Babad Tanah Djawi

Babad Tanah Djawi
Gubahanipun
L. VAN RIJCKEVORSEL
Directeur Normaalschool Muntilan
Kabantu
R.D.S. HADIWIDJANA
Guru Kweekschool Muntilan
Pangecapan J.B. Wolters U.M.
Groningen Den Haag Weltervreden 1925
Prangan Kang Kapisan

Babad Jawa Wiwit Jaman Indhu tumekan
Rusaking Karajan Majapahit
Abad 2 utawa 3 Abad 16

Bab 1
Karajan Indhu ing Tanah Jawa Kulon
(wiwit abad 2 utawa 3)
Kang wus kasumurupan, karajan bangsa Indhu ana ing Tanah Jawa, kang dhisik dhw, diarani
karajan Tarumanagara (Tarum = tom. kalin jeneng Citarum).
Karajan iku mau dhk abad kaping 4 lan 5 wis ana, dn titi mangsaning adeg ora kawruhan.
Ratu ratun darah Purnawarman. Mirit saka gambar gambar kembang tunjung kang ana ing watu watu
patilasan, darah Purnawarman iku padha nganggo agama Wisnu.
Ing tahun 414 ana Cina aran Fa Hien, mulih saka enggon sujarah menyang patilasan Resi
Budha, ing tanah Indhu Ngarep mampir ing Tanah Jawa nganti 5 sasi.
Ing Cathetan ana kang nerangak mangkn :
1. Ing kono akh wong ora duw agama (wong Sundha), sarta ora ana kang tunggal
agama karo dhwkn: Budha.
2. Bangsa Cina ora ana, awit ora kasebut ing cathetan.
3. Barengan nunggang prahu saka Indhu wong 200, ana sing dedagangan, ana
kang mung lelungan, karepe arep padha menyang Canton.
Yn mangkono dadi dalan dedagangan saka tanah Indhu Ngarep menyang tanah Cina pancn ngliwati
Tanah Jawa.
Ing Tahun 435 malah wis ana utusan Ratu Jawa Kulon menyang tanah Cina, ngaturak pisungsung
menyang Maharaja ing tanah Cina, minangka tandhaning tetepungan sarta murih gampang lakuning
dedagangan.
Karajan Tarumanagara mau ora kasumurupan pirang tahun suwn lan kepriy rusak. Wong
Indhu ana ing kono ora ngowahak adat lan panguripan wong bumi, awit pancn ora gelem
http://ki-demang.com/index.php?option=com_content&task=view&id=725&Itemid=712
mulangi apa apa, lan wong bumi uga durung duw akal niru kapinteran wong Indhu. Ewa dn
meksa ana kaundhakaning kawruh, yaiku mbatik lan nyoga jarit.

Bab 2
Karajan Indhu ing Jawa Tengah
(abad kaping 6)
Mirit saka:
1. Cathetan bangsa Cina
2. Unining tulisan tulisan kang ana ing watu watu lan candhi
3. Cathetan sawijining wong Arab, wis bisa kasumurupan sathithik sathithik
mungguh kaananing wong Indhu ana ing Tanah Jawa Tengah dhk jaman
samono.
Nalika wiwitan abad kang kanem ana wong Indhu anyar teka ing Tanah Jawa Kulon.
Ana ing kono padha kena ing lelara, mulan banjur padha nglrg mangtan, menyang Tanah Jawa
Tengah.
Wong Jawa wektu samono, isih kari banget kapinteran, yn ditandhing karo wong Indhu kang lagi
nenka mau; mulan banjur dadi sor-soran.
Wong Indhu banjur ngadegak karajan ing Jepara.
Omah omah padunungan wong Jawa, ya wis mmper karo omah omah wong jaman saiki, apayon
atep utawa eduk lan wis nganggo kpang.
Enggon dedagangan lelawanan karo wong Cina; barang dedagangan kayata: emas, salaka, gading lan
liya liyan.
Cina cina ngarani nagara iku Kalinga, besuk, ya diarani: Jawa.
Karajan mau saya suw saya gedh, malah nganti mbawahak karajan cilik cilik 28 (wolu likur).
Wong Cina uga nyebutak asman sawijining ratu putri: Sima; dikandakak becik banget enggon
nyekel pangrhing praja (tahun 674).
Tulisaning watu kang ana cirin tahun 732, dadi kang tuwa dhw, katemu ana sacedhak Magelang,
nyebutak, manawa ana ratu kang jumeneng, jejuluk Prabu Sannaha, karajan gedh, kang klebu
jajahan yaiku tanah tanah Kedhu, Ngayogyakarta, Surakarta lan bokmenawa Tanah Jawa Wtan uga
klebu dadi wewengkon karajan iku.
Mirit caritan, karajan kang kasebut iku tata tentrem banget kaya kang kasebut ing tulisan kang
katemu ana ing patilasan: Nadyan wong wong padha turu ana ing dalan dalan, ora sumelang,
yn ana begal utawa bebaya liyan.
Mirit kandhan sawijining wong Arab, dhk tengah tengahan abad kang kaping sanga, ratu ing
Tanah Jawa wis mbawahak tanh Kedah ing Malaka (pamelikan timah).
Karajan ing dhuwur iki sakawit ora kawruhan jeneng, nanging banjur ana karangan kang katulis ing
watu kang titi mangsan tahun 919, nyebutak karajan Jawa ing Mataram.
Jembar jajahan, mungguha saiki tekan Kedhu, Ngayogyakarta, Surakarta; manglor tekan sagara;
mangtan tekan tanah tanah ing Tanah Jawa Wtan sawatara.
Kuthan karan : Mendhangkamulan.
Wong Arab ngandhakak, ana ratu Jawa mbedhah karajan Khamer (Indhu Buri).
Sing kasebut iki ayak iya karajan Mataram mau. Kajaba Khamer, karajan Jawa iya wis
mbawahak pulo pulo akh. Pulo pulo iku mawa gunung geni.
Karajan Jawa mau sugih emas lan bumbu crakn. Wong Arab iya akh kang lelawanan
dedagangan.
Sabakdan tahun 928 ora ana katrangan apa apa ing bab kaanan karajan Mataram.
Kang kacarita banjur ing Tanah Jawa Wtan. Ayak ba karajan Mataram mau rusak dning
panjebluge gunung Merapi (Merbabu), dn wong kang akh padha ngungsi mangtan.
Ing abad 17 karajan Mataram banjur madeg manh, gedh lan panguwasan irib iriban karo karajan
Mataram kuna.
Agaman wong Indhu sing padha ngejawa rupa rupa. Ana ing tanah wutah getihe dhw ing
kunan wong Indhu ngdhep marang Brahma, Wisnu lan Syiwah, iya iku kang kaaranan
Trimurti.
Kejaba saka iku uga nembah marang dewa akh liya liyan, kayata: Gansya, putran Bethari
Durga.
Manut piwulang agama Indhu pamrang manungsa dadi patang golongan, yaiku:
- para Brahmana
(bangsa pandhita)
- para Satriya
(bangsa luhur)
- para Wesya
(bangsa kriya)
- para Syudra
(bangsa wong cilik)
Piwulang agama lan padatan wong Indhu kaemot ing layang kang misuwur, jeneng Wedha.
Kira kira 500 tahun sadurung wiwitan tahun Kristen, ing tanah Indhu ana sawijining darah
luhur peparab Syakya Muni, Gautama utawa Budha.
Mungguh piwulang gsh banget karo agaman wong Indhu mau.
Resi Budha ninggal marang kadonyan, asesirik lan mulang muruk marang wong.
Kajaba ora nembah dewa dewa, piwulang: sarhn wong iku mungguhing kamanungsan padha
ba, dadin ora kena diprang patang golongan.
Para Brahmana Indhu mesthi ba ora seneng pikire, mulan kerep ana pasulayan gedh.
Ana ing tanah Indhu wong Budha mau banjur peperangan karo wong agama Indhu.
Wusana bangsa Budha kalah lan banjur ngili menyang Ceylon sisih kidul, Indu Buri, Thibet,
Cina, Jepang.
Mungguh wong agam Indhu iku pangdp ora padha. Ana sing banget olehe memundhi marang
Syiwah yaiku para Syiwaiet (ing Tanah Jawa Tengah); ana sing banget pangdp marang
Wisynu, yaiku para Wisynuiet (ing Tanah Jawa Kulon).
Kajaba saka iku uga akh wong agama Budha, nanging ana ing Tanah Jawa agama agama iku
bisa rukun, malah sok dicampur ba.
Petilasan agama Indhu mau saikin akh banget, kayata:
- Candhi candhi ing plato Dieng (Syiwah), iku bokmenawa yasan ratu darah
Sanjaya.
- Candhi ing Kalasan ana titi mangsan tahun 778, ayak iki candhi tuwa dhw
(Budha), yasan ratu darah Syailendra.
- Candhi Budha kang misuwur dhw, yaiku Barabudhur lan Mendut.
- Candhi Prambanan (Syiwah). Ing sacedhak Prambanan ana candhi campuran
Budha lan Syiwah.
Relief Candhi Barabudhur
Candhi Barabudur

Bab 3
Karajan Ing Tanah Jawa Wtan
(wiwitan abad 10 tahun 1220)
Ing dhuwur wus kasebutak yn Tanah Jawa Wtan, kabawah karajan Indhu ing Mataram; nanging
wong Indhu kang manggon ana ing Tanah Jawa Wtan ora pati akh, yn katimbang karo kang
manggon ing Tanah Jawa Tengah (Kedhu).
Marga saka iku wong Indhu kudu kumpul karo wong bumi, prasasat tunggal dadi sabangsa.
Ing wiwitan abad 10 ana pepatihing karajan Tanah Jawa Tengah aran Empu Sindhok lolos mangtan.
Let sawatara tahun empu Sindhok mau jumeneng ratu ing Tanah Jawa Wtan, karajan ing Kauripan
(Paresidhnan Surabaya sisih kidul).
Ambawahak: Surabaya, Pasuruwan, Kedhiri, Bali bok manawa iya kabawah.
Enggon jumeneng ratu tekan tahun 944 lan iya jejuluk Nata ing Mataram.
Nata ing Mataram mau banget pangdp marang agama Budha.
Empu Sindhok misuwur wasis enggon ngerh praja. Ana cathetan kang muni mangkn: Awit
saka suwning enggon jumeneng ratu, marcapada katon tentrem; wulu wetuning bumi nganti
turah turah ora karuhan kh.
Ing tahun 1010 Erlangga tetep jumeneng ratu, banjur nerusak enggon mangun paprangan lan ngelar
jajahan.
Ing tahun 1037 enggon paprangan wis rampung, negara reja, para kawula padha tentrem. Dn
karaton iya ana ing Kauripan.
Sang Prabu Erlangga ora kesupn marang kabecikaning para pandhita lan para tapa, kang
gedh pitulungan nalika panjenengan lagi kasrakat.
Minangka pamalesing kabecikan para pandhita, Sang Nata yasa pasraman apik banget,
dumunung ing sikile gunung Penanggungan.
Pasraman mau kinubeng ing patamanan kang luwih dning asri, lan rerenggan sarwa peni
sarta endah. Saka edin, nganti misuwur ing manca praja, saben dina aselur wong kang padha
sujarah mrono.
Pangadilan Sang Nata jejeg. Wong dsa kang nrajang angger angger nagara padha kapatrapan
paukuman utawa didhendha.
Kcu, maling, sapanunggalan kapatrapan ukum pati.
Sang Prabu enggon nindakak paprentahan dibantu ing priyagung 4, padha oleh asil saka pametuning
lemah lenggah.
Saka enggon manggalih marang tetann yaiku pagawyaning kawula kang akh, Sang Nata yasa
bendungan gedh ana ing kali Brantas.
Sang Nata uga menggalih banget marang panggaotan lan dedagangan.
Kutha Tuban nalika samono panggonan sudagar, oleh biyantu akh banget saka Sang Prabu murih
majuning dedagangan lan lelayaran.
Sang Nata yn sinwaka lenggah dhampar (palenggahan cendhk pesagi), ngagem agem ageman
sarwa sutra, reman diukel lan ngagem cnla.
Yn miyos nitih dwipangga utawa rata, diarak prajurit 700.
Punggawa lan kawula kang kapethuk tindak Sang Nata banjur padha sumungkem ing lemah
(ndhodhok ngapurancang?).
Para kawula padha ngor rambut, enggon bebedan tekan ing wates dhadha.
Omah kalebu asri, nganggo payon gendhng kuning utawa abang.
Wong lara padha ora tetamba mung nyuwun pitulunganing para dewa ba, utawa marang
Budha.
Wong wong padha seneng praon lan lelungan turut gunung, akh kang nunggang tandhu utawa
joli.
Dhek samono wong wong iya wis padha bisa njoget, gamelan suling, kendhang lan gambang.
Karasan Sang Prabu besuk ing sapengker kang gumanti jumeneng Nata putran loro pisan, mulan
kraton banjur diparo: Jenggala (sabageyaning: Surabaya sarta Pasuruwan) lan Kedhiri.
Dn kang minangka watese: pager tmbok kang sinebut Pinggir Raksa, wiwit saka puncaking
Gunung Kawi, mangisor, nurut kali Leksa banjur urut ing branglor kali Brantas saka wtan mangulon
tekan ing dsa kang saiki aran Juga, nuli munggah mangidul, terus kira kira nganti tumeka ing
pasisir.
Gugur guguran tembok iku saiki isih ana tilas, kayata ing sacedhaking kali Leksa, sakulon lan
sakiduling kali Brantas, ing watesing afd. Malang lan Blitar.
Mungguhing babad Jawa jumeneng Parbu Erlangga kaanggep minangka pepadhang sadjroning
pepeteng, awit rada akh caritan kang kasumurupan.
Kawruh kasusastran wis dhuwur. Layang layang ing jaman iku tekan ing jaman saiki isih
misuwur becik lan dadi teturutaning crita crita wayang.
Layang layang mau basan diarani: Jawa Kuna, kayata:
1. Layang Mahabarata
2. Layang Ramayana lan Arjuna Wiwaha.
Karajan Jenggala ora lestari gedh, awit pecah pecah dadi karajan cilik cilik, marga saka diwaris
marang putraning Nata; yaiku parja Jenggala (Jenggala anyar); Tumapel utawa Singasari lan Urawan.
Karajan cilik cilik kang cedhak wates Kedhiri or suw banjur ngumpul mlu Kedhiri, liyan isih terus
madeg dhw ngan tekan abad 13.
Kerajan Kedhiri (Daha, Panjalu) mungguha saiki mbawahak paresidhnan Kedhiri, saperangan
Pasuruwan lan Madiyun.
Kuthan ana ing kutha Kedhiri saiki. Karajan mau bisa dadi kuncara.
Ing wektu iku kasusastran Jawa dhuwur banget, nalika jaman Jayabaya (abad 12) ngluwihi kang uwis
uwis lan tumekan jaman saiki isih sinebut luhur, durung ana kang madhani.
Ing tahun 1104 ing kedhaton ana pujangga jeneng: Triguna utawa Managocna.
Pujangga iku sing nganggit layang Sumanasantaka lan Kresnayana.
Radn putra utawa Panji kang kacarita ing dongng kae, bokmenawa iya ratu ing Daha, kang
jejuluk Prabu Kamesywara I. Jumeneng ana wiwitan abad kang kaping 12. Garwan kekasih
ratu Kirana (Candra Kirana) putran ratu Jenggala.
Ing mangsa iki ana pujangga jeneng Empu Dharmaja nganggit layang Smaradhana. Radn
Panji nganti saiki tansah kacarita ana lakon wayang gedhog lan wayang topeng.
Pujanggan Jayabaya aran Empu Sedah lan Empu Panuluh.
Empu Sedah ing tahun Saka 1079 (= 1157) methik sapranganing layang Mahabarata, dianggit lan
didhapur cara Jawa, dijenengak layang Bharata Yudha.
Wong Jawa ing wektu iku wis pinter, wong Indhu kesilep, karajan Indhu wis dadi karajan Jawa.

Bab 4
Ken Angrok Nelukak Karajan Karajan Cilik
(1220 1247)
Ing tahun 1222 ana ratu ing Tumapel utawa Singasari, jeneng Ken Angrok.
Critan Ken Angrok iki saka layang Pararaton. Ketemun layang iki ana ing Bali dhk tahun
1891.
Ken Angrok lair ana ing sacedhak Tumapel (Singasari), asal wong tani lumrah ba.
Ken Angrok kacarita bagus rupan lan bisa nenarik katresnaning wong, nanging banget kareme
marang pangaji aji lan wani marang penggaw luput.
Ing sawijining dina ana Brahmana ketemu karo dhwkn, kandha yn dhwkn titising Wisnu.
Anggon kandha mangkono iku, awit Brahmana mau ngerti yn Ken Angrok iku wong kang
gedh karepe lan kenceng budin.
Brahmana banjur golk dalan bisan Ken Angrok kacedhak karo adipati ing kono, Sang Tunggul
Ametung.
Ora antara suw kelakon Ken Angrok kaabdekak. Bareng wis mangkono, Ken Angrok banjur
tansah golk dalan kapriye enggon bisa ngendhih Sang Adipati, nggentni jumeneng.
Ketemuning nalar Ken Angrok banjur ndandakak keris becik marang Empu Gandring.
Sawis keris dadi, katon becik temenan, nganti mitran Ken Angrok aran Keboijo kepencut
kepingin nganggo, banjur nembung nyilih: oleh.
Saka seneng, keris mau saben dina dianggo sarta dipamer pamerak, dikandhakak duwk
dhw.
Bareng wis sawatara dina Ken Angrok banjur nyolong keris dhw kang lagi disilih ing mitran
mau dianggo nyidra Sang Adipati.
Kelakon sda, keris ditinggal ing sandhing layon. Urusaning prakara: mitran Ken Angrok sing
kena ing dakwa, diputus ukum pati.
Ken Angrok banjur bisa oleh Sang putri randaning Tunggul Ametung lan gumanti madeg adipati:
Sang Putri asman Ken Dhedhes.
Sasuwn dicekel Ken Angrok negaran tata, reja, wong cilik banget sungkeme.
Sawis mbedhah karajan cilik cilik ing Jenggala, Ken Angrok banjur emoh kebawah Kedhiri, malah
ing tahun 1222 mbedhah praja Kedhiri nganti kelakon menang, Ratu ing Kedhiri Prabu Kertajaya sda
nggantung sabalan kang padha tuhu.
Kedhiri banjur ditanduri adipati kabawah Singasari.
Bareng para ratu darah Empu Sindhok wis kalah kabh karo Ken Angrok, Ken Angrok banjur
jumeneng Ratu gedh, jejuluk Prabu Rejasa, uaiku kang nurunak para ratu ing Majapait.
Kacarita Sang Retna Dhedhes nalika sdan adipati Tunggul Ametung wis ambobot. Bareng wis
tekan mangsan, Sang Retna mbabar putra kakung, diparingi peparab Radn Anuspati.
Wiwit timur nganti diwasa Sang Pangran ora ngerti yn satemen dudu putran Prabu Rejasa,
nanging rumangsa yn ora ditresnani ing Sang Prabu, beda banget karo rayi rayin.
Ing sawijining dina Anusapati kelair marang ibun mangkn: Ibu, punapa, dn Kangjeng
rama punika teka boten remen dhateng kula?
Sang Retna banget trenyuhing galih mireng atur sasambat kang putra, wasana banjur keprojol
pangandikan; kang putra dicritani lelakon wiwitan tekan wekasan.
Anusapati banget ing pangungun, sanalika banjur duw sedya males ukum, nanging isih
sinamun ing semu.
Keris yasan Empu Gandring disuwun, pawatan mung kepingin banget anganggo.
Kang ibu lamba ing galih, keris diparingak.
Anusapati banjur nimbali abdin kekasih, diparingi keris mau lan diweruhak ing wewadin. Bengin
Sang Prabu sda kaprajaya ing duratmaka.
Layon Sang Prabu dicandhi ana ing Kagenengan (cedhak Malang).
Anusapati nggentni jumeneng Nata.
Anusapati jumeneng ora suw, awit Radn Tohjaya ngerti yn Anusapati kang nyedani raman, mulan
sumedya males ukum lan iya kelakon.
Tohjaya jumeneng Nata, nanging iya ora suw. Tohjaya utusan mantrin aran Lembu Ampal,
didhawuhi nyirnakak kalilipe loro, yaiku: Ranggawuni, putran Anusapati, lan nakdulure kang aran
Narasingamurti; yn ora bisa kelakon, Lembu Ampal dhw bakal kena ukum pati.
Dumadakan ana sawijining Brahmana kang welas marang raden loro, banjur wewarah
saperlun.
Satriya loro banjur ndhelik ana ing panggonan Panji Patipati.
Lembu Ampal nggolki raden loro ora ketemu, banjur ora wani mulih, ngungsi marang Panji
Patipati.
Bareng ana ing kono mbalik ngiloni raden loro, malah ngrembugi para punggawa kang ora
cocog karo Tohjaya diajak ngraman, wasana kelakon, Sang Prabu nganti nemahi sda.
Ranggawuni jumeneng Nata ajejuluk Syri Wisynuwardhana nganti nakdhereke Narasinga.
Nganti tekan ing sda priyagung loro mau rukun banget, nganti dibasakak: Kaya Wisynu lan kang
raka Bathara Endra.
Karaton mundhak gedh pulih kaya dhk jaman Prabu Erlangga, malah jajahan wuwuh Madura.
Sang Nata sda ing tahun 1268, layon diobong kaya adat, awun sing separo dicandhi ana ing Welri,
ditumpango reca Syiwah, sing separo dipethak ana candhi Jago (Tumpang) nganggo reca Budha.
Dadi tetla ing wektu iku agama Syiwah karo Budha campur.
Recan Sang Prabu Erlangga ana ing Belahan
10

Bab 5
Jumeneng Kartanagara ing Tumapel
(1268 1292)
Ratu Singasari kang Kaping V, jumeneng mekasi. Sasdan Syri Wisynuwardhana pangran pati
jumeneng Nata, ajejuluk Prabu Kartanagara.
Sang Prabu manggalih marang kawruh kagunan, lan kasusastran, lan iya manggalih marang undhaking
jajahan, nanging kurang ngatos atos, lan kersa ngunjuk nganti dadi wuru.
Ana nayakaning praja aran Banyak Widhe utama Arya Wiraraja, tepung becik lan Jayakatwang, adipati
ing Daha.
Satriya iku ora sungkem marang ratun, malah wis sekuthon karo Jayakatwang, arep mbalela.
Dumadakan ana punggawa kang matur prakara iku, nanging Sang Prabu ora menggalih, Wiraraja
malah diangkat dadi adipati ana ing Madura.
Pepatihe Sang Nata aran Raganatha rumeksa banget marang ratun, nganti sok wani ngaturi
pnget marang Sang Prabu ing bab kang ora bener, nanging Sang Prabu ora rena ing galih, ora
nimbangi rumeksaning patih setya iku, malah banjur milih patih liya kang bisa ngladni karsan.
Patih wredha diundur, winisuda dadi: nayaka pradata, dadi wis ora campur karo prakara
pangreh praja.
Patih anyar seneng mung ngalem marang ratun lan ngladosi unjuk unjukan.
Ana utusan saka ratu agung ing nagara Cina (Chubilai) dhawuh supaya Prabu Kartanagara nyalirani
dhw utawa wakilsuwana marang nagara Cina perlu saos bekti (tahun 1289).
Sang Prabu duka banget. Bathuking Cina utusan digambari pasemon kang ora apik, nelakak dukan
Sang Prabu.
Bareng tekan ing nagara Cina patrape ratu Jawa kang mangkono iku mau njalari dukan ratu binathara
ing Cina,
Ing tahun1292 ana prajurit gedh saka ing Cina arep ngukum ing kuwann wong Jawa.
Wiraraja sasuwn ana ing Madura isih ngrungok ngrungokak apa kang kalakon ana ing Singasari, lan
iya weruh uga yn ing wektu iku prajurit Singasari dilurugak menyang Sumatra.
Wiraraja ngajani Jayakatwang akon nangguh mbedhah Singasari, mumpung nagara lagi kesisan bala.
Jayakatwang ngleksanani, lan Singasari kelakon bedhah. Ratu lan patihe katungkep ing mungsuh isih
terus unjuk unjukan ba (wuru), mulan ora rekasa pinurih sdan.
Radn Wijaya, wayah Narasinga, nuli umangsah ngetog kaprawiran mbelani nagara lan ratun,
nanging wis kaslepek karoban wong Daha, mulan banjur kepeksa ngoncati, mung kari nggawa
bala 12, genti genti nggendhong Sang Putri garwan Radn Wijaya, putran Prabu Kartanagara.
Lampah Radn Wijaya sasentanan nusup angayam alas.
Kalebu wilangan 12 iku ana satriyan loro, putran Wiraraja, duw atur marang Gustin
supaya ngungsi menyang Madura.
Sang Pangran maun ora karsa, nanging suw suw nuruti. Ana ing madura ditampani kalawan
becik.
Rembuge Wiraraja, Radn Wijaya diaturi suwita menyang Daha. Wiraraja sing arep
nglantarak.
Yn wis kelakon suwita Radn Wijaya diaturi nyetitkak para punggawa ing Daha, sapa sing
kendel utawa jirih, tuhu utawa lamis.
Yn wis antara suw diaturi nyuwun tanah tanah Trik, dibabada banjur dienggonana.
Radn Wijaya nurut ing pitudhuh, lan iya kelakon suwita ing Daha.
11
Kacarita pasuwitan kanggep banget, amarga saka pintere nuju karsa, lan saka pintere olah
gegaman; wong sa Daha ora ana sing bisa ngalahak.
Kabeh piwulang Wiraraja ditindakak, dilalah Sang Prabu teka dhangan ba, malah bareng
tanah Trik wis dibabad, Radn Wijaya nyuwun manggon ing kono iya dililani.
Kacarita nalika babade tanah Trik mau, ana wong kang methik woh maja dipangan, nanging
rasan pait. Awit saka iku dsa ingkono mau banjur dijenengak Majapait.
bareng Radn Wijaya wis manggon ing Majapait, rumangsa wis wayah tata tata males ukum,
ngrusak kraton Daha, ananging Wiraraja akon sabar dhisik, awit isih ngenteni prajurit saka
nagara Cina kang arep ngukum wong Singasari.
Karepe Wiraraja arep ngrwangi Cina ba dhisik, besuk arep mbalik mungsuh Cina. Wiraraja
banjur boyong sakulawargan lan saprajurite menyang Majapait ngumpul dadi siji karo Radn
Wijaya.
12

