcmoria autcm

re

lima adhuc habeant opus (%6"]%.

ut quaedam facilc obliviofucrant;

notanda
imo
cum ipfa? notiones ipni dcntur , quae apprime
faque judicia intuitiva formanda fint obfcrvatione jam pcracta , & recens quoque mcmoria fallat , pra?fertim fi notio complcxa eidcm mandata plura involvac adverfus oblivioncm remcdium praefentiffimum eft,
fi fingula, quaj obfcrvamus, littcris ftatim configncntur ,nifi quotidiana fint, ut fcnfui pra:fcntia fifti poffint, quotieseorum notione habue;

labilis fit,

rimus opus.
Accedic alia adhuc ratio, quas idem fuadet , ut fi rerum obfervandarum feries fuerit
longior, accuratior fiat obiervatio, attenfone i.n eo, quod eit pr^iens , unice defixa ,
qux alias inter praefens atque prasterita erat partierida. Exempla praebent obfervationes
Quoniamvero obfenationes non
aitronomica:; prxbet eciaih philofophia experimentalis
plychologicis fieri debent , de ucrifmodo fiunt in phyficis , fed in moralibas quoque
que propofitionem prxfentem intelligendarn effe monemus Notandum quoqueplnrimos
errores cum in fcientiam, tum in artem irrepfifle , quod circa obfervationes memorix
.

&

nimis fidamus

C
De

formandis

AV

U T

111-

judiciis difcurfivis

&

definitionibus

a priori.
.

Cenerum
notio

ex

notionib:'.sfpeci-

erum denvanda

DAtis

710.

formafur notio generis , fi i. fpecierum

notiones intcr fe conferantur , ut appareat, quamam cereris
exiftentibus iisdcm divcrfa fint , vcl unius tantum fpcciei notionc data , probe perpendatur, quasnain mancntibus ceteris iisdem di2. omiccantur ca , qua* vel in pluribus
vcrfimode detcrminari poflint
notionibus aclu divcrfa deprchenduntur, vel in unadiverfa rationc cctenotionibus fpecierum

iisdem mancncibus determinari poflfe incelliguntur.

manent, notioncm gcncris afofolvtmt (JT.72.J.
ris

Etenim qux

re-

E. Hr. S\ detur hexttgtmum tegulart 8 ocicgmum r:gularc , facile inde derivatur notio fiQuoniam en:m hexagonum regulare terminatur fex lateribus
gv.rx rcguUris in genere
.

totidcm angulos inter fe sequales comprehendcntibus i octogonum

inter fe asqualibus
vero regulare lateribus o<fto, qus pariter inter fe a:qualia angulos inter fe aequales com-

&

ex collatione notionis ucriufque apparet , difterentiam nulQuodii ergo determinationem numeri omittas i
notionem figtrte reguUrhia genere abeadem funt
tequiangula
In exemplis geometricis patent
lolvunt , quod nempe fit figuru tequilatera
Ipfa vero Logica
omnia, quod notiones figur.irum nihil peregrini admixcum habeant
natu-

prehendunt

circumfcribitur

adefle nifi in numero laterum .

quae in utraque notior.e remanent,

lam

&

&

& judiciis a priori

De formandis defnitionibus

337

generum notiones confufas ex confufis fpecierum notionibus derivaquod ex nominibus rcrum receptis haud oblcure colligitur.

naturali ufi homines

re lolent

jT.

Quoniam gencra

7ii-

infcriora pcrinde ac fpecies pcr ea differunt

mododetcrminata funt

exiftcntibus iisdcm diverfo

ceteris

(jT.

qua? CencrHtn

71 ),

iis-

fuptric

dcm vero communia notioncm generis fuperioris conftituunt (.46); rimn tlf>"
eXr"J eu
eodem modo notiones gtnerum Jfuperiorum ex notionibus inferiorum derivan"

mm

01
r
.
,r
v
quo notiones generum ex notwmbus jpecierum repetunturf^.jio).
tionibus
irrtgnUrtt
Genera inleriora figurae rcililmeas funt /%<sr<e rtgulares
gr.
Jam cum d er ; Va ..

tur

&

E.

in rcgularibus latera finiula lingulique anguli inter

guli

&

fgt<rx nBilinex
prorfus omittas , ut

latera inaequaha efle poflint

tionem laterum atque aneulorum

temiiliatlO, quod ferimetcr t.x lii.eis

sequentur

fe

rtclis

Cunflet

in irregularibus tk

angenere notio obtinetur, fi ra- aa

remaneat nonnifi hic unica de;

'

contrario data notione generis formantur notiones fpecierum , fi 1. di- 'H.otioncs

qux iu notione generis drerminara funt, a ceteris , fpec'erum
ftinguanrur ca
,

2. qua? indetcrminata funt ',

qux indeternvinata deprehcnduntur
ita
7

r
detcrmincntur uc r.s
qua? jam determmata iunt, non repugnent

exnot,onz

..

Quot enim

gtnirum
derivMi-

modis hac ratione detcrminari poffunt ,totobtinen- dx.

diverfis

tur fpecies fub genere dato contenra?.

Quoniam cnim gcncris notio ca involvir, qua? fpeciebus fub eodem

communia funt (45), fpccics vero pcr ea differunt, qua?

contentis

in notionc gencris

diverfimode determinari poffunt

.72 ); data no-

tionc gcneris prodirc dcbent fpecies,fi qua? in eadetcrminata

non funr,

quod, qua?
detcrmincntur , ut cetcris non repugnent. Pone enim
arbitrario determinas, repugnent ceteris , qua; in notionc generis detcrminata funt Notio igirur fpeciei, quam formafti,erit falfa (^.547).
ita

reftilineo cV numeris polvgonis jam dedimus in

Oftendimus ibidem, quomodo diverlse tnangulorum fpecies
diverlimode determinata ratione laterum . Enimvero quoniam tres quoque

Exempla huc fpe&antia de triangulo

fuperioribus

prodeant

not.

72.).

angulorum fpecies lunt triangula quoque fpecie angulorum dificrre poflunt Quamobrem fi ponimus, vtl om.ies tres angulus tf!'t acittas } vel aliqttem eorum efic recium , vel obtit,

reCtangulorum , obtnfangidorum . Quodfi

fum i prodibunt fpecies triangntorum acutangulortim
ponas duos cngulos ejje debere reilos , notioni generis h.rc determinatio repugnat , cum duae
linei recta: ad tertiam perpendiculares, feuterrae ad angulos redlos infiitentes fint inter
fe parallelae , adeoque fpatium terminare nequeant
Foret adeo notio trianguli reclilinei duos angulos actu reilos habentis impoflibilis feu falfa.
,

Quoniam gcnera

inferiora

da iunt ( 47);data
inferiorum

codem prorfus modo , quo

dcducuntur

cies

generis

7I3-

fupcriorum refpcclu pro fpcciebushabcn- 'K otlones

cnertm
fuperioris notione formantur notiones generum S

( jf.

e notione generis inferioris fpe-

^'^

).

2
miont
E. gr. Geuus iuperius eft niangultvn in genere, in cu us notionenumerus tantum late- r pp
u r 0r js
'
1

rum

Quamobrem fi falvo numero tereorundem determinatur

vxnnario laterum determines fpeciem, v. gr. quod latera efle debeant linex rnix , vel arcus a
circuhritm nutxintarum fplw* fefe ttmtm fecantiiim ; duo prodeunt genera inferiora triangulo- *#
rum ntSHimmim
f{o wran
,

minime autem

fpecies

'

&

. 714.

II SeX.

Vart.

33%

Cap.

//.

III.

.714.

Data

formantur notiones fpecierum aliarum , u 1.

fptciei ex inveftigTiius, quxndin iint ea, quse cercris manenribus iisdem diveriimtmtt
moe. determinari poiTunt 2. eadem aliis modis dctermineraus , quam
atterius
in
jrione data dercrminara funt,ira ramcn ur determinationcsiftae non
derivanrepugnent iis, quac in notione data non immurantur.
da .
Demonftratio eadcm eft , qux problematis prxccdentis ( . 713 ) t
quo ex dara generis nocione invcftigari jubenrur notiones fpecierum
Ercnim fi ea inveftigaverimus, qua? manenribus iisdem diveriimode determinari poiTunt, his omiflis, illis retentis, habemus notionem genenotione

fpeciei unius

qua data fpecies eodem, quo anre (%-cit.J, modo reperiuntur.

Potcrat igitur problema praefcns reducTione ad praeeedcntia ita refolvi: 1. Data notione fpeciei, invcftigetur norio generis (.710^. 2.Data norione generis, inveftigenrur noriones ceterarum fpecierum (.712),
Utimur hac methodo in Analyfi Geometrarum E. gr. "ParaboU jippoitoniana more Car-

ris,

definitur per aequationem quadraticam y

ttfii

rnutantur

ax.

Determinati exponentes
Bt "

8c

1 fi

a^s", qua genus

indeterminatos^cv: "aequatio generalis prodit
y
definitur, i"ub quo parabola jipoLbmiana tanquam fpecies continetur .
porro exponentes ifti indeterminati
Sc n per numeros determinatos expli-

in

quoddam curvarum
Qiiodfi

centur,

;am

v. gr-

ut

ax &c.

y
na cum

fit

i ,

n vero i

j,4

prodeunt aequationes y J =J ax

Scc.

ax

>

totidem curvarum fpecies definiunt fub genere communi uparabola Agollonixna contentx
Quodfi tantumm explicetur per 1, n vero deno-

qux

numerum indeterminatum,

quae defiaequatto generalis abit in aliam y *'~ ax

,
n
nit genus curvarum inferius fub fuperiori per y
zi a^x defitvto contentum . Etiara
ablque calculo algebraico exemplum hc intelligi poteft . Etenim cumcurvae diftinguantur
per conftantem relationem punitorum ad lineam reciam pofitione
datam j parabola Apolhniana definitur per curvam ,
qua quadratum femiordinatae
xquatur rectacgulo ex abfciffa AP in red/tam
quandam conftantem , quae ipfiuj parameier vocatur. Quodfi igitur
tet

PM

pro quadrato

quae potentia determinati gradus eft, fumas potentifeu indererminati gradus, idemqueobferves cir,
ca potentias primas, abfcilfae atque parametri ; cttrvarum genus habebis, in quibus potentia femiordinatx
aequatur facto ex poten,

am quamcunque

PM

atque parametri , quarum exponentes junciim fumti

aequ&ntur exponenti porentix femiordinatae
Quamobrem fi in hac
notione generali exponentes indeterminatos determines , velutiquod
.fit cubus femiordinatae PM arqualis fatio ex parametro in Quadratiis abfciiiae

tum

abfciflae

AP,

vel

Quadratoquadratum femiordinatae

PM

aequa-

parametri Quadrato ia Quadratum abfciffae AP , notiones habes fpecierum

curvarum lub ifto genere contentarum Eodem modo ex una fyllogifmi fpecie , nempe
ex prima fyilogifmorum figura , data eruuntur fpecies feu figurae fyllogifmorum ceterorum Etenim cum in prima figura medius terminus in maore fubjecti , in. minore praedxati locum tueatur($. 344 ) , idem autem aliter collocari poffit , manentibus termiiiis ceter:s 8c conclufione iifdem,- mutato medii termini fitu , ut idem in utraque prav
zriijTa vel fub;ecii_, vel praedicati locum tueatur , fpecies fyllogifmorumceteras prodeunt.
le facto ex

7 1 *refpeclu fuperiorum pro fpecicbus habcntur

V.otiogeneris iufedoris

Hmius ex

Quoniam genera inferiora

(47 J>codem modo ex data notione generis inferioris unius eruuntur notiones gs~
ntram inferiorum ceterorumfub eodem fuperiori coafiitutorum (.714).
<

De formandis

& juJiciis a prior/

Jefinitiombus

339

genusaliquod mferius , quod cum curviline fub eodem

E. er. TrUtupilmm rtBilintmm eft
genere continetur. Quodfi detur nocio trianguii reffinempe
in
triauguh
fuperiori,
genere
rettis terminata; notio triangnU eurvitinti prolineis
tribus
fit
figuia
nempe
linci , quod
'
lineae curvse
ii pro lineis reitis fubitituantur
dit
.

notionc

altCftUS
</en'VrtBJ

7X6.

judiciorutt intuitivorum Modiforfpecierum derivan- mandi

notionibus
cx
dc rcbus fenfu perceptis (678),
notlom
do notiones gcncrum ( . 710), vcl ex notionibus generum inferiorum notiones generum fuperiorura (.711,); nec non ex notione ge-

Quoniam notiones rcrum formantur ope

generum inferiorum^.^i^,);
unius notioncm altcrius ( . 714 ), vel cx notione

neris notioncs fpecierum

ex notione fpecici

(.712),

vel

generis infcrioris unius notioncm gcneris inferioris altcrius (Jf. 715);

cxinde intclligitur, diverfis modis notionei univerfales comparari , nimirum
1. refleclendo fuper iis , qtae percipiuntur , 2. abjirabendo communia, c\ux

notionibus pluribus infunr, 3 determinationes variabiles mutando in alias.

abftracfio & arbitraria dcterminatto ,
Triplex adeo modus eft formandl notioncs reflexio
,

qrne in Hotionc data nondttm dcterminata fttnt,

OUSe iuflici modo peragitlir , vel dnerminando ea
veluti cum ex notione gcneris derivatur notio lpeciei (. 711. 713 ), vel dcterminando alitcr , qn* ccrto modo dctcrminata funt , veluti cum ex notione fpeciei aut generis intenons
unius derivatur notio alterius ( 7'4- 7'5 ) Duo modi priores in vulgus noti , quod
vel ex nonvnibus rerum patet , quae abfque illis imponi haud quaquam potuerunt ; tertius vero parum attenditur , etfi praxi Geometrarum dudum confirmatus, ita ut ipfe
,

Inprim:s autem eus

de idea Dei ratiocinatus cus nullam habuerit rationem
Fieri eniin folet ,
fit
notionum
deceptricium
quod
fons
conveniebat
rationem haberi
,
ut arbitraria determinatione nonnullorum , quae notionem ingredi debent , talia combinentur, quae fibi mutuo repugnaut quo in cafunotio impoflibilis evadit ( S- i 19 )

Cjrtcfttts

717vera
Notio per refifxionem fcrmata pojftbilis
per rcflexioncm formatur, non ingrcdiuntur ,

&

Notioncm qua? Cur notio

nifi qux rei perceptae ^'^S"
qua vero in eodem fubjccto una rormaU
efl

obfervamus (.716). Si
obfervamus, ea fibi mutuo non repugnant ( . 535 ), confcquenter p
notionem in cafu prxfcnti non ingrcdiuntur , quae fibi mutuo repugnant. Eft adeo ea poffibilis (/.519), confequcntcr,cum notio poffiineffe

ac"hi

ctiam vcra

bilis

E. gr. Notio
facicns

ra

&

fitrit

formata

fit
,

( .

quod

fit

jjn,m St

547J, vcra.
ptrfona auferens rem alteritis infcio ac iniito domino camcjue fuam
percipiuntur ( not. . 678). Eft igitur ve-

fu:t refleftendo fuper lis, quae

poflibilis

7l8.

Etenim Cumotio
Notio ,
pojftbilibut abjlrabitur , polftbilis efl atque vera
a P",b!~
notio, qua? ab aliis notionibus abftrahitur, non continet,ni(i ea,qucc
in iftis notionibus continentur ( .716), eonfequenter, cum hae no-
tiones poflibiles fint per bypotbeftn^ nonnifi talia , qua? eidem fubjecto
p jji(, [is ,
ipfa poflibilis(.f;'/.) atque
una inefle poflunt (.519). Eft igitur
adeo etiam vera (. 547 j.
E- gr. A norionibus trianguli retlilinei atque curuilinei abftrahi poteft triinguli in genere
quod fc licet fit figura tribus Umis terminata
notio
Quamobrem cum poflibile fit , ut

qua a

^
:

&

fpatiutn

comprehendatur tribus

curvisj dubitari nequit

Iineis reftis

quod etiam verum

nec repugnet
fit

ut terminetur tribus lineis

ingenere, idem trminari ]>ofJc

tribnt

Umit*

71?.

Ouowoc.o

C'

Tart. 11. SeB. II. Cap. III.

res ve

Tpoflcriori intelli-

gitur,notionem

0arl?itrav

"ni

ta ' n occurrat

>

'

5-

cui injunt

qte

7J

9-

vel eas

perceptas^

qu<e nunc fenfm objtctuntur

determmathnem

notione per urbitrariatn

formata contine .tur ; hanc pojfibilem atque vcram ejje intelligimus Si enira
in re perccpta ca dcprehendimus
quae in notione pcr arbirrariam de,
terminationem formata continentur; ea fibi mutuo non rcpuenant ( ff.
.

j-

S35)-^^\ adeo

!"

**^

norione perarbitranam determmationem formatacondetermit neaiKur

9 ua? ^bi mutuo non repugnant notio illa poflibilis eft ( .
nationem
Conftat
igitur, quod erat propofitum
)
547
formatam
'

efie polji-

in

'>

E : & r * *>i quis ln Politica diverias Rerump. formas per arbitrarias determinationes numeri perlbnarum regentium ac potentiae iiidem conferendae condit ; is iingulas poflibiles
efle probare valet, fi provocat ad tbrmas Rerump; quae vel olim floruerunt
vel hodie,
num \!gent 3 quibus notiones ilix refpondent . Similiter fi quis data notione^Krfu, quod
fit affcEiut cx boni prsfcntis fenfu orcut
, per arbitrariam determinarionem aSetluum al:oi um
nonones condit, quemadmodum fere fadum eft a Carttfie in Tradtatu depaflionibus animi ; i"s a pofteriori probat notiones fic conditas efle poflibiles atque veras, ubi per exempla docuerit, fieri poffe ut iis de caufis , quas in notionibus fuis determinat , affe<Sus

homine fuboriantur

720.

Si ex notione per arbitrariam determinathnem formata colligitur

II

eiv

%e ^
e-

jiuimpoffibilitas

cm

ei<*

at ^ tie

ve ^ Propofitioni cuidam verce repugnat

>

falfa P e r k

patet,

quod

quod

omnem notionem

tionem, cujus forma generalis hxc eft

guntur , ea eidem fubjeclo una ineffe poffunt.
pofitione colligitur

notio illa impojfibilis ejl

reduci pofie ad propofifhi<e in notione data conjun-

Quamobrem

fi

ex hacpro-

datx, adeoquc notioni fubjecli

vcl propoficioni cuidam vera
,
fieri debet ; falfa eft propofitio , quod eidem fubjeclo una inefle poffint, quce in notione data conjunguntur (.556). Notio igitur cum comprehcndat, qux fibimutuo
repugnant (.310), impoflibilis eft ( . 519,), atque adeo etiam fal,

vel notioni

quam ifta reducitur

repugnat, quemadmodum per bypotbefm
prOpofitionis

ad

(547).

fa

E. gr. Bilinei

arbitrariam determinationem formata reducitur ad

Uaee reBx fpatium amprehcndere fojfunt. Inde autem colligitur
in duobus punclis fe mu:uo fecare poffmt
quae propofitio contrariatur verae, quod duae lineae rectae Mt non fecent nifi in unico puntlo . Atque ideo
patet, bilinei reclilinei notionem impoffibilem effe ac falfam
rtStilinei

notio per

IW

hanc propofitionem:
quod duae linea: reclae

IH.

Si cx contrarh notionis per arbitrartam determinationem

Quomodo

formata

colligi-

ejuspqljt-

tur, quod propofithni cuidam vera? repugnat; notio

tolttasper

Etenim cum notio omnis ad hanc propofitioncm revocaii poflit :

Qu<e in notkne data conjunguattir , ea eidem fubjcclo inejfe pojjunt i illius
concrarium , feu propofirionis eidem refpondentis contradictoria erit
Qu<e in notione data ccnjunguntur , ea eidem \ubjecio ineffe nequeunt Quodfi
ergo hinc inferas( . 553^, quce propOfitioni ver* repugnant demonftratione apogogica conftat , quae in notioac data conjunguntur , ea ei-

r_
r.yrfire-

rur.

ra

atque ve-

illa pcffibilis e/i

dem

De formandis

definitionibus

& judiciis a priori

dcm fubje&o incfle pcflc (-557)- Conftat crgo, notionem

bilcm (-519) confequenter etiafn vcram (.547,).

^41
cficpofli-

E. gr. Notio trianguli rtlfilinci obtufanguli ponatur formara efle pcr arbitrarfam determina:
fit triangulum , in ymangulus ali<;'!. s efiobtufns . Si crgo iumis , fieri non pofle,
fitque
angulus
in eodem obtufus , liaud diificuher mtribus lmeii,
iic fpacium cerminetur
dc colliges,a puncto uno politione dato adalterumpofitione datumnon poffedu
re&am: quod cum repugnet poftulato Euclideo , a quovis puudlo ad quodvis punifturn pofte duci lineam rectam ; notionem rrianguli obtulanguli poflibikm atque veiam eijfe conitat.

tionem,quod

Si

722.

demonftrari poteft , notionem per arbitrariam determinationem Danonnon involvere contradiclionem ; erit ea pqffibitis atque vera
Pa- flratio e-

dirrcle

formatam

}ufd;m
tct pcr ipfam definitionem poftibilis f 51^).
Niticur nimirum demonftfatib dicto de omni cV nullo ad definitiones extenfo ( 5.349). j' c "j'VX
Exemplum dedimus in Commentatione de dirieremia nexus rerum fapientis
facalis
neceflitatis feft. 1. J*p. '9.8C feqq. Notio fcilicet cntis perfectiflimi formatur per ar:us autem poflibilitatem
bitrariam determinationem , aut, ii ma\ is , compolitionem
dcmunftravimus ex eo, quod nullam contradi&ionem involvere poflit

&

Si genefis rei exponi potej)

nationem formata; notio

7"3-

cui notio convenit pcr arbitrariam determi-

pojjibila ejl atqtie

vera

Si

Demon-

cnim modus oftendi po- Rrat

poccit,cuinotioconvenit pci arbitrariam dc- Mdcm

ne~
terminationem formata; ens iftiusmodi poffibile eft , cui ca conveniunt, Per
ei
qua* in notione ifta contincntur: quod per fe patct. Quoniam adco in
eadcm nonnifi talia continentur ,qux eidem fubjeclo unaconvcnirepoffunh notio iJla poftibilis cft (%. 519) atque adco etiam vera(. 547).
tcft,

quo

rcs iftiusmodi

fieri

&

'

E. gr. Enclidcs definic triangr.lum tquilattrum per figuram planam tribus lateribus a?quaterminatam. Notio hsc formata iuit per arbitrariam determinationem rationis laterum ad fe invicem . Euclides itaque demonftrat modum , quo triangulum aiquilaterum
cpnftruitur, ut conftet , notionem ejus effe poflibilcm eaque nos uti pofle tanquamprin
cipio demonftrandi
Similiter ii in Geometna fublimiori paraboldm
,
defiuimus per figuram curvilineam , in qua quadratum femiordidinatas P.M xquatur re&angulo ex abfcifla AP in rectamquandam
conltantem ; notio formatur per arbitrariam determinationemconc "N/
[~
ftantis relationis punclorum
ad axem AP fcu reitam poiitione
datam
vero inde deducitur modus parabolam conftruendi ,
quemadmodum a nobis factum eft in Algebrae elementis , eo ipfo
intelligitur , notionem formatam efle poflibilem .
In moralibus
quoqucnos virtutum notiones, quas per arbitrariam determinationcm formamus , poflibiles efle demonftramus , oftendentes modum
quo iftiusniodi habicus comparacur .
libus

Dum

7H-

ds ex
i.eam rcfolvere debet in prodata
tl
pofitiones, vel ut definitum fumatur Ioco fubjecti & notio eidemartri- J% %~
buta loco praxlicati (.252), vel ut de definito tanquam fubje&o fi- 'ducendT
gillatim prcedicentur, qua: notio eidem attributa involvit (/.254), vel concltiflones.
dcniquc uc dcfinitio invcrtatur, poncndo dcfinitum loco pridicari
ccrminum complexum qui dcnotat notionem ei refporidentem , locofub-

Ex

definitione

propofuiones colleclurus

&

K-fti

2.

In

memona

fibi

revocarc tenetur propolitiones alias, qua?cum

forma-

Tart. II. SeB. II. Cap. III.

J42.

propofitionibus terminum qucndam communem habent

Quodfi enim talcs ipii fuccurrunt, conclufiones inferet ab afliimtis diverias: fin minus, nullam concluiioncm fe cx dcfinitione data eruere
poflc intelliget, folo Logica? pradidio
j. Data autem conclufione una
ex integra definitione vel ex inverla deducfta; aur pluribus daris con-

formatis

fic

propofitionibus, in quibus nora? definitionem ingrcdicntcs dc definito figiliatim praedicantur, collectis, filum ratiocinationis continuandum eodem modo , quem iu forma dtmonftrationis declaranda uberius expofuimus fupra ( . 55 r. 552 5:53,559).
E- gr. Ponamus dari definitionem gtudii realem, quod nempe fit a.fic8ut cx Jenfu boni
Ex hac definirione formatur haec propofitio: Qui gaudct } iile fentit btmum alifrtefcntis ortsts
cjuod fibi frafcns
Qui femit bonum aliquod fibi
jam cum memoria iuggerat hanc alteram
clufionibus ex

iis

frtefeiis

iiic

objcfium frsfc, -s agnofcit idemque bonum ej!e jndicat . Ergo h;nc inrertur cOnclufio:
ilie oljeclum fixfcr.s agnofcit idemquc bonum cjie judicat . Quodfi nobis porro ui me-

Qui gandet ,
moriam revocamus

judicium vel verum (it , qucd fertur , vel falfum j filum ratiocinafuminiUS judicium gaudcntis de objeSfo frxfente , quod bonum fit ,
cum porro nobis luccurratj eum , qui per errorem judicat , erro-

quod

tionis ulterius produiluri

falfum. Quamobrem
rem fr.v.m agnofere fofic ; promta
etle

efl illatio, fieri foffe nt

qti:

g.xuden'

f>

errorem judicat,o-

Quodfi jam hanc COncllliionem cum defillitione gaudli conferas

illico patebit, cefiare jam rationem gaitdii
atque indeinferes: Si qvis
fcr errorem judicat cljeilzm prafens effe bonum , cgr.ito errore cefiabit gauUium. Unde porro deducitur modus gaudium alttrius tullendi , fi icilicet alteri ftrfuade/ts objecJum frtefcnsnon cjfebonnm , led nonnifi per errorem tale haberi Occurrunt quoque in Mathefi cum pura, tum
mixta exempla plurima, quibus problema pr^fens illuftrari poteft, quo moi.us ex defibjecfum frgfens

efie

bontrm

errorem agwfcas

nitionibus eruendi conclufiones traditur

E. gr. Si detur definino

far.-bol.-e

,quod

fit

cur-

va , in qua quadrarum femiordinatx PM eft atqoale retangulo ex abiciifa AP n paraJn f.tr^bola Quadratum fcmior&irnetrum AL; propoiitio ex definiiione formata talis eft
r.atx V>1 aquatur rtSangttio ex abfcifa jiV in farametium jll. Cui ex elementis Geometria:
OCCUrrit ; Si quadratum ftierit xquale reciangnlo , lains quadrati efi mcdium froporticnale inttr
;

Vid. Tig.
%. frac.

Iatera refianguli

AV

&

inferet:

Is

In faralola femiordinata

VM

efi mcdi.t fioforticn.xlis intcr

alfiifam

Quodfi ex elementis porro fuccurrit , lineas proportion^les efie etiim

farametrum jil efie teitian. profortion.iem d abinvertcndo proportionales i inde porro illlertur
femiordinatim PM. Exerfipli loco etiam eife poteft integra demonftratio thefcifiam jiV
orematis, quod in faraiielogrammo angitli diagonalittr opfcfiti fint ir.ter fr a-qr.aies , eo modo
farametrum jil

&

quo nos eandem fupra

propofita,

not. .

551

exhibuimus

Sumfimus enim

defin

onem

parallelogrammi tanquam datam , parum lolliciti de prxd cato, qnod eidem rn theoremate tribuitur, & vi eiu/dem duo formavimus judicia intuitiva , qux totius ratiocinationis fuere bafis ac ea^, quam in refolut one problematis praelentis commendavimus ,
quod anguii di.-.gcmliier offufiti fint inter
intiociniorum concatenatione tandem deduximus
Quamobrem exemplum quoque logcum dc modis ex definitione arcendis ib'dem
fe equales
propofitum huc transferri poteft Hxc qui pcrpendit , novum ufum clariflime peripicit ,
quem habet demonftrationum mathematicarum & philofophicarum analvfis methodo a
nobis praeicripta inftituta
Exercemus nimirum imelle<ftum in meditando 8c habitum
nobis comparamus applicandi logicam ad veritatem a priori erucndam
;

7^5dato
data
ex
bypotbeft
fubjefto cutn fuh determinationibus
feu
QuoJfi
,
Moitu ex
crmplexa,ex fubjcclo &ejus
:hypothei\
feu
notione
eruendce
propofttiones
datnhypotheji
determinatione compofita, utimur tanquam definitione in cafu praece-

deducendi
prcpojiti-

&

foimatis beneficio hypothefcos judiciis intuitiviseomo do ratiocinationis filum producimus,quo idem in demonftratio-

num

analyfi (not. .

d ente ^ 714)

552) fa&um.
Perti-

De formandis

& judiciis a priori

defnittonibtts

343

Pertinent igitur huc exempla dcmonitrationum loco citato propofita , quod reci.t ex
cbordam , qua cum fubicnait ,
quid dixcrfx fint
C>" arcum bifec.ins bifccet quoqtie
fropofitiones , quarum idem cft prxuic.unm , fnbjctio autem diverfx refpoudeiit mtiontx . litennn in
bifecct
primo fumimus hypotheiin tanquam datam , 7^ nempe recta dncatur ex centro
<m.-m
atquc ex ea formamus |udicia intuitiva, quac bafin totius ratiocinationis e\hibent ad conclufionem nos tandem deduccntis, quod rtEta ifla bif-cet chordam , qux arcum
l'utendit . Similiter in fecundo fumimus tanquam datam hypothefin, quod in duabusprorifitionibtts idtm fit pr.tuicatnm , utriufqut propofitiuiv.s fibjectum ittrm ttrminus cir- ttrmino Imic ref-

&

irntr duci.t

&

fondeant mticnes divtrf* . Fcrmamus liic quoque ejufdem

dcm tanquam bafin omni ratiocinationi fubftcrnimus ,

benefkio judicia intuitiva

&

ea-

qua tandem ad conclufionem de-

qua fubje&o tribuitur prxdicatum, quod fcilicet propofitiones iftx f.m di-vtrfi
quis omnes noflras propofitiones logicas , m quibus pnsdicatum lub eclo tribuitur fub data couditione eodem modo ad analyticum examen revocat , quo
is artem med'tandi hic
in ifto exemplo logicam demonftrationis analyfin inflituimus
multo magis autem exercebit , fi ceteras quoque
praelcriptam abunde exercere poterit
ducimur,
fe.

in

Quamobrem

et elementis Mathefeos univerfse

&

ceteris philofophiae partibus propofitiones categoriNon igitur opus eft , ut alia exempla
induitria perpendcre non neglexerit
in medium aireramus . Obiter notamus , patere per ea , qua: ( . 714. 71J ) d c~ta lunr,
a \ero aberrare illos , qui fibi perluadent , veteres ea metliodo theoremata fua invenire
Si quis enim demonftrationes veterum rite folnon potuifle, qua eadem demonitrant
vere noyerit, quemadmodum fieri debere docuimus (not. . jjj
feqq. ), eidem ratis
fuperque manifeltum erit , data faltem definitione fubjecti vel hypothefi theorematis,ignorato vero adhuc prasdicato,ratiocinatione concatenata ad theoremajperveniripotuifle.

cas

eadem

&

Habitum

inveftigandi tbeoremata

regularum logicarum applicationem

bus 1. non mulca continentur ,

cuntur,

726.
ftbi comparaturus

quanium per nudam u.t:tlu

iftiusmodi dcfinitioncs fumat,qui- tbcoreundc 2. iftiusmodi chcorcmaca dedu- matj. ir:-

licet

&

quorum verirasad examen revocari

Etcnim fi cicfinitio- vefligandi

nes non multa conrincant, in formandis judiciis intuitivis non adco dc- 1 !wm0lio
~
farigabitur induftria
Ubi vcro propofitioncs cx definitionibus crutas comPare
cxtemplo ad examen revocarc licct
iliico patcbit ,
utrum in ratiocinando lcgicimo modo fucrimus piogreifi , an vcro ki rcgulas impcgcripotcft.

mus,

aut vitium materiae admifcrimus.

Commendantur eum in finem elementa Geometrix atque Arithmeticx theoreticx ,
qua campum iftiulmodi exercitiorum ampliflimum praibenr ubi tantum definitionesatque hypothefes theorcmatum lumis tanquam datas praedicata autem fubiectis tnbuenda fingis tanquam ignota atque ex illis eruenda
Neque enim alia re opus eft, quam
,

&

ut accurata analyfi demonftratiomim utaris fupra defcripta (not. . 5J1

feqq.), ubi
nondum aliquem ratiocinandi habitum tib: comparaveris Sc theoremata qusdam ramiiiaria reddideris . Placuit itaque in elementis Mathefeos , Arithmeticae praefertim atque

Geometriz, demonftrationes ad eam formam reducere,ut

analyfis ifta velut:

fpontelua

leitori attento fefe offerat

Si dati cffeSlm inquirenda

727-

eji cat/fa

qiue mutationcm fubiit, ante

candcm

1.

expcndcndum

fuerit

&

eft

qualis

qualis rcs
poft

Caufa

cf-

f& mm
"^
mu-

candcm

deprchendatur; inde enim intelligitur, qualis aclio requiratur ad

cationem, quce facla cftc fupponitur, inducendam. 2. Perluftrandaefunt
Xa.-pr.rcs nobis nota, ut appareac, num inter eas aliqua occurrat,a qua if- C um proriusmodi aclio proficilci valct, vcl an plurcs occurrant,qiu^fimuIcon- ducatur
junctis viribus eandcm cdcre poiTunt. 3. Nifi illse fuerinc ibla* , a quiX x
bus

Tart. 11

344

JV& II Cap.

III.

bus iftiusmodi actionem cxpectare licet; inquircndutnan caufae illx fuerint ibi pnrfentes , ubi cftectus datus fuit productus. Hac enim ratione nobis innotefcere caufam <dati effectus , fiquidem cam detegere in
poteftate noftra pofitum fit, demonftratione non cft, opus.
E. gr. Ponamus ex magnetis C polo feptentrionali A penderc acttHi AB firu verticali , quernadmodum gravitas eus

alterius D polum itidem feptenadmoveri ad acum AB , ut exiguo nonnifi

extemplo acus ex tim
quodam intervallo ab eodem diftet
verticali AB dimovetur in inclinatum AG atque in eo quie-

poftulat

trionalem

Ponamus magnetis

ita

^
.--jL *\^\
i

HBp^^BB

detinetur . Eo autem
fublato, acus recidit infitum -verticalem AB , quem priroum
obtinuerat . Conftat per intuitum , magmttm V acum jiB non
contutgere .
Quamobrem cum recordemur , nullum corfus alterum movere fojje , nifi id contingat 5 inde inferimus, magnettm
fcit,

quamdiu magnesD ineodemfitu

acum jib ex

non moi*re

fitu

verticah

inclinatum

in

c
j

/Sf

AG.

^Ar-J-V

circumftantise
Jieri prxlenobfervationis loquantur , eam cum magnete
tem, feu eo pofito, caufam moventem una poni- Ne igitur
fingamus vim occultam magneti infitam , cu;us nullam , nifi
deceptricem habemus notionem , quemadTnodum olim a icholafticis faclum ; abunde cavetur , ubi regulas ad caulas laten-

Atque adeo

patet

cauiam motus latere

etfi

JD|

HKFaI
IreJBIJI'

hmrt'^

iis

apricum prodncendum a nobis praHcriptas ad praeicntem

caiurn applicaverimus . Per innuitum patet , acum jiB tx fitu verticali , quem ohinet , dimovtri in obiiqnum A G atqtft in todtm detineri. Conftat praeterea , acum vi gravitatis niti fefe
Quon'am nobis lUCCtirrit , corfut gravt quiefiens non
reflituere in jiatum frifiinum vtrticalem
moveri nifi impitlfu extrinfecus accefto C^ moveri ftcundum eam dircBionem , juxia quam imfetus
tidtm imfirimitur ; inde- colligitur , caufam , quas efftctnm praefentem producere debet ,
non millUS recordemur , corfus,
acui AB imfttum imfrimtre debert juxta di: ebliontm Bl.
qiiod vi gravitatis relabi nititur in tum fitum , tx quo tr.otu vivlento fuit dimotum , nifu contraria
acum JlG vi gravitatis in Ji.
illi xquali in ftu illo detineri dcbtre ; inde ulieriUS CoMigUUr ,
tes in

Cum

titm vtnicaltm AB reiabi nitentem .nifu qucdam ctutrario tequaJj in obuqi.oAG dttincii dvierc Apparet itaque ex collatione firus ams , quem primum habiierat , cum aliero , quem
accedtnte magnete D obtinet , rnanilcftam fieri aiticnem cauias ad effe<Stum pra:feiuem
producendunj requifitam , fcilvcet nuod acui AB impctum fecundum direBiontm BL imprimirt
Qnocfi igitur am me-k nifum contimtf.m in acum ex AF. in AG translatum txtrctrt dcbeat
moria recolamus , qus ce caulis moventibus nobis innctuere , atque eandem iubeat, quod
corpi-s grave libere fendulum exsremitatt ftta immergatur fluidc ttleritatt eidem frofortionatamo.
fi
to, icfum e f.tu vertitali , qu-em zi gravitasis obiinet , in incUnatum diiatrveri ac in ecdcm deiineri 5 caufa foui, a jpta ifiiufomdi aliio froficifci vaJtc^ <jualis ad effcBum prxfentem pioducenin eodem detintvAnyn redum , le"J aev.m A.B tx fnu vtrticali in inclinatum JlG dimovtndum
quiricur . Enimvero antequam demonftraverinrus , hanc un cam effe caufam , cui iftiufmodi effectus qualis prseiens eft , tribui poffit ; nonnifi probabiliter ftatui poteft , fluidum ex f'/lo magnetis frocedcns <& fecitndum direclior.em Bl ntottim acum JlB e fitu vertkaii di
movere
in indinaio jiG dctintrt
QuamQbrem ulterius inquirendum , num iftiufmodi
fluido hic fit locus . Quoniam igitur corpns omne aut folidum eft , aut fluidum , folidum autem nuiium adeft praner magnetem D, qui acum AB ne quidem in iitu verti.

&

&

cali

multo minus

in

obliquo contingu;

fluidum quoddam fuitiit ex

poio

froctdert

tu vtrticali dimovtt atque in indinaio

AG

nil obirat

tjuod

quo minus

fecundum direclionrm

firmiter concludamus,
moxum acnm jiB t fi-

Bf.

Non inconfultum erit in re difficili aliPcmamus tempore sftivo iuxta feneftrara

<*r<t quandam fortionem, eandem circaveipe-

dttinct

ud vulgare ac perfacile proponere exemplum

radiis folis meridianis illuftraram collocari

in latum diduiiam, fuptificie xqi-.abiii ze/iitam &

ii_gno firmijfime adhtSrtnttm dcprehendi .

Quodfi ergoea, qua? obfcr\as, tribus judiciis intuitivis compleiraris atque ex iis ob fubeilum commune compofirum formes j rccordatus eorum , quas olim experientia duce

ram

tibi

innotuere

quod

materiee liquefaclx in

latum diducantr.r

fuftrficitm tequabiitm aaipifcanxwt

&

De fortnandis

defnitionibus

& judiciis a prsori

345

&

corporum afptrorum fuperficiebus firmittr adhajrtant , colliges ceram fuifft liqutfaBam 8c

Quodfi porro experientia quod didiciiti tibi rn memonam revopoftci rurfut ininratam
folis arfiivi radiis eandem horis meridiei pioximis fuijft celluctram caUrt liqutferi
ces
firatam conftet j porro hinc concludes , folis xfiivi calort ctramfuiflt liqutfailam , ab ejUS ailtem atlione. llberam. rurfus f> igefaclam ac induratam tfft tur

&

728.

Datis caufu atque effeclu ab iisdem produclo

que illarum

cum

ad eundem

contulerit

,,

i_

invefligaturusi^qutd

notionem complcxam

,.

unaqu<e~ Caufarum

qua

effectu rcpra?fcnrantur, reiolvere dcbet ia judicia intuiriva.

caufa? influxus

z.Ce-

peragcnda lunt codem modo,quo ex. data hypothdi vcl dcflnitione eruitur prxdicarum iubjccto tribucndumY^. 724. 725:). Ercninxpropofitio gencralis, fub qurfcornnes eafus fpecialcs coraprchendiintur r eft
Htiusmodi: Si h< caufe effcclum ifum producuni ^hoc modo adeundem froducendum concurrunt. Periade igitureif, ac (i ex data hypothcfi crucre
jubcaris prsedicarum fubjccto tribucndum. Qiiamobrem fi notionecomtcra.

plcxa , qua cauia? cum cffeclu. reprcefenranxur utaris tanquam hypotheii,.eodcm omnino modo inde colliges , quomodo caufa: ad eftcctum

producendumconciu-ranr

quourimurin

prsedicato,,

quod tribuendum

fubjecto , ex-d.ua hypothcfi eruendo.

Exemplo optime docen poteil , quomodo regulis hic a nob/s praefcriptis- fatisfieri queExperimur itaque , fi vitrum exiguo cotlo infiruBum nec aqua prorfus fltnum fuliito inxcrtaat
.

tur
fse

unam alteramque gxttam

initio tieiabi

dtir.dti.tro ne

hic concurrejues. latis manifeitx funt,

minens, aqua

in vitro contenta ,

nimirum

minimam quidem guttulam fubfequi

aer vitro imlufus

&

CaU-

aquam

fupra

exignum vitri orificium &. acr cxttrnus. vitrum ambiens

&

eill

aquam conrjngens..- quiritur vero,. quomodo cruiaehae. cor.currant , ut obt:neatur erlectus obiervatus, fcilicet ut initii gurtula qua-dam tfflnant , mox- zutem fiftatur motUS df nt minima quidem fequatur . Judicium intUltivum yrimum hoc eft, aertm inclufumejufiem eft dtnfitatis cstm txttrno , dum vitrttm invertitur
Recordati igltur , aercmtjnfdem dcnfitatis cttm externo habcrt vim elafiicam fonderi atmoffhxrico xquaiem , legitilTlO- ratJOcin:0 interimus aerem vitro inclufiim
finftr aqua. tmintntem , dum.vitrum invertiiur ,. habere vim eUfiicam fonderi atmoffhxrko a-qualem .. Intuentes ea , qua? in notione complexa data contiaerem inclufitm cor.juniiis viribus premere dcorfum
nentur ,. intelligimus , anuam
Combinantes igitur ;udicium hoc intu tivum cum condufione. ante. reperta novum formamus
fudicium , quod aer visro inclufus & aqua. in eodem contentx majore vi- nitantur. deorfum , quam
orificio eius

&
&

fondus atmoffhxricum

,
feu aer externus ad orificium vitri furfum premit
Per imhinc porro infertur , guttam orificio proximam majorc vi impelli deorfum , quam furfum . In memoriam nobis revocantes , fi corpus aliquod viribni inaqualilus
fecundum contrariam direflioncm, ttrgeatur , motum feqtti verfus eam partem , ubimihort ui urgctur,
inferimUS : guttam infimam ex vitro invtrfo cfflucre debere- . Ipfo- facto? janY patet ,. primum
etfeclum eodem prorfus modo erutum roiflc- , quo fupra in analyfi demonftrationum ex
definitione vel hypothefi data deduximus praedicatum fubeiSo tribuendum:. Facile enim
patct , fi plures guttae effluant , non alii de caufa delabi fecundam , vel. tertiam , quam
delapla fuerat prima
Semper enim eadem redit ratio , quamdiu: motus aquae ex vitro
deorfum contir.uacur Quodfi eadem via ulterius progrediamur , in: alteram quoque effeclu^oblervati partem incidimus, quod nempe aliquoc guttis elapfis nullceamplius fubfequi debeant . Etenim attendentes ai vitri onficium anguftum formamus hoc 'udicium
intuitivum: Vitri orificium admodum anguslum efi . RecOrdati igitur, fer vitri orificium anguHum r.on pof^e fimul aquam e^ft-.ieret.
aerem ingrtdi fitper aquam afccnfurum , interilTIUS: dunt
ac^ui pcr orificium cfflnit , f.erem nullnm in ejus locum in vitro fuccedert . Hinc per COnlequent:am immediatam porro colligitur: Spatium fuper aqna , in quo continetur aer inclufus , fieri majus . Qui in memoriam iibi revocat , aerem fpatinm liberius natliim fefe txpandert , in
de ulterius mfert atrem visro inclufum fcft cxpanderc .
porro recordamur , atris tx~

refifiit

mediatam conlequentiam

&

Cum

1 Homoc!o
;

'"

Vart. 11 Se8.

3*6

11.

Cap.

111.

h:nc colligimus aciis litro inclufi cUterem fieri minorcm , dum a;

qua: una aherave gutta ex v;tro ettiuit . In Superoribus repereramus , eUterem acris in.
devim gr~\>it^tis aqute fimuL cxcederc tiim aeris externi orificium vitri amh'ent:s
cUfi
Quodii ergo hanc conclulionem cum antenore conrenmus , fieii
fceniui aquje reiiftentis
c
intetl'g:mus ut , ouin aqua etfiuente , eUter aeris %/itro inclufi continuo minu'tur ,
uilde porro ColhgimUS ,
:s tanaem cvadat cu,n grat/itatt aqute eUteri aeris extcrni tequalis :

fanfi zin: eUfiicam minui

&

&

Si :am nohis
guttam viifi^io ftaximam <equ*iibits -ciiibus fccundum ccmrariam dircciioncm urgeri
quod tqHalibUs liribus fecundum contrariam direSiionem urgctur , qi-.iefcere ,
lUCCUnit , cc.pr.s
inde inferimus ,gnttam orificio proximam quicfiCTC debere , coniequenter nuliam amftius efflttcre.
Qu> har.c ratiociniorum ter'em leu meditationis progreflum integrumcumdemonitrationum exempiis lupenorbus { XJi-&.leqq. ) contert , ille utriusque identitatem vei manibus palpabit. Dix-mus n tupcrioribus , ut certi Jimus,nos effecfus veram caufamdetex fle nec pro unica habere , quae talis non eft,\ires cauise ik quantitatem effeclus menEtenim dum in gralurandas efle ( 701 ). Exemplo praeiente idem confirmare licer
tiam phaenomeni lumimus , firi pofl'c ttt elatcr aeris incLufi,dum acua effluente minuitur, cmm
gravitatc aqus fimv.1 eii.:aat elateri extenii sqtta.is , dubitari poterat , an eo usque minui pofEnimvero fi quis principiis aerometricis utitur , quod ponderi atmoiphaerico sequiiit
.

polleat

columna aqux

'31.

pedum Rhenanorum

Sc elater aeris

minuatur

in

rattone denfi-

dato quolibet cafu iquilibrium elateris aeris incerni inclufi graPhilolophia ex,xitati aqua: 'uncli atque elateris cxterni aeris exactiffime demonitrabit
uerimentalis, qualem nos exhibuimus in operibus Germanicis & olim dabimus uberiorem
continua leries eft horum prohlematum, qua: de inveftigandis caufis effectujn Latinis
modo, quo ad erlcctum producendum concuriunt, tradidimus.
um latentibus
tatis

imminutse:

is

in

&

Quornodo

md de-

mmfln-

. 7 2 9Qiioniam metbodus a nobis prafcripta invefligandi veritatem apriori eand cm prorfus formam fcrvat, quam dcmonftrationes mathcmaticx&philofophicar , imo in univerfum omncs tucri debent (.727. & feq ); qui

uonesex'

rhehn

"'

fUf

eafem utltur veritatespbilofopbicasmetbododemonflraiivafacileproponereaat

dcmonftrationibus , qua? affirmar, munire potent
Plura de hoc argumento trademus inferius fuo loco, ubi oitenfuri fumus, quomodo
~
detegatur, quibusnam defiuitionibus , axiomatis ac propofiticnibus aliis ad demonftra"tionem habeamus opus

'

'

73-

Ex iis prardtcatis, qua? fubjccto

unum peralrerumnondequorum
abfolute tribuuntur, fcligcre debct
dt
terminatur. 2. Rerum affinium, hoc eft,plura prxdicata communiaha^ft
praedicata cum iisdem conferre tenctur, ur conftct , num ombcntium
SclHl'
ex praedjcans ,
nia iim ul enam rei altcri convemre queant. Etcnim
ndes.
tot combinat ad conftiquorum unum per alterum non dctcrminatur
Modut

Definitionem nominalem conditurus

invefii.

1.

fi

tucndam notioncm complexam

quot hmul

rei

altcri

non conveniuntj

dcfinitio prodit nominalis.

idcm etiam de eodem

de fubjecto abfolure pra?dicatur
univerfaliter praedicarur (jT. 249. & feqq.). Quod igitur de fubjccto abfolure praedicatur, eft velattributum , vel cflentiale,vel modi cujusdam,
atque relation s poffibilitas, qus per modum attributi ineft ( .257).
pcr
Enimvcro dcfinftum dcfiniri poteft per effentialia , pcr attnbuta

Quod enim

qua; pcr

modum

meras ctiam ruodorum atquc

attributorum infunt,raodo fimul fumta nonnifi dcfinito convcniant ( .
180.
relationum poffibilitares,

De formandis dtfnitionibus &judiciis a priori

347

cx praedicatis abiolutis tot fcligis, qux

180. 181.182). Qiiamobrcm
iimul nonniii definito convcniant; definirioncm habcbis
Cumqucdcii

finitioncs in

minatur,

iinr

vcl quae

ra,

quibus cnumcrantur

eflentialia,

pcr qua? dcfinitum dcter-

quibus cnumcrantur vcl attribuatrriburorum infunr, modoium ac relarionum

eflcnriales; ccrerce,in

pcr

modum

192 ) idefinirioncs vero cum cflcnrialcs ,

tum accidenralcs fint nominalcs ($.193), dcfinitio, quam repcrifti,nominalis eft (jT. 193). Enimvcro quia dcfinitioncm ingrcdinondebent
norae plurcs quam quae ad rcm definitam agnofccndam & ab aliisdiftingucndam iufficiunt f. 153 ),quod vcro pcr altcrum determinatur
ideo ineft, quia altcrum fubjcclo convcnit (. 219^ yfuperfluum forct
indcfinirione coacervari prxdicara, quorumunum pcr altcrum determinacur. Quamobrem fi ca omittis, definitionem habes accuraram.
poifibilirares, accidcnralcs

( .

E. gr. Si quis triattgulum ttquiUterum cognolcere ftudet , is intelligit , de eodem pra>

dicari &c Uterum , Sc ingulorum aqualitattm . Enim vero quoniam per demonftrationes con-

angulorum sequalitatem per arqualitatem laterum determinari

, ita
ut repugnet laangulos ina:quales ex definitione trianguli ttquilatcri angulorum ttqualitas
txcluditur
Coiltra de hexagono reguUri pndicamus
Uterrtm ik. angulorum xqualitatcm, nec
non quod circulo fojjit infcribi , quod angulus unus ftt ad reclum ut 4 ad 3 &c. Quoniam per
angulorum aequalitatem decerminatur , quod circulo infcribi pofiit ,
laterum
per
aequalitatem lacerum acque angulorum , quod angulus unus fic ad rectum
numerum
ut 4 ad 3 ; e contrario autem aequahtas laterum
angulorum per fe mutuo non deter-

ftat

tera

Clfe asqualia

&

&

&
&

&

&

guU.
vero

&

ideo hexagmum regulare aefinitur, quod fit figura hcxagona ieqilatera

xqitianNam per numerum laterum diftinguitur a figuris ceteris polygonis, per eorundem
laterum aequalitatem a ceteris hexagonis leu fexangularibus , atque adeo in defi-

minantur

&

nitione continentur notae fufficientes ad illud ab aliis figuris affinibus diftinguendum .

Arcentur vero fuperflua , fcilicet quod figura fit circulo infcriptibilis
angulus unusaj
Ceterum patet , quod hcxagonnm reguUre etiam definiri poterat per
reilum ut 4 ad 3
bcxagonum cirtulo infcriftibile , nec non per fohgonum xqr.iarguium , cujus angulus unus efi ad
retium in ratione fefquitertia . Etenim per id , quod hexagonum fit circulo infcriptibile ,
angulorum aequalitas; imo eadem quoque determinatur per xdeterminatur laterum
rationem unius ad rectum lelquitertiam . Ea vero , quae fe muqualitatem angulorum
tuo determinant, in definitionibus fibi invicem fubftitui polfunt , atque ideo pro anguIatcrum xqualitate fubft^tui poteft inicriptibilitas in circulo, pro nuniero $c
lorum
aequalitatc lacerum angulorum aequ3litas
uuius ad reftum ratio fefquitertia.

&

&
&

&

&

731Parct adeo, definitiones nominaks non pojffe condi ,

preedicata cognoveris atque ea in ejjentialia, attributa

nift

&

ante multa rei Quando

dtf n:t 'modos diiVwque*

re noveris.

f<

hexagonum

regulare incuitus laterum atque angulorum arqualitatem in eodem deprchcndas; nondum tamen conitat , utrum hcxagonum regulare definiri debeat per
tequiangulum nec ne
nolie enim debes , Uterum arqualhate angulebcxMgonum tequilaterum
rum tqualitattm minime detefminari , ita ut hexagonum aequilaterum Qori perinde actrigonum ^quilaterum (it fimul .1'qU'angulum In triangulo regulari tequalitat angttlorum deterE. gr. Etft

&

atque adeo utraque inter eilentialia rcferri nequit $.64);

akera erit attributum ( . 65). Utraque igitur ftmul defed fumta una pro elfentiali
fin>tionem ingredi nequit (. 730). Secus vero fete res habet in hexagonn rcgulari , ubi
attgulorum
Uterum xrualitas fcr fe mutuo non determinantur , atqiie adeo Utraque in nu-

miiiatH,-

fer tqua.lita.tem laterum

&

efTentialium referenda
Utraque igitur definitionem ingreditur. Exmodo praciicandi atcributa, cflentialia cv quae per modum attributorum rci comeniunt a ceteris

merum

prx-

f'i'P

ai

p
liC

p*

?art. II.

348

praedicatis difringuuntur

n<

SeH.

II.

Cap.

III.

attribura vero ab eflentialibus per definitiones

f 6a
.

65). Eniirjvero id non femper absque omni dirfkultatepatet , utrum attributum aliquod
iit propnum, an ve.ro commune, & utrum datis nonnallis attributis communibus determinentur omnia elfentialia, nec ne; attamen nonnifi in calu pofteriori attributa ilta fimul lumta delinitioni futficiunt
Non jgitur. inconfulcum erit. nonnulla adhuc in eum.
.

lilum

adde.re...

s-

Modiu
df.ermU
rundi

Sl

q.cdcjjn-

quibusdam

qmhusdam
quam

het

ex.

quodam attrihuto ,, vel deriique ex

deduci poteft ; ea non plura ejfentialia ha~
attributum unum eji proprium , plura funt attri-

attributis genefis

dantur

qitce

732-.

ejjentialibu? h vel ex

rei

conveniunt .. Etenim fi ex
deduci
potcft, vi identitatis
q
di ex data hypotbefi inveftigandi conclufiones & modi demonftranTe"ic'h' mQ
rei
eflentialia data habenti
d'
( . 727. & feqq. ) demonftrari potcft ,
attribu*-*'
han:
gcncfin,
confequenter
genefis
convenire
cum
rei- confiderandafit
tumfitpropxinnk
tanquaro prardicatum tribucndum fubjeclo ob ifta effentialia fola,alias
ualta 0-

&iom*
;;'reicet,

(^

coimnuriia

ltta

in bujsdam

eu

nonnifi Jimul

eidem

cfllncialibus datis genefis

rej

r.ei

cx iisdtm dcduci noa poffet, evidens. eft

quod

plura cffentialia.

non habeat..

Eodem

''-:-

quo

niam..

qu<e_

fi>

eidem

modo oftenditui:, quod attributum proprium fir,ex

deducitur ,
quod attributa. plura data fimul non ni-convcniant,. cujus genefis ex iis eruitur.

protfus

gcnefis
rei

&

rei.

E. gr. SUtUdtt >yc fola laternm ttqualitatt deducit conftruilionem tri.t.tgnli aquilateri . Prxter
eam igitur deterrrunar.ianem elfentialem triangulum iftud nullam habet , quacenus nempe
naui numerui lacerum cernarius
confideratur ut lpecies trjangulorum rectilineorum
linearnm fpecies.lunt determinat.ionesgenerales Similiter nos,
in Elementis Algebras tradentes modumr eam- ad.Geometriam
lllblimiorem applicandi ex p;ofrietate feu attribnto parabol.e quod
Quadrati-.m [emiordi>ixi ftt aquate rtftangulo tx fxramttro in ab-

&

fciffam deducimus modum tam conftrutndi :

t.eilig'mus atfibutnm' iflud efle parabolx

exinde

adeo.- in-

Eo~
proprium
dem modo patet , circuli pxoprietatem feu attributum proprium efle, quod quadratum femiordinatx.PM aequetur recian-gulo. e^ legjnentis diamecri

AP

&c PB;.

'

7lV

Sj ex gentf rei 'mtegra-deducantur nonnulla , qu< per je invtcem non determiUuseflen- na/itur ,ea ejjentialiaomnia funt ; fi. unum exinde deducitur pradkatum ,erit
.1

iodi.s a~.

tialiai

&? id atixihutum propritttBJ. fi.denique ex qnadam genefeos parte deducanturumim Vf ,j a i OUa ^ ex a /f erai ve \ ceteris aliud, vffl plura alia pradicata erunt

atmtfuu.

nandi

dat# converiiunt.
fed- qu<e fimul fumta.
Patct eodcm modo, quo in propofitione pratcedente ( &, 732),ea,quae
ex gcncfi rti intcgra. dcducuntur, eidcm ideo convcnire,. quod hanc
babcat genefin .confequenter ei foli Quare fi ea , quae inde dcducuntur, pcr fe mutua non detexminantur^non. alia,quam eflentialiaerunt
(.64;, neque pluribus effentialibus res ifta habcbit opus , fecus enim
plura, pofita gciitfi ponercntur
Quodfi vero,. quod inde colligitur T
nonnifi unicum fuerit pi\xdicatum ,. crit id' attrjbutum proprium , currt'
eadem attnbuta. ccmmunia. ,

ntmrift rei

..

pcr

rci

tur

(,66;.

genefin

confequenter

per.

omnia.

effentialia fimui.

determine-

Quodfi

De formandis

definitionibus

& judiciis a priori

349

Quodii vcro plura prccdicata fimul dcducuntur cx gcnefi rci

fcd
cx
alia
qujcdam
ipfius
parte;
ex
hac,
prxdicata
quidcm
/iquxdam
mul omnia convcniunt rei , quia hanc liabct gencfin icd fingula tamcn non propter gcncfin intcgram Quamobrcm fingula nonconvcniunt
cidcm folijicd rcbus quoquc aliis,quarum genefis quccdam commuomnia tamcn fimul nonnifi rci,cujus
nia habct cum gcncfi rci data:
datur gcncfis, convcnirc poflunt. Atquc adco attnbuta communiacf,

fe faciie dcducirur (.66).

E. gr. Si figura quxdam gigni COncipitUr, circuli peripheria in fex partes eequales divifa arcui<mqne duftis fnbtcnjii ; ex hac ipla genell deducitur , hexagonnm 6c xquilaterum !k x-

Quoniam tamen luppofita

quiangulum elle dcbere
eandem minime determinatur anguloium aequalitas
.

hexagono huerum iqualitate per

in

Uttrum

&

angulorum ^eaualitat inter

figurx , 0^5 geuefis datur , referenda eric . Si quis ellipfin ex focis motucontinuo generari concipit , quemadmodum in elementis Analyfeos ad Geomctriam fublimiorem applicatis docemus , is per hanc genelin extemplo int-cllrgit , rtStat ex utroque f>co ad punBum quodcunque eilipfeos duBas elle continUO axi majori tequaltt
Erit igitur hoc pradicatum attributum ellipfcos
Si quadratum gigni concipimus >
dum recla AB juxta dudtum altenus rectx
libi ;rqualis
jta deorfum fertur , ut eidem continuo ad angulos rectos infiftat ; ex eo , quod A13 alteri
couftanter ad angulos redfos infiitat , adeoque ex parte genefeos , fequitur , figuram
dei-riptam h.:bere latera oppiftta paraliela . Efl igitur prxdicatum
hot Qtadrati attributum commtme .
i

ejsentialia

AC

AC

Si e x data definitione nominali realis invefliganda

i. cx ca tot forma- Modus
i-nvcflga..
ntur judicia intuitiva , quot ficri poifunt , qucmadmodum fupra
( .
t!i definiindc
docuimus.
Quodii
nondum
appareat, quarnam ficvi dcbc724)
:
nts :ant , ut dcfinitum gignatur, 2. methodo ('ioco citato ) prjefcripta fua'.cs cx
pcrius tamdiu cruuntur conclulioncs , doncc ad tales perventum fuc- d.itis norit,ex quibus intelligitur, qucenam ficri dcbeant,-ut dchnitum sisna- fnin^i
,

tur.

mcmoriam

B'fc'

rcvocarc tcnemnr rcs oiim cogmcas viiuri , ni:m i:ucr cas tales occurrant , a quibus ca
profirifci~valenr,qa3e
ut genciis rci prodcat rcquiruntur, Quodii enim rales nobis occurrunr,
genefin rci concipcrc liccbit: id quod per fe liquet ncc ultcriori probarionc indiget
3.

In

nobis

E. gr. Si dctur definitio parabolx , quod fit figura turvilinta in cv.x

}
quidratum femhrdinat.e FM .tquatur rtcfangulo ex alfciffa jiF in parametrum AL , modo fupra expofito (not. . 714 ) inde deducitur,
q
femiordinata 1>M fit mtdia proyonionalis inter abfcijixm jfP
parametrum
jiJ-. Quoniam parameter AL Conllans eft., abfciifae autem
proiubitu fumi poifunt ; per id , quod -ex definitione paraboix collegimusj
evidens eft, punEium quodcunqut
dtterminari pojfe , fi inttr Cuwflanttm
At atqut abfciffam j(V- quitrnur media proportimalis . Atque adcOiVjtet
qua-nam fieri debeant , ut axe AP pofitione Ik parametro AL magnitudine^datis inveniantur quotcunque puncla
qui datam ad
,

&

sJSf-

pa

AL

b::s

. .

Vart. III. SeR. III. Cap. III.

35

aL ipfi AP in directum Sc defcripto femicirculo LNP lecans inKnitam AS in pun&o N,

Atque iic patet faraboU gcnefis leu definitio reaipfi femiordinatae PM gequalis.
prodit
lit . Similiter fi dctur definitio nominalis vafnrum , quod fiut particuU aquet mjtu quafi fpontaneo in aere afccndenics
inveftigandus fit modus , quo vapores formantur ; iudicium priformamus intuitivum vafmes in aere quafi fponte afendunt (Juod fi nobis fuccurrit,
omnc corput in fluido quaji fponie afccndens efit codcm Jpecifice levius ; mde inferimus
vapores
aere efie fpecifice leziorct
Ex definitione nominali eru:mus iudicium intuitivum alterum:
Vaporet funt farticuU a-auea- . Recordati aqnam efie aere fpecifice graviorem , inde colligimus:

AN

&

mo

Vaporet confiare ex

materia

atre fpecifice

graviori

Hanc conclufionem COnferentes CUOlCOa-

vafores fint aere fpccificc leviores , formamus propofitionem compo,

matcria aere fpecificc graviori funtque eodem fpecifice levioret . Quamcx
vaporet
conftant
fitam,
obrem fi memoriam noftram fubit propofitio , quod,fi corfus conftans ex materia fpecifice gra.
ziori fluido fit codcm fpecifice levius , cavum ejfe debe.it , inde ulterius colligitur : vapores

Clufione anteriori

quod

cfic

Quodfi porro meminerimUS , corpufnla cava ex aqtta formata effe bullulas ; inferimus tandem vaports buttutat ejfe , easque adeo exiguas, ut nudooculotalesnon appareant Patet itaque, ut vapores generentur , formandas eife bullulas ex guttulis aqueis valde
exilibus. Quamobrem ubi memoria recolimus, qnaenam caufa guttulas m bullulas refolvere pofllt , atque nobis fuccurrit , acuam btneficio caloris aerem intas contentum rarefaciend
in bullulas rcfolvcre , vaporum genefin caloris ope producendam concipimus , ficque definix hoc exemplo apparet quod metodus inveftigandi defi.
tioncm vaporttm realem CO.ndimUS
nitiones realtt rerum , que a canfit externis producuntur , coincidat cum methodo dati efeciut inquirendi caufat carumquc cwich//*/:; ($ 727- 7*8 ) , qnamprimum res eo perducTa eft , Ut condelere cavos

.-

ftct ,

quxnam ad

gentfin rci requirantur

Modus
invefliga-

di ginefes
rerutn

mdum

copnitao

715-

quarum naHam adhuc notknem babemus reales

inveniendce , entia nobis cognita pro arbitrio combinanrur& ex iis,qua?
nobis dc iisdcm innotuerunt, colligitur eadcm,qua in antecedcmibus
ufi fumus, methodo (.724.725. 717. 728.734 ),quidnameorum conSi defnitiones rerum

junftione gignatur.

r.tm.

7-ig.r.

Methodo hac utimur

in

Geometria non minus elementari

quam fuhlimion

tum lolidarum

ftigandas definitiones geneticas figurarum cum

modum inprimis docuit ffaacus Barrovvius in LecTonibus Geometricis

fuperficialium

fumimus ffi&.iopun&um fixum

ITIUS

rcctam

AB circa punEinm A

rot.rri,

A&

i.-

p. 14-

& le<M-

AB cireaidem mobilem dum cnim

rectam

prodit gcnefis circuli

Similiter (Fig.Z.)

fi

ad inve-

quemad-

lu

coi cipj

circulut h^co.i.iretti.

pitur moveri deorfnm juxta dutJum rcRx AI5 motufibi femferfatalleloigenefitthzbetaUScyhndri

Si reclaquxQuodftcirculo fubftituatur figura flana reBilinca , frifmatis genefis obtiaetw
.

quabtU,
motr. fibi femper paratlelo atquc
{Fig.$.) concipitur moveri dccrfum )uxta reSiam
recompo.ito
hoc
motll
rcfiam
per
acctltr.uo
incedit
motn
codem vero tempore puncium
combinacionem
in Mechanicis per arbitiariam
fukat curva ingencrc . Non abfimili

AC

dam AB

AB

,'

modo

machinarum fimplicium

reperiri pofTunt compofitse.

peditat Chymia, philofophia experimentaiis

nere exempla iftiusmod: obvia iunt

Exempla quoque huc

& civiliss imo m

moralis

fpecT.intiaiup-

omm

aitis ge-

S-Ti

De formandis

definitiombus

fpeclum

renda

& judiciis a priori

73 6

Quodfi

j5

parum aut nibil nobh fuerit per- Quomodo

combinantur ,
tentando genefes rerum deteguntur , ubi cafui multa accepta fe- cafus ad
de quibus

talia

efle,

genefes

experientia conftat

Ita fortuita combinatinte Untis ctmvexie attjue eoncav* ittetlunt fv.it telefcofium , quod Galilxt
Vioprkam nobis pepent \etcribus
adeo profuit in tot novitatibus caileftibus detegendis
Similiter commixtis carbonibus , fulfhurt ci- nitro cafu rtftrtus eft
Mathematicis ignotam
Nec alio modo , reterente
fuivis nitratus , cui Vyroteilmiam &i rtm tormentariam debcmus
leibnitio in Mifcellaneis Berolinenfibusp. 91.& feqq. inventus fuit fh^ffhorus . Plurmu ar-

&

lOUmdttegendas
concurrat-

tificum

inventa ex boc fonte originem fuam ducunr

737-

Si genefis rei per arbitrariam elemeniorum combinationem fuerit detecla, Oiwmodo

quod eidem nomen imponatur^ detegatur,
cogniturus utrum ea )am ftt nota nec ne ,
umres s
I. ex illa deducere debet rci attributa f . 714): * memoria rccolcre

&

tcnetur res fibi cogniras cjusdcm gcneris , uc ad earum proprietatcs

attendenti innotefcat, num intcr eas aliqua occurrat,cui illa attributa convcniunt. Quoniam cnim attributa cx gcncfi rei tota dcducla,aut
ex fingulis ejus partibus eruta,in pofteriori quidcm cafu fimul fumta, non conveniunt , nifi rei datam gencfin habenti , qucmadmodum

ex ante (.733 ) demonftratis apparct

efle candcm , culus gcnefin rcpcrimus.

Cli)l

&~

T^
f, t C

j^j,

ogm-

ta.

inde intclligimus, rcm iftam

Hoc modo

in Geometria fublimiori ex genefi curvx dete&a eruimus aliquam eusproquodfi enim nobis fuerit perfpectaaliqua curva , cui ifta propnetas convenit,
hanc eandem elfe cum ea, cu'us genefin deteximus, ablque ulla haelitatione inferimus
Ita in Elementis Analyfeos finitorum oftendi, lineam iftam curvam , quam in ufum fornicum condendarum conftruere docet Serlius } efle eandem cum ellipii AfMoniana Monftravi quoque lineas curvas, quas in eundem ufum conftruere docuit Albertus Vurerus
Utiex eo /r/jtrtmannus in Archite&ura civih 3 non alias effe quam elliples AfoUonianas
mur quoque in moralibus hac methodo , ubi , virtutum geneii detecta, demonftramus,

prietatem

&

quodnam nfdem nomen vulgo imponatur

Quoniam formatis
ve cx hypothcfi

(.

7*3.

ex dcfinitione (.724,), fi7Z5),five cx eftedtu (. 727), five ex cauiis(.

judiciis intuitivis five

cnr yeritas Utens

ex definitione nominali (. 734.J, five ex reali (. 735), fi- nonnijiex

ve ex arbitrariis combinationibus (.736) datis conclufiones infcrri cognitu

728),

fivc

nequeunc, nifi mcmoria comprchcnfas habuerimus propofitiones alias

terminum communem cum iftis habcnres,nec filum ratiocinationispro-

latt0Ct "

ruatHr

duccre licet, nifi propofitiones aliaj nobis cognitx fuerinc atque perfpecla:; hinc evidentiftime liquet
veritates latentes non pojje erui nift
ex aiiis cognitis ubi ncmpc ratiocinando, experienria inconfulta, eas;

dem

eruere decreveris.

Loquuntur idem exempla fingula, quibus methodos inveniendi (..cic.) propofitas

Ubique enim ratiocinaturi in memonam nobis revocare debuimus propofitiones alias^ quas hic denuo figillatim recenleri &prolixumnimis , Sc fuperfluum foret.
ijluftravimus

Scquitur inde porro,

quod

veritatem latentem eruere nequeat

CUl ' mri

,

nifi

qui

Tart.

352-

mnis

II.

ScH.

11. 'Cap. III.

qui eas habuerit perfpeclas

qtta ad formanda ratiocinia aliunde petend*,
,
atque easdem experiatur fami/iares , uc fciliccr vcluti fponce fuccurranr,
quories iisdcm habucrit opus
Exempla fuperiora , de quibus modo ( not.. 738 )diximus, idem abundc loquuntur Pone enim, formaco iudicio intuitivo, vel dedudta inde conclufione aliqua, tibi non fuc-

eas

erucre

pofP--

currere propoficionem, qua: in cafu priori ad ratiocinationem inchoandam

in pofterio,
ad eaiidem continuandam requiritur i nihil omnino etficies
, quocunque cogitationem
tuam convertas

740.

Curah-

Si ergo duo fuerint

quismve- tradiras dexrrc ad

n" e
cognitione

qui arte inveniendi pollent^cn regulas haclenus

ufum

fuer.t injiruilus

.;f

tot

^atentes

detegere valet,

tem aua
tiocinationem
alur in-

rransfcrre valent, alter veroplurium veritatum

alter

pauciores noverit

quam

qui ptures novsrit

non

ille

ra-

qui pauciores novit

.

Etenim ubi

ad vcricatem latentem dctcgendam requifiram inchoare

atque continuarc valct, ibidem fieri poteft ut hic eandem vel inchoare , vcl inchoaram continuare ncqueat

vznlrz
nequit

E. gr. Si quis reddere ;ubetur rationem , cur fub initium ex vitro inverfo nee aqua frcr.
fut flcnu una alttraque gntta effluat , jdem vero ignoret , aerem cjitfjem dcnfitatit cum exierno
babere vim elafticam fondcri atrnoffheerico gqualem j ratiocinationem ad illam detegendum requifitam ne quidem inchoare valet($. 718;. Quodfi eandem norit , ratiocinat:onem bene mchoabit : aft ubi in progreiTu ignoraverit , aut faltem non recordetur , fi corfus alicjuod viribus inxquaiibus fecundum contrariam dircEtioncm urge atur
m:tum feijui icrfus eam far,
tem, ubi minore vi vrgetur , lllam abfolvere haud quaquam poter t (. cit. )
Contra fi
quis utramque propofironem noverit , is ratiocinationem
inchoabit,
abfolvet.Patet idem ex ceteris exemplis fupraallatis
;

&

inventor

Hinc porro fequitur, inventorem

74 1

&

uno fdentiarum genere , v. gr. in

\nunogeMathefi, non j^eo p jje inventorem agerejn ahero Ercnim nifi inftru&us
rucric ventatum multarum cogmtione ad alrerum lcicntiarumgcnus Ipetiarum
cumcni- clantium, nii ipfi piodcrir ars inveniendi, quam in uno ex gr. in Mathefi cxcrccr (. 739 ).
demfit
in

in aitcro.

txperientia d:cta contirmantur , qua; felices progre:Tusin uao fcientiarum genereconcum lapfu in altero loquitur

jun&os
TircntSi

otfiuum
inveftta-

".mda.

. 74*lnde tandcm conficitur, tironem non debere inventorem agere ^fedaliorum \ nven t a primum ftbi perfpecla reddere
Ut vero ad veritatem proprio
friarte iuveniendam fe praparet , applkando regulas a nobis traditas inquirCre debet , quomodo illa inveniri pctuerint
.

Quoniam analyfis demonftrationum eafdem prorfus fequitur leges , quas in veritate

imeitiganda fequi tenemur ( . 7-^)y dcmonftrationes autem mathematici, qualcspraefenima nobis traduntur in Elementis Mathefeos univerfx, abfque ulla difficukate eo,
quem praefcripfimus (not. . 551. & feqqo modo refolvi poffunt ; ftudium Matheleos analyfi demonftrationum diligenter initituta dabit exercit'a , quibus tirones ad veritatem
inveniendam praeparantur Quod etiam philofophicae noftras demonftrationes eidem inftituto inferviant, identitas earum cum mathematicis probat ( . . cit. )
.

SEC-

353

S E C T

III.

D E

USU LOGICiE IN

LIBRIS

CONSCRIBENDIS, DIJUDICANDIS

ET LEGENDIS.
c at u r.
/.

De

librorum differentia.
743-

--^-\

natura , five boml- Diffcfen trimum , vel proponuntur dogmata , feu veritates u- tiA libro*
PJura librorum objecla dari nonpofle ntm fun'
wverfales
damentu
facilc probatur. Quicquid enim cognoicimus ,
proillud vel fingulare eft , vel univerfale
Ttbris

vel recenjentur faEla ftve

particulares

poiitiones

&

249.

ignorantije ne-

quoddam univerfalium

bulis gcnus

fcqq. ),

revocanrur

verfales

diiculfis

&
in

antequam
libris

vix

conftituunc
ea?

jure

ad uni-

Iocum

invvniunt. Eniinvcro propofitioncs fingulares formantur de factis naturae atque hominum, univcrfalcs vero de eo , quod rebus pluribus
commune. Arque adco ficri nequu ut in fcriptis alia? occurrant, quam
propofitiones fingulares de faclis natura: atque hominum vel univerfales.aut ob defectum cognitionis particulares de eo , quod rcbus pluribus eft commune, qua dogmatum nominc compcllamus.
Equidcm dogmitis nomen fubinde ftrict us fuirvrur pro propofitione univerfali, cirus
,

notitia ad felicitatem generis bumani utilis : quo fenfu Theologi dogmata vocant vel
propofitiones fingulares hom ni lahando creditu neceifarias . Enimvero nobiscommodius
videtur, ut veritates dogmaticas hiftoricis opponamus ,difcrimine intrinfeco ex ipfa pro:

pofitionum indole petito.

744-

Et propofitiones fingulares, Librorum

h sloiicofucrint veraj, veritatum bfioricarwn nomine veniunr.
E. gr. Si quis obferver, c*h fUtvia .tc lucente Sole appiruSfe iriiem , & factum idem re- rum defiEt hiftorkus eric iiber, in quo plura 'ftiul- nitio
cenfejt
is veritatem hiltoricam propoait
moji fadta recenientur
Libri facta recenfcntes dicuntur

b'ftorici.

fi

745Libri recenfentes facta natura? dicuntur

biftor'ue

naturales

qui dcfcribunc

Differea-

?art. 11. SeB. 111. Cap.

354
tia libro-

cribunt opera artis

ntmbiflo-

hotninum,

_.-

artes ipfas, kifioria artium

Hiftoria naturalis in varias abit partes pro diverfitate

Qux

c rca
j

qui recenfenc* fa&a

74^-

ntttaaits

>

kiBorite abfolute appellantur.

Faale hinc colhgitur, hiftoria: nomen primumfoli narrationi faclorum hominum fuiffc tnbutum; deinde vero ob fimilitudinem , quae generi conftituendo fuflicit , etiam ad
defcriptionem operum naturae atque artis fuifle translatum .

Vtjtorue

n_

&

ver farur

coeleftia defcribit.

nibus defcribir

j ta

Hiftoria

Hijloria

ccelejlis

obje&orum l
phamomena

appellatur, quae

meteororum eft,qu~ meteora ex obfervatio-

Hiftoria animalium eft, quae animalia defcribit,in fpe-

avium, infeclorum , qu de pifcibus, avibus, infe<ftis agit. Hiftoria morborum eft, in qua morbi
quibus corpus huma,
num obnoxium eft , delineantur. Pertinet huc quoque Anatomia, qua?
cie Hijloria pifcium

tft hiftoria ftruclurae

humani; Botanica

corporis

tarumj Pfyckohgia empirica

quae

eft hiftoria

qu

eft

hiftoriaplan-

anima? &c.

Non omnes fixum vocum fignificatum tuentur E. gr. flamft.vdius in Hiftoria, quam
vocat, cxlefti Britannica non modoobfervaciones phaenomenorum caeleftium defcribit , quas
in obfervatorio regio Grenovicenfi ipfe Aftronomus regius celebravit ; verumetiam cata

logum fixarum longe ampliflimum exhibec, imo in nova editione multa alia ad Aftroad'ecit
Enimvero etfi cenforia virgula non notcmus Autores meritis

nomiam fpe&antia

&

fcientiam
artem eminentes, ubi in libris fuis plura dederint , quam titulus promictit; non tamen aequum de iis mdicium obftat
quo minus in Logica fixum vocum
atque determinatum tueamur fignificatum
Solent quoque partes fpeciales hiftoriae naturalit a nonnullis nominibus Graecis iniigniri, veluti hiftoria meteororum dicitur Meteorographia i hiftoria pifcium lchthyographia. j hiftoria animalium Zoografhia i
itaporro.
Non improbamus hunc morem , erfi ab iis terminis abftineamus , ne eorum multitudine memoriam lectoris Graecarum praefertim litterarum ignari nulla urgente ncceflitate
n

&

oneremus

Expen-

mmu

Ad
rum^

kiftoriam naturalem referri

747-

quoque debent

defcriptiones experimento-

acquicfcas, nec ulterius ad reddendas phaenomenorum r ationes progrediaris , atque artificia experimentandi una edoVd hifloccas
^tenim experimenta verfanrur eirca fa&a naturae, etfi non nifi ofiam napera
noftra
intercedente contingant. Fad>a autemnarurae promifcueomturalem
xeferenda.

fi

in

iis

folis

nia funt hiftoriae naturalis

objedtum (

jJ\

745). Quatenus vero

ratio-

phnomenorum rcdduntur

,ea, quae cum hiftoria naturali combinantur,ad fcientiam naturalem perrinent . Artificiorum experimentandi defcriptio ad artem inveniendi fpe&at.

nes

Cum in confcribendis libris inprimis habenda fic ratio le<_oris , ipfimet experimenta
non nude defcribimus, fed fingulorum quoque phaenomenorum rationes reddimus
artificia experimentandi fedulo annotamus, cum hifioria cxfcrimentali conftanter conjungen-

&

in ufum philofophandi
, quae ex experimentis propofitiones
de rebus naturalibus condit atque eafdem ad reddendas phxnomenorum fequentium ratcs fhihptfbiam exferimtntalem

tiones applicat

niftori*
artiuta

Eodcm modo
ticur

hiftoria arrium

74 g

pro diverfitate objcclorum diverfafor-

nomina. lnTbeatri macbinarwn nomine vulgo venit hiftoriamachina-

De

tibrorum differentia

355

ehinarum, in qua machina? huc usque invenccc & ad varios vitae ufus
applicata? dcfcribuntur. Tot fane /; bifioriae artium fpecies ,quot artes

JP eciet '

diverf<.

Arcium
Jimus

imperfe&a,

hiftoria hactenus valde

fflftoria

&

per emincntiam

fic

&

Rerump.
tum &fata ccdciix;

utiliffima,

quemadmodum

alibi oftco.

749-

didta dividitur in civilem

literariam, quibus privata additur

atque rcs gcftas

etfi

Civilis

&

flatum

fummorumimperantium

ccclefiaFiicam HiJlorU

fata

rcgnorum percmi-

ecclefiafiica fta-

\fn

ftatum ac fata orbis litcrarii; privata deni- rLrL

s
que facta & fata hominum privatorum defcribit: quo pcrtinent Biograpbia fcu vitarum dcfcriptiones.
literaria

Nos non plura tradimus , nifi quae Logice ufus a nobis commonftrandus poftulat Neque enim nobis propofitum eft docjre omnia quse in fcriptis hiftoricis concinnandis fpeftanda; fed faltem ea, quss leges Logici obfervanda prsfcribunt Atque adeo plurade
diiierentia fcriptorum hiitoricorum non addimus.
.

. 750.
Liber dogmaticus a nobis dicitur, qui dogmata,fcu veritates univer- Libndogm.itidde
fales proponit.
ttl
E. gr. Euclide* dogmata fundamentalia circa magnitudines & figuras in Elementisfu- fi "*
is demonftrat . Eltmenta igitur Euctidea in numerum librorum dogmaticorum referenda .
Similiter Logka haec noftra dogmata de dirigendo intelleclu in cognitione veritatis proponit, atque adeo
ipfa ad Iibros dogmaticos fpeclat

&

75i-

dogmata tantum recenfent & ad fummum ar- Libromm

6 mat
gumcnta,quibus probantur ,indicant vcl eadcm demonftrant, autpro- S
Libri dogmatici vel

bant. Illos dicemus

libros

dogmaticos

bifioricoi;

hos vero

libros

dogmatkos

yi ri(i ,

fcientificos
E. gr. Ev.diits theoremata
problematum refolutiones in Elementis non tantum recenfet ; verum etiam demonftrat
Elementa igitur Euclidea inter fcripta fcientifica referuntur . MalUtns in Geometria prailica praxes geometricas
geodsticas tantum defcribit,
demonftrationes vero omittit . Eius itaque Geometria pra&ica in numerum friptorum
dogmmicorum hijioricomm referenda Nos in Logica veritates logicas non modo exponimus,

&

&

vcrum etiam eafdem probamus, argumenta

*erum etiam evolvendo Logica igitur noftra

quibus nituntur, non tantum indicando

numerum fcriptorum fcicntificorum referenda.

75*Utraque fpecies pro diverfirate objerftorum, circa qua? verfatur, in Subdivi.

diverfas abit fpecies inferiores.

tes

in

in

Huc

pertinent diverfa Pbilofopbia par-

Difcurfu pradiminari recenfitac. Sed a fcopo noftro alienum

differentiam hic expendere.

Etenim nec de fcriptis dogmaticis plura tradimus
commonftrandus poitulat

efl;

ilJam

quam

quae ufu$ Logicse

a nobis

CA-

fio

eormt*

*em%

. .

Tart. 11. SiB. 111. Cap. II.

35*

AV U

C
De
Finis b!tur"" s

II.

confcribendis libris hiftoricis.

753-

<>

jioriter.a-

^"""'V tloniam

in biftoria naturali facla natura? defcribuntur( jf

745),
i$
duplcx eft: vel ingenerare animo hclcris rtrum nan
ejus
f
V^ ^r turahum notiones , unde nobis cblata? agnofci poffunt ; vcliw^^^*" buere eundem principiis ^a/iw m ratiociniis de rebus natura,
hbus habemus opus.

&

E. gr. In hifimU animdlnm vel tantummodo defcribitur eorundem fpecies externa

,
verbis ueicribere nequit Autor , ex lchemate xri vel ligno inciio hauriuntur ; vel
limul explicatur ftruttura interna, enarrantur ailiones animalibus propriae , deicnbitur
viiilus, recenlentur alia ad eorum cognitionemquomodocunque fpeclantia . In priori cafu
Autor animo lectoris tantum ingenerat ideam animalium , ut eadem oblata ab eodem

qux

&

ab aliis difcerni pofllnt i in pofteriori eundem imbuit principiis , quibus utiagnofci

tur fhihfopbus in phyfica specialiirnna ; Vhyfognomus in con'e<fr.andis hominum moribus ,
Crator , Toe ta , alius in allegoriis, metaphoris, emblematis condendis , Oeconomus in receconomica, venatoria, pifcatoria, Sc itaporro.
.

,.

Fims bi-

Jona

ar-

&
Eodcm modo

patet

754-

dupliccm hunc fincm convenire quout autor vcl intcndat animo letloris ingenerft-

(.748

),

q ue hjftoria? artium, ira

re rerum artifciahum notiones , unde nobis datae agnofci poflunt ,
vel
eundem imbuere principiis , quibus de operibus artis ratiocinaturi opus habemus
E. gr. Ponamus defcribi artem typographicam . Aut igitur acquiefcimus in defcribendo
omni apparatu , quibus typotheta & typographi habent opus , ut is agnofci & ab alii?

rebus artificialibus diftingui

graphorum

poffit

vel fimul

755-

Mflori&

tmlup-

explicamus principia, quae de opere typo-

judicaturis utilia funt

Quoniam

biftoria

ftatus

civilis

Rcrump.

&

fummorum imperantium

( j^y ^- n ca fuppeditantur exempla , quibus dogmata po/itiunde prinripia prudentia> civilis derivantur ,nec non jura
ca ccnfirmantur
fumnmum imperantium deciduntur In hiftoria univcrfali caque gencJefcriijJt

&

quoque poflbmus, ut nonnifs qucedam notio feriei temporii hcloris animo ingeneretur in ufum hiftoriae ipecialis finium modo in
mcdium allatorum confequendorum gratia pertractanda?.
rali

intendere

Tir ' s tc.

tcjujti-

c,

Eodem modo

(jT.

patet, in

749)

au ]y Ui

dogmata de regimine

dentsa

ecclefiafiicrf

75<5.

ecclefiaftico

hiftoria ecclefiaffica proponi

confrmantur

&

exempla t

unde principia

prw

Ctt

derivantur

Fiuisli-

Nec minus

liquct

(.749

757-

biftoriam privatam fuppeditarc exempla vir-

tutum

Df
tutum

&

vitiorum

confcribendis libris bifloricis

,

quibus pr<ecepta dirigendi atliones

facilitatem confirmatur

&

357

ad fuam aibrumquf &**-*>

unde principia prudenti<e privat<e derivantur.

758.
* tmsut*m
hiftona literaria ftatus orbis litcrati dcfcribitur
in ca
artium liberalium ( . 749): adcodocctur progicflus fcicntiarum
quc in ea intendimus doccre lcctorem , undenam veritatum inventarum
baurienda fit cognitio 6* principia fuppeditamus ad locupletandam artem in-

Quoniam

in

&

veniendi proficua.

Commemoramus

hiftorixprimarios, adquosrefpiceredebemuseam vel conAl:os ulus , quos hiitoria habere potelt hic reccnlere ,
autem utique poteit , ut autores alios quoque ufus
in hiftoriafcribenda intendant , adeoque iidem in numerum finium affumantur. Enimvero
patebitex inferiusdicendis , finesceteros aprimariis iftis , quos recenfuimus pendere , ici
ii iitisex affe lansfiat ,
ut
his quoque iimul fatisfactum fit , aut certe non difhcile , quae a
nobis in gratiain illorum praecipiuntur
ad hos quoque utiliter transferre Qux enim Logica
fuppeditat fubiidia , numeropauca funt
generatia .
dituri

vel

fcilicet fines

decondita ab

|udicaturi
ab inilituto nottro abhorret . Fieri
,

aliis

&

759-

Quoniam hiftoria civilis recenfct ftatum & fata Rcrump. cum rcbus
geftis fummorum imperantiumjecclefiaftica ftatum&fata ecclefisejprivata facla & fata hominum(. 749); cx collationcfactorum & fatorum
leges providentidB divinae innoteicunt. Unde inter fines biflori<e in genere reterri debet, quod ad leges providenti<e divin<e agnofcendas manu-

* ,fliStVt*m

Tf^
'~

'ft

orix

ducat
llfum hunchiftorixmaximi efle momenti per eapatet , quae in moralibus deofficiiserga
Etenim oftendimus attributa divina diftintte ac evidenter agnita fieri motivaomnium noftrarumactionum atqueeo ipfo, quod attributa divina motivisaccedant , virtutisftudium non modo facilitari , fed ipiam quoque virtutem longe aliam formam
induere , quam fi motiva ab intrinfeca a<ftionum moralitate Jerives
Dum vero leges providentis divinx ex fatis Rerump. eccleii* atque hominum privatorum fcrutamur , novis continuo argumentis attributorum divinorum cognitio pennde confirmatur , ac inTheologia finium contemplatione Principiis noitris meraphyficis, moralibusoV politicis inftructus non iineanimi fingulari voluptate mperfcrutaiidisex hiitoria legibus providentiae divinae utiliter

Deum demonftramus

verfabitur
JT.

7 6 -

Scriptum bifloricum conditurus id agere dchet ,

1. non narrct , nifi
vcra. 2. Singula co , quo fe invicem fccuta fucrc , ordinc exponat ,
ncc 3. quicquam eorum praercrmittat , quod ad finem hiftoria? con-

fcqucndum cogniru neceflarium.

Poffunt hax axiomatum inftar fumi. Etenim

Quamm
in J criP t0

%^

^rc
da

in fcripto hiftoricore-

cenfemus fadla five natur3e,five hominum (". 743 ),certorum finium

coniequendorum gratia ( %. 753. & feqq.). Ponamus igitur illudconditurum narrare a veritate aliena, nec fingula eo,quo fe invicem fecutafucre, ordinc. Evidcns eft, eum non narrare faclia, fed ex proprio ingenio conficla
quod dcfinitioni fcripti hiftorici rcpugnat ( .
744). Ponamus porro cum quasdam prxtermitterc quse ad finem hiftoriae confcquendum cognitu ncceilaria func eundcm lcctor minime con:

fcqui

Tart

358

//.

SeB. II I. Cap.

II.

fequi poterit, quacunque attentione adhibira, omnibus Iicet fubfidiis

meditandi inftructus, quac fcctionc prscedenre expofuimus. Erit igitur
hiftoria vel ufus nullius,vel minoris quam fieri poterat: idquodprin-

moralibus repugnarc fuo tempore patebit.

Nosnimirum nonadmittimus principiis noilris moralibus convenienter ullam rerum cognitionem qux non tandem tendat ad liberarum actionum determinationem atque adeo in
cipiis

humani terminetur Abunde idem patebit ex ceteris philofophiae partibus a

nobiseadem methodo tradendis, qua Logicam nunc expofuimus Cumque omuem cognitionem ad hunc finemdirigereconltanter conati fuerimus, ipfo izto didicimus nullamdari , quantumvis abftractam atque lublimem rerum cognitionem , qua: non ad promovendam
generishumanifelicitatem transferri pofiit Eritdies, fi Deus volucrit , quo idem luculentiflimc demonftraturi fumus
telicitate generis

Hiftoriam

Ontnam

naturakm

761.

conditurus ea fini

ut rerum naturalium idea animo

obvia accuratiflime delineata aeri

minime

Itibiftoria

alterius ingenerentur

ngturdi

incidi ac fuis nativis coloribus depingi curet. 2. Partcs fingulasiniisdem

condenda

1.

objecla

propriis fuis nominibus indieitet, aut , fi nulla proftent ,

r
'
...
P
... * ,.*
^.
r
acccnta nmihtudme cum rebus alns nova imponat. 3. Quae m partibus
da xd intenerandu fingulis denuo difcerni poffunt,eodem modo enumerare ftudeat,donec
animore- ad partium partcs obfervabiles ultimas perveniatur. 4. Quae nudo ocuvum na- lo non patcnt , beneficio microfcopii dctcgat. 5. Quo ordinc parrcs finturdiurn
g U x fe mutU o cxcipiant & quomodo intcr fe cohaereant, fedulocxpli-.
idt/ts.
Etenim ubi ledtor attentus obje&um obvium oculis fuis ipfemet
cer
fubjicit,vel eos in minus obvii imaginem prototypo fuofimillimamconvertir, ratione praeicripta notionem cbjccli adipiicctur, quantum fieri
poteft, diftinctam & ada?quatam (.682.683.684)5 in ceteris vero ,
quse diftinclc exponi nequcunt, claram, utut confufam (.688,). Ficjjfcernibiles

obfervan-

.,

nem adeo

ab autore intentum confequi poteft lcctor, qui fufficientem

ad ilhus fcrtptum arfert attcntionem.

Nemo

non vidct, folutionem problematis generalem ad quamvis partem

turalis fpccialem applicari polie

. gr. Si iridis hiitoria tradenda

Receniendi lunt colores eo ordme ,
.

hiftoriae na-

delineandus erit ar-

quo fe invicem confecus, qualis in aere comparet

quuntur Indicanda eit ratio latitudinis ad altitudinem; nec non ratio latitudinis colorum ad eandem altitudinem, & ratio latitudims fingulorum colorum inter fe Quodii finguli
co!or.es in ipfa arcus cadeftis imagine picla exhibeantur ; eorum claram nancifcetur ideam,
qui iridem nondum vidit , vel ofim vifi non latis recordatur Quoniam fupponimus in iridis
defcriptione non alium autori propofitum etle finem , quam ut e:us ideam animo le&oris ingeneret , qnantum fien poteft , diftmctamj aliorum phenomenorum mentionem nullam in:icimus, illi notandorum , qui iridis theoriam phyficam condere debet. Enimveronon inutile
nobis videtur unum acijiuc alteiumque circa problematispraefentis folutionemmoneri
.

Confequitur

Curbifio-

rmmtuitusjiri-

icloTM

ohjetlis effe

Nequeenim

fieri

poteft

ut icmper

iis

pra'fto

arte exccllcns

vcro nonnifi confufam notionem habcmus,eacum

tero folis vcrbis communicare non poffumus f. 88. 89 ).

debeatef- re dudti

fc gnarus.

debere exercitatos .

ncc qui lucri gratia opus pcrficiunt , eam in

pcrficicndo collocare folent opcram, qua utuntur veritatis amo-

pjjCj-Qj-

co ^ cm

762.

hi nc,//?or/> naturalis fcriptores in delineandis ac depingendis

Quorum

Ita

al-

De

confcribendis libris bifloricis

359

&

Bocanicus
l;a ludoziiHs TeuilUe , Religiofus ex familia Minimorum , Mathematicus
Regis chriftianiffimi, irer in Americam meridionalem & Indiam occidentalem hiiloria
quoque nacuralis gratia faciens ac in delineandis & pingendis obectis excellens, iple
lmo Jo.
toitribus nativis illuminxvit
propiii manu fiantas attjne animalia exotica deiincavit
conJicurus
felenografhiam
prxftanciffimus
feculi
fuperioris
He-velius
Aftronomus
annes
,
Lunse phafes non modo ipfe in charta accuratillime delineavit, verum etiam eadem indultria cV dexteritace ufus aeri incidit. Antonius van lceuwenhvk, obfervacionibus microfco-

&

&

praiclaris in fcientiam naturalem mericis clarus , ipfemet arte delineandi objepicis

cta deftitutns erac : quamobrem pi&oris opera ufus non ubique fatisfecit votis leiftorum
Academiae fcienciarum alere
in dclineandis objeftis, qualia pcr microfcopia comparent
poifunt cc vnos ad hiftoriam naturalem perficiendum natos, &: piitores , uc conjunctis
viribus agant , quod unus folus perricere non poterac
.

Quoniam

l6h

qua

dicare vclctiam juxta analogiam linguar,

dcrantur

rus fit opus

r
propriis fuis

biftori* naturalis fcriptor fingula

condere

dcbec (.761);

ImguaJ

uritur
,

qua

nommibus
m-

Cur

li>-

nomina,qua: defi- gns admodum

, maxime gna-

fcribit

%r.ann ef-

efl.

Dirticultatem eloquendi , qua: in obtectis clare percipimus, /acis experimur

praefertim fi fchema , quo
ba non fatis commoda fuccurrunt , quibus ucamur
tancur, rem nomine indigitandam non facis clare exhibec
,

ubi ver- fe debeat.

repraslen-

Quodfi

notio

764-

nomini refpondens obvia fuerit

nomen

in defcriptione rei

Qjtindo

mio no*
nudum poni fufficit
Etenim il notio eidem
mine
connomine audito lcftori ftatim fuccurrit. Quamobrem cum aliud non iutentus efcendamus, quam ut alterius animo rci deicriprae nocio ingcneretur (.
fepofu.
761); nomina eorum nuda poni fufficit, qua? rei infunt 3cquorumnorefpondens Obvia fucrit, ea

tioncs obviae fuerinr.

E. gr. Nocio crianguli ssquilateri obvia eft . Quodfi ergo caput comecae, vel ftella quxaut aliud^ph.cnomenoii five xthereum, five aereum eum habueric ficum , uc
,
fixis criangulum asquilaterum conftiruac; fufficit in defcriprione phaenomeni
indicafle, quod cum fixis A
B formaverit triangulum sequilacerum . Quomam
diftantia fixarum per fe parec , crianguli magnitudo inde ftacim Liquec , neque opus eft,

dam nova
cum duabus

emm

&

uc ad

eus magnitudinis ideam animo exhibendam quicquam addacur

triangula asquicrura diverlam

fui

fpeciem exhibeanc

Enimvero cum

prouc crura nunc fuerinc bafi mi-

&

quo fitum
nora , nunc majora ,
racio inxqualicacis diverla ; triangulum fimile ei
phaenomeni defcribimus, vi imaginationis minimc etformabit, neque in charta delineabic , nili qui racionem crurum ad balin, vel diftantiae verticis ab eadem ad eandem una
noverit. Similiter idem obfervari debetcirca nomina , quibus notrones nonnifi confulx
pondent. E. gr. Colons rubri plurimx func fpecies S\ quisergo defcribens avem peregrinam pennas quaidam rubras norninaverit haud quaquam fieri poceft uc Ie&or nifi
caiu raro, imo longe rariflimo , incidat in eam fpeciem coloris rubri , quo penns eranc
tindx. Nifi igicur auc nomine fpecifico indicaveric rubedinem , auc alio modo ideam
animo Iectoris ingenerare ftuduenc , hic minime mencem lcriproris afiequecur (. n8).
qui noueric , nomine generali indigicari , quod fpeciali indiAuc igitur dubius eric
candum erac ; aur falfam iibi efformabit rei non viis ideam Contra cum Isvitas nonpoffint
nifi gradu differar in objedtis laevibus , gradus autem parciculis confulc indican
admodum laeve , a lectore facile inceliigecur Forian mmis
fi quis ob e<fium dicat elfe
quod fixum vocum lignificatum cufcrupuloios nos mdicabunt , qui non perpendunc
detorquentes negain eodem ftabilia principia ad fenfum alienum mmime
ftodientes
verbisnoftns :unre debeamus , nos ab altero intelliei , quamdiu is non eandem cum
Quodfi
-ungebamus
117 )

iifdem
cum
(
git i-.otionem, quam
defcrlbentes
,

&

obicceris

nos rem
impoff.b-lem hac ratione fore

Wolffii Logica

.-

rei naturalis

defcnptionem, qua: prorlus

Zz

intell'

'

jdo

Tart. 11. SeX. 111. Cap. 11

non vifo ipl"o ob eclo ; tum quidem 1'acile largior , fubinde id fieri non pofideo fchemata requifiverimus oive&a accuratillime delineaLa fuifque nativiscoloribus illuminata exhibentia j nonnunquam idem nondum elle in poteftate noftra
attamen non facile larg-or , ut , quae in noftra nondum funt poteftate , ea pro impoifibilibus venditentur. Erit aetas , qua patebunt , qua: nunc latent , ubi ea methodo philolopbari libuerir, quam nos philofophantibus commendamus . Ne vana dixilfe videar ,
ad fequentia attendat leclor ex fpe meliorum temporum voluptatem percipiens

ligi poflit
fe

cum

^n

cl def-~
tw r-

tribi
fint

profunda indagme afTccurus ( quod fuo

doccbimus),
quinquc
colorcs, qui cx refracKone luminis
oco difcrtius
folaris in prifmate facla prodeunt, efle primigenios, quorum commixtioneprodcuntcompofiti ceteri omnes, atquc in prsclaro Optica: opcre lib. 1.

Quoniam

lfaacus Nevvtonus

'

prop. 4. p. 58, edit. fec. iar. modum docuir luminis radios heterogencos
fcparandi ; experimentis perveniri poterif ad diftinclas colorum compcfttorum no-

rerum naturalium cxperimcnta necefftiriafaffuro

commumcari pcfft notio ccloris Er quoniam piclores atque tinclores adcolorcm inducendum utuntur matcriis cx regno mincrali ateue vcgetr.bili petitis ckilli inprimis ex fimplicium quorundam colorum
mixtionc producunt compolitos quibus K-rum nativos colores imitan-

tiones

ita ut in defcripticne

fc!;< zeibii

tui

ad

bus

quoque

ars

colorum compofitorum nothr.es pervenitur.

dijiinclas

mis forct

pitloria 6* tincloria experimenta fuppeditare poterit

notiones

Ac

utile

qui-

inpri-

utraque via repertai ccnjung/.

Non

diifitemur , rem arduam eife , quain hic commendamus ; nec negamus fore ut
pluriraa experimenta operam experimentatoris indufttii ac ingeniofi Iudant nequaquam
tamen laboris improbi lucceifum defperamus, quo omnia tandem vinci dudum obferva:

tum

eft

766.

Un

dijlincle

coh coepit

defaibi

ria

tfj

lt

qux fuperiori feculo fcliciterex,

fuo loco dabimus ubcrrime cxplicatam, conftat,va-

Similiter cx hiftoiia expcrimenrali

calor

& quam

cxcogitata

quibus datus quidam gradus determinari

quo gradus wkris detcrminatur, in deadyxiatur experimentum reiteraturis folis verbii com-

cfle artificia

poteft. Quodft ergo experimentum

fcript.one ccrpcris calidi

municari

poteft notio caloris

Experimenta

ifta

quam

dcfcribemus

in

nos

confifx

qtamodo
altert

com-

mumcen
tur

notandum,

In genere

"Xotiones

fhui prajens
y n effici poffe
-

fijli pcjjit ,

experimentali

7^7-

experimento prcefcripta metbodo faclo illud fen-

cujus nonnift confufam

babemus notionem

ut Uc~tor experimenturn reiteraturus eaiu

ft

baka mus.

philoiophia

flis ver-

bubemus,
quamnos
'

ncttonem conjujam confequatur

Patet adeo novus ufus philofophiae experimentalis in tranfmittendis notionibus confupcr icripta ad ahos, qu> novtim expermentorum campum aperiet
Exemplum e us
occurrit in menlura fixa experimento pendulorum ex mente Hugtnii ad pofteros
peregrinos transmitcenda
oe quo Hugmia.no invento egimus in Elementis Mechanicae theorerr.ata de motu pcndulorum demonltrantes
fis

&

Modus

St id

>

cujus notionem confufam

76%.

habemus ,

fvr.ilitudinem

quandam

babuerit
Ctttn

De
cum

alio

confcribendis Jibris bijioricis

aheri noto

banc ccnfufam

alteri

& fimilitudo

361

diflincle exponi pof/it; folis verbis

notionem commu-

communkarc hcet quatenus fmUitudinem cum re alia mcandl

Cum cnim alter nomine rei alteriusauditonotionem " ono " es
,

'.

alteri nota invoivit

mentc rcproducat , quam olim perccpta? habct ; ca coram Utudinzn.

m
qua:
cadcm funt in rc a nobis confufe pcrccpta . Quodfi i- amaliis.
intuctur,
gitur illa indicarc porueris, fimilitudinem diftincte cxponis
nec altcr
ad iimilitudinem rcferet ab cadcm alicna. Verbis adco, quibus in dcfejusdem

in

criptione objccri uteris, cfficis, ut notionem confufam, quam habcs ,

confequatur alter, quatenus fimilitudinem cuvn rc altcri nota involvit.
Mechodus hxc hominibus cnaxime nacuralis, uc fola Logca nacurali ufi alcer! defcriquod nuiiquatu vjdit , c us cum aliis e'dem nocis comparacionem inpcuri olvectum
Enimvero cum fimilitudinem nonconvenientibus circumfcribanr limitibus , fcofticuant
pum libi prajfixum mjnimc confequuntur Etenim alcer fibi in memoriam revocans rem
,

integram, quae aliquid fimilitudinis cum alia involvit, fimilitudinem ultra fuos limites
extendit. V. g. Si quisnures alicuus animalis alteri nondum vifi dixericefTe fimiles auriqui hsec audic aures felis libi vifas in memoriam revocat eafquepro auribusabus felis
Accidit inde uc iftiufmodi comparacione in fingulis partibusanin'malis ignoci fumic
iufticuca ledcor vi imaginacionis componat ideam animalis,
malis, quod defcribic alcer
quale in rerum natura nullibi exifbit &: quod toto coelo differt ab eo , quod libi repraeAnimat igitur peregrinum ipfe tandem videns nvrarur atque fatetur , fe
lencare debet
Quodfi is , qui leg t Mciuiiuodi defcripcionem,
longe aliam eus ideam animo conccpiffe
arcis pictorijs effet peritusac idese fuae convenienter animaf nondum vifum delinearec ;
quantum a vero idea iplius aherret palam foret alreri qui obe<3um ipfum vidic Lu;

brica adeo hacc via eft , nili caucione ucamur , uc terminos fimilitudinis indigicemus .
Valde aucem vereor , ne maore hic opus fic circumlpectione , quam quae in plurimos cadit
Obiter obfervo , exemplo hoc patere , quam facilis fit Logicse naturalis abufus
quam bene fibi confulant, qui arcificialem cum nacurali conungum

&

. 769.
qua in objeclo quod defcribitur , fenfui non patent , nifi experimento ExperiCum enim alteriusanimo rei , quam dcf- mattonm
faclo; idem una defcribendum
U~
cribit, ideam ingenerare frudcat autor ( .761 );fcopum fibi pra?fixum U HS 9
a
m
minimeconfcquetur ubi cxperimcnti nuliam mentioncm facir, quo facto
dcmum fenfui paret,quod defcribitur. Etenim fi nullaprorfus cjusdem nJurali
mentio fiat , fenlui per fe patere ledtor fibi perfuadct ,quod nonnififa<fto cxperimento in apricum producirur, arque adeo a vero aberrat f.
624). Si faltem in gcnere indicat , fadlo cxperimento demum patere
quod dcfcribit, quomodo autcm idcm inftituendumfitminime exponit;
kcftor veriratem fafti cxaminaturus ignorar
quomodo eandem confequi debeat vifurus, num veram animo conceperit ideam

Si

'n

Exempla
ciones in

in

anacomicis occurrunt

apricum producuncur

ubi per experimenca vafa lacencia eorumque inferalia

philofophia experimentali

Videbimus

. 770.
Si

eum una Modus

minime perfpeclus
obfervunRatio prorfus cadem, qua? theorematis prxcedcntis.

modus obfervandi

ftngularis ftterit leclori

exponi convenit .
Exempla apud Aftronomos occurrunt nec dcfunt alia in Phyfica Obfervationes quo- di quuido
que microfcopicae modum fubinde fingularem poltulant , quo obje&a vel prparantur , defcriLcn~
Quodfi modus obfervandi accurate defcribicur , exinde CLus .
vel ad microfcopia applicantur
petere licet argumenta de veritace obfervationis , quamdiu affenfus pra:bendus ob alteri;

usautoricace-m.

n\.

Vart. 11 SeH. III. Cap.

S6i

11

77r-

Hijloriam naturakm conditurus ea fini , ut animum letloris imhuat princiinccnpiis t quibus in ratiociniis de rebus tiaturalibm habemus opus , i. judicia indendahi- ru t V a formet
(.669), eaque determinata (. 320 ), modos ab attri-

Quanam

Sonaa*.
neuda
circa

fcientia-

rumprin*
(i

Ptm

^utis

&

&

quantum datur , diftinguens (. 672. fcqq.). 2.

,
qua in objeclis obfervantur , notiones confequi ftu-

eflentialibus

Diftinclas

eorum

deat C0"-

7<U

notatis.

3.

difterentiis

qux

In caufas latentes

in diverfis

occurrunt

earumque concurfum

cum

inquirat

cura an-

727.
opus fuerit , cxpcrimentis adhibitisque microfcopiis, quibus latcns in apricum producitur
4. Definitioncs & judicia
univcrlalia condat (.679. 705), fummopere tamen fibi cavcns,nefua
de iis, quas obiervat, judicia cum obfcrvatione confundat.
Ex hiftoria naturali petiturus principia , quibus utatur in fcientia
condcnda, dcfiderat vel notiones fpecierum, utdeinceps gencrum aliarumquc fpecicrum notioncs inde deriventur (. 710. 714,1 , vel definitioncs, ut inde alia propofitiones colligantur ( . 724 )
vel denique
propofitiones , quibus tanquam ratiociniorum prsemiftis utatur ( . 725.
727. 728). Enimvero notiones generum atque fpecicrumcondi ncqueunt, nifi prsfupponantur notiones illse diftincta? , qua? ab expericntia hauriuntur (.710. 714. 88,) ac inprimis differentia? rerum fuerinc
perfpedlx ( .71). Neque dcfinitiones condere licct eorum ope , quae
obfervavimus, nifi modos, attributa & effcntialia accurate diftinguere
noverimus(.73i ). In ratiociniis non efte locum nifi judiciis determina-

728),

faclis

( .

ficubi

tis, di<ftum de omni & nullo, ratiociniorum fundamentum ( . 353 ),

probat ( . 348 ) Qyoniam vero fleri poteft, ut fibi expcriri quisvideatur, quod minime experitur (.667),ac prxterca in formandisjudiciis de rebus perceptis a vero aberrct; de vcritate judiciorum judican nequit, fi quis fua de iis, qua obfervat , judicia cum obfervatione
confundit
Ex his igitur omnibus fimul pcrpcnfis liquet , fi hiftoria
naturalis ea fini confcribenda,ut animus lecloris principiisimbuaturad
ratiocinia de rebus naturalibus formanda proficuis, ea obfervanda cfte,
.

modo

cjuse

praecepimus.

exempla dedit vir in hoc ftudiorum genere eminens de^eCommentariis Academia: Regiae Scientiarum, qui ab eufdem Secretario foncum illius Hiftoria quotannis eduntur Si quis ea attenta mente pervolvere ftu-

Hiftoriae naturalis praeclara

aumur

icnetlio

in

dueritj eadem regulis noftris conformia deprehendet

772Expcrimenta defcripturus 1. inftrumenta defcribat , quibus ad experin m capiendum utitur, ut inde judicium ferri poflit, quantum eitadefcri- rn^ t"
dcm fit habcndum fidei. 2. Singulas aclionesexperimentatoris jufto orbtnia.
dinc enumeret , ex eadem ratione. 3-Singula quoque pha?nomcna,qua

ouomodo^

fcfe

fpcttanda ofterunt

recenfeat. 4. Propofitiones,qu inde ftabiliri pof-

De
ri

poflunc

fui cilc

confcribendis libris biftoricis

cruat. Ita

nimirum

poteft vel de verirate

nihil

363

corum prxtcrmittetur

propofitionis cxperimcnto

quod u-

ftabilira:

ju-

dicaturo, vcl codem ad amplificandum fcicntiam ufuro. Prius patct,

feqq.) ; poftcrius cx iis, qux ad ftabiex fidei rcquifitis (. 613.
liendam propolitioncm praxcdenrcm dicla funr (.
Exempla huc fpectantia reperire licec in Ottmis dc Gucrkkc Expenmentis novis Magdeburgicis & l\olcrii Boylc openbus, quoe in compendium nuper milit atque in ordinem

&

77O

Nos in phiredegit vir de arte falutari &: fcientia naturali bene meritus Vetrut Shaw
lofophia experimentali iifdem regulis, quas aliis commendamus, fatisfacere ftudemus .
Inprimis id agimus , ut palam fiat , quomodo cognitio naturse hiftorica cum lcientifica
.

capiat incremenca

ita uc fibi

mutuas operas continuo

pra:ftent

773-

Hiflorra
Hiftoriam artium conditurus ea fini , ut animo letloris rerum artifidaliwn
notiones ingeneret (.754,) , i.objerfta, qua? dcfcribit, accuratiflime de- ^T"-^-

lineata

a:ri

incidi

curet,ut defcriptioncm lcgcns oculos

ncm convertere queat

Cum

opera

quafi

in

coram intuiturus, qua: eidcm

rei

imagi-

infunt.

2.

ffl

morerum

ex partibus vel continuis, vc! contiguis certo artijiciaconnexis compofita, partes fingulas figillatim defcribat Uwaide-

artis

iint

modo inter fe
& modum, quo inter fe conneduntur ,diftinc"te explicct: Quodfi qua> ascon cn dam in iis difccrnenda in oculos non incurrunt,partesintegras a to- *

& aeri incidi curet. 4. Partes majores ,

minoribus conftant,in easdem refolvat & iingulas eodem
modo defcribat atquc, fi opus fuerit , figillatim delincatas ari incidi
curet. Singularum partium dcfcribat materiam, figuram, rationem ad
totum vel ad partcs alias,coloremfuperficici inductum & fi qua alia
Ita nimirum lccloris animo ingeneobfervabilia ulterius occurrunt
rabitur notio diftincla & adxquata operis ( . 682.683), ira ut artis
peritus idcm efformare queat juxta ideam animo conceptam.
to avulfas figillatim delincari

ubi ex

aliis

Exempla prxbent

defcriptiones inftrumentorum , quibus utimurad experimentandum,

philofophia experimentali olim exhibendae, quales in openbus Germanicis jam dedimus Theatra quoque machinarum conditurus in delcribend's machinis eadem obfervare tenetur , alias enim nec artis peritus juxta ideam ex libro hauftam machinam condere valebit , nifi ex proprio ingenio fupplere noverit , qua: in idea deficiunc
in

Quoniam

774-

magnitudinum per numeros determinantur;/5y//;- A*ti digularum partium dimenfiones in menfura quadam data ajfignentur , earum 'nenftonil
quomcdo
ttim inter [e , tum ad totum ratio patet
rationes

Idem nos facere fuevimus in defcribendo apparatu ad experimentandum requifito Vui- dctermigo operibus artis v. gr. machmis aeri incifis apponitur menfura , ad quam fingularum wda.
partium dimenfiones, quae in imagine non variantur atque in eadem exprimi poffunt
,
examinandae Enimvero cum charta madore confecta , dum fchema eidem imprimitur,
dilatetur; ubi vero denuo exiccatur, contrahatur
lmearum longitudo variari folet
Prceftat igitur delcriptioni addi numeros.
.

'.

5- 775-

~ Jr
.
.J. 7J.
Rjjodjt materta vel corports arttfictalts

Mixta
quomodo
defcriben-

ve

Cap.IL

Vart. II. SeB. III.

2^4

'
.

totius,m faltem unius alteriusejusdem i.enumerandx funt materiae

partis fuerit m\xta\ tn defcriptione

fimpliciores, five naturalcs,five artihciales,qu mixtionem ingrediunrur. 2. Indicandac funt rationes fingularum partium ad fe invicem
3.

da.

Hac enim ratione mixti diftinclam

Declarandus eft modus mixtionis
confequemur notionem , cum fingula rccenfita fuerint, quae in mixto
.

qua

tali

dfftingui poffunt

tium fcopum, quem

jT.682), confequenter conditor hiftorix ar-

intcndit, confecutus cft.

E. gr. Pulvis pyrius eft corpus artificiale

mixtum

In

Pyrotechnia

idem

defciipturi

enumeramus materias ex quibus inter lc commixtis paratur , nitrum, fulphur

Docemus proportionem , quam habent hax milcibilia ad fe invicem pro
bones
,

&

car-

diverfi-

tate efficaciae, quam in pulvere pyrio requirimus . Defcribimus denique modum , quo
xtum
Nemo non videt, in defcriptiomixt'o perficitur, ut tandem prodeat corpus
ne quoque corporum naturalium mixtorum idem fieri debere Enimvero in natura relicet multo labore in eafdem amultisfe,
rum mixtiones admodum abfcondita: funt
culis inquifiverint Chymici Sc Alchymiftae , hactenus tamen naturaliter mixiorum non

&

habemus notiones, quae mixtis ad arbitrium producendij lufficerent, quales de artc

mixt:s habemus.

eas

77^-

Artes ipfas defcripturus ea fint , ut earum notionem animo lecloris ingenertiumad ret
fingulas recenfere debet operationcs, qua ad perficiendum alix
^
enumnofi ex pluribus adtionibus conftent
,
,
q UOcj opus ai c s re q u run tur ,
fiijioria

&

nimoingcneran-

dtm

lou-

iznda.

eas e odem

modo

easdem reiolvere debet, quo parrcs

ahas mino-

res refolvimus in compofiti dcfcriptione f. 773). 2. Inftrumcnta,quiac*tiones opus habet artifex, defcribat eadcm cura, qua

bus ad fingulas

cum

utique fint corpora artificialia, feu opera artc parata , atque 3. accurate ddincataarTabrearri incidi curet. 4. Inftrumentorum ufum in perficiendo opere diftindtc exponat. Quod enim hac ratione confequamurartis ipfiusnotionemdiftinart

opera defcribi convenit

( . cit.

),

partim ex notionis diftintta? (%. 88), partim ex arris ipfius definitione liquet, quae hic nobis eft habitus corpus artificiale producendi.

clam

Exempla prsbere poflunt accurata; defcriptiones operationum chymicarum , quibus aliquod arte mixtum paratur Occurrunt quoque exempla aliqua in Archite&une civilis
Pyrotechnia; elementis, qus in Mathefeos opere Latino extant
.

&

Ouomodo
bntoria

777Hiftoriam artium conditurus ea fini , ut animum lecloris imbuat principiis ,

ratiociniis de rebus artificialibus habet opus , 1. indicet fines uniusq U) y Ui

cu uscl ue operis artificialis, fi plures habuerit, vel practer finem ab intitnda^vt

poijuppeditet ventore aut artifice intentum alii dcinceps accefferint , velaccedcrc
fint ufus. 2. Diftinctas eorum, qua? in objc&is obfervantur,commupnncipia
judicandi nicet aotiones
quantum datur ,pcrinde ac in cafu pracedcnte (.775).
,
tieopen,
Singularum partium , tam maiorum,quam minorum,ex quibus if'

bus artis

pjj^

'

c
componuntur, exphccntur rationes hnales, imo cmnium ,quae
<

tae

&a[

cir-

ca fingulas obfervantur, rationts reddantur, vel ab artificepcrito ad-

dilcen-

Dff can^cribendis /ibr/s hifloricis

365

difccndtf, vel cx ipfo opere deduccnda:. 4. Inftrumcntorum quoquc

hujus rationibus, declaretur. 5. Ht finillorum,
ufus, additis

&

&

adcarcquiruntur
Hac
rarioingcncrandam
(.776).
notioncm
animo
rum
de
rebus
judicia
artificialinc animus lectoris imbuctur principiis ad
bus formanda neceflariis.
gulis una fatisfiat praeceptis, quce in condenda hiftoria artium

De opcribus

artis

judicaturus inquirit,

num

ta, quibus ucuncur arrifices, ipfirquc artes fint

opera artis ,infrrumcnperfcctar, an vcro ali-

&

mcdicatriccm rcquirant manum Oftcndcmus autem

in Ontologia, perfcclionem arris cujuscunque ex co judicari , C\ parQuodfi 'crgo
ticulares rationcs rendant ad fincm eundcm gcncralcm
intclligas finem totius opcris fingulosquc ipfius ufus atque fincs fincubi dcficiant,

gularum partium fingulorumque

num

dicarc liccbit,

circa cas

obfcrvandorum

tur

num

nurn raan cidem adverfer.-

perfectum,an vero adhuc defeclibus

laborct. Idcm eodem modo dc inftrumentis , quibus ucun-

confequenter

vel naevis

&

iingula habeant fuas rationes finalcs

tioncs finalcs particulares tcndant ad gcncralctn

indc judi-

tur arcihces

opus

fit

ipfaque arte patct

Hiftoria iftiulmodi artium adhuc defideratur

arcium fcientia , quse inde pendec

In biftoria civili ,
fua de faclo judkia

ecclefiaflica

&

neque adeo mirandum, quod careamu

778.
literaria fedulo

cavendum ne

hifloricus

cum

fatlo ipfo confundat ,feu recenfioni facli fuum de

eojudiciumfuljliruat.H\i\or\c\ cnim cft recenfere facla ( . 744). Ejus

autem de

cum non

fadto judicia

fint

faclum ipfum, quod pcr

fe

pa-

Cur itfic_- ldc

fa -

cttm

f%
confm .

agic quod cft hiftorici.

dcnda.
non abfque probacione inftar axiomatispropofitionem prxfentem largiatur
nec tamen facile quifquam negaverit , hiftoriarum conditoribus nihil
magi^ foleane efle , quam ut in regulam evidentiflimam impinganc Neque aueo facile
eft evitare has deviationes , prxfertim cum affectibus nihil dare poffit hiftoricus nifi ad
eas delatus. Dedi :am in fuperioribus exemplum , cum de fide digno tefte meam exponerem fententiam ( 610 ) etenim communes quoque in vitarelationeshuicnxvoquam
Izpiffime obnoxix funt . Qui hiftoricorum fcripta evolvere dignacur atque eo, quod ad
przfens negotium requiritur, acumine non deftituitur ; is largam exemplorum legetem
is deprehendet
tet;

lnrc

Nemincm

eidem qui fubfticuit, minimc

fore arbitror, qui
.