Bab 6
Karajan Melayu
Ing Bab 5 ana critan Prabu Kartanagara enggon anjangka undhaking jajahan.
Ana ing tanah Sumatra kelakon bisa oleh jajahan.
Ing ngisor iki iki crita sathithik tumraping karajan karajan ing tanah Melayu.
Kacarita ratu ing Funan, kira kira ing sajroning abad 3 ngelar jajahan, ngelun tanah Sumatra, Jawa lan
liya liyan, ayak ratu iku kang yasa reca reca ing tanah Pasmah.
Ing abad kapitu ana golonganing para pangran saka ing Indhu Buri, pada manggon ing sakiwa
tengening Palembang, banjur ngedegak nagara gedh, jeneng karajan rivijaya (= Syriwijaya, sinebut
ing bangsa Cina nagara: Sambotsai).
Ratu ratun padha darah Warman, isih dumunung sanak karo darah Purnawarman ing Tanah Jawa dhk
abad 4 5, apadn darah Mulawarman ing Kutai lan Borno dhk watara tahun 400.
Nagara rivijaya jajahan kira kira Sumatra sisih kidul ln tengah, Malaka, Kamboja lan malah tekan
Tanah Jawa.
Ing tahun 686 ratu agung ing negara rivijaya nglurugi Tanah Jawa, awit Tanah Jawa ora tuhu
pangdhp marang rivijaya.
Sajroning abad 10 prajurit Jawa genti nglurugi rivijaya, menang, nanging ora suw rivijaya bisa
kombul manh.
Praja iku ajeg enggon nglakokak utusan marang Narendra ing Cina.
Ing sajroning abad 12 lan 13 nagara gedh rivijaya pecah dadi karajan cilik cilik.
Darah Warman jumeneng ana ing tanah kang sinebut tanah: Melayu yaiku saikin Jambi.
Rehning pasisir tanah Melayu kono akh rerusuh, wong akh kang padha ngungsi marang tanah
pagunungan kang loh, ana ing kono padha dedhukuh.
Bareng Tanah Jawa gedh pangwasan, Prabu Kartanagara (1268 1292) kalakon bisa ngrusak kutha
Pasi, lan ngejegi Jambi, Palembang, Riouw sarta kutha kutha akh ing Borno apadn pulo pulo ing
Moloko.
Ing saantaraning tahun 1275 lan 1293 wong Jawa nglurugi tanah pagunungan Jambi mau yaiku tanah
kang besuk aran Menangkabau. Lurugan iku diarani: Pamalayu.
Ing tahun 1268 Prabu Kartanagara angganjar reca marang ratu ing Dharmmaraya (Darmasraya) uga
dumunung ing tanah Jambi, ing saikin ora adoh karo Sungai Lansat.
karajan iku ing besuk kalebu jajahan Majapait, rajan darah Warman jejuluk Tribuwana
(Mauliwarman) kagungan garwa bangsa Melayu, kang putrin (putran putri) ayak dai garwan Radn
Wijaya biyn.
Sang Raja Tribhuwana milu karo bangsa Jawa nglurugi tanah Padhang Hulu.
Miturut carita Melayu, lurugan mau ora oleh gaw, mung marga saka klebu ing gelar, kalah enggon
adu kebo, mulan kuthan banjur jeneng Menangkabau iku.
Ana raja wewengkon karajan Dharmmaraya jejuluk Adityawarman nagaran ing Malayupura, kang
ing tahun 1347 wus merdika, ambawa pribadhi, iku nglurugi Menangkabau, nanging ora nganti dadi
perang, malah banjur diangkat dadi raja ing kono, awit pancn dianggep bangsa Melayu.
Jumeneng ana ing Menangkabau wiwit tahun 1347 tekan 1375, kecrita ing kawicaksanan lan pintere
nyekel praja.
Tumeka sapren Sang Adityawarman sarta nayakan loro kang aran Papatih Sabatang lan Kyai
Katumanggungan isih dipundhi pundhi marang bangsa Menangkabau.
Sapungkure Sang Aditya wis ora ana raja ing Menangkabau kang kecrita.
Negaran pecah pecah, ing saiki isih akh titike, mungguh ing kaluhuraning para raja Jawa asal
Indhu, ana ing tanah Menangkabau kono, luwih luwih tumraping basa lan sastran.
13
Darah raja raja kuna ing Menangkabau mau enteke durung lawas, kang pungkas pungkasan
putri, sdan lagi saiki ba.
Ing tahun 1377 kutha Sanbotsai ing tanah Palembang rinusak ing balan Prabu Ayamwuruk.
kang kuwasa ing tanah Palembang kasebut jeneng Arya Damar nurunak Radn Patah (+/- tahun
1500).
Awit saka ambruking karaton Majapait, Palembang iya katut apes, besuk kalah karo Banten.
Kaluhuraning Tanah Jawa ana ing Sumatra sisih kidul kono tumekan dina iki uga iya isih akh tilas
tilas.
Rgol patilasan btng Majapait, jeneng Bajang Ratu
14

Bab 7
Perang Cina lan Adeg Karajan Majapait
(1292)
Ing tengah tengahan tahun 1292 Maharaja Choebilai sida ngangkatak wadya bala menyang ing
Tanah Jawa perlu arep ngukum Prabu Kartanagara.
Ana ing pacekan (Surabaya) prau Jawa kalah, nuli bala Cina arep nglurugi9 Daha, kang dikira
panggonan Kartanagara (kang nalika iku wis sda).
Kacarita Radn Wijaya dhk jaman samono wus wiwit mbalela marang Jayakatwang ratu ing Daha.
Sarhn duw pangarep arep bisaa ditulungi ing Cina numpes ratu ing Daha, mulan Radn Wijaya
banjur gaw gelar ethok ethok arep teluk marang snapati Cina.
Kabeneran ora let suw Majapait, panggonan Radn Widjaya ditempuh ing wong Daha, Radn
Wijaya entuk pitulungan wong Cina bisa menang.
Wasana ing tahun 1293 kutha Daha dikepung ing balan Shih Pih lan Radn Wijaya, Daha bedhah,
ratun kacekel, peni peni raja peni dijarah rajah, Radn Wijaya nulungi putri putri, putran Prabu
Kartanagara digawa oncad menyang Majapait.
ora antara suw, marga saka akale Wiraraja, Radn Wijaya bisa ngusri prajurit Cina.
Wondn prajurit mau, senadyan kesusu susu meksa isih bisa anggawa barang rayahan, pengaji mas
satengah yuta tail lan tawanan wong satus saka Daha.
Radn Wijaya banjur jumeneng Nata ing Majapait, jejuluk Kertarejasa Jayawardhana utawa Brawijaya
I (tahun 1294 1309)
Sawis jumeneng Nata, Sang Prabu anggeganjar marang sakabhing kawula kang maun labuh,
marang panjenengan. Wiraraja dibagehi tanah Lumajang saurute.
Putrin Kartanagara papat pisan dadi garwan Sang Prabu, lan isi ana garwa paminggir siji
saka tanah Melayu aran Sri Indresywari.
Saka gaewa paminggir iki Sang Prabu kagungan putra R. Kaligemet, kang besuk nggentos
kaprabon, ajejuluk Jayangara, saka Prameswari Sang Prabu peputra putri loro.
Ing tahun 1295 R. Kalagemet lagi yuswa sataun wis diangkat dadi panran pati lan dadi ratu ing
Kedhiri, ibun kang ngembani nyekel praja Kedhiri.
Ing nalika panjenengan Prabu Kertarejasa Jayawardhana iku, Tanah Jawa karo Cina becik
manh, perdagangan gedh, wong Cina teka ing Tanah Jawa nggawa mas, salaka, merjan,
sutra biru, sutra kembang kembangan, bala pecah lan dandanan wesi.
Saka ing Tanah Jawa, Cina kulak: beras, kopi kapri, rami, bumbon craken luwih luwih mrica,
barang barang mas utawa salaka, bangsa dandanan kuningan utawa tembaga, tenunan kapas lan
sutra, welirang, gading, cula warak, kayu warna warna, manuk jakatuwa lan barang nam
naman.
Ing Tanah Jawa ing wektu iku akh palabuhan ram, kayata: Tuban, Sedayu; Canggu.
nalika jaman ratu iki ing bawah karaton Majapait kena dibasakak ungsum kraman.
Para satriya kang mlu lara lapa dhk jaman Radn Wijaya saiki ora oleh ati, awit Sang Prabu mung
anggega aturing nayakan kang aran Mahapati, wasana para satriya mau banjur genti genti padha
ngraman, nanging temahan asor jurite.
Ing tahun 1328 Sang Prabu sda, dicidra ing dukun kang didhawuhi ambedhel saliran.
Sasdan Prabu Jayangara kang gumanti sadhereke putri, kang sesilih Bhreng Kauripan banjur jejuluk
Jayawisynuwardhani.
Sang nata dewi krama oleh satriya, kekasih Kartawardhana, misuwur pinter, sregep lan jejeg
penggalihe.
15
Sang Pangran diangkat dadi panggedhning jaksa lan oleh lungguh bumi Singasari sawewengkon.
Gajahmada dadi warangkaning ratu. Karepe Gajahmada arep nungkulak saTanah Jawa kabh lan pulo
pulo sakiwatengen.
Ora let suw yaiku tahun 1334 Sumbawa lan Bali bedhah banjur kabawah marang Majapait, mangka
Bali nalika samana wis mbawahak Lombok, Madura, Blambangan lan Slebes sabageyan.
Snapatining prajurit kang ngelar jajahan ing sajabaning Jawa aran Nala.
Ing tahun 1334 Sang Raja putri mbabar miyos kakung diparabi Ayam Wuruk, kang banjur
dijumenengak Nata, nanging isih diembani kang ibu nganti tekan tahun 1350.
16

Bab 8
Ayam Wuruk, Syri Rajasanagara,
Ratu kang kaping IV ing Majapait
(tahun 1350 1389)
Awit saking gedhn lelabuhan Patih Gajahmada, nagara Majapait saya suw saya misuwur
kuwasan.
Prabu Ayam Wuruk tetep jumeneng ratu agung binathara ngerh sapepadhaning ratu.
Sang Nata krama oleh nakdhereke piyambak kang wewangi Retna Susumnadewi.
Para santanan padha ginadhuhan tanah dhw dhw ing samurwate. Dn kuwajiban para santana
utawa adipati mau ing mangsa kang wus ditamtokak kudu ngadhep ing panjenengan Nata, mulan
kabh padha duw dalem becik becik ana ing Majapait, muwuhi asrining nagara.
Ing jaman iku ana pujangga kraton aran Prapanca (Budha).
Ing tahun 1365 pujangga iki nganggit layang kang aran Nagarakertagama.
Ana manh pujangga aran Empu Tantular nganggit layang Arjunawiwaha.
Majapait ing wektu iku emeh mbawahak satanah Indiya Wtan kabh, kayata: Tanah Jawa Wtan lan
Tengah, Sumatra, wiwit Lampung tekan Acih (Perlak), Borno (Banjarmasin), Slebes (banggawai,
Salaiya, Bantaiyan), Flors (Larantuka), Sumbawa (Dompo), saparoning Malaka lan sabageyaning
Nieuw Guina.
Tanah Sundha ora ditelukak. Kang jumeneng ratu ana ing tanah Sundha mau ajejuluk Prabu
Wangi, putran putri dilamar Prabu Ayam Wuruk iya dicaosak, ananging Prabu Wangi banjur
pasulayan karo Patih Gajahmada, nganti dadi perang.
Prabu Wangi sda ing paprangan lan akh punggawan kang mati ana paprangan; ewadn
tanah Sundha ora dibawah Majapait, isih madeg dhw ing saterus.
Ing Jaman samono paro ajar utawa pandhita (agama Budha utawa Syiwah) mlu nindakak
paprentahan nagara, mulan padha diparingi lungguh bumi dhw dhw kang diarani bumi: Pradikan.
Padsan ing sakubenging candhi utawa padhepokaning para pandhita lumrah uga dadi bumi pradikan,
wong diwajibak jaga lan ngopeni candhi padhepokan mau.
Kawula liyan padha kena pajeg prapuluhan (saprapuluhing pametuning bumin), lan kena ing
pagawyan gugur gunung lan sapepadhan.
Pajeg rajakaya, pajeg panggaotan lan tambangan ing wektu samono iya wis ana.
Pametoning praja gedh banget, perlu kanggo rgad perang lan kanggo kapraboning Sang Nata sarta
kanggo yeyasan nagara, kayata: kraton, gedhong gedhong, pasangrahan pasanggrahan lan liya liyan.
Ing nagara Majapait wis akh omah kang becik becik, payon sirap, dn omah kang lumrah
padha apager gedhg, ananging ing jero racak ana pethin watu kang santosa perlu kanggo
nyimpen barang kang pangaji.
Wong wong dhk jaman samono padha doyan nginang, senengan padha tuku bala pecah saka
juragan Cina, pambayare nganggo dhuwit sing diarani Kpng.
Wong lanang padha ngore rambut, wong wadon gelungan kondhe. Wiwit enom wong wong
padha nganggo gegaman keris, lan gegaman iku kerep diempakak.
Wong yn mati jisime diobong, yn sing mati iku bangsa luhur utawa wong sugih bojo bojon
(randha randhan) padha mlu obong.
Ora adoh saka nagara ana papan kanggo adu adu kewan utawa uwong utawa kanggo karamyan
liya liyan. Papan iku aran Bubat
Sang Nata kerep lelana tinggal nagara, ing Blambangan saurute iya tau dirawuhi.
17
Prakara perdagangan iya dadi gedh banget, awit saka majuning lelayaran kagawa saka kehing nagara
nagara kang kabawah ing Majapait sing kelet letan sagara.
Bab kagunan, kayata: ngukir ukir sapepadhan, kombule ing Tanah Jawa Wtan dhk pungkasan abad
kang katelulas, lan ing wiwitan abad kang pat belas, mung ba panggawn reca reca kang apik apik
iku nganggo tuntunaning wong Indhu utawa nurun kagunan Indhu.
Cekaking carita: Nalika panjenengan Prabu Ayam Wuruk iku, Majapait lagi unggul unggule,
samubarang lagi sarwa onjo.
Prabu Ayam Wuruk tilar putra kakung miyos saka selir asma Bhre Wirabhumi jumeneng Nata ana
ing bageyan kang wtan.
Dn kang nggentni keprabon Majapait putra mantun Sang Nata, ajejuluk Wikramawardhana (tahun
1389 1400).
Ing tahun 1400 Sang Prabu slh keprabon, kersan arep mandhita, ananging sapengkere Sang nata,
putra lan sentanan padha rebutan nggentni keprabon.
Prabu Wikramawardhana banjur kapeksa kundur jumeneng ratu manh nganti tekan tahun 1428.
Sajroning jumeneng sing keri iki Sang Prabu nerusak merangi santanan kang wus kabanjur ngraman
nalika Sang Prabu jengkar saka kraton.
Rehning perang iki nganti suw dadi nganakak kapitunan akh lan karusakan gedh, awit teluk
telukan ing tanah sabrang banjur padha wani mbangkang wus ora gelem kabawah Majapait.
Tataning kawula iya banjur rusak. Prakara patn pinatn wis dadi lumrah.
Akeh wong main lan adu jago totohanu gedhni.
Ing tahun 1428 1447 kang jumeneng nata ratu putri jejuluk Retna Dewi Suhita, putran Prabu
Wikramawardhana saka garwa paminggir.
Terus banjur banjur Prabu Kertawijaya (1447 1452) lan manh Prabu Bhra Hiyang Purwawisyesa
(1456 1466), Pandan Salas (1446 1468), banjur Prabu Bhrawijaya V (1468 1478).
Mungguh babade ratu ratu kang wekasan iki ora terang, mulan ora disebutak.
Ana ratu ing nagara Keling (salor wtan Kedhiri, skidul kulon Surabaya) jejuluk Prabu Ranawijaya
Giridrawardhana ngelar jajahan nelukak Jenggala, Kedhiri lan uga mbedhah Majapait (tahun 1478).
Bedhah Majapait iku kuthan ora dirusak, awit ing tahun 1521 lan 1541 nagara Majapait isih kecrita
kutha kang gedh.
Suwe suw kutha Majapait dadi rusak, awit wong wong kang ora seneng kaerh ing kraton liya, padha
genti genti ninggal negaran, nglrg marang tanah Bali.
Saiki Majapait mung kari patilasan ba, awujud pager bata tilas mubeng lan tilas gapura (Candhi Tikus,
Bajang Ratu).
Isih sajroning jaman Majapait, agama Islam wis mlebu saka sathithik, saya suw saya bisa ngalahak
dayaning agama Indhu ana ing Jawa Wtan.
Mungguh kaananing tanah Sundha ing wektu iku ora pati kasumurupan.
Sawis krajan Tarumanagara dhk abad 4 lan 5, mung ana kang kacarita krjan Sundha ing tahun
1030 nagaran kira kira ing Cibadhak.
Enggon ora ana wong manca kang mlebu mrono, marga saka kehing bajag kang padha
nganggu gaw ing sauruting pasisir.
Ing Priyangan sisih wtan ana krajan aran Galuh, kang ngadegak ayak ratu aran Pusaka,
ratu liyan jejuluk Wastukencana lan Prabu Wang(g)i.
ing tahun 1433 Sang Ratu Dewa iya Raja Purana, ngadegak kutha anyar aran Pakuan
(Batutulis).
Karajan iki aran Pajajaran. Tulisan kang ana ing watu kono nerangak manawa Sang Prabu
yasa segaran.
18
Pajajaran semun krajan rada gedh lan ngerhak Cirebon barang.
19
Prangan Kang Kaping Pindho

Babad Tanah Jawa Wiwit Adeg Karajan Karajan
Islam lan Tekan Bangsa Europa tumekan Gempale
Karajan Mataram lan Ambruk Vereenigde
Oost indische Compagenie (VOC) tahun 1500 1799

Bab 1
Karajan Demak lan Karajan Pajang
+/- tahun 1500 1582
Wiwitan ing Tanah Jawa ana agama Islam ing antaran tahun 1400 1425.
Ing tahun 1292 ing tanah Perlak ing pulo Sumatra wis ana wong Islam; ing tahun 1300 ana
wong Islam manggon Samudra Pasi. Ing pungkasan abad kang ping 14 ing Malaka iya wis ana
wong Islam.
Tekan padha saka Gujarat. Saka Malaka kono agama islam mencar marang Tanah Jawa, tanah
Cina, Indhiya Buri lan Indhiya Ngarep.
Kang mencarak agama Islam ing Tanah Jawa dhisike yaiku saudagar Jawa saka Tuban lan
Gresik, kang padha dedagangan ing Malaka, padha sinau agama Islam, dadin Islam terkadhang
sok kepeksa.
Sudagar sudagar jawa mau padha bali marang Tanah Jawa Wtan, sudagar Indhu lan Persi uga
ana sing teka ing kono lan nuli mencarak agama Islam marang wong wong.
Sing misuwur yaiku: Maulana Malik Ibrahim (wong Persi?), sda ana ing Gresik ing tahun 1419,
nganti saiki pasarean isih.
Bareng kuwasan karaton Majapait saya suw sya suda, para bupati ing pasisir rumangsa gedh
panguwasan, wani nglakoni sakarep karep.
Para bupati mau lumrah wis padha Islam wiwit tumapaking abad kaping 16 (tahun 1500 1525),
Jalaran saka iku kerep ba perang karo para raja agama Indhu kang manggon ing tengahing Tanah
Jawa.
Miturut carita: Sang Prabu Kertawijaya ing Majapahit iku wis tau krama karo putri saka ing
Cempa (tanah Indhiya Buri).
Putri mau kapernah ibu alit karo Radn Rahmat utawa Sunan Ngampel (sacedhak Surabaya).
Sunan Ngampel kagungan putra kakung siji, asma Sunan Bonang, lan putra putri siji, asma Nyai
Gedhe Malaka.
Nyai Gedhe Malaka iku marasepuhe Radn Patah utawa Panmbahan Jimbun, yaiku kang
sinebut: Sultan Demak kang kapisan.
Sunan Ngampel lan Sunan Bonang iku dadi panunggalan para wali.
Para wali mau kang misuwur: Sunan Giri (sakidul Gresik), ana ing kono yasa kedhaton lan
mesjid; Ki Pandan Arang (ing Semarang) lan Sunan Kali Jaga (ing Demak).
Ing tahun 1458 ing Demak wis ana mesjid becik.
Padha padha bupati ing pasisir pati Unus iku kang kuwasa dhw.
Pati Unus uga kasebut Pangran Sabrang Lor.
20
Iku putran Radn patah utawa Panmbahan Jimbun.

Ing tahun 1511 Pati Unus mbedhah Jepara,
Ing tahun 1513 nglurugi Malaka.
Enggon tata tata arep nglurug mau nganti pitung tahun lawas.
Lan bisa nglumpukak prau kehe nganti sangang puluh lan prajurit 12.000, apadn mriyem pirang
pirang.
nanging panmpuhe bangsa Portegis ing Malaka nggegirisi, nganti Pati Unus kapeksa bali lan ora oleh
gaw.
Pati Unus ing tahun 1518 uga ngalahak Majapait nanging Majapait dhk samana pancn wis ora
gedh. Kuthan ora dirusak, mung pusaka kraton banjur digawa menyang Demak sarta Pati Unus
ngaku nggentni ratu Majapait.
Ing tahun 1521 Pati Unus sda isih enem lan ora tinggal putra.
kang gumanti rayi let siji yaiku Radn Trenggana, jalaran rayin tumuli: Pangran Sekar Sda Lpn,
wis disdani putran raden Trenggana, kang aran Pangran Mukmin.
sajroning jumeneng Sultan Trenggana (tahun 1521 1550) karaton Demak kuwasa banget, nguwasani
Tanah Jawa Kulon, ngerh kutha kutha ing pasisir lor lan uga mbawahak jajahan Majapait, sarta
karaton Supit Urang (Tumapel) uga banjur kaprentah ing Demak. Dn Blambangan iku bawah Bali.
Pelabuhan bawah Demak akh sing ram, kayata: Jepara, Tuban, Gresik lan Jaratan.
Gresik lan Jaratan iku sing ram dhw, wong kang manggon ing kono luwih 23.000.
Ing tahun 1546 Sunan Gunung Jati kalawan Sultan Trengganaq arep mbedhah Pasuruwan.
Kutha Pasuruwan banjur kinepung ing wadya bala, nanging durung nganti bedhah, pangepung
diwurungak, jalaran Sultan trenggana sda cinidra dning sawijining punakawan santana, kang mentas
didukani.
Putran Sultan Trenggana akh. Putra putrin padha krama oleh priyayi gedh gedh.
Ana sing krama oleh bupati ing Pajang, kang asma: Adiwijaya, yaiku Mas Krbt, Ki jaka Tingkir
utawa Panji Mas.
Putran Sultan Trenggana loro: Pangran Mukmin utawa Sunan Prawata, lan Pangran Timur, kang ing
besuk dadi adipati ing Madura.
Sunan Prawata iku kang nyedani Pangran Sekar Sda Lpn.
Ing semu putran Pangran Sekar Sda Lpn kang asma Arya Panangsang arep malesak sdan kang
rama.
Sakawit Arya Panangsang nyedani Pangran Mukmin sagarwan, nuli putra mantun Sultan
Trenggana, ora oleh gaw, malah Arya Panangsang bareng dipapagak perang, kalah nemahi pati.
Adiwijaya banjur nguwasani Tanah Jawa: amboyong pusaka kraton menyang Pajang lan nuli
dijumenengak Sultan dning Sunan Giri.
nalika Adiwijaya jumeneng ratu ana ing Pajang, blambangan lan Panarukan kabawah ratu agama
Syiwah ing Blambangan, kang uga mbawahak Bali lan Sumbawa (tahun 1575).
Jajahan jajahan ing Pajang kaprentah ing pangran (adipati) yaiku: Surabaya, Tuban, Pati, Demak,
Pemalang (Tegal), Purbaya (madiyun), Blitar (Kedhiri), Selarong (Banyumas), Krapyak (Kedhu sisih
kidul kulaon, sakulon bengawan Sala.
Ana ing tanah Pasundhan karaton Pajang meh ora duw panguwasa, jalaran ing tahun +/- 1568 tanah
Banten dimerdikakak dning Hasanuddin, dadi tanah kasultanan.
21

Bab 2
Karajan Mataram Nalika Jumeneng Snapati
(tahun 1582 1601)
Ana wong linuwih sinebut Kyai Gedhe Pamanahan, asale mung wong lumrah ba.
Jalaran saka akh lelabuhan marang Sultan Pajang, banjur didadkak patinggi ing Mataram.
Nalika iku tanah Mataram durung reja lan Pasar Gedhe, padunungan Kyai Pamanahan mau
isih awujud dsa.
Putran Kyai Gedhe Pamanahan kang asma Sutawijaya utawa Radn Bagus, utawa Pangran Ngabehi
Loring Pasar iku dipundhut putra angkat dning Sultan Pajang lan nganti diwasa tansah ana ing kraton
, dadi mitran Pangran Pati yaiku Pangran Banawa.
Ing tahun 1575 Sutawijaya gumanti kang rama ana ing Mataram, oleh jejuluk Snapati Ing Ngalaga
Sahidin Panatagama.
Panmbahan Snapati (Sutawijaya) mau banget ing pangarah supaya bisa jumeneng ratu.
Ing sasi Mulud ora ngadhep marang Pajang, lan Pasar Gedhe didadkak btng, ndadkak kuwatire
Sultan Adiwijaya.
Kelakon ora suw banjur peperangan, Adiwijaya kalah lan ing tahun 1582 sda jalaran karacun.
Pangran Banawa ora wani nglawan Snapati.
Snapati banjur ngaku jumeneng Sultan, sarta pusakaning kraton kaelih marang Mataram.
Snapati ngerhak Mataram ing tahun 1586 1601.
Jajahan jajahan karaton Pajang kang wis kasebut ndhuwur kaerhak ing Mataram kanthi ngrekasa
banget.
Snapati kepeksa kudu kerep perang, kayata: perang karo Panaraga, Madiyun, Pasuruwan lan luwih
luwih karo Blambangan.
Ewadn Blambangan iku ora bisa kalah babar pisan. Karo Snapati memitran.
banten arep ditelukak, nanging ora bisa kalakon.
Galuh pineksa kareh Mataram.
Ing nalika iku akh kutha kutha pelabuhan kang ram, padha ditekani wong Portegis, ora lawas wong
Walanda iya padha nekani ing kono.
Dedagangan mrica, pala , cengkeh, kapas lan barang barang liyan akh, nanging bab kawruh lan
kagunan ora pati diperduli.
Ing tahun 1601 Snapati sda, kang gumanti putraL Mas Jolang. Pasareyan Snapati nunggal kang
rama ana ing Pasar Gedhe sarta padha pinudi pundhi.
22