.-

779-

Hifloriam civilem conditurus ea fini , ttt dogmata

mentur ac principia prudentta civilis binc deriventur ;
vis

tempore,aut fub quovis imperante

politica
1.

tnde

confr- Hifioria
ftatum Reip. quo- chilis in

diftinctiifime defcrihat

quo.:d

iingula capita, quae in Politica pertraclari convcnit,atque a nobisper-

Defcribantur media, quibus fios Rcrump. fuit confervatus, nec non j. impedimenta , quae eidera obftirere, una cum
caufis, ob quas imminutus ac deperditus. 4. Inprimis fideliter rccentractari

folcnt

lcaatur

molimina

2.

fummorum imperantium

una cum eorum evenru

Hac

H^-

mTo

'

^^

Tart.

66

SeH.

11.

111.

Cap.

11.

ratione ubi confcripta fuerit hiftoria,finem intcntum te confequi

Hac
poffe

dubium nullum

fupercft.

doccmus, quinam ftatus Reip. benc conftituraeefmcdiis fit confervandus ac collapfus inftauranquibusnam
&
fe debeat
dus. Quamobrem fi diverfus Rerump. ftatus,qualis hoc vel ifto temEtenim

in Politica

pore fucrit, accurate defcribitur , una cum mediis, quibus fioridus evafit, atquc impedimcntis,quae eidem obftiterunt ,nec non caufis,cum
depravantibus ; dogmatum politicorum gnarus judicabit, quinam iisdem conformis fuerir, quinam ab illis abhorreat, confequcnter eidem
hinc conftabit, quxnam dogmara experientia corroborentur , qusnam

itaquehifroriaaddogmatumpoJiticorumexaquibus mediis flos Reip.

ulterius patet
fuerit
depravatus;
Politicam quoquenovis
de
caufis
quibus
dcbeatur,
dogmatis augebit, qui propofitiones determinatas formarc didicir. Denique fi moiimina fummorum imperantium una cum eorumeventu dcfcribantur; quid prudcnter ab iis faclum, quid pcr imprudentiam peccatum, conftabit; confcquenter hiftoria mcrhodo prseicripra confignata prudcntia: regulas ci fuppcdirabit , qui in formandis judiciis determinatis vcrfatus. Similiter ubi mcditcris media, quibus Rcip. flos debetur, una cum ejus impcdimcntis arquc caufis depcrdiri eadem,quam
cidem repugnent.

Sufficict

men inftirucndum. Dum vcro

modo

rcquifivimus

derivabit: id

faculrare infrruclus plures hinc prudenriaereguias

quod nemo

in

dubium vocabir, qui

prudentiae notionem

intucrur, fuo loco a nobis difrinctius explicandam.

Quas hic ex Policica de ftatu Reip. iupponimus , ex Thummigii Inftitutionibus philodonec olim opus politicum Lanr.um luci publicas expofuerimus .
,
notionem vide lis apud eunSimiliter noftram prudcntias , quam hic intueri jubemus
dem Thummigium in Inftitut. tom. z. . 198. Vhil. moralis Obiter hic annotamus hiftoricum prudentia civilis probe gnarum efle debere , ut norit non modo momenta rerum
Quodli polidiftinguere, verum etiam ad circumftantias obiervatu neceffanas attendat
ticx ignarus fuerit , faepiffime accidit , ut momenta retum minus accurata lance ponderans omittat , qus maxime erant recenfenda, & contra narret , quae tuto poteranr ignorari
fophia; peti polfunt

78o-

Hijiona
loadtnda

ad tura
Vriiici-

HiRortam civilem ea fini conditurus ,ut jura J(ummorum imperantium de~

.
r
ctdantur , deicnbere mprimis debet 1. ortus lmpenorum atquc rcgno.

..

rum

2.

modum quo impcrantcs fummam

,

potcfrarcm

in

hac vcl

ifra re-

&

pumdeci- gione confecuii; 3. marrimonia fummorum imperanrium,4. pacta

dcnda .
j.foedera atquc mftrumenta pacis. Hos cnim
convenra cum fratibus

&

efie

fontes, undc jura

piis politicis

Me

fummorum imperantium

ex princiefle

qua: u-

non monente apparet , utrumque finem fimul intendenti obfervanda

779.780) prxcipimus
( .

triufque gratia
in Hisloe(de '

derivantur

probari poteft.

78l.

Hifloriam eccleftaflicam condtturus ea ftni

ut

dogmata de regimine

eccle-

fiajiico

De
ftafttco

ant

confcribendis libris biftoricis

367

inde confirmari ac prudentia eccleftajtic<e pracepta blnc derivari que- fuftica

1. defcriberc ttnctur itatum ccciciiae quaiisomni tempore fucrit; 2. condcnda
3

1*"*
mcdia, quibus flos ejusdem obtentus fuit ac confervatus
3. impedi- q**
n'
a
menta , c\ux eidem obftitcrunt ,una cum cauiis , ob quas imminutus i v "
fuit atque depcrditus; 4. mutationcs iingulas, quae acciderunt , inprimis
etiam circa dogmata& mores gregis chriftiani Hac enim rationc abco,
qui principiorum politicorum de rcgimine eccleiiaitico fuerit gnarus
propoiitioncs dcterminaras formare didicit ,dogmata dc regimine ecclciialtico in poliricis tradita confirmari pofle atquc locuplctari , imo varias quoque prudenciae regulas crui; codem modo patet , quo pau!o
ante oftcndimus hiftorice civilis fimilem ufum (-779).
lliui hic fuiit hiltorico, quce de cura lummorum imperantium circa virtutes intelle;

'

&

nec non circa cultum divinum iu politicis praecipiuntur , peten,

da imerea ex ThumxUgii Inltuutionibus politicx, qux tomo fccundo inftitutionum philofophiac Wtlfianm leguntur, donec a nobis ilngula ubenus explicata tradantur in opere
politico latino lermone edendo
Ceterum apparet denuo , hiftoricum prudentix civilis
prxceptis imbutum eile debere
neque ullum fupereft dubium , fore , ut momenta rerum accuratius ponderet , ubi intimiorem politicx cognicionem fibi comparaverit
ctuales acque morales

. 782.
privatam
conditurus
Hifloriam
ea fni,ut dogmata moralia inde conftr- inbiflorh
mentur ac prudentne privatce principia bi/tc deriventur , 1. defcribat quam privtta

diftincliflime

iingulas

hominum

actiones ex habitu vel virtutis, vel c0 ':cle>l({a

uaa m
fata, quce iftas. fuere comitata. 3. Inpri- f
f mM

prognatas. 2. Exponat
mis annotet iolhcira cura, qure itatum animi ob actiones atque tata
produnt. Etenim principiorum moralium -probegnarus hinc facile colvitii

& vitiorum atque aliberarum honcftatem

turpitudinem intrinfecam proiunt ;
colliget hinc media ad virtutem perveniendi
impedimenta,qu iisex cafu alicno difccns, quse fub his vcl iftis
dem contrariantur ,
circumftantiis fingularibus opportunc fiant, prudentiaj regulas forma-

ligec, qua? ad

conrirmandum notiones virtutum

&

ctionum

&

&

bit

Qux

hic ex moralibus prasfupponuntur

interea ex

Tnmmgii Inftitutionibus moralibus,

qux tomo poftenore Inititutionum philofophix Woifian* leguntur

petenda funt , donec

,
opus noftrum morale fermone Latino confcribendum prodierit. Obiter monco, hinc apparere , quod hiftor:cus philofophix moralis principiis imbutus elfe debeat , quodque
hiftoria privata condenda tanto exquifitiora dare poflit , quanto intimiorem illiuscognitionem habuerit
Tenendum vero imperantem quoque lpeclari pofle inftar perlbnx privatx, quatenus nimirum his vel iftis dotibus animi
corporis prxditus
Quamobrem
qux de hiftoria privata condenda prascipiuntur , obfervanda etiam funt ab eo, qui hiftoriam civilem conlignans perfonam imperantis atque eorum,qui muneribus publicisprx-

&

iiciuntur, deicribit,

cum

virtutes

animique ac corporis dotes

S.

in

iplum reeimen

influant.

783.

Hifloriam ftve civilem ,five eccleftaflicam ,fwe prhatam ea fini conditurus, Biftoria
ut leges providentice divince inde agnojcantttr, inprimis 1. annotare d-ebct, cmdenda

um
quce circa rerum eventus non coniilio,fed fortuna: vulgo tribuuntur,
'
;~
p
2. fata Rerump. eccleiia,' hominumque in fingulari fpcclatorum cum
t x ^v
VVolffii Logica
a a
eorum

&

362
figKO-

r.it

fceitda-

Tltm O/VTl.U

eorum

Tart. 11. SeS. 111. Cap. 11.

actionibus fedulo reccnfere tenetur

dcmonftramus
conftitutum ex

&

icrutaturus
cjue

Ecclefiae

Etenim in Meraphyficis
univerfo fumma Dei fapientia effe
convenientia?
Illam igitur convenientiam

nexum rerum

principio

in

regulas providcntia? divina? eruturus

cum

fata

Rcrump.

ar-

imperantium eorumque fac~tis,nec non fata

hommum in fingulari fpcclatorum cum eorum aftionibus conferre tepetur. Quamobrem Ji hiftoria huic fini refpondere debet,utique
obfervanda funt qua: hic a nobis praecipiuntur
confiliis

Qu<e ex metaphyiicis hic fupponuntur

interea legi polfunt in Inftitutionibus metaphy,

quae extant tomo priore Inftitutionum philofophis rmfi*n* donec
,
opus
Softrum metaphyficum prodierit , unde plenius omnia haurire licebit . Obiter
moneo ,
hinc patere , quod hiftoricus, quaedam
etiam Metaphyficae principia utiliter fibi familiana reddat , fi vel maxime non confideremus quantum ipfi ad pnncipia moralia& poli,
tica, qmbus mftructus eife
deber ( . 779.
feqq. J , Metaphyfica: principia profint . Ceterum 'am olun Poetre arque Philofophi, qui fententias nobis dederunt , varias
iftiusmodi regulas collegerunt. . gr. Pertinet
r\*ro dtferuh fceleftum -vindicl* . Nec
huc illui
m:nus huc fpectat litud Poeta? : Ver qnod qnis peccat per idem pnnitur C> idem .
,
ficis

Thummigii

&

Jnlrp.cru

Htftonst.n

literj;. i

hterariam cond;turus ea

fini

ut conftet

verhatum jam inventarum cognkio , reccnfere debet

vel ifto rempore de fingulis argumenris prodiere.

condenda
qw.d ob-

firymdu.
_

1.
2.

undc petenda
fcripra

ftt

quae hoc

Indicare tenerur

2rgumema particularia, qua? in fcriptis auclorum pertradlantur. 3. Annotet opus eft methodum,qua in explicandis
probandis dogmatis autor ufus, fi fcnpra fuerint dogmatica,vel quem tenuerit in fcriptis hiftoricis

&

ordmcmrquo fpedtant ea omnia,qux pauio poft de libris dijudicandis prxcipiemus

Inprimis autem 4. caveat, ne fua de fac~to judicia
cum faclis alterius confirndat ( . 778 ) Quoniam enim hac ratione
.

innotefcit,quxnam proftent in quohbet fcientiarum & artium

vocant, facultatum genere fcripta ,
, quas
quamam in fingulis fcriptis & qua accuratione pertra&entur
nec is
ignorare poteft, unde petenda fit cognitioeorum,quce noffe dcfiderat
lcctori

liberalium fuperiorumque

Facile hinc apparet

hiftoriam

literaTiam condere non poffe , quae fcopo fatisfaciat ,

,
aut facultate etiam fuperiori , optime fuerit verfatus . E. gr. Qui hifioriam literariam Algebrae confcribere avet , is argumenta particularia fcriptorum, quae in hoc genere proltant
recenfere atque methodum , qua ufi
,
fuere, delcribere haud quaquam poterit, nifi Algebram calleat Eodem modo anatomiae
ignarus hiltoriam anatomicam
quae fcopo pnefenti fatisfaciat, minime confcribet
Op,
time igitur hiitoriae literariae confuleretur , C\ ad eam confcribendam auimum appellerent viri fcientia vel arte praeftantes , de qua commentari conftituerunt . Etenimincafu
cppofito accidit , ut autoribus affingantur fententiaa a mente ipforum quam maxime alicnae; utcommendentur libri fcopo
quem leftor intendit , minime fatisfacentes ; ut
,
judicia ferantur de fcriptis a veritate abhorrentia
alienis oculis videntes
, cum autores
dubra; famae atque affeclui plurimum tribuant . Exemplis haec confirmari non eft opus .
Experta loquor, quamvis mallem loqui noa experta : miferet cnimme hominum , qni
cum laude fua frui poflent , turpiter kCe dare folent intelligentibus virtutifque haud imquis aeftimatoribus Dedi fyftema , quod e diametro oppofitum Spinofijno contingentiam univerfi
differentiam inter neceflitatem hypotheticam atque ablblutam demonftrativa ratjone adftruit atque omnes omnino hominum a&iones liberas per ipia actributa
aivioa ua determinare docet
quod Deum aconceptit ut fingulae fiant ad gloriamDeij

nih

eum, qui

fcientia illa vel arte

&

fctts

De

confcribendis Jibris hifloricis

369

bus tvrannicis liberatum /iilit tanquam ens amore maxime dignum , ita ut ipfae pceni
pofitivc ex hoc fdnte fiuant . Agnoicunt hoc intelligentes , vin cordati , a partium ftudio alieni , cum Germani , tum exteri , quibus , quae Latine fcripta funt , ad manus pervenere , teftibus literis , quas penes mc habeo Hoc tamen non obftante adverfarii mei
continuo vociferantur , me fatalem omnium rerum neceffitatem introducere ; animam
mcchanifmi legibus fubjicere ; principia moralia tradere , qua: ad atheifmum ducant
qux iunt alia fcommata e ufdem farinae plura .
ex Deo decernente tyrannum facere
Quoties hasc cogito , non poifum non in eam abire fententiam , quod omnia infulfa ,
qus de veteribus philofophis circumferuntur , ipfi affingantur , quamdiu probabiliter
.

&

oftendi poteft

vulgi eruditorum fuperaiuia in perverfum fenfum tra-

quomodo captum

hi potuerint

S. 7 8 JHifloriam

literanam

ea

firit

condtturus, ut prlnc'ipia

ad hcupletandam

artem inveriiendi proficua fuppeditet , 1. vitas autorum dcfcribat & in iis

qua
hdchter exponat, quo m loco fuennr nati, qua educatione
informatione ufi , quibus praxeptoribus five vivis , five mutis profeccrint &, ft qua alia prcetcrca fuerint ,qu:e ad ftudiorum
morum
formationem quicquam confcrrc potucre . 2. Defcribat etiam ftatum
rei Iiteraria , quo tempore aurnrp.<; vixerunt ( jf. 784^, una cum ftatu ipforum autorum. 3. Sollicite annotet inventa , qux antcrioribus
vcritatibus quovis rempore accefferunt & qua ratione jam ante invcnta ulterius fucrint perfecta, ut dubia abierint in ccrta,errores inveritatem. 4. Enarret quoquc fata dogmatum, vel vcritatum recens in-

&

&

&

inventorum Hac enim cognitione inftructus hiftoria

ad Iocupletandam artcm inveniendi.
Nimirum veritatem latentem eruere non licet nifi ex aliis cognitis

ventarum
literaria

(73^). In

cum

fata

utetur

modum

igitur inquifiturus,

quo

veritas aliqua in apri-

producla, noffe dcbet veritatcs, quibus invcntor ufus in

ratiociniis fuis tanquam prxmiffis
Quodfi igitur ftarum rci literaria;
habuerit perfpeetum, qualis fucrit illo tcmpore , quo vixit
eidem
patet, quamam veritatcs illo tcmporc fuerint cognit^e ac pervulgara?.
Qiiodfi ultcrius confliterit locus, quo inventor vixit , & qua inftitutionc fucrit ufus, quos lcgcrit libros; inde colligere datur ,num veritates illo tempore jam inventaj cidcm innotucrint. Et quoniam notioncs atque judicia fundamentalia a poftcriori derivantur ( . 66$.&c feqq.);
ex biographia inventoris judicarc licebit , quamam eidem a pofkriori
innotuerint. Datis igitur vcritatibus, quibus inftructus fuit altcr,qui
vcritatcm aliquam dctcxit vcl
crrorcm emendavit
artificiorum
fuerit

hcurifticorum , qualia
feqq. ) dedimus ,

&

in

fuperioribus

non ignarus

&

66g.

&

meditando

in

fcqq.

& .

verlatus

710.

mo-

dum

deteget , quo veritas Iatens fuit detecta , ficque vel ars inveniendi locupletabitur novis rcgulis, vel regula? , quce jam proftanr,

confrmabuntur
noffe veritates,

Qiioniam vero ad ycritatem inveniendam non fufticit

unde illa deducitur,& compotcm efTe artis invcnien-

di,

tfiflonx
lltcr

n*

ufum

artisin-

venkndi,.

di

quae in prsfenti cafu fatisfacit

fa inventori fuppeditetur appcllendi

dam

ideo necefle

cft

que inventorum
litcrariam

eas in

feu veritatum inventarum

lucem proferentium

intento fatisfacere

fini

verum prxterea requiritur ucananimum ad veritatem inveftigan-

ut praeter biographiam nobis etiam perfpecla

cum dogmatum

fint fata

hic

II

Vart. II. SeB. III. Cap.

17

>

tum ipforum quo-

Patct

itaque

hiftoriam

ea ratione fuerit confcripta,quam

fi

commendamus.

Hinc vero denuo patet , hiftoricum fini huic fatisfa&urum illarum difciplinarum atque artium, quas dclcribendas fibi lumfit , optime gnarum efie debere imopatet ulterius , ipfum quoque artis inveniendi compotem efle oportere, ne in annotandis iis negligentior fit , quac fcopum apprime feriunt
Quoniam huc ufque defiderantur hiftori*
hac ratione confcriptae; inventi alicujus hiftoriolam exempliloco
proponere libet . Ponamus e. gr. contexendam eife hiftoriolam con

siruEiionis tequationum algebraicarum dettrminatarum ptr combinationtm du-

crum locorum Monumenta literaria , qu<e nobis proftant , confulcntes

ad prscepta a nobis data animum advertentes talemcondnnus
Vlatonis aevo Veliis remedium contra peftem quaerentibus
ab oraculo proponebatur problema de duplicando cubo fJippocrates Cbitts ex mercatore naufrago Geometra fa&us iitud reduxit ad
problenia dc duabus mediis continue piupuniuiialilius inteT duas
datas inveniendi
Cum igitur hoc problema omnium Geometrarum ingenia exerceret, Menechmus ufus notiilimis principiis ex Elementis
Conicis petitis per interfeiftionem duarum parabolarum idemfolvit. Cumenimeifet ex hypotheii AB: EF =5 EF:
.

&
.

&

&EF; GH = GH:CD,

& GH X =

EF.

vi

elementorum

CD. Ex

Conicis

intulit

igitur

GH
GH

EF*=3 AB.

effe

intellexit

fi

AB

fu-

matur pro parametro parabolae , fore EF femiordinatam & GH

ei refpondentem abfciflam, &, fi CD fumatur pro parametroalfore EF abfcilfam & GH ei reipondentem femi,
ordinatam Jumflis igitur SL & SN ad angulos reftos , circa axem
SL linea datarum una AB tanquam parametro deicripfit parabo-

terius parabolae
.

lam SMR Cv circa axem SN linea data altera CD tanquam parametro parabolam SMO , atque ita obtinuit PM five SQ^ipfi EF
SP five QM ipii GH aequalem , confequenter duas mediascontinue propornonales per interfeitionem duarum parabolarum determinavit . Cum Cartejius inventa Arithmetica literali curvarum
algebraicarum definitiones ad xquationes algebraicas, perinde ac
problemata algebraice folvenda reducere docuiflet j l^cn.itus Slufitts

&

vocans

AB

=: a

CD

b, EF

GH

y,obtinuit x*

ay

y* bx. Quonjam itaque eidem evidens erat , problema folvi

per conftructionem duarum aequationum localium feu Iocorum primi generis ; ex conditione probiematis eruit aequationes locales alias cuidem generis atque duobus locis rite
combinatis, quemadmodum a Menechmo faiftuni tuerat , incidit in methodum generalem
problemata ad acquationes algebraicas redafta conftruendi per combinationem duorumlobiquadraticas per
corum . Expoiuit itaqne methodum conftruendi asquationes cubicas

&

&

combinationem duorum Iocorum primi generis

Mefolabo, primum more veterum , cclatis artificiis analyticis. Mox novam dedit editionem, cui adiecit parrem alteram, m
qua analyfin fideliter proponit
A. 1679. Vhiiippus de UHire illam asquationum conftru(flionem in gratiam tyronum clarius explicavit in exiguo tra&atu gallice confcripto ,
in

quem

'{ovis elemtntis de feciionibus conicii

rean.un

\n Traiftatu de lineis prlmi generis

Traetatus de confhuciione

thematico
prodiit

de

tecjuationtim

figtirarum eurziilinearum

formulas generales pro locis

dr

locis

geometricis fubjUllxit: qiiod

idem

tecit 0-

idiomate patrio A. i687-edito, cui fubungitur

Poftqnam

"johannts Craigips Siotus

Quafiraturis

&

hcis gcomctricis

iolidis propofuerat

Marchio

in

Tra<tatu

ma-

qui Londmi 1695.

de

J-JofpUal

eorum
ufum

De

confcribendis Jibris bifloricis

37

&

quadraticis oflendic in Trattatu analvtico

conftruendis acquationihus cubicis
qui poft fata viri de rebus geometricis praeclare meriti Parifiis 1707.
,
Jucem publicam adlpexit. Nos methodum Slujianam pcr formularum generalium ufuin
mire facilitatam planiflimam eiiecimus in Elementis Algebrs cum Latinis , tum Germanicis , ut a tyrone citra difricultatem addilci eadem poflit . Ecce tibi fpecimen hiftoriaj
litcrariae , quod brevitati ftudentes rude, nec exafciatum dedimus. Ex hoc ipfo autem
fpecimine fatis apparet , hiitonolam hanc ne intelligi quidem , nedum concinnari poffe
Neque attentione fufficiente ufus dunifi ab eo , qui rerum algebraicarum pcritus fuerit
bitabit, eodem modo feie rem habere , fi quodcunque atiud argumentum proponatur .
Obiter moneo, ne quis hiltoriolam noftram erroris redarguat , me fatis efle perfuafum,
quod Carttjius viam lllam Slujii analyticam conttruendi aequat:oues per combinationem
duarum localium ignoraverit Aliis enim luminibus ufus eft ad regulam fuain inveniendam . Sed de his dicere non eft huus loci . Nullus autem dubito fore , ut a prae;udiciis alieni hiftoriac literariae hac lege confcriptas utilitatem abunde perfpiciant

ufum

in

dt fcflionilns ConUis

5.

786.
.

Qiioniam in omni hiftoria dcfcribuntur nonnift talia ,qus fa&a funt kjwwjpCtC ot
P Jll (% j^)\Logica in condenda biftoria bunc potijfimum preeflat tifum , ui doceat
x

formare notiones eorum, yu<e facla junt , dijiintlas , quantum fcilicet fuf- comj e)!(
ja
ikit 3 utk<n:or mentcm hiftorici aflequatur,6' judicia determinata (. . 669. biftoria.
670.3 10).
Logica prxftnblt rcgulai gcnerIes driigcndl

iuccllcCtUIIl

ln

vciiLiCC

cognuiCcnJa

Quamobrem qui eas ad ufum transferre debet i hiftoria condenda

is principiis aliarum difciplinarum firaul effe debet inftru<tus,unde ipfi innotefcit ad quaenim potiflimum
,

ubi notiones diftinita? atque judicia determinata formanda

Atqueea
ratio eft, cur in fuperioribus commendata fuerint nunc dogmata politica ( not. .779 ),
Omittimus alia , qua: utiliter
ita porro
nunc moralia (not. . 78 ), nunc phyfica
inoneri adhuc poterant , fi ad fpecialia defcendere liceret : nobis enim nunc conftitutum
clt nonnifi univerfalia tradere .

refpiciendum

fit ,

&

c
De

av u

libri

tnata

&

utuntur

r.

///.

confcribendis libris dosmaticis.

'&*
.

AVtor

dogmatict

787non intendit

ut lellor intelligat deg- rins liargumenta , quibus ad eadem probanda brorum

Patet per dcfinitionem libri dogmatici hiftorici. Et- dogmati'
biftorici

ad fummum

nifi

norit

dogmatico hiftorico dogmata tantum reccnfentur & ad

fummum argumenta,quibus ea probantur, indicanturf.jf.751 ). Quodfi
igitur dogmata tantum recenfentur, le&or omni diligentia &attentione adhibita in legendo libro nil cfficiet , quam ut dogmata intclligat
probatione enim cum deftituantur, veritatem eorum perfpicerc ncquit.
Auror adeo finem alium intendere nequit, quam quem confequi licet,
icilicet ut ledlor dogmata propofita intciligat.
Quodfi argumenta praeterea indicat, quibus dogmata probantur, eadem autem minime evolvit; per fe patet, lectorem faltem lcclione lienim

in libro

bri

c riml}! C '

'
r

II SeH.

Tarl.

37>

III.

Cap.

III.

comparare notitiam hiftoricam argumcntorum , ut norir, qutbus ad probandum dogma utantur. Et infcrius conftabit 3 eum de veritatc dogmatis convinci non poife, nifi argumentis evolutis , co quidem rnodo, quem fupertus in dclineanda demonftrarionum forma ( .
551. & feqq. ) propofuimus. Imo qui formam demonftrationum ibi delineatam contcmplatur, ftatim perfpiciet, fi argumentum non evolvatur, nunc formam concludendi non apparere, nunc fumi tanquam cerAutor igitur dcnuo fita, de quorum veritate nobis nondum conftat
bii fibi

nem alium intcndere nequit , quam quem confequi licet , fcilicet ut

le&or hiftoricam fibi comparet argumcntorum notitiam,quibus adprobandum dogma utuntur

ufum . Nimirum qui hebetiorisfunt ingenii,quam

Bt veritatem demonftrativam vel probabiliter aliarum ope adftructam capere poflint,memorise inde mandant veritates in vita utiles easque datr occafione ad ufum transferre
valent : ij vero, quibus ma:or obtigit ingenii acies , kiftione iftiusmodi fcriptorum aJ
leclionem fcientificorum praeparantur, ut, dum termini ac propofitiones ipfis ;am funr tamiliares , facilius atque celerius progrediantur , cum multuna omnino temporis requirapropofitiones familiares evadunt
Imo iidem eadem leclione
tur, antequam termini
ad cognitionem rctentincam lnflammantur , \uuquc fui ciamnati ma;orem , quam alias
futurum erat , voluptatem ex ea percipiunt atque ideo ftimulos ad ulteriores progretfus
Minime igitur fcripta dogmatica hiftorica damnamus, utut -eadem fcientificis
fentiunt
longe poftponamus . Suum cuique ex sequo ftatuimus pretium veritatis unico amore du&i , nec animi paffionibus quicquam dantes.
Duplicem habent

fcripta iftiusmodi

&

.
St

Scriptum

nptum

dogmati-

ta

cum

dem, fed

bijfo-

ri-cum

qnomodo
conden-

dnm.

dogmatkum

dcflnitione explicet,

738.

i. terminos fingulos accura

iifdcm vulgo refpondcat notio confufa qui-

bijlorkum conditurus
nifi

tamen: z. propofitiones determinatas condat

3. fi ita
vifum fuerit, argumcnta enumeret, quibusad eas probandum utuntur,
imo difcrimcn annotet, quod inter ea intcrccdit 4. in uno Joco congerat qua: 26. idem fubjectum fpectant. Dico hac ratione autorem fcopo
fixa

fuo

fatisfeciffe

fcripti dogmatici hiftorici intcndit, ut lector dogmaintelligat

ad fummum argumenta norit , quibus
proponit,
ta , qux
ad ea probanda utuntur ( . 787). Quamobrem cum lc<ftOr mcntem autoris intclligcre ncqueat, nifi audicis vocibus eafdcm infe notiones excitare valet , qux cum tcrminis propofitioncm ingrcdientibus conjunguntur (. 117); nifi termini , cui notio confuia refpondet, fignificatus fixus fit (jF. 127), accurata definitione idcm cxplicandus (.112-)Cumque dogmata , qux memorice mandantur, ad ufum vkx tranffercnda fint , qucmadmodum modo annotavimus ( not. . 787 ), nec

Etcnim autor

&

futuram oblivionem nihil cognofcere ftudet; ad ufum

ncqueant nifi ratiocinando( . 48. 49 ): propofitiovero
nes detcrminata: fint ncccfTc cft (. 3 :o. 348. & fcqq. ) . Quodii leftorem
docere qucque intcndit autor,quod ncn gratis aflcrantur, quse memo-

negabit

qui

in

vitae transfcrri

riae

De

conjcribendis Iibris dogmaticis

373

rix mandarc jubcrur, argumcnta cnumcrarc debet. Cumquc hac cnumcracionc cognitionis fcientifica? defidcrium inftilletur ( not.. y87)non
inutilc cft dilcrimcn argumcntorum indicari, ut conftct dc cujus cvo-

quam maximc foiliciti effc debcamus Quoniam denique facilius

mcminimus corum , qux una memoria? fuere mandata, fcripta vcro hilutionc

dogmatica nonnifi memorix confu,'unt igitur confultum cft ut,

qux dc eodem fubjeclo tcncnda funt eodcm in loco tradantur. Patet
adeo, autorcm fcripti dogmatici hiftorici fcopo fuo iacisfaccrc, fiquidcm regulas a nobis prxfcriptas in codcm concinnando obfervct.

ftorica

Libri plerique dogmatici hiftorici func , praefertim illi , qui in

duntur , ut adeo r.on opus fk problema prscjens exemplo illuftrari

ufum

juventutis con-

7*9-

Qu&nnm^
Qiioniam hiftorica dogmatum cognicio in ufum ratiocinandi comparatur, vel ad rcddendam rationem nonnullorum, qux funt, veladpra- 'jj^'^"

quasdam cxcrccndas cum ncmo, qui fapit, dogmata fibi familiaria rcddat , quorum nullum facere potcft ufumi in fcriptis b':fioricis dogqu<e vel ad reddendam aliorum
maticis illte inprimis propofr.iones explicandct
rationem vel ad praxes nonnullas utiles funt , omiffis iis qu<e nonnifi illis dsxes

^g

jjijfo.

tm .

fa nci A

monflrandis inferviunt
E. gr. Si quis in Dioptrica nonnifi ad hiftorlcam e us cognitionem Iecftorem deducere
ns torintend't ; is tantum theoremata de focis lentiura &: imagimbus ob;e.torum
matis explicat, atque legem refra<tionis , qua nituntur, declarat i cetera vero theoremata , qu. ad illa demonitranda a mathematicis in med um afteruntur , omittit . Etenim qui illa theoremara novit , non modo Ient bus opportune utitur; verum etiam variorum phjencmenorum dbptricorum rationem promp:e reddit , veluti cur lentes convexz fint caufticae cV: nonnifi ad datam quandam d ltantiam ignem excitent . Qu_i praxin
:

polientes atque ex iis tubos , microfcopia &: alia initrumenta

id quod
ortica cooficientes; iis hiltorica ifla theorias dioptricae cognitio abunde lutficit
ratio confirmat , cum demonflrationes hunc lolum habeant
experientia loquitur,
ufum , ut veritatis propofitionum convincamur, nil autem eo conferant , ut propofitiones live ad reddendum aliorum rationem , five ad praxes quafdam dextre applicentur .
Atque adeo patet , hiftoricam dilciplinarum cognitionem non ufu fuodeftitui, modo do-

dioptricam exercent

vitr?.

&

&

gmata tradantur vera etfi qui ea

met non perfpiciat fed artifici in
,

fola contentus effe iubetur

illorum

veritatem

ipie-

arte fua credat

Ne tamen autor fcripti dogmaticihiftorici adferat , quae a ventate funt aliena; ipfemet fcientifica eorundem cognitione pollere debet , aut minimum certam a pofteriori cognitionem fibi comparare tenetur, nifi
fide eorum niti velit , qui artifices in arte celebrantur . Qus de Dioptrica dixi, ad the,

ologiam

ur l'prudentiam
;

medicinam, philofophiam

ctori nonnifi hiftoricam infinuare

demonftrationibus

quam

facile applicantur

cognitionem veritatum a

Imo

peritis aflertarum

demonftrationes vel probationes tradere mancas

praeftat le,

omiffis

vel prorfus
ab aliis dari poffe , utut
,

Etenim in priori cafu novit lector , demonftrationem

ipfemet eandem capere nequeat ; in pofleriori autem naevos in probanda thefi admiflbs
perfpiciens in dubitationem de eiufdem veritate adducitur atque fic tandem in fcepticifmum incidit Manca autem aut prorfus falfa probatio cum affenfum extorquere nequeat, nullius prorfus utilitatis eft Sed ea clarius patebunt inferius , ubi methodum confalfas

vincendi alios propoiituxi fumus

^ 79C-

Scriptum fcientifcum conditurus

definitiones alias ingrediuntur ,

terminos omnes definiat, qui vel

vel quorum definitioncs ingrediuntur
r.

dcmon-

f/J'^

J^^l

Tart.

374

II.

SeB.

UL Cap. III.

bjtrran-

dcmonftrationes tanquam praemiiTae fyllogifmorum ; nec absque definitione admittat alios, nifi quibus notio confufa fixum vindicat lignifica-

du.

tum (%i2jj.

qamam

Quodfi difciplina aliqua propofitionibus alteriusutifuis adftruendis, atque adeo illam fupponits
terminos indc muruo fumtos minime dcfinire tenetur , fed definitiones
fuo loco traditas jure fupponit. 3. Definitiones eo ordine collocet, ut
ece anteriori ponantur loco, quarum definita ingrediuntur definitiones
alias, hx aurcm loco pofteriori
4. Dcfinitionibus non utaturtanquam
principio dcmonftrandi , nifi earum realitate adftruclaf. 7i7.&feqqJ.
j. Sine probatione propofitionem nullam adfumar, nifi quse indemonftrabilis (. 26 3. 264J & in axiomatum, vcl poftulatorum numero habetur

tanquam

2.

principiis in

&

tur f. 268.
fcqq.). 6. Propofitiones omncs detcrminatas ponat ( jf.
320), ita ut in carcgoricis fub;ec"to abfolute pofito tribuatur praedica-

tum (. 216)

in

hypotheticis

autem conveniens adjiciatur

fubjecli

detcrminatio (. 228). 7. Propofitioncs , quae ex dcfinitionibus, vel aliis jam demonftiatis demonftrari nequcunt, aliis tamen demonftrandis
inferviunt, a pofteriori ftabiliat (jr.705. 706. 707). 8. Propofitiones

demonftrativas dcmonftratione vel ofteniiva ( . 55 r. 552), vel apogogica rauniat f. 553. 559 )
9. In refolutionibus problematum fingula >
c\mx fieri debent, diftincte enumerer, eoque ordine, quo fieri dcbent,
/umtaque refolutione pro hypothcfi , cx ca problcma demonftret ( Jf.
.

552,), hoc eft, oftendat fadtis iis, quae prcecipiuntur , fieri quod fieri
debebat. 10. Omnes propofitiones co ordinecollocct, ut praecedant,qua2
11. Propofitioncs alibi dcmonfiequentibus dcmonftrandis inferviunt
tratas tanquam certas fupponat easque mutuo fumat, fi quando iis habuerit opus. 12. Si qua obfcuriora videri poterant, ea exemplis illu.

itrct

& uberiusdeclaret, & ubi

ftantiam atque

ufum

opportunum vifum

indicet, inventores laudet

fuerir,

dogmatum

artificia

velet, rationem ordinis non fatis manifeftam reddat &c.

cbfervaverit, fcopo

prae*

inveniendi re-

Dico,qui haec

fcripti fcientifici fatisfacere.

Etenim libri dogmatici dogmata demonftrant vel probant (^j^i).

Quoniamigiturpropolitiones vel a pofteriori probantur(.705.&feqq.)>
vel a priori demonftrantur five oftenfivef JJ". j 5 r 552^, ftve per indirectum ( . 553. 559 ); fcriptum fcientificum conditurus, propofitiones
vel oftenfive, aut per indirectum dcmonftrare debet, aut quas a priori
demonftrare nequit , a pofteriori adftruere tenetur Quoniam vero in
numcrum principiorum dcmonftrandi non aflumuntur nifi dcfinitiones>
experientiae indubitata?, axiomata & propofitiones jam demonftratae (
561 )i ideo fcriptum fcientificum conditurus definitiones , quibus iii
demonftrando habet opus , praemittcre , in axiomatum numerum non
recipere, nifi quas hoc noraen tuefi poflunt, & propofitiones eo ordinc
.

collo-

De

confcribendis libtis dogmaticis

375

Collocarc debet,five a poftcriori, fivc a priori fucrint probata:

ut ca

icmper pra:ccdant, quibusindcmonftrandis fcquentibushabct opus Similiter cum definirioncs fcquentes non intelligantur,nifi explicatis ter.

minis, qui eas ingrediuntur , horum definitioncs pra?mittendaseffcpatet. Cetcra, qux praecipiuntur, per fc patcnr.
libri Archimt-is
libri Conicorum Apollmii
,
eundem quoque cenfura veniunc noftra Mathefeos univer.
confideret , quomodo elementa Enciidis cum libris Archimcdis ,

Scripca fcientifica funt elementa Euclidis

&libn fphzneorum

In

Tbtodofii.

fi elcmcnt*. Quodfi qu:s

TheoaojH condita fuennt
jifoilonii

&

is non alias ab his autonbus regulas obfervatas efle

i
Neque nos inconcinnandis Mathefeos univerquas hic commendavimus
fx elementis ad alias animura advertimus. Cumquepliilofophiam fcientifice tradere con-

reperiet

quam

ftituerimus

quautum przieus rerum

conditio patitur

in eas

quoque oculos conftanter

dirigimus.
.

Quonfam

791.

vi Difcurfus praliminaris

methodus philofophica

poftulat,ut

non

utaris terminis nifi accurata definitione cxplicatis (. 116), nec

principiis nifi fulfkienter probatis ( . 1 1 7 ) i ut propoficiones fin-

gulx ex
mini

principiis

iftis

dcducantur

legitime

\\% )

ut

ScrtP tit7n

J c ' en *P c *

J/^foTa-

ter- datur.

ingrediuntur derinitiones fequentes , explicentur per anpropofitiones, qua; ingrediuntur demonftra( . 119)

qui

&

teccdentes

tiones fequentium, demonftrentur in anteccdentibus ( . izo J; ut in

propofitionibus conditio accurate determinetur , fub qua prsdicatum

convenit fubjeclo

(jT.

121); evidcns

eft

fcriptum fcientificum metbodo

pkilofopbica condi (. 790. Log. ).

Methodum philofophicam in Dilcurfu przlirninari integro capite quarto uberius expoluimus In defcnbenda igitur methodo , quz fcriptis fcientificis convenit, brevioribus efle licet
Repetantur enim ibidem dicta &ad przfentem fcopum applicentur Quz
de ftylo philofophico integro capite quinto Difcurfus przliminans przcepimus , ea non
Repetantur itaque & illa,quz
sninus ad fcripta cuiusvis generis fcientifica applicantur
k itylo philofophico dicta funt , atque ad fcopum przfentem apphcentur
.

. 79 2
metbodum ,quzm in Difcurfu pra?Iiminari pbi/ofopbi- Metbodus
cam diximus,/drj patere atque adeo generali nomine Jcientifcam re&e fdattifict
-

Apparct itaque

qutnam

appellari.

&

Nu.i mirum videri debet , eandem methodum

Mathefi , &philoibphiz,& omni cognitioni reliquz convenire: quam enim diximus methodnm philofophicam ( . 115. Vifc.prxiin-..) & iuus eafdem efie leges oftendimus quam mathematicz
( . 139. 1 ifc. prxlim.) %
ea non elt niii regularum logicarum accurata applicatio. Regulz autem logicz generales tunt atque in omni cognitione intelleitum dirigunr , ne a veritatis tramite deflectat
in eirores incidat

&

autem methodus

793-

fcicntifica, qua

fcriptis fcientificis convenit, ^fnmos

philofophica (.791.792), confcqucnter cum mathe- Geomematica ( jf. 139. Difc. pralim ) ; non tamen opns eji , ut m re Geome- trar:im
' n cr
'P tlt
tris reccpto fingulis veritatum generibus competentes dfinitionum, axioma/
tum , poftulatorum , tbeorematum, problematum , corollarhrum atquc fcbo- cjs Q u er_

Etfi

eadcm

fit

cum

lionm

tituli

prafigantur:

VVolJfii Logica

neque enim idco

definitiones bonaj funt,pro- vandus.

b b

poficio-

Vart.

376

Sc&. II L Cap.

II.

&

pofitiones, quae axiomata

III.

poftuiata appellantur,nomcn

fuum

tueii-

cur, theoremata in numcrum propofitionum dcmonftratarum referunita porro, quod tituli ifti praefigantur; fed quia rtguiis Lotur,
gicx fingula vcritatum genera ad amuffim refpondcnt. Sujficit itaque
regulas Logica? inunoquoque veritatum genere, quantum peri poteji^accura-

&

tfftme obfervari.
Ecce igitur cibi racionem, cur nos idem ftudiumcum Geometris collocemus in cuftodiendis vcrioris Logic* praecepcis, non tamen eorundem more fingulis vericacum genericur hodie fubinde mathematici
bus fuos prifigamus ciculos. Imo ecce tibi racionem
fummi illaelo rigore demonftrandi continuo quodam dilcurfu veritatesa ie Jetectas proponant Patet praeterea, oppido falli, qui fcientifica, aut mathematica , vel demiKiitrativa mechodo le iua tradidifie opmantur , fi fingulis vertatibuscompetentesdefinitionum,
axiomatum , poftulacorum , cheoremacum, problemacum corollariorum citulos praeponant , etii leges definiendi ac demonftrandi inluper habeanc Nequecamen ideo prorfus
,

Etenim cum unumquodque veritatisgenus luas habeat reeulas , <uxta quas examinari debet , abique ulla ambage liquet, quibus regulis ad
examen inftituendum fit opus Cumque prauerea definitiones , axiomata , theoremata
inucilis eft

mos mathemacicorum

.-

&

&

problemata figillatim numerentur eo iplo conftat , non modo quot definitiombus

axiomatis , ad demonftrandum propoiitiones habueris opus , verum eciam quoc propofiPraeterea tolluntur hac ratione
tiones theoreticae atque pra<ticas in libro contineantur
appariverborum ambages , quibus connexionis gratia opus eft ,
, quae alias diffoluta
tura erant, iftis titulis mediantibus connectuntur
.-

&

Quoniam

C"r chationesfmt
neccjftria

& lHr
parar.i6

/eti

i^ ^. Diic. pradim. ); in fripto fientifico pra-mjja? , quibus tttimur

fyiiogifmis probationem conftituentibus , citand<e junt , ut in antecedcn-

numeran-. tibus
di.

7^4-

numcrum principiorum demonftrandi ( .

numcrum principiorum probandi (%. 588),
in

561), imo in gcnere in

non recipiuntur nifi jam demonftrata:, nec dcfinitionibus atque axionifi ante poiiris
matis, vel cxperientiis utimur
( . 791. Log. &
^

'

propofitiones

cvolvi poffint ab eo, cui ipfa?

citatio facilitetur

&

ncndum

iunt familiares.

Ut

igi-

citata facilius inveniantur ,omncs orhnino veritatci

tur
continua ffrie numerari debent

morem oblervavimus in elementis Mathefeos univerfae ; obfervavimus eoperibus philolophicis Germanicis; eundem quoque oblervabimus in operibus
Olim Maphilolophicis Latinis, quemadmodum ex pixiente opere logico intelligicur
thematici numerabant propofitiones atque definitiones fingulorum librorum > fed ita citationes evadebanc prolixae acque moleftae cicaca evolucuro.
Hunc
undem

citandi

in

Ouicnam
~a!iunde

citanda.

^x cadcm

ratione patet

fumuntur tanquam

yJ

79>"-

aliunde definitiones vel propofitiones mutuo

principia probandi ftllas

periuntur , citari debere.

Idem quoque nos facimus

quoque ex

iis

Iibris y

in quibus re-

Quoties enim opus habemus principiis mathemacicis , ea

ex elementis noftris Matheieos univerfae citamus, in quibus fingularum drfciplinarum paragraphi continuo ordine numerantur , ut adeo non opus fit nifi numero . addere 110men difcipliax. V. gr. citaturi propoficionem quae continetur paragraphocentelimo trigefimo quinto elementorum Geometrire , fcribimus breviter J-i3f. GeoM. Similicer quoties opus habemus principiis philolbphicis unius difciplinae in altera , v. gr. Logicae in
Ontologia
vel Ontologiae in Coimoiogia; ea ex difciplinis a nobis pertractatiscitamus
v. gr. Si ad formam demcnftrationis oftenfivae provocabimus , qua; contineturj. 5JI.L0gicae, brcviter fcribemus
. 551. Log. Haec qui obiervaverit , ei citationes conunuae in
.

noftris

..

De

confcribendis libris dogmaticis

Includimus autcm
noftns operibus rrlr! negofii laccflent
lcclorem turbent , contex:um iis non atter.tis perleCturum
.

7^ 6

Ex

continua

quod non jum

fit

adiirtttlum;

gnita pntjuppon. debeant

inteUigitur

ritbil

ajjumi

qt/cfnam tanqiiam

veritatis propofitiorits

qua?

pr*

Citatmu
,

*.o-

u* us '

marii-

efiy conv.n<i queas.

btd)

fcgregmm hnt
fit

ne

modo

vcrum ctiam patet,

antequam

citationes parenthefibus

citationum fene non

illa

377

etu:ere

ulum

patebit inferius

ubi oitendemus

quandonam

fieri

pof-

ui alter vcritaris convincatur

Quodft

citationes

uritus

ritatis

cognith a tentate ahcrius pendeat

ad oculum

nexus

797-

per fingulas dijciphnat continuentur

ifi<e

putet

Ncquc cnim

alia

re

quomodo ve-

dfctpiinarumque rnutuus

opus

eft

quam

C!t * t0 ~
nuili u'

uc cica-

tioncs adfpiciantuc
Atque ita non cceca habenda

eft fides aiferenci , veritatis unius cognitionem a veritadifciplinamque unampraeiupponere alteram Sed quilibec rerum omnium ignarus iu's ipfumec oculis id videre valec Incuitiva haec cognitio nos certos reddic , quo tramite in ftud-orum ratione fit incedendum, cc vericacis amore ductis calcar
addic ad dilciplinas redlo ordine tractandas.

te alcenus pcndere

798

Quoniam mcthodus, qua libri fcientih"ci confcribendi , eadem cum K mm0

philofophica ( 792); in propoficionum demonftrationibus, vcl pro- a rationes
barionibus non plura contincri debent, quam qux lectori anteceden- abbrevietium gn.iro lufficiunt ad revocandum cctcra in memoriam ad ratioci- tur.
nia complenda requihta (iT. 12$. Dtfc. prw/im. ). Quamobrem fi qua pr<emiffa fola citatione innotefctt

adjecla citatione in demonftratione omitti po-

hx eadem ratione patct , in dtmonfiratioritbus fufficere enthynemacum Logica? gnarus enthymema datum absque ullonegotio in fyllogiimum completum converrcre poflit (. 424. & feqq.). Quamobrem

teji

ta,
ft

conclufio antcrior fuerit pramijja fyllogifmt fequentis

citationem pateat
clufiorit

coni lufn.nem Jyllogifmt fequentis

& pra^miffa

altera per

immediate jungere licet con-

antecedentis

Hac

ratione demonftrationes non modo abbreviantur , verum euam eam formam fubeunt , ut Logxae artificialis parum perit-s ex fyHogifmis rninime componi videantur. E.
gr. Superius demonltrationem theorematis
rccta CV ex
-q
, quod
centro C ducla
arcum AB iifecans bifecet (juoque chordam cgno-

&

juinem

refolvimus in ott.o ratiocfira , ex quibusconftat , duas nim rum confequentias immed atas
fex fyllogifmospartim categoncos, partim hypotheticos Demonftratio vero ita
COntrah'tUr Cum rttte Cjl , CV
CB fint radii circidi , adeoque
imer fe xqualcs ,
frxteiea AV
VB artuum cognominum fer hyfothtfin aqualium chorux ri:o. :,e anuales fnt; in triang: lis jlCV
VCB
,

&

&

&

&

anguli xqualibus lattriLus offnfiti

fequmie
tjut

in triangniir

auto retta

&

&

VB

&

equales funt , conEB xquales funt , at-

VEB iafcs ^E
:'n V chordam

<j

CV arcum A^

AVE

lifecans

ctioqv.e lifecat in

E.

e.

d.

Nimirum

fl

demonftraro elementis Geometriae inferitur, paragiaphus citatur , in quodennitio radii

concinecur, atque adeo primi fvllogiimi non retinetur nifi conclufio quod recf* ca, fD
,
C> CB fint radii circuli
Sin !iter citaturad conclufionem fecundam , cuus una prssmiffa
eft concluiio prirna, paragraphus^
in quo continecur a\ioma , quod radii mius circuli fint
xqiiaB b b 1
:

Tart. 11. SeB. 111. Cap. 111.

37
fint

um

&

CB tqualtt
atque adeo conclulionem fyllogifmi fecundi , quod reilx CA , CT>
immediate mngere licet primae Porro cum in fyllogitmo tertiomaor, quod arcu-

tequaies

teauatium tbordte xauates fmt

per citationem patefiat

enthymema

laltem retinetur

Quoniamve& VB squate
triangula acd & CDB
mutuo teepuUtter* Sc
ro ex tribus primis conclufionibus patet
mutuo atquilateris anguli xqualibut
quod in triangnlis
per citationem infinuatur ma or
atque per le liquet angulos ADE & EVB atqualibus Iateribut
atquales
late.ibus
CA & CB ;pponi; conclufiones lvliogumi quarti & quinti contrahuntur in unam quod/n
EDB xc.uales
& formata
AlE
propofitlO ex duabus
trianaulis ACD & T.CB
jtrcus

AD

dr

ZB

fitnt atr.naies.

ErgO

AD

chordat cognomines

fint

ifit fibi

fibi

opptjiti

s fitnt

Jtnt

cir

angi-ii

fie

concfufionibus lubncitur per modum illationis anterioribus lun&im lumtis . Quoniamden:que per citationem infinuari potelt propofitio, quod , fi duo triangula fuerim cjut condilatera cemprehendentia angulum in
lequalis anguio uni ah.erius
ticr.is , i.t angitlus unus unius f.t
uno triangulo Jint figitlatim xqualia iateribus comprehendentibus angulum in attero triangulo , fit quoeiue lattts ttvtium uniits tequaie iateri tertio alterius ; minor autem patet eX COnclufionibuS
anterionbus ideo tantum retinetur conclufio fyllogifmi fexti ftatimque combinatur cum
conclufione feptima, quae per immcdiatam confcquentiam infertur , ut adeo relultet propofi-

&

&

&

EB tequales funt . Ex hoc igitUr exemplo abunDEB bafes AE

tio- in triangi-.tis ADE
de liquet , quomodo demonitrationes fint concinnandae , ut nihil concludatur nifi vi forn\x , etfi Logicae non latis peritus , nec in relolvendis demonftrationibus verlatus nullum
fyllogifmi veitigium fibi deprehendere videatur . Quodfi citationes omittantur, quemadmodum hic a nobis fadtum eft , demonltrationis vim aegre percipit nifi is , cui propolitiones per citationem infinuandae familiariflimae funt . Imo fubinde hic quoque hiret
Enimvero fi citatio adiicitur , tiro
ubi propofitio aliqua non ftatim eidem fuccurrit
qu'Iibet propofitionem, quae omittitur , evolvere atque adeo vim concludendi perfpiceSi omiflis citationibus demonftratio perfpicua effe debet , propofitiones per eas
re poteft
infinuandae actu adducendae funt: quo ipfo demonftratio multo prolixior evadit, quasci.

Imo ne in hoc quidem cafudemonftratio convinhabuerit

fatis cognitas atque perfpectas , haud quaiftas
propofitiones
qui
,
quam vero illum , qui non amplius recordatur , num beneficio demonftrationis earum
Confirmantur adeo denuo , quas de citationum
veritatem iam alio tempore perfpexerit
leqq. ).
ufu praeclaro paulo ante a nobis di&a lunt ( 794.
tationum beneficio abbreviari poterat

cit

nifi

eum

&

799ord'mata y fi propofitiones eo ornaturalu^

aut
Demonjlrath dicitur
dine fe invicem cxcipiunt, quo in ratiociniorutn ferie, in quam demonftratio refoluta abit (.551. & feqq.J, continentur: in cafu op

Demonfirationis

ordirjra

&

inor-

dinat*

pofito inordinata appellatur.

Exemplum

definitio
id

demonftrationis ordinatae praebet ea , quam modo(nof. . 798) attulimus

551. ) pofita conferre volueris . Eadem
fi eam cum analyfi fupra(not. 5.
.

quod patet,

inordinata evadet , ubi hoc modoproponitur Intriangulit ACV

EVB , propterea quod itU triVCB xqnaies funt anguli ADE
cbordas arcuum a-quaiiCB
ar.gula ob radios circuli CA , CD
v.m AV dr DB fibi mutuo a-quiiatera funt . Vnde porro confequitur ,
recla CE , quts per hvpothefin arcum AB bifecat , chordam
<]y.od
sjuoqrte cc.gnnminem in E bifecare debeat , cum in triangulis ADE e>
EB xquales fint Ego in elementis Matheleos
EDB bafes AE
peram dedi , ut demonftrationes redderem naturales : vulgo
Mathematici prseftantiflimi amant inordinatas . Praeftant autem ordinatae inordinatis non uno nomine : Quod fuo loco

&
&

&

&

diftinitius

&

exponemus
.

Eetnonftratioorm

dinata

quomodo
condtnda.

800.

ratiocmia refolveQuodfi ergo demonfirathnem in fua , e x qutbus conflat ,

bauderit diffici/e(%.jg(j).
ris (not. . 551. & feqq.); ordinatam condsre
atque adeo patet,
feries
ratiociniorum
,
Facla enim refolutione, datur
retinentur.
quo ordine collocandae fint propofuiones, quae

De

con\cribendis Itbris dogmaticis

..

379

Excmpli loco efle poteft demonftratio paulo ante ( not. . 798) in medium allata Obtinuimus enim naturulem (-799), quod eam ex analyfi logica iupra(oi. . 551 )data condidimus. Quodii quis obiervaverit leges demonitrandi ( $. 55 1. cV. ieqq. ) deicnptas,
Etcnim quod vulgo demonfponte incidet exercitatus in demonftrationera naturalem
ftrationes dentur mordmatae, id ideo accidit , quod autores non meditentur quafi conclufionem ex data hypotheii \tl definitione lub<eti ratiocinando demum reperturi ( . 714.
715), dum demonltrationcm in chartam conjiciunt; ied potius tantummodo recordenubi propofitiones demonitrationem conftitur corum , qui antea memoria: mandarunt
tueptes iimul iumta rotionem quaiulam complexam tormant , ouam intuentes nunc ad
Jianc
nunc ad iftam animum advertunt, prout caius tulerit . txemplo dcmonftrationis
inorduiatae modo dato(not. $. 799) dicta illuftrantur: in eo enim conclufiones primariae
priori loco ponuntur c< rationcs , unde vcr* eiie intelliguntur , iildem iubjiciuntur
.

801.

$.

Demor.flrationem propofttionis alhujus pbdofopbkte aut aherius cujuscunque Modus

ro
lt
ad formam geometrhee reduclurus 1. cam refolvac in fyllogifmos forma- P Pl '-^
,

les

&

z.

prxinifla?

corum prxmiilas tamdiu novis profyllogifmis probct , donec tam more

prodcant definicionesi axiomata, vel judicia intivitiva. 3-Ad- oecmetri-

icribantur praemiflls fingulis competcntcs

tituli

dcfinitionum

axioma- codemon-

tum judiciorum intuitivorum, theorematum &c. Ita enim patebit ,

quaenam definitiqnes, axiomata, obfervationes in ufum judiciorum intuuivorum tanquam principia dcmoi.ftrandi pra?mitti , quaenam propofitiones aliunde mutuo peti & quo tandem ordine propofitiones de,

monftrativae collocari dcbcant . His vero datis demonftratio ad formam gcometrica? reduci poterit (. 793 ).
atrcm efie eUsiicum, Deducitur propoE. gr. Sit more Geometrarum demonftrandum
Etenim fi collum vefica; modicumaerem continentis arctiflimeconfitio ab experimento
ftringitur, cc vefica lub campana vitrea iulpenia ope antliaepneumaticae aer ambiens fubExperimentum ^huiic nobis
incluius veficam dilatat non lecus ac fi inrlaretur
ducitur
,

prasbet

fyllogilmum

emota refiftentia , id vi elaftica praditum

remota refiflentia .
aer vi elaftica prxditus .

htidquid dilatatiir

Atqui

ErgO

aer dilatatnr

ulteriori probatione indiget , adeoque in numerum propofitionum demonftratirefcrenda . Minor quoque ulteriori probatione indiget , cum per experimentum

Major

varum
quidem manifeftum fit , aiduci vefics Utera , aut fi mavis, veficam expandi , intuitive autem non cognofcatur , quod dilatetur aer neque enim noftra de fafto ludicia cum ipfo
fatfto confundenda, ne perxulo vitii fubreptionis nos exponamus($. 668); Majoritaque

probatur hoc proiyllogiimo :

Duicquid continuum exetcct conxtnm

Atqui

ErgO

Maor

fefe cxpandtndi , id vi claiiica preditum .

quod diUtatur , rcmota refiftentia , continuum txerctt cmatttm fefc
quod ditatatur remota refificntia , id vi eUftica prdditnm .

iilud

formata

Minor equidem

ft

ex

adeoque probatione ulteriori non indiget

per experientram patet , exemconfequenter nec ipfa ulteriori indiget demonftra-

definitionc elafticitatis

ulterius probari poterat

plo Eutlidis inftax axhmatis fumitur ,

tione
Minor itaque fyliogilmi , acr diUtatur
probatur
guicquid vcficam expandit

cxpanie iidi

remota

quoniam tamen

rcmota

reftftentia

refiftentia ,

ulterius

id femetipfum intrx

hoc profyllogilmo

ettm ditatare debct ,

ifttt

rtmottt

jttqui acr inclufus veficam expandit , remota rcfiftcntia .

Ergo acr inclufus remota refifientia intra eam ipfemet dilatatur

Ma'or exemplo Euclidis inftar axiomatis lumi poteft

quoi experimento debetur . Neutra igicur prsmiifa

Minor

eft

,
;

udicium intuitivum

ulteriori probatione

indiget

Cum

jir*ndi.

j8o

Tart. 11. Se%. 111. Cap. 111

Cum adeo nihil amplius reftet , quod fit probandum , prolaro abbluta eft atque deo ad tormam demonltrationis geometrica: redigenda
Quodii pramiflas fyllogiimbrum
confideremus , patebit , unam occurrere in iis definitionem, ax>on ita duo & experimentum unum , qu bus tanquam principiis demonitrandi utendum Quamobrem propofitio
de elaiticitate aeris more geometrico hac ratione demonitr.uut
.

PEriTilTIO
i.

Vh

eUftk*

cor.rinetur , arifte conftrmgatur , atque

veiica lub campana \'trea fuipenfa ope

continuus conatus

eft

fefe ex-

antlix pneumatc<E aer externus removeatur ; aer inclulus eanuem expandit.

C0t\0I I A1{1UM

pandendi

SCHOlIOTi.
2.

Si enfis htturuatur , ifft manus fentit nifi<m t

auo fefe in ft.ttum friftinum reFtituere cona.
tur . Ob hunc nifum eidem vis elaitica tribuh.

tur

Quod remota

I.

refiftentia dilatatur, con-

fiitentia tollitur

tinuo fefe expandere nititur.

SCHUl IOl^
\.

liquet exemflo enjis

frovocavimus

. 2

8.

inclufus veficam expandit

mum

reiiftent'a tollitur

Quicquid veficam expandit , refiftentia

remota, id femetiplum intraeandem di-

tur etiam

latare debet

( 5. 5 )

Si

eUfticus

eft

VEMO?iSTV\ATIO
Aer

2.

EXVEi\IME?iT''M
collum veficas, in qua paucum

C
De
o v.ttmm

Aer

intra

eandem

quam

7;

priigi-

ipfe

dilatari debet

Cum adeo lefe expandere contitinuo nitatur (. 3), elafticuseft ( 5. 1).

6.

TJnEOrK EMA

ad auod modo

AXIOMA
5.

aer inclulus veficam expandit,

externo rtmoto j externus reiiftens interno impedire debet , quo minus is veiicam expandat , coniequenter aer inclufus veiicam expandit , quam primum re-

AXIOMA
3.

Quoniam

Qe.d.

aeris

AV U

IV.

dijudicandis libris hiftoricis.

802.
fcripti hiftorici auror non narrare dcbet nifi vera ,
nec alio ordine, quam quo fe invicem fecuta fuere, ncque
quicquam corum pmermittere eidem licet, quod ad finem
jT.

QUoniam

in lcripto
biftorico

dijudkaillius confequendum cognitu neceflarium ( . 760 ), w/bvpdo tcn.nto b/ftorico logice examinando attcndendum eft 1 . ad veritatem eorum , q u<e
da [mt.
narran'ur; 2. ad ordinem , quo ea recenfentur\ 3 ad relationem eorunder

finem fcriptori propofitumi feu num ftt completum.

Nos hic non confideramus fcripta hiftorica, nift quatenus reguiis

ad

tera nihil

logicis fubfunt

ce-

ad nos.

803.
Veritai fcripti biflorici examinanda

Qucmcdo
yeritas
fcripti hi-

iloriiiex-

aminan~
da .

cnim
ro cum crcdenda

Ifl

fcripto

hiftorico
fint

efi

juxta regulai fidei

recenfentur

fafta

( .6 1 J.& leqq.).

744 )

(.612), feu propter auroritatem

Fa<^ a ve"

dicenris &$*

mirtcnda (611;; juxta fidei regulas, quibus dicemis autontas determinatur (. 613. & feqq.), utique cxaminanda eft eorum vcntas.
autoriPatet hic ufus htftoriae literarix , qux fuppeditat argumenta , unde hiftonci
tas di;udicatur

_
5.

804.

De

confcribendis libris dogmaticis

.

381

804.
r

examinanda , tum i. attcndendum t entas

m"
eft.ad circumftantias fa<ii,& inquircndum , num inter fe confcntianr,
w
an vero fibi mutuo repugnent 2. Coniideranda funt anteccdcntia & particua
conilquentia in eundcm rincm, an fcilicet facto confcntanca fint , an i^-iqu
1U0vcro cidem adverfcntur. 3. Pcrpendendum quoque eft,num talia nar- mcdoobDico , hac rationc fcrvanda.
rentur, qua? veritatibus mamfcftis contradicunt
conftare, num narratio falfa iic , an vcro cx parte iui nihil cbftct ,
quo minus admitti poflit.
Falia enim cuin fit narratio,in qua continentur ,quiE vel fibi mutuo, vel vcritati ccrto agnitar repugnant f. 6n)\ mcthodo pra?icripSi veritat narratorum in particulari

'

dctcgcrc

ta

licet

falfitatcm narrationis

deprchcnditur

ubi,

quod narratur

vel ab-

ob antecendcntia aut conicqucntia hypothetice

folute impoflibilc, vcl

tale

Cum

in

cafu oppoiito

narratio

contradictione

( 518), cumquc

nec rcfpeclu anconfequcntium contradiclioncm involvcre vidcatur,quatecedentium

tenus ea nobis perfpe&a funt , ex lcge probabilitatis fumi poteft ,
intrinfcce poflibiiis eft

libcra iit,

&

nulla ratio in contrarium proftat (%. 578),quod nulla contradiclio adfit. Ipia igitur narratio tanquam probabilis admittitur.

quamdiu

Nimirum

narrata faha vel in fe contradictoria funt , atque adeo inter abfoiutc impojjireferenda; vel repugnant hominum inclinationibus atque habitibus , atque adeo pro
rnoralitcr impojJibitiLi.s habencur ; vel denique non consenciunc cumantecedentibus , vel confequentibus , aut etiam concomitantibus, atque adeo hypothctkc impojfibiii* funt , quatenus nempe ipfa poni nequeunt , fi pooatur antecedens , vel confequens , vel concomiIn generalibus fubtans , feu quod ante , aut poitea , auc fimul factum efle perhibecur
fiftentes tontes tantummodo iiidicamus , neque ad fpecialia defcendimus , qux ex metaphvficis potius, quam logicis principiis lunt deducenda

bilia

805.

Quoniam corpora ad unum agendi modum

terminata funr, qu^d expcrientia confirmatum
priori
fione

dcmonftrandum
ipftmet

obfercamus

ft
,

quod

per eflentiam fuam de- niftoria

hic

fumcrc

in hiftoria naturali refertur

aut experimentum

quod

licet

alibi a

cblata occa-

eo conftare perbibetur^ip-

fimet repe.imus, veritatdn narrati intuitive agnofimus.

gr. Retulerat Kepicrus

E.

I:at! ' r -^ :t
:

verl

i"po/i Cl
tl

ex aliorum obfervatione in libello de nova

ftella

ferpenta-

&Ne-

"
;

dijudi-

cetltf

13. p. ii). cum A. 1605. menfe Octobri fol prorius deficeret , AntverpiaE
apoli circa lunam obfervatum tufiie annulum lucidum. Dubiae adhuc fidei cum iftud fa-

rii

c.

ego A. 1706. cum eclipfis folis Lipfiae propemodum

oculorum telefcopio munitorum mentifque aciem convertf,ut obfer-

naturs videretur Aftronomis

totalis eflet

in

id

\arem, num iftiulmodi annulus in obfcuratione totali compareret

Atque hac ratione
Quomodo iteratione experimentoveritatem eorum , qu* a kcpUro referuntur, detesi
rum veritas eorum , qu^ per ea conitare perhibentur , innotefcat plurinvs exemplis
.

Eodem modo in confirmandis inventis anatomicor.tirmamus in pbilofiphia cxperimtnrali

Inprimis omni xvo Aftronoutuntur anatomici cc in venficandis ciiymicis Chynrci
mis in ufu fuit repetere obfervationes , ad earum veritatem confirmandam
.

. 806.
Quodft fatli natura reperiatur caufa (%. 727)) vel datis

caufts

unacum

effeclu

Hiflori*

tuturdit

Tart.

38i

11.

SeB.

111.

Cap. IV.

obfervathnem , aut experimentum determinetur , quid unaquaque iU

larum ad eundem contulerit ( 728^; veritas illius a priori innotefcit Methodus enim ifta, qua veritatem a priori inveftigare jubemur, eandem
prorfus formam fervat, quam demonftrationes ( $ 7 2 9 ) atque adeo
pro demonftrato haberi debet , quod per eandem fuit inveftigatum .
Quamobrem cum verum fit iftud, quod demonftrare valemus ( .544.
557);patet in hypothcfi data veritatem facti naturajapriori innotefcere.

effetlu per

w.tis
qitomodo

apriori
dijtdice-

utr -

Ideo mihi in more pofitum eft in philofophia exper.mentali , quse per fequentia experimenta patefiunt , demonitrare ex iis, quae per antecedentia patent , ufus methodo
a nobis in Logica defcripta, ad quam modo provocavimu.

tuttvralis

807.
Quodft modum obfervandi vel experimentandi y quo ufi fuimus , omnemque y
quam adbibuimus , induftriam accurate defcribimus inde de veritate ejus,quod

veritis

obfervatione vel experimento conftat

Hiftori*

quamAo

habenda

mdvv-

enarrar,vel afleverat,

dicetur

certi efle

judicare

licet

Etenim

fi

alteri fides

debemus,tum quod ipfe norit veritatem ejus,quod

tum quod veradicerevelit(. 611). Quimodum

obfervandi, vel experimentandi,omnemquc,

quam

adhibuit,induftriam

& fuam

inobfervandoatqueexperimentandodexteritatem,
utroque fuit inftru&us. Inde igitur judicare licet, num vera & noverit, & dicere velit, confequenter num
fides eidem habcnda , atque adeo narratis aflentiendum fit (.611 ).
defcribit

&

amorem

is

veritatis prodit,ubi

Hinc autoritatem confequuntur obfervationes aitronomorum & experimenta autorum

de cognitione rerum naturalium optime meritoruni, \eluti GucrickH , Baylii , Mariotti ,
Wauktlcii &c. Ufum hunc modi obiervandi delcripti ;am indicavimus in luperioribus
(not.. 770}, cum eufdem defcriptionem hiftoris naturalis conditoribus commendaremus Imo quoties nos experimenia & obfervationes defcribimus , ejus ideo rationem
habemus, quod amore veritatis dufti omnem moveamus lapidcm } ut le&or veritatem
eorum , quae referimus , agnofcat atque de eadem certus iit
.

&

8c8.

(.805), vel fatli caufa

Quodft obfervationes
Ordohipervejligentur
( jf 727.728); inde innoslorU na- caujarumque concurfus metbodo noftra
turalis
tefcit ^num in hiftoria naturali fingula eo ordtne recerfeantur , quo faclafuetindediju-

dicetur.

experimenta iterentur

.
p a tet id per fe , nec ulteiiori probatione indiget.
Mittimus argumenta probabilia, quae vel ab autoritate fcnbentis , vel ab eo , quod
fa&is naturae -ntrinlecum eft, defumuntur , cum talia ad Logicamprobabiliumfpettent,
quam olim explanatam dabimus

re

Crdobificrix re-

ln hiftoria

ctvili^

ecckftaftica

809.

literaria

&

privata ordo ex circumftantia

quod denuo pcr

fe liquet.
id
temporis patet
Ibquaunjjinc uius chronologiae in hiftoria elucefcit, atque hiftorici annorum feriem fequunfatis Rerump. atque ecdefiae, nec non in biodeconjiit. rur in recenfendis faftis imperantium
graphiis. Mittimus vero Sc hic, quae de ordine in fa&is particularibus defcribendis obiervato ex principiis intrinfecis conie&are licet, non modo quod principia metaphyfica,
praefertim piychologica , atque moralia praefupponantur ; verum etiam quod modus conjectandi ad Logicam probabilium fpedtet
:

&

8io.
feqq.)oftcndimus, quarationeconden-

Modusjudicandi,

Quoniam denique

771.

&

da

De
da

fit

383

dijudicandis libris hifloricis

tum naturalis, tum artium, tum civilis cum ecclciiaftio?, numfria:que pnvata , ut divcriis finibus, qui pcr cam intcndunrur , ptumkidato fine ex problematum refolutiombus , quas cxhibuimusj</rf<- floricum
;

hiftoria

lircraria
fatisfiat

/'>' com
reccnftantur , quae ad ilium confequendum profunt.
pletum
noltri
propofironem
ratiocinii
ma;orem
Mifuppeditat
problematis
Refolurio nimirum
nor eruitur, (i libruin hiltoncum evolvens attenderis , num ea recenfeanrur _, quae reloHinc vero lponte refultat conclufio fini intento fulutio in eum finem recenleri :ubet
refolutionibus probleiffe latisfactum, quam infenmus fiducia demonftrationum, quas

re lirebit

num

fingula

mitum lubunximus.
.

811.

Quodfi iif animi dotibus fueris inflruclus , qu<e ad bifloriam in ufim fttUM
convertendam requiruntur ipfo faclo convinceris , fufficientia , vel infufficienEtcnim ii fuftia tradi , ubi eam ad ufum fuum transfrre conatus fueris
:quod
fi vcro, qua?
dcftiruetur
fucceflu
ficientia traduntur , conatus non
traduntur, fini intcnto minime fufliciunt, defe<?tum notabis, ubi ulteriorem progreflum iiiti animadvertis. Deficientibus cnim dacis filum ratiocinandi abrumpi debere non inficiabitui , qui genuinamdcmonftrationis formam (.551.
feqq. ) animo habucric comprehenfam , ncc ignotaverit, quod iupra (. 729 ) inculcavimus , methodum a nobis prjefcriptam vericatem a prion, vel ex aliis ratiocinando eliciendi ( . 663),
candcm fervare formam, quam demonftrationes tuentur.
;

ouomodo
ipjfo

fatlo

eiufdcm

convmca-

mur

'

&

Hanc ego viam ingreflus fum , ubi inquirere Jibuit, num autores obfervationes acexperimenta fufficienter delcribant , atque ita mihi facillimum fuit detegere defeitus paffim obvios Eandcm vero utiliter ingredientur hiftoriam reliquam omnem ad examen
revocaturi
Mihi in omni cafu valde probatur , fiquis experientia: atque rationis connubium iDtemeratum elle iubet , nec tanquam verum admittit, quod proprio experimento
conftare poteft, nifi eodem in fe ipfo fumto.
.

812.

Si quis falfa narrare deprebenditur , rationes t cur vel fallatur , vel fallat, T{ationes
deteges per ea, qu<e de formandis juduiis
notionibus a pofieriori ( . 669. cur quis

&

&

kqq.;

,atque de

requifitis

bominis fide digni (".615-.

621

pr<ecipiuntur. falfanar-

quis falfa narrar, vel ipiemer veriratem non fuit aflecutus , ret > ? K0 "
modo
vcl eandcm dicerc non vult. Rationes autem, cur quis verirarem ipfe.
r
tevantar .
/r
met non aflequatur , tum per ea patcnt , qua* in hanc rem ( . 617

Etenim

ii

pra?cepimus, rum per illa, qua? de modo veritatem apofteriorieruendi inculcavimus. Rationes contra, cur quis vcra dicere nolit, generatim ( . 621 ) indicavimus: theorematis autem generalisapplicationein
cafu fpeciali dato caedem eruuntur.
Quoniam rationes, cur quis vera dicere nolit a natura voluntatis derivantur ( 6ri);
qui in cafu particulari vel fingulari eaidem fcrutari debet
eum principia pfvchoiogica
atque moralia
fubinde quoque politica, haud parum uvabunt
Unde intelligitur cur
,

fpecialior

horum

pertractatio non a fola Logica pendeat, fed aliarum prsterea difcipli-

narum opem imploret

c c

CA-

3^4

AV u

C
De
Undeconflct

^""tUm

^^^

m
j

dogrr.ati-

cmtbifforicumftt.

anfcientifcuin.

V.

dijudicandis libris dogmaticis.

jf. 8ij.
dogmarici hiftorici atquefcientificidefinitiones dederimus (751 )> & in numerum fcriptorum utriusque fpcciei rer crr
debeant illi , quibus notae in iftis enumeratae iimulconve-

niim

fcriptum

fcripti

'

veniunt (. 349 )
j JZ
cu,n > 1 U0<* datur ,

ex deimitionibw judicare
J
1
a
numerum biportcorum
,

j\

licei

an

num

vero

icriptum dogmati-

r-n

numtrum jcientifiquoddelibrodog-

corum referendum fti id quod ptimum judicium eft ,

matico judicaturus formare tenctur.
Nimiruin dum oculo fugitivo librum percurrimus iudicium formare
:

intuftivum;

licet

liber datus dogmata tantum abfque frobatione recenfet vel argumenta , quibus frobantur , tanttim
indicat , aut in calU oppoiitO : liber datus dogmata demonftrat , ant frcbat . Sumta igitur in

utroque caiu definitione inveria pro maiore, nempe in priori S^uicunaue ULer uogmata tantum recenfet * argumtnta , quibus fiob.intur , tantum indicat , is dogmaticus hihoiicui eft , vel
Qicunque iiber dogmata demonfirat aut frobat , is dogmatia.s fcientificus eft ; in
ifl pofteriorl
:

priori cafu infertur

dogmaticus fientificus

um

genus

Liber datus dogmaticus hiflorhus

eft

Communi utimur

vel fpeciem

notcjcat

Quoniam porro
,

tor officio

auror

79 )*

fi conftat

fcientifica referri debeat

fecsrit.

fui

patet

liber datnt

fu-

814.

clarirfime

fiiofaxif-

docuimus
quaenam in fcripto dogmatico
788 ), quaenam in fcicntifico condendo obfervare debeat

Jjiftoricb"

autem

pofteriori

in

modo, quo rem oblatam ad

luam reducimus.
.

UndeiK-

eft i

ratiocinandi

num

per ea

fcriptutn

dogmaticum ad

biftorica

,numad

q u<e de utroque fcnpto condendo pratcepi-

utrum autor fatisfeteht

officio

fuo, nec ne

Omne

348).

nor patet per libri lecftionem

[udicium denuo colligitur fyllogilmo , cu'us
attenta continuo mente ad ea , quae de utroque fcripto dogmatico conoendo praxepimus,
ma:or autem conftat iis ipfis, quae de fcripto dogmatico utroque condendo in medium
Communi utimur ratiocinandi modo, quo ad rem oblatam applicamus , qus
allata funt
de genere , vel fpecie ipiius demonftrata fuere
;

Operit

completi

mc
,

VT

,7,7.

15Si in fcripto dogmatico omnia craduntur, quae de argumento,quod

tractat, fucre repcrta, opui completum dicitur abfolute, pro rarione nimirum illius temporis, quo idem condidit autor. Quodiicertofineconditum fuit, nec plura continet, ncc pauciora, quam quae fini ifti convn caiibus opJequendo iumciunt; jcnptttm m juo genere completum cft
.

poiitis dicitur incomptetum vel abiolute, vel cum addiro in fuo genere
Lubet 'udicia de fcriptis dogmaticis convenienter iis formanda quce de iildem condend^s praecepimus , au lua genera reducere luis nominibus diilinguenda , ut in calu dato redeant ad definitionum applicationem mocio ( not. . 813 ) diftin&ius declaratam.
,

Undecenilet >

Q, m

n hiftoria literaria ftatus

816.
rei licerariae

eo cempore, quo vixerunc

De

dijudicandis libris dogtnaticts

385

runtautorcs, dcfcribacur, & inventa ibllicice annotentur,quaeveritati- fcr'ptum

com "
bus anterioribusquovis tempore accefftrunt,& qua ratione jamanccin- '".
p Hm '
vcnca ulccrius fuerint perfecla, ut dubia abierint in certa , errorcs in
veritaccm (. 785 ); an fcriptum fit completum abfolute tale , per biftoriam
Uterariam conflat ( 8 15 ; i an vero fit completum in fuo genere perbijioriam
literariam
finem ab autors intentum ftmul patet ( . cit. )

&

nomen fuum

Supponimus

id Log'ca hiitoriam literariam proftare , quae

de fcripto aliquo 'iidxaturo proprio Marte fuiife comparacam
ria literaria, judicium iftud in tua poteitate non eit

Etenim ubi

tuetur

vel

deficit hifto-

817.
Quoniam icaque judicaturus , num fcripcum fic completum abfolu- Cur W il ~
/a
de
!"
te talc, fola hiftoria liceraria habcc opus i judicacurus vcro, num fic

complccum in fuo genere, prccccrca oftendere debet , an ex haclenus co , i cto

p
invencis proponancur , qux fini ab autore inrenco confequendo facis- infuo gefaciunc (. 816J ; judicium de fcripto completo in fuo genere dijficilius eft 3 neredifficilittsfit,
quam de completo abfolute tali.
Nobis hic negotium eft cum judiciis determinatis . jio ) & certis (. 564), mini- qium dc
mum probabilibus ( $78); non curamus \3ga & incerta, quae deproperantur
completo
abfolute
. 818.
Quodft fucceffu temporis plures veritates de objeclo alicujus fcripti dete- t*U
gantur; fcriptum , quod fuo tempors erat compleium, incompletum evadit . Cur fcriptum
Patct per deflnitioncm fcripri complcti ac incompleci (.815).
Non tamen ideo reprehendi poteft autor , quod fcriptum condiderit incompletum ab- compktu
fonum enim foret poitulare, ut quis libro inferac qua; nondum funt repertac: quae re- f.eri pojjit
perire non fuit in poteftate ipfius Judicia iftiuimodi deproperata ab a:quicate maxime incomple.

alienafunt.

tum

Scripcum,quod plura continet,quam quas fcopo autoris inferviunt,

f
dicicur nimis prolixum: illa autem , qux in fcripto tradita ad fcopum r^lr"
autoris non faciunt
Unde patet , fcripta nimis ^mtlo.
fuperflua appellantur
l

prolixa fuperflua continere

t. gr. Si quis compendium Geomecriz elementaris confcribit in tironum gratiam,ut
ad elementa Enclidir proprio Marte percractanda prxparentur &. praxium geodasticarurn
demonftrationes capiant , is praeter definitiones &: axiomara elementaria nonnifi eas propoiitiones ei inferere debet , qua: ceteris demonftrandis
praxi geodanicae intelligendz
futHciunt
Quodfi plura theoremaca compendio fuo inferat, fuperflua tradit
fcriptum
compendio prolixius. Uude intelligimus, judicium hoc plura fupponere cognita, quam
qus in compendio pertractari convenit

&

&

820.

Si termini finguli accurata deflnitione explicantur, nifl iisdem vuJ-

go refpondeat
ficatus in

cuus

eft

nocio confufa quidem, fcd fixa tamen,

&

fixus Cigni-

*:'!'"

'^

Ht

condendis propofitionibus conftanter retinetur ; Lber perfpi- ^Bn

quodfi terminis utatur autor non dciinicis atque vagis, liber

tbfcurus eft.
Ita elemenca

Euclldis perfpicua funt , cum iinguli termini accurate definiantur, nec a

iignificatu per definiciones ftabilito recedatur . Vulgo autem fcripca omnis gen_'r:s obfcur:cate laborant, quod terminis utantur autores non facisexplicatis, nec ipiimet eandera

c c

pror-

er-

P"
tio.

386

Tart. II. SeH. III. Cap. V.

prorfus notionem eidem termino jungant

Llt ego quoque le&ori attento fierem perfpicuus, teiminis fixum tribui
in poiterum tribuam fignirkatum .
.

&

CurUbrl

Szi.

Libri perfpicui poffunt intelligi, obfcuri non item

Etcnim in libro perfp ,cl, term! i finguli accurata definitione explicantur ,nifi iisdem vul.

^ntdk^

P ondcat: nocio quidem confufa, fed fixa tamcn , fixusque fignifiwns^fanflc cuftoditur (.820). Lcdtor iraque, qui definitiones ifcbcnri
in altcro cafu attcntione utitur , cum
nomtint. tas >' reddidit familiares,
fingulis vocibus easdem notiones jungit, quas cum iisdem junxit autor, confequenrer mentem autoris intclligit ('.117). Liber adeo perfpicuus incelligi potcft.

pokT

iei

*?

&

contrario in libro obfcuro autor utitur tcrminis non fatis expliatque vagis (.820;. Qiumobrem cum hac ratione fieri quam
facilhme po/Tit , ut leclor cum iisdem alias notiones jungat quam cum
catis

iisdem jungebat autor, vel prorfus ignoret

quamnam cum iisdem
,
notionem jungcrc dcbcat (.119)5 rnentem illius non intclligit ( .
117). Liber adco obfcurus intelligi nequit.
Hinc vulgo definitiones nominales libri pcrfphui & obfcuri formantur , quod is poffit inminus intelligi queat . Nos autem condidimus reales , ut earum poffibilitas
pateret per ea , qua: in antecedentibus a nobis tradita fuere
Atque hinc patet ratio ,
telbgi,- hic

cur quivis le&or , qui definitiones Eudidtas fibi reddidit familiares , mentem Euclidiszf.
fequatur
le&ores attenti omnes Euctidtm eodem modo interpretentur , nemo autemeorum fingat fenfum perverfum a mente ipfius alienum. Fieri etiam eadem de caufa poteft, ut quis fenfum noflrorum dogmatum capere
queat , modo definitiones noftras fibi
reddat familiares

&

Liber
pzrjpicu-

vlm

jm

inttlliga-

mr.

Quodft
ya

822.

non reddit familiares , nec ad verfed

refpondet
fixa
, attentionem affert ; librum per,
Etenim fi definiriones fibi non reddidit famiquibus notio confufa, fed fixa refpondet , at-

leElor definitiones autoris ftbi

quihus notio confufa

cuum
mtr>ime intelltgit
fr
9

nares > ne c ad vcrba

tentionem affcrt; dum legir propofitiones autoris, vcl ha>ret , quamiisdem jungere dcbeat notionem , vel notionem jungit diverfam ab ea, quam cum eisdem jungi vult autor, adcoque in cafu
priori fenfum fingit a mente ipfius alienum (.120), confequenter
,
in utroque mentem autoris non intclligit j?. 117). Librum adeo per(

nam cum

fpicuum minime

intclligit.
Accidit hinc, ut tironibus elementa Euclidu fint obfcura, antequam definitiones fuerint familiares, ut auditis terminis notiones iifdem refpondentes flatim fuccurrant. ./*
Vtro Igltur abtrrant
, qui obfcuritatis autortm accufant , tjuod mtnttm tjus inttlligtrt ntautunt , Wli dtfimtionts , quas fremittit fibi nondum familiarts rtddidtrnnt , ntc fufficitnttm ad ipfins *er~
,
ba atttmhntm aftmnt Etenim fi vel maxime iuxta definitionem libri obfcuri nominalem
judicent (not. . 821), in minore tamen fvllogismi fui peccant
quod fumaiit eum intel.

ligr

non poffe

ljgendum

quem

culpa fua non intelligunt negligentes ea

jr.

nd<>

quat ad alterum intel-

neceffaria funt

213.

Si quis in fcripto dogmatico biftorko plures deftnitknes tradit

,quam qu*

ad

De
ad

dijudicanciis libris dogmaticis

definitiones fequentes

genda

fujficiunt

is

>

atque fubjecla

&

nimius

in definiendo

eft

387

pradicata propofitionum
:

in caftt

intelli- fcripti hi-

in definiendo ftotki ni-

oppofito

sin
enim fcripci dogmatici hiftorici autor non intendat ,nili wf
ut leclor dogmata intclligac & ad fummum argumcnta probantianoric gjH"'^
f- 787^ non pluribus opus habcc definitionibus , quam quae ad dc- Ua
deficit

Cum
;

atque fubjedta & praedicata propofnionum intclliQuodii crgo plures tradit, quam quce ea fini infcrvi-

finitioncs fequcntcs

genda

fufficiunt.

819) , adeoqucindehniendonimiuseft.Quodmcdium afferc , libcr obfcuricacc pcccac (.820), con-

unt, fupcrfluas tradit (.

li pauciores in
fcquentcr autor

In fcriptis

in dcfinicndo dcficit.
nimirum dogmaticis hiftoricis definitiones non atium habent ufum

quam

&

aguofcancur
ab aliis diftinguantur ( . 153). Ad hunc igitur
,
Quaefolum attendimus , coafequenter nec definimus , qua: abfque definicione patent
nam vero finc ea , quae abfque definitione patent , in definitioue Iibri perfpicui (5.820)
jam innuimus. E. gr. Si quis Geometn'32 practicae elemenca confcribit in ulum Geodaetarum , qui a demonftrationibus abhorrent fola praxi contenti; is non opus habet , ut
agnofci , &a linea curva
lineam re&am definiat , propterea quod ablque definitione
quacanque diftingui pofiit , iola notione clara ex intuitue>ufdem haufta Similiter fi in
ulum artificum docetur ellipleos conftruclio five delcriptio , non opus eft ut ante defini
as , quidnam fit ellipfis . Ipfa enim defcriptio cum intelligi poffit abfque definicione ,
ut ea

qus

defiuiuntur

&

eadem

fuperflua foret

autem

Infervit

ipfa delcriptio locodefinitionis,

fi

in

quodam

cafu

nocioneclara quidem,led
dato ludicium ferri debeat , num figura propofita fic ellipfis
confufa, quam inruicui debemus , ad eam agnofcendam ik ab aliis curvis in fe redeuntibus diftinguendam, fi a circulo difcefieris , non iufliciente
,

824.

Si quis in fctipto fcientifico plures defnitiones condit

finitiones feqnentes intelligendas

demonftrandas requiruntur

is

&
in

ad

propofitiones

definiendo nimius

cum
efl

quam

ad

qu<e

intelligendas
:

de-

tum

fi pauciores tradit

Q^" arido
alitor
.

fcft;cci

fcriptum fciencificum ica condi / dmniprobacionc indigec , endoniquod cas afferre cencacur ipfiusaucordefinitiones, quseaddefinitiones fc- mius&quencesacque ad propoficionesincelligendas requiruntur Quod vero ca contra
fini nonpiurcs affcrri debcant, quam quot eidem fufficiunc,codem modo oftenditur , quo idem de libris dogmaticis hiftoricis oftendimus (.
%2Z). Enimvero cum in fcriptis dogmaticis dogmata non tantum rccenfeantur, uc leclor intellefta memoriae mandet; verum cciamdcmonftrcncur vel probencur (.751 ), inter dcmonftracionum vero&probationum principia locum quoque fibi vendicenc definicioncs(. 562 );eas
definiciones adeffe debere, quibus in dcmonftrando opus eft,evideutiffime liquet. Quoniam auccm fcripci fcicncifici autor aliud intcndere nequit, vi definicionis ejufdem fcripci ( . 751 ) , quam uc intelligatur,
propoficionum demonftratarum veritas pcrcipiatur ( jT. 544. 557); ideo pluribus definitionibus non habet opus,quam qux utriquefiniobtinendo fufficiunt. Si plures tradic,fupcrfluas cradit (%. $19), adcoque
in definkndo deficit

debcre, uc a lectore

Illud per fe patet

incelligi poffic

Neque adeo

&

in definiendo

nimius

eft: Si

vcro pauciorescradic,in definiendo

deficit.

B- gr.

2$S

Tart. 11. Setl. 111. Cap. V.

E. gr. Eudidis defimcio lineae retta:, quae regulis logicis

minime rcfpondet , nec eidem

agnolcendz mfervit, qua fini nulla quoque definicione habemus opus

nec principium
demonftrandi praebet
uc adeo Enclidts eadem nullibi ucatur , fed in e us locum axioma
;

quoddam

iurrogaverit

Eft igicur fuperflua

Non camen

forer fuperflua

fi

definicio eflet

bona, uc eadem in demonftrando ului efle poflec Scripta hiitorica dogmatica cum fcientificis confundunc
qui de nimio machemacicorum in definiendo ftudio conqueruncur,
ubi animadvertunt ab lis definiri, qua: beneficio notionis conrute agnofci & ab aliis di.

ftingui poflunc

82 S
, quodtalia tradit,quae velinfcientilis&itanquam
demonftrandi
tiis aliis
principia adhiberi , veladcafus vitae hunntilis
commode
applicari
mana?
pofTunt.
In cafu oppobto friptum dogmatkum
dcfinitio
.

Scriptiu-

Scriptum dogmaticum dicitur

utile

inutile eft.
Ica elementa Eudidis utilia funt , cum propofitiones Euclides ferviant tanquam demonftrandi principia cum in Geometria fublimiori, tum in aliis Mathefeos partibus. Et nos
in hac altera Logicas parte oitendimus Logicae noftne ucilicacem , dum monitramus
,
quod praecepta noitra logica facianc ad veritatem inveitigandam , dijudicandam difcendam.
}

r>H.indo

816.

Si autor fcripti dogmatici propofitionei condit determinatas

Etenim

, fcriptum ejtit
propofitiones fuerint deter-

jcriptv.m

utile efl,

dogmati-

minatae, majoris loco infcrviunt in fyllogifmis ( . 348. 380 )^ confequenter ecedem tanquam principia demonftrandi adhiberi poiTunr ( .
561 ) Sunt vero etiam ad vitam utiles (. 112. Difc. pr<elim. & . 320.
Log. ) Quamobrem fcriptum dogmaricum, in quo continentur propofiiiones determinata?, utile eft.

cum
e>"

utile

con-

in cafu oppofito inutile

fi

tra.

Si propofitiones fucrint indetcrminata?

tum non

conftat

fub qua

conditione fubjeclo tribuendum fit pra:dicatum (.320), confequenter

nec patet, num fubjecfto alicui dato in cafu fpeciali vel fingulari idem
praedicatum tribui debeat (%. 348 ). Liquet adco, quod inftar principii demonftrandi infervire nequeant (%. 561 ). Patet vero ex demonftratione fupra ($.i}$.Difcurf. pr<?lim.) allata , propofitiones indetermiScriptuminatas nec ad cafus vitce humanae commodc applicari pofie
.

gitur dogmaticum, in

quo conduntur

propofitiones indeterminata?,inu-

tile eft.
Scripca machematicorum propofirionibus nullis Iocum concedunc nifi determinatis , atque ea ratio eft cur fint utilia five ad fcientiam , five ad vitam . Vulgo autem fcripta
philolophorum parum ucilia iunt , quod propoiitionibus lcacent indecerminacis . Nos fcripta noitra philofophica utilia efficere ftudemus , dum propofitiones condimus determinatas easque in locum indeternvnatarum furrogamus
Facile autem liquet ,nobis hic fermonem efle de utilitate abfoluta, non refpedtiva , quae obtinet refpe&u hujus vel illius
fubje&i . Fieri enim poteft, ut liber aliquis utilis fit abfolute loquendo , etfi non fitutilis huic vel ifti fubjedto. E. gr. Abfoluce loquendoelementa-E;"^- ucilia funt ( not.
Sij): fieri tamen poteft, ut inutilia fint Sempronio , cui mathematica cognitio parum
curae cordique eife debet pro vita? , quod amplexus eft , genere . Supponimus quoque ,
propofitiones efle veras , non falias. Falfis enim propoiicionibus nullum in libris dogmaticis Iocum concedimusi fed eas ex iifdem profcribendas eife praecipimus.
.

Scriptum

&gmati~

827.

Si in fcripto dogmatico bijiorico in uno loco congeruntur ,

qua ad idemfub'
jeclum

De
jeftum fpetlant
pojito

non ittm

,
.

di)udicancTis libris dogmaticis.

liber

389

do&maticus bifloricus ordme conjciiptus

Oftendimus cnim (.788)

in

eft

in cafu op-

fcriptodogmacico

curn
ci

hiftori-

hi-

J^

co ki uno loco congcrenda efle , qua? adidcm iubjcclum lpctftanr. Quam- or d, e

obrcm fl propofiriones ac dcfinitioncs iingula co coliocantur loco, quo confcrip'>.
cas collocari convcnit vi rcgula: ; liber ordine confcriptus.

Quodfi contrarium obtincc

camur lingulx co Ioco, quo

libcr

dchnuiones

non collorcgulae , adcoque

ac propcfinones

cas collocari convcnit

vi

dogmaticus hiftoricus ordine confcriptus non

cft

Geometrico hiltorico omnes de triangulo definitiones ac propofitiones

rrauumur m eodern loco , nec m.nus defimtioncs ac propofitiones de quadraio eodem caP'te concinentur, ubi orao m eodem comcribendo fuic obfervacus
E. gr. In libro

828

Scriptum f ientifcum crdine confcnptum efi , fi unumquodque eo loco col- Quzndo

In fcripto fcriptma
demonflrundts injeriit
locetur , quo jequentibus intelligendtt
fcientifico praeccdcre debmt dchnitioncs , quarum ckhnita ingrcdiun- fcientifipraemittcndx lunc propofuiones, qua? canquam pra?- cumorditur fcqucntcs,
c0 ""
mifla? adhibcntur in propofitionibus fequcncibus dcmonftrandis ( .

&

&

790). Quodfi crgo

fingula eo loco collocentur,

quo fcquentibus

in-

J*
cn

'

& demonflrandis infcrviunc eadcm conftante rcgula uniuscujusque decerminatur locus. Scnptum igicur fciencificumordinecon.fcripcum cft.
teilig ndis

E. gr. Elemenca Enclidi* ordine confcripca funt : definitiones enim ita collocantur , ne
propoficiones ita invicem fequuntur ,
anteriores lequencibus intelligendis infervianc,
ut anteriores mgreoiantur demonltraciones fequencium . Eundem quoque ordinem nos tephilolophicis, qux patr:o lermone edidimus , eunnu-mus in fcripris mathematicis
demque tenere nobis conlticucum eft in philoiophicis Latino idiomate evulgand s Qui
elementa Euclidis nullo ordine congefta conqueruntur , propterea quod non in eoaem loco congeruntur , qux ad idem lub ectum lpectanc ; illi ordinem , qui fcripcis dogmaticis hutoricis convenit , cum eo confundunt , qui fcientificis refpondet ( 817) .

&

&

829.

Ordinem fcboU appcllo,quo ad idem fubjedcum fpeftanria ineundem Ordinis

locum congcruncur ,nui!a habira ratione, quomodo cognitio unius pcn- fcholx ac
dcat a cognicionc alccrius Ordmem vero naturalem voco,quo pra?mic- "*?"!.
depmtio
tuntur, quae fequentibus incelligcndis & demonftrand-'s infcrviunr.
Illum fcholx ordinem d^co, quod in lcholis noftro xvo
naturalem , quia idem cum nacurx ordine , quo fingula
r.ico fequencis contineacur in anceceaence

E. gr.

uiiratus
le

hunc vero ordinem

invicem

Anacomcus

in

ica fequuncur
uc
deicribenda corporis
,

humani fabnca ordinem fcholx

lequitur : Ecenim peculiari opera detcribit tegumenta,

nervos
Ait in ipio corpore humano alius tenecur
ordo, cum oria , mufculi , venx , arcerix , nervi , glandulx &c. ita invicem coordinencur , prouc finis uniulcuufque organ; corpors requifiveric . Qtii difcrimen hic obvium
expendic , is difterenriam inter ordinem lcholx
ordinem nacuralem confufa quidemi,
fed tamen latis clara idea fibi exhibebit
ofla, mulculos, venas

arterias

&c

&

830.

Quodfi ca quidcm conftancer prarmiccantur, quae fequencibus intelligcndis & demonftrandis inferviunr hoc tamen non obftance eodem in
loco perrra&anrur ad idem fubicftum fpectaucia, quantum regula an;

terior permittit; ordo dicicur mixius.

Mix-

orrf//*

mixti

dc

finitio.

Tart.

39
Mixtum

nem

SeH.

II.

II!.

Cap. V.

cjuod ordinis fcholx atque naturalis una habetur ratio,tieri enim non pocetl, ut retento fcholx ordine naturali
una conrtanter fatisfiat. Patebit hoc abunue lentanti , modo ordo naturalis fuerit ineiuidem pottilate Sane cum elementa Matheieos univerfae latina conditnri elementa Geometrix juxca fcholx ordinem digereie conaremur , nulio modo erficere potuimus , ut
Alios autores confulennon violato rigore demonftrandi cdem ex alle iacistaceremus
tes , qui meliori ordine Elementa Geometria: co.ilcripfiife celebrantur , quam ab Euclidt
factum , haud multo labore deficientem in demonftrando ngorem deprehendimus . Rigorem igitur in demonftrando applaufui vulgi prxferentibus , de re non fati expenfa
per praecipitantiam ftatuentis, mixtum tandem cultodire libuit ordinem.Hunc quoque

appello ord

quanrum qu:dem

poteft

fieri

ltudemus,

ln philofophia fequi

Quodordo
Jcbdts

msmori*
infonat.

Quoniam ordo

quemadmouum

8 5
fcholae requirir, uc

ex Logics pertra&atione apparet

I;

eodcm

Ioco pertra&enturjquae

in

ad idem fubjeclum fpecTrant (%. 829),corum verofaciliusmeminerimus,

q UX una memoriae mandata fuere, quod fuo Ioco dcmonftrandum tanhic fumimus; ordo fchol<e memorite infervit.
eundem vindicavimus fcriptis hiitoricis dogmaricis ( S- 8x7):
cum enim fcripta hiftorica dogmatica dogma^a tantummodo recenfeant ( . 7$i ), aliurn
ulum habere nequeunt , quam ut inrellecla , quac in iifdem traduntur, memoriaemanqua memoria viget , judidentur. Unde fcripta h itorica dogmatica con\eniunt aetat
cii acumen adhuc nullum, vel valde exiguum , atque hominibus hebetioris tngenij ic

q Uam

confonum

cxperientiae

Et ex hac quidem ratione

afliduitatis ac attentionis impatientibus.

832.

Quod *a-

Quoniam ordo

naturalis poftulat ,ut continuo pra?mitrantur, quae fedemonftrandis infcrviunt ( .829), per dequentibus intelligendis

&

turdis
ittfernat
'/?!

monftrationes vero patet propofitionum veritas ( jX 544.5^7), confequenter earum beneficio cerra obtinetur rerum cognitio ( 564); intelleclus autcm orficium eft certa? rcrum cognitioni ftudcre ,quemadmodum fuo tempore in Pfychologia oftenfuri fumus, nec facile quisquam
negavcrit: ideo manifeftum eft, quod ordo naturalis intelletlui infe*viat.
Atque ex hac ratione eundem vindicavimus lcripcis fcientific s (5.818): etenimcum
in lcriptis fcientificis dogmtta demonftrentur.vel probentur ( 5. 751 ) , finis eorum alius
;

nequit

effe

quam

intellectus certa

ut

rerum cognitione imbuatur

$. 833.
ordo fcholae memoria (.83 1 ) ;ordo naruraj mtelle&ui mferviat
domixtus (%. 832); ordo aurem mixtus ex utroque ita componatur, ut, ordine
intelnaturx ftrifle obfervaro, fimul ordinis fcholae habeatur rario,quantum
leftuifermemorue una infervit.
jft um <jatur ( . 830): ordo mixtus intelleclui
Quod

vtat

Cum

ok-

&

&

tnemcria. tur

&,

&

intellectus certa rerum cognitione imbuiordo mixtus cuftoditur ,

dogmata ab eo comprehenla memoriae facilius mandantur.

Kimirum

fi

Ytrhorum

& rerutn

tonfufio.

834.
non diftinguit,

is verba cum rebusconnotmes

Etcnim cum notio vera fola poffibilis fic ( . 547 )> e) quoque
f n
quodenim impoffoli rcs quaedam extra intellcclum refpondcre potcft
qui notiofibile, idem cfte nequit. Solus adco rem quandam novit
refvidetur
termino
nem vcram habct Quodfi notio fuerit deceptrix,
Videtur
ponderc aliqua norio , etfi is rcvcra fit inanis ( . 135. 136 ).
adco fibi auror rem quandam intelligere cum folum nomen tenet , aDedideoque verba cum rebus confundit

^* 1 U

'S

deccptrices

veris

De

dijudicandis libris dogmaticis

391

Dedimus iam fupra ( not. . 135. 136) notionum deceptricium exempla , quxproporerum confufio fubtilior eft ,
fitionem praefentem iHuftrant . Ceterum )isc verborum
bonus
hic
quoque nonnunquam dormitac
adeo
Atque
agnofcatur.
acumine
linc
quam ur

&

J-tomerns

covfufam jungit notioncm, Cognitioingrcd:enubus fimu/fum- nisrei&

conaerevidetur
fibi
?
nom > s
is folum rei nomen
eandem
confufam;
tis aliam tribuere valet notionem , nifi
con
iCl
Sumo, quod rem altcri declaratutradit , non vero rem ipfam declarat
Si autor termino

^quem

nec terminis definitionem

definiturus efi ^nonnifi

,quam

docere dcbeat notas, ex quibus eandem agnofccrc atque ab aquod dchnitioncm condcre teliis diftingucrc dcbeat. Patet itaque,
neacur ( . 153 ) Enimvero qua: in praefente cafu conditur dcfinitio ,
revcra nulla cft ( . 166 ). Autor itaque, qui rcm dcclararc fibi videtur, folum nomen rei tradit, haud quaquarn tamenrem ipiamdeclarat.

eum

rus

dedi in luperioribus ( m.*. . 166), quae Jiuc trahi poilunt ad propoiitipraeientem illuftrandam . Pertinent etiam huc termini metaphyfici fcholafticorum,
Egoenim re[ eri , fa<ftaaccuratius inquifitione, lcliofi non omnes , attamen bene multi
iafticis idem evenilfe, quod Eudidi circa definitioncm lineae recta: . Notiones habuere
confufas, utut claras , ex allatis exemplis manifeftas, quorum ctiam beneficio eas cum
lettore commuaicarunt , quemadmodum Luclidi notioclara fuit , fcd confufa linex recita:,
fchemate oculis exhibito communicanda Definitiones terminorum , quibus ifte indigitantur, condituri pluribus verbis , quibus finguiis figillatim minime refpondent , qux
diverfa in rebus infunt , eandem notionem confufam expreiferunt , quemadmodum dides notionem reclae confufam expreffit vocibus cxeqno interjaccrc tamir.it fuis . Atque adeo nullas dedere definitiones ; ied nomina tantum rerum confufeperccptaium tradidere.
E. gr. Definiri lolet cffcntia 3 quoa fit cntitas intrinfcca frxfindcns ab atiuaii exifteniia . Sed
in hac definitione minime diftintfte indigitantur , quae rei per effentiam denotata: inlimul fumta eandem abfolvunt . Cum adeo nulla: nctae enumerentur , unde id,
funt ,
quod eifentia appellatur, agnolcere atque a ceteris , quae enti infunt , diflinguere valeas ; definitio utique nulla elt (. 153). Interim tamen tcrminus cfientite non inaniseft,
fed notio eidem utique refpondet , utut confufa. Qui igitur d>ftinc1e explicat , quasconfufa illa notio involvit; is non amplius nomen effentis docet , fed rem ipfam eodem 111ex inftituto idem fiet in Ontodigitatam declarat . Fecimus nos id in fuperioribus ,
logia , ubi ledes efl dcdtrinae de effentia in genere . Etenmi dum diximus , elfentiam
quorum tamen unum per altitui per ea , quae rei fimul atque conftanter infunt ,
tcrum non determinatur ; diftintfe expoiuimus , unde effentia rei agnofci atque a ceteris , qua; enti infunt , diftingui poifit
Magnum itaque momentum in eo fitum eft , ut
duos illos cafus, quibus autores verba cum rebus confundunt ,
nomen tradentes rem.
iplam non explicant, a fe invicem difcernamus . Etenim fi quis verba cum rebus conquis vero nomen tradit , rem ipfam non
fi
fundit , ea, quae profert , re:icienda funt
declarat ; cus definitiones emendandas funt , notionibus diftinc-tis in locum conhifarum
furrogatis
Sane quod diverfos iftos calus non diftinxerint Cartefius ev qui ipfum fecuti
funt ; Ontologiam fcholafticorum tanquam mente vacuam prorfus reecerunt , imo nonnulli eandem ludibrio aliorum expofuerunt , non fine praefentiflimo fcientiarum damno
Nos vero ad difcrimen illud attenti plrlolophiam primam eniendare coepimus e ufque
ufum indifpenfabikm in fcientiis ceteris ipfaque vita humana deprehendmus, luo Ioco
luculenter oftendendum &; aliqua ex parte ex Logica: noftrx praeceptis ;am;am eluce-

Exempia iam

onem

&

&

&

fcentem

856.

quorum

&

coma-

cum definivombus confun-

ex cu ~

Si quis in fcripto fcientifico definitionem conditurus alia cumulat

unum
dit

per alterum determinatur

is

propofiticnes

definitionum applicationem reddit prolixiorem

Wolffii Logica

d d

judicia format non ac-

curate

nm

a !0

'

Part. 11. SeB. 111. Cap. V.

392

curate determinata , nec demonftrationum numerum contrabit

Erenlm cx
ruminde- definitionc accurata exuhrc debent ea
qux pcr alia in eadem definito
,
finitwmarrr!tJU[a determinantur f . 730 ) - Quoniam vcro dc fubjcclo praedicanusenaa,
definitionis ( . 219,) , adcoquc pitfdicata conftituuntde definito
tuJ y

fupcrfluo-

tanquam fubjedto enuncianda (. 200) cx iis atquc definito formanda? funt propofiriones (.41). Quamobrem qui definitionem conditu*
;

rus cumulat alia, quorum unum per altcrum determinatur, isdefinitionibus ingerit, qux ad propolitioncs fpeclanc, adcoquedefinitioncs cum
propofitionibus confundic,
Definitioncm ad rem obviam applicaturus ante oftendcre tenetur, ei-

convenirc notas in dcfinitionc enumeratas fimul, quam conftat ,

eidcm convenire definitum (.349). Quodfi ergo in definitionc cumulentur fuperrlua , qua? pcrperam pro notis ad definitum agnofcendum &
ab aliis difcernendum requiri judicantur; plura cidem convenire oftendcndum eft, quam ncccfle fuerat antequam ei definitum tribuere poilis.
Definitionis adco applicatio jufto prolixior redditur
Qua? de fubjeclo abfolute prxdicantur,eadcm ipfitribuuntur fubconditione definitionis (%. 225 ). Quodfi crgo dcfinitio fupcrflua continet,
conditio five hypothelis , fub qua praedicatum fubjeclo tribuitur, plura
fupponit ,quam ad hoc fufficit,uc praedicatum fubjecto conveniat Judicium igitur accurate detcrminatum non cft.
Quoniam dcnique in fcripto fcicntifico dcfinitione non licct uti tanquam principio dcmonftrandi, nifi ejus reaIitatc,feunotioniseidemrcfpondcntis poflibilitatc evicta (. 790) ; dcmonftrandum utiqueerit.qua
in dcfinitionc conjunguntur, cidem fubjeclo una incfle pofle ( . 519 ).
Quodfi ergo in definitionc continentur, quae pcr alia in cadcmdefinito
attributa dccerminantur; demonftrandum eft, ha?c ideo dcfinito convenirc, quia convcniunt cetera in definitione pofita, per quae dcterminantur ( jj\ 219). Eadem igitur opus cft dcmonftratione (.551), five

dcm

id,

quod pcr

ftar praedieati

quae definitioncm ingrcdiuntur, determinatur , indefinito tanquam fubjecto attribuas; five idem definitio-

alia,

Numcrus adeo demonftrationum haud quaquam

definitionc cumulantur, qux per fe invicem deter-

ne una comprchendas.

imminuitur, ubi
minantur,

in

E. gr. Per zqualitatem laterum fimul determinatur zqualitas angulorum in trianguQuodfi triangulum aqniUtemm dehnias per triangulum zqualium laterum
aiigulorum , theorema , tri trianguh xquilattro anguli funt inter fe *> quaies , ve 1 triangiUum
tenuiUtcrum efi aquUngulum , cum defimtione confundis . Oftenfurus triangulum datum
angnlos aquales habere ,
Utera anjualia ,
elfe zquilaterum demonftrare teneris , idem
lo zquilatero.

&

&

cum

&

ad inferendum, quod in numerumtmngulorum zquilaterorum referri deaequalitatem laterum efle manifeftam. Quodfi fuppofita hac definitione theoremi

futficiat

bear ,
COnditur , ferpendiculum ex vcrticc :n bafm dcmijjum dividit trUngulnm aquiUterum bifarUm j
Utera ,
angnlos xnnalet
idem zquivalec huic propofitioni hypotheticz : Si triangulum
hakt, pcrfcndkulum cx -ucrtk: in bafn dcmiffum iffum bffariam dividit Hypothefis adeo continec

&

&

De

dijudicandis Jibris dogmaticis

393

cum cqualitas laterum ad hoc fufficiat , ut perpendiculum triangulum

,
Denique demonftraturus triangulum , quod conftruere docuifti , efle
bifariam dividat
aequilaterum, oftendere debes non modo , quod tria habeat latera a:qualia , verum etiam quod ob aequalitatem laterum anguli fimul finguli fint inter fe Jequales , adeoque
theorematis , quod cum ea confunditur , comkmonftrationes realitatis definitionis
in eo conbinantur. Similiter in theologia naturali ex eo, quod Deus eft ens a fe
tinetur ratio furficiens cxiftentiae contmgentis hu;us univerfi, deduci poflunt cetera,qu*
opera, quemadmodum a me fa&um eft in mcdide eodem cognofcimus , attributa
Theologia naturalis in Inftitutionibus Thummigii loquitur*
tationibus metaphyficis
Quamobrem Vei dtfinitionem nominalem conditurus eum definivi per ens a ft , quod in
terminOS
ft contintt rationem fttfficicntem txifttntix contingtntis hujus univtrfi , CUm non modo
demonftrafdefinitionem ingredientes in amecedentibus fufficienter explicaflem , fed
lftiufmodi detur , ut de realitate definitionis nullum fupereflet dubium.
, quod ens
attributa atque oQuodfi quis eodem , quo nos ufi fumus , argumento exiftentiam
pera divina demonftraturus plura, qus Deo conveniunt , indefinitione cumularet eumtinet fuperflua

&

&

&

&

&

km

&

&

indtptndtnttm , qui cum a ft txifiat , fibimtt iffi fiifhdefiniret per fpiritum infinitum
ex liberrimo tamtn btntpiacito
, ntc ttlla re extra ft ad btatitudir.tm fuam indigtns ,
gioriam fu.xm dtmtnfiraturus boc uniitrfnm , qnod contingtnttr txifiit , in temport tx nioilo profapitntis fitie fitmmx ac bonitati convtnicnttr }
dttxit , idtmqut aahuc cor.ftrvat atque gubtrnat

que

(itntijfimus

is

omnia

rluorum

ifta

incommoda

qux

in praefente propofitione

ex

cumuhuone

fuper-

definitionis demonftraturus , andemonftrandi , evincere tenetur", qux irc

deduximus. Realitatem hu:us

in definitionibus

tequam eadem

incurreret

uti poteft

tanquam principio
mutuo non repugnare

eidem

enti convenire pofle ( .

rationis fuftkientis fequatHr ,
in to contineri rationtm fujfcitnttm rxifltntiie
}. independennnivtrfi , ulterius demonftrandum eft I. tns iftitd tfit fpiritum i. infinitum
6.
ttm i 4. idem fibimet fujficere nec v.lla re extra fe indigere , j. habert voluntatem liberam
decreta tibera extqui pojfe i 7. mundum ab eo non fuijje produtium ab jeterm , 8. eundem fuijje
frodullum ex nihilo j 9. mundum ab eodem adhnc tonftrvari , atque IO. gubtrnari i II. fintm

dcrinitione

cumulantur

fibi

Cum

igitur ex contingentia univerfi

quemadmodum a me oftenlum , dari tns a ft

$47

creationis tjji dcmonfirationem glorix ipfiv.s

Lonum erga

aiios

feu Ler.ignijfimum

&

, fed
principio

&

&

Ii. idem ipfitm ens

iftae propofitior.es

Omnes

effe

&

, nec IlOIl 13
ex eo demonftrari pol-

fapientijfimum

cum

quod Deus fit ens a fe &; rn ie contineat rationem exiftentiae contingentis univerplurimae propofitiones a definitione diftinguendae cum eadem confunderentur , finprogulae tamen eodem modo adhuc demonftrandae , ac fi ex definitione exularent ,
pofitiones ceterae de Deo non forent determinatae , cum conditio, fabqua przdicatum de
lulvecto enunciaretur , plurima contineret, quorum iu demonftrando nulla habenda eflet
ratio. E. gr. Propofitio: Veus efi omnifcius , Iogice reioIuta(J. 116 ) in hanc abiret : Si
Vtus eft fpiritut infinitus cr independens , fi 4 fe exijiit dr fibimet ipfi fuffv.it ad beatitudinem
fuam nee tilla re extra fe uidiget , fi vcluntatem habet HLeram e* decreta libera exequi potesi , fi
ir.undum in tempore produxit zy ejuidem ex nihilo , ghria> fv.x demon/lrand* gratia , eumqKe adhuc
vat
gubernat , fi denique fapitntiffimus atijue fiimme bonus efi ;omnij\ius eft . Quodfi quisdemonftrationem omnifcientia: divinx adornaxe tentet ( . 551 ) ; is abunde fatis intelliget , quod multa fuperflua ingrediantur bypothefin , rrnibus ad demonftrandam omnifeifint
fi

&

&

entiam minime opus

837.

Si fcriptim dogmatkum btflorhum ea fini conditur , ttt ad fcientijica in- Qi^ndo

r iita
telligenda pneparetur leclor
alii difcant veritates in ujum vita , in de- fi'P?
firittionibus cumulanda non funt taTta^ quorum unum per alterum determtjjffjxjvatur. Etenim C\ fcriprum dogmaticum hiftoricum ea fini conditur, ut c i"s biflori-

&

ejus Ie&ione ad fcientifica traclanda prarparetur leclor, tales in eo con- ds

corui-

dendx funt definitiones, quibus in fcripto fcientifico Iocus cft. QLiam- nere non
obrem cum cx fcicntificoprofcribantur definitiones, in quibustalia cu- *^?f
de inttlQ~
mulantur, quoruin unum per alterum dttcrminatur (%. 835) jnec eajJ
dcm
d d 2

3 9

detn

Tart. II Sc%. III. Cap. V.

hiftorico tolcrari

in

poflunt

ctor ad fcripta fcientifica

cujus lectione pra^parari debet

Ie-

rractanda.

icriptum

dogmaticum hiftoricum ea fini conditur, ut leclores

ufum vitse sdefinitiones ita formandaj funt,ut absque ambagious ad rem m caiu dato obviam agnofcendam & ab aliis
diftinguendam applicari poifint Enimvero definitiones , in quibustalia cumulantur, quorum unum per alterum determinatur absqueambagibus applicari nequeunt (-836) m fcripto igitur dogmatico hiftonco in uium vita: confcripto tolerari nequeunc
Si

difcaiK veritates in

E. gr. In Geometria pra&ica ablque demonftrationibus in ufum Geodastarum confcripta in defin:tione hexagoni regularis non cumulanda funt plura, quam quae ad figuram

&

oblatam agnofcendam
ab aliis diftinguendam fufficiunt. Etenim fi quis hexagonum reguiare definiret per fignram , qnx fex later.t xqnaiia totidemquc angulos cequales habet , quorttm
illa fimul fumta fnnt ad radium circuli circumfcripti in ratione fcxtupla , hornm vero unus ad reBum in ratione fesquitenia ; definitio praxi geodaeticae minime refponderet . Etenim iudicaturus in cafu obvio, utrum figura oblata iit hexagonum regulare , nec ne , inquireredeberet , num pr&ter fex latera xqnalia
angidos fingidos inter fe xqnales , perimeter ad radium
circnli circumfcripti habeat rathnem fextaplam , tinns angidorum vero ad reBum rationem fefqnitertiam. Superfluo itaque labore applicationem definitionis fibi redderet moleftam eadem
ufurus , cum lurfkeret ad agnofcendum , quod data figura fit hexagonum regulare , nof-

&

xqualitatem fex laterum atque angulorum

Idem eodem modo fe habet , fi fuperfiua
cumulantur in definitione temperantiaz
etenim & ejus applicatio laborem inutilem ac
fubinde minime fuperandum faceflit
ubi fuperflua , qui definitionem ingrediuntur , in
fub'ecto obvio latent , nec a nobis in apricum produci polfunt
fe

Qurndo
fcripto

ji et
;

Ar/L*
definitio-

tiesfnper-

838.

Si fcriptum dogmaticum bifioricum ea fini conditur

in

tum

quanam fmt

ut tantummodo con-

prtedicata^in fola hac notitia acquieturo,

eJ us notlone omnia prnedicata cumulari poffunt , diciturque ifiiusmo-

feffori

dcfiniti

defcriptio abuftve definitio.

nofle defidcrac, ut

fic

Ercnim

fi

quis

fcrente occafione

rei

tantummodo

prcedicata

eadem enarrare

poflit,aut re-

de quo fcrmo eft,illi convcnintre qne- rc jis omnia fimul meraorise mandare debet , cum fic audito nomine rei fta**
tim fuccurrant omnia praedicata, vel audiro praedicato uno in mcmoriam redeant una ceterarid quod per ca manifeftum eft,quae de memoria experientia loquitur. Confultum igitur eft,ut nomini rei jungantur omnia prxdicata, quotquot lcctori familiaria reddcre intendit

fl.uconti.

cordetur, hoc vel iftud praedicarum

icriptor

Enimvero cum fic prodeat propofitio compofita ejusdcm fubjecli (.

314) minime autcm dcfinitio C .153 ) nec nomen dcfinitionis eidcm
;

tribui potcft

( .

nomen

finitionis

349). Qiiodfi igitur propofitioni huiccompofitadetribuicur, id per abufum fieri manifcftum cft

Arque am

intelligitur ratio , cur in applicandis .& drudicandis definitionihus adeo

cefpitare foleant , qui iftiufmodi fcripta hiitorica dogmatica ultra finem ipfis propofitum
extendentes, qua: ibi didicere vel ad ulum vitae , vel ad fcripta fcient fiLa intelligenda
transterunt
Iplorum adeo cum non fit de definitionihus ferre 'udicium , quae in fcriptis
fojentificis 2c ad ufum vitse utiles deprehenduntur ; mirum non eft , ubi reprehenderint,
;

quoJ laudare debebant

fcilicet

lcriptorum genere nihil negocii

fuperflua exulent Nobiscumhoc

probatur , ut rerum cogmtionem per fe

quod ex definitionibus
eft ,

cjuibus

non

appe-

De
appetamus &
ipfas quoque

dijudicandis libris dogmaticis

395

ea acquiefcamus , led non nili ad uium vicae profutura placent

lubiimes ldeo excolendas praecipimus, quod ipfxmet in

in

tcientias

Nam

eundem

redundare valent

omwa

Si definith non

continet

Oer fe invicem determinantur

venit

nec omnia

illius

39quoe rei confianter infunt

deftnitum tribuetur rebus

quibus

attributa inde demonjirari pterunt

tamen Q!tMtio
:t!0 ~
minime con- d eP"
nec

ipfaque defini-

^,^'

j*.