Bab 3
Karajan Banten lan Cirebon wiwit jumeneng
Sunan Gunung Jati (+/- tahun 1527) tumeka
Sdan maulana Mohamad (tahun 1596)
Ing wiwitan abad kang ping 16 ing Tanah Jawa Kulon ana nagara aran Pajajaran, Kutha aran Pakuan.
Kutha pelabuhab iya duw, yaiku Banten lan Sundha Kalapa, nanging dedagangan durung ram.
Awit saka Malaka ing tahun 1511 kacekel ing bangsa Portegis, para sudagar Islam padha dedagangan
ana ing pasisir lor Tanah Jawa Kulon.
Ing Banten nuli ana pedagangan gedh, dagangan mrica.
Ing nalika iku ana wong Pasi (Sumatra), agaman Islam, teka ing Tanah Jawa Kulon merangi ratu ing
Pejajaran nganggo prajurit saka ing Demak.
Wong Pasi mau ing tembn aran Sunan Gunung Jati, maun bok menawa aran Faletehan.
Iku ipen Radn Trenggana. Marga saka pitulungan Radn Trenggana ing tahun 1527 bisa mbedhah
Sundha Kalapa (jayakarta utawa Jakarta) lan Cirebon.
Ing tahun 1552 Sunan Gunung Jati ing Banten digenteni kang putra Hasanuddin.
Dn putra liyan kang asma Pangran Pasarean, iku kang nurunak para Sultan ing Cirebon.
Faletehan sda ing tahun 1570 ana ing Cirebon lan disarekak ana ing punthuk Gunung Jati.
Kutha Pakuan bedhah sawis tahun 1570. Para wong ing Tanah Jawa Kulon banjur dipeksa manjing
agama Islam.
malika Faletehan sda kang jumeneng Sultan ing Cirebon Panmbahan Batu, yaiku buyute faletehan
mau.
Hasanuddin iku krama oleh putrin Pangran Trenggana.
Bareng Pangran Trenggana sda, karaton Banten banjur madeg dhw (tahun 1568).
Hasanuddin uga nelukak Lampung, sarta raja Indrapura ngaturak putran putri minangka garwa.
Kutha Banten dadi ram lan pelabuhan gedh. Ananging kutha urut pasisir ana 750 M, dn
ujure marang daratan +/- 1600 M.
Prau prau bisa lumebu ing kutha metu ing kali kang nrajang kutha mau; saiki kalin wis waled,
jalaran wedhi.
Kutha mau kang sasisih dipageri lan ana gerdhu gerdhun panggonan prajurit jaga tuwin
panggonan mriyem.
Hasanuddin sda ing tahun 1570, banjur kasarekak ing Sabakingking.
Kang gumanti kaprabon Pangran Yusup.
Nalika iku wong Banten yn nandur pari lumrah ana ing pategalan (ladhang).
Sawis dienni parin banjur ora ditanduri manh, wong wong banjur golk panggonan liya
digaw ladhang, yn wus pann iya diberakak manh, enggon nanduri iya kaya kang wis mau.
Sing kaya mangkono iku tumraping lemah mesthi ba ora becik.
Bareng Pangran Yusup jumeneng Sultan, wong wong padha didhawuhi sesawah.
jalaran saka iku wong tani iya kapeksa milih panggonan sing tetep, ora pijer ngolah ngalih, iku
njalari anan dsa dsa.
Pangran Yusup uga dhawuh yasa bendungan lan susukan susukan perlu kanggo ngelebi sawah.
Sing mbedhah kutha Pakuan iku iya Pangran Yusup.
Ratu ing Pakuan sda, para luhur ing kono kapeksa mlebu Islam.
23
sawnh ana sing ngungsi marang pagunungan ing Banten Kidul; wong Beduwi iku turun wong wong
sing padha ngungsi mau.
Pangran Yusup lumrah karan Pangran Pasareyan (tunggal jeneng karo kang paman ing Cirebon).
Ing sasdan Pangran Yusup, Pangran Jepara utawa Pangran Arya anjaluk jumeneng Sultan,
nanging ora bisa kelakon, jalaran saka setyan Mangkubumi (Patih) ing Banten marang Pangran
Yusup.
Kang gumanti Pangran Yusup, putra kang sisilih Maulana Mohamad.
nalika iku yuswan lagi 9 tahun, mulan nganggo diembani ing Mangkubumi.
Sing marntah kutha Jakarta sebutan Pangran, dhisike Ratu Bagus Angke lan tumurun marang
putra. Kutha mau kinubeng ing pager, ing jeron pager ana mesjide omah gedh sing didalemi
sang Pangran, alun alun lan pasar.
Iku mau kabh dumunung ing pusering kutha. Dagangan ora pati ram kaya ing Banten. Tanah
tanah sakubeng kutha isih kebak buron alas.
Cirebon iku uga ngreka daya bisan mardika saka Banten.
Sultan Cirebon mbawahak saperangan tanah Priyangan.
Wates kang wtan Banyumas, kang kulon Cimanuk (Citarum),.
bareng sepuhe, Pangran Mohamad ditresnani ing kawula, jalaran saka mursid lan wasis.
Sang papatih Jayanagara banget setya marang ratun.
nalika iku Sultan Mohamad diaturi nglurugi Palembang dning Pangran Mas, wayah Sunan Prawata,
Sandyan patihe malangi, nanging Sultan Mohamad ngrujuki; kalakon ing tahun 1596 Palembang
dilurugi.
Wadyabala ing Banten wis ngira bakal menang, dumadakan nalika Sultan Mohamad pinuju dhahar,
kataman ing mimis, ndadkak sdan.
Sdan mau digaw wadi, mung wadyabala diundangi bali marang Banten.
Bareng layon arep disarekak, ing kono wong wong lagi ngerti yn Sultan sda, lan ing wektu iku uga
Pangran Abulmafachir dijumenengak Sultan, nanging yuswan lagi sawatara sasi, mulan
pamarntahing nagara kacekel ing Mangkubumi, manh dibantoni ing Nyai Emban Rangkung, kang
jalaran saka wicaksanan karan: Ratu Putri Ing Banten.
Ing pungkasan abad kang ping 16 Banten iku dadi kutha pedaganagn kang ram dhw ing saTanah
Jawa.
Wong manca kang ana ing kono: wong Persi, wong Indhu saka Gujarat, wong Turki, Arab,
Portegis, Melayu lan wong Keling.
Wong wong ngamanca mau lumrah ngingu batur tukon lan juru basa.
Luwih luwih wong Cina, ing Banten akh banget.
Bangsa Cina manggon ana sajabaning temboking kutha, lan omah apik apik.
Panggaotan wong manca padha kulak mrica.
Sing nganakak dhuwit timbel (ktng, gobang) ing Banten iya wong wong ngamanca mau.
Dhuwit timbel 1.00 pengajin +/- 20 sn.
Pangan ing Banten murah banget, dhuwit 20 sn ba tumraping wong ngamanca, wis turah
turah. Hawan ing kutha ora becik, jalaran kali Banten ing biyn becik, banjur dadi cethek lan
reged.
Dalan dalan pada kurugan ing wedhi, omah omah isih gedhg, mung senthong pasimpenan wis
tembok.
Para priyayi padha duw pakarangan isi wit krambil, sangarepe omah ana pendhapan lan ing
pojoking latar sok ana langgare.
24
Kejaba mesjid gedh lan pamulangan, ing Banten mung ana omah gedhong siji, yaiku omah
Syahbandar.
kajaba para luhur, wong kang ngibadah ing Banten ora akh.
Para luhur padha ngagem sarung sutra, (terkadhang sinulam ing benang emas) serban lan keris,
kenakan diingu dawa, wajan dipasahi lan tinretes ing mas utawa disisigi.
Ngageme sepatu utawa selop mung yn ana ing daleme ba.
Pandereke ana sing ngampil wadhah kinang, kendhi, payung, lampit lan tumbak.
Para luhur mau (para punggawa) padha milu ngerh praja.
Ing mangsa perang para prajurit oleh ker, sandhangan lan pangan.
Para punggawa mau padha ngingu batur tukon akh.
Ing Banten sing nyambut gaw temenan mung para batur tukon, wong cilik liyan meh ora
nyambut gaw, mulan padha ora kacukupan.
Yn ana wong ora bisa mbayar utang, iku banjur dadi batur tukon saanak bojon.
Wong kemalingan ing Banten akh; maling kang kacekel, kena nuli dipatni.
Wong kang dosa pati, kena nebus dosan sarana mbayar dhendha marang Sultan.
Yn ana wong lanang mati, Sultan wenang mundhut anak bojon wong mau.
Jalaran saka iku akh wong isih kenomen padha omah omah.
Kuwasan Sultan Banten gedh banget, nanging prakara nagara lumrah dirembug karo para
luhur; pangrembuge wayah bengi ana ing alun alun.
Para luhur mau kang kuwasa banget Mangkubumi (patih), laksamana (panggedhn prau
lautan) lan snapati.
Ing jaman samana kaanan kutha kutha ing Tanah Jawa kurang luwih iya mmper karo kutha Banten
iku.
Praun Vasco de Gama
25

Bab 4
Wong Portegis lan Sepanyol
(tahun 1513)
Wiwit jaman Rum mula wong Asia iku wis wiwit lawanan dedagangan lan wong Europa.
Dagangan saka Asia Wtan, kayata: Tanah Indhu, Cina, apadn kapulowan Moloko digawa ing
kafilah, metu ing Afganistan, Persi, Syrie (Sam), banjur menyang Egypte (Mesir), jujuge ing
Alexandrie.
Dagangan mau saka kono banjur dikirimak menyang kutha kutha pelabuhan ing sapinggire
Sagara Tengah, kayata: Rum, vntie lan Genua; banjur disebarak ing nagara liya ing Europa.
lakun kafilah saka Hindustan ngrekasa banget, jalaran ana ing dalan kesuwn, mangka kerep
diadhang ing begal.
marga saka iku pametun tanah Asia ana ing Europa dadi larang banget, samono uga bumbon
saka kapulowan Moloko.
Bareng wong turki mlu mlu gaw kasusahaning kafilah mau, bangsa bangsa Europa liyan banjur
arep mbudi akal bisan oleh dagangan saka tanah Asia dhw ora nganggo metu dharatan, dadi arep
ngambah sagara ba.
nalika abad kang kaping 15 ing tanah Europa wus ana bangsa kang kendel banget lelayaran, yaiku
bangsa Portegis.
Bangsa iku enggon lelayaran saya suw saya mangidul, nganti nemu pulo lan tanah pirang
pirang enggon, wasana pasisir tanah Afrika kang sisih lor kulon wus kawruhan kabh.
Ing tahun 1486 ana nakoda bangsa Portegis aran Bartholomeus Dias, bisa tekan ing pongole
buwana Afrika kang sisih kidul dhw.
Ing Tahun 1498 kelakon ana nakoda Portegis aran Vasco de Gama tekan ing Kalikut kutha ing tanah
Indhu.
Wong Portegis nuli miwiti lelawanan dedagangan lan wong Indhu, lan nenelukak kutha
pelabuhan kang ram ram ing tanah Indhu kono.
dAlbuquerque kang wus katetepak jumeneng Prabu anom ing Asia nuli ngumpulak prau
perang kanggo merangi kutha kutha pelabuhan; Goa, Ormus lan Malaka genti genti dikalahak.
Iya jaman dAlburquerque (tahun 1509 1515), iku mumbul mumbule wong Portegis
nguwasani tanah tanah pasisir ing Samodra Indhiya tekan Macao.
Bareng wong Portegis wis bisa manggon lan duw panguwasa ana ing Malaka, ing tahun 1513 nuli
makoda aran dabreu, layar menyang Moloko.
lakun nganggo mampir mampir, kayata: menyang Gresik.
Ing wektu samono Gresik wis dadi kutha padagangan gedh, wong wong wis Islam.
Wong Portegis mau ana ing Tanah Jawa Tengah lan Wtan sasat tansah dimungsuh ba, mung ana ing
Panarukan bisa mimitran lan wong bumi, jalaran wong ing kono osoh mardika, durung Islam lan
durung kaerh marang Demak.
Rhn wong Portegis ana ing Tanah Jawa Tengah lan Wtan tansah ngrekasa banget, mulan banjur
ana kang nyoba arep lelawanan dedagangan lan Banten.
Ing sakawit ana ing Banten ditampani becik, nanging nuli wong Portegis lan wong Banten kerep
cecongkrahan, jalaran padha dn ora percayan.
Wasana enggon dedagangan wong Portegis kang dipeng ana ing Moloko lan pulo Timur.
26
nalika wong Portegis teka ana ing tanah Indhiya kang anggedhni laku dagang ing kepulowan Moloko
bangsa Jawa, nanging bareng Malaka bedhah, wong Jawa kadhesuk soko kono lan saka kapulowan
Moloko, banjur karingkes pasaban, kang anggedhni genti wong Portegis, malah ing tahun 1522 ing
Ternate wis didegi btng, sarta wong Portegis wis prajangjian lelawanan dedagangan ijen ijenan
(monopolie) lan Sultan ing kono.
Ing temben kang dadi dhok dhokan wong Portegis ing Ambon lan Bandha.
Ana ing pulo pulo Moloko lan ing pulo pulo Sundha Cilik sisih wtan wong Portegis padha mencarak
agama Kristen.
Bareng wong Portegis nemu dalan menyang tanah Indhiya, wong Sepanyol iya banjur arep
nyoba uga menyang tanah Indhiya dhw.
Wong Genua aran Christophorus Columbus layar saka Sepanyol mangulon atas asman Sang
nata ing Sepanyol.
Saka panmun Chr. Columbus wus tetla yn jagad iku bunder kepleng, dadi yn saka Sepanyol
terus layar mangulon mesthi banjur tekan ing jagad sisih wtan yaiku enggon tanah Indhiya.
Yn saka Indhiya diterusak mangulon ba, mesthi banjur bali tekan ing Sepanyol manh.
Ing tahun 1492 kelakon Chr. Columbus nemu kepulowan kang diarani kapulowan Indhiya,
jalaran pametun akh empere lan tanah Indhiya, nanging ora antara suw tetla yn kepulowan
mau dudu Indhiya, mulan mung banjur diarani kepulowan Indhiya Kulon.
mungguh satemen kepulowan Indhiya Kulon iku wewengkon buwana Amerika.
Saking kepengin marang kauntungan lan misuwuring jeneng, banjur akh ba wong Sepanyol
kang napak dalan Chr. Columbus padha layar mangulon ketug ing Amerika.
Sawis buwana Amerika kawruhan, nuli ana wong Portegis kang aran Magelhaen kang nedya
menyang Indhiya metu Amerika atas asman ratu Sepanyol.
Mangkate Magelhaen sakancan wong Sepanyol ing tahun 1519 lakun nurut pasisir Amerika
sisih kidul, njebul supitan ing saantaran pongol Amerika kang kidul dhw lan pulo Vuurland,
saka kono terus ngalor ngulon nrajang Samodra gedh, anjog ing kapulowan Filipina.
Wong Sepanyol nuli layar menyang Moloko, anjog ing Tidore.
Sultan Tidore bungah banget, awit bakal olej lengganan bangsa Europa, mangka nalika dAbreu teka
ing Ambon diajak lengganan ora gelem, geleme mung karo Sultan Ternate.
Sarhn wong Sepanyol, kancan Magelhaen, kalah santosa karo wong Portegis, mulan bareng
dimungsuh, banjur kapeksa mlayu menyang Jilolo, saka kono terus layar mangulon, nutugak
enggon ngubengi bumi, tekan ing Sepanyol manh tahun 1522.
Iya wong Sepanyol kang dipanggedhni Magelhaen iku kang ngubengi bumi sapisan.
Wong Portegis bareng sumurup ana wong Sepanyol teka, banget panas, ngudi, lungan wong
Sepanyol saka tanah Indhiya, dadi bangsa loro mau padha memungsuhan.
nanging ing tahun 1529 padha bedhami, jalaran watesing jajahan dipastekak dning Kangjeng Paus.
Wiwit tahun 1542 bangsa Sepanyol neluk nelukak pulo pulo Filipina.
Jeneng Filipina iku kapirit asman ratu ing Sepanyol (Filips II).
lan ana ing pulo pulo mau banjur padha mencarak agama Kristen.
27

Bab 5
Tekan Wong Walanda
( tahun 1596)
Ing abad kang kaping 15 ing nagara Walanda bab misaya iwak maju banget ( iwak haring).
Iwak didol sumrambah ing tanah Europa.
Jalaran saka iku lelayaran prau prau momot barang dadi ram.
Prau prau momotan mau kejaba momot iwak, uga nggawa barang barang liyan, kayata:
mertega, keju lan laken saka Nederland didol menyang Europa sisih lor lan kidul.
Soko Portegal wong Walanda kulak anggur lan uyah; saka tanah tanah sapinggire Sagara Wtan
gandum lan kayu, lan saka Inggris wulu wedhus.
Awit saka iku kabh lelayaran prau prau momotan ing satanah Europa kacekel ing tangan
bangsa Walanda.
Ing wiwitan abad kang ping 16 Kutha Lissabon dadi pusering padagangan kang saka ing tanah
Indhiya.
Kang mencarak dagangan mau menyang tanah tanah liyan saperangan gedh iya bangsa
Walanda.
Iku kabh njalari wong Walanda banjur dadi sugih, wong lang maun mung ngepalani prau prau
momotan, banjur dadi nakoda utawa sudagar.
Ing pungkasan abad 16 wong Walanda banget pangudin marang ada ada anyar lan banget kepengin
marang lelakon lelakon kang durung tau dilakoni, luwih luwih bareng krungu critan lelayaran marang
Indhiya saka wong wong Walanda kang maun manggon ing Portegal.
Apa manh ing nalika iku akh sudagar sudagar saka Nederland Kidul (Antwerpen) padha ngalih
mangalor.
Kuwasan karajan Sepanyol tansah suda, perang karo bangsa Walanda lan Inggris kerep kalah.
Dedagangan ing Lissabon tumrape bangsa Walanda banjur diengl engl amarga wiwit ing tahun 1580
Lissabon kebawah Sepanyol.
Jalaran saka sebab sebab ing ndhuwur mau kabh, bangsa Walanda kenceng tekade arep lelayaran
menyang tanah Indhiya dhw, bathin mesthi bakal luwih akh, awit bisa kulak dedagangan saka ing
panggonan asal.
Wiwitan nuoba lelayaran metu lor ngubengi buwana Asia, perlun nyingkiri bangsa Sepanyol, yaiku
mungsuhe.
Sarhn layar metu lor iku terang yn rekasa banget, istingarah ora bisa kelakon tekan tanah Indhiya,
nuli wong Walanda arep nkad metu kidul nurut pesisire buwana Afrika kaya wong Portegis.
Cacahing prau kang arep mangkat ana 4, kang ngepalani aran Cornelis de Houtman iku wis bisa oleh
katrangan dalan menyang Indhiya ana ing Lissabon.
Dn kang dadi lelurahing jurumudhi wong pinter ing nglmu bumi aran Pieter Keyzer.
Ing tanggal 2 April tahun 1595 padha mancal saka dharatan, lakun ana ing dalan ngrekasa banget,
nanging tanggal 23 Juni 1596 kelakon tumeka ing banten.
Satekan ing palabuhan Banten praun wong Walanda dirubung ing prau cilik cilik padha
nawakak wowohan lan dodolan warna warna.
Ora suw ing dhk kebak wong Jawa, Arab, Cina, Keling lan Turki padha nawakak
dedagangan.
Wong Walanda medhun menyang dharatan; ing kono wis ana cawisan omah kanggo bukak toko.
Sawus tekan dharatan banjur dodolan lan kulak dedagangan kang diimpi impi, yaiuku mrica.
Nanging bareng padha rerembugan banjur padha pasulayan.
28
Wong Portegis weruh kang mangkono iku nuli ngreka daya supaya wong Walanda disengiti ing
wong Banten.
Apamanh Cornelis de Houtman iku wani kasar karo Mangkubumi ing Banten, lan sarehning
wong Banten kuwatir bok manawa kutha Banten bakal ditibani mimis saka ing praun wong
Walanda, Cornelis de Houtman sakancan 8 dicekel lan dilebokak ing kunjara.
Cornelis de Houtman lan kancan 8 pisan mau iya nuli luwar, nanging sarana ditebus.
Bareng wong Portegis mbabangus manh marang wong Banten, wong Walanda banjur ninggal
Banten, awit uga weruh yn ora bakal bisa oleh dedagangan ana ing kono.
Wong Walanda banjur layar mangtan urut pasisir loring Tanah Jawa nganti tekan Bali.
Saka kono banjur bali menyang nagara Walanda urut pasisir Tanah Jawa kang sisih kidul.
Tekan ing nagara Walanda praun kang maun papat mung kari telu, wong kang maun 248 mung
kari 89.
Lan barang dagangan sing digawa apadn bathin mung sathithik banget.
nanging sedyan kang gedh iku wis kaleksanan, iya iku saiki dalan kang menyang tanah Indhiya wis
kawruhan.
nalika tahun 1598 ana prau Walanda manh teka ing Banten, kang manggedhni Yacob van Neck.
Sarhn van Neck mau wong kang alus bebudn ora kasar kaya de Houtman, dadi wong Walanda
ditampani kalawan becik, dipek atin kenaa dijaluki tulung yn ana nepsun wong Portegis, malah van
Neck oleh palilah katemu lan sang timur Abulmafachir ratu ing Banten lan van Neck ngaturi tinggalan
tuwung mas.
Wong Walanda enggal ba oleh dedagangan mrica akh.
Wiwit ing nalika iku akh prau prau Walanda kang teka ing Moloko kulak mrica, pala lan cengkeh.
Dhok dhokan prau kang menyang tanah Indhiya iku ing Banten, dalasan prau kang saka ing Moloko,
sanadyan wus kebak dagangan, kang mesthi iya nganggo mampir.
Suwe suw plabuhan ing Banten saya ram dning prau Walanda kang teka lunga ing kono.
Ing wektu iku Sepanyol lan Portegis wiwit ngdhng enggon perang karo bangsa Walanda ing tanah
Indhiya.
Andreas Furtadho de Mendoca nggawa prau 30 saka Goa layar menyang tanah Indhiya, arep
dhedawuh marang para panggedh ing sakhing kutha plabuhan nglarangi nampa wong
Walanda; sakhing wong Walanda kang wus ana ing kono kudu ditundhung.
Ing tahun 1601 ana prau Walanda teka ing supitan Sundha, kang manggedhni Wolphert
Harmens, ana ing dalan Wolpert Harmens wis oleh pawarta yn Banten dikepung ing balan
Furtadho perlu nglungakak wong Walanda lan meksa marang Pangran ing Banten ora kena
ngayomi sakhing Walanda.
Sandyan praun Harmens mung lima, nanging nkad nempuh praun wong Sepanyol.
Salungan wong Sepanyol saka ing Banten, Harmens mlebu ing plabuhan munggah menyang
kutha.
Ora antara suw ana prau Walanda teka manh, panggedhn aran Yacob van Heemskerck enggal ba
oleh dedagangan, praun kang lima wis kebak, nuli dilakokak bali menyang nagara Walanda, dn
prau sakarin banjur layar menyang Gresik.
Ana ing Gresik kono Heemskerck sawis kebak praun banjur bali menyang nagara Walanda.
Ing wektu iku para sudagar Inggris iya wis padha bathon nglakokak prau menyang tanah Indhiya.
Ing tahun 1602 ana prau Inggris teka ing plabuhan Banten nggawa layang lan pisungsung saka ratun.
Wong Inggris ditampani kalawan becik, dadi gampang nggon golk dagangan, sarta banjur kaidenan
ngedegak kantor.
29
Prau praun Houtman saka ing tanah Walanda
30

Bab 6
Adeg Vereennidge Oost Indische Compagnie (V.O.C.)
( tahun 1602)
Praun wong Walanda kang padha layar menyang tanah Indhiya iku duwk maskape maskape cilik.
Sanadyan kang nduwni tunggal bangsa lan kabh padha tulung tulungan yn ana bebayaning dalan,
ewa dn mungguh enggon dedagangan ora pisan bisa rukun, malah padha jor joran murih bisa oleh
dagangan akh.
bareng paprentahan luhur ing negara Walanda nguningani prakara iku banjur kagungan sumelang.
Saka karsan paprentahan luhur maskape Walanda mau didadkak siji aran Vereennidge Oost
Indische Compagnie (V.O.C.), yaiku: Pakumpulan dedaganagn ing tanah Indhiya Wtan, adeg nalika
tanggal 20 Maret 1602.
VOC. mau diparingi wewenang dedagangan ing sawtan Kaap de Goede Hoop tekan ing supitan
Magelhaens, dn maskape utawa sudagar liya ora kena mlu mlu dedagangan ing kono (monopolie).
Wewenang panunggalan ing dhuwur iku: VOC. kena nganakak prajangjian atas asmaning Staten
Generaal karo sakhing nagara klebu jajahan.
Kajaba iku Compagnie kena nganakak prajurit, gaw btng, gaw duwit lan netepak Gouverneur lan
punggawa liyan.
Sakhing punggawa kudu sumpah kasusetyan marang Straten Generaal lan pangrehing Compagnie.
Ing sabisa bisa VOC, kudu mlu nglawan mungsuhe nagara Walanda.
Pawitan Compagnie iku olehe adol layang andhil, siji sijin andhil ora mesthi padha regan, ana kang
f10.000 ana kang f50.
Dn kang kena tuku andhil mau iya sadhengah wong, ora lawas VOC wus oleh pawitan f6.500.00.
Ing sakawit warga pangreh (Bewindhebber) ing tanah Walanda ana 73, nanging ora lawas mung
ditetepak 60.
Para bewindhebber mau akh kauntungan, kayata: saben ana prau teka saka tanah Indhiya
mesthi oleh bageyan 1% n ajining momotan prau, mulan pangkat bewindhebber mau dadi
pepenginan.
Bewndhebber iku ana 17 kang pinilih kuwajiban nyekel paprentahan Compagnie ing saben
dinan.
Pangrehe Compagnie iku aran Heren XVII, Directeuren utawa Mayores.
Saben 10 tahun para Bewindhebber kudu aweh katrangan pelapuran (verslag) bab panyekeling
paprentahan marang Straten Generaal lan para aandeelhouder.
Prau praun Compagnie kang dhisik dhw mangkat menyang tanah Indhiya dipanggedhni Van
Waerwijck, angkate ing tahun 1602 uga.
Sakhing lojin maskape maskape lawas banjur didadkak lojin VOC.
Loji utawa factorij iku wujud kantor diubengi ing gudhang gudhang lan omah para punggawa.
Mungguh perlun loji mau kanggo tandhon dagangan.
Dagangan mau diklumpukak ngentni tekan prau prau.
Factorij iku terkadhang kinubeng ing btngtembok utawa tanggul, nanging kang mangkono iku
ora mesthi, awit para ratu bangsa bumi kerep ora marengak.
Kehing factorij saya wuwuh, nanging terkadhang yn arep ngadegak factorij anyar iku nganggo
ngesur ngalahak wong Portegis dhisik, kayata: nalika tahun 1603 ana ing Banten, ora lawas ing
Gresik, Johor, Patani, Makasar lan Jepara iya dianani factorij.
31
Factorij ing Patani perlun kanggo lelawanan karo negara Cina, Jepang lan Indhiya Buri, awit
dikira ngolehak kauntungan akh, nanging jebul ora.
Karo Ceylon lan Aceh Compagnie iya lelawanan dedagangan, nanging sakawit mung sathithik
pakolehe.
Dagangan tanah Indhiya kang ngolehak kauntungan akh iya iku bumbu craken, mulan VOC.
kepengin banget mengku kapulowan Moloko, kang iku para nakoda padha diwangsit, supaya
merlokak ngudi bisan nekem kepulowan bumbon craken mau, yn ora kena dilusi sarana prajangjian
iya kantho wassa.
Ing saenggon enggon angger Compagnie bisa becik karo ratu bangsa bumi mesthi banjur nganakak
prajangjian bisan lengganan ajeg (monopolie).
Pulo Ambon (cengkeh) iku pulo kang dhisik dhw dadi duwking Compagnie.
Ora suw saka kecekele pulo Ambon ing kuwasan VOC. pulo Bandha Nra (pala) lan Bacan iya
banjur kena diregem.
Marga enggon menang perang iku, laku dagang bumbu craken katekem ing kuwasan
Compagnie, sabab ana ing endi endi, angger tanah wus kaayoman mesthi dilarangi lelawanan
dedagangan karo bangsa liya kajaba mung karo VOC. dhw sarta regan dagangan dipasthi
(monopolie).
Para aandeelhoudere VOC. ing tahun 1610 didumi bathi 75%, wujud dhuwit utawa pala, kena
milih ing sakarepe, nuli diedumi manh 50%, dadi sataun ba tampan para aandeelhouder
gunggung kumpul 132,5%
Nanging kauntungan samono iku mungguhing satemen kauntungan ing dalem 8 tahun, awit
adeg VOC. wus ana 8 tahun, mangka lagi mbayar anakan sapisan iku.
Ing tahun 1611 para aandeelhouder tampa manh 30%, nanging tumekan tahun 1619 wis ora
oleh manh.
Wong wong padha ora rujuk, yem pambayaring anakan jag jog ora ajeg kaya mangkono iku,
terkadhang akh banget, terkadhang pirang pirang tahun nyet adhem ba.
Mulan sabakdan tahun 1625 pambayare dipranata, ing sabisa bisa diajegak.
Racak pambayaring anakan marang aandeelhouder mau ing saben tahun 18%.
Kajaba panyekeling dhuwit, cacading paprentahan Compagnie, isih ana manh, yaiku enggon
kukuh ngencengi tindaking monoploie, nganti akh warga VOC. kang metu sala pakempalan.
Ana sajabaning nagara Walanda, Compagnie uga duw mungsuh kang nyumelangi:
1. Bangsa Inggris, iku ing tahun 1600 wis nganakak Oost Indische Compagni, sarta ana
ing Banten lan Moloko wis duw kantor akh.
Ing saenggon enggon bangsa Inggris tansah mbudi daya bisan ngesur wong Walanda,
mung ba enggon mungsuh ora wani ngedhng, awit mundhak ngadekak gesreking
prentah Walanda lan Inggris.
2. Ing wektu samono VOC. tansah merangi wong Sepanyol lan Portegis, awit tanah
Walanda peperangan lan bangsa loro mau ana ing Europa.
VOC. lelawanan dagang karo bangsa Cina sarta Jepang. Ing tahun 1608 ana prau Compagnie
loro layar menyang Jepang. Ana ing kono Compagnie diidini dedagangan lan ngadegak loji.
Saka rembuge Frankrijk sarta Inggris, sanadyan Walanda lan Sepanyol ora sida bedhami, nanging ing
tahun 1609 meksa lrn anggon perang, padha slh gegaman ing dalem 12 tahun.
32
Prakara tanah Indhiya katemtokak ing prajangjian, yn wong Walanda lestari kena ndarbeni jajahan
enggon ngrebut wong Sepanyol sarta Portegis, nanging siji sijining bangsa ora kena dedagangan ana
ing jajahan kang wus dijgi ing liyan ing wektu awiting slh gegaman.
Mungguh ing atas tanah Indhiya awiting slh gegaman iku kang mesthi kurang luwih let sataun karo
ing Europa, awit tanah Indhiya nganggo ngentni udhuning dhawuh.
Ana ing Indhiya ketara banget, yn wong Sepanyol ora nganggep bedhami slh gegaman iku; dadi
VOC. kepeksa tansah tata tata nyentosani wadyabala lan samekta gegamaning perang.
Bangsa Inggris lan Portegis sok dibiyantoni ing wong bumi, merangi marang wong Walanda.
VOC. iku enggon ngregani bumbon craken saka kepulowan Moloko murah banget, dagangan
wong bumi dhw dilarang larang.
Tindak kaya mangkonoiku ndadkak karugian bangsa bumi, wasana banjur padha dagang
colongan lelawanan lan wong Portegis, Inggris utawa Jawa.
Compagnie muring banget; kebon kebon pala lan cengkeh akh kang dibabati minangka
paukumaning wong pribumi.
Wong Bandha banget muring, wuwuh wuwuh dibombong wong Inggris.
Admiral Verhoeff, utusan VOC. dicidra dipatni.
Wasana ing tahun 1609 pulo Bandha malah banjur kena didadkak jajahan VOC.
Marga saka pakwuh warna warna iku VOC. duw panmu yn pangrehe kudu kukuh, dikuwasani
wong suwiji.
Nganti tumekan wektu semono, siji sijining loji ana pangrehe dhw, para pangreh ora merduli
marang pangrehe loji liyan.
Wiwit tanggal 1 September tahun 1609 sakhing kantor lan eskader (kapal kapal perang) ing tanah
Indhiya dikuwasani ing panggedh suwiji, jeneng Gouverneur Generaal (GG.).
Gouverneur Generaal kang kawitan yaiku Pieter Both. GG. mau didhawuhi niti priksa kelakuwan,
gawyan lan uripe para punggawa.
GG. iku panyekele paprentahan nganggo dibiyantu ing punggawa liya, jeneng Raad van Indie.
Cacah warganing Raad van Indie sanga, kang lima tansah dadi kanthining GG., kang papat
aran Lid mirunggan, padha dadi gouvernour ana ing papan liya, enggon mlu parepatan
mung yn ana rembug sing perlu perlu banget.
Pamutusing prakara kang perlu perlu GG. kudu njaluk rembuge Raad van Indie; wondn GG.
dadi pangareping parepatan.
Yn parepatan ora bisa mutusi, putusan GG. dhw wus kanggep apsah.
GG. iku uga dadi snapatining prajurit Dharatan lan lautan.
Pamanggen Tuwan P. Both ana ing Ambon. Ana ing Moloko P. Both klakon bisa nggedhkak
panguwasa, gaw kapitunan wong Sepanyol lan Portegis.
Ing tahun 1613 P. Both bali menyang tanah Walanda nanging ana pasisir pulo Mauritus praun
Krem, P. Both dadi lan tiwas.
G. Reynst jumeneng gumanti GG. kapilih ing para Bewindhebber, ing tahun 1615 digenteni L. Real.
Dhek samono VOC. lagi karepotan awit wong Inggris saya katon enggon mungsuh VOC.
Ana ing Banten panguwasan wong Onggris tansah mundhak.
Yan Pieterszoon Coen, Liding Raad van Indie banget sumelang bok manawa jajahan VOC. bakal
direbut ing wong Inggris.
Ing tahun 1616 wong Inggris ngjgi pulo Run, jajahan VOC. ing Koloko.
Ing nalika iku JP. Coen katetepak nguwasani sakhing prakaran VOC. ing Tanah Jawa.
Coen enggal tumandang merangi wong Inggris.
33
Kang iku ndadkak banget panas wong Inggris sarta Pangran Ranamenggala ing Banten.
bareng ing tahun 1618 ana kabar yn loji ing Jepara dirusak dning kawulan Panmbahan Mataram,
lan tetla banget, wong Inggris, wong Banten lan wong Mataram ayon nedya numpes wong Walanda,
JP. Coen nuli ngalih saka Banten menyang Jakarta, loji ing kono didadkak btng.
Ora lawas JP. Coen ditetepak dadi Gouverneur Generaal, tahun 1619.
Ing tahun iku wong Inggris lan Walanda enggon memungsuhan padha dn ngdhng.
Kantore wong Inggris kap adhep adhepan btng wong Walanda ing sapinggire kali Ciliwung iya nuli
disentosani.
Kapale wong Walanda siji dibeskup Sir Thomas Dale, panggedhning eskader Inggris.
Coen sandika njaluk balin, nanging wong Inggris malah mangsuli sugal.
Btng Inggris enggal ditempuh, nganti kena obong, tahun 1618.
Ora antara lawas btng Walanda dikepung ing mungsuh.
VOC. karepotan banget, marga kekurangan prau lan obat mimis.
Wong Jakarta ora ana kang gelem dadi kulin; malah wong Jakarta nempuh btng Walanda,
eskader Inggris gedh ana segara dipethukak prau Walanda, perang ddrg, wasana kesaput
ing wengi.
Esuk JP Coen ora wani methukak prau Inggris manh; putusaning rembug arep menyang
Moloko njaluk bantu lan njupuk obat mimis.
JP. Coen weling wanti wanti marang Van den Broecke.
Yn ana kapepete kepeksa nungkul, nungkula marang wong Inggris, aja nganti nungkul marang
wong Jakarta utawa Banten.
Kacarita wong Inggris wus prajangjian lan wong Banten, nedya nempuh btng ing Jakarta.
Pangran Jakarta, Wijaya Krama, gela banget, dn ora diajak rembugan ing wong Banten, nuli
golk akal bisan ngrebut btng dhw.
P. van den Broecke disuruni bojana minangka pratandhaning pamitran.
P.v.d. Broecke kanthi punggawa pitu kalebu ing gelar, banjur cinekel lan kinunjara.
Van Raay sing nggentni Van den Broecke dijaluki tebusan, ora mituruti.
Wasana wong Inggris lan Van den Broecke dhw aweh weruh marang wong Walanda supaya
masrahna btng.
Van Raay kendhak atin, nedya nungkul, wekasan ana jalaran kang murungak sedyan Van
Raay saandhahan.
Wong Banten ora aweh, yn btng Jakarta tumiba ing wong Inggris.
Pangran Jakarta ditungkeb, jajahan kagamblokak marang Banten.
Rehning wong Banten crah karo wong Inggris, skader Inggris mundur saka Jakarta.
Btng Walanda dikepung ing wong Banten.
Bareng wong Walanda ngerti yn bakal bisa uwal saka ing bebaya, banjur tumandang nyentosani
btng manh.
Bareng wis rampung wong Walanda padha bungah bungah nganakak bujana, btng Jakarta dijenengi
Batawi (tahun 1619).
bareng lungan JP. Coen wis oleh patang sasi banjur bali nggawa prau nembelas.
Prajurit kang ngepung btng ditempuh bubar, kutha Jakarta digempur.
Coen nuli menyang Banten, wong Banten rumangsa ora kuwagang nglawan P. van den Brocke
sakancan diulungak.
Sarhn v. d. Broecke lan van Raay dianggep kaluputan enggon netepi wajibe, mulan tampa
paukuman abot saka JP. Coen.
Tanah Jakarta banjur diaku ing VOC, JP Coen enggal mbangun Kutha Batawi, dipernata lan
direjakak.
34
Ing sacedhak palabuhan didokoki omah, jeneng Kasteel ing kono dununging paprentahan VOC.
ing satanah Indhiya.
Ing sarampung prang Jakarta, Coen nedya males marang wong Inngris.
Nanging ing tahun 1620 kabar saka Europa yn para panggedhn VOC. ing tanah Walanda rukun karo
Compagnie Inggris.
Kang iku ing tanah Indhiya uga Walanda karo Inggris iya kudu rujuk.
Wosing prajangjian mangkn: Siji sijining Compagnie nganggo pawitan dhw dhw sarta
kena sudagaran ing satanah Indhiya, nanging prajangjian monopolie kang mau mau
dilestarekak.
kulak kudu bebarengan, oleh olehan diparo. mung ing pulo pulo Moloko wong Inggris oleh
sapratelon.
Prakara perang dadi tetanggungan Raad van Defensie, kang dadi wargan wong Walanda lan
Inggris genti genten saben sasi.
JP. Coen banget ora seneng dn ana pranatan kaya mangkono iku, awit wong Inggris ora wenang
oleh jajahan VOC,
Wong inggis rumangsa disengiti wong Walanda, mulan ing saoleh oleh rekadaya bisan males marang
VOC. Walanda.
Nalika wong Bandha mogok, kang ngojok ojoki wong Inggris.
Sarhn ana Eaad van Defensie warga Inggris ora pati sarujuk ngukum marang kraman mau, JP. Coen
banjur pratela yn wong Bandha kang wenang ndarbeni iya mung wong Walanda.
JP. Coen nuli mangkat menyang Bandha, wong bumi diwissa, dipatni utawa dibuwang menyang
Tanah Jawa.
Pulo pulo Bandha didum marang para Walanda tilas punggawan Compagnie, nanging diwajibak
nandur pala, lan pametun kudu didol marang VOC.
Tindak sawenang wenang iku dadi cacade JP. Coen.
Ing wiwitan tahun 1623 JP. Coen lrh marga saka panjaluk dhw.
Kang gumanti jumeneng GG. saka panuding Coen iya iku P. de carpentier.
Durung nganti sasasi enggon dadi GG., de Carpentier wis nemu reribet, gsrk lan wong Inggris.
Ana ing Ambon wong Jepang bebauning wong Inggris kacekel ing wong Walanda.
Bareng ditliti tliti, wong Jepang mau blaka yn wong Inggris wis padha sumpah sumpahan
sapunggawan Jepang nedya numpes wong Walanda lan ngrebut btng Victoria.
Tinemuning papriksan wong Inggris 9 wong Jepang 9 lan wong Portegis siji padha ngakoni, yn
pancn duw niyat kaya ature wong Jepang mau. Nuli diukum kisas.
Karampungan pangreh Walanda ing Ambon njalari crahing VOC. lan Compagnie Inggris.
Wong Inggris ing pulo Moloko padha lunga, ngejgi pulo Lagundi ana ing suptan Sundha, nanging
sarhn akh kang mati utawa lara, banjur padha ngumpul ing Betawi.
Ora antara lawas wong Inggris ana ing Betawi ora bisa rukun karo wong Walanda, nuli padha lunga
menyang Banten.
Wiwit adeg kutha Betawi tansah dibeciki: Coen wis ngadegak pamulangan sarta murih ajuning
dagangan, njupuki wong Cina saka Banten; kejaba iku Betawi uga dianani pangreh kutha kang
ngiras nyekel pangadilan.
carpentier wiwit nganakak pajeg dhuwit kanggo mbecikak tindhaking piwulang sarta
pangadilan lan manh gaw yeyasan kanggo mitulungi marang bocah Walanda kang lola.
35
Lambang VOC.
Yan Pieterszoon Coen
36

Bab 7
Karajan Mataram Nalika Mumbul Mumbule
1586 1601 Panmbahan Snapati
1601 1613 Mas Jolang, Panmbahan Sda
Krapyak
1613 1645 Sultan Agung 9R. Rangsang,
Cakrakusuma)
1609 1614 GG. Both

1619 1623 GG. JP. Coen
1623 1627 GG. De Carpertier
1627 1629 GG. JP Coen
1636 - 1645 GG. Van Diemen
Sadurung Panmbahan Snapati sda wis tinggal weling, yn kang putra penenggak, Mas Jolang kang
kalilan nampani warisan kraton Mataram, dn putran pembayun, Pangran Puger nrima jumeneng
adipati ing Demak, nanging Pangran Puger besuk ngraman, wasana asor.
Kejaba perang lan kang raka, Mas Jolang uga perang karo para adipati ing Bang Wtan.
Ing tahun 1613 Sang Panmbahan sda.
sarhn sdan mentas lelangen menyang Krapyak, nuli katelah nama Panmbahan Sda Krapyak.
sasdan Panmbahan Sda Krapyak kang gumanti jumeneng nata Radn Mas Rangsang, ajejuluk
Prabu Pandhita Cakrakusuma.
Nalika jumeneng Kanjeng Sultan lagi yuswa 22 tahun; ewa semono wis kinurmatan ing para kawula.
Pangastan paprentahan piyambak ba, mung kala kala mundhut rembuge wong kang pinitaya, lan
putusaning rembug banjur didawuhak marang para panggedhning nagara.
Sang Prabu bagus sembada dedeg piadeg, tingale wajar mmper mripating singa
pangageman pesaja, nyamping bathik wernan putih lan biru (ayak parang rusak), mekuthan
putih (matak?).
Yn siniwaka, lenggah ana ing dhampar cendhana kaapit apit ing pot pot kekembangan.
Dhampar mau dunung ana ing bangsal kang ajrambah jobin, dawa ambaning jrambah kira kira
3 mter.
Para kang sba nyadhong dhawuh, ngubengi bangsal mau, kehe kira kira 300 utawa 400, kabh
padha sila makidupuh tanpa nganggo lmk, lan ora ana kang udut utawa nginang.
Sinwaka kaya mangkono mau ing dalem saminggu kaping pindho utawa luwih, para abdi dalem
kang ora ngadhep nalika pinuju sinwaka, utawa kang duw laku ora patut, padha kagantungan
paukuman abot.
Dadi uripe para priyagung ing Karta iku ora merdika kaya adipati ing sajabaning Karta.
Para adipati mau akh kang sawenang, anggugu ing sakarepe dhw, wong cilik kang rekasa,
padha dipeksa ngetokak pajeg akh.
Kersan Sultan Agung Tanah Jawa iki kabh karha marang Mataram, senadyan bakal perang kang
nganti suw utawa ngetokak wragad akh iya bakal ditemah, mung angger bisa kelakon.
Mungguh mungsuhe ana telu yaiku: para ratu ing Bang Wtan lan Madura, ratu ing Banten sarta
Kumpeni.
Dn Cirebon wis nungkul marang Mataram, wiwit tahun 1619.
nalika tahun 1615 Kangjeng Sultan nelukak Lumajang, Malang lan panggonan sawatara manh.
37
Sawis iku Surabaya, Pasuruwan, Tuban, Wirasaba (Majaagung), Japan (Majakerta), Lasem,
Brondong, Arisbaya (Majaagung) lan Sumenep, banjur prajangjian ngumpul dadi siji, perlu bebarengan
nempuh Mataram. Nanging perang kasoran.
Ing tahun 1617 Sultan Agung mbedhah Pasuruwan, ing tahun 1618 Pajang, lan ing tahun 1619 Tuban.
Pangepung kutha Surabaya ing tahun 1622 ora oleh gaw, nanging bareng ing tahun 1623 Madura
kena dikalahak, Sultan Agung ngajati mbedhah Surabaya manh.
nalika iku Sultan Agung manggih akal, ora adoh saka cawangan kali Brantas, kali Surabaya
dibendung.
banyu sethithik kang isih mili menyang Surabaya dibuwangi bathang lan bosokaning tetuwuhan, amrih
wong Surabaya padha ketaman ing lelara.
Jalaran saka reka iku wong Surabaya kepeksa nungkul, awit alan banyu mau, miturut crita, wong
Surabaya kang kehe 50 60.000 iku mung kari 1.000.
wasana Tanah Jawa Wtan lan Tanah Jawa Tengah dadi kaerh ing Mataram.
Ing tahun 1625 Kangjeng Sultan banjur ajejuluk Susuhunan.
Tepung VOC. karo Mataram iku molah malih.Ing wiwitan padha becik.
Sultan Agung nerusak prajangjian kang rama, yaiku: VOC. kena ngedegak loji ana ing
Jepara.
Nalika iku Sultan Agung ngandika karo utusaning Compagnie: Aku sumurup, yn tumekamu ing
kn ora nedya nelukak Tanah Jawa.
Enggon Walanda manggon ing Jepara iku mung supaya bisa ngieimak beras.
nanging ing prakara iku wong Walanda tansah digaw pakwuh dning Baureksa, bupati ing
Kendhal.
Malah baureksa lan bupati liyan padha ngreka daya, amrih wong Walanda aja menyang Karta
sapatemon karo Sang Prabu.
Awit saka iku VOC. lan para bupati padha congkrah.
Ing sawijining dina Baureksa nukup wong Walanda, ana sawatara kang dipatni lan ana pitulas
kang dikunjara.
Nalika iku Coen dhawuh ngobong Jepara, iya klakon kobong saperangan (tahun 1618). Ing
wektu semono Sultan Agung lagi perang ana ing Bang Wtan lan ora menggalih apa kang klakon
ing Jepara.
bareng Coen ing tahun 1619 yasa kutha Betawi, lan Jakarta wis katekem ing tangan bangsa Walanda,
sultan Agung muring banget marang VOC.
Ora antara lawas dhawuh nglarangi adol beras marang Compagnie, amarga Coen wani wani aweh
mriyem marang wong Surabaya.
Sanadyan mengkonoa meksa ora dadi perang, awit sapisan Sultan Agung nedya golk reka bisan
wong Walanda ngakoni yn kebawah Mataram, nganggo sarana kang alus, lan ping pindhon samangsa
dadi perang wong Walanda kuwatir yn banjur ora bisa oleh beras babar pisan.
nalika Sultan Agung ngajak Walanda bebarengan mbedhah Banten, wong Walanda ora gelem, awit
VOC, ora pracaya marang wong Mataram, marga Walanda wis ngrebut layang, kang surasan: Sultan
Agung bakal mbedhah Banten, sawus iku banjur ngalahak Betwi.
Banten lan Mataram iku tansah memungsuhan, nanging Sultan Agung ora bisa ngalahak, jalaran
nalika iku praun wong Jawa ora sepiraa kh lan mlaku dharat dalan angl banget.
Ing Tanah Jawa Kulon kang teluk marang Mataram mung ing Sumedhang (Priyangan) lan Cirebon.
Nalika JP. Coen jumeneng GG. kang kapindhon ing tahun 1628, ana utusan saka Mataram menyang
Compagnie duw panjaluk mangkn: Sapisan Panmbahan enggon arep nempuh Banten mundhut
tulung marang Compagnie, kapindhon JP. Coen didhawuhi utusan menyang Mataram ngaturak bulu
bekti.
38
Panjaluk iku mau loro loron ora dituruti.

Ing sasi Agustus wayah bengi kasteel ing Betawi ditempuh ing bala Mataram saka pelabuhan.
Ing dharatan ana baris gedh kang ngepung kutha Betawi. Mangka cacahing prajurit Compagnie mung
3.800.
Nuli JP. Coen tekad tekadan nempuh, prajurit Jawa bubar, malah banjur kepeksa mundur, awit wis
ngancik mangsa udan tur nganggo kekurangan pangan.
Ing sasi April tahun 1629 ana utusan saka Mataram aran Warga ketemu GG. JP. Coen, jaren perlu
rembugan arep bedhami.
JP. Coen wis ngerti yn Warga iku satemen telik, banjur terus dicekel.
Bareng ditakoni, prasaja yn wong Mataram wis nglakokak wadyabala manh lan murih aja nganti
kekurangan pangan kaya kang uwis, ing Tegal wis disedhiyani tandhon beras.
JP. Coen terus dhawuh ngobongi tandhon beras mau.
Wusana bareng prajurit Mataram teka ing wewengkon Betawi enggal ba enggon kentekan pangan.
Wadyabala Mataram wiwit gaw larn nganti ketug sacedhak kutha, JP. Coen nuli dhawuh ngrusak
larn mau.
Sarhn bala Mataram uga ketrajang lelara, wusana kepeksa mundur.
Wiwit ing wektu iku karajan Mataram wis ora wani nempuh marang kutha Betawi.
Ewa dn Sultan Agung sabisa bisa tansah ngarah gaw kapitunan Compagnie, kayata wong Mataram
dilarangi dagang beras menyang Betawi, mangka Compagnie butuh banget.
utusan saka Betawi menyang Karta padha dicekel, sarta direngkuh abdi telukan, malah sawnh ana
kang dipatni.
Bareng sabedhah kutha Malaka tahun 1641, wong Jawa ora kena dagang beras ana ing kono, dipeksa
dagang menyang pelabuhan Betawi.
Senadyan Sultan Agung durung karsa rukun, ewa dn kawula Mataram diidini lelawanan dedagangan
manh lan Compagnie ing Betawi.
Wasana ing tahun 1646 Sultan Agung sda, wiwit ing wektu iku Mataram banjur rukun ba lan
Compagnie.
Karsan Sultan Agung arep ngerhak Tanah Jawa kabh iku wis akh kelakon, nanging perang
mau ndadkak karusakan ing Tanah Jawa.
Nalika utusan VOC. ing tahun 1613 padha menyang Karta, para utusan padha ram ndeleng
kehing wong ing kutha kutha, kehing beras pari apa dn kehing wit witan tuwin tetanduran kang
metu kasile, nanging bareng antara limalas tahun manh, akh tanah tanah kang ora
kadunungan wong, panggonan panggonan kang katrajang ing prang padha nandang paceklik lan
kaambah ing pageblug.
Mulan mengkono, marga Sultan Agung iku nggon arep nggayuh karsan iku nganggo sarana
kang nggegirisi, kayata: kabh kawula kudu mlu perang, durung nganti perang wong wong mau
wis akh kang tiwas ana ing dalan.
Gampang yn mung arep bisa ngira ngira kehing prajurit kang dilurugak, yn nglingi
pangepung kutha Betawi kang ping pindhon.
Nalika iku ana prajurit 80.000 lan sing bali menyang Mataram durung ana seprapate.
Nalika nglurug Madura, kehing prajurit nganti 160.000.
Yn ana wong sabangsa kalah perang, kerep kelakon wong kabh mau kapeksa ninggal tanah.
Nalika bedhah Madura, kutha kutha lan dsa dsa ing kono meh kabh dirusak, para ratun
dipatni, wong cilik ana 40.000 kang dipeksa ngalih menyang Gresik lan Jaratan, jalaran ing
kutha loro mau, marga saka perang kang uwis uwis meh ora kadunungan ing wong.
Adipati ing Sumedhang kapeksa urun bala akh banget, nganti ing negaran (Priyangan) meh
entek wong.
39
Sakalah Wirasaba bupatin kablenegak ing banyu nganti tumeka ing pati, lan wong cilik
diboyongi menyang Banyumas.
Sultan Agung iku ora ngajeni nyawaning wong, nalika campuhe wadyabala Mataram ana ing
Surabaya iku wong Mataram kang mati 40.000 lan Kangjeng Sultan iya ayem ba,
pangandikan: tanah Mataram isih sugih wong.
Jalaran kang mangkono mau wong cilik padha ora bisa nggarap sawah, regan beras saya
larang lan wong saya ora kacukupan. wuwuh wuwuh kaambah ing pagering, mulan ing tahun
1618 lan 1626 akh padsan ing Tanah Jawa kang wong mung kari 1/3, kang 2/3 padha mati.
Wragad perang iku iya ora sethithik, lan sing kudu nganakak iya wong cilik, Sultan Agung ora
kagungan welas marang mungsuh, malah snapati lan prajurite dhw iya sok kapatrapan
paukuman kang ora murwat, yaiku yn perang kalah.
Miturut crita, saundure wadyabala saka Betawi, Sultan Agung dhawuh matni wong 4.000; wong
samono mau kalebu para garwan baureksa, kang tiwas ana ing peprangan.
Nalika perang Mataram JP. Coen wis kraos gerah, nanging meksa nyenapati ing perang, dadi kasengka
banget.
Wasana ing tanggal 20 September 1629 gerah banget dadakan, nganti dadi lan tiwas.
Wis tetla banget yn tujun Compagnie nganti seprono mung murih ajuning dedagangan.
Sarhn kang dikukuhi banget pranatan monopolie, mulan kudu bisa mbalekak panmpuhe
wong Europa liyan.
Bisan kelakon, mung yn prajurite dharatan lan lautan sentosa, perlu kanggo ngukuhi kantor
kantor ing Betawi, lan uga kanggo nanggulang ardan Mataram.
Coen iku kena diarani wong pinunjul, katandha nalikan adeg Betawi bisa ngundurak
ardaning mungsuh nganti kaping pindho (Inggris lan Mataram) senadyan tansah karoban lawan,
tindak ana ing Moloko tetep diarani siya, ewadn meksa klebu wong ambek sudira ing
pakwuh lan ora wegahan.
Enggon nglabuhi tanah wutah rah tanpa pamrih nganti tekan ing pati.
Sasdan GG. JP. Coen kang gumanti J. Specx (tahun 1629 1632) tumuli H. Brouwer 9tahun
1632 1636).
Wiwit adeg A. van Diemen dadi GG., Compagnie ngancik ndedel dedel, awit van Diemen pancn
GG. kang cakep ing bab sakabhe.
Dhek samana VOC. perang manh lan mungsuhe lawas yaiku bangsa Portegis.
Ing tahun 1638 jajahan wong Portegis ing Ceylon karebut ing snapatining VOC. banjur
Compagnie diidini ngadegak btng lan nindakak monopolie daganagan manis jangan.
Ora antara suw btng Malaka, kang kalebu sentosa banget, kinepung wakul lan diperangi bala
VOC.
Nganti suw wong Portegis panggah. Ing tahun 1641 snapati Walanda Caerteku dhawuh
ngrangsang btng, wasana bedhah.
Ing ngatas wong Portegis ilang kutha Malaka iku kerugian gedh banget.
sarhn banjur uga kelangan jajahan ing pasisir tkatah Coromandel lan Malabar, wong
Portegal prasasat tanpa panguwasa ana ing tanah Asia.
nalika bedhami ing tahun 1641 wong Portegis dipeksa nuruti ba.
Mungguh ing ngatas Compagnie, bisa oleh kutha Malaka kauntungan gedh, awit ndadkak wedin
para ratu bangsa bumi kabh. Padagangan Malaka ngalih menyang Betawi.
Nalika jaman GG. van Diemen kutha ing Betawi digedhkak lan dibecikak.
40
Jiwan 9.000, wong Walanda 3.000 luwih.