Ea , qux conftanter infunr , quorum tamen am deiii

vel mutila efi
per alterum non dcterminatur, cflencialia funt (. 64J. Quodfi teneada.
ergo dcfinitio non omnia continet, quce rei conftantcr infunt , nec tamen per fc inviccm determinantur ;definitioncm generis vel fpeciei requifitam nondum habes ( 172 ). Si igitur eam pro definitionc vendimanca

'io

unum

mancam vcl mutilam habes.

Jam cum dcfinitum tribui non

tas

rei, cui

poflit nifi

omnia

effentialia

conveniunt ( .349,); definitione manca ufus idcm tribucre dcbet rei,

cui ipfum minime convcnit.
Denique cum ex definitione demonftrari nequeanc , nifi qua> pofitis iis, quaz in dcfinitione continentur, una ponuntur ( . 551 ) ;ex definitione intcgra omnia attributa tum communia ,tum propria;ex mutila autem non nifi qucedam communia infcrri polfunt (.66). Pacec
igitur ex dcfinitione mucila non omnia rei prcedicaca demonftrati pofTe.
E. gr. Definitio figurx reguUris mutlla eft, quod fic figitra xaualibus Uteribut frxditx ,
ad rigurje regularitatem etiam requiratur angulorum *aualita$ . Hac igitur definitione ufus nomcn figurx regularis tribuet figuris aequ'lateris inaequalium angulorum, con'"equenter mini.ne regularibus
Neque ex fola laterum aequalitate fuppoljta demonftrabic , figuras regulares eife circulo infcripcibiles
qua: camen in ipfa praxi uciliilima eft

cum

ngurarum regularium

propriecas

840.

communia pcr unum faltem aut aliquot cffencia- oiliusca-\e-jusdefintlia determinantur (.66), confcquenter pcr femutuo dcterminari
convenire
queunc, adcoque in abftracto conliderata cum effentialibus
-^irS.
vidcntur ( . 64), dcmonftrationem propofitionis praecedcntis adhuc
fubfiftcre patet , C\ in definitionc attributa communia pauciora com-

Quoniam

attributa

mcmorentur, quam quot jundtim fumta

Paccc igitur

fi

deftnitione paitciora attributa

in

competunc
commemorantur , quam

nonnifi definito

quot junclim fumta nonn-fi definito competunti definitum tribui debere rebus , quibus minime convenit , nec omnia illiits cffentialia 6" attributa propria ac communia cetera inde demonflrari
tilam

poffe

ipfamque definitionem

mn-

effe.

Quia figura regularis aequilarera eft, fingula latera ad perimecrum eandem racionem habenc Haec adeo proprietas communis eft figuris regularibus cum omnibus figuris ceceris aequilareris
Quodfi ergo figuram reguUrem dc-rinias per eam euju- Utera finE. gr.

ad integram ttrimtmim tandtm rationtm h.zbcnt ; definicio lTlUClla eft , cum addi deberet,
cr angutormn fingulontm rationem ad fvnm m omniutn tandem efie , neque mde Jemonftrari poSimiliter mutifa
teft , figuram regularen? eile sequiangulam i?c circulo infcriptibilem
gr.ive , cum color flavus oc gravicas etiforet definicio auri } quod fic mttallum flavnm

guU

&

am

01

?art.

39$
am

Se&

II.

111.

Cap. V.

orichalco conveniant

.
Definitiones fcholafticorum inMetaphyfieis fepius mntilsfnnt:
datis initantiis , in diftin&iones inutiles inciderunt , qualis forec figurarum reguixrium in eas , qute circulo infcriftibile s funt Cb* qux ciicnlo infcribi ne que v.nt . Antequam in rerum cognitione multum profecerimus , fieri faciilime poteft , ut definitio-

unde eas

falvaturi

nes mutilas condamus : Quas tamen ideo contemnere non debemus , cum anfam dent
vcl earum autoribus , vel aliis eas integras efficiendi , ubi inilantiis oblatis mutilx deprehenduntur . Tum demum vitio vertuntur definitiones mutilae , ubi integrsc jam in publicum proftant atque vulgares fa&ae Imponunt autem definitiones mutilae inventoribu*
etfi acumine prxditis , quod animum ad rcm ipfis minime familiarem vel antea nonnifi
confuie percepcam primum advercentes defeitum notioais diftinc/tae , quam fibi formant , eo ,
quod in confufa adhuc continetur , fupplent . E. gr. Qui figuram regularem intuetur,
laterum,
angulorum aequalitatem intuetur : cum tamen laterum aequalitas magis pateat ,
quam angulorum; rerum geometricarum ignarus figuram regularem fibi ex sequalitate
laterum agnofcere videtur , imaginatione fupplente, quod uotioni diftin&ae deeft, quse

&

&

&

eandem linearum ad fe invjcem inclinationem exhibet, in qua angulorum aequalitas

Quodfi jam objiciatur figura aequilatera angulorum inasqualium , attonitus circa eandem haeret, mox in defeitum definitionis inquirens ex utriufque figurae , veraefcilicet regularis 6c perperam pro tali habendae, collationedifferenmm angulorum primura
confufe percipit, deinde ctiam diftincte agnofcit. Atque fic definitio mutila integra efficitur
Qui in condeniis definitionibus , quae adhuc deiiderantur , vel ab ipfo ignorantur, fedulus verfabitur
is propria experientia verrtarem diitorum afiequetur . Nec inuconfiftit

&

exercitium , ii quis definitiones ipfemet condere ftudet

afe repertas cum definitionibus aliorum confert
Quodfi enim aberraverit , in rationem aberrationis inquirens attentionem Sc acumen haud parum perfkiet
inaliis qnibufcunque Loid quod
gicae exercitiis locum habet

tile eft

&

.
Qitandft

pnncipix
fintincer-

ta *

841.

&

propofthnes
yuarutn realitatem nondum adjlruxii ,
probatione indigas ,fcd nondum probatas in demondr ationibus , vel probaticnibus in numerum pr<emiffarum admittit; is principiis utitur incertis . Etenim
fi quis dcfinitionibus
propofitionibus utitur tanquam praemiflis rn demonfhatione,vel probatione,is eadem tanquam principiadcmonftrandi,

$*

<I

defmtiones

til1

&

561). Quodfi rcalitas dcfinitionum non fuerit

feu,quod pcrindc eft, nondum conftet rcm definitamcffcpoffibilem; num vera an falfa fit definitio, sdhuc latet (%. 547 ). Similiter liquet fi propofitio, qua? dcmonftratione indiget , feu,quod perinde eft, dc qua non conftat ,utrum praedicatum fubjecfco convemat,nec ne y
fine probatione fumitur, nondum patcre, utrum ea vera fir, an falfa ('.505),
Inccrtx igitur funr dcfinitioncs paritcr atquc propofitiones ( . 564 ),
confcqucntcr qui dcfinitionibus quarum pofTibilitas nondum evi&a, &
propofitionibusprobatione indigis , fcd nondum probatis,utitur tanquam
vel probandi lumit (.

evicla,

praemiffis in demonftrando,vel probando,is principiis utitur incertis.

E. gr. Cntefiani vulgo definitione Vei , quod fit ent ferfecliffmum , utuntur in demonftrand:s exiftentia & attributis divinis . Theologiam adeo naturalem fuperftruunt prinvero Noj Vero in Commentatione de differenti.t r.txus reruf*pitnth&f&
oftendimus , quomodo iltius realitas evincatur, ut principium certum evadat . Similiter alii probaturi exiitentiam Dei fine probatione fumunt , mundum
tctfific , cum tamen vel ideo probatione iudigeat
quod qui Deum exiftere negant , lumant mundum non coepifTe. Probationem adeo denuo prrncipio etfi vero , incerto tamen
fuperftruunt.Quamvis enim fieri pofiit ut abis certa fint , qui autori incerta lunt^y.
lecion eus, qui veritatcm aliunde nondum edoclns eit , _incertaefle debent; non
5*5 )
cipio incerto

tatis neceffttatis

etfi

. 5 )

&

tamen ideo

dici poteft uti principiis certis,

cum

aotio certitudinis uou

fit

abfoluu

fed

rcf-

..

De

dijudicandis libris dogmaticis

Maxime autem dicendum

397

quod autor

fcripti dogmatici utatur

,
neino adhuc publice definitionis realitatem folide adftruxcrit vcl
propoiitionem , quam fumit , probaverit . Ccterum theorema prxfens intclligendum eft
tum de propofittonibus , qujc a priori demonftrancur , tum'de cecens , qua: per expcrieutiam ftabUiuncur

refpecliva (5-5<>4).
principiia incertis

eft

fi

842.
nequir

quar probatur pcr principia oiundo

Quoniam conclufio ccrta cffe
,
inccrta f -57 3 )i propofitiones quoque incerta ejje debent leclori , fi autor prcpofitiopropofitiones ad incerdefmitionibus utitur , quarum pojfibilitatem non adjlruxit
ufmt.
utut
probatione indigeant
frobandum ceteras fine probatione fumit ,
. gr. Si philofophus Carttfianus non oftenderit , tiu ferfeclijjimum efe f:JJtliie , & camen
r.otione e;usdem utacur ad demonftrandum exiftenciam & atcnbuca divina; is judice ipfo D. Thoma , quemadmodum dudum monuit Leilnitius in Attis Eruditorum A. 1684. p.
539. exiftentiam Dei dubiam relinquit lectori , nifi aliunde fuerit de eadem certus Atque ea ratio elfe poteit ut autores acumine furficiente non pollentes libi videantur cert: de propofitionis veritate , quam principiis nondum probatis luperftruunt ,
quod con-

&

fundant certitudinem

quam

aliunde habent

cum

certitudine

qus ex probatione ab

ip-

allata enafci debet . Sane homo chriftianus ex fcriptura facra de Dei exiftencia 8c a:tributis convictus de his tanti momenti veritatibus certus elfe poteft , etfi nullo argufis

Quamobrem ubi principia precaria ad eas

menro pkilofophico easdem probare valeac
probandas affert, iisdem tribuit vim ad aifenfum compeilendi , quam aliunde accepit .
Fallitur itaque , dum fibi perfuadet, hominem acumine pollentem, vel etiam aliumex
fcriptura facra aut aliunde de veritate exiftentiae Dei nondum conviilum eandemvim in
fc percipere debere. Non adeo fufficit , ut autor ptobaturus , fe dogmata fua folide dimonftratfe, confcientiam fuam appellet teftem, quod demonftrationum vel probationum
.

fuarum vim

in

fe

pcrceperit

Ex

principiis logicis diftiniie

decidendum, numvalidaiic

demonftratio, an vaciilet.
-

843.

Principia probandi probatione indiga, fed finc probatione fucnta di- VrinciCuntur precaria
piorum
Si quis contra atheum difputaturus poftulat , ut fine probatione concedat,
mun- precarioaliquando ccepilfe, quod ille ftante errore fuo non largitur is inde exiftentiam Dei rum
dcfieidem demonftraturus principio precario utitur . Nifi enim aliunde eidem probaveric
,
n jtj
mundum non elfe a fe , quemadmodum a nobis fattum eft in Mctaphvficis, probationem
cjus nunquam admittet, (ed confta.nter urgebit , precario fumi tanquam verum
quod
,
rabum eife ipie arbitratur, mundum aliquando coepiife , cum antea non ex-fteret.

E. gr.

dum

.-

844.
Patct adco eos principiis precariis uti, qui utuntur prinapiis incertis(%. Ttincipiis
841. 843 ).
precariis
Exempla :g tur, qua paulo ante (not.. 841) dedimus, huc quoque referenda funt
quimmitNec muius patet , propoiitiones incertas permanere leftori, li pnncipiis precariis utatur tantur.
:

autor

84J.

Si autor fcripti fcientifici drfnitiones

propofitiones

ab

aliis

fpetla non funt , atque

clor propofitiones
erit

certus.

cctor

ab
Etenim

ab

aliis

iis

utitur

qu<e

tanquam demonfirandi

ipfo propofitas fatis

intelliget

adfruclas atque Qv.ando

tamcn kctori perprincipiis

nec le-

propofitios " on a -

11

"

de earum veritate l""

quibus autor utitu* ,^Tceama
nec

fi
dcfmitiones terminorum ,
non habuerit perfpeclas; non fatis perfpicit

bsnotionesjungere dcbear(.
S't(. 117;.

&

dutas

publice demonfrata, fupponit

quasnam cum

il-

veritas

52;: mentemadeoautorisnonfatisintelli- certaft

Quodfi

lsiloTl -

Varu

398

SeB. 111. Cap. V.

11.

Quodfi leclori praeterea non perfpe&ae funr propofiriones earumque

dcmonftrationes, quas autor alibi datas fupponit, pcrinde illi eft , ac
is uteretur propoiitionibus nondum probatis , tanquam praemiffis in
ii
probationem propofitionis

ratiociniis, quae

quentcr ac

fuae

ingrcdiuntur

confc-

uteretur principiis incertis ( jj". 841 )

Lectori itaque ipfa: quoquc propofitiones ab autore probara? inccrtae effedebent (.84.2).
Ea fane racio eft cur fchediaimaca Machematicorum , quae Diariis Eruditorum inferta legumur
& diificulter vel prorfus non intelligantur , & evidentis veritatis nonagnofcantur ab lis, qui nondum omnia Mathematicorum 8c veterum 6c recentiorum inventa qux ab illorum autoribus tanquamcognita praeiupponuntur , perfpc-ila habent auc
familiana fibi reddiderunt Multo magis idem obtinet , ii autor tanquam vera fopporiit,
qu nec ipfe nec alius adhuc publice demonftravit propterea quod in iis probandisfiAtque ea ratio eft, cur fchediafmata Ltibnitii philofophica , qux
bi privatim fa::si'ecerit
ii

in Eruditorum diariis leguntur , aliisaenigmatica, aliis prorfus chimaerica vifa, prout vel
autoritaci tanti viri aliquiddeferenresficile dmilerunt , non proferri abeoin publicum ,
nifi circa quod fibi privatim latisfecit, vel nullaru certitudinem iis ineife ftatuerunt ,
quarum nullam ipfi perfpicere potuerunt.

846.

Oiiamodo
certitudi,c
^j,-

'

Ibdiis
dataprafupponun*
tur,

Quodft autor , qu<e aliunde fupponit

e x aliis autoribus

citet

letlor ve

qua probat , affequi valet , ubi ante aitunde fibi cogntta &
er
reddit
qua pr<e\upponuntur Lector enim de veritate propoJpeft*
P
,
^ Cl0n s 3 quam autor probat, certus non eft , quod ignorer, num ea
vcra ^mt j 1 USE tanquam vera ab eodcm praefupponuntur ( . 845 ).
Enimvero fi ex aliis autoribus cirantur,quae aliunde cognita praeiupritatem eorum

'

&, ubi leperfpccla rcddit , de [earum vcritate non

clor eadcm fibi cognita
amplius dubitat. Ergo veritatem eorum , qua? autor tradir,aiTequi valet.
ponuntur, pcrinde

cft

ac

fi

ipfe autor ea probata dediifet

&

Veritatem

afferti ipfo opere aifequetur, qui elementa noftra Mathefeos Latina evoiveabi in difciplinis fequentibus non fumimus , uifi quod ex praecedentibus citamus .
Cu'.n vero fingula: difciplinae, utut uno volumine comprehenfae , iint quafi totidem libri
a diverfis autoribus fcripti j perinde omnino eft , ac fi ex aliis autoribus prxluppofita in
difciplinis fequentibus citarentur. Idem experiri licebit in operibus noftris philofophicis , ubi eundein morern conftanter fumus obfervaturi , cum hoc unice nobis propolitum
rit

fic,

ut leilorem

noftrum ad cercam acque ucilem perducainus rerum cognicionem.

definitio-

nes

&

propojiti-

847-

Si fcriptum dogmaticum hiRoricum

ouales

telligenda prceparetur letlor

&

e-a

fini

conditur ,ut

ahi difcant veritates in

tiones null<e in eo collocari debent

>

nifi

quarum

realitas

ad

ufum

fcientifica invit<e;

defini-

in fcripto fcientifi-

,
nifi qu<e jam puEtcnim
in fcripro icienalquo
fuerit
demonfrata
fcientifico
finpto
l"r
hiadftruitur ( jX.
rcalitas
derinitioncs
nifi
tifico
non
quarum
admittuntur
fioriio
dogmatico 790). Quamobrcm i\ fcriptum dogmaticum hiftoricum ca finiconditur,
coilucanut lcclor ad lcgcnda fcripta fcientirica praeparcrur idefinitiones in eo non
**.
quam <juae in fcicntirico ufui cifepoiTunr,confequenaliae collocanda:

co j am acjft ruc~i a

M'tce

nec propofitio ulla in eodem ponenda

in

quarum
Quamdiu

ter

realitas in

hoc

fuit adftrucla.

poifibilitas definitionis

nondum

fuit adftructa,

num
ra

ea vefit 3

Dc
ra

dijudicandis libris

an falfa, ignoratur (

fit,

tx transferre non

licct:

547

imo

li

).

dogma ticis

Tuto

399

candcm ad ufum

igitur

impoflibilis fucrit,per cain

vi-

nunquamres

definica agnofci potcrit.

non locum habcnt propofitioncs nifi probata? ( .790). Quamobrcm ii fcriptum dogmaticun hiftoricum lcctorcm
docerc dcbet in fcientificorum lcftione ufui futuraj ncc z\\x. incopropofitiones locum hab.re poflunr , niii qua: in fcripto aliquo fcientifico
jam publice fucrint dcmonftrata:.
Quamdiu propofitio aliqua nondum dcmonftrata , utrum ea vera fit
nec ne, ignoratur (. 570). Tuto igitur ad ufum vica? transferri ncSimiliter in fcripto fcicntifico

quit: etcnim
conclufio

ii

contingat

eam

efle

falfam, falfa

quoque hinc

inferetur

cafu obvio (%. 348. 538).

in

isvi cufdem homini,

nunquain eidem convenire pollunt
Quoniam itaque fieri nequit , ut in quodam unquam homine ea ineife deprehendantur,
qu* in notione deceptrice temperantia: continentur ; nunquam etiam eadcm iiomini temSimiliter fi quis de temperante judicavent
peranti agnofcendo inferviet
quos eidem
convenire nequeunt j is in cafu dato homini temperanti in finguliri tribuet ab eodem
maxime aliena. Patet igitur , quamdiu non conftat, derinitionem temperantia? elle poffibilem &, qus de temperante affirmantur, elfe veraj definirionespa/iter ac propofitioQuae de inutilitate in fcriptis fcientificis in generc
nes ad vin ufum parum utiles elfe
demonftnita funt , ad buuc vel aliumcafum fpecialeru abfqueulladifficujtate applicantur.

E. gr. Si quis definitionem temperanriae impofllbilem format

qucin aliunde temperantcm judicat

trihuet

quae

848.

Qiiodfi propofttiones aVtqune in fcriptis jcientificis

nondum fuertnt demonflra- Quando

tantummodo afjerta

qu<e tamen vel in fcientiii adred/^, fed probabiltter

,
dendas foram, qua obfervantur , ratknes , vel ad quasdam in vita praxes
utiles , quamdiu veritas ad liquidum non fuit perdutla eaedem qucque fcrip;

to dogmatico bifiorico in bypotbefi tbeorematis prcecedentis inferenda? funt,ita

tamen

ut propofuiones certa?

prcbabilibus difiinguantur

Etcnim inhocca-

fu propofitiones probabiles locum demonflratarum tucntur

cum

/**,...

aou! "
?f
-

<

a lPt0

dcgwatico

fcriptis bihorico

quamdiu earum vcritas ad liquidum pcrduci nequit Qua,

demonftratae in hypothefi propofitionis praeccdentis locum ha-

fcicntincis

re

in

propofiti*

fit locus.

fcriptodogmatico hiftorico (. 847J in praefente cafu probabilcs

in eodem fibi locum vcndicant. Diftingucndae tamen funt propo(itiones probabiles a ccrtis, ne lector fcripti dogmatici hiftoriciprodemonftrato habeat, quod tantummodo probabile eft, refragaturus veritati, fi quando eadem in apricumprolata probabiii contrarietur (".591.

bcant

in

quoqnc

0-

59

Exempli loco

efle poifunt compend:a nftronomica, in quibus theoriae planetarum exphcanrur: quale olim dederat 'Ptubachiu.s Huc enim etiam referenda funt , quas de hy.

pothefibus philofophicis aocuimus(

127.
Jf.

&

feqq. vifcurf. prxlim.).

849.

Si autor fcriptt dogmatici bifionci propofttiones

probabiles a demonflratis Ouandt

certacum incertis confundit
Propofirionem veram cfle a- certacnm
gnofcimus, quam demonftratam efle conftat (jT. J44). Ea igitur certa inctrtis

non

diftinguit

Wclffii Logica.

c e

eft

cmfUHm

400
imtwt.

c {\ (

Vart.

SeH.

II.

Cap. V.

III.

564J. Quoniam vero propofitio probabilis falfa

autem contraria vera ( 592 ); eadem incerra

jj\

effe poreft ( ff.

eft (
591 ),
Qiiamobrcm qui propofitiones probabiles a demonftratis non
ei

cum

certa

564

diftinguit;

inccrtis confundit.

In fcriptis feientificis ipfa probatio , quas propofitioni adiicitur (5. 751), oftendit ,
num propofitio aliqua lit demonftrata , an faltem probabiliter probata( . 580. &feqq).
Non igitur opus eft , ut ibidem perinde ac in fcriptis dogmaticis hiftoricis difcrimen 111ter propofitiones demonftratas cv: probabiles difertis verbis inculcetur .
.

^i.usca-

850.

$} q U ;s p fopoftiones pro demonflratis venditat , ad quas probandas fumit anondum probatas ; is dcnuo certa cum incertis confundit
Etcnirn fi

lias

probationem ingrcdiantur propofitiones nondum probata? , propofitio

demonftrata non eft (.498). Qiiare cum veram efle ignoremus ( .
544); incerta nobis eadcm cft (.564) Quodfi crgo eam prodernonftrata, confequenter pro vera (544^) atque adeo pro certa ( . 564
)
vcnditamus certa cum incertis confundimus.
Nibil trequentius eft, quam ut autores fcriptorum dogmaticorum hiftoricorum
qui
.

non modo dogmata recenfent, verum etiam argumenta , quibus probantur , indicant
propofitjones pro demonftratis venditent, quas prjncipiis precariis fuperftruunt
Quis
gitur ncn videt , quod certa cum incertis confundant ?
.

tius,

851.

Si quis propofitionis veritatem experientia

Cifus ter-

eandem non patet

is

i-

quoque certa cum

conftare dicit

incertis confundit

qu<e

tamen per

Cum

illud cx-

periamur, quod ad perccptiones noftras attenti cognofcimus (.664),

ii qua? in fubjeeto aliquo obfcrvamus, ea cidem convenire, vel abfolure , vel fub dara conditione, prout cafus tulcrit, dubitandum noneft.
Ccrta igitur funt , qua: experimur (. 567 ). Quamobrem qui propoftionis vcritatem experientia conftare affirmat

is

eam pro certavcndi-

Quodfi tamcn vitium fubreptionis in experiufido committitur ( .

candcm vcram cife expcricntia nondum conftat, cum precario
fumatur confcqucntcr incertam adhuc effe liquet (.564). Autor itat

66S

),

gitur certa

cum

inccrtis confundit.
in re aftronomica vulgo non altius fapiunt fibi perfuadent, experientia conitare, quod terra quieitat & ftellas in univerfum omnes circa eandem ab
otu in oceaium ferantur: Opticas tamen gnarus probe intelligit, idem quoque apparere debeie , fj itcllx cum fole quiefcant cx: terra motu vertiginis ab occafu verfus ortum circumvohatur Qui igirur quietem Telluris tk motum Solis atque ftellarum dilmuti) tanquam experientia certum fuwmnt; ii certa cum incertis conlundunt
fcxemfc.

gr.

Vulgus

&

qui

przbet infiuxus animae in corpus phyficus

mt. 5. 667 )

plurr. fimile

dimus

Ejnsfptti.ilwrex-

phcatio.

quemadmodum

fupra

jam

often-

852.

Quoniam multa cautione opus cft, ne in formandis notionibus & judiciis intuitivis modos cum attnbutis & attributa communia cum cffentialibus (.672 & feqq. ) confundamus, vel pro caufa clfcctus vcnditch.us, qlKfe talis non eft, atque pro unica habeamus
c ux plures fo,

cias requirit

(.t>97.& fcqq.^

&

ut notiones univerfales

.678. 682.

&

feqq.

De

dijudicandis libris dogtnaticis

401

&

fcqq.) atquc propofnioncs univcrfalcs

feqq. ), dcnnitioncs ( . 79.
univcrfalcs (.706.707)
hypotheticas
cum catcgoricas ( . 705), tum
tnorite formemus; haud obfcure patct (.851), ft quis in difcemendis
e\r

&

dis

nibus

rcrum cbfervabilium , atque diflinguendis attributis commuutrifque ab effentiaiibus , nec non in formandis notionibus tt-

attributis

propriis

niverfahbus

&

definitionibus

&

propoftionibus univerfalibtts atque in determi-

landis efftcluum obfervabilium caufis in regulas experientue a nobis demonfira:as impingit , eum certa cum incertis confundere.
Errorem hunc committunt autores cum fcriptorum dogmaticorum hiftoricorum, tum
fcientificorom, nec adeo facile cft , eundem evicare vel commiiium ab alns detegere .
Experta lcquor , qux olim experieutur, acumen ad experiundum fufficiens affidua induftna fibi comparaturi

Si autor fcripti dogmatki hiflonci argumenta , quibus propofittones probantur , tantum indicat , inevoluta tamen pro demonflrationibus venditat ; is de-

prardicatum fubjefto convcnire five directe, five indirecle demonftrare valemus, propofitio nobis certa cft (. 568). Quodfi igitur autor fcripti dogmatici hiftorici argumenta incvoluta, quac commcmorat , pro dcmonrtrationibus venditat

nuo certa cum

incertis confundtt

Si

propofitiones a fe allatas pcr ea lcdori ccrtas

is

nimvero cum

ficri

E-

contcndit.

argumcntum inevolutum a forma demonftrationisgenui-

abfit (. 551 & fcqq.j,veritatis autcm propofitionon fit,qui nullam demonftrationis genuinac formam animo
comprehenfam habet, nec perfpicit,num forma dcmonftrationis pra>
fcntis gcnuina fit (%. 570 )i vi argumcnti incvoluti lector intclligcns
nse

quam longimme

nis ccrtus

veritatis propofitionis ccrtus ficri ncquit

nec

ficri

potcft,ut ipfe au-

tor fcripti dogmatici ejusdcm certus evadat. Patet igitur ia

iu certa
E.

gr.

cum

inccrtis

quis contenderet

Si

hoc ca-

confundi.
,

fe

demonftraife

theorema

Geometriae elementaris , qtttd rccla ex centrc circuii C ad chordam .-ffi fcrfcndiculai is CL , .- dnrdam AB , O" arcum cognvmincm
ubi commemoraverit , patere id per congruentiam
,
trianguiorum reclangulorum duo Iarera figillatim xqualia hal-entium; is hoc ipfo minime leitorem , qui ipfemer veritatem propofitionis perfpicere geftiret , de eadem convinceret.
Similiter qui refert , Mathemaricos ex umbra circulari telluris in eclipfibus lunaribus demonftrare rotunditatem illius,
hoc ipio nunquam etficiet ut tector , qui aliis fpeciminibus
demonitratonis vim percepit , vel regularum logicarum gnarns , veritatis illius aflerti
conv n atur Certam adeo ccgnironem in utrcque calu cum incerta confundit autor .
Lucem huc propofitioni quoque affundunt exempla fupra (not.. jjojallata. Probeautem notandum eft, nos non in dubiiun vocare , quod autores , qui demonftratior.is v'm
nunquam percepere nec certam cognitionem unquam ipfimet eonTecuti funt , fibi videantur certi efle ue veritate propofirionum ob argumenta inevoluta, qux proferunt
fed
certitudinem apparentem aliunde provenientcm , v. gr. praejudicio autontatis debitam
,
iifecet

tum

ea

comunaunt

e e

J+ .

^
^
../

t-:cirr-

0>

402

Vart. II.

JV&
S 54

Dcmm-

Demonflratio dicitur completa, in

Jhancmis

vc

cxplicice

III.

Cap. V.

qua omnia

implicire continencur

veJ

principia demonftrandi

Incompleta vcro appellatur

&mcom- ^ nx P rinci P' a demonftrandi ncc cxplicite, nec implicite omnia contiCotttinenttir autem propolitiones in demonftratione explicite
quae
pktadefi- ncc
,
difcrtis verbis cnunciantur; implicite vero , quce vel per eas, quae ad.Vij.
-

fiwt, vel pcr citationes

in

mcmoriam

revocantur.

Exemplis demonftrationum completarum abundant noftra Mathefeos univerfae elementa

& in philolophia quoque demonftrationes completas in medium affeire ftudemus
Illiillratur prarfens definitio iis , quae de abbreviandis demonftrationibus docuimus( $.798).
Demunftratiqnes incompietas faepius hodie amant Mathematici in fchediafmatis , qua;
Diariis eruditorum inferere folent , cura plura demonftrandi principia prauermittant
,
quae plerique Ieclores nonnifi difficulter fibt irj memoriam revocant , propterea quod in
iis, quae adfunt , non continetur piopinqua & determinata ratio , cur quae abfunt me,

moriam fubeant

Demotr-

fimionis
ctnifum-

rriat<e&

jT.

855.

Demonjiratio conjnmmata dicitur ordinara completa: Demonftratio vero inconfummat a inordinara incomplcta.
s en,m demonftratio & ordinata fuerit , & completa , nihil amplius ad eus perfe'

&

!0,lem accedere poteft

id quod ex collatione utriufque definitionis manifeftum eft, aut
inconfumx corotlar!0 iequente, quod eidem debetar . Quodfi veTO demonftratio fuerit inordiuatnitt uc
de"
ta incon-ipkta, limam adhuc patitur.
c .'.

056.
1" demonflratioue igitur confummata nttlhtm dsmonfirandi principhim oJ] W
ca , qua adfunt , vel per citationes facile in merf' ;
f" rnitutur , quod non pcr
tiofiis
'
con,.
,
,,

^evocetur ,
eo ordme collocantur , quo m ratiocmtorumjefingula
Jummata.
.

tSr:i

mmam

&

....

quam demonftratio refoluta

confummata & ordinata eft,

,.

Etenim demonftratio
& completa ( . 855 ), atque adco
patet,quod erat propofitum,per dcfmitiones demonftrationis complexx (.854^ & ordinarae (.799).
rie,

in

abit

continentur

Idcm quoque pcr indireclum oftenditur

Nimirum fiquxdam

prin-

cipia demonftrandi omittercntur, qua; per ea,qua? adfunt, vel percitationcs in memonam haud facile revocanrur,dcmonftratio non forec
lr alio ordine ponerentur, quam quo rn ratiociquibus conftat dcmonftratio, continentut , eadem forer
inordinata (.799). Foret adeo demonftratio inconfummata( .855;;
id quod hypothefin evcrtit.

completa

niorum

(jT.

854J;

ferie,

QuoJfi quis demonftrationes noftras mathematicas ad hunc lapidem Iydium exigere

qua* in elementis noftris Mathefeos univerfae contiiientur ; isdemonftrationumconfummatarum intuitivam confequetur cognitionem, ut & cus formam animo retftius comprehendat ,
limatins de eadem judicet. Latet in his generalis ratio, ciir cognitiorerum practicarum prasftet , fi eas in nobis ipfis experiri datur

velit

&

Cttrde'inonlira-

tio

com-

pletafaci-

S
.

'

*
? 57

aemonjtratio fuent compieta, ab eo ettam letlore mtelligttur

qut

gumento , ad quod fpeclat , nondum multum verfatm fi vero inconu

pkta ,ab eodem vel prorfus non intelligitur t vcl nonnifi difficillime ,feumul~
totemeo

<* r

T)e dijudicandis libris dogmaticis

Etenim

403

demonftratio completa fucrit,

prxbct ,omittitur, niii
adfunt,
quje
per
eas,
vel
per
citationcs
in memoriam rcvoqux vel
cari poffit (. 854). Quamobrcm fi ad eam accedat lcctor , qui in argumento propoiito nondum multum vcrfatus atque adeo propofitioncs , quae tanquam demonftrandi principia nota fumuntur , nondum
familiares habet,ut data occaiione vcluti fponte fuccurrant is excon
clufione & prsemifla una cnthymematis nullo negotio clicit altcram
^- 798)j vel ope citationis adjeclx eam alibi evolvit,ut adeo perinde fit,ac fi principia omnia difcrtis verbis enunciarentur Cum adeo
lector nullamconcluiionem infcrri vidct, nifi quae ex principiis , de quorum veritate dubitarc ncquir,confcquitur; demonftrationcm utiquc intelligit, ctfi in co argumento ,ad quod fpectat , nondum multum fucto temporis

ac laboris difpendio

(i

nulla propofitio, qua? demonftrandi principium

rit

verfatus.
Jam e contrario in demonftratione incomplcta omittunrur propofi-

tiones dcmonftrandi principia praebentes, qua? per eas, quae adfunt,

memoriam non revocantur

854J. Quodfi igttur ad eam accedat lcdtor, cui ea,qua2tanquamcertapra;fupponuntur,

non adeo familiaria funt, ut, quoties eorum meminiffe debet, veluti
is vel prorfus non ea
fponte occurrant
fibi in memoriam revocare
poteft, atque adco demonftrationem non intelligit, vel nunc hanc ,
nunc aliam propofitionem fibi in memoriam revocans, vel in libris
aliis, aut in antccedentibus ejusdcm,qui pra? manibus cft,iibri evolvens tcntat , num ea prscmifla: defidcrata? vicem ad inferendam aliquam
vcl per citationes in

( .

concluiioncm

in

demonftrationc conterttam fubire

poflit

nonnifi multo dcmum temporis ac laboris difpendio

Nos in elementis noftris Mathefeos , Arithmeticae praefertim

eam

&

confcquenter
intelligit.

Geometriae, dedimus

demonftrationes completas; ChriBofhtrmt contra Sturmiut in Mathefi enucleata fxpiflime incompletas , dum per modum corollariorum definitionibus lubicit theoremata, quorum
veritas intime non penpicittir , nifi demon.rratione redintegrata
Quodfi ergo propofitionis alicuus demonftrationem in elementis noftris perper.dere voluens poftquam corollar:um, quod eandem continet , in Mathefi SturmUmt trutinaveris > ventarem propofitionis
prxfentis iplo faifto experieris
Potens etiam CUvium vel autorem alium , qui perinde
ac nos completas dedit demonftrationes elementorum Buclideomm , confulere , poftquam
SturmtMs de evidentia follicito negotium fr.ceffit
Quoniam Geometrae primi ordinis in
fchediaimatis prxfertim, qux Diariis Eruditorum inferere folent, demonftrationes in*
completas amant , propterea qUod peritis fcribunt , non tironibus ; qui eorum demonftrationes rimari voluerit , donec eas ex alTe alfequatur diftlcukatem fibi ob ectam abunLesat , cui volupe eft , opus eminens Principiorum Philofophix naturalis
de fentiet
mathematicorum Viri fummi "Hevotmi, qui , cum Geometris primi ordmis fcripferit ,
incompletis demonftrationibus ut plurimum contentus
lesat etiam itibniiii in Act sEruditorum contenta fchediafmata: nec erit ab eo , quod modo demonftravimus , alienuS.
Enimvero demonftrationes incompkrx non modo negotium faceflunt tironibus , verum eram exercitatis, qui, cum obal;aagenda in med tationibus mathemaricis cont nui non
jint , propofitiones ab aliis fuppofitas omnes farhiliares habere neqtieunt. Ratio ex demonrtratione patet ,
conftat ipfum Mugenium , etfi in ftndiis marhematicis affidunm,
de difficultate operis 2V^"""<"' intelligendi ob demonftrat:i/..c> incompJetas conqueftum
.

&

fuif

If^
iz

culter

inteUigar

tur.

Vart.

404

qucmadmodum me olim

11

ScZl. 111.

Cap.

Ceterum probe notanmemini

demonftrationes completas darenon
potuerint
rationem modo reddidi , cur eas
*iare noluerint . Sane plurima abfque dcmonftratione nullibi adhuc demonftrata , led a
fe primum inventa proponunt , ut aliorum ftudia excitent
quis vero adeo vefanus foret , ut vel fibi, vel aliis pcnuadere vellet, quod demonftrationes dare non potuerint i
Imo in genere notandum eft , nos tantum theoremata logica demonftrare , a reprehendendis autem autoribus quam longiffime abeife , quibus rationes fubinde effe poffunt
non contemnenc^e, cur theoremata logica infuper habere malint , veluti cum Geometra demonftrationes incoinpletas affert ad exercendum aliorum ingenia , ut , dum ipfos
in partem inventionis trahit , non invideat voluptatem ex invcntis percipiendam , qus
mnlta induftria quaerebantur , qucmadmodum Cartefio vifum fuerat
lcibnitio arridebat,
quod ita fungeretur loco cotis
fuiffe

dum

eft ,

ex Itibnith

audiviife

me viris fumrms minime imputare, quod

fummam enim hoc argueret ignorantiam,

&

&

Vncrogativa

c.e-

moijira-

j?*

0, ~

prx-

i/ior-

dinata.

858.

Demonflratio ordinata facillime intelligitur , animum lecloris plenius convincit

genuin<e demonjiraiionis ideam difiinclam animo ingenerat In de-

&

qux demonftrationem fi,

ve tanquam praemiflas , five tanquam conclufiones ingrediuntur , eo
ordine ^ e invicem excipiunt, quo m ratiociniorum lene,in quam demonftratione ordinata propofitiones iingula?

monftratio refoluta abit, continentur ($. 799). Nullo itaque ncgotio

leclor demonftrationem L dum eandcm evolvit,in fuos fyllogifmos refolvit, ut appareat, nec in materia , nec in forma hxrere vitium ,

confequenter

veritatis propofitionis demonftrarae certus redditur ( .

570 ). Demonftrationem adco ordinatam facillimc intelligere datur .

Suppono nimirum , quod ncmo in dubium vocaverir , dcmonftratio-

ncm

quampriinum eam refolvere datum fuerit (.551.

eam dubii fuperefle poteft ,
,
^uantamcunque ingenii aciem in eandem intendas.
Qui demonftrationem ita rcfolvit, ut certus fit,nec in materia,nec
in forma latere vitium ullum; is plenius utique convincitur de veritate propofirionis quam alter, qui de utroque non fatis fuerit certus.
Ita autem comparata eft dcrnonftrat io ordinata , ut vel invitus eam
rite refolvat leclor, modo attentioncm ad eandem afferat ,quemadmo-

&

penitus intelligi

feqq. )

dum modo

nec quicquam amplius circa

oftendimus

&

tcntanri

manifcftum evadit.

Denique cum dcmonftrationis genuina? formam animo diftinctenon

comprehendat, niii qui novcrit, cx quibusnam ea ratiociniis componatur & quomodo illa inter feconnedtantur (. 55 1. & feqq.);demonftrationem autem ordinatam,qucmadmodum modo oftc.'ndimus,lec~tor
attentus perlegere non poflit , quin cam vel invitus in fua ratiocinia
rcfolvat,eaque deccnte ratione inter fe conneclat:nullum quoque dubium fupercflc poteft , quin iftiusmodi demonftrationes fspius meditatus gcnuina? demonftrationis formam tandem animo diftin&e comprehcndat
Experiuntur hoc
miliares reddunt
tores conlulunt,

qui demonftrationes noftras in elementis mathematicis fibi fapoftea alios auordinatas efticere ftuduimus ,
inordiuatas afferre folent
Et profeclo demonftrationes inordinatae

illi,

quas

qm

&

quam maxime

maxi-

De

dijucficandis Hbris dogmaticis

mnt
npnes auulennt, qua

maxime

in cauf.i

405

cur aucores egrcgii demoaftcaciones excra Mathefin daeuri probaa vera demonitrandi lorma quam longifilme aWu
.

859.
Quoniam demonflratio confummata C5c ordinata eft ,
complcta ( jf. Dimonintelligitur
plenius
kclorem
ea
fadle
convincit
,
855);
genuina firatienis
,
drmonjlrationis ideam animo ejus mgewrat (. 857.858)
lnconfummata conf' m cum inordinata iit <3c incomplcta ($.855), difficulter intelligitur , kclo- maU
A(0^ a ~
rem non adeo fortiter ad ajjenjum trabh ,nec gemiintf demonfirationis ideam
animo cjus ingencrat (jf. S57. 858 ).
Quod in demonltratione inconfummata remanet dubium vel examina tollunt , vcl fuc-

&

&

&

&

oeffu temporis crebra repetitione contraita familiaritas ; examina enim nos convincunr
quod bene ratiocinati iimus , ubi a priori dedutta fnit propofitio ; familiaritas vcroevi-

deneise fpeciem me.-nitur, uoi cum acumine actentio mmime conjungicur . Demonftrationes inconlummata: confufam demonftrationis ideam, eamque incompletam
ex parte
r.ram , animo ingenerant , ita ut in illa dijudicanda falli adhuc pofiis ( . 92. 80 ) Ipfa expc: ientia loquitur , quod brevi temporis fpatio magnoque laboris compendio multam
fibi lcienciam comparare poflint , qui iltiusmoJi libris ducibus utuntur, in quibus de-

&

Atque ea ratio eft, cur elementa noftra Mathefeos femonftrationes lunt coniuminarae
dula manu evo!ventes,vel noftra inftitutione uii celeres in hoc ftudio experiantur progreffus, cum Sc in iltis demonftrationes prcpoluerimus confummatas ,
in leclionibus ea.

&

rum

analyfin naturali

maxime modoinftitutam exhibeamus.

Jf. 860.

numerum axiomatum

in

Si quis in fcripto fcientifico

fert propofitiones dem&nflrativas

fine probatione

/7

&

fumit

Q^^

poflulatorum requ<e prcban de- f"w P ro timt

bcbant. Si propoiitiones fuerint demonfrrativae, intelicrftis terminisnonpatct , utrum prxdicatum fubjefto convcniat, nec ne (jT. 262)
qJOepr"*'
confequenter non apparet, utrum propoiitio vcra iit,anfalfa(
505)! lariJ*.
JJt adco conftct , utrum vcra fit, ncc ne, dcmonftrationc opus cftf. bent.

dum

S57J- Enimvcro axiomata & poftulata indemonftrabilia funt (jT.

267.269), adcoquc cx terminis manifcfta f. 262 ) probatione nulia
indigcnt
Qui igitur propoiuioncs dcmonftrativas in numerum axiomatum & poftulatorum refert , is eas nulla probationc indi-ere cenict
atque adco finc probationc fumit, quae probari dcbcbant.
5-44.

Exempla obvia funt in corum fcriptis, qui methodo Geometris recepta librosconfcribere aufi funt , cum methodi illius interiora minime habnerint perfpe&a,
idea demonltrarionum nonnifi incompleta animis ipforum inhaerente Quomam vero abunde
docui"
mus, quando propofitiones fint indemonftrabiles ( ?. 163. 264;
quaenain in numerum
axiomatum ac poftulatorum referri debeant (. 268. 270. cv: feqq.); haud quaquam
difficile erit in caiu dacu diudicare , num autor propolitiones oemonftrativas
in axioma"
tum vel poftulatorum numerum referat . E. gr. Si quis exiitentiam Dei demonftraturus
rrethodo mathematica incer axiomata refert, 1. dari trdintm univtrfi , 2. ordincm
univtrfi
: eamingentem; is fine probationc fumit , qus quidem verfi funt , attamen fine
,
probatione nec patent , nec ab atheo conceduntur . Utrumque demoiiftrabimus in
Coimolosia
ubi apparebit, quam multa
recondita opus fic doctrma, antequam utraque
propofitio demouftrativa ratione evinci poffit . Quodfi veroquis demonllrationes
profunde hauibs capere nequit ; is tamen probabiliter easdem aciltruere debet quo in cafu
exiftentia
Dei cxinde tantummoio probabiliter probatur (. 586), etu probatio
fufliciat ad
.

&

&

lum lmperandum bene multis, qui

aflen-

inter

certum

Si quis judicium intuitivum

c< probabile diltinguere

non didicerunt

86r.

auod experienti* tninime obvia debet ,

nume-

m ^ym
JHS .

C0it)

Tart.

4or5

SeS.

II.

111.

Cap. V.

numerum axiomatum vel poflulatorum refert % i\ fine probatione fumit,quod

Qui ad expericntiam minime obviam provocat ,is cafum
fingularcm afferre renetur ( 666),unde lcilicct judicium intuitivum
dcduxit, ut apparear, num idem fit rite formatum (669. 670 )&
inprimis num ad univcrfalitatem absque prxcipitantia fucrit reductum
(.705.706.707). Non igitur fine omni probatione admitti poreft
Enimvcro cum axiomata & poftuiataindemonftrabilia fint(. 267.269),
adeoque ex terminis manifcfta ( . 26% ) probatione nulla indigcant ;
autor , qui judicia intuitiva experientia? minime obviae debita in numerum axiomatum, vel poftulatorum rcfert , ea nulla probatione indigcre arbitratur. Atque adeo patct,quod fine probatione fumat , quae
probari, ncmpe per experientiam, five a pofteriori, debebant.
probari debet

Nos

igitur in Matheli

mixta obfervationes circumfpecte enunciamus

ne

vitii

fubrep-

ripn s rei evadamus (.668), vel al;os diclione minus cauta e us participes reddamus,
'udicia intuitiva per modum coroilariorum iisdem fubjicimus
Eundemmoremin phi;

&

lofophia quoque tenemus

862.

Qui propofitiones ad probandum

ccteras fine probationefumit,utuc

probatione indigcanc^ is lectorcm ad certam dogmatum , qu propodononobn j ^ CO gnitionem perduccre nequit ('/.842). Quamobrem qui in nujudicia inmerum axiomatum
poftulatorum propcfniones demcnfrativas
tuitiva experienti<e minus obvia? debita refert ; is lellorem ad certam dogmatum, qu<e proponit , cognitionem minime perducit (.860.861,).
E. gr. De exiitentia Dei dubitantem ad certam ems cognitionem minime perducit,qui
eam demonitraturus inter axiomata refert dmi nJturtc erdinem cumquc efic contingentcm.

. 863.
omnes
Si
dogmaticum
in
invcntorum
conditur
bifloricum
ftriptum
ufum
,
Tropoft-

Cognitio

cmaqw-

&

&

tiomsfcri. propojitiones

pto dog-

eidem inferendce funt

qua

in fcientfficii

publice demonftratce

&

Etenim vericates ex dcrlnitionibus

hypothefibus datis erutuius familiares habere debec pronofitiones jam inventas( . 724.725^.
um vcr0 commode ncn non poflit,ut omncs omnino propoiinones,
inufum
ris fcientificis in aliquo genere fcientiarum conlcriptis deivvmto- ^ 112 ltl
monftrantur,
invenicndi arte pollentibus familiares fint, praefertim fi
ruminferendte.
in illa non finc continui ; memoriae viccm fupplere debet libcr dogmaticus hiftoricus in ufum inventorum conditus
Qmnes igitur propofitioncs in fcriptis fcientificis demonftratae,ne incerta cum certis confunextant

Matuo

568), eidem inferendae, ut evolvi poflint, quocies necefinventori minime fuccurrunt

dantxir (%.
farjae

Hac^enus iitiusmodi fcripta in ipfa Mathcfi defiderantur , etfi magno ufui futura inquod a!:bi oilcndemus & ex dimonftratione propolitionis praefentis colligere
licet, Omnes autem propoiitiones , quarum idem eft fubje&um, in uno ioco congerendx , & fub-ecta earundem ordine alphabetico collocan.ia , ut absque Iabore reperiri posiint
Vicitur aliquod horum Kriptorum fpecimen dcdiife Alerfennui , dum unive>fie Gcometria mixtnr-.e Mathemmkit Synoffin conicriplit , in qua deSnitiones Sc propoiitiones E:ididit t
ventoribus

H-twi

sinkiiactiit j

Kcpteri

Theodofii

Mc :cl.xi

Mjiailjci

Jfollonii

Sercni

M}do>gii,Taf
fi

&c.

De

'

dijudicandis Jibris dogmaticis

407

.: 2*c.
y~
i<
absque demonftratione, fed eo ordine proponuntur , q.uo apud Autores, aquibus
Jemonftrantur , collocantur , dirficulter adeo leperiendx, ubi eas evolvere volueris. In-

ut propofitiones |a'm inventas fibi familiares red,

Ceterum fi fcripfamiliares, quando iis habent opus , evolvant
ta iftiusmodi dogmztica hiftorica proftarent , hunc prxterea inventoribus pr.vftarent nfuin,
ut inde difcercnt , num propofitio aliqua in quam meditando incidunt,jam abaiiisfuefynopfis potius inventoribus

(ervit

ifta

dant

quam

rit

mventa

nondum

ut

864.

Si fcripttim dogmaticum hiftoricum

fficorum pr<eparetur leclor

frequem

tionis demonftratae cercus

propofttiones

ill<e

demonftrandis

in

eft

eafni conditur

ujus

aliis

non

ad

ieclionem fcien- Eijcmin-

quarum

ferendsirt

Qiioniam cnim veritatis propofi- ufumle^

pmniiTarum fyllogifmos con- p!omf~

qui

cft,

tit

eidem inferenda funt

catcnatos ingrcdicntium veritatcm ignorat (.57o);ad lcctioncra fcripti

icientitici acccdcns demonftrationum vim facillime pcrcipit, qui omncs

^n

propofitioncs,quit praemiflarnm: locohabentur, familiarcs habet. Quamobrcm illse propofitioncs fcripto dogmatico hiftorico in ufum lccliortis
fcicntificorura condito infcrendce , quarum frequcns efl in dcmonftrandis aliis ufus.
Qtii ad ftudium Geometria: elementaris accedunt , nullis adhuc cognitis deffnitionibus
atque propofitionibus , pluiimum difficultatis in demonftrationibus concipiendis experiUnde accidit , ut fupropterea quod earum principia ipfis nondum familiaria
untur
bito quafi lux quaedam eorundem mentibus aftundatur , quam primumcrebra repetitio

ne illa familiaria evafere. Magno igitur commodo tenera. astate iftiufmodi fciipta volvuiuur , antequam adultiori ad fcientifica accedas
Imo praftat tironem omnem illorum lectionem fedulam primitterehorum le<f.ioni , ubi celeriori tramite progredi libuerit.
.

865.

dem

hiftoricum in tifum vit<e conditur ,propofitionef ei- Eideminqu< ad praxin tendunt

enirn in vita ufui effe fcrcnitin
u->" m Vl "

friptum dogmaticum

Si

inferend<e funt

dcbcnr, ad praxin aliquam tcndcre, pcr

Qux

fe patet

**
E. gr. Gcometriam elementarem in ufum geodxticum fcribens praeter definitiones problemata ad exercendam Geodiefiam necelfaria Sc iila theoremata eidem inferere debct ,
quz m praxi Geodstica ufui funt veluti theorema de ratione fummx omn um anguloFum poivgoni ad reclum, quod examini jnfervit , num inftrumento goniometricoangu;

li

linguli accurate luerint capti

us.

Quonfam

fcripto fcientifico propofiriones dcmonftrari vcl proba- Tropofiri debent (.751^1 facilcpatct,
fcriptum fcientificum in ttfum vit <e con- tionesin*
ditur
prteter propofitiones
qu<e ctd praxin tendunt
eas etiam inferendas ferend^
in

ejjr,

qu<e

demoufirandis inferviunt ( . 864).

Nos elementa noftra Mathefeos Germanica ca potifTimum

h. gr.

illii

vita utiles dcrrionftrativa ratione traderemus.

fcruimus, quam quae iis demonftra-udis fufficiunt

prax.es

V).

Eodem modo

r.

63

tneditatione uheriora eruere decreverunt

alias

qu.e

Omnes

<

qui

J ufum

noftrae aclione-s

WoUfii Logica.

isn i
condidimus , ut lf
theoremata in- tnitjian
1

plnra igitur

vit<e,

OU/.
867.
,

conditur

r%Pco>

fini

fcriptum fientificam in ufumeo-' ^idemin^

ubi haclentts inventa fibi fatniliaria reddiderunt , propria fc -,cnd<ein

liquct (%. 75

tum

Non

vit<

ft

e'i

infrendas

nor.dum transfeni poffunt

sd finem

al

quem

tendere debent

io nes et iatn
eff; profcfi:'-

afitm in-

veincrnm

CogtHtioiH s autem tfisorc-

,
,

40 S

Tart.

fcae

fiais eft praxis vel ulterior veritas per

iruftra fibi familiares reddunt propofitiones

addilcere licet

HL Cap. V.

IL Se&

cam

eruenda . Qui inventores agere nokint

quibus demonfirativa ratione praxes
negligere theoremata, quorum nulla adhuc uti,

fine

aft mventorum non eft

apparet - Sufficit eadem eife vera, ut fic ferente occafione praemiifas prasbeant ratiociuns , quibus ulterior veritas Sc nonnunquam quoque ufus theoriarum hactenus defideratus detegitur
Nos opera noftra latina philofophica
mathematicaeo modo condimus,
ut ad ukeriora adfpirantibus ufui efle queant .
:

titas

&

86

ufustheo-

i.vutum
pratt

c-

8".

Qitoniam ex fine ab autore mtcnto judicium fTeridebetjnumfcripturn

e j us In fuo
g cncrc completum iTt ( 816); theoremata de propofithnibus
unicuique fcriplorum generi pro diverfttate finium inferendis inferviunt judiciis
nec ne
, utrum fcripta fmt in.fuo genere completa ,
Ufus hic maw eft, quam videri poterat . Etenim non folum judicia de utilitate veritatum dete&arum praxipitant iilorum ignari verum etiam qui alios docent non fatis
caute feligunt difcentibus profutura
Sed uberius de his dicemus in Politicis curam imperantium in promovendis. virtutibus intellefluafibus fub incudem revocaturi

formandis

Si in refolutione probkmatis ftngula recenfentur

t'

ca-

,.

quihus faSlis obtinetur

,,

> refotutio problematis completa efl : in cafu

enim cum fit propofitio practica C. 2.76; y

1*'^ <*d faciendum proponebatur

Problcma
pncipit

pkta&

PP cfii0 incompkta.

incom-

modum docere
pro notione
debet
fieri poffit, confcqucnter haberi
diftincla rnodi , quo aliquid fieri poteft. Si igirur fingula recenfet, quibus faclis obtinerur,, quod fieri dcbcbar, completa utique erit( 92).
Kon abfimilr raodo colligitur, in cafu oppofito rcfolutionem exhibcrc notionem incompletam
ipfam recte incompletam apadcoque

gieta..

'

adeoquc aliquid

fieri

266

); ejus refolutio

deber, quo aliquid

&

,,

pellarL
Exempla folutionum' completarum habemus in elementis Mathefeos ubi refolutiones
problematum diftincta conftant enumeratione fingulorum, q.uibus tadiis- quaefito iatisfit.
,

E. gr. dura trianguli aequilateri conftruitio docetur , faiftis iis, qu<e prsecipiuntur , trianguluiir aequilaterum conftruiftum eft Theorema prxiens defmitionis loco elfe poterat
in noftra erum libertate pofitum eft hanc folutionis fpeciem dicere completam Sc ei oppraelens
pofitam incompletam
Enimverocum termino eodem' jam antea ufi fuerimus
cufus- commode ad anteriorcm tanquam fpecies ad genus reducatur ; confuitius quoque
mdica.7.i facta. reduitione oftendere
quod. definitionem nominalem: non. fiiie ratione con-

&

damus

870V

".
-

Tt.cfohto

ctntU

kos^

5^ in refotutione' probkmatis plura recenfentur^

quam

qu<e fieri debent

,.

ut

Conftar ex demonftrapetebatur, refolutic fuperfiua continet

one propofitionis prxccdentis (.869^), refolutionem probleraatis crTc
notionem dift inclam' modi ,- quo aliquid ficrr deber Quodfi igitur

faty

att d

'

C3 plura enumerantur,-

quam

debenr , ut
tur;. ea ad rcfolutionem problematis non fpedtant
quae

fieri

tegra abeffe poffunr.

Nullum

adeo-

dubium,quin

fiat

&

quod

percba-

eadem falvaacin-

fuperfluafint (.8 19)..

problematum' in elemenris Mathefeos propofitorum' esaminare vpexperietur , nihil in iifdem contmeri fuperflui atque adeo exempla eidem in
promptu erunt , quibus theorema przfens illuftratur Duplici' autem modc innoteicit
Jiurrt problcmatis foluxio fuperflua; ccntineac , aiteroquidem a pofteriori , altero a priori..
pofte^
Si

ltoerit

quis- refoiut-iones
,

is

De

dijudicandis libris dogmaticis

409

ex rcn lutione fuperflua exulare , tf ea ad cafum fingularem apinnorefcit

cuin lic appareat , nuin quibufdam p.atL-rmiHis , qua: pcscipuuitur , fkttquod
crat facicnduin . A priori idem.d'le!rur , fi attendamus , nura lingula , qua? pravpiunUtrobique cautione opus eft , rie facto examihe JBtur , demonltrationem ingrediantur
dicium pr.tcipitetur . fctennn in calu priori haud ran lunt caius , ubi vix luperffua detegere licet , nifi \ariis tcntaminibus faciis, num hoc vel ifto onvlio adhuc obtinentur ,
quod intenditur. Exempla praibcnt formula; mcdicame.itorum compofitorum Incalupofteriori demonftrationem non ingrediuntur , quae id praeftant , ut , quod erat faciendum,

pofteriori

pliceiur

prarbet communis aigorirhmus numerorum intcgrorum v. gr.

decentcr fcripris ducitur linea, quae aggregatum inveniendum
ab iisdem leparac, ne numeri ad hoc fpc&antes per errorem ad illos referaiuur De
monftrationem .vfditionis minimj ingreditur regtila de linea fub numeris fummandis duProbkmatis oe lignis ctcdendis folutionem a fuperfluis vacuam dedit VittmSm
cenda
En'tnlib. i. c. 9. 1. m. 33, quemadmodum in Elementis ArchiteilurxCivilis oltcndi
vcro fi quis cum Vtgah funae dccrcfcentis rationem haberi jube: , luperflua in cajn infert

commodius

fiat

Exempla

cum numeris fummandis

871-

Si demonfirari

poljit

faClis

iis ,

qu<e in folutione prr.blematis pr<ecipiantur,

,
jam
problema reducirur ad rheorcma, fi refolurio fumicur pro anrccedcnre & quod ficri d<.bccproconSciliccr omnia problcmata contifcquencc propofitionis hypothctica.'
nentur fub hac propofitione gcncrali: Si h<ecfiant , fit etiam , quod erat
facimdum, Jam fi uihil prxcipirur in refolutione,quod non ficri polTir,

fieri

quod erat faciendum

nec in ea pr<ectpiantur

confiat; rejolutio problematis vera

efl

nifi qu<e fieri pojfe

Omie

Tx cfdmo
p'oUcviMis rerx.

antcccdcns vcrum cft (. 506). Quare.fi demonftrari poteft pofitis ifiis

fieri, quod erac faciendum; propofitio hypothccica demonftrara cft(.
552 ). Vera igicur eft propoficio hypochccica, ad quam rcfolucio problcmacis reducitur (. 548.544), confcqucnter etiam problemacis refolutio.

Exempla prasbent omnia problemata Geometriae elementaris in noftris Geometriae elementis , nno omnia quoque ceterarum difciplinarum mathematicarum problemata E. gr. Si rrianguium aequilaterum luper data recta AB conftruendum , ex A .& B inrervallo r&ftx AB interlettio in C
fieri mbetur , eaque fatfla porro prsecipitur , ut recix AC
BC ducantur Rcducitur adeo prohleina de conftruenuo triangulo asqutlatero ad hoc theorema Si cx puntfis extremis A
B rcElte d.ttx 4B tjufdem intcrxullo ftat interfeSio in C
pun.

&

&

&

{1*

Jic

conftrutlum

B ctm punfio interfeuionis C ctnnefl.tntur

triartvtsium
conflruBum ACB efl xctuiUterum . Nihil hic prsecipitUr , quod
Quare cum demonftrari pofTit , tnangulum
non tieri poffit
stque,

,-

xquilaterum

efte

problematis refolutio ve-

ra cft.

S/ experiamar

3 7 2.

faflis ;;r, qu<e in refolutione probletnatis pr<ecipiuntur-,fie-

quod erat faciendum; refolutio problematis vera

Pacet cx thcortmatis
pra?cedentis dcmonftratione, problema squtpollerc cheoremati fcu pro-

ri

pofitioni hypochecica;

faciendum proponicur

,
.

cujus anceccdens eft rcfoiucio , confequens,quod

Vcram vero efTe propofitionem agnolcit, quicam

cxpcrienti* confentaneam deprehendic

(-517). Ergo rcioiucioncm quoque

F ff 1

Mim
c&fus

VarL 11 SeB.

4io
que veram

effc

111.

Cap. V.

agnofcit, qui ipfo opere deprchcndir ,fa&is iis,qua; in

fieri quod erat faciendum.

fecundum relblutionem problematis de conftruendo triangulo aequilatero tnangulum conftruit atque Hhtd examinans deprehendir , quod fit aequilaterum i is
eo iplo intdligitj refolutionem probfematis eife vcram
Opus tamen hic multa cautio-

ca pracipiuntur,
E. gr. Si quis

praefertim extra Mathefia : quam adhibiturtis noffe debet

tionibus
judiciis a poiteriori nuegro capue fupra expofuimus,

ne

efi

&

pr

t.Ut,t,-

tiSfJJt,

qus de tbrmandis

ne-

73-

T\tk'l:'tlo

Qyi demonftraciones theorcmatum praxedcntium pcrpendit,

fa:i!e

is

admittct , refolutionem problematis ejje falfam , fi demonftrari potjit , vel Ji

experiamur , faSitS iis , qu<ff prcecipiuntur , non fieri , quod erat facienJum
Idem etiam hoc modo colligicur. Si dcmonftrari poffit , vel fiexperiamur, faclis iis qua: pracipiuntur , non fi:ri, quod erat faciendum; refolutio vera efle nequitf. 871.872 )
Falfum vero cum fit, quod verum non cfc (. 505 ) refolutio in datis hypothcfibus falfa effc debet.
Exempla praebent regulae aftrologici in cultura hortorum obfervandi in Geometria
quas plurimi de quadracura circuli dedere IMz experientia 3 hx demonitrafolutiones
.

tione falfitatts reuarguuntur

T\cfohtio

Si ea

qua

prtecipiuntur

874.
fieri non poffunt

refolutio impofibilis

Patet

impojj.bi-

absquc demonitratione.

l!S'

E. gr. $i quis parallaxin folis collatis inter fe altitudine folis vera pcr calculum dealtitudine obfervata fcrutari juberet i is problemat;s de parallaxi fohs inveterminata
itiganda folutionem lmpollibilem daret , cum fieri mmiine poflit , ut tam accuratecomobiervetur apparens , quantum iiuicnegotio lurficit
qnempuretur altitudo folis vera
admodum ex Altronomia abunde patet Attronoma plura fuppeditat exempla Notan-

&

&

dum

vero non ideo ipfum probltma. folutu impofjibiie ejje , qusmi/is refoiutio ejus d*t.t Jit impofjiEtenim non implicat , ut alio modo idem lolvi pollit Iplum exemplum , quod moLltut enim irapoffibilis fit , quam comraemodo dedimus, aflerti veritatem confirmat
ravimus, problematis dc fcrutanda parallaxi folis lolutio; non tamen ideo iptum problema fblutu iinpofiibile efl, cum alias lohitiones dederint Aitronomi , quibus parallaxin
folis venari licet , in elementis Aftronomie a nobis expoiitas.

bilis:

Bffolutlo

Quodfi e*, qu<e

ad

apraxi

tefiate funt

aliena,

nec demonftrationc indiget,

875

in refolutione problematis pracipiuntur

problema

praxin trantferri nequit

Patet

nondum in podcnuo per fe ,

ratione niniirum praxeos irnpoflibili

In hoc cafu rtfolutia dicitUF mprilher Impoffibilh
sequipollet , cum refpecCtu ems, qui folutionemad praxin transferre debet , perinde iit ,
five ea, quas prxcipiuntur , per ie fieri non poflint , five nondum fint in poteftate noE. gr. fi quis medium ditefcendi chryfopoeiam commendat , is problema ditefcenftra
di imperfedle lblvit, ubi metalla viliora in nobiliora tnnsmutari jubet , illam tamen
transmutatonem minime docet Iltiusmodi autem iblutiones non prorfus contemnendae,
cum fic folutio problematis unius reducatur ad folutionem alterius . E. gr. in Geome:

nondum habemus quadraturam circuli cc hyperbola: geometricam-- hoc tamen non

obftante refolutiones aliorum problematum v. gr. conftructiones. curvarum aut xquatioImo in genere prohvperbolas
num differenrialium reducimus ad quadraturam circuli
blemata phyficomechanica lblvimus conceflis curvarum quadratuns, quae nondum in poteitate lunt . Aft talia non docentur in ufum vita: j fed inventorum , qui progredi debent,
quantum licet , ne in pofterum eo careat genus humanum , quod ufui effe poteft ( .863.
ne deiit occafio exercendi artem invepiendi, qux iine exercitio amittitur.
S67 ,
tria

&

&

S76.

De

Hinc confequ itur, in

e\}e

Jijudicanctis Jibris dogmaticis

.

biemata ita

ordinatda

S76.

cum dogmatico

fcripto

411

biftori.o

-,

tum

fcientifico pro-

ut Jolutiones pojieriorum non pracipiant

nift

Crdo problcnusu.

per pntcedentia
E. gr. Si in Geometria elemeiuan docetur , quomodo per<data tria. punctadefcribatur
circulus: rec-tam per liaeam perpendicularem bifariam dividere jubemur. Sed quomodo
qtiod fieri

pojjit

liuea recta per aliam perpendieularcm bifariam disidatur, in problemate aliquoanteriorc jam tuit mo.iftratum Hu;us corollarii ufus eft, quando de ord:ue,quo libri^ouicripti funt , )ud:cium terendum.
.

77-

Cx
cognitio unius pendct a co- Veritatu.
^nitione altcrius . Lnde confequitur , definitiones effe inter fe connexas , connexio
depniti*r.
ji dehnitum unius ingreditur definitionem alteraw.z. propofitiones tbcoreticas
inter Je connecli , fi una ingteditur demonflrationem alterius tanquam pv<etniffa: 3. problemata denique inter fe connedt , fi , quod in uno pracipitur t

Veritates dicuntur intcr fe counexee,

fieri poteft

per alia.

propoiitionum theoreticarum & problcmatum inter fe conneExempla derinitionum

orum reperiuutur in Elementis Mathefeos univena: Scripta etiam noitraphilofophica Sc
,

l'oc

ipfum opus logicum exempli loco

eiie poffunt

<

878

'

Si quis ergo fcriptum fcientificum condit , quemadmodum a nobis prtecipi1ur ( . 790)-, veritates omnes inter fe ccnnecluntur
Etenim in lcripto
.

fcientifico r.erminos

omncs

quorum

autor, qui vel definitiones alias in-

definit

**f

1*^!
tms \n

ingrediuntur demonftrariones tctfeconranquam pra'miflae fyllogifmorum,& propoiitionibus anterioribus uti- nefiatur.

tur ranquam pramiflis in demarjftraticnibus fequentium (. 79o);imo

grediuntur

vel

definitiones

cum

propoiiriones in univcrfum omncs,e quorum numero etiam problemata funr(. 276), eo ordine collocet , ut prxcedant , qusefequentibus dcmonftrandis inferviunt .(.790), problemata etiam ita ordina-

tc tencrur 3 ut in folutione pofteriorum non prjecipiat nifi quod fieri

pcr prxccdentia poflit , quemadmodum modo difertius inculcavimus
(.876,). Patct adco in icripto fcientifico, quod modo anobispraefcripto conditur, veritates omnes intcr fe connedti
,

, fi quod fcriptum alia methodo coudatur , in eo veritates non

ut adeo alio criterio deficientis coanexionis prster deiinirionem

Atque hinc etiam pacec

connexas ,
veritacum connexarura

r:ie

inter le

{ S77)opus

non
$.

fit

879.

Jn fcripto dogmatico bifiorico veritates tnter fe conncFli non poljunt , nifi de- Ifjtm cor.prcblemata. Etenim in fcripto dogmatico hiftorico dogmata ntxioin
finitiones

&

tanrum recenfcntur & ad fummum argumenra , quibus ea probantur, ftriP tls

indieantur ( . 751). Fieri adto nequir, ut propofitiones auceriores
"'/,//"
riant

principia demonftrandi pofteriorum

Quoniam

(561), confcquenter pro-

cum

Y k':s

locu

poftcrioribus connecti nequcunr (. 561.877). babcat.

tamen in fcripto dogmatico hiftorico definitionibus locus

politiones antcriores

efc,

Tart.

412

II.

SeB.

Cap. V.

III.

eft, quse ad dcfinitioncs fequentes ntque fubjt&a

&

praedicata propo-

{ltionum intelligcnda lufticiunt (.823); definitionum anteriorum dcingrcdi poflunt definitioncs lcqucntes 3 conlequcnccr definiciones

finira

inccr fe connecli

p.oflunc

(.877).

Ec quia in fcripco dogmacico ip ufum vitas condito propoficiones

fibi locum vindicant, qux ad praxin rcndunc (865), adcoquc inprimis problcmata , quae propofitiones pradtic func {$..V]6)i id eo
cayeri poreft , nc 111 rcfolutionibus problcmatum poftcriorum praecipiatur,quod quomodo fieri dcbcac non parcac per anteriora. Problemara igicur inter fe connec~ti poflunt (.877).
etiam ordo , qui in fcriftis dogmaticis hifioricis tenendns Ei errmfatisuno loco congerer* debet , qux ad idem fubettum fpedlant ( 817 ) , adeoque propofitiones ita ordinare non datur , ut pofteriorum ventas pendeat a vtriate anteriorum Ordo e COlltrario n.itnralis , quem fcriptis fcicntificis 1'intticzz'iini-s ( . Sl3. 829 ) , conipfi enim fatisfieri nequit , nifi pracmittantwr
ntxionem iniivulfam iomitem habct
^ua: fequentibus intel igendis & demonftrandis inferviant (5.829 ).quod uoi faclum iuert,veritates inter fe connexae funt ( . 877). Qui fcripta mathemafca accurata methodoexemplo Geometrarum veterum confcripta, attentione ad lllam adhib ta perlegerir > snexum
Paiebip
inter ordinem naturalem Sc veritatumconnexjonemneceiiarium abunde pc.ipciet
t\epi<gnat connexioni

faffturus in

idein ex fcriptis noftris philofophicis

Tenendx
cina dej
paitioMi

Si termino

jet

880.

qui defnitionem ingreditur

utut confufa refpon*

fequentiquodfi ta>nen

notio fixa

eidem pr<em\ttenda non eft

w
efltanquam demonflrandi principio,ea ibidtm inEtcnim in grariam dcfinitionum definirioncs plurcsnec in fcrip-

ej us defnitio

p us defitiitione ejufdem pus

ferenda
pto dogmatico hiftorico ( . 823^), ncc in fcientifico Jocum habentfjT.
824), quam quae ad fcqucntcs intclligendas fufriciunr. Jam cum tcrminus, cui notio fixa, utut confufa rcfpondct , non obftec, quo mi.

nus definitioncm

intclligas (.

qucm

nis altcrius,

Quoniam vcro

dum,
illius

is

fn

118); ejus dcfinitio

ingrcditur

in

gratiam dcfinitio-

minime praemittcnda,

fcripto fcientifico

unumquodquc eo

loco collocan-

ubi fcqucntibus dcmonftrandis inkrvir f. 828 )j ubi dcfinitione

tanquam dcmonftrandi principio opus habucris, ibi eam

tcrmini

inferendam

efle

utique parct,

. gr. tuclides in definitione trianguli aequilateri utitur rermino xqualitatis , quam tamen npn ante definivit, propterea quod fixus eius eil iignificatus
obvius , adeoquenotio clara , utut confufa, eidem inrelligendo fufficit . Nos vero in philofophicts lubinde
utimur ex eadem ratione termmis nondum definitis, quos tamen in fequentibus definimus , ubi alia per eorum definitiones demonitranda
Neque commode aliter idem fieri
poteit , ubi oidinem mixtum felegeris : id quod vel ex eus definitione colligitur. Ceterum ciim defiuitio , cujus definitum ingrtditur aefinitioncm anteriortm , poficriori loco ponitur ;
rnuitg. aftcnti-MC opus cfi , nc circulus in dcfiniendo committatur ( . 170)
qui multotics vel ea
f
Tiecjue
fo!a dc caufa commitci folet , quod definitiones inter fe minime conne&antur
etiam uifium h.c in dcfiniendo commijfutn facilc detegitur , nbi antorcs de rcbus particidaribus trafiantes , quie proponunt , ad fyiicma aliquod minime referj-nt
Ullde porro !)lte!ligitur , CUr collatis cJKsheni autoris fitiptis zariis particularibus circulus in dcfinicndo apparcat , qui latct , ubi
nnum faitcm Irgcris. Imo hinc ultcrius infertur , qnanti fit ufis , ubi quis fyflcma aliquod fibi fawiiiurc rcadit , ad qntd dcfinithnci fu-as emncs rcferat . Hune finem nos quoque intendi?

&

mus

Df
&

jus, dum

dijudicandis libris dogmaticis

Mathefin,

&

41 ^

philofophiam continua veritaturrt connexione tradimus

881.

nd*
Si propofitb aliqua independenter ab alia anteriore in fubfequentibus de- Wf*
monflratur^ qutn ejus demonfirationem tanquam pramifja wgredt
bio caret

Si

du-

pojjtt

jirAlio ^
nifn in .

probationcm ingrcdiatur propofitio nondum dcmonftrata,

eft , cujus vcritas illa evinci debcbat ( . gredipoffubfequentibus indcpcndcnter ab hac propofi- jit prcpotionc, cujus demonftrationem ingrcdittir, cadem dcmonftratur , perin- fitioinfede eft ac fi jam antc dcmonftrata fuiftet , quam ad demonftrandum
J
altcram adhibebatur. Cum adco dubio careat , propofitionem , qux dc-

non

propofirio demonftrata

498). Enimvero

in

fi

JJL^
^

monftranda erat , rite fuiftc demonftratam ( .or.);nec in dubium vocari potcft, dcmonftrationcm alicujus propofitionis, illa falva , ingredi pofte propofitioncm , quae in fubfequentibus independenter ab illa
dcmonftratur

Idem adhuc* alitcr oftenditur. Propofitiones incertx funt autori fi

ad eas probandum fumit alias fine probatione, utut probationz indigeant ( . 841 )
Enimvero fi propofitio aliqua, quas ad alteram
probandam fumitur, in fubfequentibus indcpcndenter ab hac altcra ,
adcoque fine omni vitio, dcmonftratur , ea fine probationc minime fumitur, quod pcr fe patet. Propofitio igitur , cujus demonftrationem
ingrcditur, non idco inccrta eft, confcqucnter nil obftat ,quindemon,

is

ftiM.ioncm Icgitimam ingredi poflir.

Nimirum quando' praxipitur , inter principia demonftrandi non

am

referri deberenifi pro-

non ideo requiritur, ut praecife in anterioribus

demonftrata: fuerint , fed (urficit , quod fuerint demonftratx , feu quod earum demonftratio publicc jam extet , aut autor eam in kripto fubfecuturo cum publico fit communi-pofitiones

eaturus

demonftratas

$. 56Z. );

882.

Qiiontam ordo mixtus requirit

&

qux

quidem pra?mittantur, Momtun:

de 0>
dcmonftrandis infcrviunt, hoc tamen
,

ut conftanrer

fcqucntibus intclligendis
non obftante eodcm in Ioco pcrtra&entur ad idemfubjeciumfpcctantia,
quantum rcgula anterior pcrmirrit ($. 830 ) in eo inprimis commodum
accidit , ut propofittonibus fubinde ad ahas demonfirandas utamur , qu<e in
fubfequentibus demum indepcndenter ab ijlis demonjlrantur , cum l\c plures

propofitioncs de

eodem

fubjefltd in

eodem loco congerere

liceat >

quaz

alias n alieno cranr reportenda?-.

Ipfimct ea de caufa aliquoties in hoc ipfo opere logico fuppofuimus in demonftratione'
inferlus demum demonitr.uida , fed independenter ab iis propofitionibus , ad quas probandas ea fumfilTVUS
Dicitur autem propofitio al'qua i/idependenter ab altera demotifirari , fi
uee hcEc altera,nec alia demonftrationein ingreditur , adquam probandam ifta ufi lumus*
.

B
quis ad dcmonftrandum propofitionem aliquam utitur alia qux m- *
JependenteE al> illa demonftrari neq.uic ^cinulum in demonflrando commit- "j
Si

teredKitur.
.

g,r.

S]

quis demonftra-turus iari Vettm fu-mit

d*r> pr.es rtr-.tm naturalmm,

\:

victllim

dcmorv

dcfmtio,

4i4

Tari. 11. SeB. 111. Cap. V.

demonftraturus dari rtrum tiaturalium

fints fumit tUri Vtitm, h circulum vitiofum commit lftiusmodi circuli vitiofi in demoiiftrando facillime committuntur , non advertentibus autoribus, qui eosdem committunt , eadem de caula, ob quam circulum in defini-

t:t

endo comm:tti di.\imus(>w.

$80).

884.

Ottod

Jsmon}- rat -~

cv?'^"

kmu

Qt<i circulum in demonfirando committit , is neutram propojitionum demonfirct , in tjvibui demonfiratidis is commirtitur
Ercnim qui circuium indcmonftrnndo cornmirtir, ad probandam propofirionem
fumit propofi.

tfenein

B, qeas

fiwe

tanquam

ccrra fuppofita probari ncquit.

Inde-

monftranda adco propofirionc A fupponitur ipfa B tanquam jam demonftrata , confcquenter qua: contexitur demonftratio nulia eft
Jam cum
propofitio A probata non fir , ea in probationc ipfius B fine probatione
fumitur, atque adeo den-uo demonftratio ejus nulla eft (. 498 ). Patet
igitur, quod erst propofitum.
.

E. gr. Qui in demonftranda exiftentia Dei fine probatione fumit , d*ri fints rerum nxmralium , h exifientiam Vei non demonftrat Quodfi jam in demoftrandis finibus rerum naturalium tanquam certum ac demonftratum fupponit , Veumexifterc , obpr3Etenfam,quam.
fibi dedilfe videtur , demonftrationem ; is nec demonftrat , d.v?i rerum naturalium fints .
Perinde itaque eft ac fi utramque propofttionem fine probatione precario fumeret
.

885.

Methodi
dejtnitio

&dt7tt>.

Ordo, quo

dkitur methodus. Appelveritates ita proponunrur , prout

ve l invenrar fuerunr, vel minimum inveniri potuerunt. Metbodusc contrario fyntbetica appellarur, qua vc*itates ita proponuntur , prout una
ex altera facilius intelligi & dcmonftrari poreft. Metbodus mixt a cA,qiix
cx utriusque combinarionc refulrar.
uritnur intradendis dogmatis

aurcm metbodus analytica, qua

Jatur

Methodb analytica utuntur

recentiores Matliematici in dilfertationibus vel fchedlafmat nos quoque veritates arithmeticas Sc

geometricas beue nruitas analytice docuimus in Elemcntis ATgebr*. Methodo fynthetica ufus eft Eudides cum Ceometris veteribus , eaque nos quoque utimur in elemenr.s Arithmetica:
Geoiretri.t larinis. Eus quoque rarionem potiflifnum habuimus in hocopere Logico. Methodum mixtam adhibuimus in elementis Matheieos
principiis phiiofoph-ae Germanicis, ita tamen ut potiffimum arialyticae rationem haberemus. Ih opet:s,

quz

diari:s

Eruditorum

inferere loient

&

&

re Latino philbfophico

cunv ordinem mixtum fequi libuerit , fynthctica? methodi magis

habenda fait ratio-, qtiam anal-ytica: ( . 830)
Methodus nimirum analytica ab ordme.
fcholae magiy abhorret , quam fynthetica
Mcthodus analytica vocatur etiam methodui
iniitnticms
methodus fynthetica vero mttKodut dccirma: illa et iam rtfZhttevia feu meth-Ata
Ttfohtthnis ; hsc autem meth-Aus comfoJitiimiiTeppeiiztUT. Utimur h:s vocibus in eo fignificatu , quem ipiis tribuit mos loquendi mathematicoium 6\ pliilo.bphorum recentiorum-in philcfophia enim fcholaftica voces paulo aliter accipiuntur
.

..

886.
a(j co defintfionibM ) u dkare licet f. ~~ ), qua metbcdo utatur
.

oua mtIDOdOU,

^
M
autvr

fjjj

'

Patet
luclides

idem a pofteriori , definitionibus ad exempla modo propofita applicatis.

primo loco prannittit definitiones nominales atque axiomata & poftulata

v. gr.
,

quae

concedi polfunt
inde progreditur ad propofitiones demonftrati\as , q-uas
ita collocat, protit una ex altera demonftrari poteit
Non igitur k-ftorem nifi ad certam eorumVj quae docet cognitionem perducere intendit. Atqueadeo e\idens eft,quod'
r.-cthouo utatur fynthetica ( . 885 )
Judiciis iftis ca;cre poteramus , nifitermmi in ome:um fcue orc verfarcntur
S. 887.
fine probatione

De

415

dijudicandis libris dogmaticis

887.

Quoniamin fuperioribus abundc docuimus ,quem ufum pra:ftcr Logica in vcritarc cum a polteriori (. 669. &c feqq.),rum a priori ^710.
dt feqq.) invcftiganda, & quarnam circa dcfinitiones (. 152.& ieqq. ),
qua:nam circa dcmonftrationes omnis generis f . 549- & feqq.) finc tenenda rcgulas quoque in condcndis fcriptis dogmaticis tum hiitoricis
( . 788.789), tum fcientificis (.790) obfcrvandas explicavimus&in
,

ipfo Difcurfu pradiminari dc

fica

eadcm eft(. 792)

&

mcthodo philofophica, qua? cum

cum

fynthctica,

fi

fcicnti-

Cur regn-

^^
&.'
t\c

fy nt f, et i.

nulU

proponat!ir -

mixta difceffcris,pror-

rcgulas potiflimas tradidimus; imo divcrfitatem

^)
feqq. ) cjusque rcordinis in dogmatis tradcndis obfervandi (. 829.
gulas (. 827. 828. 86^.&fcqq.) inculcavimus ; non opus eft y ut deregttfus coincidit (. 885

&

& fyntheticae

Notatis enim dcfinitionibus

utriusque mctliodi (-885), rcgulx antcriores modo ciratse absqueullo ncgotio ad fuam methodum rcfercntur.
Quodfi quis regulas a nobis traditas ad methodum cui conveniunt retulerit is ipfo
fa&o experietur, nos pkira de methodo tradidirTe , quam hactenus in more pofitum tuic
metbodi analytic*

lis

agatur

philofophis
Sane pars prima Logicae , quce theoretica eft , principia utriuique methodi
illorum principiorum ufum diverfuin
explicat; pars vero pofterior, qux pra<ftica eft
in veritate cognofcenda commonftratj tota in methodoruia legibusftabiliendisoccupatur.
.

&

Cum

8.

vel in- Cmandy.

venta: fuerunt, vel minimum inveniri potucre f.88j ) \eadem lucem UcA ^uce
*r
mutuatur ab arte inveniendi. Quamobrcm ubi olim omnem artem inve,
niendi
ilis

mcthodus analytica

qu<e in exemplis latet

autlam

veritates eo

eruerimus

pubtic<e luci expofuerimus

modo proponat,quo

&

novis conclufionibus inde dedu-

revocatis exemplis ad fuas regu-

^y^,^
a.

las i metbodus quoque analytka magis patebit

Mathematicis funt artes inveniendi fpeciales , jhithmetU* practicx , Trigonomttrix , Sc inprimis Algtbrx leu Anxlyfs Mxthemxtkornm . Unde regulas generales derivare poteft , qui
utitur regulis de notione generis ex notionibus fpecierum ( $. 710) 6c notionibus fpecierum ex data notione unius (J. 714) deducendis

Compilator dicitur

. 889.
qui, quaa ca dc re

quam

fibi

pertraclandam Compila-

~
fumfic, pcr alios libros fparfa rcpcrit , in unum cogit , infupcr ha- t0Yls
~
Co
bita vcritatum conncxionc, vcl in fcripto dogmatico hiftorico finis ac
r
'
ordinis nulla habita ratione. Syflematis vero conditor eft , qui verital

apud

^Jis

&

obvias fuoque fini accommodas eligit

inter
fe connedtit. Syftema enim dicitur veritatum intcr fe
cum principiis
fuis connexarum congcries
E. gr. Hoc ipfum opus logicum Jjjtema logicum eft
cum veritates plurimz & inter fe,
tcs

alios autores

&

cum

definitionibus uimirum ac obfervationibus, conneilantur

Si quis
vero ex pluribus Logicorum icr ptis excerp t , quas fiai arrident ,
in unum cogit Logicam fcripturus , vel nuilo fibi prafixo fi.ne , vel laltem non attentus , num fin; fuo
reipondeant , nec de propofitionibus inter fe conneitendis follicitus, ut earum veritas appareat
is Logicam fuam compilavit
tx.

fuis principiis,

&

-,

Wolffii Logica.

g g

j.

593.

definitio.

Varu 1L SeB.

4 i6

definirio

Cap. V.

890.

JF.

TUliarii

III.

Plagiarius dicitur, qui , quce ex aliorum fcriptis haufit vel aliunde

didicir, a fe inventa efle affirraat.
Hinc perperam plagiarii nomen meretur qui fyftema conditurus ab aliis inventa efdem iiilerit , inventoribus non laudatis: cum enim ipli propofitum fit fyftema condere ,
pro fuis inyentis non venditat , quae aliunde haufit ( . 889 ) Cjuando veroconveniat fv.
ilematum conditoribus laudare inventores, ex pnncipiis logicisnon decidendum , fedea
moralibus. Multo minus autem plagii reus eft , qui aliorum inventis utitur tanquam
principiis, unde ultenora deducit
,

Cotr.piU'

torVla-

Si compilator

aJiis

verbis reddit

891.
qua? ex alterius fcriptis bauftt

inde baufijfe videatur^ plagiarius efl

Vult cnim pro fuis haberi
aliis dcbet, adcoque plagiarius eft (.890).

ne

gixrius.

ea\

quas

etenim intentio inprimis probanda eft,

ln applicando theoremate attentior.e opus eft
videri velit , fe aliis non debere , quae ex aliorum fcriptis hauiit
Sunt mmirum aliae quoque rationes, cur abaliis traditarepetentes aliis verbis efferamus, quam
quibus uius tuerat autor , a quo ilia acceperamus , e. gr. fi ratiocinia , in quibus propoiltionibus utimur tanquam prxmiflis , fuadent ; fi aliis verbis elata facilius intelliguntur ; fi memoria verba non reddit , fgd notionem iis refpondentem . Circumftantias cafus fingularis rationem produnt acumine pollenti ac attentionem furficientem afferenti .
Inprimis plagii fufpicio ceffat , fi ea , qux aliis verbis cfferuntur , fatis 'am fint notaatqus pervulgata Ita ridiculum foret plagii accu.are de Geometria practica commentantem, quod theorema aliquod tr.clidewn elementare aliter enunciet, quam ab Eudidefa

quod autor

erat

cnunciatum

892.
quorum unum ex

Compilitor judicio

<

rens

a.

altero non infertur , vel

,
repugnant
cumulat , qu& fibi mutuo
,fwe judicio fcriptum fuum compilavit
cnim dijudicare nefciat, num propofitio aliqua cx altcra infera-

Si compiJator verbis conneclit

Cum

&

qusenam ilbi mutuo rcpugncnt ;judicandi facultare deftimitur,

tur,
quae ad libros fcribendos neceflaria ( . 790 ) , adeoque fine judicio
fcriptum fuum compilarc debet.
. gr. Si quis de anima philofophaturus Lockji fentemiam fuam facit, quafi nihil obafpetendi ftcultatt fit frxdit.i J
materialis quxdam fubfiantia cognofcendi
quo minus
,

&

&

fiet

Maiebranchium vero evolvens

mox quoque

Cartefii

fententiam iuam facit, quod

ipftemct c.

quid fr*>ter corpv.s , is fibl mutuo repugnantia tradit atque adeo ccmpilatorem fine ;ud:cio agit . Facillimum eft ut
comfiiaiores -veritatis dijudican.d* factdtate defiitufi tradant , qui fibi mutuo repugnant . Si
noftrx doceant nos atque con-uincant

vit.ttir.nes

efie in r.obis ali.t*.

fnim memoriat non infigunt , qv.x ex charta in chartam trar.fcribunt , cum COntrariarum fententiarum patroni ipfis fua fatis probajfe videantur , obl>ti iententis e us autoris, quemprievolverar.t, fententiam alterius , quem deinceps confulunt , perinde ac illius probailt , ficque contrarias fententias in diterfis ejufdem libvi locis amfUclf.ntur . YlXC quidem ita
accidunt, ubi contradiciio manifefta eft . Quodfi eadem lattt , cum veritatis drudicandae
facultate deftituatur compilator tx hrpethefi , memoria fatis fideli , vel eodem in loco cor.geConnexianum verbalium cum reali confufio frequentifrumv.r , qv.te fibi mutuo repugnant
;

mum

fima

fam
Zpitomitoris definitio

eft

quas facile depreliendet

qui genuinam probationis

formam animo comprehen-

tenet

893.
Epitomator dicitur, qui ex fcripto majore ea fcligit,qua? dato nni
infcrviunt, & cxindc minus componit.
quam
opera noftra philofophica maora effe
Ita e. gr. Thummigius cum intclligeret
tit Iec^ionibus academicis intra ftatum tempus abfolvendis commode infervire poiknt ,
,

cx

De

dijudicandis libris dogmaticis

417

ex ii$ potiora fclegit &: inftitutiones philofophiae noftrae condidit, fuo exemplo edocens,
Epitomatorem fvltematis perinde in comperdio veritates inter fe conne&erepoffe , quemajmoduin in illo co.mectuntur Ipfimet epitomaioris munere defuncti fuinus , cum elementa Mathefeos Germanica in compendium mitteremus , ut tironum uiui confulere.

tur. FaciliOi vero labor eit,ubi fcriptum

titur

dogmaticum hilloricum

in

compendium mit-

Quoniam
inferviunt

894.

epitomaior fcligic cx opere majore

(.893);

cx fne

quem

ftbi prafixit

qux dato cuidam flni Compendu quo-^

, num com-

dijudicandum

~
mo
816) Quoniam vero non minus fcri- f dl
/!*-
indicanjr
-c
j
nutoricum m compcnaium mittcptum icientihcum,
quam dogmaticum
^

pletum

fit

'

compendium

ejus

re potcftf. 893,)

e<edem regula? in dijudicandis compendiis locum babent>

&

attas de (criptis fcientificis

dogmaticis bifioricis inculcavimus
Scripta fcientifka in compendium mittere non eft cujufvis : ut enim propofitionum
lubfidiariarum , qua: aliis demonftrandis unice inferviunt , numerus non nimis excreffubinde quoque demonftrationes , qua?
cat , novis faepius demonftrationibus opus eft ,
retinentur , contrahendae , falva tamen evidentia tironum captui proportionata
Enimvero quis non intelligit, epitomatorem non modo methodi gnarum effe debere , verum
eciam. in feligendis propofitionibus accuratum& in asftimanda evidentia, quae tironibus

&

lufficit

acutum

Cum

8 9 j.
tirones in admittendis principiis

lcant, accurata vero

non adeo fcrupulofi e ffe focorundem cvolutionc nimis diu dctineantur,imo

Qualis
rigorde-

mn

& rJixpiffime laboris pcrtceii rcddantur; in compendiis nonnulla ftne demondiconve^

Jiratione fumi pojfunt , qua in fyjlemate demcnfirantur
om "
IJem nos quoqe fecimus in compenJio Germanico Sc in ipfis elementis Germanicis
en
Matheleos univerfae , quae compendium Latinorum prasbent
quod ex eorundem colla- P dus
'

tione patet

quam

Et

veritate

fane in gratiam tironum quaeJam fine demonftratione fumere ,

, ne formam demonftrationis animo concipiant a

prarftat

infufficienter

eadem demonftrare

abhorrentem
jT.

S96.

Ex cadcm
det

ratione patet, fi qua tbeoremata ob praxin, qu<e inde pen- Dcmo "compendio inferenda , quorum demonfiratio difficilis ea fine dcmonftra- ^ utioncs
;

q**am

tione aliunde citanda offerenda effe

E. gr. Si quis m compendio Geomecriaj, in quo praxeo* methodo fcfentifica traden- jonut ~
dx potiffimum ratio habetur , modum computandi aream ellipfeos docere velit,cumdetC)ld<e
monftratio theorematis
quod area ellipfeos fit xquaiis circulo , cujus diameter efl media profortionalis inter axem majorcm
minertm 3 diffic Hor fit , quam quae ibidem locnm habeac , eandem omittere atque theorema in ufum demonftrandae praxeos abfque eademcompendio inferere debet
Idem obtinef in theoremate de rathr.e'diametri ad periphtriam cir.
sntii qus: li fumatur ut ioo. ad 314., vel ex ttugenii Traclatu de quadratura circuli
hyperbolae, vel ex Ludolphi a Ceultn Tractatu Jc circulo
ajfcriptis citanJa eft demonftratio. Praftat enim talia fine demonftratione proponere
quam nimis longa propofi,
tionum dcmonftrativarum ferie limites compendii excedere ac tironibusnaufeamcreare.

&

&

&

S97.

Imo cx cadem

ratione

ubi notio clara fifficit

non opus effe Qu-nam
ut termini defmitionem ingredientes defmiantur.
rigor ih
Ita in compendio Geometriae elementaris 11011 definitur altitudo figura: in genere,cum
dtfniennon demonftretur, e. gr. in triangido ahitudinem tfit tl-.ej! ftrfendiculartm tx angulo uno in J r>itOb*fm vfpuftam, ctptinnatain 3 fi optu fuerit , demijfam , quemadmodum a nobis faclum eft in ,,, v
G g g *
fclemen-

liquct

mtm

Vart.

418
,r,

eojnvaneas.

11.

SeB.

ftperfa-

anx

tra-

ttationh
definitio.

Cap. V.

Elementis Geornetriae Latinis; fed fic ferente occafione lineam iitam altitudinem appek
simile exemplum praebet di.igon.iiij: pertinent huc quoque anguli verticales , al] amuSterni , oppoftti aliique termini complures . Inutiles tironibus videntur definitioncs , ubi
terminos ex notione clara intelligunt ; ficuti demonftrationes nullius judicantur ufus^ubi propofitioois veritas abfque ea ipfis videtur manifefta
.

Solida&

111.

Solida pertratlatio dicitur

fe t: fup erfic iaria vero

Tradidimus
fcientifico( 5.

regulas

790

iftas

qux ab

898.
rcgulis

methodi ad amufflm refpon-

iisdem aberrar.

fummatim

earum vero

)'.

qux

in refoiutione problematis de condendo fcripto

uberior explicatio univerfa Logicae theoria continetur .

Et quoniam methodus fcientifica, quam icriptis fcientificis convenire oftendimus, eadem eft cum philofophica in Dilcurlu praeliminari explicata ( . 79*) 5 ad tra&ationis
folidae notionem animo ingenerandam conducit anenta eorum lectio , qut de methodo
Irao cum integro hoc capite expofuerimus , qua ratione regtiphilofophica expoiuimus
Ix de condendis libris dogmaticis traditae ad cafus obvios fingulares applicentur , ut appareat num autor iifdem fatiffecerit , an vero eas neglexerit Sc in eafdem impegerit r
Qui hic tradita fibi familiaria reddiderit , difcrimen inter folidam atque fuperficiariam
uactationem animo facile comprehendet
.

/. 899.
notknem
quts
methodi
falfam ftbi formavit ,vel madaquacrgo
Quodfi
torum ju- tam
U fibi videbitur
termini
fatis intcllecli
non
quam ingrediuntur
,
d
d
fit L. regulas methodi obfervaffe , ubi ab iisdem aberrat(. 348. 349) ,confc qnenter folide omnia periraclajfe ,ubi fuperficiaria trallatione fuerit confatrtrficitraclatione jutriitra- tentus. Facile apparet , idem obtinere , ubi de aliorum
clatione
dicium ferendum , nurn ea- folida flt , an fupcrfkiaria.
Exemplx fatis obvia funt cum eorum qpui fibi perfuadent , folidam pertra&ationem
fdlznt.
ab ea polfe effe diverlam, quae Mathematicis propria tum etiam illorum, qui methoqna utuntur , vix externam illius.
do mathematica fibi videntur uff, cum methodus
'nr mrf-

fpeciem mentiarur

llli

fallam habent methodi notionem, hi minus adaequatam.

.

Solidttac
jHperfici-

aritstra-

iiUn^*

^1

9-

rerum, de quibus agitur, pertraftatio regulis mcfupcrfkiaria autcm ab iisdem at hodi ad amuffim refpondcre debct;
bcrrat ( . $9$)i'm folida pertraclatione r.on utendum eft terminis nift ac-

Quoniam

folida

curata definitione explicatis , nec principiis nifi fufficienter probatis , propofttiones finguhe ex principiis fuis demonfirand<e vel , ubi principia certa deficiunt , probabiliter adflruendce , ac fmguU ita ordmanda 3 ut continuo pr<emittantur , per qu<v {equentia mttlhptntur , vel probantur (79). Qtii
igitur utitur terminis non fujficienter explicatis atque principiis precariis ,.
nec formam probationum legitimam attendit , imo priori loco profert eatfuorum cognitio ab iis pendet , qu<e pofterbri collocantur i ;; fuperfciaria traliatione contentus.
Optime de fuperficiaria traxftatione' iudicabit ^ cui folidam agnofcere datum eft Quamobwm opera danda eft , ut experimento in nobis ipfis fa<3o notionem traitationis folidx confeq.ua~rrmr , e. gr. elementa Geometriae accurata methodo confcripta juxta regulas
Neque enim furficit
logicas, definitionum praefertim ac demonftrationum , refolvendo
terminos teaere & regulas , fed fingatlorum poteftatem animo habere debemus comprc.

iieniam

id q,uod nonnifi eiercitio legitimo obtinetur

S-

90X.

De

dijudkandis
.

4*9

dogmatkis.

libris
901.

Cit

ea de quibus inferip(jT. 820 ) ,ordme na- olldx %lc

tis dogmaticis agitur , librum eje uebere perfpicuum
j
re ~ fuperfici6
turali confcriptum (%.o2S.izs),demonfirationes confummatas (. 85 )>
veritates omnes inter fe con- ari* tra*
foluticnes problematum completas (.$69)
atttor fuperficiaria tracla- itattomt.
nexas
E contrario autcm parct,

Hinc

ultcrius confequitur

,/*

foliJe pertratlentur

jfe*

&

(.877).

fi

tione fuerit contentus

librum

fieri

obfcurum

820 ) , ordmeque fcbol<e

(834. 835- ), in definitioni-

( <

(%.^zg),verba cum rebus confundi

bus nunc fuperfiua cumulan ($. 8;6), nunc mutilas afferri ( . 839.
lcqq. ), principia admitti precaria (.843), propofttiones non fatis intellt-

confcribi

&

earum veritatem perfpici pofje ( . 845 ) , certa cum tncermitis confundi (. 849. & kqq.) ,demonftrationes ,fi qu<e aferuntur, eff
nus confummatas (.856 ), problematum refolutiones nunc incompletas effe %

gi

mtilto minus

nunc falfas , nunc prorfus impofjtbiles , vel mmtCcqq.), veritates nullas inter fe connea praxi alienai efje (.869
877), nec certam ex ifiiusmodi libro rerum hauriri poffe cognitio-

nunc fuperfiua eontinere

&

mum
fti

nem

(.

862J

Singula cum
proferantur

antecedentibus fuerint exemplis illuftrata

C
De

legendis libris

QUi

AV U
tum

T.

non opus eft, ut aliahic

VL

hiftoricis,

tum dogmaticis.

902.
^
operam dare debet , ut , quae in hs narrantur famemorns mandet fibi
cla, vel traduntur dogmata, intelligat
.

libros

legit

&

profutura
cjuas tradimus ,
Inftar axiomatis hoc fumo fine prohatione. Sane ofnnes
quae ibi leg'mus ac erenoftra
tendunt, ut mentem autor s anequamur
,
fore udicamus, memoriae firmiter infigamus
Datur equidem cafus , quo libroscum tructu legimus, etfi parum intelle&os , nlmirum fi inde anfam arripimus de iis rebus meditandi, quarum alias animum non fubiret cog tat;o. Enimvero hax leclio inventorum
eft atque adeo ad artem inveniendi fpecftat
Et tum autores intelligeie negligimus , vel
quod intelligi nequeant , vel fakem difficulter intelligantur de ver tate igitur,noa de
raente autoris folliciti , cum illam hac non intellecla eruere nobis detur , de hac parum
Jaboramus. Nobis haec le&io multum profuit , hodienumque prodeft: ied ea non eft in

ojficiHm
ejus,

qui

libros

U'

g't.

reguls

illuc

&

Tum enim
poteftate nifi illius, qui fyftema aliquod veritatum -am animo tenet
inquirere licet,uum juxta noftra principia verba autoris fenfum fundant verum
ubi deprehendimus, fine noitro potiti fumus qui eft cognitio veritatis
.

demum
quem
:

903.
ftve dogmaticum

n
intelligere debet ,easdem ~^ y'
Si quis librum ftve biftoricum ,
iT z
tum verbis ftngnhs notiones conjungere tenetur , qttas cum iisdem jungit au- m:of is
tor . Is enim mencem alterms intelligit , qui audita voce eandcm in imdligar

ft*

ihti*

420

Vart.

StB.

II.

111.

Cap. V.

notionem cxcitarc valet, quarn cum ea conjungit

fc

Ergo menccm quoque

tum dcmum

autoris

verbis fingulis cas notiones conjungimus,quas

tor,dum librum

(.117).

alter

intelligimus

cum

quando cum

iisdcm junxit au-

confcripfit.

Equidem non ignoro , plures fore cafus , in quibus fcripta vel dogmatica vel hiftorica prorlus intelligi non poife judicandum erit , ubi juxta theorema noftrum ferendum
judicium: fed veritatis amor lmpedit, quo minus ignorantiae patrocinemur
Abfit autem , ut quis arbitretur , notiones cum verbis alterius conjungendas femper efie deberc
.

enim diftinctx praeftent confufis, ad mentem tamen akerius intelligendam

Qui igitur , quae de notionibus in genere praedicamus
ad diltindas
reftrmgit, theorema noftrum in perverfum fenfum trahit ( . no). Quamvis autem id
ipfum planiflimum fit ut a nemine in dubium vocari poflit ; faepifllme tamen in idem
diftincf.as

etfi

fufficiunt confufae.

impingitur atque ex eo plurimi

aliis

imputantur errores

a quibus

quam

longifllme ab-

quod cum verbis eorundem aliae jungantur notiones , quam cum iisdem ipfimet
conunxerunt Ipfe lcripturx facras fenfus hoc modo, non alio pervertitur , neque enim
nunc in rationcs inquirimus, cur lectores alias cam verbis autorum conjungant notiones,
quam ipfimet librum fcribentes conjungebant
funt

Qidd faciendum,
fi autor

te>m:nos
dcfnit

Quodfi igitur autor terminos

904.

quibus utitur

explicat

definithnes eo-

rundem nobis familiares reddere atque juxta eas illos interpretari tenemur.
Secus enim qui facit, alias cuni vcrbis autoris notioncs jungit,quam
ipie jungi jubet , adeoque illum non intclligit ( . 903 )
Nifiau.

tem fibi familiares reddiderit dcfinitiones, terminos legenti.non fuccurrunt,ut vel txdiofum fit eas evolvere,vel periculum,nc ex praecipirantia fignificatum vcrborum immutet.
Neglectus huus regulae perverlam interpretationem faepifiime gignit
id quod expertus loquor
V. gr. in Mtdhationibus mctaphyfitis de Vco , anima
muiido defiuivi miuidum
per fericm Jbmtltaneornm &t fucccffiutrum inter fe connexorum Si ftante hac definitione non unum
de mundo praedicavi , quod in alio fenfu non habet Iocum . Unde fenfum verborum meorum pervertenres nunc voccm mundi fumunt pro compagc corpontm mundi ttitalium , nunc pro
ftattt quodam particitlari telluris ,
nunc pro gcnoc humano , nunc pro hominibns impiis &: Ita
:

&

porro. Ipfimet non infitiantur, negleclum hujus regulae inde eife , quod habeant intellectum a voluntate pendulum
fcd noftrum jam non eft in rationes illius negle&us inquirere. Sufficit regulam illuftrari exemplo , quo una eiusdem veritasconfirmatur . NeAb
mo, qui definitiones Enclldis tenet theoremata eus in perverfum fenlum trahit
.

omni tempore

Quid fac
fi

endutn

autor

dejinitio-

nes fupponit.

quo elementa

Hinc confequitur,

ft

e;us

manibus

trita,

eodem omnino

fenfu eademaccepere.

autor terminos aliunde cognitos fupponit ^depmtio-

&

nes eorundem cx aliis libris effe repetendas

ad eos applkandai ( jf. 349)E. gr. In Geometria &omni parte reliqua Mathefeos fupponimus terminos ex A-rithmetica , in Aftronomia ex Arithmetica, Geometria , Tngonometria, Optica ex Arithmetica igitur repetendae funt definitiones in Geometria ; ex Arithmetica , Geometria ,
Trigonornetria , Optica in Aftronomia
Similiter qui noftra fcripta legit , terminorum,
quos in anterioribus definiVimus , definitiones ex iftis repetere debet , qui pofteriora le:

&

git
Imo in eodem Iibro in partibus , feclionibus
capitibus pofteriorib^s
dcfinitiones ex anterioribus repetere debet , qui pofteriora legit
.

Qjtld faatndutn ,

terminorum

Qiiodfi autor utatur voce, qua utimur in communi fermone , non depnita, in fignificatum inquirendum eft ( . 150), quem ipfi tribuit ufus loft UrmiEtenrm cum autorcm , qui' librum conlcripfit, fe intclligi vonis nondJi quendi
luifle
iefnitis
.

De
luiffe
li"i

dijudicandis Jibris dogmaticis

411

fupponamus(qui cnim non vuk intclligi, ncc dcbct

autem non pollit , niii tcrminos,quibus utitur,vel

legi

) ,

intcl-

ipic dcfiniat,

vel alibi dcfinitos fupponat,vcl vocibus utatur in eo rignificatu,qucm

ipfis tribuit ufus loqucndi (.903); ubi tcrmino utitur ncc a fc deiinito, nec ab aliis,in communi tamcn fcrmone obvio,ei utiquceundcm figniiicatum tribucrc dcbcmus, qucm ipii tribuit ufus loqucndi.
Uiui hic funt

quae de notionibus univerfalibus fenfu duce acquirendis prxcepimus l.

). Quodfi autor non fr.e )dicio fcribit , ex commnni nfu lotjuendi non fupponere deiet
fgnifitatum tanquam ptrfpeftum , nifi cui notio fixa , utut confufa rtfpond-t . Suppono en'!TJ

vocr*

678

velic intelligi

inteliigitur

C vero fuppouit terminos vagos non fixos, aut prorfus non

119- 118 ).

aut

quoi
dubie

97-

150.906 ) repertus propofttionem reddat falfam , Uim .'wius denec autor fuerit compilator judicio carens
abfurdam
,
vel prorfus manifefto
dtwiturloqucndi
ubi
ufu
reccdere
adcoquc
,
concludcndum erit, ipfum ab
ftgritftcatus taotifper variatus producit jenfum propofttionis vel verum t vel faljem non manifefio abfurdum^ is voci non deftnitce tribuendus . Etcnim ii
.autor non fuerit compilator judicio carcns,is non verbistantum conne&it, quorum unum ex altcro infcrtur, nec cumulat , quae iibi mutuo rcpugnant ( . P92J. Quamobrem ubi admiflb vocum, qucm iis-dem tribuimus, fignificatu, propoiitio evadit manifefto falfa,cum cjus
faliitatem perinde ac nos perfpicerc debucrit ad vocum iigniiicatum attcntus, adeo pucriliter erraiTe pradumi ncquit, confequcnter nec verbis cjus tribui poteft iigniiicatus , qui adeo manifefto abfurdum fenfum
producit. Quodfi ergo is cidcm tribui nequcat, tribucndus urique erit
alius , qui occurrit, illo tantifpcr variato , nec fenfum adco manifcfto
abfurdum parit , fcd vel verum, vcl errorem non ftatim in oculos iivcurrcntcm.
Quodft

fignificatut (.

<

Contra hanc regulam phuimi quotidie impingunt , praefertim illi, qui in aliorum fcrimagis quxrunt , quam mveniunt Imo cum refpectu Iectorum
qui definitiones ab autoribus traditas vel negl'gunt , vel faltem non adeo familiares fibi reddunt,
ut definito audito menti ftatim prxlens fit notio eidem refpondens, veliuccurrat oratio,
qua eadem fign;ficatur, in eandem quoque impingunt haud pauciores , qui autorum propofitiones non fecundum defimtiones ab iis traditas interpretarrtur . E. gr. Kos defimv:mus mundum per feriem omnium fimultaneorum & fucceifivorum inter fe connexorum
& in hoc fignificatU vocis demonftravimus, pofito miraaUo nec per aliitd reftituto , quvd naptis errores

tnraliter illo non ptfito fccuturum fiterat

futurus era:

per omne fi.ifequens tempits mitndnm diiferre ab eo,qni

Qui definitionem noftram non legerant vel faltem fibi

vocem mundi in fignificatu communi pro compage corpo-

miraculo non patrato

familiarem non reddiderant ,

rum totalium fumentes propofitionem ita interpretabantur , quaiidefenderem , miraculvm
Lun* e Locis fuis divulfis Inde intulerunt , ftantc hac hvpomm pofie patrari , nifi Sole
hinc porroalia, quas recenferi a prcefente fcopo alienum.
thefi miracula eiTe neganda
r.-;
Imo eadem de caufa fieri folet , ut viris fummis ab hominibus rerum fuhlimium parum
peritis
Novum
a profunda cognitione alienis errores admodum pueriles imputentur

&

&

hic habemus argumentum

quo fides hiiio-ix philoiophicae communis labefaclatur , fupra in dubium vocata (not. . 784). Nec iis idem inutile erit, qui hiftoriam haereticorum non fatis certam efle exiftimant , ubi perverfa fubinde voluntas ia caufa eft , ut
ao altero fans ac pruJenter, vel faltem non malo animo dicta in perverfum fenfumtra,

han-

Tart

42Z
hantur.

Qmd

fa-

ckninm
ft

a.'aor

SeB. 111. Cap. VI.

11.

Exemplum domcfticum modo allatum idem

9S-

Ex eadcm

iiluftrat

atquc confirmar.'

&

autor non fuerit compilator judicio carens

ftgniftcatus verborum a nobis repertus producat fenfum propofitioms alibi ab
non
autore Jiabilttis contrarium; tanttfper autem variatus iis confentientem

rationc iiquct,

fi

trid'cere

Mum

vide.ititr.

quod nemo

>

verborum autoris fenfum . Idcm ctiam inde oftenditur,

(f
cum judicio fcribcns fibi contradicere praefumatur , quam-

fid ^ unc

e e

diu a contradittionc liberari potcft.

Ratio equidein haec probabilis tantummodo

fed in eo cafu, ubi autor nec termiin communi fermone fixus , fed vagus eft fignificatus eorum , rationi probabili Iocus eft . Aliter vero fefe res habet , ubi
fenfus contrarius infertur per noftras notiones adefinitionibus autoris diverfas: tumenim
demonftrativa ratione patet , fenfum contradittorium a mente autoris effe alienum . E-

nos ipfe definit

nec ab

eft

fupponic,nec

aliis definitos

continetur enim aberratione a regula,

eft huius loci
propofitionibus ex definitionibus autoris explicandis cradidimus

nimvero hic cafus non

Mius

Quoniam

99-

dudum

tamen experientia

quam dc

comprobavit,fieri facillimc pof-

fc> uc jicct per deflnitioncm terminus a fignificatu vago adfixumab

autore fuerit revocatus,idem tamen per praecipitantiam, aut memoriae
lapfu alicubi ab eodem recedat
fi propofttio aliqua per defmitiones aur
loris falfa evadat, ab iis autem fi tantifper recedas , fua eidem confiet veIdcm fieri dcbcre
ritas ; non prior t fed pofierior fenfus autori tribuendus

ctfus,

prorfus evidens, ubi probatio allata non fubiiftir,

fenfu admiflb

hoc vcrborum

nifi

Impingit hic autor in regulas methodi , quae fixum tueri fignificatum jubent . Cum
haclenus accurata methodus extra Mathsfin parum colatur , lapfus ifte pro nullo ceniela icriptotatur , nec vitio vertitur autori , fi nunc hoc , nunc alio utatur fignificatu
men fcientifico ferri non poteft($. 143. Difc. frxlim.)
.

.
Seufits in

fcriptis
fcientificis

(jw-

modo

e~

9^.

non admittuntur , qui non

fixum vindicet fignificatum
confufa
notio
iisdem
fucrint definiti
per defnitioms autoris
omnes
( $, 790 ) ; in fcripto fcientifico propofitiongs

Quoniam

fcripto fcientifico tcrmini

in

fmt

explicandce

excepto cafu unico

pegn CS.909).

nifi

nec admittendus ahus

,

earum fenfus

qui inde prodit

nifi

ubi autor in methodi regulas ex defetlu attentionis im-

,..,.-

& eas applicare pofie :

Suppono autorem fcripti fcientifici & nofie regulas methodi
Quis enim pro
fecijs enim fcriptum eus non erit fcientificum , etfi id tale videri velit
pufcriptis fcientificis habuerit , quaecunque hodie fub titulo demonftrativae methodi in
hoab
fatisfactum
regulae
fuit
hu:us
methodi
nulli
tamen
in
quibus
blicuin prodeunt
exerjninibus in definiendo, demoftrando & connettendo rudibus, aut faltem non fatis
attendefe&ui
recedit
fua
definitione
fcientifici
a
,
(cripti
igitur
autor
Quodfi
eitatis?
expendere yoluiftionis idem utique tribuendum: etenim fi definitionem fuam diftincie
Cum ego fcientififet, in eius applicatione ( . 549) aberrare haud quaquam potuifiet
fignificatui per definitioca inethodo fcripta philolophica Germanica condens fixo vocum
poftulavi ut propones iifdem vindicato inhaream.ab adverfariis quoque meis corTftanter
verum cum fic
iitiones meas non aliter interpretentur quam per definitionesa me datas
ur.de confequentias mihi moleitas neclere poterant , id
non prodiret fenfus pcrverfus
licet a me &. aliis, qui caufam meam adverlus
quidem ab iifdem obtinere non potui
Moneo igitur ledores , ut fcripta quoque mea.
admoniti
ipios egerunt. vel quindecies
,

lati-

De

Ugendis

libris

bifloricis

& dogmaticis

423

Latino idiomate de philofophia evulganda non aliter intcrprerentur , quam ut propofition;bus eum tnbuaiic lenlum , qui definitionum mcarum applicatione prodit

9"-

fcripto fcientifico leilori attento fenfum autoris ubivis ef- Scrpti

Paret adco ,
perverti
pojje , quin fenfus perverfus demonjlrativa ratione fcientipZci
fe certum , nec
feitfus cur

refellatur

&

fuperius ( not. . 8n ) exemplum provocans ad elementa Bueliiis. Addi pof- (C.tus

funt fcripta Archimedii , Aptitonii , Tbeadtfi , MeneUi , Vtolomxi aliorumque Mathcmanco- pcrvetti
rum Non negamus fenium perverti pofie ab iis,qui ad definitiones non aaendunt , cum r;c rciui
in more politum iptis non fic propofitiones ex definitionibus explic.tre. Neque enim defur.t exempla eorum , qui vel Mathematicis neicio qua: abfurda imputant ob terininos
male mcellecLos definitionibus neglectis . Imo fubinde accidit , ut Mathemarcus Mathematici propolitbnem fallb interpretetur , fi definitionesterminorum , quas fupponit alter,
nondum fucrint fatis tricx. Ita cum aliquando Jaccbus Greguriur, primiordmis Gcome-

im

Dedi
.

Efchir.zrdo

matheinaium communium non impento

propofuiffet proble,
ccnt.nm grazitatis invenire , fuffojita circnli &
hyftrbetm quadratura ; ll!C per curvam paraboJxam mtclligcns farabolicam flanam fuperficitm
problema Gregoiimum falfo interpretatus idem vulgare mdicavit ac tritum, ab Mchimede
laUvera folutum, referente Grcgorio in Polticripto , quod vocac , ad veram circuli Sc
hvperbolar quadraturam p. 60. 61. Hic nimirum per cirvam farabolkam intelligebat litra

ma

Tr*ncifi.o

Cun*

farabolice, vei ejns fortionis dat&

&

neam curvam, qua

fuperficies ifta plana

terminatur

Hoc

ipfo

autem exemplo confirma-

Siinilicer ego, cum

cur , quod perverfa incerpretatio demonftrativa ratione refelli queat
adverfarii mei non atcencis definicionibus term norum , quas dederam , propofitionibusmctaphyficis nonnullis fenfum perverfum arfingerent , eum demonftraciva ratione refellere
faciliimo negotio poteram definitionibus ad propofitiones applicatis . Nec faifo propofitiones noftras in hoc opere logico &c fecuturis ceteris operibus philofophicis mterpretabitur,quin extemplo per definitiones interpretationis falfitas demonftretur
.

912-

Qiioniam ia fcripto hiftorico nonnifi facla reccnfcntur ( jT. 744),

adcoque terminis uon alius convenire poteft (ignihcacus, nifi quem

*
r
1
r
j
ndem vel m communi lermone,
vcl in fcnpns dogmaticis obrment
in letlione fcripti biflorici fufficit , ut ad fmgula
omnium manu tritis
verba attenti eas cum vocibus fingulis jungamus notiones quas vulgo cum
1

iisdem in fermone communi, vel in fcriptis dogmaticii

905.

&

ccnjungunt

tritis

fcqq).
fubfidia non affert Logica

unde omittimus cetera , qua: aliunde petenin hiftoria civili ad intelligendum mentem autorum opus habemus Geographia, Chronologia , Genealogia Sine Geographia
non intelligimus nomina locorum i fine Chronologia non diftinguimus tempora, ad quat
facta referuntur j fine Genealogia non novsmus perlonas , quarum fac^a
fataenarrantur
Qus vero non videt, nos remitti ad Geographiam, quacenus inde pctenca eft notio Iocorum nommibus ungenda 3 Quis non videc , nos allegari ad Chronologam , uc
conltec
quxnam notiones convenianc nominibus, quibus defignatur cempus ? Quis denique non videc , nobis commendari Genealog am , ne definc nctiones , qu;e nominibus perfonarum refpondenc ? Eodem igicur modo hic lefe res habec , acfi lecW ad fcripta Geomctrarum ablega:ur, ut inde petat notiones terminis geometricis convenientes , quibus
ut'tur hiftoricus :n hiftoria Geometrix, vel in biographia Geometrs
vel in elogio viri docti de Geomecria bene mer:ci , auc aliis cafibus. Patet adeo regulam de ufu
Geographia , Chronologise Sc Genealogiae in ftudio hiftorico fub regula noftracor>tineri , rer
modum fpeciei fub fuo genere Similiter quando ex chronologic>s principisdifcernimus
perlor.as e:uidem nominis
nec hic chronolog^a alium pnbet ufum, quam ut cum nominibus autoris eam notionem 'ungamus , quam aucor cumea con unxit
LJnde redeunt
dengo mcdo dicta
Plura

da

fcilicet

utut ex hoc principio demonftranJa

V. gr.

&

Wolffii Logica

Hhh

9 ij.

Ql* 1 ^^-

"?,
de iect:o-

r
(ri

hijtoria.

P*>* W

424

JV&

termmetj

fnTr^Z
nit,thr

UkrobfittrUS,

W/- Cap. VI.

913-

Ignorenti

terminomm

0 fuerint
p,?/
//wz w /wr/> credittf non fuccurrant
mentem illius ajequi
}
non Potefi- Etenim ner ie patct 3 quod iu hoc cafu notiones cum termmis conjungere nequcat lector,quas cum ns conjunxit autor. Quamobrem fieri nequit, ut autoris mentcm aiTequatur (. nj).
Ic * fchediafmata Mathemacicorum diariis Eruditorum infcrta tironibus cbfcura funt,
quod terroinos, quos fupponunt , non intelligunt. Eceadem cauia librum medicum ncn
leclori definitiones

Quodfi

p^ rfpecl<e

intelligit

#<*/

qui termmos medicos ignorat

Si quis termini,

fupponit

d//ror

Explica-

quem autor

nec ;uridicum, qui ;uridicosiife:t

014.

fupponit

definitionem ignorans vi etymolo-

tiopcr e- gi<e vocis notionem quandam fibi fingit cum ea conjungendam ; is

tymologi* au : or ij non intelligit
ratio denominandi fuerit a notione petita
,

amfafr

en

mj

fi

nifi

mentem
.