Ing sajaban kutha wiwit akh pasanggrahan para gedh.
Ing sajroning kutha wong laku dagang maju banget.
Kacarita karajan Mataram ing wektu iku banjur rukun ba lan Compagnie.
Ing tahun 1646 VOC. prajangjian karo Mataram (nalika jumeneng Mangkurat I).
Ing saben tahun Compagnie kudu nglakokak utusan menyang Mataram.
Wong Jawa kena dedagangan ing sadhengah panggonan kejaba ing Moloko.
VOC. lan Mataram padha dn ora kena ngrewangi mungsuhe.
Ing sabakdan tahun 1629 kerep ba Banten memungsuhan lan Betawi, marga wong Banten ambubrah
monopoliening VOC. karo wong Moloko.
Pelabuhan banten kerep banget dibarisi ing prau perang Walanda, dadi kutha Banten padagangan
mati.
Ing tahun 1645 Banten gaw prajangjian lan VOC.
Dadi tetla yn panguwasan Compagnie tansah mundhak gedh.
GG. van Diemen arep nggedhkak padagangan ing tanah Cina lan Jepang.
Ing tahun 1642 ana wong Walanda, aran Abel Tasman njajah ngtan nemu pulo pulo anyar ing
wewengkon Australia iya iku Nieuw Zeeland lan Van Diemensland (saiki aran Tasmania).
Tanah australia diarani Nieuw Holland.
nalika jaman Sultan Agung ana owah owahan bab umuring tahun.
Kang dienggo tumekan jaman iku diarani tahun Saka, umure kaya dn tahun Christen ((+/- 365 dina)
wiwite tahun nalika tahun christen wis tekan angka 78.
Wiwit tahun Saka 1555 (= 8 Juli 1633) umure disalini manut lakuning rembulan ( 1 tahun = 355 dina)
dicocogak karo tahun Arab kang dhk samono wis tekan angka 1.043.
Tumekaning saiki kabh mau isih dipacak ana almenak, kayata: 1 januari 1925 = 5 Jumadilakir Dal
Windu Sengara 1855 (Jawa) = 5 Jumadilakir 1343 (Arab).
Gounerneur Generaal Van Diemen
41

Bab 8
Kraman ing Moloko (1650 1653)
Mataram Jaman Amangkurat I lan Amangkurat II.
Kraman Trunajaya.
Perang Banten.
1645 1677 Mangkurat I

1677 1703 Mangkurat II
1650 1653 GG. Reiners

1653 1678 GG. Maetsuyker
1678 1681 GG. Rijklof van Goens
1681 1684 GG. Speelman
Dhek jaman GG. van Diemens VOC. ana ing pulo pulo Moloko nemu reribet, marga saka anan
monopolie, tanah moloko suda banget karaharjan, wong bumi padha ngrekasa uripe.
Wong cilik ora gelem netepi prajangjian monopolie, padha laku dagang colongan.
Punggawan VOC. nyirep kraman kanthi tindak keras.
Nuli wong Maloko dibiyantu ing Sultan Ternate, mulan saya ndadra.
Wasana GG. van Diemens tumindak dhw, tindak keras nanging ndalan, temahan kraman bisa
mendhak.
Ing nalika jaman GG. Reiners (tahun 1650 1653) ing Ternate lan Ambon ana kraman manh kang
marga saka pangojok ojoke wong Makasar.
Wong bumi padha nggrundel ora trima, awit A. de Vlaming, Gouverneur ing kapulowan Moloko
dhawuh mababadi tanduran bumbu craken kang dianggep turah, murih ora ngedhunak regan
dagangan.
Yn wong bumi ora nuruti, prajurit VOC. lelayaran mrana ngrampungi pasulayan kantho wassa
(hongi).
Enggon nyirep kraman A. de Vlaming kanthi kekerasan, akh wong kang dipatni utawa dibuwang .
Wasana pulo pulo akh kang suwung.
Wiwit ing wektu iku dikenakak nandur cengkeh mung wong ing Ambon lan pulo pulo cilik sisih
wtan, kang kena nandur pala mung wong ing Bandha.
Amarga saka anan planggeran mau wong bumi akh kang padha kemlaratan.
Wasana ora ana sranan kanggo mbangkang manh.
Bareng Moloko wis tentrem, nalika kang jumeneng GG. Maetsuycker VOC. merangi Makasar.
Hasanudin, ratu ing Makasar tansah nulungi wong bumi ing Moloko.
manhe VOC. ora oleh idin ngadegak loji ana ing karajan Makasar.
Enggon mumungsuhan VOC. lan Hasanudin nganti ambal kaping telu.
Wekasan ing tahun 1667 Cornelis Speelman didhawuhi nandangi Hasanudin.
Aru Palaka ratu ing palaka mbantu Compagnie, jalaran karajan direbut kagamblokak marang
Makasar, rama lan eyang Aru Palaka kapatnan ing Ratu Makasar.
Putusaning perang Hasanudin kapeksa nganggep prajangjian VOC. tahun 1667.
Miturut jeneng papan prajangjian mau diarani prajangjian ing Bonggaya.
Bedhah Makasar iku ing atas VOC. akh banget pakolehe, awit iku dadi dhedhasaring
panguwasa ana ing Celebes sarta pamengkun marang sakabhing pulo pulo ing Moloko.
Minangka ganjaran Aru Palaka didadkak ratu ing Bon.
42
Surasan prajangjian ing Bonggaya prakara warna warna, kayata: Makasar lan Goa ngakoni
pangayoman VOC. apa dn Flors lan Sumbawa mari dadi jajahan Makasar.
bangsa manca kang kena dedagangan ing Moloko mung VOC. ba. Wong Makasar kudu nglrni
enggon lelawanan dedagangan lan Moloko.
Sasdan Sultan Agung ing Mataram tansah ana kraman utawa perang, ndadkak gempaling karajan.
Kang misuwur iya iku kraman Trunajaya, sebabe mangkn:
1. Pangran Arya Prabu Adi Mataram kang nggentni Sultan Agung, jejuluk Sunan
Mangkurat I, kapinteran lan kekencenganing karsa ora mantra mantra timbang lan
kang rama.
Sarhn wegah memungsuhan lan Compagnie, ing tahun 1646 lan 1652 prajangjian
pamitran lan VOC.
Surasan prajangjian 1652 ana kang nyebutak bab tapel wates jajahaning Compagnie
sisih wtan, iya iku kali Citarum.
Ing tanah Mataram akh para gedh kang nggrundel ora narima marang tindak
Mangkurat mau.
2. Sunan Mangkurat ala banget pangrehe praja, jalaran ketungkul mbujeng marang
kamukten nganti nukulak panggalih siya.
Para kawula gedh cilik ora ana kang njenjem uripe, jalaran saka siyan Sang Prabu.
Nalika jumeneng anyar anyaran nenumpesi mitran kang rama akh.
Saking kalulute marang pakareman kang nistha nganti wentala mutahak getihe wong kang
tanpa dosa.
Kaya dn nalika garwan kekasih sda, nuli dhawuh nyekel wong wadon 100 dikurung ing
pasareyan nganti mati kaliren.
3. Ing Madura ana sawijining Pangran kang duw tekad arep ngraman, manggedhni para gedh ing
Mataram lan Madura, merangi Mangkurat.
Pangran mau wayah Cakraningrat I ing Sampang saking amoeyan, jeneng Trunajaya.
Senadyan Trunajaya ora nduwni waris kadipatn, ewa dn ngarah jumeneng adipati ing Madura.
Nalika kang paman jumeneng adipati, jejuluk Cakraningrat II gampang ba Trunajaya enggon ngelun
wong Madura, awit sang adipati tansah ana ing Mataram ba.
Ing tahun 1674 kraman wis ngrebda banget. Trunajaya dibantu ing wong Makasar kang padha lunga
saka tanah dhw ngalambrang, gawn mbebajak.
Tanah Jawa Wtan enggal ditelukak.
Bareng kraman saya mengulon, Mangkurat I saya kuwatir, nuli mundhut pitulungan Compagnie.
Prentah ing Betawi kang sakawit mangu mangu, nanging bareng saya krasa kapitunan enggon
dedagangan marga saka panggawning kraman, ing wasanan gelem tetulung.
Ing kawitan prajurit Walanda kerep bisa mbalekak kraman saka sawenehing panggonan, nanging
saya suw saya cabar, kraman saya maju, tanah pasisir lor lan Tanah Jawa Tengah pasisir wtan wis
katekem ing kraman, Trunajaya banjur akadhaton ing Kedhiri.
Prentah ing Betawi wiwit anggraita yn pananggulanging kraman Trunajaya kudu ditumeni.
Ing tahun 1677 ana wadyabala Compagnie menyang Jepara, disnapatni Cornelis Speelman.
Dhisike trunajaya arep dirukun, nanging ora gelem. C Speelman nuli prajangjian: lan Sunan Mangkurat
I, surasaning prajangjian: Compagnie bakal mitulungi Mangkurat, nanging njaluk liru ragading perang,
undhaking jajahan, lan wewenang ing prakara dedagangan.
C. Speelman banjur wiwit merangi kraman, nanging mung bisa ngejgi Surabaya, dn jajahan
Trunajaya saya mundhak, malah wis bisa nggepuk Karta, kutha larajaning Mataram.
43
Upacaraning kraton diboyong menyang Kedhiri. Sunan Mangkurat kngser, tindak mangulon
didherekak ing Sang Pangran Adipati Anom.
Mungguh kraman Kangjeng Sunan mau nedya ketemu panggedhning Compagnie ing Jepara, nanging
ana ing dalan sda (tahun 1677) kasarekak ing Tegal Arum.
Nganti sapren Mangkurat I isih katelah nama Sunan Mangkurat Tegal Arum.
sasdan Sunan Mangkurat I Sang Pangran Adipati Anom gumanti jumeneng nata, jejuluk Sunan
Mangkurat II, nanging sasat ora jumeneng ratu, awit kang nganggep mung para kawula lang nderekak,
malah kang rayi Sang Pangran Puger, kang ana Mataram iya ngaku jumeneng Sunan.
Sunan Mangkurat II banjur tindak menyang Jepara, mundhut tulung marang Compagnie, ngstokak
dhawuhe kang rama.
C. Speelman saguh mitulungi, nanging nganggo prajanji.
Wosing prajangjian Jepara:
VOC. nganggep ratu marang Mangkurat II
VOC. kena dedagangan ing satanah Mataram, kena nglebokak dedagangan ora wenang dijaluki
beya.
jajahan VOC. mangidul tekan segara, mangtan tekan Cimanuk, apadn kutha Semarang
sawewengkon.
GG. Maetsuycker lan keh kehing para liding Raad van Indie ora rujuk karo kareping para
Bewindhebber, pangrehing VOC. ana ing tanah Walanda; aliya saka iku Trunajaya wis kegedhn
panguwasan, mangka Sunan Mangkurat II wus prasasat tanpa daya, wuwuh wuwuh prentah ing
Betawi lagi karepotan ora bisa oleh pitulungan saka nagara Walanda, tur nemu pakwuh karo
Banten.
Ing tahun 1678 GG. maetsuycker sda digenteni Rijkloff van Goens. Priyagung iku nemeni enggon
nandangi Banten.
Rijkloff lan Speelman padha sabiyantu ngrampungi kraman Trunajaya, aja nganti kedhisikan ditempuh
wong Banten.
Rijkloff van Goens banjur ngutus wadyabala gedh menyang Tanah Jawa Tengah nglurugi Trunajaya.
Trunajaya iya metukak, nanging suw suw keplayu marang Kedhiri.
Kedhiri nuli dibedhah klawan rekasa, nanging Trunajaya oncat ngungsi marang pagunungan salor
gunung Kelut.
Kapitan Ambon aran Jonker kautus ing Kangjeng Susuhunan ngelut playun Trunajaya.
Dalan dalan sakubeng pandhelikan Trunajaya dijaga prajurit, wusana Trunajaya nungkul.
Kangjeng Susuhunan arep priksa marang Trunajaya nanging bareng disowanak ing ngarsan, nuli
diperjaya ing Sang Prabu piyambak (tahun 1680).
Senadyan ing tahun 1652 wis ditemtokak yn Cisdan kang dadi tapel wates Banten lan jajahan
VOC., ewa dn wong Banten iya ora wedi njejarah, mbegal ing sawtan Cisdan.
Ing tahun 1656 kelakon dadi perang nganti tumeka tahun 1659.
Ing salebaring perang mau VOC. meksa durung rukun karo Banten.
Ing wektu samono kang jumeneng ing Banten Sultan Agung Abul Fatah utawa Tirtayasa.
Sang Prabu pancn ratu peng pengan, kang diudi mumbuling negara lan undhaking jajahan, mulan
sengit banget marang Compagnie, awit digalih ngalang alangi pangelaring jajahan.
Saka pambudidayan Sultan Agung kelakon kutha Banten bisa reja lan ram.
Wong Inggris, Denmarken lan Prasman padha oleh idin dedagangan ana ing Banten.
nalika kraman Trunajaya Sultan Agung ora gelem nganggep ratu marang Mangkurat II lan mitulungi
marang Makasar mungsuhe VOC.
Pangarep arepe yn prajurit VOC., suda banget, wong Walanda banjur gampang kalah karo Banten.
44
Ing sesirepe kraman mau rehn GG. Spellman wis mangerti sedyan Sultan Agung yaiku arep enggal
merangi Betawi, mulan banjur tata tata.
Kabeneran banget ing atas VOC. ing tahun 1682 ing Banten ana geger, jalaran Sang Pangran Adipati
Anom Abdul Kahar (banjur jejuluk Sultan Haji) lan rayin Sang Pangran Purbaya rebut kalenggahan
Pangran pati, iya iku biyantu kang rama ngasta paprentahaning negara.
Sultan Haji rekasa banget, awit Sultan Agung mbiyantu Purbaya, nuli Sultan Haji njaluk tulung marang
VOC., kang saguh arepnulungi, jangji wong Walanda ing Banten oleh monopolie.
Sultan Agung banjur keplayu dioyak ing prajuri Compagnie.
bareng kecekel dikunjara ana ing Betawi nganti tekan ing sdan (tahun 1692).
Wos prajangjian ing tahun 1684 wong Inggris lunga saka Banten, nuli ngalih menyang Bengkulen.
Kejaba iku VOC. wenang mlu ngrembug ruwet rentenging nagara ing Banten.
Wiwit ing jaman iku Cirebon uga mlu ngaub marang VOC.
Cornelis Speelman
Aru Palaka
45

Bab 9
Mataram Nalika Perang Rebut Kaprabon
Kang Sapisan (tahun 1704 1708)
lan Kapindho (tahun 1719 1723)
1703 1704 (1708) Sunan Mas,
Mangkurat III
1704 1719 Pangran Puger,
Pakubuwana I
1719 -1727 Prabu Mangkurat IV
1691 1704 GG. van Outhoorn

1705 1706 GG. van Horn
Kang anjalari perang rebut kaprabon kang sapisan iya iku congkrah Sunan Mas karo Pangran Puger,
apa dn ra ru marga saka panggawn Untung Surapati.
Untung Surapai iku batur tukon saka ing Bali, wis dadi prajurit ing Betawi, diunggahah dadi
Litnan manggedhni prajurit Bali sagolongan.
Nalika perang Banten Untung minggat ndherek Sultan Agung ing Banten, salebaring perang nuli
nggawa kancan sawatara klambrangan ana ing bawah Priyangan, gawn njarah rayah.
Bareng dioyak ing prajurit VOC. Untung Surapati sakancan Bali mlayu mangtan nyuwun
pangauban marang Sunan Mataram.
Senadyan Untung Surapati mungsuhing VOC., ana ing Kartasura ditampani becik malah dadi
andhel andhel GG. Champhuys nuli utusan Mayoor Taak menyang Kartasura perlu nyekel
Suntung Surapati lan nagih utang Marang marang VOC.
Nalika prajurit Walanda teka ing kutha, wong Jawa lan wong Bali wis perang dhwkan.
Sasuwn ing paperangan geger gegeran, Mayoor Tak di kroyok ing gegaman, prajurit 70 kang
mati. Untung Surapati sakancan bablas mlayu mangtan.
Ana ing Pasuruwan Untung Surapati ngedegak karajan.
Untung Surapati jumeneng adipati jejuluk Wiranagaram jajahan saya jembar, nenelukak ing sakiwa
tengen malah nganti tekan ing Kedhiri,
Sarhn Untung Surapati saya ndadra, Mangkurat II minta sraya marang VOC. nanging GG. van
Outhoorn durung mituruti.
Nalika semana ing saTanah Jawa akh sekaitan nglawan wong Walanda.
Sawnhing panggonan disebari layang nyalawadi kang ngemu rasa ngojok ojoki numpes wong
kapir.
Akeh priyagung Banten lan Mataram sing padha mbiyantu sekaitan iku.
Malah ana wong Malayu saka Sumatra aran Ibnu Iskandar kang mlu dadi penuntun sekaitan mau,
nglurugi Betawi nggawa prau akh.
Bareng konangan ing Walanda banjur ditempuh rusak bebarisaning prau.
Prakara iku njalari enggon VOC. ora gelem ngrewangi Mangkurat II.
Ing tahun 1703 Mangkurat II sda, kang gumanti jumeneng, Sunan Mas utawa Mangkurat III; marga
saka cacadingsampeyan, uga katelah asma Sunan Kenct.
Sunan Mas congkrah lan paman Pangran Puger, mungguh kang dadi jalaran iya saka siyan
Kangjeng Sunan.
Sunan Mas iku pancn misuwur siya lan sawenang wenang tindak.
Pangran puger lolos saka Kartasura, tindak menyang Semarang mundhut pitulungan Compagnie.
Sunan Mas wis rambah rambah kirim layang menyang Betawi, mundhut balining paman, nanging ora
direwes, awit parntah ngerti yn Sunan Mas sekutu lan Untung Surapati nedya nglawan Compagnie.
46
Parntah Betawi uga ora gelem nganggep Sunan marang Mangkurat III; kang dianggep malah
Pangran Puger, awit Sang Pangran ana ing Semarang uga wis kaangkat Sunan dning para priyagung
akh, jejuluk Sunan Paku Buwana.
Anan perang rebut kaprabon iku wiwit ing tahun 1704, tekan tahun 1708.
Marga saka pitulungan VOC. Paku Buwana bisa lestari jumeneng ratu, nanging miturut perjanjian ing
tahun 1705 jajahan VOC. dielar mangtan, wates sisih lor Cilosari, ing sisih kidul Cidhonan ing
Cilacap.
Sunan Mataram wis ora duwni wewenang ing atas tanah Sumenep lan Pamekasan.
VOC. diwenangke kena sediya prajurit ing Kartasura manh.
Nalika Kartasura ditekani wadyabala Walanda, Sunan Mas lolos mangtan mundhut pitulungan marang
Untung Surapati.
Ing tahun 1706 prajurit VOC. kang disnapatni Knol nempuh ing Bangil, yaiku btng Untung
Surapati kang santosa dhw.
Ing Bangil bedhah, nanging untung Surapati ora kecekel, mung ba amarga ketaton ora antara lawas
mati.
Ing tahun 1707 ana prajurit VOC. nglurug mangtan manh merangi para anak Untung Surapai kang
mbiyantu Sunan Mas.
Ing tahun 1708 Sunan Mas asrah bongkokan marang Knol, nuli kakndhang menyang Ceylon.
Ing tahun 1719 Paku Buwana I sda, njalari perang rebut kaprabon kang kapindho.
Para sadhereke Sunan anyar Prabu Mangkurat IV padha mrkak nganti nganakak perang.
VOC. mitulungi marang Mangkurat IV. Para panganjure kraman padha dibuwang menyang Ceylon
utawa menyang jajahan Compagnie ing Afrik sisih kidul (Kaapkolonie).
47

Bab 10
Kaanan VOC Wiwit Tengah Abad 17
Tumekan Tengah Abad 18
Nalika J. Maetsuycker madeg dadi Gouverneur Generaal (tahun 1653 1678) jajahan darbeke
Compagnie wis rada akh.
Betawi lan wewengkon, wiwit tahun 1619
Kutha Malaka lan wewengkon, tahun 1641
Ambon, Kepiloan Bandha, Makasar, tahun 1667
Punto de Gale lan Legombo ing Ceylon, tahun 1658
Tlatah tlatahan pasisir Coro9mandel, lan Malabar, tahun 1661
Kejaba iku VOC. iya duw kantor ing pasisir sunglon Persi, ing Benggala, Siyem, Formosa lan
Decima.
Saking jembaring jajahan lan kehing kauntungan VOC. bisa sugih lan kuwasa.
Para aandeelhouder wis akh banget bathin, ngungkuli bathen kang wis katemtokak, iya iku
12,5%.
Ing tahun 1642 bageyaning Bathi nganti mundhak tekan 50%, VOC. dadi ndedel, ing saantaran
tahun 1630 lan tahun 1650 bisa tikel 3 utawa 4.
Kauntungan VOC. iku jalaran saka pranatan monopolie.
Marga saka monopolie mau VOC. bisa kulak murah lan yn dodolan dilarang larangak.
Upama bumbu craken: pangulak pala sapun terkadhang mung 7,5 sn, pangedole 3,5
rupiyah.
Pangulak cengkeh sa pun 20 sn, pangedole sok 10 rupiyah.
Pangrehing VOC. (Bewindhebber) ing tanah Walanda kang diarah mung ngencengak pranatan
monopolie, ora susah njembarak jajahan.
VOC. kudu ngedegak lojo loji manh, awit VOC. kudu mung salugu dedagangan.
balik pangrehing VOC. ing Betawi karepe ngendhokak monopolie.
Wong bumi kerep disuwunak idin GG. Coen lan van Diemen prakara kamardikaning dedagangan,
nanging para Bewindhebber ora mituruti.
Punggawan VOC. akh kang wong asor lan ala, wuwuh wuwuh blanjan ana ing tanah Indhiya mung
sathithik.
Blanja kawitan (asisten = carik) mung 10 rupiyah, banjur mundhak 55 rupiyah (koopman) lan 75
rupiyah (opperkoopman) ing sasasin.
Blanja sathithik mau tampan nganggo dicowok umpaman kanggo tetanggungan.
Kang mangkono iku njalari para penggawa padha dagang peteng utawa dagang colongan.
Ananging sarhn dagangan VOC. nalika semana gedh banget lan bathin dudu seban dai prakara
klrun pranatan monopolie apa dn tindak para punggawa sing ora bener isih samun durung pati
ketara.
Ing kawitan abad kang ping 18 jajahan VOC. akh banget, apa manh ana ing Tanah Jawa.
Jajahan lan panguwasan karajan Banten lan Mataram saya kalong kalong.
Betawi, krawang tekan kali Indramayu, Priyangan tekan segara kidul; Semarang lan
wewengkon (tahun 1677), Cirebon wus ngaub marang VOC.
Tapel wates jajahan Banten sisih wtan Cisdan. Jajahan VOC. mangtan tekan Cilosari lan
Cidhonan (tahun 1705).
48
Ing tahun 1659 VOC. prajangjian karo Sultan ing Palembang, oleh idin ngedegak btng ing
bawah.
Ing tahun 1667 VOC. ngedegak loji ana ing Padhang.
Sawis prajurit Walanda mitulungi marang para kawulan ratu Aceh, kang jajahan dhk maun
ketug ing Indrapura (Sultan Iskandar Muda), VOC. ora mung katon gedh panguwasan nanging
iya katon sugih.
Kutha Betawi saya suw saya gedh lan asri, nganti diarani Ratuning kutha ing bumi sisih
wtan.
Dadi ing jaman iku VOC. kaya kaya lagi mumbul mumbule.
Mungguh ing satemen senadyan gelare kuwasa lan sugih banget, VOC. wis mundur, ngalamat arep
bobrok.
Kasugihan saya kalong, malah terkadhang tekadhang uga nganti tuna, nanging kejaba para
Bewindhebber ora ana kang ngerti, awit digaw wadi banget.
Para Bewindhebber enggon aweh dividend (anakaning andhil) marang para aandeelhouder isih ajeg
akh.
Dadi saya suw bandhan VOC. saya suda.
Mungguh karepe para Bewindhebber enggon ngrendhem wadi mau, supaya VOC. diaaranana isih
sugih lestaria diandel aja nganti kepatn ubed.
Wasana ing tengahingf abad 18, VOC. wis katandhegan utang 3 yuta.
Kang dadi jalaran sudan kasugihan VOC. warna warana, kayata:
1. Kehing wragad VOC. kanggo peperangn, tansah kapeksa sediya prajurit lan
prau perang akh.
2, Rehn jajahan saya jembar, punggawa saya mundhak akh, anjalari undhaking
wragad.
3. kauntungan laku dagang wis ora kaya wis ora kaya dhk abad kang kepungkur,
awit akh punggawa VOC. lan wong bumi padha laku dagang peteng utawa
dagang colongan, VOC. enggon mblanjani punggawan kesethithiken, dadi
punggawan mau kepeksa golk kauntungan liya sarana dagang peteng.
Dn wong bumi enggon dagang colongan lelawanan wong Inggris utawa
bangsa manca liyan.
Marga saka malaking VOC. enggon nindakak monopolie, wong bumi padha
gelem nerak prajangjian monopoli.
Rhn wong bumi wis dadi mlarat marga saka pamering VOC. lan punggawan
karajan Jawa, barang pedagangan saka Europa mung sathirhik payun.
4 VOC. enggon dedagangan ana ing Europa kerep tuna banget, marga dijori ing bangsa Inggris
lan Prasman.
Rekan para Bewindhebber enggon arep nututi kapitunan serana ngencengak tindaking monopolie
lan nglarangi dagang peteng.
Ewa dn sanadyan dagang peteng iku dilarangi banget kantho ukuman abot, meksa saya ndadra, awit
VOC. ora ngundhaki blanjan punggawan, lan pangulak barang dedagangan kemurahen.
Ana reka dayan VOC. kang sakawit ndadkak kauntunganing VOC, dhw lan bangsa bumi, yaqiku
enggon nganakak wulu wetu liya, kayata: nila, lawe, secang (kanggo pulas). Kang akh banget
pametun yaiku kopi.
GTG. Zwaardekroon ngudi banget marang ajuning tanduran kopi mau (tahun 1718 1725).
49
Wiwit VOC. dagang kopi iku maun saka rembuge P. van den Broecke, nalika isih ana ing Mokka
(jajahan Arab).
Saya suw kopi mau ana ing Europa saya payu.
VOC. enggon kirim kopi weton Mokka menyang Amsterdam ing sataun taun nganti 300.000
pun.
bareng wong Turki ngengl engl wetuning dagangan kopi, VOC. nuli nyoba nandur dhw ana
ing Tanah Jawa (tahun 1706).
GG. Zwaardekroon prajangjian lan wong bumi dikon nandur kopi, pameton saben sadhacin
bakal dituku 15 ringgit.
Wong bumi seneng atin dn pituwas mmper, mulan iya saya maju panggarape, Tanah Jawa
saya akh pametun.
Nanging suwning suw VOC. saya sawenang wenang, regan kopi didhunak nganti 1 dhacin
mung diajeni 5 ringgit. Wong bumi banjur suda kamajuwan, wit kopi akh kang ditegori.
Ing tahun 1721 Parntah ing Betawi meh ba kabilaen, marga saka panggawn Pieter Elberfeld, iya
iku sawijining Walanda pranakan Jerman lan Jawa.
Pieter Elberfeld mau duw sedya arep ngraman jalaran nalika patin bapakn saperanganing warisan
dadi meiking Parntah.
Pieter Elberfeld banjur ngirup bala dibantu wong Jawa, aran Kartadriya andhel andhele Untung
Surapati.
Ana bangsa mutihan kang ngojok ngojoki wong sarana andum jimat.
Karepe Pieter Elberfeld sakhing Walanda bakal ditumpes, dinan ditemtokak tanggal 1 Januari 1722.
Bareng ndungkap tumekaning wektun, Parntah Betawi lagi ba oleh warta. Pieter Elberfeld
sakancan enggal ditukup; sawus ngaku banjur dipatni siya siya.
Endhas Pieter Elberfeld dikethok, ditanjir ana ing regole pekarangan dhw, omah dirombak,
pomahan disangarak ora kena dienggoni ing wong.
Dhawuhe Parntah katulis ing watu, tumekan saiki isih tetep mengkono.
Kutha Batavia ing tahun 1682

50

Bab 11
Panguja ngujan Wong Betawi Marang Cina,
lan Pengraman Wong Cina.
Mas Garendi didadkak Ratu Penglawan Paku Buwana II.
Pambelan Mangkubumi lan RM Said
lan Pecahing Nagara.
Perang Banten.
Mas Garendi (wayah
Mangkurat III) utawa
Sunan Kuning, Mangkurat
V. Mangkubumi, Pangran
Mas Said
1755 Hamengku Buwana I
1757 Mangku Nagara
1727 1749
Paku Buwana II
1725 1729
M. de Haan
1749 1788
Paku Buwana III.
1637 1639
A. Valckenier
1743 -1750
G. van Imhoff
1750 1761
J. Mossel
Ing wiwitan abad kang kaping 18 Betawi akh banget Cinan.

Ora antara suw wong Cina mau akh sing angguran; ing kutha Betai lan wewengkon kerep ana
rerusuh.
Ing saadeg Betawi akh wong Cina kang diboyongi saka Bnten menyang Betawi kanggo
ngrejakak kutha, awit wong Cina mau sregep lan pinter gegawyan.
Sesanggan dientengak, supaya Cina liyan padha kepengin gelem manggon ing kono.
Wasana ing wiwitan abad 18 duga duga ing sajroning kutha ba ana jiwa Cina 60.000 lan ing
wewengkon Betawi 40.000.
Dn kang dadi pangupa jiwan, nenukang, adol gula, teh, nganti akh kang bisa dadi sugih.
Ewa dn suw suw ing Betawi saya akh Cina kang ora duw panggaotan, gawn mung
ngemis, malah ora sethithik kang gelem nindakak kadurjanan.
Kang ndadkak ora triman wong Cina iya iku:
1. Dhawuhe GG. van Swol (tahun 1713 1718) bab reganing teh Cina.
Tekan Cina saka ing negaran padha numpang prau kang momot teh didol marang
VOC.
Bareng para Bewindhebber rumangsa ora pati akh kauntungan enggon dagang teh,
GG. mau banjur namtokak yn teh weton negara Cina, kang maun diajeni 60 rupiyah
ing sadhacin, ing sabanjure bakal diregani 40 rupiyah.
Temahan nuli ora ana prau momot teh teka ing Betawi.Saka pangudining GG.
Zwaardekroon wiwit ing tahun 1722 ana prau momot teh manh teka ing Betawi.
2. Ing tahun 1706 wis ana angger nglarangi wong Cina teka ing Betawi tanpa panggaotan.
Wiwit tahun 1722 Parntah dhawuh nggawa Cina kang tanpa panggaotan, menyang
Ceylon, Bandha utawa Kaap de Goede Hoop.
Mung kang duw layang pratandha idining Prentah, kena lestari manggon ing Tanah
Jawa.
51
Ewa dn ing Betawi ing Betawi ora entek entek Cinan kang angguran sarta gaw
rerusuh.
Wusana ing tahun 1740 GG. Valckenier nemtokak putusan: sakhing Cina kang sakira nyumelangi,
senadyan duw layang pratandha, kudu dicekel kalebokak ing kunjaran, perlu katiti priksa.
Cina mau yn ora duw panggaotan kudu digawa menyang Ceylon, diwnhi pagawyan nggarap
kebon manis jangan.
Para punggawa kang nindakak dhawuh mau, pada golk kasil, senadyan Cina sugih padha diancam
arep dikirimak menyang Ceylon, supaya metu besel.
Wekasan dikabarkak yn kareping Parntah nedya numpes Cina kabh.
Cina padha muring kamoran wedi, akh kang lunga saka kutha, klambrangan gaw rerusuh malah
nganti wani nempuh kutha.
Wong Walanda saya giris bareng krungu warta yn kraman sajabaning kutha sekaitan karo kang ana
ing jeron kutha, pratandhan dn padha tandho gegaman lan nyingkirak anak bojon; besuk yn ana
omah kobong Cina jaban kutha lan jeron kutha bakal bebarengan nempuh.
Dumadakan sawijining dina ana omah kobong temenan.
Bangsaning Walanda arahan dibantu para matrus sarta saradadu apa dn wong Jawa lan batur tukon
banjur padha tumandang ngiras males ukum marang pangrusak Cina.
Genining omah kang kobong diubal ubal, sakhing Cina kang ora bisa oncat padha dipatni, barang
darbeke dijarah rayah.
Nganti saminggu suwn mung mangkomo ba kaanan.
Omah kang kobong ana 600, Cina kang dipatni kira kira 10.000.
Nguninani pangrusak kang ngegirisi iku, Prentah ing Betawi kndl ba.
Para prajurit mlu gaw rusuh ora dilarangi.
Malah nalika lagi ana raru iku GG. Valckenier dhawuh matni sakhing Cina kang ana ing
pakunjaran.
Ing satentreming kutha Parntah ngondhangak pangapura marang Cina, kang gelem masrahak
gegaman.
Akeh kang gelem manut, nuli diwnhi panggonan ing jaban kutha dadi sakampung.
Cina kang padha oncat saka Betawi lan Cina ing liya panggonan, ngumpul dadi baris gedh, ngepung
kutha Semarang.
Sunan Paku Buwana II mbiyantu marang Cina, awit digalih Cina bakal bisa nglungak Walanda, lan
banjur dhawuh nempuh btng Walanda ing Kartasura.
Para opsir ana ing kono padha dipatni, saradadhun dipeksa manjing Islam.
Ing sawus wong Walanda ing Semarang oleh bantu saka Betawi, wong Cina keplayu.
Wong Madura uga mbiyantu marang VOC. Dhek samana Sunan Mataram sumelang yn bakal tampa
piwales VOC. mulan enggal enggon minta pangaksama.
Para priyagung Jawa kang sengit marang Walanda lestari mbiyantu Cina, dadi mungsuh ratun dhw.
Kartasura ditempuh, Paku Buwana II kngsr. Banjur Mas Garendi, wayah Sunan Mas
kajumenengak ratu, ajejuluk Mangkurat V, nanging katekah sinebut Sunan Kuning.
Parntah Betawi nuli nglakokak bala menyang Kartasura.
kabeneran kraman Jawa ecrah lan kraman Cina, dadi gampang enggon nungkulak.
Mas Garendi dibuwang. Kraton Paku Buwana II banjur dielih menyang dsa Sala, kang nuli
dijenengak Surakarta Adiningrat.
Pulo Madura lan Tanah Jawa pasisir lor banjur dipasrahak marang VOC.
Surasan prajangjian ing tahun 1743 mangkn: Sunan Paku Buwana ngakni yn enggon
lestari ngrenggani kaprabon iku mung saka kawelasan VOC.
52
Bareng Cakraningrat ing Madura tampa dhawuh yn negaran dipasrahak marang VOC.,
banget ing pambangkang, malah ngejgi tanah Madura sisih kulon, lan tlatah tlatah ing Tanah
Jawa Wtan.
Temahan diperangi ing VOC.
Ora lawas Cakraningrat kecekel, dibuwang menyang Kaap de Goede Hoop.
Putran diangkat bupati dning VOC. ngerh Madura kang kulon.
Tanah wewengkoning Betawi nalika ana kraman banget karusakan.
Dhek samana kang jumeneng Gouverneur Generaal Baron Van Imhogg (tahun 1743 1750) iya iku
priyagung kang sregep lan cakep ing gaw.
Saka pangudin Van Imhoff tanah bisa reja manh.
Nalika tahun 1744 Van Imhoff pepriksa menyang wewengkoning Betawi nganti ketug
pagunungan.
Sawusing papriksa, kersan GG. Van Imhoff, tanah tanah kang bera arep diswakak utawa
digadhkak, kareben metu kasile.
Wong kang nggadhe utawa nyewa tanah bakal oleh wewenang sarta pangayoman saka Parntah,
nanging wulu wetun kudu didol marang VOC., regan ditemtokak ing Parntah.
Van Imhoff dhw nuladhani, mbobak tanah ing sukun gunung Salak, sarta ing kono ngedhkak
pasanggrahan dijenengi Buitenzorg (tahun 1744).
Para Bewindhebber nuli aweh lulusan yn Buitenzorg katetepak dadi pasanggrahan para
Gouverneur Genaraal.
Kajaba saka iku Van Imhoff nekakak wong saka nagara Walanda kang pancn baku tani. Banjur
pranatan kang ndadkak kapitunan wong Jawa disuwak, yaiku yn pametun kebon kopi
kakyan, kebon mau dibabadi amrih undhaking regan kopi.
Tindak mangkono iku dilarangi, nuli GG. Van Imhoff nemtokak keh sathithiking kopi kang dadi
ladn marang VOC.
Van Imhoff sawis njajah Tanah Jawa Tengah sarta Wtan, nuli ngarang layang palapuran kang
maedahi banget ingatas Parntah.
Ing ngisor iki kacarita bab perang lan reribede VOC. sarta Mataram kang marga saka kurang
wewekan tindak Van Imhoff.
Nalika GG. Van Imhoff ana ing Surakarta ing wektu samono Pangran Mangkubumi lagi seserikan
karo kang raka Kangjeng Sunan.
Saka kersan Van Imhoff arep nglingak marang Sang Pangran nganti kewetu sereng ana ing
pasamuan, andadkak banget serike Pangran Mangkubumi, awit rumangsa bener, kok malah
disrengeni.
Ing saundure saka pasamuan Sang Pangran trus lolos saka nagara, ngimpun bala sarta banjur
gandheng karo Radn Mas Said, kang ing wektu iku wis madeg kraman uga.
Priyagung sakaron wis sekutu ngaraman marang Sunan PakuBuwana II.
Ing tahun 1749 kraman durung kena disirep, banjur Kangjeng Sunan sda, iku saya andadkak
kisruhing nagara.
nalika Paku Buwana II isih gerah, Van Hogendorp, Gouverneur ing pasisir lor, ditimbali, dingendikani
bab oreging nagara.
Dadining rembug karajan Surakarta dipasrahak babar pisan marang VOC.
Dadi ing satemen wiwit tahun 1749 para ratu Jawa wis ora kagungan bumi.
Sanadyan saka karsan kang rama Pangran Adipati Anom wis ora duw wenang marang karajan
Surakarta, nanging Sang Pangran meksa kajumenengak nata dning Van Hogendorp, mung ba
enggon jumeneng mengku nagara dumunung anggadhuh.
53
Para priyagung ing Surakarta akh kang mrekitik atin bareng ngerti yn tanah Surakarta dadi
darbeking VOC., banjur padha mbalik ngiloni Pangran Mangkubumi.
Sadurung Pangran Adipati Anom jumeneng Paku Buwana III, Mangkubumi wis ngaku jumeneng
ratu ing Banaran.
Sarhn Pangran Mangkubumi kumpul lan RM. Said, dadi santosa banget, nganti bisa ngelun luwih
saparon Mataram.
Paku Buwana III ora kagungan wragad sarta prajurit ora bisa lumawan perang, dadi anan mung
mangsa bodhoa marang VOC.
Perang kraman lan Compagnie genti unggul genti kasoran, wusana ing tahun 1751 Pangran
Mangkubumi bisa ngalahak Compagnie ing sacedhak kali Bagawanta.
De Clerq snapatining prajurit, mati.
Sabakdan iku Sang Pangran ngalakokak bala mengalor nelukak Pekalongan malah meh nglojok
jajajhan Compagnie.
Parntah ing Betawi sumelang banget, nuli nyantosani prajurit, wasana Mangkubumi kepeksa mundur,
mubet ing wewengkon Mataram manh.
Ora antara lawas Pangran Mangkubumi ecrah lan RM. Said nganti padha peperangan dhwhan, awit
RM Said duw pamelik arep jumneneng Sunan dhw.
Prakara iku ndadkak kamayaran VOC. ewa dn Parntah iya meksa rada wegah; utawa
manh sarhn ngeman rusaking nagara lan wong cilik, mulan GG. Mossel rujuk lan karepe
Van Hogendorp, para panggedhning kraman arep dirukun ba, dicuwilak tanah Mataram.
Ing tahun 1754 GG. Mossel tindak menyang Semarang katemu lan Kangjeng Sunan, perlu
rembugan enggon arep mrang karajan Mataram.
Paku Buwana manut ba, awit ora ana kang diendelak.
Kelakon Van Hogendorp bisa rembugan lan priyagung sakaron ing kraman, nanging ora kedadeyan.
Kang gumanti Gouveurneur Harting iku bisa angon mangsa.
Sarhn Mangkubumi lan RM. Said tansah memungsuhan, mangka RM. Said kegedhn panjaluk,
mulan tumrape Harting gampang ba enggon bedhami karo Mangkubumi.
Ing tahun 1755 Sang Pangran Mangkubumi bedhami lan Compagnie sarta Kangjeng Sunan ing
Giyanti.
Putusing bedhami Sang Panran kajumenengak ratu ngerh saparoning karajan Mataram, nanging
kudu netepi prajangjian kuwajiban marang Compagnie.
Sang Pangran Mangkubumi banjur jumeneng ratu akadaton ing Ngayogyakarta Adiningrat jejuluk
Sultan Hamengku Buwana I, Snapati Ing Ngalaga Abdulrahman Sayidin Panatagama Kalipattulah.
Wiyosan malem Rebo Pon kaping 27 Ruwah windu Sengara tahun 1641 sinangkalan Janma
Karya Wayanging Rat utawa kaping lima malem 6 Agustus 1717.
mungguh luhuring panggalihan Sang Prabu dicritakak ing layang Rajaputra, mengkn :
Brataning galih sang nata, tansah olah jayeng jurit, atiti prana niskara, sura mbeg putus
mikatsih, muja suraning dasih, pinrih samya gregetipun, sura asmarng laga, memthk kang wus
wiradi, sinakyun dinadar boga busana.
Sinuksma gung bala tantra, panglembanira ngenting, kongas ing prabawa nata, murba
prabaning memanis, mawenes ing prajasri, asri rasning rum arum, sumiram wartng wadya,
warata esthining dasih, srah susetya rena lir manggih suwrga.
Warga gung gambira samya, sumyak tejaning nayadi, adining kawirotaman, tumamng karya
narpati, ktang sihnya Sang aji, lumrah kang bala wadyagung, galaking para muka, tanah ing
liyan nagari, myang ing manca kekes samya mstu dya.
54
Ing layang Rajaputra kono uga nyebutak kresanan Sang Prabu: dahar sega pulen wangi,
jangan loncom tanpa santen, bubuk dhel lan tempe gedh ginoreng.
Kang minangka dhaharan (panganan): ketan entn entn, lemper iwak pitik, ketan kolak gedhang
raja.
Dadi mung sarwa gampang, tur murah lan mirasa.
Tanah wewengkon praja Kasultanan dhk semana ora dadi siji kaya saiki, jalaran lemah lenggah ing
Surakarta lan Ngayogyakarta padha pating plencat lan ora silah.
Wewengkoning karajan karo karon kena kabedakak dadi telung warna:
1. Negara yaiku kutha karajan;
2. Negara Gung, tanah sakiwa tengen negara, lan
3. Manca negara.
Kanggo lumrah lemah lungguhe para punggawa iku ana ing negara gung, ana siji loro kang ana ing
manca negara.
Tanah manca negara mau dipenggedhni bupati kang banjur kena sanggan pajeg pabandaran
(strandgelden), tanah Kejawan mung kari:
I. Kutha Surakarta lan Ngayogyakarta
II. Negara gung iya iku:
1. Mataram = Ngayogyakarta,
2. Pajang = Surakarta sisih kidul kulon,
3. Sukawati = Surakarta sisih lor wtan,
4. Bagelen,
5. Kedhu,
6. Bumi Gedhe = Surakarta sisih lor kulon, lan
III. Manca Negara, yaiku Banyumas, Mediyun, Kedhiri, Japan = Surabaya sisih kidul kulon, Jipang =
Rembang sisih kidul wtan, Grobogan lan tanah cilik cilik liya sawatara.
Murih dhamang ing buku Klepu, panggawn ana ing dsa Klepu dhk tanggal 26 September 1757.
nanging buku iku ilang, mulan banjur ndadak gaw manh ana ing Semarang ( 2 Nopember 1773).
Kamot ing layang kang dijenengak Semarangsche Legger.
Sajroning paprentahan Sultan Swarga, Ngayogyakarta dadi karta raharja, nganti karusakan nalika
paprangan wis pulih ora ana labete.
Tumekaning sda, Sinuwun Hamengku Buwana I lestari becik karo Kompeni.
Bangsa Jawa ngluhurak banget karo panjenengan lan ngalem marang kasetyan lan kasudiran,
nanging marga sugeng iku kerep ngrekaos, banjur rada nemahi watek brangasan sethithik.
Kerep banget pradondi prakara wates karo karaton Surakarta.
Dn lereme marga ananing wates anyar ing tahun 1773.
Tangkebe karo Pangran Mangkunegara, yaiku putran mantu, rada kurang becik.
Luwih luwih wiwit tahun 1763 saploke Kangjeng Sultan mindhokak putran (Kangjeng Ratu
Bendara) karo Kangjeng Pangran, banjur kerep banget padha ejg ingejgan rebutan bawah nganti
angl pisah pisahan, marga prakara enggon padha pasrahan punggawa kang padha aliyan bendara,
banjur padha perang manh.
Kejaba iku Pangran Mangku Negara ora saged ngapura marang Sultan Hamengku Buwana I, marga
garwan dipundhut bali mau.
Dn kangjeng Sultan ndakwa, yn Pangran Mangku Negara gaw rusuh ana ing bawah Kasultanan.
Kangjeng Susuhunan ing Surakarta ngloni Pangran Mangku Negara.
Perang iku nganti tekan tahun 1777. Wiwit tahun iku tangkepe Sultan Swarga marang Kangjeng
Sunan lan Panran Mangku Negara katon becik.
Kacarita RM. Said isih mbajurak perang, nanging suw suw ora bisa lawan, awit dibut prajurit
VOC. lan balan Sultan Hamengku Buwana.
55
Bareng kapepet ing tahun 1757 gelem bedhami ana ing Salatiga; putusan RM. Said kacuwilak
karajan Surakarta, kajumenengak Pangran Adipati, jejuluk Mangku Negara, ngerh tanah Keduwang
lan Wanagiri, nanging iya nganggo prajanji mbangun mituru VOC.
nalika VOC. lagi nengah nengahi perang lan kraman Surakarta, yaiku tahun 1750, ing Banten ana
kraman uga; mungguh kang dadi jalaran mangkn: Wiwit ing tahun 1733 kang jumeneng ing Banten
Zeinul Arifin.
Iku pangalihan ora kukuh, nganti kena kena diepak ing garwan trah Arab, asma Sarifah Fatimah.
karepe Fatimah arep makolehak kaponakan asma Sarif Abdullah, kang wus kapundhut mantu sarta
kaangkat Pangran dning Sultan Zeinul Arifin.
Nadyan katemtokak sarembug lan Compagnie, yn kawenangak gumanti jumeneng ratu, putran
Kangjeng Sultan kang wus kaangkat Pangran Gusti, ewa dn Sarifah Fatimah or gumingsir.
Saka pangojok ojok lan wewadule Fatimah, Sultan ing Banten nganti kalimput, duw panjaluk marang
Van Imhoff supaya Sarif Abdullah kenaa kajumenengak Adipati Anom, dn Pangran Gusti bakal
kalorot.
bareng Pangran Gusti krungu pawarta kang mengkono iku, engal enggal nyuwun pangyuban
menyang Betawi.
Saking pintere Fatimah lan sumelang VOC. bok menawa bakal kepeksa perangan manh yn ora
nurutana karsan Sultan Banten lan Fatimah, murih katentremaning nagara Sang Pangran Gusti
disingkirak menyang Ceylon.
Let satahun Sultan Banten kaya kaya gerah ngetan klenjit klenjit arep owah, Sarifah Fatimah age age
njaluk lrh marang Van Imhoff.
GG. Van Imhoff mituruti, Sultan Banten malah dibuwang menyang Ambon, ora lawas sda ana ing
kono, nanging Compagnie bakal ngayomi.
Sakndhang Sultan ing Banten, kang ngerh negara Fatimah kabantu ing Sarif Abdullah.
Sarhn pangrehe sawenang wenang, tur wong Banten kang dipanggedhni Ki Tapa lan Ratu Bagus,
emoh diratoni ing priyagung kang dudu darah Banten, dadi ora suw banjur ana kraman.
Compagnie tetulung nguruni prajurit, nanging kalah, awit kraman pancn santosa.
nalika nedheng nedheng geger gegeran ing Banten iku GG. Van Imhoff sda.
Saka pamanggihe GG. Mossel, Sarifah Fatimah utawa Sarif Abdullah pancn ora nduwni wajib
jumeneng ratu, mulan Pangran Gusti bakal dikondurak dibiyantu VOC. bisan jumeneng Sultan.
Ing tahun 1750 Fatimah lan Sarif Abdullah kecekel kabh sarta banjur dikndhang.
Pangran Arya Adi Santika, kang rayi Sultan Zeinul Arifin katetepak dadi Sultan, ajejuluk: Abdul
Maali Mohamad Wasiul Halimin, nanging nalika jumeneng iku nganggo prajangjian yn anggon
jumeneng mung nggadhuh, malah tanah Lampung banjur dadi darbeking VOC.
Prakara iku isih ndadkak kraman manh: Ki Tapa lan sagolongan wong Banten, kang ora gelem
rujuk lan wong Walanda, ora tarima.
Pangran Bagus Buang diangkat jumeneng ratu, merangi Arya Adi Santika, Pangran Gusti lan VOC.,
nanging suw suw Ki Tapa kalah.
Ing tahun 1753 ing Banten wis tentrem. Pangran Arya Adi Santika slh keprabon marang Pangran
Gusti kang banjur ajejuluk Abun Natsar Mohamad Arif Zeinul Acekin.
Ratu anyar iku nalika jumeneng iya nganggo nganyarak prajanji kaya dn prajanjine Sultan Adi
Santika lan VOC.
56
Dalem Gouverneur Generaal ing Betawi
57

Bab 12
Kaanan VOC. Ngarepak Ambruk
(tahun 1757 1800)
Ing sasirepe kraman Mataram lan Banten, ing Tanah Jawa banjur daditentrem, kang durung mung ing
Blambangan, amarga saka panggawn wong ing Bali lan turun Untung Surapati.
Sarhn ing wektu iku wus ana wong Inggris kang dedagangan ing kono, VOC. sumelang yn tanah
Bang Wtan bakal dirukun, mulan banjur nglurugak bala mrono.
Wiwit ing tahun 1772 Blambangan iya sirep.
Dadi saTanah Jawa ing jaman iku wis wiwit raharja lan kelakon kawengku ing Compagnie
kabh.
VOC. wis prasasat maharaja, sakhing mungsuhe padha dipunthes, kira kira wis ora bakal
mbebayani, ora abot sanggan.
Nanging mungguh sranan kang kanggo munthes iku ing jaman wekas wekasan wis dudu
kasentosaning wadya bala thok, nanging uga nganggo akal kajuligan, mratandhani yn VOC.
entek kekuwatan, kaya kang dicritakak ing ngisor iki.
Sabakdan jaman peperangan ing Tanah Jawa, saya suw saya katon yn Compagnie bakal ambruk.
GG. Mossel 9tahun 1750 1761) lan Van der Parra (tahun 1761 1775), apadn para GG. kang
padha gumanti yaiku Van Riemsdijk (tahun 1775 1777), De Klerk (tahun 1777 1780) oadha mbudi
daya ngentekak akal, murih tulus VOC., nanging ngrekasan tanpa pituwas, Compagnie wis ora kena
digendholi.
Nalika semana ing Tanah Jawa malah wiwit raharja, awit wis ora ana peperangan, sarta
Compagnie tansah njaga murih bisan tansah memitran karo Kangjeng Sunan ing Kejawan.
Sanadyan tindak para ratu Jawa kerep ndadkak kapitunan wong cilik, nanging Compagnie
trima meneng, awit pancn ora ngrembug marang begja cilakan wong bumi.
Yn kadhang kala Surakarta lan Ngayogyakarta padha gsrk prakara watesing nagara, VOC.
iya ora gelem mlu mlu.
Jajahan ing sajaban Tanah Jawa ing wektu iku VOC. iya ora pati bisa ngrembug, wasana suda
kuwasan.
Ana ing Indhu Ngarep kuwasan wong Inggris saya gedh.
Malah ana ing Benggala kuwasan ngungkuli VOC.
Kerep ba wong Walanda lan wong Inggris ana ing kono padha grejegan, malah terkadhang
nganti dadi perang.
Sarhn VOC. kalah kuwasa, wasana kantor kantore ing Benggala kudu nganggo diawat awati
ing wong Inggris.
Ana ing Ceylon VOC. kerep sulaya karo raja ing Kandhi prakara padagangan manis jangan lan
pandumaning bebathen, nanging rahayu isih bisa terus panguwasan.
Ana ing Persi VOC. ora bisa terus dedagangan.
Padagangan ing Sumatra pasisir kulon lan wtan ora bisa ngolehak kauntungan kang mmper
marang VOC., samono uga padagangan ing Borno.
Ana ing kapulowan MOLOKO VOC. iya isih lestari oleh dagangan craken, nanging saya katon
yn suda suda.
58
Sarhn Compagnie kaya mangkono kaanan, ora lawas mesthi bakal ambruk.
Kebarengan tanah Walanda banjur perang lan Inggris, iku kang nyengkakak ambruk VOC., awit
VOC, wis ora bisa ngukuhi jajahan ing Asia, marga saka kuranging prajurit, mangka ora bisa oleh
bantu saka nagara Walanda.
Kantor kantor ing Indhu Ngarep tiba ing tangan wong Inggris.
Jajahan ing Sumatra pasisir wtan kulon kena direbut ora nganggo bisa lawan.
Kaanan VOC. ing nagara Walanda luwih rekasa lan ing tanah Indhiya.
Prau prau kang saka Indhiya akh kang padha dirampas dning wong Inggris.
Saking kekesing ati nganti ora ana prau dagang kang wani mingsed saka pelabuhan.
Dadi laku dagang mandeg babar pisan.
ing Betawi ora ana prau teka anggawa prajurit, gegaman utawa dhuwit, utawa njupuk dagangan,
nganti sakhing gudang gudang padha ambruk, mulan yn ana prau saka negara liya kang
gelem kulak dagangan murah murahan ba.
Parntah ing Betawi wis rumangsa bungah.
Nganti telung tahun lawas tanah Indhiya enggon karibedan mangkono iku, wasana ing tahun 1784
perang Walanda lrn.
Miturut prajangjian bedhami: Compagnie ora kena mbanjurak bedhami monopolie ing tanah Indhu,
wong Inggris ora kena dilarangi enggon dagang layar ana ing kono.
Ing sabakdan perang VOV. saya katon ngrekasan, ing tahun 1791 kecupetan 96 yuta, mangka arep
golk utangan wis ora ana kang ngendel.
Mangkono iku kaanan VOC. nalika nagara Walanda lagi jaman dahuru, wiwit tahun 1795 nagara
Walanda banjur kecekel ing para kraman ing Frankrijk, mangka nagara Frankrijk mungsuhan karo
Inggris.
Awit saka iku tanah Walanda iya mlu mungsuhan karo negara Inggris.
Kacarita Willem V, Stadhouder ing tanah Walanda ing sajroning jaman dahuru mau sumingkir
menyang tanah Inggris.
Dn VOC. saka panmun Willem V luwih becik dititipna dhisik menyang wong Inggris supaya aja
kecekel ing para kraman Walanda, awit yn wis kecekel ing para kraman bisa uga direbut ing krajan
Inggris (Layang saka Kew.), nanging panimbang iku ora digugu, mulan VOC. sida diperangi karajan
Inggris.
Wiwit tahun 1796 jajahan VOC. meh kabh, kejaba Tanah Jawa lan Ternate, klakon direbut Inggris.
Wasana ing tahun 1799 VOC. ambruk, dibubarak, barang darbeke diliyer ing Parntah Walanda kang
lagi tetep anyar.
59
Btng Walanda
60
Prangan Kang Kathelu

Babad Jawa Wiwit Ambruk VOC. Tumeka Sapren
(tahun 1800 1924)