Patet

,etymoIogiam vo-

x%t\Q cjcnoniinandi fucrit a notjone petita

notionem termino jungendam animo noftio inflnuare. Eam. igitur

jungenres mentem autoris aflcquimur (.117^.
Enimvcro ubi ratio dcnominandi in notione cum termino conjungenda minime continetur , etymologia diverfam ab ea prodir, qua:
Quodfi crgo lcclor eandem cum eodcm
cum termino connectenda
jungic; is fenfum fingit a mcnrc autoris alienum (. 120).
cis

cum termino

&

E. gr. Si quis ignorat , quid aflronomi nomine jiMx f.x* intelligant

vi etymologiae
interpretatur dt fteiiis , yu<c fixnm , feu conftanter eundem in cxfo tutntur lccum , is
beneficio etymologije fenfum autoris alfequitur. Enimvero ii quis ignorat , quidiisdem
vi etyroologis ( verba enim motus vcfns termino
nomine m:tns ucri Solis defignetur ,
compofito aequivalent )concludit,eo denotari motum Sols, qualis revera in feeit, non qualis
nobis e Tellure vifus apparet , is fenium Jingit a mente aitronomorum prorius alienum.

vocem

&

915.

quibus fimul fumtis non aliaoi

confv.fam definito refpondenlemi ea propofitionibus ac

Si autor definitionem ex terminis extruit

Oiundo
defmitio-

fribuit notionem
dgfitjitionibus

calu
terpreta'
do

nullttt

ufus

cum

quam

quas ingrediuntur

C J US

dcfinitio nulla

intelligendis

lit

non infervit

(. 166); pcrinde

In boc enim

eft

ac

termino

fi

Qucniam

itaque mentcm autoris inab*que definitione ufus fuilTct

cum termino, quotics occunit, jungere tenetur notionem
confufam dcfinito ufu loquendi attributam camquc aiiunde hauftam
.

tellecrurus

117 )'> dcfinirio

gendis nulli ului eft
( jT.

in

propoiitionibus ac definitionibus

aliis

intelii-

Ita F.udiais dennitio lines rectae , qux huic nasvo obnoxia ( r.ot. . 166), piopofitioii?bus de lineis rectii in medium allans ac definitionibus , quas notio recta? ingreditur,
intelligendis minime infervit. Et idem iudicium ferri debec de plerifque definitionibus

tcrmmorum mitaphyficorum

a fcholaiticis datis

.
Cafttsali-

us.

916-

Si definitionem autoris ingrediuninr termini imprcpr.i

invariata

bet,

non conftanrer refpondear notio

quamnam cum codcm

conjungi

velit

(jf.

&

vagi

propofttio-

Termino vago cum

129), leftor haerere de-

nibus ac definitionibus intelligendis infervire nequeur.i

autor

adeoquc

nefcit, quse-

nam

.'

De
nam
care

legendis libris bifloricis

&

chgmaticis.

42.5

mcns auroris (jT. 118 ), confcquenrcr cx definirionibus judinequir, quinam fir propoficionum ac dcfinirionum , quas ingrcfic

Si tcrminus improprie fndiuntur cermini pcrperam dcfinici, fenfus

mitur, ad aliud quid denotandum transfertur, quam cui indigitando
deftinatur ( 146). Quamobrem fi autor prasmifla definitionc fignificatum improprium non cxplicer leclor dcnuo baerere debet , quamnam cum termino improprio notioncm conjungerc debcat Patct igi.

tur ut ante ,cum ex defiuitionibus judicare non poffc

fus propofitionum ac
rana definiti

quinam
,

fit

fen-

definiuonum, quas ingrcdiuntur cermini perpe-

E. gr. Si quis intelletfum defir.it per lumen fnentls , vocem luminis improprie fumic .
Dehnicionis igitur nullus eft uius in interpretandis propofitionibus , quxde intelle&u
aliquid enuntiant. V. gr. Si quis affirnmerit , emendationem bominis non incipi dtbere ab
intelleffu ; definitio ad propofitionerfl inteiiigendam minfmc conducic. Si enim definit-io-

nem

in

locum

definit: fubftituas

hasc projit propofitio

altera

emendationtm hominis

non,

mentif,qux non melius intelligitur anceriori Similiter fi quis rationem definit per cattnxm titritatum , nec quid liic voce cattns indigitetur cxplicat; defini-.
tio eus minime in cauia e(t , flt propofitio haec ratia non tonfrariatuy rrueUtitmi reilius itt-?
telligatur, quam ubi voce racionis ucaris nondum definica . Aliter fefe res habet , ubi
voci cattnx notionem iungis huc qitadrantem , tum eriim eadem proprium forticur figniAccidit fcilicet fxpiflime ,
ficatum(5. 14 ), nec derinicio amplius prifencis eft cafus
ut lector defedtum autoris fuppleat
fed cum eundem non intelligit ex defe&u in fcripco ejus obvio, fed ex proprio fupplemento
incipi delere a lumine

9 7Si quis in definitionibus utitur terminis nondum definitis

notio fixa corfufa refpondet

definitiones ejus prepofitionibus

&

aC

ceteris definith"

quibus nulla C*J t<s

mcaiHS

Si enim tcrmini,qui definitionem

ingrediunrur, nondum funt dcfiniti, nec ulla notio fixa,utut confufa, iisdcm refpondet; Icclor dcnuo hcerere debet , quamam iisdem notio fit jungenda, confcqucnrer definitioncm intclligere nequ'rr(. 1 17).
Quamobrcm cum propolicionem , vcl definitionem aliam, ex dcfinitione interpreremur, dum eam pro definico fubftituimus , quod pcr fe
ex modfo ( not. .916^ allato exemplo apparet; fi terminos definitio-

nibus inteliigendis infervire nequeunt

&

nem

ritgredientes

non intelligimus, nec dcfinitioncm ipfam,ccnfequen-

rcr nec ipfius bcneficio propofiriones ac dcfinitioncs aiias inrclligimus.

E. gr. Si quis curri Ariftottlkis definit fapitntiam per fcientiam rerum fublimium ; qnicJ
vero lint res f..iiimts non eXpIicat ; defiriitio e us non infervit intelligendis propofitionibus de fapientia. Ponamus enim autorem hanc fcientiz definitionem tradentem affirma;

timcrem Vomini efjt initium fapitntix , ubi definitionem fapientiae pro definito fubftitutimor Domini tft inttium fcientix rerrnn fublimium . Sed hasc non
, prodibic haec altera
clariorem fundit fenfum , quam ancerior , quamdiu ignoratnr, quid rerum fublimiumnore

cris

mine

veniac

Si quis tradit definitionem

9l8'-

mancam ,

&

propofttionem ]uxta

eam

interpre-< Definhio-

qua ptardicatum definito juxta completam notionem competit \[en- nes manccur "l
fus proprftionis enon us evadit
Etcnim ubi iriutila fuerit definiriu,defini"
sum cribuicur rebus ,quibus minime convcnir (.839;. Quamobrem fi l
concinh h %

tamur",

in

mJ^

'

/r-\,mc

bus

e<

fem

16

Tart.

SeB. Itl Cap.

II.

VI

contuigat, pra?dicaium

definiro non compctcrc nifi /uxta dcfinirionem

compleram, propoiitio autem expliccrur fccundum murilam ; pra:dicatum q L q uc tribuctur rei , cui minimc convcnit. Senfus ieitur propo-.

iitionis

crroncus evadit (.505.(513).

Vidimus

fuperitis (net. .

839), rnancam

Quamobrem

effe

definitionem figar* rcguL-ris

quod

fit

occurrat theorema : Onmis fignra rcgularis cHtircula iifniptibiLis , iuquc 'uxta definicionem mancam interpreteris , quod omnis figura *>qualittm latcr.um cinuio inftribi fojfit
fenfus theorematis erroneus eft . Dantur enim figurse sequilaten, quas circulo infcribi nequeunt

figura xqualium Utcrutu

fi

~,

9*9
qua per

Si in definitionibus cumulentur

Defin/tio-

fc

invicem determinantur

propo-

ahun- fuiones per easdem explicata fiunt identic<e , vel non fatis accurate determidites
natw. Etenim fi in definitione cumulantur, qua: per fc invicem detcr^
ncs

J**"w- minantur, demonftrandum utiquceft,ut conftet,dcfinitionemeflcpol^bilem -^ } qucd per alterum determinatur , dcfinito convenrre,quia
Interpnconvenit
cidem hoc alterum (.219 ). Praedicatum auco propofitioni*
ttmdoptohujus jam continetur in definitione, adeoque cum fubjeclum fit definitiattL
tum , in ipfa notione fubjecti. Eft igitur pra?dicatum cum iubjc&iparte idem , confequenter propofitio in numerum identicarum refte refertur (. 21 1)

Quodfi prardicatum propofitionis caregorica? non eft in numcroeorum,

qua? in dcfinitione cumulantur jvi tamen definitionis eidem tribuendum
Enimvero cum plura cumuientur in definitione , quam qua;
( 349)
cam ingredi debent, per bypotbeftn; non vi integrae definitionis, fed faltem nonnullorum in ea contcntorum prxdicatum fubjecloconvenit.Pe

rinde igitur eft ac fi in propofirione hypothetica conditio ptura contineret , quam qua? ad hoc requiruntur, ut pracdicatum fubjecto tribui
queat (.218.225); confequenter propofitioaccurate determinatanoa
eft (jT. 320).
E. gr. Si triangulum aquilatcrum definfatur per triangulum squalium Iaterum <Se angulorum ; ante demonftrandum eft, figuram triangularem Sc aequilateram , &: xquiangulam efTe poffe, hoc eft , ideo efle asquiangulam , quia xquilatera. Propofitio vero tritrianguAngulum xquilatcrum angutos halct intcr fc aqtialcs , ita VI definitionis explicanda
tum, quod latcra
angulos intcr fc equali.- habet , angulos inter fc xqttaies habet EcqUIS vero,

'

&

negabit , propofitionem fic fieri identicam . Quod vero prepofitiones fic non fiant lat:s
determinarae, in fuperrorihus ura demonrtravimus cV exemplo confirmavimus ( 836. &eadem hic quoque Ionot. ). Unde quae ibi demonftrata funt refpeiftu demonftrationis
xum habent refpeilu expricationis qua? adeo ratio eft , cur demonftratio in utroque
Etenim qui propofitionem caregor.'6am demoncafu eadem fir. , prout conferenti patebit
;

hypotherts utitur($:. 55,1) , is revera lubje&um per definitionem explicat . Quod vulgo talia non advertantur , id quidem inde eft, quod propofitiones per definitiones explicare
categoricas ex Lis demonftrare haftenus negligant autores ab accurata methodo alienl
ftrat 3c definitione inftar

&

. .920.
Tfotiones

Qttodfi definith vel defecerit

tx exem- ta juerit\ e<#

phs

&

pribatia-

pja

cum

m dium

vel

ad

interpretationem

parum apta tradt--

verbis Autoris conjungend<e funt notiones t

allata^vel probatio

propofiticni

quasvelexem-

adjeSia infmuant

Etenim

mQa

fi

De

kgendis

biftoruis

libris

& dogmaticis

4*7

nibusdtaucoris intelligere volucrimus, ca? curn verbis ejusdcm conjunAndx

r
gendae funt notiones, quas ipfcmet cum iisdcm conjunxit ( jT- 93 )

meotem

Jam

exempla ab ipfo

ii

in

medium

allata,

'

vel probationcspropofitioni-

bus adjeclx notiones aliquas infmuant, qua: fcnfum fundunt iftis confentientemj quin autor easdem, dum fua fcripfit, in animo prsfcntes
habuerit, dubium non eft.
Loquimur fcilicct de autorc, qui propofitiones ipfe condidit Quodii quis ffne judicfo
fua compilaverit , qua: lectori proponit , fenfum fcfutamur non eompilatoris , fed illorum , unde fua deiumfit, autoruni E. gr. ponamus Titium in fcripto hiftorico appellar: temperatittm ix probationis loco adduci , quod nunquam comedent ad fatietarem , fed
frugali cotna conteotus a cibo capiendo deftitcrit, cum fapor appetitum uheriorem cieret , omnemque cibum averfatus fuerit , quem fibi vel aliis noruum expertus fuerat
utut faporem fuavuTimum |udicaret. Facile apparet , animo hiftorici eaminfediffe tempe.
rataim notionem , quod iit habitus appctitum moderandi in capierdo cibo , ne ftomachutn
nimio opplearous , nec fanitati advenum e>dem ingeraraus . Similiter fi philofophuslchodizifim , ut
iilticus definit ttniverfaU in efiendo , quod fit unum aptnm intfjt mitltis unitmct
.

&

homo Vttro

atipte

Vauio

exemplum ad,eclum animonoftro

inlinuat

not:onem termino

uni-

definitionem autoris non fatis patet. Etenm cum manife, quas per
ltum fit , Vrtmm atque Vinlum vocari homintm propter ea , qusutrique communia vel in
utroque eadem fnnt , conlequenter quatenus entia fimilia lunt i haud obfcure intelligiNimirum
tur , mu-oerfale elfe notionem fimiiitudinis, quae inter plura entia intercedit
definitioni autoris, quae nulla eit , fubftituimusgenuinam , quamdare intenderat Quodad mentem eus intelligendam fufficit confuia notio ab
fi hoc non fuerit in poteftate ,
exemplo derivata . Et fane pofteriori modo Metaphyficam fcholafticorum genuin:s definitionibus deltitutam intelligere datur , quae etiam ratio eft , cur non reteatisdefinitionibus , quae plerumque nihil explicant, audito termino exempla fuccurrant , quibus notio clara, fed confufa eidem ungenda adhatret . Idem obtinet alibi , ubi termini vel
verfaiis

jungendam

prorfus non explicantur, vel inale definiuntur

Quodft notio, quam verbis autorii jungimus , fenfum producat erroneum , Safiis
e
e "s
tiec tamen probari pojfit , ex intentione autoris eam cum iisdem notionem efje
J^.
jungendam ; pr<eftat confiteri , nos mentem ejus non ajfequi , quam errorem a {loy
tidem tribuere ,pr<efertim ubi judicii& aciminis dederit Jpecimina alia. Quam- nm
diu enim probari nequic, nos eas cum verbis autoris /ungere notiones, buendus.
quas cum iis junxit ipfe; dubium eft utrum mcnrem ejus affcquamur ,
nec nt(%. 903). Cum igitur nondum ccrti fimus, fcnium ,qui exno-

_.,.,-,

prodit, crroneum efTe fenfum verborum auroris ,

fed fieri poffit, ut a nobis a!ia notione , quam fieri debebat , verbis juncla infcracuri evidens omnino eft,nos autori eundem tribuere non pof-

ftra intcrprctatione

In cafu adeo dubio praeftat confiteri , quod mentem autoris affequi non valeamus, quam ei errorem tribuerc. a quo cenferi poterat immunis. Idem multo magis fieri debere eo in cafu ,ubi autorjuie

errorem

dicii

&

acuminis fpecimina

alia

dedit, per fe patet.

Facile apparet, nos hic fupponere, per regulas antea traditas fenfurtJ verborum autoris erui non porfe . Vcreribirs philolophis , quorum non amplius exftant fcripta, led ab
aliis tantummodo concifis verbis relatae fententiz proftant , neele&a hacregula ircquenter tribuuntur errores a mente ipforum dubio procnl quam maxime alieni

. 922.

^Equus

in interpretando

appellatur

qui verbis autoris non alium

tri-

buic

M"

^J"
tis&l-

Vart. II Secl. III. Cap. VI.

4 i8

quam quem iisdcm convenire, demonftrare,aut ,ubi miE conrrario imquus

n nlc erroneus fuerit, probabilitcr adftrucre valet
teroituinterpretando eft, qui verbis autoris tribuit fcnfum erroncum , qucrn
do d:hmI * n
rs
j
t.
ncquit. Uantur autem gradus hujus m mnsdcm convenire dcmonftrarc
tiQ ^
terpretando iritquitatis , ita ut major fit, ubi pcr regulas antea traditas,
feu argumentis infitis, probari poteft , fcnfum erroncum efle a mente
autoris alfenum, &adhucma or, fi quis fenfum erroncum verbis autoris tribuere pergit, ubi falibe interpretationis fuerit admonitus
verus vcrborum fcnius dcmonftratus.
niqnitatis :n

in-

buit fenfum,

&

Jqux

interpretationis regulas

ha&enus

ftabilivimus

quas qui obfervaverit

autori

nunquam tribuet fenfum a mente ipfius alienum & in cafu dubio ultro confitebitur ,
fe mentem autoris aflequi non poife. In regulas iftas cum impingitur, inrquae interpre,

tationi locus eft.

ttzqwjas
tnmifefta

Cnm

y nec
q U 17 fenfus pcrverfus demonftrativa ratione refellatur
p Crvcrr p f^ t
' -9 IX )>
eodem autem omnes propoutiones pcr derminones autoris fint explfcandcc (.910); marifefla fane iniquitas eft^fiquis verbis aa-

in fcripto fcfentfnco IecTori attento fcnfus ubfvis certus Cn

pntMdo

fenfum defirittioritbus ejus contrarium.

Manifefta evadir. iniquitas in interpretando hoc in cafu , ubi definitiones autoris prorerminis, quibus notio a mente autoris aliena mngitur, fubftitueris . Etenim cum hunc
verum efle fenfum autoris nullo modo dubitari queat (. 910), diverfus tamen is fit al
eo, quem Iector verbis autoris tribuit ; iniquam fieri interpretationem verborum autoris ad oculum patet
Qui fenfnm verborum meorum in Meditationibus metaphyficis Sc
nroralibus perverterunt , ut mihi imputare poflent confequentias moleftas ;eorum miquiratem in pertertenda mente mea hoc patto in conlpe&umomnium pro<iuxi .Exemplurn
dedi fupenus (not. . 907), cui hic etiam Iocus eft
toris affingn

9 2 4Quodfi ergo quis ne moniius quid?m femel vcl aliquorfes , ah interprema mter- tatione definitioriibus autoris adverfa deftftit
quitt ea iritquifftma omritum fit
,

irinjmjji-

ffttatio.

dufctari neqait

Etenim cum

initio infqua fnterpretatio vel ignorantias

regula? de propofitionibus per dehnitiones in fcriptis fcfentfficis fnterprcrandis ( . 910), vel prcecipitantice tribuf poterat ,quod dcfinitionem

evolvere neglexerat intcrpresj ubi idcm monituscontra evidcutfam faliiratis in interpretando (.911) nititur , nullo modo excufari poteft ,
Non major vero m intcrprctando iniquitas concipf poteft , quanx ubi
cxcufationf nullf prorfus eft locus.
Monui iam fuperius, eos qui propofit.ones quafdam meas metapfiyficas de mundo, non
artenta definitione mundi falfo interpretati fuerant , ne quindecies quidem admonitos
ab hac interpretatione deftitifle (not. . 910 ). Unde intelligitur ,. cafum praefencem eflc
poflibilern, nec a. nobis afferri theoremata nulli ufui futura
s\itioms
vitcrpre-

m
:~

-fL

St quis

ne

eju! contraria

moriitus
deftflit

925quidem ab interpretaiione verborum autoris definitioni

vel ex faftu
/; ei iribaret vel ex odio erga Autorem^
,

vel ex fupina negligentia. Etenim cum manifcfta fit iniquitas, quae

fenfui pacet , fi quis verbis autorfs afSngic fenfum definitionibus

inarii^
fpfi

ejus

De

legendis libris bifioricis &* dogmaticis

429

attamen ne monitus quidem a pervcrfa inrcrprctationon dignatur vcr:.m intcrprctationcm dcfinitioni conformcm intucri, multo minus cam perpendcre, aut errorcm, quem in
intcrprctando committit conriteri rcnuit . In priori cafu fupinam efle
ejus contrarium

nc

dcliltitjis aut

hegligentiam, nullo modo condonandam, pra?fcrtim ubi cx falfainterprctationc deducuncur confequentia? autori moicfta.' , ncmo eftqui diffiIn cafu pjfteriori cum ratio non in inrcllcdu hancat ,in votcri aufit
luntate utique quacrcnda
Aut igitur crrorcm corrfiteri non vult,quod
autori noccre inte:idit, aut nc negligentia, vel ignorantia ipfi \ itio verratur. Quod autori noccre inrcndcns odium crga ipfum animo concepc.

qui vcro ncgligentiae vcl ignorantiae rcus haberi non vult , faftu
inani turgcat: dcnuo fatis manifcftum cfTc arbitror , ut idcm ukcriori
probatione non indigcat.
Equidem nemo fanus negaverit minus vitio verti praecipitantiam in falfa interpretatione primum commilfam
quam vel odium quo autorem profequentes famx, vel forrit;

tunx ipfius infidiamur, vel fsftiim inanem , quafi ultra humanara fortem eve<5li errare
non pofiimus hoc tamen non obflante mos inter eruditos obtinuit , ut malint contra
Itatio
evidentiam falfx inttrpretationi inhxrere , quam prxcipirantiam fuam confiteri
nimirum hxc ett , quod fibi perfuadeant , fieri non poile , ut aliis innoteicat , noscontra
evidentiam malo animo niti, adeoque propofitum nocendi autori,vcl faftum inanem interpretis certo agnofcant
Enimvero qui theoremata noftra perlpexerit , hxcnon amplius
in eorum numerum referet , qux fieri non poiTe judicantur
Doleo , quod viri eruditi
non magis famx fux rationem habeant
:

926.
quas vel

Si compilator non utitur definitionibus

,
7

in

eodem

veJ in diierfu

, ubi earttm applicationc prodit fenfus propofitionttm vel falfus

,
vel nulh/s; propoftknes per definitiones interpretari non Itcet . Etenim cum

fcriptis affert

verbis fingulis notioncs conjungerc tcnemur

quas cum iisdem jungit

cpo rlt i
~7ff
0l , es

com _

pilatorts

perdeji*

autor (.903). Sed ubi compilator per alios libros fparfa in unumcogcns
889) definitionibus,quas nonc*P-''
- inluper habita veritacum connexione (%.
canda
>
a
r
j ic
anert, non utirur; iple tcrmmos in propofitiombus obvios pcr dchnitiones non cxplicat, adcoquc non attendit, utrum fenfus carum fithisce confentancus, nec ne. Non igitur propofitioncs pcr definitiones intcrprctari licer, ubi fcnfus prodit vel falfus, vel nullus,nifi iniquusin
intcrprcrando efle volucris (.922^
E, gr. Cum non nemo definiret pojfibile per id quod potcfl ficri ncc tamen fit hac defizitiones

nitione vero non obftante arfirmarct , Veum nun pof]'e fjcere nifi pitfibilia ; iniquum forepronunciavi , fi quis eus propofitionem de Deo per definitionem pollibilitatis interpretaretur . Etenim fi ea fubftituitur in locum definiti , fenfus propofitionis talis evadet : Ve:-.t
non potefi facere , i.ifi qux fieri pofiunt , nec tamen fiv.nt . Quoniam itaque vi IlU'US definitionis

dicendum

erat

autorem

ftatuere

quod Deus eorum

qux a&u

fiint

nihil faciat

mundum

producere poilit ; malui judicare , autorem definitionibus fuis

non uti, quam ipfi tribuere fententiam , quam forte ne fomniando quidem aflecutus, etfi
is fuas in mea fcripta notiones inferens definitionibus meis parura confentaneas iftiusmodi fenfus perverfos mihi attribueret ac prono alveo inde fluentes confequentiasabfurdas atque impias mihi tanquam dogmata publice diileminata imputaret

confequenter nec

927.

Vart. II. SeZ. III.

4 3

Cap.VI.

927-

Quoniam unius cjusdemque

Ott.indo
liicjt utt

p] ui cs clari

tcrmini, non variato iignificatu(. 141),

poftunt definitiones (. 172.& feqqj; fenfus propofitionn ve-

mtione

P r0 ^' f ' quamcunque fubjhtuere pro termino volueris definitionem . Non igftur iniquus eft in interpretando , qui per definitionem ab autoris definhione

nutorit

diverfam

dtVCrQt

E. gr. TaraboU in Geometria diverfis modis definiri poteft , v. gr. quod fit curva ,in
?"* f"*iordinatarum quadrata funt ut abfciflx ; ltem quod fit curva , ;'h qua quadratum femuordinatx aquatur reclangua ex abfcijfa in reilam quandam conflantem , /f parametrum i item
quod fit eurva , in qua rccix ex foco ad perimetrum dufix xquantur abfcifjx refpondenti & di.
Alius autor hac utitur definitione, alius alia. Quamcunque vefiantix foci a venice
ro definitionern in propofitione data loco definiti fubftituas , modo eadem non fit propoPonamusenim affirmari,
fitip ipfa, lenfus propofitionis femper erit verus , nc identicus
>
parabela fubtangcntem effe abfaffx duplam; verx erunt propofitiones : I. Si in curva ftmicrdinatarum quadrata funt ut abfcifix , fnbtangtns et abfcifx dnpia i 1. Si in cttrva quadratum
femiordinatx xquatur recianguh ex abfcijfa in fiarametrum , fnbtangens eft alfciffx dupla 5 fi rcRtt tx

ne-ideii-

ir ')'{'"1

'

modo veram

propofitioncm ejus interpretatur

( .

922).

&c

,-

curvx ad perimetrum

foco

dttfix xqitantv.r abfifix refpondenti

C?"

difiantix foci a vertice

fttbtan-

abfiffx dupla &c. Quacunque ig'tur raiione propofitionem explices , nunquam,

tamen autori tribues fenfum erroneum , fed eum, quem ultro concedere debet , fi veritatem propofitionis 6c xquipollentiam dtfinitionum intellexerit . vbi wm UUramus nifide
propofitione intelligenda , utique nobis fufftcit , f prxicatum eidem tribuamus fubjeSlo , cui autO
ger.s efi

qu.e
five fub alia,
, five fubectum nobis fub hae notione reprxfentemus ,
Patebunt Iisec
perinde ac ipfa fulficit ad idem agnofcendum atque ab aliis ducernendum
magis, ubi inferius de ufu Logicx ir vita communi differuerimus, applicationem detinitionum ac propofitionum monftratun au eaius obvios
idem tribuit

$. 928.
&* 1 UU ,H ficripto fcientifico dcmonflrationem autoris definitione nixamintelfinando
idcm on Ugere voluerit , per eas prctcife definitiones propofttiones interpretari tenetur ,
lictat,

quas autor condidit

non per alias eidem aquipollentes

Etenim

iri

feripto

dcmonftrantur aut probantur fjT. 751 ). Enimdcfinitione

nititur, prima judicia ex dcfinitionefordcmonftratio
vero f,
mantur (jT.551). Eam igitur intcllcclLirusdcriniuoni autorisnonaliam,
quas lenfum verum producit (. 903 ) , fubftietii $quipollcntcm ,
fcicntifico propoiitioncs

&

tueic licet,
in Geometria elementari demonqui magnitudinum calculus eft, dernoiiftrari nequeunt
Quodli quis analyiin fitus ex ab}'Ilo in lucem protraheret eademque in
elenicntis Geometrisuteietur i nov.-e quoque conUendx forent defininones , qualis e gr.
CuitJ demonftrationes per analyfin fitus non fuhfiftant nieft piMifti, qund fit pfis fni unlcum
in explicandis quoque propofitionibus Geometrix elefi vi definitionum a fitu petitarum i
mer.raribus non aliis eo m caiu uti liceret definitionibus , quam qux abauto-e prxmitterentur
Patet attendenti ad exemplum demonftrationis theorematis de angulisparallelogrammid ag<;nalitecoppofitis fupra (nct. 5.55 1) allatx; in hoc theoremate interpretando, fi demonftrat:o lubfiftere debeat , non aliam pofle fumi defiiMtioneiTi , quam qux n demonftratione
fupponitur , lc\\ CQt quod paraUibignmmum f\t fig:ira quadrilatcra , cujus latera oppoftta funt ;'
terfc paraliela,ctf\ vera quoque fit defimtio, quod fit figura qnadriUiera , qu* per diagonalem
Etfi enijn hxc definitio in propofitione pro nomine paralin duo uiangidx xtjt-.aiix di^iaimr
lelogrammi fuhftituta non producat fenfum erroneum j eam tamen non fert demonftratio ibi-

gr. leibnitius in defideratis

ftrarentur

quae a fitu pendent

habuit anahfin

&ope

fitus,

calculi litteralis

qua ea
,

dem
Quofuc*
cejln

allata

9*9guodfi Antor cum quibusdam terminis conjungit notionem confufam , leclor

autem

De

legendts libris bifloricis

&

dogmaticis.

431

&

utraqne eadem rts reprrfentatur ;leflor mentem auto- inttrpnle- tcmdo mEtcnim fi notione autoris confufa
melius explicat
ri> intelligit
ftoris diftincta cadcm rcs reproefentacur; utcrquc cundem tcrminis tri-

autem dijiinclam

&

&

fajj"

buic iignificatum (.141). Idem adco praedicatum cum tribuat ucerque eidem fubjedlo ; quin lcclor autoris mentcm intclligat dubitari jtimatnr.

^y^.

pequit

Enimvero cum is qui rtotioncm diftinftam habct modo notarum

candem ingredientium tcrminos novcrit , fingulas altcri cnumerarc valcac ( . 89), idcm autcm ab co, cui tantum confufa notio cft, cxpectari nequeat ( . 88); patet utiquc, quod lcdlor in interpretanda
propofitione autoris notioncm diftinctam confufa* fubftituens mentem
,

ejusdem melius explicet, quam ab iplomet

fieri

poterat.

falluntur, qui libi perfuadent , propofitiones receptas in fenfum alieiium detorqueri , ubi notionibus confufis , quae vulgo cum terminis coniunguntur , fubid quod cum a me fieri foleat , nec defuere , qui cum verba a reltituuntur diftinct*
bus dittingucre non valerent , miJn obiecere , qu.ui propofitionibus rcceptis diverfum prorius ab eo trbuercm fenfum , qui vulgo obtinet . Mihi inprimis propofitum efl , ut veritates ab aliis contule agnitas diftiniite exponam : antequam enim diftincte explicentur
propolitiones , apriorideinonitrari nequeunt Exemplum dedi fuperius geometncum(n.
. 141 ) , quod etiam hic locum fuibet

Plurimum adeo

93-

Si autor terminis rerum prailicarum jungit notiones

dem

fuggeffit

mentem

in fe notiones excitat

non reclius

ejus

Tum

intelligit

,quam

cnim mcntcm autoris

quas praxis ipfa

qui ipjapraxi

intelligimus-,

ei-

Ql<*nd

easdem Pjaxis
J "^ aa

cum

fi

verbis imgulis cas jungimus nottones, quas lpicmct cum nsdcmcon- tirm in i s
junxic , cum librum confcriberct (.903). Quamobrcm ubi autor ter- jungen-

&

nos das.
minis eas jungit notiones , quas praxis ipla eidcm fuggclTit
cadem praxi notioncs terminis jungendas in nobis excitamus; nitllum
profeclo dubium cft , quin casdcm prorfus notiones fingulis tcrmiuis
attribuamus, quas iisdcm aiTignavit autor, cum librum fcribcrcr. Rc<ftius adeo mcntcm ipfius intelligcre non datur.
Monui in notis ad Orationem de Sinarum philofophia praclica, Coytfitcium , Sinarum
philofophum , firm:ter fuille perfuafum, abfque exercitio veras rerum moralium uotioncs comparari non potle , nec obtir.eri nifi umbras earum & manes ac lspe falias imaVide not. 106. iii, Et ibidem lam annotavi mt. t\6 , id inprimis fieri debere ,
gines
Idem ego expertus fum , atque adeo theoubi autor in confuiis notionilius acquiefcit
rema prsefens quantivis pretii ludico Quoniam igitur Logica eft difciplina , qux tota
quanta ad praxin tendit nofque curti terminis fingulis, quibus utimur, eas ;ungimus
notiones, quas attenti ad praxin domeftlcam regularum , quas przfcribimus , in nobis
deprehendimus nulli quoque d.ub:tanaus fore , ut mentem noltram optime aiiequantur
ditorumque veritatem fadto experimento in feipfis experiantur, qui indefetlum collocabunt ftudium in regulis noftris ad praxin transferendis Ita uberrima lux ipfis affunde.

tur in fingulis rite inteliigendis.

In leclione bilhri.t naturalis

7

cum

93*-

ot! a " es
verbis autoris e<e conmnQendce (unt no,
tnbittoru
*
1
r
u

Etenim qui ni(.745^, hoc eft ,

tiones,quce rebus prcejenttbus tn antmo hoimms exatantur

ftoriam fiaturalem c-judic

VVclffii Logica.

facta natur* defcribit

I

res

7Utl, T

interpre-

tamia ;r-

Tart. 11.

432
<p*ftt*.

Se8. 111. Cap. VI.

&

obvias
phxnomena naturalia. Non alias igicur cum verbis jur.git notiones , quam qua? in ammo fufcitabanEtenim
tur, dum res illas, dc quibus loquitur, coram intuebatur
iple
non
vidit
qux
obfervavit;
cum erecenfec
ac
defcribit,
vel
qui
objus verbis conjungendic funt notioncs autoris, qui fibi vifa
Quamobrem
cujus fide ccteri eadem recenfent
fervata defcripfic
mentem autoris in hiftoria naturali aflecuturus cum verbis ejus eas
jungere tenetur nociones,qu rebus prxfeptibus in animo excitantur
rcs corporeas

mundo

in

&

&

(.

903)

Facile apparet , hanc

alio , ubi ad hiftoriam

regulam quoque obfervandam efle in legendo fcripto quocunque

naturalem fpectautia traduntur
E. gr. Si in hiftoria naturali
.

verbis nocio ;ungenda eft, quam quae iokm oigitur

ricntem intuentibus prsefens eft, hoc eft, quae a re praeiente abftrahitur .
Solem orientem intuentes non obfervemus , nifi quod appareat in horizonte , cum antea
latuiflet ; notio ortui Solis refpondens non eft alia, quam quod fit apparemia Solit antea.
latentis in hori^mte . Similiter quando Soi dicitur moxeri circa teilurem ; cum his verbis non
alia con ungenda eft noiio, quam quae ad hoc phasnomenon attendentibus praefens , feu
quae a phaenomeno praefente abftrahi poteft . Jam fi ad Solem per diem fuerimus attendati , nil quicquam aliud obfervamus , nifi quod fitus ejus refpetfu punBi fixiin Ttllurt
afleritur, foixm oriri

non alia

cum

his

Cum

Cum

motu igitur Solis circa terram non al:aitl :ungere licet notionem,
.
continua ftus Solis mutatio refpctlu puncli fixi in Tetlure dati . Eodem modo
hic resfefe habet , ac ii notionem tr:buimusnomini animalis vel plantae alicu us refponnotionem ingredi poflunt , nifi quae animali vel plantae aclu inefle
dentem .
ti

continno mutetur

quam quod

fit

Nunquam

obfervamus

tationi

fe patet .Similiter notio phasnomeni non continere dcbe:,nifi

obfervatur, adtu deprehenduntur. Regula haec utut manifefta fit,
negligitur , Sc hiftoria naturalis falfas e;us negleCtu exponitur interpre-

quod per

id

eodem
vulgo tamen

qua; in

dum

Omnam
fiW.US
tc.m in
tfrprete
t;.r.

2\7o

rum

932.

igitur refiius hiftoriam naturalem interpretatur,

naturalium obfervatione notiones ftbi

quam

qui ipfa re-

comparat ,facultate formandi notio-

nes , quantum datur , diftinflas inftruclus

Convenit haec regula cum anteriori, qua notiones rerum pra&icarum propria exercitatione nobis comparare jubemur, ut autores de iifdem fcnbentes reiftius intelligamus
fi nem
n anatomicis fub;efia ipfa oculis eorum fub;iciuntur , quoum
( 5- 93 )
rum intereft nofle organa , ex quibus corpiis humanum vel animale componitur Medicus materiam medicam e.xpLicans medicamenta iimpLicia fenfui auditorum lub:ic:t ,
Ut viiu, olfactu & guftu notiones confequantur nominibus eorundem ungendas . In Botanicis herbae monltrantur ipfae & in oias peregrinas plantarum cognolcendarum gratia
proie&i parant herbaria viva. Dcfkientibus ob;ec~tis ipfis lenfui exinbendis , eorum imagines aeri inci!x oculis fpeciandae proponuntur ( 761 ) tk pnftaret ob;eifta eadem

'

depingi a piitore perito, uc nativis eoloribus conipicua lifterentur

in fchemate seri incifo non sque exhiberi poffunt

"^(tiones
i;biftoria
;

u*

uxliKf

^._//f<f.

&

alia paterent

quae.

933-

Facile absque demonftratione uheriori patct ,ft in fcripto biftorico oc~

currant termini fatla bominum vel ofera artis denotantes , perinde ac in
hiftoria natuiali (jT.

931)

non alias jungendas

efje

notiones

quam

qu<

r ^ us prttefentibus abftrabuntur
Et fane
iftiufmodi alia
dignitatum ,
Pertinent huc etiam nomina ofliciorum.
-j eo lucce f]"u temporis, rebus illis non amplius exiilentibus, five quod in deluetudinem
abierint, five quod deperdita? fuerint a fcripta autorum non amplius intelliguntur ,qu8
fuo svo erant leclori perfpicua.
% 934-

&

&

De

kgendis

ab

eo

dogmaticis.

433

934-

Hmc

&

libris bifloricis

ulrcrius confcquitur; non reclius fcriptum hifioricum intettgi nifi QP"1***

qui rerum pr<efentium , de quibus fermo efi> notiones ipfo ufu fibi 5*'-'

comparavit
Qut

E. gr.

nunquam

bello

mcertuic

nec accurans lchemans

quae ibi contingunt ,

deimeata vidic j is deicnpcionem belli alicu^us non zque intelliget ac alius
qui ipfe,
met bello inceriuic &c fingula in eo uficaca proprio fcnfu ulurpavic.
,

915-

JT.

Eodcm modo
jungit
efje

quam

patet

fi

jungendam , nec

ipfe

ejus inteliigi

reflexionis

experimentum , quo

ejus intelligit

eo

qui notio-

quam

cum
,

ac~

ir

majtta

ifaukfbejus affri&u vitri per conta-

excitaviti is huus luminis notioiem eandem

meiuem eufdem intelligit dum decriptionem

ille

illius legit

habet

quam

fi

oculis ufurpaffet . Similicer cua; de reflexione ac reVractione

is rectius intelligit, qui in camera tbfcura fumco experimenco
norelractionis venacus elt , quam qui adem deitituitur.

^f"
tymin
'WW/Mfctanco.

&

93 6

Si autor

quam ab

idem lumen

lunrnis dicuncur

tionem

fibi

repettio acquifivit

clum manus lumen

nunquam

bifiori<e

mcntem

reclius

E. gr: Si quis ipfemet iteravit

acque aJeo rectius

naturalis verbis eam notionem "Kptioms

comparaviti eandem quoque verbis ejus cx!' r --

autor

faclo experimento

nem experimento

J^

notionem deeptricem , letlor mentem

ubi eandem notionem deceptricem iisiem jungit
Qui enim
conjungit

vttrbis fuis

'^ ot ' on '*

.

ceP tri

eandcm cun iisdcm notioncm jun- namin

mcntcm
,
gcre tcnctur, quam jungit autor (.903). Qiamobrem fi notioncm inttrpredeceptriccm cum iisdem jungit ille candcm cun iisdcm jungcre de- taniov,bet. Ponamus enim lectorem cum iisdem veram jungcre
fenfus i^i- f'"'
tur prodibit a mcnte autoris divcrfus (. 120 ):d quod iini intento
repugnat (. 901).
autoris intelligcrc debct

is

E. gr. Si quis affirmaverit , figuram rtSiilintarum omniitm fimplicTim.tm tfit bitintum rttlilii is bilinei reciilinei nonnifi notionem deceptricem habet , dum id fingit elfe
fpxtium duabus Ur.cis rcfiis tcrminatum . Etii igitur verbis fpatium duabu lineis rtdis ttrminatum

nmm

nulla relpondeat notio, fed ea pocius finc fine mence fonus j prop<f, t:onem tamen
} q uam
de bilineo re&ilineo in medium accul mus
incerprecacurus , bili.eum rectilineum per
fpacium duabus lineis rectis terminatum explicaredebet , ut menttn autoris aifequatur.
Plunma occurrunt in phyfica fcholafticorura exempla , ubinocionibte deceptricibus opus
eft, fi mencem aucoris mcelligere voluerimus. Neque enim 'am agiur de vericace pro;

poficionis, led
telt fieri

de mence aucoris

qux

Si autor termmis

mentem

erronea fueric, noitra inteorecatione non po-

fi

vera

ejus

debet. Patct

ajjecuturus cum
eodem modo,

937-

ledor "K ot:o*n

iisdem eandcm notionem imagiariam jungere 'f aS ifia
quo propofitio prscedens.

quibus utitur

notionem imaginariamiungit

E. gr. Plerique fpatii nonnifi imaginariam notionem habenc

dum

"fuJti

fib iftud

repraffen- ;
nter
rer^ re ~
P

Canquam extenfrm contitmum uniforme , feu cu]tts partcs xquiles non diferan nife loco Quamobrem li quis hanc nocionem cum voce fpatium conjungit
lector a meite e;us aberra- tanc^
rec , fi aliam cum eadera jungere vellec , v. gr. quod fic ordo fimuUaneorm
, vel,nt Leik-

tanc

loquitur, coexifientium
Notiones meraphyficaE plerilque nonnifi inrainariz lunt ,
in philofophia pima
ceteris Metaphyficae partibus oit-ndemus , ubi
d'derentiam notionum realium
imaginariarum acque ambarum ufum Iueus expoficuri
:<

&

quemadmodum

&

5.

938.

JV tt

434

SA

III.

Cap. VI.

93 3.

propofttione d.-finitionem realem , mentem ejus claSi autor fupponit

vtsmrea- rius intelliges , ubi re per genejin juppeditatam pr:du?ia notionem eJiumin
cj us c Jaram , ftve diflinclam , fwe confufam fueris confecutus
n" nim verba autoris interprctari debeamus per dchnitioncs , quas traY
"~
propofitionibus ab.iisdetn rece^' r ( 94 )' n '^ con ^ et: > ^l 110 ^
'f"s
Dtfinitio-

Cum

&

termino aliquo denotata? dedit

realem explicari deraro inferviat cidem , quando no-

ubi dcfinitionem
dat ( . 909 )
realem , terminus ifte per hanc

rei

bet

Enimvcro cum

genefis

definitionem

rei

&

ab aliis diftinguenda?; non inutile cft ,

bis obvia
aliam complctam habeamus , fwc dinotioncm
ut praeterea ejusdem
ftinctam, five confufam. Hanc igitur ubi cum definitione reali combinamus, clarior nobis eradit propofitio, cum magis pateat, cuinam
eft,

agnofcendsc

fubjeclo propofitio
adipifcamur , ubi
pracfcns

fifti

poffit

fit tr.buenda. Quamobrem cum candem notionem

rem prarfcntem intuemur , per genefin aurem rcs
ut fam hac via venemur mentem autoris clarius

intcllccluri, c re noftra efte quis dubitet?

E. gr. Definitio circnli reafo eft , quod fit figur* , cjua defcribltur , fi reBa cjuadam
punBttm fixum in orbem rattua. Quodh igitur autor praemifla iiac deftnitione atfirmet
angulo citique circumftribi pofie.icirculum , clarius mentem cus intelliges
lem fimul habueris , vel ctffufa e;us idea anime obverfetur

Scnpta
bjtonca

939

JJ2

'

'

m-

ubi vel nomina-

5; q lt tS ea } q Uee \nfcripto hifiorico quocunque legit , eo modo expendit ,

^^ g no flonem difiinfidn venamttr eadem memoria facile retinet \\\ fcripto enim hiftorico tcenientur fafta five natunr, iive hominum , vel
;

hgenda,

circn

opcra narurae ac atisdefcribuntur ( . 744. 745. 747) & in fcriptis dogmaticis hiftoricis iogmata & argumenta , quibus probantur , commemorantur (%. 751). Quodfi igi.cur Iegis,quje de facto aliquo narraneotur, vel opcris 'licujus five naturae , ilvc artis defcriptionem ,
impcndis
formanda
diftincta.'
notioni
;
quem
dcfmgcris,
dcm labore
deindeordifingula, qua? dfcerni pofTunt, figillatim contemplaris ac
nem atque noum corum expcndis (682). Conftat vero experienin qua cogitationes ita
tia, ejus rci iieam memoria? facilc imprimi
qua in
dchgimus , u/ attencionera ordinc ad fingula promoveamus
eadcm difccrh poiTunt. Quamobrcm Ci ad narrationem facti, vcl defcriprionem o>eris eandem attentioncm afterimus, qua in vcnanda notio-

&

facile imprimeredebemus.
Quodfi infcripro dogmatico hiftorico cadem cum cura verfcris , in

ne diftincla vtimur ;eandem quoqucmemoria?

definitione <efinitum

nominalis

ficrit ('.

&

qux eam

ingrediuntur

fuerit ( .

praxhcaum una cum

fuerint (199. 2-00. 228),

194),

in

ubi
dif-

propofirionibus fubjcctum

adjedtts detcrminationibus

&

modo

fingulas

192. 193 ), vcl qua in gcncfi ejus ullo

ccrni pofTuit, ubi rcalis

&

notas,

fi

catcgoricce

non

argumenta, quibus probatio contineturj,

a

pro-

De
a

legendis Jibris biftoricis 'c^ dogmaticis.

propofitionibus probandis diftingucs. Quamobrem parcr

mcmoiix facilc imprimi dcbcrc.

4J5

ur ante,ca

qua: lcgis

difcrimcn enim haud eVeritatem propofitionis unulquiique in feipfo experiri valet

quo diftincte expenfa & confufe percepta memorix infiguntur, (ive facilieft
tatem fpeftes qua eidem detnandantur , five firmitatem qua eidem inhxrent HabenLoquida tamen hic quoque eft ratio diverfuatis memorix in diverfis fubjeAis obvia
mur enim hic de eodem fubje&o, non attenta differentia memorix in diverfis undeubemus , ut unufquifque expcrimentum in feipfo fumat Ceterum in re facili exemnlum
non addimus , n:fi quod moneamus , in expendendis fa&ishominum locum habere verfi.
culum vulgarem quo circumftantix comprehenduntur S^uh , tjuid , ubi , quibns auxilih^
enr , qnomouo , qwzndot Nec hoc filciuio prxterin debet , ului effe in hiftoria civili &: ecclefiaftica notiones morales & politicas , in hiftoria naturali notiones rerum naturalium
expernnentorum ac in omni hiftoria notiones metaphyficas , prxfertim ontologicas :
omnis nempe hic utilis cognitio eft , qux formationem notionis diftinc^x juvat , docens
m a formanda obfervatu necefiaria.
:

xiguum

&

De

940.

probabilitatevel veritate rci narrat<e ptdicaturus in autoritatem

oculati atqv.e auriti inquirere

num

&

(.615.617

fcqq.

teflis

mutuo , vel verttati certo

agnita repugnam Etcnim veriras hiftorica examinanda eft juxra regulas
fidei, qua? auroruare teftium nitirur (.803 ); in particulari aurem 1Y1notefcit , fi ob circvmnftanrias fingulares fivc cx ipfa narrarione , five
aliunde nobis perspc&as relara idco admittimus,quod nec fibi mutuo,
ncc vcrirari cvidcnrcr cognita: rcpugncnt, adcoque pofTibilitatenondeftituantur (. 804,). Qiiare ratio nulla eft , cur narrationem autoris in
dubium voccmus , cujus & auroriras minime fufpccla , & narratio non
continct , qua? impoifibilia funt, confcqucntcr de probabilitare vcl vcritatc rci narratae judicaruri non majore circumlpcctione uti valcmus ,
bet

in narratione occurrant

vel fibi

qitce

Verittu

,fimulque dfpicere de- reinarr*

tc

quo-

rnodo

di-

quam

ubi

&

in

autoriratem hiftorici,&

in rei

'udican-

narratae poflibiliratcm in-

quirimus.

&

Non negamus praxin regulx difficilem effe , nec nifi muko exercitio
varia cognitione prxvia pro diverfitate olr.ecli fieri expeditam
Sed in Logici pcteftate noneit utin
latisfacit is officio fuo , fi repoteftatem noftram redigat , qux in ea pofita non iunt
gnlas obfervatu neceffarias ubivk inculcet. Ceterum hinc apparet , tironis non effe , ut
Surficiteide rei narratx veritate judicet, nifi ubi obvia iunt qu4e expendi merentur
dem, f\ qux legit , intellexer-t & memOriz mandaverit Imo primi tirones fubinde
memoiix infigere debent olim profutura, qux non fatis intelligunt , fuo tempore clarius perfpicienda , ubi eorum animus al;a cognitione fuerit imbutus.E. gr. In hiftoria civjli notiones fxpe morales & politicx penes lectorem fupponuntur , a quibus adhuc vacuus eft animus adolefcenrium hiftoricam veriratem memorix in futurum ufum mandantium. Non igitnr fatis intelligunt , qux in futurum ufum memorix mandanr Poftquam
vero rerum moralium & roliticarum cognirone animum imbuerunt , clara tandem ipfis
evadunt , qux antea adhuc fuerant obfcura. Ceterum qux hic prxcipiuntur , de verita.

te hiftorix

naturalis

quooue intellieenda

funt

r
.

&

S07

I
"

entdtts

Mori*

c
mrcrpretaturus ipia refum na- Mt|(
rcperito expcrfmento notioncs fibi comparare cognof,

Qiioniam hiftonam naturalcm

turalium obfervatione

rectius

debet (%. 932. 9ZSji q' n b':flori<e naturali reflius

ventatem ejusdem perfpicit ( 805 ;.
Jfo

intelligend<e fiudet ,eoip-

Exem-

cends
moduspe.
cdians.

Vart.

43 6

SeH.

II.

Cap.

III.

VL

Exempla dedi in fuperioribus (not. . 805 ). Ceterum hinc patet , quod collegia expePhyficae Mtorfino in Acarimentalia utiliter a Sturntia , Profeflore quondam Mathefeos
demiis Germanicis fuerint introducta Dnhieilius efl in hiftoria naturaii veritatem narratorum a priori cognolcere (. S06): quod primo ftatim intuitu patet

&

94 2

Qu<ete-

nendaet,

\T

si quis btftoriam civilem

tramferre

ffam
ufktram- polirica
laturus.

voltterit,

&' ca utente
ftica

&

is

&

P^ re debet

atque privatam

eccleftafitcam

Etbica atque
.

Politica* cognithne

ad ufum fuum

inftruclus

Hiftoria civili urimur ad confirraanda

&

Lo-

dogmata

comparandam prudenriam civilcm (755 ),hiftoria eccleiiaad confirmanda dogmara de regimine eccleiiaftico & comparandam

prudentiam ecclefiafticam (. 756); hiftoria denique privara ad confirmanda praecepta dirigcndi acriones ad fuam aliorumque feliciratem eV
comparandam prudentiam privatam ( . 7J7 ) Apparer adeo dognMta
politica & moralia eidem elTe debere perfpecla, qui exemplis in Aiftoria civili , ecclefiaftica arque privata obviiseadem ranquam examinibus
comprobare inrendir, obfervaturus veritatem dogmatum ip exemplis .
Ncc minus liquer prudentiam ex hiftoriae lectione fibicomparaturum ab
exemplis regulas abftrahefe, aut notioncs iibi iinprimrre debere, quas
.

imitaturus intueatur. Enimvcro dogmata politica&

moralia ad cafus fingulares noh applicanrur nifi ratiocinando ( . 348.85
feqq. . jj3 ), quo randem omncm Logicam rcndere haud ignorar, qui
cjus theoriam accurate expendit. Rcgulas ab cxemplis abftrahere&noalias

in cafu iimili

tiones aclionum circumftantiis datis conyenientium formare nequir,niii

qui Logicae praecepra ad praxin transfene didicit f. 669&fcqq.). Hiprivatam ad uium fuum transftoriam igitur civilem, ecclefiafticam
laturus Logica utente pollere deber (12).
Veritatem huus theorematis in femetipfo experietur qui hiftoriae applicandae experifnentum fumit. Quoniam philofophiam moralem atque civilem poft Logicam Jemum
tradimusj exemplo idem illuftrare nondum licet A luperficiana enim llluftratione abftinemus , cum luperficiaria magis noceant , quam profint
943-

&

Legum
providc

tuediyU
teti.oT

Si quis cx bifloria leges providentia? divina derivare voluerit,

fc et ^

quomodo fata jtngulorum bominum

&

is

inquirere de-

tum etiam Rcrump. & Ecclefta

bona & msla pbyftca refpondeant

qttontodo
C0Hven jant Ulorum aclionibus ,
^"orali. Erenim leges providentiac divina? in eo confiftunc , quod in faclis hominum contincatur ratio fatorum fapientia divina digna. Unde

cas jn

apricum produclurus inquirere debec

in

hanc racionem,

factis

&

fatis diftincle expcniis.

Breviter haec indicamus potius , quam pro dignitate explicamus , cum mulra rerum
moralium &: politicarum fcientia atque theologise quoque naturalis notitia in/tructuc efqui leges iftas curatius krurari voluerit Interim tamen plures quoque lunt,
fe debeat
vulgo in proverbia abiere. Sed de his plufa dicenquz facili auer.tione agnofcuntur
di locus alibi erit. Me vero non moneiuc apparet , talia non convenire tironibus, quae
dc hiftoria ad ufum transferenda uocenrur Ltfi enim leclio hiftorica omnium facillima
eft proprio
fit , inodo terri inorum adfint notiones confufae; ufus tamen non adeo facilis
.

&

Marte a lcctore tentanJus

.

944.

Le- Jegendts

biftorkis

Jibris

dogmatieis

437

artem iaveniendi hcupletatarus 1. notettempus,quo ^JjJJJjJ

veritatcs illo temporcdceo- y/;;/ / .
vcritas quxcunque data fucrit invcnta; 2.
in- ria faedem objcdto perfpedas cum affinibus aliis fibi familiares reddat; 3.
rartaqm
dcduci
illa
filo
ouirat in modum , quo ex his continuo ratiociniorum

Ex

bifioria literaria

expohtis

&

artiriciis aliis

&

fcqq.) ubenus
vclut.fponvel aliunde cognitis,vclmeditann
illo tcmpomodus,quo
ratione cnim patcbit

poflit, ufus rcgulis fupra fis& 2. c. 2.

&

3.

fS.6 9

Hac
pervcmre datum tuit. .
rc ad veritatcm, quae tum inventa fupponitur,
quasnam vcntatcs
Qiiodli cx circumftantiis vitce autoris conftiterit ,
pervenihabucrit perfpcftas, cum non uno modo ad eandcm ventatcm
hariolan Ucebit.
rc poffimus; modum, quo invcntor ufus fuit,ccrtius
quo ver.tas ahqua primum
Si vcro nc tcmpus quidcm conftiterit
te fefe oftercntibus.

in

apricum producta; artem inveniendi ramen excolct atque

teoccaiioncnovisartificiis locuplctabit, ubi

veritatibus

aliis

antc difcendis,

quam

illam

queat.

Quoniam

ita in

omni cafu

patet

modus

fic

tcren-

quomodo ex
inquiiivcnt
capere poflimus , lnvemn
,

quo ad ventatem ahquam

diftmdtam
latcntem ex aliis cognitis pervenitur; ubi ejusdcm notioncm
rcgulae,
),patebunt
attcnticne fufficiente uii nobis formavcrimus (.678
dam
caiu
quibus dirigitur intellectus in vcritate latcnte invcftiganda
Quamobremh
to. Ars inveniendi regulas iflas tradcre debet (. 662.).
jam fuerint pcrfpeclse , novo hoc exemplo confiimantur & connrmata.

Quodfi contingat effe in eorumnumero

realiquas, quae nobis nondum cognitae fucrant ; artem inveniendi fic
clarius ac certius

intclliguntur.

gulis novis locupletari patet

....

quam
inventum, cum

E. gr. Conftat e_ diflcrratione hiftorica,

Bode vero telefcopn mventore ed.dit

artifex ex perlp-c.llis pol.endis \ ictum

tekicopium primum fuifle
Et licet Joannts &*?\ itrum concavum & convexum forte fortuna comb.naret
fi vitrura concasum
moauent,
tifia Torta in Magia naturali lib. 17. c 10. dudum ante
ma:cra_-claraviderr,
&c convexum re&e comungere noveris, & longinqua, & pfo_ima
kr,s K raec,anm
attamen e. mvt, quos dt rtfra.8hnt Neapoli A. 1593- m lucem eralfic !'
quod ldem
libro o_t_vo, ubi de perfpicUlo convexo & concavo agit , latis intelligitur ,
s ,

quasrens

.>

nonnili
tur , |S

lentmm combinatione

five fortuita, five ex

mft.tuto facta d.d.cent

atet igi-

/W- *tttnont i t* q* >tti divtrf* variis , auitms fitri fottfi , modis combintntur ,
et.am al.is, datg, foffolum
nobis
, fivc
five
nova,
haclenus
iefauuBtur,
leu incognita
m.hi hac ratione mqu*
multiplicis
,
ft. Habemus adeo regulam Irtis inveniendi ufus
rerumretul: ( S-7 je;.
notu.r & quam .uperlus in numerum reeularum detegendi gene.es
indeconiequan.
qusnam
obferves,
&
Quoniam perinde eft , five qusdam aftu comungas
nsdem "inotuere,
tur; five tantummodo eadem coniuogi cogites & ex iis, quz t.b. de
ad methodum ver aregula anteriori mvenr_, qu*
colligas, quidnam inde fequatur
ad mediodum
mnotefc.t
tcm _ pofteriori detegendam fpeftat, ei refpondens altera una
regularum geneveritatem a priori inviftipandam referenda , quam itidem in numerum
thArithmet.ca commun.s numerorum a g
fin rerum inveftigandi retuli (f. 7 J5)"9
mus ante extractionem radicis quadrata. traditur, cum hanc perncere
muhiplicandi, divtdendi atqnc fubtrabendi habitu pollet. Quodh lam "*?**%"**
dt
eo P ofuc
tieorema. quo ea uititur, dc compofitionc numcri ouadrat. mven.ri ab
,

w Pg"

mjg
JV

..

Tart.

4}8

SeH.

II.

III.

Cap. VI.

numcri quadrati definitionem & communem multiplicandi modam > id

li
finguLa tada per multiplicationem prodeuntia ligillatim fcriEtenim ii fir.gulis :ungas nomen generale indicans, quod in omni calu rciiquo prodibas
re debeat eo m loco s theoren habebis deiideratum , quemaamodum ichema ad;ectum docet.

non

ter.et

nifi

ita pro>.edere

intelbges,

38

64
7
900
I444

t\aai\.

Chtadratum fartis fccundx

>T.:B- ex partc

pthr-.j.

in

fccundam

Qu.-tdratum fartis frinue*

"Hjmtnu

tji.adratus radicis

in

duas partcs divift

Q^odfi jam attendas , quibus artificiis hic fueris ufus , ut theorema anthmetfcum de
cornpolitione numeri quadraxi , cirus radix duabus partibus conitat , inveniatur ; haud
dirhculter intelliges , duobus potiiTimum artificiis hic elle locum , nimirum ut 1. cxemfl.:,n eo modo fcribatur , <j.iu dijiiniic rcprarfer.tanrur sottinem formandam vngreiientia Sc l. fingndcnominentur , quo ipfo nOt!C Uiii verlalis evadit . Artiftciahxt
habent ulum, nec diihculter ad reguias generaliores revocanquuque extra Arithmeticam fit locus . Veritas hiftorica, quze hic fuppoquod theorema de compolitione numeri quadrati poft communemnumerorum aJgorirbrnum fuerit inventum , nec inventor aliis lumimbus ufus , quam quae ab
illo mutuari poifunt . Equidem non nego , haud raro uos fic incidere in methodum diverlam ab ea,qua inventur fuit uius Enimvero parum refert , fi fcopum pra:fentem fpeclxs,
utrum hoc , a-n a-lio modo primus inventor veritatem repererit : lurficit eam hoc modo
reperiri potuille eundemque modum in aliis cafibus utiliter adhiberi. Sed plurahuclpevtanna, fi. Deo ita vifum fuerit , olim trademus in Arte iavenieridi .

laria

e>nx>

ir.funt , generalitcr

in Arithmetica
tur , ut iisdem
nitar, haec eft ,

plunmum

gj:omodo

Si fcriptum dogmaticum continuo

945orationis jilo fuerit

contextum ,fngttla de~

in fcripto
fnltiones

ac propo/itiones inde eruendee ac beneficio deftnitionum ( . 152. 191.

iogmati269.
2 gy.
275.276) ad fitas fpecies rcdttceitda; ( . 349) , ac qu<e ad deco e
monlirationem feu probationem , qune ad fcbclia pertinent , ab ihdem fecertionhob- nen ^a

Etcnim fcriptum dogmaticum legcns memoriae mandare dcbec

profutura (.902), hoc eit,qu3e vel ad alias- veritates intelligenguenia a das &probandas, vcl ad eafus in vita humana obvios applicari pofvtntt. fbnt. Ad veritates alias intelligendas (f.9io)& res- in vita humana
obvias agnofccndas fcrviunt deiiniciones ( . 919 )\ ad propoficiones
demonftrandas cum derinitiones,tumpropoiiciones f. 55 1. & feqq.),m
-

via.diftin- fibi

vica humanaad ferenda judiciade rebus obvris propoiitioncs ( .348).

Probariones veroacdemonfhacionts veritati propoiitionum vel probabiliter (.586.587 ),ver certo agnofcenda: (.544.557; inferviunti&quae
propoiitionum ac definitionum Hiuftrandarum gratiainmediumafferuntur,veluti cxcmpla , aut adeas uberius declarandas adjiciuntur,adeasdem
rectius intelligendas & magis confirmandas faciunt: id quod cum unusquisque in fe experiri queat , fine ukeriori probatione fumimus
Soias igitur definitiones atque propoficiones mcmorise mandandx ,confequenter ex fcripto, quod continuo orationis rilo concextum cfr, extrahcndic & a ccteris, quss ad propolitionem feu demonftrationemac
ad lcholia pcrtinent , itccrncnda?
.

QucdfT

De

legendis libris bifioricis

Quodfi quis vcritaccs, quas

fibi

($ dogmaticis

familiarcs reddidit

439

alios docliurus,

demonftrationes una cum

eciam probariones
fcholiis,quibus illuftrationcs ac declarationcs ubcriorcs aiiaque monita opportuna contincntur, memorix utilitcr mandat; non minus eum
in

atque

probabilcs

ipfas

&

fincm dcfinitioncs

propofitiones

ceteris diftinguere tenetur

quod facile absque probationc hic conccdecur.

Enimvero quoniam dcfinitiones ac propoiiciones
memoriae non infigendre,
gulis logicis conformes ,
propoficionibus

c.

in futurum ufum
antequam conftec, eas cifc accuracas , fcu rcquae de definitionibus atque
ex iis autem
,

& fecl.

4. fecl. 2.

3. integra part.

demonftrata funt,

1.

definitionum,aIias propofitionum, nec

fufficicnter intelligitur,
fingularum fpccicrum in utroque generc easdcm , regulas; ut accuratum de definitionibus ac propofitionibus judicium logicum ficri poflit,
fingulas utique ad fuas fpecies reducere tenemur .Idem veroaliter quam
beneficio definitionum ficri non poffe, quas dc definitionibus atque propofialias effe

tionibusearundemque fingulis fpeciebusdedimus,ipfumdi<itum dc omni

&nulIoaddcfinicioncs(. 349 ) cxtenfum & in ipla propofitione pradente ciratum palam facit
E. gr. Cartefius partem primam Principiorunj philofophiae ita aufpicatur : Quoniam invaria de rebus fenfilibns judicia prius titlimut , quam integrum noftra> ratiofumus
nis ufum habtremns , muitis prjejudiciis a veri cognitione avertimur : quibus non atiter videmur
fojfe liberari , quam fi femel in vita de iis omnibus ftudeamus dubitare , in tjuibus vel minimam
incertitudinis fufpkionem reperiemus . Quatuor hifce verbis continentur propofitiones , quarum prima eft : Omnis homo multa habet prxjudicia j fecunda : Omnis homo prxjudiciis a veri
cognitione azertimr ;tertia
teritatem intjuirtns
fefe a prajudiciis liberare ; quarta denique
femel de omnibus in vita dubhare debet . In propofitione prima , fecunda &c quarta aliquidde
homine tanquam fub:eto afHrmatur , fcilicet in prima , quod multa habeat prxjudicia i

&

fantes nati

in fecunda, quod prxjudiciis * veri cognitione avertatur ; in tertia, quod veritatem inquifiturut
femel de tmnibns in vita dubitare debeat . Sunt igitur theoreticae ( . %66 ) , cumque earum
veritas terminis intelle&is nondum pateat , propofitiones demonftrativa: (. i6r) , confequenter theoremata ( . 175 ) . In tertia docetur , aliquid fieri poile , nempe ut a prxjudiciis Liberemur , atque adeo ea prattica eft ( . 166 ) , cumque modus , quo id fieri poffit ,

nondum

terminis intelleclis

fit

manifeftus

nec pateat nos a prarudiciis liberari,fi

minimam incertitudinis fv.fpiciontm rtptrimus ,

demonftrativa(J. 161), confequenter problema ( . 116), cu us folutio continetur his
Verbis , ftmtl in vita dt iis omnibns dubitandum tftt , in quibui vti minimam inctrtitudinis fufi.

femel in vita de omnibus dnbitamus

in quibus vel

piciontm nperitmus . Prima propofitio inde probatur , quod infamej nafcammr& va-ia de rebus fenfibilibus judicia ferarr.us , quam integrum rationis ufum habtmnt j lecunda fumitur fine
probatione tanquam experientia: confentanea; tertia denuo probatur
ex lemmate in
margine ad'ettO, veritJtem inquirenti femel in vita dt omnibus , quantum ficri pottfl , tjjt du-

&

bitandum, apparet

propofitionem quartam

eife

primariam

quam

autor dare intendit

Hac ratione primum articulum principioquantum praefens propofitio praecipit Quae

enim ad interpretationem & examen propofitionum atque earundem probationis fpe<ftant,
huius non funt loci , fed partim a fuperius traditis, partimab iis quae fequuntur, pendent
Id unice notamus, detenninationem fube&i propofitionis quartae unice ex leminate patere-- quod ubi abeffet , ex fcopo totius fcripti foret fupplenda , ne interpretatio
ceteras nonnifi eus proband.x gratia adduci .
rum philofophia: Canefii log ce refolvimus ,
;

iniqua evaderet

WolffiiLogtca.

911

k k

.946.

Vart.

440

SeR. JIL

II.

^usnam
fcripta

94 5

Cap.VL

Hoc

igitur labore logice rejolvendi cvntextum carere potefl leSior , ubi ipfe
autor fingula a fe invicem diftinguit
Atque hinc ulterius patet , letTmem
.

dogmati- fcriptidogmatici in quo autor tpje definitiones a propofv.ionibus

ab
y
, propofiriones
C
e H
earum probationibus , probationes afcholiis difttaguit /fatiliorem effe , qttam alter ...
rius,cujus autor continuo orationisfilo ufus illa

a fe iuvicem difiingucnda

leclori re-

linquit
Nemo cnim negabit, lectionem ricri faciliorem , ubi leclori minus laboris incumbit ,fublato labore,qui & multam Logica? theoriam,
.

&

praxin fupponit

( .

945

).

Apparet itaque ratio, cur Mathematici fingulis veritatum generibus convenientes titulos definitionnm , axiomatnm , fofiu.Luorum , tbeorematum , frcblematum , corollariorum , fcholiorum
demonfirathr.itm prasfigant , ut fcilicct ledlor liberetur a labore , quo maxime habet opus cum ad quodlibet veritatis genus examinandum , antequam ea memoria; manEt eadem eft radetur , tum ut inprimis conftet , quxnam memoriae mandari debeant
tio cur nos , etfi a titulis iftis abftinuerimus , nifi quatenus definitionibus luum in lemmate titulum tribuimus, alia tamen ratione & definitiones a propofitionibus , & propoprobanones a icholiis diftinxenmus utut ea ratio non fit
fitiones a probationibus ,

&

&

fola, fed plures

eidem accedant ex fequentibus

7
i\ejoiutio

efi.utio-

mlis.

'

intelligendae.

94 ?'

Definitio nominalis a leclore in tot refoh-enda ejl propoftiones , quqt nota?

eanciem ingrediuntur , quarum qttidem commune fitbjeclum eft definitum.pra'-

Dcnmtionum mmirumopc
fuaque gcnera rcducere debemus f. 179 ).

dtcata vero junt fmgulce nota

tllara

res obvias ad fuas fpecies

mgredientes

Enimvero cum definitum non conveniat

nifi rei

cui notx

omnes indc-

finitione enumeratse fimul conveniunt f. 549 ); antc conftare nequit,

ad quodnam genus vcl ad quamnam fpecicm cadem rcferri debea:,quam
in cafu dato oftenderis fingulas notas definitioncm ingredientes eidem
convenire, confequentcr tot probaveris propofitioncs quot funt notae
dcfinitionem ingredientes , quaium fubjectum commune eft rcs obvi3,
prsdicata vero iunt ifta? fingula? notse. Definitionem igitur fibi cognitam atque perfpeclam redditurus eam in propofitiones iftiusmodi refolvere debet
,

in

E. gr. T-igura regularis definitur,

duas refolvit propofitiones : I.

quod
Hgura

fit

tequiUtcra

reguiaris

ejl

&

aquiangnla .
a^uiUtera , i.

Eam

igitur le<ftor
Figura regularis eH

HqulanguU. Hinc enim patet , ut in cafu dato appreat , figuram aliquam eile regularem , probari debere , 1. quod fit asquilatera , a. quod fit a:quiangula Similiter ubi
edufaminam initam fobolis ger.ertnd.e
fnatr.moninm definitur per fcietatem inter marem
I. Matrimonium eji Societas ,
eandx gratia , definitio refolvitur in propofitiones iequeiltes
fceminam , 3. Matrimonium initur foboiis frocreandte graj. Matrim.nium initur inter marem
tia , 4. Matri.ncnium fimul initur fcboiis educar.dx gratia
Probaturus enim definitionem applicando matnmonium inter duas penonas intercedere , oftendere debet , quod ( 1 ) mas
foemina (2) inierint Societatem ( 3) fobolis procreandae & (4) educandae gratia.
.

&

&

&

&

.948.
befinitio"!'

/""

1'nufirt!"
t,

Quoniam definitionem intellcclurus cum fingulis terminis notarum

eam ingredientium notiones jungcre debet, qus iisdem refpondent f.
1X 7) Marum autem notarum notioncs habct, qui rem prasfcnrem intuetur

&

in ea diftinguit

que

fibi

obvia in eadem dcprehendit

34)'

..

De

Jegendts Jibris biftoricis

34);

definitionem intelleclurus

ticet

nnm

Perinde vero

elt

ilve

Geometrx utuntur

ad exemplum

applicare debet

inter pnedicata judiciorum , qua: format

nota definitionem ingredientes compareant

fingultff

tur

& dogmaticis

res delinita

attendendofci-

intuitivorum (.669^)

ieniui praefens, an

fit

figuris in charta

t. gr. Delincatur figura quadriUtcra

441

faltem imaginationi objiciatabula exprcfiis , quae vifui objiciuntur .

in charta, ut ip-

vel

ACDB

&

quatuor latcra , &. eorum a:quaoculis difcerni poflint

litas, 6c quod anguli fint recti . In moralibus utimurexemplis ad arbitrium conficlis, ea tair.en kge , ut fingulae notx
definitionem ingredientes in iildem oblervare liceat. Dedifis

nius talia in fuperioribus

mt. .

67S)ad notionem

furti Sc

ad notionem voluntatis illuftrandam. Ipiimet in

hoc opere log co notiones conflantcr exemplis illuiiramus
(

w.t.

6'iz

&

idem inftitutum exequemur

nis

in

ccteris

philoiophiae diicipli-

adexempla allataopus habet,

-*-*
proprio Marte conquirere tenetur .
cperishuus
veritatis
propoiitionis
kclione
ipU
praefentisconvincimur

Ita lector fola attentione

n;c ipfemet talia

C^uamobrem

demum

949-

Et quia notio vera non eft, nifi in qua conjunguntur, qua? eidcm
fubjecto una inelle pofiimt (. 54.7 ) , definitiones vero in notionum numero habentur ( . 152 ); definitionem nominalem examinaturus inquirere

num

Veitais
~
def' n;no
'

vel eas, qu<e nunc fenfui objiciuntur,

,
qute in definithne ccntinentur ( . 719 ), aut
fojfibilit as per indireSium an demonflrari pcjjit (. 721 ),aut num oflenfiva
demotijtratione idem firmari queat (.721. 723) difquirendum.

debet

talis

inter res perceptas olim

eccurrat

cui infunt

&

&

gr. Ubi fgnra TtguUrit definitur , quod

aequilatera iit ,
aequiangula j inquirennobis eft, an fieri poflit , ut figura a.quilatera iiinul arquiangula fit
id quod per
conftruct onem patet . Quoniam demonftrationespoflibilitatisdefinitionumfubinde demum
in progreflu ab autore in medium afteruntur ; a lcclore , qui tales in poteftate non habet , tamdiu dirferenda ell haec cura , donec in ulterion leciione fefe obtulerint . Exempla vcra veriratem definitionum a pofteriori loquuntur
ubi methodoanalytica vel mixta procedin us ( . 885 ), ex antenoribus patet , in definitione non conungi, nifi quae
eidem fubjecto fimul inefle poflunt ; quemadmodum ipfa hu;us operis le5lio prodit, in
quo condendo mixta ufi lurnus methodo ( not.. 8S5 ).

dum

&

%
Inpnmis Qthminquirendum

efi

95,

an

in

notarum numerum referantur

qute pcr Jias definitionem ingredientes determinantur

&

eeedem ex defi-

SuperW)

,"!".
>U ~

antequam ea memorne mandetur . Etcnim defi- f*

,
J^
nitionum opc res obvias ad fuas fpecics fuaque gencra reducere deelimina~

nitione eliminandtt funt

bemus(. 179) ,utpropofitionibusgencralibusad cafusfingularesin vita

communi, tumctiamadfpeciales inveritate inveftiganda applicandis fit
locus ( . J48 ). Enimvero fi in definicionibus cumulemur , quorum

unum

per alterum dctcrminatur,earum applicatio prxter ncceiTitatem

rcdditur (%. 836 ). Eliminanda igitur ex iis funt fu-

jufto prolixipr

perflua

minantur
Exempla

qua; fcilicet per alias notas definitionem

,

ingredientes dctcr-

antequam eaedem ad futuros ufus memoria? mandentur.

fuperius (mt.

836) data iacik huc applicantur, ut aliisopusnon

k k

fit

Excm-

tio.

Tart.

441

twmbus
ttflp.

SeZ.

III.

Cap.

VI

9Ji-

quorum unum per altcrum

* notam unam vel aliquot fumat pro definicione integ ra & aliam, quam per illas determinari fufpicio eft , pro actnbuto
rei definica: 2. ea methodo urarur in apricum produclurus , num hoc
attriburura rei Gontraetius definita: conveniar, qua ex definitione data
propoiitiones colliguntur (.724).
Etenim fi definitionem ingrediuntur, quae per alia in eadem contenta dererminantur ;ea fub condkione cetcrorum de definito prcedicanda funr (^. 219). Habemus adeo propofitionem,cujus fubjeclum
eft dcterminatum per cetera, qua? dcfinitioni infunt, praedicatum vero iilud attributum (%. 200 }. Quamobrem cum ca, per qua? prxdicatum iftud determinatur, abfolvant notionem i'ubjecT;i,cui ipfum tribui poteft ; pro definirione haec notio recle haberur (.153 ). Patec
adeo perinde efle, ac fi ex definitione propofirionem colligere jubearis.

&4*}ft*MU
ftpirLl
et ^ rmmatur >
^
indefinid.tegan-

mm

II.

Aliter quaefito

in definitione contineantur

fatisfiet a pofteriori,

ubi obfervaveris

num

in aliis

deprehendantur, qux in definitione combinantur.

Etcnim qua? per fe invicera determinantur , eorum ano pofito ponitur
etiam alterum (.219)-, confequenter fieri ncquic, ut infit unura r ni{i
fimul infic alterum. Cerriflimum adeo indicium eft ea pcr fe invicem
non dererminari, quae uni fubje&o fimul infunt,in aliis tamen feparatim deprehcnduntur
fubjeclis fejundta

E. gr.

&

quis trUngulum itquiUterum deffnft per trianguium, cu us

Iatera , &angu>aequaiitarem Iaterum
; inquifiturus , num aequalitas angulortirn per
determinetur r inveftigare debet , num triangulum, cu'us fingulalatera inter fe asqualia
funt , haheat quoque angulos asquales: quod cum demcnftratum flt ab Enctide , aequalitatem angulorum ex definitione eliminandam elfe hinc apparet . Evidens hic eft r definitionem elfe hanc orationem , trUngulum etquiUttrwm cB , cujus Utera finguta funt inter fe
x^ualia ; theorema vero hanc propofitionem , triangulmn a-</nitaterum eft etiam xquiangulum,
elementa Geometriae loquuncur, rheorema ex definitione a priori demonftrari . Innotuit adeo eamethodo, qua propoficionem ex definitione colligimus , aequalitatem angulorum per sequalitatem laterum in triangulo determinari . Si in definitione auri currv
fla-vedine mollities combinetur i a pofteriori conftat , flavedinem per mollitiem, vel mollitiem per flavedinem non determinari, quod plumbum deprehendatur molle inftar auri, etfi
flavum non fit j orichalcum vero fla-vunv, utut moilitie careat Ii

Si

inter fe asqnantur

&

Cm letlor
a dtfini-

twnbus

Cavendum quoque

95" 2-

nc definitiones memoria mandentur , antequam cone

t
notas
quee
eas
tngredtuntur
,
,
,
effe ad rem dcfinitam cogncfcendam
fi
t
a y ai n difiinguendam fufficientes
Eccnim definitionum opc: res obvias
,

&

bfcavat
dcbeat.

'

ac^ ^ua

S encra

llias que

fpecics

reduccre debemus

(<$.

179

ut

propo-

communi, tum etiam

applicandisfitlocus^. 348). Quod-

fitionibus gcncralibus ad cafus fingulares in vita

ad ipeciales in vcritatc invcftiganda

fi jam in definitione paucioccs- contineantur notx
quam qua: addcfi,
nitum' in dato cafu agnofcendum fufficiunc, dcfinicum rribuerur rci , cui
minime convenit,lcgitima ratiocinandi forma (. 839.840,;, confequenter

De

kgendis

libris bifioricis

&

dogmaticis

qux ab eadcm

443

(.348)'
Errorem adco evitaturus definitionem memoriae ad futuros ufus mandare minime debet, antequam conftet, notas in eaenumerari fufficienres,
ter ulterius tribucntur prasdicata,

funt aliena

E. gr. Definitio manca ^nadrati eft, quod fit figura quadrilatera aequilatera, cum noQuamobrem fi quis illam memoriae irr fnturos uix esedem etiam rhombo conveniant
fus mandaret , rhombum obvium pro quadrato haberet, confequenter e dem qiv-que per
quae de quadrato demonftrantur , v. gr. quod is circulo infcnbjpof
errorem tnbueret
i
ad V r. OftenJimus \ero iam in luperionbus
lir, quod latus ad diagonalem fit ut
cxaminandae
deriimiones
ut a pofteriori pateat , utrum notae in
fint
,
quomoJo
681
J
),
id quod in eo praeiertim calu fuccedit , ubi definica fufficientes enuinerentur , nec ne
:o cx communi ufu ioquendi notio refpondet confufa , per quam res definita agnoici povtft. Idem quoque inde conficitur, fi ei definirone nominaii realis deduci poteft ( $.754).
.

*
Quoniam dc

953.

definitionibus nominalibus judicium

fieri

nequir

nifi

Qpamo

m
di
'^
ante multa rei praedicata cognovcris arque ea in crlentialia ,attributa
modos diftinguere noveris ( . 731 ) ; ubi definitio expendenda ,antequam f-jfj-r

&

banc cogntttonem fuens confecutus

eamque

tibi

ad tnterpretandas propoft- foen( un:

904 ); judicium de eadem
j

familiarem reddere teneris ( .

donec demonfirationes fubfequentes expenderis
feponendum
tantifpcr
,
tiooes fequentes

&

inter eE. gr. E:idiati rnitio ftatim elementorum praemittit deftn-ciones figurarum
quod fit triangulum , cu'us tria latera aequalia funt . Ex defini,
an per tria latione nondum perfpicere licet, num iftiufmodi triangulum poflibile tit
tera fimul determmentur anguli , qui praeterea cdem infunt . Haec igitUr definitio tantifper fumitur pro explieatione termini , quae arbitraria eft , atque in dubio relinquitur , utrum al qua eidsm notio relpondeat , nec ne , donec conftru&ionem trianguli 32quilateri , quam prop. 1. tradit Enclidet , pcrfpicere datum fuerit quo tacfto evidenseft,
triangulum aequilaterum effe poffibile , cum conftrui non poffet , fi nullum pofiibile 10ret , Sc per Iatera iimul angulos determinari , cum alias ex folis lateribus conftrui non
veram ,
notis
poffet . Et ita tandem patet , definitionem trianguli aequilateri eife
Id ubicognoverimus , notionemtrifufficientibus inftruclam, a fuperfluis vero vaeuam
tenacter retineredeaneuli aequilateri ad futuros ufus memonae firmiter imprimere
bemus. Srmiliter fi ftgnrtt rcgularit definitur ante traditas demonftrationes , quod fit xaequiangula ; tiro Geometriae judicafe nequit , an figura aliqua pofiit effe
quilatera
aequilatera , quae eadem non eft aequiangula , Sc num prorfus fieri poffit , ut fingula figurne rectrlineac latera fint aequalia. Definitionem itaque pro srbitraria explicatione teras rtkmgpli aquiUtcri

&

&

&

&

&

mrni fumit eamque fibi ad intelligendas propofitiones familiarem reddit 3 donec conftruetionem figurarum regularium fuerit edoiftus oer quam ut ante manifeftum evadit , figuram reclilineam multilateram , aequilateram & aequiangulam effe poflibilem , ad e;us
,

& latera aequalia , Sc angulos aequales requiri, utut quantitas anguli feu
ad rectum ratio per numerum laterum determinetur , angulorum autem aequalitatemper laterum aequalitatem minime determinari . Atque tum demum de definitione
quo lato memoriae ad futuros ufus opportune manfigurae regularis judieium ferre Iicet
Ceterum hinc intelligitur ratio cur nobis in more pofitum fit , quantum datur,
datur
obfervationes acdemonftrationes quibusnitumur definitiones, ante praemittere ,quam eas-

conftruiftionem
ejus

dem condamus

confequenter cur

mixtam methodum

fyntheticae praetcramus

8S5)

954-

mandure non debtt leclor , antequam conftet^eas jy^/j.

Etenim propofitiones vel ad res fingulares in viraob- tUmum
ej]e determinatas
vias, vel ad cafus fpecialcs in verirate rnvcftiganda applicamusf.724. qmdnvn
& feqq.) Jam vcro propofitiones applicare nequimus citra periculum f.vj/f
t
,tm
errandi, antequam conftetj iiiim prredicarum fubjcclo abfolute, an fub *P
Propofitiones memori<e
.

j,
data

deLt.it.

?*rt.

444

11.

Se8. III. Cap. VI.

data quadam conditione conveniac ( . 348 ). Conftare igitur debet,utrum ex fint dcterminata:, necne, anteqiram citra periculumcrrandiin
dato cafu applicari poflint (. 320). Quamobrem nec eas memoria? man-

dare debet leclor, antequam perfpexeric

Pertinent huc

eas effe determinatas.

m)

de utilitate propofitionumdeterquae in Difcuiiu pradiminari (J.

minaurum inculcavimus . Ceterum nunc liquet , cur Mathematici nounifi determinatas
in medium afferant propofitiones
cur nos quoque eundem morem in philofophiam
inuoducainus j ut tota pragmatica evadac
,

&

Quomoda

95J-

cfiedster-

tam categprica, qnam bypotbetica , qu<e demonftrari poteft , determinataejl. Etenim propoficioomnis,qu3e demonftrariporeft, fivedirecle,
^ ve P er indirecYum, veraeft (.544.5 57 ) Enimveroin propoiitione veia P ri dicatum per notionem fubjecli determinatur ( . 513 ) , confequenter (. 219) in propofitione catcgorica prcedicatum convenit fub-

m.ttitam.

je&o, quia eidcm couvenit

apriori
'!'

"^I

pcfn-one

Propofitio

definitio (. 225 ); inhypothetica veroideo

convenit, quia locus effc conditioni adjccla? ( . 218 ), feu determinationi fubjecli (. 228). Qiumobrcm cum detcrminata fit propofitio , fi
iubjectum fub ea notione exhibetur,per quampraedicatum determinarur
(520 ); propofitio tam catcgorica , quam hypothetica, quae demonftrai
poteft , determinata eft
i

In Geometria propofitiones omnes demonftrantur : unde per ipfas deroonftrationes liquet , eas efie determinatas Etenim ubi furficienter determinatum non tuerit fub ettum,
fieri nuJlo modo poteft,
ut propofitio demonftretur , cum integra fub'eti notio , per
quam prsdicatum determmatur , demonftrationem ingrediatur (. 551. Sc feqq. ). Idea
etiam nos conftanter ex notione fubecti deduciinus, quod prasdicatum eidernconveniat.
.

Qir.modo
idem pa-

. 956.
5; p er cbfervationem conjlet , pnedicatum effe vsl attributum , vel effenteat apofia [e t ve \ q U0 d p er modum attributi ineft y aut quibusnam pofttis modus /jtcr.ori.
conveniati propofttiones determinatee funt . Talia per obfervationem
fcj e i
conftare pofle, nec adeo impoflibilem efle hypothefin , ex fuperioribus
conffot ( . 673. &feqq. ) Jam vero attributa praedicancur de fubjeclo
.

fub conditione effentialium (. Z2o. 221^, necminusea, quaepermodum accriburorum infunr (.222), eflencialia veropr.opterattrihuta,vel
ea, qua? per m^dum attributi infunt ( . 224 ) , conlcquenter cum in
priori cafu fub>ecl:um per effcntialia

( .

180J,

in pofteriori per attri-

buta,vel ea, quae per modum attrihutorum infuat, definitum fupponatur (. 181. 182), fub conditione definitionis , atque adco abfoiuce(.

225 ). Propofitioues adeo in hoc cafu determiharae funt (. 320)

Quodfi porro per obfervationem conftet , quibusnam pofitis modus
.

conveniat fubjecto atque adco in propofitione fubjecTo adjiciantur ca,ob

quae prcedicarum ipfi convenit jpropofirio dcnuo determinata eft (.320).
Huc fane tendit omnis noftra theoria Logicae, ut propofitiones determinatas & definitiones accuratas venari liceat
qucmodo
Inprimis etiam idegimus, ut oftenderemus
experentia? beneficio cum defiuitiones ( 5- 679. & feqq. ) tum propofitiones determinatas,
.

rsperiamus
0.

( . 705. 706),
ulteriaia fternant

cum

fic

demum

diiciplinae

reddantur ad vitam utiles

C.

&viam
957.

De

kgendis

libris hifloricis

<& dogmaticis.

445

957e
Patct adco , nifi autor ipfe accuratas fuppeditet definitiones , earumque &* l
llb
ru
l
propofttioncs determinatas in medium affcrat earumveritatem adfiruat ,
que probationes ex notione jubjecli deducat, vel determinationes a pofierio- fiarum
ctti perpa-uci leclores pares funt ,
ri (iab/iiat , nonnft dijficilhmo labore
p roji C er:
cognitionem ad vitam utilem ex ipftus libro hauriri pojje.
detur.
Qupniam Mathematici m tradcndis dogmatis fuis omnes mechodi fcientificx numeros

mm

&

&

le&ori de examine definitionum ac determinatione propofitionum non mulAtque eadem de caufa ex fcriptis Mathematicorum folidam ac
Nos quoque folidx cognitionis facilitatem
utilem haurit cognitioncm lector attentus
in fcriptis noitris intenaentes ea ad normam methodi lcientificx componimus& eandcm
normam in tradenda auditonbus noitris philofopliia tenemus. Atque ea ratioefl ,cur induitna , qux requiritur, utentcs pauco temporis intervallo folidam rerum notitiamconEthinc
fequantur , qui libros noltros attentc legunt , vel difciplinx noitrx fefe tradunt
tam avide noitns inhiant, qui folidam ac utilein doctrinam curx cordique habent, ringentibus licet , cenvitiantibus, calumniantibus , vexas abominandas creantibus , Sc novas quotidie iniidias itruentibus invidis, qui fibi valde metuunt , ne, fi lolida ac utilis doctrina invalclcat, eorum collabatur autoritas.
adiir.plent

tum

cft

laborandum

958.

ut non modo ftngu- ^

~
l<e lyuogij morttm , ex qutbus conjtant , pr<em'/J<e ammum jubeant , Jea eaac v Q y lm
ram ettam fortna appareat , annotatis in cbarta concluftonibus , qu<e fyllo- tionumaw
gifinos \equen'es five figiilatim , five in unum confujce tanquam pramijf<e in- nalyfis
Demonfiratioftes ac probationcs ita refolvend<e funt

..

grediuntur

Dcmonfuationes adjiciuntur propofitionibus

ut conitet,eas

544. 557 ) atque cas evoivit ledtor , ut de veritatc carum ccrtus cvadat C. 568). Enimvcro vi demonftrationis ad aflenfum compclli ncquit , nifi qui fingularum praemiffarum quae fyilogismos , cx quibus lila conftar, ingrcdiuntur , vcritatem peripicit dc
effe veras f.

formam

ejus

ammum

genuinam

eflc

agnofcit (jT.

569)

Srngulae igitur prae-

debent,ut judicare poii:t,an in numero definitionum , experienriarum indubitatarum,axiomatum ac propofitionum jam dcmonftratarum locum habeant (.562). Cumquc fornia demonitrationis legitima iit , fi fyllogifmi, ex quibus ea conflat,
lcgitimam habcant formam cidemque decenrer inter fe concatencntur
( 551. & icqq. ) demonftrationein ita conciperc dcbct lector , ut &
legitima iingulorum fyllogifmorum forma, & eorundem deccns concatenatio, confcquenter totius demonflrationis forma apparcat.
Quoniam vero in dcmonftratione vel conclufioncs fyllogifmorum
miflae

lecloris fubire

anteriorum figillatim ingrcdiuntur tanquara praemiifae fyllogifmos fequentes, vel cx pluribus tanquam notione complexa fpedtatis forma-

locum iubicns ( . 551. "& l"eqq. ); cum illae

conclufiones in ufum fequentem fint fervandae,eas in charta confcribi confultum eft , ut oculis pateant,quae alias mcmoria rctentae imaginationi prxfentia fifti dcbercnt. Hoc enim artiticio evolutionem demonftrationis minus defatigare attcntionem lectoris ipfo operc doccDcnimur
tur propofitio praemiifae

Tart

446

.
.

St8. 111. Cap.

11.

&

>

VL

Dcnique cum probatio probabilis a dcmonftratione nonnifi principiis differat ( Jf. s%%) adcoquc candcm cum demonftratione formam
teneat; per ie patcc , qux de dcmonftrationum analyfi pra^cipiuntur ,
ca quoque de probationis akerius cujusque analyfi tenenda efle.
Exempla jamdedimusdemonftrationum tamoftenfivarum {not. . 551. 5$i;,quam apogogicarum (not. . $53. j$9) legitime refolutarum, utearumforma appareat Quamobrem
non opus eft, ut alia hic in medium proferamus , vel eadem denuo repetamus Facile
autem patet , demonftratLones illas evolventi hsee earum fchemata in charta efte defignanda
tlbi demonftrandum , infa.ra.llelogra.mrna ABCV angu.
.

&

los diamtftaliter offofitos

fchema

BA
BC

tale eft

& DC
& AD

Anguli o
Anguli y

&
&
&

ii

y funt aequales

.iiii
angulis y & x fimul

jr
.

aequalis eft angulo x.

Ubi demonftrandum , modos dcfinit

Modi funt mutabiles fcr def.
Modi

y funt duobus recVs aequales

x funt duobus retis sequales

Angulus o
II.

intcr fe x^uaies cjje

funt inter Ce p3rallelae, fer hyf.

funt inter fe parallelz , fcr hyf.

Anguli o

J i 1 )

ionemingredinonfoft

fchema

tale prodit

. | JI

conftanter non infunt

Modi rebus cognofcendis

&

fe

invicem difcernendis non infervmnt

Modi ex notarum numero excludendi.

II{.

Modi ex definitione exulare debenr , feu eam ingredi nequeunt

Ubi demonftrandum , rcBam cx ccntroC duBamCD arcumque

AB bifccantem

ma

tale eft(

bifecarc qnoque

jfi

chordam cognomintm

Re&ae CD, CA, CB, ex centro

Arcus

fche-

circuli

du&ae, fcrhyf,

AD & DBasquales {\int,ferhrf.

Re<ftasCA,

Arcuum
Anguli
Redtae

CD, CB

AD & DB

aequales funt

chordae squales.

ADE & EDB

AE

&

EB

aequales funt

aequales funt

IV. Ubi demonftrandum , fi in duabits frofofitionibus fubjeltim fucrit idcm terminus , tidtm
tamen divcrfx tribuantur notioncs , frofofitiones diverfas ejje , quamvis idem fit fretdicatum 5 fchema tale prodit^S. 551)
Subjectum propofitionum eft terminus idem, cui diverfae refpondent notiones,^r
:

hyfoth.

Propofitiones in hypothefi theorematis diverfa habent fubie&a

Propofitiones , quarum fub;ectum eft idem terminus , cui diverfae refpondent nofiones , prsedicatum vero idem , diveifa habent fubje&a , fed idem prajdicatum.
Propofit iones ilte diverfcE funt

V. Ubi

De

/egenclis

libris hiftoricis

dogmaticis.

i&f

V. Ubi pcr indrrectum demonfhandum ,

intns
ctnirum , l^jeoii iftiufmodi emcrgit ( $. 55 j )
Circuli X
Y le intus io A tangentes Iiabent idem
duos cinujos fe

447
non hjbere

tjmgettttt

&

Hem

centrum C.

Rectjc

CD

CA & CB
&: CA

fnnt inter fe zquales

lunt inter le a;qualcs.

Rectae

CD & CB

funt inter fe aequales.

Re&ae

CB

Pars

efl

xqualis toti

CD.

959demonftrationc coniummata nullum demonftrandi pnn- Quanzm

cipium omittitur, quod non pcr ca , qua: adfunt , vel per citationcs <jemonr
lJ " ec
facilc in mcmoriam rcvocetur , & fingula eo ordine collocantur ,quo { f,
ratiociniorum icne, m quam dcmonitratio reloluta abit ,contmcn- dcliUt
f
rur (. 856J; demonftrationis confummata rejolutio leclori rithil negotiifa-

Quoniam

in

cejjit.

Arque ea de caufa nos in Elementis Mathefeos univerfae operam inprimis dedimus,ut

fct idem, quanrum datur,ex
demonltrationes efficeremus quam maxime confummatas
eadem ratione in philoiophia molimur.
.

960.

memoria? mandare non tenetttr Cur deDemonitrarionem intelligere itudemus, ut propoiitio nobisccr- monflr*.
t!ones
ta riat (/.568). Quam primum adco eam intelligimus,propoiItionobis certa cft , atquc cadcm non ampltus habemus opus. Non igitur cam memorias mandari nccefle eft.
dtenon
quin vera fit rlf]
SufHcir nimirum, ut demonftrationis confufe recordati non dubitemus
^

Demonftrationes

leclor

ubi fuerint intellei<e

^^L

quoties eadem in dato cafu opus habemus. Sive enira propofitione demonftrata uti volueris ad ulteriorem veritatis inveftigationein , five eam transteras ad ulum
vic.x- j eam nolle furficit ,
nec applicationem ullo in calu demonftratio ingreditur , imo
ne hilum quidem ad eandem confert . Atque ea eft ratio , car nuda propofitionum notitia praxi neque inferviat a fcientifica earundem cognitio: u: adeo etiam , qui ingenii
hebetis ac tardioris funt , veritates fibi familiares reddere atque ad ufum vita: transferre valeant. Ita e. gr. qui praxi opticae operam navant , theoremataoptica, quorumdemonftrar onc;-n ignorant , feliciter in dato caiu applicant Et hinc patet , cur fcriptadogpropofitio

matica

hiftorica in

nec non in ulum vitae

infuper habitis demonftiationibus {.,%i).

ufum inventorum condi queant

dogmata tantum recenfentur

in

quibos

. 961.
Librorwn fci?nt'ficorum ktlio etiam ab inexercitato abfolvi poteft , modo
Etcnim in icripto fcicntifico
induftriam non patiatur defiderari fuam
dcrinitiones accuratse rraduntur, & dcccnte ordinc collocantur ,propor
o
n
ntioncs convementer detcrmmantur , & dcmonitratiombus mumuntur
complctis minimum,fi non ordinatis, ncc admitruntur principia nifi antc ftabilita, imo propoiitiones eo orditic collocantur , ut prcecedanr,qux

Curllhti

f^ntipei

-i

&

fi
qua obfcuriora vidcri polfcquentibus demonftrandis inferviunt,
iunt , excmplis illuftrantur (. 790). Qua? igitur circa detinitionum refcqq. ) & circa propofolutionem, illuftrationcm , examen(. 947.

&

VVolffii

Logica.

fitio-

!**~

eratato

met j}cdo

p r <efiripta legi

pofJLnt

?art. 11 SeB. 111. Cap. VI.

44*

&

fitionum examen atque demonftrationum analyfin ( . 954.

feqq.) a
lectore obfervanda funt, ca veluti fponte fua fcfe cidcm ofFcrunt, nec

demum

aliunde iollicite conquireuda,cutn fingula eam tencant formam,

confpicere debet le&or dc vcritate ccrtus reddcndus. Nil igitur

quam

&

quo minus leclor incxercitatus , hoc eft , in theoria

praxi
verioris Logica? hofpcs, veritatis certam conicquarur cognitionem,moobftat,

do

legendo affiduus

in

iit

&

definitiones ac propofitiones palmarias iibi

familiares rcddidcrit.
Verirarem ailerti probanc exempla eorum , qui ad Mathematicorum fcripta legenda accedunt verioris Logicae prorfus ignari , atque folidam & certam rerum mathematicarum
cognitionem fibi comparant ubi inprimis celeres experiuntur progreffus , fi demonftrationes, quae plurimum negotii faceifere folent , fuerint coniummatae
i

962.

Qj

in

Si liber methodo fcientifica non fuerit confcriptus, eo

*"l

md k&

ht*s
inveniendi periris

uequit

ab eo^qui

nift

^ ^ev methodo
quod erat officii

quem

pr<efcripfimuf>

in arte inveniendi probe exercitatus

htenim

confcriptus non eft, utut autoralias fecerir,

cx eo tamen demonftrationcs exulant nec coor-

icientifica
fui ;

prxfcnp- dine propofitioncs collocantur,quo veritas uniusa veritate altcrius

pen-

ta metho.

det

dc-fi-

dokgi

nitionibus /udicium fcrri poteft , quod utique ferendum , antequam

eas ad futuros ufus. mcmoria? mandaveris (. 953 ) , nifi in arte inveniendi fueris probc verfarus (949 951)5 nec propofitio determina-

P in

(.788). Enimvero

dcficientibus demonftrationibus nec de

quod tamen ficri debet ,antequam ad

Patet itaque ubi liber
jT. 954 ).
(
non eft , cum illo ,qucm(. 947.&feqq.)

agnofcitur fjf. 955 956.), id

futuros ufus memorise infigenda
ta

methodo

fcientifica

praefcripfimus,
di

fcriptus

modo

non

legi

poffe nifi ab iis, qui

in

arte invenien-

probe fnerint exercitati.

Veritatem propofitionis

tos libros

in fe ipfis

qui , ubi accurata methodo confcrip,

ac induftria affidua perluftrarunt , ac defini-

experiuntur

Mathematicorum atcenta mente

tionum accuracarum Sc propoficionum decerminacarum cercam cognitionem fibi compararunt, in libris mor^ vulgari compofitis ubivis haerent , cum tanquam fibi perfpecta&:
vera admictere nequeant ,-qu35 fibi adhuc obfcura elfe perfentilcunt & quae dubiis invoAb omnibus retro ieculis communi intelligentiumconluta obfervant (. 841. & leqq. )
fenfu approbatum & a'o iis, qui illorum eclio funt , lngeminatum efle conftar , ftudio
Mathefeos acui intelleilum: id quod eo in cafu verum efle in Elementis Mathefeos univerfse ( $.53. Mechod. ) oftendi, quo leclor iq difcendis mathematis methodi rationem
habet Quoniain igitur in libris vulgari more compofitis coecutire iolec , qui acumine
intellectus pollec vericacem quamlibet , ad quam cognofcendam animum appellit , ao
.

curacius , quam aliifolenc, drudicandi ; qui raciones ex demonftrationibusnoftris pecendas peripicere nequic , vel inde colligec , illos deftiiui co lum ne , quoad vericacem pervidendam opus Quamobrem auc conrlcendum eft, cercam in difciplinis cognitionemobtineri non poffe , ouse fcepticorum fententia eft > auc omnibus uiribus eo connicendum,
Ego a Scepcicifmo hod;e adeo invaut libri dogmacici accuraca methodo confcribancur
profanicarem gignente alienus in pofterius incumbo quo fucceffu , illi ludilefcente
cent, qui mechodi leges pcrfpectas habent atque in iis applicandis non funt inexercitavulgari moti . Quodfi quis in arce inveniendi fueric non infelicicer verfatus ; islibros
te a compi!acoribus( 5. 8S9 )confarcinacos legic , uc meditandi mareriam inde hauriac ,
;

&

..vericacem proprio Marte indagaturus

quam

ex le&ione

libri

venari nequit
.

965.

De

Jegendis Jibris bifloricis

rite

dogmaticis,

449

methodo fcientifica confcripti definitionei ac propofi:iones QttamdiH

intelleclurus earumquc ventatem perfpetlurus anteriores ftbifa- ff

ln kclione

fwgulas

&

libri

miltares reddere tenetur

antequam ad

pofteriores progredtatur.

In fcripto

omnes pcr definitioncs autoris funt cxplican<ix, nec admittcndus alius earum fcnfus , nifi qui dcfinitionibus in
locum dcfiniti fubftitutis prodit , unico cafu excepto, ubi autor in
methodi regulas cx defedtu attentionis impcgit (".910). Definitioncs adco lcdlor non modo memoria tencre dcbct, ut vcrba , quibus
conftant, audito dcfinito , mcntcm ejus fubcant , fcd notio quoque
cidcm rcfpondens eadcm comitetur. Quoniam itaquc cacdcm tunc leclori dicuntur familiarcs; ccquis non vidct, quod is dcfinitioncs anteriorcs fibi familiarcs rcddcre dcbct , antcquam ad pofteriores profcicntifico propofitioncs

/J^/ffri
inanterioribns
fubjijlerc

debeat.

grediatur five dcfinitioncs , five propofitiones, quas illarum dcfinita

ingrcdiuntur ( . 790) ? In fcripto fcicntifico propofitioncsomneseoordine collocantur, ut prcecedant, qua? fcqucntibus dcmonftrandis inferviunt ( . 790 ). Quamobrcm cum veritatis propofitionis demonftratae
certus eflc ncqueat, qui prxmifTae vel unius fyllogifmos in dcmonftratione concatcnatos ingredicntis veritatem ignorat f. 570 ); veritatem

propofitionum fequcntium perfpedturus de vcritate anteriorum fccurus

efle dcbet: quod ut fiar, eas fibi adeo familiarcs reddcre tenctur , ut
non modo veluti fponte fuccurranr, quoties iisdcm in demonftratione
fcqucntium habct opus; verum etiam recordetur, fe videmonftrationi
(.568), vel obfervationis (.567)^ vcl termmorum (261. & 572, )
veruatcm earum perfpexifTc atque dc ea effe certum Evidcnsadeoeft,
in fcripto fcientifico ad propofitioncs fcqucntes leclorem progrcdi non
.

poffc,

antequam anteriores

fibi

familiares rcddiderit.

Ipfo faclo docemur, quam taediofa fit demonftrationum fequentium evolutio, ubi propofitiones anteriores , quae tanquam prasnvlfje eas ingrediuntur , nondum fuerint familiares . Cui idem experiri volupe fuerit , evohat aliquam in Elementis Eudiais demonftrationem, antequam propofitiones anterores fibi familiares reddiderit , utut terminorum

fingulorum, qui

in

illa

occurrunt

notitiam habuerit
.

Apparct hinc

utilitas

964.

fcriptorum dogmaticorum hifioricorum

quibus lellor Tntpara-

orum pneparatur , cum iisdem & dcfinitiones.& pro- toadlemri

pofitiones mferantur, quarum frcqucns cft in dcmonftrando ufus ( JT. }?
]
847 864^. Eorum igitur leclio Jeclioni dogmaticorum pramittenda.
fcientifi-

ad

leclionem fcientifi

E. gr. Antequam ad elementa Geometriae Euclidea accedas , eorum leitionem haud patacihtabis, ubi ante ex aliquo 1-bello terminos Geometriae elementaris una cum palmari:s theorematis atque prxcipuis problematis tibi reddiders perlpedtos . Et idem eodcm modo ieie habet in omni reliquo fcientiarum genere

rum

9^5-

Quoniam in fcripto dogmacico hiftorico nullae collocantur definftio- Quomedo

nes, nifi quarum realitas in fcripto fcienrifico adftruitur , nec propofi- eapatip-

Lll

ticmes

>**

45 o
fcientifi-

ones

?art.

a ij 2>

II 1. Cap. VI.

II. SeZl.

&

ni fi

qiKe ibidccn demonftrantur ( .. 847 )

quarum fredc monftrandis aUis ufus (. 864)5/1 *ror m fcripto fcicntifico definithnes a propoftthnibus
propofttiones a demonftrationibus atque
,
demonftrathnes a fcboliis diftinguit , fcriptum dogmatkum fcientificum pr<ebebit tilum b/ftorici
letlhnem pr^eparamur , ubi faltem defi, quo ad illitis
mtior.ts ac propoftthnes cum fcbAih, dem.inftrathnib;ts
tantifper fepofttis , ti~
t

uei s eft in
l
'

fubfidio.

bi familiares reddideris
E. gr. In hoc ipfo orere Logico non modo propofitiones
demonftrationes
,
fcholia
diverfo typorum genere diftinguuntur , verum etiam definitiones a propofitionibus
ubivis dilcernuntur. Quamobrem ad cus lect:onem fefe praeparaturus primum
tantummodo
dertivtiones atque propofuiones libri cognitas &perl'peaas fib<' rcddere debet
, demonftra-

&

tiouibus prorlus iniuper habitis, fed illuftrationis gratia fcholiis in fubfidium vocatis.
Similiter in cetens difciplinis philofophicis
quas eadem methodo tractabimus , praepara,
c;o ad lettiojiem fcientificam inftituetur.

Qiomodo
^fcToti

966-

Quoniam tamcn m fcriptfs fcientificis

tUr> qU3m
Ua? ad P ra? P aratior| em iftam
^

plures propoficiones continenneceiTarioe funt ( . 864. 866.

^ 6 7 ) 7* fcriptum fcientificum ftmul vicem dogmatici bijiorki

fuftinere debet,
tJuftioauo
a^
letlionem praparamur , defnitiones ac propojitiones aflerismo alia;m prxfigno notandce , aut in fine operis indkand<# , qitarum biftorka
pxfXtori- a " v ?l
5

^m
w

am aptcr.

cognitio

ad prctparathnem

fufftcit .
interius direitorium in ufum lecl^onis, praiparatoriae operis huus Logici,eopotiffimum gratia , qui adhuc hofpites funt in hcc ftudiorum genere

Dab;mus

ram

Cum

967.

in ic &] one fcrJpti fcientifici proficcrc

non detur,nffi definitiones ac P^opofriones anteriores ribi familiarcs reddideris , antcquam ad

ft.olibrcncc definiti ones,nec propofitiones
wmfcie- fequences progrediaris (.963 )
lificcrum memoria: mandare liceat, nifi examine inftituto (.949.
feqq.
Jf.
turrejia- 954); illud autem nonnifi aliquo
tcmporis intervalloobrineri ,hocmulinii ^
tam attentionem defiderare ipfo fafto ex-periamur ;in lecihne fcripti fcienrZtc-~

&

&

&

gradu progredi debet , qui in ifto genere , ad quod illud refertur,

nondum ftterit verfatus
metbodo fcientifiae nondum adfuetus
tifici

lento

&

H2c
in iis

fane ratio eft , cur fcripta fcientifica vel prorfus non , vel male intelligant
, qui
legendis nimis teftinanter procedunt , imo fubinde fugitivo ironnifi ocuio percur-

runt , etfi in methodo fcientifica fint prorfus hofpites , nec rerum demonitrativa ratione.
pertratlatarum hiftoricam habeant cognitionem Inde accidit , ut autoribus nefcio quas
infulias opiniones afringant
quae funt a mente ipforum quam maxime alienx..
,
.

C A-

451

C
De

AT U

Vlh

T.

interpretatione fcripturce

facrae.

sr. 968.
intcrprctanda fcriptura facra oftenfurus fuppono, otifpirHili J ir>ftngtila fcriptur<e facr<e verbis fuas refpondere notiones^ex intentione &
Det cum iisdem jungendas Si ncgas;in fcriptura facra occurrerc ^f-

USum

Logica:

in

'

quibus notio nulla refpondet Cum rgitur verba fmt fi- notot!es
qua occurrunt ,quibus notio nulla refpondet, qmdam
erunt ca fine mcntc fonusrquod cum dc fcriptura facra cogitare impium refpondcfit, iingulis vcrbis fingulae refpondcre dcbcnt notiones , cx intcntio- *"'
ne Dci , tanquam illius Auroris, iis jungendx

tkbent verba

gnanotionum

(jJ".3<5);ii

fcriptura facra interpretanda ofteniuri id potiffimum agemus ,

illius beneficio inveftigentur notiones cum iubeilis ac prsdipraecatis propofitionum 'iingendse ac inde , quantum datur , nexus inter fubectum
dicatum intercedens eruatur De fubfidiis aliis aliunde petendis noftrum non eft agere,
cum alia non tradamus , nifi quae cx jadlis in anterioribus principiis deducuntur

Logicx adeo uiuin

ut doceamus

in

quomodo

&

969-

Scripturam facram adeo intelleclurus

debet notiones

mcntem

quce ex intentione Autoris

Quamobrem cum

cum

tum demum

autoris cujuscunque

iisdem

undo
verbis eas conjtmgere Q>

pmgendcf

intelligit lector

,ubi

Etenim

cum

ver-

'

ff"
mifl

cum

quas

iisdem jungit autor (jT.

fingulrs fcripturas S.verbis cx intentione

bis iingulis cas conjungit notiones,

903

cttm finguls

&

Dei fuce relpondcant notioncs (.9.60), cam tum demum intelligimus,

ubi notiones illas cum vcrbis jungimus inter legcndum.
E. gr. Dum fofux ftare folem iufllt
idea quxdam animo ipfius obverfabatur , quaf
Mentem igitur 7'A'* intell'git, qui eandem ideam ffl
verbis ore prolatis refpondebat
,

dum

verba illius legit , vel ab alio rec tata audit . Similiter quando Ocr.lus
Deo tribuitur , voci huic refpondere debet aliqua notio, qua quiddam Deo conveniens
reprauentatur Q_uamobrem qui eam in fe excitat , ubi oculum Deotribui legit , is fcriverba illa protulit,
pturam facram intell git Vanlus fe vocat Seftmm "fejii Chrifii .
in mente ipfius haclit notio, quam iifdem expreflit
Quodfi ergo Ieclor eandem in anifuo excitat , dum illa legit ; mentem Vanli intelfigrc
Paret itaquenoftrum :ameffe ut doceamus , quidnam a Logica praefidii expectare liceat in notiombus iftis inveiiigandis , ut de lenfu verborum fcripturae S. terti efle poflimus ( . 968 )
fe excitat

Dum

mo

970V

mo
legendum conjungenda non immediate a -^
Spiritu S. in animo legentis excitantur ,(ed vi verborum
qu<e leguntur Si -pirbif S.
negas fit contrarium verum Excitet fcilicct Spiritvis S. immediateno- s.jungtmtiones cum verbis S. S. inter Icgendum conjungendas, ipfis verbis nihil dainlehuc conferentibus Nulla igitur apparct ratio, cur \d non pcrindefieri & enle ex Cltmur debeat, fi quisdigitum ad vcrba textus authentici admovens ea intelNotiones

cum

verbis

S. S.

inter

1'gcrc

Tart.

452

ligere optat, aut

catur,

quam

II.

J#&

eorum fcnfum

III.

Cap. VII.

a Spiritu S. fibi manifeftara

Deumprc-

verfionem lingua fibi vernacula faclam legit : neque

cur ex verfionc male facla non perinde verus
,
S.S. ienfus, praevia Numinis fcria invocatione, eruatur, quam ex altera, qus textui authentico ad amuifim refpondec
Enimvero neutrum
horum fieri & experientia loquitur, & in confeifocftapud omnes. Quare certum eft, Spiritum S. non immediate in animolcgentisexcitare notiones cum verbis S.S. conjungendas.
Quodfi ergo Spiritus S. non immediate in legcnte notiones excitat,qua?
ex intentione Dei cum verbis S.S. conjungendae funt; uon aliud relinquitur,
quam quod ipfa verba, qux leguntur ranquam figna notioncm ipfis refulla

ampiius

ubi

eft ratio

pondentem inanimo legentisexcitent quemadmodum ideminaliisfcriptis

quibuscunque fieri debet, nifi autor ea fcripferit , qua? a leclore attento intelligi ncqueunt, aut fine mente dedcrit fonos.
:

Sane

immediate in animo legentis excitare deberet notiones verbis S.Snullo prorfus opus foret verbi externi apparatu , atque fic cum negledtu leilionis verbi divini in enthuiialmum incideret, qui illam fibi perfuaderet fententiam .
Sed in re manifefta verbis pluribus non eft opus
Spiritus S.

fi

iungendas

Qiianam

Jfhiodft in fcriptura

facra

97

vocis alicujus nulla

traditur definitio

non alia

a Deo poteft , quam qitee animo nof.ro jam tnk<fret , aut

quam in nobis habemus , dum ipfo opere in nobis experimur ea , de quibus ea
)a
l
Etcnim verba , qua? legimus , in nobis excitare dcbent notiolq u,tur
rm fup"
nern
cum
i' S(lem jungcndam (.p7o).
Enimvero cum verba fint nofcmntur.
tionum figna ( . 36 ); non alio modo eas in menre noftra excitare valent, quam quomodo fignum in ea producit notioncm rei fignificatae >
revocando fcilicet in mcmoriam norionem eodenotatam. Quoniamitaque nulla in memoriam revocari poteft notio, niii quam jam habemus
( 32 )'y verbis fcriptura? facrx jungenda notio penes ledtorem fupponi nequit, nifi eam jam habuerit.
Quodfi autor terminis rerum praclicarum notiones jungir,quaspraxis
ipfa eidem fuggeifit; mentem ejusintelledlurieasiisdem jungere debemusnotiones, quas ipfa praxi in nobis excitamus( .930). Quamobrem ubr
fcriptura S. dc fpiritualibus hominis mutationibus, corruptionenaturali'& aliis agnatis loquitur, non alias fupponere poteft notiones,quatn
quas le&or in co ftatu pofitus in feipfo intuetur , ubi ad femetipfum
noticntsir.

pr<ejupponi notio

attendir.
E. gr. Dum Tay.lHt fe vocat fervum Jtfu Chrifti , quid voce fervi denotatum velit
non expiicat. am igitur fupponit notionem , quam eidein ex Ufu loquendi ii jungebant , aa quos fcribebat
Similiter dum Mofes Sokm atque Lunam lumir.ari* appellat ,
quid voce lumimris defignet , minime definit Kam itaque notic^em fupponit , quam
de luminari habemus fcodem modo patet , ubi Chriftns ad Hicodcfitim de regeneratione
Joquitur, cum vocis definitionem nullam tradat, eam eidem iungendam efle notionem,
quam homo in feipfo inttietur , dum regeneratur Atque adeo claret , verba Scnptuix S. quibus praxis Chnftianifmi continetur , non plene inteliigi nifi ab eo, qui ci.

dem

De

tnterpretanda fcriptura [acra.

453

iis, penes quos iunt illorum notiones, utcunquc notiones agnatat in nobis o.eitare \alent , qus aliquam cum iftis iimilitudinem habent ,
*it aliquo modo eadem intclligere nobis videamur j cum tamen tunc demuin verbaS.S.
intelligamus , quando iis ;ungimus notiones ex intentione Dei jungendas , ex Dei autem uitentione non alis quam illx lungi iildem debent , quas in nobis ipio operc exptrnnur in eum itatum delati , de quo loquitur Scnptura; patet omnino lenluin verborum S. S. non piene alfequi pofle eum , qui ea, de quibus ioquitur S. S. nunquam in
fe ipfo iuit expertus
Neque hic quicquam aecidtt , quod non 111 omni alio caiu (imili
Iocum habeax , ubi nonnili de rebus mere naturalibus iermo fuerit. Poneenim, venatorem loqui de animali a te nunquam viio. Cum e us nullam habeas ideam nonniii eam alter ribi coimnu.i carc poterit , quatenus limilitudinem cum re alia tibi nota habuerit (.t6S). Monui vero jam (.cit.)Sc rcs ipfa loquitur, non modo valdc lubricam
elfe hanc viam, verum etiam e.mdem dimcultatibus , qux plerilque infuperabiles funt
reliqua ( . 93 + )>
circumteptam effe Pertinent huc qu^ de hiftoria naturali (. 951)
*ec non experimentis ( 5. 935 ) Sc rebus praclicis rite mtelligendis (. 9jo;di\imus.

<lcm vacat. Etenim quamvis ab

&

Hinc confequitur, 0

97 2

alias in fcriptura

facra fupponi

qu<z a rebus pr^efentibui abfirabuntur, confequenter

verbis

fcnptura jungit
7 u/"- iolem ftare

eum

poffe

nothnes-fluam nuomodo

ab

fi quis

iis

dherfas *d

ftngtre fenfum a mente Autoris facri alienum.

not.on S!n S-

U
jubens non aliam /lationit ideam habuit , quam quae a rebus , ** J PPqui mentem "jufue intellige- (itas perquas tunc contuebatur , in anirao e^us excitari poterat ,
re cupit , k eandem , non aliam, quam ipie habuit,eidem voci )ungere debet ( . 117). Vl/t.atUr.
"jopH* iolem relpiciens 8c regionem in Tellure fibi circumectam , non obiervabat ni(i iiigitur eum ftare juflit , nil aliud
tum , quem iui refpe&u erga Terram habebat
Start igitur hic
iutenderc potuit, quam ut cundem retmeret fitum, nec eum mutaret
idem eit ac fitxm fmm non mutate . Qui vcro vocem idem fignificare contendunt ac mutnm
inbibert fuum , ut folem circa tellurem quietcentem moveri hinc inferre poffint ; illimenti 7".r< arKngunt , quod eft ab ca alienum . Similiter cum Mofes Solem atque Lunam
it iu tr
appellat, non aliam notionem iupponere poteft , nifiquam habemus, dum corpora illa mundi totalia coram intuemur . Enimvero non videmus, nifi quod Sole ac Luna prxientibus in confpeilum prodeant corpora terreftria nobis circumpoiita , qua* iisabfentibus tenebris iepulta tuerant
Quamobrem iuminaris notionem aliam non habemus,
nee aliam lcriptura penes nos lupponere poteit , mfi quod fit corpns corpora opaca terreflrix
in confpeclum producens tenebris disjeciis . Si quis vero lumiliare explicat per corpns , quod
iun.cn fiti proprium emittit , iiel quaquaverfum diffundit i is verbis Mofis alfingit fenlum a mente iplius alienum. Vaulus ad r\omanos lcribens, ubi fe ftrvnm fefu Chrirti appellat , notionem non aliam fupponere poteft , niii quam i\omani habebant Erant autem ipfis fervi proprii , quos adeo tanquam perfnas fibi reprauentabant , qui omnes operas fuas pro
arbitratu Domini in eus ulum convertere tenebantur . Non aliam igitur , quam hanc
voci icrvi 'ii^gere licet , ita ut Vaulum tanquam fervum Jelu Chrifti nobis concipieutes
cogitare debeamus, ipfum omnes fuas animi corporilque vires in converfionem gentium
a Chriito ipli imunctam impendere obligatum fuifte , nec adeo in hocnegotio quicquam
facere potuilfe fuo arbitratu , ied totum pependilfe a mlfu Domni fui , imo nec hic quaefivnle quicquam , quod fuum erat , ied lifdem potius fepofitis non nifi ea , qua; iunt
Chrifti . Cui notiones diftin5t32 defunt , is minimum conhnas iis zquipollentes terminis
hifcc jungere debet , ubi le.num icripturs facra? alfequi voluerit : id quod eum in finein
moneo , ne quis argutetur, quali fcripturam facram nonnifi ab eo intelligi ftatuamus ,
verbis diftMiitas 'ungere novit notio.ies. Etenim hoc abfonum fore nemo non intelligit , cui perfpeitum eit, nos mentem alterius intelligere, modo eandemnotionem cum
voce mngamus , quam cum ea conung t alter (. 117) , fi^e diftincta ea fuerit , five
confuia; etli mentem alterius, confequenter cV lcriptorum lacrorum , melius explicare
valeamus , ubi notiones mngimus verbis dMtinitas (J. 919 ) . De diftinclis adeo notionibus in interpretanda fcnptura facra potifiimum laborare debent, qui eam aliis explicare
tenentur ; tum etiam(quod deinceps patebit;qui nexum veritatum revelatarum intimiCeterum ipla vox firvi iniinuat , quinam ufus fit Antiquitatum in
us perlpicere cupiunt

gr

&

Dum

qw

fcrutando fcripturae fenlu , fcilicet ut pateant notiones

abiere nec inter nos amplius uiu receptce funt

earumrerum, qus

in

deiuetudinem
5-

973-

?*rt.

454

II.

SeH.

5; q U

Cap. VII.

973-

Qu*nam

III.

n fcr iptura facra occurrant voces , quibus refgondentes notiones

vocesna ij
a y ere mn vaJemUj
Etcpro terminis inanibus ecedem b~bend<e non funt
pro ina1
r
l
I
nim
multas,
quibus
ncm0
bcne
dan
voccs
notiones
neicit
luae convenbnshiniunt, etfi nos eas in mente noftra minime habcmus,cum conftct aliis
bend<c.
easdem non deeffe Quoniam kaque Scripturae SacrasautoremDeumeffe immota fide tenemus , nec minus pro certo ac explorato habemus ,
cum nobis in eadem revrlaffe , qua? rationis ufu aflequi non poflumus;
ubi conftat, fcrmonem efTe de rebus , qua? Deo pcrfpeclae efie pofliint,
vaJuti cum de feipfo fuisque operationibus Ioquitur, nobis autcm minime earum notionem aflequi licet , cum nihil iis fimile in nobis experiamur, pro terminis inanibus habendae non funt voces , quibus refpondentes notioncs in nobis excitare minime valemus.
\

Res vocibus iftiusmodi denotatx myflerU dici lolent , quarum necper intuitivam c.ognitionem notiones in nobis habemus, cum nihil iis fimile in nobis, vcl in mundo materiali experiamur , nec demonftrationis beneficio acquirere valemus , cum in alias notiones,
quas natura lubemus , refolvi nequeant Pertinet huc vox 7?init*tis , qux, etlj in fcriptura facra non legatur , fignificatum tamen obtinuit fcripturs facrae conrormem , ut alia fint euldem verba , quibus eadem rcotio refpondet , quam ad vocem Trinitatis rercrimus Ceterum eundern cafum occurrere in humanis facrle patet Pone nimirum, venatorem loqui de feris , quas nunquam vidifti, vel artificem de inftrumentis, quae oculis tuis expofita nunquain fuere
Etfi r.overis, voce venatoris aliquam denotari feram ,
termino artificis inftrumentum aliquod , quo id artem fuam exercendam habet opus >
Quoniam vero
nulla-m tamen ferae iftius , nullam quoque inftrumenti notionem habes
nullus dubitas venatorem loqu: de re fibi perlpecta, idemque de artifice tenes j deridendus tibi videretur, qui illorum voces fine mente lonos appellare non erubefceret Propofitio autem noftra non modo de verbis myft<jr:a fignificantibus , verum etiam de aliis
capienda eft , quae ob circumftantiarum hiftoricarum, ignorantiam, vel alia quacunque de
Acc d t
caufa nobis obfcura funt , ut notiones iis jungendas rrujtraneo conatu venemur
idem in aliis quibufcunque fcriptis , qux a nobis ideo ncn intelligi confitemur , miniquem uium in interpretanda
me autcm fenfu omni deftituta venditamus Inde patet
fcriptura facra habeat Antiquitatum, Hiftoriae, Chronologix , Geographix 5c Philologix ftudium. Sed cum nobis non propofitum fit nifi generalem regularum logicarum
ad icripturam lacram interpretandam applicationem oftendere ; de fingulis iftis apertiys dicere ab inftituto noftjro alienum foret
.

Confequitur hinc

'H.ec adeo

rejicien-

obfcnritatis

da

iis

accufari

deno!atas

&

ob voces

974-

ifliusmodi

perperam eas

rejici

fcrifturam facram minus recle

tanquam inanes , vel etiam res

Ita v. gr. Trinitatem

notionem diftinftam

fibi

perperam rciciunt Antitrinitarii , quod voci huic refpondentem

formare non norunt Alia cxempla prxbent verba fcriptura ,
.

juibus myfteria alia defignautur.

'Kotionct

inS. s.

cxpluan-

/'Zd4 %

975ea pradicati notio admitti nequit , qu<e eiEtenim fi prxdicatum fubjccli notioni repu-

Si notio fubjecli conftiterit

dem
g nat

repugnat
(

&

contra

cx notionibus utriusque inter

q U0(J
patcre debcc); propoiitio
jj

falfa cft

U$ ralh ac fallere ncfcius jnulla

fc

collatis

Enimvero cum

S. S.

( JT.

autor

y53
fit

),

De-

ea propofitio occurrere potelt, quae

falfa

De

iuterpretanda fcriptura facra

455

dcprchenditur. Ergo fenfus propofitionis admitti nequit, qucm

erroneum cfic demonftrare licet jconfequenter fi notionem fubjecti noverimus,cam prxdicati notionem admitfcre nequimus, qua: eidem rcfalfa

pugnat ( . 526 ).
Quodfi aliunde certo conftitcrit, notioncm datam prxdicato jungendam efle, notione autem iubjccTti admifla , quam qu s cidem jungit ,
prxdicatum fubjeclo repugnet ncmo non vidct , ea, qua? nocionibus
fubjccti & prardicati continentur, eidem cnti fimul incfle nonpofle(.
310). Notio igitur propofitioni rclpondens impoflibilis eft (. 519),
confequenter ipia propofiiio vcra eflc nequit (%. 520). Undc ut ante porro conficitur, ii notionem datam prxdicato jurgendam efTeconftitcrit,eam admitti non pofle fubjecli notionem ,qux eidcm rcpugnat.
confequenter immat.eriaE. gr. Conftat fenfu S. S. Deum concipi debere fpiritum
;

'em

atijue adeo

in

notione e:us

contineri

quod

lit

lpiritus

idemque immaterialis

Deo organum viforium tribuere vellet, ubi in facris Oculi eusmeneidem tnbueret qux enti immateriali repugnant , confequeiuer notioni fu-

Quamobrem

quss

fi

tio fit ; is
,
Patet adeo per cbieili in ea propofitione Vem h*bit Oculum notio prxdicati repugnaret
culum Dei non inteiligi polfe organum fenforium, quale res corporeas fentientes habent,
.

confequenter fignificatum quendam cculi generalem eile admittendum, qui &organoviforio, &c attributo divino affinitatem quandam cum iilo habenti convenit . Nimirum
propterea quod oculum habet homo , fieri poteft ut obie&a fibi praefentia intuitive coIn fignihcatu adeo generali tculus dicit poiiibilitatem intuitiva; cognitionis regnofcat
rum prxfciitiuin , quemadmodum in fenlu fpeciali organon corporis denotat , vi cujus intu tiva rerum cognitio in animantibus ac homine pofTibil-s . Significatus generalis
fingulorum , qux funt ac fiunt atque eife ac fieri pofle intelliguntur ,
Deo omnifcio
cognitionem intuitivam habenti convenit, atque adeo generalis ifta, non fpecialis notio
voci lungenda, quando oculi Dei fit mentio.
.

&

976.
Quodfi per interpretationem S. S. prodeat propofttio contradiSloria ejus , falfiei.nqu<e vel a pofleriori certa ejl, vel demonftrata , vel per alia S.S.locama- torpretatlom s cn
in notione five fubjecli , five pradicati determinanda aberratum efnifefia
'

Propofitio enim , qua? vel a pofteriori certa eft , vel dcmonftrata, vera eft (.5:17.544.557,). Quamobrem quas eidcm contradicit, falfa cfle debet (.532). Quodfi ergo per interprctationem
S. S. prodit propofitio contradicens alteri , quae vel a pofteriori certa

fe contlat

fit neccfle eft

Eodcm adco , quo antef.
patct, intcrpretationem cfle faifam , confequentcr in ea
conjungi, quae eidem enti una inefie nequeunt (.547^, atque adep

eft

vcl demonftrata; falfa

975), modo

vel in notione fubjc<fti, vcl prsdicati detcrminanda fuifle aberrarum.

Qyodfi per quaedam S. S. loca fenfus alicujus propoiitionis fuerit

manifeftus , quin eadem fic intellecla vcra fit nemo non largitur, qui
divinam S. S. autoritatem in dubium non vocat. Qiiamobrem iiperintcrprctationcm aliorum S. S. locorum prodeat propofitio, qua? illi manifefto contradicit;

anie,

modo

efle vel circa

eadem

conficitur

notionem

VVolffii Logica.

falfa eife

debet f

in interpretatione

fubjefti

531 ). Unde eodem,quo

iftorum locorum aberratum

vel prscdicati

M m m

Prior

tirimu

SeH. 111. Cap. VII.

Tart. 11.

456

Prior propo/itionis pars confenr.it cum principio hodie unanimi omnium confenfu re*cepto , quod vtrittu rtvttata non foftit ttmradittrt natnrtUi , ciim lumen revelationis ac rationis eundem autorem habeat Deum. Pars vero propofitionis poiterior cum illo Exegetarum canone confpirat , quod fcrifturam facram ju.tta analogiam fidei imerfrctari debeamus ,
propterea quod fidei analogia conftituitur per ea S. S. loca , quorum fenfus adeo manifeftus eit, ut , nifi verbis vim inferre volueris, alias ea notiones non admittant , quam
quae dicla da/fica dicuntur, veluti dodrinarum fedes . Cetequas cum iifdem jungis ,
rum non inutile eft propofitionem praefentem , quemadmodum ceteras , exemplis illuftraQuodli fxnitentiam exri . E. gr. Veum fcenituific legimus Gen. VI. 6. <jnod fccerit homines
plices fcr trifiitiam cx co ortam , quod eAiquid a nobis malc failum agnofcimus , quemadmoduirl
terminus vulgo fumi folet , atque.hinc verba fcripturae ita interpreteris , quali Deus cognoverit, male a fe factum, quod condiderit homines , propterea quod eorum flagitia
contriitatus , imo fibi ipfi indignatus
no:; praeviderit , atque ideo animo conturbatus
propofitionibus in Theoiuerit , prout in fimili cafu a nobis tieri folet ; interpretatio
manifeftis S. S. verbis contradicit. Etenim in Theologia
logia naturali demonftratis,
naturali oftenditur, Deum ab a?terno praevidiife mala hominum fadla , nec ea ipfi ignota fuifle , cum decretum de condendo homine formaret . Videantur interea Tbmimigii jjnftitut. Philofoph. . 23. 73. Theol. natur. Et ipfa S. S. difertis verbis i.Sam. I.zp.aDeo
fcenitentiam removet tanquam ipfi repugnantem, addita hac ratione , quod homo non fit ,
ut fcer.iter.tlam agat . Unde concluditur , interpretationem illam humano more taltam a
fenfu S. S. abire, canoni ifti conformiter , quod, qua? dc Vto humano dicuntur more , ir.telligenda fint ca , qua iffum decer.t , r.uionc . Declarat homo poenitens , fe deteftari malum ,
quod ex faito fuo emergit , atque ejus intuitu fe nunquam fuifle fa&urum, quod fecerat
ad quae fi attendimus , notionem finiientix formare licet Deo convementem , fcilicet quod fcenitcre idem fit ac deilarart , fe deteftari ma!um,quod ex faclo emergit , nec
Etenim fi Deus dicatur
executioni demandatum
e;us intuitu fa<tum fuiffe decretum
declaralfe hominibus, quod deteftetur ipforum flagitia , nec eorum gratia genus humanum condiderit , imo potius aliis deficientibus finibus nunquam idem conditurus fuerit>
nihil in his continetur, quod naturae ipfius non conveniat
aliisS. S. locis, unde attributorum d:\inorum cognitio hauritur, non iit confentaneum

&

&

&

&

&

&

__
J\otw
pra-dicati

917
ea admittenda
-

si

not'10

fubjecli fuerit certa

eft

prcedicati notic

qua per

(am dete rminatur

Quodfi enim r.otio pr^edicati pcr notionem iubjetti
determinetur, quod notio pradicati involvit ideo fubjeclo convenit ,
^ u a eidem convenit , quod notione fubje&i continetur ( . 219 ).
Qiioniam itaque certum eft per bypothefm , eam fubjefti notionem for.

n'mfiib-

fehivcrificanda.

'

mandam

efle, qua* fumitur, nullo fane modo dubitari poteft, quin ea

prsdicati admittenda fit notio, quae per illana determinatur , ubi di-

vinam

S. S. autoritatcm admifcris.
Claret fcilicet vel a priori , vel a pofteriori , utrum prxdicati notioper notionemfubje&i determinetur . A priori idem patet , ubi ex notione fub:e<fti demonftrare potueris
autem liquet , fi in
( ^. 551. ck. feq. )praedicatum eidem convenire debere i a pofteriori
nullo fubie&o deprehendatur , quod notio fubiecti involvit , quin ii* eodem una adfit ,
quod notione praedicati continetur. Exempii loco eife poteft lpfafxritenti.v notio, quam

Deo convenientem formavimus

Lmguaft

rum ins.

1,s

s.ir.ter.

ufus

not.

5.976).

978.
bunc folummodo babent ufum , ut judicium feri pofin verftone
f*ft* 5 y^* * n voces linguaf autbentkct

Lir.guaf autbentic*

Ibentico.

p-rctar.da

'

num

^em

verfi

rite

refpondentes

eandem rem

&

deftgnent.

Vcrfionem tum

dcmum

rite fa-

<^ am cfle,ubi voccs linguae authenticae ckinvcrfionc iisdem refpondentcs eandcm rem dcfignant, confequenter utrobique eadem notiolocum
habcat

De

interpretanda fcriptura facra

457

331 ), ncmo non largitur, cum alias vcrfio mcnti Autoris

non fufficerct ( . 969), fcd lcctor fibi fingcrct fcnfumab
ca alienum (.120). Quamobrcm cum lingua: authcnticx gnarus noric,
habeat

intelligcnda:

quamam voces v. gr. lingua: fibi vcrnacula* vocibus linguae authentica:

refpondcant; judicium is fcrre potcft, num vcriio ritc facla fucrit.
EnitrrfcTO aut linguae authenticae alium adhuc in interpretanda S. S.
uium adhuc aufum habcnt, aut non. Habcant, (1 ita vifum fucrit
lium. Quoniam fcripturam facram intclledturus & eandcm aliiscxplicaturus id agcrc dcbct , ut cum iingulis vcrbis jungat notioncs, qux ex
intentionc Dci cum iisdcm jungcnda: funt (. 969 ), non alium ufum
habcrc poilunt quam in vcnandis notionibus , qua: verbis rcfpondcnt
Grammatica vcro vocis cxplicatio ad venandam notionem ei convcnicntcm nil confcrt, nifi quanuo ratio dcnominandi fucrit a notione pctita
(% 914)- 'd quod antc conftarc nequit ,quamnotioaIiundefueritperfpedlta. Ufum adco in vcnandis notionibus nullum habct ,confequenrer
lingua authentica alium ufum habcre nequit , quam ut cjus beneficio
judicium ficri pofiit , utrum verfio rite facla fucrir , ncc ne.
,

Czfptrus tifnmxnnns , Theologus eminens , pro eoquo pollebat , ingenii acumine , hypothefin quandam commentus eft de lignificatione literarum hebraicarum hieroglyphica,
Legi ea de re poteft liber, quem
vi cirus voces fignifica:um ciuendam eifentialem obtinent
fub titulo: cUzh Domus Heler edidit , vel Iegant , qui brevitatem amant , Bigam dijfculdt cibo Samaria* obftjia; ad Leibnitatum ply.Jico -jacrarum de Citmmis l'rim C&" Tiimmin ditlis
tium fcriptam A. 1707. In ea hypothefi Iinguae Hebraicae etiam aliquis ulus effe videri
Enimvero cum voces vi
poterat ad notiones, qui verbis coivungendae lunt , venandas
literarum, ex quibus componuntur , nonnifi generalem obtineant figmficatum, emphafi
earum explicandae infervientcm , quam primum res iis denotatae cognitae fuerint atque
peripei^ae ; non alius hic linguae Hebraicae uius effe poteft quam eft etymologiae vocis in
lingua quacunque alia , ubi ratio denominandi a notione rei fuit petita. Cavendumitaque in omni caiu , ne vi etymologiae aut compofitionis vocis grammaticae rei tribuantur^
quae eidem minime conveniunt
.

&

979facra occurrunt

Si

qu.-e propofitiones

vefligabilei

in fcriptura

qua etiam

rationi pcr-

Qtitenjm
S. S. pro-

jttnt;quin e<edem ex notione fubjetli demonflrari pojfmt', dubium p' n' 'Z'
c tf

nullumeB. Pone enim,cas ex notionc fubjecti demonftrari non pofle.

Quoniam mcthodus cx dcfinitionibus fcu notione lubjecti & ejus dctcrminationibus cruendi propo/itioncs cadem prorfus eft cum dcmonftrandi methodo , ita ut vi dcmonftrationis csdem in apricum producantur (.724. 725 ); eadcm cx principiis rationis inveftigari nonpotcrunt,confequciucr rationi impcrvcftigabiles funt: quod cum hypoPropofitiones adeo S. S. qua: rationi pertheiin evertat ,abiurdum eft
.

veftigabiles funt, dcmonftrari poflunt.

Vocantur a Theologis iftiufmodi articuli , qui ex utroque lumine cum rationis tum
articuli fidei mi.ui. Tales funt propofitiones omnes , quibus attr;revelationis innotefcunt
buta divina de Deo enunciantur, nec non omnes , quae de moralitate adionumcv rebus
Unde apparet, philofophiam qua; methodi fcienin natura obviis lententiam dicunt
tificae legibus fatisfacit , haud exiguum habere ufum in concordia revelationis cum raid quod haud poftremam utilitatem praeftatad
tione quoad articulos mixtos adftruenda
,

M m m

S.S.

demor.-

ftraripoffint.

Tart.

458

II.

SeB.

Cap.

III.

VIL

divinam aiuoritatem iis pcrfuadendam , quibusea dubia videtur Etenim concoidia

rationem ac revelationeni cundem habere autorem , nempe Deum, quej
,
autorem rationis ipfa ratio demonitrat
5. S.

arguit

ifta

^iuunu.

Quodfi

propofttione

fycft* innotuerit

ex

980.

quee fola revehitione innotefcit

notio difiincla fu-

ea pnedicaxum eidetn convenire demonfirari

votefi , in
tioniimquee
altis
vel
per
vocatif
revelaiionem
propofitionibus
vel ratio,
,
rerevcU fitfyfidkum
Etenimqui vcritaces revelacas incimius meditatus fuett d.mo- nem innotuerunt
,

&

methodi

flrahilu

rit

fi'<'-'

abfimilem

fciencifica;

ei inccr illas

praxin

in poceftate

intercedere

nexum

habec

is

non negabit, non

qualis inter veritaccs natu-

deprehenditur, ita ut veritatis unius ratio per alceram

Enimvero in Ontologia & Cofmologia dcmonftrabimus,

ralcs intercedcre

reddi pofllt.

veritatcs naturalcs ideo demonftrabiles efle

ram

reddi poflir.

Unde

caufa dcmonftrabiles

conficitur,veritaces

quod unius ratio pcraltequoque revelacas eadem de

fieri.

Enimvero quemadmodum veritates naturales demonftrari nequeunt,

nifi fuppolitis quibusdam dcfinicionibus atque axiomatis, tanquam principiis indemonftrabilibus f. 551 & fcqq. ) ; ica fimilicer revclatarum
dcmonftratio nulla concipi poteft, nifi admiifis quibusdam ranquam primis & indemonftrabilibus.
Quoniam ventates revelatas demonftrare non licet,niii quaedam tanquam indemonftrabiles axiomatum inltar fumantur, ideo eodem modo patet
propofitionera per modum
,

conclufionis illatam pro pure revelara habendam efle , quolupra($. 585. $36 ) evicimus,
propofitionem nonnifi probabilem eife , fi demonitrationem vel unicum principium probabile ingrediatur . Non igitur metuendum eft , ne rationis decempeda emetin velimus,
quae cus lphasram tranfcendunt . Alia vero adhuc ratione ftabiliri poterat nexus verita-

tum revelatarum, quem experientia intelligenti conftare d'ximus. EtenimEph. III. 10.
affirmatur, ex opere redemtionis, quod ob;ectum divinae revelationis eft , fapientiam Dei
innoceicere
Sapientiam concladimus ex conienlu finium
mediorum atque adeoex ipfo illo nexu, qui inter veritates revelatas intercedit . Qinmobrem ubi fcriptura ;au:enriam ex opere redemtioms colligi 'ubet ; de nexu inter \entates illuc fpectantes dubium
nullum iupereife poteft . Sed nondum hic nobis fuppetunt prmcipia, per quae hsec uberius deducere valemus . Veritates iftae, qua: fola revelatione innotefcunt , articuU furi appellari lolent
Scilicet fi qua propofitio in numerum articulorum fidei purorum refertur , tum vel notio fube&i fumitur tanquam poflibilis autoritate S. S. utut eam poflibileni efle demonftrare non potueris , Sc ex ea tanquam poillbili iumta legitimademonftrandi torma deducitur, praedicatum eidem convenire; vel articuli qu'dam puri au&oricate S. S. fumuntur tanquam veri
inde cum realitas fubieiti oftenditur , tum praedicatuni eiqem convenire evincitur. Apparet adeo , demonftrationes iftas nonnifi nomen
fuuir, tueri penes eos , qui immota fide tenent poflibilitatem notionum aflumtorum, vel
articulorum fidei purorum , qui tanquam principia demcnftrandi prima,feu axiomata
fumuntur. Quodfi quis fide ilta deftitutus , vel probabiliter tantum divinam S. 5. autoritatem agnoicit , vel eam prorfus in dubium vocat i h demonftrationes iftas non nifii
tanquam hrpothecicas adm.ttit, pro veris habendas , quam primum certo conftiterit ,
aflumta efle certa Ncque Jiic quicquam affirmamus , quod non perinde locum habeat
in humanis
rationi noitrae conveniat
Etenim inter principia demonftrandi referimus
experientias indubitatas ( , 5 J4 ) , qus perinde nonnifi fide tenentur ab iis, qui ipfimet
non experti funt , quod tanquam experientiae confonum fumitur
Cur igitur non perinde inter ea referre debemus, quz fide divina vera efle tenemus , praefertim cum ea firmior longe fit aiienfus , quam humana f Quodli excipere velisfieri poife, ut ipflmet experti, qus tanquam experientiac conformia lumuntur, certam eorum obtineamus cogni-

&

&

&

tionem

De

tnterpretanda fcriptura facra

459

refponfio, polfe quoque certara veritatum revelatarum cognicionein acquiri ab iis, in quibus Spiritus S. fidcm operatur. Nulla adeo inter utrumque cafum dilparitai cit Quodfi vero quis centenderet , fe univcrfum veritatuin revelatarum lyftcma ex principns rationis demonftrare velle, nx is nugari merito cenleretur,
Incarnationis myftenum , rationis Iphxrarn
cum arciculi puri, quales funt Trinitatis

tionem; haud

dilficilis eric

&

tranfcendant

Apparet adco

fcripturam facram explicaturum non modo in notioner ver- Quanam

Dei jungendas mquirere debere (/.972
feqq.), s S- '"-*
hinc conftet, qt.aenam tanquam te} P reta
ut gcnuinus corum lcnfus appareac ,
tl0ut '< f{
vcra affirmet S. S. verum etiam nexum pradicati cum fubjeclo (. 976 ) ,

bis ftngulit

&

ex intentione

&

'

&

veritatum revelatarum inter fe pervejiigare poffe (. 979. 9o*o),ut per

coiiicnfum S. S. cum rationc quoad articulos mixcos,
per non rcpugfianciam purorum cum vcritacibus nacuralibus hoftes S. S. evidcncius
ac rirmius confucencur } fcrupuli circa rcligionem fubindc inanimisho-

&

minum

oricnrcs certius

divinorum

eximancur

nocicia cruacur,

quo

&

ex opcrc rcdcmtionis attributorurn

Deo dignum deprehenditur,

ipfo idem

&

in pietatis myfterium abit

Quas hic fumimus rationibus uberioribus confirmare non eft huius ioci , cum aliis,
quam Logicas principiis, qux fola lupponi hic pofiunt , opus habeamus Evidentiora hscc
evadent , ubi Theologiae naturalis & philofophix praciics principia fuerinc perfpc&a . Si
quis vero Yeritatum revelatarum fyftema harmonicum condet , ia quoaliarum ratioper
.

alus reddituiy

omnium

evidentiflime fingula conftabunt

SECTIO

460

S E C T

D E

O
S

IV.

LOGICiE IN VERITATE
CUM ALHS COMMUNICANDA.
C A P U T I.
De modo

. 9 8x.
Onvincere dicimur alterum , dum efficimus , ut
propoficio ipfi cerra evadac. Ec bincconvicli di-

CcnviRionis defi.
nitto

alios convincendi.

cimur in cafu quocunque daco, quam primum

propofuio aliqua nobis cerra eft

no-

nw.alis.

. gr. Calcem frigidam alfufa

.iqi-j

frigida adeo ir.talefc:re

ut

manut calorem ftrre nequeat , fi quis dubitet ; veritatis conviiu% dicitur, ubi experimento facto certus fuerk, rem ita
Similiter fi quis dubitet de veritate alferti
fete habere
Geometrarum quod curvx quxdam habeant afymfiotos , tlOC eft,
quod duci poifint linex, qui in infinitum continuata? continuo proprius accedunt ad curvam , nunquam tamen cum
demonitrationibus intelleclis certus evadit , dari omninocurvas,qu3e
.

eadcm comcidunt,

&

afvmtotos habent;

tum

conviftus dicitur hu'us veritatis.

terum 1 0viilurus

9*3Propoficio nobis cerca eft , quando agnofcimus

faliam (jF. 564,), quamobrem aherum conticluii

intendat.

agnofcat

Ouid

al-

effe

veram, vcl

debemus

ut

, propoftionem
ejfe veram , vel faljar/i ( %. 982).
Alterum convicturus , calcem frigida affufa iacattfcert efficere debet , ut is agnodari curvas , 7*
propoiitiorfem hanc effe veram
Similiter convicturus altariim

t. gi.
fcat

eam

ejficere

afymptotos habcnt

emcere debet

ut

is

agnofcat

aiferto

Geometrarum

conltare veritatem

fuam.
Trobabilitatis

s>. 984.
Quodft ergo nofirum de probabilitate propofttionii judicium ventm ejje
aher agnojcit conviclus erit probabilitatis propofitionis
Ntmirum convincitur veritatis judicii noftri quoddata propofitio fit probabilis Quamobrem cum hoc ipfo agnoicat propoiitionem datam eife probabilem eamque tanquam
probabilcm admittit, certus eft , eam propofitionerr, probabilem eile atquc adeo convii

tjuando

convin-

camur

ctus probabilitatis

Modus
alttrum
conv.nteadia.
po/leriori.

985.

alterum conviflurus eunt eo adducere dcbes , ut res prafentes^

quarum notio exbibetur , vel de quibus judicatur , coram intueatur , atque
adeo , Ji de rcbus praclicis jermo fuerit , earum veritatem in fe ipfo experiatur
Si praxiicatum fubjedo convenire obiervamus , propoiicio nobis
pofleriori

cer-

De

viodo alios convincendi

Enimvcro

461

alterum eo adducere poffis , ut res extra fc pofitas obfervet, vcl rcrum praclicarum notioncs ipfo opcrc in
fc ipio cxcitct; re ipfa experitur, in propofitionc data prsedicatum convcnirc fubje&o, modo judicia intuitiva formarc didiccrit( .669).ProEum adeo vcritatis cjufdcm ccnvicifti ( .982).
pofitio igitur ipfi ccrta eft
fi inrer
veram
atque poflfibilcm elfe intelliginaus
notionem
Similiter
res vel olim perceptas , vel eas, quae nunc fenlui objiciuntur, talisoccurrat, cui infunt , qiKF in notione dara contincntur (.719). Quamobrem fi altcrum co adducas, ut rcs praefcntcs , quarum notiocxhibeturj. coram intueatur, vcl , quod pcrinde eft, fi ci in memoriam easdem revoces, ut carum rmagines quafi oculis oberrantes contemplctur j
rcipfa cxpcrictur, num ca iisdcm infint, quae in notionc datacontinenEum
tur. Atquc fic notioncm vcratn atquc poifibilcm c(Ie intclligit
igitur vcritatis atque poflibilitatis notionis convicifti (. 983^.
certa eft (. 567).

fi

&

exercitiorum in rebus practicis ufus .

Patec hinc obfervationum, experimentorum
co:i\ incendi pkirimum cribuit Ctmftuius (".5.930), cum non alia utereImo eandem commendat iple Chriftus Joh.
nifi ab experientia derivata
VII. 17. Si qitis , inquit zolutrit voluntattm Vei facere , cogaofcet dt d<,cirinx , uttumtx Veofit,
ego ;am commendavi ( . cit. ) , ut veritatum
ttn ego a mcipfo hquar
Eandem itaque
Eodem confilio veritates practics Mathematicorum , velutioplogxarum coavincamur

MechoJo huic
tur do&rina,

&

ticaE Sc

mechanicE

hoJie experimentis confirmantur,

in

eorjKTi praelertirn

gratiam, qui

Et nos , quantum darur , per universam philofophiam

demonltr.it iones capere nequeunt
non alio fine ration<s atque experienra; connubiuin intemeratum efle ubemus , confirmantes a poftenori , quae per rationes a priori ftabilita fuere . Ita nimirum Sc eos,qui
dcmonftracionibus ad aflenfum compelli non poflunt , doctrinas ad judicandum cL ad praxin vitae utiles docere licet , ur non minus eas ritc intelligant , quam veritatis earum
.

plene convincantur

986.

Quoniam

rcgula? complurcs obfcrvaridebent, ubi vitium fubrcptionis ov.^nam

in cxpcriundo cvitarc ac ccrtam rerum cognitioncm a poftcriori obtinc- bicregula

&

fcqq.), inprimis ubi judicia univcrfalia (.705. obfervm706) ac notioncs univerfalcs, definitiones inprimis (.708) curse cor- da '
diquc habueris; alterum a pofleriori convit~turus in dato quolibet cafu applirc volucris

(.669.

care debes regulas

goricas

tum

qtne

ad

notiones

defmitiones ac propofitiones

cum

cale-

bypotbeticas pr<efcribuntur.

mdicium intuitivum formandum

, alterum cunviclurus de e;us veritate , ipperceptionem prsFenterri , in eo formando procedere debet juxta reg.uSimiliter (1 alterum a pofteriori convincere iuberes,in
las ea fini (. 669 ) propofitas
data propofitione de iubiecto praedicari modum,aut quod per moJum attributorum ineft, aut attributum vet eflentiale quoddam
quid firi debeat , monitrabunt theoremata de modis, attributis , eflentialibus , &: iis , qux pcr mo ium attributoium infunt ,

E. gr. Si

fo attendente ad

&

feqq. )
Si notio unive.-.alis a rolteriori ltabilienda , utendum eft
( . 671.
regulis formandi notiones unireriales ( . 67S. 6'Si.
leqq ). Si definitionum veritatera
docere volueris, tenenda; funt regulae detegendi definitiones a pofteriori ( . 679. 680.
6S1. 686. 6S7). Si a pofleriori altcrum convincere volueris datam caufam datum producere erreclum; theoremata ea fini infervient , qux de caufis a potteriori inveftigandis agunt ( C. 697. &: feqq. ). Si Jenique veritatis iuJicii hipothetici univerfalis vericas a
r\ itenori ftabilienda i theorema de formando
uuicio hypothecico univerfali fatisfaxiet
{. 706). Non igitur opus elt , uc diverlitatem cafuum alios a pofcerior: convincendi
h.c exDendamus.
987.

obfervandis

&

Tart.

4 6i

11.

SeH. IJS.Cap.
%.

Curpropcfttiones

P" e~

dem

ope-

9*7-

Quoniam propofitiones hiftoricas quascunque non re&ius inrellfgit,

q Uam q U rerum praffentium notiones ipfo ufu fibi comparavit ( .932.
934.935), nec res practicas cujuscunque generis penitius novir,quam
9 U earum notiones ipfa praxi in fe excitat (Jf. 930); evidens eft , eadcm opera a pofteriori & propofitiones penitui intelligi , & earum veritatem
|

'

ra intelligantur
agnofci
Commendanda hoc nomine venit cognitio
vera a-

&

onoftan-

qui

eam mni

reptionis

^j, r

comparanda. Falluntur tamen,

Etenim quam ditficile fit vitiumfubquo admiffo nulla datur certa rernm a polteriori cognitio, ipfo opea pofteriori

in cafu facilem effe fibi perfuadvint

vitare

Imo

qui demonftrationibns multum

deprehendent , quod ad propofittones ac notiones determinatas a pofteriori formandas requiritur. llnde nova patet rare evperientur , qui in
operae dederunt , illo

rem praefentem venturi

demum

tio connubii

nomi

ad iutoritatcm ^
provcca-

continui rationis ac experientiae

quorum acumen

in

funt

fefe praeditos effe

Ceterum exemplo

hic nobis funt Aftrolgnorat , qui om-

nemo

obfervando demorjtrattombus deberi

ambitum aaimo complexus fuerit

. 98S.
non fuerit efficere , ut alter ipfe ohfertua
in
potefiate
pofttum
Quodft
propofttiones deducuntur a pofter/ori ftabilienda? i auvet , unde nothnes
torhas ftabilienda( . 613.& feqq. ). Etenim fi qua ab alteroobfervata tanUam certa admittere ckbcs, ca credere teneris (. 6i2.),confequet>tcr

nem

Qttando

acumine

Aftronomiae veteris ac recentioris

&

aflcnfus nititur autoritare obfervatoris ( .

611 )

Eam

igitur ftabiliri

convenit
Defumuntur nimirum argumenta a requifitis hominis fide dignis, quae ( .. c*. ) aFacile autem patet , nulla hic opus efle probatione , ubi in vulbunde demotiftravimus
gus notum eft obfervatorem vel experimentatorem elfe fide d:gnum. V. gr.Caffini ,FUm.

fledii

Hilltii in obfervationibus aitronomicis autoritatem

nemo

in

dubium

vocaverit

hoc genere merita fuennt perfpecta. Abfonum itaque foiet probare eoruin
Non exiguumtaautorrtarem, ut oblervationes ipforum recipiantur tanquam ride dignae
nien pondus accedere credibilftati obfervationum ac experimentorum , quae a pluribus reQuamobrem in ftabipetita unanimi confenfu confirmanttir , nemo in dubium vocabit
lienda autontate obfervatoris habenda quoque eft ratio multitudinis tdem expertorum ,
id quodmox luculenetfi nihil hinc praefidii expectare liceat , ubi rationibus ftandum

cui

eorum

in

tius ofteufuri

fumus

9%9-

Qttodfi falfitatis obfervatioms vel experimenti alterum a Pofleriori convinFalfitatis

obfiTva- cere volueris; obfervations , vel experimento ipfo prsfente rrpetito monftrantioais

&

ixptn-

utrumque intercedit Etenim ficontrarium ejus

jpfe obiervat, quod ab aliis relacum pro certo fumit cum contraria lifalla elle >
u2 tanquam a fe obfermul vcra cfle nC( uearit (-5 2

da

efi differentia ,qua? inter

7emm

9^

<l

cogvisce. vata alter refert, evidenter perfpicit.

Cautione tamen hic opuseft, ne duas obfervatfones,veI experimenta non prorfuseadem
uv.dimopro nldem habeamus Diverfa enim pro iifdem habens in errorem incidit (. 631 )
'.

lendi al-

te,um a
priori.

99Calterum convinchnus vi demonftrationts probabilttatis autem vi probationis probabilis

Si prxdicatum lubjeclo convcni~
c fi ye direcle ,five indirecle demonftrare valemus, propofitio nobiscer-

priori veritatis vel faJfitatis

fa

c"

De modo
(% 568)

ti eft

&

alios convincendi

dcmonftrare valcmus

ii

463

praedicatum

fuo

rcpugnare

iubicclo, certum nobis eft propolicioncm effc falfam(. 571 ) Quamobrcm fi vi demonftrationis ab altero alfenfum propolitioni demonftra.

tx praebcndum extorquerc pollis; ccrtus erit propolitioncm datam cfle

veram,vel falfam ,confequenter vi dcmonftrationis cum conviciiti (.983).
,

Quoniam

probatio probabilis prxmiflas probabiles continet (jT. 587;,

ceteroquin vero a demonftratione non diftert ( . 588 ) ; vi probationis
probabilis atcente perpcnfa? propofitio probata probabilis intelligitur

quis probationem probabilcm conrexcre valct , ei

ccrtum eft, propoiitionem probatam cife probabilem. Quamobrcm ubi vi probationis probabilis affcnfum ab altero cxtorquere poflis;ccrrus crit, propolitioncm datam eile probabilem, coniequcnter vi pro-

(.586),

feu

fi

bationis probabilis eum convicifti (. 984).

Hoc a priori convincendi modo utuntur Mathematici , prefertim Geometrx, necinrequotquot ad veritatem theorematum
Conltat fane pcr tot fecula omnes
liciter
eus quoque fuilfe convi&os .
geometricorum intelligendam animuru appulerunt
Quantufcunque adeo fit in rebus aliis difienfus, nullus tamen circa theoremata Euclidit,
jtrchimedis , ytfollor.H , Thcodofii , McncUi notatur , &, quod maximum eit ne quidem inExemplum Mathematicorum
ter eos , qui in aliis in diverfas prorius fententias abeunt
nos impulit , ut , ratione tantse certitudinis , qus penes ipfos eft , dete&a , eandem ,
quantum datur femitam in philofophia calcaremus, praefertim cum nobis pateret , aha
etenim fi cognitionem demonitrativia certam rerum cognitionem obtineri non porfe
.

prorfus feponas , nec in ea , qua: a pofteriori hauritur, vitium fubreptionis decli668 ) , nec in formandis definitionibus ( . 680.681 )
nab'S experientise adeo inimicum (
atque propafitionibus determinatis five categoricis ( 705 ) , five hypothetieis (. 706)

vam

tuto femper tramite procedes Omnium optime ex philofophia experimentali eo modo

pertra&ata , quo a nobis traditur, apparet , quantum valeat experientia demonftrationis
cereras philofophia; noftrse partes iectorem attentum idem
lumine aduta , quamvis
.

&

iocere valeant

991-

Alterum

vi demonflrationis

conviclurus

eam

eo

uigae continuare debet

R"' "'

eandem mgredumtur , pervenerts ad pr<emt\)as et -_-^ nt

tW, ubi tn principiis prorfus adhuc bofpes eji,ad definitiones } axio- fpp onsn .
certas
experientias tndubitatas
Etcnim qui vi dcmonftrationis ad af- <fo.
mata
is
debet,
fingularum
prxmiflarum vcritatem perfpicompcih
ienlum
cere debet ( . 569^, confequcnter prxmifla fingula eidem certx fint
nccefle eft f. 564). Quamdiu adeo in dcmonftranda propoiitione furaitur aliqua prcemifla, qua? convinccndo nondum certa eft ; cadem
ulterius demonftranda ,doncc pranniifa: fumtae omnes eidem certa? fuQuodii ergo omnium piincipiorum fuerit ignarus , pergcndum
erint
ucique eft usque ad principia dcmonftrandi prima, definiriones nempe, axiomata & experientias indubitatas (. 762).
aonec tn fyllogijmts

qut

r,

&

Idcm adhuc
convidtum

ratione

alia

fuifle

expcrrus

fic

oftcnditur

fuir

is

Qui

fucceifive

vi

fyllogifmos
VVolffii Logic*

in

dcfinitiones

&

tanquam prce, quse

dcmonftratione (. 551. & feq. )concatenatos inn n
gre-

propofiriones expendit fibique familiares reddidit

miflae

demonftrationis fe

omnes

IL SeB. IV. Cap. L

Tart.

464

grediuntur, antequam vi demonftrationis ad aftenfum propofitioni datx praebendum compclli potuir, coulcqucntcr vcritatis ejus conviclus
fuit. Quamobrem ubi alter perindc ac ipfc ejusdcm veritatis convin-

dcbcn easdem

ci

definitioncs ac propofitioncs fuccefilvc

expcndcre

fi-

biquc familiarcs rcddcrc tcnctur. Eum adco vi demonftrationis convidrurus co usquc eandetn continuare dcbes,doncc in fyllogismis,qui

eam ingrediunrur, pervencris ad

pracmifias convinccndo ccrtas, vcl ad

ubi easdem ignoravcrit.
,

prima usque demonftrationis principia

&

arcum
E. gr. In demonitratione geometrica theorematis , qmd reBa ex centro dulfa
bifec.ms chordam quoque ejufdcm iifecet , fumuntur definicio radii , axioma de arqual irate ra-

&

quod arcuum a:qualium chordas finc

anguli aequalihus lateribus oppofiti xqu.iles fint , 3. in duobus triangulis aequales finc bales , fi crura figillatim fuermt squaangulus iifdem comprehenfus idem (not. . jji). Quodfi ergo convincendotria ifta
Iia
theoremata fuerint perfpecta ; ulteriori analyfi opus non eft Eniinvero ubi illorum theorematum veritatem is nondum perfpexit , eorum quoque demonftrationes funt evolvendae , donec ad principia alteri perfpetta auc ad principia prima perveneris . Similiter in
demonftrarione logica theorematis , quod modi ingrcdi nequeant defir.itionem , fumimus definitiones modi atque notarum , duo axiomata, ic. 1. quod mutabitia conftantcr non infint $c
diorum eiufdem
aequales, i.

in

circuli

triangulis

tria

fibi

theoremata,

mutuo

fc. i.

aequilateris

&

2. qr.e conftanter

atque theorema

nm
,

ir.funt

quod

rebus agnofcendis atque a fe in-vicem difcernendis infervire nequeane3

y nec fauciores noue enumerantbe , quam quot ad

in dcfinitione nee plurcs

rem definitam agnofcendam drabaliis dislinguendam fufficitmt (n-t. . 551 J.Quodfi ergOCOnvillcendo definitiones ac axiomata ifta una cum hoc theoremate tuerint penpe&a i eum convicturus veritatis theoremacis demonftrationem nonnifi ad hax ufque principia evolvi neEnimvero fi circa definitiones haelerit , eius dubia ante tollenda lunt ; fi axiocelTe eft
ma concedere noluerit , demonftratione per indirectum ante abfurditatis convincendus
^ denique theoreinati afTenfum denegaverit , eius demonftratio in medf( 5- $55- ?59 ) >
um afYerenda eo ufque concinuanda, donec ad pnncipia concefla , vel ad ipfa prima
.

&

perveneris

detegevdi

'
'

tt

Cl

992antecedentibus
fumuntur ^ccntinuo citantur t
demonfiratione
ex
n
s
ad tales perveneris ,ia quidonec
continuo
evolvis
citatos
,
pwagrapbfls

&

Mcdus
l

uy t

q Ut

bus nullus amplius reperitur

dotanqva. axiomata

cbfervattones

absque

labore recenfete licet definitiones

ullo

propoftttones demonjirativas

ante cognojcendas

^quam

Etcnim il pcrpendimus, quaratione

notafup- conviflio in cafu dato babeat locum
ponenda. AiKor vcl alius quicunquc , qui cidcm aficntitur , vcritatis vcl probabiliratis propofitionis dara? conviclus fuerit; tum quidcm evidens erit,
.

quod fingula fucceflive principia , q.ux dcmonftnuioncm

quomodocunque ingrcdiunrur , pcrlpexcrit fibique familiaria rcddiderit.
Quamobrem fi altcr codem modo convinci debet, eadcm quoque prinid iide cfiTc,

iccus jure
fucceffive pcrfpiccre fibique familiaria reddere tenctur
datae
propofitioni
ab co non requifiveris eum aflenfum , qucm tumct

cipia

praebcs.
Patet adeo ufus citationum fingularis , qui abfque iisvel prorfus r.on , vel nonnifiditAtque ideo non modo veritates mathematicas in Ekmentis
ficillime expectari poterat
Mathefeos inter fe ita connexas dedimus , ut beneficio citationum fingulse ad prima lua
principia reducantur, addituri proxime complures , quae adhuc defiderari poteranc , ipverum fimile quid circa philofophiam univeriam medicamur dc <n
lafque iubi:'miores
hoc opere loejco idem infticucum execuri fumus Quodfi ergo quis convincendus fuerit
.

verica-

De modo

alios convincendi

465

quas de tlimimtiont fuferfl-icrum t* ieflnititnUmt praec-ipiuntur , confulenji

,
eruiu , qui citaiuur , . 179. 54*- 836. Quodii . 179. evolvis ,citantur ibidem
154.
44. 6j. 67. 156. 1 }/. 158. 177. 178. 171.173. 174. 70. 71. 153. 90. Porro . ij^.citantur .
1
'5 5- citaiuur . 1 $1. 91. 113. 41. 37. Et fi porro Jingulos 55. h>c citatos e5 3- 79- iNVolvis, refpondebunt (1) . j6. 5. 67., ri)
1J7- 66. 155 , (3) . ijS. 5. 67 ,
158. 177, (6>
67. 79. 153 , (5) f. 178.
64- 79- 717*
U) '77-
91. 113. IJ2. (7- 173* 5- 66. 91 130. iji. (S) 5. 174. 55. 157. 171. (9) . 70.
f ff. 60. 6j. 66. 67. (io) J. 71. . 66. (11) 5. 90. . 36. 34. S3 89. (12) . 37. Sff.
36. 34. (13) . 155. . 4. (14) 5. 7*. 5 . 70. 45. 46. (ij) . 130. 5 S. 91. 88. 36.
88. 113. 89. 122.
114- 113. 116. 129. n6) . 89. 55- S8. 36. 37. (17) . 114. .
(18) f. 116 5
36 37. 31. (19; 5. 12. J. 109. Ab his citationibus omnibus pencet . 179. Quodfi . 34S evolveris, ibidem citatos reperies
141. 346. 347. 44. Sc
icqq. 49. Si im porro Jios iingulos evolvis , relpondebunt (1) . 149.
131. 141.
233. 218. 44. 235. 250. 237.238. (2) . 248. . 242. 243. (3) . 232. $. 21J. 179.
225. 152. 45. 44. (6) f.ijo. . 25J.
44- (4) 233. 5. 44- 219- (5) 5- 35-
242. 236. (7; 5.2J722}. IJ2. 46. 135. (S) 5. I5S. $$. 47. 136. (9) f. 22J. 55.
69. 2IJ. 220. 121. 212. 224. lSo. (10) 5 Ijo. . 44. 4J. 253. (Il) 5. 69. 5 64.
6j. 61. 63. 64. 67. 62. (12) 5- iij. 5 5- 69. 157. 61. (13J 5. 210. cc 111. . 66.
218. (I4; . 222. 55. IJ7. 2I9. (ij) . 224. 5 5. 6j. IJ7. (l6) 5 lSo. 5 5. 63. 64.
179. 153. (17; 5. 6l. 5 5- 60. 36. 44. leqq (iS) 5. 62. 5. 60. 09)
79 $15- 154
64. 6j. 67 ij6. 157. i}8. 177. 178. 172. 1-3. 174. 70. 71. 153. (10) 5. 153. 55.
iji. 91. 113. 41. 37. (11; 5. ij 4 5 IJ3- 79- (22.'
158. . 67. (13; 5- 178. .
ijS. 177. (14) 5 130. 5 5. 91. SS. 36. 114. 123. 116. 129. (2j) 5. 116. 5 5. 36. 37.
j2. Denique fi . S36 evolveris, ibidem citatos reper es . 730. 219. 200. 41. 349.
22J. 790. 519. j ji.Si am porro hos fingulos evolvis, refpondebur.t (ij $.730. 5-i49- feqq.
2J7. 1S0. 181. 182.192. 193. 1S3. 153. 219. (2; 5. 349. 5 5. 252. 254. 2JJ. 2J5. 48.
790. 717feqq. (4)
310. 518. (5) . 2J7. . 2lj. 2jo.
($)
J>9- 5
2)1. 249. (6) 5. 193. 5 5. 192. 64. 291. 66. 157. 173. 174. 91. (7) . 183. 5 5. 4 j.
74. rs) 5. 251. 5 5. ij2. 200. 242. (9; 5. 2J4. 5 . loo. 1J4. 241. (10; 5. ajj. 5 5.
214. II3. 2J2. 37. (ll) 5. 2J6. . IJ2. Ij;. 294 I94. ri2) . 717. 5 5- 716. J3J.
519. J47. n 3 ) 5. 310. 55- 173. 175- 176. fM) 5- 151- 5 5- 250. 137. 238. nj) 5. 291.
5. 228. 290. ri6) 5. 294. 5 5- 287. cV fcqq. 207. 243. d 7; 5. 716. 5 5. 678. 710.
711. 712. 713- 714- 715- (18) 5- 555- -> l - ( ! ?) ff '75- 5 66- 153- 79. (20)5. 176.
IJ7. 136. (21) 5. 290- 5. 37- 1: 5. 287- 5 5- 200. 228- ^23) 207. 5 . icj- 204.
201. (24) 5- 678. 5 5. 669- 80. 671- 54 (15. 5. 710 5. 72- (16) 712- 5 f. 4J. 72j 47 .
(*7j 5. 713- 5 5- 47- 712- 28) 5- 71J. 5- 47- (29; 5. 310- 55- 173. 175. 176-1-30; 5 136.
. 34. /r- 7- 5. 4. iifc.fr.tllm (31; 5. 37. 5 5. 36. 34. (32; 5- 201 5 Cj. 4 0- 41. (33J
5. 669- 200- 39. 11. fJ4) 5. 671- Cj fj- 39. 88- fjj) 5- <4" 44- 45 6- ($61
veritatis eoruun

&

4-

5.

39; 34- (37;

ii-

8-

9-

i-

io- (38)

2.

f;.

1-

Zy.

&:

50.

a//:.

;//.

Antequ.im iguur ea vi ad affenfura compelli potueris uxta noftra principia, quam nos
prasbemus propofitioni de eliminatimt fuferflmrur, tx definitioniLns , utique tibi perinde ac
nobis perfpecla atque ramiliaria elfe debent, qu.r J 4ttg. fj. 1.
30. difc frxl.
1. 31.
a. 4- 8. 9- 10
36. 37. 39. 40. 4 i. 4.4. 4j- 46-47- 48- j4-6o- 61-62 63- 64 6j- 66. 67. 69.
3 4
70- 71. 71. 74 79 So. SS. 89. 90. 91-92- 109. 11 6- 122-113. 114. 129- 130. 136 ij2153 ij 4
ijj. 156. 157. ijS.i7i- 173- 174. 175- 176-177- 178-179.180. 181181. 183 192. 193. 194.
200" 201. 204. 205. 207 313- 2I4. II}. 2l8- 119- IIO- 121- 222- 21422J- 2l8- 233. 23}. 236.
*37. 238. 242. 243-248. I49. 2J0- 2>I. Ij2. 254. 2}}- 2j6- 1J7 187.290. 29i.294-3IO.346io- 711- 711 713. 714. 715. 716.717.
347. 348. 349-518- 5 19. 5 35. 547. 5 ? 1.669 671- 67S730. 790.S36. cantinentur
Si vel unica deiinitio aut propofitio, quae in locis hic cita"tis repcruur, mihi perfpecla non effet ; ego veritatem e-us, cum qua nobis hic negotii
eft, non agnoviffem
fed potius circa eam haefiffem affenfum tarndiu fufpendens, donec
in notinam e us perven ffem
quod adhuc defiderabatur (. 569 ) Quamobrem nifi alios , qui noitra legunt , affenfum prarcipitare velim 5 nec ab iis ure requifivero, ut eundem propofitioni noftras praebeant adeo firmum ac immotum, qualem ego e dem praebeo,
antequam fingulas definitiones ac propofitiones locis citatis repet iendas llibi adeo familiares reddiderint , quales ego eafdem experior
Magnum momentum in eo fitum e;:,ut
ad haec attendamus Quamobrem me non p guit non fine omni taedio conqtiirere loca ,
N n n 2
quas
;

&

&

466

Vart.

IL SeH. IV. Cap.

I.

quae ad gignendum affenfum quicquam contribuerunt

Et fane inter eas rationes, quae
ine permoverunt , ut veritates philolophicas inter fe connecterem , non poitrema hac
fuit , ut pateret attendentibus , qua ratione gignatur affenlus fingulis propofitionibus
prasbendus, idque , ubi opus fuerit , manifeita ratione doceri poffit ,quemadmodum hic
a nobis taclum Fateor lubenter, non in omni cafu alfenfum tot principiis niti , nequc
enim omnes propofttiones adeo procul a primis principiis remotae funt : ingenue tamen
profiteor, me hoc exemplum non ftudio elegilfe, fed primum quaerenti oblatum arripuiffe , nec diffiteri poffum, dari in alis philoiopfrii
partibus ( de Mathefi enim nemo
idem ignorat , nifi qui in eadem aut penitus hofpes, aut valde tiro fuerit ) propofitiones , quae a primis principiis maiore longe intervalto diftantes mutto nuiore principiorum apparatu indigent, antequam conviilioni a priori detur locus
Ceterum cumnon
implicet, teitibus exemplis, quae mathetis fuppeditat , ut una eademque propofitio diveriis modis demonftretur ; nec impoffibile prorfus eft , ut aliquis minore principiorum
apparatu utatur ad affenfum gignendum , quam alter . Quodii aliquam operis i(evvn.
niani de principiis philofophias naturalis mathematicis eodem , quo ante , modo ad principia fua revocare liberet , multo ma or enafceretur eorum cumulus , ut prorfus obftupefceret ad eorundem confpe&um , qui ad talia animum nunquam advertit . Haec probe
notent velim , qui certam rerum cognitionem adeo facilem fomniant , uc ei comparandae leit:onem fugitivo oculo fa&am lurficere exiftiment Sc de condufionibus remotis ju.

dicium fibi fumant

que attendere.

4ffenfus

(ucceffiva

Quomam

principiis

nondum

intellectis

Utile vero

ipiis eft

adfequentia quo-

993-

afienius vi demonftrationis aut probationts probabilis ex-

rorquendus ab evidentia principiorum pendec, qux fueceffive perfpeconvincendus (.991); evidens omninoeft,

zener?uo. ft a ramiliaria fibi reddidit

affenfum non in inftanti , fed fuccefftve gigni , qui veritati propofttionis demonftrata , vel probabihter evitla prabendus
Ea de caufa homines, qui intrmiori LogiciE cognitione deftituti eundem affenfum in
fe in inftanti gigni defiderant , quem in aliis nonnifi fucceffive diuturno tempore ac labore genitum effe conttat , fimillimi mihi videntur ei , qui , ut puer ad ttaturam virilem unius diei inrervallo excrefcat , omnem illum cibum ac potum,quo per tot annos
ufus ett alter , umco die ab eodem capi praxiperet
Imo qui ignoratis prmcipiis affenlun adeo firmum atque immotum expecfont
qualem alter nonnifi illis debet , fimillimi videntur ei , qui abfque cibo ac potu folo aere gula? ingefto pueros in inftanti adolefcere poffe fibi perfuaderet
Qua: nonnifi fucceffive ex aliis ante pofitis enafcuntur , ea
ut in inftanti iis nondum pofi-tis enafcantur defiderare velle fumma profec"io velaniaeft.
Ceterum propofkionis veritatem exemplo fuo confirmant omnes , quotquot non fine fucceffu m Matnefi pura verfati funt
Etenim finguli fucceffive fibi familiaria reddiderunt
.

&

tum demum affenfnm Srmum en.num effe comperti funt "pfimet nihil e;us
Quodfi nemo hominum ndeo temerarius tibi videatur ,
, dum enaicebatur
ut abfque principiis perlpectis eundem iibi polliceatur affenfum
quem alter nonnifi iiidem debet ; exempla non longe petenda funt , qua: idem doceant Nonne per longam
annorum feriem tot inter eruditos circa fyftema terrae mota; quod Coptmuanum vulgo
appellatur
Aftronomis contradixerc quorum firmus adeo ac immotus affenlus principiis aitronomicis debetur fpfis parum intellec-tis? Nonne ideo Cofernicm profeffus eft, fe
horum hominum ludicinm tanquam temerarium reiicere, quod in fe cadere poffe afJenfum fibi perfuaderent , qui nonnifl muhis Mathefeos pura? Opticse atque Aitronormx

principia
fentientes

principiis fucceffive progigni poteft, etfi

gnari

omnium

illorum principiorum eifent prorfus

1-

. 994.
Sl ^U1S Vt demonflrationis veritatis tel falfttatis alicujus propoftionis , aut
) Tcosvt P ro ^ar 'onis probabitis probabilitatis
ejutdem convincendus ; in demonftran"Pinct

n4u

tfm

do vel pjobabiliter vrobando jam aliquandiu verfatus

ejje

dehet

De

modo

467

alios convincendi

monftrationem vel probationem probabilem in dato cafu agnofcere valeat Ecenim qui vi dcmonftrationis ad aflcnfum compelli dcbet , is formam
.

dcmonftrationis non modo animo comprchcnfam habere, icd particularem quoquc, quae ipii occurrir , gcncrali convcnientcm agnofccrc tenetur (. 569) Qiioniam itaque formae demonftrarionis notioncm ipfo
ufu fibi comparat , qui in dimonftrando aliquandiu vcrlatur ( jf. 9J0),

eam fibi familiarcm reddcre atque facultatem in dato caiu fpcciaeandem applicandi (. 349 ) conciliare valet nifi crebro excrcicio,quo

nec
li

omnem habi:um

comparari conftar , in casu dato demonftrationem agniturus, confequcntcr ventatis vel falfitatis propofitionis convincendus ,
aliquandiu in dcmonftrando verfatus eiTc dcbet,doncc fcilicet dcmonftrarionem in cafu dato agnofccre valcat
Quoniam probatio probabilis a demonftratiQne non nifi principiis
58S), adeoque forma non differt , qua? vcro refpcclu convinccndi
.
(
de dcmonftrationc jam evicla funt , non demonftrationis principia, fcd

formam

refpiciunt; igitur patet

eodcm modo

probabilitatis propoiitionis convinci

babiliter

lem

in

probando tamdiu

non

vi

probationis probabilis

poile nifi

fuerit verfatus, ut

eum, qui

in

pro-

probationem probabi-

dato cafu agnofcere valeat

Ipfo tailo hoc eiperiuntur, qui ad Machefin addifcendam animum appellunt ab initio enim vim demonftrationum mmime percipiunt , donec aliquandiu in eadem verfati
principia fibi familiaria reddiderunt ,
formam demonftrationis animo comprehenderunt
Idem cxperiri l cet in legendis fcriptis noftris , in quibus formam demonftrandi tenemus , quancum datur
quippe quae eadem erfe debet in probationibus quoque
ceteris , qux ex principiis nondum prorfus ev'dencibus conftruuntur . llnde in iislegendis minorem difficultatem lentiunt , qui in dkrmonftracionibus Machematicorum am mulcum fuere verfati . Imo hinc intelligirur ratio, cur in demonftrationibus ordinatis verfati inordinatas faftidianc
repugnantiam quandam ad aflenfum hiice extorquendum in
fc experiantur. Non ignoca mihi func exempla , quorum fidc hxc refero. Conferendahic
funt , qua fuperius de demonftratione confummata
inconfummata ( . 859) evi&a
:

&

&

&

&

dedimus.

995-

Quoniam noftra demonftrationum ac probationum analyfis, quam

in ufum ledlionis librorum dogmaticorum commendamus ( 958 ) ,
formam dcmonftrationis in dato quolibet cafu ipfis oculis fpectandam
quam diftinftiflime exhibet CS-55*- S5*- 553- 5590&Logica f cit.)
eam diftincte cxponit ut quis vim demonHrationis vel probationis proba;

bilis facilius

percipiat

nec in utraque agnofcenda fallatur

&

Quomodo
a

jf

refolvere debet
Qui in Mathefi iu demonftrationibus inconfummatis acquiefcunt , nec genuinam dcmonftrandi formam animo diftinde concipiunt , in difcipliriis aliis fibi demonftrafle videntur, quae a demonftratione quam longiffime abfunt
Ubi vero demonftrandi forma
diftm&e fuerit expofita; ibi Autor non folum propofitiones datas demonftrarc valet.fed
etiatn demonftrarc poteft fe demonftrafie. Non igitur verendum eft , ne fibi propropo.

fitionc

*--

difpoZtur ani.

genuinam mnt.

demonftrandi formam ex Logica ftbi cognitam atque perfpecJam reddere , (S

demonfirationes ac probationes probabiles in cafu quocunque dato juxta eam

'1

y'". em

6S

TarU

II.

JV. IV. Cap.

fitione demonftrara vel probabiliter probata venditari patiatur,

nec probabiliter probata, quantum fufficit , ut aflenfum pribere

..-

Ounntu-

qus

nec demonftrata

poflit

996.

Quoniam vi demonftrationis vel probationisprobabtlis qu& eandem

Um ipfa formam tenet (-588;,convinci nequit,niii qui aliquandiu
^
in demonftrando fuerit verfatus; ftudium Geometrite jam ah antiqukjjt,

OTff7r'>"

buccmferat.

m^

emPoribus pbilofopbia pr<emittendum ejfe judicarunt viri intelligentes ,

ut parum idoneus pbilofopbi<e auditor babitus fuent Geometria? ignarus
?

Studium fcilicet Geometriae

ftandam rudicarunt philofophi
ter

methodum

tur

ita

indefpenfabilis neceflitatis ad philofophiam utiliter traveteres , non propter principia inde haurienda , fed prop-

ipfimet fatis experirentur , inidoneum efle qui veritatis convinca, cum

ubi idem genuinam demonftrarionis formam an mo nondum comprehendit
eam
cafu dato applicandi (5.349) habitu adhuc deftituitur ( . 570 ). Evidens vero eft
Geometrae (tudio ck tormam demonftrarionis animo comprehendi ( . 930 ) ,
eam
applicandi tacilitatem contrahi , cum omnis habitus crebro exercitio comparetur . Unde

&

&

in commentatione de methodo mathematica Elementis Mathefeos praemifla ( $$)

(
jam monui fruiftus hu>us , quem ex ftudio Mathefeos maximum percipere licet , participes non fieri , quotquot praxes quasdam mathematicas aliasque parum mathematict
habentes vulgo tamen ad eandem referri folitas addifcunt
cum neminem judicii acumine ac inveniendi habitu beent
nonnifi a feria demonftrationum meditatione expeetando Et quamvis hic philofophica fcripta noftra eundem ulum promittant ( . 597 } ;
non tamen ideo Geometriae (tudio valedicendum elfe exiftimamus :eteuimdemonltrationes GeometricjE tironibus captu faciliores func
propterea quod
quam philofophicx
Gecmetria beneficio figurarum ipiis oculis fpectanda objiciat qiue iu philoiophia ab imagimbus feparantur Huc accedit quod notiones Geometria; alns non adeo lmplexx fint,
quemadmodum philofophicae , qux lenfui vel imaginationi exhiberi nequeunt , nifi multis peregrinis admiflis, fub quibus fxpiflime quafi fepulta funt, qux ad illa pertinent.

alibi

Antequam akerum

Tropvfitio
totivince-

doquando
e^p ican-

cas
<

eadem

n!'oncm

ipft

explicanda

aondum

un g en(j as
j

veritatis,
nifi

inrelligit

997-

vel probabilitatis propofitionis data* convin-

eam jam

intelligat

notioncs non novit

(.903), confequenter

vel definitiones

Quodii enimpropo-

cum
,

fingulis

verbis

quas ipfum con-

viclurus fupponis (.9:0.928), vcl experientias, quibus nitunturnotiones confufte verbis refpondentcs (. 6S8. 6S9), ignorat. Eum igitur convicturus vi demonftrationis aut probationis probabiiis eandem
eo usque continuare debcs
donec ad definitiones & cxpcrienrias iftas
perveneris ( JT. 991 )
Ab his igitur princiniis cum cxordiamur de,

monftrationem (<$. 551. 552 ), vel probationem probabilem (. 588 );

eft propofitionem ante efic explicandam , quam alterum veritatis vcl probabiiitatis ejusdem conviucas (.910.928.906 930.932.

evidens

&feqq.;.
E. gr.

Alterum convicturus

tarun: r.umerum refer.-r.tur

veritatis propofftionis

($-950),

inquirendnm

eft ,

an in no-

&

exdem ex deaLiat defir.itionem ingredientes determinantur ,

finitione climinanda , amequam ea memoriie mandatur , ubi eam non intelligit , explicandi funt
termini notarum t determinaticnis
definiiionii .
Notarum ac definitionis dedimus dcfinitio,

que fer

&

5.79-iJi)- Qpamobrem per easdem propofitio noftra expticanda f$. 94->' Deter^
minarioni non [ungimus nifi notionem coniulara (5.63.CVL (eqq.119). Exemplisadeoab
experientia alteri obvia petitis efficiendum , ut notionem confufam voci comungendam
coniequutur ( . 88j
Equidem demonftratio propofitionis praefentis ubi in prima principia cefolvitur, a pluribus adhuc aliis definitrotiibus pendet r . 991 ): enimvero ea non
nes

faciunt

De

modo

convincendi

alios

faeiunc ad propofitionem prstfentcm , fed ad alias intelligendas

utimur ii\ prsefence dcmonilranda

piis

469

quibus tawquam princi-

998-

Qu)

convincendus

netn attentionem

eji

eam

afferre debet

ad

demonftrationem vel probatio- ^ittemio

convin, quod non /it certum ,

ut agnojcat nullum Jumi principium

Convichis enim cercus c(Te

vel vcram, vel probabilem ( . 983.

nec a forma demonjirandi vel probandt abfrrar.

debc: propoiicionem dacam

effc

ce "^.{

'"

e ~

Enimvero vericatis propoficionis demonftrara: cerrus ciTc nc984,)

quic, qui prxmifTx vcl unius iyllogifmos concatenatos ingredicnris y
.

adcoquc vel unius

rat, ncc

pcrlpicit

principii

demonftrandi (

num forma

561),

veritarem igno-

dernonftrationis pradcntis

gcnuina

fit

r- 57)- Qui adco convincendus cft veriratisalicujus dcmonftrationis

attendere debet, ut agnofcat,& nullum principium fumi
quod ipfi
non iic cerrum & formam demonftrandi cife genuinam
<

Quoniam probatio piobabilis nonniii principiis a dcmonftracionc differt (.588), qua? iunt prarmiifa? probabilcs (.587), ut convinccndus agnofcat, & formam probationis elfe genuinam, & inter principia probandi fumi propofirioncs quasdam,quas probabiics eftc novit;
ea

fuflicicns attcntio

fini

denuo aflerenda.

Quoniam adeo ad hanc

999-

attentionem requiritur,

&

ut

demonfrandi

&

Medium

&

probandi principia,
fon/ja inprimis demonjirandi familiaria fint (. 99P), "*'****utrumque auccm nonniii cum die , nec fine affiduo laborc obcinccur , tenUomt '
qui attentionem

flrandi exercitio

monjirandi

ad
,

convitiionem requifitam afferre vult

& fuccejjiue

& crebro

demon(S-55r.JS2.j53) ,formam de-

obfervata analyfi nofira

is

crebra repetitione ac med.tatione principia

(%g^2)

famdiaria reddere debet.

Idcm abunde a et a pofteriori Pone enim Tkhm principiorum Geometri.t prorfus ignarum incidere m Elcmenta HuclUis; quocunque duce is utatur , fieri tamen non po-

fibi

utatur attentione, quas lutricit ut veritatis ullius propofitionis convincatur 1

ab o\o, qnod ajnnt , elementorum ordiaris inre:pretarionem , praetermiflis
nonnifi iis, a quibus demonftratio propoiirionis , cuuis veritatis alterum convincere dem:r. me pendet , ac fufficiens alteri concea.is temporis fpatiuin, quo rite intellea
bes
ruminar: , concoquere atque in luccum cV; laiguinem convertere valet; in eo convincendo olcum & operam perdes Impoflibile cnim experieris. ut alter utatur attentione fufterit

ut

e.i

ig tur

Nifi

ficieiite

Idem

quocunque

experiri licet in lcripto

Convitlus ncn affentitur

997. 985. &

feqq.

alio fcientifico.

IOOO.

nifi ptcfofitioni fufficienter

991. 992

explicata

&

probata

(.
Quaenam vero expiicatio, qusnam probatio
tionibus abunde intellisitur
frxlttv.r

prop->ftti',n: fy.ff.:t;i;er

ex antecedentibus propofifit fufficiens ,

toaviBio pailive lumta deriniri poterat per *ffenf,im,<jti
expliuu* xc polttje , nempe ideo,quod eam fufficienter expli.

Unde

catam ac probatam intelligimus , mdicantes

vel

fcientificorum aflidua tradatione nobis comparat

Logica hauitas

^ijlenfvs

convieli

).

uxta notiones confufas , quas fcriptorum

mus , vel uxca notiones diftindas ex
jX.

IOO

1.

qualis.

47

Tart. II. SeB. IV.

IOOI.

Qui

Vgrfiufio-

vhdefni- bata
'

affenfum prtebet propofttioni nondum fuffidenter explkata3 ac profalfo fibi perfuadet fe ejje conviclum{ . 505 ). Unde perfuafo pafii-

igitur
;'/

ve fumta definiri poteft per affenfum

Cap.L

qui prsebetur propoiitioni nonfufficienter explicatae ac probatce, vel ialtem non fufficienter pro-

dum

bata*

nempe

Sufficiens

ratio ad affenfum eft

fi

&

propofitionem

fatis

intelligimus

cV

eam

certam e/Te agnofcimus. Illud obtinctur explicatione ; hoc probationefulficiente (5.1000;.quamvis ex demonftratione propofitionis de fufficiente explicatione ad convicfiionem requifita ( .997) pateat , fufficientem probationem absque lufficienteexplicatione dari non
poife

cum

tionem

fufficienter

&

e contrario

exemplum

propofitioni illuftrand.-e ad'e<fium

loquatur

propofi-

quantum fcilicet ad eam intelligendam lurficit quae

probari nequit
Patet quoque ratio a priori , fi notionem demonftrationis
feqq.) ftabilitam cum theoremate (. 903 ) conferre volueris , quodnotionem

lufficienter explicari poife

Jji.
propofitionis intelligendae exhibet.

1002.
conviclum , cum tamen conviclus non
.

T\at-ones

Qui fibi

perfuadet

fe

effe

fit

queenam ad conviclionem requirantur , vel ad principia ac for,

mam demonftrationis , aut ad alterutrum borum non fatis attendit Etenim
qui ignorat, qusenam ad conviCtionem requirantur; is judicare nequir,
utrum in cafu dato convi&us fit , nec ne ( . 348^
Quodii tamen
ob probationem iniufficientem , quam ob ignorantiam iftam cum fufficiente confundit, propoiitio data eidem ccrta videtur; convidlus iibi
videtur, cum tamen non fit ( . 981 ). Falfo igitur iibi perfuadet, fe
conviclum effe ob ignorantiam eorum quse ad conviclioncm requiruntur. Quodii ad principia atque formam demonftrationis non attendit ,
iieri poteft, ut illa tanquam evidentia,hanc tanquam genuinam admit-

perfuafio- vel ignorat

'

cum

Falioigitur fibi perevidentia fint,nec haec legitima

fuadet, ie convictum efle ex defeclu attentionis (. 570. 98^).
Non abiimili modo idem oftenditur, ubi de modo convinccndi apotat,

ftcrioii

nec

fcrmo

illa

fuerit (.

985-986).

&
&

propofitiones unipars eruditorum nullius fere veritatis convi&a eft , cum

genuinam demonverfales non nifi per indu<ftionem incompletam a polteriori inferant ,
ftrationis formam ne confule quidem norint , cum ne unicam quidem unquam expenderint
Hinc mordicus defendunt , qus nec fatis intelligunt , nec furficienter probare
valent
lix defectu attentionis peccant etiam eruditi primi ordinis, vel quod in fola
notionc forma: demonftrandi confufa acquielcant , negleCia diftinfta ex Logica haurienda , vel quod fine probatione admittant , qux probari debebant

Maxima

Trtctpi-

unua

in

judhatido.

Aclus

aifentiendi propofitioni

catae dicitur prcecipitantia in

IOOJ.

nondum

fufficienter probata? acexpli-

judkando.

Scilicet qui judicium

Perfuafio nimirum cum praecipituntia in mdicandoconiungitur
frfciphat , aut txcprtiperat , is propofitionem pro vera , vel falia,vel probabili , velmmus
probabili habet , antequam lurlicienter fuerir explicata , ut eam fatis intelligat , vel
Pro
probabilitate mdicium fieri poflit
fu.ficienter probata , ut de veritate , falfitate
vera igitur habet , vel falfa, vel probabili , vel minus probabili , quam veram, faliam,
Atque ea de caufa iibi perfuadet,
probabilem, vel minus probabilem nondum agnovn
.

&

fc cife

coii',

:itum,

cum tamen

conviclus

noncum

fit

Oritur adeo perfuafio

dum aflentimiK

De modo
timur propoilcioni nondum

afios

convincendi

471

explicacae . Aclus ille aflencicndi eft

datus conlticuic dehnicionem perfuafionis genecicam. Cecerum quid lic aflenfus, diftin&e in Pfychologia expofituri fumus
Suificit hic obicer monu ffe , nos per jjjenfum incelligere udicium de vencace , fallicace
cv probabilicace propofuionis . Unde pacec , afienfum mmus lallucem lecundum regulas
probabilirace propoficilogicas oriri debere, vi quarum cerrum de vericace, fallicate
onum ludiciurn formacur
E. gr. Si quis de vericace vel talficare propofit:onis , quod

praccipicancia iq ;udicando

futficiencer probarae ac

ipfe

aucem

aflenfus

illi

&

Deui condiderit munau.n optimum , 'ud:c;um iibi lumic , aiuequam cognovir, qu:d termino
mundi oftimi indigitetur , eamque falfam pronunciat , probatione ex accribucis divinisdeduJta nondum expenfa; is ;ud:cium fuum de falfitate propoficionis hu'us deproperac cc
morale mlinL huic
ob ratiunculas aliunde conquifitas j veluti quod malum phyficum
mundo , fibi psrfuadet fe eife convidlum tallitacis propofitionis , cum tamen convidlus
non fic , propcerea quod prccario lumit , mundum non ejie oftimum , in nuo mxLum plnficum
ac monie txtet , cc in nocone confufa mundi opcimi acquiejcens contradictionem incer
nocionem mundi opcimi &: exiftentiam mali phyfici ac moraJis oftendere nequit unde
camen falficas propofitionis evidenter aguofcenda (. f*7).

&

1004.

Rationes aiTenfus cx notione fubjecli defumrx dicuntur intrinfecwiqux

vero aliunde petuntur, extrinfca.
E. gr. Si quis ob aequalirarem laterum acque angtilorum Iargicur figuram regularem
circulo infcribi pofle ; is propolicioni
quod figura reguUris fit circuio infcriftibilis aflentitur ob raciones intrinlecas
Si quis vero tuecur, non flures dari lintat turuat primi genais,
tjuam feBiones conicas
proprerea quod unanimi Geometrarum confenfu idem atfirmacur ;
,
,

A*tior?um
intrinfg.

W &
tXtrinfe-

czrnm
f n t ;n
'

<te-

Geomecrarum ob rarionem excrinfecam

. 1005.
Rationes intrinfecce eedem funt ,cb quas pnedkatum fubjeilo convenit. Q110- \\ationes
niam in propoiitione categorica prxdicatumde fubjcctoenunciatur , tiulla intrinfeea
ales
conditione adjecta (216 ) ;inhyporhcticaautcmfubadjecta conditione l"
is

aflentitur afferto

(jf.2t8);omnis propofitio velcategorica cft,velhypqrhetica. Jam in propofitione categorica prardicatum fubjccto tribuitur iub conditioncdefinicionis ( . 225), in hypothetica vero proptcr fubjecti dcterminationem
( . 228 ) , adeoque vei proptcr raodos, vcl res quasdam extrinfecas (.
229), a quibus fcilicct ad>us cjus, quod ineft iubjecto, dcterminatur.
^atio igitur , cur prxdicatum fubjecto cor.venit, in categoricis a definitioncj in hypothcticis a dehnitione & determinatione iubjecli ( . 4.
Dijc. preelim. } , confequenter in utroque cafu a notionc fubjccti ( . 34.
152) petitur, atque adeo intrinfcca eft (. 1004,). Patet adeorationes
intrinfecas easdem eiTe, ob quas praedicatum fubjccto convenic, velper

quas praedicatum detcrminatur.

E. gr. Racio incrinfeca , quod figura resularis incelligatur circulo infcriptibilis , eft
laterum ( f. 1004)", led eadem eft ratio , cur figura regularisciraequalitas angulcrum
vel angulorum squaliratem , uc akerucra
Tolle enim vel laterum
culo infcribi pofli:
Similicer racio infaltem ponatur, nec amplms figura circulo irrfcriptibilis intelligetur

&

trinfeca , unde intelligitur , quod Deus condiderit mundum opcimum, dernacur ab att-ibutis divinis ck: a fine , quem iis comenienter per creationem intendic Deus ; fed eaedem func raciones, ob quas mundum optimum cond dit . Pacec adeo , eum qui ob rat-ones intrinlecas propoficioni daca: aflcncicur , ob eaidem ei aflenciri raciones , ob quas
pradicacum fub'ec"to tribui dcbec , feu quibus pofitis ponendum quoque eft prxdicacum.
;

Si quis vi dctnonflrationis convmcitur

Wolffii LcgkA

c o6
,

is

affeniitur ob rationes intrinfecas

"O

E:e-

^fienfus
vi dcmon-

47*
firationis
extorti

nuones.

Etenim

Vart.

II.

ScZ. IV. Cap.

1.

dcmonftratione rationcs ,cur pntdicatum convcniat fubjec"ro,

ex
dcfumuntur f^. 551. 551 )> ncc minus indepecuntur rationes, cur pradicarum iubjeclo repugner (. 551). Rationcs
vero, quae ex notionc fubjecli defumuntur, inrrinfecae func ( . 1004;.
Affenfus adeo vi demonilrationis extortus intrinfecis nititur rationibus.
Quoniam in Machefi priierryrt pura , demonftracionibus affenfus extorquetur ideo
in

ipfa fubjecti notionc

non

racionibus , nifi incrinfecis, ubi deinonitrationum vim percepcris . Qui vero demonftrationes infuper habent vel in hiftonca prcpofitionum matliematicarum notitia acquiefcentes , vel examina feu demonftrationes mechanicas demonftrationibus fubftitucntes , vel fide Autorum nitentesj illi rationes intrinfecas non perfpiciunt , neque adco per eaidem gignitur eorum afTenfus
Similiter nos in philofophiaoperam damus , ut afienfus per rationes intrinfecas exrorquearur , qui firm or atque magis
immotus eft alcero , qui rationibus excrinfecis quibulcunque debetur . Quodfi tamen
qu's noftra legens ad rationes , quibus nituntur propoiirones , non attendir , fnftorica
earum cognirione contencus , vel , quod per exempla , quibus easdem illuftranrur , earundem yericas i;.ii videacur manifefta , racionum difcufiionem fuperfluam ludicans; in
eo non gignicur aflenfus per rationes intrinfecas, faltem r.on per diftin&e intellectas , ft
vel maxime concedas exempla illuftrandae propofitionis gratia allaca rationes intrinfecas
confuie repraUentare
Nobis cum diftincta cognitione negonum eft , non cum confula .
is

ibi

aliis nititur

.
^fffrr.fus

quando

IO07.

notionem nonnifi confufam habet ,

tribuere nequit, nift ob rationes extrinfecas
Etenim
S't

quis

fubjetli

ra '.o/bus cxtrir.fecis

nitdtur.

is

pradicatum eidem

nottonern fubjecti
nonnili confufam habct, judicia intuitiva indc formarc nequir (.724.
725), confequentcr, cum ab iis demonftrationcm ordiri teneatur demonftraturus vi notionis fubjecli prsdicatum cide,m tribui debere (.
.

fi

JS^-SS 2 ) demonflrare haud quaquam

valer, in propofitionibus categoricis vi definitionis ,in hypotheticis vi definitionis ac dcterminationis praedicatum fubjeclo convcnirc. Ficri adeo nequit,ut prardica-

tum fubjccto convenire agnofcat ob rationcs intrinfecas ( . 1004^

Ergo ob extrinfecas idem eidem tribuere debct ( jT. dt.)
Hxperrentia veritatem propofitionis abunde confirmac
Cum enim notiones djftinc"tae
.

txcra Machefin adhuc rara: finc ; tantum non omnes ad rationes excrinfecasconfugere videas
quociefcunque probari debec fub eito dato prsd'catum datum convenire , v. gr.
quod fit experiencia comencaneum , quod viri docti unanimicer idem affirmenc , quod
nicarur unanimi omnium gencium conlenfu , quod fimile quid obcineac in cafu fimili,
quod concrario hoc vel iftud obftare videacur Nos igirur omnem movemus lapioim ,
ut in philofophia ex raciombus intrinfecis ratiocinemur
quemadmodum iri Marhefi ha
ctenus moris ruic , nec principiis excrinfecis concedamus locum, nifi ubi probabiiicati ,
in praxi pnefercim vitae , litandum.
,

Ulius
fus.

ca-

Si quis ignorat frincipia tel

bjeclo tribiure nequit

nifi

formam dcmonftrationis
diftinclam

habuerit

IO08.

formam

demcnflrationis

cb rationes cxtrinfecas

ignoret

impoffibilc

utut vcl

tamen

is

Etenim

maxime

cft

p;\-edicatum fubfi

principia vel

fubjccii

notionem

ur demonftrationem ac"tu

condat, vi cujus evincitur, in nocione fubjecti contineri , pcr quaj

praedicarum eidem tribuendum dcterminatur (-551.152). Certusadco eflc nequir, ob notionem fubjecti prrrdicatum eidc-m convenire(.
570) , confequencer racioncs , ob quas idcm cidcm tribuit, aliunde
pctere

De
pctcre dcbet
iecas (.

tnodo alios convincendi

473

Tribuit iraque prardicatum iubjeclo ob rationes extrin-

1004).

Etenim demo.nftrandi principia funt definitiones

perinde experientia confirmat
propoficiones dvterminats^ . 561), quippe qux lolae dcmonftrari poffunt ( . 551.551.
310). Definuiones autem , qux nomen luum tueri pofTunt , atquc propoficiones determinatae rara; lunt haitenus extra Machefin. Quamobrem non modo demonltrationes, verum etiam probationes probabiles , qua: nomen luum tueri polfunt extra eandem rariffim* funt . Cecerum patct hinc racio, cur nos in philolophia derinitiones ac propofi-

Idem

&

ciones determinatas introducere

ftudeamus

IO09.

Prcecipitantiam in judicando evitaturus afftnfum tamdiufufpendere debet, Q^tomodo^

XL :Ul donec vel a pojieriori ^vel a priori veritatis , au falfitatis , aut frcbabilitatis V\ *P
fuerit conviclus
fteriori

Etenim qui aifenfum tamdiu fufpcndit,donec vclapo-

vcl a priori

rx fuerit convictus,
Cta.

&

is

^, can ^oeM

aut falfnatis, aut probabilitatis propofitionis da- v i telttr

non aflencicur niii propoiicioni pcnitus intclle-

cujus veritatcm agnofcit

fuificicncer explicatx ac probata.

987. 990. 997

adcoque nonniil

Praccipicantiam itaquc in judicando

omnem

evitat (jX.ioojJ. Patct adco, quod cam evitaturus aiTenfum

tamdiu fufpcndcrc dcbcat , doncc fucrit convictus.

Hoc medio utuntur Mathematici ad prascipitantiam

tutem judicium tantum non femper prxcipitarur

judicando evitandam

in

vulgo

.IOIO.

Quoniam

a poftcriori

convincendus

rerum praclicarum vcritatem

&

rcs ipfas prxfentcs intueri

poftcriori

in

fe

ipfo cxpcriri

&

(.985)

Difcuffio

ad pr<eca-

dato cafu regulas ad nociones, definitioncs ac propoiitiones de- ^.^wj.

F
terminaras eruendas prxfcripras applicare debcc (.986), aucubires fum in
prxfences coram intueri non datur,auroricatem obfervatoris juxta re- ^dkmdo
gulas fidei examinandam ftabilire (. 988)
qui autcm a priori con- necefsavmcendus, & demonftrationes ac probarionrs probabilcs ad primafua ria.
principia rcvocarc (.991) & habitu demonftrationem ac probationem
probabilem in dato cafu agnofcendi poJIcrc debct ( 994) igitur apin

'

parer

quanam dfnffwne

fofieriori,

vel

opus

fit

nifi

afjenfum pracipitare volueris

vel

a priui infiituenda

Hac rarone

fatisfecimus regulss , quam Canefius ad evitandum praecipitantiam iri iudicando incuicat , qui de iis tmmibus dubitare nos )ubet , in quibus vel minimam incertitudinis fufpicionem irpttimus
Etenim 'am conftat , unde appareat , nullam amplius incertitudinis
fufpicionem fupereffe. Et quoniam ftudio Geometriae ad convincendum idonei reddimur
.

'gitur 'am patet , cur in Mathematicis non fine fucceffu verfati prajcipirantirec"tius evitent aliis, qui in eadem funt hofpites . Nec minus iperamus
fore ut noftra methooo philolophaturi in pofterum non adeo per prsecipitanciam ltacuanc,

(-996)i

am

in

quam

ucrcando

vulgo

fieri

folet

IOII.

Preejudkium appellatur judicium erroneum perpraecipitantiam latum. Trtjudhii

Unde patct modus prnefiidicia evitandi , fcilicet/i non ante judicemus , quam definaio
'"
vel a pojieriori
priori veritatis , aut falfttatis , aut probabilitatis fuet vel a
id

rimus convicli

o o

2.

Non

dl;.

[a

Tart.

474

SeB. IV. Cap.

II.

1.

Non multum adeo laborandum eft de evitandis prseiudiciis. Opera danda eft cognitiprobat s
hoc
oni rcrum loli^ae, ubi aflenfus non prsbetur nifi lurhcienter explicatis
ipio pr^ udiciun quodvis declinatur. Docet idem praxis Mathematicorum, qui vi demonitrdfonis lolius in Mathefi pura , vi obfervaponis exattae demorutrationi untts in
mixta prsc udicia feliciflime evitant de iis evitandis parum cogitantes. Quamobrem nos
quoque de przjudiciis non longam inftituimus tra&ationem

&

IOI2.

Qiioniam de multis judicarc folemus , antcquam a pofteriori juditorum^qi e

cia univerlalia (705 706) atque notiones univerlaies ,
detinitiones

&

iidici-

inprimis ( %. 708) formare, nec non demonftrationcm vel probationem

rn^s^antecji..im
ad probabi em agnolcere didiccrimus, prout in vulgus conftati regulis taicnv.tue- men iftis ignoratis (.986), nec forma demonftrationis ac probatio-

dum

do-

nei [ui~

rnns.

nis

cam

probjbilis adco familiari, ut

in cafu

dato agnofcere nobisde-

tur (".994), convictioni locus nulius eft ievidens eft nos de multisju
dicare , antcquam convicli cife poflimus veritatis, falfitatis ,vel proba-

propofitionis alicujus datse

bili.atis

fufficientcr nobis fuerit cxplicata

&

confequenter antequam propofitio

probata (987. 997) , atque adco

pcr praecipirantiam C. 1003).

Qiiamobrem
nitionibus

cere didicimus

canda

& notiones univerfales una cum defiformam demonjirationis in dato cafu agnofqu* memorite mandavimus ad examen revo-

ubi judicia univerfalia

formare
judicra omnia

pojieriori

&
,

ut veritatts , falfitatis vel probabilitatis eorum convincamur

Hoc examine non modo opus habent ex veritatibus cognitis alias mcognitas eruturi ,
ne prsjudiciis a cognitione vcri avertamurj verum etiam eas ad praxinvitae translaturr,
ne eventu, quem fperamus, deitituamur
Ceterum , quae hic inculcamus eadem lunt
cum regula Cirtrjii Princip. Philof. part. I. 5- i. qua prasiudiciis ante integrum rationis
neftra UiUm conceptis liberandos feinel in vita de omnibus dtrkjtare lubet , nquibusvel
miniroam incertitudinis iulpicionem reperimus, nifi quod nos more noltro magis determinate fingula enuncia-vimus , ne per prascipitantiam ftatuentes nos lam integrum rationis nottra ufum poflidere , nec in iis, quae fub incudem denuo revocavimui , minimam
,

amplius incertitudinis fuipicionem reperire , in nova praeudicia irruamus , dum veteribus animum exuere ftudemus . Monui jam fuperius (not. . 994), a tironibus Mathefeos initio vim demonflrationum non percipi , donec aliquandiu in eadem verfati & principia fibi familiaria. reddiderunt , cv formam demonftrationis animo comprehenderunt Quamobrern ubi Mathefi operam navantes animadvertennt , fe ad eum ftarum perveniffe , omnem demonftrati 01111 m leriem ab ovo ordiri debent , ut veritatis propolitionum'
omnium, quas memorine mandarunr convincantur atque adeo certi fiant,fe nulloprorfus prseudicio teneri , que ad errores feduci
rdem
a veri cognitione averti queant
quoque fibi notent velim , qui ad noftra legenda animum appellunt , ut certam rerum
cogmtionem inde confequantur
,

&

Trajudicii autoritatis

Cum

iorj.

vcl experfentia conftet, viros etiam in arte fua

prxdaros fub-

inde errare; a vcritare aberrat, qui fimpliciter fumit vera effe ,

viro in arte fua pra^claro ajfirmantur falfa qua? ab eodem negantur
\

dejinitio.

qu* a
Quo-

niam judicium hoc per praecipitantiam formatur (. 1003}; in praejudiciorum numero habctur C. ron ).SoIctautem praejudicium autoritatis
appellari: ut adeo Prd>judicium autoritatis fit jueiicium, quo veraefle ftaxuimus, quas ab altcro affirmantur, vel falfa,quae abeodem negantur,
propte-

.
.

De

mocio a/ios convincendi

proptcrca quod nobis confter

475

ipfum cadcm affirmarc, vclnegarc. Et

cafu particulari ex pr<e)udico autoritatis flatuere dicimur , cujus

non aliam rcddcrc noverimus rationcm , quam quod altcr idemaffirmcr , vcl negec , quem vcrum a falfo dilccrnere co in cafu pofle fu-

hinc

in

mimus

E. gr. Si quis rationem fphaerae ad cylindrum circumicriptuni ur i ad 3 fumit veram ,

propterea quod norit , jirchimedem cus inventorem celebrari 6V hoc luum Miventum tanti fecifie , ut idem tumulo iuo inlcribi luifent i is ex prarudicio autoritaiis de theorematis geomeIn cogirtione probabiti , qua in praxi vitae faepiflime carere non poflutrici vcritate ftatuit
mus , a r guraentoquoque aoautoritate petitolocus eft : undeenatum illud pervulgatum, *rSeJ quatenus eodcm uti polfumus , ne praecipitanter -udicemus
tifici in .irte fa tfie crede.idum
& prarudicioaucoritatis obnoxti reddamur , in Logica probabilium doceri debet Multa in
Logica probabilium probantur a.1 io fine , qua: in Logica uemonftrat iva fine itidem alio reiiciuntur Vulgus lubinde in negotiis vitx humanae obviis non male utitur principiis Logica: probabilium , quae in dilciplinis pcrperam applicantur ab iw , qui dfcmonftrativam cognitionem
cum probabili confundunt E. gr. in probabilibus ftabiliendis plures probationes con:unilae
elficacius probant , quibus fingulis figillatim lumtis tanta visad inclmandum aifenfum non
rationi intrinfecae incompleta? pondus aliquod abextrinfeca accedit ; alt demonftraineft ,
tiouna ad convictionem plenariam lurhcit , necabalia quidpiam ponderis luperaddi poteft .
Harc&aliaex notioneprobabilitatis a nobis data ( . 578) demonftrari poterant , nifiadaliud forum Ipe&arent Sufficit hicnotaflc, cognitionem demonftrativam a probabili in omni
cafu efle diftinguendam , ne utriuique leges inter fe confundentes m prgjttdicia mcthodi inci.

&

damus

Ne

IO14.

in prcejttdicium autoritatis proni

ftmus

notandi funt

lapfus virorum

Me" inm
ve>

imo eximiorum artificum in ipfa artefua. Etenim cum hac ra?

^
tione appareat , fieri poffe, ut in errorem mcidant , quorum magna a- cmm ati .

pr<eclarorum

lias cfie folet autoritas;

parum tuto

rius

Quoniam vero omnc

tiam
erit
ri

ftatuitur

ipfo opere intelligimus

quod

autoritati aite- toritatis.

fidcre liccat.

1011

procul remotus

prcejudicium cvitatur,ubi nihil per praecipitan); igitur a pr<ejudicio quoque autoritatis femper

qui ajjenfum tamdtu fufpendem , donec vel a poflerioaut falfttatis , aut probabtlitatis fuerit convicluf,
,

vel a priori veritatis

qttce fide

aliorum tenet

Mathematici

in

medio relinquit

(.1009).

propterea quod non cedere adfueti fint

nifidemonftrationibus
certa; rerum cognitioni inhiant eamque a minus certadiftinguenobis in more pofire didicerunt , prasiudicium autoritatis veluti Iponte lua evanelcit .
tum fit veritatem quoquephilofophicam rationibus intrinfecis ftabilire i illos , quos noftra
juvaot, a prjejudicio autontatis immunes experimur, utucde eo exueudo nunquamcogitarunt
a prae<ud cio autoriratisal eni funt
;

Dum

Cum

101

S>

r ..,
c mn
m#

j-_

'

Judicium erroneum de viribus propriis ad veritatem cognofcendam

fufficientibus pr<e)udicium nimite confidentice dicitur. Spccics hujus prajju-

quod

~_

n
con .

primi ordinis familiare efle fo!et , quafi fidenti*

ejus
vires fufficiant veritatem beneficionotionum confufarumperfpiciendi, aut
ec,es
jis faltem fubinde in dcmonftrationcs admiflls, negle&a accuratiori a- fP
judicii eft,

viris dorftis

&

nalyfi,

qualem fupra commendavimus ( 958).

Quemadmodum enim
confidentias arfine eft praeiudicio autoritatis
Jhoc plus tribuitur alienis viribus, quam pax erat , ita illo de \:ribus propriis plus IpePriudicium nimii

ratur

Tt^T'

v*>

us

'

IV. Cap.

'Part. II. Sefi.

476
quam

I.

Quoniam deinceps de viribus ad veritatemcognofcendam requiagemus; huus quoque prae udicii ratio ac modus idem evitandi clanus
Ceterum viri raagni , mulciplici cafu edo&i , quod , qux in notionibus contu-

ratur,

io iis eft.

fitisex mfticuto

patebit .
iis veluti per traniennam viderunt , accurata difcuifione facla vera deprehenderint , hanc
tanquam iuperfluam tandem infuper habent
ad eandem impatientesevadunt . Unde in
crrores incidere folent, quos evitare utique fuerat in ipforum poteftate . Optandum itaque foret , ne accurata analyfis demonftrationum , qux in diftincta ratiociniorum evolulogico eorum examine conliftit , inter exercitia iuvenilia , vel prorfus puerilia-,
tione
rejiceretur. Sed plura eam in rem ,quemadmodum modo monuimus, dicemus deinceps.

&

&

Md
,

'Mi

10I6.

iT.
;

d de-

e in P ra u d>cium mmi<e
'}

non
tlinandi. Jus
aliis

m do

"oftri ftmilium

confiJentite fimus proni

fed aliorum etiatn, aui

confiderandi funt lap~

nos ingenio

^acumine ac

quarum in verttate perveftiganda ufus eft

Ita
opere convincemur , quam facile falli poflit , qui exacta

animi dotibus vincunt

nimirum iplo
notionum difcullione ncglccla pcr prxcipitantiam judicare
Non

inutile utique eft

fi

in rationes Iapfus

iibi fumir.
virorum prxclarorum inquiramus , ut ap-

pareac , quomodo in errores inciderint , quos evitare potuiflient , modo attentione furficiente utr rpfis datum fuiflec . Ex al^eno calu difcere, quae vites, prudentis eft; fedviris praeclare meritis errores, quos commifere, in opprobrrum vertere, levis animi indicium . Ceterum cum pr!ud:ciorgm fons.fit, quod homines de viribus velpropriis , vel
alitnis plus fperent , quam in iis eft ; fequens de iifdem tra&atio maximo eritadjumento ad quodvis prae;udiciorum genus felicicer fugandum

C APU T
De modo

alios refutandi.

jf.

Ktfuttf
titms de~
fimtio.

Lterum

/\

nis

j^_

^J_

1017.

idem eft ac demonftrare falfTtarem propofitioIpfa quoque propofitio , cujus

pro vera habet
demonitratur, refutari dicirur.

refutare

quam

fallitas

1L

is

E. gr. Anteufumtelefcopit rpfe Keplerutm Paralipomenisad /^f/Zi"?nrp. 161.162. Veneri ac cccerisplanecis natnum cribuic lumen
Quodft quisex obfervationibusphafium Venerisac Mercurii&utrufquetranfitu per Solem demonitret
planetas Jrolce omni lumineproprio deltcui& hinc falfitacem fententfx Kepltrian* concludit (S-5i^)i is 8c Keplcrum y Sc
fententiam keplerUnam de lumrne Veneris ac ceterorum planetarumnati vo refutafle dicitur .
.

8.

*WSw

Alterum impugnare dicitur, qui infufficrenter probar faliTtatcmpropotv.Kidi- fitionis, quam

is pro vera habet.
Ipfa q uoque propofitio, cujus falfipamo.
fas n fu ffi c f enrcr probatur, impugnari dicitur.
,

qu;s Kepleri fententiam falfam efle probaturus provocat ad Lunam , planetahfnc inferc , ceteros quoque planetas nonnifi mutuatitio lumine fplendere
is mfufficienter probat falfitatem enfdcm
debere
, atque adeo eam perinde ac ipfum
Keplernm impugnafle, nequaqua-m vero refutafle dici poteft . Ita qui m:hr adverfantur ,

E. gr.

Si

rnm unum,

&

qualdam meas impugnarunt , mimme autem refutarunt , cum nullius

tem demonftrare potnennr, fed ad demontfrandum provocati non comparuerint

fencentias

dem vulgo

Equiimpugnatfonis inter fe confcmJuy: ; led male: eas ePatebit etiinvicem differre ipfa definitionum collatio manifeftat

notiones refutations

Bim pturimum a

fe

falfita-

&

am

De

moclo alios refutandi

?m

ex fqueutibus , non inutile efle , ut difcrimen notetujr

nes diverlas rn ufum futurum a fc invicem difcernere.
.

ftrari poteft

abfurdum

cam

eft

faliam

effe

falfa

Ponc cnim, propofitionem vcram

PJiilofophi

vero

ert

notio-

IO19.

Propofttio vera impugnari, non refutari

poteft

477

&

rcfntari

hnpugnari ,6" refutari Duanara

poffe.

Ergo dcmon-

(.1017): quod cum hypothefin

propofi-

cvcrtat, tiones

re'

Quodfi propofitioncm quandam falfam prccario fumis tanquam principium probandi, & probatio infufficiens crit ( jT. 843 ) , & conclufio
falfa , fcu vcrae contraria ( . 529J , inde inferri poteft (jT. 538.539).
Vcra igitur propoiitio impugnari poteft (. 1018).
Cum dcmonftrari poffit vcl pcr indircctum ( . 55:3 ) propofitioncm
aliquam cife falfam , vcl dircctc ( . 551. -~i) contrariam falfx efTc
veram; propofitio falfa rcfutari potcft ( . 10 17).
Qyoniam vcro dcmonftrandi habitu non poilcns infuflicientcr probat,
quod dcmonftrari non rcpugnat ;idco propofitiofalfa impugnari quoque

oujtn

muma.gri

pojjim.

potcft C.

1018J.
Nemo refutare

poteft theorema elementare , quod faralletogramma fufcr cadembaeafdem farallctas conftituta aqitaiia fmt , CUITI illud verum ciie vi demonftrationis
Tiro tamen Geometnz , vel in eadem hpfpes idem impugnare poffct . Enimvepateat
ro fallum eft cibum in ventricuto -vi triturationis digeri . Hypothefis ltaque tnturationis
impugnari poteft . Refutatur e. gr. fi abfque trituratione pifces minores a
refutari ,
impugnatur , fi ob'eceris , oflia
ma'oribus deglutitos digeri obfervatione clara eviccris
camiius devorata efie dur-ora , quam quae trituratione feu motu ventriculi d'geri poflnit.
Quamprimum ergo conftiterit propofitionem aliquam efle veram , eo ipio liquet eaudem
a nemme unquam refutatum iri , cum nullus facere poflit quod eft impoflibile

E. gr.

&

inter
.

&

&

I020.

propofitio vcra impugnari tantum potcft,ncquaquam autem rc- Quendo

c0 "-'
'
futari ( . 1019 ) ubi veritatis cjus vcl a poftcriori (. 987J3VCI a prioarerJ a ~
ri (. 990 ) fuens convifius, hoc ipfo certus es , antagonijias eam tantummoao impugnajje , mtmme autem rejutajje , utut eorum Jcripta non vuieris.
refutafse
Ita e. gr. qui elemenrorum Encliais veritatem cognovit , non aflenfum prasbebit aife- _, _, /;,_
ro ci "
r
V
quod elementa Euclidis a }\amo in fcholis mathematicis fint refutata, utut t\ami
renti
librum nuuquam viderit
Nec eum per praxipitanciam judicare, quod i\amits elementa twncm ^
Huclidis tancum impugnaverit , per propofitionem prasientem manifeftum eft
Nemo fimi- datam^no
liter concedet , holtes religionis chriftianae refutalie fcripturam facram , utut eorum fcri- ~p:fo ejus
pta iple non perluftraverit , propterea quod illam verbum Dei eife agnofcit , refutari fcripto.

Quoniam

nefcium.
.

Si quis

ad

refutationem

102

I.

eam attentionem

afjert

qu<e

ad

conviclionem Qitarido

errorem a fe commijjum agnofcit . Quoniam rcfutatio eft de- rejutatus

e,nrem
monftratio falfuatis propofitionis, quam altcr pro vcra habet (.1017),
qui ad refutationcm eam affert attentionem, quce ad conviftionem re-

requiritur;

is

quiritur,is

eam

afferre debct

cipium, quod non

fit

quam convincendus

affert

ad dcmon-

ut agnofcat, nullum fumi prindcmonftrandi aberrari (.

forma
certum, ncc a

ftrationem, confequenter quae

fufficit

998).

P*rt. II SeH. IV. Cap. II.

478
998). Ccrtum adeo

ipfi

eft, falfam cfTe

propofitionem

,quam pro

ve-

ra habuerat (.569) confequcnter fe errafie agnofcit (jT. 623).

Inde eft quod Geometra refutationi cedat , nec errorem agniruni defendat , fed corrigat
Ceterum cum agnitione erroris minime confundenda efl e]us profeffio , cum non
una ratio effe poffit, cur errorem agnitum confiteri nolint refutati. Nemo tamen atre,

rum

pertinaciae in errore defendendo arguere valet

demonftrare potuerit

nifi ubi

fe a,l-

terum non modo impugnafle , fed confutalfe dc eum ad refutationem attuliffe attentionem qux ad convj&ionem requiritur. Secus qui faciunt per prxcipitantiam (tatuunt
,

aut nimis glortoii de

aut inique de aliis fentientes

aut

utroque vitio prajpediti.

I022.
Qittnam
Quorjiam rcfutatio erroris admifTi demonftratio eft ( . 1017), dedemonmonftratio autcm indirecla (. 557) perinde ac direcla ( . 544 ) vestutio
non minus locus eft
demonftratior i r ati ftabiliendac fufficit; in refutatione
J
'
.

convcmtt
refutatio-

..

..

"**&*

"'

l uam dtrei<e.

>

&

tu indire&e demonftres
eamef.
Vtntrtm efft corfus Lucidum ,
,
hoc ipfo appareat eandem noneffe corpus lucidum {. Jjo), in illorefutando dire&a uteris demonftratione E contrariofi indirecta demonftratione ex ea propofitione, Venus eft corfus Lucidum , deducas , quod obfervationi repugnet , v. gr. quod
nullas admittit Inmiais crefcentis vel decrefcentis fhafes inftar lunae ; in eodem refutando
ad demonftrationem indire&am confugis.
E. gr. Si quis afHrmet

ofacum

fe corfus

cum

Dijfertw
tia

refii-

dfccl"
,

,.

abmdire-

IO23.

Direcla igitur feu ofienfiva refutatio cft, quae nititur dcmonftratione Jj rec>a fcn oftcnfiva. Contra lndiretla feu apogogka refutatio eft ,
Q ux arj iolvitur dcmonftratione indirecta feu apogogica.
Exempla
modo ( not. . 1021 )allata differentiam utriulque refutationis illuftrant
r
^

*'

tla

,,..
I024

"

demonftratio, qua nititur refutatio five oftenfiva,five apogogicontexitur cx aliis propofitionibus ac definitionibus tanquam fuis
..
j,
^
^
\r
r\
jr
r
pnncipns ( . 562 ), refutatio dicitur a prtort QuodU vcro lupponta
gencrali Logicaj dcmonftratione propofitioni rcfurandae opponitur obSi

iffertn-

tia iTiter
refutatio-

tuma
priori

& fervatio, vel experimentum, feu experientia contraria, refutatio a po-

apojicriori.

fteriori

vocatur

mox clarius patebit ex iis, quae de utroque refutandi generc in

ut adeo nullis hic opus fit exemplis

Ltriufque dilcrimen

medium

afteremus

impugna-

Quoniam impugnatio

toticmco-

Uoc
dmtnedo q

iu a

probationc infuffkiente, ha>c dcmonftrationc nitatur

pr0D:u o autem infumcicns

< uod
nic non admittantur
i
j

nn'>\-lfu-

I02J.

rcfutationc nonnifi forma differt

ttiodif- tiam precaria fumantur

lum fane fupereft dubium
fert.

dcmonftrationc principiis diffcrt , fcilicet

nifi ccrta (. 562. 567. feqq.) , ibi vcro eincerta

quin eadem differentia inter impugnandi

fi

nul-

(.569. 564);

modos intercedat , qu<e inter modos refutar.di direrfos obtinet

quibus
modos ad examen revocare libuerit
Idem liquet a pofteriori
,

fcilicet

(843J, adcoque
,

(1018),

ufi

diverfos
funt au-

tores aliorum dogmata vel hypothefes impugnantes.

.

Tmpugttationisdif-

\ox6.

Eft itaque Impvgnatio alia direcla fwe oftenfiva

quae nititur probatipn,S

.-

De

moclo altos refutandi

479

ea fcilicec, qux fcrvat formam dc- faenti*.

tione direcla, urut infufficicnre
monftrarionis dircclra?. Contra impugnaV.o mdirtSta ilvc apogogica e(t,qux
,

probationc infufficicnte indircdta , ca lcihcct, qua: formam

Unde ulterius iatelligitur, quandemonftrarionis apogogica fervat

nitirur

do impugnatio a
1024 ).

priori

riat

quando

Antequam

poflerbri

in

utroquc cafu

( .

1027.

propofitio refutetttr vel impugnetur

eadem explicanda

efl

nifi

Curproltl

Etenim propolitionem rcfutaturus demonftrare P>

mtcndit, eam clle falfam ( jf. 1017), conlequcnrcr praedicatum lubjc_
in notionc praedicari M)n re_,
<fli notioni rcpugnarc ( . 526 ) atque adco , qua*
conrincntur , lalva notione fubjccti eidem convenire non poiTe (.310). futetur
In notioncs adco fubjccli atquc praedicari inquirerc debct,nili fatisma- vdlmpunifcftum fuerit, quas cum terminis iftis jungit Autor ,antequam refu- gr.etmr.
tationem aggrcdi poffir, atque adeo propolitio explicanda ( 117).
Quoniam pr jpolitionis impugnatio a rcfuratione non differt , nifi
quod rcfutator demonftratione fcu probatione fufficicnte , impugnator
infufficiente utatur (. 1017. 1018 }; facile patet, nec impugnari pofle
fenfus fuerit manifelius

propolitionem,

nili

ante cxplicatam.

H. gr. Si quis refutare volueric rrpothefin vulgarem , quod Sel fpath Aiumo circa Ter.
ram juiefcentcm re-uolvatur , explicatione nulla opus eft , cum notio complexa eidem refpondens obvia fit
Enimvero fi quis impugnare voluerit dogma Thein vulgus nota
oiogias naturalis, quod Vens cwdiderSt mur.Aum cptimttm , in noronem munAi atque mundi
optimi inquirere debet , ex intentione autoris affirmativam tuentis ternvms iftis lungendam , cum ucerque terminus nondum admittat fignificatum determinatum communiter

&

receptum

1028.
cerminis notioncs fungit quamautor.querr
.

Quoniam is,qui
impugnandum flbi

alias

cum

fenfum fingit a mente ejus alienum ( S lzo

,
exuliath
nec iplius placita impugnat, vel refuur, fed aPa ab iis divcrfa C.32 5.
m0 ^.
l--\) ; ah impugnando vel refutando ahero tamdiu defticndum , donec de- firanda.
monfiraverh bunc , non alium effe verborum ipftus jenj^m, piincipiis fcilicet lupra politis ( . 90 f.
feqq.) ad cafus daros applicatis ( . 348).
Exemplumded'mus n fuperioribus w.y.no), quod huc trahi poteft. Cum in fcripfumlit

&

to fcientifico propo(itiones omnes per dennitioncs auroris explvandae fint ( 5.910), orrsfacillime hic demonftrari poteft, hunc , non a' um c!k verborum ipfius lenfum .
V'de , qux fupra (.5.913; illuftrationis gras-ii d-da funt. Plurimi inter eruditosiites ceilarent, nifi in regulam przfemem impingeretur.

nium

1029.

Impugnatio propolitionis ,cui rcfnondentem notionem veram agnofcit

impugnans, fed quam infe aliis verbis exprimir, Logomacbia dicirur.
Si
tit

tim

,
,

'
,

^_

V.itlO.

quis impugnat propofitionem , quad Veus mundumoptimumtmdidtrh , Sc tamen admitVeumcmAiAiJje m nd*

a fe intento , fcilicet glorias fuae illuftrandae , maximeconvtnicnqui a nobis optimusappellari folet i eus impugnatio nonnifi logomach:a efti

1030.
^

Patet adeo logomacbiam evitari

Wolffii Logica

,fi

propofitio

non impugnetur

'Ppp

ttifi fujfkien-

ter

iedium

ev.iendi

480

Vart.

ter explkata

logonta.

Quoniam

cbiam.

& fenju

explicatio,
ieqq-);non
feqq. 910.

&

fcicnt fi-

corum u~
tilJas in

prxcave-

SeB. IV. Cap.

ejus demonflrativa ratione ftabllito

Quoniam

mnchiis.

(%.xotj. toi%).
in cafu dif-

quam ut communibus ltudns lnnutritusex.ittam dare poflir ($.906. &

mirum videri debet logomachias eruditorum elfe adeo rrequentes
. I03I.
.

in fcriptofcientifico leclori

attentofenfus autoris ubivis cer-

tus eft , nec perveni poteft, quin fenfus pervcrfus demonftrariva rafcripta fcientifica ad pracavendas logomacbias
tione refellatur (. 911 )
plurimum conducunt
:

Haec lane ratio eft , cur inter Mathematicos rariffima: lint logomachiae, etfi
ignari, quando impugnant , quae non intelligunt , logomachias de rebus
viribus centralibus
ticis excitent. Pertinent huc dilceptationes dc infinite parvo
ticorum, quibus Mathematum periti aures non praebent . Inter eas rationes

tum

dis logo-

II.

amant autores, eoautem

ha<flenus notiones vagas eaique confuias

ficilior eft

Scriptcrti

II.

&

MathemamathemaMathema,

quae nos

permo\erunt, ut philolophiam lcriptis fcientificis comprehenderemus ,haecquoque numeranda elt , quod logomachias quae viros eruditos dedecent , eliminare ftudeamus, quantum datur Ncque enim in noftra potelb.te eft , ut ab eorum lectione arceamus lefto,

qui definitiones noftras fibi familiares reddere &: nonnili ;uxta eas propofitionesnoftras interpretari nolunt (5.904) , quemadmodum in fcripto icientifico fieri necelfe eft
intelleita memoriae
(-5.910). Logomachiae tamen iis , qui noftra attente legerunt
mandarunt , ftatim manifeftae e\adunt.
res

&

IO^Z.

iAn rcfu.
tcrtioni

lows

det

fit

cb incom*

equidem refutari

is

rigat.
flata

modam
ditliom

Si quh verbis notionem poffibilem jungit

Etenim
vera

eft

quibus vulgo

nequit, admoneri tamen

poteji

impoffibilis

refpon-

ut diclionem cor-

verbis notio poffibilis refpondet, propoiitio cx iiscon('. 547 ). Quamobrem cum propofitio vera refutari non
fi

qui verbis poffibilem tribuit

notionem, quibus vulgo impoflibilis rcipondct
Enimvero cum in philofophia a rcccpto fignificatu verborum non fit
idcm eodetn modo in omni alio
recedendum (. 142. Dfc. pralim. )
cafu oftendi poflit, quo (hc.cit.) dc philoibphia id evictum dedimus
poffit (.

1019); ncc

is

refutari poteft

multo magis cavendum,ne notionem poflibilem jungamus vcrbis,quibus impoflibilis refpondet. Nullum itaquc dubium eifc poteft',quinqui
admoncri poflit , ut diftionem corrigat , ne in interprctandis
aliorum fcriptis non fatis vcrfatis hoc eft, piurimis (. 904. & fcqq.)
anfam praebeat ipfi errorem imputandi , vel praejudicio autoritatisdeten-

id facit

verba ejus falfo interprcrantur in errores fcducat(. ioij.

5x8.623), confequentcr fini a fe intento adverfetur, qui aliuseflenequit,quam lectorem dcducere ad cognirionem rcrum ipiiprofuturarum

tos,

(.

dum

902^.

lmguam
efr^uguftinus lib. 5. de civitate Dei c.i. ubi fententiam tenere ,
quoNos
Leiappellant
voluntatem
quip.-;'nominedecretadivina,vel
corrigere jubet eos ,
hypotheticam
que anlamaliisnon daturi , quae non fine ratione reprehendant , neceflltatem
eandem fatnm hygtheticum ac
in Coimologia adftruentes a rati nomme abftinemus , etfi
ablciucfcn7?/j.!)appellarintTheologi orthodoxi , propterea quod fati nomine necelhtas
defignetur
vulgo
bruta
taeaque
Exemplohic nobis

Ttafianttjj.

mus

Si quts ofiendit

modum ,

quo alter

I33in errorem

incidit

vel qtiod a(fumftt

prin-

De

modo

a/ios refutandi

481

formam fyllogtfmorum impegit is alterum refutat.

Ecenim in utroque cafu patct,quod crret (. 626.638. &fcqq. ) ,confcqucnrer quod pronofirionem faliam pro vera habeat (. 623), atque
adeo refutarur f. 1017).
Hunc refutandi modum ubi eidem locus eft ceteris omnibns prsferimus cum fon-

frincipia faJfa

vcl quod in

refutandl

WM^" J<

ut is evidenciffinte omnium appareat . Habet autem iite locum in

cafu , ubi autor propofitiones probat , rerm:i:os definit. Ncc isconvenit nifi inteltormam demonftrandi ac probandi aniligentibus , cum refhtans
principia ter.ere ,
comprehenocre debeat , antequam genuinam rationem indicare poffit , cui error debetur
Atque ea de caufa raro adhibetur , cum aliis impugnandis deleitari foleant , qui
rerum parum periti
ab earum lolida cognirone procul remoti deprehenduntur

tem

erroris aperiat

omm

&

&

mo

&

IOJ4.
in fuperioribus oftendimus ,

Qyoniam

intuitiva committatur (.

aut mcmoriae

morum

quodam

quomodo

error circa judicia Eiusprs-

vcl cx principiis precariis ( 843 ),

lapfu oriatur f. 634 );quando fonna fyliogif*

631),

&

***

&

cx tradita notionc demon)

fcqq. ), tum apogogicae diftincta
(553-559^ pateat , num cjus neglectui error tribuendus fit ; modum t
quo quis in errore.n incidit , demonftraturus , regulas de errore circa judicia
vitiofa evadat (. 638.

cum

ftrationis

oftcnfivae

intuitiva commiffo

55

r.

feqq.

&

ex principiii precariis, vel lapfu

ma/yllogiimorum, vel demonftrationum vitiofaenato

debet ^.348;.
Atque hinc abunde confirmatur

dum

non

quod modo

'

tut.

memoria orto tum exforad cafum datum applicare

,

1033 )diximus

huncrefutandi mo-

eum

nonnif! intelligentibus convenire. E. gr. Si quisfalfam

dedit circuli quadraturam, falfitatem facile oftendit per indireCtum, fi eam contrariam
eiie monftret approximationi Ludolpbi Cotonienfis , nec multa h:c Geometriae notitia ac deeife

cu:ufvis, led

&

moftrandi peritia prajfupponitur . Enimveroc\: maor Geometriae notitia ,

demonftrandi
habitus requiritur, ubi oftendendum eft , qu:bus principiis falfis, vel qua vitiofa argumentandi, aut demonftrandi forma alter fuerit inductus , ut falfam circuli quadraturam
tanquam veram fuerit amplexus. Mathematici primi ordinis hoc refutandi modo utuntur, dum admiiVos ia mathematicis notant errores . Utimur vero etiam eodem in arguendis erroribus calculi , qui plerumque lapfui memorix debentur

Si quis propofttionem

1035.

veram demonfttat

eo ipfo contrariam refutat

Et-

\\efutatio

enim dum propofitionem veram demonftrat, iive directe, iive indire - pzrdemoraiw??
c"te, eo ipfo vera efte intelUgirur ( . 544. 557) ,confequenter contra- fl
ro

ria falfa efle coliigitur (. 529), atque adeo refutata eft (. 1017).

Ea quidem ratio eit , cur nos de refutandis erroribus parum folliciti omnes ingenii
nervos eo intendimus , ut veritatem in aprico ponamus
quam qui certo cognovit er- ra '
rores eidem oppofiros nunquam amplcctetur
Ea de caufa etiam Mathematici indemonftranda veritate cmnem collocant operam, neglectis erroribus eidem oppofitis, cum nemo lifdem obnoxius fier: poifit , qui vi demonftrationis veritatis fuit convicTus Demonftra veritatem, ut ea abfque hxfitatione agnofcatur , errores omnes fua fponte evanelcent, nem ne fugante . Toto coelo a vero aberrant, qui ma'orem iu erroribus confutan:

impugnandis, quam in veritate demonftranda operam collocandam effe exiftimant Quodfi erud:ti tantum in veritate demonftranda ftudium ponerent , quantum in
errores dudum fa&i fuilTent raimpugnar.dis , qui ipfis videntur, erroribus confumunt
Nobis a prima :uventute ea animo fedit fententia , errores non rectius fugari
riores

dis

vel

quam veritate iifdem oppofita demonftrata : quae nos veritatis maxime cupidos impulit,
ceteras
Ht omnes iugenii nervos ad detegendas tants in Mathefi evidentis rationes

&

P p p

difci-

\_

Vart.

482

IV. Cap.

II. SecH.

II.

Quamobrem in
difctplius ad eandem , quantum daretur , perducendas intenderimus
philoiopha tradenda hunc morem tenemus , ui erroribus veritatem opponamus & eam
Proftant hu<us inftituti exempla
ftabil<re iatagan<us , ut fic ventas inde locupletior fiat
cum m Dncunu praeiiminari, tum in hoc opere logico, qui leitor attentus tacilc de.

prehendet.

1036.

Modi

rc-

f li: ar
^--

Alterum
mi,d.'>'/j y

adeo d':recle "efutaturus propofitionem

quo

is

rn

errorcm incidit

/w

falf<e oppofttam, vcl

Jireile de<nonj\rare debet

rroque calu aker refutatur (. 1033. 1035 )

fttacione oftenfiva

veram

Eit igicur

bypo.befin.

Erenim

in u-

& refutacio nkicur demonm calu utroque direcla ( .

1023).
Modus

&

fugandorf. 1035): pofterior autem , dumfonprlor fufficit errori agnoicendo

, attentionem conlert ad eos faeilius evitandos , cum fic devia , irt

errorum recludit

tes

quae inciderunt alii , redtius evitare diicamus. Confultum adeo eft , ut uterque modus
conungatur, eo prseicrtim in caiu , quo diierta erronscontutatone opuseft , veluti cum
error in lucem protruditur ante ventatem detectam vel nondum mfficienter ftabilitam .
Solenne hoc eit Mathematicis , qui ubi errorem alterios notarunt eundem quoque corrigunt , ut eorum moribus nemini <us convenire videatur alterius lapfus publice notandi
nili ei , qui meliora dare valet . Si quis meliora dare nefcius comparuent , ei metuendum elt , ne publice provocatns fugam arripere cogatur, manifefto indicio, quod rebus
alienis mcontulto fe immifcuerit . Idem inftitutum aliquando nos quoque fecuti ( .
1018). Diretli refurandi modi magis familiares fient eruditis , ubi praecipitantiae in ju-

dicando valedicentes vcritati demonftrandae ma.crem operam navabunt

utuutur .

ad

rrfu-

n{

ay

erroris cenvincere ftudet

eodem

conceffis

quam qua nunc

IO37.

Qui eum

J{equifit.i

quem

nec quicquam effkit

refutatjs non uti debet principiif

,

nifi

alter

ad

refutationem

eam

&

agnofcat , nulium fumi principium , quod non fit

certum , nec a forma demonftrandi aberrah. Etenim alterum rcfutatione
erroris conviclurus eum vi deirvonftrationis convincere intendis (%. 1023).
Enimvero vi demonftrationis alterum convi&urus eam co usque conti-

aferat attentionem ut

nuare debes,donec ad prsemiffas ei ccrcas, ieu quod in praeiente cafu

perinde eft , ad principia ab eo conccffa perveneris (. 991 ) ,neque fienifi eam afferat
ri potcrit , ut hifce obfcrvatis aftu convincatur alter,
atrentionem, quam in propofitione requirimus ( . 998,). Patetadeoab
utraque parte fieri detxre, quod requirimus , fi quidem erroris convin-

cendus eft, qucm rcfutas.

Pofterius am ex eo manifeftum eft, quod
nifi ad refutationem eam attentionem ifterat

errorem a fc commiffum agnofcat y

quae ad convicfionem rcquiritur ( . ron).
vero convincendus eft erroris, eo utique adducendus, ut eundem agnofcat ( -9%ih
nefflo

Qui

.
Xsfv.tatio

Hinc confequitur,

I038,

in refutando eo

qui principia ignorat

&

eara adbi-

inanem

fim fuc-

fcre n^quit attentionem

cejnter.-

peram fumi. Etenim cum affenfus,quem prutcipiisdemonltrationisproximis debemus, nonnift fucceffive g gnatu: ( . 993 ), ncc iine multo
fspius labore (jF. 992), caque attcntio, qua? ad conviclioncm rcquiyitur ( . 998 ), non fine inulto ftudio ac ccmporis difpendio compare-

qu<e

ad convilltonem

requiritur

( .