Bab 1
Tanah Indhiya Wiwit Adeg Bataafsche Republiek
Tumekan Jaman Daendels
Jumeneng GG. Overstarten (1796)
1800 1801, Siberg,
Wiese lan Daendels (tahun 1808 1811)
Ing saambruk VOC., tanah Indhiya kacekel ing Parntah Praja Walanda (Bataafsche Republiek),
nangingg mungguh pranatan peprentahan wiwitan ora owah, sakhing punggawa dilestarekak
pangkate lawas, mung ba salin bendaran, yaiku Parntah Praja Walanda.
Ing jaman iku Parntah Walanda duw karep mbeciki pangrehing tanah Indhiya; mung ba
mungguh ing rekan isih rekasa, awit ing Bataafsche Republiek panmune para pinter padha
gsh.
Aana Sarjana loro maun padha panggedhning Compagnie, nanging karepe nglestarekak
monopolie lan parhokan VOC. liyan, punggawaning negara uga ngiras dadi sudagar.
Sijin aran Van Hogendorp kang maun dadi Gezaghebber ing Tanah Jawa Wtan, duw karep
misahak paprentahan lan dagang, apa dn duw karep nyuwak monopolie .
Sesanggan peksan lan gugur gunung arep diamreni.
Van Hogendorp uga banget nyuwun marang Parntah Walanda, supaya peprentahaning tanah
Indhiya bisa becik, panagadilan bisaa sabener, apa dn supaya wong Pribumi diparingana
lemah dhw dhw (individueel groundbezit).
Parntah Walanda banjur nganakak Commisie, kang dipatah gaw rancangan mungguh ing
paprentahan tanah Indhiya.
Wasana ing tahun 1805 panmun Van Hogendorp dianggep ing Parntah Walanda.
Mung ba wong kang diutus supaya anindakak peprentahan mau, ora bisa tekan ing tanah
Indhiya, nuli didhawuhi mulih, awit bab owahing peprentahan ing tanah Walanda.
Kacarita ing tanah Walanda wiwit tahun 1806 Bataafsche Republiek salin dadi karajan, kang jumeneng
rate Lodewijk Napoleon, sadhereke Keizer Napoleon ing Frankrijk.
Mangka Sang Keizer banget sumelang yn tanah Indhiya bakal direbut ing karajan Inggris, mulan
Lodewijk Napoleon kepeksa netepak Gouverneur General kang awatak Snapati, miturut dhawuhe
Keizer Napoleon, Kang dipilih Mr. H. Daendels.
Mungguh kaanan tanah Indhiya ing nalika iku kalebu raharja.
GG. Van Over Straten njaga banget marang Tanah Jawa, Betawi disentosani.
Kalkon wong Inggris nempuh Betwai nganging kena dibalekak.
Lakuning tetann ing Tanah Jawa kalebu sempulur, kang akh pametu kopi lan tebu.
Sarhn isih nengah nengah jaman perang dadi wulu wetun Tanah Jawa, yaiku: kopi, gula, kapas, lsp.
ora kena dikirimak menyang nagara Walanda, nanging malah kebeneran, awit dagangan Tanah Jawa
61
banjur dikulak bangsa liya (Denemarken, Amerika) ana ing tanah Indhiya kn, dadi sing padha bathi
para sudagar ing tanah Indhiya dhw, dudu sudagar ing nagara Walanda.
Tanggal 1 Januari 1808, Daendels rawuh ing Tanah Jawa.
Miturut unining kakancingan Daendels mau kabawah marang Minister van Kolonien, nanging sarhn
lagi nengah nengahi pearang, lan Tanah Jawa tansah dinganglangi wong Inggris, dadi Daendels
prasasat madeg dhw.
Sanadyan Gouverneur Generaal iku mesthin kudu nganggo rembuge Raad van Indie, nangging yn
prakara perang, Daendels ora gelem tarn marang Raad van Indie, kang digugu mung karepe dhw,
malah dalasan prakara paprentahan angger sing wis dikarepak iya kudu klakon.
Dadi panguwasan Daendels prasasat tanpa wangenan.
Saking kencenging kekarepan lan kawicaksanan, sajron dadi Gouverneur Generaal ing dalem 3
tahun, wis akh lelabuhan, mung kuciwan sok kurang welasan.
ing sajumeneng Daendels enggal merlokak pananggulanging mungsuh ana ing Tanah Jawa.
Kehing prajurit diundhaki sarta diajari temenan.
Sarhn ora bisa oleh kiriman prajurit bangsa Walanda, banjur golk wong pribumi kang gelem
angkil, sakhing batur tukon kang sakira kuwat, angger gelem dadi saradadhu, banjur
dimerdikakak.
daendels kenceng banget panyekele paprentahan miltair, nanging uga nyembadani panyuwun
saradadhu, dadi ora kaya jaman VOC.
Sarhn ora bisa oleh pitulungan saka tanah Walanda, apa kabutuhaning prajurit ing Tanah
Jawa dianakak dhw, kayata: pabrik gegaman ing Surabaya, pabrik meriyem ing Semarang,
rumah sakit saprabote, sekolahan kadt (magang opsir).
Kajaba iku ing Surabaya didegi btng lan ing Betawi disentosani banget.
Sarhn Parntah ing tanah Indhiya ora duw eskade, kersan Daendels arep yasa dhw ing
sakuwasan.
Ora antara lawas tanah Indhiya wis duw prau 45, senadyan cilik nanging kukuh kukuh lan rikat
lakun.
Dn prau prau mau gunan kang gedh digaw merangi bajag.
Sarhn wis ana eskader, kersan Daendels arep gaw pelabuhan perang kang sentosa, kang dipilih:
sunglon Meeuwenbasi (Cimajang).
Bareng wis suw panggarape lan toh pati akh, mangka ora maju pagawan, banjur ngalih
sunglon Merak, kang arep didadkak pelabuhan, nanging meksa ora kedadean, marga saka
kanglaning panggarape.
Dn pelabuhan kang sida dadi, yaiku pelabuhan ing Surabaya.
Mungguh panggarape sakhing pelabuhan mau iya srana nindakak gugur gunung, pagawan
tanpa bayaran.
Dalan gedh saka Anyer tekan Panarukan, kang tumekan saiki isih aran Daendels, iku perlun pancn
kanggo anggampangak enggon ngukuhi Tanah Jawa, apa dn uga anggampangak bab lelakuning
dagangan.
Dalan gedh mau kena kango tandha seksi kekencenganing karsa lan kakerasaning GG.
Daendels, ing atas dala 600 pal (+/- 1.000 km) rampung ing dalem setahun, kang maun lakon
40 dina banjur kena dilakoni ing dalem 6,5 dina.
Panggawn dalan mau uga srana nindakak gugur gunung.
62
Sarhn dalan iku lakun urut pasisir, nrajang rawa rawa lan ana kang urut paprnging
gunung, dadi panggawn rekasa banget, wong kang mati tanpa wilangan, ewa dn Tuwan
Daendels ora kguh, dalan meksa dirampungak.
Marga saka anan dalan Daendels, kutha kutha akh kang dadi reja, awit gampang bisan
lelawanan dagang lan papan liyan.
Wulu wetuning padsan gampang panggawan menyang kutha kutha.
Ing sauruting dalan iku saben let sapos didegi papan palrnan, ngiras endheg endhegan krta
post, perlu salin jaran.
Dadi sanadyan dalan Daendels iku ngrekasa panggarape lan toh jiwa akh, nanging kurup lan
padah.
Para Gouverneur Generaal sadurung Daendels ora bisa nyirnakak tindak kaculikaning para
punggawa, nanging saking kenceng lan keras Daendels kang mangkono mau bisa sirna.
daendels ngerti yn culikan para punggawa, marga kurang cukuping blanja.
Para punggawa padha diundhaki blanjan, nanging iya mung banjur mligi nampani blanja thok, ora
bisa oleh bledug kaya maun.
Supaya gampang enggon mriksa lebu wetuning dhuwit Daendels nganakak Algemeene Rekenkamer
(kantor pangtungan lebu wetuning dhuwit).
Ing sakawit para punggawa bangsa Walanda utawa bangsa Pribumi padha bisa nindakak gugur
gunung, kanggo kabutuhan dhw, nanging wiwit jaman Dendels kang mankono mau babar pisan
ora kena.
Bayaran saka Parntah menyang wong cilik kang sakawit nganggo lumantar marang punggawa bangsa
Pribumi; iku ndadkak banget kapitunaning wong cilik.
bareng Daendels ngerti, pranatan lantaran iku disowak, tampan dhuwit wong cilik terusan saka
Gupermen.
Yn ana punggawa kang meksa isih culika, abot banget ukuman, apes didindha akh, munggah
manh marang dicopot, malah terkadhang bisa ukum kisis.
Wiwit kawitan mula tanah tanah kang kacekel ing Walanda padha diwajibak ngladekak wulu wetu
kanthi pepulih murah murahan (Contingenten stelsel).
Pranatan kang kaya mangkono iku ngrekasa banget ing atas wong Pribumi, ewa dn nalika jaman
Daendels isih diabotak manh.
Jembaring kebon kopi kang ditikeli lan pepulihing dhuwit minangka pituwasing penandur
diudhunak.
manut pranatan lawas kopi sadhacin diregani 4,5 ringgit, manut pranataning Daendels
diudhunak dadi 4 ringgit.
Kajaba iku Daendels uga gaw pranatan bab panggarape alas pejatn.
Murih becike koffie culture lan boschwezen banjur dianani Inspecteur Generaal.
Bangsaning blandhong, oleh kemayaran uripe; kasangsaran dimayarak srana dicadhongi
beras lan uyah, kejaba iku ora kena dikerigak gugur gunung, mangkono uga wong kang
anggarap kebon kopi.
Tumekan jaman Daendels para punggawa bangsa Europa lan Pribumi isih gedh banget panguwasan,
dadi Parntah agung ora pati Dhamang sumurupe marang ruwet rentenging negara, wasana para
panggedh akh kang sawenang wenang tindak; ndadkak kasangsaraning kawula cilik.
Akale Daendels arep nyuda panguwasaning para gedh lan punggawa mau.
Gupermen ing Tanah Jawa pasisir lor disowak, awit Gupermen iku kegedhn banget
panguwasan nganti kena gaw ada dhw, dadi pangrehing nagara iya sakareoe dhw.
63
Jajahan Gouverneur nuli diperang dadi 9 Landdrostambt (paresidhenan), kapanggedhn ing

Landdrost (residhen).
Panyekele paprentahan para residhen mau mung manut dhawuh saka Parntah luhur.
Dn kang nglantarak dhawuhing Parntah marang kawula lestari para Bupatil dadi
rumangsan wong cilik isih kaerh ing panggedhn dhw.
Kaanan owah owahan kang kaya mangkono iku para Bupati lan para panggedh bangsa
Europa wis ora wenang netepak punggawa andhahan manh; sanadyan punggawa cilik kang
netepak iya Gouverneur Generaal.
Para residhen ing Ngayogyakarta lan Surakarta ing maun kabawah Gouverneur pasisir lor,
sawusing rombakan banjur macung kaparntah marang Parntah ing Bwtawi dhw.
dadi wiwit ing wektu iku sakhing punggawa nglumpuk menyang Betawi kabh dicekel ing
Parntah Agung piyambak.
Ada ada mau banjur diarani Centralisatie van Bestuur.
Nalika jaman Compagnie ora ana pradata bangsa bumi kang prayoga manut adat lan tata caran bangsa
bumi dhw.
Daendels banjur nganakak pradatan pradatan vredegericht, Landraad.
Kang dadi Lid Vredegericht para pangulu lan para punggawa bangsa Pribumi, nanging mung
kena ngadili prakara remeh remehan.
kajaba iku sing siji sijining Landrostambt dianani Landgericht, kang dadi lide para punggawa
bangsa Pribumi, nanging dipanggedhni Landdrost aknthi Secretaris bangsa Europa.
Aliya saka iku ing Semarang lan Surabaya dianani Landraad; yaiku pradatan kang wenang
mutusi prakara sing gedh gedh, kayata: rajapati.
Wong kang ora nrimakak putusaning pradata cilik cilik iya kena munggah njaluk adil marang
Landraad.
Pradatan bangsa Europa lan bangsa manca liyan, ing wektu iku uga dibecikak, dn kang mutusi
prakaran bangsa militair (prajurit) kang perlu perlu yaiku Hooge Milatire Vierschaar ing Betawi.
Nailak jaman VOC., ora ana kamardikaning agama, kang diwenangak mardika mung agama
Protestant.
Sanadyan wong Katholiek kena dadi punggawan VOC., nanging agama Kristen Katholiek ing Indhiya
ora oleh kamardikan; bareng sajumeneng GG. Daendels, sakhing agama diamrdikakak kabh.
nalika jaman GG. Daendels, hawa ing Betawi ala banget, jalaran muaran kali Ciliwung waled dadi
cethek, kapepetan wedhi; ing sakiwa tengening kutha banjur akh rawan, wasana kutha Betawi kerep
katrajang ing pageblug.
Daendels banjur dhawuh ngurugi jagang jagang lan yasa kalen kalen kanggo ngesat kutha anjugrugi
baluwarti, supaya sajroning kutha bisa oleh angin saka sagara, malah sakhing bangsa Europa pada
didhawuhi ngedohi pasisir.
64
GG. Daendels Yasa Dalan Gedh (1)
GG. Daendels Yasa Dalan Gedh (2)
65

Bab 2
Karajan Jawa nalika Pangrhe GG. Daendels
Tanah Indhiya direbut Inggris (Tahun 1811)
Para Gouverneur Generaal kang wis wis racak padha ngemong semu ngempk ngempk marang para
ratu bangsa Pribumi, supaya aja diwuh wuhi enggon laku dagang, karo manh ing sabisa bisa padha
nyingkiri perang; nanging yn Daendels ora, awit pancn watak keras lan kurang duga duga ingatas
karo ratu.
Tindak Daendels kang mangkono iku ndadkak kurang seneng para ratu marang Kangjeng
Gupermen.
Ora antara lawas GG. Daendels banjur congkrah karo Sultan ing Banten, prakara enggon gaw dalan
gedh lan pelabuhan ing sunglob Meewenbaai.
Sultan Banten wus mituruti pamundhute GG. Daendels, ngladekak kuli gugur gunung kh 1.500
nggarap pelabuhan, nanging padha mati kabh, jalaran kajaba pegawyan rekasa, hawan ing kono
pancn ala banget.
Karsan Sultan Banten wis aja njaluki manh, nanging Daendels meksa isih njaluk bau kuli 1.000 ing
sadinan.
Kangjeng Sultan ora mituruti.
Kyai Patih disakwa ngojok ojoki Sri Sultan supaya mbangkanga mangran Parntah Gupermen,
mulan dijaluk menyang Betawi arep diadili GG. Daendles.
Wong Banten nepsu banget oleh dhawuh saka Daendels mengkono mau.
Commandant Du Puy, yaiku utusan kang ndhawuhak timbalan Daendels menyang Banten mau
dirampok ing akh, tumeka ing pati.
Bareng Daendels mireng banjur nyalirani tindak menyang Banten mbekta prajurit 1.000.
Kutha Banten digempur, kraton dijarah rayah. Kyai Patih kapikut banjur didrl.
Sultan Banten dikndhang menyang Ambon.
Esuk kaondhangak yn karajan Banten wis dadi darbeke Gupermen, mung kang saperangan
digadhuhak marang sang Adipati Anom, diangkat sebutan Sultan.
Nalika Daendels dadi Gouverneur Generaal anyar anyaran ing Cirebon mentas ra ru, malah nganti
dirawuhi Daendels iya durung sirep babar pisan.
Saka panggalihe Daendels, ing Cirebon ora bisa tentrem yn durung dicekel ing Gupermen, wasana
banjur katentokak ba yn Cirebon dadi tanah Gupermen.
Jajahan Cirebon kidul, Limbangan (Sukapura, Galuh) dirh ing residhnt.
Jajahan Cirebon lor (paresidhenan Cirebon saiki) kagadhuhak marang Sultan telu, kang kuwasan
mung kaya panguwasan punggawa.
Wong cilik kapasthekak enggon ngladekak wulu wetu marang Kangjeng Gupermen.
Kajaba iku kono uga banjur kadhawuhak nandur kopi.
Ora lawas Sultan kang sepuh katon arep mbangkang, iku banjur terus dicopot ba marang Dendels.
Sarhn Compagnie nyingkiri prakara kang magepokan karo pangrh Ngauogjakarta lan
Surakarta, dadi para resdhent ngemong lan nglumuhi banget, yn sowan menyang kraton iya
manut apa tata caran kono.
Bareng jaman Daendels ana dhawuh pangkat residhent ing Surakarta lan Ngayogyakarta
diganti sesebutan minister, lan ana ing kono dadi sulihing Gupermen, wis ora wajib nganggo tata
krama kaya uwis uwis tumraping para ratu.
Mulan Daendels dhawuh kang mangkono, awit para ratu Jawa padha ngesorak banget marang
residhent, mangka pamanggihe Daendels ratu Jawa kudu ngretos yn ratu Walanda lan
Gupermen iku kuwasa, pantes diajenana, sesulihe ora kena disorak (tahun 1808).
66
Ora lawas Sultang Ngayogyakarta lan Surakarta padha derdah perkara watesing negara.
Sultan Ngayogyakarta rada mempeng, nganti ngundhaki khing wadya bala.
Daendels rada sumelang yn prakara iku nganakak bebaya gedh.
Wuwuh wuwuh Sultan Ngayogyakarta kagungan karsa mundhut kalenggahan Pangran Adipati
Anom, bakal diparingak marang putra mantu.
Daendels nuli menyang Ngayogyakarta mbekta prajurit sagelar sapapan.
Kangjeng Sultan Hamengku Buwana II dilrhi, Sang Adipati Anom dijumenengak ratu, apangkat
Pangran Raja (prins Regent).
Saka panuwune Sang Pangran, kang rama isih lestari ana ing kedhaton, sesebutan Sultan Sepuh.
Sawus iku Daendels nganakak Commisie, kang dipatah netepak watesing karajan Ngayogyakarta
lan Surakarta.
Wasana sawenehing jajahan ana kang didadkak tanah Gupermen.
Awit saka kaya kang kacritakak ing dhuwur iku kabh, terang banget yn pangrehe GG. Daendels
ngentkak dhuwit, mangka tanah Indhiya ora bisa oleh pitulungan saka nagara Walanda., malah
Parntah Walanda kekurangan Dhuwit dhw.
Wasana rekan GG. Daendels murih bisan oleh dhuwit, ngedol tanah Gupermen marang wong
partikelir.
Nganti tumekan saiki isih ana tanah partikelir kang durung ditebusi.
Reka liyan manh:
a. meksa wong partikelir dikon ngutangi dhuwit,
b, majegak dagangan candu,
c. nganakak monopolie beras.
Miturut anan pranatan monopolie iku, saanan beras kudu mabtheni.
Lan manh GG. Daendels nganakak dhuwit kertas, mangka Gupermen ora duw tanggungan sing
kanggo nebusi.
Mesthi ba ajine dhuwit kertas iku ana ing pedagangan suda banget.
Ewa dn Gupermen anggon ambebayari iya nganggo dhuwit kertas mau diturutak apa anan ba.
Gg. daendels ora pati merlokak marang pulo pulo liyan sajabaning Tanah Jawa.
Mulan ing sajrone jaman perang Napoleon, akh jajahan kang direbut ing Inggris.
Pangrehe Daendels kaya kang kacetha ing ngarep mau mesthi iya akh padah, mung ba kekerasen
tindak marang ounggawa, wasana ing tahun 1811 Daendels bali menyang negara Walanda digenteni
Janssens.
Janssens mau satemen mung kepeksa enggon gelem dadi Gouverneur Generaal, jalaran tanah Indhiya
kekurangan dhuwit lan para ratu bangsa Pribumi isih padha muring marang Gupermen, marga saka
tindak Daendels.
Ora antara suw Betawi ketekan mungsuh wong Inggris; kang nynapatni Lord Minto Gouberneur
Generaal ing Indhu.
Wong Walanda karoban lawan, Janssens keplayu menyang Semarang.
Para ratu Jawa dijaluki bantu, nanging prajurit saka kejawan ora kena diendelak ing gaw, malah
Sultan Ngayogyakarta mbalik ngiloni Inggris.
Wasana ing Tuntang kepeksa nungkul kanthi prajangjian tahun 1811.
1. Satanah Jawa dadi duwk wong Inggris,
2. Sakabhing prajurit dianggep tawanan,
3. Wong Inggris ora gelem ngakoni utang Parntah ing Betawi, ing sajroning tanah Walanda dadi
golonganing Frankrijk.
4. Sakhing punggawa kang gelem ngngr marang OIC. Inggris, dilestarekak ing kalungguhan.
Sarampung prajangjian Tanah Jawa dadi jajahan Ooost Indische Compagnie Inggris.
67

Bab 3
Pangrh L.G. Raffles
Fendall masrahak tanah Indhiya marang Parntah Walanda.
1787 1820
Paku Buwana IV.
(Sinuwun Bagus)
1812 1814
Hamengku Buwana III
1814 1822
Hamengku Buwana IV.
(Sunan Jarot)
1814 1820
Diembani Paku Alam I
1813 Paku Alam I

(Pangran Nata
Kusuma)
Tanah Imdhiya miturut dhawuhe Lord Minto, diperang dadi 4 Gupermenan, yaiku Malaka, Sumatra
pasisir kulon, Moloko, Tanah Jawa lan wewengkon.
Gouvernement Tanah Jawa lan wewengkon kang ngerhak Litenant Gouverneur (wakile Gouverneur
Generaal) Thomas Samford Raffles, kabantu ing Adviseerende Raad, lide ana telu yaiku: Gillespie,
wong Inggris, Cranssen lan Muntinghe, wong Walanda.
Raffles ngrembug banget marang prakara ing karajan karajan Jawa, nemtokak wewenang Parntah
Inggris tumrap karajan karajan mau.
nalika Tanah Jawa kabawah Inggris, ing Banten isi dahuru ba, jalaran Sultan sing ditetetpak
Daendels ora disujdi ing kawulan.
Ing tahun 1813 Sultan Banten dirukun karo Raffles, kablanja 10.000 ringgit setahun, nanging jajahan
Banten dijaluk.
Mengkono uga Sultan Cirebon tetepan Daendels iya mung diblanja taunan, tanah dadi duwking
Gupermen Inggris.
Nalika kang nyekel Tanah Jawa ganti Parntah Inggris, Ngayogyakarta wis salin kang jumeneng Sultan
Hamengku Buwana II (Sultan Sepuh), kang dilrhi Daendels, ngesur keprabon Sultan Raja.
Sultan Sepuh mau ing sakawit ngrwangi wong Inggris anggon ngluangak wong Walanda, nanging
olh tetulung mau mung kanggo saraba ngarah bisan tetep jumeneng Sultan manh, dadi ora pisan
marga saka tresnan marang Parntah Inggris; sajatin malah sengit uga.
Sultan sepuh ngudi banget marang pulih kuwasaning keprabon kang wis disuda suda marang Daensles
biyn.
Ora lawas Crawfurd ngerti yn Sunan Sala iya nedya mungsuh Parntah Inggris.
Raffles tumuli teka nggawa wadya bala, Sultan Sepuh dibuwang menyang pulo Pinang (tahun 1812).
Sultan Raja ditetepak manh jejuluk Hamengku Buwana III, nanging jajahan kang saprangan
dijaluk Parntah Inggris sarta bandhan Sultan Sepuh kurang luwih f 2 yuta, dianggep dadi barang
jarahan.
Malika pembedhah kraton Ngayogyakarta, wong Inggris olh pitulungan Pangran Nata Kusuma.
Minangka ganjaran Sang Pangran dijumenengak Pangran mardika, ngerh tanah Kemuning Kulon
Praga, jejuluk Pangran Adipati Paku Alam.
Saka kersan Raffles, Sang Pangran kudu ngingu prajurit 100 iji kanggo mbiyantu Parentah Inggris.
Nalika pambedhah Ngayogyakarta, Raffles olh katrangan, yn Sunan Sala pancn wis sekutu karo
Ngayogyakarta nedya nglawan Parntah Inggris.
Raffles nuli menyang Surakarta nggawa wadya bala lan katrangan kang tinemu, Sunan Sala kepeksa
manut marang prajangjiane Raffles.
68
Jajahan Surakarta kayata: saprangan tanah Kedhu kang isih kabawah Sala, banjur dadi melik
Gupermn Inggrisl khing prajurit dielongi, mung kari prajurit kang kanggo kaprabon ba, pranatan
ngladkak wulu wetu ing tanah kejawan disuwak, pabyan sektng diliyer marang Gupermn.
Para raja ing sajabaning Tanah Jawa, uga disuda oanguwasan dning Raffles, kayata: Bali,
Banjarmasin, Borno Kulon, Palmbang, Madura, Pulo bangka lan Biliton, sarhn ana
pametun timah, banjur didadkak tanah Gupermn, mari dadi jajahan Palmbang.
Mungguh sedyan LG. Raffles arep ngelun jajahan, mung Slebes kang ora klakon.
Raja Bon, kukuh banget nggon anggegi panguwasan.
Wis nganti sawatara rambahan Raffles nglakokak gegaman menyang Slebes, naging ora olh
gaw.
Bareng Tanah Jawa dicekel Raffles banjur diprang dadi 18 Parsidhnan.
Pranatan gugur gunung, ladn wulu wetu lan kuwajibaning cilik pundhutaning prntah, ing sabisa bisa
disuwak, wong cilik mung dijaluk pajeg landrente.
Kh sathithiking pajeg manut lemah, yn loh, pajege nganti saparon pametu.
Yn cengkar terkadhang mung seprapat. Gugur Gunung kang lestari mung nggarap kreteg, lan
dalan dalan.
Wong Pribumi kang didhawuhi nandur kopi ladn mung ing Priyangan sarta wong kang
nyambut gaw ing alas pejatn isih diterusak padatan lawas.
Raffles uga arep ngilangi anan batur tukon lan pamujangan (pandelingschap).
Wiwit tahun 1812, wong ngingu batur tukon nganggo dijaluki pajeg.
Wiwit tahun 1814 ora kena dol tinuku batur tukon.
Polisi ora diwenangak ngukum batur tukon kang mung marga panjaluking bendaran.
Marga ananing pranatan mau suda banget khing batur tukon, malah pamujangan wis dilarang
babar pisan.
Nalika jaman Daendels pradatan ing Tanah Indhiya wis dibecikak, nanging saka panemun Raffles
meksa durung nyukupi.
Ing siji sijining parsidhnan nuli dianani Landraad, kejaba iku Raffles isih nganakak pradatan
ubengan, yaiku pradatan kang ora mathok pamanggon, ngalih ngalih marani papan kang perlu
diparani (Raad sambang).
Prekaran bangsa Europa engone ngadili ana ing Raad van Justitie: Betawi, Semarang, utawa Surabaya.
Raffles iku pangrh ngentk entkak dhuwit akh.
Rkan enggon golk dhuwit srana nganakak pajeg lan adol tanah tanah kaya Daendels.
Tanah kang didol menyang wong partikelir iku iya bener ngolhak dhuwit, nanging pakolh
katimbang karo pitunan ora mantra mantar timbang, awit bsuk tumeka saiki enggon nebusi
kanglan banget, jalaran ajin dadi yutan yutan.
Srana kang prayoga kanggo ngisni kas negara, yaiku monopolie dagangan uyah.
Kang sakawit uyah iku dipajegi wong Cina, ndadkak kapitunan wong cilik, awit larang banget
pangedol.
Bareng uyah dicekel Gupermn banjur murah, tur ngolhak kauntungan akh.
Wiwit tahun 1813 kang kena gaw lan ngedol uyah mung Gupermn dhw.
Ing tahun 1814 Napolon kalah perang, Nederland bisa mardika.
69
Miturut prajangjian ing London tahun 1814 jajahan ing Indhiya dibalkak marang wong Walanda
manh, kang ora mung Ceylon, Kaap kolonie lan jajahan sawatara ing Indhiya Kulon (ing Amerika)
sarta Indhu Ngarep.
Ing tahun 1816 Raffles digenni Luitnant Gouverneur John Fendall.
Let sawatara sasi John Fendall pasrah jajahan marang Commisaris Generaal, yaiku utusan Walanda
saka Europa, kang dipatah ngerhak kapulowan Indhiya.
Miturt Grondwet tahun 1814 kang nyekel paprntahan ing Lolonien, Sri Maharaja piyambak, kabantu
ing Departement Onderwijs, Nationale nijverheid en Kolonien.
Dadi Straten Generaal ora nduwni panguwasa.
Sarjana tetelu kang diutus nampani tanah Indhiya, asmane: Mr. Elout, Baron van der Capellen lan
Buyskes, apangkat Commissaris Generaal sarta diparingi rancangan wawaton pangrhing Indhiya.
Commisaris Generaal ngrekasa banget enggon nglakon ayahan iku, awit tanah Indhiya kacupetan
ragad, tur ora bisa olh pitulangan kanggo ngbarak panguwasan Gupermn anyar.
Apa manh ratu ratu ing tanah Indhiya wis ora ngajni marang Parntah Walanda.
Ewadn ora nganti lawas Commissaris Generaal wis akh pakaryan.
Kang nyekel panguwasa kang gedh dhw lestari Gouverneur Generaal dibantu Raad van Indie,
pilhan Gouverneur Generaal dhw.
Pamrang Tanah Jawa didadkak parsidhnan kaya dhk jaman Raffles.
Cacah residhn didadkak 20, jajahan sajabaning Tanah Jawa diprang prang dadi Gup dadi
Gupermn, dipanggedhni Gouverneur.
Dn wong cilik lestari dirh panggedhn dhw.
Ptanatan dititi priksa manh, pranatan saka Raffles sing becik becik isih dilestarkak, kang
kurang prayoga dibecikak.
Prakaran bangsa pribumi dadi bubuhan Landraad, kang dadi jeksa bangsa pribumi,
presidhn bangsa Walanda.
Supaya ana kang ngawat awati pangadilan pangadilan iku sarta ngiras kango pangaplan (Hof
van appel) dianakak Hoog Gerechshof.
Kangjeng Parntah Luhur wis ora nduwni panguwasa babar pisan ing atas mutusi prakara.
Supaya panyekeling dhuwit Gupermn aja nganti kisruh, nuli dianakak Raad van Finansien lan
Rakenkamer.
Pangrh Gupermn anyar marang wong cilik, isih dilestarkak kaya panemun Daendels lan
Raffles, ing sabisa bisa nyingkiri pranata peksan.
Sadurunge Commissarissen Generaal mangkat menyang tanah Indhiya, wis katemtokak yn pranatan
monopolie kudu disuwak, awit iku ndadkak kasusahan wong pribumi.
Prakara dagangan digaw merdika, wong manca padha kena dedagangan menyang tanah Indhiya,
nanging bangsa Walanda pambayar prabya dikack karo bangsa ngamanca.
Kang nyebal saka pranataning kamardikan mung monopolie bumbon crakn.
Prakara tetann iya dimardikakak, wong pribumi kena nandur sakarep dhw, mung ing Priyangan
kang isih ana peksan wong cilik diwajibak nggarap kebon kopi sarta kuli balndhong isih kudu
nyambut gaw ana ing alas pejatn.
Parntah anyar iku iya dipatah merlokak gaw kemayaran wong cilik, mulan pranatan lungguh bumi
disuwak, para punggawa bangsa pribumi mari olh tanah gadhuhan, mung diblanja sasn bae, supaya
aja nganti bisa gaw rekasaning bawah.
Lan para punggawan Gupermn dilarangi dedagangan utawa nyambi panggaotan liyane.
Prakar dol tinuku batur tukon ing sabisa bisa disirnakak, malah ana ing Tanah Jawa lan Madura
prakara iku wis dilarangi babar pisan, mangkono uga pranatan pamujangan.
Nalika Jaman Commissaris Generaal, ing Tanah Jawa klebu tentren.
70
Ngarepak tahun 1818 jajahan ing satanah Indhiya kabh dipasrahak ing Parntah Inggris marang
Gupermn Walanda.
Wasana ing wiwitan tahun 1819 Commissarissen pasrah marang GG. van der Capellen. Elout lan
Buyskes padha bali menyang Nederland.
Satekan Negara Walanda Elout kaangkat dadi Minister van Kolonien.
Commissaris Generaal olh yasa pranatan bab kamardikaning dagangan, tetann lsp. manut panemu
liberaal. (sing bakal diterangak).
Balik GG. van der Capellen (tahun 1819 1826) ora ngrujuki panimbang wong liberaal mau, mulan
ing tanah Jawa suda banget karaharjan.
Amrih raharjaning tanah Indhiya kang dianggep perlu, ngajokak dedagangan.
Supaya wong Walanda bisa mumbul manh enggon dedagangan nuli dianakak pakumpulan dagang
aran Nederlandsche Handel maatshappij, adeg tahun 1824.
Pangarah Prntah Walanda pakumpulan iku kenaa kanggo ngejori padagangan bangsa manca, dadi
bisa ngurip urip dagangan bangsa Walanda.
Ora lawas pakumpulan iku bisa olh pawitan 37 yuta rupyah.
Wiwit jaman Napolon tanah Indhiya ora bisa lelawanan lan tanah Walanda, dagangan akh
kang didol marang sudagar manca, luwih luwih wong Inggris lan Amerika.
Sais tanah Indhiya kacekel ing parntah Walanda manh, wong Walanda meksadurung maju
dedagangan, awit isih kekurangan pawitan, mangka kaejoran bangsa Inggris.
Kajaba iku sudagar Walanda partikelir pancn ora dhamang sumurup marang ubeting
padagangan tanah Indhiya, jalaran maun kang kena lelawanan lan tanah Indhiya mung VOC.,
wuwuh wuwuh nganti 20 tahun tanah Walanda wis ora ana gandhngan karo tanah Indhiya.
nederlandsche Handel maatschappij mau iku meksa ora kasembadan sedtan, awit kurang kuwat,
ora bisa ngejori wong Inggris, kajaba iku pancn ora dirujuki sudagar Walanda partikelir akh,
marga duw sumelang manawa pakumpulan dagang anyar mau diparingi wewenang kaya dn
VOC. biyn, temahan malah ndadkak kapitunan sudagar partikelir.
Wasana Nederlandsche Handel maatschapij ora bisa mumbul, malah tansah kapitunan, wiwitan
bisa urip bareng ana Cultuurstelsel.
Pakaryan van der Capellen kang pantes olh pangalembana yaiku enggon ngajokak kawruh,
merlokak marang ajuning pamulangan cilik kanggo bangsa Europa.
Prakara onderwijs mau van der Capellen kabiyantu ing Reinwardt.
Reinwardt iku sarjana kang uga miwiti gaw kebon raja (Lands plantentuin) ing Bogor (tahun 1817)
kanggo ngundhakak kawruh tetann.
Kebon raja ing Bogor iku ora mung becik lan nyenengak kanggo dolan dolan bae, mungguh ing
pigunan nyata gedh banget tumraping kawruh tanem tuwuh lan tetann.
Jembar khing lan wernaning wit witan, kebon kebon raja ing satanah hawa panas (tropen)
ora ana kang nyundhul Bogor.
Kang padha mandhgani pakaryan ing kono para sarjana kang wus kasuwur asman, kayata:
Tuwan Teysmann (tahun 1831) lan Dr. Hasskarl enggone nandur wis ana 8.000 werna wit witan
lan tethukulan.
Ing tahun 1863 cacahing tetanduran dadi 10.000 werna.
Sarjana Dr. M. Treub ing sajroning tahun 1880 1909 yasa laboratorium perlu kanggo marsudi
kawruh botani schelkunde lsp., gandhng karo anan kebon raja iku mau.
Para sarjana saka ing jagad ngendi endi akh kang gol kawruh ana ing laboratorium kono awit
laboratoria mau uga kanggo papan panyoban bab nenadur, bab meruhi ama sarta lelaraning
71
tanduran, lan lya liyan, mulan Bogor kena sinebut dadi tuking kawruh lan sendhanging nglmu
tetann.
Prufstation prufstation ing satanah Indhiya iku asale uga saka Bogor.
Marga saka dayan Prufstation prufstation, kabudidayan lan tetann nganti bisa dadi kaya
kaanan saiki iki.
72