998

tur

De

modo

alios fefutandi

profe&o

483

quo altcri perfuadcas, uc

&
& (tudium improbum impcndatcum principiis intelligcndis, tum attcntioni comparandce } atquc adco tantum non fempcr in co refutando inancm opcram fumes, qui principia ignorat, nec
tur

(.994)\

rariffimus

erit cafus

tcrapus lufficicns,

attcntionc uti valet, qua? fola ad conviclioncm fufficit.

Agnoverunt veritatem propofltionis prsefentis, qut inculcant , cmtr* ignorstntem principia
i'"i ciic difputandum
Sc-d addere debebant
Contra ir.habilcm non ?' difpntattdum . Utmm*
qut obfervant v::i, quibus folida rerum cognitio curae cordique eft nequeenim cum ignaiis principiorum ac inhabilibus rcm habere volunt
intelligentes autem tacite refutant dum veritatem error:bus eorum oppofitam demonitrant ( J. 1035 ).
.

Attrum
vera

'pabet

tiotem

IO39.

per indireelutn refutaturm fumit

propofttionem

quam aher

pra Modus

tanquam veram ? inde jyllogiimorum concatenatione infert pro- !*-*?

quam ipfe faljam gnojcit. Etcnim in refutatione indircctapcr reffun.

indiredtiim demonltrari dcbct, propoiitionem

,quam

aiter

pro vcra ha-

falfam (.10:3). Enimvcro in dcmonftrationc indircctafumimus propofitioncm falfam tanquam vcram & indc perindc ac ex debet,

clTc

hypothcii data continuo ratiociniorum filo deducimusconfalfa ab altcro agnoicitur , qucm convinccre intcndimus
( 553) Clim aflumta h;nc falfa colligatur (. 556). Ergo idcmutiquc in rcfutatione indirccla ficri dtbet.
Sane omnes demonltrationes per indirectum, quarum complures in Mathefi occurrunt,

xinitionc vcl

clufionem,qux
)

funt totidem exempla tefutationis mdirec-ia: ieu apogogicse

etenim propofitionem per
indiiec/tum demonftrare idem prorfus eft ac propofitionem contratiam ei , quae demonftrari debet , rcfutare
E. gr. cum in fupenoribus (not. . jj 3 ) cxempli loco per indire<ftum dcmonftravimus , duos circuios fe intus tangentes r.on habere idem centrum i non aliud e
gimus , quam ut contrariam , quod kabeani idem centrum , refutaremus . Similiter cum (.
368; per indireilum demonftraremus , fi in prima figurd amtlufio fit tmiverfalii t utramquc etiam
friemifiam miverfalem efie debcrc , non aliud egimus , quam ut duas propolitiones contrarias rcfutaremus , ninvrum I. quod infrimafigura , jiconclufio fitvniierfalis , major fit particularis , Sc
i. qnod s~iar,ie cidcm hypothcfi minor fitfixtticv.larii
Qiioniam itaquc rerum praclicarum notiones
praxi omnium optime nobis comparamus ( . 930 ) ; notionem refutationis indire<fiae
acqtriiturus demonftrationes per indirecium iibi lamiliares reddere debet . Quamobrem
nos cum in Mathefi , tum in phiiolophia huic demonftrationum generi locum concedimus, etii non deiint , qui dcmonftrationibus oftenfivis mag s delectati eas prorfus exQjiemadmodum vero artis aemonftrandi parum periti nullam refutaterminari optant
.

&

tionis ofter.fivae notionem habent nifi confufam eamque incompletam i ita fimiliter notiCurri tamen indirecle alios
one diftincia completa refutationis indirecla: deftituuntur
mpugnare malint , quam diretfte ; vulgo in aliis impugnandis male verfantur atque indirecta rcfatarione non uno modo abutuntur: ut adeo confultum indirettam impugnatiouem ac refutationem lpuriam a genuina diftinguere.
.

IO40.

Si quis alteriui fententiam confequenttis onerat

hoc

eft

propofitiones Maitu

inde confequi affirmat, quat inde fluere demonfirare nequitiis eanPonc enim fententiam altcrius ab eodem refutari
minime
dem
refutat
evidcns eft, quod dcmonftrct, ex ea confequi propofitiones manifcfto
falfas

Quod

falfas (. 1039).
Propofuio haec adeo evideni
irj!Q,ue

multa ambage

eft
eft

contra hypothefin,adeoque abfurdum.

ut inftar axiomatis alTumi poilit

deitionftrari pocuerit

Neque

facile

<\ux etiam ratio eft

qmfquam

erit

quod

qui eandem in

dubium

re

lit *

'"

J^*
^/^.

Tart. 11. Se%.

4 84
dubium

IK Cap. 1L

contradictoria fe concoquere pofle fateri velir . Hoc tamen non ob

aliis conienelcunt &c contabef, qui in impugnandis
cunt . Iplemet iniuJium hunc impugnandi modum expertus, ut plura in medium afferre liceret cxempla. . gr. fyflemaharmonitfriefiabitita: lcibniiiam.m impugnaturi vociferarltur, in eodem defirui Libertatcm : quod perinde eft ac arKrmare , fiante ffiemate harmonix pr*fi.:biU' f'1"i hominem nullam habcre libertattm , CU'US COntrarium cum ^aqucLotus
aliidudum demonftrarint , eo ipfo aflertum iam fuit refutatum ( . 1035 ) . Nemo autem eorum aulU'
cft hanc confequentiam fecundum formam demonftratioms mdirectae ex notione harm<niae praeftabihtae deducere . Syftema igitur iftud minime refutatum, fed malc impugnvocet

nifi

eam impingunt

ftante tota die in

&

tum

fuit

Si ex propofttione >

Ctundo
refutatio

ais indirefine

mdincj.

um

quam

IO41.

formam demonftratio-

alter pro vera babet fptxta

unica colligitur propofttio falfa

jam

refutata

i
efl : [uprfluve roexea ulterius inferre alias . Etenim fi ex propofitionedataunicacol* Jquu. i,gj cur propofitio falfa
adcoque vera* contraria ( .530) aut contradi,

c"toria(.

532); falfaeaeft (. 556

illa

)&,ubi

falfa li^c propofitio

demon-

, eam falfam cffe vim demonftiationijperci(.568). Propofitio igitur, quam aker proverahabet
fuffkienter refutara eft (.1017).
Enimvero cum in genere conftet, in methodo demonftrativa,qua in
refutatione uti debemus (".1017), ex uno errore fequiplures (.628),
imo idem obtineat, fi non adeo rigidus iis irt probando (. 627); fuperfiuum fane eft erroncas confequentias cumulari, ubi aiiud non intendis, nift ut propofitionem erroneam refutes.

ftratione indirerfta infertur

pienti

certum

cft

&

E. gr. Si ex fyftemate harmonix pneft.ibilitar Leibnitiano r\ecc(l'a.t)Z

Iegitima COnfequentl3 ,
^ua; per formam demonftrationis indire&ae manifefta evadit , colligi poifet , libertattm ho.
mininulUm efe; eo ipfo fyftema illudeflet fuffieienter refutatum ,
fuperfluae prorfus forent
confequentiae ukeriores, quod fic omnis virtus, omnis religio tollatur ,
quaefunthis
gemina . Ea; nimirum ad refutationem nil quicquam couferunt , quae abfoluta , antequam
ipfae fuperaddantur
Sapientis cum lit afuperfiuisabftinerei ideo viros intelligentes,qui.
fapjunt, a cumulandisconiequentiis abhorrere deprehendimus -

&

&

1042.

(lumdt^

Si quis errorem ab altero admiffum ridiculum , vel periculofum ejfe probare

confeque- wlit
> is ex una propofitione falfa > quam collegit , continuo infert alias >donec
oMatti

vmui
multntur.

tis

Ca^u V riort ae^ ta ^es psrvenerit > qu<e rifum movent > minimum imperia deoque plurimis; in pofieriori autem ifiiusmodi errores prodeant > qui
>

m &P-

non tclerantur > nifj prima fiatim ridicula>vel periculofa appareat.

Propofitio per fe pater, cum alias
neutro cafu confequi flnem pof-

qui propofitionem
fumit.

fit ,

alterius- vel

refutandam

vel

impugnandam

fibi

Falfitas propofitionis

ex una propofitione falfa , quae indeconfequitur, feu una confequen*

Refutandi igitur animo plures afferri nequeunt , quarum una ab altera. pendet . Quamobrem ubi afferuntur , alia adefle ratio debet
Illa autem,, in qua
fubfiititur, manifefto loquitur
, qiiasnam ea fit . Nimirum fi non fubfiftis,. antequam a<l
propofitionem perveneris , quae adeo abfurda habetur. , ut rifum moveat quis non indc
<oli:get, tibi propofuum effe oftendere, errorem ab altero admiflumridiculum prorfusefffci Quodft vero tum demum confequentiarum illationem
finis, ubi ad errores perveneris , quos in Rep. tolerari non convenit ; ecquis non videt
, te monftrare velle, quam peJlCUiojus fit trrcr ' ixempli loco nQbis efle poffunt, qui fyfiem*Cjj>crnicanum i~e\ltcrr<emoi
fia

patet

1041

t<t

De
m impugnarunt

modo

aVtos

Etenim qui contendebant

refutandi

485

idem adeoabiurdumeffe

ut derideri mereatur,'

admijfttnotitvtrtiginisTellurit tedificia omnia cotlxpfi.ra effe <2r corpora tcrrefiria quxcunque cotlum xerfus cxs.uf.um i, i , aves e r.ido in acrem evotantes eni non itcrum repetere pojSe , gtobnm
M) >ne nto verfns orientem expiufum poft tormentum prutabi , lapidem e\ alt iftima turri deniiflum verfus oc-

afhrmabant

ciacntemextraurLemincampodedaeie &c. In primis enim confcquentiis fubfiflebant , cuni prim.e tiatim ellent ridiculae. Plures tamen a fe invicem non dependentes cumulabant , ut
tanto abfurdior videretur hypothefis terra motas. Contra qui eandcm valde penculofam
elie nionltrare decre\erant , tam fcrifturte facreenumifcftocontradiccrc tumtbzm , atque hincporro inlerebant , quod eanaemdefendcnsdivinamfcripturaS.autoritate.n rejiciat , conlequenter reiigioncm reveiatam in fabiiiarum numeritm referat G" iuco athtifmi fufpiciontm incurrat
-

&c.

IO43.
_

quae ex alia,quae pro vc- confequx,

U.ide qui propoiitionem aliquam pcr indire- tiarum
clum impugnant, vcl refutant, confequentiU eam impugnare, vcl refuta- definitio.
re dicuntur.
partim periculofis fyftema Cop-micanum impugnatum
Ita conlequentiis partim ridiculis
modo idimus/ not. . 1042 ) Nec quenquam fugit vulgum eruditorum qui moeffe
dos refutandi d're#os non capit f. 1033. 1035 ), in confequentiis omne fuum prxfidium
collocare, cum nemo fit tam imperitus , quin ex propoiitionibus parum intelle&is flueConfequentia hic dicitur propoiitio falfa

ra venditatur, infertur.

&

impia atque periculofa videntur , praefertim cum

re ipfi videantur, quae falfa, ridicula
extra ratiouis fphaeram conftiruti adeoque rationibus extrinfecis inhiances($. 1004; injudicando ab appetitu fenfitivo pendeant .

Si quis ex prcpcftione,

qcam ahtr

IO44.
pro verahabetfptxta formam demonfira-

j\ efutatio

plurts propcftticnes faljas a fe invicem non dependentenoiIitt\ iridirecia

pluribus diverfs mod.se amrefutat . Etcnim unaconicquciuia inhoccaiu multi- t

tionit indireElct
is

(.1041. i043,),cumque unaquaeque carum fibi peculian PieXm

demoniliationecolligatur,tot utique prodcunt refurationes,quot luntconfcquentia?. Qiiamobiem una cadcmquepropofuiodivcrfismodis rcfurarur.
Idem eodem valet ubi propofkio aliqua faltem impugnatur quo in cafu exempli loco eile poffunt abfurda, quae ex hypothefi terrae motx tfuere contendebant e;us aaverlafufficit rcfutaticni

rii ( not. .

1041

;.

I04J.

&

pericuhfas imputat, hoc eft , ft Tmputat*

pro
veris babere ; is alteri nocere intendit
contendtt ,attrum eas
Ponamus cmfequeenim, quoJ alteri, ex cujus fententia conlequentias ridiculas, vcl pcri- tiarum
culofas coliigic , nocere non intendat
Non alio igitur animo cas clicit mol an!'
Si quis alteri coifequentias ridkulas

vel eas inde flucre contendit,

quam

fententiam alterius effc ridiculam, vel periculofam (. 1042;, aut ut fairem cvincat , cam
effe fdlfam (. 1039). Sed hic fufficit, ut demonftret , confcqucntias
iftas inde fluere (.. cit. ). Ergo alia adefle dcbet ratio ; cur easdem
alteri
la

ut oftendat

imputet. Intrinfeca cx notione refutationis derivararatiocum nul1004), extrinfeca? adcffe debent (. cit. ) , adcoque in

hic adfit (.

pra?lenre caiu a

faculrate

appetitiva

perenda?

Quoniam

itaque

li-

quet eum, qui impugnarur , vcl refuratur, vi confcquentiarum ridicularum minimum imperitis, adeoque plurimis, deridcndum propinari ,
vi confequcntiarum autcm periculofarum fama? ac fortuna? periculumei-

dem

'

flWr>

Vart. II.

4 86
dcm creari,

SeH. IV. Cap.

II.

ubi imputationi fides habetur ; evidens omnino

periculofas animo nocendi imputari,
quentias ridiculas

efl

confe-

&

in cafuapparet , fi is , cui conleqaentiz moleft* imputanpropofitiones iiidem contrarias defendat. Major vero iniquitas eft, fi quis demonftrare non noverit confequentias moleftas , quas alteri invito imputst , &, ut aliqua veri fpecie imputatio riit , a.firmet alterum propofitones iis contrarias non alio fine defendere , quam ut le&orem a pericu'o kntenrae fu* animadvertendo divertat. Imo adhuc ma'Or iniquitas erit , ubi quis ne monitus quidemab imputan-

Idemomniumevidentiffime eo

tur

diferte easrefpuit

cum

vcrborum detor, etfi demonftrationes provocatus dare nequit ,

Dantur adhuc alii in-quitatis hu us graquibus nititur, evidenter retutatis
dus , led qui logicifori non funt Ab exemplis abftinenms dolemus enim, quod communia hodie ftudia non emolliant mores , fed feros efle finant
dis conlequentiis defiftit
fior.ibus,

IO46.

Confequentiarii dicuntur,

Confequentiarii
definitio

qui confcquenriis alio fine uruntur, quam'

an imo refutandi. Vocantur etiam Judices confequentiarii

quent]arum fa bri

ncc non confe-

Judices conitquentiarii appellar.tur, quia ex confequcntiis , quibus diffent entes onerant, temere de iifdem judicant ; coafequentiarum vero fabri , qii a conlequentias fingunt , quas ex propofitionibus impugnatis fluere nullo modo demonftrare vale.it , cum
refutator non urgeat confequentiam , nifi quam leg-tima ratiociniorum toncatenatione ex
ea, quam refutandam fibi lumit , propolitione deducere vaiet ( . 1039 )
;

1047.

JT.

Quoniam

cnrconjequentia.

Confeq uent iarius non animo ref

andi confequenrias profert,

um

finem imendit fub rcfutationis pra?textu ( . 1046); ideo firms pn~

ligi
0ni non ducit , prim.tm co'-\equentia>n precario funere , ut altas altcti
fo re
m kft a! Porro m ^e deducere valeat , i<no ut aliqua veri fpecie eand-"/J fumefe u ntii
re >mperitis videatur , verba alterius in fenfum perver, um dt orqncre non veprecario
retur:
quod utrumque rcfutationis notio:ii repug^ar ('. ioij 102%).
fumat
Confirmit idem proh dolor experientia cum folida rerum cogrnitione exulante confcalterius
quentiarii nullo pudore fuffundantur Con;equent'.ir'u% vero imn-fe ;o .eprodit ub' ne moverb.i, n
//'
nitus quidema falfa interpretarone defiftit , verborum detariicu bus , qu:bus ca n titur ,
fccj a ij

&

'

"
I
lienu.n

c'e?orq:te~
af.

&

&

provocaius ut demonftrei , ft
vero fenfu demonftrativa ratione ftab'lito ,
poffit , confequentiam precario aifumtam ex propofitione impugnata fluere , demonftrationemdare nequit , imo non obftantedemonitratione in contrar-um , quam impugnare nullo
modovalet, confequentiam precariam impudenter repetit . Etenimrefurat o veritatis amore fit ( . 1017 ) , cui repugnant , qus tanquam confequentiarii figna modo adduximus
refutatis

Confc
q.tentia'"

pr

,tm

IO48.

Quoniam confequcntiarius fub pra?textu refurationis alium fincm intendit, quam refutationcm ( . 1046), alius vero intendi non poifit ,
quam ut autorcin qucm invmgnat, vcl aiiis deridcndum propinet, vel
,

is,

exo fU

ri

reddat

&

adco vel famc

vel

fortuna?,imo

tur confequentiarius ccnfequenttas queerit zel ridiculas

mum

plcrorumque opinione

vd

vita;

noceat

peritulofas

igi-

mini-

talcs; ubt iftiusmodi confequentia non ptitnoe

fe offerunt , confequentias confequentiarum eo usque ccntinuet , donec adtales pervenerit ; nec in iis cumulandis futj/ftt, quamdiu tales offeruntur (.
), tandem denJque mokftas iflas confequentias alteri impntat (.1045).
qirs ad fisna conlequentiarii modo ( . >.ct. 1047 )memorata atquealia iftisalfinia attendere voluerit ; is propoiitior.em praefentem experientia confirmari haud difticulter agnofcet, u?
adeo exeinplis h:c non fit opus
1049.

1042
Si

De

modo

alios refutandi

487

049duclum appellari fucvcrunc racioncs , quibus ^gttin aliorum placira odium concicacur, quo opprimantur: uc adco apparcat, argttmenio ab invidia duclo uti confequentiarios (%. 1046J.
dejinitio
Facile apparet,quod, quemadmodum viris, cjui veritatis ac virtucis amore ducuntur.infame (^qvbits

Argumentum ab

invidia

^^

cft

confcquentiariorum nomen,ita iidem ab argumento abhorreant,quod ab invidia duci

f :

at.

Amort, Canonicus rcgularis Latcrancnfis inecclc- Trax is

ad S.S. Cruccm & S.S. Salvatorem in Polling fupcrioris Bavaria: ac argttmeft-

Quoniam
fia

lolet.

1Q 5-

Eufebius

Philofophix Proreffor,
fyftematibus,

&

in

quidcm

novis Philofophiae planetarum

p. 34. Logica:

argumcntum ab

&

artis critica?

invidia

ductum

ti

abin-

ytdtadu-

de argumcntothcologico abinvidiadu- "'

nobis fuffbccrit vcrba ejus huc
in compcndio propofuit
Sententia
'\nc[u'\t, qu<e oppugnatur , male
illc:
Ita
autem
1.
cranlcribcrc
t
explicatur
2. Cum inviforum bominum dogmatis confertur
3. Nominibus

ex Jobannis
fto optime

Clerici diffcrtatione

invidiofts

Exaggeratur momentum

infamatttr. 4.

duntur boni

quod

confuetis non utantur

Studiofe celantur rationes

tur incommoda

tuntur ea

qttce

invidtam amoliri pojjent.

tur ex eorum fententia, qui impugnantur

5.

Invifi red-

vocibus ac loquendi formulis

quibtts jcntentia

quibus premitur fententia

qu<eftionis

9.
.

impugnata

nititur

qu<e defenditttr

8.

7.

6.

Tacen-

Pr<etermit~

Invidiofe confeqttenti<e colligun10. Malignis fufpicionibus pre-

n.

12. Confenfu bominum poNovitas illis objicitur quaft crimen

tentiorum opprimuntur. 13. Mfcentur in difceptationibus multa ,qu<e adrem
nibil faciunt , fed qu<e invidi<e creand<e apta Junt
14. In deteriorem partem accipiuntur indifferentia 15. Provocatio fit a peritis judicibus ad im-

muntur

16. Adverfarii quaft i.nmorigeri magijiratibus infamantttr

Non opus eft ut more noftro fingula aflerta rationibus confirmemus , cum hoc argumentum non decere exiftimemus virum intelligentem cordarum atque honcftum Sufficic adco ad experientiam provocare eamque domefticam , adeo evidencem, ut in cafu
fingulari demonftratrus , fingulis argumenti partibus effe fatisfadtum demomtrationem
fuperfiuam reputaverint , qui eodem erant ufi , juxta lllud vulgatum l\pn opm efi verbis

peritos.

ubi rerum tefiimonix adfunt

IOSI.

Qui fub pretexcu veritatis defendendae diflentienres

mae, fortunx, imo vitse adducere conatur, perfecutor
Ita Vaiti.u

antequam converterctur

in

difcnmen

fa-

appcliatur.

Terfictt-

torisdefi-

qui fub praetex- nttlQ.

,
do&rinam Chriftianorum opprimere

erat perfecutor Chriftianorum

tu veritatis religioms Judaica: defendendo: \i civili

Similiter Socratis perfecutores erant , qir^pfum errorum noiifque aegre facere ftudebat
cuorum poftulantes non ante conquiefcebant , quam eum fupremo fupplicio arreclum efSumo omnem perfecutionem fieri iub praetextu veritatis derenfe triumphare poifent
dendse , neque enim veritatis defenfio remediis iftiufmodi violeutis opus habet : idquod
cum ex iis patet , qua; de errorum refutatione legitima dictafunt($. 1036. 1057), tum
"lim magis elucefcet , ubi principia politica erunt evoluta , quibus orhcia magiitratus
civ-ilis circa errores continentur.
.

IO52.

Quoniam confequcntiarius, qui periculolas confcqucntias alteri impmac diffenticnres ferre ncquic iisque noccndi animum habct ( .1048.

Quinam^
tonfcyue-

Wolffii Logica.

Q^q q

&leqq.),

tlariHS '"

488
^remtieze*
weret.

&W

Vart.

IV. Cap. 1L

II. SecH.

P cr ^cutor vero fub pnvftcxtu vericatis defendenda? diflentientes i;i difcrimen ftmae, fortunae, imo ipfius vita adducit (. 1051);
confequentrarius pericttlofas confe/uenttas alteri imputans in perfecutorem facih degenerat , modo non d.ftnt vires
''

Cum

&

ex antecedentibus fars pateat , confequentiarorum

perfecutorum praxes non
a lolo inteliectu , fed a voluntate inprimis leu facultate appertiva pendere , cu'us determinatio multas admittit raciones quando confequentianus iuem fit perfecutor , aut
ad perlequendum d'lientientes fe facile adduci patiatur, hic quidem loci accuratius determinari nequit
Hiftoria cum literaria, tum eccleiiaftica abundeloquicur confequentiarios periculofas conlequentias diflencientibus imputantes fuifle perlecutores
Utinam
nec hic experta loquerer
.-

I053.

Modnsre-

Si propofuioni

quam

alter pro vera babet

obfervatio

tel experimen-

futandi a

tum

pojterio-

propofitionem, qua iubje&o rribuitur prsdicatum , quod eidcm convenire obfervamus ( . 517 ) , conlequcnrer il
experientia propofitioni , quam alter pro vera habet,fuerit contraria,
eo ipfo patet,contrariam eidcm elTe veram. Quoniam itaquc evidens
eft, fi propofitionum contrariarum una vera iit,alteram efle falfam(.
quamprimum propofuioni, quam alter pro vcra habet,expe%lJ
illam faliam eife intelligimus,confequcnrientia contraria opponitur

rt

'

j.

am

feu txperientia contraria opponitur; propifttio eo ipfo eji refutata.

cn

Ve-

e ffc conftat

ter eadem
1017 ).
Ecce tibi demonftrationem logicam generalem

refurata eft (.

quam

fupponit refutatio a pofteriori,

non iteranda

in cafu quolibet dato applicabilis, ied prseter neceflitacem

I54-

Twxh
e

HS '

Quoniam judicium
quam alter affirmat,

ferrc nequit,

utrum experientia

contraria nec ne,

nifi

fit

propofitioni,

qui doclrinam de propo-

&

&

regulas experientia' animo comprehcndir ,ut

fuionibus contrariis
comraria agnofcere (.348. 349) poffit atque certus fit, perperam applicaris cxperienrix regulis virium fubreprionisnonfuiffe commiiTum(.
660); a pofleriori akerum refutaturus (. 1053 ) nojje debet doclrinam de
pneterea quoque probe perfpecla babcre, qu<e de
propofttionibus contrariis

&

formandis

judiciis intuitivis

tegro capite docuimus

&

inprimis regulas

&

ieqq J in( . 669.

attnbutis
de
obfervandis
qu<

notionibus

pofteriori

&

674. 677) nec non iis, quae per modum attributorum inhmanfunt ( 673), de definitionibus a pojhrkri detegendis (.679)
judiciis
fcqq.
)
dis (. 680. 6%\) , de caufts invefligandis ( . 697. &
ejjentialibus

( .

&
&

univerfaHbus intuitivis (.705.706) pnecipiunt

Patet hincabunde, non adeo facslem efle iq omni cafurefucacionem

a pofteriori

quem-

vulgo credirur, ita ut faepius ipfa refutatione a priori diflicilior eyadac Exempla praeclara in Aftronomia obvia lunt , quibus iimul probatur , in refutacione a pofteriori viam demonftracjonum haud raro una calcandam efie . Illud autem pcr le intelligitur, non futficere , ut quis regulas iftas memorix infixas teneac , fed inprimis requixx , ut eas dextre applicandi habitu pollcat

admodum

CwrJeufit

rationnm

ioyj.

Solent etiam fepiflime, qui aiiorum fentcntiara irr.pugnant,rat:oni-

bus

De

modo

alios refutandi

4^9

praefcr. '*'^
bus exrrinfecis uti , iisquc propterca abutuntur confcqucntiarii ,
tim perfecutorcs, quod non modo impugnarc fuevciint, qua: mmimc ir
intclligunt, vcrum etiam quod norint rerum imperitos , adcoque plu- ^is lliis
rimos, per rationcs extrinfecas aflenfum dcterminare (.1004). Qui nonagadifllntientium feiitentiam opprimcre nitftur, is media quasvis probatj tur.
quibus finem fibi nraehxum obtineri pofle pucat Enimvero cum noftrum non fit truligus d^ccre artes, quousque vero/ impugnandis alio*

^,^

raUonibus extrinfecis locus fit , in Logica probabilium doceri

debcats de Co in prazfence , ubi Logica demonjlrativa traditur, dkendutn

rwn
non

featentiis

eji.

&

ab
E. gr. Tale argumentum extrinfecurH efl , quod pet tur a confenfu multorum
aucoritate virorum in dignitat* conit-tutorum , irhoapluralitatecollegiorum idem lentitnttum . Unde confequentiar" pcrfecocotts alios initigare folent , ut diflenfum luumquoconfequentias male 1'anas ac malignas probent , quo imperitis
que pablice ctlkntur
;

&

pondus aliquod liabere videantur.

I056.

^
"~
qude contumeliam vel injuriam
ln refutatlone abftinendum ejl
6
1"
redolent: multo magis autem^ ubi refutandum erroris convincere fludes
r
s jn
dem quoque in impugnatione valet Alterumenim refucacurus demonftra- refutitio*
re tenctur falfam cfle propofitionem,quam is pro vera habcr (.1017). n e&im*>
Demonftrationes contexuntur ex propofitionibus determinatis, five o- pugmtio!t
ftenfiva: fuerint ( 551. 552 ), five apogogica? ( if. 553. 559 ) , confe- r eJ "-"

YV

a verbis

j.
imndH
quenter nec plurcs, ncc pauciores ingredi refurationem poflimt Voces, i
quam qua? notioni fubjecli, per qtiam pra:dicatum determinatur ,& notioni pra:dicati fignificanda? fufficiunt ( 520). Nullus adeo locus cfl:
verbis, qua* contumeliam vcl injuriam redolent.
Quodfi alterum,quem refutare inrendis 5 erroris cortvinccfe Volueris,
nil quicquam cfficies, nifi is ad refutationem eam afferac attentionem
ut & agnofcar, nullum fumi principium , quod non fic certum , ncc a forma demonftrandi aberrari (. 1037 ) Enimvero fi verbis, quai contumeliam vcl injuriam rcdolenr, utaris , refurandus ifsdem ad iram con

ciratur tuique odium concipft, quod ex principiis pfychologicis demon*

ftrandum hic tanquam expericnria confirmatum fumimus. Quoniamitaquc non minus a pofteriori conftat, fram pariter ac odfum impedireanimum, ne verum cerncre poffit ; fi quis alcerum erroris conviclurus

vcrbis ucitur conrumeliofis Vel

m eum

alio

quocunque modo

injuriis, is

impedit, quo minus veritatem principiorum & Icgitimam demonftrandi formam perfpiciat, confcquenccr impedit, quo minus idem convin-

quem fovet (%. 1037). Ab iis igicur abftineredebec,qui

refutandum convfncerc ftudcc
Cum impugnario a refutatione nonnifi fn eo diflcrat, quod ha?c demonftratione, ipfa vero probatione inlufficience nitatur (<$. 1015), adcoque in refucationc non admitrantur n<b principia certafS. 562.567.
catur errorfs,

C^q q

&fcqq.)

'

Tart.

49

&

feqq.),

in

eum

II.

SeH. IV. Cap.

II.

impugnatione ctiam probabilia (. 587^, imo precaria

C. 843); de impugnatione eodem modo oftendirur, quo idem de refutatione demonftravimus, abftinendum efle a verbis contumeliofis
in

&

injuriis,

quem impugnandum

tibi fumfifti.
Patet adeo, nec in notione refutationis , nec impugnationis contineri rationem, cur
verbis in alterum quomodocunque iiruriis uti liceat
Qui ergo iildem utuntur, iis rationes extriniecae funt ( . 1004 ). Oriuntur nimirum ab animi paflionibus
in cafu dato principioruin pfychologicorum gnarus ex ipfis verbis fpeciem iftius paflionis colhget.
Viri adeo folida rerum cognitione ac virtute eminentes , qui amore veritatis du&i errores quofdam refutant , occafione fic ferente, vel dubias aliorum opiniones impugnant,
ut fafta diicuffione accurata collatis viribus tandem in apricum protrahatur veritas, ab
omni animi paflione alieni non utuntur vocibus , nifi quae determinatis propofitionibus
fuflkiunt
Quod autem vulgo contrarium obtineat, pravis hominum affedtibus debetur,
quibus amore veritatis deftituti ducuntur , quod ex rationibus intrinfecis ftatuere non valentes mdicium ab appetitu fenfitivo pendulum habeant
no, quemadmodum jam fupra
tatum eft ( not. . 1043 )
.

&

Cum

Ccnfeque-

quam refutationem ( .
,
vcro intcndere non poflit , quam ut autorem, quem
quibvs Um
impugnat, vel aliis deridendum propinet,vel exofum reddat,&adeo
tatur
vel
fama?, vcl fortuna?, imo vita? noceat , ideo non mirum ,
is uta"pcrbis
fi
tur verbh maxime contumeliofs
in aherttm injuriis
Accid't id ipium, ubi vel maxime femetipfos modeftos praedicant , quod aliasfieri non
poterat
ut ob rerum teftimonia modeftis laus ipfis tribueretur
Ab hac laude autem
alienus eit , qui confequentiarium agit , cum notioncs confequentiuriorum & modeftiae
tiirius

1046

confequentianus alium finem intendat

) ,

alium

&

mutuo repugnent

id qnod ex principiis moralibus patebit

Inprimis in conlequeneadem non cadit , ubi argumento ab invidia dtidto utuntur ( . 1049), cum eius
praxis modeftiam non ferat . 1050)
quippe quae non patitur, ut aliorum meritis ac
lamas detrahamus & vano faftu eiati moliamur quod viribus noftris impar
,

fibi

tiarios

C A P U T
De modo

fefe
.

Dcfenlo-

ms dcfini-

111.

defendendi.

1058.

SEfe
refutatum.

fe ab altero non fuifte

,
Ec propofitio ab altero impugnata dicitur defendi,ubi
demonftrarur, eam ab altcro non fuifte refutatam

defendere idem eft ac dcmonftrare

tio.

E. gr. Cum fyftema Copernhannm confequentiis ex mota vertiginis terrae dedu<ftis impugnaretur fupra commemoratis (mt.f. 1042), Copcrnkxni idem defendebant oftendentes,
abiurda illa ex admiifo motu vertiginis non fequi
propterea quod una cum tellure at,
mofphazra
qux m ea funt corpora eodem motu cieantur Iidem fe defendebant adverfus coniequentiarios ob;icientes, quod Scrrptnrae Sacra* autoritatem re;iciant , religionem
revelatam in numerum fabularum referant
ideo atheifmi fufpicionem incurrant , dum
negabant Scripturam S. motum folis diurnum ftatuere titpote qua: hoc phasnomenon recenieat , non lolvat , cum ftopo ipfius phaenomeni notitia fufliciat , neglefta ejus caufa

&

&

phffica

IO59.

De

wocio fefe defendendi

10 59ab altero non

Qui

ergo demonfirare nequit

fe

491

fuijje

refutatum^is de-

Defenfio
irritofuc*

fenftonem mohtur

irrito fucceffu
, fed
modo difterunr dtftnfi & tentamen

defenfionis , quo fupra differre diximus re- ceftu tenfutationemcV impugnationem Quomam igitur communis loquend; ufus fert, teftibus exem- tat a .
plis fupra (**.$. 1010 )allatis, ut ob iihid difcrimenrefutatioab impugnatione diftmguano;i improbandum nobis videtur , ubi cv defeniionem abeus tentamine diflinguimus.
tur

Eodem

fcilicet

1060.

Tentamen adco
propofitionem
fe rcfutatam

defenfxonh

quam

appcllamus,

quis infufficicnter probat, Tentanimsdefen, ab altcro non fuif-

fi

pro vcra vcl probabili habet

gr.CopernUani {e(e defendere tentarunt adverfus confequentiarios fumentes motum

repugnare , dum repofuere , eam loqui fecundum opimonem vulQuamobrem defenfuri idem lyitema adverfus eofdem
l,\ , cum id demonftrari non pofllt.
i.-. :c:mus (not. . 971
), ex fcriptura facra decidi non pofle, utrum terra movearur , an Sol,
clim motus Solis phrafi S. S. defignet variationem fitus refpeclu pun&i fixi telluris
Ita

e.

f
"

n:s di ~

telluris icriptura: facrx

106

Si propofitio aliqua fuit refutata

I.

nequit

contra refutationem defendi

Etcnim fi rcfutata fucrit propofitio, falfitas cjus demonftrata fuit (.1017^. Cum adeo fieri non poffic , ut eadem propofitio & falfa fit, & non falfa; impofllbile eft ut
dcmonftrttur cam non cflc falfam confcqucnter non efle rcfutatam

etft

ab

imperitii defenfto

tentari pojftt

Quands
defenfioni

nonfitlocus '

Dcfendi adeo contra rcfutationem nequit (.1058^).

Quoniam ramen non repugnat, ut infufficicmer probctur, propofitioncm non fuifle rcfutatam , qua? rcfutata eft,cum in probationc infufficicnre locum habcant principia fine probatione aflumta , quxfalfa cffe poflunt, adeoque falfam pariunt conclufionem ( 538. & feq.);
nil fane obftat,quo minus defcnfio contra refutationem ab impcritis,
qui cam agnofcere minime valcnt , tentetur Tentamen adco dcfenfionis advcrfus rcfutationem iocum habct (. 1060).
Utrumque experientia confirmatur Mathematici , qui demonftrationem agnofcunt
(tf.cit.).

Similiter errores calcucontra evidentiam non nituntur ; nec errorem refutatum defendunt
Deli nemo fanus defendit , cum evidenter demor.ftrnri atque adeo refutari poffint ( 5. 1017 ;
monftrationumautem parum periti , qui vim earum minimepercipiunt , qusperitis evidentiaiunt, impugnant , atque adeo errores quoque refutatos defendere tentant . Sunt &alis
rationes , quibus fubmde adducuntur eruditi , ut errores refutatos contra refutationem defenderetentent, nimirumquando ipforum intereft , ne fe erraffeconfiteantur aut nimiacaufse
fiducia refutationem non expendunt , quantum fatis
Ceterum hinc intelligitur ratio, cur
intelligentes cum imperitis ferram conrentionis reciprocare nolint , fcilicet quia defendere
audent , quse defendi nequeunt , nec evidentiae cedunt
.

Si propofttio vera impugnatur

1062.

cujus

e/l
publicum proftat , velab DJ j!
>u
P
demonftratur^defenditur Etenim
^L.

nondum

in

dum
dum propofitio demonftratur, eam veram effe patet (%. 544. 557 ),
quod refutata non fuerit, fed
confequenter hoc ipfo demonftratur
impugnante ignoratur demonftratio

faltem impugnata (.1019^.

Dum

um pu-

,i

blicede-

igitur demonftratur,defenditur(. mmfir**

uaprio-

1058;.
E. gr.

*i-

Part. II. Seft. IV. Cap. III.

49*

E. gr. PoneMathematicum fupprefla demonftratione publicaffealiquod inventum , quod

abaltero impugnetur quamprimum demonftrationem publicaverit , impugnatio conienfu
omniumMathematicorumcenfebiturnulIa Ridebitur impugnator, fi impugnationi infifterevelit, necdignusjudicabitur, cui refpondeatur
:

Ejufdem
defenfto a
pojttriori.

Non

modo

1063.

propofitionem impugnatam defendi , fi

,
experientia confrmetur fubjeclo convenire pradkatum (. 567 ).
E> g r sj q U s fumeret t d ar
n fatellitibus Jovis maculas variabiles , &alteraffertum
impugnaret , quod in ftellulis telefcopicis maculas dift ngui impoffibile fit ; idem defendetur allata in medium oblervatione Cajfini ztque Maraiai ex Commentariis AcademixRegiae Scientiarum Parifinis, quam in Elementis Aftronomix defcripfimus.

abfimili

oftenditur

I064.

Qumdo
oHt~-

*tio

mnda-

Quamobrem

fi ab imperito impt/gnetur propofttio , qua vel demonftrata,

peritorum judicio certa eft ; defenfione nulla opus
confrmata
Pft
*>i enim defenfione adbuc eflfcc opus
e
eo ipfo non defenderetur ,
fldum demonftratur , vel experientia confirmatur id quod abfurdum
(%. 1062. 1063 )
Nemo fane Mathematicorum ad argumenra attendit , quibus Mathematum imperiti pro-

**'

er ' or '

pofitiones in Mathefi demonftr3tas impugnant

Nec videas eruditos primi ordinis curare obExemplo
jectiunculas , qsa; ab imperitis adverfus ea protruduntur , quasnon intelligunt
nobis eft 2fevDtoir, qui theoriam Iuminis, quam dedit , novam adverfus ignatium GaftonemVardies , linum
alios defendit , donec fibi farisfaiftum velpublice, vel tacite ptofiterentur
ob ec"t.iones autem imperitorum fprevit Vid. lovvtborp in Compendio Tranlactionum Anglicanarum VoI.I. p.137. feqq. Nimirum cumcontra inhabilem &: principia ignorantem non fit difputandum ( not. . 1038 ), neccontra eum veritas defendenda . Si cui fcrupuli quidam refidui fuerint , is repetat fuperiusC. 5. 1035 ) di&a .
.

&

&

1065.
alienum
detorquet
fenfum
.

Defnfio

Si

quh verba

in vini'f te e uj
j

cm

f
verofen-

fiKonftitens'.

alterius in

alienam impugnat

defcnfio abfohtta efl

& fententiam

a men-

ubi verus verborttm fenfus

demonftretur verus verborum fcnius,eo

fentcntiam
certum
CI
vcrborum
detorfionibus innixam non efle
*
'P^
fuam , confequenter cum eadem fit , quas ab altero impugnatur,eam,
Defenfio
quam ipfe fovet, non cflfe impugnatam, nedum refutatam
adeo abfoluta eft (. 1058).
E. gr. Nos in cofmologicfs ftabilivimus in mundo materiali nexum rernmfapientem, quem

fuerit demonflrattts*

Etcnim

fi

per dependentiam a caufis ejficicntibus drfin.ilibus explicamus Sc unde in Teleologia lapientias divina; per opus creationis demonftrata: argumenta petimus . Cum quidamevw rerumScezrum concatenationem pro fynonymis haberent quodque Spinofa fatalis ac brutx neceflitatis affertor termino concatenationis utitur , illum quoqueper fatalem neceffiratem interpretarentur
ac inde confequentias periculofas colligerent , quafi pravidentia imo exifientia Deihoc ipfo negaretvr , omnis religio cum chrijiiana , tum naturalis fulrvertcretur &c. noil alia defenfione OpUS erat ,
quam ut verum verborum fenfum vindicarem idquod ( . 911) demonilrativa rationefieri
poterat, cumnullis in definiendonexu ufus fuerim terminis , nifi ante explicatis Equidem
novi non deeffe , qui fibi perfuadent , defendentem ad fingula refpondere debere , quscontra
ipfom in medium prcferuntur , confequenter non fufficere , ut verum verborum fenfumvindicet ficque omnesobe&ionesuno impetu a fe amoliatur
enimvero rationulla logica idem
fieri fuadet . Numalizeffe poffint rationes , cur fuperfluum videri nequeat ,quod talecenfe,

.-

.-

ridebet, quamdiu folius veritatis habetur ratio, exmoralibus acpoliticis principiis decidenduin Stantibus rationibus logicis nec ulteriore defenfioneopuseft , ubi alter fententiam,
qus verbis in alienum fenfum detortis refpondet , prorfus refutavit Etenimubi fententia,
quajamentetuaalieoa, refutata fuit , tuum non eft eam defendcre
.

5.

1066.

De

modo

Si quis fententiam impugnet

fundere videntur

nec verui

defendendi

fefe

1066.

quam verba

alterius

Defenfio

fenfus demon/traiiva ratione patere pof-

t ' n<;ns

vel prorju; refutet

horum

49 3

liVer '

verba fua ita interpretatur ,ut fenfumfun- J^"J

Ju,
dant impugnanti , vel refutanti frobatutn. Etenim ii notio , quam vcrbis fajfo
altcrius jungimus, fenfum producat crroncum , ncc tamcn probari pofdefenfto erit

abfoluta ,ubi

is

cx ejus intentione cam cum iisdcm notioncm efle jungendam; conquam errorem eidem trifitcri prceftat, nos mentem ejus non affequi
bucre ( J5". 9iij. Quodfi crgo ipfemct verba fua interprctatur , ut fenfum fundant, qucm impugnans vel rcfutans admittcre tenetur multo
Quamobrcm cum non habcat
minus errorcm invito obtrudcrc dcbct
ampliusj quod impugncr vel refuter, defenfio abfoluta (. 1058).
iit,

Qui veritatis amore ducuntur in hac defenfionc lubentas acquiefcur.t neque cnim qu dpiam agendum amplius reftat quod vericatis amor luadeat Pollquam fenfusdubius expli;

uc in perverfum verba amplius crahi nequeanc , nec

toritate invalefcat crror . Hincenatum eft illud pervulgatum

cacus

epiimum interfretem

Qucmlibct

eft

ej]c

amplius ut auvcrborum fuorum

Quoniam

metuendum
:

1067.

perfecutorcs fub praetektu veritatis dcfcndcndae diffentien- Curperfe-

imo

adducerc conantur (. 105 1)

& confequentiarij nocendi animo confequentias cumulant, donec ad ridiculas vel pcnculofas pcrvenerint (.1048), neque,ut hoc fieri poftcs in difcrimen famae

fortunae,

primam confequenttem preca.-io fumere, imo ut aliqua vcri fpecie

eandem fumere imperitis videantur, verba alterius in fcnfum pcrverfum detorquere vcrenrur ( jf. 1047); perfecutores pariter ac confeqnen'iaiir,

ni interpretjtionem verborum propriatn

cutm cs

vitae

quce nullum errorem parit

t\i]eam

mn

a<no-

fcant

non ad-

Ci-nfctfuenter pro defenftone nulla eamhabent .

,
Hinc audias confequentiarios urgere erroris recantationem quem alteri invito obtrudunt, non modo in caiu interpretationjs dubiz, verum etiam in cafu marmeftz. Vidcas quoque perfecutpres in obtrudendis error:bus in utroque cafu perfiftere , ad erroris
ConfelCouem , fi quidem fieri poilit , alterum vi adacturos , ut, cum error crimen habea:ur publica magiftratus animiavcrfione dignum , finem a fe intentum coniequi poffint($. 1048. 1051). Utinam hzc praxis ab lis elfetaliena, qui puriora facra le profiteri glonantur & chriftianiimi collapii reftauratores appellari amant

tnittunt

Si quis propnfitionem

piobare nititur

illam

1068.

aliquam direcle

impugnaturus

defenfurm oftendcre dfbet

ei

vel

ccntrariam direcle Defenpo

quod fumat

principia cf>
l

'

u&*

aut prorfis falfi , vel quod in formam fyliogijmorum ratiocinando f?"

Si oftendit, alterum fumcre principia precaria, aut prorlus dincl^m
falia, vel in formam fyllogifmorum ratiocinando impingere; eo ipfo quafit

precaria

impingat

patct, contrarium ejus,

(

562. 635;

quod impugnat, nondum

Quamobrem

fuifTe

demonftratum pycbtndo

nec inde colligi poteft, propofitionem

falfam f. 530). Dcmonftratum adeo

iitioncm impugnatatn non fuifle refutatam (. ioi7)adeoque

quam impugnat,eife
fenfam

efle liquet

cft

ccntrark

propo- um '

eandemdc-

(.105^
Se

11 SeH. IV. Cap.

Tart.

484

III.

Se defendere hoc in cafu idem eft ac contrarium refucare , quod impugnator tanquam
verum ampleclitur , oitendendo modum , quo in errorem incidit , ut vel ralfum , vel
dubium pro certo reputet ( 1033 ).

1069.

'

Deferfto

contra

57 q u iS propofuionem al/quam direfle impugnaturus modum oftendere nititUr

rrarem i nc jdjt a lt er
v rf quadam principia falntatis arguens ,

mm

form<e tmputans tllam defenjurus pnnnpia llla demonftrare , vel a

tioncm
confrmare
tenetur , nijl ftnt adeo mamfefta , ut ad peritos provocapofteriori
direclam,
qnx hiti- re Itceat ; vitium vero fwnue per ignorantiam Logica imputari demonftrare
ve vtt,um

turfonte

errons.

Etenim

fi demonftret,
vei a pofteriori confirmec principia, quae
arguic impugnator; .eadem ccrta efle conftat ( . 567. 568 ).
Demonftratum adeo eft , propofitionem , qua: impugnata fuic , nonefle
refutatam ( . 1033 ), confequenter eadem defenfa eft (. 1058 )

debet

falfitatis

Quodfi impugnans ignoret principia , qure manifefta eife peritis dudum conftat ; in eo refutando inanis opera lumitur, neque adeo contra
eum difputandum eft (. 1038 ). Quamobrem hic fufficit provocare ad
confenfum pcritorum allegatis inprimis autoribus, qui vericatem prineipii, quod falfitatis perperam arguitur, vcl demonftrarunt, vel a pofteriori confirmarunt. Etcnim cum tum perinde fit ac fi ipiemec idem denuo prsefticiflecj paccc uc ante, defenfam eflc propofitionem > quae impugnatur.
Denique fi impugnator imputet pcccatum in forraa admiflum atque
beneficio principiorum logicorum oftcndatur,quod per eorum ignorantiam pro tali habeatur, quod iisdem confentancum; iliud ex falfoimputari demonftratum eft
Conftat igirur denuo femciuiam impugnatam
non efle refutatam f. 1033), confequenter ea fuffkienter defenia ( .
1058;.
.

Cum

E. gr.
hvpothefis dcorigine fontiumex aqua pluviali impilgnaretur quod aqua pUvi.
eidem non fufpciat ; eam defenfurus tifarhttus expenmenris ca fini factis ingeniofocal,

<tlis

culo probavit in Trartatu de motu aquarum parr. i.dilc. . Oper. p. jjS.&ieqq. nonnifi tertia parte opus efle
Si quis in numerum principiorum
recariorum referret graultatemaeris; eam deteniurus non alia re opus habet
quam ut impugnatorem ad Ott nem de
Cuerkke , t\obenum Boylinm aut alium au&orem ableget , qui eam experimentis ftabilivit .
Siquis demonftrationem in forma impugnet , quod non conclufio fyllogifmi anterioris
connnuo ingrediatur tanquam praemiffa lequentem , quemacmodum in lorice dcmonitrativo accidit ( J. JJ4) j eum docere teneris concatenationem fyllogifmorum , quae fit ex
concluiionibus piurium fyllogiimorum tanquam notione complexa fcrmando mdicium intuitivum praemiifz vicem in iyllogifmo fequente obtinens adduc/tis ex elementis Geomet

triae

exemplis
.

Dcfenfto
lor.tra

Si propofttio indirecle impugnetur

1070.

&

ex ea dedutla confequentia

tantum

babeatur pro abfurda illam defenfurus aut demonftrare debet , banc ejfe ve~
oftendere minimum,quod fine probatione tanquam abjurda fwnatur.
Etenrn C\ demonftrari poteft , propofitionern eiie veram , quam tan;

fnm'
m

re _

ram > aut

quam abfurdam ex ea quam impugnat colligit aiter propofitionem

impugnatam minime rcfuratam fuifle in dubium vocarinequit (. 1041).
tjtmmi- j4 ac ipfa jgitur demonftratione dcfcnfa eft
Quodfi
( . ioj8).
ftam-pi

cofeqne-

Dff modo fefe defendendi

495

** 4#w<"
Qyodfi nondum conftet, propoiitionem, quae ex impugnata colligitur,eife falfami nec dum certum eft,eam fuifle refucacam( 1041J.
Quamobrcm impugnatam defendis,ubi urges, confequcnciam fme probatione adcoque precario fumi tanquam abfurdam , & probacionera
poftulas (. 1058).
. gr. Hitchlus motnm -vtrtigims ttmt indire&e impugnans tanquam ablurdum urget , quod
i-.as tjufitm corporis fortt major vtrfus xqnjtorcm , quam verfus polos
Illum itaque defenfurus opponit obfervationes Gallorum aliorumqae, qui ex motu pendulorum didicerunt , grttvitattm vtrfus at^uatorem omnmo uiminui Similiter lententiam D. Auguftini de
mii<ios/>iirasimpugnatamex eo, quod hinc fequatur abiurdum , mundum fmt malo fort dtttrio.
rtm mimdo , in qno mnlum datur , defendis , ubi urges , fine probatione pro abfurdo haberi , quoJ
tale elie minime probetur , cum tiemonftratum non (it , mundumfint malo morali fore mtlhrtm
Alttro , inquodatur mahtm : quemadmodum a nobis iactum eft in Metaphyficis
illo admiflogr.i

1071.
Si quis propofitionem indirecle impugnans confequentiam , unde eam fal- DeJ enl'
^ "'
fitatis redarguit , funoit , non fyllogifmorum concatenatione colligit illam dtfenfurus monere debet , eam precario fumi atque urgere ut demonflretur , t n ^m
quomodo inde fluat Ecenim quamdiu confequentia ex propoficione im- confequepugnata Icgitima fyllogifmorum concatenatione,qux in demonftracio- tiapreca.

nibus apogogicis iocum habec (. 553.556), minime coIIigicur,tamdiuquoque non conftat,quod inde fluac, confequencer propoficio refuraca non eft ( . 1039). Dum adeo mones , confequenciam precario
fumi ,
ut demonftretur , quomodo inde fluat , urgcs,eam defendis

ria nixa.

&

(-.1058).
E. gr. Qui fyfttma harmoni* pmfi*lilita>

tiam

quod

I tihr.itianum

iinpugnant precario fumunt confequen-

impugnationem indirec~lam
defendis, ubiobfervas, confequenriam iftam ex conditionibus iftius fyftematis legitimo
ratiociniorum nexu non colligi
fed gratis fumi , atque poftulas, ut impugnatores dent,
poffint , demonftrationem huius propofitionis
li
infyfttmatt harmonie prxftabilite nullaiftli.
bcrtas
Etenim ubi impugnator demenftrationem , quam petis , dare nequit,fed aut tacet
aut confequentiam precariam urgere pergit ; hoc ipfo tacite confitetur , ieeam precario fu'
jmere, nec fibi conftare , utjuin ex illo fluat, nec ne.
,

toflanttnuUaf.tlibtrtas: illud adeo adverfus hanc

lisdem

pofitis

propofitionem

1072.

impugnatam defendit

quentice precari* direcle inde colligit

qui Contrarium confe- *Alv.mQ~

vel ex affumta confequentia tanquatn di defen-

quod propofitioni imfugnata? vel ejus bypothefi repugnat Et- ftor,:s m

~
enim li contrarium confequentia precaria? direcle inde colligitur ,nem- elimcA
'"'
pe quod pofita propofirione impugnara A fit B, vel quod eadem pofita A non fic B; verum eft , pofira propofitione impugnara in cafu primo A efle B, in fecundo A nonefle Bf. 544). Quamobrem cum hoc
ipfo paceac ,falium efle in primocafu, quod A non fitB, in fecundo
quod A iic B, pofica propoikione impugnara ( . 530)} il impugnator vel confequentarius in cafu primo tanquam confequentiam urgec
quod A non fit B, in fecundo quod A fit B,demonftrativa ratione patet , eum falli , conlcquenter propofitionem , quam impugnat , ab eo
vera

colligit

V Volffii Logica

Rrr

non

496

Tart.

II.

ScB. IV. Cap.

111.

non efle refutatam (.1039). Ea igitur dcfenditur, contrarium confequentia; precarix inde colligendo (%. 1058).
Quodfi ex aflumta confequentia per modum demonftrationis indireft*f-553) colligitur , quod propofitioni impugnata? vel ejus hypothefi repugnat; per indircftum demonftratur, ftante propofuione impugnata, confequentiam non

efle veram ( jT. 556 ). Atque adeo paquod

tanquam
confequentia
urgetur, ex propofitione impugnata
,
minime confequi, confequenter propofitionem iftam non fuifie refutatam (. 1059). Defenditur itaque ex aflumca confequentia colligendo,
quod eidcm vel e;us hypothefi repugnat.

tct

E- g r Sifyfiema harmonite prxftctbilitx leibnhianum confequentia precaria impngnatur, quod

libertatem tollat ; idem defendis, u.bi cum Jaqueloto oftenderis, libertatem in eodem falyam
integram perfiftere Fieri enim nequit , ut Iibertas in eodem falva fit &unaper
idem tollatur . Atque adeo confequentia precaria falfa intelligitur Similiterquandofyftema icem impugnatur confequentia precaria, quod fnguU aBiones libers externx ineodem
fermiracp.Uf.snt, confequenter perpetua in eodem miracula fint admittenda; idem defenditur per iadire&um fumendo propofitionem iftam tanquam veram
inde colligendo ,
quod Vtus ad nittv.m ar.im<e fotentia extraordinaria froducat motus incorfore , naturaliter non feculuros
Quon:am id lvftemati harmoniae prxftabilitae repugnat ; eo iplb conftat , ineodem
a&.ones externas per rmracula non produci , confequenter miraculaperpetua ineodemnoa
admittenda effe. Unde denuo apparet, confequentiam elfe precariam
-

&

&

Defcnio

r
'tiar^m'
'0

tumular
taxum*

Si conftquentttff cumuhntur , quarum una ex ahera Infertur , propofitb

* m u nata
tantummodo defendenda eft contra eartim unam ; fi vero plures
P &
^ um aatar 5 qtiarum una ab altera non pendet , contra fwgulas . Etenim

propofitioncm contra confcquentiam unam defendis; hoc ipfo palam

hx,eam inde coliigi non poflc ,aut per errorem five materia? , five formje vitio inde colleftam efle ( . 1071. 1072). Quodfi ergocetera?confequentia? ex illa inferantur, adcoque nonnifi illa pofita ponantur ; fimul patet, quod nec ceteris confequentiis Iocus fit . Non igitur opus
eft, ut contra fingulas propofitionem impugnatam defendas.
Enimverofi pIuresconfequentiaecumulantur,quarumuna abalteranon
pendet ; propofitio pruribus divcrfis modis imptignata fuft ( . 10441025 ). Dcfendenda igitur eft contra fingulas, ut pateat, nullo modo
candem efle refutatam.
fi

hoc cafu pofteriorl perinde eft , ac

phires dfverfts modfs adverfus eatipropofitionem infurgerent . Quis vero eft, qai ignorat, in hoc cafu fieri pofte , uc
unus eam , ubi talla fuerit , refutet , etfi ceteri eandem male impugnent i Dixi luperius,
coniequentianos ex confequentia precaria, quod in fvfiemate harmonia- frxftabilite itibnhianolilertas tollatur , inferant alias de -virtf.te
natnrali fublatlS , fanis , religione chrifliana
Idem defenfurus ubi oflenderit , Iibertatem in eodem falvam effe , quemadmodum videre eft in Thummigii Inftitut. Phil. Totn. i. Pfvch. ( f. 256 , non opus habet ut ulterius pro)
Aliter
bet , virtuti, pnenis , religioni eum revelatae, tum naturali in eodem eife locum
vero fefe res habet , ubi pnter libertatem in eo fyftemate lugulatam urgentnr perpetua.
miracula quo ht cafu idem ab utraque confequentia Iiberanaum . Etenim Cx vel maxime lrbertas fubfiftat in fyftemate leibnhUt; non tauaen ideo repugnat, ut adiones exScilicet in

fi"

dem

&

teruae fint

totidem miracula

Si contrar

5. 1074.

De

modo

fefe

defendendi

497

. 1074.
Contra verba , qu<e contumeliam vel injuriam redolent , nulla defenftone DefenftoEtcnim vcrba ifta nullum habcnt in refutatione momcntum(. naontra
epus eft
1056). Qiiamobrem cum propofitionem impugnatam defcnfurus demon- veriaium
J a
ftrarc teneatur eam non eile rcfutatam ( . 1058 ); verborwm iftorum ]
nullam habere tenctur rationcm in defenfione.
.

rationes, iilque contenti fumus morales non funt hu us Ioci . Equidem Iibrorum cenfores non ferre debebant , quod eft contra bonos mores
Sed
ea nondum eft felicitas feculi noftri , ut verba iftiuimodi bonis moribus repugnare putentur : imo videas viros fingulari modeftiae ac pietatis laude inter fuos eminentes , qui ,cum rationibus deftituti impugnationes injuftas probare non poflint , juvenes petulantes inftigant,
ut virorum bene meritorum famam convitiis ac calumniis lacellant

damus

In Logica logicas

fitopus
'

I075-

Si quis propofttionem impugnans ignorat principia ,ve! demonftrandi ac pro- Defcnfio

bandi metbodum , vcl utrumque ; jefe defenfurus idem demonftrare debet
contra ignorante
Scfc enim defenfurus dcmonftrare tcnetur
quod ab impugnatore non
.

fucrit rcfutatus

Quamobrem cum ignorans principia vcl

probandi methodum,ncmincm refutareporfit (.1017.
.

1058J

dcmonftrandi ac
561); te ab impugnatore non
dcris

^
^J
n
1

fn ^

rcfutatum demonftrafti , ubi often- mctbodu,

quod vel principia, vel dcmonftrandi ac probandi mcthodum ,
eflc

vel utrumque ignoret. Hoc igitur paclo te dcfcndifti.

Argumenta defumuntur vel ab ipfa impugnatione , quae fatis prodit ignorantiam impugnatoris , vel ex eus fcriptis, quae publici juris fecit
Etfi haec defeHfiomoIefta accidat horninibus imperitis, quos indignos fortuna extuliti haud quaquam tamen ipfis fit injuria. Imputent enim iibi , nou defenfori , quod impugnaverint , quae non intelligunt, &
cui refutando, fi vel maxime falfum fuerit , haud quaquam paresfunt, ficque illum ad
defenfionem ipfis moleftam coegerint
Abfonum vero eft , ubi non habentes , quod repo.

nant

defenforem immodeftiae accufant

IO76.

Quoniam confequentiarius & perfecittor fub prxtextu veritatis vindican- Inprimis

dx alteri nocere intendit (. 1048. io$i ); ubi principia & metbodum de- cmtfA

dem habcant

dicenti

qui per

fe

C(

ue"

ne fl- ." l
de veritate propoficionis impugnatje &. pcrfem

monftrandt ac probandi ignoraverit, multo magis id dcmonftrandum

ftatuere nequcunt.

attorem
quas nunc feponere jubemur, fuo tempore in moralibus dabimus . iaeocafu.
Imo lunt praeterea alix, quas Politica fuppeditat Ita Chriftus ipfe Pharifaeos coecutientes probavit, quod veritati ccelefti repugnanres ipiius dogmata tanquam erronea traduRationes morales

ctrent.

. IO77.
Contra perfecutorem fefc defenjurus demonftrare debet , quod ftt perfecutor,
h. e. quod fub praetextu vcritatis dcfendend<e ie in difcrimen fama? ,
cur ftt perfecutor .
fortuna?, imo vitx adduccrc conctur ( . ioji)
Etenim cum perfccutorcs fub prartcxtu veritatis dcfendcndaediffcntien-

&

difcrimcn fama, forruna:, imo vitxadducereconcntur f/.ioji;;

dcfenfurus id agere debet , ut eorum propofitum patcat , tum uc
in ruborem dct ipfos perfecutores , nifi prorfus omnem pudorcm cxutcs in

fcik

erinc;

Defenfio

cenrra
pafecttiQ"
rcs

'

Vart. II. SeZ. IV. Cap. III.

498

tum ne tam facilem penes alios inveniantrldcm. Demonftrandum

itaque cft, quod fint perfccutores & cur talcs agant.

erint;

Nechic defunt rationes moralesac politicaj, quas alibi dabimus , in Logica tantifper
feponend*. Exemplo vero nobis itidem Chriftus eft, cjui contra Pharifeos fefe defenfurus ipfis exprobravit , quod ipfum c medio tollere conentur , addita ratione , quod diabolum patrem revereantur fafturi, quod eidem arrideat , eolque mendaces appellavit.
.
cotttra

imputationem

IO78.

St quis alteri imputat confequentias ridkulas

Dcfenfio

mum

& perkulofas
debet

nes ipfemet fovet ; jefe defenfurus demonftrare

babere ac ipfummet fovere opiniones ridiculas

conJeq:ie-

ftiusmodi confequentiarius

tiariom.

do non

eft

(.

in

&

perfccutorcm

eum

quales opinio-

perfequendi ani-

perkulofas.

facile

Etenim

dcgencrct,

i-

mo-

quod perfequendi habeat animum de1077), tanto minus in codcm ferendum, quod

defint vires (.

nionftrandum

cum

1052 j,

ipfemet foveat opiniones ridiculas

&

periculofas:quo ipfofacli indigni-

tas clarius elucefcit.

Exemplo nobis denuo Chriftus eft, qui , cum Pharifasi ipfi imputarent , quod Samacum Diabolo commercium habeat , retoriit ipfos facere opera Diaboli patris fui 8c

rita

a Dei cognitione alienos

elfe.

Pendent hasc a jure retorfionis

alibi

expL:cando

IO79.
ScrlptOScripta polemka dicuntur , quibus crrores rcfutantur aliorumque fenrumpolc- tentia? impugnatae vel defenduntur, vel earum dcfenfio tcntatur. Submicorum
inde quoque eriftica appellantur. Apolo&etka vcro vocantur , quibusconapolodefenfiones advcrfus imputationes errorum ridiculorum & petinentur
geticom
non adverfus perfecutores.
dcfinitio. riculoforum , nec
.

&

E. gr. Theologia

tium difcutiumur

polemica appellatur ea theolog'* pars, in quaobie&'onesd;ffentienApologias lcripiere chriftiani doctores adverfus imputationes iniquas

gentilium. In hune quoque cenfum veniunt tria fcripta apologetica, qux adverfus conlequentiarium perfecutorem idiomate Germaii'co edidi
.

Quoniam

Fx egnU in
ijtis

com-

dendis

antecedentibus

d*<

&

(JT.

1017.&

feqq. atque. io5&.&feqq.)

&

defendendi animo fieri drapologetkum conditurus obfervare debet , qu<e

defendendo a nobis preecipiuntur (. 1039 1066. 1068.

quaj refutandi
,
fcriptum polemicum

beant
de refutando
;

obfervm-

in

docuimus

1080.

impugnandi

&

&

feqc]. ).
igitur opus eft, ut ad fpecialia defcendamus. Sufficiat nobis hoc unum addidifin fcrip.tis polemicis vel errantem , vel adverfarium , vel alios erroris
,
aut impugnationis male faftae, in apologeticis praeterea iniquitatis adverfarii& periecutoris convincere le&ores intendas, ufui hic quoque effe poflint, quae de moJo alioscon-

Non

fe

quod, cum

vincendi( . 981.

& feqq".

capite integro tradidimus,

1081,
Quoniam fi propofitio vera demonftratur, eo ipfo contraria refutatur (-i35>>, alter vcro per indireclum refutatur,fi erroneam,quam
indc iyllogifmorum concatenacione inruetur, fumis tanquam veram
.

a fcriptts eriili-

ciscur

ahhorreat

&

virtute

hoc eft,fi veram indirccle demonftres (. 5^3); confequentiariorum vcropraxisCiT.1047.

& feqq. ) a bonis moribus & virture abhorret ( . 1045 )i ideo viri in~

pntditi.

telligentei

intelligetes

&

fers aliam

quam

ipfe falfam agnofcit ( .

ac virtute praditi afcriptis

erijltcis

1039

abborrent

No-

..

De

modo

fefe

defendendi

499

Noftris moribus fcriptis erifticis inclarefcere ftudent , qui folida reruffl cognitionedemcthodique ignari dare nequeunt ad lcientiac incrcinenta prolicua . Et tanto quit
in verbis impudendod/tior habecur, quanto ia praxi conlequentiariorum exercitatior
tior. Hac via cum ad gloriam contendant , qui famam nullam merentur, juvenibus incautis impofituri ; contra doctrinam folidam Acheronta movent
ftituti

&

1082.

argumento ab invidia dufto odium concitetur in aliorum pla- Scr'pt*

olo e'
cita , ut ea opprimantur ( .
1049), & ipfis autoribus aut dcfcnfori- *? S
bus fama?, fortunae, imo \\\x pcriculum crectur (. 1050. & feqq. ); do^necefquando intereji generi bumano , ne veritas oppri- faria m
fcriptis apologeticis opus eft
matur ,
qui veritatem profitentur fama fortuna ac vit<e periculum a fe

Cum

&

depellere tenentur
Rationes morales atque politicas in Logica feponimus , hoc unice notato , quod philofophia civilis pariter ac moralis fuppeditet reguias in fcriptis apologericis& polemicis
obfervandas , ne a virtutis tramite recedamus
id quod facile fieri poteric , ubi indignitati confequentiariorum tk malitiae penecutorum irafcimur
.

C AP U T
De methodo

IV.

difputandi

1083.
mutuapropofitionisalicujus impuenatio
ac
defenfio
in
publico
loco
fadta. Hinc d.fputare dici
J
r
r
qui
tum
tur ,
theiin lmpugnac , vel ctiam rerutat
tum qui
eam adverfus impugnationem dcfcndit, vel refutationi tandcm ccdit.
Obfnet hic mos in Academiis , uhi fpecimen publicum edituri quantum in doclrinis, quibus animum imbuerunt , defendendis valeant
diiputarc folent
. 1084.
Propofitio ad difputandum ptopolita dicitur Tbefts
Qui thefin imvel
fi
pugnat,
rcfutat,
fieri poflit, vocatur Opponens ; qui eam contra
impugnationem defendit, vel refutationi tandcm cedcre cogitur , Rcfpondens; qui partes refpondentis fufcipit, Prafes vocatur: ut adeo appareat , Prafidis ac Refpondentis easdem effe partes Omnes communino-

lfputatio noftris

moribus

eft

Difputet ' oni * de finitso.

Opponen-

&* p cf-

P ind
*

nt

}S

Jf *f
''

t 0s

mine Difputantes appcllantur.

.

108$.

Difputantes in terminis contraditloriis verfari debent

fin

defendit

eam pro vcra

aut

minimum

Quoniam quithe-

probabili habct

qui veroeam
falfam , vtl

Ccntradl-

" l0 Di[~

1^'*
impugnat, vcl prorfus refutat, probare nititur
eam eflc
minus probabilem , aut idcm prorfus dcmonftrat (. 1017. 1018.1058);
ubi Opponcns negat
propofirioncm datam eflc veram vel probabilcm,
Kcipondens idcm affirmare tenetur , & e contrario ubi Opponens i.ffirmat, propofitioncm datam eflfe veram vel probabilem ,Reipondensidcai
,

nega-

5 oo

Tart.

negare debet

II.

SeM. IV. Cap. IV.

Verfantur adeo

in terminis contradic1:oriisf. i%%).

mundum bunc , quem Veus condidit , ef.eomr.ium poffibiliiikt
tptimu.n i Oppoi.ens ideiTi negare atque tanquam verum fumere debet , mur.dum kunc non>
ejte omnittm fajjtbilium ptimum , vcl
iilde fequitUr , poffibilem ejfe tnundum eo 3 qui x
, quod
.

E. gr. Si Relpondens affirmit

Veo (onuitns fuit

meliorem

I086.

Jf.

Confenfus

&

prdedicati , ut nemD-fputantes convenire debent in notionibus fubjecTt

pe ucnque non jungant, ni(i eandem Etenim in terminis conrradictonotioniriis verfari debent ( jT. 1085 ). Quamobrem cum in propofirionibus
bus fub- contradiflorns idem prorfus eife debeat fubjeclum atque prxdicatum,
ncc rn' n m quicquam in utroque immutare liceat , terminis fingulis
j?'* lca "
antequam de contradi\\\ eodem fignificatu fumtis ( . 288. 290)
iifputan-

tium in

'

&

cum

turn prardicati no,

termino fimplici utrumque indigitetur, five
complexo (.293)5 evidens omnino eft , quod in notionibus fubjecli & prajdicati convenire debeant.

clione judicari poffit, determinata:

fubjecti

tiones conftitucndo:,five

E. gr. Si , qui affirmat, mundim hunc , quem Veus condidit t effe omr.ium pcfflblHum optimum,
per mundum intelllgit omnem rerum cum fimv.ltanearum , tum fuccefflvarum inter fe connexarum
feriem , ita ut futurus beatorum ftatus ad eam fimul pertineat ; optimnm , vero mundum
dicit e um , qui fini a Veo per creationem intento magis qnam ceteri convenit ; contra eam oppolkurus terminos fingulos in eodem fignificatu accipere atque adeo negare debet , omtiem rerum creatarum feriem fini a Veo per creationem intento ntagis convenire , quam quamcv.nqut
etliam. Etenim alias non difputat contra alterum , qui hanc,non aliam thefin defendit.

.
Tropofttion-.scx*

pbcavo

I087.

Undc confequhuTyOpponentetn propofirioiem y quam impugnandam fibi

um
f \t j ante explicare debere, quam opponat, nifi fenfus fuerit manifeftus^
Refpondens tempeftive monere poffit, fi is ab Opponente
Idem quoque hoc modo oibnvel prorfus,vel parumper mutetur
di poteft: Opponens impugnat propofitionem, quam Refpondens deSed antequam propoiitio impugnetur,explicanda eft,
fendit ( . 1084)
ut fc jij cct;

ni

pr<e-

nifi

fenfus fuerit manifeftus

nem, quam impugnandam

(.1027). Ergo

fibi

&

Opponcns

propoiitio-

fumit, explicare deber, antequamop-

ponat.
In explicanda propofitione ufui funt , quac in inveftigando
feqq. ).
inculcavimus ( J. 903.

Quodfi Opponens

PKefpott-

demisof- dicato jungtt

verborum fenfu

dum

li-

&

brum legimus,

1088.

in explicanda propofitione alias notiones fubjeflo

& pra.

ut prodeat fenfus a rnente ipfius di,

,
ficntm
verfusi Refpondens prcpofuionem in eo Jtnfu rejicere ac Opponentem doct'
crnafairg je y et t q Uas u trique termino notiones jungere ftw<tfr,utoppofitiocontra thefin fiat,quamdefendit. Patet pcrfe; nequecnim Refpondens de-

quam Refpondens

pofitfonis

inrerpre-

fendere poteft thefin aliam,

tationem

lia

quam fuam

(.

1084). Eft vero

thcfis a-

qnam Opponens impugnat, ubi is vel fubjeclo ,'vel prxdicato,vel

quam Rcfpondcns (.325).

tboppom utrique notiones alias jungit,

nentefa-

Ham.

Eviuncur etiam hac rationc logomachix (5.1030), qux difputantcs minime decent.

io3c,.

De

metbodo d/fputattdi

501

1089.

Gfficium

Si fenfus verlorum Refpondentis non fatis pateat Opponenti

ex Refpon- opponen-

Opponcns tis ubi

fmgulis notiones junga:
ftnl Ui
convenircdepraniicati
fubjcfti
notionibus
enim cum Refpondcnte in
bet(.io86). Quamobrcm ubi ipfi hariolarinon datur,quasnam notiodente quarat neceffe

eji

auamam cum

&

jf

&

praedicaro jungat Reipondens;abipfoutcasdoceaturopus d ( :s

cft
Ne igitur in finiftram iritcrprccationem incidat,a Refpondentc per bfC ums.
ambagcsdcmum corngendam (. 10SS); ex ipfo quaererc tenetur, quae-

nesfubfeclo
.

nam

*
fint fubjecli ac pra?di:;r.' norioncs.
ratione przcavetur, ne Re.pondens, ubi Opprmenti refpondere nonamplius valet,
ipiemec variet verborum luorum figr.:ric.uum , ut oppofitio nori vide3tur contra ipfum
i.rccla, ficque tempus difputando fallatur.

Hac

Quodfi

IO90.

Refpondens notiones finguJis terminis jungendas ah

gatus explicare

r.olit

Opponens eas

elicere

Oppugnante ro- Tnpoj*-

debet impugnando propcfttionem

"ff'*'

Opponcns propofitioncm obfcuriratis accupp e en

fat, hoc vel alio aequipollcntc argumcnto advcrfus eam infurgit:C- do eliciejuscunque propofitionis terminis notiones nulU refpondent , illa efl ftnemente da.
fonus Atqui terminis propofitionis ,quam Refpondens defendit ,notiones nulla? refpondent
Ergo propofitio, quam Refpondens defendit , efl fme mente
fonus Majorcm cum negarc non poflir Rcfpondens , fc contra minorcm defcnfurus oftendere debet , fingulis propofitionis fux terminis
refpondere notiones (.1085^): id quod cum aliter fieri nequcat,niob obfcuritatem

Erenim

fi

ut notiones iisdem jungendas indicet,Opponens hac rationc notio-

fi

ncs ex Refpondente elicit, quas rogatus explicare nolebat.

dum dare poflit ; id utique indicio eft, quod vel nudas habeat ,
confufas, confequenter ipfe non intelligat , quid fibi velit propofitio ab
aliis haufta- quo in cafu difputationi nullus eft locus . Necefie enim eft, ut Refpondens
intelligat thefin , quam defenderc debet .
Quodfi notiones nec

vel

admodum

IO91.
,

Senfu propofitionis impugnand<e te\ refutand<e certo,Opponens ei contra- Trobatio

riam probare vel demonftrare debtt . Opponcns enim thefin Refpondcn- ab PP"

impugnat, vel refutac (.1084). Quamobrem cum alter im- j!!*^^

pugnetur , vcl refutctur , ubi propofitioncm veram dubia? vel falfae
oppofitam prooas vel demonftras (.1036); Opponens propofitionem
tis

vei

thefi

Rcfpondcntis contrariam probarc

vcl demonftrare debet.

E. gr. Oppofiturus contra thefin , quod tnundus a Dto conditus Jit omnium ftofjibitium optimut , probare debet propofitionem contrariam, mundus a Deo conditus non efi omniwn poffibi'
lium optimus .

Cum

. IO92.
probatio atque demonftratio vel directa

549. 550. ),
bationi

cum

&

fit ,

vel indirecla

( .

Troba-

impugnatione demonftrationi ac pro- tlomf

J ec 5'
dircclic, tum indiredta? locus fit (. 1022. 1025); Oppo- P
in refutatione ac

nens propoftthnem tbefi Refpondentis contrariam probaturus

'

vel demonflra-

turui

Tart. II. SeH. IV. Cap. IV.

502
turui

utt poteji probatione, vel demonftratione

anecfa

non minus indirecla y quam

E. g;. Opponens impugnaturus D. Augufiinum ,

aflerti.ccm \ el dirc&e probare debet , fojfibilem ejje

quod mundus a Veo condltus fit oftimm

mundum eo , 5*" exiftit } meliorem ; vel
mundum hnnc tjft oftimum , inde cor.ftaui ,

per indireclum oftcndere,

qux

nis

fofito, fed non coneefto ,

vtl notioni oftimi, vtl aliis titritatibus manifetiis refugnant

Quoniam Oiponens Refpondentem erroris

rum quod arhrmet , quod erat negandum

convincere intendic ,nimivcl quod negct, quoderat affirmandum (.1083. 1084), non uti debet nifi princip^is aRefpondente cuncejGis (".1037), atque adeo probationem vel demonflratio,

neti eo usque continuare debet

donec

ad

principia

a Refpondente

concejfa

pervenerit
E\iaent us hsec patent ei, qui ad animum fibi revocat, quae de convi&ione ( J. 991.
leqq. ) demonftrata funt . Etenim ab iis evidentia propofitionis praefcntis pendet f .
;

&

99*).

QuiTrdo
tppofitio

Quodfi ergo nulla

fint principia

I094.
in qu*e

Opponens

&

Refpondens confen-

, vel ad talta nonnift per ambages nimium proiixas perveniri detur, Op'
poncns ccntra ignorantem vel negantem principia difputare non debet
stloeum.
E. gr. Si quis neget
qua; "Hevvtonus de ponderibus planetarum demonitravit , idem
vero tuit Mathematum prorfus impentus ; cum Opponens demonftrare debeat propofiti-

r.on

tiunt

habe-

ones l^ewtonienas ( . 1091 }, in demonftratione non perveniet ad printip;a a Reipondente conceffa

Fruftranea igitur eft omnis difputatio. Opponens igitur cum Refpondeute
de ponderibus planetarum difputare non debet
.

I39SCttr

for-

rnaliter
fit difprtt-

iajiduM

Opponens (yllogifmos fmgulos

ex quibus

ipftus

probatio vel demonftratio

Cum

enim Opponens Ref1083.

1084 ); eam ad pro( .
bationem vel refutationem ipfiusRefpondens afferre debet attentionem,
qua; fufficit, ut agnofcat,
nullura fumi principium , quod non fit certum, nec a forma demonftrandi aberrari ( . 1037). Ut igitur Refpondens indicare poflit, quatnam admittat , quaenam adhuc ulteriori probatione digna judicet , & quae circa formam demonftrandi, adeoque
fingulorum fyllogifraorum, ex quibus ea conftat (. 551. 552. 638.
feqq.J, monenda fibi videantur; Opponentis utique eft fingulos fyllogrfmos in forma proponere eosque figillatim Refpondenti expendendos
confiat

in

pondentem

forma

figillatim proponere debet

erroris convincere intendat

&

&
&

fiftere

Vrtde op-

pcfuionis

. 1095.
Opponem mcipere delet a Jylhgifmo ultimo, qui demonftrathnem velprobationem ingredietur Etenim fyllogifmus ulcimus in dcmonftratione,vel
alia quacunque probatione, fi ea direcla fuerit, propofitionisimpugna.

iaitium
fieridebea:

tx contrarium; fi vero indirecta fucrit, propofitionem manifefto

fam , feu confequcntiam abfurdam , tanquam conclufionera infert

551.552. 553. 588), vel fubinde

fal"
(

io cafu pofteriori ex propofitione

quam

.
,

De
quam impugnat,

methodo difputandi

503

ejus contradirftoriam colligit (.

559),

&

ubi a fyl-

logifmo ultimo ordine retrogrado ad antenores aiccnditur, praemiifar

primo propofitorum ex difciplinis minimc nora? tanquam conclufiones
infcruntur pcr anteriores , aut ex pluribus conclufionibus anteriorum
formantur ( . . cit. ). Quamobrem fi ab ulrimo fyllogifmo ad anteriores continuo afcenditur , Rcfpondcns non modo videt, quod a fcopo minimc aliena profcranrur, fcd qux ad thefin ipfius impugnandam
faciuntj vcrum ctiam Opponcns facto ipfo intclligit, quousquc probationcm continuare debcat
Opponcns adeO a fyllogifmo uirimo incipere rcnctur 3 qui demonfrrationcm, vel probationcm ingrcditur.
Ut ha?c& fequentiarectius imelligantur fumarur exempli loco Jemonltratio logice refo.

luta( $. 551. Jjx. 553- 5SS ) cVordine retrogradoa fyllogifmo ultimo adanteriores afcendatur . H. gr. Si quisarrirmaret , nmdos ingredi pojfc definitionem , coatra eain oppoftturus demonitrare debes , wdos mnpofit ingredi tondufiontm ( . 1085 ) Hanc igitur propofiuonem probatuTUS incipis a COllfequentia immediata Modi tx definitione exulare debcn:
ErgO definitionem ingrcdineqreunt: Vel integrum formas lyllogifmum : 4>jicquidex dcfinitiir.e cxul.ue debet , id definitioncm ingredi ntquit . AtOUI modi tx definitione exuiare debent . ErgO modi dtfinitionem ingredi nequeunt.
.

Ex

10 97demonftratione propofitionis praecedentis fimul liquct

t

ft

proba-

thnem contrarue thefeos vel illathnem confequentia abfurd<e ex tbeji, quam

impugnas
eo modo logice refohat
quo demonfirathnes refolvuntur(%.^i.
,

&

icqq. ); modum oppofttionis binc manifefium

Ita nimirum prxcavetur
ne-in datocalu proferas, quaeaJ

PP> {

m0(io

'~
jH _

notefcat.

Modus

prjefens

negotiumnequaquam

etenim hoc pa<2o vides, quam viaiit ingredi teneans , ne quilquam habeat , quod
in forma oppofuionis reprehendar ; imofingula , quae facis , demonftrativa quadam latione
tueri vales
Nec minus hoc pa&o innotefcit ubiabaliis fuerit aberratum , quando in formam oppofinonis impingunt ln hac vero analyfi logica confiftit prxparatio ad oppofitionem
formsBlegitim*.
fpectant

1098.

Quoniam

qui probationcm vcl demonftrationem ab

Opponcnrc allatam ingrcdiuntur pmniffx duplicis gcneris occurrunt,
quaruiri alias funr propofiriones cx difciplinis petita? ,quo fpcctat argumcntum, de quo difputatur
altae vcro conclufiones per fyllogifmos ,
quorum concarcnatione fit probatio,vel dcmonftratio, illatae,aut propofitiones ex pluribus ift iusmodi conciufionibus pcr modum propofirionis inla fyllogifmis

>

>

tuicivs formata: (.5 5i.&feqq. );Rcfpondens autem thcfin impugnatam

defcnfurus nofTe debet dcfinirioncs ac propofitiones , quae exdifciplinis,

quo

illa

fpcfftat,

pondens dicendus

mutuo fumunrUr
efl

poftthnes ex difciplina

&

agnofcuntur; Rcfquando
ignorat atfinithnes ac pro,
impugnata fpeclat , in ufum prttmiffarum
a pcriris certa?

ignorare principia
,

quo

thefts

tnutuo petitas (. 562J.

. gr. Si inexemplopauIoante(cf. J. i096)allato, facta ab Opponenteoppofitione uxta forniam analyfeos logic* lupra( . yji ) data; , Refpondens ignoraret definhionem modi^atque notarum , nec nbn axiomata , quod mutabiiia non <o> flan-.er infint , fc ijug conflanter non infnr.t ,
rcbus afc inviicm difcernendis inferiire ncijueant
ac propofitloncm quod in definitione ntc p!nrts ,
:

Hec paucivres enu.ncranda fint n.tx

tjuam

qux ad rem definitam

rum pra;m:llarumunamvel alteram, tum

Wolffii Logica.

vel principia

agnofcenda.n

omnia

fufiiciiint ,

vel aliqua

aut faltem ha-

eorum ignorare
dicen-

Qv.aido
Ktfpondensdl ~

L-J^L
/

J#

Vart.

50 4

efl Hzc probe tenenda

nm tpt difpnfandttm ,

dlcendus
ticia

11. SeZi.

IV. Cap.

fttot ^nea-buftfs- fiat

regulae

W<

commilnis ,ctmra ignorantem fttttt

Syllogifmus ab Opponenre prolatus contra thefin Refpondentis,quam

vocatur argumentum
SylLg/fmut vel atgumemum a Refpon9
dvme ajjumi drcitur, dum ab eodem integer rcpetitur , prout ab Oppo^&rchonente f uic prolatus. Idem Refpondens drcitur refpondere ad argumentum,
f. msad
i'endefi- Gve fyllogifmum^dwva monet , quamnam pra?miflam cOncedar,feutariquam
veram admittat ; quamnam vero adhuc in dubium vocet probationerri
mtia,
ejus defiderans, & num formam fyllogifmi legitimam agnofcat,an ve10 vitium alfquod in eadem deprehendat.
^ffuratioms ar-

imp U g tiar

Opponens ita argufnentatur

Quicquid tx definitiont txuUre debtt
id tandtminAtqui ntodi ex definitior.e exitlare debent Ergo tandtm ingrtdi ntqu.eunt Refpondens
fyllogiimum aflumit dum fingulas propofitiones , exquibus is conftat , eodem ordine fe-petlt
Dum veromonet , ft conctderemajorem , negare minorem , aut ftttrt probationtm minoris , a\J
argumenturnrefpondet , formamtaciteapprobans, dumnihil ii> ea repreheridit

E. gr. Si
grtdi ntqttit .

,-

^'

n r

1IO '

Ut

appareat^ Refpondentem ntentem Opporieritis rite percepifle

v
T
lo
mos fing^s is affumere debet
f"umen- &'f
Argumenti ig:tur aflumtio axiomitis inftaf admittenda, cum eiusnecefiTtis pateat
tumatfu

QfU

"^
Drimurri notionem affurfitionii ( . :og<? ) aflecutu^ fueris
llnde norf probatur
merc de- dens refpondere veHt ad argumentufn antequam idem aflnmferit-
.

,.

1*

quarrt

Refpon-.

keit

Curad i-

dem

tef-

pondere

Refpondens

ad

jyHogifwoiffinguht

IIOI,

ab Opponente

prolatos refporidere debet

OppOricns thefin Refpondentis vel impugnat,. vel refufat (.io84),a'deo-^ uc ve dertfonftrat ( I o 1 7),VeI probare nrtitur,falfam eflfe propofitioriem,
quam pro vera habct Refpondens (. 1018) Quoniam vero conftare ncquitjUtrum a parteOpponcntis ftet vcritas^nec rie,- nifi quando Refpori-'
densagnofcitmullum fumiprincipium tanquampraemiffa^miri fyllogifmis,exquibus demonftratio vel probatio confiat, quod non vcrum efle conj

peccatumC lojyjjrieceflfe titi~>

que eft, ut Rcfpondens ad fingulos fyllogifmos moneat , quamnam praemiffarumconccdat,quamnam in dubrum vocet,& num circaformant

cedat,atquenihil

ullibi

in

forma

fuifie"

aliqua finc rcprehcndcnda. Ad fingulos igitur fyllogifmos refpOnde-re tcnctur, quos Opponens profert.Ubi maxime diflimiie refpondere voluerit, argurriento aflumto , Sc maiorem & mino-rem cum ad eda refponfione denuo repetere debet E. gr. Syllogifmo anteriore {.not. .
;

I099 )ftffumtO , ait Qticqttidcx dtfinitiont txuUre debtt , id tam ingrtdi ntqitit , concedor majortm,porro jttqitimodi tx dtfinitiont exnlart dtbtnt , mgo;ninmtm iitl frobtfnr minor
:

&

Ojunda
mlta-utra

^Zfn
'juka
Wafpori'

dens.

,.

IIOZ.

unant tamett
p,-0,W/r;/.f ttiagis tndigam
exiflimef , qttam dlteram ;illius probati6nem pe->
***' ^ anc tctnttfP er fponit ( \d quod indicare poteft hifce verbis ; tranEtenim ^ utramque
fc at maJ r'i vel minor ;, donec illa fuerit abfoluta.
prjcmiffam in dubium vocat refpondens^ fieri aon poterit,ut aoOp-jQuodft Refpondens utramque pr^miffam

iri

dubmm

vocet

poncn-

l)e tnetbodo

difputand/

505

quamdiu

is utramquc non ita probavcrit

urncc
quidpiam
dcfiderct
:n forma
Refpondens (.1037).
quoad principia
Quoniam tamcn utraquc prannifla una proban ncquic , neccfle urique
eil, ut nonniii unius probarionem urgear altcram vcro tantifpcr fepoEc cum magis fufpicari liccnat, doncc probatio ifta ruerit abloluta
at, fbrc ut fufficicntcr probarj ncqucat prarnifla , qua: minorcm vcri
hujus autem probatioiKm ubi dare
fpecicm prx fc fcrc, quam altcra
non potclt Opnonens, omnis cjus oppofitio incaflum cadat, fi vel maxime praemiifa alcera Rcfpondcnti dubia vifa demonftrari poflit (,. 538.
& fcqq. ) igitur cam utique fcponerc dcbet, quce majorem vcri, auc
donec alcera fueric probata, nc inancm
minorcm falli fpccicm habcc
opcram in probando fumat ppponens

poucnte convlncatur
,

ncc

1103.

QjtoJfi utraque preemjfia

tur

eadem

utramque etiam negare debet

loco probare veht

rrius pranniffc

Etcnimcum

Refpondenti labcrare videa*

arbitrio Opponentis reliclo, utram primo

incertitud.ine
,

nulla adfit Refpondenti rario.cur alteru-

probationcm priori lcco peteredcbcat

id

Qmnio

'W e

litr<lr

K$>

'

'"

utiqueOppo-

ncntfs arbitrio rclinqucndum .

E. gr, Si in exemplo anreriori (no;.. iioi

) minor a Refpondente negata ab Opponen^utdcx notarum numerotxcludifur , tx defnitionc txulart dtbtt

JHvdltx nofarttm r.umero txcluduntur , Ergo nwdi ex definitiont txulart delcut ex anal vfi logica
demonltrationis propofitionis , quod modi definitionem ingredi nequeanr , patet a Reipondentc \ majorem, & minorem negari debere ., cum utraque fit conclufip per alhun lylJogiimum \\\zx.z(not. . 551).

fe

hoc proivllogilmo probetur

104.

Quoc.fi contingat , utramque prcemiffam

dcnie in difbium vocari non pofiit ; totum

adeo evidentem , ut a Refpon* Qvando

argumentum eut concedendum . u>ti m .;?Conccdenda cnim eft ucraque praemifla , vi kypothefeos , adeoque&con- & lm HtH
clufio, qua:, fi pramiffe fucrint vera? ,
ipia vcra cfl (. 537).
ejje

&

exemplo anteriori yi analyfeos logicje (5-Jji) tandem de\enitur ab OppoQuqcuftqut mutabiiia funi 3 ea (Qnfianttr non n.fi nt
nente JO fyllogifmnm
Sed modi p:.t: muta,
bittt. Ergomi/iu' conftapter non infunf
Quoniam maor elt axioma minor per dcfinitiouem
modi patet j neutram praemiffarum Refpondens in dubium vocare valet, atque adeo totum argumentum concedere debet Rideretur enim , qui conceflls prsemiflis conclufionem negaret , tanquam ignorans Logics principia (. 537; , qua: nofledebent difputantes,
E. er. In

IIOS.

Propofitio dicirur reflringi

fubjccti

&

prxJicaruip

non

notio fubjecli

vel

quod ad notionem

cjuod (ine

ifta

,
ira dctcrminatur, ur fubjcclo convcniar
detcrminatione convenirc non poccrat. Illa n

J?p

Reflncl.o appellari fo!ec&

in alcero obliqua-

Propofitio

in

qua

quidcm

in

cafuprimorr-

lubjecri vcl prsedicati

notio

,
vocarur irreftrilla vcl refiringenda ; proycro,in qua decuminatio fu^icicns datur , rejiricla auc reftritliva.

fufficienccr cjetermjnatur

poiirin

KcfirTlipnif defi-

prapdicati rcfcrtur

auccm dctcrmmatio

Ha;

fi

E, gr, Propofit:o, qu* ciiftlcilia funt , fmtchrafunt , eft irreltric^a , neque enim in omni
ve;a eft, cum non quvis tiifticilia intelljgenda iint, jed nonnifi ea , quxbona, auc

caii^

T.

Jlf*

Tart.

506

II.

StB. IV. Cap. VI.

Bons diffcilia fulchra

fju* virtutti fimt , vel laudt digna , Ifnde propofitip reftri|ita talis crit
funs , vel qu* diffcilia in gtntrf virsusis funs , fulchra futft , vel difficitia laudc digna fuLhra,
funs . Et haxquidem propofitioexemplum pra:bet reftrictas recta reftriitione : obliqua vero
reftrictione gaudet haxaltera, Pulenueus tp frincefs ^lfironnmarum z/eterum , cui irreftricta refpondet Vtoltmteus tft frinctfs jiftronomorum . Denique reftrictionis reTpettivs exemplum eft :
Aejtftieyis rcfftftufiuidoruio ftfjibilium , cui refpondet irreftriita, atr e/i Itvis ,

II06.

Quodfi determinatio fubjecli,vi cujus prredicatum eidem competit,ilt

vel modus, propofitio dicitur limitata: fi ea omit-

Lhnhat*
propofitir

vel aliqua ejus pars,

owrfrjf-

jjtur, illimitata appellatur.

&

nitio,

limitatam intercedit NiPatet adeo differentia, quas inter propofitionem reftrictam

in propolitione limitata determinatio fumitur ab intrinfeco ; in reftnctiva abex.

mirum

trinfeco. Ita in exemplo propoficionis recta reftrictipne reftrictae , Viff.cilia in gcntre zirtu,
i-el Uude dtgna , aut difficilia , qua bona funs , fulchra funt , detCrminatio dimcilis delUjniturabextrinfecp, neque enini in notione dirficilis continecur ratio, cur fit in geners
virtutis, vel laude dignum , vel bonum . Similiter dum VtoltmeusfrinctfsAftronomorumvtttrum appellacur, determmatio a tempore defumta extrinfeca eft. Nec alicer fefe res habet in refirictione relpectiva , Aer cft Ltvit rtfpeBu fluidornm , ubi determinatio refpectu
fub:eti,quod aer eft , itidem extrinicca Enimvero exemplum propoficionis limitataseft , *,
illimicata propofithiofs eft albus qnoad dtr.tts , \ibi determinacio defumitur a pnrte fubjetti ,
tio eidem reipoudens hxc eft: athiops tft albus . Similiter ubi dixeris: Lapis , quatenus calidus tfft
caltfacit, feu quod idein eft, omnis lapiscnlidns c.lcfacit, determinario, in qua confiftit limitano,
tit

&

tfi , deiumitur a modo. Sunt qui terminps reftri^tionis & limitationis invicem
Sunt&alii, qui utramque Ihnitathnis npminedefignant Cum indifputando
permutant
nullum in eo fitum fit momeutum, utrum determinacip, qua; fubiecto additur vel ei ,
quod ad iub:ecli ayc przdicati notionem refertur, intrinfeca fit , an extrimeca; nec hic
opus eft , a reftrictione limicationem diftingui Minimcigitur refragamur , fi quisutrumSi propoficionesdeter
que determinandi modum communi limitationis nomine delignet
minats ubivis Geomecrarum more incroducerencur , nec limicacioni , nec reftrictioni unquam forec locus in difputando , vel interprecando quae etiam ratio eft , cur nos in difciplinis non ferentes propoficiones nifi fufricienter determinatas in theoria logicae nullam

qiiatenns calidus
:

reftriitionis atque lirnitationis

mentioncm fecerimus
.

Quando Refpondens prxmiiTam

TK-fiinfiH

cnisdifi-

hoc

tn(io,

II07.
fyljogifmi vcl reftringlt, vcllimitar3

eft , determinationem omilTam fupplct, fub qua prajdicatum fubjecon vcnit, five ea ab extrinfeco,iive ab inrrinfccopetatur (. 1105,
jio6); dijlirigyere dicitur & applicatio illius determinationis ad fubje^

clum

vel pra:dicatum djiinclio appellari fuevit.

E. gr. Si propofitip/.i/ifrca/f/ac/tlirnitatur , ad;ecta determiiuc:one,ji; futrit calidus ; inlafidtm calidum caltfaccre arfirmanon caJditm five figidum diftinguitur ,
ter Ufidtm calidum
Similiter fi propoficio irreftriita Vsctur , laftdtmnon catidum fivc frigidum calefacere negarur
ItmtHS eft primefs ^ftronomoi um , reftringitur , ad;eda determinacione , quod fit frimefsvetetum , non rcccntior/-m ; inter ^ifiionomct zcterts CJ" recentiores diftmgUItUr . Vtolemxumefie frinciftm Afirowmorum vttcrum affirmatur . Vtolemxum tfft princiftm ^ftrowimorum recentioru-m negatUr ,

&

&

.
Officium

Kefpondcr.ps in

H08.

Si Opponens taupiam pr^miffa utitur propofiticne non fujficienter determinata , aut fi mavis, irrcftricliva vel illimirata ,feu reftringendaot" Jimi-

Refpondens difiinghere (S applicata dlfiinclione monere debet, quando

majorem vel minorem concedat , quando eandem neget Etenim Refpondens
rarjfj a

ilo.

ad argumentum Opponentis refpondere debet ( . 1101 ), adeoquemonere, num prcerniflarn aliquam conccdat, num eam neget ( . 1099;.

Quam-

De

tnethodo difputandi

507

Quamobrem

eum propoiitioncm aliquam

fi contingat,
qua tanquam
prxmiffa utitur Opponens , certa adhibita rcftrictionc vcl limitationc
conccdere, ea auccm defkiente aut alia adhibita reftriiftionc vel limiratione ncgarc; idem utiquc moncre tenetur , ne abfolutc ncgct, quod
ipfcmet aliquo in cafu conccdere dcbet,atque adeo abfolutc ncgare ncquit, confequenter diftinguere
diftincftionc ad argumentum applicata indicare dcbet , quando majorcm coucedat , quando candem ncgcc
,

&

1107).

(jT.

. gr. Si
lezis

Ergo

Va dicendo

Opponens
ter

mn

argumentetur

ita

tfigravis

sercrr. efic

!.--

em

5
,

propofitio

Qucdcuwiut
aer esi levis

eft lc i e ,

iiludttoneft

reftringenda

grave

Sedaereft

eft reftrictione refpciStf-

cfptilu ftjiidorum ferfibilium ceterorum ( not, .

10 j

Refpondcns

i-

cum rninorem

ornni fenfu negare non poilit , diftinguere intcr Itvitatem refpeUivxm)

tlutam Bi diftinc/tione hac ad argumentum Opponentis applicata diftincle monere deber,
qu:J concedat , q.uidneget, dicendo: ihikquid eft slfoiutc tcve , illudnon eft gr.avt , concejo
ma orem Scd ~er 'ft *lflute levis , nego m:norem Quicqufd cft j-efpe&ive /t-ue , refpeclu fcilicet ceterorum fiuidorum fenlibilium , iiii.dmneftgr.tve, negoma;orem . Sed tr efi refpefiiue iipis , hoc eft , levior ceteris Huidis fenfihilibus , concedo minorem .
gitnr

$. II09.

Quoniam

diftinetio confiftit in applicatione reftriclionis ve! Iimitatio- Qtiomodo

. 1107 ),
ad fubjeclum propolirionis limitandae vel reftringcndx
reftriclio vero vel limitatio in dcterminationc fubjecli vcl ejus ,quodad
notioncm fubjecli vcl praedicati refertur ( . iioj. 1106. ); diftinclioinquod ad notionem
venitur inquirendo in determinationem fubjetli , vel ejus
fubjetli aut pr<fdicati refertur , qua flante pr<ed'icatum f+bjec~io competit.
Ita in exemplo pncedente [tut. . uo8j diftinctionem 'nter levitatem refpectivuam

nis

aisiwFiia

inveniA '

&

abfolutam fuppeditavir reftrictio minoris refpejftiva

fpedtu Huidorum fenfibiliuro ceterorum,

quod nimirum aer

levis rc-

(it

. IIIO.
Refpondens concludonem ranquam verarn admitterc ncqueat , oppcncnquamdiu utramque praemillam tanquam veram non admittit (%. 537); tis officimi f'
Opponens prcfmiffam a Refpondente negatam prcbare
dfiinclionem , ubi di-

Cum

&

fthguit

vel rejicere

vel contra

eam arguwentari , boc efl propcfitionem

debet , preut eam negat Refpondens
,

reftriclam vel hmitatam probare

E. gr. Si Rtipondens concedit , turem ef; ievcm rtfpcBive
lutc

-,

Opponens Uvitatem

ebfolutam probare ter.etur

nifi

fic

fed negat cftc lcvem alfo,

Refpoijdentt manus viclas dare

*}JP

"'^

Si altera

fr<emi(fa fuerit

. 111 r.
adeo manifefta

at

rr

(i;it \
,.

al

voluerit

on '

,1

'

am

prxmfs?..

ut eatn a Refponder.te negari Enthy-

mcmnt
per entbymema argumentari debet (.421).
E. gr. Inexemplofuperiori (not. . iioj) maor fyllogifmi , qnatcinfut mutabUia funt , c* q.mdo
Sed modi mutabiles fy.nt . ErEOmodi conftanter ran infi.nt , eft axioma adeoe- lit UUHccnjiihier r.oninfunt
videns , ut in dubium vocari haud quaquam portit
Opponens itaque brevius argunientatur rf l<m m
perenthymema Modi flUU mutaliics, ErgO ctnfianter non infnr.t,

ncn

pofje

certtm

fit

Opponem

inz,

Si Opponens fyllogifmo utitur bypotbeiico

nitur confequens

re debet.

Etcnim

antecedcni
li

licet

verum

anreccdens verum

/it

in
;

fit,

quo

pcftto

antccedentc non po- Quzndo

Refpondens conjequentiawnega- lonfcque*

poni poteft

(jT.

406 ),adeoque

tairi fyl-

&m

lc

?art. 11 SeH. IV. Cap, IV,

508

Refpondente conccdpndum
Cijm tamen antecedente lieet tan
vero concefTo poni nequcat confequcns ,feu tanquam vcrum con-
a Rcfpondente utique ncganda ett conicquencia , eum
^ , c ; t j
etiam coniequcns concederc tcneretur (. 407)
gr. Si Opponens ir.i argumentetur contra txifttntiam mundi optimi , quem Rgfpondens

hypothe-

que

ticone,

quam

ganda.

cctjj
alias

E.
defendit

Sc4
dantur mala phyfica d>" morali* ? mundus !>ic non efi optimus
Relpondens antecedens , quod in mimdodtntur mala phjfift
Quoniam adeoconfequens negare ncquit ( $ 407 ) , coniequenmoralia , concedere tenetur
moralia , fetianeganda. Negandum lcilicet ei\ } ex eo , qttodin mundo dantur ittala fhyfi,a
yerum

efi

S; in

prius

mundc

ErgO

tifth

& pofie rius

, tjiti

&

&

tiui ,

mitndum non

ejfe

optimttm

1 r f

afns

al-

ter?

3.

Si Opponens utitur fyllogifmo hypothetko , in quo confequens falfum eft, non

tamsn eodem.fublato antecedens tollitur idenuo Refpondens confequentiam ne-r
Etenim fi confcquens falfum eft , rccte tolli poceft (.406),
gare dehet
adeoque a Rcfpondcnte ncgari nequit , quocj idera refte tollat Oppo-r
nens. Cum tamen Rcfpondcns concederc ncqucat , ut tollatur antecedens , quod per hypotheftn confcquentc fublato non tollitur confequer..

tiam utique denuo ncgare deber.

E. gr

Si

Opponens contra exiftentiam mundi optimi hoc argumento

inlurgit

Simunr

&p lins

Ergo
Sed falfum efi pofierins
eft
moralia
Refpondensconcedere debet , falfum elle, quod/>< munda non dentur mala phyfica
tamen idemnon concedat , mundum f/unc optimum p<m efie; utique negare debet , ex eo
moralia
mundus fit optimus , fequi , quod ntiLU in eofinc mala phyfica

dus

optimus

non dantur in ei mala phyfica Cf moralia

&

&

Qiwndo
infyllo-

thetuo

Cum
quod

. II 14.
s't opponens in fyllogifmo hypothetko antecedens ponit , nec Rcfpondws mconcedere , neque confequentiam negare potejt , antecei eg rum argumentum
Etenim cum pofito antcccdcnte poncndum i:c confcdens negar? dehet
.

confcquens tamcncoiiccanmcdis quens , ubi confcquentia admittitur (. 407 )

debct, icu, quod
ncgare
antcccdcns
omnino
Refpondcns
ncqueat
\
vzgwdu, dere
poni polfc, fcu
anreccdens
pcrindc eft, negare renetur, ab Opponente
anteccdens cife vcrum.
,

Si munE. gr. Si Qpponens cqntra exiftentiam rnundi qptimi hpc argumento infurgT
AtqUI ve.
maio morali meiior eo , in quo idem locnm habet , mundus qtii exifiit optimus n<n eft
pofterhis ; Relppndens antecedens negare debet , fcilicet tptoi.mup^tfs fine
mmefiprins. Ergo
Si n\
malo morali mtlier fit eo , in qtto idtitt locumhabet. Similiter fl Opppnens ita argumentatur :
vernm
Atqui
eft pri.
abf-.rdnm
nitlla
libertas
datur
eft
prtcslabilita
iftud
harmonia
fyflema
,
fyfiematt
harmous .Ergo& pcfterius i Refpondens negare debet antecedens , quod fcrlicet in fifttmgtt
vix pratfiabiiit* nulla ftt libertas , hoc eft , affirmandum ipfi , libertati in eodem efie locum.
:

dtts f.ne

&

III

J.

S$ Opponens in fyllogifmo hypothetko tollit confequens , quo ta,men fuhlaRefpondens concvfeques to anteiedens tolli nequit , nec confequentia negari poteft ;
cL>3,edtn-> fcquens concedere dekt, hoc efl, negare tllud tolli pojfe. Eccnim (1 ncgaindo

dum.

rj

non p

ff, t

confcqucntia

fublato confcquente amccedcns

tolli

dcbct

Cum tamen intcgrum argumentum conccdere non pofHc

( > 47 )
Refpondcns antccedcns tolli non pofle fibi perfuafus; ideo ncgare dcverum
V>cc cQnfequen tffe falfum feu tolli poflc. Idtra adeo tanquam

conctdcre dcbet.
11

'

t3

Dd

methodo dtfpuiandi

509

E. gr. Si Opponersargumentatur -Siffl-;,., ii.-.rm.ria- f,.xflalilitz foffihile t Ubtrtas h, eofubE rgO non cft pjjdiie , velbrevlus: Atqui ///' rflf<flerii,t .
SediiUe.. tint
t.tfubj lii
Ergo C~ priu.r, Ret tc..:ens conteijere u_.>et comequens , quo^ tibertas in fflemate harmonite ftbftid quoj dfftl eft ac negarc , /':< tattoi i.. eo f.bjiflce nonfifte, fofl fttlfnm tjpt t quod lilert&i
flai
in eo mttfnbfiftat . Q^i 'Jil Op| Onens ita argumcntitur : Sl ctlerius mxxima non efi imfoffibilis , rtf rxina ceicritate circa a.xem gyrari fottft ErgO cclcritas
id tsifnt thctt axtm gyt ati ntcnit i Se.j
/;'....
maximaeflt
:ui cv.us
Sedfuf. neflpoflerim. Ergo'
fri.it' j Reipondens concedere
debet coniequens , quoa ic. nia cina a xeitt maxima ceitrhatc gytari nequeat quod idem eft ac nefifiit

&

gare ldemeiie lalium

.1116.

Quoniam modus difputandi non differt ab arialyfi dcmonftrationis

f*"*
iogki (.1097; atque ca ad eartdcrri attentio affertur , u & apparc^ ^f tase,
,

at,nullarn

admim prxmiflam

probatam, ncc ullum fylforma Icgitimum (.998); ifJ difputationc adco vis
fufficicnter

nifj

tuittoflitt

logifmum nifi in
ab Opponcrite factx dcmdnftrarionis ,aur deferftus probarionis otrinium
optimc pcrcipitUr ( . 569J, atque hinc vcl propofufoncm ab Oppoiicnte propugnafaTn ccrtam ( . 568 ) , Vcl dubiam efle evidentiffime
omnium conftat (' 5 36 ) Ex dfputatione adeo,fi ad ftnem perducitur,
.

Opponcnte ac Refpondente

ojficio

innotefcitt,

fuo fatisfacientibus ,evidentifftme

ftt , an incerta .
vulgo arfirmari ^ quod difputancl6 non eruatur veritas , experient'a quoi Jiana in contranum ndducta
Sed ea noftro alTerto fninime repugnat . Nos
eniftt loquimur de genuma di putandi torma , qua; Logica; principris conlona in antecetkntibus delineata fuit a qua cum vulgo recedatur , lrilrum profecto non eft , quod finis d:!Plura infenus in eam rem dicendi oceaiio fuppeduabitur
putation:s exulet

Utrutri profofttio aliqua certa

Equidcm non

igffofo

.-

.-

117.
Opponens incipere a fyllogifmo primo, Q^ modo
i
tjttt demon{\rdtioriem
vel probationem ingrcditur,
ex Refpondinie quare- a]r..^
s
t
re debet
mim hoc vel iflud pnncipium ^quo tanquam pnemiffa utitur,con- rHfputan*
cedat
concluftonem inde illatwn admittat t ordine binc progreffurus ad ce- dum*
.

Si per qu<eftiones difputare libuerit

&

&

terat,

donec

ad ultimum

pervenidtur

tenim ubi pcr quxftiones

dif-

putatur^per quxftiones corifenfum RefpondentiS irt principiis elicimus

& inde propofitioncm contrariam ei , quam impugnamus vel refutandani fumfimus (.1091), vel confequcntiarrr abfurdam ex thefi Refpondcntis inf^rimus (%. 1092). Quoniam itacjue in demonftrationibus
a principiis ad conclufioncs dcfccndimus ( . 551. & feqq.^J
a fyllogilmo primo inciperedebct Opportcns inde ad fequentes continuopronec aliud quid ex Refpongreflurusj donec ad ultimum perveniar
dente quaererc valet,nifi an hoc iftudvc principium concedac & con;

ceflo eodem ultcrius ha"nc, vel iftarri conclufioneni.

Siquis adanalyiln logicam demonftrationumfupraallatarum( r.ot. . <jji- Sc feqq. )attenGum tanien utramque difdit s ei manifeftusevadit omn s mosper quaeftiones difputandus
putandi methodum inter feconferenti appareat , metlr.dnm f Uogifticam multoevident orem efNeque adeode erotematica plU'
fe mcthoao crctem.nica ; illam huic pr.tferre nulli dubitamus
rt in medium afferre libet, prsfertim eum noftris moribusminimeconveniat*
;

Van.

5io

II.

SeB. IV. Cap. V.

C A P U T
De
Docere
qutifit.

T^eijttifta

*d

docert-

4um

V.

methodo docendi.

1118.

Ocere hic nobfs idcm eft ac rcrum alrcri incognitarum notitiam verbis viva voce prolaris ejus animo ingcnerare.
E. gr. Tiiiur Geometiiam Semfranium docet , fi eorum , quae in Geometria
^trjuu.iLiir ,notitiam ems animo viva voce implantare ituJet
Similiter Ateviui Logicar
Cajum docct, & doitrinas logicas cum eodem viva voce communicat.
%. II 19.
Patet adeo, Docetttem eorum, tju<e dotlurus efl alterum > notiones ba.

bere ac facultate infiruclum ejje debere fingulas verbis convenientibus expri-

Erenim nemo dubirar, quod Docens ea , quae do&urus eft aPone autem cum non habere eorundem notiones: vcrba igitur , qua? profert, erunt fine mente fonus ,

mendi

lios, ipferoct intclligcre dcbeat

nil quicquam corum rntelligit ,quae alterum doccrc dcbet.

Quoniam vero verba iunt iigna notionum
quibus cas alteri indi-

confcqucntcr

giramus (%. 36), alrcrum vcro docTurus easdem in animo ejus cxcitarc debet per partem primam faijus
deftnitionempr*cedetJtem(%.iii%);
facultate utrque inftruclus effe dcbet notiones fingulas cum difcente
communicandas vcrbis convcnicrrtibus exprimendr.

&

E. gr. Gcomeiriam xtios doflurus notiones haberedebet figurarum &:earumproprietatum ac

relationum ad fe invieem , dequibusin Geometria tra&atur , nec minus eidem perfpe&i
Ita Logjcam alhs doBurtu regularum
clfe debent termini , quibus illas exprimunt Geometrae
logicarum&: terminorum in ea ufitatorum notitia inftru<ftus efle debet . Etf- autem haec adeo evidentia videantur, ut dc iis dieere fupervacaneum habeatur ; praxistamert contraRationem ipfa propofir5a non fine difcentium damno a moribus noftris non abhorret
tio infinuat , quod fcilicet non perpendunn , fg non intelligere ea , quorum nullas habenr,
notioncs , nec noticnes deceptrices , q.uae verbis ipforum reipondent , difcernere va-lent
.

T^eticnis

confufx

(ommuniciiio

Si Difcens rei aticujus

II 10.

nondum babet notionem

ncc Docens habet

nift

communicare nequit , nifi ut rem pra?Erenim hac rarione Docens eam, quam
fentem ei percipiendam fijiat
poifidet, norionem affecutus : nec altcr iisdem cognofcendi facuhatibus inftruclus aiia via ad eandem perduci porcft , nullo hic exiftenre
confujam

bic

eandem

alteri aliter
.

Tcrborum

ufu.

Qui vulgo Geometriam

pi aifticam dbcent , ficurarum non habent nifi notfones conEas igitur eum difcente comfufasex earumconipecfluhauftas, definirionibus negle&is
municaturi figuras in charta \el tabula Jelineatas acvfis cns fpeiftandas fub:iciunt. Simaterias medicamentorurn
mil:ter Botanicam
materiam medicam Docentes herbas
Difcentibus fpe<3andas, imo orfaciendas
gultandas exhibent. Ita operationam mentis
notiones cum Difcente communicare licet in Logica , A Docens eo adducit Dilcentem ,
ut operationibuj. ftis ipfemet fungatur eurtiq,ue ad eafdem attendere jubet

E-

gr-

&

&

&

iiu.

T)e metbodo docendt

Si

Difiens

tiones notarum, qu<e nr.ionem

terea termmos

qwbus

511

II2I.
alicum nullam adbuc babet notionem

rei

illius

habet ta-ncn no- "Koticms

"*
novitque pra- * l "'n

diftinclam ingrediuntur

jmgutct? indigitantur

Ducens notionem aiflinclam

c
il-

^m"

{-

commun.caturus recenjere dcbet notas jsngulas , u<ff eam ingredtuntur. Etcnim dum Doccns notas iingulas enumcrat , ex quibus
notio diftmcft.i cotnponitiir, tcrminos proferr, quibus exdcm iignificantur Q;.iamobicm cum Difcens habcat notarum iftarum n otionrs norei

lius

cum

eo

ritque tcrminos

qtiibus fingnl.e indigitantur per bypotbefin

ei

termi-

Docente prolaeis nota? iiugula; rri mcmoriam revocantur(.i 16).

Quodii crgo illas cornbinct , icu iimul f.umras eidem fubjecto tribuat
Is itaque eandem
notioncm diftindtam candcm habcr, quam Docens
in hypothefi thcoremacis pra?fcntis cum Difcente communicaturus non
alia rc opus habet, quam tu notas fbgulas enumcret,qu notionem
diftinchm ingrcdiuntur

nis a

Ponamus tironem Ccomecriae notiones habere

claras , etfi confufas , quaternaCumeodcm notiouein quadrati diftindlam

anguli r;di 6c lineas reita:
communicaturus eum docerc debet , quod rigura illa , qua: quadratum diccur , termmetur lineis re&is numero quatuor ac iuter le .xqualibus , quas j.unguntur ad angulos re&os

. gr.

rii

aequalitatis

1122.

qua? notionem d/ftincJam ingrediuntur, no-

<MUu

antequam Docens notionem diftint~iam cum eodem communkare pofftt (.1121), notiones notarum minimum
confufas animo ejus ingencrare dcbct (. 1120 ).
E. gr. Si tiro Geometriasnondum h.iliuerit nctionem angulirecTi; eum in chartadelineatum oculis e'us minimum iub jicere dcbet Docens ut confufam laltem confequatur
I12 3Docens definitionem mminalem explicaturus Difcenti fwgulas notasfigillatim indicare debet ^qtict eam ingrediuntur Etcnim definicioncs nominalcs

c *fHS -

Qttodfi ergo Difcens notarum

vel nuilas

tioncs

vel cbjcnras babuerit

funt

cum

cflentialcs,

tum

accidenrales (%.

accidentalibus 3ttributa,

193). In

cflcnciaJibtis cflen-

modum

'"

P n:ao

m nai;
,

attributorum U m.
infunt, enumcrantur ( . 192 ), adeoque norae reccnfentur ( jf. 79 ),
quot icilicet ad rem definitam agnolccndam &: ab aliis diftinguendam
fufliciunt (jT. 153 ).Definirionem adco diftiiKftccogniturus fingulas notas, cx quibus cadem conftat,a fe inviccm difccrncre debet ?. 88 ),
coniequentcr Docens Diiccnti fingulas iigillatim indicare tenetur.
tialia;

E. gr.

in

Arithmetica

Si in

nere debet

litate faBorum

I
,

vcl

pcr

qrja

definition*jfi/ ^.rVjf/ explicandaeft

Docens Difcentem mo-

quod numerus qv.adratus f.t aliquodfaStum Sc X. quod hocfaSiM rj aIHs diffcrai cquafeu quod multifticandus cj- multif/icator ftnt idem nnmerus . Similiter in Geome-

triadefinitionem

?<:</><<

explicaturusDifcentem figillatimperpendere jubet

i.<\wo& fgura

quod qi.atnor ijix iir.e.e jint inter fe .eqn.rtei j. quod e teaew

invicem jimgantur ad angnhs reilos
Hac ratione notas fingulas tanquim totidem defin'ti pr3jdiid quod in applicatione de:ia cionura uiui eft
cata memoria: infigit Diicens
Coincidit haec
.gula cumea, quas reiblutioneni definitionis nominalis 111 propoiiciones pra:cip:c leclori
(5-947)ifla terminetur quatwii WneisreHis

i.

VVtljfii Logiea

JT.

11 24

5H
tiQ

Tart. II SeH. IV. Cap. V.

fh JJ24.
Si in defnitione notninaji termini quidam occurrant , Dtfcenti vel nondunt
noti , vel nondum fatis familiares ; Docens
cafu friori notionum ih refpon-

eari

dentium ftve dijiinclarum

( .

1121^,

five ccnfufarum

( . 1 1

20

communi-

Etenim Ji pifcens tcrminos notarum vel prorfus ignorac , vel faltem non adep familiarcs expcritur , ut
iis auditis norioncs refpondcntcs animum Itanm fubeant, vcl nullam iis
jungit notionem,vel a vcra diffidentem coniequenter definiti notionem
miniine aflequitur. Quamobrem cum Docentis fit ejus animo ingencrare notiones, quas non habet ( . 11 18); igitur cum eorum , quorutn
non meminit mcmoriam Difcenti refricare, tum qux nondum didicit
catione

inteiligibdes

eos

reddere debtf

eum

docere

E. gr. Si

tenetur.

definicione numeri quadrati terminus faEli , itemque fafloris DifcentinonDocens utnufque definitionem repetit , ut e;us memoria D'fcentt
retricetUr,fcilicet quod faiium fit numcius , tjui ex multiplicatiunc uniits ptr alterum prodit ,
fttlorcs p.nt nnmeri , tjui pcr fc invicem multipLicantur
Has definit:ones ubi in definicione numeri

dum

in

fuerit familiaris;

&

quadrati fubftituit Docens , ea jam Dilcenti clarior evadit , quod pauciorum terminorum
noticiam prafupponat Etenim locodefinicionis , Ojmpruf tpntdrntus cfi fabtum , cujusfaetorcs
.

funt eqnales , prodlt propofitip , fiiiiem numerus per fe ipfummultipticatur , aui ir.dc prodit cs~i nttmcrus j uadratus . Siniiliter fi Difcenti in de/initione auadi -ati terminus anguli reBi non fuerit
familiaris , vel eus repetendaeit definitio in anterioribus data, vel angulus minimum re-

ctus in charta delineatus oculis Difcentis

detur
jUufiyatio

t*tum.

fiibjici

debet

ut definitionis laltem confufe recor

. JI2$.
Docens definitionem nominalem Difcenti exp/icaturus eam ad exemplum ap~
plicare atque monflrare debet , inter prcedicata judiaprum intuitivorum
, qua
exempii bentficio format (%.66g ) effe notas,ex auibus defimtio nominalis componitur
Definitionem enim inrellc&urus eam hoc padto ad exemplum
applicare debet ( 948). Quoniam itaque Doccntiseft omnem adhibere curam , ut Difcens dcfininoncm.quam non inrel.igit, ipfius opera
intclJigat (. 1118); ipfe eam modo praefcripto ad exemplumapplicarc
.

tenctur
Mos hicdudum in Mathefi introduitus E.
eam exemplo illuftrat Sit , inquit, numerus
.

gr. nunttri auadratl deftnitionem explipaturus,

Cu.itur is ii.feipfum , tritfaclum 49 1
aatus 7

&

fjuod
abaci l?ythagorici prodit , numerus tjiUaratus feptenarii Sinnliter in Geomecria definicionem quadraci explicacurus figu-

ram

&

chartavel tabula delineatam Ofulis tironis fub'icit ,

latera , digirpque monftrat lineas redas.-equales
liter.s Jciis' notatas &anguIos reclos, fpijicet quadratuir ABDC
terminari ait quatuor re&is AB, BD,
CA, eife ABzr BD,
BD =^ D P <k
AC atque ahgulos A,B,D,C redos. lta ntmirum cognitip fymbolica , qus verbis conpinetur, reducicur
ad incuicivani qus cironibps prffertim evidencior quia cla,
rior
Exempli Ipco fimul eife poifuht , quz in hpq ipioopere logico ad definitiones illuftrandas in medium iuis iocis protulimus
in

in ea

numerat

DC

DC &

r
t\ej Qcutio

. II 26.
Si Docens definitionem realem ftve genctkam Difcentem doclttrus
, ftgillattm recenfere debef ftngula , qu<e ad geneftn rei concurrunt
quid
,
unumqmdque eorum ad eam conferat .
cninj ad hcec ac.cndcrc debeac de^

aejinitii^

tntmgeneccari.

&

Cum

fini-

Dc

tnctbodo doccndi*

513

( . 196J; in iisckm quoquc attentioncm fuamdeeam diftincle intellccturus. Quoniara itaquc Docens Difcentem ad eam diftindte intclligendam manu ducit, ea t qua? hic atten-

finitioncm conditurus

figcre tcnctur

denda funt
ad gencfin

recenieredebctDocens, confequenter non modo fingula,quae

concurrunt, verum ctiam quid unumquodquc corumad

rei

eandem conferat.
E. gr. Sigenefis^n.r</rcum Difcentecommunicanda , moneri is debet , ad eam requi
P'li. Tig.
duas lineas redas AB & AC inter fe aequales ; rettam AC concipiendam effe fixam in dato 1 1 if
plano, alteram vero ABmobilem; mobilem fixae in A jungendam effe ad-ngulum rectum 8c
deorfum movendam , ita ut motu ftbi iemper parallelo ex fitu AB in fitum
deferatur ,
pun&o A lineas AC continuo inhxrente; perinde denique hic eile, quacunque celeritate num
conftantcr eadem , an vero variata ; num motu continuo , an fubmde interrupto re&a AB feratur
Ultimum ideo monetur ne tircdubia ne&at , quaidcfinitione fufficienter intelle(la
evaneleunt Exemplaetiamhuc trahi poifunt , qu*fuprade notitia ad definitionemgeneticam requifita ( not.- . 196; dcdimos
ri

CD

&

Eodem vero, quo

ante,

modo

II 27.
oftcnditur

in explicandis

&

illuftran- Definiti*

effe , qu<e obfervanda funt im ex- onum genetiuru

plicandis
nominalibus
illufirandis
( . 11 24. ttl$ ).
E. gr. Sitironiterminus *#/;' relfi indefinitione^r';.:^-^' vel ignotus , vel nondum fatis CXptua-

dis

definitionibus realibus

cadem tenenda

&

familiaris

tus ptralleii

&

ileusnotionem in eoexcitaredebet Docens Idem tenendum efl de tertnino mo- tw

quo redta conftanter defertur i'n fitum primo quem in A habuerat parallelum, luflratio
.

& ipfo termino parttlleti vel tmearum firalUUrum

. Similiter in definitione obUgationis explicandi funt termini motivi& attionis tiber* , ncc nonconnexionis
Speciatim illuftrationi in priori
cafufervit figura in plano delineata , aut fi mavis regula ad duc-tum altenus fixae feu Hnesefixx convenienter deoffum Iata ,ut appareat , uno e;us extremo re&ae
inhsrente extremum
alterum decurrere per reclam BD ; jn poiferioi inferviunt exempla , quae fi ea caotione feiigantur, ut diverfoscafus , quibus unus alterum obligaf , veluti magiftratus fummus infe-

''"'

J-

T 'S,-

111 !'

AC

fiorem velfubditum, paterfilium, herus fervum , amicus amicum &c. reprjeienteiu , indudtione definitionis veritatem& cum ulu loquendi conrormitatemconfirmant (S.478J.
. 112.
Docens
Propofttionem expoftturus
bypotbefm a tbefi difiinguere
fic propofttionem in duas alias ejusdem fubjecli refoliere , imo fi bypotbefis plures
determinationes continet , hanc anuo in tot refotvere tenetur , qnot adunt
determinationes
Etenim propoiitio omnrs aut hypothetiea eft,aut categorica C . 216. 218 ). In hypothctica hypothefis conftituitur per
conditionem expreiTam iubjecto ad/edtam (. 2i8)atque adeo exprimitur vel per propofitioncm cujus idetH eft fubje<ftum,quod in propofitione hypotherica data
lcd abfolute pofitum; thefis autem praedicato dcterminatur , exprimenda adco per propofit:onem,cujusidem
vcm idem quod proeft fubje&um quod hypothefeos, pra?dicatum
vel hypothefis confticuitur pcr propopofitionis hypothetica: dux
fitioncm divcrfi fubjeifti, quod ad fubjcrftum hypothetica? obi que refertur,& thcfis intcgra propofitione pcrindc atque hypothefis jamexprimitur Quodfi conditio plures detcrminarioncs admittat,p:opciiiio
compofita prxdicatt multiplicis tft hypothefis,in plurcs adco fimpli-

&

ces ejusdcm

iubjcclti refolubilis ( .

314). Quoniam

in

propoficione

hy-

Trepofitionis re-

folutio

? art

1 5,4

^*& 1V CaP' ^-

tt

hypothetica prxdicatum fubjeclo non tribuitur , nifi ob conditionem

adjeclam ( . 218 ) adeoquc iubje&i determinationem (. 22S );poPropofitionem
fita hypothefi, ponenda quoque cft theiis (%. 406 ).
thefin exatque
diftindtc
hyporhefin
intelle&urus
hypotheticam
adeo
tenetur
quemadmodum
prafcribipendere, confequcnter ita refolvcre
,

mus (.682)

Propofitio carcgorica ad hypotheticam reduci potcft (. 226;, definitione fubjecti fumta tanquam conditionc , iub qua praedicatum ipfi
tribuendura, feu determinatione ejus (. 225^). Patcr adeo dcfinitio-

nem

eodcm modo traclrandam eife,quo condicio

hic

ftatur,

nifi

nullam

admitr.it

E. gr.

Si

in

notione fubjecli confufa contenti fimus,

hypothetica

tra-

quae refolutionem

(.88).

theorema geometricum explicari debet

fi

Utus trianguli ACB urmm BC continuttur

angnlus txternus ex ejus continuationt ortus xqitalis eft duobus inttrnis

}
I. latus unum BC trianguU
-q
dlias halce propofitiones refolvitlir

inD

oppofitis

fimul fumtis

ACB continuatttr intcrvalLo indtfiuito ,

feu

quocunque &

1.

Angulus

DCA

externust\ continuatione lateris ortUS

tft dnobus inttrnis
Boppofitis fimulfumtis .tqualis . PofitO quod angulus
fit ortus ex continustione lateris BC , ponendum quoqueeft,
B limul iumtis . Quodfi theorema
quo j fit wjualjs angulis A
ad lormam propofitionis categoricae reducatur , quemadmodum hic inthefi a nobisfactum , vel hypothetice ita efteratur , fiangulusVC.4 oritur tx continuationt lattris BC trianguli ABC ,
thefis eruilt
B fimul fumtis tequalis", hypothefis
erit isangtilis A

A&

\^
-r

>^/-*

/\

DCA

^\

'

&

&

CUidem

fub ecli

eft

X.

^L.

JJ

&

Illa fcilicet eft

AngulusVCA

haec vero

tfl

Angvlus

VCA

oritur ex continuationt lattris

angulisAdt- Bfimul fumtis tequalis

Pofito priore

BC

triangttli

AB

ponendum quoque

pofterius
.

II 29.

Eodem vero modo, quo

Tropofi-

tionum
'*' t0

fupra (jf. 1124. 1J2 5) oftenditur, propofitionem explicari communicatis notionibus terminorum Difcenti vel ignotis , vel
illuflrari exemplis , quibus cognitio fymbolica ad inminus famiharibus

&

tuitivam reducitur.
E. gr. Propofitionem ( 121),

tfrrftfe

attributa crmmuni.: pvafditnntuT dt fubjtcio fub conditiont tfent'alium nonnuLLoritm , cutt cum ttUis entibus eidem fu.-t communia , exphcaturUS !ii DilcentJS animo
efientialium ( 64 ) , neC non fub\eBi
frtedicati ( . 00 j
notiones attributi communis (. 66 )
excitare debet , nifi iingulaefuerint eidem adeo familiares, ut vocibus auditis veluti fponte
Illuftratioms loco eftexemplum fupra ( m>:. . 11 ) ea fini allatum , ubi 'fuccurrant
mixtirntrus ternarius angulerum tanquam attributum , quod trianguh recfilinto cum cttrviiineo
Uneo commune eft , de rttiilineo prasdicatur propter aliquod eifentiale , nempe numtrum temari-

&

&

&

ttm lattrum

I30.

Docens demonftrationes ac probationrs

ThnonJtratio/iU

rtfdutio

ita

refolvere debet

ut non

modo

fylkgifmorum , ex qmbus iidem conftant anmum Dfcentis

earttm
etiam forma eidem appareat Nec mon\ttltum efl , fi
; fed
conclufiones , quoe fy/logifmos fequente; five figillatim , ftvc in unum confufe

Jtngahe
fubeant

pr<em';jj<se

tanquam

pramifjee ingrediuntur

centis pateant ,'n

jam d^dimus

in

in tabula annotentur

demonfirationibus pr<e[ertim longioribus

fuperioribus

,
.

ut confpeclui Dif-

Demonftrationem

(.958).

Excmpla. ibidem dita etiam huc

tralii

poffunt^

Exem-

De

'

metbodo docendt
.

515

1131.

Quoniam Doccns librum vel hiftoricum ,vcl dogmaticum Diiccntiex- ^ eZ ul<c

ocf 7
plicans cundem finem pcncs Difceates fatendic, qnem leclor intcndc-

nimirum ut qu.r m ns narrantur tacta vcJ traduntur dog- ft ore n*,

,
mata intclligat, & fibi profutura mcmorise mandct ( . 902), Difccn- bricomtem manu ducens in iis, ubi iibimct ipfe nondum iufficit ei tenenda? rmms.
[unt regula omnes , qua de legendis hbris tum biftoricis , tum dogmatkis trarc dcbct

duntur

&

capite intcrgo.
Docens , ea irr eus gratiam facere tenetur , qus
ubi tamen probe obierfpfo facturus erat
gr.im lectionem inftitueret
ubi iu
vandum
quoJ non plura tum psnes eum fupponere debeat , quain penes cjronemfupponcrelieee. Cautioh.ec vulgo negligitur , ut Doeens tifoni peffpicna jntiicefc , c;u*fihiperipicuaexperitur , 6c eidem convincendofurHeere putet , que fibi^convincendo fufficere intel( .

905.

Librum dom

feqq.

tironi mterpretatur

ligit
Ceterum non facfle elt eandcm rite obfervare ac ubique cum muka logicse ac Pfyehologio; notitia ea flni in Docence vrxiupponatur quaelogica applicatione acumen quoddam
Docent: apprime DeceflariuiBCOQciliavis- Experta loquenti ndemhabebunt , quosidemexperiri juvabit
.

1132.

Cum

porro Docens

ubi

in

hiftorica cognitione Difccnti

commu-

Qttando

nicanda non acquicfcit, eum veritatts propoiiuonum intcllectarumcon- metbodus

Al0s c0
^'
vincerc inrendat; eidem quoque afui funt regula, qua de modo alios conr
vincendi intcgro capite (.982. & fcqq. ) exbifontur t ubi non foltim biflor' r
u ul lt
ricam cognitionem cura cordique babet.
Docenti
commendavirhus ubi inHic qtfoque cautione iitaopus eft quim modo (mt. . 113I
.

primis meminifle jttvai, qua? de alfenfus fuccefliva generatione demonftravimus

99 i)-

.99*-

113^.
Quodji Docens propofitionem faifam refutare , vel dubiam impugnare te- Metbode
netur; metbodi refutandt leges capire intcgro (. 1017. & feqq) ftabili- r&tandi
.

tas obfervare tenetur; id quod per fe patct

Nechicnegligendac-ftcautio, de qua pauloante ( . . 11 31 ) diximus. Ufui quoque
erunt&hic, & in antecedentibus nonnulla , quide iftimandis viribusad cognitionem requifitis in fequentibus proponuntur

qmndo
}atjCat '

P us

'

1134.

a
occurrunt,nifi definitiones ac prodoematicisnon
J
&
,..
nistheor
j
r
poiitioncs, Doccns autem utrasque dijudicare tenetur, ne ad errorcstcfla
ducat Difcentes, & cx thcoria parirer arque praxi Logica: conftar,non praxis
minus dchnitionum , quam propoiitionum dererminatarum rationem in Logica
Logica tradi; quod Docens tbeoriam pariter ac praxin Logica omnem per- Docenti
necefiafpetlam babere debeat , dubitandum non eft .

Quoniam
rS

in

libris

qui Docentium mune- r,a

,
praxin
fibi
familiarem
reddant
verefunguntur, elle ut non modo Log'cx theoriam atque
rum etiam Logrcam utentem continuo exercitio fibi comparent ne Difcennbus fumum
vendant
Sane ideotironc^ Docentis opera utuntur iil dilcipliniadd::cendis , quod ipfimet
Logicxprsiidio deftituti ignorant , quo ftudio quave cautioneopus iit , BtadfoIidam& utilem rerum cogn;tioneni'rerven'atur
Facile hinccolliget

qui attentioiie uti didicit

eorum rnprimis

SECTIO

'

5 i6

S ECT

v:

D E

USU
LOGICi
INSTIMANDISVIRIBUSAD
RERUM COGNITIONEM
RECLUISITIS.
C AT U T L
De

verum

jeftlmandis viribus ad

&

dijudicandum
.

Qit&ndo
vires ve-

novk

quis

inveniendurrr

requifitis.

njjr.
prineipia,

ex quibuf verkas

iriveftiganda

eruitur, nec non artificia beuriftica^ quibus

riutia

eruendam opus

priori in-

quali

v:niend<c

eft

ad eam

atque ratioeinandi babitu

m demonftrationibus

ejus vires veritati

JHJficLirJr

optts

?/?(. 5

> i

priori inventendar

po/let,

.& feqq.)j
.

Jufficiant

Methodus enim exdefinitionibus,vcl aflumtisaur

datis hypothefibns

candem

prorfus-

ftrationes (. 724.

cum
demonquam

eruendi propofitioncs

formam

&

fervet

feqq.J, ad demonftrari-

ones aurcrn contexendas opus fit cum propofitionibus nonnullis atquc

definitionibus , quibus tanquam prsmiffis fn fyllogifmis utaris , tum
quis ifta
fi
ratioeinandi habitu minime vulgari ( . 551. & feqq. )
ad
habitu
egrcgio
is
viribus
pollec
ratiocinandi
princrpia novit
,
awiinftruclus
cft . Enimvero cum
veritatem a priori inveftigandam
tefte
ficiis hcurifticis pra?ter artem ratiocinandi adhuc aliis opus fitr ,
debet
igitur
pcrfpe<fta
habcre
&
ea
obvia
;
expcrientia invcntoribus
principiorura,
veritatem inventurus.Quodfi igitur conftct, aliqucm
;

&

&

&

artificiorum

ejus vires ad

heurifticorum

veritatem datarrt

notitia

&

ratiocinandi habitu pollere

inveftigandam fufKcere palam

eft.

gr.

Tart.

II.

SeR. V. Cap.

517

E. gr. Proprio fclarte inventunis theorema , quod reBa ex centro

C dnfft C-"- *a >r A& in P bifec.ins bifecet cjr.orite chordam cognominem ,
nofledebet *) tanquamprincipiadefimtionemradii , axiomade
jquaiiiate radiorum cjuficm circuli ,
tlieoremata I. de itqualitatc
chordaritnt arcus teqnalesfnbtendentiitmyZ.de triangttlis fibi mittuo xmti tateris etiamfibi mutuo squiangnlis , 3. de congrucntia triangttlorwn angulitm aqualem *>tjualibtts cruribns comfrehenfitm habentiitm: 0j principium hcurifticum Geometrarum lineas datas quxfitas ad hte,.
arcus datos ad angulos eorundem rcducentira triangulorum
um: y) Modum ratiocmia ex hypothefi jnchoandi ctcontm.ua
connexione continuandi, donec adquaefitum perveniat,qui inomni cafu idemeft, fi generales
fpeiles regulasj^; ad pjrftxi.B transferri nequit nifi ab eo,qui hubit.u rati.ocinandi pollet. Patent,
quaediximus , fingulaex analyfi dcmonftrationis logica($. jji), qua: niodum inveniendi ma-

&

&

&

nifeftat (.

tl,).
.

1156.

Quoniam non conftat, quibus prxciic principiis opus fit ad veritatem invcftigandam , nifi ubi jam fuerit inventa, prxterquam quod
gcncralitcr conftet , qualia pntfupponantur
ideo nonriift probabihter ju,

dicare datur, utrum vires veritati invejhganda? fufficiant ,nec ne ( . 578).

. gr. Si ycnras inveftiganda ad plnlofophiam moralem ipectat , principia inventon perfpea elfeprobabiliter colligis , ubi eum multa principiorum moralinm notitia imbutum
eflenoveris,

nondum conftet

num

ea praecile teneat

quae in cafu dato requiruntur .

,
Sufficir autem probabilisaeftimatio ad tentamen ingrediendum . Succelfus tentantisprobat,
numprobabilitati aliquid veritatisfubfit
etfi

Cur ctflimatioviriH mplerUr,;( tc

ro ^^ PJ[Ta1

I' s

1137-

Certo tamen conftat , ft quis vel principia in eo genere ignoret , ad Virium

quod veritas inveftiganda fpetlat vel artiftcia beuriftica in uritverfum ne- ad veriveritatem inve- taUm tn ~
Jfcit , vel nullo prorfus ratiocinandi habitu pollct , eum ad
a "ftigandam ineptum ejje Etenim cum tria ifta jequiiita fimul adcifc dc"'
bcant, ubi yires veritati invcftiganda? fufficiunr ( . 1135- )
uno co- f,ff c n .
rum dcficiente non amplius fufficerepoiTunt. Nuliasautcm adcflepalam tia.
eft omnibus dericicntibus.
,

^S

E. gr. Si quis ignorat phaenomena motus proprii PJanetarum, qux ab Aftronomis fuere obfervata s is defrjiemate mundi inveniendo fruftra cogitat
Tale enimconcipi deb.et , ut inde
cadem phaenomcna direile colligantur . Ita diferentiam inier naturam
gr.ttiam perveftigare nequit , qui nec vires anim.e naturales diftincle cognovit , ut norit , quorumnam
.

&

nec inteil g>t, qucmnam perfeclionis gradum , docen,

beneficio gratiae homoattingere pofiit . Similiter moralia methododemonftra:i\a tradere nequit, qui ejus diftintlam notionem nondum habet, multominus
acVus per eas determinari queat

te fcriptura facra

eadem

iiti

novit

H38.

Quodft quis requifttis quibusdam ad inveniendum deftittiitur , ea tamen Qttanto

s sd
fibi comparare valet , it veritatis iyventionem in poteftate fua adbuc babet. f'"

quibus adhuc dcftituirur

Etenim fi requifita fibi compararc vaict
aptum fefe ad veritatem inveniendam reddcre va!ct( 113 5). In poteftate igitur adhuc ipfius pofitum eft , ut veritatem quxlitam inveniat,
,

mven en'ju^rl
S

phm

redderc
E. gr. Si quis fuerit principiorum arithmeticorum Sc geometricorum probe gnarus , ia yaUat.
aftronoiiTC^ tamen non multum verfatus , ac in geometricis atque arithmeticis fe inventorem pnftitit; is principia aftronomica fibi familiana reddere valet , atque adeo ad veSi quis in pfychologicis fuerit
ritatem aftronomicam inveltigaudain aptus e\ adere poteft
.

probe

L De aflimandis

Vart. II, SeB. V. C<tp-

virihus

imbutus , in iifque accurata me^hodo ufamil'ana reddere cv ea methodo philoiophicapertraclare

Enimvero fi quis connexionis ^eritatis nullam habet notionem , nec in demonyalet
atque animae notitia deftitutus veftntionibus ac inveniendo unqutm tempus coniumiit
ritatum moralium nonnifi conluias cV. vagas norones ex compilatoribus haufit aliilque
negotiis impeditus ea itudia , quae ncglexit, tra&are nequit , quantum ad 'ntellectum
perficiendum ac dotibus adhuc deficientibus inftruendum iurKcit ; ab eo truftra requifiveris ut moralia methodo demonftrativa tradat
probe verfatus
lus

Sc principiis theologi.t natuialis

principia

is

morala

fibi

Jznotan-

Si vel principia non omnia

H39-

fuerint

nota

vel qtta?dam non fatis farni-

tamen communes in eo genere fa>mliares\ defeSlus librorum

,optimumque bic prttftdium foret fcriptum dogmaticum bi~
quomdo foricum in gratiam inventorum conditum Etenim ii quis mriones commcderilimunes j n a jjq U0 fcienriarum genere experitur familiares , is icripta eo
fpeclantia legere valet, quernadmodum paulo poft independentcr ab
txprin-

liaria

cipiorum

evolutione tollitur

nottones

utut tanquam communi experientia fuffultum a nemine in dubium vocari queat. Quamobrem libros in eo genere evolvens, ubi principia qusedam, quorum notiria praefto tiTe debet, continentur; ea indc haurirc valet
Quoniam vero in fcripto dogmatico hiftorico, quod ifl gratiam iuoftendcrur

hifce uberius

omnes propoiitiones ad idem iubjectum fpeventorum condendum

& fubjecla earundem ordine alphacongerendae,
ctantes in uno loco
betico collocanda. (. 86j ) ; facile apparet, hac ratione abfque diffi,

cultate reperiri

ne optari

poife principia deiiderata

quidem

ut adeo majus pracfidium hic

poilit.

Si quis principiorum geometricorum fuerit prorfus ignarus , is nec ex Geometrarum

fublimiora trailantium fcriptis principia in dato cafu defiderata evolvere valet , cumnir
Si quis pnncipiorum logicorum tuent prorlus
hil eorum inteliigat, quse ibidem legit
ignarus, vel ex compilatoribus nonnifi cpnfufis quibufdam ac vagis notionibus animum
opplevit i is principia logica in dato cafu defiderata ex hoc noftro opere logico evolvert
Ceterum lcripta hiftorica in ulum inventorum condenda non incommode Mnequit
fhaletum inuentorum dixeris , & quidem Mfh^befum invr.n ,nm geumetricttm , fi ventates Omnes geometricas ordine alpiiabetico digeftas compleclitur Mfhabtwn m-uaufrtnn mtrxic,
H omnes veritates morales eodem ordine in eodem difponuntur 6c ita porro
.

"Hptiones

St V***

dijlincias

gnarus

quinam

judiciis

tonfequi

is

&\

)u

intaitivis

notiones difiinclas

140.

formandis fuerit verfatuf

&

rerum obviarum confequi valet

fermonis probe
.

Qui enim

formandis fuit vcrfatus , is attendere novit ad ca ,

^ U rCDUS n funt , aut ad qua? quomodocunqije referuntur, eaque 3
Quodii porro
fubjeclo, cui infunt, diftinguere adfuevit (.%. 669 )
intuitivis
i

V *'

fermonis fuerit gnarus

valct.

Quamobrem cum

fingula

qua? diftinguit, iuo nomine efferre

notio diftindla formetur,ii ea,qua: rebus in-

funt, iingula iigillatim contcmplcmur , ac deinde ordinem & nexum

corum meditcmur (.682); qui in judiciis intuitivis formandis iuepraeftare valct, quae ad norit yerfarus ac fermonis ufu poller , ea
tiones diftindtas formandas requiruntur, confequcnter in iis venandis
noii

in^netn

opcram fumit.

Fa ci *

ad verum inveniendum

& dijudicandum

requifitis

.519

Facilc apparec , hic fupponi , quod quis dc eodem fubctto multa judicia intuittva forubi idem id patitur. Unde conlequitur, quo quis maore acumine gau,
det in iis diicerncndis , qux lulveclo inlunt , eo quoque maonbus cum pollcre vinbus

mare noverit

Si quis mdiciis intuitivis formandis operam non

notionum diftin&arum tormandarum
dcdit aliam, quam necelikate extortam occafione tic ferente ; is a notionibus diftin&is
Intelligitur hmc racio, cur ab iis procul abfint plurimi
formandis procul adhuc aL>eit
Ceterum huc praeterea pertinent , qus de notione diftinita ab inexercitatis non confequenda docuimus ( . 689 )
.

II4L

Quoniam

dcfinitiones nominalcs condi nequeunt,nifi ante multarci Dcjinitio.

praedicata cognoveris atque ea in clTentialia , attributa
modos di- n:s " m >-

&

colligimus

quem

nalesm

definitionem nominalem in ejur poteftate e\]e

rei definienda multa pratdicata cognita babere ac inefjen-

ftinguerc noveris

71* )>

*
rim

attributis atque modis difiinguendis prcbe exercitatum novimus.

ftute
Si quis ad definitiones Geometrarum nominales attendit , is veritatem propofirionis
Geometrae eifenrialia ab attribucis 8c attributa commupraefencis iplo facto experietur
nia a propriis vi definitionis ( . 64. 8c leqq. ) , erfi confuie agnicae , diftinguunt , dum
ex demonftracionibus intelligunt , quaenam ea finc , quorum unum per alcerum non deIn aliis rebus idem ditficilius agnofciterminacur ,
quae per fe mucuo dccerminencur
cur , quamvis prascer demonftrationem ( . 7jx. cvfeqq. ) ctiam experientia fuppetias fcrat ( . 671.
feqq. ) hadtenus non fatis expenfas , ut adeo mirum non fit , quod definitiones bonae fint adeo rarae.
tialibus

(
.

&

&

1142.

Quoniam plurcs tradidimus fcgulas ad ventatem cum a pofterion,

tum a priori detegendam necefiarias duobus capitibus integris (.669.

&

feqq. atque .710.

&

feqq.);

ft

quem

regulas veritatem

Specialit

virium

quampiam a */*#*-

praxin transferre promte valere in- tl0Jf

pe ea
telligimus , eum illius inventionem in poteftate babere colligimus
Multa igitur theoremata , qux hic loci condi porerant unufquifque fibimet ipfe haud
difriculter condet , quoties iifdem opus habuerit , qui doctrinam logicam animo probe
comprehenlam ad praxin transferre didicit Plures olim fuppeditabit ars iuveiiiendi.
pofteriori

vel

ad

priori inveftigandi

Confcquitur hinc,
priori inveftigare
poffibilitatem

nei
.

eruere

quod

2.

detegere

notiones
,

H4J-

1. quod quii catfas a

generum ac fpecierum formare ,

innotefcere nobis

4. ex definittonibus

5.

definitiones reales

regulis

1.

invefiigandi caufas

&

3.

vel Specia-^

noiionum

bypotbcftbus affumtis propofv.io-

invenire valeat

pofteriori

quam primum

&

697. & fcqq )

generum
fpecierum

pojieriori ( .

confiat

**
u ,udl "

tltn *

*f

^"

prior't(%.

&

&

feqq. ), z. determinandi notiones

727.
( . 710.
& feqq.), 3. evincendi notionum pojftbilitatem (.717. & feqq.), 4. truendi ex definitionibus
hypotbeftbus propofitiones (724. & feqq. ) arque f.
inveniendi definitiones reales ftve a pofteriori ( . 686. 687 ), ftve a priori

&

&

feqq.

) fatisfacere poffit , editis fpeciminibus

genere minime fallax; m cafu tamen dato ob rationem fupra addutilam
(J. iij6 )nonniti probabile.

( .

734.

Judicium

in

Quoniam tameu

a nobis

H44.

demonfiratum non

cft, regulas iftas efie ,11nicas, quibus veritas qua:fita in dato cafu five a pofteriori, five a priv v
VVolffii Logica.
ori

2 in cafu
! udicil

520

Tart.

II.

SeM. V. Cap.

1.

De aflimandis

viribus

ori colligitur, ne judicium pra*cipitetur , veritath invefligationem in dato

genere non ejje in potejtate alterius colliges , ubi demonftrare poteris feu a,
litmde certo noveris , eum nec regulis a nobis prcefcripth fatisfacere pojje , vel

easdem prorfus ignorare , nec pratterea eidemperfpcclas

quod noflris pr<#jlatur.
Suppommus hic iftiulmodi cafus ubi per regulas generales
,

cultas non patet

enim non opus

Alias

exmnje-

riwcma
pofltriori

invenien-

4am.

II45.

Si veritas a pofleriori detegenda in poteflate

j-f

auo

,quibns idem,

(. 1135; inveniendi faelt, ut ad fpeciales delcendatur.

.
i\equ:fita

ejje alias

effe

debet

occajbne

& exter-

inflrumentorum apparatu alwque fubfidih defiituti nonfimus PUi efl- P atcc P^r fe, aut, fi rigoroilus loqui velis , pcr princigcneralc in Ontologicis ftabiliendum , quod actus non determineP' um
no

p us efj

tnr, quamdiu vel

Nimirum ut veritas
E. gr. Ex
cere debet

minimum

defit ad rationcm fufficientem.

deregatur , extrinfecorum requifitorum nullum defi.
tranfitu Veneris per difcum Solis in Iocis differentis admodum
latitudinis oblervato parallaxis Solis , docente fJallejn , accuratius determinari poteft ,
quam per methodos alias Sed cum phaenomenon rariffimum , nec obiervatorem focium
in locis valde diffitis alere cuufvis fit , hic modus parallaxin Solis definiendi vix ac nc
vix quidem unquam in poteitate eft
Ad oblervatioires aftronomicas requiritur obfervatorium cum inrtrumeutorum apparatu , nec experimenta phvfica abique inftrumentis ,
fumtu aliiique externis commoditatibus capere licet. Ita auatomica poftulant cadavera;
phytologica hortum vel agrum .
a pofteriori

Quoniam ad verum

Virts

Sf?

545

)'

Verum a

1146.

difcernendum regute logica? furficiunt (.

difcreturus non modo regulas logicas probe perfpeclas ba*

falfo

a falfo

jufficiant

\gre } verum ctiam babittt eas applicandi polL re debet

Rcgulafun1 iftarum vel diftintta notitia ex Logica hauritur, vel confufa ipfa rerum fofir *JT
aij- jjjj a traiftatione
faljo
v. gr. ftudio Matheleos , comparatur
,
Habitus utenui regulis nonnifi
cevnendo. poftenor; modo acquiritur. Ruit hinc ob ectio , qucd veritatem agnolcant &: verum a
falfo diftinguant
qui Logicam nunquam didicere quamvis hic cavendum quoque fit,
ne veiia talfo diftinguendi facultatem trihuamus iis, qui eadem deftituuntur
Pieriquc
homines, imo Sc eruditi plerique , nonaili obviam veritatem agnoicunt, deceterisper
pra;c:pitantiam ftatuunt
id quod cum perfpiciant acutiores , in fcepticifmum tanuem
jncitiunt
Prasterea probe notandum eft
non al as hic intelligi regulas , quam quibus
folido. rerum tiactatiocontinetur
Llnde lapidem Lrdium Logica: artificialis propofui in
Prokgomenis ( . 16. cv feqq. ) & Logicam perverfam atque mutilem delincavi ( 17.Sc
feqq. ). Ne igitur regula generalis perperam applicata fallat, alia ipecialioraadhucno.

bis

Quinam
y.-i-ma

. II47.
quh formam demonflrationh legitima? , cum direcla? tum indirecla? dijudicandi babitu pollet ; is verum a falfo a priori dtfcernere valet
Etenimqui
^ 0C ^13 111 P'l et j' s judicium ferre poteft minime fallax ( . 348.349),
utrum P ro pofitio data fuerit demonftrata , necne. Quamobrem cum vera ^n Pfpofitio, quae vel direfte (.
544 ) , vcl indirecle ( . 557 ) deSi

'

'"

'

di

'fiinwre'
pljftt.

iuperaddenda

monftrari poteft
dicare valet

utrum vcra

fit

propofitio

nec ne

i$

utiquediju-

Ita Mathematici demonftrationis Iumine veritatem agnofcunt

alii demonftrationis
notionem nullam habentes , multo minus demonftrandi habitu pollentes , coecutiunt
veritatis fibi videntur certi
, quando eam agnofcere impoflibile jpiis erat
;

&

1148.

ad verum inveniendum

& dijudicandum
.

requifitis

521

1148.

&

cx ipfa forma dcmonftrationis legitimae ( . 55 1.

feqq.), QittMa,t}
a
cjus detimtione ( JT. 498 ) pateat, non alia probatione , nifi demonftratione certo conftarc poffe a priori ,propofuioncm datam cfle veram; prioti direcle omnino colligimus, ab eo, qui form<e demonjlratioms lcgittm<e notio- fcemere
nem nullam babet , vel minimum eam m cafu dato dijudtcandt babitu dcfli- non valc*t
tuitur , veritatem a priori dijudicari non pofje
Experientia latis obvia iis , qui verum a falfo diftinguendi habitu pollent , aiTertum
confirmat . Quoniam vero nondiim elt ea feculi noftri lelicitas, ut virium fuarum de-

Imo cum

V^

&

plus fperantes de facultatibus luis , quam in iis eft ; igitur

ut in veritate diiudicanda :udicis partes fibi arrogent , qui ad verum a fallo Ji-

fectum agnoicant eruditi

accidit

fcernendum ineptiflimi deprelu-nduntur. Non procul petenda

in Gernunia, nonnullis prxlert ra Academiis, elle rariora.

fuiit

exeinpla

mallem ea

"49Si quis demonflrationis

tum

formam animo di- Cujuspt

tutim
demon/irationem datam ingredientia ef- }p

ojlenfiv<e

flincle comprebendit novitque prmcipia

fe certa;

Quodfi

is

judicare valet

utrum

tum

apogogica?

data

propofitio

fit

notio form<e demonfirationis fuerit incompleta

Si denique atteruturum reqitifitorum prorfus

data nullum ferre

fivce

animo

licet

nec ne

cft

quomodocxde-

formcntur judicia intuitiva & indc

ad primos lyllogifmos fundamcutales pcrvcniatur atquc cum iisdem ccteri , qui dcmonftrationem ingrcdiuntur , concatenentur ( jT. 551. dc
ieqqj. Quodii apogogica? foriium diftincle comprehcndit , ci patct ,

finitione fubjecli, vel hypothefi dara

quomodo

a propofitione data* contraria ratiocinandi initium fiat &fyllogiimi concatenari dcbeant , doncc ad manifcfto falfam conclufionem
pervcniatur ( . 553 J, vel in dubium vocata ex contradicloria direcTe

inferatur ( . 559). In dato igitur cafu dcmonftrationis oftcnfivae vel

apogogicce dijudicarc valcr, num fyllogifmi Icgitime inter fe conneclantur
ex fuo fonte dcducantur C. 348). Qiiodfi ergo noverit principia eam ingrcdicntia eflc certa; in iis non haberi agnofcit niii propoii-

&

qux

definitionum ,axiomatumaut
expericntiarum indubitatarum numero funt (.554). Judicareadeo valet, utrum propofitio dara fit demonftrata, nec ne (498).
Quodfi notio formae dimonftrarionis fuerit incompleta, qui eadem
tioncs jam antc dcmonftratas,

vel

in

omnes ad eam agnofccndam fufficientes non diftinatque adeo ex parte obfcura eft (. 80 ) , ex parte diftincla (.88,). Fieri adeo poteft,ut fccundum notionem incompletam
judicans in errorem incidat (. 633), confcquenter propofitionem dcmonftratam eiTe affirmet , qux demonftrata non eft (.624).
Denique cum aliter agnofci non poifit, demonftrationcm efle gcnuiprincipia certa efle agnofcas(.
nam, niii ut et formam legitimam,
V v v x
551.
imbutus

notas

eft,

guit (%. 91

&

n rat : one

judicando falli pote/i. j ata

judicium de demonftrademonftrationis oftenin

Etcnim qui formam

comprchendit , ei perfpeclum

tione

diftindtc

deficit

demonftrata

TarL IL SeH. V* Cap.

522

De aftimandis viribus

I.

&

feqq. ); ubi vcl formam, vel principia dijudicare non valueris,

551.
judicare poteris , utrum propofitio data demonftrata fit, nec ne.
certo
nec
Etenim fi quis novam proponit demonftrationem ,
In Mathefi exempla obvia funt
eam genu nam agnolcimus tum ex forma legitima , tum ex principiis certis. Quodfi
princ'p:a quaedam , quibus autor demonftranonis utitur, alteri nondum fuerint perfpefe tamen udicarc nondum poffe agnofcit , utrum
cta, etfi circa formam nihil deiidevet
propofitio data demonftrata fit nec ne, quamdiu principiorum iftoium veritatem non per.

lpicit
Qui ftudio Marhefeos notionem formae demonftrationis incompletam fibi compararunt ,
ous applicatione aberrant, ubi extra eandem cemonftrationes dare conantur.
Accidit hoc ipfi Carttjia <temon.'trationem exiftentiae Dei more Geometrarum evoluturo
feqq. quem formam demonftrationis diin Meditat. de prima ph;lolophia p. m. 85.
ftinite animo non ccmprehendiffe vel exinde conitat , quod lyllogifmos formales ad eam
minime neceffarios mdicet, quorum tamen concatenatione forma demonftrationis legitimae abfolvitur ( 551 .
feqq.j. Ceterum patet cum temeritas , tum arrogantia illorum , qui de forma demonftrationum udicium fibi lumunt , ubi nullam prorfus demonftrationem animo unquam conceperunt , nec in veritatem principiorum inquffiverunt ,
aut de forma demonftrationis ex notione falfa , vet incompleta ftatuunt
.

&

&

lljo.

Si quis demonflratioms dat<e analyfin logicam( not. .5 5 1

n&nftrare let y is judicare pottft , utrum demonftratio data ftt completa
.

raleat

mim detnonftratio fit or-

dinata

completa

&

con-

fttmmata.

& feqq.j dare va,

num

incompleta;

utrum ordwata ,an inordinata ; utrum confummata , an inconjummata. Ecenim ex analyfi demonftrationis logica (not.%. 551. & feqq.,) patet,quoc
fyllogifmi ingiediantur demonftrationem & quxnam in iis principiaoccurrant. Facta igitur analyfi judicare licet,utrum principia omnia five
cxplicite , five implicite in demonftrationc data contineanrUr , confequenter utrum completa ea fit , an incompleta ( .854,7.
Porro ex eadem analyfi liquet, quo ordine fyllogifmiconcater.acifcfe invicem excipiant, confequenter judicare licet , num in demonftratione data propofitiones eo ordine fe invicem excipiant, quo in ratiociniorum ferie, in qux demonftratio refoluta abit, continentur. Judicare adco licet, utrum dcmonftratio fit ordinata,nec ne (.799).
Qui judicare valet, utrum demonftratio fit ordinata &compIeta,nec
eciam judicare poteft , num Cn confummata (855). Patet vero per demonflrata eum , qui analyfin logicam demonftracionis data? inftituere novit, judicare poffe, utrum demonftratio data fit ordinara
completa , nec ne. Ergo dubitari amplius nequit , eum quoque judica-

ne;

is

&

re valere

num

fit

confummata

Ecce tibi novum analyfeos Iogicse demonftrationum nfum , quam iam in alifs cafibus
perutilem deprehendimus Quoniam vero analyfrs illa haclenus parum expenfa ideo non
mirum , quod perpaucorum fit prasfens ;udicium Multo minus autem mirum videri
tebet , quod demonftrationes confummatae fint adeo rare,etfi folae , qua; diftin&am formx demonftrationisnotiouemanimoingenerant
;

Quitinm
hvtiorum

fsrama
deceptme
difiinguerc

yaleat.

II5L

Si quis pofftbilitatem notionum vel a priori , vel a pofteriori ftabilire vaEtlet ( . 717.
fcqq. ) ; // veras a deceptricihus diftinguere aptus eft

&

enim qui

pofTibilitatem notionis five a priori, five a pofteriori ftabi-

Hre novit,

illi

certum

eft

notionem non

effe

impoflibilem

Jf.

567.

568;,

ad verum inveniendum

& dijudicandum

requifttis

523

5t>8J,confcqucnter ncc dcccptricem. Vcram adco a deceptrice diftinguere aptus

A
in

priori leu vi demonftrationis Mathematici notiones veras a deceptricibus diftinguunt

a pofteriori leu vi oblervationis in Mathefi mixta , veluti in Optica ,
;

Mathefi pura

Aftronamia, Mechanica.
.

Si quis efjentialia, attributa

dum

qu&que per mo- Quinam

f.

torum infunt

tot enumeraffe

ferre poteji

utrum

communia atque propria

defimtiofe invicem difcernere atque demonftrare valet^

ne n9 * n '~
attributa vero communia quaque per modum attribu-

attributorum infunt

fe ejfentialta omnia

II52.

definitio

quot definito agnofcendo fuffictunt

legitima fit^nec ne

hoc

cft,

iis

judicium

rcgulis logicis

w j.v-J

jjit.

refpondcat. Etcnim definitionis conftant vcl eflentialium (.172,), vel

attributorum (.173. i7j),vel corum,qu3e per modum attributorum
Qyi crgo eflcntialiajattribuinfunt (. 176) fufficicnte cnumcrationc
ta
ca , quae pcr modum attributorum infunt, a fe invicem. difccrnere atque dcmonftrare valct, fe illa omnia , ea atque hxc fufficienis judicium fcrrc poteft, num dcfinitio data regulis
tcr enumcrafle
logicis reipondcat , adcoquc lcgitima fit.
.

&

Demonftrationes enarrationis lufficientis pendent a principiis fpecialibus difciplinarum.

E. gr. Ex notione focietatis in genere conftat , focietates differre cum perfonis , qui eam ineunt ; tum fine , cu:us gratia contrahuntur Quamobrem patet in definitione alicuus focietatis eflentialia, per quae fcilicet ea in elle luo determinatur , fufficienter enumerari , fi focii omnes enumerentur
finis integer indigitetur, v. gr. quod focietaeducandx gratia.
tem nuptialem incant mat atque fosmina iobolis procreandx
.

&

Quoniam
a nasvis

dimus

nec ne

&

ll 53fit

Qj linat

tradi-

^k*

regulae iogicx complures obfervanda? funt,ut definitio

omnibus

libcra, quas integro capite (.

i53.&fcqq.)

utrum a navis omnibus

de definitionibus judicaturus ,
regulas logicas de definitionibus familiares experiri
cajum prafentem applicare debet

&

->

libera? fint
definttio-

& dextre ad

Saepifllme hic peccare videas logicaruin regutarum ignaros , qui vitio vertunt , quod
laudari merebatur. Ita non defunt , qui rep-ehendunt in definitionibus non cumulari ,

U es ftnt a

nxvis
bera

li-

quae per fe invicem determinantur

cum tamen plura incommoda inde refultent , utique vitanda iis, qui cognitionem folidam ac utilem curant ( . 836 ) Ceterum hicquoque ului funt , quae de definitionibus diiudicandis jam tradidimus ( 835. & feqq. )
,

Qui

a rebus Qv.tnam
Pone enim,quod verba a rebus difccrnerc non vale- V a f
/
r
cura his confundit: id quod abfurdum (.834).

notiones veras

difcemere valet

at. Illa igitur

Mathematici notiones
ro ideo fibi imponi non
tundunt
fcd nec iidem
pla plurima occurrunt in
;

vd

deceptricibus diflinguere

novit

is

verha

veras a deceptricibus diftinguunt (not. . 1 151 )

nominibus vepatiuntur
Contra philofophi verba cum rebus faepifllme conEsemnotiones veras a deceptricibus femper dilcernere valent
phyfica fcholafticorum

Quoniam notiones
ftrationis,

H54-

7emre
ya at '
.

verae a deceptricibus diftinguunrur vel vi

obfervationis f. 1151

dcmon-

verba a rebus diftinguere valet ,

qui

letmtH ~

i^J^

Tart.

524

qui notionum

iis

II.

StH. V. Cap.

I.

De aftimandis

refpondentium pojftbilitatem vel demonftrare

viribtts
vel experien-

tia ftabiiire novit

Pacec hinc ratio, cur pauci in omni cafu nomina a rcbus diftinguere apti

fint

1 16-

Si quis acumine pollet notionem pradicati in notione fubjeffi indivulfo neQuinant

txiomata Xu cum ea cobarentem pervidendt; is axiomata
pofiulata a propofitioni-

&

&pottu- yu( demonftrativis difcernere valet

yM"

jf

re

ralcat.

Etenim qui acumine

ifto

pollet

is

propofitiones indemonftrabiles, feu quaa demonftratione non indigent

C 2 ^ 2 )> a demonftrativis difcerncre valet (. 263. 264). Sed propofitiones indemonftrabiles funt axiomata

Ergo axiomata

&

&

poftulata

(.267. 269).

poftulata a propolitionibus demonftrativis difcerne-

re valet.
Illuftrationi inferviunt

dium adduximus

exempla

quas

not.

265. 264. 268. 270. &c feqq.

in

me-

cum

propofitionum indemonftrabiHum atque axiomatum rationemexponeremus

Habet autem acumen , de quo nobis fermo eft , rationes varias , tum logt-i
cas, tum ontologicas
Logicas tradidimus ( . cit. ) ontologicae nituntur principiis ^eneralibus, quas inrer eminent principmm contradictionis , quod idem fimul erle & non
efle nequeat , atque prmcipium rationis fufficientis , quod nihil fit fine ratione lurriciente . Quamobrem fequentem adhuc propofitionem addimus .
,

Quittatn

nexum
indivM-

Qui

1157-

palam facere
vel qua funt absque ratione admittenda ejfeiis
,
indroulfum nexum pradtcati cum fubjefio intuetur
Etenim cum contrarJictoria fimul efte nequeant, nec absque ratione furficiente quicquam
rf.
-c
n
rf
qu: videt, aut axioma vel poftulatum admittendum efle ,
c " e poilit
aut contradictoria , vel qua* funt absque ratione concedi debere ; is
perfpicit, praedicatum a fubjcfto non pofie divelli,adeoque in notione fubjecli necefiario contineri notionem pra?dicati,confequenter dum
idem in dato exemplo intuitive cognofcit , indivulfum nexum prxdirejeclo axiomate vel

pofiulato in dato quovis exemplo

potefi^ vel contradiftoria

)' im

Pr ~

C.Catl CU

fubielio

intueatur

incafu
dato.

cati cum fubjeclo intuetur.

E. gr. Inter poftulata ~uclid.es refeit, ruoz-is inter-vallo e quovis puncto dtfcribi pojfe circulum . Si negas , id fieri poife ; vi principii rationis fufficientis perfpicis , adefle de'-ere aliquam rationem, cur id fieri nequeat . Pone igitur punctum quodvis in plano quocunque
ex eo ednc lineam re&am , ncc quicquam obftare percipies, quo minus eam
circa punctum iftud in orbem agas , coniequenter in quovis exemplo palameft, fine ratione admittendum erle , quod reila intervallo quodam procenfa circa pundtum fixum
moveri nequeat - Patet adeo poftulati veritas intuitiva quadam ratione . Similiter fi negares axioma Eudidis , radios unius circuli ejie equales , negare deberes , circulum deleribi , quemadmodum definitio habet , eadem recla circa pundtum fixum Iata, atque adeo
contradiitoria admittenda efie peripicis
Optimum ego .udico hunc modum veritatem
ax:omatum in apricum producendi , ubi quis eam perfpicere non valet , fi in dato exemplo feu cafu e us fingulart bneficio principii vel contradictionis , vel rationis fuificientis abturdum palam fiat ex eo negato refultans

&

Qui

XJndc a-

gnfcatur ter determinatam

fufficiens

Prflti-

ri

1158.

propofttionem ex notione fubjeclt demonftrare valet

ejje

agnofcit

Etenim

poteft propofitio, eo ipfo patcc

is

eam

fufficien-

ex notione fubjecti demonftrarer eam praedicatum detcrminari

fi

(ff.

219.

ad verum

tn

vemendum

f. 219. 551. (Stfcqq

-

20

& dijudicandum requiftth

525

Propoiitio adco fufficientcr determinata cft(.

onis de-

termina-

Sauc demonftrationi debcnt Geometrx , quod non habeant propoficiones niii detcrmi- t.O
Ubi eam iniuper habeot Machematici in Mathefi mixta , veluti Aftronomia, in
vagas non infrequencer incidunc propolitiones , quarum applicacione non latis caute leu
Et fane extra Mathefin propofit onibus vagis
proinitcue facta periculum errandi crcatur
nihil frequentius, propterea quod demonftrationes exulent Vagz propofitiones cum aliquo in cafu poflint elle verse, in alio falfx , in difceptationem abeunt , aliis arHrmacivam , aliis negativam non iine omni veritatis fpecie defcndentibus
natas

"59-

Si quis per obfervationem oftendere valtt

vel attributum

vel ejjtntiale^ vei

pr.edscatum judicii intuitivi

quod per modttm attnbuti

ineft (

ejfe

.673.

Qvttum'

a P'terf-

& icqq. )

vel ex pluribus obftrvationibus inter fe collatis palam facere potefl,

,
is
veritatem propofitionum u- ,il(n care
fofitis his (olis pra?dkatum convenire fubjtclo
Etcnim in utroquccafu judicium vaicat
niverfalium a pofteriori dijudicare vaiet
;

vcrum

univerfale

univcrfalis

nis

Exempla

Omnem

in

fuperius

Iapidem

Vcritatcm adco propoiitio705. 706. 517)

hypothefi propofitionis praefentis dijudicare licct.

cft (jX.

elie

not. .

&

lcqq.J data propofitionem prxfencem illuftrant . E. gr.

673.
a pofteriori probamus , quod eum durum deprehendamus in

durum

&

non mtnus in iiumido

aere non minus calido, quam tngido ,
quenter ratio duritiei intrinfeca eaque conftans eiie debeat .
.

Qui

ad

novit requifita

quam

ficco

confe-

160.

ll a n
feu rationem fufficientem , cur Q} f J
in dato cafu jinguiari probaoilitatem a?/ii- v

veritatem omnia

pnedicatum fubjeclo tribuendum j is

f J~
mare valet Etcnim qui novit , quot requifita ad vcritatem rcquiran- diwdica*
is in dato calu judicare valet, utrum omnia adiint ,ncc nc,iiquc re pojjic
tur
.

quxdam

deficiunr,

quotnam corum

adiint

quotnam

dcficiant

Quo-

niam itaquc in propoiitionc piobabiii prsedjcatum fubj.cto tribuitur ob

quaedam requiiita ad veritatem (. 578 ); qui omnia rcquifita ,id vcritatem novit, is de probabiiitate in dato caiu fpeciali vcl fingulari judicare valcr
fi
femen fcecundum agro proob ignorantiam cempeftatis , cujus niagnum eft m vegetapone momentum Euimvero cum multa requiratur demonftrativa rerum cognitio,
ubi in praxi prxferttm vicx probabiliter judicandum ; in Logica probabil:um regulxparticulares exhibendx, qux beneficio principii noftri gcneralis ex principiis demondrativis
Atque tum probabilitatis drudicatio in cafibus fpecialibus fadifciplinarum ftabiliendx
cilior redditur, ut plurium evadat, cum beneficio principiorumgencralium nonnifipaucorum etfe queat

E. gr. Ica probabilis eft fpes de mefle divice concepca

be ltcrcoraco fucrit commilium

Quoniam

Il6l.

580 ),& ad propoiitioniscum Quinam

tum hypotherica* (. 584 J vcritatcm ftabiiivimus ^f/jtf'

requifita ad dcfinitioncm (.

categorica? (. 583 ) ,
ac inde dcfinitionum ac propofitionumapplicationem probabilem (.j8i. n {
:! .f,u in
n po590) deduximus ; qui regularum de appiicatione defiaitbaum ac propofitio-

&p

num

probabili

vim tenet

/;

de eadem

in

dato cafu judicium ferre potent (.

applicati-

548. 349).

Non

igitur opus ft, ut de his diftin&iusagamus

fitionunt

quz

levi attentione adhibita

ma-

oife-

W /*#

SeH. V.Cap. L De aftimandis viribus .

intuitive requ'fita ad veritatem in dato calu cognofcis & benefi-

526 Vart.
careraleat.

II,

Etenim
thecrematum de requifitis ad veritatem defiimionum atque propofhionum

rrfefta fiunt

cio

dium

vccat s, ubi opus tuerit

regulis

aliis

logrcis

quxdam

in lubfi-

deficere cclligis, confe-

quenter probabilem tantummodo applicationem locum habere intelligis,

quemadmodum

regulse inculcant

. 1161.
quorum gratia bypotbefis aliqua pbllofopbica condita
deproba- fuit ,
is de
ex bac five direcle , five indirecle comlufiones colligere valet
bilitate
judictum
Etcnim
ferre poteft
cum requifita ad veprobabilitate bypotbefeos
hypctberitatem hypothefcos philofophica: fint phaenomena, quorum inde redfium phi.
dcnda eft ratio & qua? per fe invicem non determinantur C . 607);
iojophicavumju- ubi hypothefis vera fuerit, ea, quae vel diredte, vel indire&c ex ea
dicare
colliguntur, cum illis confentire debent, feu, quod perindc eft , quae
tptusfit. ex hypothefi a priori deducuntur , eadem fint necefle eft cum phu.nomenis, qux per obfervationem patenc. Quodfi ergo quis &pha?nomena novit , & a priori cum diredie, tum indirecle colligere valet , quas
inde confequuntur ; ex collatione conclufionum a priori dcduclarum&
phamomenorum obfervatorum confenfus eorundem innotefcit De hypothefeos adeo probabilitate judicare valet.

Quinam

Qui

novit pb<enomena

&

E. gr. Aftronomi norunt phaenomena motus proprii planetarum atque ex hypothefi

Ex confenfu
demonftrati va ratione deducere valent , quae inde conlequuntur
itaque eorum, quae inde fluunt , atque phaenomenorum , qu* oblervant , veriorem illam
judicant

Coftrnka.r.i

1163,

Ouinam
certius

dee*judicare
poffit.

qu# cx hypothefi philofophica colli

Quoniam confenfus eorum
guntur, atque phamomenorum major eft, fi ad ipfas determinationes
,

mathematicas extenditur ; qui ea, qu<e mat&maticas determinationesadmittunt , per principia matbematica ex bypotbift pariter atque objervatis eruere valet , ut in iis quoque confenfus liquido appareat ; is de probabditate bypotbefeos judicium mulio certius ferre pctefl.
E. gr. Aftronomi ex hyporhefi CopemUanx tormam calcul; geometrici motus planetarum
exfculpunt & 'uxta eum loca eorundem ad datum tempus determinant mox obfervatuConlenius calculi cum oblervatis ab alia hyri , num eodem ibidem fint comparituri
porhefi non expedandus iifdem perfuaiir , hypotheiln Copernicanam elfe veriorem
.

C A P U T
De

II.

sflimandis viribus ad libros confcribendos

dijudicandos
Jegendos neceffariis

&

/ quis notiones diftinclas

Scriptum
hiftoricu'

qumam
candere

&

11

64

quantum datur

addquatas formandi

babitu pollet atque fingula fuis nominibus efferre novit iisfcriptum bi-

(iorkum ea

fini

condere potefi

ut rerum in natura

& arte

obviarum

'

faclo-

ccnfcribendos^ dijudicandos

& legendos

527

neceftartis.

hrumque notitiam inde bauriat ieclor Etcnim qui notioncsdiftinctas

&a quantum datur, adaequaras iormandi habitu pollct, \s qux in redi.

verfa infunr, a fe irivicem diftinguit

cuin naturalibus

tum

atquc adco

artiriciahbus partes iingulas

relnis corporcis

ad

pofp.t

^ a ^ trtini

not,t

iisdcm difccr-

in

&

rerum

'f

invtcem diftinguit & in ns porro a Icinvicemdilcernit,qu3e ncndam

dilccrni poflunr, doncc ad partium partcs obfcrvabilcs ultimas pervcniat, ncc minus in faclis perpendendis eodcm modo vcrfarur ( . 79.
38. 95 ). Quodfi ergo porro iingula fuis nominibus cfifcrrc novit,qua:
nibiks

a ie

rebus vel faclis diftinguit, enumerarc valct. Ea igitur pra?ftare poad hiftoriam riarufaiem atquc artium, imo
proprie ficdi-

in

&

teft, qua?

ftam condendam requiruntur , quatenus ca fufficit rcrum naturaliumf .

761J, arcihcialium (jT. 773 ), artium ( jj". 776 ) & faftorum hominum
notionibus animo lccloris ingcnerandis

Notiones difkin&tx hic non confundenJx lunt cum definitionibus , ut adeo comple&anquicquid in re delcribenda oblervatur Imo cumhiitoria fingulariuin fit , omnibus
,
quoque modis
relatiouibus in iifdem locus elt
Ciuoniain notiones diitindlae pendent
a ludiciis intuitivis ( $. 1140;; in iis rbrmandis ( 66<>)multus efle debet , qui in hoc
icriptorum hiftoricorum genere muneris lui partes adimplere voluerit
tur

&

1165-

Quoniam cum inontologicis~docetur,quamam

in

notionibus diftinclis Qnbut

divcrforum entium formandis tenenda fint,&exdifciplinisfpccialibus patet , quidnam in entibus diverfarura fpecierum attendendum iir, ubi in dato cafu fingulari notionem diftinclam adipifci volueris; qui in UI9 genere fcientiee , ad quod res dtfcribenda refertur, notiones generales fibi comparavit j // ad conficiendum fcriptum biftoricum ea fini , ut notiones rerum defcriptarum animo

letloris ingenerentur

mm

r*t'

*f,

a^u

adfcripta
hiflorica

condenda.

peraptus erit

Notio

comfofti , qu.-c in Ontologicis traditur, generatim monftrat , quxnam in

notione diitinila corporis cum naturalis, tum artificialis rormanda attendenda iint . Notio tempiramite _, quae in Moralibus itabilitur , ad formandam notionem diltin&am tem-

E. gr.

perantiae AriitiSs pxaelucet

tum

fpeciales ex aliis

nitionem ingrediuntur

Ceterum

hic

quoque ad notiones cum generales ontolcgcas,

difciplinis hauriendas

verum et'am

non

modo nots

referendae fiinc

quaTdefi-

omnia, quae ex definitionibus deducuntur,

quidem lolida rerum cognitione imbuunt aufum haud contemnendum
Exemplo nobis

cetera

Habent adeo diiciplinae, ii

concinnand s fcriptis hiiforfcis
eft Aftronomia, qux , quo magis exculta fuit
eo attentiores
accuratiores faifli lunt
Aftronomi in obiervando Nec dirficulter quis intelliget , eum multo reclius hominem
prudcntem cc ejus a&iones dcfcripturum , qui prudentiae notionem foecundam ex. morarei pra:dicata

nimum,

in

&

lihus haufit

Si quis in judiciis intuitivis

tributis

&

Il66.

iisque determinatis

modis ab at- Quhum

, formandis
rerum
rationibus
caufis
,
finalibus in- bTiioriam
naturalem ,
biftoriam
artium ea fini Katurdg

quirendis probe verjatus fuent

condere poterit

ut

&

animum

is

&

efjentialibus Jifiinguendis

&

lcBoris principiis imbuat

&

quibus in ratiociniis de

^7

'" u

'

1 *4,

}
Hm

rebus naturalibus
artifi, iaiibus opus eji. Etenim nonalia rcquirunrurab
eo, qui hoc flne hiftoriam five naturalcm (770, five artiumcondit
^f/^tc
VVolffii Logica .
X x x
( 771)condc.e

P. ll.Seft.V.C.ll. De aflimandis viribus adlibros

528
quut.

.773 ). Qui veroin iisdcm praeftandis multum veriatus, is eapraflarc

utique valet, qua: requirunrur
Qui novit , qui ad attribura & cflentialia a modis diftinguenda ( . 671, & feqq.731.
(

&

&leqq. ), iudieia determinata formanda ($.705,), caufas lerum ( . 697.

feqq. } atque
rationes finales perveftigandas requiruntur ; is me non moncnte iiuelliget, quot animi
doces requirantur ad lcripta hiitorica in hoc ^enere condenda .

1167.

Quinam
ad biilo-

riaminu

fum

civi

Hifioriam civikm

mata

politica

&

moraha

cipia hinc dcriventur

^us

judiciif intuitivis

*
'kmatque
moralem fiinguendis promptus

conder.da

aptus.

ecckfiafiicam

& privatam

conditurus ea fini

inde confirmentur ac prudentict

ut dog-

& privatce prm-

civilis

notiombus moralibus atque polilich determinatis infiru-

formandis exercitatus

&

in difcurfivis

ab

intuitivis

du

Etenim qui hiftoriam civilem atque eccieeffe debet

conrirmanda dogmata moralia & politica & prudentiajcivilis ac privata? principia inde haurienda condit , ftatum Reip. atqueEcclefia? una cum mediis florcm ejus confcrvantibus ac impcdi.mentis &remediis (. 779. 781) ,nec non hominum acliones honcftas atque rurpes
(".781) diftincle defcribere tenetur
Ur igitur eorum omniumnotiones diftinctas iibi formare atque fingula propriofuonominecfTcrre poifit, notionibus moralibus atquepoliticisdetcrminatisinftrtnftus (JF.1165),
atque idem in judiciis intuitivis formandis probe excrcitatus efle debec
.

iiafticam ad

1140).
Porro hiftoriam civilem,

(%.

& ecclefiafticam atque privatam conditurus

fedulo cavere debet , ne fua de faclo judicia cum facto ipio confundac
(.778^. Fa&um crgo cum iit judicium intuitivum,noftrum aurem de
eo judicium fit difcuriivum (. 51 ), utpote cx faclo feu intuitivo mediante aliqua notione gencrali elicitum (.348.349); & in judiciis intuitivis formandis probe exercitatus, & in iisdem a difcurfivis diftinguendis promtus eife dcber.
qux ex principiis logicis demonftrari
Non hic agimus, nifi de iis hiftorici dotibus
poifunt
Ceterum ex iis Logicse quoque ufus palam fit quem hiftoricus abea expecla,

re poteft

Quinam
ad bifioriam \in

ufum le-

vum

pro-

yidcmiic

agmfcedarum
cvudaida
aptus.

Hfioriam

civilem^ ecclejiafiicam

11 68.

&privatam

in

ufum lcgum providentia divina

&
&

Tbcologi<e naturalis
cognofcendarum conditurus notionibus moralibus ,politic:s
inftrucfus , in judiciis determinatis formandis promptus
in rationibus pervefiigandis probe exercitatus effe debet
Hiftoriam enimea finiconditurus, qua:
.

eventus rerum confilio , qu* fortunae tribuenda , a fe invicem

diftinguere debet & rationem convenientix fatorum cum adhonibus hocirca

minum

in

attributis divinis perfcrutari tcnetur (.783,). In rationibus

cft , idemque principiis

adco perveftigandis probe exercitatus iit neceife

Theologia: naturalis probc inftruclus.

Quoniam
fpeclatorum

prseterea

fata

cum eorum

Rerump.

ecclefia?

hominumque

aclionibus icdulo conferre tenctur

in
(

fingulari
.

783
uc

& legendos

conjcr'ibendos y di'judicandos

529

necejfarits.

corundcm convenientia parcat; cadcm dijudicaturus animum habcre

dcbct notionibus moralibus atquc politicis probc imbutum & in judiciis
detcrminatis formandis cxercitatum (. 348.349).
ut

Ex his & antecedentibus iatis innotefcit hiftoricum philoLophum limul

cam artificialein utcntem maxime tamiliarem experiri deberc ($. n).
,

eflfe

ac Logi-

H69.

Hiftoriam literariam ea fini conditurus , ttt conflet , ttnde petenda ftt veri- Quinam
tatum jam invenrarum cognitio , primipia illius difciplin<e , cujtts bifloriam da- ijjftorism
icta*,A
re intendtt , familiaria experiri , <////'
eam fpttlantes prodtere libros perle-
gere
verum a falfo^ certum ab incerto ,probabile a minus probabili difiin- ^yj-^.-g

&

guendi facultatc

pol.ere debet

Etcnim hiltoriam litcrariam

in

hypothcii

conciere

ad cam pcrtincnrcs pro- aptus.

, qui
diere iibros rccenfcrc
argumcnta particularia ab auronbuspertradtata
indicaredcbet (ir.784). NccelTe igiturcft ut eosperlcgat. Quoniamporro
mcthodum , qua in cxplicandis probandis dogmatis ufus , cxplicare ( .
propolitionis condituriis alicujus difciplinae

&

&

adcoque quantum in vcritate enodanda pixftitcrit rcrcrre tenetur;

non minus probationes ad examcn revocare,quamin vcritatcm acproba-

cit.),

bilitatcm propoiitionum inquircrc debct. Principia igitur difciplina?cum

familiaria expcriri

certo, probabile a

1149 ) & facultate vcrum a falfo,ccrtum ab

minus probabili diitingucndi pollcre oportct.
.

in-

Patetadeohiftoriam literariamconderedifficilius eife quam librum dogmaticum: neque

enimliic fufficit in difciplina probe eile verfatum &: folida rerum eopertmentium cognitioae imbutum ; verum multa etiam le&ione opus eft eaque non fugirivooculo ,fed omni atofficio
tentione ad legendum fcnptum dogmaticum requilita abfolvenda , fi quidem
iuq fatisfacere
Atque haec ratioeft, cur viri
finem intentum confequi velit Autor
in aliquo fcientiarum genere eminentes hiftoriam tamen literariam in eo condere non auueant
tum quod librorum apparatu neceflario non fint inftruifli tum quod a multa illa
txdiofa lectione abhorreanr , quae plurimum temporis confumit , ubi accurato examini fubicere volueris, quae tibi nondum explorata funt id quod profecfro fieri debet,
nifi nimia erga autores fiducia fubinde falli
rurfus ledlores hiftorisetuae falkre volueris.

&

&

&

&

II70.
Hifioriam literariam ea fini conditurus , ut ars inveniendi inde locuple- Quinam
tetur , noffe debet qu<tnam veritates unoquoque tempore jam fuerint inven- hinorixtn
t<e

&

quarum

notttiam babuerit qui alias adbuc incognitas ulterius invenit.

!te

ria

'--,
qua? in hiftoria literaria in ufum artis inveniendi conden- arusmo
da enarrata iunt (.705- ).
ycnkndi
Exemplum ibi propofitum multam quoque lucem huic theoremati affundit Nec inutile fu- con de rc

Patet cx

iis

crit conferre ea

quae de artc inveniendi ex hiftoria literaria locupletanda di<fta funt (. 944)

Scriptum dogmatkum bifloricum conditurus

fatus

effe

atque

propofttionum in

bi famtliarem reddere debet

gula

rite intelligenda

rico,

fi

parari

rr.

demonflrandis

probever- Quinam
atque praxtbus ufumft- frriptum

in fcriptis fcientificis
aliis

qu<enam ad ftn- dogmatiC

fcripto dogmaticohiito- n
micu ^

inprimis etiam nojje tenetur

necejjaria funt

II7I-

Etcnim

quidem

in

ejus lecYione ad fcientifica facilius intclligenda prce- concj e

vel veritates in ufum vita? inde addifcere debct lector, non p jf, t
col~
x x
2

e
.

53o

V.II.SeB.V.C.

II.

De aflimandis

viribusad libros

collocandx funt definiriones, nili quarum rcalitas in fcripto fcicntifico jam adftrucla, nec propoficioncs, nifi quac jam publicc in fcripto
aliquo fcienrifico fuerint demonftracae C. 847 ) ,& probabiles ad quandam in vita praxin utiles a dcmonftrativis diftinguenda: (. 848).!ftiusmodi adeo fcriptum condirurus in lcicncificis probe verfatus efle
debet , ut
norir, quamam dcfinitiones & propofitiones finr demon-

&

quamam tantummodo

probabilitcr adftru&a?. Idcm ulterius fic

non coilocanda? funt propoficiones, nifideterminacx (.788). Enimvero utrum propofirioncs fint detcrminata?
nec ne,vi demonftrationis agnofcicur (.1158). Quamobrem cum demonftrariones in fcriptis fcicntificis reperiantur ( . 790); in iis probe verfatus efle debet , qui in hiftorico dogmatico condendo utilem
operam prxftare intendit.
Porro rn fcripto hiftorico dogmaticonon Iocum habent propofitioncs,
nifi quarum frequens eft rn dcmonftrandis aliis afus( jX. 864 ), vcl quce
ad praxin tendunt C .865,). Iftiusmodi adeo fcriptumconditurus uium
ftrata?,

paret.

In fcripro hiftorico

propofitionum cum in dcmonftrandis aliis, tum in praxibusperfpectum

habcre, confequenter eundem fibi familiarem reddcre dcbct
Dcniquc in fcripto dogmatico hiftorico termini finguli accurata definitione funt cxplicandi,niii iisdem vulgo refpondcat notio confufaquidem, fed ramcn fixa f. 788 ), ncque plurcs dcfinitiones tradenda?,quam
qua: ad dcfinitioncs fequentes atque fubjecta&praedicatapropofitionum
intelligendum fuffkiunt ( . 813). Scriptum adcoiftiusmodi condicurus
nofle tenetirr, qucenam ad fingula rite intelligenda neceffaria funr.
Vulgo librorum dogmaticorum hiftoricorum cura ab iis abiicitur , qui vel fcientifica
condere, vel nova in lucem inventa proferre valent , dedecori fibi ducentes minus pra>
clara dare , cum magis praeclara dare pofllnt
Sed per prjecipitantiam ftatuentes eandem
ad alios ablegant
qui lcopum iftiusmodi fcnptis prxfixum attingere minime valent De
viribus ad fcriptum condendum requifitis non ludica-ndum ex virbus ledtorum , quorum
ufui iftud deftinatur. Male confulitur fcientix
utilitati generis humani , quod vulgo
fcripta tironum ului deftinata ab ris condar.tur, qui ne quidem fcripto hiftorico dogmatico genuino explicando , nedum condendo pares funt .

&

kttioad
[cripxum

Quoniam
dosrmatico,
quod in ufum invenrorum conditur,
rn fcripto
~
r
^v
.
r o
r
ii1
n
puMice demonitratae
Otnn^s
propolinones
inlerendje,
m lcicntihcis
qua?
'b'floricti
dogmati- extant (. 863 ); librum dogmatkum bifloricum in gratiam inventorum coniuminu- diturus omnes evolvers debet autores , qui non tantitm aiiis )am dicia repetuntt
*miw. verum etiam nova fuperaddunt , qu<e apud alios mndum extabant.
.

mucon-

I1?3<
Scriptum fcientficam conditurus in aliquo fcieniiartmrgenere& definithnes
babitu metbodo fcientifiac pvopofitianes iiluc fpetlantes perfpetlas habere
Seiiptwn ca utendi pollere debet : imo tn illit etiam difciplinis probe verfatus fit opus
fcicmifi- e
unc}e principia demonflrandi mutuanda
Etenim fcripto fcientifico ,
fi f
aah qui
q U0(j j n u fuin v C3e conditur , inferenda* funt propofiriones , qua? ad

^qP'

&

praxm

confcribendos^dijuclicandos

& kgenios

necejfariis

531

praxin tcndunt & prxterca alia?, qua? his demonftrandis inferviunt (. totpV*
$66 )i in eo autem , quod in ufum eorum conHcitur, qui ad ultcriora ' u
progrcdi decrcverunt, etiam aliae, quaj ab ufu vita? alicna? (.867). Iftiufmodi adeo fcriptum conditurus in aliquo fcicntiarum gcncrc propofitiones illuc fpec\antes probc pcrfpcctas habere debct, ut non ignoret, quibusnam praxcs in vita utilcs fuperftruantur, quibus tanquam
principiis opus fit in difciplinis aliis, quibus dcniquc inftructus eflc dc'

adhuc Iatentes proprio Marte cruturus.

Scripta fcientifica methodophilofophica (jX.791 ), confcquentcr fcicntifica CS-792^ conduntur. Eam igitur mcthodum familiarem expcriri

bcat in

eodcm gcnere

veritates

dcbet fcriptum fcientificum conditurus.

In lcripto fcientifico propofitioncs dcmonftrativae dcmonftratione vel

mumendce funt ( . 79)' I' 1 nuraerumautern

principiorum dcmonftrandi non aflumenda: funt propofitioncs tanquam

oftcnliva, vel apogogica

quas dcmonftratas eflc conftat ( 561 ) , idco citanda

quibus rcperiuntur (795)- Quamobrcm librum methodo fcicntifica conditurus in iis difciplinis probe vcrfatus eflc dcbet,
unde principia demonftrandi mutuantur.
principia,

ex

iis

nifi

libris,

in

E.gr. Aftronomiam methodo fcientifica traditurus inventa Aftronomorumcognita atquc

peripeda habere, methodum mathematicam qua utuntur Geometra* & quajeademcum
philoiophica ( . 139. Vifc.pr.rlim. )
confequenter cum fcientifica ( 79* ) > tamiliarem experiri & principiorum Arithmetics
Geometria? ac Trigonometriae utriusquc , nec non fphasricorum TW<,/f/optime gnarus effe debet Qiiodfi unum horum requifitorum deficiat , autor
non dabit , quae regulis logicis fatisfaciunt Et eodem modo fefe res habet in omni alio lcientiarum genere.
,

1174

Jgui probationem alicujus propofitionis in fyllogifmos formales ita refohere

novit , ut preem.ffie ulterioris probationis indiga conlinuo probentur per pro-

fylhgifmos
aigent
lent

donec

ad

tales perveneris

quorum

eadem metbodo extra Mathefm

Intuitiva ratione idem agnofcere
//

pr<emiff<e probatione nulla in-

licet,

quo modum propofitionem

demonftrandi illuftravimus ( %. 801).

CY

t9"

ert

qua Geometr<e utifo- nfam

,
fiquidem ad exemplum p jjit.
datam more geometrico

iT. 1175.
feqq.) exhibuimus regufupra integro capitc (.813.
Ias de fcriptis dogmaticis judicium fcrendi ,fcilicet an fcriptum fit in
fuo genere completum (.
fcqq- ?68 ) ; an prolixum nimis
iupcrfiua contineat (.819)5 an fit perfpicuum (. 82oJ;an utile (.
accurata mcthodo digeftum (.
815 ); an ordine (. 827. & feqq.)
8 $ 6. ic fcqq. ) qui regulas iftas dijudicandi Ubros dogmaticos fibi famhiares reddtt
eas ad cafus obvios dextre applicandi habitum fibi comparat,
is non modo judicium exadum de iisdem ferre , terum etiam idem demon-

&

&

8zs&

&

&

ftrare valet
Applicantur regulx a nobis

^
^

uti poteft

a:tendcre velis,

Quoniam

Qumm
mr

propofitaj ad cafus obvios ubi judicaveris

num

fcrip-um^quod

Delibris

dogmati-

cisfuna

2"
p0'J

r<?

V .ll.S eti.V.C Al.De aflimandis viribus adlibros

5^2

offertur , ita fit comparatum, ut definitiones vel hypothefes theorematum in idem quadrant.
fctenim datis hifce mdiciis ope illarum definitionum ( . 349 J & iftorum theorcmatum ( .
348) inferunturiudiciaquaefita Et modus applicandiregulas noftras idemeft cum mododemonftrandi
Qua rationc in iis applicandis verfaris , ut certus fis atquefecurus de veritaie
judiciitui; eademquoque rationeveritatem ludicii tui alteri perfuades . Demonftrationem
contexcre licet (. 1 j 1. iji; fumtis iis, quse definitionibus ac hypothefibus theorematum
noftrorumconvenienter ex conditione fcripti eruuntur , tanquam hvpothefi ,
regulis noftris tanquam principiis demonftrandi . Etenim fiquis principia impugnare velit , is eorum
veritatem ex opere hoc logico perfpicere debet quodfi ftudium in eo legendo collocare noluerit , contra eum non erit difputandum
.

&

Oiunam
i.e

1176.

Si auis demonftrationes logice refohere novit atque regulas

Logica? in u-

accn- wer

fum

omnei familiares experitur ; is judicare valet , num liber fcientifus aCCUrata m : bodo fit conj.riptus
Eeenim qui demonftrationes propofitionum logicc refolvit , cidcm conftat , num demonftrationes iint
completa:, ordinara; aur prorfus confummarae (. 1 150)
autor
probabilia a veris diftinguar (.586), imo num principia demonftran.

thodo iudicare

&num

raltat.

non alia adhibcantur, quam quae vcl in antcccdcntibus ftabilira fuerc, vcl aliunde citantur (. 5si.&feqq.). Qiiodii praeterea Logicae rcgulas in univerfum omncs familiarcs cxperitur , dc unoquoquc vcridi

rarum gcnere judicare valet,num imgula ritefe habcant ( 348.349),

gr. num definitiones fint verae & accurara; axiomata & poftulata

v.

demonftratione concedi pofTunt ;obfervationcs exadra:;

Logicc adeo qui demonftrationes refolverenoLogicae regulas quascunque dextre applicare potcft, is de ac-

talia, quce

iinc

ratiocinia legitima &c.

&

vit

curata libri mcthodo judicare valct f. 790).

Logicam hic non mtelligimus quamcunque
fed eam , quae lapidem Lydium($. 16.
& leqq; non veretur Inprimis autem Jioc judicium laturus attendere dcbet , num ter,

tnini , qu: ingrediuntur definitiones fequentes , in antecedentibus expliccntur, vel alibi

explicati praelupponantur , nec ne,
num propofitiones , quibus tanquam praemiflisratiociniorum uteris in demonftrando , in anrerioribus fuerint probatx , aut alibi probatae

&

praefupponantur ( . 790)
Hoc enim diredlorio deduceris fenfim fenfimque adcetera,
quibus examinandis Logicae regulis opus eft
.

in

1177-

$* 1 UU definitiones autoris , tttm etiam eas , auas alibi datas fupponit ,

familiares experitur ; is in fcripto fcientiftco propofttiones intelligere valet Et-

Tropofitiones in

fcripto
fcientifico

enim qui definitiones autoris,quas vcl ipfe exhibet,vel alibidatasfupp 0n t) familiares expcritur; is per eas propoiitiones ejusdem explicare
va et * n ^cr 'P t0 autcm fcientifico propofitioncs omnes pcr definitiones
autor s funr explicandaj, nifi ubi autor ex defeftu attentionisin mcthodi regulas impegit (.910) , five ipfe eas dcdcrit ( . 904)
five eas
alibi datas fupponat (. 905). Qui crgo utrasquedcfinitiones familiares
j

'

VneUilere poffit

'

'

habet,

is

propofitioncs in fcripto fcientificocxplicarc,confequenter in-

tclligerc valet

( 903

Ita propofitiones Znclidis intelligit, qui definitiones eius libi familiares reddidit, Ut
idea definiro refpondens in dato quolibet cafu ftatim animo occurrat Temerarium adeo
.

eft

fibi

de fenfu propofitionum

tienes perpenfse,

nedum

fumere iudicium ,antequam

Ipfo autem opcre convincimur

in fcripto fcientifico

familiares fa&a? fueriiu

defini,

defi-

nitiones

con\cr'ibenilos,ch)udicandos

& legendos

neceffariis.

53$

probe intelle<ft:s nonnMi lucctflive ramiliaros fieri

Mirum adeo non eft hominuni methodi isnperitorum in pcnertendo lenfu propoiitionum , quarum explicatio demoi.itr.uiva ratione ftabiliri poteft 5. yi i j , prsecipitantiam effc adeo frequentem.

;i'tiones

Si
~it

quem

ipft

autorem vocibus communibus absque

mtelligere poteji

/;

11 78.

quis in (ignificatum vocis injuirere valet

Etcnim li autor velit

non immurare dcbec

incclligi

Qiunam
utentem, MHUigat

ufui loquenditribudefinitione

vocum communiumiignificatum rcccptum

alitorem

.
Quamobrem quiiigni- ^At^ricatum vocis dctcrminare valct, quem ipii ufus Joqucndi rribuit iscum tis comverbis auroris cas notioncs jungic , quas cum iisdem ipiemet conjun- munibus
',

idem

nifi

dilcrte

monucrit

git.

Autorcm adeo

(903

inrclligit

utentem.

).

Ditficilior lane eit interpretatio , quando autores vocibus indefinitis,

nibus utuntur , ubi non fatis tixa iiidem notio confufa vulgo relpondet

quamvis commu,

quam

ubi ter-

minos adhibent accurata definitione ante explicatos.

Si quis in demonflrando

79

vel propojttionibtis determinatis

pofteriori fiabi-

&

principicrum in datogenere notitia inflruclus

iiendis fuerit probe exercitatus
atque fignifcatus preedicati paieat ; is incaju dtibio propofttionem explicare va-

Quinam
in "f"

Eccnim qui principiorum in daco gcnerc notiria initructus atquc in o^emindcmonftrando peritus, is daco pucdicato per fignificatum ejusccrtum in- t.rprtari
let

vcftigare valcr, qualis efte d^bcat notio iubjccli

ut prcedicatum

iftud

poffit.

eidem cbnvenire poffir (.714;. Quamobrem cum in cafu dubioautori non cribuendus fic fenlus trroneus ,quamdiucommodus locumhabet
( . 907. 908 ) patec in hypochefi propoiicionis lenium a priori dijudican;

di cxplicationem

rieri

Idem eodcm modo

poftc.

paccc

pc leclor fueric exercitatus

ftabiliendis,

quoad alceram hypochefeos partem,

in

il

ncm-

propoiitionibus dererminaiis a poftcriori

ut experientia obitctricanreiubjectopra:dicatumdatuincon-

vcniat.
NiJ moror ob'icientes, quod nimis dilficilis a nobis hac rationc reddatur interpretaOptandum enim toret , ne \u!go adeo tacilia viderentur , qunr ardua profe&o $c
expulia nimirum oicuantia Sc prxcipitantia ex orbe literario, nonvanidilficilia funt
tati amplius in aliis perltringendis , nec iniquitati in vexand's , led veritati ac virtuti
io

litaretur

Si quis fcriptum

contextum legere volue- Qjiinam

Scrip- *ptus ad
concinuo orarionis filocontextum leclurus iingu- kgendnm

dogmaticum continuo

rit.ut dogmata inde b.iuriat

tum tnim dogmaticum

las derinitioncs ac

II 80.

;/'/

orationis ftlo

Logica utente artifciali pollere debet

propoiirioncs indecruere ac beneficio definitioiiumad

fuas fpecies rcducere

quae ad dcmonftracioncm fcu probationem

qua;

jyP 1 *-
cumcon-

ad fcnolia percincnr,ab iisdem fecernere debet (. 945). Qiiodii lcclio- timooranem inftituar ea fini , ut dogmaca inde hauriat vcl ad ulteriorem veri- tionis filo

ufum vita?
nem nullam memorif mandet antcquam
natam (. 954)} vel vi demonftrationi>
tatis

inveftigationem

vcl ad

coniequenccr propoiiciocam eile dctermi(. 95 5)>vei vi obfervationis

ucilia,
ipii

conftet

956)

contextii.

V.II.SeH.V.C.ll.

534
(

956

'>

demonftrando

in

De

<eftimandis viribus

ac judiciis dcterminaris ex

ad libro

obfervatiombus

Patet adco, cum pollerc dcbcre habitu

cruendis txcrcitatus effe dcbct
regulas Logica? ad praxin rransferendi, confccjueriter Logica utcntc (. 1 2).
Tentet , cui volupe fuerit , refolutionem logicam alicu'us textus eo modo , quo articulum primum Principiorum philolophix Cartefii ( not. . 945 ) refolvnnus, & ipio faito
experietur , quantum Log>ca: notitia mftructusefle debeat le&ionem utiliter abfoluturus.
.

. Il8l.
Mathematicorurn & mcthodo philofophica confULrif.bf- criptis nulla refolutione contcxtus logica opus cft , proptcrca quod auqueLogttQr jpfc jj n g U a a fe inviccm diftinguit (, 946 ) ncc propofiriones afaiucnte
fcl untur n ifi determinata? , dcmonftrationes mfi confummarx aut ordinara
& completa; locum habcrc debcnt (% 790); bos libros legere aple*antur.

Qiiomam

Ouinam

in

libris

tus eft^ qut L,ogka nec docente , nec utente pollet , imo /ibrorum iiliusmodi leclione Logica utens naturalis comparatur
Atque hinc eft , quod le&ione elementorum C-ometnas Eudidh vel eadem merhodo
ab alio traditorum lntelleilus acui dicatur QuoJfi quis tamen Iogica docente pollet ,
cum ad iftiufmodi fcriptorum le<itionem accedit is Logitam utcr.tem artificialem iibi
comparat Sed de eo cx inftituto paulo poft dicemus
.

>

1182.
Qu* demonflrattonum anatyfm logkam (not.$. 5 5 1. 8c feqq.) darenovit it
Etfcripta dogmatica fcientifica legens demonftrationes facillime mtelligit
cn m demonftrationem intelligit,qui vcl confufe agnofcit expra?miflis
.

Quinam
demonfirationes

faallime

mte

igat.

conclufioncs rite inferri, nec fumi praemiftas nifi ccrtas. Qui demonfeqq.),isformam finguloft rat onum l g.; cam analyfin dat ( not.%.5 51
rum fyllogifrnorum intuetur, praemiffas lingulas expcndir, confequenrer

&

&

pracmilfas & cx iis conclufiones legitime

demonnrationes iritclligit.
facillime
adco
inferri
Omnium
ubi deExperientia docet , quam moleftum accidat tironi paricer atque exercitatis
quam fcrt analyfis earum logica & inmonftrationes ea ratione expendere didicerunt

diftinde agnofcit,certas

efte

de ad inordinatas ab eadem reniotas attendere )ubentur

n8j.
Quinam
in leliio-

Si quis defnitiones ac propof.tiones antcriores fibi familiares reddidit ; is

ad fequentes in fcripto fcientfico progredi potefl . Etenim in fcripto fcien-

co ordine collocantur ,ut cx antcriori fintloco, quoingrcdiuntur dcfinitiones fcqucntcs ,& propofitiones priotx ' oco ponuntur, quae tanquam praemiflae ingrediuntur una cum de*tiamo"~
demonftratio abfolvipredipof- finitionibus fyllogismos, quorum concatcnatione
nefcripti tirico definitiones

fucntifci

Jit.

rum

derinira

tur (%. 790). Qui crgo definitiones fcqucntes ac propofitiones intelligere volucrit, is familiarcs expcriri dcbet dcfinitiones anrecedcntes,

&

qui certus cfte volucrit nullum iumi in dcmonrtrando principium ,

in dcfinitionum ac propofitionum anteriorum numero habea-

quod non
rur,ei

&

definitioncs,

Qiiamobrcm qui
rcddidit,

is

& propofitioncs

antcriorcs familiaresefledcbent.

dcfinitioncs ac propofitioncs anteriores fibi familiares

ad fequentes progrcdi poteft.

Hinc

confcribendos^dijudiitiKclos (f legendos neceffiiriis

leG onc
ptorum fcicntificorura nihil proficere , c,ui non"
familiaribus fibi redditis anterioribus ad poiteriora progrediuniuio ancerioeibus pror:us neglectis, qux medio vel poflremo Ioco contincntur , e-

Hinc dod rnirurn cos

intellccl

cur

volvunt

etfi

fupcrius

fini

535

m co

5-

10

pedum

gcnere tironum numcro annumerandi

963. 964. 967

inculcata futre
.

Conferenda hic lunr, qua:ea

1184.

Si quis ex fcripto aliquo fcientifico definitwnes ac propofitiones fibi familia- Qjrnam

res reddidit ; is alia in eociem genere fugitivo oculo percurrens
jcientiam ex curfo-

fuam

&

&

cognithnem bificricam locupletare valet

aliquo fcientifico definitiones ac propofitiones

Etcnim qui cx

fibi

fcripro

r'*'fflu>-

n:,l/j, ''

famiiiarcs rcddidir

is

il

oculo percurrens cxrcm- f" J ~plo animadvcrrit propofitioncm

i\
qua occurrir , iibi ncndum pcrfpcRcen
<ftam , cumquc ab Aiicore ex anterioribus,adcoquc fibi noris, demonp fft.
aliud in

codcm gcnerc fcriprum

vel fugirivo

ftrcrur, circa demonftrationcm

adco eandem

vi

minimc

harret

( .

demonftrationis ccrram agnofcit

mandare atque

569

Quamprimum

(.568); cam tiumo-

fcientiam iuam locupletarc valet . Idcmeodem modooftendirur, ubi propofitio a poftcricri, vcl rationibus faltem probaria?

bihbus adftruitur

iic

Enimvcro dum hac rationc dijudicare valct, quamam in unoquoquc

libro fingularia occurrunt, ii temporis, quo prodicrc, rationcm habct;
eodcm laborc in hiftoria quoque lircraria egrcgie proficit (iT jS^^quatenus vel ad artcm inveniendi locuplctandam ufum pracftat f 7S5J.
Qui adeo praeclaros ac celeres in aliquo fcientiarum genere progreflus amant , ex libro aliquo lciencifico aut , ubi talis deficit , ex alio quocunque ea lege perlecto , quam
feqq. )tulimus, ubi in arte invcmendi pronos in luperioribus integro capite ( . 901.
be exerocatus fuerit ( 962), dcrin-tiones ac propofitiones fibi familiares reddanc& alios deinde libros in eodem genere e\olvences nonnifi ad ea attendant , qua; in lyftemate fuo , quod cognitionis fundamentum pofuere , minime extant , atque cum principiis
fibi cognitis conneclant
Hac profcclo ratione iplo fa<fto experientur quod maximotemporis , atque laboris compendio cc fcientiam , Sc hiitoriam literariam locupletare atquc
evidentiam in omni cogmno.ie ma conlervare poflint Praeterea hunc etiam cxperientur
ulum , quod compilatores a boius autoribus dignolcant Experta Ioquor,
alns maxime protutura. Quodfi quis more communi plurium librorum lectioni tiro adhuc vacec,
is magis confunditur , quam proficit , ac magno faepe couatu ceraporifque difpendio parum aut n'h:l, laltem nihil prxclari addiicit go fane cum in elementis Matheleos
univerfas, tum in operibus Philofophiae , quorum hoc opus logicum pnmum efl , eum
mihi prafixi lcopum , ut veritatis fitientes palmaria rerum cognitione imbuam , quo
magno in poflerum temporis acque laboris compendio fcientiamiuam ex libris aliis locuplecare qi>eant

&

&

Si quis notiones
ipfo

rcbus prafer.tibus abfirabere valet vel operam dat

opere in fe experiatur

facra in

medium

n8j.

affert

ea,qu* de

interiori

ut

ac in demonflrando fuerit

verum a falfo difcernere valet

Qui eptura facra fenfum
nim a rebus pra*fentibus livc oculis, five animo ( quo ergo etiameareferimus, quae dudum anriquata ftudio antiquitatum nobis innotcfcunt)
vel etiam a mutatione fpirituali, quam in fcmetipfo cxperitur , noriones abftrahit is cum vcrbis fcripturar facrce eas notiones jungit, qua:
Y y y
ex
VVoffii Logica.
inveftigare ac

Oi 'nam

mutatkne fcriptura fiiptura

vcrfatm ;is verum fcri- /<*-*

bominis

ntc 'P' e '

JLS eH.VC ALDe aftirnandisviribus ad Tibros&c.

53 6

ex intentione Scriptura' S.cum iisdcm jungi debent ( . 971. 972 ). Verum adeo fcnfum kripturae iacrae erucre valet (969^.
Quodfi idcm in demonftrando fuerit verfatus, is dijudicare valet
quandonam notiones fubjecti & prjedicaci fibi mutuo rcpugnent, quando per
fe inviccm dctcrmincntur , acque adco intcrpretationem veram a falfa
discernerc poteft (. 975-. 976. 977).
Imo verum fenfum non modo eruere , verum eriam ex principiis a nobis ftabilitis
id quod non cxigui momenti eft in conftituenda
demonftrare alet , eum elfe verum
\

&

condendo fyfkmate Theologise harmonico ad terminandum controverfianalogia

Apparet adeo , quam neceflarium
as , quibus nunc animi dilTentientium exacerbantur
fcriptur* atquc fyftematum conditoies methodum fcientificam in
fit , ut interpretes
poteftatem fuam redigant , non modo Logicam , qux lapidem fert Lydium ( . z6
feqq. )fibi familiarem reddentes , verum etiam fcriptorum fcientificoruin attenta leitione Logicam utentem fibi comparante-s
fidei

&

.
.T

Il86.

Qtti fcriptur* facra verumfen\umeruerevalet^propofitionespalmariaspure

'6tu~~

una cumprincipiisTbeologide naturahs atque pbilc$opb';<e rnorals firamfademonjirandi babitu pollet , /; fcripturam facram explireddidit
hi
familiares
cram quinamex- carevalet^ Etenim fi verum fenfum verborum fcripturae facra' erucrc varcvelatas

&

plicart

iet

pojpt.

in

notiones iisdem ex intentionc Dei jungcndas

nS$).

Si

inquirere poreft

demonftrandi habitu pollet ac Theologia* naturalis

philofophiae moralis principiis inftrurftus

eft

propofitioncs,

&

quae in

fcriptura facra occurrunt,rationi pcrveftigabiles demonftrare poteft (.

&

denique demonftrandi habiru pollet

propofitiones quasdam revelatas palmarias una cum principi.saliis philofophicisfibi familiares reddidit ; isetiam in propoiitionibus pure revelatis prasdicatum fubjecTocompetere ex hujus notione deducere valet (. 980^. Scripturam igitur facramin hypothcfi propofitionis praientis cxpHcare poreft (%.q$i).
979.)

Si

Facile apparet , nobis hic fermonem effe de eo , qui lcripturam facram expl'cat nulaio interprete ad'utus , ut invehtoris munere fungatur
Quodfi vero iftiufmodi librorum facrorum explicationes publice proltarent , iis deinde in ulum poptili erudiendi
un polltnt etiam alii , qui tanta virium copia minime mftruiti , quemadmodum veritates inventas difcere eafque deinde alios docere valent
qui eas proprio Marte inve.
lo

minime norunt

tum demum

quando ad ftupoteftate erunt

dia folidiora tempeftive re\ocabitur ]uvcntus ftudiofa. Ceterum hic tenendum eft , me
nire

Enimvero

ad explicationem fcripturae

lacrae

talia

in

non folum requirere,ut lenfum

mus; verum etiam ut veritatem , quantum datur intueamur

mde redundat , ufum fupra ($. 981 ] jam indicatum
,

e*us verum intelligaob multiplicem, quj

C A-

537

C
De

AV U

III.

asftimandis viribus in convincendo, con<

&

trovertendo, diipucando
$.

docendo

1187.

regulas formandi notiones ^definitiones ac propofitiones determi- 0uiram

alterum ad obfervationes
natas a pofieriori dextre applicarc
alterum

&

&

experimenta

commere

pofi77iri
t

illuc

valet

cum co adducerc debcat,

requiftta

Cum

adducere

enim

potefi

;;

alterum

veritatis

-peritatis

poftcriori alccrum conviclurus a pofieri-

ut rcs praefentes,

quarum

notio exhibctur,

f\ dc
rcbus
de quibus judicatur, coram intueatur , atque adeo
fcrmo fueritj carum vcritatem in fe experiatur ( . 985 ),
applicatis in dato quolibct cafu rcgulis , qua? ad notioncs, definitiotum hypothcticas a poftcriori
ncs ac propoikioncs cum catcgoricas
eruendas pracfcribuntur in fupcrioribus (%.66<).&. fcqq.); evidcnsutiquceft, quod alterum a poftcriori convinccre queat vcritatis, qui in
dato cafu cundcm adducere valet, ut ipfemet ca cxperiatur, quibus

vcl

m con~

vm c

pracfticis

&

applicatis
notiones, dctinitiones ac propoiitiones datae continentur,
contincantur.
iisdem
,quod
fn
cidcm
monfrrarc
potcft
rcgulis heurifticis
Vulgus in facilibus fatisfacic huic officio 3 feliciter utens viribus,quas Logxa naturaeruditis perquam tamiliari , minime
lis fupped tar , perverio operationum mentis ufu
corrurti^- Nullum adeo dubium eft
quin etiam in diiriclicribus acognitione vulgi re;

ribus dextre urantur ,qui I.ogica artificiali docente atque utente pollent,
expe&andas ampiiante
ad ternvnos ukeriores extendente . Abfit adeo
ur quis conqueratur , nos dirh'cil:a aut prorfus impoffibilia reddere , qua; nunc unulquiflabore .
que in poteitate fua effe op natur abfque prxvio ftudio

mocis iifdem

&

vires a naturali

&

Il88.
Si qttis ex bypotbefi pbilofopbica legitima demonfirandi forma iddeducere va- Quinam
let , ex quo viciffim bypotbefis fwe direcle , five indirecle colligitur , atque aitermn
.

idem

quod ex bypotbefi eduxerat

experientiee

confentaneum

monfirare

alterum convincere valet ( modo iit is , qui

fequiconvinci poilit, quod per fe patetj. F.tenim fi cx hypothefi
hypothdi
quam
viciffim ex B fequitur A ; B ex nulla alia
tur B
quoquc cfle dcQuodfi crgo B cfTe cxpcriamur;
fcqui potcft

potefi

>

veritatis bypotbefcos

is

&

probat;

is

&

poni B
oftenderc valet, pofita hypothefi
expericntiam
hypothcfin A, atque B poni per
evincit, conlequenter alterum everitatcm hypothcfcos

Quamobrcm qui
viciflirn pofito B poni

bet.

jusdcra convincere valct.

priori deducere
r. Si quts gravitatem aeris fumit tanquam hvporhefin ; exinde a
E
porefl^ hemilphasna cuprea datae diametri evacuata adeo comprimi debere , ut nifi data
vi non di>ellaiitur
Quamobrem cum Otto dc Guerkkt facSo experimento in eomitiis im.

y y a

perii

veritatis

>yp ot '}C

{f%i"~a
'

con v

)lcc ^

repojjit.

V. ll.SeB.V.CJll. De ceflimandis viribu s in

nerii Ratisbonenfibus , quod defcribitur in Experimentis novis Magdeburgicis de vacuo

princifoacio lib. 3. c. 23. t. 104, oitenderit , hemilpharia nonnifi vi ifla , qujecalculo
veritatishypiis hvdrollaticis de preflione fluidorum mxo determinatur , leparan poife;
pothefeos de preflione aeris alios convincit . Iftiufmodi txf&nuent* dtcifv* funt , per quae

quibus poiitis hypothefb ponitur Lltrum vero quibufdam pofitis hypothe,

ne , nonnifi demonftratione dirimi poteft Similiter Mathematici ex monec
ponatur,
fis
tu vertiginis Telluris colligunt diminutioaem gravitatis prope aquatorem &eam diminutionem obfervarioni conformem probant Qui adeo demonitrare valet , pofita quantivertiginis Telluris & eandem quantitatem
tate d.minutionis determinata poni motum
experimer.to pendulorum, qu bus in obfervando utuntur, determinari ; is motum vertiMaximi f.omenti eit praeiens theorema ia dirimendis
ginis Telluris 4emonftrare valet
controverfiis phvficis , utrum aliqua hypothefis ftt demonftrata , an tantum in probabilium numero habeatur Ad exempla attendenti manifeftumerit , fxpiflime cognitionem
mathematicam cum philofophicaconungendam eife , ut ad certitudinem perveniri detur.
Deproperantur mdicia in hoc genere fubinde vel ab iis , qui acumine praeftant & merica ponuntur

fcientiam eminent

tis in

unde apparet Logicse

utilitas,

artiiicialis

imo

indhpenlabilis

neceflitas

Otibimt

. 1189.
objervandi
ac
demonftrandi
methodo
quis

S't

dterttm

&

probabilitatis bypotbefeos convincere valet

experimentandi

Ecenim

pollet

is

methodode-

a jt erum
mon fcrancji pollet,cx hypothcfi data lcgitimorum ratiociniorum ncxu
indc colligere valet, qua: necefTario confequuntur ( $ 5 5*porbefels continuo
feqq. ). Qiiamobrem fi idem methodo obfervandi & expcrimcntancoxvhcerevaleat. di pollet; ea , quce ncceflfario ex dara hypothefi confequuntur , cxpcrientia: conformia feu cum phxnomenis eadcm effe oftendere , confe.

fi

T^bjMUi-

&

quenter alterum probabihtatis hypothcfeos certum rcddere

adeoque eundcm ejusdcm convinccrc valet ( . 982 ).

608^,

Copernicani , dum ex
Ita rn Aftronomia tircnem convmcimus probabilitatis iyitematis
ex colprimariorum
proprii
planetarum
motus
phainomena
colligimus
priori
eodem a
obfervatis.
cum
demonftratorum
identitatem
facimus
Iatione cum obfervationibus palam
eodem modoin phvfica procedimus. Hicquoque ufui efle cognitionem mathema-

&

Atque

ticam, fupra ]am

modum
hiftoricae

rationis

Conftans adeo efle debet in Phyfica quemad1163 )aditruximus

experientix ; ita quoque cognaionis ph-ilofophicse ac mathematicx&

&

connubium
.

haregulas fidei <3 experientiarum famtliares experhur animumque

cbfervaprincipiis moralibus probe imbutum ; is autoritatem biftorici

fot

^if

toris

tdftnere

yaJut

90

Qui

niiiante-

r7iatem
b

vaoris'

ir

&

adftruere valet.

Qui enim rcgulas

fidei

&

experientiarum fami-

ut eidcm fuccurrant rn dato cafu , quo earum meeft,ut

miniffe dcbct , ac praetcrea principiis moralibus probe imbutus
non minus eadem in promptu habeat , quoties opus fuerit; is mda-

liarcs experitur

to cafu demonftrare
fe

(. 613.

&

faltem

datis

minime

fufficientib.us adftruere

obfervatorem ncc falli potuiffe ,nec fallere voluiffeqq.), confequenter hiftorici cx obfervatoris autorita-

valet ,hiftoricum

tem adftruere

aut

&

valet.

obierva/ionis,
tltimur autoritate alteiius ad convincendum alterum veritatis fa&i ieu
obfervet ea ad quae
quoties in poteftate noftra pofitum non eft efficere ut alter ipfemet
tanquam exoericntia clara provocamus ( 988). Ceterum me tacente mtelligit , qu?
quomodo applicatio ifta fieri debeat . Nimiaim hypotheles
a"tecedent'um eft einrus
,

theo-

convincendo^controvertendo^difputando

& docendo.

539

heoremacum noftrorum monftrant aJ quue refpiciendum fit in caiu dato

ur 'ud tia
ormentur intuiti.a; principia moralia &; regulae experientiarum luppeditant propofitiones ma ores in fyllognmis pnmis j regulae autem fidei earum vicem lubeunt in pro-

1)

llogifmis

Qumm

&

babitu demonflrandi polht ac principiis imbutus

in propofit ionibus
explicandis atque demonftrationibns refolvendis probe fuerit exercitatus i is ve-

altcr;<m a

Qui cnim habitu demonftranr

j
n.
propoutionem alten demonltrare

l", rl,
convince-

<Qui

ntatis propofttionii alterum convmcere valet

j-

,i

pnncipns imbutus
is
valet f. 55 i.& feqq.). Quodfi crgo in demonftrationibus rcfolvendis
probe tuerit vcriatus, dcmonftrarionem datam usquc ad principia ab

di

pollet ac

altero conccila continu..

valet

..

Quamobrem cum

cit. ).

re

p 9fjit.

ctiam pro-

pofitionem cxplicare poifit

quando quidcm opus fucrit per bypotbeftn;
alterum utiquc vcritatis propofitionis convinccre valct
,

Geometrae habitu deir.onltrandi pollent , propofitiones ex definitionibus explicare 8c

demonltrationes ufque ad prima principia , definitiones atque axiomata , reducere norunt
Atque ideo alios \eritatis propofitionum luarum convincere valent ,-ita ut alter
aflenfum praebcre teneatur vel invitus
.

Quoniam tamen

aflenfus

non

II92.

in

inftanti,

993 )> donec principia, qux magno

992),

ccrta

&

familiaria

nere principia ignorat

eum

fcd fucceflive gignitur (. <>{

numcro prsfupponuntur (.
evaferinr (.570); qui prima in quodam geveritatis

fazpc

ab

alicujus propo/irionis

iis

procul pr<e-

&

^""
n

'

'

conv j )lc i
nf>q liea t

fertim diflantis fruflra convincere conaris , nifi a primis principiis incipere

ea ftbi fuccefjive familtaria reddere indeque ad fequentia progredi voluerit
Oitendimus 'am modum detegendi principia , quae convincendo tanquam nota atque
t-.ur.liaria furponenda, fiquidem convictioni locus efle debeat (5.991). llnde in dato
ut tandem aflenfus
quolibet cafu enumerari poflunt , qua: fucceffive perpendenda fint
,

propofitioni praebendus extorqucatur

Abfonum adeo eft poftulare ab altero , ut nos veritacis alicu^us propofitionis convjncat , ubi aflenfus iipius plurium annorum improbo
labore demum obtmetur. Exemplo efto , fi quis pr ncipiorum mathematicorum ignarus , vel primaria Ey.didis elementa edo&us veritatis corum convinci defiderat, quas
Repetenda hic lunt , quae
por.deribus planetarum invenit
T^e-vvtmus de derriitatibus
E: eadem quoque de claritate notionum
fupra ( . 991. 993 ) eam in rem diximus
.

&

tenenda

lucceflive genita

II9 *'

con- *w4w
vinci nequit, qui in demonfuv.ndo nondum vcrfatus,ut dcmonftratio'?f
nem in dato cafu agnofcere valea: fruflra quoquc in convincendo al- n rjlt jon j s
tero a priori laboras , ubi is nullam unquam dtmonflrationem concepit , om- cur cm _

Quoniam porro

vi demonftrationis veritatis alicujus propontionis

ni

adeo notione ejus defiitutus

Atque ea ratio eft, cur a ftudio Mathefeos

vimci nealienos

cum nullam

demonftrationis idc-

&

habeant , veritatis convincere non detur , etfi iis manifeftae , quibus

forma demonftrationis animo inharet Unde intelhgitur raprincipia perfpe&a funt ,
tio, cur Graeci olim philofophi ad ftudium philofophis ineptos udicaverinr MathemaConfer , quas fupra ( . 996 ) ea de re annotavimus
tum imperitos

am

penes

fe

&

q U eat.

Cum

demonftratio

&

lx 94.

probatio probabihs nonmfi prmcipns, neutiquatn

Oiuede

^^^,

V.lLSeR.V.C HIDe

540

ajiimandis viribus in

vero forma differant ( jT 58S );<?//<* de demonftratione ( . 1191.

fcqq.) ftabilivimus ea quoque tenenda funt , i I probationis proba-

iirxehic

quam

tenenda.

&

bilis

probabilitatis alterum convir.cere volueris

Plura olim, quae hic circa principia praefertim \ariofque probandi modos fingularia
occurrunt , Logica probabilium foppeditabit - Ad tonfirmandum ea, qua: affirmamus ,
feqq.)
valent theoremata de aliis convincendis( . 994.

&

1195-.

nec notiones univerjaks tf jtidi(ia determinata a pofteriori eruere valet; is praciph antiam in judicando einjudtcaEtenim qui dcmonftrandi habitu minime pollet, nec novitare e q Utt
riones atque judicia determinata a pofteriori cruere valec ; is conviTrtcipi-

Qui

fpahitu

demonftrandi minime

pollet

Uatiam

evftare

nequeat.

habet ideam aur, fi qua vel maxime incompleta ejusanimo inhaerer , cam in dato cafu applicare non novit , confequentcr
minifibi perfuadere poteft, fe efle convictum , cum tamen conviclus
nime fit. Prxcipitantiam adco in judicando evitare nequit (. 1009).
clionis nullam

Experienria quotid'sna propciitio praMens confirmatur : nihil enim inter eruditos pr*uiicanuo frequentius, quibus methodus accurata perfpe&a non eft

cipitantia in

1196.
Qmnam
Quoniam nec pr-rjudicia evitare valet,qui praecipicanciam in/udicanprtitdido cvitare nequit (. 1011J; qui nec habitu demonftrandi pollet , nec noaaevitajudicia determinata a poftcriori eruere valet , pr<e)udkia
tiones un ttC rfales
rjfequeevhare
Non adeo mirum , quod tot inter eruditos vigeant hodienum prarudicia vel maxime
.

'

^^

in

lis

&

qu extra omnem

controverfix aleam penes intelligentes pofita funt

.

197.

,,; babitu demonftrandi non pollet , vel principiis indatogenere minime imdtarmn a utus
priori neque diis propofttionem erroneam a
^
^ ve \ utroc]ue defeclu laborat
?T
^~ e
non
demonftrandi
enimhabitu
Qui
net ue tndtrt e refutare
Ouinarn

iVn~
'"

queat.

re

>

poteft.

propofitioncm veram falfa? onpofitamdemonftrare, ncque ctiam modum , quo altcr in errorrm incidit, vel quod principia falfaaiiumferir, vel quod in formam fytlogifmorum rmpcgerir, ucpote qus pcr
dcmonftrationum analyfin Iogicam ( jT- 55 *& ieqq. ) dcmum parent ,
monftrare valet ; altcrum adco directeapriori refutare nequic (1056;.
Similiter qui demonftrandi habttu minime pollet, ncc ex propofitione
falfa tanquam vcra aflumta fyllogismorum concatenationc propofitionem
aliam , quam refutandus ipfemer falfam agnofcit ,inferrc poteft (.553^,
confequenter alterum per indireclum refutare nequit (. 1039^.
Quoniam dcmonftratio ntc diredta ($. 551 552 ), ntc indire<fta (

pollet,is ncc

553.

559J absque

principiis in dato gencre condi potcft

ame, cnodopatct, quod

to genere

non

eft

>

codem, quo

alrcrum rcfutare nequeat,qui principiisinda-

inftructus.

iraque alrerun a priori refurare non poflir,qui habirudemonflrandi rninime poller , vi num. 1. ncc qui principiis m dato geneiemi-

Cum

nime

& docendo.

convincendo^controvertendo^difputando
irobucus, vi num.

mui.o minus

2.

altcrum

i.s

a priori

54

rcfutare po-

tcric, qui itrroque defectu laborat

riori refutare nequit , qui principia gcomctrica
Ita circuli quaaiaturam erroneam
& arithmetica ignorat vel iplemet proprio Marte demonftrationes condere non novit
Multo minus autem eam refutabit a priori , qui aeque principia geometrica novit , ncquc formam demonitrationis animo comprehenfam habet
multominus n demonltrando verlatus. Donuni dcmonftrandi cum adeo rarum iit , cV propofitiones acnotiones dcterminatz extra Mathefin eodem non frequcntiorcs deprehcndantur ; ncmo mirabitur,
quod refutator rara in orbe literato avis iit , utur impu:;natoribus idem abundet
j

Quoniam mcthodi demonftrandi

II98.
principiorum

&

in daro gcncrc igna- Qj"""*

term
rus affirroare poteft, cx altcrius fententia propofitiones falfas fcqui,upultenU._
tut eas indc fluere demonltrare nequeat
idco idiota quilbet fententiam
_
altenus con\equentus onerare valet
j:
t s ne _
Ita idiota quilibet fyftema harmoniz prsftabilitz leibtitianum cdiofis confequent s o- ._,
'

'

nerare poteft affirmando

rum

&

nequit

idiotam
falfam

in

quam

non demonftrando, e\ eo fequi

fed

hoc cafu
urget

fe
,

liominem non elfe libeprobat, qui ad demonftrandum provocatus demonftrare

conicqucntiam inde rluerc , praelertim cum provocatus
,

'

denuo nude aihrmet

.

199.

h eam nec refutare

nec tm- twp&en*
tta a
ptwnare valct , etiamfi falfa fuerit Etcnim propolitio explicanda efr , ani
tcquam rerutari, vcl impugnan poflit (. 1027).
crgo camcxph- t em
care ncquit, nec eandem refutare vel impugnarc valet.
refutend&
Qui adeo adverfus alterius fententiam infurgunt cum eam nondum intelligant quo ^. tm u .
p
noilris morii us nihil frequentius);
a refutando alterotam procul abiunt, ut ne eam qu'dem _.
"

impugnalfe
fed impugnationem \ano molimine tentalfe dicendi iintr5.1017.1018).

Qui

propofitionem

datam

ncquit

explicare

Qm

ii

,.

Si quis intelligens

200.

ac virtute praditus fuerit , vel ob male fatla Oufaam

nec confequentias precario jumere , nec ad eas coloran- ub itnpufapiens

pudore fuffunditur; is
das terba alterius pervertere, nec confequentias conjequentiarum cumttlarepo- g*t:onc
Eccnim qui incelligens, hoc cft, mcthodi dcmonftrandi ac prin- ^' w*

teft

cipiorum in dato gcncrc gnarus fuerit is fibi pcriuaderc nequir, pro- ^itl
pofitionem, cujus ipfemct ex hyporhefi alterius rationcm rcddcre , vcl reatm
quam cum propofitione aliqua conciliarc ncquic,ex illa fiuerc :cum non
propofitionem aliquam ex daca hypothefi feu propofitione
adtrnctat
alia fluerc, nifi quam legicima ratiociniorum concatcnationc inde inferre valet (. 5 1- & feqq.), non afTumcis principiis niii cvidcnrer
veris (.562). Ficri adeo ncquir, ut infcius confequentiam aliquara
,

5:

prccario fumat
Si quis virtute praeditus fuerit, vcl ob male fa<5ta pudorc fuffundituii is nec fciens coniequcntiam aliquam precario fumcrc , multo

minus fenfum verborum

lcc

alterius

ut aliqua veri fpccie

Similiter

fi

iniqua interpretatione pervertcrc vaimpcricis videatur

candcm fumerc

quis intelligcns fuerit

is

novic

propoiicionem falfam

jam

V.ll.SeB.V.CJlI.De aflimandisviribus

542.
jam

refutaram

effe

fi

in

juxta formamdcmonftracionis indirecla? uniea collifuperfiuumadeo effe , ut cx ea ukerius inferarali-

gitur propofitio falfa,

1041J. Ficri adco ncquic, ucob ignoranciam confcquencias confequcntiarum cumulct. Quodfi idcm fuerit lapicns,afupcrf1uis abhorret,
coniequcnter
quod fuo Ioco aiibi dcmonftrandum f.iciic conccditur
nec volcns easdcm cumulat. Et quoniam idem virtute praedirus eft,vel
ob male facla pudore fuffunditur, nec pravo in alios affectu eo adduci fefe patitur, ut fciens ac volens animo noccndi- casdem cumulet
as (.

1042 ).

Quamobrcm

&

intelligens ,& fapiens,& virtutc prsditus fufuffunditur

is ncc infcius , nec icicns
pudorc
crit, vel ob male
ac volens confcquenrias precario fumir,multo minus ad eas colorandas
vcrba altcrius pervcrcic &confcqucnciasconfcquenciarumcumulac
quemadmodum in facris imLoquimur hic de impoflibilitate morali non phyfica
fi

quis

facla

poflibile dicitur, ut

ident

Ouhiam

Deus mentiatur

&

vulgo impoflibile arlirmatur

1201.

ut vir honeftus

malitiofus.

fit

Si quis fuerit idiota

&

malitiofus ,is confequentiarium agfre poteft

Quod-

nuilo pudore fuffundatur , iniqua interpretatione confequentiam prefi idem

t.-num
cariam colorare valet Si quis fucrit idioca, hoc cft, methodi demonaZ c,e PJprincipiorum in dato gcnere ignarus; is cx data hypothcfi
ftrandi

tonfeque-

&

eorum racioncm inde reddere nequir,quorumgratia conditur,necqua>

nampropofitionesfe mucuo ponant, vel tollanc, dijudicarc valec (.551.62
Nequcidcm novir, cumulacisconfcquenciisconfcquenciarum profeqq. )
pofinonem nonmagis ficri falfam,confequcnccr non magis rcfurari, quam
.

ii

nonnifi unica inde colligarur

.104

1).

Facilc adco fibi perfuadec,fe cen-

furamaliorumminimc incurrerc, dumranquam confequenciamprimam

fu-

mir propoficioncm quamexdara inferrenequir & confequentias confc?uentiarum cumulac Acque adcoad ucrumquc pronus eft Qucdfi idem
,

nocere inccndir,atqucadcoconfcqucntiasridiculas
nifi primse ftatim iftiusmodi funt, eas cucomminifci
periculofas
Quodfi dcnique nullo pudore fuffunmulare non crubcfcit ( . 1042)
datur, nec confequcntias moleftas altcri imputarc verctur, imo lubenueric malitiofus,alccri

&

&

&

noccre alreri, confcquarur,

ut id aliqua veri fpccie fieri quear, verba alterius pcrvertcrenullus dubitat. Quoniam itaque confequcntiarius rcligioni iibi mmimeducit primam confcqucntiam precario iumerc , ut aiias alteri moleftas porro inde dcducere valeat , imo ut aliqua veri fpccie eandem fumcre impcritis
vidcatur, verba altcrius ir. fcnfum perverfum detorquere non vcrctur
pcriculofas, mini(. 1047^), inprimis autcm confcqucntias ridiculas
ter imputar,

uc

fcopum fuum, qui

eft

&

mum
tia?

plerorumquc opinione
non primse k(t offcrunt

talcs quaerit,
,

&

ubi iftiusmodi conlcquen-

confcquentias confequenriarum eo usque

con-

convmwndo)

controvertendo^dtjptttando

& doc endo

54

j,

continuar, doncc ad talcs pervcncrir , ncc in iis cumulandis fubiiftir ,

quamdiu tales ofteruntur, atquc molcftas iftas coniequentias alrcri imputat(. 1048); evidcns omnino eft, cum , qui idiota fucrit
mali-

&

tioius, nec pudorc ullo fuffunditur

confequentiarium agcre poffc.

Pitec adeo facillimum elle , ut quis confequenciarium agac

difhcillimum vero
moialicer impoflibile viro honefto, uc e;ufdem penonam cueacur.
>

imo

1202.

Quoniam confequenriarius argumento ab

invidfaducl:ourirur(.io49),. >?<

qui confcqucntiarium agcrc poreft, ille eriam argumcnto ab invidiadufto uti valct. ldtota igitur
mahtiofns , quique nullo pudore fuffunditur .
ab
invidia
argumento
duclo uti valet (. 1201 ).
Quoquis ma or eft idiota & malicia alios vincit, quoque minus pudore fuffunditur,
co magis aptus eft ad confequentiarium agendum confequenter ad argumentum ab invidia ducendum
Eteuim qui methocium demonftrandi prorlus ignorat ci evidencia vi-

&

<"".??*-

tn "\ alj

ducere
.

'

dentur, quae nulla confcquentia inleruntur Qu rrincipia omniaprorlus ignorat ; is rationibus intrinfccis nihil probare valet, fed in omnihus ad extrinlecas confugit , quales
argumentum ab invidia duclum offert ( . 1050 ) Qui mentem altcrius ne quidem intelligit, ei multae dirhcultates enalcuntur , ubi nullas perlpicit peritus , eafquc tanquam
conlequentias cum urgeat vi dtmatfiratimh antectdentis , plurimas confequentias precarias
Cum vero ignorantiam fufacillimo negotio reperit , quae fint cetcrarum fundamentum
vano faftu turgidus alios talpas judicet; pravi in alterum Ucet afam non perlpiciat
fectus fibi conlcius , qui ftimuli Ioco eft , proterre non veretur,quae magis ipfi , quam
Quando ptincipia vcrioadverfario nocent penes intell gentes ac arquos rerum arbitros
ris I.ogicse, Pfychologie ac philofophiae moralis magis in poteftate erunt , ea praxi argumenti ab invidia ducti inceriorem mer.cis confequentiariorum ftatum demonftrativa
ratione olim venabuntur.
;

&

I20J.
Similitercum confcqucntiarius utatur verbismaxime contumeliofis & Quhtam
in'alrcrum injuriis (. 1057^, confequenriaiium veroagcre valcar idio- in impuperficla? g^'do
ta maliriofus & pcrfridtae fronris (. 1201 );idwta malitiofus

&

frontis non veretur uti verbis in alterum injuriii , quem impu^nat

Rationes morales non addimus quae hic
in antecedentibus urgeri poterant

&

1204.
ideam animo concepit

ut queat.

demonfirationts \ndiret~l<

reclam ab tmpugnationibus male fanii confequentiariorum

refutationemindi- Oui pra-

is

et praxi

argumenti xinionfc-

Quicnim demonftrarionis indireclae ideis eam in daro cafuagnofcere valcr(.

comprehenfam
habct,
animo
am

ab

*?*

tnfur.is

cipiis logicis contenti

Qui

verbis
prin-

invidia ducli facile dtftinguit

qusntuvri-

or "

ma
_

impugnationc indi349), confequenrcr &

ein e\
recla ($. 10x3), adeoque multo magis a praxi conlequcntiariorum ( . cJadflnrefurarionem indirecftam ab

1047. &feqq.)&argumenti abinvidia dudti diitinguere valet ( 1050). guercpofNimirum impugnatio indirecta cum nitatur probatione infufticiente formam demon- fu.

&

a rerutatione mdire&a nor.nili principiis difftrationis apogogicae fervat (5. 1016) ,

demonquod nempe tanquam certi fumantur , quse nondum probata lunt
,
ftratione autem apogogica nihil prorfus commune habct p.-axis confequentiariorum Sc

ferc

argumenci ab invidiaducfi (. 1047.& feqq. . iojo. 5$;

. Iioc..

Qnoniam alterum
mandis

VVo[1fii Logica.

).

debet regulas de for- Quinant

a
notionibus a poftcrion , inprimis de obfer- ^ternm
vandis
Z z 2

a pofteriori refutaturus nolfe

judiciis intuitivis

&

Cum

T.ll.SeB.V.CAlLDe aflimandis viribus

544

&

efTcntialibus, ncc

non

qu

in

modumattribu-

frflsriori

vandis attributis

refutare

corum infunc, de definitionibus

fojjit.

atque experimentis cruendis (. 1054 ); alterum a pofteriori refutaturus nonmodo

obfervationes atque experimenta in promtu , vel in poteftate babere , verum
etiam in propo/itionibus determinatis inde eruendis probe cxercitatus effe debet.
Al as fcilicec experienriaobltare videbitur, quithefin impugnatam non ferit , aut cumea
caufis inveftigandis

&

iis,

per

pofteriori dctcgendis

&

limandis, de

judiciis univerfalibusexobfervationibus

prorfusconlpirat, quemadmodum confequentiarii difficultates , quas comminifcuntur,eidem

obftare fumunt, cum tamen nonnifi ob illam parum intelle&am obftare vidcantur.
.