Bab 4
Perang Dipanegaran
(tahun 1825 1830)
1820 1823
Paku Buwana V
(Sunan Sugih)
1823 1830
Pakubuwana VI
(Sunan Bangun Tapa)
1830 1850
Oaku Buwana VII
1822 1855
Hamengku Buwana V
(Sunan Mnol)
1819 1826
GG. van der Capellen
1826 1830
Luit GG. de Kock
Nalikan sdan Kangjeng Sultan Hamengku Buwana III ing tahun 1814, pangran patin lagi yuswa
13 tahun.
Saka karsan kKangjeng Tuwan Luitnant Generaal Raffles, Pangran Paku Alam I tinanggenah
angembani kaprabon;
Pangran Paku Alam iki becik tepung karo bangsa Inggris, lan bsuk iya becik karo bangsa Walanda.
Dhk samana Ngayogyakarta uga akh wong sing ora seneng marang bangsa Europa.
Sing dadi lelajering golongan mau Pangran Dipanegara.
Pngran Dipanegara kang nalika nmnman asma Pangran Antawirya iku putran Kangjeng
Sultan Raja, kang sepuh dhw, nanging saka garwa ampeyan, mulan ora gumantos jumeneng
ratu.
Sang Pangran ora narimakak dn ora olh panguwasa apa apa tumraping paprntahan.
Saya banget ora seneng, bareng nalika Sultan IV jumeneng, teka iya ngatingalak sujud
marang panguwasaning bangsa Europa.
Rhning Sultan Sepuh biyn iya ora seneng marang bangsa Europa, dadi golongan Dipanegara
uga sinebut golongan Kasepuhan.
Kangjeng Sultan IV jumeneng ora suw, mung watara 2 tahun sda, lagi mentas kondur saka besiyar.
Pangran patin lagi yuswa 2 tahun.
Para gedh ing karaton padha duw panyuwun marang Kangjeng Parntah Luhur ing Betawi supaya
pangrhing Praja aja dipasrahak marang Pangran Paku Alam.
Panyuwun kapiturutan, prakara pangrh praja kang nindakak Ppatih dalem apangkat Rijksbestuurder,
sarta tumindak kanthi dititi pariksa ing Kangjeng Tuwan Residhent.
Dn kang minagka emban Sang Prabu Timur lan kinuwasakak mranata barang kagungan dalem,
yaiku Kangjeng ratu Ageng, Kangjeng ratu Kencana, Pangran Mangkubumi lan Pangran Dipanegara.
Pranatan mangkono iku banget ora ndadkak sarjuning panggalih Pangran Dipanegara, jalaran
Papatih dalem sujud banget marang Walanda, sarta kelakuan ambtenaren Walanda ing Ngayogyakarta
kono ing nalika iku pancn ora becik.
Kajaba iku pranataning Walanda nywa bumi ana ing tanah karajan Jawa iya ora ndadkak sarjun
Pangran Dipanegara .
Dhk tahun 1774 bumi lenggah ana 677.000 cacah.
Ing tahun 1820 mung dikarkak 52.300 cacah, awit bumi kasultanan ing tahun 1812 kalong tanah
Kedhu lan liya lyan.
Marga saka iku para gedh kepeksa suda banget pemetun, luwih luwih bareng ananing pranatan wong
Walanda nywa tanah, cacahing bumi lungguh sangsaya suda.
73
GG. van der Capellen ing tahun 1823 ndhawuhak nyuwak ananing pranatan nywa lemah ing dhuwur
mau, prajangjian prajangjian padha diwurungak.
Wiwitan golongan Kasepuhan seneng banget krungu bab suwakan pranatan iku, wasana kabh padha
kagt, bareng ditemtokak padha mbayar karugiyan marang tuwan, awit enggone nywa lemah durung
tumeka mangsa prajangjian, kepeksa dibubarak.
Bandha kasultanan banjur cumprang camprng banget.
Wong cilik uga rekasa atin, sanggan saka nagara abot, luwih luwih bareng bumi kagungan
Kangjeng Sultan wis diungkred.
Lan manh suwaking pranatan nywa tanah uga agaw kasusahan wong cilik.
Dn kang banget digethingi ing wong cilik yaiku panariking dhuwit bya, kang ditebasak marang
Cina cina, awit para Cina sok kebangeten enggon ngebotak panarik.
Kang ditarik bya iku wong, utawa wong nggawa barang, liwat ing sawijining panambangan, liwat ing
wates lan ing papan liyan kang wus tinamtokak, papan papan iku ing bansa Walanda diarani
Tolpoorten
Pangran Dipanegara saya suw saya gedh pamuring muring anguninai kaanan ing dhuwur mau lan
ngraosak kisruh sajroning kraton, sarta manh trajang para ambtenaar Walanda kerep gaw serik.
nalika semana Parntah arep yasa ratan, nrajang tanah palemahan Pangran Dipanegara.
Iku banget ndadkak panggrantos Sang Pangran.
Wasana Sang Pangran banjur kndel ora karsa campur prakara apa apa, tekad mung suwiji, nedya
madeg kraman.
Mirit surasaning babad anggitan Adipati Cakranegara, Bupati ing Purworeja, Sang Pangran
banjur mempen ana ing Slaraja ba, rina wengi anggentur panuwun, sinambi ngaji Kuran lan
maos babad kuna.
Pangagem sarwa ireng (wulung).
Bareng wis yakin yn wong kabh ngerti kang dadi antep Sang Pangran, yaiku arep madeg
kraman, Sang Pangran banjur wis ora sumelang manh marang ing katkadan. Wong mono
bisa ana bejan.
Dalem Pangran Dipanegara ing Tegalreja watara sa-pal saka ing Nagara kaprebah ing lor kulon.
Para kang kecuwan pikir klumpuk ing kono.
Dadining kraman tinamtokak tumiba malem tanggal 7 sasi Sura.
Durung nganti klakon, ketungka utusaning Residhnt, narik Pangran Dipanegara arep dinangu apa
kang dadi karsan.
Sang Pangran oncat saka kono kanthi Pangran Mangkubumi, menyang Selarong.
Wong cilik akh kang nggrubyuk Dipanegara, anggusah para Cina, ngrayah dhuwit bya lan njarah
pasar pasar.
Bareng wis rumangsa keconggah, Dipanegara sabalan anempuh kraton Ngayogyakarta kinepung
wakul binaya mangap.
Golongan Dipanegara:
1. Pangran Mangkubumi,
2. Kyai Maja,
3. Basah Prawiradirja (Senthot).
Kang dimungsuhi: Priyagung kraton sapunggawan, patih lan ambtenar Walanda.
Kangjeng Sultan Timur nuli diungskak marang sajroning btng Walanda, kang uga banjur kinepung
ing bala kraman nganti watara suwe.
Walanda ing sajabaning btng akh kang nemu pati.
74
Parntah luhur ing Betawi mireng mireng kabar, bareng kraman wis sentosa, tumuli nggal ngalkokak
Jnderal de Kock, supaya nyirep kraman, nanging sarhn bebarengan kraman ing Palmbang lan ing
Bon, dadi de Kock kekurangan parjurit, ora bisa nyirep ubaling kraman ana Rembang lan Kedhu.
Rahayun ing Surakarta saka pambudi dayan de Kock ora klakon ana kraman, wa dn kraman ing
Ngayogyakarta sangsaya gedh, awit banjur diondhangak dadi perang sabil prelu kanggo ngukuhi
agama.
Dipanegara enggon ngondhangak perang sabil iku saka panuwun Kyai Maja.
Perang prajurit Walanda rekasa banget, jalaran Dipanegara ora tanggon, baris ana ing papan kang
angl ambah ambahan, panempuh ngentni lnan bala Walanda, lan kerep olh gaw, mulan bala
kraman mundhak gedh atin, lan bisa wuwuh wuwuh akh.
Ana Snapatining kraman satriya nom noman lagi umur 18 tahun, jeneng Basah Senthot Prawiradirja,
wadn wus katon kawanteran lan bisa anata bala.
Sarhn Parntah Luhur rada karpotan, nuli golk akal liya kanggo ngendhakak atin kraman.
Sultan Sepuh kang wis kikndhang dning Raffles, dibalkak manh menyang Ngayogyakarta, supaya
para kraman padha nungkula aris.
Sultan Sepuh dijumenengak ratu, nganggo prejanji kudu mitulungi marang Kangjeng Gupermn lan
ngijoli wragd perang.
Dn Sultan Timur bakal kajumenengak manh, bsuk ing sasdaning yang.
Jumeneng Sultan Sepuh ora bisa ngendhakak atining kraman, malah nawala dalem Sultan Sepuh
marang Pangran Dipanegara, diwangsuli cecampah lan panguman uman.
Ing tahun 1828 Sultan Sepuh sda.
Jnderal de Kock pancn ora rujuk marang Guperm enggon ngangkat Sultan Sepuh, mulan golk
akal dhw sing luwih mikolhi, yaiku ngedegak btng cilik cilik ing watesing papan kang wis kena
direbut, sarta ditinggali prajurit.
Wasana Pangran Dipanegara sangsaya rupak marang jajahan.
Sanadyan Commissaris Generaal Du Bus nacad marang tindak Jnderal de Kock merga enggon
ngentkak dhuwit, mangka Commissaris Generaal tinanggenah anggemni bandha Gupermn,
wadn Jnderal de Kock isih ora mundur, awit nyatan senadyan akh wragad, kraman iya nggal
kerupakan papan, mung kari mubang mubeng ing Bageln lan kidul Ngayogyakarta.
Ing tahun 1829 prajurit Gupermn ngangseg, tur nuli olh bantu prajurit anyar saka Walanda.
Snapatining kraman akh kang padha nungkul. Senthot mbalik ndrk Gupermn, Kyai Maja kecekel,
Pangran Mangkubumi asrah bongkokan.
Ing tahun 1830 Dipanegara tetemonan lan de Kock ana ing Magelang.
Sarhn Dipanegara kukuh enggon njaluk jumeneng Sultan Panatagama, banjur dicepeng, dikndhang
menyang Menadho, ing tembn dielih menyang Makasar. Ing tahun 1855 sda.
Senadyan Pangran Dipanegara wis kecepeng, tanah Kejawan meksa durung tentrem babar pisan,
tentrem temenan ing tahun 1850.
Merga anan kraman, tanah Kejawan rusak banget, kalong jiwa tanpa wilangan, prajurit Gupermn
bae kang mati 15.000, dn wragad perang 20 yuta rupiyah.
Supayaq yn ana kraman aja nganti gedh manh, jajahan jajahan Ngayogyakarta dielongi Bageln lan
Banyumas, minangka pambayaring wragad perang.
Senadyan Surakarta ora mlu barang barang malah urun prajurit, wadn jajahan madiyun lan
Kedhiri uga dipundhut ing Kangjeng Gupermn, kang mengkono iku murih tentreming negara.
Kangjeng Sunan mesthi ba ora lega, nuli lolos tindak menyang Imagiri lan Parangtritis, nenuwun
marang leluhur, nanging keturutan utusaning residhnt Surakarta nuli dikndhang menyang Ambon,
awit kadakwa arep ngraman.
Kang gumanti Susuhunan Paku Buwana VII, ndrk marang karsaning Gupermn, Madiyun lan
Kedhiri dadi tanah Gupermn.
75
Ing sawus ana kraman Dipanegara, katon yn pamrang jajahan Ngayogyakarta lan Surakarta, ora
prayoga, jalaran jajahan jajahan ora Anggolong dadi siji, ana kang pating cruwil pating slempit.
Wasana tansah ndadkak pasulayan lan yn ana kraman gampang tumular ing liyan jajahan, mulan
watesing jajahan Surakarta lan Ngayogyakarta banjur diprenata manh.
Pangran Dipanegara
76

Bab 5
Cultuurstelsel
tahun 1830 - +/- 1815 (1915)
Cultuurstelsel iku pranatan kang didhawuhak GG. van den Bosch dhk tahun 1830.
Surasan paranatan cekak namtokak marang wong Pribumi nandur tetanduran kang kena didol
menyang Europa, kayata: kopi, tebu, kapas lan tom, ana ing sapranganing palemahan.
Pametun tatanduran iku kudu dilebokak menyang Parntah Gupermn, supaya Parntah bisa banjur
luwih kenceng enggon gaw raharjaning tanah.
Apa sabab dn Gupermn teka nganakak pranatan iku?
Ing abad 17 lan 18 VOC. mung ngudi kauntungan dhw, dhasar salugun VOC. iku mung
pakumpulan dagang.
Ing abad 19 bareng tanah Indhiya tumiba panguwasan Praja Nederland, bab ngudi
kauntungan dhw wis ora tumindak.
Nederland duw wajib agaw tentreming tanah lan raharjaning kawulan anyar, yaiku bangsa
pribumi.
Lah kepriy rkan bisan tumindak murih beciking bab pangrh praja, bab sekolahan, bab
tetann lan katentremaning umum?
Iku kabh bakal sepira wragad. Mangka Parntah Gupermn ora nindakakmonopolie kaya
dn VOC., wuwuh wuwuh praja Nederland ing nalika iku akh banget utang kang jalaran saka
perang Napolon, perang Dipanegara lan perang Blgie.
Ing tahun 1828 Praja Nederland kepeksa ambayari kabutuhan Indhiya kh 37.000.000, mangka
Nederland dhw lagi rekasa rekasan.
Olh dhuwit 37.000.000 iku saka enggone utang utang marang kawula ing Nederland.
Dhk samana kekarepan wong Nederland ing bab Pangrh Praja kena kaprang dadi rong
golonga: 1. bangsa liberaal lan 2. bangsa Conservatief.
Bangsa liberaal anjaluk tumraping Indhiya supaya pedagangan lan panggaotan dimerdikakak,
gugur gunung lan lebon wulu wetu kasuwaka, mung kebon kebon Gupermn iku digadhkna.
Hogendorp, Daendels, Du Buss, Elout kekarepan iya mengkono iku.
Malah ana kang nedya ngejokak wong pribumi enggon tatann lan anggota.
Dn golongan Conservatief kayata: Nederburg, van der Cappellen njaluk balining pranatan
tanduran peksan, lebon wulu wetu lsp.
Kang akh wong ing Nederland ngrujuki panemu liberaal mau, wadn pranatan ana ing
Indhiya ora ditindakak, utawa mung sathithik kang ditindakak, marga ora ana wragad.
Panemuning akh bisan ngajokak kemajuan iku kudu ana dhuwit.
Djuwit iku wetun saka tetanduran kang pametun payu larang, mulan Parntah majegna
tanah, kang durung anan tanduran, marang bangsa Europa, supaya metu kasil; ing nalika iku
ing tanah Jawa kang sinebut loh jinawi iki mung sethithik banget pametune: lebuning barang ing
tanah Jawa pangajin luwih gedh tinimbang barang kang metu saka tanah Jawa.
Bareng van den Bosch jumeneng Gouverneur Generaal menggalih yn kabudidayaning Walanda
nenandur ana ing tanah Jawa iku ora bakal bisa kadadyan, yn mengkono dadi ora bisa gaw
karaharjaning tanah.
GG. van den Bosch banjur ngajokak wulu wetune tanah Jawa, supaya nenandur tanduran kang payu
ana ing Europa manh, nanging aja nganti gaw sengsaraning wong Jawa kaya sing uwis uwis.
77
Panemune van den Bosch kang mengkono iku ora nyimpang saka mesthin, awit miturut saka
kaananing cara ing tanah Jawa, sapa kang nyekel panguwasa nagara (ratu utawa Gupermn) iku
kang nduwni bumi sauwong.
Bamu iku diparingak marang wong cilik supaya digarap, lan saprangan pametun katur
marang ratu (Gupermn).
Saka karep GG. van den Bosch lebon saprangan pametu iku disalini sapralimaning lemah kang
ditanduri kopi, tebu, kapas utawa tom, lan wong kang ora duw panduman bumi, ditamtokak
nglakoni gugur gunung 66 dina ing dalem setahun, lan manh lebuning wulu wetu iku isih bakal
nganggo dibayar sethithik minangka ganjaran.
Dadi lebuning wulu wetu iku mau sejatin minangka pajeg utawa landrente.
Petungan ora luwih tinimbang lebuning landrente pranatan Raffles.
Minister van Kolonien Tuwan Elout ora cocog karo panemun GG. van den Bosch, nganti dilabuhi
slh enggon dadi minister.
Dn Ratu Willem I ing Nederland, ngngeti bangeting kekuranganing dhuwit nagara, kepeksa cocog
lan karep van den Bosch:
1. Wong Jawa dipeksa nandur tetanduran kang durung diweruhi, lan banjur ktr enggon tetann
dhw.
2. Dhuit kang minangka ganjaran enggon nglebokak wulu wetu mung sethithik, luwih luwih
tumraping kopi, mangka sadurung telung tahun kopi mono durung kena diundhuh.
3. Panggaraping tanduran anyar iku akh kang luwih abot tinimbang panggaraping tanduran Jawa,
upama: pari.
4. Tindaking para ambtenaar sok sawenang wenang; lemah kang ditanduri tanduran Gupermn iku
dipihak sing apik, tur luwih saka sapralimaning palemahan lan liya liyan.
5. Landrente jebul iya isih ditindakak.
wong Jawa batin mung dumunung mundhak kawruh ing bab nenandur lan bathi mundhak
kasregepan.
Tumraping Praja Nederland akh bathin, awit pametuning Cultuurstelsel wiwit tahun 1830 tekan
tahun 1878 ora kurang saka 800.000.000 rupiyah.
Wong Jawa ora duw wragad lan ora kober anggarap pasawahan, mulan dadi kamlaratan.
Ing sawatara panggonan malah nganti kambah ing paceklik lan pailan, kayata: Cirebon, Demak lan
Grobogan (tahun 1818 1850).
Kang mengkono iku sejatin iya ora diniyati dning para kang yasa Cultuurstelsel, lan wong ing negara
Walanda akh kang ora rujuk yn tindaking Cultuurstelsel banjur sawenang wenang mengkono.
Sawis tahun 1854 akh kang mbudidaya amrih suwaking Cultuurstelsel lan gugur gunung.
Ing tahun 1865 tanduran tom disuwak mengkono uga th, manis jangan lan cochenil (nopal).
Mrica suwak tahun 1860, tembako tahun 1866, tebu tahun 1870.
Wet tahun 1915 nyuwak tanduran peksan kang isih kari, yaiku kopi.
Dadi wiwit ing tahun 1915 iku Cultuurstelsel wis ilang babar pisan.
Ana ing negara Walanda kana kang banget enggon ngemohi Cultuurstelsel yaiku Tuwan
Pandhita van Hoevell.
Ing tahun 1848 miturut owah owahaning Grondwet, Staten Generaal olh panguwasa niti priksa
tindaking Prntah Luhur tumrap Indhiya lan ngulat ulatak lebu wetuning dhuwit negara, lan
manh Staten Generaal dipasrahi netepak Reglement ophet beleid der Regeering in
Nederlandsch Indie (Regeeringsreglement) lan pranatan liya liyan.
Marga saka iku van Hoevell lan sagolongan bisa ngandarak panemun ana ing Tweede
Kamer.
78
Regeeringsreglement tahun 1854 wis nyebutak yn kabutuhaning kawula Indhiya kudu

diprelokak dhisik lan kawula Indhiya mau sangkaning sathithik kudu didadkak bangsa kang
nyekel pamrntah dhw (zelfbestuur).
Regeeringsreglement ikitumekan saiki isih mengkono.
Bebarengan lan suwaking Culturstelsel ana pranatan pranatan anyar, kang becik, kayata: Pasar wis ora
dipajegak (marang Cina).
Ananing batur tukon lan sapepadan diilangi (tahun 1860) lan bab pangedol candu dikuwasani
Gupermn dhw (opiumregie).
Ing tahun 1864 ana Comptabiliteitswest, netepak yn begrooting Nederlandsche Indie iku kang gaw
Parntah Inghiya bebarengan lan Parntah Nederland sarta disahak srana angger angger dning Staten
Generaal.
Ing tahun 1870 ana Agrarische Wet, surasan: Gupermn kena majegak bumi kang durung tau digarap
marang wong Walanda suwn ing dalem 75 tahun.
Palemahan wong Indhiya ora kena didol marang wong kang dudu golonganing wong Pribumi, yn ora
srana lantaran Parntah Gupermn.
Marga saka iku:
1. banjur bisa ana kabudidayan kabudidayan gedh.
2. Palemahan wong Pribumi ora gampang bisan tumiba ing tangan wong liya lan wong Pribumi ora
gampang kenan apus.
Pedagangan lan pelayaran bisa maju banget. Ing tahun 1870 anane pakumpulan palayaran kang dhisik
dhw jeneng Stoom vaart Maatschappij Nederland.
Ing tahun 1872 nalika GG. Loudon rawuh ing Indhiya wis prasasat kari nemu kapnak, prakara
prakara kang ndadkak rekasane wong Pribumi wis prasasat ilang.
79

Babad Tanah Djawi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Babad Tanah Djawi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Babad Tanah Djawi

Prangan Kang Kapisan

Prangan Kang Kapisan

Prangan Kang Kapisan

Relief Candhi Barabudhur

Prangan Kang Kapisan

Prangan Kang Kapisan

Recan Sang Prabu Erlangga ana ing Belahan

Prangan Kang Kapisan

Prangan Kang Kapisan

Rgol patilasan btng Majapait, jeneng Bajang Ratu

Prangan Kang Kapisan

Prangan Kang Kapisan

Pajajaran semun krajan rada gedh lan ngerhak Cirebon barang.

Prangan Kang Kaping Pindho

Prangan Kang Kaping Pindho

Iku putran Radn patah utawa Panmbahan Jimbun.

Prangan Kang Kaping Pindho

Prangan Kang Kaping Pindho

Praun Vasco de Gama

Prangan Kang Kaping Pindho

Prangan Kang Kaping Pindho

Prau praun Houtman saka ing tanah Walanda

Prangan Kang Kaping Pindho

Yan Pieterszoon Coen

Prangan Kang Kaping Pindho

1609 1614 GG. Both

Panjaluk iku mau loro loron ora dituruti.

Jiwan 9.000, wong Walanda 3.000 luwih.

Gounerneur Generaal Van Diemen

Prangan Kang Kaping Pindho

1645 1677 Mangkurat I

1650 1653 GG. Reiners

Prangan Kang Kaping Pindho

1691 1704 GG. van Outhoorn

Prangan Kang Kaping Pindho

Kutha Batavia ing tahun 1682

Prangan Kang Kaping Pindho

Ing wiwitan abad kang kaping 18 Betawi akh banget Cinan.

Dalem Gouverneur Generaal ing Betawi

Prangan Kang Kaping Pindho

Prangan Kang Kathelu

Prangan Kang Kathelu

Jajahan Gouverneur nuli diperang dadi 9 Landdrostambt (paresidhenan), kapanggedhn ing

GG. Daendels Yasa Dalan Gedh (1)

GG. Daendels Yasa Dalan Gedh (2)

Prangan Kang Kathelu

Prangan Kang Kathelu

1813 Paku Alam I

Prangan Kang Kathelu

Prangan Kang Kathelu

Regeeringsreglement tahun 1854 wis nyebutak yn kabutuhaning kawula Indhiya kudu

You might also like