Quinam
propofiti-

cnem aepoffit,

Qui

1206.

in propofttionibus demonftrativa ratione interpretandis fuerit verfatus

p rce terea principiis

ac

cx habitu demonflrandi , nec non veritatem propcfttionis a pO'

^er tori fyabilendi

enim qui

inftruSius

is

propofttionem

impugnatam defendere vaht

Et-

in propofitionibus

demonftrativa ratione intcrprctandis fuerit

alicnum fenfumdetortorum vcrum fcniumdcmonftrare, aut, ubi is demonftrativa ratione patere nequit , ea ira interpretari novit, ut fcnfum fundant impugnantiprobatum, confcquenter fcntentiam fuam contra verborum detorfioncs, vel falfas autamentc
fua alienas interpretationes defendcre valet.
Si quis principiis ac habitu demonftrandi poller , is propofitionem
impugnacam demonftrarc, tum ctiam oftendcre valet, ab impugnante
fumi principia precaria , vel falfa , vel in formam fyllogifmorum impingi, ubi aliquid horum contigit , ncc minus fi ipfe principiorum
prccariorum vel violata? forma demonftrationis reus fiftitur ,
illa
demonftrare,
hanc vindicare imo vcritatem ,quando opuscft, confequentia, quce canquam abfurda vcndicatur , evinccre & confequcntias prccarias a vcris difccrncrc , nec non confcqucntia molefta concrariam ex propofitionc impugnara deducerc ( .55 i.<5c fcqq. ), confequcntcr propofitionem impugnatam a priori ,tum quando publice nondum
proftat demonftratio (. 1062), tum in omni caiu impugnationis direrfta?
( %. 1068. 1069 ) ,atque indiredrte( jT. 1070. io7i.i072)defcndere valct.
Si quis denique in vcritate propofitionum a pofteriori ftabilienda verfatus fueritj is a poftcriori, ubi obfervationes ac cxperimenta in poteftate funt , confirmare potcft , pradicatum convcnire fubje&o , confequenccr propofitionem impugnatam a poftcnori dcfcndere valet (.1053).
E. gr. Contra motum rerrae vertiginis ipfe Tyiho urgebat , idificia eidem lUperftruverfarus

is

verborum

in

&

&

ila collapfura vi centrifuga, qua corpora in peripheria circuli lataacentro per tangenrecedere conantur
Eum defendentes excipiebant , conatu centnfugo vim gravitati$ effe maorem , qua verlus centrum retrahuiuur . Enimvero nec Tycho demonftrare poterat , conatum centrifugum erle vi gravitatis ma:orem ; nec qui motum vertiginis defendere conabantur demonftrare valebant,vim gravitatis conatu centrilugo efle ma:orem.
Imo Tychonh aevo demonftratio nondum
poteftate erat
Quamobrem nec fieri poterat,
ut Ttcho hoc argumento vertiginem Telturis refutaret , neque e contrario, ut motusver-.
tigims Telluris defenderetur , fed defenrio tantum tentabatur , cum in dubio rcl<nqueQuodfi
xetur , utrum conatu centrifugo excutienda fint , quae Telluri luperftruuntur
veritatem impugnajam perpenderent , ^uantae dotes ingenii ad errorem refutandum
tam defenaendum requirantur , non adeo ad controvertendum forent pronf, iis nonmfi dotibui iriftrutii, quse confequentiarium perficiunt (. ipi ).
. 1107.

tem

&

convincendo>controvertendo,difputando

& docendo.

545

1207.
apologeticum conditurus obfervarc gjthitm

&

Quoniam fcriptum polcmicum

dcfcndcndo praecipiuntur (. 1080
debet, quae de refutando

&

rores refutare

& veritatem impugnatam

defendere valet

&

;qui er- firipta

in confcribendis li-

po.emka

his dogmaticis fuerit exercitatus ,is fcriptapolemica& apologetica condere valet. &*pologetica
defenioris fatisfacere quis poteft , materia fcripti poleScilicct fi orficio refutatoris
mici Sc apologctici eidem in promptu eft
Ut vero inde librum dextre condert poffit , condere
iis etiam fatisfacere tenetur rcgulis , quae in condendis librisdogmacicis obferrandae funt. pojfit

&

1208.

Si quii demonfirationum analyfin logicam (not. .

J5i.&feqq.

dareva- Ouinam

thefcos cbnrraria?, ad oppo-

ad opponendumperaptus eji Qui cnim probationcm

quamOpponcnsdefcndit vel illationem confequcntrae abfurdxcxthcii,
quaimpugnat,eomodo Jogice refolvit.quodcmonftrationes refo!vuntur;ei
modusoppofitionisomnismanifcftusevadit(.io97). Novit adccquinam
iyllogifmiopponcndi & quoordine inmedium profcrendi fint ut raliuas
propoiitionis impugnarx tandcm patcat. Ad opponcndum adco peraptus eft.
let; is

*^T

aP ** '

Quodfi Opponens hac analyfi inftrutfus accedit , a vero tramite ad diverticula nunrcccdct , neque fe a Refpondente aut Praefide abduci patietur .

quam

Si quis

formam

jyllogijinorum

&

1209.

principia in dato genere ,ad

quod difpu- Ouinam

atque in determinatione fubjecli vel ejus ^qnodadno- indifputionem fubjecli aut prtedicati refertur , qua jiante pr<edicatum fubjeclo com- tando
Etpetit , inquirere novit ; is Refpondentis officio in difputando fungi potefi
-_
tatio refertur, tenet

^J~
'

enim i\ formam fyllogifmorum & principia tcnet aflumto fyllogifmo ccm (l4cr}
Opponentis novit, quidnam ncgare ,quidnam concedere debeat Quod- f ffit.
fi prxrerea
in determinationem fubjedl:i vel ejus,quodadnotionem fubjccti aut prxdicati refertur , promte inquircre valct; propoikionem reftringcndam vel limitandam, qua utitur in fyllogifmo fuo Opponens ,
;

rcftringcrc vcl limitare

feu diftinguere

no9

),&

>

applicata diftin-

moncre potcft, quo refpectu majorcmconcedar ,minorem ncget,

& viciflim majorcm ncgct, minorcm concedat. Refpondentis adco muncre in difputandofungi poteft (.1 ioi.i 103. iio4.uo8.iii2.&feqq.).
ctione

Qui
liis

notionibus

. 1210.
rerum animum refertum babet easque

communicare vaiet

definitiones

verbis dextre

ac propofitiones explicare

illufirare

cum a- Quinam

&

or-

Docenns
6

easdemque a pojieriori confir- T'"

mare novit , nec non methodi alios convincendi ac refutandi gnarus , imo /0(
gua artificialicum utente , tum docente follet // Docentis munerefungi poPatet per intuitum , fi ad ea, qua? de methodo docendi (jT.1119.
te/i
& fcqq. ) inculcata fuere, animum advertere volueris.
Muka hinc fpecialia deducere l'cet fi ad ea refpicias qux de notionibus fibi comtum de eaparandis 6V cum aliis communicandis , de definitionibus & propofitionibus
deimpugnatre
ventatis
de
confutatione
rum cxplvntione ac probatione, de errorum
r
reddit;
fenfionc Jv ti func. Sed qui omnem Logicse theoriam 3c prax'n fibi familiarem
dinatis atque completis demonflrationibtif munire

is

vires fuas abunde exftminare poterit

utrum muneri Docentis

Z z z, 2

fufficiant

nec ne.

SECTJO

54*

S E C T

O VI

D E

USU LOGICiE
METHODO
IN PRAXI VIT^E ET

EAM STUDENDI.

CATVTL
De Ufu

LogicsE in praxi

vitie

I2II.

Sum

Scopus

Logiaein praxi vttte monftraturi oftendcmus,

quid Logica artificialis confera.t in dirigendisoperationibus mentis circa negotia in vitaobvia.

Aiitoris.

In generalibus fubfiftimus , nec aJ fpecialia digredimur ,

negotia in vita obviaadcerta genera reducentes
non foluin
ea de caufa , ne opus hoc logicum in nimiam molem excrefcat ; fed prxeipue ex hoc capite , quod accurata pertra(ftatio alia quam plurima praefupponat , quae in Logica traCeterum ut le&or attentus
di minime poffunt
in theoria ac
praxi Logica; probe verfatus ipfemet fpecialia detegere poflit
aut generalia noftra in dato cafu fpeciali dextre applicare difcat;
,

&

non inconfukum ducimus eadem exemplis fpecialibus illuftrare.

Equ'dem nonnullis omne hoc inftitutum vanum atque fuperfluum videbitur
propterea
quod experienria comprobatum exiftiment Logicam naturalem hic nobis abunde fyffi,

cre , nec artificiali efle opus: ut itaque fecus fentiant nec , quae fibi adeo proficua lutura funt , intempeftive negligant, hinc inde damna nonnulla annotabimus , qu?e ex negleclu Logicae artificalis confcquuntur . Ob e<ftionem minime moramur , quod Logcam
artificialem unufquifque pro arbitrio fibi fingat
dedimus enim (5- *6.
feqq ) lapi;

&

dem Lydium
traditam eum

qui genuinam a fpuria certo diftinguit

Imo fufficit Logicam a nobis
habert ufum , quem eidem vindicamus
Si quis diverfam a noftra cond:t vel commendac , is quantum ca valeat , ipfe difpiciat
.

Vnde pt
deatomnis eognitionis in
ntgotiis
~vit ufus

Omnis

1212.

ad applkationem definitiocolligitur, quoduam

ci conveniat nomcn
(.349), confequenter cum termiais communibus
notiones communes ( . 114), adcoquc genera atque fpecies (. 113.44.
num

&

cognitionis acquifit* ufus

& propofit ionum redt

in negotiis

v'rt<e

Etenim ex defmitionerci

feqqj denotenrur

, ca ad fua genera fuasque fpecies rcducitur. Porro

propofitionibus univerfalibus atque determinatisgeneribus
fpcciebus iua praedicata attribuantur, qune iisdem convcniunt ( . 242 ) carum

cum

in

&
;

opc

De ufu Logica in praxi vita

547

, quidrci obvice convcniat (.348 ), confcqucntef.

dato cafu judicium formari debcat difcuriivum (. $1), fi-,
vc thcoreticum , fivc prac"ricum,prout cafus tulcrit. Omnis adcocogni-

opc

ulterius colligitur

quodnam

in

tionis acquifita? in ncgotiis vita:

ufusabapplicationcdefinitionum&pro-

politionum pcndet.
E. gr. ICtus ex definitione Socicutis in dato cafu ratiocinando colligit contr*i~tum diefjt fociet.ucm , atque inde beneficio legum porro infirt , qu:d in eodem cafu fit juftum, quid inuftum, Sc quid fieri debeat .
etiam facere tcnetur MeJicus morbuni
agmturus
remedia convenientia praelcrpturus . Omnis noftra cognitio definitionibus
propofitionibus continetur. Piopolitionibus docemur , quaenam rebus obviis tribuenda
fint prxdicata , ut , qu. iis xonveniant , intelligamus , etiamfi eadem intuitive minime
cognoicamus . Definitionum autem beneficio res obvias agnofcimus
a fe invicem difcermmus , ne per erroftm iifdem tribuamus pr,ed:cata, quae minime conveniunt . Hinc
eas dernum ad \ 'tam utiles oilendimus( .
Difc. pr.tlim. j propofitiones, in quibus conditio accurate determinatur , lub qua praedicatum lub etlo tribu'tur , coniequenter qua:
determinata: funt ( . y.o ) , tk terminos
philofophia non tolerari ;uflimus ( . n6.V.:fc.
fr.ttim. ) nili accurata derinitione explicatos ,
in le<tione libronm prxcepimus , ne
propolitiones mcmoriae mandentur , antequam conftet eas elfe determinatas ( . 9J4;
in fcripto dogmatico hiftorico in ulum vitse condendo inunximus , ne eidem inferantur
nifi Jefinitiones, quarum realitas am publice adltruda ,
propofitiones publice ;amdemonftratae (. 847), quae ad praxin tendunt ( . 86$ ) .

tum

Uem

&

&

&

m.

&

&

&

Quoniam
to

1213.

applicatio definitionis manca? crrorcm parir, nec nififortui- Dijudica-

rem agnofci

facit ( jJ.

633

),qua.'

vcio fupeifluis abundat, applicatio-

nem

tiodifini-

ob- Uomm

>
jufto prolixiorem reddit (.836), imo efficere poieft
ut rcs
inU{l m "t
minimc agnofcatur, ubi accurateratiocinaii fuerfs adfuetus( 349)5
antequam definitiones in dato cafu applicars pcfii,
eas nec mancas ejje , nec
,

via

centur.'

fuperfiua continere certus ejje debes

Atque hinc ufus doctrinae logicae de notionibus ac definitionibus , quse magnam theorise partem abfolvit , <5c frequens etiam in praxi comparet
per omnia vitae negotia fe,
fe diffundit
Ceterum exempla quoque clare loquunrur
quod h c inculcatur
Sane
ICtus fi utatur definitione manca focietatis, pro focietate habehit contractum , qui fub
;

hac fpecie minime comprehenditur

&

ubi contigerit, eum in judicando a vero non a,

affecutus fuerit non definitioni , fed cafui tribuere debet ,cum
eadem facilitate
errorem incidere potuiifet , fT alius contractus focietati ex parte fimilis oblatus fuiffet
Quojfi quis novit , defin tionem er?e mancam , nec aliaminpromberrare

quod ventatem

fane probabilem tantummodo effe applicationem cus agnofcit , neque adeo

pro certo habet , fed tanquam probabile fumit , rem obviamad hoc vel iftud genus aut
hanc vel iftam fpeciem pertinere ( 5. 581 ; : quo in cafu omnia quoque 'udicia ulteriora
ex applicatione propofitionum refultantia nonnifi probabilia erunt (. 585. 5S6.) . Pluriautem refert in negotiis vitae humanae ut conftet , utrum 'udicia noftra fint certa.,
an probabilia tantum , cum inde pendeat aeitimatio fpci circa eventum in confiliis pru-

ptu habet

is

mum

denter capiendis non negligenda.

Quoniam

1214.

propofitiones contrarias fimul

falfae

funt,fi de fubjeclo ab- Dijudica-

quod eidem nonnifi fub adjicicnda conditione conven c ( 5Ji ) atque adeo carum applicatione ad cafus obvios judicium
difcurfivum erroneum paritur (. 538) ;imo quamdiu non conftat, num
folute praedicatur,
'

in

propofitionc hypochctica conditio adiecla, in categorica definitio pof-

fibilis fit,

propofitio nonnifi hypothetice vera

eft

(.

534J ,confequenter

tiopropo-

fitionum
anteH
"**

Mm
'"

'

Tart. II. SeH. VI. C*j>.

548

/.

tcr nec certum parit in applicatione ad cafum obvium judictum di

curfivum (. 570 ) propefitiones dijudicand<? funt , num fint determiiMta
in iis notio fubjefti poffibilis , antequam ad cafum obvium applicar
poffint .
;

&

Atque hic ufui funt , quas de propofitionibus & fyllogifmis in theorii Logica: & atihuc fpe&antibus paffim in praxi eiufdem traduntur: ut adeo denuo omnis ifta LogiIta e. gr. Medicus remedicx do&rina ufum fuum per omnia vitz negotia diffundat
tim morbo in dato cafu conveniens non determinabit , Tiiii determinate noveri* , quaudonam idem conducat
is

121

oiimam

Quoniam definitiones
pfxapta
j eantj antequamadufum

dijudicanda*

5-

funt,num

regulis logicis refpon-

vitce transferri poflintciT.

1213. 1214); patet^d

rax,n Vlta potifftmum facere , quade definiticnibuj ac propofttionibus detcrgdpraxin P

earumque demonftrationibus pracipiuntur
minatis
viuferadeo omnem propemodum theoriam logicam , qualem in compendium mifApparet
-v.znt.
fam dedimus in Logica minore, huc facere
.

121

^2>matict biftorici

6.

nontraduntur definitiones nifi

determinata ; ufu Logic<e in dijudicandis den>tionwn
pnp^ finitionibus , num mancae fint, an fuperflua contineant, atque propofitionibus > num fint dcterminata:
in iis notio fubjecli potiibWis carere pofttianum
cfundo
Etenim eo in cafu autor libri dogteft eas ad cafus cbvios applicaturus
non fit
matici cum definitiones, tum propofitioncs dijudicavit,atquc adeonon
*&**'
opus eft, ut lector easdem denuo dijudicet, qui viribus huc requifitis
minime inftructus fupponitur, cum eas applicare poffit, etiamfieasdem
dijudicare nequeat, modo fibi easdemfamiliaresreddiderit(. 548.349).
E. gr. Qui vitris poliendis & initrumentis inde conficiendis operam navant
OpticoTum t-heoremata quorum nonnifi hiftoricam cognitionem habent , demonftrationes autem dare nequeunt , nec ab aliis datas intelligunt , dextre applicant in cafu dato propterea quod ex applicatione nullus prognafci poffit error, cum certafint, utpotedemon''

frfi.

ri
^*
aCcuratde

->

nec propofttiones

proftant

in quibus

nifi

&

&

ftrationibus a Mathematicis munita , etft ipfimet illius cert'tudinis non rint participes,
aflenfu fuo in autoritatem illorum refoluto. Non tamen hinc confequitur , exfpirare in

eo cafu ufum logicum, qucm in anterioribus ( . 1114.1x15) inculcavimus , cum autor

libri dogmatici hiitorici
qui eidem fidem habent unamtueantur perfonam

&

jT. 1217.
prodogmaticu hifiortcis difimtione s occurrant minus accurata
namqms
Qri gs vag<e ; eas absque pericub errandi ad praxin transferre nequit , nifi
pfit\
emet ea *dem dijudicare valet
Etenim & dcfinitiones, num fint man'b&kot* 9"* 'Pf
cae, an fupcrflua contineant ( . 1213) , & propofitiones, num fincdeterminatae, & notio fubjetfti carundrm poflibilis, dijudicari debenr,antequam ad cafus obvios applicentur (. 12 14). Quamobrem qnia autor
libri dogmatici hiftorici dcfinitiones ac propofitiones minime dijudicafittando-

Si in

&

lihris

antequam easdem libro fuo infereret per bypotbefin; leclor casdem

di/udicare dcbet, antequam eas ad praxin transferat
Etenim fi contingat , deflnitioncm efle minus accuratam
propofitionem vagam pcricu-

'vit,

lo errandi fcCc exponit,

modum jam

ante C.

dum

. cit.)

eas ad cafus obvios applicat,

oftendimus.

quemad-

Cum

De u\u
Cum

Logica

in

praxi

v'tta

549

Mathelin tanrum non prorfus cxulent , in Iibrij

propolitiones
vero dogmaticis Jrrtoricis 6c definitiones accuratae plerumquc defmt ,
fn utramque idco eentradictionis partem dilputabiles ; Loginon fatis determinentur
ca artificialis ns apprme neceilaria elt , qui ex lllis in uium vitae proficerc volunt , nifi
dubi.r fortunae fluclibus in cafibus obviis fele prseter nucelfitatem cxponere malint

hodienum libn

fcientifici e.xtra

&

I2l8.

Definitionem in dato cafu applicaturus

1.

folvat, quot notx candcm ingrediunrur,

cam

in

tot propofitiones rc- Definitio-

quemadmodum

in leclionc li-

947): 2. ad rcm pradentcm attcndcns tot judicia formct intuitiva, quot prardicata diftingucrc valct ( . 659 ): 3.
hacc prardicata cum notis iftis lcu prcedicatis propofitionum , inquasdcfinitio rcloluta fat, conferat: 4. Quodli intcr ifta haec fingula minime
occurrant, cx illis (%. 551. & feqq. ) colligat alia Etenim fi vcl intuibrorum

prarccpinuis

fisindt*
tocafu
a PP lc -~

tive,

vel ratiocinando

vcl

partim inruitive, partim ratiocinando in-

qux

dcfinitioncm ingrcdiuntur , in re obvia contincri;

dcfinitum qucque iisderp compctcrc rcclc concluditur ( . 349 )
Nimirum omnis definitionis applicatio continetur hoc iyllogilmo generali Cul conve.
notcfcit, notas,

niunt nvt.t iu dcfiniiione ipfius S taumerata fimul , eidem qtioqite convenit dcfinitum . Sed enti jl
conveniunt omr.es netje in definitione iffius B cnumeratx . ErgO ipfietiam convenit nomen B( quod

continetur lub
hoc calu defimtum ) , feu, quod perinde eft , ergo
eft B. Ma:or
nullo ad defin-tiones extenlo ( . 349)- Minor probatur , vel per :udiito de omni
dilcurfiva ex iiidem derivata . E. gr. In cafu
dicia intuitiva lola , vel per intuitiva
quadato probaturus figuram obviam elfe quadrarum ita argumentaris Omnis figura
retlangula efi quadratum . Atqui htc figura cil
quadrilatera ,
drilatcra , ? tenuiiatera ,
rctlar.gul.x . ErgO hgc figura efi quadratnm . Minor COntinet |udicia de Htequiiatera ,
gura praelente formata (ive intu'tiva , five ex intuirvis deducta , veluti fi tria latera
bina tertio ad angulos rectos 'ungi intuitive cognolcis atquc
eidem memurae congruere
inde ratiociniorum legitima concatenatione ( 5 ji ) colligis , quartum efle iifdemquoque xqualc, confequenter figuram quilateram . Idem codem modo obtinet in definipotum
tionis temperantite applicatione , quod fit habitits detcr minandi appctitum circa cibum
Quicunque gaudet
lcgi naturaii convcnienter . Etenim applicatio hoc continctur fyllogifmo
pitum legi Haturaii con-venienter , i.ieeft tempcrans,
habitm ietermin.zndi appctitftm circa cibum
Sed Titius giudct habitn dctcrminandi appciititm lcgi natitrx convenicntcr . ErgO Tititit efi tent'
fcrans . Minor probari debet ex iis, quae de Titio in capiendo ciboac potu obfervas , adfcitis in lubfidium principiis moralibus five 'uris natHraiis de determinatione appetitus
circa cibum atquc potum iuri naturali congrua , fed obieivatis iis , quas de notis definitionem ingredientibus praecipiuntur , fcilicet ne admittantur, quae per fe mutuo determinantur ( . 836). llnde denuo patet in applicatione definitionum ad calus obvios
eadcm faepius concatenatiorje fyllogiimorum opus efle , qua in demonftrando (J. jjt.3c
feqq. )utimur ..;
eft in

&

&

&

.:

&

&

&

&

&

&

&

Nc

in judiciis inruitivis

defmitionem ingreditur

. I2I9.
formandis nimius

dtfpicicndum

ejl

num

fis

fumta qudlibet notdtfua? ^tmhages

ea in re obvia contineatur.ubi

in dcfini-

t'onp.m

fufpicio adfuerit , eam iocum babituram ,vel quaritur ,num

applnaE. gr. Si quiritur , num tUntitu fit temperans , cum ms natura? urgeat quantitatem
ac qualitatem cibi per lanitatem tanquam rationem finalem determlnandam elfe;inqui- tionevire,-,dum er t , num ea cibi quantitateac qualitate utatur , qux fanitati conducit ,&'num tandtc.
Quodfi cofanitatem in cap endo cibo atque potu conftanter tanquam finem intendat
gnofcas intuiti\e tk data occafione , iixvimm a nimia cibi quantitate abftinere; cum id
inter requitita ad temperantiam locum habeat , probabiliter colligitur , Mevtum forfan
Ne igitur pcr ambages incedas certo cogniturus, utrum temperais
efle temperantem
(it r.tc nc , inquirendum erit num cetcra ad temperantiam requifita , hoc eft, notx de-

ea applicaripojjit.

fiiiitio-

Vart. lLSeB. VI. Cap.

55

1.

B n tionem ingred entes omnes

;

in eodem deprehendantnr ( . 580;. Hac rationeevitantur

applicandis definitionibus , dum a judiciis intuitivis formand s abitinemus,
in determinandis noris nullus eft ufus
;

'mbages

^uorum

in

Cum

t*uin*nt
tlitir.itio?

nes datas

cafuappikare
ancat.'
*

I2 20.

nora definitionem ingrcdienres in daro eafu fingu!arinonfem-

cognofcanrur , itd faepiifime ex judiciis inruirivis colligi

dcbeant eadem fyllogifmorum concatenarionc , qua in demonftrando utimur C 1118 ji in applicandis defnitionibus
dsmonfirandt babitu ,
p er intuirivc

&

Ouanam
Tefinitio-

ru-mloco
ferv.ant
propofitio-

&

&

principiis certis ftepijfime opui efl

^ on a<^ eo fufficit conaere definitiones probatas in ulum vitaej fed eas dextre applicademonftrandi habitum fibi comparare, cV principiis aliis animum imbuere teturus
rebus ad fua genera fualque
netur quod cum vuigo negligatur , :udicia diicurfiva
fpecies reducendis deproperari ecquis mirabitur!'

Omnes

propofitiones

qua

1221.

converti poffunt

definitionum loco ferviunt in

Etenim il propoiitio converti poceft, loca iubjecti & picxdipermurare licet (. 282 ) , ncmpc ft omne A eft B , eiiam omne B
fi ^, g x e0 jgitur, quod quid B iic , inferre darur quod criam iic A,
CO nfequencer pracdicarum propofitionis convercibilis aorae vicem fubit,
unde in dato cafu fubjeclum agnofcicur arqueabaliis rebusdiftinguitur.
Illa igirur propoiirio definicionis locum tuetur (. 153J.
dato cafu

cari

E. gr. In elementis Geometrix propofitio de xqualitate angulorum alternorum intra

parallelas converti poteft : utuntur adeo Geometrx iitorum angulorum xqualitate loco
philofophia modefinitionis in lineis parallelis agnofcendis . Et quando in Medicina
rali de fignis loquimur , fiquidem cerra , non tantum probabilia effe debeant , per ea

&

non intelliguntur nifi prxdicata propofkionum convertibilium , ut adeo abfonum videri

definitiones rebus agnofcendis & a ie invicem d'itinguendis infer, quod cum
viant ( 5.197), Medici ac Moraliitx infnper veiuti habitis definitionibus utantur fignis.
Si certa fuerint figna , per ea rem inde agnofcendam definire licet: id quod ex noftra
de propofitionum "converfione [ 183. & leqq)& diveriodefiniendi rnodo doctrina aprinequeat

ori

patet

5. 171.

&

feqq.

Studium
incoirvirtendis

n
l

2.

Qioniam propofitio, in qua de fubjccto praedicanrur vel attriburum

proprium (. 283J , vel omnia clTenriaiia iimul lumta ( Jj\ 284) , vel mocl
cujusdam aut relacionis poiTibihras,quae per modum artiibuci proprii
me ft
2 gj
ve q U0cj fu b ^ata condirione nonniti de eodem prazdicari poreft fjT. 286); in propofitionibus convcrtendis multum fludii poneni

propafi-

112

A
*'

dum

ne converfa pnetermtttatur

quam

in caftbu; obiiis defnitionis

locum tueri

foffe prcevidemus , vel faltem fujpicamur.

Pribcipia logica non furficiunt , ut in orani cafu demonftretur , num aliqua propofiCum enim otio converti poflit , etfi nos tradiderimus , qux utiliter hic adhibentur
ftenderimus , quomodo obferventur ea qux per modum atrributorum iniunt ( . 673;,
tum etiam attributa
elfentialia ( . 677 ) , nec non quomodo effentialia cc attributa
tum propna , tum communia fimul fumenda , ut proprio xquivaleant, determmentur
elie debeat praedicatum , ut propciitio
( . 732. 733 ) atque prxterea docuerimus , quale
converti poliit ( . 183.
leqq. ) j ex principiis logicis fxpifiime decidere licet, num propoiit'o data fir convertibilis
Quoniam vero non modo fxpius ex principiis Logicxconvertibilitas propofitionis demonitrari nequit , \erum etiam prolixior evadit demonftratio,
quam qux e>. principiis domcfticis contexitur; ideo tentanda eft propoiitionum conver.

&

&

farum

Dc

ufu Logica inpraxi vita

5$

Uium dcmonftratio cx pnncipiis domefticis , exemplo Mathematicorum , qui ex iildcra

Ne tamen numerus converlarum praeter necdlitatcm augeconvprfas dcmonllrare folent
atur , eorundem exemplo uon omnis converfa promilcue recipienda , fed ea tanrummodo,
qu.e uiui elfe potelt
Ita E.didts non dcmonltrat converfam tlieorematn de quantitate
angulorum trianguli fimul lumtorum , fcilicei quod figura fit triangulum , CUIUS anguli limul lumti lunt ad rectum in ratione dupla , proptcrca quod ex hoc attributo nunquam triangulum agnolcitnr, neque adeo converfo theoremate derinitionis loco utimur.
Haec cura propofitiotium <.om.eriend.trHm iis inprimis iniumbit , ijni fcripta dogmatica in ufum vipropofitirx condunt , _ti ex libri. iormtticii hifiorkis , in tpuibus definiihnes minns accurt*>
oncs vag* pommtur , prtfiiere fludint
Inprimis ea commcndari meretur quamdiu bona:
derinitiones rarae funt , ut propolitionum converfarum opc defedui huic medeamur, cum
datis iftiuimodi propofitionibus converfis & detinitiones condi polljnt, i\ ita vilum fue.

&

rit

&

delinitionibus in praxi carere polfimus

vcl openotionisclara; ,ututcon- Tropoftvcl vi definitionis (jT. 1118), vcl deniquc vipropO' tionum

Propofttionem categoricam applicaturus

fufae (

88)

80.

jf.

1223.

1.

lioonis, quae dcfinitionis locum tuctur

(% ti2i;,rcmobviam adfuum

gcnus, vel fpeciem iuam rcducat: i cidcm tnbuat prxdicatum, quod

generi vcl fpecici ifti convcnirc alias cognovit (%. 348 ).

cate

ri -

dm V

applicaQuicquid
Niritur fcilicet applicatio propofitionis categoncx hoc fyllogifmo generali
f>0
continetur fub genere vel fpecie A , ti competit fnedicatum B. Atqui tes obvia continttur fui gtntrt vel fpecie jl. Ergo ti cempetit predkatum B. Minor innotelcit in calu dato vei notionis confulas , vel definitionis aut propofitionis aequivalentis applicatione ma;or eft principium nobis familiare Communiter homines res obvias notionum confularum ope dicjuae iteratis
ftinguunr
principia , quibus majoris loco utuntur , funt propolitiones
judiciis intuitivis animo ieie ingenerarunt . E. gr. Igntm agnofcimus ope notionis confulse. Quod ignis calefaciat experie-itia edocti fumus : unde de igne in praefente cafu inferimus, quod calefacerc debeat Re vera igitur ita rariocinamur , dum ope cognitionis
quod hk ignis ,
antea acquilitae
intuitivae praefentis :udicium difcurfivum formamus
quem e longinquo fpeilamus , calefaciat Ignis calefacic Hot ens efi igr.is Ergo hoc tns caiefacic
Ope definitionis -ICtus agnolcit contraclum datum eife focietatem. Quamobrem
CUm lex permittat, Ut focietas reminciationc unius , invito alttro , foivatur , de dato quoquc
:

&

&

contraiilu iudicat

argumentatUr
tfi focietas

quod

Omnis

ErgO

unius rtnunciathne

altero invito

hic contracius , invito alttro

folvi qtttat

Revera autem

ita

folvi pottfl . Sed hic contrafttit

nnins rtnunciationt folvi pottfl . Minor reperi-

focietas rtminciatione unins

invito alttro

tur applicata definitione focietatis ad cafum datum . Ma or eft lex , quam fibi familiarem reddidit ICtus Ceterum hinc patet necefiitas definitionum in iure,cum ablqueiis
applicatio lcgum incerta fit , ubi notionibus confulis fidere non licet
;

I224.

Propofttionem bypotbeticam five exprejjam

ftve

ad formam

categorica re-

j> yo

p^_

res obvia ut ante ad fuum genus vel fpeciem fu- tionis hyam reducatur 2. formentur judicia intuitiva CjT. 669) , ut apparcat , poibtek*
num in pra?dicatorum numero occurrat dctcrminatio fubjccfli , qua." in applica,propofitione hypothetica condicioncm prxbct, vicujus pr.tdicatum fu- tWm
bjeclo tribucndum; vcl ex judiciis intuitivis coIliganturf. jsr&fcqq.)
alia difcurfiva id eundctn finem , ubi intuitiva nondum exhibcntdctcrminationem fubjccti 3. qu gencri vel ipecici fub data dctcrminatione convcmunt, prxdicata rci obvix tribuantur ( . 348). Ita propofitio hypothctica ad pra?(cntem cafum erit applicata.

dutlam

applicaturui

t.

Nititur fcilicet applicatio propofitionis hypothetica: five exprclfae, fi\e ad

tegoricas reductae hoc fyllogifmo ; Quicquid continctnr fub gtntrt vel fftcic jt
A a a a.
Logka.

&

VVolffii

formam

ca-

admitti: dttcrmt*

Tart. II.

552.
termit.ttionemC

SeR.Vl. Cap.

L
A &

competit pradlcatum B.

Sed res obvia continttur fitb gentre lel fpetie

cbtix competit prxdicatum B. Minor innotefcit in dato cafu quoad partem primam ut in problemate praecedente ( .
quoad alteram vero
vel per ;udicia intuitiva , vel per difcurfiva inde colleta , vel partim per illa, partim
per hxc . Ma'or vero eft propodtio nobis familiaris. E. gr. Ignem agnolcimus ope notionis confufx flammam ejus ferire ir.tbem in calu dato ope judicii intuitivi nobis innoteei

aamittit dettrminationtm

ErgO

C.

rei

m;),

Recordati igitur lignum ab igne acceadi y fi ejus flamma ipfum ferit , applicantes hanc
propofuionem in calu dato judicamus, trabem accenfnm iri. Revera igitur ita ratiocinamur Si flamma ignis trabem ferit , e.tm accendere poteft Atqui fl.rwmj ignis hic trabem feri:
Ergo eam accendere potefi Similiter ICtus ope definitionis fcietatis agnofcit contraintuitive ipfi innoteicit , contrahentes incertis partibns luclum datum efle focietatem ,
fcit

&

.
Quoniam itaque k.X praECipit , Ut, fi parplns operx COntulerit 3 id valeat ; vi eiuldem pronunciat , in cafu dato lucrum in eas paites ejse aijiiibuendum , in quas confenfere contrahentes Applicatio igitur lcgis in prslente cafu hoc nititur fyllogifmo
57 partes focietati fuerintadjtcla: , quod unus ei plus ope: x ccntulerit
Ittcrum in eas difiribuendum . Sed datte fcietati par3

tri dijiribuendi convenijie

tts focietati fuerint

refpeSiu operx incequalis

adjttla

qnod itnus

ei

ErgO lucrum in eas dividendum Mmor refunt adjeSix , quod v.nus ei plus operjt contulit
peritur applicata definitione focietatis ad cafum datum
formatis dc eo judiciis intuitivis . Major eft Iex ICto familiaris

tts

&

1125.

Terrmno-

rum pxotefEtasad

Quoniam
rctj uccre

&

res nobis obvias ratiocinando ad fua genera fuasque fpccies

propofiriones generalcs

^cxrre applicarc

cum

categoricas

tum hypotheticas

nec non ratiocinando colligcre liccc,

num

rei

cuidam

applkan- obvia? conditio ilta adfit, fub qua prsdicatum in hypothctica fubjeclo
fpccies terminis accurate definitis diftinguuntur
dasdefitribuitur , fi gcncra

&

&

wtiones

conditio in propofitionibus hypothcticis terminis

Zf propo- 49_

ms

&

fc qqj; terminis

fixis

ftudere

&

a vagis

tixis

cxprimitur (%.

ab(iinere debet

>

cognitionem

reram , quam ftbi acquirit , ad cafus in vita obvios applkaturus

ideo
Quoniam vulgo in philofophicis notionibus vagis atque confufis funt contenti
non mirum, quod qus: in philolophia doceri lolent , ad praxin \ itae hactenus parum

'

conducere deprchenfa fuerint

12 26.

Si quis propria experientia proficere fludet in

Trepria
cxperientia quo-^

manj

formare tcnctur

modo coa

^otitian-

ufui effe pojfunt

g cacj um:

*>

2#

is

682

1.
)

eorum
,

iis ,

quae fiunt

ut norit

qu<e in negotiis vittehu-

notioncs

fibi

diftinclas

quid cafu eodcm reccurrence

judicia formare dcbcc dcterminara,

applicare ipfosquc cafus fimiles dijudicare valcat

fic

eadcm incafufimi-

ut
(

3. 1222. 1224).

Ipfo facto experietur, qui dillinda Logicae ad experientiam domelticam applicatione

rumai
notitiam rerum ad negotia vitx humans obeunda utilem fibi comparat , quodnam difpraxin
crimen mtercedat inter cognitionem diftinclam hac ratione acquifitam cV: confulamabfyit Htinon quam fallax fit hu:us , quam certa
q Ue Logicx artificialis fubfidio obtentam , nec
livm.
atque tacilis illius ad cafus in pofterum nobis obvenientes applicatio. Negleciui Logics
artificialis debetur , quod imitati alios vel femetipfos in cafu diiiimili fine intento excidant
Sed plura ea de re dicendi locus alibi recurret
.

CA-

553

C A P U T
De

AD

II.

methodo Logicam

difcendi

12x7.

fiudium Logic<e animum appulfurus

prscipuorum terminorum
comparare debet Etcnim

Inittum

ac propofttionum biftoricam notitiam ftbi

flttdii Loterminos praecipuos qui fibi familiares rcddidit , is propofitio- &'"
ncs logicas , rum ctiam carum probarioncs cx iis contcxtas ( . 551.
arquc adco nullum cx obfcuriratc
feqq. ) intclligere valct (. 1 177 J
tjedium pcrcipit , nec pcrvcrlum fibi fenfum fingcns crrorcm vcritatis
Joco amplcclitur. Quamobrcm cum is , qui animum ad ftudium Logica;
.

&

&

appellit, regulas logicas intclligcrc

intellecftas in

ufum futurum me-

morire mandarc dcbcat (. 902) ; quod rerroinorum praxipuorum notitiam fibi comparare tcncatur cvidcns omnino eft.

In probandis vcl demonftrandis propofitionibus logicis utimuranrctanquam principiis id quod vcJ cx folis citationibusinnotefeas animum advertcre volucris. Dcmonftrationcm vcrofaad
cit, ubi
rioribus

cile intellcdturus principia familiaria cxpciiri

dcbct f . 1 149 ) id quod

ncqueat nififucccffu tcmporis ,propofitionum praxipuarum notitiam hiftoricam fibi comparare tcnctur animum ad ftudium Logicxappulfurus.

cum

fieri

ad aliarum quoque difciplinarum ftud um

Qtix hic de ftudio Logicae praecipimus
Inde autem omn:s diffkultas eftjquam imtio ftudii fenriunt tirones,
quod termini , quibus utimur, & propofitiones ,quarum in demonftrando ufus eft,nondum ipfts fint familiares. Et ideo fcripta dogmattca hiftorica in omni fcientiarum generc condenda funt , ut eorum le&ione tirones prsrparentur ad leclionem fcientificorum.
Atque ideo promifimus in fuperioribus (wt.. 966) directorium in ufum le&ionis prseraratoriae opcris hu us logci , eorum poriffitnum gratia, qui adhuc hofpites fuatinhoc
H:c ergo liberaturi fidem noftram problema fequens cum fua reioitudiorum genere
;

rransferri poifunt

lutrone apponimus

.1228.
Htfioricam definitionum ac palmariarum profofttionum notitiam ftbi compa- Direfloriuminnraturuiy
I.

Familiares
1.

fibi

fimplicis apprchenfionis

&

notionis (

genere (jT. 3&)> tum

39.41), individui, gcneris ac

in

sUleffio-

rcddat dcfinitioncs

3S

inanis (.

fpcciei

JT.

),

33.

34 )atqueterminicum

[udicii

(.43.

&

enunciationis f . Logic*.
ratiocmatio-

& fcqq J,

nis(.5o,), notionis univcrfalis (.54), eftentialium, attributorum

&modorum ( . 64. & fcqq.) , nora: ( . 79 ) ac fpecierum notionum
C^.88. 92. 93.95. icj. no. 113. 12J ), nec non terminorum ( . 81.
z
a a a
108.

1"%*^

108.111.129. 133. 211),

fignificatus proprii

atque ufus loquendi

cum in genere ( . 151), tum in fpecie

(.191), eflentialis & accidentalis (. 192) acque geneticas (.195) de prlma mentis operatione
Subjccli , prrahcati & copuia:(. 200.201 ) divcrfarum fpecierum
(.139.140),

&

nominalis
2.

VI Cap. II.

?*rt. Il.Sefi.

554

definitionis

realis

propofitionum (. 104. 209. 213. 216. 218. 241. 242. 243. 244.
262. 266. 267. 269. 277. 278. 314. & fcqq. 320^, dcterminationis fubjccli ( . 228), converiionis ( .282) & oppolitionis (. 2^S)
de fectmda mentis operatione
3.

&

partium ejus (332. 335. 356. 340), nec non fpecierum (. 341. 342. 352. 361. 365. 403. & feqq. 416.422.459.
467. 471. 478. 493 ),figurarum & modorum (. 344. 345 ), probationis ac demonitrationis (. 492. 496.
feqq. ) ejusqueprincipiorum (. 561 ) & fpecierum ( . 549. 550. 799. 854. S^}deterSyllogifmi

&

tia mentis operatione

4.

Veriratis

&

conceptibilis

547),

&

(. 50J

inconceptibilis

certi, incerti

)
(

564)

&

eritcrii

522 )

&

utriusque (. 523. 525),

probabilis

idea?
(

veraa

&

falfae

573. 578. 587 ),

611) &erroris(.

) opinionis(. 602) , fidei ( .

virii fubreptionis in experiundo (%.
), experientia? (. 664 )
ejus fpecierum ( . 750. 751 ),methodi
), libri dogmatici

icientiae

623
668

falfitatis

.594

&

&

fynthetica, analytica ac mixtae (. 885), ormixti (.829. 830), connexionis veritadinis fcholae, naturalis

(793),

fcicntificae

&

tum

(%.

victionis

877), folidae ac fupcrficiarise pertraclationis (. 898^), con(.982), prxcipirantiae in judicando (. 1003), rationum

&

extrinfecarum (".1004), pra:judicii(. 101 1) , reimpugnationis (. 1017. 1018^, utriusque fpecierum

furationis
),confequentiarii (%. 1046 ),defenfionisf .1058^
fcqq.
< . 1023
ac tentaminis ejus (. 1060 ) & difputationis (. 1085. 1084) expraintrinfccarum

&
&

xi Logica?.

reddat propofitiones
j.
De operationibus mentis ( . 30. 31. 32. 40. 48. 49. J2. 55 ),
de ente in genere ( . 60. 61. 62. 69. 70. 72),de notionibus (.
feqq- 104. 106. 112 ), de termi78. 82. 85. 89. 91. 94. 97.

II.

Familiares

fibi

&

118.

&

153.

154. 157. 158

&

de
121. 152. 135. 141. 144 )
160. 163. 167. 175. 179.
193. 194 ) quoad primam mentis operationem
De partibus judicri ( . 198 )> copula ( . 203; ), ncgatione ( .
3,
'207. 208. 212 ), de modo praedicandi ( jJ". 215. 217. 220. 221.
nis

( . 37. 117.
dcfinitionibus ( .

feqq.

222. 225. 216. 227.232. & fcqq. ), de determinationibus subjc<3i ( 229 ), dc univerfalitare propofitionum (. 257. 258), de
diffcren-

De

metbodo Lcgicam discendi.

differentia propofitionum

&

555

159 ),de oppofitione earundcm

quoad fecundam mentis operationem.

De regulis fyllogifmorum in generc ( .333. 334. 346. & feqq.
354- 35 6
357- 35^) & fyllogifmorum prima? rigura? in fpecie
( . 166. & fcqq. ),dc modis primae figura? ( . 372. & fcqq. )
& ipfa prima figura ( . 378. 379. 380 ) ,de fyllogifmo hypothetico fjT. 407. 409 ), de disjundlivo ( . 417. 419 ),de enthymemate (.421. 423 J,de fyllogifmis crypticis ( . 432.441. 442),
de confcquentiis immcdiatis ( JT. 445. 449. 451. 454. 455. 456.
dc foritc ( . 466. 470 ) , de inductionc ( . 477.
460. 463 )
479 ) , dc ufu vocum circa ratiocinia ( . 499. & feqq. ) quoad
289.

3.

fcqq.

294. 295

teriuim mentis operationem

De

4.

5*9-.

&

judiciis vcris

533-

falfis ( .

534- 544- 54 8

506. 507. 509- 5-14. 519. jzo. J2i^

ialfis fyl557 558 ), de veris

&

logiimorumconclulionibus (jj".53 7.3clcqq),dc principiis demonftrandi ( '. 562 ), dc ccrtitudinc cognitionis ( . 567. & fcqq. ) ,deprodc fcientia (. 595. & feqq.^,
babilitatc cjusdcm ( . 578. & feqq. )
de opinionc (. 603. & fcqq.J, de rcquifiris hominis fide digni ( .
613. & fcqq), de errorc ( 624. & feqq. . 634. 637^, de experientia (.666. 667 ),dc poffibilitate notionum ( . 717. & feqq. ),
deconvic"Honc(. 983.984.985.987. 990 & feqq. ), de afTcnfu rationibusextrinfccis cxtorto ( . 1007), de refutatione & impugnatione
(.1019. 1022. 1027. 1033. 1035. 1039. 1040. 104 1. 1042.1044. 1045.
1053. 1056 ) & de dcfcnlione ( . 1061. & feqq. ) ex praxtLogkx.
III. Dctinicionibus ac propofitionibus, pra;termiffis demonftrationibus ,
>

jungat,
IV.

Ab

rioia

qux

illuftrationis gracia adjiciuntur

gradu progrediatur, & antedonec memoria? ita fucrint inrixa,ut verbis

antcrioribiii ad poftcriora Icnto

tamdiu rcpetat

prolaris

notiones

propofitionis

iisdem rcfpondcntcs ftatim recurranc

&

fubjecto
praedicatum una occurrat atque contra.
in accurata fyftcmatis integri lectionenihiloc-

obvio

Nimirum hoc modo

curret, quod difficultatem faceflat, multoque minoris temporis
vallo & magno laboris compendio eandem utiliter abfolves

inter-

Imo fi quis in hiftorica hac definitionum ac propofiricnum notitia acquiefcere voluerit atrf
eodem modofibi famili.ires reddere
pro ratione laltituti ceteras quoque , quziupenunt
ituduerit i is regulis Logicz in datoquolibet catuuti poterir , modo ul:erius habiturn iildem utendi fibi comparaverit , utut demonftrationes ignoraverit ( mt. . 960 )
,

Ad

leclionem prttparatus

levat, objervatis regulis

quas de

H29.

1228

fcriptis

integrum fyflema boc logicum per- Logit*

dogmaticis fcientificis legendis in-

c Z" !tl

culcavimus ,ncrape ut 1. propohtiones omnes , rmo dehmtiones fequen- C y 0moc o

tes, explicct per dcriniciones-noftras (. 910), . definitiones nomi- Comparenales
i

m.

Tart. II. LeB.

556
nales

947
948

m
)&
)

Cap.

II.

quot notaeandem ingrediuntur(

appofitum applicet (>
propofitionibus perinde ac Docens hypothcfin a thcfi
ii28jeamque ad exemplum illuftrationis gratia prola-

tot refolvat propofitiones,

eas ad
3.

diftinguat

tum

VL

in

( .

exemplum

illuftrationis gratia

, 4. demonftrationes quoqtie ac probationes ita refolvat

perinde ac Docens,ut non modo fingula? pra?miflae fyllogifmorum,ex

applicet

quibus eaedem conftant ,animum Difcentis fubeantj fcd earum etiam

forma appareat (jr.1130), imointegras ad excmpla fingularia applicer,
veluti in cafu fingulari demonftraturus,pra:dicatum in dato cafu fub/e<fto competere.

Etcmm hac ratione fingula ritc intelliget (903 )& veriratispropofitionum certus evader (%. 569) eafque ad exempla obvia apphcaredifcet, confequenter Logica? doccntis artificialis compos fiet(.io).
Equidem prolixus nimis nonnullis videbitur labor theoria; Logicae comparanda: impendendus:

aft

tentanti

palam

gis praxlaros fentiat progre/fus

anterjora

nondum

fatis

fiet
,

quod

quam

artiftchr
listtims

fequentia progreditur, ubi

I230.

Habitum utcndi regulis logicis ftbi comparaturus , feu Logicam artificiaj cm

u rcntem acquifiturus , :. fcripta fcientifica accurata methodocon-

-n

compxft-

u com inuo Iegat, 2. quomodo in

f o

tisra " um mquirat. Patet enim hac

tnr*

logicas atque adeo cxercitia logica inftitui.

quomodo

minore temporis intervallo ma-

familiaria facta ruerint

logica^

lente feftinans

qui celeri gradu ad

tiis

iisdem reeulis Logica: fuerit far

ratione continuo apphcari regulas

habicus omnis comparetur ,iisdcm

Quamobrem cum

exerci-

quoque comparari debet habi-

tus utendi regulis logicis.

Taliaexercitia logicaha<5tenus inufitata funt , dabioprocul quod libri accurata methodo
confcripti rariiiimr ilnt , imo fi a mathematicis difcefferis fere nullibi extent . Alias nullus dubito fore , utnonminus autorumanalyfes logieae in ufum tironum a Docentibus in-

quam vulgoanalyfes grammatica? inftitui folent , in ufum habitus utendireguGrammaticae comparandi Inferviunt huic inftituto Blementz EnclidhSc nos inprimisElememanoftra Mathefeos univerfas, Arithmeticse pratfertim atque Geometria; , eidemaptavimus . Imo opera quoquc noftra philofophica eidem ufui infervire poflunt , ut adeo
ipfa Logicae noftra; kctio praevia praeparatione (. in8) & conveniente modo ( . fr<ef.)
abfoluta habitum quoque utendi regulis Logicae pariat
ftituantur,

lis

123-

Si quis in continua friptorum fcientificorum traclatione verfatur , jed evatutalis xercitiis logicis prorfus neglecJii ; is logicam naturalem docentem fibi clarioquomodo
ampliorem reddit.
r em>togicana vero naturalem utentem expeditam magis
vel Marheieos
noftrorum
E rcmrn kctione v. gr. elementorum Euclidis aut

Logka

&

ufusejus

univerfa? vcl Geometria^aut noftrorum etiam fcriptorum philofophiprobandi,

corurn
tsddaUr.
> notionem confufam acquirit forma? dcmonftrandi ac
nec non connexionis dcfinitionum atque propofitionum C. 790. 688,),
qua? cum plura contineat ,quam notio eonfufa regularum ,juxta quas
dirigitur facultas cognofcitiva in cognitionc rerum , communi ufu vel

expeditior

kftione fcriptorum minime fcientificorum acquifira

docens clarior fit (-8)..

logica

naturalis

Quo-

^,

Ds
Quoniam vcro

metbodb Logicam difcendi.

comparatur

cxcrcitio habitus

fcicntificorum traclationc habitus

557

continua

fcriptorum

'quoquecomparatur juxta idcam

iilam

confufam in aliis calibus agcndi, confcqucntcr logica naturalis utcns

fit magis expcdita & ampliatur.
Expcnentia fane loquitur , quod io Mathematicis probe verfati Iogica naturali utenmagis polleant aliis , qui cadem >cl prorlus non deguftarunt , vel non fcientificcpercraEadem tamen non minus conhimat ubi extra Maihefin eadem accuratione u
Ciarunr
cur ita agant
ti volucrint , eos hinc inde cefpitare , cum rationes reddere nequeant
neque demonftiare valeant , rite fefe hafiere omnia id quod a notione confufa expc&are non
lieet ( J. 88. 55 1. &feqq.). Nos lane cum animum ad Mathefin appelleremus methodi intimius pernoicenda: giatia, in Jiunc ulque diein attentionem noftram in regulas methodi
Nimirum primum notionesquafdam diftinclas
defiximus
qua: nonnifi regulai Log'cj: funt
definitionum & propofitionum atque demonftrationis , nec non ordinis, quo dc-finitiones
& concatenationis fvllogilmorum in demonftrationibus forac propofitiones collocantur
maviroas Mox ad communem facultatum mentis ufum attendentes earum ex mente
humana raconem fcrutaci fumus atque deinde alia inde deduximus. Inquifivimus portc

ro , num qua: hoc modo ex obfervatis colleCta fuerant cum praxi Mathematicorum fiEt hoc pacto cum in theoria Logicae proficerc continuo nobis limiliter confencirent
cuit , tum in obfervandis regulis logicis , quibus Mathematici ufi ruere , acutiores fa.

Cc\

fumus
.

1232.

&

Aftronomia obfervarioncs cum dc- Cotmubiu

monftrationibus combinantur , & idcm multo luculcntius ficri potcft r~t>onis
expcin phyfica cxpcrimentaii , fiquidcm rite tractctur; babitum utendi operu,,t>x '
cum ea combinandi corathnibus mentis in cognithne rerum a pofteriori
gnithnem a priori , Optica? , Aftronomi<e atque pbyftca cxperimcntalis ftudh

Quoniam

iri

Optica praeferrim

&

&

comparare licet , exercitiis praferttm logicis inftkutis , dum fcilicct rcgulae

de formandis judiciis intuitivis & notionibus a poftcriori (. 669 ) una cum ceteris regulis Jogicis quibuscunque, prout ufus tulerit, applicantur.
Nos fanenctionemdiftinttam venaturi modi

veritatis a pofteriori cognofcendi

&

qua: a

cognovimus imperfedle, ulterius perficiendi Aftronomiamoc Opticam ita pertratlavimus , ut ad methodi leges continuo attenderemus Regulas,quas inde ftabilivimus , denuo cum praxi Mathematicorum in Aftronomia & Optica contulimus , ut illarum cum hac conlenfus pateret Philofophiam deinde experimentalem nova quadam rationc pertraCtavimus , ut experientiae atque rationis connubium palam fierec , idemque
pofteriori

in philolophia experimentali ,quam idiomate Latino davero hic denuo urgeamus exercitia logica , eadem eft racio, qu2 nobis
in cognitione veritatis a priori perfualit ( iii9)-Etenim qui in fola Aftronomia:, Opticae ac philofophia? noftrae cxperimentalis tractacione acquiefcit, is nonnilicon-

inltitutum

bimus
eadem

exequemur amplius

Quod

fufam quandam nocionem veritatis a pofteriori cognofcendz

fibi

comparac , cum applilapfum facili-

catione regularum logicarum obtineacur dntindta. Confufa vero not'0

orem cxperitur , nec adeo amplum ufum , queinadmodum d:ft:::c\a.

I2?J.
in kgendis fcriptis Qjiotnodo
*r"
ulterius perficere vakt. Et- "&"?

Si quis logica docente ac utente artificiali pollet

vulgari

modo

conditis

&

aut compilatis utramque

eniua qui Logica artificiali doccntc pollct

is

is

diftincle cognofcit

rc-

gulas earumque ranones perlpiot (. 10); qui vcro logica artinciah

utcntc

Tc

utens

tems

^.

55 8
perfciaUtT -

V .ll.ScB.VLC Al.De methodo

habitu inftruclus

Logicam

difcendi

ad praxin transferendi (. 12). Quamobrcm legcns icripta vulgari modo condita aut
compilata, dijudicare vajet,, ubi \n regulas logicas impegerint autores & inrationes inquirens , cur impcgerint , pcrfpicit , quomodo lapfus iftiusmodi fint cvitandi. Quodfi crgo in propofitionibus dcrcrminatis formandi-s iisque demonftrandis fuerit verfatus, id quod eft Logicae artificialis utentis (. Jji.& feqq. . 705. 706. 734. 735 ); logicam doccntem fubinde novis regulis ditare, cumque cxercitiis continuatis amplictur habitus omnis , logicam quoque utentcm perficere
Praeterea qui in propofitionibus dctcrminaris formandis
ulterius valet
ac dcmonftrandis probe fuit verfatus, feu, quod perinde eft, in arte
invcniendi exercitatus, is librum vulgari more confcriptum vcl compilatum eo modo lcgere vaict, quo fcientificus tractatur ( . 962 ) , ut
fcilicet definitiones ac propofitioncs dctcrminarae ad vitam utiles inde
hauriantur (-957). Quamobrem dum definitiones minus exaclas emendar, notionibus confufis diftinclas fubftituit & propofitioncs vagas ad
detcrminatas reducit; Logicam in inveniendo exercet; quod eft omnium cxcrcitiorum logicorum fupremum, confequenter eo ipfo Logicam
Utentem ulteriusperficit(. 12) &docentcm fibiclariorem reddit(-93o).
utentc pollet,

is

eft

regulas

iftas

Facile adeo apparet, exercitia haec nec cadere in tirones

dem inftitui , et(i fuperficiaria opera contenti

orum per praecipitantiam ftatuentes ipfimet in

&

veritate cognofcenda detinentur,

gunt , audaces fiunt fibique viam ad fcientiam

verbisj ubi rerum teftimouia adfunt

anificia-

Usdocens

^Sudi
tomparetnr.

Logica cttm docens

hore

nec

nifi jucccjfive

tum

961), nec utiliterab

iif-

mukis modis pnedudunt

Non opus

eft

1234-

togica

Etenim de erroribus ac

lapfibus alierrores 6c praejudicia incidunt , quibus a

in cenfendis ac perftringendis iis, quae non iniellifint

utens

comparatur

multo fludio atque laPatct prius pcr ea , quae de ftudio

fcqq. ) , tum etiam fiquisnumc-

artificialis nonrifi
.

&

L
(%. 1227.
rum definitionum ac propofitionum perpendit, quibus in hoc operc lo' co theoria & praxis Logica? continetur, atque fimul expendit, eas
rectius intclligi ad cafus lingulares applicatas , & habitum fingulas apgj cce fU e r e pcrtractata

&

plicandi exercitiis nonnifi acquiri repctitis.

vcro omnis rcrum cognirio fucccffive cnafcatur , imo notionum

affenfus propofiriombus prsbendus fucceffive gignaquoque claritas
tur (jf. 993 ), atque habitum non nifi fucccffivc gcnerari ipfo facloedoceamur; non minus evidcns eft,Logicam quoque doccntem ac utentem arrificialem nonnifi fucccffive comparari

Cum

&

&

Ideo leftionera prasparatoriam diftinximus a leiftione accurata ( . 1117. & feqq. )

hac abfoluta commendavirnus exercitia Iogica diverfi gradui ( . 1119. &. feqq. ) Quodfi
.

quis methodo a nobis praefcripta in ftudio logico verlari voluerit; is Logicae artificiahs
prseftantiam ipfo faclo experietur, nec morabitur confufa aliorum de Logica narurali iufeqq. ) difcutienda Sc re&ificanda.
dicia per notiones Logicae paturalis Sc artificialis ( . 6.

&

Finis partis fecundae

&

ultim*.
\nitx

, ,

,,

Confpedus
.

"T\^

i.

triplici

jL/ mana
fophica

cognitione hu-

hiftorica, philo-

mathematica.

De Philofophia in genere , p
De Partibii'; philofophiae , 19
De Methcdo philofophica , 56
De Stylo philolbphico,
4S

Cap. 2.

Cap. 3.
Cap. 4.

Cap.

&

5.

Cap. 6. Delibertate philolophandi, jj

Philofophia Rationalisfne Logica

Prolegomena
Pars
SeBio

De

I.

73
Sive Theorccica
Logicae Princpiis
I.

totius Operis

Difeurfus prxliminarisdc Philofophia

in genere

Cap.

Cap.

Cap.

3.

De Demonfiratione ,
374
De certo mccrto atque pro,

babili,
Cap 4. De

zss

fcientia
atque errore,

StBk
Cap.

1.

Cap.

2.

vis

De

II.

fide
2 p_j.

ulu Logiea: in
veftiganda.

veritate in-

Deexperientia in genere, 517

judicus intuitinotionibus a poftenori, 520

De formandis

Cap. 3.

&

fivis

judiciis diicura priori, 336

dennitiombus

De

III.

bendis

opinione

De formandis

&

ScEiio

559

ulu Logicz
di^udicandis

Iibrisconicnlegendis.

in

cv

mentisOperationi- Cap. 1. De Librorum differentia, 35;

86 Cap. 2. De confcribendis Jibris hiftoricis,
Cap. 2. De notitiis quibufdam genc35 6
Cap.
De confcribendis libris dogralibus entis,
j.
97
Scflio II. De Notionibus in Specie
maticis,
jy Z
Cap.

De

1.

tribus

bus in genere,

Cap.

1.

mali
Cep.

2.

De Notionum

differentia for-

Cap. 4.

105

ncls

De

differentia

Notionum ma

tenali,
-- .->--

11:
-

ufu Vocum five

rum circa notiones,
Cap. 4. De Dcfinitionibjs,
Cap. 5.

Setfio

De

III.

De

Termino

Cap.

De

e.

dijudicandis

libris
!

dijudicandis libris

ticis,
Cip.

6.

115
cis,
128 Cap. 7.

Judicio in lpecie.

De

'

hilto-

38o

dogma5 34

De legendis libris tum hiuoritum dogmaticis

419
De interpretatione Scriptura:
,

facrae,

4yr

Dejudiciorumdifferentia, 146
Seciio IV.
De ulu Logics in veritate cum
ali:s communicanda
Cap. 2. De Divifione Propofitionum
in Mathefi ufitata,
170 Cap. 1. Demodoalios convincendi ,460
Cap. 3. De vanis judiciorum affeftio- Cap. 2. De modoaliosrefutandi, 475
nibus,
17? Cap. 5. De modo fefe defendendi, 4^0
Cap. 4. De ufu vocum feu Termino- Cap. 4. De Methodo difputandi, 499
rum circa judicia ,
189 Cap. y. De Methodo docendi,
yio
Cap.

1.

ScRio VI.

De

Ratiocinatione feu Difeuriu

Scciio V.

Cap.

1.

Cap. 2.

Deuful.ogica:

in

a:ftimandis viri-

rerum cognit'onem requifitis.

De aeftimandis viribJs ad ve-

bns ad

in lpecie.

De Syllogifmo in genere 193

Dc Fig.iris & Mod.s Syllogif,

Cap.

1.

rum inveniendum

&

dijudicandum

morum

reqjifitis,
201
j!^
Cap. 5. DeSyllogifmiscompofitis, 218 Cap. 2. De jeftiraandis viribus ad Iibros confcnbendos , dijudicandos
Cap. 4. De SyllogifmisCrypticis, 225
legendoi neceffariis ,
Cap. ).De confequentiis immediatis, 234
526
Cap. 6. Dealiisnonnullis argumentan- Cap. 3. De ajfiimandis viribus in convineendo , controvertendo , difpudi genenbus
241
tando,
docendo
Cap. 7. De Ratiocinatione polyfyllo537

&

&

giftica

&

mixtimcompofita,

249

Pars II. Ihe Praclica

Sefiio I. De ufu Lngicx in vero a falfo, certoque ab incerto dimdicando .
Cap.

1.

DeVentatis ciiterio,

257

SeHio VI.

De

ufu

Logicc in praxi vita:

cV:

metiiodoeam ftudendi
Cap. 1. De ufu Logicae in praxi vita;
, 545
Cap. 2. De methodo Logicam difcendi,
Bb"bb

^;

,,

560

INDEX KEKUM & FEKBOTiUM,

in

quo

litcera

Numeri

Mtributa frofria.Definkio,66.

quomodo prae-

D. Difcurfum prsliminarem
vero paiagraphos denotant.

fiantclarx &:di-

A-Bfhailiones quomodo
ftinas ,
Mcidens ,
^quitas in inttrfrttando

*"

Defirtit'0

67
9 21

P 11

regulae,
jCquivocatio

Definitio, 326.

jlr.ims

Definitio,

5*7
206

i05.S'gnum,

duplex facultas, 60. D.

4J

Definitio,
jifflkath frobabiiis definitionum ,
Jlfflkatio definitionum in praxi vitae ,

jtntecedens

certa

fint

571.

5
1

81
1

diiudicare va-

11(6. 1157

C.
an
Calor
Caufa

diftin&e defcribi poflit ,

766
Definitio, 696. a pofteriori
quomodo invefbgetur , 697. 698. a
priori quomodo
detegatur , 717. 728.
quomodo probabiliter detegatur , 717.
.

Certitudo

jippikatio probabilis propofitionum ccrta-

59

rum,

quinam ea

leat

quandonon mo-

lefta,
jljfirmatio

dicentur,no.quomododeterminerrtur,7 3
jlxioma
Definitio , 167. quasnam propofitiones huc referendae , 168. 170. & feqq. cur

121
Jlfflicatio frofcfitionnm in praxi vitae,
jlrgumentatio illegitima a di<fto fecundum quid

tur

Quomodo eidem

S46.

tur, 34.

quomodo
D.

Certitxdo fidei

in

in librisconfulaphilofophia obtinea

614

fimpliciter, 647. a dicto fimpli-

Certitvdu propofitionum a pofteriori, 567. a prio-

ad dictum fecundum quid , 648. ex

656
contradiclione fpuria
Jlrgumentationet vitiof* ,638. feqq.
Argumtntwn ab invidia dulium. Definitio,I049.
lofo.quinam ide in poteftate habeat, 1202

ri , 568. 571. quomodoobtineatur,

571
Ctrtorum cy.m inctttis contufio, S49. &: feqqCtrtum . Dcfinitio, 564. notio relativa, 56J
Circulus in definitndo. DefinitlO, I70. CUr \itan-

addi&um
.citur

Jkriihmctka nati.ralis ,
Jlrs invenicndi . Definitio, 74.

p
eX

D. quomodo
7S5. 944

hiftorialiteraria locupletetur,
,*>'

philofophia, 39- D.

philofophia , 72. D.
generatio , 993. quando
rationibus extrinfeciseitorqueatur , 1007
1008. vi demonftrationis extorti rationes

JJrtittm iiberalium

utjfenfus fucceffiva

quaenam, 1006. qualisfit convi&i,

jlffumtio. Def.nitio,
Jlttentio convir.cendi

998. e<US

medium,

1000
363
<)<)<)

Attributa .Definitio, 65. fpecies, 66. quomodo

de ente praediccntur, 69. quot definitionem
ingredi debeant , 175. quomodo ex lisdefinitiones condantur, 181. eorum obferva-

674-675-677

tio,
jtttributorum fer

modum

pra2dicen;ur

qitx infunt

quomodo

Mtributa ccmunia
Dcfinitio, 66. quomodo
prxdicentur, rzi. quomodo determinentur.
735
.

169

dus
Circulus in dtmonsirando

Defillitio, 883. cur

884

vitandus,

Citationum neceffitas in fcriptis fcientificis 794.

Ufus , 796. 797.no. 992.
clara mtio
clara

quomodo fiat

obicura, 85

Vide noti

164
cura,
ad ufum vitse faciens , 5 1. D.
Cognitionis gradus infimus , 22. D. gradus medius inter pliilo!ophicam& hiitoricam, 54D.ufus in neeotiis vitE unde pendeat, 121 i
Cjgnitio certa cui conveniat , 595<quando non
86
obtineatur,
Claritatis

Cognitio

Cognitiohifiorka

3.

Fundamentum

1.

P. limi-

cur non conftituantur , 2. P. definit'0,

D. difterentiaa philofophica, 7- P. quan-

tes

do fundamcntum przbeat philofophicae,io.

P. curexcolenda, n. P. ulus,i2. V. ufus
21. P- liin mathematica , 18. P. divifio
,

mires

xum

in

philoiophia, 35. P. quando nephilofophia non turbet, 36. D.

in

Cogni'

,,

Index
Cognitio hiftorica arcana

nem

reducb.o

10.

adcommu-

D.

24.

Cognitia /;ij7or;'t4 veritatura

mathematicarum

&

Vjrum

Fundamentum

n. P

P. Definitio,

Verborum

,J,

5 6.

46)

464. fpecies

um

cumulatart.m rationCS ,
1041
Confequtntiarius. Derinitio, 1046. praxis, 1047.
Confequentiui

1051. quibus
,
i057.curin interpretando
iniquus , 1067. qua deienfione ad\ crlus ipfum opus , 1076. qu.nam talem agere pof-

1048. quando penecutor

verbis utatur,

19. P.
Cognilionis hiftoriae c*nnub'sum

ix. P.
Ccgnitio mathcmttica
definitio, 14.

fan&um

AutOri

Fundamentum

IJ. P.

D. cognitio hiftonca,

15. 19.

fit,

IOI

H98.ckleqq.

Confequcntiariorum praxin a refutatione indire-

P. differentia a ph'lo,ophica&: hutonca ,

ctaquinamdiftinguere poffit
7. D. ulus in philoiophica , zy D. m phi- Confiantix loquendi neceffitas
lofophia limites , 55. D. quando nexum in ConiradiEtio quando pariat errorem ,
Contradicloriaru.v propofitionum veritas
philofophia non tur.-et , 36. P.
Cognitio phiiofophict

Fundamentum

D.

4.

1104

D.

143

657

& falfitas,
53 1

li-

mitej non conitituendi , 5. D. Definitio , Contrcverfix tcmeraii*- quomodo arcendx, 54 D.

456
6.D. differentia abhiltonca , 7.D. cogni- Ctni/fr/*unius cxaltera illatio .
tiohiftorica , 8.D. quomodoauit , 9. D. Convtrfio illcgitima quando errerem pariat
649. 650. & feqqulus 111 matheinatica , iS. D. unde confirmetur , 16. D. unde certitudiner.i conlequa- ConviSlio Definitio ,982. modi , 9^5- &leqq.
quinameusLapax, 994- 997- quomodoad
tur , 17. P. e:us extenfio, 41.43 D. prsro1011
eam difponatur animus , 995.
gativa, 41. 4j.P.
Coguitia fhilofofhica operum artis , 40. P. volu- Convincerc alterum quinam polfit , 1187.
feqq
ptas inde profe&a, 44. P.
Defimtio ,101. cautio circaeandem ,
Copula
Cognitioni; philofophic* ccrtior ad ulum vit3E apzoi. quomodo ingrediatur enunciationem,
plicatio, 41. P
.

&

Cegnitior.i s

phi lofophicx

& mathematic

ie

connuLium,

lS.D.

Corollaria

unde derivetur, 57. quo708

a pofteriori comparetur,

Cognitio unizerfalis

modo

Cognitio ItiiVdr// quallS , 13. P.

Cohrts an diftin&e defcribi poffint
Comptndia Quomodo di;udicentur

76

894. qua895.
les iis convenmnt demonltrationes
quaenain deinonftrationes non conveniant
896. quinam rigor in definiendo iifdem
.

conveniat
897
Ctmpilitor
Definitio
889 quando plagiari891
us, 891. quando :udxio careat
Definitio, 8ij.regula: idem
Complttumopus
feqq.
diiudicandi , 816.
Conc*ttn.itiofyllogifmorum. Definitio, 491. eX.

&

empla, 55i.&feqq.

Conctftibilis

518

fuiotalsfit,

Definitio, 335. quandovera, 537quando ialfa, 538. 539. quando vera ex

praemiffisnon fequatur , 540,541. quando

Condufio

177

Definitio,
Derinitio,

77-

Ccfmologia gencralis vel tranfcendentalis

tio , 78. D. principia ontologica 97Criterinm fslfitaiis . DefinitlO , 515.

Din

qUO
Ji6

confutat
Criterium veritatis

Definitio

fit,

Crypfis propofitknum

tur

D.

DeffnJ-

,513. quodnam
514.517.5^8

undeoriatur

&

diiudice3

CrypfisfrUogifmorum.Vrincipmm generale,43i.
feqq. quomodo
441. varias fpecies , 434.
44*
tollenda ,
Crypfis in fvllogifino fecundae figurilatens,

&

8J

fyllogifmis tertise figura? latens, 397

Curia t\emarue ud:eium fanum de hypothefibus
not. 164. 168 D#
ph'lofophicis,

Crypfis in

Definitio, $11. quaenam propo-

Cofmologia

in confequentia immediata vera,54i-quan585.586

doprobab:lis,
889
Conditor fyfitmatis Definitio ,
Conntxio veritatum . Definitio , 877. ubi locum
S78 879
habeat
Confeflaiia. Definitio,
77
Cunfcqtiens Definitio ,
405
Definitio , 1043- imputatio
Conftqutr.tia
quandofiat 1045- 1078
Confequentia immeaiat.e Defin:tio , 459. modi,
461. praxis, 463. fundamentum fpeciale,
.

D
quaenam ingredi

ErTr.;t<cquidfit ,151.

154- notitiahucrequifita , 159 cui competat , 153.

feqq. ufus , 179.qu.11:diverfi modi ,183.

nam

eam

poffint,i5

3-

&

lufficiant

poftulet

186. cur

quando

190.

genusproximum
axioma abeat

in

171. quomodoa notis fuperfluis liberetur,

680. uius in propofitionibus, 311. modus
deducendi inde conclufiones , 714- ufus in
interpretando, 904. 905. 910. 917.& feqq.

quando

in

interpretandonullumhabeat u-

9 5- &feqq. 916. in dato cafu applicatio, 1218. 1119. quinameamappiicarc

fum

B b b b

pofl"11

,,

1220.

quomodo

a pofteriori

&

lndex c\erum

562
poflit

,1,

Verborum

tum,

detegan-

f$6-J5

679 quando n'm z S23. 814. quando fuperflua co.it :i.ere nou debeant , 837.

Vemonfiratio comfleta

quando vero

Vcmonfiratio

tur

luperrlua continere poilint

S38. appiicatio probabil's, 581. d"udicatio
antecedens applicationem , 1113. 1x16.
,

19.

&

applicatione e us
ritatis
Vefinitii acciatntaiis ,
VeJ: nitio deceptrix ,

856. 83,7

192
1

66

1 7 1

191

Vefinitiotffentialis ,
Vefinitio genetica .

Definitio, 19J. quznam

notitra huc requ ratur,i96.relolutio,i 126-.
explicat'0& iliuftratio
1127
Vtfinitio mancj cur <n interpretando errorem
;

panat
9 lS quomodo eum pariat , 633.
quomodoevitetur , 9J2. quando talis lit
839. 840
-

nominalis

Definitio

191. 197. qtiasinveftigetur,

730. quomodo condi peffit ,731. refolutio ,
947. illuttratio , 948- examen , 949. fuperfluorum elrniinatio, 950. qu.indo ludici-

Vefit.iiio

nam

um

tales fint, 193.

quomodo

de ea diffcrendum., 9J3.

cuuiifiam

in

poteftate , 1141. quomodo Docens eam

refolvere , 1123. expl care, 1124. &; iliuftrare cebeat , 1125. quinam eam di;udicaiit

re

offit

11 52. 11 J3

.
Definitio, 191. 197. quznam
194. modus eam inveftigandi ,
734-735- 73 6 uius !n interpretando ,
938
Vcfinitio re.tiis corpais organici quomodo inveniatur, 686. modi eam invefligandi,
687
Vefinitwn num ingredi poflit , aut ingrediatur
definironem , 167.168.cui competat , ij6
Vefenfio. Deftnitio, 10 j 8 tentamen,ioj9.io6o.

Vefinitio realis

talis

fit

quando non habeat locum

jo6x. &c feqq- varii modi

,
,

io6i.regulz,
1066. 1068.

&

feqq.

Vemor.ftratio incompleta

857
8jJ
799

Definitio,
Definitio ,
.

Vtmonftratio inorainata
Vcmonftratio erdinata
Defitlitio
.

quomo, 799.
Soo. przrogativa,
8j8
Vtmonftratia oftenfiva five airetla. Definitio,j49.
forma , jji. jj2.analyfis Iogica, jji. jj2
Vtterminare. Quz per fe invicem non determi.

docondenda

nentur,

536

Veterminatio fuljecli

Definitio

128. unde de-

fumatur,

229

Veterminationes ncjuivalentcs

quznam

Definitio, 230.

tales fint

Viiium de omni

231

CS* nitllo ,

Vifferentia formali s

& leqq.

notionum

Viffercntia materialis

Vifferentia numerica

346.

77
103

notior.um

7J

Viffcrtntia fptcifica a proprio diverfa,

Vilemma

Viffutatio

76
482.483
Definitio, 1083. leges,io84.

&

feqq. an ea veritaseruatur, 11 16. quomodo

perquzftiones inftituatur ,
1117
Vifienfus in icrbis non repugnans confenfui in
re, ij8. D.
VifiinHio Definitio , 1 107. quomodo inveniatur
1109
Vocendi methodus . Defillitio,, IIl8. regulz ,
.

119.

Vocentis

& feqq.

munere quinam fungi queat, ixio.

requifita

11 19. regulz ei

obfervandz,
iiii

Etiihymtma

Definitio, 412. ratio , 411.

feqq.
criterium,424. fpecies, 42 j ,
11 11
ufus in difputando ,
/!m cogniriogeneralis , 60. &feqq.
Er.iniciatio . Definitio , 41. partes , 199. fpe.

Epitomator.

debeat

in

104
204
204
493

Definitio

893.

demonftrando

niendo,
Error

&

quznam tenere
895. 896. in defiS97

623.quomodo detegatur,
quando committatur, 626. &feqq-

Definitio,

Eftentialia. Definitio, 64. difTerentia.68.quo-

faciles

59- anaJyfislogica, 553- 559-

8j6

Definitio, 8J4. CUr dif-

fundamen-

798. analyfis, 9J8.

Vemonftratio afogtgica five indirecla

8jJ. prz-

62 j.
ex negledlu in fcrutandis caufis ortus ,
699. 700. quomodo hic evitetur , 701.
ex apparentia obiedlorum vifibilium or704
tus , 703. quomodo hic evitetur,
63X
Error circa princifia ,

matur, 729. cur memoriz non mancjanda ,

960. quinam eam facillime intelligat,n82

quomodo abbrevietnr
1130. quznam refolutu

ficulter intelligatur

Epifyllogifmus

Vemonfiratio inconfr. mmata

j6i. J62. d tterentia a probatione probabili,

j88. quznam retotationi conveniat, 1022.
quinam eam di'udicare poflit , 49 11 jo.
cur eus formam ignorans convinci nequear,i 193. fingularia nonnulla , 129. D. 131.
D. quomodo extra Mathcfin ad eam perve;

854. cur taci-

857
.

cies
Enunciatio affirmativa
Enunciatio negativa ,

cmfummata Definitio
rogativa,8j9 criterium,

Definit'0, 498. materia, 113. D.

ordoin ea obfervandus , 114. D. modi argumentandi e convenieites , jj j. principia ,

Vemor.firatio

Definitio

intelligatur,

le

1217

D.
Tefiniiiont-.m a foftei iori epertarum examen, 68
I-ijiiiitionej -zbur.a.-nites. IiiLommoda in interpretanco, 919. incommoda in cogn tione veVefnitionum in libris ordo

9J9
,

JO.

J J

mojo

, ,

lnJex 1{erum
mododeente pndicentur,

69.

&

quando de-

ex lis contexcnda , 180. quomoao

determinentur, 731. 733- obiervatio , 674.

Verborum

Ceneris notio

53

quomodo

repcriatur ,710. 711.

713- 7<$

finitio

675-677
Ejjentislium predicaiio quando propofitioncm
identicam pariat
113.114
Ethka Fundamentum , 63. D. defimtio ,64.
D. quoinodo tracianda ,
104. D.
Etymologia num interprctationi ferviat ,
914
Exijiemia Dci num e\ h\ pothefibus probanda ,
.

D.

not. Ii8.

Experiemia . Definitio , 664. obetfum , 665.

probatio, 666. vitium in expenundo, 607
Exftritntite

& rationis connub

Exferimenta. Derimtio

747.

benda, 771. eorum ordo

um

1131

quomodo

defcri-

D. uiusad
iatelligendum hiitoriam naturalem, 769
Exptrimenti ftlfitatit quomodo alterum convincere valeas
989
Explicatio profojttionis

quomodo demonftretur
1018

idta

<um
falfi a

quaenam

narrationis

criterium

Falfitas.

47

976

lntrinie-

611

verodifceinendi regulae

Falfitas

J45. 5*6
Definitio,5v/y. cnterium, jij. ocieq.
,

hypotheleos philolophicx

609
566
547

propofitionis

notionis
Talfa nftlutio problematis

873

certi, 611. objettum, 611.

614
tudo , 614. probabilitas ,
Fidt quinam dignus, 613. eius requifita, 613.
feqq.
PigMefollogijmornm . Fundamentum , 343- de-

Y~id.es.

Defir.it 10

&

finitio,
figura prima

344

Uogifmorum .Definitio , 344. reperfe&io, 378.401.

, 371380
luJficier.tia , 379- praeftantia,
Figura fecunda fyllogifmorum . Definitio, 344.
fundamentum proximum, 38i.modi, 381.
383. ad primam reduclio , 384. cur minus
?S8
evidens,
figura ttrtia fyllogifmorum . Definitio , 344. fundamentum, 389. 391. modi, 390. 391- 393regulaj,39f ad primam redu<it:o,396. 398.
400
Figura imperfecra ,
gulae

f)

366.

modi

perfttla

400

ubi exiftant
j6. quomododeGEnera
terminentur 70. quomodo definian.

tur , 17*. 173.174. quomododiftin7

guantur, 71. differentia ,
Gentris
difftrtmia; fpecific* notas quan do per-

&

mifcereliceat,! 88.

&

179
Gtnus intermedium

quandonon

liceat.

189

fnb.tlternum ,

fuperius

8*

47
47

4"

Geomnrarum mos an
fervandus,

in fcriptis feientificis

ob-

Geometria quomodo intelle&um acuat ,

7*.
Gramm.xtica philofophica ,

79$
996
D.

HArmonia

pra-ftabilita

num

virtuti COn"<*

traria,

164.D.

Hisloria . Finis generalis,7S9. modus

eam condendi , 760. applicatio ad uium , 941
leqq.
/iT/?!-* <><;'* quomodocondenda,77 3-

&

lpecies, 748.^/nis, 754.

imtrprttationis S.S.Criterium,

falfa

184

Gtntrumpra-iikata ad ipecies applicanda , 135.

fcqq.
Gcnus .Definitio, 45. quomododefinitionem
ingrcdiatur, 187- quumoao agnolcatur ,

110.

FAlfa
falfx

Ceneris inferioris notio

dere

poilit

quinam eam con1166

'

755- or do, 809. quomodo condenda, 779- 78-7S$.

1167.1 168
quinameam condere poflit,
Hiftoria tccltfiafiica . Definitio, 749. finis ,
756.ordo, 809. quomodo condenda, 781.
1167.
78?. Quinameam condcre poflit,
Hiftoriacivilis

Definitio, 749-finis

1168
Hiftoria littraria

Definitio, 749.

quomodocondenda,
condere

poflit

784. 785-

758.

quinam eam
1169.1170.

Hifiorianaturalis

finis

Definitio, 745. ipecies va-

746. finis , 75 3. quomodo condenda ,

,
761. ik feqq. 771. quinam eamcondere apieqq. 11 66. quomodo veritas
tus, 761.
e/us examinetur, 805. &feqq. ordo in ea
riae

&

808

obfervandus

Definitio, 749. finis, "57.

ordo in ea tenendus, S09. quumodo condenda , 781. 7S3. quinameam condere poflit^

Hijioria privata

1167.1168
Homonymia. Definitio, 316. quomodo vitio638
fam reddat formam fyllogilmi
Hydrob gia , 81. D.
,

H;pothefibus quinam Iocus in philofophiaaffignetur , 168. D.

Hypothefis phihfophici. Definitio , 116. D. quain philoiophia admittitur,i 17. D. illuftratio, 117. D. abulus, 118. D. quate-

tenus

nus

ea:

a curia

Romana

ad

m ntuntur, not.

164. 168. D. cur fit opinio, 606. quandovera , 607. quando probabilis , 608. talla,6o9.

610

imprcbabilis,
H\pothtfeos philofophica probabilitatem

"dijudicarepoflit

qumam

'161.1163

Hy-

Index \\erum

5^4
/Jypothctice dcmonflranda

1x9. D.

ab fJjpthctko ad abfoiutum

vit :ofa

tio,

ctcnchi

547

65

8.

quomo-

doevitetur,
Ulath,'

659

33 J
Imaginationis ufus ,
3*
li/o^47;jdefinitio, ji8. notio,
J19
Improbabiie cur pofllt effe verum,
591
Jmprobabilitas hypothefeos pirlofophicx , 610
Jmpugnatic . Definicio, 101 8. lpecies , IC15.

1026. quandoi:oncemnenda,
1064
Jnccrtum. Definitio, 564. quod fit notiorelativa,
56S
Jmonccptibilis . Definitio, 541. quasnam talia
fint

Jncompicticmoput

Dennitio, 81

5.

5*8
unde agno-

fcatur, 816. &feqq.

Individuum . Definitio,
Individuorttm diferenria
Indiziduornm pradicatx

43-74
73

quomodo ad fpeciem

InduBio . Fundamentum , 477. definitio,478reduiftioad fyllogifmos categoricos , 479.

cur peculiarem argumentandi modum conitituac , 480. ad fyHogifmoshypothecicos
rcdu<fl:o,
481
J/friorjdefiiiitio,

476
.

Definitio

dus,

911. gra-

923.924. 92J

Jntcrpretandi

regulx

Interpretatio falla.x

903.

utilitas

& feqq.

Ir.tcrpretationis S. S. regulae

logicae,970

&

9 14
feqq.

9S1

Inutiie [aiptunt

Definitio, 82 j. quando cale,

8x6
Inveniendihabitus

quomodo comparetur ,

726.

1138
tnventorem cur quis in

Vcrborum.
quomodo

omnibus agere neque-

at,
74 i
Jvdcx controvtrfiarum philofophicarum qui effe
dob poflit , 51. 53. V.
Jndjcium Definitio , 39. in quo confiftat, 40.

eruendum

a pofteriori

univerfale

70J.706

Judi.ium negativum . Definitio

eidem notio refpondeat

104.

quxuam
jii

Judkium partkuUre t
fmgutart

vagum

143
14I
310

univcrfale t

Judiciorum vcrorum Cafus

Judiua de fa&o

cum

fa<to

142
J06
nos confundenda ,
778

Jus nxturte

Definitio , 68. D. quolocotramt. 104. D.

<ff.andum ,
Jurjs phitofophia

39.

D.

LApidcs lydiilogic*:

16.

& feqq.

cacioeorum,

applinot.

fcriptorum

LcBio fpuria

967
a quonamcelericer ab1184
fohacur
Legumpruvidentiie divinte fcrutatio ,
94 3
Librorum differentia
743
2-j'irj'quinam intelligi poiTmt, 821. 822.es
fcripti fcientifici

quibusparum proficeredetur,9j7. quinam

accurace legi nequeaut milabartis invea:962
endi perito,
Liber foiide confcriptus qualis ,
9 l
9I
fuperficiarie confcriptus qualis ,
Librorum itBio. Quomodo inftituenda , 902.

&feqq.
i;irjmoregeometricoquinam fcribere pofII7.4

fit,

Definitio , 750, principia

feqq. quinam
dimdicandi tales , 8ij.
eosdi udicarepofllt
H7J
Libei dogmaticus hiftoricus . Definitio , 7Jl.finis , 787. quomodocondendus, 788. obje<lum, 789. propofitiones ei inferendae, 847.
S48. S63. &feqq. utilitas ,
964
Liber dgmatiius fcicntificus . Definitio, 7JI. refeqq.qua:gula le<ftori obfervanda:, 963.
nam letVo re icicnda, 967. a quonam accuratelegi pofllt, 96i.quinamcurforia Iectio11 84
ne 'nde proficiant
Liber hiftorkus . Definitio, 744. differentia,
Liber iogmaticus

&

&

74 J

d iTcrer.tia ab enunciatione,4i. parces, 198.

fpecesj 1.04. abob evto difienfus, 508. cum
ob e<fto conlenlus ,
508
Judicia wnipilltntia t
178

Judicium affirmativHm . Definitio , 104. qualis

nctioeidem re:pondeat , ubi verum , jio
Judiciion dtterminatum
diflUff '!:

Judkhrmtm falfc ;.jcafus,

Judhium

intiiitivtim

320

Definitio,

J07

Jl.quomodo

58

fcientifico-

rum

LcBh

transferenda
134
ab Individms ad fpccicm argumencatio vitiofa
644

Ir.iquitas in ir.teipretando

&

formetur, 669. 670.

argumenta645.646

vcra & fatfx difcrimen

IVcx
Ignoratio
Definitio

Definitio, IJI.D. cui

concedenda , 166. D. exemplum iingulare,
not. i66.D.quando nullum inde penculum
nafcatur , 167. D. num progrefiui fcientiarum utilis, 169. D. damna inde fequentia,

Libertas philofophandi

169.

not.

Limitatio

D.
II06

Linguarum amhenticarunt

in S. S. interpretanda

ufus,

Logka

Fundamentum

60.

D.

978

definitio, 61.

D.

1.

&

Index T{erum
\>. t. num fit demonftrar.da , 2. diitinifta
applicatiCj 14. principia, 89. D. ufus i_n

conuenda

hiltoria

786. ulus

in

veroa

54^
1118
quomodo compare-

logkx lec.i''opriparatoria
cognitio fcientifica
tur

i"9

ftudium cur philofophico praemirtenS8.D.

dum,
theoria&pra:JscurDoccnti neceffaria
1134
,

Logkaartificialis
li

ului

Necefllras , io. quando nulleqq. lapis lydius,26-&

&

ii.

qumain

feqq. inutilitatem

LogUa

artificialis doccns

ob/iciant ,
25
Defin:tio, 10. diffe-

rentia a naturali, 11. quomodo perficia1154

tur , njj.quoitudiocomparctur ,
Lcgica artificiaiis utcns . Definitio , II. quomo-

docomparetur,njo. 1134. quoinodo

perfi-

ciatur

ii3J

Logka naturalis

Fundamenrum,

inlufficiencia

6. divifio, 6.

5.

definitio

19-compen-

&

ejus uius ex8. quomodo clarior

, 5
i*}t
peditiorfiat,
Iogicx naturalis connate diverfi gradus ,
13
leqq.
<Kfi<iy:rdiverfi gradus , 14.
logka naturalis doccns . Fundamentum , 7. de-

dium

&

17
finicio, S. perverfaquaenam ,
Logkanatnraiisutcns. Definitio, 9. quaenam
8
peiverfa,
Logica frobabilium,

Logomachia
evitandi

59?

Definitio, 10*9.

medium eam
1030. 1031

luminarc quid

.158 D.

dicatur in facris,

34O

Mjtjor
Mathcfis unde objecti
frofofith

fui cognitio-

nematqueaxiomataderivet,

12.

D.

D.
39- D.

Mcchanka tnimalium.

84.

Mcdicina philofophia

filcnt

00'
Mcthodus mixta ,
Mcthodus fhiloffhica . Definitio , 115.
D. leges, 116. D.& leqq. lex fuprema, 1,,.
134.

D.

ejus

praxiVunde penJeat

Lapfns

quomodo errorem

pariat

634

quando intelligatur
quando perverracur,
134.

117. 118. 119.

no

Mctafhyfica. Definitio, 79 D- parriumordo,

99. D.cur philofoph:xpra5t.iciepraemircen-

da, 93. D. cur Phyiic2pra:mittenda,95.D.

Mctcorologia
.

80.

D.

Definitio&divifio, 88j.quanam
, S86. quinam accuratam di-

judicare poflit

1176

Mithedin Anahtka

Definicio

885. regula:

abob'etionibusliberacur ,
Mcthodus refutandi Docenci UCillS

not.

165. D."
169. D.
It

dus fcicntifica.

fymhctica. Definicio, 88j.regula;,

887
Mkrofcofiorum ufus in formand.'s notionibus
diltmclis,

68+

Mmor fnfofith ,
--//.i^quomododefcribcnda

77y

-VW<//.Defin:cio, 67. quomodode ence

pra>dicecur,69.cur definicionem ingredi nequeac

177-oblervacio,
672.673 675.676.677
Modorwn pofhbihcaces,^. quoc defii.itionem
confticuanc , i 7 6. quamam definitionem
ingredi non pollint
, ,g
Modi fyllngifmorum . Definicio,
345. nomina

prima

in

figura, 373. 374-37).

j8j.intercia,
Modus fradkandi
verilcas,220.

*54-

Fundamencum

& feqq.

&feq.

fecunda

ifl

Modi fredhzndi univerfaliter , 249.

39- 393
219. dl-

&

feqq-

N
Arrathnis falfe raciones

gantur,

quomodo deccgli

Tiegath. Definitio, 205. fignum, 207.

210.
7\ominibi<s dhcernenda qua: fint , 145. D.
7iot*>. Definitio, 79. unde defumenda*
, 100.
fulticienria unde demonitrecur , 102. quomodo fuperflua* ex definicione arceancur,

680
Definicio, 34. dffferencia formalis
,
77- macerialis, 103. qusnam falla
, 547.
quinamvera,
j 47
Tiothncs . Quomodo formentur ,716. quomo.

doex Aucorum exemplis&probacionibus

920.quomodo real icas adftrua

deri vanda?

tur, 7i7.&feqq. quaenam a praxi luggerantur, 930. &:eqq.

"Hptionts inhijioria ir.tcrfrctanda

930.

&

unde hauricn-

feqq.

Tiotioncs in Scriftura S.

quomodo cruantur,97

&feqq.
Tffitio

abfiratta.

Tiptio

alundans

Fundamentum,

109. Definitio,
(.19

887

135.

D.numftacui publico concrana

da:,

Autor utatur

damnum ex. negleclu ortum

36. & feqq'
D. idcnticas cum mathematica, 139.
d!
num ferac vericaci revelaca- concraria 163'.

Hoth

<t/(fr;'jquandodifficulter intelligatur

Mcthodus

565

Mcthodus ctni,:cendiDocenti Utilis,

IIji
MtthodidiffirmUtit lignificatus divcrfus , nor.

not.14

ufus,

Memqri*

Verborutn

tallo

J^s.quomodo traclanda 88.

D. 90.D.cur Autor eam primo loco tractct,
91. D.numprxbear critenum veritacis fufdilcernendo,

ficiens

93
Jioth

&

Index T(ertm

566

adaijKJtj
Fundamentum , 94. defini*') 95- gradus , 96. mutacio in inadzquacam , 99. quomodo obcmearur , 68$
ttytioclar*. Fundamencum, 78. definitio,
82
80. quod fit relaciva,

2ietio

H?th

compUt.*

nam
T^otio

Fundamencum

84. D.
,
Fundamentum", 66. D. definitio
67. D. quo loco craclanda,
104. D.
Ontoiagia
Fundamcncum 73. D. dcfinicio,
73- D-

fiat

tio, 'loj. ob'e<lum

106.

communinm tundamentum, iii.de-

"Hptirniim

lt)

finitio,
Tiptio concrcta

Fundamencum ,

Fundamencum

determinaca

Num

veranocio,

1108

quomodo in1097

38. fpecies

,
ijf- 136. quomodo crrorem pa619. ufus in interprecando , 936.
1151
quinam eas di'udicare poitic , _
Tiothnis gcnnin* in decepcricem degeneracio

diverfz

parcium philofophiz, 87. D.

riac

hiftoriz nacuralis

determinata

fianc

izj.quomoao

Definicio,

&

decerminatz

88.

87. definitio,

quindo in nfuiam a98. cuinamcommunicari poffit.ni.

fignum

beat ,
1121.

89. 90.

cam

conlequi \aleat ,
11 40. quomodo formecur , 671. pro confufa in incerpretando fubftituenda,
919
"Hptionum imaginariarum in interpretando U1122. quis

fus

9 37

808

876
120.

D.

dogmacici, quomodo agnofcacur,

827. 818

fcripci

communicabiles,i24.

Fundamencum

Definicio

nicum de eoaem

8jo. ufus

inada-quata

T^pti-j

Ordo naturalis. Definitio 829. ufus

Ordo fchoU . Defir.itio, 819. ufus ,

&

Orig errorum , f-,i6.

0; Siohgia , Sl. D.

211

Fundamcncum

Tiotio abfcura.

&c feqq.cur
2\p:io pofitiva

78. definitio,

non

iir

determinata,

T^otio fimflex.

Fundamenctim, 104.

ioj. ob ecluru
t^otio fingnlarit

nitio,

Definicio,

do decegatur

636.

Verfuafio

definicio,

107

Fundamencum

111. defi-

678

O
OBfiurus

Definicio , 820. quando calis videacur,

91 j
Obfcrvatijnes cur liceris confignan-

dz

Uber

709
Vbfervandi modus quando defcribendus, 770
,

6j7
359
6j J.6j J.

Ptrfficuus

quomo-

661
Definicio, ioji. cur in interprerando in:quus, 1067. defenfiocontra eum,
1077. 1078

Vcrfuutor

126
1

831

P
Aralogifmus

iij
Definicio, J4. quomodo
jj. quomodo fenfu auce ac-

Tiptio univtrfalii

formecur
quiracur

quando obtineacur, 691.

80. gradus, 83.

882
8ji

leqq.

negati-va t

mo-

833.

V.zrs debilior fyllogifmi ,

Fundamentum 94. dcfl691 P-.thologia fhyfica , 84. D.
nitio, 95. quomodo obtineatur',
T^ptio incomfteta
Fuudamencum 91- defini- Vcriad.m errandi unde oriatur , 6jO.
660. quomodo evitetur,
tio,
91

2^oi/'j

850

problemacum

Ordo mixtus
ffatio diftinttx

D.

partium Mecaphyficz, 99. D.

Ordo propoficionum

Tfytio

perlo-

tueri poflit

Ordo per omnem philofophiam, 132.

Ordo dtfinitionum , 119. D.
demonitracionis , 124. D.

688. &: feqq.

Zfytitdeccf nix

quinam eus

feqq. 11 10.

Ofpofitior.it

3. an
4.nu-

&

rnodus in difputando
notefcat,

87. definitio,

767. 768. 1110. num

116. quomodo obtinea-

communicacio

88.

tur

nam

110

T^otio confufa

fit

1089.

109. defini-

cio,

mcrus , ji. ordo ,

jj
Opinh. Definicio, 602. notio rclaciva, 6oj.
mucabilicas, 604. cur probabilis falfa eife
poflit
6oj
Ofponens
Definicio , 1084. officium
1087.

104. defini-

Operaticnum mentis regulx nutT) dentur

eas mens intelligat , dum fequitur

i8f

Fundamencum

97-quz-

fufficianc

ei

compUxa

Oeconomka

91. defini-

quando incompleca

Vcrborum*

Otconomia animalii

tio, 91.

, ,

lilrcr

820

Definitio, 1001. raciones,

Vhieiiomcnorum artis UCllitas

if

1002.

D.

Definitio, 2_. D. officium. Jl

32. 33. D. an decur, 57. D. cur a faftu
revocec , 49. D. obe&um, jj. D. parces
primariz, j6. D. cognitio hiftorica jo.
ji. D. parces lacentes , 86. D. traitatio
accurata , 116. eV feqq. D. termini,n6.
drdo ineaadhibenD. principia 117.
dus , 132. D. quomodotradenda , not. J4
D. cur non concemnenda , 4J- D- num

Vhjiofofhia.

mechodum fuam

Machefi mucuecur,

J9

D.
vhihfofhia an compocas

fieri

queamus

j8.

, ,

D.

87-

conti

viceiur

n.D
upde

D.

lcrivec, 12.
IVJ

(icara craciauda

>

D. principin ncuapu.Yftca

nitio, 6x.

91 D.

ioj- D.

uod
>. D. cur Bth c e
103. Dae przmictenda
notioncs uude derivandx,
i/ .;I

69. D.

II

nomi

Vhilofofl

1196
autothath

quando

ne-

ci

46. D. gradus, 47. 48.

tos officium, 14"D. circa termi
D. cur fuo ftare debeai judicio , 156. D.
nittat , IJ7.D.
quatenusabaliis tra
cur a refucandisaliisabhorreac,i62. D. qui<' 144. D.
nara Labor przcipuus
Vhyfica Diiinitio , 59. D. Fundamcncum partium - ;. ;>. principia 94- D. curTeleoIogiz prxmittenda, ioo. D. cur poftMetaphylicam tractauda 106. D.
Thyfica dogmatica quzuam dicatur, 108. D.
107. D. cur
Vhyfica txptrimtntalis . Defimtio
.

ifupponenda,

991. 991

quomodo

%ia

dogmaticz przmictenda,

109.

D.

fhyfiologia,

Vhytohgia

83.

.:

79.

Toetica pi

D.
890

D.

D.

71.

Vrimifiis quinam erret

cipia dtmonfirandi ,
b indii iduationis

Vrincipie preaaria

Fundamencum, 63.D.definicio, 65. D.

loco cra&anda, 104. D.
quid d'cacur ,
406

quo
y.:

licio

Voffibilitaas rci

51 S.

noro

51^

quando incer
ij7.quando intermo-

intrinfecz

ijf.

attributa referendz ,
dos, ij8. quando defimcionem ingrediantur
3z
Toftulata Definitio , 169. cur certa , 571. qui
eadiiudicare valeat
11 56
Tracipitamia ir. judicando
Defillitio
IOOJ,
quomodo vitecur , 1009. 1010. cur r. culo crrandi obnoxia , 660. quomodo in
udieiis de caufis erlectuum vicanda , 707.
1

quinam eam

ludicando evicare queac

1195
Tmdicatum Definicio , 100. quando apparencer idem , 314. quando apparencer diverin

fum
Vrxdicat* entis abfoluca

319
61. condicionaca

61.
univerlalta abioluta, 157. univerfalia hypochecica
158

VVolffii Logica.

75

Dcfimtio

quinam

843.

quando lumantur

:m. ucancur, 844.

Stc. o. icqq.

dcrivanda ,
771
579. cur acertodiltin-

ex hiftoria

ipia fcientiarum

quidnam ,
guendum, 115. D.

Vnbalilixs

58

propofitionum ccrtarum

590

VrobabiltjudicifuodezciKicScipscie
581
Definitio , 587. diflerentia
,

Vrobabilis probatio

a demonftratione
Vrobabilis profiofith cur talfa elTe pofllt

Vrobabilhas

i'oli: ; ca.

1191
631
J-6 1.561

^rxcurconvinci nequcat
in

Vrobabilis applicatio definicionis

76. D.
84. D.

fica generaiis ,

tHagiarins

collacur

11 59

in

quznam

Pr.eum.tt:

,841. quznam

incerca

Ihibenda, 117- D.

initio

P/;.'.

.1

D.

3.

DefinittO

philofoph

m quiuarn dijudicare

que.it

6j

1013.
1014
quomodoevit.i ...
dicinmnimiit anifidtmitt. Definitio, 1015.
1016
quomodo cvicetur ,
/
irliogifmorum ,
x ;
3 3
Tr.c
ntm fcriptorum fcrentifico964.96$.' 966
rum
f
Vrjtparath ad dcmonfirationem ,
J
3

D.

Vhilofopl.

567

Vraj

morniis

J
.

Definicio , 1011. quomodo e1011. quinam id c. u.ire nequeat,

Pi tjndiciitm

Vhilofofli

itirumconfianiium dilcrimen

adi&io cur de16S. D.

monftranda nonobtrudeivda ,
Thiltfophia civilis unde noriones fuasderi

ii.

7{erum <& Verborum.

lnciex
D. partium ordo

Definitio

dijudicare

:ieat,

578.

591

quinam eam
1

Vrobabilitas conclufionis

588
,

160.1 161

fvllogifmorum

586

614

fidei

608
h potiisfeos philofophicz ,
pofitionis a fubjedto derivata ,
589
Vrobath
Definicio, 496. divifio , 497. ana.

95S-95?

ivlii,

Proi/ema. Definitio,z76.refoIucio quando compIeca,869.quando iujierflua contineat, 870.

quar.do vcra, S71. S71. laifa , S7 5 im875
pofiibilis , S74. a praxi aliena ,
.

Vrop'jf.:i<)

bilis

if :n)ii

Definicio

41.

819
qu<snam conceptj-

jiS.quando hypothecice vera

534-

quomodo more geomecrico demonfiretur

8qi.

quando non

fatis intelligaiur

S4J.

quandoconvincendoexplicanda, 997. quznam refutari &. impugnari poflit, 1019. cur

explicandaantequamretutetur, 1017. quzn.un in philolophiam recip:enda, nS.D.
quandovera,509. & kqq,Ji J.5 29-& feqq.
quoC C C c,

'

, ,

,,

, ,

5 6S

5, ,

&

Index Tfyrum

quomodoa

priori inveftigetur , 714.725.

a quor.amacfendi polfit , 1206. aquonam
in

lcnpto lcientifico mtelligi queat, 1177.

quanao dijudicanda

1111. refolutio,i 128.

explicatio Sc illuftratio , 1 119. unde deterelfe poftit,

minationis iurficientia agnolcatur

1 1 5

examen

954
1 20 D.

ordo
Trofofitiones nnuifoiientes

xus

Definitio, 278. ne-

quxnam

445.

tales fint, 279.

obliqite farticuiarcs ,
,

oblique univerfiales

Tnfojitiones

tio

eppojitre

289.

28S. 300. radijudicentur

Forma

quomodo pr*dicatum

in iis

III. Ili.

D.

determinetur

130. D.
Trofojttiones

jji.earum repugnantia,

244
261. 261

demonftrata cur Vera,

determinata .Definitio,

fraBicx

,16
Definitio, 21 8. fundamentum , 217. redu&ioad categoricam,
227. applicatio ad vitam ,
1214.
identka . Definitio, 2i3.qusnam tales
fint, 214. 123. ufus in fyUogilmo, 364

hyfothetica.

'

indefinita

244

Fundamentum, 261. de261. quomodo agnoicatur

indemonftrabilis

finitio,

263. &: feqq.

infinita

20S.209

negativa

204
493

Trofyllogifmus

Vfychahgia
logica

Definitio, 58. D. principia onto-

& coimologica, 98. D

Vfychoiogia cmfirica

351

Trofofitio reftringcnda

irreilriBa

f.

les,
Trofofiiio fimfltx

fingnlarjs

fuOaitcrnans
theoretiia

uniiofiilis
univerfaiis affarens

142
245
310

vaga
Trofofitionum negativarum neXUS ,
Trofojitionis vcrx nOtiofub eiii ,
Vnrfofitiones

Trofofiticues

299
314
24 1

299. 301. 4JI. &1 fcqq.

65. 266

apparcnter esdem ,
apparenter di verfse

454

Cpmfofita

Cofuiativa

Converfa. Definitio, 281.

vertibilis
cryftica

14
[

quando con-

283.&leqq.

Definitio, 312. unde oriatur

Trofcfitiones contradiBorix

Definitio, 288.318.
quaenam tales iint, 294.
feqq. 298. 301.
303. &ieqq. earum nexus
447
Trofcjitiones contrari* . Definitio, 297. curnon
fcnt fimul vcr* , 529. 530. quando fimul
.

&

5/6
I\atio

s\a*imis

cir-

exfcrientix

connubium

159.

D.

577
1232

Definitio , 1004. quando

non accendenda , ijj. D. eius in lmpuguando ufus ,
105 j
decegans\ationes falfe narrationis quomodo
}\atio extrinfeca

8lt

tur
intrinfeca

Definicio

}\eceftus figr.ificatus

>

494

diverfe eiuldem fententise

irfnff.cicns q uando fit ,

331

49

49 J

l\atior.es

}\atio

204

folyfyilogiftica

48.

Hfitimcs cur fub;ecl:o praedicatum conveniat

quKiiain finc, 575 quinam eascognofcac,

533
325

Trofjnio c.-:cgorica . Funuainentum ,

115
Definitio, 216. reduiftio ad hypotheticam,
126. applicatioad vitam,
1223
Trofofitio ajfirmativa

D.
D.

Ratiocinatio mi.xtim comfojita

979-980
Definitio,

2.

R.

quatenus demonftrabi-

Trofofitiones fubcontr arije

1
I 1

RAtiocinatio. Definitio, jo.genera,

II 05

Trofojniones fcriftura

265.266

J44. J57
320. unde agno-

955-9J6

1'fychologia rationaiis

fropri*,

449
1212

demon/irabilis

247
246

*93
243

Trofofitiones fhilof.fhice

falla:

Vrofofitiomrm converfionis ufus iinglllariS

& leqq. quomodo

Trofofttio farticularis

& leqq.

Definitio

Verborum*

fcatur,

590
259

diverfitas

disjttnBiva

8.

HJ9
Trofofithnum applicatioprobahilis

,,

Profojitio definita

aatequam in vita ap121j.1216.1217. quaenam defini-

plketur ,
tioms loco

1004.

fint,

I40

alcerum quinam
non ,

}\efutare

nam

quales
iooj

pofiit

iioj.

& qui1197

1017. fpecies , 1013.

1024. modi , 1033. &t feqq- 1039. 1053.
1054. quando obtineat ob incommodam
d:ctior,em, 1031. quandofine fuccefiu ten-

r\efutatio

Definitio

1038

tetur
I\efi>t.itio

quando
1040. multiplex, 1044. quando ab-

indircBa

fpuria,
foluta ,
}\efittatus

\elationum

Definitio, 1013.

foffibilitatcs

fum>7^
4^
310. quz-

lj6. quot fimul

definitionemconftituant
}\emovcri quid dicatur,
dicantur
Hjcpumctrc qusnam
tae

041
101 1

quando errorem agnofcat,

,

nam

,, ,

1,

lnJex 2{erum

nam

fibi

rcpugnent, 311.

gnc.it,
t\iquifisa ad veriiattm

35

573
definitionum
5S0
hypotheiium philofophicarum, 607
propofition:s categoricae
5S3
hypotheticae
584
t\tquifita ad doctndu-n ,
1119.
t\tquijita ad rtfutandum alterum
1037
t\tquifita extrinfcca ad inveniendum,
1145
t\erum mtitixsd praxin \ it2 utilis quomodo
expencntia comparetur
1126
t\efpondem
DefinitlO, 1084. Oiticium , 1088.
1099.
feqq. tioS. im.
feqq. quinam e usperfo.nam tueri poflit,
1109
t\efiriciio
1105
,

&

Scripturam
at

596

quiuam

Sacram

expiicare

qucii>6

Senfuutn ufus
Scntentia q\ixr.3.m eligeiiJa

D. nuns
pars adoptari pollic , integramifla, 160. D.
Srrxitus phil Cophandi
DcfiilitlO , 151. D. CUr
methoao philofophicac adv
153 D.
Significatns i dem cum divcrfitate notionum
154. 155.

confillens, 141

feqq>

quando diverfus
\ficatui termini quando fixuv
quando mutctur ,

Significasvs

144

Significatns improprius

&

Verborum

Cb*

rcpu-

411.6 11011

proprius

130-

147

14$

146. 13S.

117.

tur
Significams lagus termin:

quomodo

detega-

150
,

quando ad
144. D.
141. I47. D.

131.

rixum reducitur ,
S
Definiro , 30 D. 594. cur cer- Significatus terborum receptut ,
quando pcrperam mutari credatur , 14LD.
tam paria: cognitionem , 595.quomodo comparetur , 596. &fcqq. progrefcur non mutandus ,
147. D.
fus unde pendeat , 169. D. mcrementa Simplex apprchenfio Definitio , 33. an absque
notione eiie queat
unde,
170. D.
35
Scriptum inntilc
Definitio , 815. quando ta- Soiida rr^^f;'o.Definitio,898cur fallant de ea
le fit,
iudicia , 899. difcrimen a fuperficiaria, 9 00
826
Scriftum utiic
Definitio , 815. quando tale Sophijma ,
6z6
fit,
816 Sorites Definitio generalis,
474

SCientia.

Scriptum apologeticum . Definitio , 1079. regu- Soritet categoricns

Pundamentum, 466. definitio, 467. refolutio in catcgoricos , 468.
Ix , 1080. quando neceifarium , 1082. quinamidcondere poflit
ufus
1207
469
Scriptum dogmaticum quomodo diiudicetur Sorites crypticus ,
475
demonfiraii ms ,
S13.cc feqq- quando leclufacile , 946. vid.
554
hypotheticus. Defin t io, 471. fundamenlibcr dogmaticus .
Scripti dogmatici contiuua orationis analvfis lotum, 470. ufus
473
gica,
94$ Spccies . Definitio, 44. notio, 183. ubi eae
Scriptum dogmaticum hifloricum quinam condecxiftant , 56. quomododeterminentur, 70.
re poflit , 1171, 1171. propofitiones in eo
quomodo diltinguantur, 71. dirFerentia,7a.
collocandae, 847. 848. S63.
quomodo definiaatur , 171 cV feqq. quomofeqq. vide
liber dlgmaticus hifioricus
do agnofcantur, 179. quando probationem
Scriptum crifiicum cur intelligentibus exoingred antur initar conditionis , 139. quan.

&

fum

doprobabiliter cognofcantur, 561. prxdicaScriptum hitloricum , quomodo Iegendum

ta o
ta,
133
911. 939. quando completum, 810.811. Spe.ieinotio qtiomodo reperiatur,
712.714
prxdicata finguls individuis propria. 132
quomodo d:udicetur, Sa:.. & leqq. quinam
id condere poflit , 1164. 1165.
2 33
Scriptiim
potemicum
DefinitlO , 1079. re- a Sttcie ad genns arg:m:t;>tatia erronca , 64O. 64I
gulae , 1080. quinam tale condere pof- a Specit ::>-.a ad altei a< grgumentetit c-:ronea,64z
fit,
lioy Species infima
^7
Scrietum fcientificum
quaenam propofitiones Studii gici initium,
1117
mathenutici ai philofophandum utilitas
eidem inferendae , 866.
leqq. quomodo
.>.. 159. D.
condatur,790.
feqq. ufus in praecavendis,
logomachiis ,
quinam condere Si; '.us philofophicus Definitio , 140. D. fupre1031.
ma lex , 141. D. iimplic:tas ,
poflit , 1173. &feqq. vid. liber fciemificns
149. D.
Striptorum fcicntificorum interpretatio, 910.91 1, Stylus oratorius cur ex philofcphia profcri-

108

&

&

Scriptune S. interpretatio

non COnfundenda

veritate

revelata , not. 163. D.

nus a regulis Logicae pendeat, 968.

quinam

ei fufficiat,

1185.

CUm

bendus,

quate- Snbjecium

&

feqq.

150.

Definitio, 2C0.

D.

quotuplex, 240.

quandoapparenter idem, 313. quando propofitionem probabilem :eddk,j^9- quando

C c cc

appa-

, ,

, ,

apparenter diverfum,
Subjtcli

nin^iio

c. :t;

naic

Verbovum

quando vagos } i)i. quando fignificatus d

quandoduo funt proprii fignificarus, 14S. quando notionem m memo-

3* s

vtrfus,i44

propofitione

;;i

Subfumth

&

InJex 7{erum

57

, ,
,

.,

ve

<

3 3,

>4 6
61

riam rcvocct ,
116
Sumtitmts jyllogifmorum,
3;; Terminiad definitionem requifiti,i6o. &.feqq.
Superficiatia traSttio . Definitio,898. cur falia
165. adpropofitronem requifiti ,
jir
de ea ud:c:a , S99. dncrimen a folida, 900
in philoiophia admirtendi
116. D.
Superflui definitio ,
819 Terminorum combi.iaiio quotuplex ,
not. 41
Supericrum DefillitlO ,
476
nf::' in abftractiombus ,
Syllogifmus . Derinitio, 391. partes, 333. reguin notion ibus determinatis ,
114
,

& feqq. 360. funda- Termittis an philofophia obfcuretur, oi.i 4 8.D.

j.quando concluiio vera , 537. Tcrminas i!irr.:Jius
11
quando falia^jjS. 539. quandoo. przmiflis
birbirus m philofophia retrnendus , not.
non iequatur, J40. j 4 i.ufus indilpenfabi4 -. D.
lis indemonftraudo , 560. cur in tertia ficlams Definitio, Si.curfit reipectivus,
gura minus evidentes quam in prima, 399.
Si. S4. quandoriat obfcurus , 86. quanu:us :n difputando,
do ir.anis
149
1095
Sylkgifmus rtf.rmar.s ,
icmmunis
114
341
108
Definitio
complexus
489. modus , 4SS. runlae

334. 337. 338. 354.

mentum

35

;'>

damentum
cur

490.
di,

concretus

extrcmus

criegoricus multiplex

tas

in

491

ictts

iit

fimplices refoiutio

compendium argumentan-

437.

Definitio
4S;. refolutio in plures

tfti

cryptkus,

365.441,

quomodo

trypticus compofitus, 443.

randus

361
484. varie-

quando reiuctioad primam figuram

cijis,

415- principium generale, 458. ortus

varms, 44 6. 448. 450. 45

r.ig.-.ns

dirT.-

3.

34I

pnrticutaris

341

&

nnizerfalis t
Synoi.ymia ,

341
35

\Echntlogia

Defin'tio, 71. D.principia,

phyficx poftponenda ,

D- cur
n 4 D.
11 3.

uius

notionibus

in

6S5

146.

prfit

ixus

lit

relativus,

D. ufus

148.

111

I38

[,<p,i..s,
j:

mpfcx

vagus

14

119

Definitio , 616. quando oculato asquivaleat , 617. quando veritatem fa619.610

tti non affequatur ,

Teftis au.itus.

Thcologta naturalis

616
748

Definitio, J7. D. princi-

17$

V)i--alterius quomodo

intelligantur

903

quinam

difcernere valeat ,
II J4. 1155

diftinctis

forma.iuis

quod

D.

a rebus

TclefcQpiorum

81.

Definitio

D.
<t(r
p a
889 Thcorema. Definitio,

Syjiema.

eificiat

339
339
336
propo211

81.84
ophictu

in prima figura , 376. in fecun, 35^.

tertiaad primam
da, 3S6. 394. afecunda
Tr~.is ocuiutus ,
reduct.o , 387. 398.
fimplex ,
361 Theatrum machinarum

proprius

33

12x5

m.quando

Definitio,

vbscurus. Definitio

f.ngularis

457.

fitionemnegativam

aisiuncli-vus.

3S

maj&r s
minor
medius ,
negativus

Definit 10,41 6.funda?neiHum, 4 i7.

418. modi,4i9. adprimam redudtio,
410
hypotheticus f. conditionalis . Definitio, 4O4. fundamentum , 407. 408. modi , 4>--9- 410. ad
primam figuram reductio, 411. aequipollent'3 cum categoric's, 4 i3. evidentia, 414.

31.

119. neceffitas inappli-

catione definitionum,

4 oj

444

f.xus. Definitio,
ir.jtnis

cv feqq.

336

familiaris

486

3.crypfi libe-

III

in reftttaticne

vitanda

1056

834- S35
D- u "115 n cogniti- ycrbornm&- rerum contufio
J
one Dei 101. D. an polt Theologiam natu- Fer borum fenfns vems quomodo vindicetur,io65
l f l
101. D.
ufus circumfpedus
ralemtradenda,
ln lmutatur
quinam
injuriis
altcrum
Vethis
in
Terminui
fignificatus
Defi::itio,
37.
Teieologia. Definitio

36.

Index T{erum

Verbwum*

cb'

571

pngnatiorie
I
621
10J Vtrum cur quisnarrare aolit,
."> problcmatn
Vtritst . Defihicio nominalis
JOJ. dcfinitio
871.871
,
realis, J13
quando terto cognolcatar
Virts iieritatis in-vcnicndie, I 1 35. &1 feqq. earum
aeftimaiio quando probabilis , 1136- unde
574. quoc modis inveftigetur , 663. quinam inveftigandz par fic, 741. modi varii a
dijudicatio fpecialispeudeat ,
1141. tc
priori cain inveftigandi , 714.
icqq.
feqq.
Vtritas UttnsCVLt nonnifi ex cogirtis eruatur , Vitinm formte in lyllogifmis Definitio , 635.

&

738.

quinameameruere valeat ,

739. 740.
11 16
DefiilltlO ,513. ill qUO COU-

an difputandoeruatur
Vtritatis criteriun:

514
949

fiftat,

examen
fa&i quinam norit

Veritatis dtfinitionum

Vtritattm

6i5.quomodo

ea in animoobliteretur

61S

quomodo cognofcai u.
941. quomodo inveftigetur j 805.806. 807
Vtritas hypothefium philofaphicarum ,
607
Vcritas bifttrhe naturalis

propouuonis

Vtritas bypothctica
logica

crae

5O5.

narratimis

quomoao

615.

!'::;:.>. 1

experiundo

f.ibrcptionis in

quomodo

particulariter
licentur,
148
Vu\
Delinitio , 36. quot voces ad propofitionem requirantur , 319. uius varius in tertia
meni is operatione , 499. cc feqq indifpenfabilis n rai
ido , 504. in applicatioVniverftiia pr.edic.tta

ne propolitionum, 500.501.cc cefinitionum,

5J
/

mn definitat a.atoram quinam

lit
I

intelligere

1178

&

S04. 940 Vocnm compofitio

divifio quando vicium formz
propoftiionis quornodo agnofcatur , 5 1 6.5 1 7
pariat ,
639
in quoconliftat , 50 5. 5 1 3. unde a priori fo/iyrasexcognitioni philofophica profecta,

tur

innotelcat, 544. 557. quando

cus convincas,
fcripti hificrici,

Vtrum a

falfo

qui difcernere

poflit

44 -D-

alterum

985.990 Vfus

qUOmodo examinet Ul\

loquendi

i>'(ij

1145.cc

I-INIS

NDIC

fcqq.

Corrigc

Errata

Pffc. prjelim.

7- >''

145.
Logicft

l-

novit

'

tum

intnieca

1.

I.
1-

10U ti
conful

not. I.i.

78

j.confcium

44. not. 1. ult- invida

110. In Lemmate: qando
\(..r.'jt. 1. 11. frequentes
245.net. 1. ir. hypthefibus

Lemmate: fint
ult. crangulum

in

5.

^y.mt. 1.
;.

1.

>:>,:.

6. 7. infitentis

I.

9.

"757.

I.

ult.

facilitatem

Lemmate-.In commija
a;:eruturum
49. 1. 5.

836.111
1

U:8.

1.

conlultum
intrinfeca

conlcium

elle

individua

quando
lequentes

hypothefibus
ncn fint

triangulum
inliitentis

proteit

596.

10.

iifdem

630
668

34

13
drudice-

63 J. cv feqq

fpecies,

Vitium mattria; in fyllogifmis

tatem

Incommoda
alterutrum

eidem

39.